TÜRK DİLİNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SÖZEL DİZİLER (GÜNCEL) Mayıs 2013

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER
TRK DLNDE MANTIKSAL ANLAMSAL

VE
SZEL DZLER
MAYIS 2013
(GNCEL)
YKSEL GKNEL
0
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER (GNCEL) Vivatinell Bilim-Kltr Yaynlar Mays 2013
Grafik Tasarm Uygulamalar Vivatinell Press Selami Burhan GKAY
Vivatinell Cosmopharmaceutics
Fetih Mah. Tunca Sk. No:2 34704 Ataehir / stanbul / TRKYE Tel: +90 216 470 09 44 Faks: +90 216 470 09 48
Meslektam, hayat arkadam, en yakn dostum ve tm kitap almalarmda bana sabrla destek veren cefakr eim Aye Gknel'e sevgilerimle.
YKSEL GKNEL

(GNCEL)
YKSEL GKNEL
Mays 2013
Tm telif haklar yazarna aittir.
NDEKLER
Yazar Hakknda nsz Dilbilgisinin Tarihesi Trk Dil Bilgisinin Temel geleri nl ve nsz Uyumu Yapm Ekleri (Derivational Suffixes) Dil Bilgisinde Yap ve lev (Form and Function) Ad (isim) bekleri (Nominal Phrases) ekim Ekleri (Inflectional Suffixes) Zarf (belirte) bekleri (Adverbial Phrases) Fiil Sonlarna Eklenerek Zarf bekleri Oluturan Allomorflar Soru Szckleri (Interrogative Words) Yaln Soru Szckleri (Simple Interrogative Words) [], [E], [DE], [DEN] ve [LE] Morfemleri Alan Soru Szckleri Edatlarla Kullanlan Soru bekleri Sfat Tamlamalaryla Yaplan Soru Zarflar Edatlar (lgeler) (Postpositions) Zarf bekleri Oluturan Edatlar Yklem Szcklerde Vurgu Geni Zaman Dili Gemi Zaman (Grlen Gemi Zaman) Gelecek Zaman imdiki Zaman Mili (Duyulan) Gemi Zaman Gereklilik Yetenek, zin, Olaslk Olanakszlk ift Morfemden Oluan Bileik Zaman Kipleri (Hikye) Geni Zaman'n Hikyesi imdiki Zamann Hikyesi imdiki Zanann Sylentisi Geni Zamann Sylentisi Yetenek, zin ve Olaslk Kipinin Sylentisi 9 13 15 16 18 23 31 31 33 34 36 37 37 38 40 41 42 42 48 51 52 57 60 63 68 70 72 74 75 75 78 80 81 82

Olanakszlk Kipinin Sylentisi Mili Gemi Zamann Hikyesi Gelecek Zamann Hikyesi Gelecek Zamann Sylentisi Gereklilik Kipinin Hikyesi Gereklilik Kipinin Sylentisi nanlmaz Sylenti Kipi Emir Kipi stek Kipi Olu Gruplar (Ek Fiil Gruplar) imdiki Zaman ve Geni Zaman Yer ve Yn Bildiren Ad ve Sfatlar Sfat Tamlamalarndan Oluan Ad bekleri Ad Tamlamalarndan Oluan Ad bekleri Zarf bekleri Yapanlar Ad Tamlamalarndan Oluan Zarf bekleri ve Olu Gruplar Olu Grubunda Dili Gemi Zaman Olu Grubunda Sylenti Olu Grubunda Gelecek Zaman Olu Grubunda Gereklilik (Geni Zaman) Olu Grubunda Olanakszlk (Geni Zaman) Olu Grubunda Yetenek, zin ve Olaslk (Geni Zaman) Olu Grubunda Olumsuz Sonulanan Gereklilik Trkede Soru Szcklerinin Tmcelerde Kullanlmas mi, m, m, mu Fiil atlar Geili ve Geisiz (transitive and intransitive) Fiil atlar Dnl (reflexive) Fiil atlar Geisiz Fiillerin Edilgen Yapya Dnm te (reciprocal) Fiil atlar Ettirgen (causative) Fiil atlar Edilgen (passive) Fiil atlar Fiil atlarnn Ksa Bir Listesi [dir, dr, dr, dur, tir, tr, tr, tur] Belirtenler ve Sfatlar Ad Tamlamalar 82 83 84 86 88 89 91 91 92 93 93 94 95 95 95 95 96 99 101 103 104 105 106 107 110 112 112 112 113 114 115 116 118 124 126 126

Belirtili Ad Tamlamalar (possessive construction) Belirtisiz Ad Tamlamalar Taksz Ad Tamlamalar Mastarlar Mastarlar Nerede ve Nasl Kullanlr Et, Yap, Ol, le, Kaydet, Sala Sz Dizimi (syntax) Temel Tmceler (kernel sentences) Ad bekleri zneler Edilgen Yapya Dnm Tmceler Zamirler Mastarlar (zne) Mastarlar (nesne) Zarflar ve Zarf bekleri Dnm (transformation) Bellek Mantk (logic) Ad bekleri Oluturma Kurallar Soru Szckl Ad bekleri Basit Tmcelerin Zarf beklerine Dnm Zaman Sebep (Neden) Ramen (Karn) Ama Yer Yntem (Tarz) (Nasl?) Sanki, Gya, Szm Ona Neden ve Sonu Derecelendirme art (Koul) Tmceleri Sz ve Anlam Pekitiriciler (intensifiers) Semboller ve Ksaltmalar Kaynaka 127 131 131 132 132 138 139 141 144 144 145 146 147 149 150 154 154 155 159 161 165 166 172 173 174 176 176 177 179 180 182 187 189 194 195
YAZAR HAKKINDA
Hocalarn hocas olarak tannan Yksel Gknel retmenlik hayatna 1952 ylnda adm atm ve Trkiye'nin drt bir yannda ngilizceyi rencileriyle buluturmutur. Srasyla Mara Lisesi, Van Lisesi, Adapazar Lisesi, stanbul Pertevniyal Lisesi ve son olarak 16 yl ngilizce retemeni olarak alt stanbul Erenky Kz Lisesinden 1982 ylnda emekli olmutur. Daha sonra zel bir kolejin ngilizce blm bakanln bir sre yrttkten sonra, lise retmenlii dnemini bitirmitir. Profesr Chomsky'nin dil bilim retileri ile ilk tanmas ise Adapazar Lisesi retmenliini srdrrken 'Fulbright' snavn kazanp A.B.D'de eitim gr mek zere Milli Eitim Bakanl tarafndan Austin'deki The University of Texas at Austin niversitesine gnderilmesi ile balamtr. retmenlii dneminde ise 'Exercises in English for Turkish Students' ve 'English Workbook' isimli ngilizce yardmc ders kitaplarn yaynlayan Yk sel Gknel, dil bilim zerinde yapt aratrmalar sonrasnda Trkenin ilk dnml dilbilgisi kitab olan 'Modern Trke Dilbilgisi' kitabn 1974'te ya ynlamtr. Daha sonra Trk Dil Kurumu'nun Trk Dili Dergisi'nde 'retici Dnml Dil Bilgisi ve Trke Sz Dizimi' adl makalesi 1976 ylnda ya ynlanan Yksel Gknel'in, 2010 ylnda Trkeye yabanc olanlarn, Trke dilbilgisini etkin bir ekilde renebilmeleri iin , 'Turkish Grammar Transformational Generative and Contrastive' Trke dilbilgisi kitabn ngilizce olarak yaynlamtr. En yeni dilbilimsel verilerin nda hazrlanm olan elinizdeki bu kitap, Trk dil bilgisiyle ilgilenen herkesin yan sra Trk Dili ve Edebiyat retmenleri ve Trk Dili ve Edebiyatyla ilgili akademisyenler iin nemli bir kaynak kitaptr. Geleneksel dil bilgisi kitaplarndan farkl olarak bu tr kitaplarda bulunmayan ya da yanl retilen ou bilgi bu kitapla birlikte deitirilip dzenlenmi ve rneklerle anlatlmtr. Bu kitabn amac Trkeyi retmek deil, Trk dilinin yapsnda bulunan szel, anlamsal ve mantksal dizilerin en yeni bilimsel yntemlerle aklanmasnn salamaktr. Vivatinell Cosmopharmaceutics Mediko Marketing Direktr
Dr. zgr Gknel
10
TEEKKR
Noam Chomsky'nin dil bilimine getirdii yeniliki anlay Trk Dil Bilgisi'ne yanstabilmek iin, Trk Dilinde szel, anlamsal ve mantksal dizilerin aa kartlabilmesi amacyla yazd bu kitabn hayata geirilmesinde katklar olan aadaki kiilere teekkr bir bor bilirim: Beni bu kitaba yazmaya tefik eden ve kitabn kapak tasarm almalarnda yardmn eksik etmeyen Vivatinell Cosmopharmaceutics Kreatr olum Dr. zgr GKNEL. Kitabmn redaksiyonunu yapan Orun NAL. Kitabmn grafik almalarn yapan Selami Burhan GKAY. Tm almalarmda beni hep destekleyen sevgili eim ngilizce retmeni Aye GKNEL.
11
12
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER NSZ

Dil insan beyninin bir rn olduu iin olduka karmak bir konudur. nsan dilin ya szlerini iitir, ya da dilin seslerini eksik bir biimde grselletiren yazlar izleyerek bunlara bir anlam verir. Bu nedenle kii ancak ses organlarnn rettii somut sesleri iitir ya da bunlar harf biimlerinde grr. Bu ses ve harflerin ne anlama geldiine beyin karar verir. Anlam anlatmak ve anlamak beyinde oluup gelien bir ilevdir. Bu nedenle bir dili inceleyip kurallarn ortaya koyarken mantksal ilevlerin gz ard edilmemesi gerekir. Bellek grlen, iitilen, hissedilen ve renilenlerin depoland zihinsel bir yetenektir. Kii szleri iitir ve iitilen sesleri nesnelere, eylemlere ve kavramlara balar, ya da bu kavramlar iitilen szlere balanr. Bellekte beraber depolanan iitsel ve kavramsal birimler, kiinin istemiyle bellekten karlp kullanlr. Ya da iitilen sz bellekteki kavramsal edeerini artrr. Geleneksel dilbilgisi kuramclar eskiden beri dilin iitilen ve yazl olan somut blmleri zerinde alarak dil kurallarn bir dilbilgisi retisi olarak gelitirmilerdir. Bu kuramclar dilde neler bulunduunu birer birer zenle ortaya koymulardr. Ne var ki dillerde bulunan bu gelerin varln bilmek, bu gelerin ve tmcelerin nasl retildiini tam olarak aklamaya yetmez. Noam Chomsky ve Steven Pinker yazdklar kitaplarda dil renim ve kullanmnn tm insanlarda ortak, doutan, igdsel ve mantksal olduunu ve insan beyninin tmceleri kurarken ortak ve mantksal bir yntem kullandn savunurlar. Bu savlarn doru olduunu dndm ve kuramn uygulanabilirliini irdelemek iin Trke dilbilgisini bu kuramn altnda yeniden dzenlemeye altm. almam sresince Trkenin daha nce dnlmemi birok zelliiyle karlatm. Bu kitap dnml dil bilgisi kuramna gre yeniden dzenlenmi bir Trke dilbilgisi kitabdr ve nemli yenilikler iermektedir. Yksel Gknel
13
14
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER DLBLGSNN TARHES

John B. Carrol "Dil ncelemesi" (The Study of Language) adl eserinde dil bilgisinin tarihesini yle zetler: "lk dil incelemeleri Eski Yunanistan'da balamtr. Yunancann kurallarn ilk ortaya koyanlar Dionysius Thrax, Apollonius Dyacolus ve Herdian'dr. Bu dnrler, zamanlarnn dnce akmna uyarak, dillerini bilimsel ve gereki bir yntemle incelemek yerine, filozofa birtakm dncelere dalarak genellikle Yunancann en mantkl dil olduu grn savunmulardr. Bu arada, Yunancay incelemek iin ortaya konan kalp ve kurallar, Latinceyi inceleyen bilginler tarafndan da renilince, Latincenin incelenmesinde de ayn kalplar kullanlmtr. Zamanla, Latince iin yaplan incelemeler o kadar ileri gitmi ve yaylmtr ki, bir gn gelmi, gramer ile Latince e anlaml szcklere dnmtr. Yzylmza dek gelen ve gerek anadil ve gerekse yabanc dil retiminde kullanlan dil bilgisi kurallar hep bu Yunan-Latin dil bilgisi temel grne dayandrlmtr. Yukarda belirtilen gelimelerden bsbtn ayr ve habersiz olarak, Milattan nce nc yzylda bir Hintli dilci olan Pnini, Sanskrit dilini felsefi dncelerden uzak bir biimde incelemi ve bu dilin olduka deerli bir gramerini hazrlamtr. Bugn bile, Pnini'nin gramerine ok nemli bir alma gzyle baklmaktadr. On dokuzuncu yzylda Hint-Avrupa dilleri zerinde balayan almalarn yan sra, Hint-Avrupa dilleri dnda kalan diller zerinde yaplan aratrmalarda, dorudan doruya ya da dolayl olarak Pnini'nin etkisi grlmektedir. Pnini'nin Sanskrit dili zerindeki almalar, dili kavray ve aklama ynnden olduka farkldr. Pnini Sanskrit dilini incelerken tasvirci (descriptive) bir yntem kullanmtr. Hint-Avrupa dilleri dnda kalan diller zerinde yaplan almalarda adlar geenler Friedrich Mller, Frick, Von Humboldt, Steinthal ve Von Der Gebelentz'dir. Sosyal psikoloji zerine yazd dizi eserlerinin ilk blmn dili psikolojik ynden irdeleyen Wundt da bu arada anlmaldr.
15

Fonetik (phonetics) zerindeki ilk sistemli aratrmalar on dokuzuncu yzyln ortalarnda balamtr. Fiziki ve psikolog olarak tannan Helmholts akustik fonetiin ilk kurucusu olarak kabul edilir. Ayrca, Kempelen ve Willis de fonetik alannda almalaryla anlmas gereken iki isimdir. Daha sonra yaplan dil almalarn etkileyen en nemli isim svireli dilci Ferdinand de Saussure'dr. Saussure'n konumalar sonradan rencileri tarafndan derlenmi ve "Cours de Linguistique Gnrale" ad altnda yaymlanmtr. Amerikadaki dil bilimi akademik almalarnn bugnk temelleri, William Dwight Whitney, Leonard Bloomfield ve Edward Sapir ile atlmtr". Dil bilimi alannda en byk devrimi 1957 ylnda yaymlad "Syntactic Structures" adl eseriyle yapan ve Transformational Generative dil kuramn dnyaya tantan bilim insan Amerikal Prof. Noam Chomsky'dir. Yukardaki paragraflarda dil bilgisi almalarnn ksa bir tarihesi grlyor. Ancak u unutulmamaldr ki, bilim evrenseldir ve bir sonra gelen bilim insan her zaman ncekilere ok ey borludur.
TRK DLBLGSNN TEMEL GELER

Bir dil mantksal dizilerden (logical sequences or syntax), anlambirim dizilerinden (morphemic sequences) ve sesbirim dizilerinden (phonemic sequences) oluur. Bu diziden birincisine mantksal, ikincisine anlamsal, ncsne ise szel dizi ad verilir. Dilbilimde anlambirimler (morphemes) daha kk anlaml dil paracklarna blnemeyen anlaml dil paralar olarak tanmlanr. Bir szck yalnz bir anlambirimden oluabilecei gibi, birden fazla anlambirimden de oluabilir. rnein, krmz szc (kr*m*z) biiminde hecelere blnebilirse de, bu hecelerden hi birisi tek bana bir anlam tamaz. Bu hecelerin ancak tm bir anlam tar. Bu yzden "krmz" szc en kk bamsz anlaml bir dilsel yapdr ve bir anlambirimdir (morpheme). Bu ve benzeri daha fazla anlaml paralara blnemeyen birimlere, ka heceden oluurlarsa olusunlar, bamsz anlambirimler (free morphemes) ad verilir. Bamsz anlambirimler tek heceli (monosyllabic) ya da ok heceli (polysyllabic) ola-
16

bilirler. Bu, onlarn bamsz anlambirim olma zelliklerini etkilemez. te yandan "krmz" bamsz morfemine baml bir morfem olan "lk" ekini ekleyecek olursak, bir bamsz ve bir baml morfemden oluan "krmz-lk" szcn elde ederiz. u halde szckler, bamsz bir morfem, ya da bu bamsz morfeme eklenmi bir ya da birka baml morfemden oluabilirler; "balk--lk" gibi. Trk dili temel geden oluur: mantksal dizi, anlamsal dizi ve szel dizi. Anlamsal diziyi bamsz ve baml morfem dizileri oluturur. Szel dizi ise anlamsal yapdan bamsz bir biimde alarak anlamsal (morphemic) yapy Trkenin ses kurallarna uyarlar. Mantksal dizinin grevi ise szdizimini (syntax) dzenlemektir. Trkede bulunan yapm ve ekim eklerinin birka hari, hemen hepsinin bamsz morfemlerin son hecelerinde bulunan nllere ve ayrca bu hecelerdeki son nszlerin sert ya da yumuak olmalarna gre uyarlanan szel alternatifleri (allomorflar) bulunur. Verilen bu temel ge etkileimli (interactively) alarak beraberce tmceleri retirler. rnein "tencere", tava, "okul", sokak, "gzel", "st", yr gibi szckler (bamsz morfemler), belleimizde depolanan baz kavramlarn dile yansm somut biimleridir. Belirli anlamlar ieren bu somut dilsel biimlere bamsz morfemler ad verilir ve allomorflar olmaz. Bamsz ve baml morfemler Trk dilinde oluurken szel yaplaryla birlikte olumulardr. Bu nedenle, bamsz Trke morfemlerin hemen hepsi Trkenin nl, nsz ve heceleme kurallaryla uyumludur. Bamsz morfemler, yapm ve ekim ekleriyle yeni szckler olutururken ve Trkenin szel yaps yapm ve ekim eklerini retirken, her bamsz morfemin son hecesindeki nl ve nszlere uyum salayacak biimde anlamlar ayn, szleri farkl deiik ekler (allomorflar) retirler. Her hece en az bir nl ya da bir nl evresinde bulunan nszlerle oluturulan ses kmeleridir. Trkede alt tr hece bulunur. Bunlar srasyla yledir: 1. Tek bir nlden oluan heceler: o, u, a, , , , e, i 2. Bir nsz ve bir nlden oluan heceler: di, d, d, su, si, sa, se
17

3. Bir nl ve bir nszden oluan heceler: al, a, u, , i, ol, , el, il, ok, ak 4. Bir nlyle balayan ve arkasndan iki nsz gelen heceler: l, rt, art, alt, st 5. nsz, nl, nsz yapsnda olanlar: sat, tat, dir, mi, mu, ku 6. nsz, nl, nsz, nsz yapsnda olanlar: dert, sert, tart, kart Bamsz morfemlerle baml morfemlerin beraberce oluturduklar szcklerde bulunan nller Trkenin szel yaps gerei, nl uyumu denilen bir kurala gre sralanmak zorundadrlar. Bir bamsz morfemin nlleri bu kurala uymuyorsa ya kural d birka szckten biridir, ya da Trkeye baka dillerden girmi szcklerdendir.
NL VE NSZ UYUMU
Trkede nl uyumu, birbirine ok benzeyen iki ayr diziden oluur: kaln nller (back vowels) dizisi ve ince nller (front vowels) dizisi. Aada gsterilen bu dizilerde kullanlan ok () iaretleri bir nlden sonra kullanlmas gereken nly iaret eder. Alt alta ift ynl ok iaretleri () ise iki nlden birinin iaret ettii nly, ayn zamanda iaret edilen nlnn iaret eden nly izleyebileceini gsterir. rnein, "ei" nllerinde e'den sonra i gelebildii gibi, i'den sonra e de gelebilir. Oklarn yan sra nllerin altlarna konulan (ay), bu nlnn istendii kadar yinelenilebileceini simgeler. Tm Trke szcklerde kullanlan nller formllerde gsterilen dizilerden yalnz birisini izleyebilir. rnein: Kaln nller dizisi:
o uy ay y
nce nller dizisi:
y ey iy
Eer bir bamsz szcn ilk hecesinde bulunan nl kaln bir nlyse bu heceyi izleyen hecelerin nlleri de szck sonuna kadar kaln nl olur. Eer ilk hecedeki nl ince ise bunu izleyen hecelerin nlleri de incedir. Yani bir szck, ya kaln nllerden ya da ince nllerden oluur. steyen herkes yukardaki dizileri kullanarak son-
18

suz sayda sadece kaln nllerden (back vowels), ya da ince nllerden (front vowels) oluan diziler retebilir. rnein: o*u*u*a**a*, o*a**a, **e*e*i, *e*i*e kom*u*ya (o*u*a); kom*u*lar*dan (o*u*a*a); ge*le*cek*ler (e*e*e*e); o*lu*tur*duk*la*r*mz*dan (o*u*u*u*a***a); u*nu*ta*lm (u*u*a*); o*ku*la (o*u*a); ten*ce*re*ye (e*e*e*e); ka*a*ma*ya*cak (a*a*a*a*a); o*ra*ya (o*a*a) Bamsz morfemler (free morphemes) tek balarna birer szck olabildikleri gibi, baml morfemlerle (bound morphemes) beraber de szckler oluturabilirler.Trkede iki eit baml morfem vardr: yapm ekleri (derivational morphemes) ve onlarn allomorflar ve ekim ekleriyle (inflectional morphemes) ve onlarn allomorflar. Baml ve bamsz tm morfemler birer anlamla ykldr. Bamsz morfemlerin allomorflar olmaz. Bunlardan her birinin kendine zg dilin szel yaps tarafndan dzenlenmi birer szel yaps bulunur. te yandan, baml morfemlerin birden ok szel alternatifleri vardr; ya da Trkenin szel yaps, bamsz morfemlerin son hecelerinde bulunan nl ve nszlere gre ayarlanm eitli allomorflar retirler. Belirli bir anlam tayan bir morfemin tm allomorflar ayn anlam tar. rnein, "eker-ci" szcndeki "eker" blm bamsz bir morfemdir. "Ci" eki ise "eker" szcne "eker satan" ya da "ekerle bir i yapan" anlam katar. Trkenin szel yaps, sesli ve sessiz uyumuna gre "Ci" baml yapm morfeminin anlamn ieren sekiz eit alternatif (ci, c, c, cu, i, , , u) allomoftan birisini seer ve kullanr. Trkenin szel yaps, bu allomorflardan en uygunu olan "ci" allomorfunu seerek "ker" hecesine ekler. Szel yap bu ilemi uygularken, nl uyumuna gre "ker" hecesindeki /e/ nlsnden sonra gelebilecek, iinde bir nl bulunan bir alternatif allomorf seer. Bu nl, nl uyumuna gre /i/ nlsdr. /E/ nlsnden sonra bir /i/ nlsnn gelebilecei yukardaki nl uyumu dizisinde grlebilir. nl uyumundan sonra sra nsz uyumuna gelir. "Ker" hecesinin son nsz bir yumuak (tonlu, sedal) nsz (voiced consonant) olan "r" nszdr. Trkede bir yumuak nsz ancak baka bir yumuak nszle birleebilecei iin /c/ yumuak nsz seilir ve
19

"ker" hecesine "ci" allomorfu eklenir. Yukardaki allomorflar iinde bulunan "" nsz bir sert nszdr (unvoiced consonant). Trkede nszler (consonants) yaplar bakmndan ikiye ayrlrlar: sert nszler (unvoiced consonants) ve yumuak nszler (voiced consonants. Trkedeki nszler alfabe srasyla yledir: b, c, , d, f, g, , h, j, k, l, m, n, p, r, s, , t, v, y, z Yukardaki nszlerden hangilerinin yumuak, hangilerinin sert nszler olduunu anlamak iin kulak deliklerini iaret parmaklarmzla tkayp bu nszleri seslendirdiimiz zaman boazmzdaki ses tellerinin titretiini hissediyorsak bu nszler yumuak nszler, titretiini hissetmiyorsak bu nszler sert nszlerdir. Yukarda yumuak nszler kaln harflerle yazlp altlar tek izgilerle iaretlenmitir. Sert nszler normal harflerle yazlm altlar izgisiz olanlardr. Yukardaki sert ve yumuak nszlerden bazlar bu nszler retilirken dilin, dilerin ve dudaklarn pozisyonlar deimez. rnein, /t/ sert nszn seslendirirken ses telleri titremez. Dilin, dilerin ve dudaklarn pozisyonunu deitirmeden ses tellerini titretirecek olursak /d/ yumuak nszn elde ederiz. Bunlardan /p/, /t/, //, /k/ sert nszleri eer ok heceli (polysyllabic) adlarn sonlarnda iseler bu adlar nllerle balayan allomorflarla birleirken bu nszlerin yumuak biimleri olan /b/, /d/, /c/ ve // nszlerine dnrler. rnein: orap-, orap-a orab, oraba; murat-, murat-a murad, murada; sokak-, sokak-a soka, sokaa; ama-, ama-a amac, amaca ; bor-u, bor-a borcu, borca gibi. te yandan tek heceli (monosyllabic) szcklerde ve sonlar /t/ ile biten ok heceli szcklerde bu deiim olmaz. rnein: p-i, ip-e; at-, at-a; -, -e; su-u, su-a; it-i, it-e; sepet-i, sepet-e; devlet-i, devlet-e; surat-, surat-a Sras gelmiken, unu da belirtmekte yarar var. Verilen allomorflardan her biri ayr ayr ayn anlam tadklarndan bunlardan herhangi birisi bu allomorflarn temsilci fonemi olarak seilebilir. Bu kitapta genelde ilk allomorflar seilmitir. Bir okuyucunun herhangi bir allomorfu semesinde bir saknca yoktur, nk bunlarn hepsi ayn anlama
20

gelir. Bir morfem bir anlamdr. Bir allomorf bir morfemin anlamn tayan szel deikenidir (allomorfudur). Allomorflar, kendilerinden nce gelen bamsz morfem ve allomorflarn son hecelerindeki nller ve bunlarn son hecelerindeki son nszlere gre ekillenir. rnein: eker bamsz morfemine szel yapnn rettii [ci, c, c, cu, i, , , u] allomorflarndan hangisinin nasl eklendiini inceleyelim: eker szc (e*ker) hecelerinden olumutur. Bu szce bir allomorf eklemek iin nce bu szcn son hecesindeki nly bulmamz gerekir. Bu nl /e/ nlsdr. Trkenin nl uyumuna gre /e/ nlsnden sonra ancak /i/ nls gelebilir. Bu zellik yukarda verilen nller dizisinden denetlenebilir. u halde, eker szcne eklenebilecek allomorfun nls /i/ olacaktr. Bunu saptadktan sonra sra eker szcnn son nszne gelir. Bu nsz, yumuak bir nsz olan (voiced consonant) /r/ nszdr. Trkenin nsz kuralna gre yumuak bir nsz ancak yumuak bir nszle, sert bir nsz ancak sert bir nszle (unvoiced consonant) birleebilecei iin, bu nsz ancak /c/ nsz olabilir. u halde, eker szcne eklenebilecek allomorf [ci] allomorfudur. Yukarda verilen nszler dizisinden yumuak ve sert nszler denetlenebilir. p szc tek heceli bamsz bir morfemdir. Bu morfem tek heceden olutuu iin son hecesi doal olarak kendisidir ve nls // nlsdr. Yukardaki nl uyumu dizisine bakacak olursak bu nly ancak // nlsnn izleyebileceini grebiliriz. p bamsz morfeminin son nsz sert bir nsz olan /p/ nszdr. u halde bu nsz ancak sert bir nsz olan // nsz ile birleebilir ve p morfemine balanacak allomorf [] olur. [LK] morfeminin [lik, lk, lk, luk] ekillerinde drt allomorfu vardr. Bu allomorflardan bazlar eker-ci ya da p- szcklerine eklenebilir. rnein, ekerci szcnn son hecesi cidir ve nls /i/dir. nl uyumuna gre bu nly izlemesi gereken nl ya /i/ nls, ya da /e/ nlsdr ve [LK] allomorflarnn iinde nls /e/ olan bir allomorf olmad iin ci hecesini izleyecek nl de ancak iinde /i/ nls olan [lik] allomorfudur.
21

[Ci, c, c, cu, i, , , u] allomorflar birer nl ile sonlandk larndan, bunlar izleyen allomorflar birer nl ile balamyorlarsa bu allomorflar sadece kendilerinden nce gelen allomorflarn nllerine gre ekillenirler: eker-ci-lik, arap--lk, a--lk, sepet-i-lik, turu-cu-luk, p-lk, sera-c-lk, at--lk, kebap--lk, ok-u-luk, iek-i-lik, by-clk, geri-ci-lik, ileri-ci-lik, gzlk--lk, bahe-ci-lik Fiil kk, gvde ve atlarna eklenen kip allomorflar da ayn kurallar izlerler. Dili Gemi Zaman allomorflar [di, d, d, du, ti, t, t, tu] allomorflardr. rnein, anla fiil kk (an*la) hecelerinden olumutur. Bu szcn son hecesi la ve bu hecenin nls /a/ olduundan, nl uyumuna gre /a/ nlsn izleyebilecek nl de // olduu iin, bu fiil kknn Dili Gemi Zaman allomorfu [d] allomorfudur: (an*la*d). Fiil kk ge olsayd bu kez hecenin nls /e/ ve son nsz // olacakt. Bu durumda /e/ nlsn izleyebilecek nl, nl uyumuna gre /i/ nlsdr. Hecenin son nsz de // olduundan, bu sert nsz de ancak bir sert nsz izleyebildiinden, allomorfun nsz /t/ olur ve fiil kk, gvdesi ya da atsna eklenebilecek olan allomorf [ti]dir: (ge-ti). Bir bamsz ya da baml bir allomorfa eklenecek bir allomorf, yukarda akland gibi uzun uzun dnlerek seilmez. Bellekte depolanm olan dilin sz kurallar konuan ya da yazan kii tarafndan simltane (eanl) olarak uygulanr. Bamsz anlambirimlerin yan sra, baml anlambirimler de (bound morphemes) szcklerin yaplandrlmasnda byk pay sahibidir. rnein "krmz" sfatna "lk" ekini eklersek "krmz-lk" adn elde ederiz. Bu tip eklere Trkede yapm eki, ngilizcede (derivational suffix) ad verilir. Yapm ekleri anlamsal (semantic) bilgiler tarlar. Yapm eklerinin yan sra ekim ekleri (inflectional suffixes) de szcklerin yapmnda ve tmce iinde kullanmnda nemli rol oynarlar. rnein "okul-da" szcndeki "da" eki bir ekim ekidir. ekim ekleri gramatik (dilbilgisel) bilgiler (malumat) (information) tarlar. Anlald gibi, baml anlambirimler (bound morphemes) tek balarna anlam tamazlar. rnein, yukardaki "lk" ve "da" eklerinin tek
22

balarna anlamlar yoktur. Bu tip baml anlambirimler ancak bamsz anlambirimlere eklendikleri srece anlam kazanrlar. Dilin ses sisteminin rn olan altanlambirimler (allomorphs), anlambirimlerin (morphemes) dilin ses sistemine gre uyarlanm biimleridir. rnein, "de" anlambiriminin drt tane altanlambirimi (allomorfu) vardr: [de, da, te, ta]. Bu altanlambirimlerin hepsi de "de" anlambiriminin tad anlam tayan, Trkenin ses dzeni tarafndan retilmi deiik szel yaplar olan eklerdir. Anlambirimler (morphemes) sesbirimlerinden (phonemes) oluurlar. Sesbirimlerin de, anlambirimlerin olduu gibi, sesdeikenleri (allophones) vardr. Bunlar da altanlambirimler (allomorphs) gibi dilin szel yaps tarafndan retilirler ve anlambirimlerin anlamlarn etkilemezler. rnein, "p, t, , k" sert nszleri ile sonlanan anlambirimler bir nl ile birletikleri zaman, bunlarn ses tellerini titretiren edeerleri olan "b, d, c, " yumuak nszlere dnrler. Bu dnm de Trke ses yapsnn bir uyarlamas olduundan morfemleri etkilemez. rnein "orap" morfemindeki "p" fonemi "" ekim allomorfu ile birletiinde "orab" olur ve bu deiiklik "orap" morfeminin anlamn etkilemez; orap yine oraptr. zetlemek gerekirse, "b, d, c, " yumuak nszleri (voiced consonants) "p, t, , k" sert nszlerinin (unvoiced consonants) birer allofonudur. Trkenin ses yaps tarafndan yaplan ilemler Trk dilinin anlamsal yapsn deitirmezlerse de szel yap tarafndan uyarlanan tm ilemler sze ve yazya yanstlr. Anlambirim ve altanlambirim ve benzerleri szckler yerine uluslararas kabul gren morfem (morpheme), allomorf (allomorph), fonem (phoneme) ve allofon (allophone) szcklerini kullanmak anlatmda kolaylk salayaca iin ileriki paragraflarda bunlar kullanmay daha uygun buldum. Bu ekilde baz anlatm karklklarnn ortadan kalkacan umuyorum. steyenler bunlarn yerine ilk paragraflarda kulanlan szckleri de kullanabilirler.
YAPIM EKLER (DERIVATIONAL SUFFIXES)

Trkedeki yapm ekleri, baka dillerde olduu gibi, morfemlerden olumutur. Ancak Trkenin szel yaps, tm baml morfemlerin, bamsz morfemlerin son hecelerindeki nllere ve ayn zamanda bu hecelerin son nszlerine uyumlu olmasn gerektirir. Bu allomorflar
23

Trkenin ses dzeni tarafndan retildikleri iin yapm eklerinin anlamlarn deitirmezler. rnein [C] morfeminin [ci, c, c, cu, i, , , u] biimlerinde ses dzeni tarafndan retilebilen sekiz allomorfu vardr. Bu sekiz alomoftan hibiri [C] morfeminin anlamn etkileyip deitirmez. Sadece bu morfemin fonemlerinin Trkenin nl ve nsz uyumuna gre yeniden seslendirilmesini (dillendirilmesini) salarlar. Ksaca zetlersek bu sekiz allomorfun sekizi de ayn anlam tar. Yani [ci, c, c, cu, i, , , u] eklerinin hepsi ayn anlama gelir. Trkede mantksal, anlamsal ve szel yaplar birbirinden bamsz fakat ezamanl biimde alarak beraberce szckler retirler. Szel yap farkl retilip farkl iitilse de anlamsal yapy iinde barndrr. Trkenin bu zellii izleyen paragraflarda daha iyi anlalacaktr. Trkede kullanlan yapm eklerinin ve bunlarn allomorflarnn ksa bir zeti aadadr:
ad ad (Ad kklerinden (roots) ad gvdeleri (stems) yapanlar)

[CE] [ce, ca, e, a] ngliz-ce, Fransz-ca, Trk-e, Arap-a, Japon-ca, Rus-a, talyan-ca [CE.Z] [ce.iz, ca.z, e.iz, a.z] kedi-ce.iz, kz-ca.z, ku-a.z, kpek-e.iz, kuzu-ca.z [C] [ci, c, c, cu, i, , , cu] peynir-ci, posta-c, zm-c, turu-cu, sepet-i, a-, st-, su-cu, eker-ci, kira-c, kmr-c, sz-c, i-i, saat-i, davul-cu, deve-ci [C.LK] [ci.lik, c.lk, c.lk, cu.luk, i.lik, .lk, .lk, u.luk] peynir-ci.lik, av-c.lk, gz-c.lk, odun-cu.luk, simit-i.lik, a-.lk, gzlk-.lk, p-.lk, hava-c.lk, iek-i.lik, ara-c.lk, i-i.lik [CK] [cik, ck, ck, cuk, ik, k, k, uk] ev-cik, oda-ck, kpr-ck, kutu-cuk, eek-ik, aa-k, ku-uk [LK] [lik, lk, lk, luk] meyve-lik, kitap-lk, gz-lk, odun-luk, ocuk-luk, anne-lik, dost-luk, dman-lk, eytan-lk, soytar-lk, n-lk, evlat-lk, baba-lk, sinek-lik
24
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER ad sfat (Ad kklerinden sfat gvdeleri yapanlar:)
[CL] [cil, cl, cl, cul, il, l, l, ul] ben-cil, insan-cl, lm-cl, ot-ul [L] [li, l, l, lu] bahe-li, sayg-l, st-l, yamur-lu, istek-li, tat-l, gzlk-l, l-l, meme-li, eker-li, mantk-l, boya-l, korku-lu, cilt-li, sknt-l, bulut-lu [SZ] [siz, sz, sz, suz] leke-siz, kayg-sz, grg-sz, umut-suz, deer-siz, renk-siz, talih-siz, diken-siz, ar-sz, tutar-sz, kafa-sz, zarar-sz, denge-siz, eker-siz [SEL] [sel, sal] bilim-sel, evren-sel, duygu-sal, kavram-sal, onur-sal, kre-sel, tarmsal, ruh-sal, toplum-sal, birey-sel, din-sel, yap-sal, say-sal, kalt-sal, beden-sel, kr-sal, kurum-sal, fizik-sel, kimya-sal, yap-sal, kamu-sal...
sfat ad (Sfat kklerinden ad gvdeleri yapanlar:)

[LK] [lik, lk, lk, luk] yi-lik, scak-lk, zgr-lk, uzun-luk, gzel-lik, sessiz-lik, uak-lk, yalnz-lk, kahraman-lk, vatansever-lik, kaba-lk, duygusal-lk, dost-luk, arsz-lk, kt-lk, karamsar-lk, tembel-lik, yok-luk, temiz-lik Trk dilinde ses sistemi, anlambirimlerden (morfemlerden) tmyle bamsz olarak alr ve morfemlerin hecelerini kendi kurallarna gre yeniden seslendirir. Bamsz ya da baml bir morfem bir nszle sonlanyorsa ve bu nsz izleyen allomorf bir nl ile balyorsa bu nsz, ses sistemi tarafndan kendi hecesinden koparlr ve izleyen morfemin ilk nls ile birletirilir. Bu ilem, bellekte nceden depolanm olan dile zg ses kurallarnn almas sonucudur. Bu dzenleme, morfemlerin dil, diler ve dudaklar yardmyla akc bir biimde kolayca seslendirilmeleri ve iitilmeleri iin yaplr. nsan beyni, bir sz dizisinde bulunan morfemlerin tmn birden alglar. Bu nedenle allomorflarn son nszlerinin koparak, izleyen allomorflarn ilk nlleriyle birlemeleri bu allomorflarn alglanmasnda bir deiiklie neden olmaz. rnein Ev-e dn-.yor-uz tmcesinde iki szck vardr. Bu szcklerde bulunan morfem ya da allomorflar
25

ev, e, dn, .yor ve uz morfem ve allomorflardr.Ev ve dn birer bamsz morfem olduklar iin allomorflar olmaz. tekilerin allomorflar vardr. Eer bu tmcedeki morfem ve allomorflar ayr ayr hecelenecek olunursa *(ev*e / dn**yor*uz) biiminde seslendirilmeleri gerekir. te bu aamada Trkenin ses dzeni araya girerek Trkenin akna uymayan bu hecelerde bulunan altlar izgilerle iaretlenmi nszleri alp izleyen ilk allomorfun ilk nlsyle birletirir: Ev-e dn-.yor-uz (e*ve / d*n*yo*ruz). Sen-i dn-.yor-um (se*ni / d**n*yo*rum) Ma-a git-e.cek-iz (ma*a / gi*de*ce*iz) (/t/ ve /k/, /d/ ve //ye dnr) Verilen rnek tmcelerde grld gibi, szel yap morfemik yapdan farkl olsa da morfemik yapdaki tm morfemler, yaplar de ise bile, szel yap iinde varlklarn korurlar. Bu nedenle szel yapy iiten bir kii morfemik yapy anlar. Ya da szel yapy dillendiren bir kii kulland heceler iinde morfemlerin tm bulunduu iin, syledii sz iiten kii tarafndan doru alglanp anlalr. Not: Bu kitaptaki rneklerde verilen ilk szck ve tmceler anlamsal yapy (morphemic sequence), ardndan ayra ( ) iinde verilen szck ve tmceler ise szel yapy (phonemic sequence) iermektedir.
fiil ad (Fiil kklerinden ad ya da sfat gvdeleri yapanlar:)

[CE] [ce, ca, e, a] Dn-ce, elen-ce, sakn-ca, gerek-e [E.CEK] [e.cek, a.cak] Gel-e.cek (ge*le*cek) (ad ve sfat), a-a.cak (a*a*cak), yak-a.cak (ya*ka*cak), sil-e.cek (si*le*cek), ek-e.cek (e*ke*cek) [E] [e, a] Sr-e (s*re), tk-a (t*ka), ayr-a (ay*ra), sark-a (sar*ka), kal-dr-a (kal*d*ra), byt-e (b*y*te), tka-a (t*ka) [EK] [ek, ak] Tapn-ak (ta*p*nak), kay-ak (ka*yak), sa-ak (sa*ak), u-ak (u*ak), ka-ak (ka*ak), yat-ak (ya*tak), dayan-ak (da*ya*nak),
26

sn-ak (s**nak), l-ek (l*ek), yut-ak (yu*tak), dur-ak (du*rak), kapa-ak (ka*pak), ka-ak (ka*ak), barn-ak (ba*r*nak), tara-ak (ta*rak) [EY] [ey, ay] D-ey (d*ey) (sfat), yap-ay (ya*pay) (sfat), yat-ay (ya*tay) (sfat), dik-ey (di*key) (sfat), uza-ay (u*zay), dene-ey (de*ney). Ardarda gelen zde nller (e-e, a-a) tek nl olarak sylenip yazlr. [G] [gi, g, g, gu, ki, k, k, ku] Sev-gi, say-g, sr-g, sor-gu, et-ki, kat-k, co-ku, yet-ki, bit-ki, keski, sez-gi, bul-gu, ol-gu, sal-g, iz-gi, tep-ki, vur-gu, yanl-g, ser-gi [] [i, , , u] Diz-i (di*zi), yaz- (ya*z), kaz- (ka*z), l- (l*), kork-u (kor*ku), rt- (r*t), drt- (dr*t), gez-i (ge*zi), kok-u (ko*ku), bl- (b*l), do-u (do*u), bat- (ba*t), yet-i (ye*ti), yap- (ya*p), a- (a*) [.C] [i.ci, .c, .c, u.cu] ek-i.ci (e*ki*ci) (isim ve sfat), sat-.c (sa*t*c), yz-.c (y*z*c), doyur-u.cu (do*yu*ru*cu) (sfat), kal-.c (ka*l*c) (sfat), tut-u.cu (tu*tu*cu), inandr-.c (i*nan*d*r*c) (sfat), ldr-.c (l*d*r*c) (sfat), dinle-/y/i.ci (din*le*yi*ci), besle-/y/i.ci (bes*le*yi*ci) (sfat), dzenle-/y/i.ci (d*zen*le*yi*ci) (sfat), kr-.c (k*r*c) (isim ve sfat) Not: Sonu bir nl ile biten fiiller, ilk hecesi bir nl olan "i.ci" morfemi ile birletiinde, bu iki nl arasna bir kaynatrma fonemi olan /y/ yumuak nsz konur. Bu fonem, Trkenin ses yaps tarafndan Trkenin akcln salamak amacyla retildii iin anlamsal yap zerinde bir etkisi olmaz. [K] [ik, k, k, uk, ek, ak] Del-ik (de*lik), art-k (ar*tk), ksr-k (k*s*rk), tkr-k (t*k*rk), aksr-k (ak*s*rk), bula-k (bu*la*k), e-ik (e*ik), bat-k (ba*tk), iz-ik (i*zik), yrt-k (yr*tk), sk-k (s*kk), ez-ik (e*zik)
27

Yukardaki fiillerin hepsi nszlerle bitmektedir. Eer fiillerin sonlarnda /e/ ya da /a/ nlleri olursa bunlar [ek, ak] allomorflaryla birleince bu zde nller tek nl olarak sylenip yazlr: Kayna-ak (kay*nak), belle-ek (bel*lek), tara-ak (ta*rak), de-ek (d*ek), kapa-ak (ka*pak), dene-ek (de*nek), tekerle-ek (te*ker*lek) [M] [im, m, m, um, em, am] Se-im (se*im), al-m (a*lm), l-m (*lm), otur-um (o*tu*rum), ek-im (e*kim), yk-m (y*km), kar-m (ka*r*m), tasar-m (ta*sa*rm), ak-m (a*km), z-m (*zm), bili-im (bi*li*im), denkle-em (denk*lem), dn-em (d*nem), ykle-em (yk*lem), yaaam (ya*am), syle-em (sy*lem), gzle-em (gz*lem), ekle-em (ek*lem)... Yukardaki paragrafta art arda gelen zde nller kaynap tek nl olarak sylenip yazlr. [N.T] [in.ti, n.t, n.t, un.tu, en.ti, an,t] Gez-in.ti (ge*zin*ti), al-n.t (a*ln*t), gr-n.t (g*rn*t), bul-un.tu (bu*lun*tu), bala-an.t (ba*lan*t), ekle-en.ti (ek*len*ti), ka-n.t (ka*n*t), il-in.ti (i*lin*ti), kes-in.ti (ke*sin*ti), gez-in.ti (ge*zin*ti), bekle-en.ti (bek*len*ti), sapla-an.t (sap*lan*t), uza-an.t (u*zan*t), yaa-an-t (ya*an*t), birik-in.ti (bi*ri*kin*ti), bula-an.t (bu*lan*t) [] [i, , , u] (Ad tamlamalarnda kullanlr.) Ak- hz- (a*k / h*z)), bak- a-/s/ (ba*k / a**s)), bit-i ddk- (bi*ti / d*d*), at- (top / a*t*), gel-i yn- (ge*li / y*n), o-/n/un gl-- (o*nun / g*l*), k- (*k), bul-u (bu*lu), gr- (g*r), dn- (d*n), d- (d*), haykr- (hay*k*r), sat- (sa*t), yksel-i (yk*se*li), kapan- (ka*pa*-
n)
Eer fiiller nllerle sonlanyorsa ahenkli bir gei salamak iin iki nl arasnda /y/ kaynatrma sesleri (glides) eklenir: Bu sesler dilin ses dzeni tarafndan retildii iin anlamsal yapy etkilemez. Bekle-/y/i (bek*le*yi), benze-/y/i (ben*ze*yi), yr-/y/ (y*r*y), anla-/y/ (an*la*y), ara-/y/ (a*ra*y), kavra-/y/ (kav*ra*y)
28

[ME] [me, ma] Dondur-ma, dol-ma, kavur-ma, hala-ma, dene-me, dv-me, kaz-ma, aydnlan-ma, ky-ma, in-me, bas-ma, yz-me, gez-me, sr-me, a-ma Ayn [me, ma] allomorflar mastarlarn yapmnda da kullanlr: Git-me, gel-me, oku-ma, sus-ma, anla-ma, kazan-ma, gl-me Ancak [me, ma], [i, , , u] ve [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk] allomorflar ile oluturulan mastarlarn sonlarna kii ekleri eklense de zaman ekleri eklenemez. Bu yzden bu mastarlar zamanszdrlar ama kiisiz deillerdir. rnein: "konu-ma-am", "konu-ma-s", "gl-n", "git-tik-ler-i" mastarlarnda mastarlarn kime ait olduu anlalr. te yandan [mek, mak] allomoflar ile yaplan mastarlar, ne zaman kavram ne de kii kavram ierirler. Baknz: Mastarlar sayfa 116. [ME.CE] [me.ce, ma.ca] Bil-me.ce, bul-ma.ca, ke kap-ma.ca, aldat-ma.ca [MEK] [mek, mak] Fiil kk, gvde ve atlarndan mastarlar retmek iin bu allomorflar kullanlr. Bu allomorflarla yaplan mastarlar zaman ve kii kavramlar iermezler: Yr-mek, ko-mak, dn-mek, ol-mak, et-mek, al-mak, bil-mek, bekle-mek, denen-mek, anl-mak, kou-mak, taran-mak
fiil sfat (Fiil kklerinden sfat gvdeleri yapan morfemler.)

[EN] [en, an] Dn-en (d*nen), geli-en (ge*li*en), sol-an (so*lan), art-an (ar*tan), ko-an (ko*an), u-an (u*an), saldr-an (sal*d*ran), bit-en (bi*ten) Eer fiil kkleri ya da atlar nllerle sonlanrsa, [en, an] allomorflarnn nlerine /y/ kaynatrma nszleri konur. Bu morfem ekim eki (inflectional morpheme) olarak da kullanlr. Bekle-/y/en (bek*le*yen), yr-/y/en, glmse-/y/en (g*lm*se*yen), anla-/y/an (an*la*yan), uyu-/y/an (u*yu*yan), oyna-/y/an (oy*na*yan) [GN] [gin, gn, gn, gun, kin, kn, kn, kun]
29

Ger-gin, belir-gin, az-gn, say-gn, z-gn, dol-gun, yay-gn, pi-kin, a-kn, ks-kn, sus-kun, yor-gun, z-gn, gir-gin, kz-gn, et-kin, yat-kn, sol-gun, bez-gin, ili-kin, d-kn, ol-gun, yat-kn, i-kin [.C] [i.ci, .c, .c, u.cu] Del-i.ci (de*li*ci), kal-.c, sars-.c (sar*s*c), ge-i.ci (ge*i*ci), yak.c (ya*k*c), ez-i.ci (e*zi*ci), bula-.c (bu*la**c), z-.c (*z*c), it-i.ci (i*ti*ci), kal-.c (ka*l*c), yan-.c (ya*n*c), uyutur-u.cu [K] [ik, k, k, uk, ek, ak] (Bu allomorflar ad da retebilir.) A-k (a*k), kr-k (k*rk), bat-k (ba*tk), k-k (*kk), iz-ik (i*zik), ek-ik (e*kik), kork-ak, ka-ak, del-ik (de*lik), e-ik (e*ik), yrt-k (yr*tk), u-uk (u*uk), bas-k (ba*sk), yum-uk (yu*muk), buruk (bu*ruk), as-k (a*sk), ks-k (k*sk), rk-ek (r*kek) [Mi] [mi, m, m, mu] Sol-mu, beyazla-m, ertelen-mi, ykan-m, taran-m, boyan-m, tasarlan-m, dnl-m, aydnlan-m, kzar-m, unutul-mu, geli-mi, koku-mu, boan-m, yan-m, kuru-mu, bozul-mu [SEL] [sel, sal] Gr-sel, uy-sal, dn-sel, iit-sel ad fiil (Ad kklerinden fiil gvdeleri yapan morfemler): [LE] [le, la] El-le, ba-la, ba-la, ta-la, gz-le, kutu-la, damga-la, tuz-la, leke-le, tekme-le, kucak-la, yel-le, denge-le, su-la, kak-la, ila-la, ak-la, kstek-le, fra-la, orta-la, ezber-le, av-la, su-la, yol-la, ate-le, belge-le, kilit-le, ter-le, aba-la, sra-la, ot-la, kol-la, oy-la, para-la, ya-la sfat fiil (Sfat kklerinfen fiil gvdeleri yapan morfemler:) [R] [ir, r, er, ar] Deli-ir (de*lir), sar-ar (sa*rar), kara-ar (ka*rar), mor-ar (mo*rar) [LE] [le, la] Gzel-le, sk-la, ar-la, derin-le, kaba-la, irkin-le, zor-la, kolay-la, sersem-le, dik-le, uzak-la, yakn-la (ya*kn*la)
30
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER DLBLGSNDE YAPI ve LEV (FORM and FUNCTION)
Bir dil ya da dil bilgisinde yap ve ilev farkl kavramlardr. Yap bir dilsel dizinin fiziksel yapsn, ilev ise bir dilsel dizinin tmce iindeki ilevini (function) belirler. Bir ya da birka szckten olumu, ilevsel ynden bir tmcede ad (isim) olarak kullanlabilen anlaml dil beklerine "ad bekleri" denir (nominal phrase). Ad bekleri zne ya da belirtili/belirtisiz nesne olarak kullanlabilirler.
AD (SM) BEKLER (NOMINAL PHRASES)

1. Aye, ocuk, bebek, balk, retmen, kompozisyon" gibi tmcelerde tek balarna kullanlabilen adlar, tek szckten olusalar bile, ilevsel ynden birer ad bei kabul edilirler (nominal phrase). 2. Ben, sen, o, biz, siz, onlar gibi isimlerin yerine kullanlabilen zamirler (pronouns), tek balarna kullanlsalar bile birer ad bei saylrlar. 3. "Aye'-/n/in kedi-/s/i", "Aye'-/n/in ala-ma-/s/", "ala-ma-/n/n sonu-u", "Aye'-/n/in okul-u-/n/un bahe-/s/i-/n/in duvar-", "Aye'-/n/in dn okul-a git-me-dik-i-/n/in ren-il-me-/s/i" gibi ikili ya da zincirleme ad tamlamalar da ad bekleridir. 4. "Aye'nin okul-a niin ge geldii", "Aye'nin ders almas" gibi temel tmcelerden ad'a (isme) dnm yaplar da ad bekleridir 5. "Bahede iek toplayan ocuklar", "ocuklarn iek toplad bahe" yapsnda temel tmcelerden "belirten + belirtilen" yaplarna dnm bekler de ad bekleridir. 6. "Kocaman kamyon", "gvensiz kpr", "uzun ara" gibi sfat tamlamalar da birer ad beidir. Yukarda belirtilen ad beklerinin tmcelerdeki ilevleri ad olduundan, tmcelerde zne ya da belirtili/belirtisiz nesneler olarak kullanlabilirler. zetlersek tm adlarn, zamirlerin ve ad beklerinin ilevleri ad olduundan birer ad beidirler. Ad bekleri belirtili ya da belirtisiz olabilirler:
31

Trkede zne olarak kullanlan zamirler, zel adlar, cins adlar ve ad bekleri kavramsal olarak belirli olma zelliine sahip olduklar iin belirtili olarak kabul edilirler ve belirtili olduklarn belirten bir ek almazlar. rnein: "Ben", "sen", "o", "biz", "siz", "onlar"; "Ahmet", "Mehmet", "Aye", "ocuk", "otobs", "balk", "yemek"; "Aye'nin olu", "toplantnn bitmesi" gibi ad bekleri zne olarak kullanldklarnda herhangi bir belirten eki almazlar. te yandan, ayn ad bekleri nesne olarak kullanldklarnda, eer bu nesneler belirtisiz deillerse (belirtili iseler), bunlarn belirtili nesne olduklarn belirtmek iin [i, , , u] belirten allomorflarndan nl uyumuna uyan birisi kullanlr. rnein: Ben dn pazara gittim. O
zne
ben-i grd.
zne b nesne
Ben o/n/u grdm. Onlar Aye-/y/i grdler.

zne b nesne zne b nesne
Aye onlar- grd. Aye

zne b nesne zne
biz-i grd.
b nesne
Biz Aye-/y/i grmedik. Onlar onlar- grmedi.

zne b nesne zne b nesne
Balklar kzard. Aye

zne zne
balklar-
b nesne
kzartt.
Aye
zne
balk
bs nesne
kzartyor.
Ayenin balk kzartmas ben-i ilgilendirmez.

ad tamlamas bei zne b nesne
(Ben) Aye'nin balk kzartti-/n/ grmedim.

zne ad tamlamas bei-/n/ b nesne
Ahmet'in gazete okumas benim televizyon izlemem-i engellemez.

ad tamlamas bei zne ad tamlamas bei-i belirtili nesne fiil grubu
32

(Ben) onun ne syledik-i-/n/i anla-ma-d-m.
zne ad tamlamas bei-/n/i b nesne fiil grubu
Basit tmcelerin ad beklerine nasl dnt ileriki konularda tekrar incelenecektir.
EKM EKLER (INFLECTIONAL MORPHEMES)

ekim ekleri, ad bekleri ve fiil gruplarnda kullanlr ve gramatik enformasyon (dilbilgisel bildiriim) salarlar. Adlara Belirtili Ad Grevi Veren [] Morfemi: [] [i, , , u] Ad beklerine eklenen [i, , , u] ekim allomorflar, bu beklere tmce iinde belirtili nesne grevi verirler. Bu nedenle, [] morfemi bir belirten morfemidir. Bu morfem, Trkede sadece bir ad ya da bir ad bei nesne olarak kullanld zaman kullanlr. Bir ad ya da bir ad bei zne olarak kullanldnda, bu ada ya da ad beine [] morfemi eklenmez. rnein, "Onlar hrsz- yakaladlar" tmcesinde "hrsz-" bir belirtili nesnedir. Ayn tmce edilgen yapya dntrld zaman, nesne zne gibi kullanld iin, "hrsz" eksiz belirtili duruma dnr ve tmce "Hrsz yakaland" olur. Bu tmcede "hrsz" szcnn sonuna [] morfemi eklenmedii halde yine de belirtilidir. znede bulunan bir ad belirtisizse bana "bir" ya da benzeri bir szck konulabilir. rnein, "Dn bir hrsz yakaland" gibi. Oysaki ngilizcede bir ad belirtiliyse, hem zne hem de nesne konumlarnda balarna "the" belirtenleri konur. rnein: Onlar hrsz- yakaladlar. They caught the thief. Hrsz yakaland. The thief was caught. "Avc tavan- vurdu" tmcesindeki "avc" szc, yapsal ynden hem bir ad hem bir ad bei, tmcedeki ilevi ynnden ise bir znedir. "Tavan-" szc ise yapsal ynden adn ya da ad beinin i hali, tmcedeki ilevi ise belirtili nesnedir. Ad tamlamalar yapsal ynden ad bekleridir. [] morfeminin [i, , , u] allomorflarndan birisi ad beklerine eklendiinde, bu morfem ad beklerini de yapsal ynden adn i hali, ilevsel ynden tmce iin-
33

de belirtili nesne durumuna geirirler. rnein, "Ben renci-ler-in ma--/n/ izledim" tmcesinde, "renciler-in ma-" yapsal ynden bir ad tamlamas ve ad beidir. Bu ad beini, tmcedeki ilevi ynnden bir belirtili nesne konumuna dntrmek iin, [] allomorfu ile sonlanan bu ad beine, adlar belirtili nesne biimine dntren ikinci bir [] allomorfu daha eklemek gerekir, Ancak, bu iki nlnn Trkede birlikte kullanlmas olanaksz olduundan, ikinci [i] allomorfuna bir de badatrma nsz olan /n/ nsz eklenir. Bu ekilde "renci-ler-in ma--/n/" belirtili nesne ilevli bir ad bei oluturulmu olur. Mastarlar (infinitives) fiillerin adlam biimleri olduundan bunlarla da ad tamlamalar yaplabilir ve bunlar da, ses uyumuna gre, [i, , , u] allomorflarndan birisini alarak belirtili nesne ilevli ad bekleri oluturabilirler: (Ben) al-ma-/n/n bit-me-/s/i-/n/i bekledim.
zne A ad tamlanas + /n/i belirtili ad bei F | fiil
ZARF (BELRTE) BEKLER (ADVERBIAL PHRASES)

Zarf bekleri, adlara eklenen [e, a], [de, da, te, ta], [den, dan, ten, tan] ve [le, la] allomorflaryla yaplabildii gibi, ad ya da ad beklerinden sonra kullanlan edatlar (postpositions) kullanlarak da yaplabilirler. Tek ve ok szckten oluan zarflar da ilevsel ynden birer zarf olduundan birer zarf bei saylrlar. Zarf bekleri tek ya da ok szckten oluabilir: "dn", "yarn", "hzl", "ok", "elbette", "mutlaka", "hi", "imdi", "kukusuz", "yine", "belki", "bugn", "yava yava", "koa koa, " aa yukar", ara sra,"ieri dar", "yle byle", "geceleyin", "iki saat", "bir saat-te", koa koa, de kalka, ayla bayla, skla skla, araya sora, fleye pfleye. Ad ve zamirlere eklenen [E], [DE], [DEN], [LE] ve sfat ve adlara eklenen [CE] morfemlerinin allomorflar adlara, zamirlere, mastarlara ya da ad beklerine eklendiklerinde zarf bekleri (adverbial phrases) olutururlar:
34

[E] [DE] [DEN] [LE] [CE] [e, a] [de, da, te, ta] [den, dan, ten, tan] [le, la] [ce, ca, e, a]
Yukarda verilen allomorflar aadaki rneklerde siyah yazlmtr: Ahmet

zne A
ev-e
zarf b F
geldi. (e*ve)
fiil
Ahmet
zne A
okul-dan
zarf b
ev-e
zarf b F
geldi.
fiil
Ahmet
zne A zne A
okul-dan
zarf b
ev-e
otobs-le
geldi
fiil
zarf b zarf b F fiil
Bu i hafta-/y/a biter.
zarf bei F b nesne
Biz
zne A zne A zne A
bu-/n/u o-/n/a aldk.

zarf b F fiil
Ahmet apka-/s/-n be lira-/y/a satt.

tamlanan b nesne zarf bei F zarf bei zarf bei F fiil F zarf b zarf bei F fiil fiil fiil fiil
Onlar onun-la konu-ma-/y/a gittiler. nsanlar konu-a konu-a anlarlar. (ko*nu*a / ko*nu*a)
zne A zne A zne A zarf bei
(Ben) ev-de otur-mak-tan bktm. Havalar sou-ma-/y/a balad.

zarf bei F
retmen
zne A
snf-a
zarf b
fke-/y/le
zarf b F
girdi. (s*n*fa)
fiil
35

(Biz) okul-ca gezi-/y/e gidiyoruz.
zne A zarf b zarf b F fiil
Hrsz
zne A
ev-e
zarf b
gizli-ce girdi.
zarf b F fiil
(Sen) ben-ce tren-i karacaksn

zne A zarf b b nesne F fiil
(O) herey-i
zne b nesne A
(
biz-e
zarf b F
ak-a
zarf b
anlatt.
fiil
Biz) okul-ca gezi-/y/e gittik.

zne A zarf b zarf bei F fiil
(Ben) ev-de/y/-di-im. (/i-i/ zde nlleri kaynap /i/ olarak sylenir.)

zne A olu yklemi F
Ahmet
zne A
ev-de
yok.
zarf b olu F
Fiil Sonlarna Eklenerek Zarf bekleri Oluturan Allomorflar:

Fiil-[e.rek, a.rak] (zarf bei)
Ahmet
zne A
ev-e
zarf b
gl-e.rek
zarf b F
geldi,
fiil
(Sen) cadde-/y/i ko-a.rak geme.

zne A b nesne zarf b F fiil
Fiil - [in.ce, n.ca, n.ce, un.ca] (zarf bei)

(Sen)
zne A
okul-a
zarf b
gel-in.ce renirsin.
zarf b F fiil
36

Fatma
zne A
hayalet-i
gr-n.ce
F
bayld. (ha*ya:*le*ti)
fiil
zarf b
Fiil- [ir.ken, r.ken, r.ken, ur.ken, er.ken, ar.ken] (zarf bei)

(Ben) kap-dan
zne A zarf b
k-ar.ken
zarf b F
bor-um-u
b nesne
hatrla-d-m.
fiil
(Sen) televizyon
zne A
izle-er.ken
hep
zarf F
uyu-u.yor-sun
fiil
zarf bei
SORU SZCKLER
Trkedeki soru szckleri adlarn ve zamirlerin yaln halleri ve [], [E], [DE], [DEN] ve [LE] morfemleri alm ekilleri gibidir. Bunlarn yan sra, bu soru szcklerinden sonra adlarda ve zamirlerde olduu gibi edatlar da kullanlr.
Yaln Soru Szckleri: Kim? Soru zamiri. zne olan kiiyi sorar.
Ma-a kim gitti? Kalem-im-i kim ald? Bu soru-/y/a kim cevap verecek? Kim hakl? Bu soru-/y/u kim sordu?
Ne? Soru zamiri. zne olan eyi ya da belirtisiz nesneyi ya da belirtisiz ad tamlamalarnda belirtisiz ad sorar: Balkon-dan ne dt? Bakkal-dan ne aldn? Sana ne verdi? Ne saklyorsun? Ne biliyorsun? Sana ne? Ne dnyorsun? Ne sorusu? Snav sorusu. Ne tatls? Ayva tatls. Ne pilav? Pirin pilav.
Nasl? Soru zarf ya da soru sfat. Bir fiilin ne arala, hangi artlar
altnda, nasl bir ekilde yapldn ya da znenin saln sorar. Adlarn niteliklerini sorduunda soru sfat olur. Czdan-n- nasl buldun? Ankara'ya nasl gittin? Bu kravat nasl? Bu nasl bir araba? Nasl-sn? Nasl becerdin? Nasl geleceksin?
Niin? Aslnda "ne" zamiri ve "iin" edatnn birlemesinden olumu bir zarftr. Fiilin nedenini sorar.
37

Okul-a niin gelmedin? dev-in-i niin yapmadn? Niin yalan syledin? Niin ben-i dinlemedin? Niin alyorsun? Niin beenmedin?
[], [E], [DE], [DEN] ve [LE] Morfemleri Alan Soru Szckleri:

Yukarda verilen yaln soru zamirlerine [] morfemi eklendiinde belirtili kii ya da belirtili eyi soran soru zamiri bekleri elde edilir. Bu zamirlere [E], [DE], [DEN] ya da [LE] morfemleri eklenirse soru zarf bekleri oluur:
Kim-i? Soru zamiri bei. Belirtili nesne olan kiiyi sorar.

Sokak-ta kim-i grdn? Kim-i bekliyorsun? Kim-i aryorsun? Kim-i kim-e ikyet edeyim? retmen kim-i sordu? Kim-i aryorsun?
Ne-/y/i? Soru zamiri bei. Belirtili nesne olan eyi sorar.

Ne-/y/i anlamadn?
Kim-e? Soru zarf bei. Fiilin (eylemin) kime yneldiini sorar.

Kim-e bakyorsun? Kim-e syledin? Kim-e sordun? Bu-/n/u kim-e ver-e-/y/im? Kim-e gveniyorsun? Kim-e ne! (nlem) Kim kim-e dum dum-a! (nlem)
Ka? Soru sfat. Bir eyin ya da kiinin saysn sorar.

Snfta ka kii var? Bir futbol ma- ka kii/y/-le oynanr? Ka tane elma yedin? Ka kez Londra'ya gittin? Sen-i ka kez uyardm? Bu gmlek ka lira?
Ka-a? Soru zarf bei. Bir eylemin fiyatn sorar.

Bu ka-a? Bu ka-a satlyor. Bu gmlek ka-a? Bunu ka-a aldn? Bu kls-tr- ka-a satarsn? Bir ons altn ka-a km?
Ka-ta? Soru zarf bei. Bir eylemin yapld saati sorar.

Sabahleyin ka-ta kalkyorsun? Ma ka-ta? Ka-ta geleyim? i ka-ta bitirirler? Tren ka-ta kalkyor? Aksam ev-e ka-ta geldin? Saat ka-ta bulualm?
Ka-tan? Soru zarf bei. Bir eylemin kaa mal olduunu sorar.
Domanesleri ka-tan aldn? Fnd ka-tan sattn? Ka-tan alrsn?
38
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER Kim-de? Soru zarf bei. Bir eyin kimde olduunu sorar.
Sra kim-de? anta-am kim-de? Nbet kim-de? G kim-de?
Kim-den? Soru zarf bei. Eylemin (fiilin) kimden ayrldn sorar.

Haber-i kim-den aldn? Kim-den ikyet ediyorsun? Kim-den korkuyorsun? Bu sylenti kim-den kt? Kim-den alaym? Sen kim-den yanasn?
Ne-den? Soru zarf bei. Eylemin (fiilin) nedenini sorar.

Ne-den bana sormadn? Ne-den snav-a girmedin? Ne-den biz-e bildirmedin? Ne-den ben-i aramyorsun? Ne-den susuyorsun? dev-i/n/i ne-den yapmadn? Toplant-/y/a ne-den katlmadn?
Kim-le? Soru zarf bei. Eylemin (fiilin) kimle yapldn sorar.

Ma-a kim-le gittin? Program- kim-le hazrladn? Bu sorun-u kim-le tarttn? Kim-le oynayalm? Aye kim-le oturuyor? Kim-le konutuunu biliyor musun?
Ne ile? (ney*le) Soru zarf bei. Eylemde kullanlan arac sorar.

Trabzon'-a neyle gideceksin? Kap-/y/ neyle amlar? Cam-lar- ney-le siliyorsun? Ev-i neyle styorsunuz?
Nere-/y/i? Nere-ler-i Soru zamiri bei. Eylemin yerini sorar.

stanbul'da nere-ler-i grdn? Nere-/y/i grmemi nerirsin? Nere-ler-i gezdin?
Nere-/y/e? Soru zarf bei. Eylemin varaca yeri sorar.

Nere-/y/e gidiyoruz? Nere-/y/e tanacak-sn-z? gidelim? Bilgisayarm nere-/y/e sakladn? Nere-ye oturalm? da znenin nerede olduunu sorar. Bu czdan- nere-de buldun? Otobs-ten nere-de ineceksin? imdi nere-de-/y/iz? Nere-de-sin? Araba-an nere-de? (a*ra*ban / ne*re*de) Nere/y/e
Nere-de? (ne*re*de) Soru zarf bei. Eylemin nerede yapldn ya
39

Sen-i nere-de bulabilirim? Nere-de bulualm? Nere-den? (ne*re*den) Soru zarf bei. Yaplan eylemin balad yeri sorar. Nere-den geliyorsun? Nere-den anladn? Nere-den balaym? Nereden bileyim? Bu saks nere-den dt? Nere-den nere-/y/e?! (nlem) ocuk-lar nere-de oynuyor?
Hangi? (Belirtme soru sfat. Belirteni sorar.)

Hangi ocuk? Bu ocuk . Sen-in bahsettiin ocuk. Dn grdn ocuk. Hangi kitap? Dn okuduun kitap. Bu kitap. Masann stndeki kitap. Not: Siyah harflerle yazlm szck ve szck gruplar belirten bekleridir.
Hangi-/s/i? Soru zamiri. ki eyden ya da kiiden birinin seilmesini

ister. Hangi-/s/i daha ucuz? Bu daha ucuz. Hang-i/s/i daha alkan? Ahmet daha alkan. Hangi-/s/i-/n/i se-i.yor-sun? Bu-/n/u. (bu*nu)
Edatlarla Kullanlan Soru bekleri: Kim iin? Edat soru bei. Soru zarf. Bir eyin kim iin olduunu ya
da bir eylemin kim iin yapldn sorar. Bu iekleri kim iin aldn? Kim iin alyorsun? Bunlar kim iin?
Ne iin? (ni*in) Edat soru bei. Soru zarf. Bir eylemin nedenini
sorar. Bura-/y/a niin geldin? Niin glyorsun? Bildiini niin saklyorsun?
Kim tarafndan? Edat soru bei. Soru zarf. Eylemin kim tarafndan yapldn sorar. Bu ark kim tarafndan bestelendi? Bu heykel kim tarafndan yapld?
Kim / ne hakknda? Edat soru bei. Soru zarf. Eylemin kim/ne

hakknda yapldn sorar.
40

Kim hakknda dedikodu ediyorsunuz? Ne hakknda kitap yazyorsun? Bakan ne hakknda deme verdi? Ne kadar? Edat soru bei. Soru zarf ve sfat. Bir eylemin sresini, bir sfatn ve zarfn derecesini ya da bir eyin fiyatn sorar. Bu gmlek ne kadar? Ne kadar bekledin? Ne kadar istiyorsun? Ne kadar ilgin? Ne kadar avantajl? Ne kadar istekli?
Sfat Tamlamalaryla Yaplan Soru Zarflar: Ka saat? Ka gn? Ka yl? Ka dakika? Ka kez?
Sfat tamlamas. Zarf bei. Eylemin sresini sorar. Ka saat bekledin? Bayram-a ka gn kald? retmen seni ka kez azarlad? Bu i ka gn-de biter? Bu ii ka saat-te bitirebilirsin? Bu iekleri haftada ka kez suluyorsun?
Ne zaman? Sfat tamlamas. Zarf bei. Eylemin zamann sorar.

Ne zaman geleceksin? Ne zaman bitirebilir? Onu ne zaman aldn? Duvarlar ne zaman boyatacaksn? Okullar ne zaman alyor? Ne zaman dneceksin?
Ne gn? Sfat tamlamas. Zarf bei. Eylemin gnn sorar.

Ne gn geliyorsun? Bu ii ne gn bitireceksin? Ne gn toplant yapyoruz?
Saat ka-tan beri? Soru zarf bei. Eylemin saat katan beri srdn sorar. Saat ka-tan beri telefonla konuuyorsun? Saat ka-tan beri sokaktasn? Saat ka-tan beri mutfaktasn? Saat ka-tan beri buradasn? Saat ka-tan beri yoldasn? Saat ka-tan beri televizyon izliyorsun?
Ne zaman-dan beri? Soru zarf bei. Bir eylemin ya da oluun ne

zamandan beri srdn sorar.
41

Ne zaman-dan beri araba sryorsun? Ne zamandan beri okuldasn? Ne zamandan beri bunalmdasn? Ne zamandan beri buradasn? Ne zaman-a dek (kadar)? Soru zarf bei. Bir eylmin ya da oluun ne zamana kadar srdn ya da sreceini sorar. Ne zaman-a kadar bekleyeceiz? Ne zaman-a kadar evdesin? Ne zaman-a kadar tartacaksnz? Ne zaman-a kadar altnz? Ne zaman-a kadar bitirebiliriz?
Ka-a kadar? Soru zarf bei. Bir eylemin ya da oluun saat kaa
kadar sreceini ya da srdn sorar. Dn akam ka-a kadar ders altn? Ka-a kadar bekleyim? Kaa kadar evdesin? Sabah ka-a kadar uyudun?
EDATLAR (LGELER) (POSTPOSITIONS)

Edatlar (ilgeler) allomorflar olmayan baml morfemlerdir. Bu nedenle tek balarna bir anlam tamazlar. Kendilerinden nce bir ad bei kullanlrsa ilevlerine gre sfat ya da zarf bekleri oluturmakla birlikte Trkedeki edatlarn ou genellikle kendilerinden nce gelen fiillere ya da ad beklerine eklenmi baml allomorflardan sonra kullanlrlar ve zarf bekleri olutururlar:
Zarf bekleri Oluturan Edatlar: dek: Fiil- [e.ne, a.na] + dek (kadar) (zarf bei):
(Ben) otobs gel-e.ne dek bekledim.
zne A zarf bei edat zarf bei F zarf bei edat zarf bei | fiil
(Ben) ma bit-e.ne dek televizyon seyrettim.

zne A | bs nesne F | fiil | fiil
(Ben) bebek uyu-/y/a.na dek bekledim.

zne A zarf b edat zarf bei F
42
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER Ad, ya da ad tamlamas- [e, a] + dek (zarf bei):
(Ben) sabah-a dek uyumadm.
zne A zarf b edat zarf b F | fiil
(Ben) onu (onun) gelme-/s/i-/n/e dek bekledim,

zne A | b nesne ad tamlanas b-/n/e zarf b F edat |
fiil
Eer bir ad tamlamas bir nlyle sonlanyorsa, [e, a] allomorflar da birer nl olduklarmdan, ad tamlamasnn sonundaki nl ile [e, a] arasna Trkenin ses dzenini srdrmek iin Trkenin szel yaps tarafndan bir /n/ badatrma fonemi (glide) konur. Badatrma fonemleri "/s/, /y/, /n/, //" biiminde iki eik izgi arasnda gsterilmektedir. Trke ses uyumu tarafndan retilen bu fonemler anlamsal yapy etkilemez ama hem sze hem yazya yanstlr.
Fiil grubu- [in.ce, n.ca, n.ce, un.ca]-[/y/e, /y/a] dek (zarf bei):
(Ben) ocuklar gel-in.ce -/y/e dek bekledim.
zne A zarf bei zarf bei edat F | fiil
beri:
Ad, ya da ad tamlamas-[den, dan, ten, tan] beri (zarf b): (Ben) sabah-tan beri alyorum.
zne A zarf b edat zarf bei F zarf bei F ad tamlamas b-den zarf bei F edat | fiil | fiil
Ahmet saat sekiz-den beri uyuyor.

zne A zne | A b nesne fiil
(Ben) sen-i (ben-im) ilk grdm-den beri seviyorum.
43

"Beri" szc tek bana zarf olarak da kullanlabilir: (Sen) biraz
zne A zarf
beri
zarf
gel.
|
zarf bei F
fiil
Yukardaki tmcedeki "biraz" zarf kendisinden sonra gelen "beri" zarfnn anlamn etkileyerek beraberce bir zarf bei olutururlar. Not: Ayra iindeki zamirler gerekirse kullanlr. Trkede kii kavram ieren iki morfem vardr. Bunlardan genelde tmce balarnda kullanlan zamirler (free morphemes) gerekirse bu zamirleri vurgulamak iin kullanlr. Fiil gruplarnn sonlarna eklenen kii eklerinin (allomorphs) kullanlmas ise zorunludur. rnein: "(Ben) yarn Ankara'ya gidiyorum" tmcesindeki "ben" szc kullanlmasa da tmce doru bir tmcedir ve anlalabilir. te yandan "ben" szcnn anlamn ieren [um] eki kullanlmazsa "Ben yarn Ankara'ya gidiyor" biiminde Trk dilinin yaps dnda bir dizi oluur. u halde, fiil gruplarnn sonlarna eklenen kii ekleri zorunlu, zamirler ise verilen neme gre kullanlan bamsz morfemlerdir. "Ben Trke bilmiyor", ya da "Ben seni seviyor" tmceleri anlalr olsalar bile yanl (ungrammatical) tmcelerdir. Bu kitapta morfemleri ya da onlarn allomorflarn birbirinden ayrmak iin (-) tire iaretleri kullanlmaktadr. Yldz (*) iaretleri heceleri ayrmakta kullanlr. Bunlarn yan sra, Trkedeki baz baml morfemler ve onlarn allomorflar birden ok heceden olutuklarndan, bu heceleri dierlerinden ayrmak iin aralarna nokta (.) iaretleri konulmutur. Ancak, nc tekil ve oul kiiler iin kullanlan o ve onlar zamirleri, sz edilen bir kii ya da kiileri temsil ettiklerinden tek balarna bunlarn kullanlmas anlaml olmayabilir. rnein, anladm ve anladn szcklerini iittiimizde Kim anlad? diye sormayz. te yandan, Anlad ya da O anlad szlerini duyunca o zamirinin kimi kastettiini bilmiyorsak Kim anlad? diye sorarz. Bu nedenle ou kez nc kiileri temsil eden o ve onlar zamirleri yerine adlar kullanmak zorunlu olur.
44

Trkenin ses yapsn oluturmak iin kullanlan nl uyumu, nsz uyumu, nl dmesi, nl birlemesi, iki nl arasnda dengeli bir szel balant kurmaya yarayan /s/, /y/, /n/, // anlamsz badatrma nszleri (glides or semi vowels) ve heceleme kurallar (syllabication rules), tmyle anlamsal yapdan bamsz olarak Trkenin ses sistemini kollayarak morfemlerin yeniden ekillemesini salamak amacyla kullanlrlar. Bu nedenle, Trkenin ses yaps (phonetic structure) hibir zaman Trkenin anlamsal yapsn (morphemic structure) etkileyip bozmaz; sadece morfemleri ve onlarn allomorflarn Trkenin ses yapsna gre yeniden dzenleyip ayarlar. Trkenin ses dzeni tarafndan uygulanan bu ilemler tmyle sze ve yazya yanstlr. Bu ilem, bir bakma, bir gfteyi bestelemek gibidir.
ad bei + diye (zarf bei)

Trkede "diye" edat (ilgeci) (postposition) baz tmcelerden sonra da kullanlr. Ancak bu tmceler, btnyle bir edattan nce kullanldklarndan, birer ad bei ilevi grrler ve "diye" edatyla birlikte kullanldklarnda zarf bekleri olutururlar. rnein: (Ben) kz-m gelecek diye bekledim. (Niin?)
zne A tmce ad bei edat zarf bei F | fiil
(Ben) herkes anlamtr diye konuma-/y/a devam ettim. (Niin?)

zne A tmce ad bei zarf bei edat | zarf bei F | fiil
Ad ya da ad bei - [e, a] + doru" (zarf bei)

[E, a] allomorflar bir ad ya da bir ad beine eklendiklerinde zarf bekleri olutururlar. Bu zarf beklerinden sonra kullanlan "doru" szc bir edattr ve kendisinden nce gelen "ad-[e, a]" zarf ile birlikte yeni bir zarf bei oluturur: (Biz)
zne A
akam-a doru
zarf b edat zarf bei
senin-le buluabiliriz. (Ne zaman; kimle?)

| zarf bei F | fiil
45

Annem babam-n ev-e dnme-/s/i-/n/e doru sofra-/y/ hazrlad.
zne A ad tamlamas b-/n/e edat zarf bei (Ne zaman?) F ad bei b nesne | fiil
Ad bei- [den, dan, ten, tan] + dolay (zarf bei):

[e, a] ve [den, dan, ten, tan] allomorflar ad ya da ad beklerine eklenirlerse zarf bekleri olutururlar. Bunlardan sonra edatlar kullanlrsa zarflar ve edatlar beraberce yeni zarf bekleri oluturur: (Ben) youn trafik-ten (dolay) okul-a
zne A zarf bei edat zarf bei (Niin?) F | zarf b
ge
| zarf
gittim.
| fiil
Annem ben-i (Benim) akam ev-e ge gelmem-den dolay azarlad. zne | ad tamlamas b-den edat |
A b nesne zarf b (Niin?) F fiil
Ad bei- [e, a) + gre (zarf bei):

Ben
zne A
kz kardeim-e gre
ok
bencil-im:
| sfat (olu)
ad b-e + edat | zarf b (kime gre?) zarf F ad tamlamas bei-/n/e zarf bei
Sen
zne A
karde-im-in syle-di-i-/n/e gre dahi/y/-mi-sin.

edat F | sfat (olu)
Ad ya da ad bei- [den,dan,ten,tan]+sonra (zarf b.)

(biz)
zne A
le-den
sonra
ma-a
| zarf b F
gideceiz.
| fiil
zarf b edat zarf bei
(Biz) program-n bit-me-/s/i/n/-den

zne A ad tamlamas obei-den zarf bei (Ne zaman?)
sonra
edat F
ev-e
| zarf b
dndk .
| fiil
Fiil- [dik.ten, dk.tan, dk.ten, duk.tan, tik.ten, tk.tan, tk.ten, tuk.tan] + sonra (zarf b.)
46

(Ben) (ben-im) ev dev-im-i yap-tk.tan sonra
zne A b ad tamlanas b zarf b zarf bei (Ne zaman?) F | zarf bei edat
yattm.
| fiil
(Sen) sofra-/y/a
zne A
(sen-in) el-ler-in-i yka-dk.tan sonra

zarf bei edat zarf bei (Ne zaman?) F
gel.
| fiil
Fiil-[me.den, ma.dan] + (nce) (zarf bei):

(Sen) dev-in-i yap-ma.dan (nce) ev-den
zne A zarf b zarf b F edat | zarf
kma.
| fiil
Not: "dev-in-i" szc "sen-in dev-in-i" ad tamlamasnn tamlanan blmnn belirtili biimidir. Zamirlerle yaplan ad tamlamalarnda gerekmezse tamlayan zamiri kullanlmaz. Tamlanan adlarna eklenmi olan kii ekleri zamirlern anlamn tadndan ad tamlamalarnn sadece ikinci blm de bir ad tamlamas olarak kabul edilir.
Ad, ya da ad bei- [e, a]+doru (zarf bei)

(Biz)
zne A
ada-/y/a doru krek ektik.

zarf b edat zarf bei | bs nesne F | fiil
Annem babam-n ev-e gelme/s/i-/n/e doru

zne A ad tamlamas bei-/n/e edat zarf bei (Ne zaman?) F
sofray hazrlad.
| b nesne | fiil
fiil - [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk]-kii allomorfu + halde
Bizim takm
zne A
ok ura-tk- halde ma- kazanamad.

ad tamlamas edat zarf bei
| |
b nesne F
fiil
Not: "b nesne" = belirtili nesne; "bs nesne" = belirtisiz nesne.
47

Baz edatlar ad ya da ad beklerinden sonra kullanldklar zaman sfat bekleri, bunlar da adlar nitelediklerinde beraberce ad bekleri olutururlar:
"gibi"
(Ben) dn
zne A |
|
dev gibi bir adam-a rastladm.

sfat ad bei ad bei-a zarf b F | | fiil
zarf
(Onlar) bizim ev-in n--/n/e

zne zincirleme ad tam bei-/n/e A zarf bei
da gibi bir bina

sfat b ad bei bs nesne bei F
dikiyorlar.
| fiil
YKLEM
Trke tmceler, ou dillerde olduu gibi, iki temel bileenden oluur: zne ve yklem (A + F). Yklem, iinde kesinlikle bir fiil grubu ya da olu grubu bulunduran ve zne hakkndaki tm bilgileri ieren blmdr. Bu gruplar "fiil (eylem) grubu" ve iinde ad, sfat ya da yer zarflarn barndran genelde "olu" kavraml gruplardr. Yklemlerde kullanlan bu gruplar "fiil (eylem) grubu" ve "olu grubu" diye ikiye ayrmak daha gereki bir yaklamdr. Bir fiil grubu iinde sreklilik, zaman, gereklilik, olaslk gibi kavramlar tayan ve eylemi yapan zamirlerin yerini tutan kii allomorflar bulunur. Bir olu grubu iinde ise bir ad, bir sfat, ya da bir yer zarfyla beraber zaman ve kii allomorflar bulunur. Fiil gruplar geili ve geisiz fiil gruplar olarak ikiye ayrlr. Geili fiillerle oluturulan fiil gruplar iinde nesneyi temsil eden bir morfem bulunmaz. Bu nedenle, nesne ayr bir szck olarak yklem iinde yerini alr. Not: Fiil grubu ile fiil beini birbirine kartrmamak gerekir. Fiil gruplar eylem bildiren, olu gruplar olu bildiren szcklerdir. Fiil bei F yklemi temsil eder. Yklem, fiil ve olu gruplarndan ayr bir kavramdr. Yklem, fiil ya da olu gruplarnda bulunmayan fakat bu gruplar anlamsal ynden destekleyen nesne ve zarf gruplarn ierir. Bu nedenle nesneler, zarflar, zarf bekleri ve fiil ya da olu gruplar beraberce yklemi olu-
48

tururlar. Yklem znenin ne, nasl ya da nerede olduunu, ya da ne yaptn syler. zne ise hakknda yklem tarafndan bilgi verilen bir ad ya da bir ad beidir. Bu ad ya da ad bekleri bir zamir, bir ad, bir mastar ya da bir ad beinden oluabilir. rnein: O kitap okuyor.
zne A yklem F
Ahmetin annesi mutfak-ta pilav

ad tamlamas zne A mastar zne A zarf bei bs nesne yklem F
piiriyor.
fiil grubu
Yrmek faydaldr. (yararldr)

yklem (olu) F
Salon-da bulun-an herkes o-/n/u alklad.

belirten zne A belirtilen b nesne fiil grubu yklem F b nesne fiil grubu yklem F
Okul mdr-/n/n snf-a girme-/s/i hepimiz-i artt.

ad tamlamas zne A
Yukardaki tmcelerde verilen znelerin hepsi birer ad beidir ve A ksaltmalaryla, yklemler ise F ksaltmalaryla gsterilir. Baz geisiz fiil ve olu gruplar tek balarna yklem olabilirler. rnein gel-i.yor-um fiil grubu tek bana hem bir yklem, hem de bir tmcedir. nk bu fiil grubu iinde hem zne um, hem fiil gel, hem de sreklilik kavram ieren bir allomorf i.yor vardr. Evde-/y/im szc de hem bir yklem hem bir tmcedir. te yandan, "Ahmet uyuyor" tmcesindeki "uyu" fiili geisiz bir fiildir ve bir nesnesi olmas gerekmez. Eer fiiller geili ise, geili fiil yklemleri nesneleri de kapsar. Aada altlarna fiil yazl szckler ksaca fiil gruplarn temsil etmektedir. Ahmet
zne A
kitap
okuyor. (geili fiil yklemi)
bs nesne fiil F (yklem)
49

Ahmet uyuyor. (geisiz fiil yklemi)
zne A fiil F (yklem)
Zarf ve zarf beklerinin grevi bir sfatn ya da baka bir zarfn anlamsal younluunu artrp azaltmaktan ok, fiillerin yerini, zamann, nedenini, ynn, artn ve amacn belirtmektir. Bu nedenle, zarf ve zarf bekleri bir yklemin kapsama alan iindedir. rnein: Ahmet ev-de uyuyor.
zne A zarf b fiil F (yklem)
Ahmet
zne A
yatak-ta
kitap
okuyor.
fiil
zarf b bs nesne F (yklem)
Tm fiillerde (fiil gruplarnda) olumsuzluk kavram [me, ma] allomorflarnn fiil kk ve atlarna eklenmeleriyle oluur. Bunlar zaman, zorunluluk, gereklilik, yetenek, t ve sylenti gibi kavramlar ieren kip allomorflar izler. Tm fiil gruplarnn bitiminde zorunlu olarak kii allomorflar kullanlr. Bu kuraln tek istisnas nc ahslarda kullanlmayan kii morfemidir. Baka bir deyile, bir fiil grubunun sonunda bir kii eki ya da allomorfu yoksa bu olmayan ek nc ahs kii morfeminin yerini alr ve rneklerde () simgesiyle gsterilebilir. Ancak, istisnai (kural d) bir kural olarak, geni zaman olumsuz eylem beklerinde birinci tekil ve oul ahslarda olumsuzluk eki iin [me, ma] allomorflar kullanlsa bile, teki tekil ve oul kiiler iin [mez, maz] allomorflar kullanlr. rnein: Gel-ir-im. Gel-me-em. (Yinelenen /e-e/ nlleri kaynap /e/ olur.) Gel-ir-sin. Gel-mez-sin. Gel-ir. Gel-mez. Gel-ir-iz. Gel-me-/y/iz. Gel-ir-si.niz. Gel-mez-si.niz Gel-ir-ler. Gel-mez-ler.
FL (EYLEM) YAPILARI
Trkede fiiller drt yapdadr: fiil kk, fiil gvdesi, fiil ats, fiil grubu ve fiil bei.
50

1. Fiil kk: Fiilin yapm eki almam yaln hali: gel, gr, uyu, yakala 2. Fiil gvdesi: Yapm ekleriyle olumu fiiller: el-le, ba-la, sk-la 3. Fiil ats: Bir fiil kknn geisiz, geili, ettirgen, edilgen, dnl ve ite biimleri: dn, dndr, dndrt, dndrl, dn. (bkz. sayfa 96) 4. Fiil grubu: Fiil kk, gvde ya da atlarnn kip ve kii ekleri alm biimleri. Bu kitapta bunlara bir fiil kompozisyonunda bulunmas gereken her eyi ierdikleri iin ksaca fiil diyoruz. 5. Fiil bei (yklem): zne hakknda sylenen her eyi ieren mantksal sz grubu. rnein: Ahmet ev-e gel-ir.ken bir yavru kpek buldu.
zne A zarf b bs nesne (yklem) (fiil bei) F fiil
SZCKLERDE VURGU
Trke szcklerde bulunan heceler zerinde tr vurgu bulunur: birincil vurgu (primary stress), ikincil vurgu (secondary stress) ve zayf vurgu (weak stress). Trke szcklerde genellikle, yabanc dillerden gelen szckler hari, szcn ilk hecesi zayf vurguludur. Zayf vurgulu bu heceyi szcn sonuna dek ikincil vurgulu heceler izler. Bir tmce iinde nem verilen bir szcn en son ikincil vurgulu hecesi birincil vurgulu heceye dntrlerek bu szce verilen nem belirtilir. Eer bir szck tek heceliyse bu szck ikincil vurgulu olarak; eer nemli olduu dnlrse birincil vurgulu olarak seslendirilir. Fiil gruplarinda buluna hecelerin tm ikincil vurgulu hecelerdir. Eer bir tmcede vurgu fiil grubunda deil de baka bir szckteyse fiil grubunda birincil vurgu bulunmaz. Eer fiil grubuna nem veriliyorsa bu fiil grubu iindeki belirli bir hece vurgulanabilir. Ancak bu hecenin hangi hece olaca sz syleyen kiinin istemine tabi deildir. Fiil gruplarnda birincil vurgulanabilen heceler, fiil grubunun olumlu, olumsuz, soru, ya da geni zaman, di'li gemi zaman, gereklilik gibi kiplerde eiiklik gsterir. Bu nedenle ou fiil gruplarnn hecelenmesi ayralar iinde gsterilmitir.
51

Ana dili Trke olan bir kii iin vurgular bir sorun tekil etmez, ama Trkeyi ikinci bir dil olarak renen bir kii iin szck vurgular ok nemlidir. nk Trkeyi ikinci bir dil olarak kullanan bir kiinin yapt bir vurgu hatas onun Trkeyi ikinci bir dil olarak kullandn gsterir. Bu kitapta zayf vurgulu heceler "normal" harflerle, ikincil vurgulu heceler "italik" harfleriyle, birincil vurgulu heceler "kaln" harflerle gsterilmitir. rnein aadaki szckler birincil vurgular gsterilmeyen szcklerdir: (ka*p), (ka*p*da), (ka*p*dan), (ka*p*s), (ka*p*m*za), (ka*p*m*z) Birincil vurgulu szckler: (ka*p), (ka*p*da), (ka*p*dan), (ka*p*s), (ka*p*m*za), (bi*ze), (a*l*a*ca*z), (gr*me*li*si*niz), (gel*me*ye*ce*im), (o*ku*ma)
Fiil kk, gvde ya da atlarna eklenen tek kip allomorflar ve kii allomorflarndan oluan fiil bekleri: GEN ZAMAN Olumlu:
Geni Zaman kipinin [ir, r, r, ur, er, ar] yaplarnda alt zaman allomorfu vardr. Bunlardan hangisinin seileceini fiil kk ya da atlarnn sonlarnda bulunan fonemlerin nl ya da nsz olmas belirler. nszlerle sonlanan fiil kk ve atlar: gel-ir-im (ge*li*rim), al-r-m (a*l*rm), gr-r-m (g*r*rm), ol-urum (o*lu*rum), se-er-im (se*e*rim), bak-ar-m (ba*ka*rm), seil-irim (se*i*li*rim), bekle-ir-iz (bek*le*i*riz), anla-r-sn.z (an*la*r*s*nz), tak-ar-lar (ta*kar*lar), ek-er-ler (e*ker*ler) Trkede fiil gruplar art arda sralanan allomorflardan olutuu ve sonlarnda da kii allomorflar zne olarak bulunduu iin, geisiz her fiil bei bal bana bir tmce olabilir. Yukarda verilen rneklerde baz nszlerin altlar tek izgilerle iaretlenmitir. Altlar tek izgilerle iaretlenmi olan bu nszler, Trkenin hece yapsn yeniden ekillendirmek iin, bulunduklar hecelerden koparak ken-
52

dilerini izleyen allomorflarn ilk nlleriyle birleirler ve yeni heceler olutururlar. Bu ilem, fiil gruplarnn anlamsal yaplarnda bir deiiklik yapmaz. Bir fiil grubunu yeni heceleriyle iiten bir kii, bu hecelerin iinde yatan morfemleri tmyle iitir ve alglar. te yandan, bir fiil grubunu oluturmak isteyen bir kii, allomorflar Trk dilinin hece yapsna uyarlayarak syler. Sz, sylemek ve iitmek, morfem anlatmak ve anlamak iindir. Eer Trke bir tmcede biricil vurgu (primary stress) fiil beklerinin iinde deil de tmceyi oluturan baka bir szckteyse fiil beklerinde vurgu olmaz. Eer fiil beklerinde bulunan bir hece vurgulanacaksa, bu hece sz syleyen kiinin istemine bal deildir. Fiil beklerinde vurgu, ancak vurgulanabilen hecelerden belirli bir tanesinde olabilir. Vurgulanabilen heceler rneklerde kaln harflerle gsterilmitir.
nllerle sonlanan fiil kk, gvde ve atlar:

Eer fiil kk, gvde ve atlar nllerle sonlanyorsa, nllerle sonlanan bu fiil kk ve atlarndan sonra ayn nllerle balayan Geni Zaman allomorflar kullanlr. Yani, fiil kk ya da atlarnn sonundaki nllerle allomorflarn ilk nlleri zdetir (ayndr). Bu durumda, fiillerle allomorflar bu nlleri ortak kullanrlar. rnein "bala" szcnn son nls /a/, [ar] allomorfunun da ilk nlsdr. Trkenin szel yaps bu iki zde nlnn ayr ayr sylenmesine olanak tanmad iin, bunlardan yalnz bir tanesi sze yanstlr, ya da birletirilir. zetlersek, "bekler" szcn iiten bir kii iin /e/ nlsnn "bekle" fiiline mi, yoksa [er] allomorfuna m ait olduu nemli deildir. Trke sz yapsnn bu ilevi geleneksel dll bilgisi yazarlarn yanltr ve /r/ nsznn bir morfemmi gibi alglanmasna neden olur. Trkede iinde nl olmayan heceler, morfemler ve allomorflar yoktur. rnein: Bekle-er-im (bek*le*rim), uyu-ur-um (u*yu*rum), anla-ar-m (an*la*rm), incele-er-sin (in*ce*ler*sin), yr-r-sn (y*rr*sn), elle-er-sin (el*ler*sin), bekle-er (bek*ler), anla-ar (an*lar), yr-r (y*rr), okuur (o*kur), ta-r-z (ta**rz), kokla-ar-z (kok*la*rz), ara-ar-sn-z
53

(a*rar*s*nz), kovala-ar-sn-z (ko*va*lar*s*nz), ye-er-sin-iz (yer*si*niz), topla-ar-lar (top*lar*lar), ele-er-ler (e*ler*ler) Grld gibi, kaln harflerle yazl zde nller Trkenin ses yaps tarafndan ya tek nlye indirgenir ya da baka bir deyile tek nlyle seslendirilir, ya da iki nl kaynap tek nl olur.
Olumsuz:
Olumsuzluk kavram tayan Geni Zaman fiil beklerinde [ir, r, r, ur, er, ar] allomorflar kullanlmaz. Olumsuzluk kavram tayan [me, ma] zarf allomorflar ise yalnz birinci tekil ve oul kii allomorflaryla kullanlr. teki tekil ve oul kiilerin bulunduu fiil beklerinde bunlarn yerini [mez, maz] olumsuzluk allomorflar alr. Kii allomorflar genelde "ben" [em, am],"sen" [sin, sn], "o" [], "biz" [iz, z], "siz" [si.niz, s.nz], "onlar" [ler, lar] allomorflardr. Ancak, [me, ma] olumsuzluk allomorflar birer nl ile sonlandklarndan ve birinci tekil kii allomorflar da ayn nllerle baladndan, bu iki zde nl szel yap tarafndan tek nlyle indirgenir. rnein: "gel-me-em" (gel*mem), "oku-ma-am" (o*ku*mam), "bekle-me-em" (bek*le*mem), "uyu-ma-am" (u*yu*mam), "ye-me-em" (ye*mem) Bu fiil grubunda birinci kii oul allomorflar [iz, z] allomorflardr. Ancak bu allomorflar [me, ma] allomorflarna eklendiklerinde, art arda gelen zde olmayan bu iki nly badatrmak iin szel yap bunlarn aralarna /y/ badatrma nszleri (glides) yerletirir. rnein: "gel-me-/y/iz", "oku-ma-/y/z", "beklen-me-/y/iz", bekle-me-/y/iz Birinci tekil ve oul allomorflarnn kullanlmad teki fiil gruplarnda [me, ma] allomorflar yerine [mez, maz] allomoflar kullanlr. rnein: "gel-mez-sin", "gel-mez", gel-mez-sin-iz", "gel-mez-ler", "anla-mazsn", "-mez-sin", "yr-mez", "kan-maz-sn.z", "ye-mez-ler" Trkedeki tm fiil gruplarnn en nemli zellii bunlarn, nc kiileri kapsayan bekler hari, son hecelerinin "nsz-nl-nsz"
54

hece yaplarndan olumasdr. Fiil bekleri incelendiinde bu zellik kolayca grlebilir.
Cevaplar "evet, hayr" olan olumlu soru bekleri:

[mi, m, m,mu] soru allomorflar Geni Zaman fiil gruplarnn olumlu ve olumsuz soru biimlerinde, birinci ve nc tekil ve oul kiiler hari, bir neride bulunmak iin kullanlr ve birer allomorph olsalar da tm kiiler iin ayr yazlr: "ben" [mi-/y/im?, m-/y/m?, m-/y/m?, mu-/y/um], "sen" [mi-sin?, m-sn?, m-sn?, mu-sun?], "o" [mi?, m?, m?, mu?], "biz" [mi/y/iz?, m-/y/z?, m-/y/z?, mu-/y/uz?]; "siz" [mi-si.niz?", m-s.nz?, m-s.nz?, mu-su.nuz?] "onlar" [mi?, m?, m?, mu?] Trkede bir istekte ya da neride bulunmak iin "Bir fincan kahve ier mi-/y/im?" yerine "Bir fincan kahve i-e.bil-ir mi-/y/im? soru tmcesi kullanlr. Ancak daha fazla nezaket gsterilmek istenirse geriye kalan soru tmcelerinde de ayn [e.bil, a.bil]-[ir] allomorflar kullanlabilir: Bir fincan kahve i-er mi-sin? (i*er / mi*sin) Bura-/y/a gel-ir mi-sin? (ge*lir / mi*sin) Bura-/y/a gel-e.bil-ir mi-sin? (ge*le*bi*lir / mi*sin) Bana yardm et-er mi-sin? (e*der / mi*sin) Bana yardm et-e.bil-ir mi-sin? (e*de*bi*lir / mi*sin) Uak-la git-er mi-sin? (gi*der / mi*sin) Araba-am- onar-r m? (a*ra*ba*m / o*na*rr / m) Ben-im-le git-er mi? (be*nim*le / gi*der / mi? Bana yardm et-er mi-sin-iz? (e*der / mi*si*niz) Bana yardm et-e.bil-ir mi-sin-iz? (e*de*bi*lir / mi*si*niz) Biz-e yardm et-er-ler mi? (bi*ze / yar*dm / e*der*ler / mi) Biz-e yardm et-e.bil-ir-ler mi? (bi*ze / yar*dm / e*de*bi*lir*ler / mi) Sz-.mz- dinle-er-ler mi? (s*z*m*z / din*ler*ler / mi) Grld gibi, vurgulu heceler mi, m, m. mu hecelerinden nceki hecelerdedir. Ayn soru bekleri art tmcelerinde de kullanlr: Paran ol-maz-sa bor al-r m-sn?
55

Sana yeni bir araba al-(r)-sa-am ben-im-le evlen-ir mi-sin? zr dile-(er)-se-em ben-im-le bar-r m-sn? Rica et-se-em pler-i topla-ar m-sn? Not: Art arda yazlm kaln harflerle belirtilen zde nller szel yapya geerken birleip tek bir nlye dnrler. Trkede baz fiiller Geni Zaman yerine imdiki Zaman fiil gruplarnda kullanlr. Bu fiillerin en nemlileri unlardr: Affetmek, arzu etmek, anlamak, bilmek, dnmek, grnmek, gvenmek, hatrlamak, holanmak, inanmak, istemek, iitmek, nefret etmek, zlemek, sevmek, takdir etmek, tapmak v.b.
rnein:
Seni seviyorum. "Seni severim" art tmcelerinde kullanlr: Bana yeni bir otomobil alrsan seni daha ok severim. Sana gveniyorum. Yalan sylemezsen sana gvenirim. Seni zlyorum. Seni grmezsem ok zlerim Sana tapyorum. Benimle barrsan sana taparm. Seni anlamyorum. Daha yava konuursan anlarm. Seni iitmiyorum. Yksek sesle konuursan iitirim. Sizi tanmyorum. Yaklarsan tanrm. Japonca bilmiyorum. retirsen renirim.
Cevaplar "evet, hayr" olan olumsuz sorular: Bu fiil beklerinde olumsuz sorular genelde art tmcelerinde kullanlr: Bil-se-em syle-mez mi-/y/im? Rica et-se-em gel-mez mi-sin? Telefon et-se-ek cevap ver-mez mi? Ura-sa-ak anla-maz m-/y/z?
56
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER Para ver-se-ek ta-maz m-sn-z? Bar-sa-ak iit-mez-ler m? D'L GEM ZAMAN (GRLEN GEM ZAMAN)
Di'li Gemi Zaman fiil gruplar, adndan da anlald gibi, [di, d, d, du, ti, t, t, tu] zaman allomorflar ve bunlara eklenen "ben" [im, m, m, um], "sen" [in, n, n, un], "O" [], "biz" [ik, k, k, uk], "siz" [i.niz, .nz, .nz, u.nuz], "onlar" [ler, lar] kii allomorflarndan oluur. Trk dilini tasvir eden tm geleneksel dil bilgisi kitaplarnda kii allomorflar /m/, /n/, /k/ gibi nszlerle gsterilir. Oysaki Trk dilinde baml ve bamsz morfemlerin tmnde en az bir nl bulunur. Trkede iinde nl bulunmayan ne bir morfem, ne bir allomorf, ne de bir hece vardr. nszlerin morfem olarak gsterilmesi Trk dilinin szel yaps iinde ok byk nemi olan nl dmesi ve nl birlemesinin nemsenmemesi yzndendir. Trkede nlyle sonlanan bir morfem ayn nlyle balayan baka bir morfeme balanacak olursa genelde bu iki zde nl kaynaarak tek nlye dnr. Eer bu iki nl farklysa (baz durumlarda zdeseler bile) Trkenin ses yapsn dengelemek iin aralarna bir badatrma fonemi (glide) konur. Trke ses yapsnn rettii bu ilem Trkenin anlamsal (morphemic) yapsn etkilemez. Trkede tm bamsz morfemler ve baml allomorflar hecelerden olumulardr. Bunlar Trk dilinin szel yaps gerei temelde dzenlenmi Trk dilinin hece ve ses uyumlarn ieren morfem ve allomorflardr. Trkede /m/, /n/, /k/ gibi nlsz heceler, morfemler ve allomorflar yoktur. Morfemlerin bazlar tek heceden, bazlar birden ok heceden oluabilir. Fiil gruplarn oluturan fiil kk, gvde ve atlar, kipler ve kii allomorflar da bir ya da birden ok heceden oluabilirler. Trke kip ve kii allomorflar fiil gruplarn olutururken, Trkenin szel yaps bu morfemleri nl uyumu, nsz uyumu, hece yaps gibi kurallarla yeniden biimlendirerek Trke sz yapsnn uyumunu salar. Trkede nllerle sonlanan ve nllerle balayan morfem ve allomorflarn birlemesi iin szel yap kendine zg badatrma nszleri denen /y/, /s/, /n/, // nszlerini retir, ya da eer bu iki nl
57

ayn nlyse bu iki nl ayr ayr seslendirilmeyip tek bir nl olarak sylenir, iitilir ve yazlr. Bu zde iki nly iiten bir kii iin bu nl, hem nl ile biten morfemin, hem de nl ile balayan morfemin ortak nlsdr.
Olumlu:
Di'li Gemi Zaman fiil gruplarnda gemi zaman allomorflar olan [di, d, d, du, ti, t, t, tu] allomorflar nllerle sonland ve tm kii allomorflar da zaman allomorflarnn ayn nlleriyle balad iin, bu zde nller birleir ve tek nl olarak sylenip yazlr. Bu fiil grubunda vurgu son hecelerdedir ve kaln harflerle gsterilmitir: Gel-di-im (gel*dim), Al-d-m (al*dm), Gr-d-m (gr*dm), Ol-duum (ol*dum), Se-ti-im (se*tim), Ka-t-m (ka*tm), t-t-m (*t*tm), Unut-tu-um (u*nut*tum), Kork-tu-um (kork*tum) Gel-di-in (gel*din), Al-d-n (al*dn), -ti-in (i*tin), A-t-n (a*tn), D-t-n (d*tn), Oku-du-un (o*ku*dun), ar-d-n (a*r*dn) Gel-di (gel*di), Al-d (al*d), Gl-d (gl*d), Ol-du (ol*du), Sat-t (sat*t), Bala-d (ba*la*d), Uyut-tu (u*yut*tu), Atlat-t (at*lat*t) Gel-di-ik (gel*dik), Anla-d-k (an*la*dk), -d-k (**dk), Oku-du-uk (o*ku*duk), Bekle-ti-ik (bek*le*tik), Anla-t-k (an*la*tk) Gel-di-i.niz (gel*di*niz), Al-d-.nz (al*d*nz), Gl-d-.nz (gl*d*nz), Tut-tu-u.nuz (tut*tu*nuz), Seil-di-i.niz (se*il*di*niz) Gel-di-ler (gel*di*ler), Bala-d-lar (ba*la*d*lar), al-t-lar (a*l*t*lar), Ko-tu-lar (ko*tu*lar), Yat-t-lar (yat*t*lar), Uyu-du-lar (u*yu*du*lar), By-d-ler (b*y*d*ler), Unut-tu-lar (u*nut*tu*lar)
Olumsuz:
Olumsuzluk allomorflar [me, ma], fiil kk, gvde ya da atlarndan sonra ilk srada kullanlr. Olumsuzluk vurgusu [me, ma] allomorflarndan nce gelen fiilin son hecesi zerindedir. Fiil tek heceliyse, vurgu, doal olarak bu hece zerinde olur: Gr-me-di-im (gr*me*dim), Anla-ma-d-m (an*la*ma*dm), Yap-mad-m (yap*ma*dm), Syle-me-di-in (sy*le*me*din), Al-ma-d (al*ma*d), Git-me-di-ik (git*me*dik), Bulu-ma-d-k (bu*lu*ma*dk),
58

al-ma-d-.nz (a*l*ma*d*nz), Bekle-me-di-ler (bek*le*me*di*ler)
Cevaplar "evet, hayr" olan olumlu soru gruplar:

[mi, m, m, mu] soru allomorflar kendilerinden nce kullanlan sozcklerin son heceleriyle szel uyum salarlar ve bir szck gibi ayr yazlrlar. Vurgu, [mi, m, m, mu] soru eklerinden nceki son heceler zerindedir: Bitir-di-im mi? (bi*tir*dim / mi), Unut-tu-um mu? (u*nut*tum / mu), Ge-ti-in mi? (ge*tin / mi), Anla-d-n m? (an*la*dn / m), Gel-di mi? (gel*di / mi), Al-d m? (al*d / m), Gl-d m? (gl*d / m), Ald-k m? (al*dk / m), D-t-k m? (d*tk / m), Konu-tu-uk mu? (ko*nu*tuk / mu), Anla-d-.nz m? (an*la*d*nz / m), Anla-dlar m? (an*la*d*lar / m), Anla-t-lar m? (an*la*t*lar / m), Glt-ler mi? (g*l*t*ler / mi), Konu-tu-lar m? (ko*nu*tu*lar / m), Bekle-ti-ler mi? (bek*le*ti*ler / mi)
Cevaplar "evet, hayr" olan olumsuz soru gruplar:

Di'li gemi zaman fiil gruplarn olumsuz sorulara dntrmek iin, olumsuz gruplara [mi, m, m. mu] soru allomorflarn ayr bir szck olarak yazmak yeterlidir. Vurgu [me, ma] allomorflarndan nce gelen heceler zerindedir: Anlat-ma-d-m m? (an*lat*ma*dm / m) Anla-ma-d-n m? (an*la*ma*dn / m) Gl-me-di mi? (gl*me*di / mi) Gel-me-di mi? (gel*me*di / mi) Anla-ma-d-k m? (an*la*ma*dk / m) ste-me-di-ler mi? (is*te*me*di*ler / mi) Al-ma-d-lar m? (al*ma*d*lar / m) Sor-ma-d-.nz m? (sor*ma*d*nz / m) Kaln harflerle yazlm birbirini izleyen "i-i", "-", "-", "u-u", "e-e", "a-a" gibi zde nller, szel yap tarafndan birletirilerek /i/, //, //,
59

/u/, /e/, /a/ biimlerinde tek nlye indirgenirler ve tek nl olarak sylenip yazlrlar.
GELECEK ZAMAN Olumlu:

Gelecek zaman bildiren allomorflar [e.cek, a.cak] allomorflardr. Bu allomorflardan sonra kullanlan kii allomorflar "ben" [im, m], "sen" [sin, sn], "O" [], "biz" [iz, z], "siz" [sin-iz, sn-z], "onlar" [ler, lar] allomorflardr. Bu fiil gruplarnda vurgu, "ce", "ca" ya da "cek", "cak" heceleri zerindedir. Birinci tekil ve oul kii allomorflar [im, m] ve [ik, k] birer nlyle baladklarndan, [e.cek, a.cak] allomorflarnn sonlarndaki /k/ sert nszleri, szel yap tarafndan bu nszlerin yumuak edeeri olan // nszlerine dntrlr:
nszlerle sonlanan fiiller:

Gel-e.cek-im (ge*le*ce*im), Al-a.cak-m (a*la*ca*m), Gel-e.cek-iz (ge*le*ce*iz), Al-a.cak-z (a*la*ca*z), al-a.cak-m (a*l*a*ca*m), Gr-e.cek-iz (g*re*ce*iz), Dn-e.cek-im (d**ne*ce*im) Gel-e.cek-sin (ge*le*cek*sin), Sor-a.cak-sin (so*ra*cak*sn), Gele.cek (ge*le*cek), Sor-a.cak (so*ra*cak), Yaz-a.cak (ya*za*cak) Gl-e.cek-sin-iz (g*le*cek*si*niz), Bak-a.cak-sn-z (ba*ka*cak*s*nz), Gel-e.cek-ler (ge*le*cek*ler), Sor-a.cak-lar (so*ra*cak*lar) Yukardaki rneklerde altlar tek izgilerle iaretlenmi olan nszler Trkenin szel yaps tarafndan hecelerinden koparlarak izleyen [e.cek, a.cak] allomorflarnn ilk nlleri olan /e/ ya da /a/ nlleriyle birletirilir ve "le", "la" hecelerini olutururlar. [e.cek, a.cak] allomorflarnn son nszleri olan /k/ nszleri ise, Trkenin szel yaps tarafndan kendi hecelerinden koparlp [im, m] ya da [ik, k] hecelerinin ilk nlleriyle birletirilirken // yumuak nszlerine dntrlrler.
nlierle sonlanan fiiller:

te yandan, fiiller nllerle sonlanyorsa bu nllerle izleyen [e.cek, a.cak] allomorflarnn ilk nlleri arasna szel yap tarafndan /y/ kaynatrma nszleri yerletirilir:
60

Bala-/y/a.cak-m (ba*la*ya*ca*m), Avla-/y/a.cak-z (av*la*ya*ca*z), Yr-/y/e.cek.im (y*r*ye*ce*im), Uyu-/y/a.cak-z (u*yu*ya*ca*z), Uygula-/y/a.cak-z (uy*gu*la*ya*ca*z), Ara-/y/a.cak-m (a*ra*ya*ca*m), Boya-/y/a.cak-z (bo*ya*ya*ca*z) Geriye kalan kii allomorflar "sen" [sin, sn], "o" [], "siz" [sin-iz, sn-z]. "onlar" [ler, lar] allomorflardr: Bekle-/y/e.cek-sin (bek*le*ye*cek*sin), Anla-/y/a.cak-sn (an*la*ya*cak*sn), Topla-/y/a.cak (top*la*ya*cak), Dene-/y/e.cek (de*ne*ye*cek), Kutla-/y/a.cak-sn-z (kut*la*ya*cak*s*nz), Savsakla-/y/a.caklar (sav*sak*la*ya*cak*lar), Boya-/y/a.cak-lar (bo*ya*ya*cak*lar)
Olumsuz:
Olumsuzluk ykl [me, ma] allomorflar fiil kk, gvde ve atlarndan sonra kullanlr ve bunlara [e.cek, a.cak] allomorflar eklenir. Ancak, olumsuzluk allomorflar [me, ma], birer nl ile sonlandklarndan ve [e.cek, a.cak] allomorflar da birer nl ile baladndan, bu iki nlnn badamas iin aralarna Trke ses yapsnn bir rn olan /y/ badatrma nsz yerletirilir. Bu olumsuz fiil gruplarnda da, teki olumsuz fiil gruplarnda olduu gibi, vurgu [me, ma] allomorflarndan nce gelen heceler zerindedir: Git-me-/y/e.cek-im (git*mi*ye*ce*im), Konu-ma-/y/a.cak-m (ko*nu*m*ya*ca*m), Bar-ma-/y/a.cak-m (ba*r*m*ya*ca*m) Git-me-/y/e.cek-sin (git*mi*ye*cek*sin), Konu-ma-/y/a.cak-sn (ko*nu*m*ya*cak*sn), Bar-ma-/y/a.cak-sn (ba*r*m*ya*cak*sn) Anla-ma-/y/a.cak (an*la*m*ya*cak), Gel-me-/y/e.cek (gel*mi*ye*cek), Bit-me-/y/e.cek (bit*mi*ye*cek), Satl-ma-/y/a.cak (sa*tl*m*ya*cak) Git-me-/y/e.cek-iz (git*mi*ye*ce*iz), Anla-ma-/y/a.cak-z (an*la*m*ya*ca*z), Onayla-ma-/y/a.cak-z (o*nay*la*m*ya*ca*z) Tart-ma-/y/a.cak-sn-z (tar*t*m*ya*cak*s*nz), Unut-ma/y/a.-caksn-z (u*nut*m*ya*cak*s*nz), Sat-ma-/y/a.cak-sn-z. Dinle-me-/y/e.cek.ler (din*le*mi*ye*cek*ler), Gel-me-/y/e.cek-ler (gel*mi*ye*cek*ler), Dzelt-me-/y/e.cek-ler (d*zelt*mi*ye*cek*ler)
61

Verilen birinci tekil ve oul olumsuz anlaml fiil gruplar ret (refusal) kavramldr. kinci tekil ve oul ahslar olumsuz emir kavraml (negative order), nc tekil ve oul kiiler iin kurulan fiil gruplar ise olumsuz beklenti (negative expectation) ifade ederler.
Cevaplar "evet, hayr" olan olumlu sorular:

Bu fiil gruplarnda "ben" (mi-/y/im?, m-/y/m?), "sen" (mi-sin?, msn?), "o" (mi?, m?), "biz" (mi-/y/iz?, m-/y/z?), "siz" (mi-sin-iz?, msn-z?), "onlar" (mi?, m?) szckleri ayr yazlr: Gel-e.cek mi-/y/im? (ge*le*cek / mi*yim), Bekle-/y/e.cek mi-/y/im? (bek*li*ye*cek / mi*yim), Sor-a.cak m-/y/m? (so*ra*cak / m*ym), Anla-/y/a.cak m-/y/m? (an*la*ya*cak / m*ym), Bulu-a.cak m-/y/m? Sat-a.cak m-sn? (sa*ta*cak / m*sn), Otur-a.cak m-sn? (o*tu*ra*cak / m*sn), Bekle-/y/e.cek mi-sin? (bek*le*ye*cek / mi*sin), Anla/y/a.cak m-sn? (an*la*ya*cak / m*sn) Gel-e.cek mi? (ge*le*cek / mi), Bala-/y/a.cak m? (ba*la*ya*cak / m), zl-e.cek mi? (*z*le*cek / mi), Dinle-/y/e.cek mi? (din*le*ye*cek / mi), Uyu-/y/a.cak m? (u*yu*ya*cak / m) Git-e.cek mi-/y/iz? (gi*de*cek / mi*yiz), Bala-/y/a.cak m-/y/z? (ba*la*ya*cak / m*yz), Besle-/y/e.cek mi-/y/iz? (bes*le*ye*cek / mi*-yiz), Tket-e.cek mi-/y/iz? (t*ke*te*cek / mi*yiz) Gel-e.cek mi-sin-iz? (ge*le*cek / mi*si*niz), Yka-/y/a.cak m-sn-z? (y*ka*ya*cak / m*s*nz), Anla-a.cak m-sn-z? (an*la*a*cak / m*s*nz), Bekle-/y/e.cek mi-sin-iz? (bek*le*ye*cek / mi*si*niz) Gel-e.cek-ler mi? (ge*le*cek*ler / mi), Otur-a.cak-lar m? (o*tu*ra*cak*lar / m), al-a.cak-lar m? (a*l*a*cak*lar / m), Anla/y/a.cak-lar m? (an*la*ya*cak*lar / m)
Cevaplar "evet, hayr" olan olumsuz sorular:

Yukardaki olumlu soru gruplarn olumsuza dntrmek iin fiil kk, gvde ve atlarna nl uyumuna gre [me] ya da [ma] olumsuzluk allomorflar eklenir. Bu allomorflar birer nlyle sonlandndan ve [e.cek, a.cak] allomorflar da birer nlyle baladklarndan, bu
62

nlleri badatrmak iin aralarna /y/ badatrclar (glides) konur. Fiil grubunun geriye kalan blm olumlu sorulardaki gibidir: Git-me-/y/e.cek mi-/y/im? (git*mi*ye*cek / mi*yim), Bala-ma-/y/a.-cak m-/y/m? (ba*la*m*ya*cak / m*ym), Gr-me-/y/e.cek mi-/y/im ? Konu-ma-/y/a.cak m-sn? (ko*nu*m*ya*cak / m*sn), Gel-me/y/e.cek mi-sin? (gel*mi*ye*cek / mi*sin), Konu-ma-/y/a.cak m-sn? Kz-ma-/y/a.cak m? (kz*m*ya*cak / m), Bekle-me-/y/e.cek mi? (bek*le*mi*ye*cek / mi), Konu-ma-/y/a.cak m? (ko*nu*m*ya*cak / m) Tan-ma-/y/a.cak m-/y/z? (ta*n*m*ya*cak / m*yz), Dn-me/y/e.cek mi-/y/iz? (d*n*mi*ye*cek / mi*yiz) Bekle-me-/y/e.cek mi-sin-iz? (bek*le*mi*ye*cek / mi*si*niz), Anlama-/y/a.cak m-sn-z? (an*la*m*ya*cak / m*s*nz), Onar-ma-/y/a.cak-lar m? (o*nar*m*ya*cak*lar / m), Kazan-ma/y/a.cak-lar m? (ka*zan*m*ya*cak*lar / m)
MDK ZAMAN
imdiki zaman fiil gruplarnda fiil kk ve atlarna eklenen sreklilik kavraml [i.yor, .yor, .yor, u.yor] allomorflar kullanlr. Bu allomorflara eklenen kii allomorflar, "ben" (um), "sen" (sun), "o" (), "biz" (uz), "siz" (su.nuz), "onlar" (lar) allomorflardr. Geriye kalan kii allomorflarnn kullanlmamas imdiki zaman allomorflarnda bulunan ve hi deimeyen "yor" hecesi yzndendir. imdiki Zaman allomorflarnn nasl kullanlaca bu allomorflardan nce kullanlan fiil kk ya da atlarnn bir nsz ya da bir nl ile sonlanmasna baldr. Fiil kk, gvde ya da atlar nszlerle sonlanyorsa yukarda verilen allomorflar nl uyumuna gre seilirler. Eer bunlar nllerle sonlanyorsa bu nller der ve imdiki Zaman allomorflar den bu nllerden nce gelen nllere gre ekillendirilir:
nszlerle sonlanan fiiller:

Gel-i.yor-um (ge*li*yo*rum), Gel-i.yor-sun (ge*li*yor*sun), gel-i.yor (ge*li*yor), Gel-i.yor-uz (ge*li*yo*ruz), Gel-i.yor-su.nuz (ge*li*yor*su*nuz), Gel-i.yor-lar (ge*li*yor*lar), Anla-.yor-um (an*la**yo*rum),
63

Anla-.yor-sun (an*la**yor*sun), Anla-.yor (an*la**yor), Anla.yor-uz (an*la**yo*ruz), Anla-.yor-su.nuz (an*la**yor*su*nuz), Anla-.yor-lar (an*la**yor*lar), Gl-.yor-um (g*l*yo*rum), Gl.yor-sun (g*l*yor*sun), Gl-.yor (g*l*yor), Gl-.yor-uz (g*l*yo*ruz), Gl-.yor-su.nuz (g*l*yor*su*nuz), Gl-.yor-lar (g*l*yor*lar) Verilen rneklerde grld gibi, bir nszle sonlanan bir hece nlyle balayan bir allomorfla birleecek olursa, yukarda altlar tek izgilerle iaretlenmi nszler hecelerinden kopar ve bir nlyle balayan allomorfun ilk nlsyle birleir. Bu fiil gruplarnda vurgular, fiil kk ya da atlarnn son hecelerinden kopup [i.yor, .yor, .yor, u.yor] allomorflarnn ilk nlleriyle birleerek oluturduu heceler zerindedir. rnein: (ge*li*yo*ruz), (a*l*yo*ruz), (**yo*ruz), (o*tu*ru*yo*ruz), (o*ku*yo*ruz), (ya*z*yo*ruz), (o*lu*yo*ruz), (d**n*yo*ruz), (ba*l*yo*ruz), (ka**yo*ruz), (en*gel*li*yor*lar), (b*y*yo*ruz)
nllerle sonlanan fiiller:

nllerle sonlanan fiil kk, gvde ve atlarndaki son nller der ve imdiki Zaman allomorflar den bu nllerden nce gelen nlleri izler. Ayn zamanda, den bu nllerden nce gelen nszler [i.yor, .yor, .yor, u.yor] allomorflarnn ilk nlleriyle birleerek yeni heceler olutururlar. Den nllerin altlar ift izgilerle, imdiki Zaman allomorflarnn ilk nlleriyle birleen nszlerin altlar tek izgilerle iaretlenmitir: Bekle-i.yor-um (bek*li*yo*rum), Anla-.yor-um (an*l*yo*rum), .yor-um (**yo*rum), Oku-u.yor-um (o*ku*yo*rum) Ye-i.yor-sun (yi*yor*sun), Ara-.yor-sun (a*r*yor*sun), -.yor-sun (**yor*sun), Anla-.yor-sun (an*l*yor*sun), Oku-u.yor-sun. Emekle-i.yor (e*mek*li*yor), Bala-.yor (ba*l*yor), Yr-.yor (y*r*yor), Sulu-u.yor (su*lu*yor), Kurula-u.yor (ku*ru*lu*yor) Dengele-i.yor-uz (den*ge*li*yo*ruz), Ara-.yor-uz (a*r*yo*ruz), Yr.yor-uz (y*r*yo*ruz), Uyu-u.yor-uz (u*yu*yo*ruz), Oku-u.yor-uz.
64

Ara-.yor-su.nuz (a*r*yor*su*nuz), elle-i.yor-su.nuz (el*li*yor*su*nuz), By-.yor-su.nuz (b*y*yor*su*nuz), Koru-u.yor-su.nuz. Bekle-i.yor-lar (bek*li*yor*lar), Anla-.yor-lar (an*l*yor*lar),Yr-.yorlar (y*r*yor*lar), Kurula-u.yor-lar (ku*ru*lu*yor*lar) Olumsuz: nszlerle sonlanan fiillere olumsuzluk anlam ieren [me, ma] allomorflarn eklersek bu fiiller olumsuza dnr. Ancak, bu olumsuzluk allomorflar birer nlyle sonlandklarndan, bu fiiller nllerle sonlanan fiillere dnr ve [me, ma] allomorflarnn son nlleri der. nllerle sonlanan fiil kk, gvde ve atlarna birer olumsuzluk allomorfu eklenirse, bu kez fiillerin sonlarndaki nller deil, olumsuzluk allomorflarnn sonlarndaki nller der: Gel-me-i.yor-um (gel*mi*yo*rum), Al-ma-.yor-um (al*m*yo*rum), Anla-ma-.yor-um (an*la*m*yo*rum), Uyu-ma-u.yor-um (u*yu*mu*yo*rum), Elle-me-i.yor-um (el*le*mi*yo*rum). Dn-me-.yor-sun (d*n*m*yor*sun), Ara-ma-.yor-sun (a*ra*m*yor*sun), Sakla-ma-.yor-sun (sak*la*m*yor*sun) Bekle-me-i.yor (bek*le*mi*yor), Yr-me-.yor (y*r*m*yor), Koma-u.yor (ko*mu*yor), lgilen-me-i.yor (il*gi*len*mi*yor) Anla-ma-.yor-uz (an*la*m*yo*ruz), Gr-me-.yor-uz (gr*m*yo*ruz), Sakla-ma-.yor-uz (sak*la*m*yo*ruz) Bala-ma-.yor-su.nuz (ba*la*m*yor*su*nuz), Kork-ma-u.yor-su.nuz (kork*mu*yor*su*nuz) Gel-me-i.yor-lar (gel*mi*yor*lar), Sakla-ma-.yor-lar (sak*la*m*yor*lar) Bekle-me-i.yor-lar (bek*le*mi*yor*lar), ste-me-i.yor-lar (is*te*mi*yor*lar), Dn-me-.yor-lar (d*n*m*yor*lar) Yukarda altlar ift izgilerle iaretlenmi olan nller der. Altlar tek izgilerle iaretlenmi nszlerse kopup, [i, , , u] nllerinden biri ile birleir. Trkede ilerinde "kim?", "nasl?", "ne zaman?", "niin?", "saat kata?" gibi soru szckleri bulunan soru tmceleri baka dillerden fark-
65

ldr. Bu nedenle soru szckleri ieren tmceler ayrca incelenecek tir.

Git-i.yor mu-/y/um? (gi*di*yor / mu*yum), Bekle-i.yor mu-/y/um? (bek*li*yor / mu*yum), Gl-.yor mu-/y/um? (g*l*yor / mu*yum), Engelle-i.yor mu-/y/um? (en*gel*li*yor / mu*yum) Sat-.yor mu-sun? (sa*t*yor / mu*sun), Anla-.yor mu-sun? (an*l*yor / mu-sun), Bekle-i.yor mu-sun? (bek*li*yor / mu*sun), Uyu-u.yor musun? (u*yu*yor / mu*sun), Brak-.yor mu-sun? (b*ra*k*yor / mu*sun) Bil-i.yor mu? (bi*li*yor / mu), Sev-i.yor mu? (se*vi*yor / mu), Kovala.yor mu? (ko*va*l*yor / mu), U-u.yor mu? (u*u*yor / mu) Tan-.yor mu-/y/uz? (ta**n*yor / mu*yuz), Bulu-u.yor mu-/y/uz? (bu*lu*u*yor / mu*yuz), Yr-.yor mu-/y/uz? (y*r*yor / mu*yuz), Atla-.yor mu-/y/uz? (at*l*yor / mu*yuz), Esne-i.yor mu-/y/uz? (es*ni*yor / mu*yuz), Kskan-.yor mu*yuz? (ks*ka*n*yor / mu*yuz) Evlen-i.yor mu-sun.uz? (ev*le*ni*yor / mu*su*nuz), Hazrlan-.yor musun.uz? (ha*zr*la*n*yor / mu*su*nuz), demokratikle-i.yor musun.uz? (de*mok*ra*tik*le*i*yor / mu*su*nuz), Bil-i.yor mu-sun.uz? (bi*li*yor / mu*su*nuz), Ala-.yor mu-sun.uz? (a*l*yor / mu*su*nuz) Unut-u.yor-lar m? (u*nu*tu*yor*lar / m), Kvran-.yor-lar m? (kv*ra*n*yor*lar / m), Yaa-.yor-lar m? (ya**yor*lar / m), ncele-i.yorlar m? (in*ce*li*yor*lar / m), Ta-.yor-lar m? (ta**yor*lar / m)

Olumsuz sorular tm fiil kk, gvde ve atlarna eklenen [me, ma] allomorflaryla yaplr: Bu allomorflar nllerle sonland iin [i.yor, .yor, .yor, u.yor] allomorflarnn ilk nlleriyle birleince derler. Ayr yazlan "mu-/y/um?", "mu-sun?", "mu?", "mu-/y/uz", "musu.nuz?", "mi, m?" soru szckleri olumlu sorulardaki gibidir: Anla-ma-.yor mu-/y/um? (an*la*m*yor / mu*yum), Dn-me-.yor mu-/y/um? (d*n*m*yor / mu*yum), al-ma-.yor mu-/y/um? (a*l*m*yor / mu*yum), Bekle-me-i.yor mu-/y/um? (bek*le*mi*yor / mu*yum), Yka-ma-.yor mu-/y/um? (y*ka*m*yor / mu*yum)
66

Gel-me-i.yor mu-sun? (gel*mi*yor / mu*sun). Sev-me-i.yor mu-sun? (sev*mi*yor mu*sun), -me-.yor mu-sun? (**m*yor / mu*sun) Kork-ma-u.yor mu-sun? (kork*mu*yor / mu*sun),Bekle-me-i.yor musun? (bek*le*mi*yor / mu*sun), Sylen-me-i.yor mu-sun? (sy*len*mi*yor / mu*sun) Utan-ma-.yor mu? (u*tan*m*yor / mu), Sev-me-i.yor mu? (sev*mi*yor / mu), Kuru-ma-u.yor mu? (ku*ru*mu*yor / mu), i-me-i.yor mu? (i*mi*yor / mu), Dur-ma-u.yor mu? (dur*mu*yor / mu). Git-me-i.yor mu-/y/uz? (git*mi*yor / mu*yuz), Bar-ma-.yor mu/y/uz? (ba*r*m*yor / mu*yuz), Unut-ma-u.yor mu-/y/uz? (u*nut*mu*yor / mu*yuz), Beklen-me-i.yor mu-/y/uz? (bek*len*mi*yor / mu*yuz), al-ma-.yor mu-/y/uz? (a*l*m*yor / mu*yuz) Git-me-i.yor mu-sun.uz? (git*mi*yor / mu*su*nuz), Bala-ma-.yor / mu-sun.uz? (ba*la*m*yor / mu*su*nuz), Anla-ma-.yor mu-sun.uz? (an*la*m*yor / mu*su*nu*nuz), Bekle-me-i.yor mu-sun.uz? (bek*le*mi*yor / mu*su*nuz), -me-.yor mu-sun.uz? (**m*yor / mu*su*nuz), -me-i.yor mu-sun.uz? (i*mi*yor / mu*su*nuz) Anla-ma-.yor-lar m? (an*la*m*yor*lar / m), it-me-i.yor-lar m? (i*it*mi*yor*lar / m), ekin-me-i.yor-lar m? (e*kin*mi*yor*lar / m), Been-me-i.yor-lar m? (be*en*mi*yor*lar / m), Ye-me-i.yor-lar m? (ye*mi*yor*lar / m), Zayfla-ma-.yor-lar m? (za*yf*la*m*yor*lar / m) imdiki Zaman fiil gruplar ou kez Geni Zaman ve Gelecek Zaman fiil gruplar yerine de kullanlr. rnein: Her gn banyo yapyor musun? Her gn ders alyor musun? Yarn Ankara'ya gidiyor musun? Gelecek hafta tanyoruz. Bu akam ne yapyorsunuz? Geni Zaman fiil gruplarnda sz edilen (sayfa 39) baz fiiller genelde imdiki Zaman fiil gruplarnda kullanlr:
67

Trke biliyorum. Seni anlyorum. Seni seviyorum. Seni gryorum. Her gn seni dnyorum. Sana gveniyorum
M'L (DUYULAN) GEM ZAMAN

Mi'li Gemi Zaman kavram [mi, m, m, mu] allomorflaryla sze yanstlr ve sylenti ya da aknlk ifade eder. Bu fiil grubunda kullanlan kii allomorflar; "ben" [im, m, m, um], "sen" [sin, sn, sn, sun], "o" [], "biz" [iz, z, z, uz], "siz" [sin-iz, sn-z, sn-z. sun-uz], "onlar" [ler, lar] allomorflardr. Olumlu: Snav- kazan-m-m. Okul-dan ka-m-m. Irmak-ta yz-m-m. Ke-di-/yi tekmele-mi-im, Yalan syle-mi-im. Kaza yap-m-m. At- rkt-m-m (a*t / r*kt*m*m). Yeni bir araba al-m-sn. Eski araba-an- sat-m-sn. retmen-le konu-mu-sun. Sokak-ta bayl-m-sn. Bardak- (bar*da*) sen krm-sn. Yalan syle-mi-sin. Ben-i ara-m-sn (be*ni / a*ra*m*sn) Bodrum-a git-mi. Yalan syle-mi. Okul-dan ayrl-m. Otobs- kar-m. nkr et-mi. Asker-e git-mi. ki uval erik al-m. Sinir-i bozul-mu. Telefon-u-/n/u kaybet-mi (te*le*fo*nu*nu / kay*bet*mi) Bitir-mi-iz. Ka-m-z. Uyu-mu-uz. stanbul-a git-mi-iz. Aldan-mz. Yenil-mi-iz. Frsat kar-m-z. Tren-i kar-m-z. Rya grm-z. Ma kazan-m-z (ma* / ka*zan*m*z) Bekle-mi-sin-iz. Skl-m-sn-z. fkelen-mi-sin-iz. Kz-m-sn-z. Yorul-mu-sun-uz. Bar-m-sn-z. Elen-mi-sin-iz. Been-mi-siniz. ren-mi-sin-iz. Aldan-m-sn-z (al*dan*m*s*nz) Kabul et-mi-ler. Been-mi-ler. Alp git-mi-ler. Ks-m-ler. Direnmi-ler. Kurtul-mu-lar. Ac ek-mi-ler. Unut-mu-lar. Ye-mi-ler, imi-ler. Araba-/y/a bin-mi-ler (a*ra*ba*ya / bin*mi*ler) Anlald gibi, yukarda verilen tmceler bir sylentiye baldr. Sylentinin kayna ve zaman belli deildir. Bu tmcelerde kullanlan fiil gruplarndaki vurgular, fiil grubundaki kii allomorfunu ieren heceden nceki heceler zerindedir. nc tekil ve oul kiilerde kii allomorfu olmad iin vurgulu hece son hecedir:
68

(gr*m*m), (an*la*m*m), (a*r*m*m), (*ren*mi*im), (al*dan*m*sn), (bek*le*mi*), (kork*mu*sun), (g*cen*mi*sin) (sak*lan*m), (an*la*m), (ko*mu), (ku*ru*mu), (a*r*m) (sak*la*m*z), (u*yu*mu*uz), (ya*ka*la*m*z), (kir*let*mi*iz) (gr*m*s*nz), (ba*yl*m*s*nz), (de*mok*ra*tik*le*mi*si*niz) (kur*tul*mu*lar), (ba*ar*m*lar), (dn*m*ler), (an*la*m*lar)
Olumsuz:
Fiilleri olumsuz yapan [me, me] allomorflar fiil kk, gvde ya da atlarna eklenir. teki allomorflar [me, ma] allomorflarn izler ve vurgular [me, ma] allomorflarndan nceki heceler zerindedir: (sor*ma*m*m), (*ren*me*mi*im), (an*la*ma*m*m), (git*me*mi*sin), (sy*le*me*mi*sin), (ko*nu*ma*m*sn), (u*yu*ma*m), (kork*ma*m), (ev*len*me*mi), (ol*ma*m), (is*te*me*mi*iz), (al*ma*m*z), (ye*me*mi*iz), (bak*ma*m*z), (plan*la*ma*m*s*nz), (u*mur*sa*ma*m*s*nz), (gel*me*mi*ler), (gr*me*mi*ler), (duy*ma*m*lar)

Cevaplar evet ya da hayr olan sorularda vurgu [mi, m, m, mu] hecelerindedir ve (mi*yim"?), (mi*sin?), (mi?), (mi*yiz?), (mi*si*niz?), (mi?) szckleri ayr yazlr: Anla-m m-/y/m? (an*la*m / m*ym), Gr-m m-/y/m? (gr*m / m*ym), Unut-mu mu-sun? (u*nut*mu / mu*sun), Ayrl-m m-sn? (ay*rl*m / m*sn), Gel-mi mi? (gel*mi / mi), Unut-mu mu? (u*nut*mu / mu), Unut-mu mu-/y/uz? (u*nut*mu / mu*yuz), Baar-m m-/y/z? (ba*ar*m / m*yz), Anla-m m-sn-z? (an* la*m / m*s*nz), Yenile-mi mi-sin-iz? (ye*ni*le*mi / mi*si*niz), Anla-m-lar m? (an*la*m*lar / m), Sevin-mi-ler mi? (se*vin*mi*ler / mi). Eski araba-lar--/n/ sat-m-lar m? (es*ki / a*ra*ba*la*r*n / sat*m*lar / m).

Her zamanki gibi, fiil kk, gvde ya da atlarna [me, ma] olumsuzluk allomorflar eklenir. Vurgular dier olumsuz fiil gruplarndaki gibi [me, ma] allomorflarndan nce gelen heceler zerindedir:
69

Anla-ma-m m-/y/m? (an*la*ma*m / m*ym), Git-me-mi mi-sin? (git*me*mi / mi*sin), Engelle-me-mi mi? (en*gel*le*me*mi / mi), Trman-ma-m m-/y/z? (tr*man*ma*m / m*yz), Yakala-ma-m m-sn-z? (ya*ka*la*ma*m / m*s*nz), Bitir-me-mi-ler mi? (bi*tir*me*mi*ler / mi) Sylenti anlam ieren [mi, m, m, mu] allomorflar, [ir, r, r, ur, er, ar], [i.yor, .yor, .yor, u.yor], [e.cek, a.cak], [me.li, ma.l], [se, sa], [e.bil-ir-se, a.bil-ir-se] allomorflaryla olumlu ve olumsuz fiil gruplarnda da kullanlabilir. rnein: Frsat bul-sa gel-ir-mi. Kanatlar ol-sa u-ar-m. Paras ol-sa uak al-r-m. Gr-se bile inan-maz-m. Bir ay bile gr-se ka-maz-m. Gel-mez-ler-mi. Bekle-mez-mi-iz. Herey-i o bil-ir-mi. Yarn stanbul'a gel-i.yor-mu. Siz-i tan-.yor-mu. Uyu-u.yor-mu, Sokak-ta bekle-i.yor-mu. Saklan-.yor-mu. Umursa-ma-.yor-mu. Para iste-i.yor-mu-um. Geceleri nbet tut-u.yor-lar-m. U-u.yor-larm. Bar-.yor-mu-sun. Sen-i tan-ma-.yor-mu. Gel-e.cek-mi. Gel-me-/y/e.cek-mi. Ders al-ma-/y/a.cak-m. Kafan kr-a.cak-m. Fotoraf ek-e.cek-ler-mi, Bulak-lar- yka-ma/y/a.cak-m, Cevap ver-me-/y/e.cek-ler-mi. Toplant-/y/a git-me.li/y/-mi-im. Ev her gn temizlen-me.li/y/-mi. Dn-me.li-ler-mi. Herey-i krp dk-me-me.li/y/-mi-iz. Utan-ma.l/y/m-s.nz. Et-i piir-me.li/y/-mi-iz. Bekle-me-me.li/y/-mi-iz. Gel-se/y/-mi gr-r-m-z. yi al-ma-sa/y/-m iinden atl-a.cakm. Arslan- gr-se/y/-mi kulak--/n/ (ku*la**n) ek-er-mi. stese/y/-mi-im baar-a.bil-ir-mi-im. Ma bit-me-den bir gol at-a.bil-seler-mi, ma- kazan-a.bil-ir-ler-mi. Mi'li Gemi allomorflar "aknlk" ifade etmek iin de kullanlr: Kedi papaan-m- ye-mi! Yemek yan-m! Ku kafes-ten ka-m! Unut-mu-um! Vazo krl-m!
GEREKLLK Olumlu:
70

Trkede gereklilik kavram, fiil kk ve atlarna [me.li, ma.l] allomorflarnn eklenmesiyle elde edilir. Bu allomorflarla yaplan birinci ahs fiil gruplar konuan kiinin kendine dnk zorunluluunu ifade eder (internal obligation). Ayn allomorflar teki kiiler iin kullanlrsa bu kiiler iin gl neriler tarlar (external obligation). Bu fiil gruplarnda vurgu "li", "l" heceleri zerindedir. [me.li, ma.l] allomorflar birer nlyle sonlandndan, bu allomorflar birer nlyle balayan kii allomorflarna eklendiinde, bu iki nl arasna birer /y/ badatrma nsz (glide) girer: al-ma.l-/y/m (a*l*ma*l*ym). ren-me.li-/y/m (*ren*me*li*yim). Dn-me.li-sin (d*n*me*li*sin). Yr-me.li-sin (y*r*me*li*sin). Bitir-me.li (bi*tir*me*li). Ura-ma.l (u*ra*ma*l). Bekleme.li-/y/iz (bek*le*me*li*yiz), Dur-ma.l-/y/z (dur*ma*l*yz), Unutma.l-sn-z (u*nut*ma*l*s*nz). Dur-ma.l-sn-z (dur*ma*l*s*nz). ren-me.li-ler (*ren*me*li*ler). Anlat-ma.l-lar (an*lat*ma*l*lar).
Olumsuz:
Olumsuzluk allomorflar fiil kk ve atlarna eklenir ve bu fiil gruplarnda vurgu, [me, ma] olumsuzluk allomorflarndan nce gelen heceler zerindedir: Bekle-me-me.li-/y/im (bek*le*me*me*li*yim). en-me-me.li-/y/im (*en*me*me.li*yim). Unut-ma-ma.l-sn (u*nut*ma*ma*l*sn). Kr-mama.l-sn (kr*ma*ma*l*sn). Uyu-ma-ma.l (u*yu*ma*ma*l). Sor-mama.l (sor*ma*ma*l). zl-me-me.li (*zl*me*me*li). Anla-ma-ma.l-/y/z (an*la*ma*ma*l*yz). Umutlan-ma-ma.l-/y/z (u*mut*lan*ma*ma*l*yz).Kskan-ma-ma.l-sn-z (ks*kan*ma*ma*l*s*nz), Ks-meme.li-sin-iz (ks*me*me*li*si*niz). Anla-ma-ma.l-lar (an*la*ma*ma*l*lar). Bil-me-me.li-ler (bil*me*me*li*ler).

Bu soru gruplarnda [mi-/y/im?, m-/y/m?], [mi-sin?, m-sn?], [mi?, m?], [mi-/y/iz?, m-/y/z?], [mi-si.niz?, m-s.nz?], [mi?, m?] szckleri ayr yazlr: Bitir-me.li mi-/y/im? (bi*tir*me*li / mi*yim). Al-ma.l m-/y/m? (al*ma*l / m*ym). Bekle-me.li mi.sin? (bek*ke*me*li / mi*sin). Gel-me.li mi-
71

sin? (gel*me*li / mi*sin), Bala-ma.l m? (ba*la*ma*l / m). Onarma.l m? (o*nar*ma*l / m). Srdr-me.li mi-/y/iz? (sr*dr*me*li / mi*yiz). Engelle-me.li mi-/y/iz? (en*gel*le*me*li / mi*yiz). Dzelt-me.li mi-/y/iz? (d*zelt*me*li / mi*yiz). Yavala-ma.l m-sn-z? (ya*va*la*ma*l / m*s*nz), Yr-me.li-ler mi? (y*r*me*li*ler / mi). Dur-ma.llar m? (dur*ma*l*lar / m).

Olumlu soru grubunu olumsuz soruya dntrmek iin fiil kk, gvde ya da atlarna [me, ma] olumsuzluk allomoflarn eklemek yeterlidir. Soru szckleri olumlu sorulardaki gibidir. Olumsuzluk ieren dier fiil gruplarnda olduu gibi vurgulu hece [me, ma] eklerinden nceki hecelerdedir: Bitir-me-me.li mi-/y/im? (bi*tir*me*me*li / mi*yim). Bala-ma-ma.l m/y/m? (ba*la*ma*ma*l /m*ym). Dur-ma-ma.l m-sn? (dur*ma*ma*l / m*sn). lgilen-me-me.li mi-sin? (il*gi*len*me*me*li / mi*sin). Gitme-me.li mi? (git*me*me*li / mi). Unut-ma-ma.l m? (u*nut*ma*ma*l / m). Dokun-ma-ma.l m-/y/z? (do*kun*ma*ma*l / m*yz). Bekleme-me.li mi-sin-iz? (bek*le*me*me*li / mi*si*niz). Ertele-me-me.li misin-iz? (er*te*le*me*me*li / mi*si*niz). Kork-ma-ma.l-lar m? (kork*ma*ma*l*lar / m). Ka-ma-ma.l-lar m? (ka*ma*ma*l*lar / m)
YETENEK, ZN ve OLASILIK Olumlu:

Yetenek, olaslk ve izin kavramlar tayan [e.bil-ir, a.bil-ir] allomorflar olumlu fiil kk ve atlarna eklenir. Bu fiil gruplarnda vurgu "li" ya da "lir" heceleri zerindedir: Gel-e.bil-ir-im (ge*le*bi*li*rim). Akla-/y/a.bil-ir-im (a*k*la*ya*bi*li*rim). Bitir-e.bil-ir-im (bi*ti*re*bi*li*rim). Gel-e.bil-ir-sin (ge*le*bi*lir*sin). Bala-/y/a.bil-ir-sin (ba*la*ya*bi*lir*sin). Kazan-a.bil-ir (ka*za*na*bi*lir). Ol-a.bil-ir (o*la*bi*lir). Bit-e.bil-ir (bi*te*bi*lir). Anla-/y/a.bil-ir-iz (an*la*ya*bi*li*riz). Baar-a.bil-ir-iz (ba*a*ra*bi*li*riz). k-a.bil-ir-siniz (*ka*bi*lir*si*niz). Bekle-/y/e.bil-ir-sin-iz (bek*le*ye*bi*lir*si*niz). Baar-a.bil-ir-ler (ba*a*ra*bi*lir*ler). Kazan-a.bil-ir-ler (ka*za*na*bi*lir*ler).
72

Yukarda verilen rnekler yetenek, izin ve olaslk kavramlarndan herhangi birini ierebilir. rnein, "aklayabilirim" szc hem "belki aklarm", hem "aklamak iin iznim var" hem de "bunu becerebilirim" anlamlarna gelebilir. Sz syleyen ya da yaz yazan kii, bu kavramdan her birisi iin ayn szel yapy kullanmak zorunda olduundan ortaya dillerde ok anlamllk (ambiguity) denen bir anlam karmaas kabilir.
Olumsuz:
Gel-me-/y/e.bil-ir-im (gel*me*ye*bi*li*rim). al-ma-/ya.bil-ir-im (a*l*ma*ya*bi*li*rim). Gel-me-/y/e.bil-ir-sin (gel*me*ye*bi*lir*sin). steme-/y/e.bil-ir-sin (is*te*me*ye*bi*lir*sin). Anla-ma-/y/a.bil-ir (an*la*ma*ya*bi*lir). Dn-me-/y/e.bil-ir (d*n*me*ye*bi*lir). Kabul et-me/y/e.bil-ir-iz (ka*bul / et*me*ye*bi*li*riz). Konu-ma-/y/a.bil-ir-iz (ko*nu*ma*ya*bi*li*riz). Yeti-me-/y/e.bil-ir-ler (ye*ti*me*ye*bi*lir*ler). Bil-me-/y/e.bil-ir-ler (bil*me*ye*bi*lir*ler).

Gel-e.bil-ir mi-/y/im? (ge*le*bi*lir / mi*yim) (izin). Akla-/y/a.bil-ir mi-/y/im? (a*k*la*ya*bi*lir / mi*yim) (izin) Gel-e.bil-ir mi-sin? (ge*le*bi*lir / mi*sin) (olaslk) (yetenek) Ta-/y/a.bil-ir mi-sin?. (ta**ya*bi*lir / mi*sin) (yetenek) Anla-/y/a.bil-ir mi? (an*la*ya*bi*lir / mi) (olaslk) (yetenek) Yeti-e.bil-ir mi? (ye*ti*e*bi*lir / mi) (olaslk) (yetenek) Bala-/y/a.bil-ir mi-/y/iz? (ba*la*ya*bi*lir / mi*yiz) (izin) Git-e.bil-ir mi-/y/iz? (gi*de*bi*lir / mi*yiz) (izin) Yeti-e.bil-ir mi-sin-iz? (ye*ti*e*bi*lir / mi*si*niz) (olaslk) (yetenek) Ta-/y/a.bil-ir mi-sin-iz? (ta**ya*bi*lir / mi*si*niz) (yetenek) Bitir-e.bil-ir-ler mi? (bi*ti*re*bi*lir*ler / mi? (olaslk) (yetenek) Anla-/y/a.bil-ir-ler mi? (an*la*ya*bi*lir*ler / mi? (olaslk) (yetenek) Grld gibi, yukarda verilen soru rneklerinin anlamlar kullanlan fiilin anlamna ve sz syleyen ya da iiten kiilerin yorumlarna ba-
73

ldr. Bu olu bize bir dilde dnsel, morfemik ve szel yaplarn birbirinden farkl geler olduunu, ancak szel yapy kurmak iin her genin egdml olarak altrldn gsterir. Dnen insan, nce dncesinin karl olan belleinde depolanm ve dncesini dile en iyi yanstabilecek morfemleri ve gramatik yaplar seer, ve bunlar, kulland szel yapnn belleinde depolanm fonetik kurallarna uyarlayarak sze dntrr. Bellekte ne kadar ok morfem ve dilsel yap varsa dili kullanan kiinin dncesini sze yanstmas o kadar kolay ve doyurucu olur.

Gel-me-/y/e.bil-ir mi-/y/im? (gel*me*ye*bi*lir / mi*yim) (izin) Akla-ma-/y/a.bil-ir mi-/y/im? (a*k*la*ma*ya*bi*lir / mi*yim) (izin) Gel-me-/y/e.bil-ir mi-sin? (gel*me*ye*bi*lir / mi*sin) (olumsuz olaslk) Sat-ma-/y/a.bil-ir mi-sin? (sat*ma*ya*bi*lir / mi*sin) (olumsuz olaslk) U-ma-/y/a.bil-ir-mi? (u*ma*ya*bi*lir / mi) (olumsuz olaslk) Kazan-ma-/y/a.bil-ir mi? (ka*zan*ma*ya*bi*lir / mi) (olumsuz olaslk) Git-me-/y/e.bil-ir mi-/y/iz? (git*me*ye*bi*lir / mi*yiz) (izin) Bekle-me-/y/e.bil-ir mi-/y/iz? (bek*le*me*ye*bi*lir / mi*yiz) (izin) Bitir-me-/y/e.bil-ir mi-sin-iz? (bi*tir*me*ye*bi*lir / mi*si*niz) (olumsuz olaslk) Anla-ma-/y/a.bil-ir-ler mi? (an*la*ma*ya*bi*lir*ler / mi) (olumsuz olaslk) Ara-ma-/y/a.bil-ir-ler mi? (a*ra*ma*ya*bi*lir*ler / mi) (olumsuz olaslk)
OLANAKSIZLIK
Olanakszlk allomorflar genelde [e.mez, a.maz] allomorflardr. Ancak birinci tekil ve oul ahslarda [e.mez, a.maz] allomorflarndaki son /z/ nszleri kullanlmaz. Bu kipte kullanlan kii allomorflar "ben" [em, am], "sen" [sin, sn], "o" [], "biz" [iz, z], "siz" [sin-iz, sn.z], "onlar" [ler, lar] allomorflardr. Bu kip olanakszlk ya da yasaklama anlamlar ierir: Gel-e.me-em (ge*le*mem). Yap-a.ma-am (ya*pa*mam) (olanaksz) Ka-a.maz-sn (ka*a*maz*sn). Bura-/y/a park et-e.mez-sin (bu*ra*ya / park / e*de*mez*sin) (olanakszlk ya da yasaklama). Dondurmaam- ye-/y/e.mez-sin (don*dur*ma*m / yi*ye*mez*sin) (yasaklyorum)
74

Sinema-/y/a git-e.mez (si*ne*ma*ya / gi*de*mez) (olumsuz emir). Bana bar-a.maz (ba*na / ba**ra*maz) (olumsuz emir). Siz-e yardm et-e.me-/y/iz (si*ze / yar*dm / e*de*me*yiz) (olanaksz). Gel-e.me/y/iz (ge*le*me*yiz) (olanaksz). Bitir-e.mez-sin-iz (bi*ti*re*mez*si*niz) (olanaksz). Anla-/y/a.maz-sn-z (an*la*ya*maz*s*nz) (olanaksz). Anla-/y/a.maz-lar (an*la*ya*maz*lar) (olanaksz). Bil-e.mez-ler (bi*le*mez*ler) (olanaksz).

Genelde "Gidemem mi?", "Anlayamam m? soru ekilleri yerine "Gidemez miyim?", "Anlayamaz mym?" soru ekilleri tercih edilir: O-/n/a gven-e.mez mi-/y/im? (o*na / g*ve*ne*mez / mi*yim) abuk gel-e.mez mi-sin? (a*buk / ge*le*mez / mi*sin) Yava yr-/y/e.mez mi? (ya*va / y*r*ye*mez / mi) Baar-a.maz m-/y/z? (ba*a*ra*maz / m*yz) Akla-/y/a.maz m-sn-z? (a*k*la*ya*maz / m*s*nz) Bitir-e.mez-ler mi? (bi*ti*re*mez*ler / mi)
FT MORFEMDEN OLUAN BLEK ZAMAN KPLER GEN ZAMANIN HKYES

Trkede Geni Zamann Hikyesi Kipi diye bilinen bu kip birbirine bitiik iki morfemden olumutur ve Trk dilinin szel yaps gerei retilmi allomorflar vardr: Geni Zaman morfemi [R]: [ir, r, r, ur, er, ar] Di'li Gemi Zaman morfemi [D]: [di, d, d, du, ti, t, t, tu] [R] allomorflarnn hepsi /r/ yumuak nszleriyle sonlandklar iin, bu yumuak nszleri ancak yumuak nszlerle balayan [di, d, d, du] allomorflar izleyebilir. Geriye kalan sert nszlerle balayan [ti, t, t, tu] allomorflar Hikye Kipi'nde kullanlmaz. Bu kip eskiden yaplmas olaan olan eylemleri anlatmak iin kullanlr. Bu kipi ieren fiil gruplar Di'li Gemi Zaman allomorflarnda kullanlan kii allomorflaryla sonlanr:
75
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER Olumlu:

Hergn erken kalk-ar-d-m. (her*gn / er*ken / kal*kar*dm) Okul-a ko-a.rak git-er-di-im. (o*ku*la / ko*a*rak / gi*der*dim) Futbol oyna-ar-d-n. (fut*bol ( oy*nar*dn) Anne-en-i ok z-er-di-in. (an*ne*ni / ok / *zer*din) Bisiklet-le gez-er-di. (bi*sik*let*le / ge*zer*di) Herkes-i koru-ur-du. (her*ke*si / ko*rur*du) Okul-a yr-/y/e.rek git-er-di-ik. (o*ku*la / y*r*ye*rek / gi*der*dik) Sokak-ta futbol oyna-ar-d-k. (so*kak*ta / fut*bol / oy*nar*dk) Eskiden sz dinle-er-di-in-iz. (es*ki*den / sz / din*ler*di*niz) Herey-i bil-ir-di-in-iz. (her*e*yi / bi*lir*di*niz) Okul-a bisiklet-le git-er-ler-di. (o*ku*la / bi*sik*let*le / gi*der*ler*di) Erken yat-ar-lar-d. (er*ken / ya*tar*lar*d)
Olumsuz:
Olumsuz Hikye kiplerinde Geni Zaman kiplerinde olduu gibi fiil kk ya da atlarndan sonra [mez, maz] olumsuzluk allomorflar kullanlr: Ders al-maz-d-m. (ders / a*l*maz*dm) Okul-a otobs-le git-mez-di-im. (o*ku*la / o*to*bs*le / git*mez*dim) Eskiden ok konu-maz-d-n. (es*ki*den / ok / ko*nu*maz*dn) Kimse-/y/i been-mez-di-in. (kim*se*yi / be*en*mez*din) Hamburger ye-mez-di. (ham*bur*ger / ye*mez*di) Top oyna-maz-d. (top / oy*na*maz*d) Televizyon seyret-mez-di-ik. (te*le*viz*yon / sey*ret*mez*dik) Okul-a otobs-le git-mez-di-ik. (o*ku*la / o*to*bs*le / git*mez*dik) Biz-den holan-maz-d-n-z. (biz*den / ho*lan*maz*d*nz) Uak-la git-mez-di-in-iz. (u*ak*la / git*mez*di*niz) Yabanc dil bil-mez-ler-di. (ya*ban*c / dil / bil*mez*ler*di) Umursa-maz-lar-d. (u*mur*sa*maz*lar*d)

Dzen-li al-r m/y/-d-m? (d*zen*li / a*l*r / my*dm)
76

Erken kalk-ar m/y/-d-m? (er*ken / kal*kar / my*dm) Mze-ler-i gez-er mi/y/-di-in? (m*ze*le*ri / ge*zer / miy*din) ok kitap oku-ur mu/y/-du-un? (ok / ki*tap / o*kur / muy*dun) Araba kullan-r-m/y/-d? (a*ra*ba / kul*la*nr / my*d) Hayvan-lar- sev-er mi/y/-di? (hay*van*la*r / se*ver / miy*di) Karga-lar- kovala-ar m/y/-d-k? (kar*ga*la*r / ko*va*lar / my*dk) Irmak-ta yz-er mi/y/-di-ik? (r*mak*ta / y*zer / miy*dik) Erik al-ar m/y/-d-n-z? (e*rik / a*lar / my*d*nz) Krebe oyna-ar m/y/-d-n-z? (k*re*be / oy*nar / my*d*nz) Kz-lar futbol oyna-ar m/y/-d? (kz*lar / fut*bol / oy*nar / my*d) Anla-r-lar m/y/-d? (an*la*r*lar / my*d)
Hikye Kipi ieren tmceler art tmcelerinde de kullanlr:

Bilet-in ol-sa konser-e git-er mi/y/-di-in? (bi*le*tin / ol*sa / kon*se*re / gi*der / miy*din) Bavul-um-u ta-ma-/y/a yardm et-er mi/y/-di-in-iz? (ba*vu*lu*mu / ta**ma*ya / yar*dm / e*der / miy*di*niz)

Siz-e hi yardm et-mez mi/y/di-im? (si*ze / hi / yar*dm / et*mez / miy*dim) Ma-a git-mez mi/y/-di-in? (ma*a / git*mez / miy*din) Takm-da oyna-maz m/y/-d? (ta*km*da / oy*na*maz / my*d) Sen-in-le gre-mez mi/y/-di-ik? (se*nin*le / g*re*mez / miy*dik) Tenis oyna-maz m/y/-d-n-z? (te*nis / oy*na*maz / my*d*nz) zl-mez-ler mi/y/-di? zl-mez mi/y/-di-ler? (*zl*mez*ler / miy*di) (*zl*mez / miy*di*ler)
77

Gcen-mez mi/y/-di-ler? (g*cen*mez / miy*di*ler) Gcen-mez-ler mi/y/-di? (g*cen*mez*ler / miy*di)
MDK ZAMANIN HKYES Olumlu:

[.YOR] ve [D] morfemlerinden oluan bu kip, bir eylemin gemite srdn ifade eder. [.YOR] morfeminin [i.yor, .yor, .yor, u.yor] allomorflarndan hepsi de bu kipte kullanld halde, bu allomorflarda bulunan "yor" heceleri deimedii iin [D] morfeminin sadece [du] allomorfu kullanlr. Kii allomorflar da [du] allomorflarn izlediinden, "ben" iin [um], "sen" iin [un], "o" iin [], "biz" iin [uk], "siz" iin [un-uz] ve "onlar" iin [ler-di], [lar-d] kii allomorflar kullanlr: Sen-i saat be-te bekle-i.yor-du-um. (se*ni / sa*at / be*te / bek*li*yor*dum) O saat-te ders al-.yor-du-um. (o / sa*at*te / ders / a*l**yor*dum) iekler-i sula-u.yor-du-un. (i*ek*le*ri / su*lu*yor*dun) Dn-.yor-du-un. (d**n*yor*dun) Sarar-p sol-u.yor-du. (sa*ra*rp / so*lu*yor*du) Biz-e bar-.yor-du. (bi*ze / ba**r*yor*du) Hesap yap-.yor-du-uk. (he*sap / ya*p*yor*duk) Gnelen-i.yor*du-uk. (g*ne*le*ni*yor*duk) Saklan-.yor-du-un-uz. (sak*la*n*yor*du*nuz) Gl-.yor-du-un-uz. (g*l**yor*du*nuz) -i savsakla-.yor-lar-d. (i*i / sav*sak*l*yor*lar*d) Srt-i.yor-lar-d. (s*r*t*yor*lar*d)
Olumsuz:
Bekle-me-i.yor-du-um. (bek*le*mi*yor*dum) Bil-me-i.yor-du-um. (bil*mi*yor*dum) Hibir sey anla-ma-.yor-du-un. (hi*bir / ey / an*la*m*yor*dun) letiim kur-ma-u.yor-du-un. (i*le*ti*im / kur*mu*yor*dun)
78

Kskan-ma-.yor-du. (ks*kan*m*yor*du) Konu-ma-u.yor-du. (ko*nu*mu*yor*du) Kz-ma-.yor-du-uk. (kz*m*yor*duk) -me-.yor-du-uk. (**m*yor*duk) Uslan-ma-.yor-du-un-uz. (us*lan*m*yor*du*nuz) Been-me-i.yor-du-un-uz. (be*en*mi*yor*du*nuz) kna ol-ma-u.yor-lar-d. (ik*na: / ol*mu*yor*lar*d) ste-me-i.yor-lar-d. (is*te*mi*yor*lar*d)

Anla-.yor mu/y/-du-um? (an*l*yor / muy*dum) al-.yor mu/y/-du-um? (a*l**yor / muy*dum) Bekle-i.yor mu/y/-du-un? (bek*li*yor / muy*dun) Umutlan-.yor mu/y/-du-un? (u*mut*la*n*yor / muy*dun) Kz-.yor mu/y/-du? (k*z*yor / muy*du) Dinle-i.yor mu/y/-du? (din*li*yor / muy*du) Gven-i.yor mu/y/-du-uk? (g*ve*ni*yor / muy*duk) Anla-.yor mu/y/-du-uk? (an*la**yor / muy*duk) Ko-u.yor mu/y/-du-un-uz? (ko*u*yor / muy*du*nuz) Dinlen-i.yor mu/y/-du-un-uz? (din*le*ni*yor / muy*du*nuz) ste-i.yor-lar m/y/-d? (is*ti*yor*lar / my*d) Gven-i.yor-lar m/y/-d? (g*ve*ni*yor*lar / my*d)

al-ma-.yor mu/y/-du-um? (a*l*m*yor / muy*dum) Dikkat et-me-i.yor mu/y/-du-um? (di*kat / et*mi*yor / muy*dum) Bil-me-i.yor mu/y/-du-un? (bil*mi*yor / muy*dun) Dinle-me-i.yor mu/y/-du-un? (din*le*mi*yor / muy*dun) Bekle-me-i.yor mu/y/-du-un? (bek*le*mi*yor / muy*dun) -i-/n/i yap-ma-.yor mu/y/-du? (i*i*ni / yap*m*yor / muy*du) Utan-ma-.yor mu/y/-du? (u*tan*m*yor / muy*du)
79

Kazan-ma-.yor-mu/y/-du-uk? (ka*zan*m*yor / muy*duk) ret-me-i.yor mu/y/-du-uk? (*ret*mi*yor / muy*duk) Bekle-me-i.yor mu/y/-du-un-uz? (bek*le*mi*yor / muy*du*nuz) Tan-ma-.yor mu/y/-du-un-uz? (ta*n*m*yor / muy*du*nuz) Tart-ma-.yor-lar m/y/-d? (tar*t*m*yor*lar / my*d) ret-me-i.yor-lar m/y/-d? (*ret*mi*yor*lar / my*d) Yukardaki rneklerde zde olan u-u nlleri birleerek u nls olarak sylenip yazlr.
MDK ZAMANIN SYLENTS

Bu fiil kipi, imdiki Zaman allomorflar olan [i.yor, .yor, .yor, u.yor] eklerine [mu] ve [um, sun, , uz, sun.uz, lar] kii allomorflarnn eklenmesiyle oluturulur ve gemite sregelen bir sylentiyi bir bakasna iletmek iin kullanlr. Olumlu: Yalan syle-.yor-mu-um. (ya*lan / sy*l*yor*mu*um) Bro-/y/a ge gel-i.yor-mu-sun. (b*ro*ya / ge / ge*li*yor*mu*sun) Saklan-.yor-mu. (sak*la*n*yor*mu) Gl-.yor-mu-uz. (g*l*yor*mu*uz) Utan-.yor-mu-sun-uz. (u*ta*n*yor*mu*su*nuz) Bekle-i.yor-lar-m. (bek*li*yor*lar*m) Olumsuz: Anla-ma-.yor-mu-um. (an*la*m*yor*mu*um) Sz dinle-me-i.yor-mu-sun. (sz / din*le*mi*yor*mu*sun) Gel-me-i.yor-mu. (gel*mi*yor*mu) Umursa-ma-.yor-mu-uz. (u*mur*sa*m*yor*mu*uz) ste-me-i.yor-mu-sun-uz. (is*te*mi*yor*mu*su*nuz) Sat-ma-.yor-lar-m. (sat*m*yor*lar*m) Cevaplar evet, hayr olan olumlu sorular: i savsakla-.yor mu/y/-mu-um? (i*i / sav*sak*l*yor / muy*mu*um) Ev-in-i sat--yor mu/y/-mu-sun? (e*vi*ni / sa*t*yor / muy*mu*sun) Ben-i tan-.yor mu/y/-mu? (be*ni / ta*n*yor / muy*mu)
80

Yalvar-.yor mu/y/-mu-uz? (yal*va*r*yor / muy*mu*uz) Ertele-i.yor mu/y/-mu-sun-uz? (er*te*li*yor / muy*mu*su*nuz) Skl-.yor mu/y/-mu-lar? (s*k*l*yor / mu/y/*mu*lar)
Cevaplar evet, hayr olan olumsuz sorular:

Onlar-a gven-me-i.yor mu/y/-mu-um? (g*ven*mi*yor / muy*mu*um) Bekle-me-i.yor mu/y/-mu-su.nuz? (bek*le*mi*yor / muy*mu*su*nuz) Bil-me-i.yor mu/y/-mu? (bil*mi*yor / muy*mu) ret-me-i.yor mu/y/-mu-uz? (*ret*mi*yor / muy*mu*uz) Sakla-ma-.yor mu/y/-mu-sun-uz? (sak*la*m*yor / muy*mu*su*nuz) Gel-me-i.yor mu/y/-mu-lar? (gel*mi*yor / muy*mu*lar) GEN ZAMANIN SYLENTS Bu fiil kipini oluturmak iin Geni Zaman [ir, r, r, ur, er, ar] allomorflarndan sonra bu allomorflara nl uyumuna uyan [mi, m, m, mu] allomorflarndan birisi eklenir ve her zaman yapld sylenen bir iin bakasna iletilmesi iin kullanlr. Olumlu: Okul-a ge git-er-mi-im. (o*ku*la / ge / gi*der*mi*im) Koltuk-ta uyu-ur-mu-sun. (kol*tuk*ta / u*yur*mu*sun) Her ey-i o bil-ir-mi. (her / e*yi / o / bi*lir*mi) Hep yenil-ir-mi-iz. (hep / ye*ni*lir*mi*iz) Gl-de yz-er-mi-sin-iz. (gl*de / y*zer*mi*si*niz) Okul-dan ka-ar-m-lar. (o*kul*dan / ka*ar*m*lar) Olumsuz: Erken kalk-maz-m-m. (er*ken / kalk*maz*m*m) Futbol oyna-maz-m-sn. (fut*bol / oy*na*maz*m*sn) Ma-a git-mez-mi. ( ma*a / git*mez*mi) Sanat-tan anla-maz-m-z. (san*at*tan / an*la*maz*m*z) Cumartesi gnler-i al-maz-m-sn-z. (a*l*maz*m*s*nz) Ev-den k-maz-lar-m. (ev*den / k*maz*lar*m) Cevaplar evet, hayr olan olumlu sorular: Her ey-den anla-ar m/y/-m-m? (her / ey*den / an*lar / my*m*m)
81

Her i-i yap-ar m/y/-m-sn? (her / i*i / ya*par / my*m*sn) Bir saat-te bitir-ir mi/y/-mi? (bir / sa*at*te / bi*ti*rir / miy*mi) Herkes-i i-e al-r m/y/-m-z? (her*ke*si / i*e / a*lr / my*m*z) Ne i ol-sa yap-ar m/y/-m-sn-z? (ya*par / my*m*s*nz) Kurban kes-er mi/y/-mi-ler? (kur*ban / ke*ser / miy*mi*ler)

Hi kimse-/y/i been-mez mi/y/-mi-im? (be*en*mez / miy*mi*im) Kt mal sat-maz m/y/-m-sn? (k*t / mal /sat*maz / my*m*sn) ste-mez mi/y/-mi? (is*te*mez / miy*mi) Anla-maz m/y/-m-z? (an*la*maz / my*m*z) ste-mez mi/y/-mi-sin-iz? (is*te*mez / miy*mi*iz) al-maz m/y/-m-lar? (a*l*maz / my*m*lar) YETENEK, ZN ve OLASILIK KPNN SYLENTS Bu fiil kipine [mi] allomorfu eklendiinde sylenti kavram eklenmi olur. Olumlu: Baar-a.bil-ir-mi-im. Git-e.bil-ir-mi-sin. Bul-a.bil-ir-mi. U-a.bil-ir-mi. Gr-e.bil-ir-mi-iz. Kurtar-a.bil-ir-mi-sin-iz. Al-a.bil-ir-ler-mi.
Cevaplar evet, hayr olan olumlu sorular:

Baar-a.bil-ir mi/y/-mi-im? Gl-e.bil-ir mi/y/-mi-sin? Al-a.bil-ir mi/y/mi? Bul-a.bil-ir mi/y/-mi-iz? Bitir-e.bil-ir mi/y/-mi-sin-iz? Ka-a.bil-ir m/y/-mi? OLANAKSIZLIK KPNN SYLENTS Bu fiil kipi, fiil kk ve atlarna [e.mez, a.maz] allomorflarnn eklenmesinden sonra [mi, m] allomorflar ve kii allomorflarnn eklenmesiyle yaplr ve bir kiinin bir ii yapmasnn olanaksz olduu sylentisinin birisine aktarlmas iin kullanlr. Olumsuz: Ben bu i-i yap-a.maz-m-m. (ben / bu / i*i / ya*pa*maz*m*m) Toplant-/y/a gel-e.mez-mi-sin. (top*lan*t*ya / ge*le*mez*mi*sin) Temizlik yap-a.maz-m. (te*miz*lik / ya*pa*maz*m)
82

lerle-/y/e.mez-mi-iz.. (i*ler*le*ye*mez*mi*iz) Bitir-e.mez-mi-sin-iz. (bi*ti*re*mez*mi*si*niz) Gven-e.mez-ler-mi. (g*ve*ne*mez*ler*mi) Cevaplar evet, hayr olan olumsuz sorular: Bu i-i yap-a.maz m/y/-m-m? (bu / i*i / ya*pa*maz / my*m*m) Erken gel-e.mez mi/y/-mi-sin? (er*ken / ge*le*mez / miy*mi*sin) Yardm et-e.mez mi/y/-mi? (yar*dm / e*de*mez / miy*mi) Anla-/y/a.maz m/y/-m-z? (an*la*ya*maz / my*m*z) Ta-/y/a.maz m/y/-m-s.nz? (ta**ya*maz / my*m*s*nz) nan-a.maz-lar m/y/-m? (i*na*na*maz*lar / my*m)
M'L GEM ZAMANIN HKYES

Mi'li Gemi Zamann Hikyesi kipi [M] ve [D] morfemlerini art arda syleyerek oluturulur. Bu kipte [M] morfeminin tm allomorflar kullanlsa da, bu allomorflarn hepsi // sert nszleriyle sonandndan, [D] morfeminin sadece sert nszlerle balayan [ti, t, t, tu] allomorflar kullanlabilir. Ard ardna kullanlan bu iki morfem gemite yaplan iki eylemden ncekini belirtir. Kii allomorflar Di'li Gemi allomorflarnn ayndr:
Olumlu:
[M]: [mi, m, m, mu] [D]: [ti, t, t, tu] Bu film-i gr-m-t-m. (bu / fil*mi / gr*m*tm) Bulak-lar- yka-m-t-m. (bu*la*k*la*r / y*ka*m*tm) Bana syle-mi-ti-in. (ba*na / sy*le*mi*tin) Araba-/y/ al-m-t-n. (a*ra*ba*y / al*m*tn) Ev-den k-m-t. (ev*den / k*m*t) Benzin-i bit-mi-ti. (ben*zi*ni / bit-mi*ti) Gpegndz soyul-mu-tu-uk. (g*pe*gn*dz / so*yul*mu*tuk) Araba-/y/ yka-m-t-k. (a*ra*ba*y / y*ka*m*tk) -i.niz-i bitir-mi-ti-in-iz. (i*i*ni*zi / bi*tir*mi*ti*niz) ok yorul-mu-tu-un-uz. (ok / yo*rul*mu*tu*nuz)
83

Hrsz-lar ka-m-lar-d. (hr*sz*lar / ka*m*lar*d) Uzakla-m-lar-d. (u*zak*la*m*lar*d)
Olumsuz:
Bir ey de-me-mi-ti-im. (bir / ey / de*me*mi*ti*im) Daha uyu-ma-m-t-m. (da*ha / u*yu*ma*m*tm) Ben-i gr-me-mi-ti-in. (be*ni / gr*me*mi*tin) Cevap ver-me-mi-ti-in. (ce*vap / ver*memi*tin) Ev-den k-ma-m-t. (ev*den / k*ma*m*t) Bavul-lar--/n/ al-ma-m-t. (ba*vul*la*r*n / al*ma*m*t) Elma-lar- tart-ma-m-t-k. (el*ma*la*r / tart*ma*m*tk) Duvar-lar- boya-ma-m-t-k. (du*var*la*r / bo*ya*ma*n*tk) Bana yardm et-me-mi-ti-in-iz. (ba*na / yar*dm / et*me*mi*ti*niz) iek-ler-i sula-ma-m-t-n-z. (i*ek*le*ri / su*la*ma*m*t*nz) Gcen-me-mi-ler-di. (g*cen*me*mi*ler*di) Aldr-ma-m-lar-d. (al*dr*ma*m*lar*d)
GELECEK ZAMANIN KKYES

Bu kip, [e.cek, a.cak] allomorflarna Dili Gemi Zaman allomorflarndan [ti, t] allomorflarnn eklenmesiyle yaplr ve gemite yaplmas dnlen bir eylemin herhangi bir nedenle kesintiye uradn ifade eder ve genellikle art tmcelerinde kullanlr. Kii allomorflar Dili Gemi Zaman fiil gruplarnda kullanlanlarn ayndr.
Olumlu:
dev-im-i yap-a.cak-t-m ama elektrik-ler sn-d. Ma-a git-e.cek-ti-im ama bilet bul-a.ma-d-m. Ben-i ara-/ya.cak-t-n, ne ol-du? (be*ni / a*ra*ya*cak*tn / ne / ol*du) ukur-a d-e.cek-ti-in, neyse ki sen-i Fatma kurtar-d. Polis gr-me-se/y/-di ka-a.cak-t. (po*lis / gr*me*sey*di / ka*a*cak*t) Kredi bul-sa/y/-d araba al-a.cak-t. (kre*di / bul*say*d / a*la*cak*t) -im-iz-i bitir-se/y/-di-ik gel-e.cek-ti-ik. amar-lar kuru-/sa/y/-d tle-/y/e.cek-ti-ik.
84

Gel-se/y/-di-i.niz gr-e.cek-ti-in-iz. (gel*sey*di*niz / g*re*cek*ti*niz) Ka-sa/y/-d-.nz yakalan-a.cak-t-n-z. (ya*ka*la*na*cak*t*nz) ar-sa/y/-d-k gel-e.cek-ler-di. (a*r*say*dk / ge*le*cek*ler*di) Deniz-e d-se-ler-di boul-a.cak-lar-d. (bo*u*la*cak*lar*d)
Olumsuz:
Fatma/y/-la konu-ma-/y/a.cak-t-m ama zr dile-di. zr dile-me-se/y/-di Fatma/y/-la konu-ma-/y/a.cak-t-m. Dikkat et-se/y/-di-in kedi-/y/i ez-me-/y/e.cek-ti-in. Gr-me-se-en inan-ma-/y/a.cak-t-n. (gr*me*sen / i*nan*ma*ya*cak*tn) Korkut-ma-sa/y/-d-n ka-ma-/y/a.cak-t. At rk-me-se/y/-di seyis d-me-/y/e.cek-ti. Biz-im takm iyi oyna-sa/y/-d ma- kazan-a.cak-t-k. (ka*za*na*cak*tk) Hata-/s/-/n/ kabul et-se/y/-di ikyet et-me-/y/e.cek-ti-ik. Zorla-ma-sa/y-d-k gel-me-/y/e.cek-ti-i.niz. Sor-ma-sa/y/-d-k syle-me-/y/e.cek-ti-i.niz. Gl-me-se/y/-di-in-iz anla-ma-/y/a.cak-lar-d. Zorla-ma-sa/y/-d-k bitir-me-/y/e.cek-ler-di. Yukardaki rneklerde kullanlan i-i, - zde nlleri kaynar ve i ya da olarak sylenip yazlr.

Elma-lar- da soy-a.cak m/y/-d-m? (el*ma*la*r / da / so*ya*cak / my*dm) Bu problem-i de z-e.cek mi/y/-di-im? Ben-i azarla-/y/a.cak m/y/-d-n? (be*ni / a*zar*la*ya*cak / my*dn) stese-em bana yardm et-e.cek mi/y/di-in? Biz-im-le konu-a.cak m/y/-d? (bi*zim*le / ko*nu*a*cak / my*d) Bahe-/y/i spr-e.cek mi/y/-di? (bah*e*yi / s*p*re*cek / miy*di) Toplant yap-a.cak m/y/-d-k? (top*lan*t / ya*pa*cak / my*dk) Araba-/y/ yka-/y/a.cak m/y/-d-k? (y*ka*ya*cak / my*dk) Bir ey mi sor-a.cak t-n-z? (bi*ey / mi / so*ra*cak*t*nz) Gel-e.cek mi/y/-di-in-iz? (ge*le*cek / miy*di*niz)
85

Akla-sa-am anla-/y/a.cak-lar m/y/-d? (an*la*ya*cak*lar / my*d) Bitir-e.cek-ler mi/y/-di? (bi*ti*re*cek*ler / miy*di)

Anla-ma-/ya.cak m/y/-d-m? (an*la*ma*ya*cak / my*dm) Bekle-me-/y/e.cek mi/y/-di-im? (bek*le*me*ye*cek / miy*dim) Temizle-me-/y/e.cek mi/y/-di-in? (te*miz*le*me*ye*cek / miy*din) Kar koy-ma-/y/a.cak m/y/-d-n? (kar* / koy*ma*ya*cak / my*dn) Kz-ma-/y/a.cak m/y/-d? (kz*ma*ya*cak / my*d) Utan-ma-/y/a.cak m/y/-d? (u*tan*ma*ya*cak / my*d) Piknik-e git-me-/y/e.cek mi/y/-di-ik? (pik*ni*e / git*me*ye*cek / miy*dik) Futbol oyna-ma-/y/a.cak m/y/-d-k? (fut*bol / oy*na*ma*ya*cak / my*dk) Tavan- boya-ma-/y/a.cak m/y/-d-n-z? (bo*ya*ma*ya*cak / my*d*nz) Bu saat-e kadar bitir-me-/y/e.cek mi/y/-di-in-iz? Ben-i ara-ma-/y/a.cak-lar m/y/-d? (be*ni / a*ra*ma*ya*cak*lar / my*d) Bugn gel-me-/y/e.cek-ler mi/y/-di? (gel*me*ye*cek*ler / miy*di)
GELECEK ZAMANIN SYLENTS

Bu kip birbirini izleyen [e.cek, a.cak] ve [mi, m] allomorflaryla yaplr. Kii allomorflar Mili Gemi Zaman kipinde kullanlan allomorflardr. Genellikle yaknma (ikyet) bildirir:
Olumlu:
Herey-i ona sor-a.cak-m-m. (her*e*yi / o*na / so*ra*cak*m*m) Araba-/y/ ben yka-/y/a.cak-m-m. (ben / y*ka*ya*cak*m*m) Tm iler-i sen yap.a.cak-m-sn. (sen / ya*pa*cak*m*sn) Avrupa-/y/a git-e.cek-mi-sin. (av*ru*pa*ya / gi*de*cek*mi*sin) Hesap sor.a.cak-m. (he*sap / so*ra*cak*m) Yarn bitir-e.cek-mi. (ya*rn / bi*ti*re*cek*mi) Anla-/y/a.cak-m-z. (an*la*ya*cak*m*z) Tan-a.cak-m-z. (ta**na*cak*m*z) Cevap ver-e.cek-mi-sin-iz. (ce*vap / ve*re*cek*mi*si*niz) ren-e.cek-mi-sin-iz. (*re*ne*cek*mi*si*niz)
86

Bitir-e.cek-ler-mi. (bi*ti*re*cek*ler*mi) Bekle-/y/e.cek-ler-mi. (bek*le*ye*cek*ler*mi)
Olumsuz:
Sor-ma-/y/a.cak-m-m. (sor*ma*ya*cak*m*m) ok bekle-me-/y/e.cek-mi-im. (ok / bek*le*me*ye*cek*mi*im) Para harca-ma-/y/a.cak-m-sn. (pa*ra / har*ca*ma*ya*cak*m*sn) Umursa-ma-/y/a.cak-m-sn. (u*mur*sa*ma*ya*cak*m*sn) al-ma-/y/a.cak-m. (a*l*ma*ya*cak*m) Yka-ma-/y/a.cak-m. (y*ka*ma*ya*cak*m) Bekle-me-/y/e.cek-mi-iz. (bek*le*me*ye*cek*mi*iz) Herkes-e gven-me-/y/e.cek-mi-iz. (g*ven*me*ye*cek*mi*iz) Gnder-me-/y/e.cek-mi-sin-iz. (gn*der*me*ye*cek*mi*si*niz) Zorla-ma-/y/a.cak-m-sn-z. (zor*la*ma*ya*cak*m*s*nz) Aldr-ma-/y/a.cak-lar-m. (al*dr*ma*ya*cak*lar*m) Kz-ma-/y/a.cak-lar-m. (kz*ma*ya*cak*lar*m)

Bekle-/y/e.cek mi/y/-mi-im? (bek*le*ye*cek / miy*mi*im) Gnder-e.cek mi/y/-mi-im? (gn*de*re*cek / miy*mi*im) Yalvar-a.cak m/y/-m-sn? (yal*va*ra*cak / my*m*sn) Boya-/y/a.cak m/y/-m-sn? (bo*ya*ya*cak / my*m*sn) Uyu-/y/a.cak m/y/-m? (u*yu*ya*cak / my*m) ste-/y/e.cek mi/y/-mi? (is*te*ye*cek / miy*mi) Unut-a.cak m/y/-m-z? (u*nu*ta*cak / my*m*z) Sat-a.cak m/y/-m-z? (sa*ta*cak / my*m*z) Al-a.cak m/y/-m-sn-z? (a*la*cak / my*m*s*nz) Dn-e.cek mi/y/-mi-sin-iz? (d**ne*cek / miy*mi*si*niz) Delir-e.cek-ler mi/y/-mi? (de*li*re*cek*ler / miy*mi) Gl-e.cek-ler mi/y/-mi? (g*le*cek*ler / miy*mi)
87

Git-me-/y/e.cek mi/y/-mi-im? (git*me*ye*cek / miy*mi*im) Tart-ma-/y/a.cak m/y/-m-m? (tar*t*ma*ya*cak / my*m*m) Uzat-ma-/y/a.cak m/y/-m-sn? (u*zat*ma*ya*cak / my*m*sn) Kal-ma-/y/a.cak m/y/-m-sn? (kal*ma*ya*cak / my*m*sn) -me-/y/e.cek mi/y/-mi? (**me*ye*cek / miy*mi) Yorul-ma-/y/a.cak m/y/-m? (yo*rul*ma*ya*cak / my*m) Dokun-ma-/y/a.cak m/y/-m-z? (do*kun*ma*ya*cak / my*m*z) Sakla-ma-/y/a.cak m/y/-m-z? (sak*la*ma*ya*cak / my*m*z) Ykle-me-/y/e.cek mi/y/-mi-sin-iz? (yk*le*me*ye*cek / miy*mi*si*niz) Sat-ma-/y/a.cak m/y/-m-sn-z? (sat*ma*ya*cak / my*m*s*nz) Ye-me-/y/e.cek-ler mi/y/-mi? (ye*me*ye*cek*ler / miy*mi) Unut-ma-/y/a.cak-lar m/y/-m? (u*nut*ma*ya*cak*lar / my*m)
GEREKLLK KPNN HKYES

Bu fiil grubu [me.li, ma.l] allomorflarna [di, d] allomorflarnn ek lenmesiyle yaplr ve gemite yaplmas gerekli olduu halde yaplmayan bir eylemden sz edilirken kullanlr.
Olumlu:
Dn dev-im-i yap-ma.l/y/-d-m. (dn / *de*vi*mi / yap*ma*ly*dm) Yardm et-me.li/y/-di-im. (yar*dm / et*me*liy*dim) iek-ler-i sula-ma.l/y/-d-n. (i*ek*le*ri / su*la*ma*ly*dn) amar-lar- ser-me.li/y/-di-in. (a*ma*r*la*r / ser*me*liy*din) Anahtar- deitir-me.li/y/-di. (a*nah*ta*r / de*i*tir*me*liy*di) Para-s-/n/ banka-/y/a yatr-ma.l/y/-d. (ban*ka*ya / ya*tr*ma*ly*d) Dikkatli davran-ma.l/y/-d-k. (dik*kat*li / dav*ran*ma*ly*dk) Ankara-/y/a git-me.li/y/-di-ik. (an*ka*ra*ya / git*me*liy*dik) Yanl-lar- dzelt-me.li/y/-di-in-iz. (yan*l*lar / d*zelt*me*liy*di*niz) yi dn-me.li/y/-di-in-iz. (i*yi / d*n*me*liy*di*niz) Hesap ver-me.li/y/-di-ler. (he*sap / ver*me*liy*di*ler) Erken kalk-ma.li/y/-d-lar. (er*ken / kalk*ma*ly*d*lar)
Olumsuz:
88

ekin-me-me.li/y/-di-im. (e*kin*me*me*liy*dim) Yl-ma-ma.l/y/-d-m. (yl*ma*ma*ly*dm) Anne-en-i z-me-me.li/y/-di-in. (an*ne*ni / z*me*me*liy*din) Ge gel-me-me.li/y/-di-in. (ge / gel*me*me*liy*din) ok yemek ye-me-me.li/y/-di. (ok / ye*mek / ye*me*me*liy*di) Herkes-e aldr-ma-ma.l/y/-d. (her*ke*se / al*dr*ma*ma*ly*d) Ge kal-ma-ma.l/y/-d-k. (ge / kal*ma*ma*ly*dk) Tavan- kar-ma-ma.l/y/-d-k. (tav*a*n / ka*r*ma*ma*ly*dk) Yumurta at-ma-ma.l/y/-d-n-z. (yu*mur*ta / at*ma*ma*ly*d*nz) Adam- beklet-me-me.li/y/-di-in-iz. (a*da*m / bek*let*me*me*liy*di*niz) Dn-me-den konu-ma-ma.l/y/-d-lar. (ko*nu*ma*ma*ly*d*lar) Her yer-e p at-ma-ma.l/y/-d-lar. (at*ma*ma*ly*d*lar)

Patron-a sor-ma.l m/y/-d-m? (pat*ro*na / sor*ma*l / my*dm) Git-me.li mi/y/-di-in? (git*me*li / miy*din) Bitir-me.li mi/y/-di? (bi*tir*me*li / miy*di) Bekle-me.li mi/y/-di-ik? (bek*le*me*li / miy*dik) Tart-ma.l m/y/-d-n-z? (tar*t*ma*l / my*d*nz) Artr-ma.l m/y/-d-lar? (ar*tr*ma*l / my*d*lar)

Bala-ma-ma.l m/y/-d-m? (ba*la*ma*ma*l / my*dm) ncele-me-me.li mi/y/-di-in? (in*ce*le*me*me*li / miy*din) Engelle-me-me.li mi/y/-di? (en*gel*le*me*me*li / miy*di) Piknik yap-ma-ma.l m/y/-d-k? (pik*nik / yap*ma*ma*l / my*dk) Sinirlen-me-me.li mi/y/-di-in-iz? (si*nir*len*me*me*li / miy*di*niz) Uyu-ma-ma.l m/y/-d-lar? (u*yu*ma*ma*l / my*d*lar)
GEREKLLK KPNN SYLENTS

Bu fiil grubu [me.li, ma.l] ve [mi, m] allomorflarnn fiil kk, gvde ve atlarna art arda eklenmesiyle oluturulur. Kii allomorflar, Mili
89

Gemi fiil gruplarndaki [mi, m] allomorflarna eklenen kii allomorflarnn ayndr.
Olumlu:
ok al-ma.l/y/-m-m. (ok / a*l*ma*ly*m*m) Bro-/y/a hemen gel-me.li/y/-mi-sin. (he*men / gel*me*liy*mi*sin) nlem al-ma.l/y/-m. (n*lem / al*ma*ly*m) Kitap oku-ma.l/y/-m-z. (ki*tap / o*ku*ma*ly*m*z) abuk davran-ma.l/y/-m-sn-z. (a*buk / dav*ran*ma*ly*m*s*nz) Erken kalk-ma.l/y/-m-lar. (er*ken / kalk*ma*ly*m*lar) Olumsuz: Her ey-e inan-ma-ma.l/y/-m-m. (her*e*ye / i*nan*ma*ma*ly*m*m) Palavra at-ma-ma.l/y/-m-sn. (pa*lav*ra / at*ma*ma*ly*m*sn) Ks-me-me.li/y/-mi. (ks*me*me*liy*mi) Para harca-ma-ma.l/y/-m-z. (pa*ra / har*ca*ma*ma*ly*m*z) Bekle-me-me.li/y/-mi-sin-iz. (bek*le*me*me*liy*mi*si*niz) Kabul et-me-me.li/y/-mi-ler. (ka*bul / et*me*me*liy*mi*ler)

Araba-am- sat-ma.l m/y/-m-m? (a*ra*ba*m / sat*ma*l / my*m*m) nan-ma.l m/y/-m-sn? (i*nan*ma*l / my*m*sn) Gven-me.li mi/y/-mi? (g*ven*me*li / miy*mi) Tan-ma.l m/y/-m-z? (ta*n*ma*l / my*m*z) ste-me.li mi/y/-mi-sin-iz? (is*te*me*li / miy*mi*si*niz) Ertele-me.li mi/y/-mi-ler? (er*te*le*me*li / miy*mi*ler)

Plan yap-ma-ma.l m/y/-m-m? (plan / yap*ma*ma*l / my*m*m) Ben-im-le konu-ma-ma.l m/y/-m-sn? (ko*nu*ma*ma*l / my*m*sn) Usan-ma-ma.l m/y-m? (u*san*ma*ma*l / my*m) Bekle-me-me.li mi/y/-mi-iz? (bek*le*me*me*li / miy*mi*iz) Kurcala-ma-ma.l m/y/-m-sn-z? (ku*ca*la*ma*ma*l / my*m*s*nz) Gcen-me-me.li mi/y/-mi-ler? (g*cen*me*me*li / miy*mi*ler)
90
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER NANILMAZ SYLENT KP

nanlmaz bir sylentiyi ifade etmek iin [M] morfeminin [mi-mi], [m-m], [m-m], [mu-mu] allomorflar sze yanstlr.
rnein:
Bro-/y/a ge gel-i.yor-mu-mu-um. (ge / ge*li*yor*mu*mu*um) ok televizyon izle-i.yor-mu-mu-sun. (iz*li*yor*mu*mu*sun) in-ce bil-i.yor-mu-mu. (in*ce / bi*li*yor*mu*mu) Herey-i o bil-ir-mi-mi. (her*e*yi / o / bi*lir*mi*mi) Baar-a.bil-ir mi-mi-iz. ( ba*a*ra*bi*lir*mi*mi*iz) irket-i idare et-e.mez-mi-mi-sin-iz. ( e*de*mez*mi*mi*si*niz) Borlu deil mi-mi-ler. (bor*lu / de*il*mi*mi*ler)
EMR KP
nsann kendisine emir vermesi akl d olduu iin emirler ikinci kiilere verilir, ya da ikinci kiiler araclyla nc kiilere iletilir. kinci kiilere verilen emirlerde gerekmezse zamirler kullanlmaz. nc kiiler iin verilen emirlerde genelde zel adlar kullanlr. Baz dualar ve beddualar da nc tekil kiilere verilen emirler gibi kullanlr.
Olumlu:
(Sen) bahe-/y/i spr. (bah*e*yi / s*pr) Yemek-i hazrla. (ye*me*i / ha*zr*la) Oda-an- tertiple. (o*da*n / ter*tip*le) Bahe-de toplan-n. (bah*e*de / top*la*nn) Ev-i temizle-/y/in. (e*vi / te*miz*le*yin) Fatma bana kahve yap-sn. (fat*ma / ba*na / kah*ve / yap*sn) Hasan-la Mehmet araba-/y/ yka-sn-(lar). (a*ra*ba*y / y*ka*sn*lar) renci-ler ieri gir-sin-(ler).(*ren*ci*ler / i*e*ri / gir*sin) Allah raz ol-sun! (al*lah / ra*z / ol*sun) Allah i-i-/n/i rast getir-sin! (al*lah / i*i*ni / rast / ge*tir*sin) Allah ceza-s-/n/ ver-sin! (al*lah / ce*za:*s*n / ver*sin) Allah yardm et-sin! (al*lah / yar*dm / et*sin)
91
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER Olumsuz:

Srt-ma! (s*rt*ma) Bana karlk ver-me! (ba*na / kar**lk / ver*me) Yan-m-da davul al-ma! (ya*nm*da / da*vul / al*ma) Ev-e ge gel-me. /e*ve / ge / gel*me) Bilgisayar-m-a dokun-ma-sn. (bil*gi*sa*ya*r*ma / do*kun*ma*sn) Ge kal-ma-sn. (ge / kal*ma*sn) Sokak-lar-da dola-ma-sn. (so*kak*lar*da / do*la*ma*sn) Grlt yap-ma-/y/n. ( g*rl*t / yap*ma*yn) Bir ey-e dokun-ma-/y/n. (bir / e*ye / do*kun*ma*yn) Gevezelik et-me-sin-ler. (ge*ve*ze*lik / et*me*sin*ler) Sokak-ta top oyna-ma-sn-lar. (so*kak*ta / top / oy*na*ma*sn*lar) Kafa-am- kzdr-ma-sn-lar! (ka*fa*m / kz*dr*ma*sn*lar)
STEK KP
stek kipi birinci tekil ve oul kiilerde yaplmak istenen eylemleri ifade eder. Ayn kip ikinci ve nc kiiler iin daha ok dua ve beddualarda kullanlr. Bu kipte kullanlan kip ve kii allomorflar unlardr: ben [e-/y/im, a-/y/m]. sen [e-sin, a-sn], o [e. a], biz [e.lim, a.lm], siz [e-sin-iz, a-sn-z], "onlar" [e-ler, a-lar] rnein: Siz-e ay yap-a-/y/m. (si*ze / ay / ya*pa*ym) anta-a.nz- ta-/y/a-/y/m. (an*ta*n*z / ta**ya*ym) Bu i-i abuk bitir-e.lim. (bu / i*i / a*buk / bi*ti*re*lim) Mektup yaz-a-lm. (mek*tup / ya*za*lm) Cehennem-e git-e-sin! (ce*hen*ne*me / gi*de*sin) -in-i abuk bitir-e-sin. (i*i*ni / a*buk / bi*ti*re*sin) Allah-n-dan bul-a-sn! (Al*la*hn*dan / bu*la*sn) Allah i-in-i rast getir-e! (Al*lah / i*i*ni / rast*ge*ti*re) (Rast getirsin.) Tut-tuk-un altn ol-a! (tut*tu*un / al*tn / o*la) (Tuttuun altn olsun.) Baht-n ak ol-a! (bah*tn / a*k / o*la) (Bahtn ak olsun.)
92

Allah yz-n ak eyle-sin! (al*lah / y*z*n / ak / ey*le*sin) Beter ol-a-sn inallah! (be*ter / o*la*sn / in*al*lah) (Beter ol inallah!) Mekn-n cennet ol-a! (me*k:*nn / cen*net / o*la)
OLU GRUPLARI (EK FLL GRUPLAR)

Olu gruplarnda fiil yerine adlara, ad beklerine, sfatlara ve zarf beklerine eklenmi kip ve kii allomorflar kullanlr. Bu nedenle, bu gruplar da fiil beklerinde olduu gibi zaman kavramlarna gre snflandrmak gerekir.
MDK ZAMAN ve GEN ZAMAN

Olu gruplarnda zaman bildiren morfemler kullanlmad zaman, bu gruplarn imdiki ya da geni zaman olduu anlalr. rnein: Olumlu: Ben retmen-im. (ben / *ret*me*nim) (imdi ya da her zaman.) Ben ev-de-/y/im. (ben / ev*de*yim) (imdi.) Ben alkan-m. (ben / a*l*ka*nm) (Her zaman byleyim.) Sen renci-sin. (sen / *ren*ci*sin) Sen okul-da-sn. (sen / o*kul*da*sn) Sen iyi-sin. (sen / i*yi*sin) O asker. (o / as*ker) O kla-da. (o / k*la*da) O yakkl. ( o / ya*k*k*l) Biz sporcu-/y/uz. (biz / spor*cu*yuz) Biz heyecanl-/y/z. (biz / he*ye*can*l*yz) Biz ma-ta-/y/z. (biz / ma*ta*yz) Siz retici-sin-iz. (siz / *re*ti*ci*si*niz) Siz fabrika-da-sn-z. (siz / fab*ri*ka*da*s*nz) Siz yorgun-sun-uz. (siz / yor*gun*su*nuz) Onlar mzisyen. (on*lar / m*zis*yen) Onlar cokulu. (on*lar / co*ku*lu) Onlar konser-de. (on*lar / kon*ser*de)
93

Yukardaki rneklerde grld gibi, olu gruplarnda imdiki zaman ve geni zaman kavramlar i ie gemitir ve syleyenin dncesine baldr. rnein, evdeyim szcnden imdi evdeyim ya da her zaman evdeyim anlamlar karlabilir. Genellikle bu yklemlerde kullanlan sfatlar geni bir zaman kapsarlar. Ahmet alkandr denildiinde onun her zaman alkan olduunu dnrz. Olu tmcelerinde birinci tekil/oul ve ikinci tekil/oul zamirleri, yani, ben, biz ve sen, siz szckleri gerekmedike kullanlmaz. Bu szckler vurglanmak istenirse kullanlr. te yandan, o ve onlar zamirleri, bu zamirlerin gerek sahiplerinden daha nce sz edilmise kullanlr. Sz edilmemise bu zamirlerin yerine adlar ve zel adlar kullanmak gerekir. Bu gruplarn "olu" kavraml olduklar Gelecek Zaman [E.CEK], imdiki Zaman [.YOR] ve Geni Zaman [R] morfemleriyle kullanldklarnda ortaya kar. Olu kavraml gruplarda sadece [D] ve [M] morfemlerinin allomorflar kullanlr: imdi ev-de-/y/im. O imdi asker. Dn ev-de/y/-di-im. O geen hafta asker-di. fkeli/y/-mi-im. Bursa-da/y-m-m. Dncesiz-mi-ler. Geriye kalan zamanlar iin "ol" fiiline [a.cak], [ur], [u.yor], [ma.l], [a.ma] ve benzeri allomorflar eklenir: "Yarn ev-de ol-a.cak-m", "stersen o saat-te ev-de ol-ur-um", "Sabah-le.yin kalk-n.ca sinir-li ol-u.yor-um", "Dikkat-li ol-ma.l/y/-m-m", "Taraf-sz ol-a.ma-d-m, "Gzlk-ler-in masa-/n/n st-/n/-de olma.l" gibi.
YER ve YN BLDREN AD ve SIFATLAR

Trkede, n, arka, st, alt, i, yan, kar, bitiik, orta, ara, "sa", "sol" gibi szckler sfat olarak ve ad tamlamalarnda ad olarak kullanlrlar. Ayn zamanda bu adlara [e, a], [de, da, te, ta] ve [den, dan, ten, tan] allomorflar eklendiinde zarf beklerine dnrler ve tmcelerde zarf bekleri olarak kullanlrlar.
94

rnein: kar bina
sfat tamlamas ad bei
kar bina-da kap-/n/n n- kap-/n/n n--/n/de

zarf bei ad tamlamas ad bei zarf bei
Sfat Tamlamalarndan Oluan Ad bekleri:

n kap, n yarg, ngr, nsz, arka sokak, arka plan, st geit, st kat, alt geit, alt kat, alt yaz, alt sra, yan duvar, kar bina, kar gr, ara sokak, i dekorasyon, i kanama, i giyim, i mimar, d grnm, orta kulak, orta direk, orta saha, n seim, sol gz, sa kulak
Ad Tamlamalarndan Oluan Ad bekleri:

Kap-/n/n n-, ayna-/n/n arka-/s/, masa-/n/n st-, karyola-/n/n alt-, dolap-n i-i (do*la*bn / i*i), okul-un kar-/s/, sz-n son-u, ben-im sol-um, sen-in arka-an, bakkal-n yan-, iki ka-n ara-/s/.
Zarf bekleri Yapanlar:

n-e gel. Arka-/y/a ge. Yan-a ge. Kar-/y/a ge. Orta-/y/a gel. Sa-a dn. Sol-a bak. Arka-da dur. Yar- n-de bitir-di. Arka-dan gel-i.yor-du-um. Kar-da yr-.yor-lar. Kar-dan bak-.yor. (Benim) n-m-den ge-me. (Ben-im) arka-am-dan gel. (Ben-im) n-mde dur-ma. (Sen-in) n-n-e bak. (Ben-im) yan-m-a gel. Yukardaki rneklerde verilen "n-e", "arka-/y/a", "kar-/y/a", "orta/y/a", "sol-a", "n-de", "kar-da", "arka-dan", "kar-dan", (ben-im) n-m-den", "(ben-im) yan-m-a szckleri zarf bekleridir.
Ad Tamlamalarndan Oluan Zarf bekleri ve Olu Gruplar:

Araba ev-in n-/n/-de. (a*ra*ba / e*vin / *nn*de)
zne
A
ad tamlamas-de
(olu) F
Kedi kap-/n/n arka-/s/n-da. (ke*di / ka*p*nn / ar*ka*sn*da) Gzlk-ler-in ayna-/n/n n-/n/-de. (ay*na*nn / *nn*de) Ar sa-lar-n-n ara-/s/n-da. (a*r / sa*la*r*nn / a*ra*sn*da) Ev-i.miz okul-un n-/n/-de. (e*vi*miz / o*ku*lun / *nn*de)
95

Telefon-un ekmece-/n/in i-i/n/-de. (ek*me*ce*nin / i*in*de) Masa salon-un orta-/s//n/-da. (ma*sa / sa*lo*nun / or*ta*sn*da)
Olumsuz:
Olu yklemlerini olumsuza dntrmek iin deil zarf kullanlr: Ev-de deil-im. (ev*de / de*i*lim) Sorumlu deil-sin. (so*rum*lu / de*il*sin) Yetenekli deil. (ye*te*nek*li / de*il) Biz sorumlu deil-iz. (biz / so*rum*lu / de*i*liz) Gzlkler-in bura-da deil. (gz*lk*le*rin / bur*da /de*il) Ev-de deil-ler. (ev*de / de*il*ler)

Sorumlu mu-/y/um? (so*rum*lu / mu*yum) Okul-da m-sn? (o*kul*da / m*sn) Deneyimli mi? (de*ne*yim*li / mi) Hazr m-/y/z? (ha*zr / m*yz) Mutlu mu-sun-uz? (mut*lu / mu*su*nuz) Ankara-da-lar m? (an*ka*ra*da*lar / m)

Liste-de deil mi-/y/im? (lis*te*de / de*il / mi*yim) Hazr deil mi-sin? (ha*zr / de*il / mi*sin) Okul-da deil mi? (o*kul*da / de*il / mi) Tutarl deil mi-/y/iz? (tu*tar*l / de*il / mi*yiz) Krl deil mi-sin-iz? (kr*l / de*il / mi*si*niz) stekli deil-ler mi? (is*tek*li / de*il*ler / mi)
OLU GRUBUNDA DLI GEM ZAMAN

Fiil gruplarnda kullanlan [di, d, d, du, ti, t, t, tu] allomorflar olu gruplarnda da kullanlr ve znenin ne, nasl ve nerede olduunu anlatr. Bu yklemlerde kullanlan adlar ve sfatlar nszlerle sonlanyorlarsa verilen allomorflardan nl ve nsz uyumlarna uyanlar seilir. Eer olu bekleri nllerle sonlanan adlara, ad beklerine, sfatlara ya da nllerle sonlanan [de, da, te, ta] ve [le, la] allomorflaryla sonlanan zarf beklerine sahipseler, bunlarla [di, d, d, du,
96

ti, t, t, tu] allomorflarnn arasna /y/ badatrma nszleri yerletirilir: Olumlu: (Ben) yorgun-du-um. (yor*gun*dum) (Ben) asker-di-im. (as*ker*dim) (Ben) iyi/y/-di-im. (i*yiy*dim) (Ben) okul-un n-/n/-de/y/-di-im. (o*ku*lun / *nn*dey*dim) (Ben) sorumlu/y/-du-um. (so*rum*luy*dum) (Ben) siz-in-le/y/-di-im. (ben / si*zin*ley*dim) (Sen) kukulu/y/-du-un. (ku*ku*luy*dun) (Sen) ma-ta/y/-d-n. (ma*tay*dn) (Sen) a-t-n. (a*tn) (Sen) sorumsuz-du-un. (so*rum*suz*dun) (Sen) yalnz-d-n. (yal*nz*dn) (Sen) Fatma/y/-la sinema-da/y/-d-n. (fat*may*la / si*ne*ma*day*dn) Ahmet ben-im-le ma-ta/y/-d. (ah*met / be*nim*le / ma*tay*d) Ma skc/y/-d. (ma / s*k*cy*d) Ahmet ev-de yok-tu. (ah*met / ev*de / yok*tu) Salon kapkaranlk-t. (sa*lon / kap*ka*ran*lk*t) Hasan-n yz- sapsar/y/-d. (ha*sa*nn / y*z / sap*sa*ry*d) Biz Bodrum-da/y/-d-k. (biz / bod*rum*day*dk) Mutlu/y/-du-uk. (mut*luy*duk) Kap-/n/n n-/n/-de/y/-di-ik. (ka*p*nn / *nn*dey*dik) Yaramaz-d-k. (ya*ra*maz*dk) Kahraman-d-k. (kah*ra*man*dk) steksiz-di-in-iz. (is*tek*siz*di*niz) Yardmsever-di-in-iz. (yar*dm*se*ver*di*niz) Onurlu/y/-du-un-uz. (o*nur*luy*du*nuz) Toplant-da/y/-d-n-z. (top*lan*t*day*d*nz) Yukar-da/y/-d-n-z. (yu*kar*day*d*nz) Aa-lar bembeyaz-d. (a*a*lar / bem*be*yaz*d) Ku-lar cvl cvl-d. (ku*lar /c*vl / c*vl*d) Oyuncu-lar hazr-d. (o*yun*cu*lar / ha*zr*d)
97

Alacak-l-lar kap-da/y/-d. (a*la*cak*l*lar / ka*p*day*d) Olumsuz: Olu gruplarn olumsuza dntrmek iin deil belirtecinin sonuna [di] allomorfu ile kii allomorflarn eklemek yeterlidir. rnein: O ben deil-di-im. (o / ben / de*il*dim) Ev-de deil-di-im. (ev*de / de*il*dim) anssz deil-di-im. (ans*sz / de*il*dim) Okul-un n-/n/-de deil-di-im. O*ku*lun / *nn*de / de*il*dim) Sorumlu deil-di-in. (so*rum*lu /de*il*din) Toplant-da deil-di-in. (top*lan*t*da / de*il*din) Mutlu deil-di-in. (mut*lu / de*il*din) Hakl deil-di-in. (hak*l / de*il*din) fke-len-me-mek el-in-de deil-di. (e*lin*de / de*il*di) Kimse-/n/in umuru/n/-da deil-di. (u*mu*run*da / de*il*di) Baba-am ev-de deil-di. (ba*bam / ev*de / de*il*di) Problem kolay deil-di. (prob*lem / ko*lay / de*il*di) Biz ma-ta deil-di-ik. (biz / ma*ta / de*il*dik) Umutsuz deil-di-ik. (u*mut*suz / de*il*dik) Beraber deil-di-ik. (be*ra:*ber / de*il*dik) Onlar-la ayn fikir-de deil-di-ik. (ay*n / fi*kir*de / de*il*dik) Acemi deil-di-in-iz. (a*ce*mi / de*il*di*niz) Kusurlu deil-di-in-iz. (ku*sur*lu / de*il*di*niz) renci deil-di-in-iz. (*ren*ci / de*il*di*niz) Kuyruk-ta deil-di-in-iz. (kuy*ruk*ta / de*il*di*niz) Bro-da deil-ler-di. (b*ro*da / de*il*ler*di) Hazr deil-ler-di. (ha*zr / de*il*ler*di) Korkak deil-ler-di. (kor*kak / de*il*ler*di) Biz-den yana deil-ler-di. (biz*den / ya*na / de*il*ler*di)

Haksz m/y/-d-m? (hak*sz / my*dm) Borlu mu/y/-du-um? (bor*lu / muy*dum)
98

Kararl m/y/-d-n? (ka*rar*l / my*dn) Anne-en-le beraber mi/y/-di-in? (an*nen*le / be*ra*ber / miy*din) al-ma-/s/ baarsz m/y/-d? (a*l*ma*s / ba*a*r*sz / my*d) Beceriksiz mi/y/-di? (be*ce*rik*siz / miy*di) kinci sra-da m/y/-d-k? (i*kin*ci / s*ra*da / my*dk) Umutsuz mu/y/-du-uk? (u*mut*suz / muy*duk) Mecbur mu/y/-du-un-uz? (mec*bur / muy*du*nuz) Grevli mi/y/-di-in-iz? (g*rev*li / miy*di*niz) Okul-da m/y/-d-lar? (o*kul*da / my*d*lar) Skntl m/y/-d-lar? (s*kn*t*l / my*d*lar)

Hakl deil mi/y/-di-im? (hak*l / de*il / miy*dim) Yeterince dikkatli deil mi/y/-di-im? (ye*te*rin*ce / dik*kat*li / de*il / miy*dim) Bahe-de deil mi/y/-di-in? (bah*e*de / de*il / miy*din) A deil mi/y/-di-in? (a / de*il / miy*din) Sulu deil mi/y/-di? (su*lu / de*il / miy*di) Hava scak deil mi/y/-di? (ha*va / s*cak / de*il / miy*di) Borlu deil mi/y/-di-ik? (bor*lu / de*il / miy*dik) Plaj-da deil mi/y/-di-ik? (plaj*da / de*il / miy*dik) Yetkili deil mi/y/-di-in-iz? (yet*ki*li / de*il / miy*di*niz) Snf-ta deil mi/y/-di-in-iz? (s*nf*ta / de*il / miy*di*niz) Trkiye-de deil-ler mi/y/-di? Trkiye-de deil mi/y/-di-ler?
OLU GRUBUNDA SYLENT

Fiil beklerinde kullanlan [mi, m, m, mu] allomorflar olu beklerinde de kullanlr ve bu allomorflar bunlara sylenti kavram katarlar. Olumlu; Tembel-mi-im. (tem*bel*mi*im) Akll/y/-m-m. (a*kl*ly*m*m) Ma-ta/y/-m-m. (ma*tay*m*m) Uzak-ta/y/-m-m. (u*zak*tay*m*m)
99

Manyak-m-sn. (man*yak*m*sn) -e yaramaz-m-sn. (i*e / ya*ra*maz*m*sn) Yakkl/y/-m-sn. (ya*k*k*ly*m*sn) Toplant-da yok-mu-sun. (top*lan*t*da / yok*mu*sun) ki oul-u var-m. (i*ki / o*lu / var*m) Hi kz- yok-mu. (hi / k*z / yok*mu) Akam-a dek ev-de/y/-mi. (ak*a*ma / dek / ev*dey*mi) ki villa-/s/ var-m. (i*ki / vil*la*s / var*m) Duyarsz-m-z. (du*yar*sz*m*z) Kavgac/y/-m-z. (kav*ga*cy*m*z) Toplant-da/y/-m-z. (top*lan*t*day*m*z) steksiz-mi-iz. (is*tek*siz*mi*iz) Drst-m-sn-z. (d*rst*m*s*nz) Tatil-de/y/-mi-sin-iz. (ta*til*dey*mi*si*niz) Bro-da/y/-m-sn-z. (b*ro*day*m*s*nz) Sorumlu/y/-mu-sun-uz. (so*rum*luy*mu*su*nuz) Uyku-da-lar-m. (uy*ku*da*lar*m) Uyku-da/y/-m-lar. (uy*ku*day*m*lar) Yemek-te-ler-mi. (ye*mek*te*ler*mi) Yemek-te/y/-mi-ler. (ye*mek*tey*mi*ler) Olumsuz: alkan deil-mi-im. (a*l*kan / de*il*mi*im) Gvenilir deil-mi-im. (g*ve*ni*lir / de*il*mi*im) Toplant-da deil-mi-sin. (top*lan*t*da / de*il*mi*sin) Huysuz deil-mi-sin. (huy*suz / de*il*mi*sin) Sulu deil-mi. (su*lu / de*il*mi) Patron inat deil-mi. (pat*ron / i*nat* / de*il*mi) Yetenekli deil-mi-iz. (ye*te*nek*li / de*il*mi*iz) Uygar deil-mi-iz. (uy*gar / de*il*mi*iz) Hazr deil-mi-sin-iz. (ha*zr (de*il*mi*si*niz) Kararl deil-mi-sin-iz. (ka*rar*l / de*il*mi*si*niz)
100

stekli deil-ler-mi. (is*tek*li / de*il*ler*mi) Kusurlu deil-ler-mi. (ku*sur*lu / de*il*ler*mi)

Kstah m/y/-m-m? (ks*tah / my*m*m) Otobs-n arka-s/n/-da m/y/-m-m? (o*to*b*sn / ar*ka*sn*da / my*m*m) zin-de mi/y/-mi-sin? (i*zin*de / miy*mi*sin) Sabrl m/y/-m-sn? (sa*br*l / my*m*sn) Postac m/y/-m? (pos*ta*c / my*m) Alak gnll m/y/-m? (al*ak / g*nl*l / my*m) Dayanlmaz m/y/-m-z? (da*ya*nl*maz / my*m*z) Kstah m/y/-m-z? (ks*tah / my*m*z) zgn m/y/-m-sn-z? (z*gn / my*m*s*nz) Hasta m/y/-m-sn-z? (has*ta / my*m*s*nz) Hazr m/y/-m-lar? (ha*zr / my*m*lar) Gl m/y/-m-ler? (g*l / my*m*ler)

Anlayl deil mi/y/-mi-im? (an*la*y*l / de*il / miy*mi*im) lgili deil mi/y/-mi-sin? (il*gi*li / de*il / miy*mi*sin) Postac deil mi/y/-mi? (pos*ta*c / de*il / miy*mi) Yetkili deil mi/y/-mi-iz? (yet*ki*li / de*il / miy*mi*iz) Kazanl deil mi/y/-mi-sin-iz? (ka*zan*l / de*il / miy*mi*si*niz) yi deil mi/y/-mi-ler? (i*yi / de*il / miy*mi*ler)
OLU GRUBUNDA GELECEK ZAMAN

Olu gruplarnda gelecek zaman kipi, "ol" fiil kkne [a.cak] allomorfu ve kii allomorflar eklenerek yaplr. Ancak, bu kipin kullanld tmcelerde "fiil-[i.yor, .yor, ,yor, u.yor] ve "fiil-[mi, m, m, mu] yapsnda olan szckler zarf bei olarak da kullanlr. Olumlu: Saat sekiz-de okul-da ol-a.cak-m. (o*kul*da / o*la*ca*m)
101

By-/y/n-ce pilot ol-a.cak-m. (b*y*yn*ce / pi*lot / o*la*ca*m) -im-i bitir-mi ol-a.cak-m. (i*i*mi / bi*tir*mi / o*la*ca*m) Sen-i bekle-i.yor ol-a.cak-m. (se*ni / bek*li*yor / o*la*ca*m) nl ol-a.cak-sn. (n*l / o*la*cak*sn) Kap-/n/n n--/n/-de ol-a.cak-sn. (ka*p*nn / *nn*de / o*la*cak*sn) Uyu-mu ol-a.cak-sn. (u*yu*mu / o*la*cak*sn) Ders al-.yor ol-a.cak-sn. (ders / a*l**yor / o*la*cak*sn) Mahcup ol-a.cak. (mah*cup / o*la*cak) Karamsar ol-a.cak. (ka*ram*sar / o*la*cak) ki saat bekle-mi ol-a.cak. (i*ki / sa*at / bek*le*mi / o*la*cak) Sylen-i.yor ol-a.cak. (sy*le*ni*yor / o*la*cak) Tutumlu ol-a.cak-z. (tu*tum*lu / o*la*ca*z) Tedbirli ol-a.cak-z. (ted*bir*li / o*la*ca*z) al-.yor ol-a.cak-z. (a*l**yor / o*la*ca*z) Bitir-mi ol-a.cak-z. (bi*tir*mi / o*la*ca*z) Biz-im yan-.mz-da ol-a.cak-sn-z..(bi*zim / ya*n*mz*da / o*la*cak*s*nz) Dikkatli ol-a.cak-sn-z. (dik*kat*li / o*la*cak*s*nz) ncele-i.yor ol-a.cak-sn-z. (in*ce*li*yor / o*la*cak*s*nz) Anla-m ol-a.cak-sn-z. (an*la*m / o*la*cak*s*nz) Mahcup ol-a.cak-lar. (mah*cup / o*la*cak*lar) Deli gibi ol-a.cak-lar. (de*li / gi*bi / o*la*cak*lar) Sa-lar--/n/ yol-u.yor ol.a.cak-lar. (sa*la*r*n / yo*lu*yor / o*la*cak*lar) Kudur-mu ol-a.cak-lar. (ku*dur*mu / o*la*cak*lar) Olumsuz: Toplant-da ol-ma-/y/a.cak-m. (top*lan*t*da / ol*ma*ya*ca*m) Krc ol-ma-/y/a.cak-m. (k*r*c / ol*ma*ya*ca*m) zl-.yor ol-ma-/y/a.cak-m. (*z*l*yor / ol*ma*ya*ca*m) Kararsz ol-ma-/y/a.cak-sn. (ka*rar*sz / ol*ma*ya*cak*sn) Psrk ol-ma-/y/a.cak-sn. (p*s*rk / ol*ma*ya*cak*sn) Aldatl-m ol-ma-/y/a.cak-sn. (al*da*tl*m / ol*ma*ya*cak*sn) Ev-de ol-ma-/y/a.cak. (ev*de / ol*ma*ya*cak) Israr-l ol-ma-/y/a.cak. (s*rar*l / ol*ma*ya*cak) Anla-m ol-ma-/y/a.cak. (an*la*m / ol*ma*ya*cak)
102

Bor-lu ol-ma-/y/a.cak-z. (bor*lu / ol*ma*ya*ca*z) Onlar-la beraber ol-ma-/y/a.cak-z. (on*lar*la / be*ra*ber / ol*ma*ya*ca*z) Bitir-mi ol-ma-/y/a.cak-z. (bi*tir*mi / ol*ma*ya*ca*z) Mutlu ol-ma-/y/a.cak-sn-z. (mut*lu / ol*ma*ya*cak*s*nz) Tedirgin ol-ma-/y/a.cak-sn-z. (te*dir*gin / ol*ma*ya*cak*s*nz) Tart-.yor ol-ma-/y/a.cak-sn-z. (tar*t**yor / ol*ma*ya*cak*s*nz) Gezi-de ol-ma-/y/a.cak-lar. (ge*zi*de / ol*ma*ya*cak*lar) Bura-da ol-ma-/y/a.cak.lar. (bur*da / ol*ma*ya*cak*lar) Hazrlan-m ol-ma-/y/a.cak-lar. (ha*zr*lan*m / ol*ma*ya*cak*lar)

Sorumlu ol.a.cak m-/y/m? (so*rum*lu / o*la*cak / m*ym) Yardmc ol-a.cak m-sn? (yar*dm*c / o*la*cak / m*sn) Bitir-mi ol.a.cak m? (bi*tir*mi / o*la*cak / m) Usta ol-a.cak m-/y/z? (us*ta / o*la*cak / m*yz) Onar-m ol-a.cak m-sn-z? (o*nar*m / o*la*cak / m*s*nz) Tatmin ol-a.cak-lar m? (tat*min / o*la*cak*lar / m)

Sorumlu ol-ma-/y/a.cak m-/y/m? (so*rum*lu / ol*ma*ya*cak / m*ym) Ev-de ol-ma-/y/a.cak m-s.nz? (ev*de / ol*ma*ya*cak / m*s*nz) Bekle-i.yor ol-ma-/y/a.cak m? (bek*li*yor / ol*ma*ya*cak / m) Avantajl ol-ma-/y/a.cak m-/y/z? (a*van*taj*l / ol*ma*ya*cak / m*yz) Dikkatli ol-ma-/y/a.cak m-sn-z? (dik*kat*li / ol*ma*ya*cak / m*s*nz) Onlar adam ol-ma-/y/a.cak-lar m? (on*lar / a*dam / ol*ma*ya*cak*lar / m)
OLU GRUBUNDA GEREKLLK

(GEN ZAMAN) Eer [me.li, ma.l] ve kii allomorflar sfatlardan, sfat tamlamalarndan, adlardan, ad beklerinden ya da zarf beklerinden sonra kullanlrlarsa bunlara "kesinlik", "gereklilik" ya da "emir" kavramlar katarlar. Olumlu: Toplant-da ol-ma.l-/y/m. (top*lan*t*da / ol*ma*l*ym) (gereklilik)
103

Toplant-da ol-ma.l-sn. (top*lan*t*da / ol*ma*l*sn) (emir, gereklilik) Deli ol-ma.l. (de*li / ol*ma*l) (Kukusuz (kesinlikle) delidir.) Saat be-te bitir-mi ol-ma*l-/y/z. (be*te / bi*tir*mi / ol*ma*l*yz) Yorgun ol-ma.l-snz. (Kukusuz yorgunsunuz.) Ma-ta ol-ma.l-lar. (ma*ta / ol*ma*l*lar) (Kukusuz matalar.) Olumsuz:. Dikkatsiz ol-ma-ma.l-/y/m. (Dikkatsiz olmamam gerekir.) Yorgun ol-ma-ma.l-sn. (Yorgun olmaman gerekir.) Bencil ol-ma-ma.l. (Bencil olmamas gerekir.) Tembel ol-ma-ma.l-/y/z. (tem*bel / ol*ma*ma*l*yz) Tedirgin ol-ma-ma.l-sn-z. (te*dir*gin / ol*ma*ma*l*s*nz) Bcek-ler yok ol-ma-ma.l. (b*cek*ler / yok / ol*ma*ma*l)

Hazr ol-ma.l m-/y/m? (ha*zr / ol*ma*l / m*ym) Destek ol-ma.l m-sn? (des*tek / ol*ma*l / m*sn) Biz-im-le ol-ma.l m? (bi*zim*le / ol*ma*l / m) Komik ol-ma.l m-/y/z? (ko*mik / ol*ma*l / m*yz) Birlik-te ol-ma.l m-sn-z? (bir*lik*te / ol*ma*l / m*s*nz) Tren-de ol-ma.l-lar m? (t*ren*de / ol*ma*l*lar / m) Cevaplar "evet, hayr" olan olumsuz sorular: Tedirgin ol-ma-ma.l m-/y/m? (te*dir*gin / ol*ma*ma*l / m*ym) Salon-da ol-ma-ma.l m-sn-z? (sa*lon*da / ol*ma*ma*l / m*s*nz) Ahmet-in bilgi-/s/i ol-ma-ma.l m? (bil*gi*si / ol*ma*ma*l / m) Gece yol-da ol-ma-ma.l m-/y/z? (ge*ce / yol*da / ol*ma*ma*l / m*yz) Aa-lar-n alt-/n/-da ol-ma-ma.l m-sn-z? (a*a*la*rn / al*tn*da / ol*ma*ma*l / m*s*nz) Aceleci ol-ma-ma.l-lar m? (a*ce*le*ci / ol*ma*ma*l*lar / m)
OLU GRUBUNDA OLANAKSIZLIK

(GEN ZAMAN) Olanakszlk kavram, olu beklerine, sfatlara, adlara, ad beklerine ve zarf beklerine "ol-a.ma(z)" szckleri ve bunlara eklenen kii
104

allomorflar ile yaplr. Bu fiil beklerinde bulunan "ma" hecesi bu beklere olumsuzluk kavram katar ve bir bakma, gerekliliin tersi anlamndadr. rnein: Kaygsz ol-a.ma-am. Unut-mu ol-ma.l-/y/m. (kay*g*sz / o*la*mam) (u*nut*mu / ol*ma*l*ym) Yeteneksiz ol-a.maz-sn. Kaygsz ol-ma.l-sn. (ye*te*nek*siz / o*la*maz*sn) (kay*g*sz / ol*ma*l*sn) Ma-ta ol-a.maz. Okul-da ol-ma.l. (ma*ta / o*la*maz) (o*kul*da / ol*ma*l) Saat be-te hazr ol-a.ma-/y/z. (sa*at / be*te / ha*zr / o*la*ma*yz) Kaygsz ol-a.maz-sn-z. (kay*g*sz / o*la*maz*s*nz) Ben-im arkada-lar-m ol-a.maz-lar. (be*nim / ar*ka*da*la*rm / o*la*maz*lar)

Yorgun ol-a.maz m-/y/m? (yor*gun / o*la*maz / m*ym) nsafl ol-a.maz m-sn? (in*saf*l / o*la*maz / m*sn) Uyu-u.yor ol-a.maz m? (u*yu*yor / o*la*maz / m) Arkada ol-a.maz m-/y/z? (ar*ka*da / o*la*maz / m*yz) Unutmu ol-a.maz m-sn-z? (u*nut*mu / o*la*maz / m*s*nz) Yol-da ol-a.maz-lar m? (yol*da / o*la*maz*lar / m)
OLU GRUBUNDA YETENEK, ZN ve OLASILIK

(GEN ZAMAN) [e.bil-ir, a.bil-ir] ve kii allomorflar olu beklerine eklendii zaman bunlara yetenek , olaslk ya da izin kavramlar katarlar. Olumlu: Siz-e yardmc ol-a.bil-ir-im. (si*ze / yar*dm*c / o*la*bi*li*rim) Krl ol-a.bil-ir-si.niz. (kr*l / o*la*bi*lir*si*niz) Dokuz-da bro-da ol-a.bil-ir. (do*kuz*da / b*ro*da / o*la*bi*lir) Yarn Ankara-da ol-a.bil-ir-iz. (ya*rn / an*ka*ra*da / o*la*bi*li*riz) O saat-te uyu-u.yor ol-a.bil-ir-sin-iz ( u*yu*yor / o*la*bi*lir*si*niz)
105

Ev-den ayrl-m ol-a.bil-ir-ler. (ev*den / ay*rl*m / o*la*bi*lir*ler) Olumsuz: (olas deil) O saat-te uyu-u.yor ol-a.ma-am. ( o / sa*at*te / u*yu*yor / o*la*mam) Unut-mu ol-a.maz-sn. (u*nut*mu / o*la*maz*sn) Ertele-mi ol-a.maz. (er*te*le*mi/ o*la*maz) Kazanl ol-a.ma-/y/z. (ka*zan*l / o*la*ma*yz) Dn-me-mi ol-a.maz-sn-z. (d*n*me*mi / o*la*maz*s*nz) Dayankl ol-a.maz-lar. (da*ya*nk*l / o*la*maz*lar)

Siz-e yardmc ol-a.bil-ir mi-/y/im? (si*ze / yar*dm*c / o*la*bi*lir / mi*yim) Unut-mu ol-a.bil-ir mi-sin? (u*nut*mu / o*la*bi*lir / mi*sin) Yukar-da ol-a.bil-ir mi? (yu*kar*da / o*la*bi*lir / mi) Engel ol-a.bil-ir-mi-/y/iz? (en*gel / o*la*bi*lir / mi*yiz) Emin ol-a.bil-ir mi-sin-iz? (e*min / o*la*bi*lir / mi*si*niz) Bala-m ol-a.bil-ir-ler mi? (ba*la*m / o*la*bi*lir*ler / mi)

Aldan-m ol-a.maz m-/y/m? (al*dan*m / o*la*maz / m*ym) Biraz insaf-l ol-a.maz m-sn? (bi*raz / in*saf*l / o*la*maz / m*sn) Ev-de bekle-i.yor ol-a.maz m? (ev*de / bek*li*yor / o*la*maz / m) Daha dikkatli ol-a.maz m-/y/z? (da*ha / dik*kat*li / o*la*maz / m*yz) Gler yzl ol-a.maz m-sn-z? (g*ler / yz*l / o*la*maz / m*s*nz) Kurtul-mu ol-a.maz-lar m? (kur*tul*mu / o*la*maz*lar / m)
OLU GRUBUNDA OLUMSUZ SONULANAN GEREKLLK

Bu olu gruplarnda [me.li, ma.l] allomorflarn izleyen [di, d] ve kii allomorflar art arda kullanlrsa gemite olmas gereken bir oluun bir nedenle yerine getirilemedii ifade edilmi olur. Olumlu: Dikkatli ol-ma.l/y/-d-m. (dik*kat*li / ol*ma*ly*dm) (Dikkatli olmam gerekirdi ama bir nedenle olamadm.) Tarafsz ol-ma.l/y/-d-n. (ta*raf*sz / ol*ma*ly*dn) dev-i-/n/I yap-m ol-ma.l/y/-d. (*de*vi*ni / yap*m / ol*ma*ly*d)
106

imdi-/y/e kadar bitir-mi ol-ma-l/y/-d-k. (bi*tir*mi / ol*ma*ly*dk) al-.yor ol-ma.l/y/-d-n-z. (a*l**yor / ol*ma*ly*d*nz) Kararl ol.ma.l/y/-d-lar. (ka*rar*l / ol*ma*ly*d*lar) Olumsuz: steksiz ol-ma-ma.l/y/-d-m. (is*tek*siz / ol*ma*ma*ly*dm). Kararsz ol-ma-ma.l/y/-d-n. (ka*rar*sz / ol*ma*ma*ly*dn) Defolu ol-ma-ma.l/y/-d. (de*fo*lu / ol*ma*ma*ly*d) Kskan ol-ma-ma-l/y/-d-k. (ks*kan / ol*ma*ma*ly*dk) Hazrlksz ol-ma-ma.l/y/-d-n-z. (ha*zr*lk*sz / ol*ma*ma*ly*d*nz) retim sorumlusu ol-ma-ma-l/y/-d-lar. (ol*ma*ma*ly*d*lar)

Hazrlkl ol-ma.l m/y/-d-m? (ha*zr*lk*l / ol*ma*l / my*dm) Kararsz ol-ma.l m/y/-d-n? (ka*rar*sz / ol*ma*l / my*dn) Aratrm ol-ma.l m/y/-d? (a*ra*tr*m / ol*ma*l / my*d) Uyanm ol-ma.l m/y/-d-k? (u*yan*m / ol*ma*l / my*dk) Da-da ol-ma.l m/y/-d-n-z? (da*da / ol*ma*l / my*d*nz) Bizimle ol-ma.l m/y/-d-lar? (bi*zim*le / ol*ma*l / my*d*lar)

Sonuncu ol-ma-ma.l m/y/-d-m? (so*nun*cu / ol*ma*ma*l /my*dm) Kskan ol-ma-ma.l m/y/-d-n? (ks*kan / ol*ma*ma*ly*dn) Heyecanl ol-ma-ma.l m/y/-d? (he*ye*can*l / ol*ma*ma*l / my*d) Karamsar ol-ma-ma.l m/y/-d-k? (ka*ram*sar / ol*ma*ma*l / my*dk) Duyarsz ol-ma-ma.l m/y/-d-n-z? (du*yar*sz / ol*ma*ma*l /my*d*nz) Deniz-de ol-ma-ma.l m/y/-d-lar? (de*niz*de / ol*ma*ma*l / my*d*lar)
TRKEDE SORU SZCKLERNN TMCELERDE KULLANILMASI

Konuan ya da yazan bir kii olumlu ya da olumsuz tmcelerin iine bu tmcelerin yapsn deitirmeden zneyi, nesneyi, zarflar ve belirtenleri soran soru szckleri yerletirebilir. Yerletirilen bu szckler, tmcelerin ilk yaplarn (olumlu ya da olumsuz) deitirmez, sadece bu yaplara soru kavram katarlar. rnein:
107

Bu soruya cevap vermek istiyor. Kim bu soruya cevap vermek istiyor? Bu soruya kim cevap vermek istiyor? Dn okula gelmedi. Kim dn okula gelmedi? Dn kim okula gelmedi? Dn okula kim gelmedi? Ahmet okula gelmedi? Ne zaman Ahmet okula gelmedi? Ahmet ne zaman okula gelmedi? Ahmet okula ne zaman gelmedi? devini yapmadn. Niin devini yapmadn? devini niin yapmadn? Ankara'ya gittin. Neyle Ankara'ya gittin? Ankara'ya neyle gittin? Yarn gideceksiniz. Yarn nereye gideceksiniz? Yarn nereye, neyle gideceksiniz? Yarn nereye, neyle, kimle ve nasl gideceksiniz? Bir tmce iindeki temel gramatik (dilbilgisel) blmleri bulmann en kolay yolu bu blmleri soran soru szcklerini belirlemektir. Baka bir deyile, soru szckleri tmcelelerdeki gramatik blmleri genelleyen dnsel yaplardr. nsan, zihninde oluan eitli sorulara cevaplar bulmaya alarak konuur ve yazar. Bu nedenle, soru szckleri bir dilin en nemli bileenlerinden (unsurlarndan) biridir. Aada verilen tmcede bulunan temel kavramlarn altlar izilmi ve bunlar soran sorular izgilerin altlarna yazlmtr. Bunlar ve benzeri sorular basit tmcelerin dnm konusunda tekrar incelenecektir.
108

Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle spermarkete gitti.
niin? neyle? nereye? ne yapt?
kim? ne zaman?
Kim dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle spermarkete gitti? Dn kim ocuklarna oyuncak almak iin otobsle spermarkete gitti? Dn ocuklarna oyuncak almak iin kim otobsle spermarkete gitti? Dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle kim spermarkete gitti? Dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle spermarkete kim gitti? Ne zaman Aye ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete gitti? Aye ne zaman ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete gitti? Aye ocuklarna oyuncak almak iin ne zaman otobsle markete gitti? Aye ocuklarna oyuncak almak iin otobsle ne zaman markete gitti? Aye ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete ne zaman gitti? Niin Aye dn spermarkete otobsle gitti? Aye niin dn otobsle spermarkete gitti? Aye dn niin otobsle spermarkete gitti? Aye dn otobsle niin spermarkete gitti? Aye dn spermarkete otobsle niin gitti? Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin neyle spermarkete gitti? Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin spermarkete neyle gitti? *Neyle Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin spermarket gitti? *Aye neyle dn ocuklarna oyuncak almak iin spermarkete gitti? *Aye dn neyle ocuklarna oyuncak almak iin spermarkete gitti? Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin nereye otobsle gitti? Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle nereye gitti? *Nereye Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle gitti? *Aye nereye dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle gitti? *Aye dn nereye ocuklarna oyuncak almak iin otobsle gitti? Yukarda verilen ilk rnek paragrafta "kim", "ne zaman" ve "niin" soru szcklerinin belirgin bir biimde "gitti" fiil grubu hakknda soru sorduu anlalmaktadr. te yandan, drdnc ve beinci paragraflarda kullanlan, balar yldz (*) imleriyle iaretlenmi "neyle" ve "nereye" soru szcklerini ieren, iinde mastarlarn da kullanld sorularda kullanlmas, bu soru szcklerinin "almak" mastarn m yoksa " gitti" fiil grubunu mu ilgilendirdii belirgin bir biimde anla-
109

lmadndan, bu soru zarflarnn mastarlardan sonra kullanlmas okanlamll ortadan kaldrmak iin gereklidir. Bu nedenle, balar yldz (*) imli soru tmcelerini kullanmaktan kanmak gerekir.
[mi?, m?, m?, mu?]

[mi, m, m, mu] soru szckleri allomorflar olan szcklerdir ve kendilerinden nce kullanlan szcklerle nl uyumu salarlar. Bu tip soru tmcelerinde vurgu, [mi, m, m, mu] szcklerinden nce kullanlan szcklerin son hecelerindedir. Bunlar, tmceyi hem cevaplar "evet, hayr" olan sorulara dntrmeye, hem de vurgulad szck hakknda soru sormaya yararlar. Dier soru szcklerinde olduu gibi bunlar da (tmce ba hari) hemen her gramatik bekten sonra kullanlabilirler. rnein: Aye mi dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete gitti? Aye dn m ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete gitti? Aye dn ocuklarna m oyuncak almak iin otobsle markete gitti? Aye dn ocuklarna oyuncak m almak iin otobsle markete gitti? Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin mi otobsle markete gitti? Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle mi markete gitti? Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete mi gitti? Aye dn ocuklarna oyuncak almak iin otobsle markete gitti mi? Yukarda verilen soru tmcelerinde zne "Aye" addr ve bu ad nc kii olduundan "mi" sozcnn sonunda bir kii allomorfu bulunmaz. Di'li Gemi Zaman fiil beklerinde [di, d, d, du, ti, t, t, tu] zaman allomorflar fiill kk, gvde ya da atlarna eklendikten sonra bunlara kii allomorflar eklenir. Bu fiil beklerini olumlu ya da olumsuz sorulara dntren [mi, m, m, mu] soru szckleri ayr yazlr. rnein: Git-ti-im mi?, Git-ti-in mi?, Git-ti mi? Git-ti-ik mi? Gi-ti-in-iz mi? Git-ti-ler mi? Ne var ki, dier soru beklerinde kii allomorflar (nc tekil ve oul bekleri hari) [mi, m, m, mu] soru szcklerine eklenir. rnein:
110

Sev-er mi-/y/im? Sev-er mi-sin? Sev-er mi? Sev-er mi-/y/iz? Sev-er mi-sin-iz? Sev-er-ler mi? Gl-.yor mu-/y/um? Gl-.yor mu-sun? Gl-.yor mu? Gl-.yor mu/y/uz? Gl-.yor mu-su.nuz? Gl-.yor-lar m? Bekle-/y/e.cek mi-/y/im? Bekle-/y/e.cek mi-sin? Bekle-/y/e.cek mi? Bekle-/y/e.cek mi-/y/iz? Bekle-/y/e.cek mi-si.niz? Bekle-/y/e.cek-ler-mi? Anla-m m-/y/m? Anla-m m-sn? Anla-m m? Anla-m m-/y/z? Anla-m m-s.nz? Anla-m-lar m? al-ma.l m-/y/m? al-ma.l m-sn? al-ma.l m? al-ma.l m-/y/z? al-ma.l m-sn-z? al-ma.l-lar m? Gven-e.bil-ir mi-/y/im? Gven-bil-ir mi-sin? Gven-e.bil-ir mi? Gvene.bil-ir mi-/y/iz? Gven-e.bil-ir mi-sin-iz? Gven-e.bil-ir-ler mi? Bitir-e.mez mi-/y/im? Bitir-e.mez mi-sin? Bitir-e.mez mi? Bitir-e.mez mi/y/iz? Bitir-e.mez mi-sin-iz? Bitir-e.mez-ler mi? Gr-m m/y/-d-m? Gr-m m/y/-d-n? Gr-m m/y/-d? Gr-m m/y/-d-k? Gr-m m/y/-d-n-z? Gr-m-ler mi/y/di? Oyna-ar m/y/-d-m? Unut-ur mu/y/-du-un? Sat-ar m/y/-d? Gez-er mi/y/-di-ik? Sor-ar m/y/-d-n-z? Anla-ar-lar m/y/d? Sor-a.cak m/y/-d-m? Uku-/y/a.cak m/y/-d-n? Gl-e.cek mi/y/-di? zl-e.cek mi/y/-di-ik? Ks-e.cek mi/y/-di-in-iz? Sat-a.cak-lar m/y/-d? Baar-a.bil-ir mi/y/-di-im? Baar-a.bil-ir mi/y/di-in? Baar-a.bil-ir mi/y/di? Baar-a.bil-ir mi/y/-di-ik? Dur-ma.l m/y/-d-m? Ka-ma.l m/y/-d-n? ncele-me-li mi/y/-di? Kurtar-ma.l m/y/-d-k? Sus-ma.l m/y/-d-n-z? ek-me.li mi/y/-di-ler? Tm olu beklerinde cevaplar "evet, hayr" olan [mi, m, m, mu] allomorflu sorularda zaman ve kii allomorflar [mi, m, m, mu] allomorflarn izler: Hakl m-/y/m? Haksz m-/y/m? Hakl m/y/-d-m? Hakl m/y/-m-m? Ev-de mi/y/-di-in? Hasta m/y/-d-n? Haksz m/y/-m-m? Durak-ta m/y/-m? zgn m/y/-m? Bitir-mi mi/y/-mi-ler? Bekliyor mu/y/-
111

mu-uz? Sra-da deil mi/y/-mi-iz? Hazr ol.a.cak-lar m/y/-m? Gele.mez mi/y/-mi-ler?
FL ATILARI
Trke fiil kk ve gvdelerine eklenerek bunlar fiil atlarna dntren ekler fiil atlarn blnmez btnler haline getirirler. Dier olumsuzluk kip ve kii ekleri fiil atlarn izler. Trkede alt eit fiil ats vardr: Geisiz fiil ats, Geili fiil ats, ettirgen fiil ats, edilgen fiil ats, dnl fiil ats ve ite fiil ats.
GEL ve GESZ FL ATILARI

Geili fiil atlar nesne alan fiil atlardr: Annem
zne zne zne
her hafta ev-i
temizler.
zarf bei b nesne geili fiil (ad b) b nesne zarf bei b nesne geili fiil . geili fiil
Ahmet bir hikye kitab- okuyor. Ben her sabah odam- tertiplerim. Geisiz fiil atlarnn nesneleri olmaz: Ben
zne
bazen nehir-de yzerim.

zarf b zarf b zarf b zarf b geisiz fiil geisiz fiil zarf b geisiz fiil
Olum gn-de sekiz saat uyur.

zne zne
zarf b zarf b
Olum okul-a her sabah otobs-le gider.
DNL (REFLEXIVE) FL ATILARI

Dnl fiil atlarnda eylem, eylemi yapan kiiye dner. Fiili dnl yapya dntrmek iin en ok [in, n, n, un, en, an] allomorflar kulanlr. Bunlarn yan sra, az da olsa [il, l, l, ul] allomorflar da kullanlr. rnein: [L] [il, l, l, ul] Gmleime ay dk-l-d. (Kendi kendine dkld.)
112

Deniz ek-il-di. (Kendisini ekti.) Deniz dur-ul-du. (Kendi dalgalanmasn durdurdu.) Hava a-l-d. (Kendisini at, bulutlar dald.) [N] [in, n, n, un, en, an] Olum yka-an-.yor. (o*lum / y*ka*n*yor) (Kendisini ykyor.) Aye tara-an-.yor. (ay*e / ta*ra*n*yor) (Kendisini taryor.) Bam ka-n-.yor. (ba*m / ka**n*yor) (Kanma hissim var.) Kedi masa-/n/n alt-/n/-da ka-n-.yor. (ke*di / ma*sa*/n/n / al*t/n/*da / ka**n*yor) (Kendisini kayor.) v-n-.yor. (*v*n*yor) (Kendisini vyor.) Dkkn-lar saat yedi-de kapa-an-r. (dk*kn*lar / sa*at / ye*di*de / ka*pa*nr) (Kendilerini kapatrlar.) Aye kap-/n/n arka-/s//-/n/a sakla-an-.yor. (ay*e / ka*p*nn / ar*ka*/s/*/n/a / sak*la*n*yor) (Kendisini saklyor.) z-l-e.cek-sin. (*z*le*cek*sin) (Kendini zeceksin.) Kedi yala-an-.yor-du. (ke*di / ya*la*n*yor*du) (Kendisini yalyordu.) Fiilleri dnl yapya eviren allomorflar fiilleri edilgen yapya da dntrr. Bu nedenle bunlar tanmlarken dikkatli olmak gerekir. rnein: Kara gr-n-d. (ka*ra / g*rn*d) (Kendisini gsterdi.) (dnl) Kara gr-l-d. (ka*ra / g*rl*d) (edilgen) (Birisi tarafndan grld.)
GESZ FLLERN EDLGEN YAPIYA DNM

Trkede geisiz fiiller edilgen yapya dntrlebilir. Bu dnmde de geili fiillerde kullanlan [in, n, n, un, en, an] ve [il, l, l, ul] allomorflar kullanlr. rnein: Herkes deniz-de yz-er. (Geisiz fiil.) Deniz-de yz-l-r. (Edilgen yapya dnm geisiz fiil.)
113

Herkes i-e sekiz-de bala-ar. (Geisiz fiil.) -e sekiz-de bala-an-r. (Edilgen yapya dnm geisiz fiil.) Herkes Pazar gn- dinlen-ir. (Geisiz fiil.) Pazar gn- dinlen-il-ir. (Edilgen yapya dnm geisiz fiil.) Herkes gzel-e bak-ar. (Geisiz fiil.) Gzel-e bak-l-r. (Edilgen yapya dnm geisiz fiil. Kimse byle bir grlt-de uyu-/y/a.maz. (Geisiz fiil.) Byle grlt-de uyu-un-maz. (Edilgen yapya dnm geisiz fiil.) Kimse o-/n/un laf--/n/a bak-maz. (Geisiz fiil.) Onun laf--/n/a bak-l-maz. (Edilgen yapya dnm geisiz fiil.) Kimse o-/n/un aklna uy-maz. (Geisiz fiil.) O-/n/un akl-/n/a uy-ul-maz. (Edilgen yapya dnm geisiz fiil.) Kimse bu kalabalk-ta yr-/y/e.mez. (geisiz fiil) Bu kalabalk-ta yr-n-mez. (Dnl yapya dnm geisiz fiil)
TE (RECIPROCAL) FL ATILARI
te fiil atlar, bir eylemin iki ya da daha ok kii tarafndan srdrldn ifade eder. telik morfemi [] ekidir ve [i, , , u, e, a] ekillerinde alt allomorfu vardr. rnein: (Onlar) bak--.yor-lar. (ba*k**yor*lar) Kucakla-a-.yor-lar. (ku*cak*la**yor*lar) Tokala-a-.yor-lar. (to*ka*la**yor*lar) Dv--.yor-lar. (d*v**yor*lar) Onlar Pazar gn-ler-i gr--r-ler. (on*lar / pa*zar / gn*le*ri / g*r*r*ler)
114

Pehlivan-lar yen-i-e.me-di. (peh*li*van*lar / ye*ni*e*me*di) (O/n/-lar) anla-a-t-lar. (an*la*t*lar) Eski dost-lar birbiri-/n/i gr-n.ce kucakla-a-t. (es*ki / dost*lar / bir*bi*ri*ni / g*rn*ce / ku*cak*la*t) Baz ite fiil atlar "hep beraber" anlam tar. rnein: Haber-i duy-un.ca bar--t-lar. (ha*be*ri / du*yun*ca / ba**r*t*lar ) ya da (ba*r*t*lar) Polis-i gr-n.ce ka--t-lar. (po*li*si / g*rn*ce / ka**t*lar) ocuklar futbol takm-lar- hakknda tart--.yor-lar. (o*cuk*lar / fut*bol / ta*km*la*r / hak*kn*da / tar*t**yor*lar) Baz ocuk-lar kap-da bekle-e-i.yor-lar. (ba*z / o*cuk*lar / ka*p*da / bek*le*i*yor*lar) Ku-lar gkyz/n/-de u-u-u.yor-du. (ku*lar / gk*y*zn*de / u*u*u*yor*du) ocuk-lar bahe-de ko-u-u.yor-lar. (o*cuk*lar / bah*e*de / ko*u*u*yor*lar) rdek-ler havuz-da yz--.yor-lar. (r*dek*ler / ha*vuz*da / y*z**yor*lar) Ku-lar sabah-le.yin erken-den t--me-/y/e bala-ar-lar. (ku*lar / sa*bah*le*yin / er*ken*den / *t*me*ye / ba*lar*lar)
ETTRGEN (CAUSATIVE) FL ATILARI

(
Tm tek heceli fiil kkleri ve /t/ nszyle sonlanan tm fiil kklerine [dir, dr, dr, dur, tir, tr, tr, tur] allomorflar eklenerek fiil kkleri ettirgen fiil atlarna dntrlr: Tek heceli fiil kkleri: al-dr, at-tr, boz-dur, bul-dur, al-dr, arp-tr, ek-tir, z-dr, del-
115

dir, dv-dr, ger-dir, kap-tr, kes,tir, kr-dr, kur-dur, rt-tr, v-dr, soy-dur, et-tir, z-dr, yak-tr, yap-tr, yaz-dr, sat-tr, at-tr, tat-tr, atr, yak-tr, yrt-tr, yut-tur, t-tr. /t/ nsz ile sonlanan ok heceli fiil kkleri: iit-tir, ilet-tir, oturt-tur, kapat-tr, kzart-tr, patlat-tr, sarkt-tr, yaattr, ykselt-tir, tket-tir, tant-tr, boyat-tr, arat-tr, ykat-tr, ayklat-tr. Sonlarnda "tir, tr, tr, tur, dir, dr, dr, dur, ur, ir, r, r, par" gibi heceler bulunan fiillerin sonlarna /t/ nszleri eklenerek bu heceler "tirt, trt, trt, turt, dirt, drt, drt, durt, part, rt" gibi "nsz-nlnsz-nsz" hece yaplarna dntrlr: art*trt, bi*tirt, ge*tirt, at*trt, al*trt, *kart, dal*drt, dei*tirt, do*urt, dol*durt, dn*drt, dur*durt, d*rt, ge*irt, ge*tirt, geli*tirt, ger*dirt, gez*dirt, gl*drt, *srt, it*tirt, ka*rt, kan*drt, karla*trt, ka*yrt, kaz*drt, konu*turt, ko*part, ko*turt, o*nart, l*drt, pi*irt, sinirlen*dirt, sus*turt, s*prt, i*irt, ta*rt, uy*durt, yar*trt, yap*trt, ya*trt, ye*dirt, yz*drt nllerle sonlanan ok heceli fiillere [it, t, t, ut, et, at] allomorflar eklenir. Ancak, fiil sonlarndaki son hecelerin nlleriyle allomorflarn ilk nlleri zde olduklar iin, bu nller ses sistemi tarafndan tek nlye indirgenir. bala-at (ba*lat), ertele-et (er*te*let), ona-at (o*nat), oyna-at (oy*nat) bekle-et (bek*let), boya-at (bo*yat), by-t (b*yt), atla-at (at*lat), daya-at (da*yat), dene-et (de*net), denetle-et (de*net*let), dinle-et (din*let), ertele-et (er*te*let), frala-at (fr*a*lat), hatrla-at (ha*tr*lat), hazrla-at (ha*zr*lat), kovala-at (ko*va*lat), ka-t (ka-t), koklaat (kok*lat), kuru-ut (ku*rut), onayla-at (o*nay*lat), sakla-at (sak*lat), yr-t (y*rt), ka-t (ka*t), uyu-ut (u*yut)
EDLGEN (PASSIVE) FL ATILARI

Etken bir tmce yapsn edilgen bir tmce yapsna dntrmek iin, konuan ya da yazan bir kii eylemi yapan kiiyi bilmiyorsa, ya da herhangi bir nedenden dolay saklyorsa, ya da konuan kii iin bu kii nemsizse, ya da tmceye nesneden balamsa dnce (man-
116

tksal yap) etken bir tmce yerine edilgen yapl bir tmce kurmay yeler. Bu tip bir dnm basit bir tmcenin kendi iinde yaplan bir dnmdr. Bu dnmler leride deinilecek konularda ilenecek olan basit tmcelerin ad'a dntrlmesi gibi deildir. Gerektiinde edilgen atya dnm tmceler de ad beklerine dntrlebilir. rnein: Biri-/s/i bir kolye ald. Bir kolye al-n-d. (Edilgen Tmce.) Bir kolye al-n-d. al-n-an kolye. (Ad bei.) Bir kolye al-n-d. Kolye-/n/in al-n-ma-/s/. (Ad bei.) Bir kolye al-n-d. Kolye-/n/in al-n-dk- (Ad bei.) (a*ln*d*) Not: Yukardaki birinci tmcelerle ikinci tmceler arasna konulan () dnm simgesi, birinci tmcenin mantksal ve szel yap tarafndan izleyen tmceye dntn gsterir. Etken aty edilgen atya dntrmek iin, geili bir fiil kk bir nszle sonlanyorsa nl uyumuna gre bu fiil kkne szel yap tarafndan [il, l, l, ul] allomorflarndan birisi eklenir. rnein: kahve fincan- kr-l-d. ( / kah*ve / fin*ca*n / k*rl*d) Davetiye-ler bas-l-.yor. (da:*ve*ti*ye*ler / ba*s*l*yor) imdi ne yap-l-a.bil-ir? (im*di / ne / ya*p*la*bi*lir) Dn ne yap-l-d? (dn / ne / ya*pl*d) Her ey bitir-il-di bile. (her*ey / bi*ti*ril*di / bi*le) Burada ttn sat-l-maz. (bu*ra*da / t*tn / sa*tl*maz) (Siz-in) araba-a.nz onar-l-d. (a*ra*ba*nz / o*na*rl*d) Mikroplar plak gz-le gr-l-e-mez. (p*lak / gz*le / g*r*le*mez) Eer bir geili fiil kk, bir nl ile sonlanyorsa bu fiil kkne nl uyumuna gre [in, n, n, un, en, an] allomorflarndan uygun birisi eklenir. Ancak, nl ile biten fiillerin son nlleri ile allomorflarn ilk nlleri zde olduundan, bu iki zde nl ses uyumu tarafndan bire indirgenir.
117

rnein: Duvar-lar beyaz-a boya-an-.yor. (du*var*lar / be*ya*za / bo*ya*n*yor) Hrsz yakala-an-d. (hr*sz / ya*ka*lan*d) Ma ertele-en-me-di. (ma / er*te*len*me*di) Bu gmlek lk su-da yka-an-r. (bu / gm*lek / *lk / su*da / y*ka*nr) Bu yk kamyon-um-da ta-n-a-maz. (kam*yo*num*da / ta**na*maz) Trkede geisiz fiil kkleri de ayn allomorflar ve kurallar kullanlarak edilgen atya dntrlebilir: Bu ev-de otur-ul-maz. (bu / ev*de / o*tu*rul*maz) Pazar gn-ler-i erken kalk-l-maz. (pa*zar / gn*le*ri / er*ken / kal*kl*maz) Gzel-e bak-l-r. (g*ze*le / ba*k*lr) Bazen snf-ta kal-n-r. (ba*zen / s*nf*ta / ka*l*nr) Saat sekiz-de i-e bala-an-r. (sa*at / se*kiz*de / i*e / ba*la*nr) Fiil atlar, fiil kk ve gvdeleri gibi, fiil gruplarnda ilk sray alrlar. Bunlar olumsuzluk allomorflar [me, ma, mez, maz], kip allomorflar [di, d, d, du, ti, t, t, tu], [mi, m, m, mu] ve benzerleri ve kii allomorflar izler: Sat-t. Sat-ma-d. Sat-l-d. Sat-l-ma-d. Sat-tr-d. Sat-tr-ma-d. Sat-l-ma-.yor. Bekle-i.yor-lar. Bekle-en-i.yor-uz. Bekle-e-i.yor-lar. Bek-le-e-me-i.yor-lar. Soy-un-u.yor-lar. Kuru-u.yor-lar.
FL ATILARININ KISA BR LSTES

GESZ
a ak
GEL
a akt al anla anlat ara artr as ar aykla at
ETTRGEN
atr akttr aldr anlattr arat artrt astr art ayklat attr
EDLGEN
al aktl aln anlal anlatl aran artrl asl arl ayklan atl
DNL
al aln
TE
anla
art
at
118

GESZ
atla az bak bat bala bayl bekle
GEL
atlat azdr bas batr balat bekle beklet bi bil bitir bktr boz bl bul bk caydr cotur al altr arp iz rp kert z daldr daya damlat de dedir dein deitir del dene denetle dengele
ETTRGEN
atlattr azdrt baktr bastr batrt balattr baylt beklet beklettir bitir bildir bindir bitirt bktrt bozdur bldr buldur bktr caydrt coturt aldr altrt arptrt izdir rptr kerttir zdr daldrt dayat damlattr dedirt dedirt deitirt deldir denet denetlet dengelet
EDLGEN
atlatl azdrl bakl basl batrl balatl bayltl beklen bekletil biil bilin binil bitiril bkl bozul bln bulun bkl cayl aln altrl arpl izil rpl kertil zl daldrl dayatl dayanl damlatl denil deil deinil deitiril delin denen denetlen dengelen
DNL
TE
bakn
bak
balan bekle
bin bit bk
bozul bln
bozu bl bulu
cay co al al arp
arp rpn zn z
k dal dayan damla de dei
dayan
dei
119

GESZ GEL
dik dinle dla dour doku doldur dondur doyur dk dv duy drt dr dn ekle elle engelle ertele estir eitle esnet et ez frlat ge ger getir gez gster
ETTRGEN
diktir dinlet dlat dourt dokut doldurt dondurt doyurt dktr dvdrt duyur drttr drt dndr eklet ellet engellet ertelet estirt eitlet esnet ettir ezdir frlattr geirt gerdir getirt gezdir gstert
EDLGEN
dikil dinlen dlan dourul dokun doldurul dondurul doyurul dkl dvl duyul drtl drl dnl eklen ellen engellen ertelen estiril eitlen esnetil edil ezil frlatl geil geril getiril gezdiril gsteril giril gidil giyil grl gsteril gln halan hatrlan hazrlan
DNL
TE
do dol don doy
dolu
dkn dvn
dv drt
d dn
elle
es esne
esnen
esne
ge gel gez gir git
gein gerin gezin giri giyin grn
gl
giy gr gster gldr hala hatrla hazrla
giydir gstert gldrt halat hatrlat hazrlat
gr
gl
hazrlan
120

GESZ GEL
hesapla i indir sr slat iit ilet inkr et it kar kandr kap kapat kapla karala kartr (kar) karla karlatr kas ka kat kayr kaz kes kr ky kzdr kzart kokla kondur konutur kopar korkut koru k otur koy kur kurcala
ETTRGEN
hesaplat iir indirt srt slattr iittir ilettir inkr ettir ittir kart kandrt kaptr kapattr kaplat karalat kartrt karlat karlatrt kastr kat kattr kayrt kazdr kestir krdr kydr kzarttr koklat kondurt konuturt kopart korkut korut koturt koydur kurdur kurcalat
EDLGEN
hesaplan iil indiril srl slatl iitil iletil inkr edil itil karl kaln kandrl kapl kapatl kaplan karalan kartrl karlan karlatrl kasl katl kay()rl kazl kesil krl kyl kzl kzartl koklan kondurul konuul koparl korkutul korun koul koyul kurul kurcalan
DNL
TE
hesapla
in sr
slan
ile
ka kal kan
kan
iti ka
kap kapan
kar karla kasl kan kat
kesi kr kz kokla
kz kzar kok kon konu kop kork ko
korun kou
121

GESZ
kuru kus ks kuru oku otur oyna
GEL
kurut kurula kustur kstr kurut lekele oku onar oturt oy oyna l de ldr p r rt ttr v patlat piir sakla san saptr sar sarkt sars sat say se sev seyret sez sdr
ETTRGEN
kuruttur kurulat kusturt kstrt kuruttur lekelet okut onart oturttur oydur oynat ltr det ldrt ptr rdr rttr ttrt vdr patlattr piirt saklat saptrt sardr sarkttr sarstr sattr saydr setir sevdir seyrettir sezdir sdrt
EDLGEN
kurutul kurulan kusturul ksl kurutul lekelen okun onarl oturul oyul oynan ll den ldrl pl rl rtl vl patlatl piiril saklan sanl saptrl sarl sarktl sarsl satl sayl seil sevil seyredil sezil sl
DNL
TE
kurulan ks
oturu oyna l de ln p rtn vn rt t
patla pi
saklan
sap sark
sarn sarsl
sevin
sevi
s sz sin
sn
sk szdr sil sindir
sktr szdrt sildir sindirt
skl szdrl silin sindiril
skn
sk
122

GESZ
sinirlen sou sol
GEL
sinirlendir sout soldur sor sorgula soy sk sndr
syle sustur sndr spr sr srkle srt ssle sz art iir tak tara tar ta tat temizle tercih et tut uur um unut uydur uyandr uyar uygula uyut uzat fle
ETTRGEN
sinirlendirt souttur soldurt sordurt sorgulat soydur sktr sndrt svdr sylet susturt sndrt sprt srdr srklet srttr sslet szdr arttr iirt taktr tarat
tart tat tattr temizlet tercih ettir tuttur uurt unuttur uydurt uyandrt uyart uygulat uyuttur uzattr flet
EDLGEN
sinirlendiril soutul soldurul sorul sorgulan soyul skl sndrl
sylen susturul sndrl sprl srl srklen srtl sslen szl artl iiril takl taran tarl tan temizlen tercih edil tutul uurul umul unutul uydurul uyandrl uyarl uygulan uyutul uzatl flen
DNL
TE
soyun
sn sv sus sn
sylen
sv syle susu
srn srtn sslen ar iin takn taran tan temizlen tutu uu srt
a i
tak
ta
uy uyan
uyu
uyu uza
uyun uzan
123

GESZ GEL
tle z ver vur yadr yakala yak yap yaptr yaat yatr yaz yedir yen yetitir yerletir y yka yldr yrt yut yor ykselt yrt yzdr
ETTRGEN
tlet zdr verdir vurdur yadrt yakalat yaktr yaptr yaptrt yaattr yatrt yazdr yedirt
EDLGEN
tlen
DNL
TE
zl
veril vurul yakalan yakl yapl yaptrl yaatl yatrl yazdrl yediril yenil yetiil yerleil yl ykan yrtl yutul yorul ykseltil yrtl vuru
ya yan yap yaa yat ye yet yeti yerle
yakn
yaan yatl
yat yaz yeni
yetin yetitirt yerletirt ydr ykat yrttr yuttur ykselttir yrttr yzdrt
ykan yl yrtn yorul yrn yzl
yl
yksel yr yz
yz
[dir, dr, dr, dur, tir, tr, tr, tur] Olu gruplar:
Balkta verilen allomorflarn kullanm tmyle anlamsaldr (semantic). Bu yzden, baz kiiler iin baz fiil kiplerinde anlamsal nedenlerden dolay kullanlmaz. Olu gruplarna eklendiklerinde, bu gruplara gl olaslk ya da olabilirlilik kavramlar katarlar. Bu iki ayr kavram szde yaplan vurgularla ayrt edilir: Anne-em ev-de-dir. (an*nem / ev*de*dir) (kesinlikle evdedir)
124

Anne-em ev-de-dir. (an*nem / ev*de*dir) (evde olabilir) Antalya-da hava scak-tr. (an*tal*ya*da / ha*va / s*cak*tr) Londra yamurlu-dur. (lon*dra / ya*mur*lu*dur) Gzlkler-in anta-an-da-dr. (gz*lk*le*rin / an*tan*da*dr) O-/n/un burun-u hava-da-dr. (o*nun / bur*nu / ha*va*da*dr) Gz- yksek-ler-de-dir. (g*z / yk*sek*ler*de*dir) Ayn allomorflar eylem bildiren fiil gruplarnda da kullanlr: Uyu-mu-um-dur. Uyu-mu-sun-dur. Uyu-mu-tur. Uyu-mu-uz-dur. Uyu-mu-sun.uz-dur. Uyu-mu-lar-dr. (Belki ya da muhakkak bu eylemler oldu.) Aada balarna yldz (*) imi koyulmu olan birinci tekil/oul ve ikinci tekil/oul kiileri ieren fiil bekleri yapsal olarak olasdr, ancak anlamsal ynden mantk ddr: *Gel-e.cek-im-dir. *Gel-e.cek-sin-dir. *Gel-e.cek-iz-dir. *Gel-e.ceksi.niz-dir. *Baar-a.cak-m-dr. *Gr-e.cek-si.niz-dir. Gel-e.cek-tir. (Muhakkak gelecek.). Gel-e.cek-ler-dir. (Muhakkak gelecekler.) Anla-/y/a.cak.tr. (Muhakkak anlayacak.) Baar-a.cak-lardr. (Muhakkak baaracaklar.) al-.yor-dur. (Sanrm alyor.) Bekle-i.yor-lar-dr. (Beklediklerini tahmin ediyorum.) Di'li Gemi ve Geni Zamanlarla yaplan fiil gruplarna [DR] morfeminin allomorflar eklenemez. Eklenirse bu fiil bekleri anlam ve kural d olurlar: *Git-ti-im-dir. *Sakla-d-n-dr. *Anla-d-dr. *it-ti-ik-tir. *Ko-tu-u.nuzdur. *Baar-d-lar-dr. *Kz-ar-m-dr. *Gel-ir-sin-dir. *Bil-ir-dir. *Duy-ar-z-dr. *Anla-ar-s.nzdr. *Bekle-er-ler-dir. Yukardaki fiil beklerinde kullanlan anlamsz ve kural d [DIR] allomorflarnn yerine fiil beklerinden nce ayn anlamlar veren "kukusuz" ya da "belki" zarflar kullanlabilir: Kukusuz (belki) gittim. Kukusuz (belki) sakladn. Kukusuz (belki) anladn. Kukusuz (belki) kzarm. Kukusuz (belki) anlarsnz, vb.
125
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER BELRTENLER ve SIFATLAR

Trkede sfatlar "nasl?" sorusuna, belirtenlerse "hangi?" sorusuna cevap veren szck ya da szck beklerdir. rnein, "bu", "u", "o", "Ahmet'in", "kapnn nnde duran", "bize bakan", "sokaktaki", "senin sz ettiin", "sokakta oynayan" gibi dilsel diziler, iinde bulunduklar tmcelerde "hangi?" sorusuna cevap veriyorlarsa, bunlar birer belirtendir (belirtme sfat). rnein, aada siyah harflerle yazlm szck kmelerini iittiimizde "Hangi?" sorusunu sormaya gerek duymayz: Hangi araba? Bu araba, u araba, Ahmet'in arabas, benim arabam, senin araban, kapnn nnde duran araba, beyaz araba, sokakta-ki araba, iinde iki kzn oturduu araba, bir araba, her kz, baz kzlar, hi bir ocuk, birka kii, tm insanlar. Bunlarn yan sra, zamirler de zne olarak kullanldklarnda belirlilik kavramn ilerinde tarlar. Bu nedenle bir kii "Ben dn Ankara'ya gittim" dediinde "Kim gitti?" diye sormayz. u halde "ben, sen, o, biz, siz, onlar" zamirleri ve tm adlar zne olduklarnda belirlilik kavramn ilerinde tarlar. te yandan, bu zamirler ve adlar nesne olduklarnda [i, , , u] belirten allomorflarn alrlar: "ben-i", "sen-i", "o/n/u", "biz-i", "siz-i", "onlar-", Ahmet'i, araba-/y/, tavan-. Yukarda sz edilen bu ayrntnn basit tmcelerin ad beklerine dnmnde nemli bir rol aldklar grlecektir.
AD TAMLAMALARI
Bir ad tamlamasnn olumas iin iki ad bei gereklidir. Bir ad bei bir addan, bir zamirden, bir mastardan (infinitive), ya da "belirten + belirtilen" yapsna dnm ad beklerinden oluabilir. Ad tamlamalar yaplarna gre eittir; "belirtili ad tamlamalar", "belirtisiz ad tamlamalar" ve "taksz ad tamlamalar". Ad tamlamalarnda bulunan ilk ad beine "tamlayan", ikincisine "tamlanan" ad verilir. Bunlardan belirtili ad tamlamalarnda birinci ad beine ilevinden dolay "belirten" (determiner), ikincisine "belirtilen" (determined) ad da verilebilir. Ancak, bunlarn anlamlar dikkate alnrsa, birinci ad beine "sahip olan" (possessor), ikinci ad beine "sahip
126

olunan" (possessed) adlar da verilebilir. Verilen bu terimlerin hepsini birden genelleyen szckler soru szckleridir: "Kimin nesi?", Neyin nesi?"
Belirtili Ad Tamlamalar. (possessive construction)

okul-un duvar- (Neyin duvar?)
neyin? kimin? neyin? kimin? kimin? neyin? nesi? nesi ? nesi? nesi? nesi? nesi?
ben-im okul-um (Kimin okulu?) al-ma-/n/n bit-me-/s/i (Neyin bitmesi?) deniz-e den kz-n anne-/s/i (Kimin annesi?) deniz-e den kz-n kurtarl-ma-/s/ (Kimin kurtarlmas?) hrsz-lk-n ne zaman yapl-dk- (Neyin ne zaman ne yapld?) Yukarda verilen ad tamlamas rneklerinden anlald gibi, anlamsal ynden tamlamalarn birinci blmleri "sahip olan", ikinci blmleri ise "sahip olunan" kavramlarn iermektedir. te yandan, yukardaki ad tamlamalarndan bazlarna "hangi?" sorusu sorulabildii iin, bu tamlamalarn birinci blmleri birer belirtendir. Yani, bir kii "Ahmet'in arabas" dedii zaman ona "Kimin arabas?" diye sormanz yersizdir. Ya da "almann bitmesi" dediinde, "neyin bitmesi" diye sormak glntr. Hangi duvar? Okulun duvar. Hangi okul? Benim okulum? Neyin bitmesi? almann bitmesi. Hangi kzn annesi? Denize den kzn annesi. Hangi kzn kurtarlmas? Denize den kzn kurtarlmas. Neyin ne zaman yapld? Hrszln ne zaman yapld. Trkedeki tm ad tamlamalar yapsal ynden zincirleme ad tamlamalarna da dnerek bitimsiz (infinite) bir zellik de gsterirler. rnein aadaki anlamsz ad bei bir zincirleme ad beidir: "ey-in ey-i-/n/in ey-i-/n/in ey-i-/n/in ey-i-/n/in ey-i
zincirleme ad tamlamas bei (A)
127

Yukardaki zincirleme ad beini aadaki gibi anlaml blmlere ayrarak da gsterebiliriz: genler-in spor yapma-s sahip olan + sahip olunan yapmas-nn nem-i sahip olan + sahip olunan nemi-nin anlalma-s sahip olan + sahip olunan gerekir. fiil grubu Genlerin spor yapmasnn neminin anlalmas gerekir.
zincirleme ad tamlamas bei (zne) A fiil F
Ad tamlamalarnda zamirlerin yan sra, zel adlar, cins adlar, ve mastarlar da kullanlabilir. Zamirler sadece ad tamlamalarnn birinci blmlerinde "sahip olan" olarak kullanlabilirler, "sahip olunan" blmlerinde kullanlamazlar. zel adlar, cins adlar ve mastarlarla yaplan ad tamlamalar nc ahs "o" zamiri ile yaplan ad tamlamalarndaki gibidir. Ad tamlamalarnn "Kimin?, Neyin?" blmne eklenen kii allomorflar: ben-im (be*nim), sen-in (se*nin), o-/n/un (o*nun), biz-im (bi*zim), siz-in (si*zin), onlar-n (on*la*rn), okul-un (o*ku*lun), sandalye/n/in (san*dal*ye*nin), grme-/n/in (g*r*me*nin) Ad tamlamalarnn "Nesi?" blmnde kullanlan kii allomorflar: Ben: (ben-im ne-/y/im) [im, m, m, um, em, am] (Ben-im) ev-im, (ben-im) sepet-im, (ben-im) okul-um, (ben-im) glm, (ben-im) bekleyi-im, (ben-im) sorun-um, (ben-im) kz-m Yukardaki ad tamlamalarndaki "Nesi?" blmlerinde bulunan adlarn son fonemleri birer nszdr. Heceleme kuralna gre bu nszler hecelerinden koparak izleyen kii allomorflarnn ilk nlleriyle birleirler: ben-im ev-im, ben-im sepet-im, ben-im okul-um, ben-im gl-m, benim bekleyi-im, ben-im sorun-um, ben-im kz-m, ben-im ad-m. Ad tamlamalarnn "nesi" blmndeki adlar birer nl ile sonlanyorlarsa, birer nl ile balayan [im, m, m, um, em, am] kii allomorflar ile birletiklerinde, adn nls ile kii allomorflarnn nlleri z-
128

de olurlar ve kaynaarak tek nl olarak sylenip yazlrlar. Bu nller siyah harflerle gsterilmitir: (ben-im) deri-im (be*nim de*rim), (ben-im) araba-am (be*nim a*ra*bam), (ben-im) baba-am (be*nim ba*bam), (ben-im) sr-m (be*nim s*rm), (ben-im) soru-um (be*nim so*rum), (ben-im) konuma-am (be*nim ko*nu*mam), (ben-im) bekleme-em (be*nim bek*le*mem) Ad tamlamalarnn her iki blmnn sonlarnda ("mek-mak" mastarlar hari) ayn kiiyi temsil eden birer iyelik kii (possessor personal) allomorfu bulunur. Bu nedenle, ikinci blmdeki iyelik kii allomorflar birinci blmdeki "ben" morfemi ve "im" allomorfunun her ikisinin birden anlamn ierdiinden, "ben-im" szc konuan kii tarafndan gerekli grlrse vurgulamak iin kullanlr. Yani bir kiinin "araba-am" demesi zaten "ben-im arabam" demektir. Zamirlerle yaplan tm ad tamlamalarnda bu kural geerlidir. Adlarla yaplan tamlamalarda ise tamlamann her iki blmndeki adlarn ya da mastarlarn kullanlmas zorunludur. Sen: (sen-in ne-/y/in) [in, n, n, un, en, an]
Birer nszle sonlanan adlar:

(Sen-in) dil-in, (sen-in) kr-n, (sen-in) gz-n, (sen-n) okul-un
Birer nlyle sonlanan adlar:

(Sen-in) araba-an (a*ra*ban), (sen-in) baba-an (ba*ban), (sen-in) tencere-en (ten*ce*ren), (sen-in) yaka-an (ya*kan), (sen-in) uyku-un O: (o/n/un ne/s/i) [i, , , u]
Birer nszle sonlanan adlar:

(onun) ev-i, (onun) gzler-i, (onun) sz-, (onun) okul-u
Birer nlyle sonlanan adlar:

(onun) yenge-/s/i, (onun) baba-/s/, (onun) yaka-/s/, (onun) grg/s/, (onun) uyku-/s/u, (onun) korku-/s/u, (onun) su-/y/u Aadaki tabloda nc kii zamirleri ve adlarla yaplan ad tamlamalarnn allomorflar grlebilir. Aadaki tablodaki "" bir nl ile
129

sonlanan bir ad ya da zamiri, "s" ise bir nsz ile sonlanan bir ad simgelemektedir: kimin?, neyin?
s-[in, n, n, un] s-[in, n, n, un] -[/n/in, /n/n, /n/n, /n/un] -[/n/in, /n/n, /n/n, /n/un]
nesi?
s-[i, , , u] -[/s/i, /s/, /s/, /s/u] s-[i, , , u] -[/s/i, /s/, /s/, /s/u]
rnek
Jack-in okul-u Jack-in araba-/s/ perde-/n/in kuma- Aye-/n/in anne-/s/i
rnein: o-/n/un kalem-i (o*nun / ka*le*mi); ky-n deli-/s/i (k*yn / de*li*si); ev-in kedi-/s/i (e*vin / ke*di*si); tmce-/n/in son-u (tm*ce*nin / so*nu); okul-un ark-/s/ (o*ku*lun / ar*k*s); deli-/n/in gl-me-/s/i (de*li*nin / gl*me*si); al-ma-/n/n sonu-u (a*l*ma*nn / so*nu*cu); ala-ma-/n/n neden-i (a*la*ma*nn / ne*de*ni); kz-n gzellik-i (k*zn / g*zel*li*i) (biz): [im-iz, m-z, m-z, um-uz, em-iz, am-z]: biz-im okul-um-uz (bi*zim / o*ku*lu*muz); biz-im tencere-em-iz (bi*zim / ten*ce*re*miz); biz-im baba-am-z (bi*zim / ba*ba*mz); biz-im ky-m-z (bi*zim / k*y*mz); biz-im sorun-um-uz (so*ru*nu*muz), biz-im bahe-em-iz (bah*e*miz), biz-im anla-ma-am-z (an*la*ma*mz). (siz): [in-iz, n-z, n-z, un-uz, en-iz, an-z]: siz-in davul-un-uz (si*zin / da*vu*lu*nuz); siz-in araba-an-z (a*ra*ba*nz); siz-in kz-n-z (k*z*nz); siz-in kafa-an-z (ka*fa*nz), siz-in bah-e-en-iz (si*zin / bah*e*niz); siz-in torba-an-z (tor*ba*nz); sizin ko-nu-ma-an-z (ko*nu*ma*nz). siz-in bekleme-en-iz (onlar): [i, , , u] ya da ([ler-i, lar-]): onlar-n okul-u (on*la*rn / o*ku*lu); onlar-n iek-ler-i (on*la*rn / i*ek*le*ri); onlar-n konu-ma-lar- (on*la*rn / ko*nu*ma*la*r); onlar-n anne-/s/i (on*la*rn / an*ne*si); onlar-n kedi-/s/i (on*la*rn / ke*di*si)
130
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER Belirtisiz Ad Tamlamalar:

Belirtisiz ad tamlamalar ad tamlamalarnn her iki tarafnda da adlar kullanlarak yaplr. Zamirlerle belirtisiz ad tamlamalar yaplamaz. Bu tip tamlamalarn birinci blmndeki adlar taksz olarak kullanlr. kinci blmlerinde ise eer ad bir nszle sonlanyorsa nl uyumuna gre [i, , , u] allomorflarndan birisi eklenir. Eer bu adlar nllerle sonlanyorsa bu nllerle, [i, , , u] nlleri arasna /s/ badatrclar konur. rnein: Ne anta-/s/? (ne / an*ta*s); Okul anta-/s/ (o*kul / an*ta*s); Ne soru-lar-? (ne / so*ru*la*r); Snav soru-lar- (s*nav / so*ru*la*r); renci kavga-/s/ (*ren*ci / kav*ga*s); otomobil yar- (o*to*mo*bil / ya*r*); insan hak-lar- (in*san / hak*la*r); Ne reel-i? Elma reel-i (el*ma / re*e*li); Ne kaza-/s/? (ne / ka*za:*s); Araba kaza-/s/ (a*ra*ba / ka*za:*s); kalem kutu-/s/u (ka*lem / ku*tu*su); k bahe/s/i (k / bah*e*si); isizlik sorun-u (i*siz*lik / so*ru*nu); yaz elence-/s/i (yaz / e*len*ce*si); gne gzlk-ler-i (g*ne / gz*lk*le*ri); patates salata-/s/ (pa*ta*tes / sa*la*ta*s); hava kir-lilik-i (ha*va / kir*li*li*i); ba ar-/s/ (ba*a*r*s); it dala- (it / da*la*); mrekkep leke-/s/i (m*rek*kep / le*ke*si)
Taksz Ad Tamlamalar:
Taksz ad tamlamalarnda taksz iki ad art arda bulunur rnein: tahta kutu (tah*ta / ku*tu); altn bilezik (al*tn / bi*le*zik); porselen fincan (por*se*len / fin*can); demir kap (de*mir / ka*p); ta bina (ta / bi*na:); plastik oyuncak (plas*tik / o*yun*cak); bakr tel (ba*kr / tel); mermer heykel (mer*mer / hey*kel); kz arkada (k*zar*ka*da); erkek arkada (er*ke*kar*ka*da); gm para (g*m / pa*ra); tahta kpr (tah*ta / kp*r); Beyaz Saray (be*yaz / sa*ray) Not: Yukardaki kz arkada ve erkek arkada ba ars tamlamalarnda altlar tek izgilerle iaretlenmi olan nszler konumada hecelerinden koparak izleyen adn ilk nlsyle birleirler. Szckler arasnda yaplan bu nsz-nl birlemesine ulama ad verilir. Yap-
131

lan bu ilem, ad ve fiil kk, gvde ve atlarnn allomorflarla birlemelerinde kullanlan nsz-nl birlemesinin aynsdr. Ancak ulama terimi yalnz szckler arasnda yaplanlar iin kullanlr.
MASTARLAR
Tm mastarlar fiil kk, gvde ve atlarndan yaplm adlardr. Trkede drt eit mastar vardr. 1. Fiil kk, gvde ve atlarna eklenen [mek, mak] allomoflar: oku-mak, yz-mek, yardm et-mek, konu-mak, temizle-mek, oynamak, tart-mak, tartl-mak, tart-mak, ka-mak, kan-mak, ka-mak srt-mek, srtn-mek, srt-mek, dv-mek, dvl-mek, dvn-mek dv-mek, ek-mek, ekil-mek, ekin-mek, eki-mek, at-mak, atlmak, at-mak, ek-mek, ektir-mek, ekin-mek 2. Fiil kk, gvde ve atlarna eklenen [me, ma] allomorflar: git-me, gel-me, al-ma, anla-ma, anla-ma, tart-ma, tartl-ma, tartma, gr-me, grl-me, grn-me, gr-me, ka-ma, kan-ma, ka-ma, gl-me, gldr-me, gl-me, sev-me, sevil-me, sevdir-me, se-vi-me, it-me, ittir-me, itil-me, iti-me, bul-ma, buldur-ma, bulunma, bulu-ma, kr-ma, krdr-ma, krl-ma, yap-ma, yapl-ma, edil-me 3. Fiil kk, gvde ve atlarna eklenen [i, , , u] allomorflar: gl-, bak-, ka-i, gr-, k-, anla-/y/, bekle-/y/i, zle-/y/i, yalvar-, tken-i, d-, ykl-, kurul-u, kurtul-u, diren-i 4. Fiil kk, gvde ve atlarna eklenen [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflar. Tm mastar allomorflar ekim allomorflardr : gel-dik, oku-duk, bekle-dik, sat-tk, al-tk, anla-tk, ka-tk, bekletik, akala-tk, yakla-tk, gr-tk, bulu-tuk, oyna-dk, yap-tk
MASTARLAR NEREDE ve NASIL KULLANILIR

Mastarlar fiil kk, gvde ve atlarna eklenen allomorflarla yapld iin fiillerin tm zelliklerine sahiptir. Fiillerden nce kullanlan belirtili / belirtisiz nesneler, ad tamlamalar ve zarf bekleri bunlardan nce de
132

kullanlabilir ve mastarlarla beraber ad (mastar) bekleri olutururlar. Mastarlarn hi biri zaman kavram iermezler: 1(a). [mek, mak] mastarlar ve mastarlarla yaplan ad bekleri tmcede zne olarak kullanllabilirler. Bu mastarlarn sonlarnda ne kii allomorflar ne de zaman allomorflar bulunur. Yz-mek salk iin yararldr.
zne A ad edat | zarf b (sfat) olu F
Sigara i-mek zararldr. bs nesne mastar |

zne A zarf b (sfat) olu F zarf bei zne A A mastar ad bei edat | zarf bei (sfat) olu F F
Gnde sekiz saat uyu-mak salkl bir kii iin yeterlidir.
Btn gn televizyon seyret-mek zaman kaybdr. Onu ikna et-mek kolay olmad.
A F
1(b). [mek, mak] mastarlar yerine ve iin edatlarndan nce kullanldklarnda beraberce zarf bekleri olutururlar: (Biz) ders al-mak yerine ar-da gezdik.
zne A ad bei edat zarf bei | zarf bei F edat F | fiil
(Sen) televizyon izle-mek yerine devini yap.

zne A ad bei zarf bei | b nesne | fiil
Kimi renciler dersi dinle-mek yerine hayal kuruyor.

b.sfat zne A zne A ad ad bei edat | zarf bei bs nesne F ad bei zarf bei edat | bs nesne F | fiil | fiil
(Ben) yeni bir araba al-mak iin para biriktireceim.
133

Herkes cumhurbakann gr-mek iin ayaa kalkt.
zne A ad bei zarf bei F edat | zarf | fiil
(Sen) yabanc dil ren-mek iin ok almalsn.

zne A ad bei zarf bei edat F | zarf | fiil
Yukardaki ve aadaki rneklerde siyah harflerle belirtilmi blmler zarf bekleridir. (Sen) ben-i anla-mak iin dikkat-le dinle. (Ben) slanma-mak iin emsiye-em-i aldm. retmen ben-i daha iyi gr-mek iin gzlk-ler-i-/n/i takt. (Biz) otobs-e yeti-mek iin hep beraber kotuk. 1(c). [mek, mak] mastarlar ile yaplan ad bekleri iste ve zorunda szcklerinden nce de kullanlr: (Ben) Trke ren-mek istiyorum.
zne A (nesne) ad bei F fiil
(Ben) bulak-lar- yka-mak istemiyorum. (Sen) bu kitap- oku-mak istiyor musun? (ki*ta*b) (Ben) sen-i dinle-mek istemiyorum. (Ben) al-mak zorundaydm.
zne A ad bei F (zarf) olu
(Biz) bekle-mek zorundayz. (Biz) masraf azalt-mak zorundayz. (Sen) her gn tra ol-mak zorunda m-sn? 1(d). [mek, mak] mastarlarna [ten, tan] allomorflar eklenince zarf bekleri oluur: (Sen) yanllk yap-mak-tan kanmalsn.
zne A zne A zarf zarf bei F zarf zarf (mastar-tan) zarf zarf bei F | fiil fiil
(Ben) geceleyin yalnz dar k-mak-tan korkuyorum.
134

[mek , mak] allomorflaryla yaplan mastarlar ad tamlamalarnda kullanlmaz. Yukarda ve aada siyah harflerle verilm blmler zarf bekleridir. (Ben) bulak yka-mak-tan bktm. (Ben) btn gn ev-de otur-mak-tan skldm. (Ben) zl-mek-ten kendim-i alamyorum. (Biz) ma-a git-mek-ten vazgetik. (Sen) yalan syle-mek-ten utanmyor musun? ou renci-ler dev yap-mak-tan holanmaz (Sen) hzl araba sr-mek-ten kanmalsn. (Onlar) gl-mek-ten krldlar. (Sen) yardm iste-mek-ten ekinme. 2(a). [me, ma] allomorflar baz fiil kk ve atlarna eklenerek bunlar ad beklerine dntrrler: Bizim topal rdek u-ma-/y/ denedi.
zne A zne A b nesne b nesne F edilgen fiil F b nesne F edilgen fiil F fiil b nesne F fiil fiil
(Biz) al-ma-/y/ erteledik. al-ma ertelendi. Hasan dev yapma-/y/ unuttu.

zne A b nesne
dev yapma unutuldu.
2/b). [me, ma] mastarlar ad tamlamalarnn tamlayan ve tamlanan blmlerinde kullanlrlar. Bunlarn hem tamlayan hem tamlanan blmlerinin sonlarna iyelik (sahiplik) allomorflar eklenir. Tmcelerde ad bei olarak kullanlrlar: (Ben-im) bro-/y/a gel-me-em biraz gecikebilir.
tamlayan zarf b zne A tamlanan | zarf F | fiil
135

(Ben) (sen-in) gerei syle-me-en-i istiyorum.
zne A tamlayan b nesne b nesne tamlanan F | fiil
Baba-am (ben-im) daha ok al-ma-am- istiyor.

zne A tamlayan zarf zarf b nesne tamlanan F | fiil
(Sen-in) daha ok al-ma-an baba-an- mutlu et-er.

tamlayan zarf zarf zne A tamlayan tamlanan | b nesne F | fiil | fiil
(Ben) banka-/n/n al-ma-/s/-/n/ bekliyorum.

zne A tamlanan-/n/ b nesne F zincirleme ad tamlamas b nesne F
(Ben) o-/n/un konu-ma-/s/-/n/n bit-me-/s/i-/n/i bekledim.

zne A | fiil
Ku-lar-n l-me-/s/i hepimiz-i zd

ad tamlamas b zne A | b nesne F | fiil
3(a). The [i, , , u] allomorflar kullanlarak yaplan mastarlar, [me, ma] ile yaplanlar gibidir ve ayn anlam tarlar. Ancak [i, , , u] allomorflar ile yaplan tamlamalar genellikle kalplam baz tamlamalarda kullanlr: rnein : Fiyatlarn yksel-me-/s/i (yksel-i-i) satcy, d-me-/s/i (d--) alcy mutlu eder. Aada ayra iinde balarna (*) yldz imi konulmu mastarlar kullanlmayan mastarlardr: Ma-n bit-i (*bit-me) ddk-. (d*d*) Kurtul-u (*kurtul-ma) Sava-. Bizans-n (*k-me-/s/i) k--. U-u (*u-ma) koridor-u. Al- (*al-ma) (*konu-u-u) konu-ma-/s/. Al- (*al-ma) tren-i. Araba-/n/n (*ek-me) ek-i g-. (g*c)
136

Al- sat- (*al-ma sat-ma) fiyat-lar-. Hrsz-n ka- (*ka-ma) yn-. 4(a). Fiil kk ve atlarnn sonlarna eklenen the [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflar ad tamlamalarnn tamlayan ve tamlanan blmlerinde kullanlabilirler ve teki ad ve mastar tamlamalarnda olduu gibi sonlarna kii allomorflar alrlar. Bu allomorflarla yaplan tamlamalar hem ad bei hem sfat tamlamas ilevi grrler. rnein: (Ben) Ahmet-in deniz-de yz-dk--/n/ grdm.
zne A tamlayan zarf bei b nesne tamlanan- F | fiil
Ahmet-in yaa-dk- ehir ok kalabalk.

tamlayan tamlanan ad | | belirten belirtilen zarf (sfat) olu zne F A
Tm mastarlar zaman kavram iermezler. The [Mek, mak] allomorflar eklenmi mastarlar ne zaman kavram ierirler ne de sonlarna kii allomorflar alrlar. Geriye kalan tm mastarlar zaman kavram ier meseler de ad tamlamalarnn hem tamlayan hem de tamlanan blmlerine kii allomorflar alrlar: Anne-em ben-im nere-ye git-tik-im-i bilmiyordu.
zne A tamlayan zarf b tamlanan ad tamlamas b b nesne F tamlayan tamlanan ad bei (b nesne) F zarf b zne A tamlanan b nesne F | fiil | fiil
(Ben) Fatma-/n/n ne yap-tk--/n/ bilmiyorum.

zne A
Onlar-n nere-de al-tk-lar- ben-i ilgilendir-me-i.yor.

tamlayan fiil
[Dik] morfeminin allomorflar eklenmi mastarlar tamlayan blmleri olmayan ad tamlamalar olarak da kullanlrlar. rnein: (Ben) (ben-im) ok al-tk-m iin baardm. (Sen) (sen-in) ev-e dn-dk-n-de bunlar- yaza-ar-sn. (O) (kendi/s/i-/n/in) iyi ol-duk-u-/n/u sylyor.
137
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER ET, YAP, OL, LE, KAYDET, SALA
ET alay et (a*la*yet), affet (af*fet), armaan et (ar*ma*a*net), ba et (ba*et), beraat et (be*ra*a*tet), beyan et (be*ya:*net), buyur et (bu*yu*ret), davet et (da:*ve*tet), dahil et (da:*hi*let), daktilo et (dak*ti*lo / et), dans et (dan*set), deli et (de*li / et), dert et (der*det), devam et (de*va:*met), dikkat et (dik*ka*tet), dua et (du*a:et), elde et (el*de / et), gayret et (gay*re*tet), g et (g*et), haberdar et (ha*ber*da:*ret), hakaret et (ha*ka:*re*tet), hapset (hap*set), hareket et (ha*re*ke*tet), hata et (ha*ta: / et), hayl et (ha*y:*let), hazmet (haz*met), hizmet et (hiz*me*tet), idare et (i*da:*re* / et), iftira et (if*ti*ra: / et), ihanet et (i*ha:*ne*tet), ikramet (ik*ra:*met), ihll et (ih*l:*let), ikna et (ik*na: / et), ihra et (ih*ra:*cet), ikaz et (i:*ka:*zet), imza et (im*za: / et), i:ml et (i:*m:*let), intihar et (in*ti*ha:*ret), iptal et (ip*ta:*let), isabet et (i*sa:*be*tet), israf et (is*ra:*fet), istifa et (is*ti*fa: / et), istifade et (is*ti*fa:*de / et), istirahat et (is*ti*ra*ha*tet), itaat et (i*ta:*a*tet), ithl et (it*h:*let), itiraf et (i:*ti*ra:*fet), iyi et (i*yi / et), iyilik et (i*yi*li*ket), kabalk et (ka*ba*l*ket), kabul et (ka*bu:*let), kr et (k:*ret), kavga et (kav*ga / et), kontrol et (kon*tro*let), koordine et (ko*or*di*ne / et), kfr et (kf*ret), mecbur et (mec*bu:*ret), megul et (me*gu:*let), memnun et (mem*nu:*net), muhafaza et (mu*ha:*fa*za / et), mutlu et (mut*lu / et), nefret et (nef*re*tet), niyet et (ni*ye*tet), nderlik et (n*der*li*ket), raz et (ra:*z / et), sabret (sab*ret), sakat et (sa*ka*tet), seyret (sey*ret), sohbet et (soh*be*tet), sz et (s*zet), tamir et (ta:*mi:*ret), tahsil et (tah*si:*let), takip et (ta:*ki:*bet), taklit et (tak*li:*det) rahatsz et (ra*hat*s*zet), tasarruf et (ta*sar*ru*fet), tasvir et (tas*vi:*ret), tavsiye et (tav*si*ye / et), tedavi et (te*da:*vi: / et), teklif et (tek*li:*fet), telefon et (te*le*fo*net), tembellik et (tem*bel*li*ket), tembih et (tem*bi:*het), tekrar et (tek*ra:*ret), tenkit et (ten*ki:*det), tercih et (ter*ci:*het), terk et (ter*ket), tesadf et (te*sa:*d*fet), teslim et (tes*li:*met), teebbs et (te*eb*b*set), teek-kr et (te*ek*k*ret), tevik et (te*vi:*ket), tra et (t*ra*et), yardm et (yar*d*met), yemin et (ye*mi:*net), zahmet et, hazr et, iftra: et, dert et, sz et...
138

Yukardaki et fiilleri, nllerle balayan [ER], [.YOR], [E.CEK] morfemlerinin allomorflaryla birletiklerinde /t/ sert nszleri /d/ yumuak nszlerine dnr; [ti] ve [mi] allamorflaryla birletiklerinde deimezler. rnein: Yardm et Yardm eder. Yardm ediyor. Yardm edecek. Yardm ederdi. Yardm etti. Yardm etmi. Yardm etmimi. Yardm etmeliymi. YAP alveri yap, arama yap, by yap, al veri yap, kahve yap, cmle yap, elinden geleni yap, ev ii yap, giri yap, hazrlk yap, hesap yap, i yap, ibirlii yap, iyilik yap, kaza: yap, konuma yap, makyaj yap, dev yap, diyet yap, aka yap, tatil yap, tica:ret yap, toplant yap, yanllk yap, yatak yap, yemek yap, yorum yap. OL abone ol (a*bo*ne / ol), destek ol (des*te*kol), gerek ol, (ger*e*kol), kayt ol (kay*dol), raz ol (ra:*z / ol), sahip ol (sa:*hi*bol), ahit ol (a:*hi*tol), ehit ol (e*hi:*dol), teslim ol (tes*li:*mol) ye ol (*ye / ol), drst ol (d*rs*tol), tra ol (t*ra / ol) LE, KAYDET, SALA baar sala, cinayet ile, gnaha gir (g*na:*ha / gir), ilerleme kaydet, su ile, n kazan, yara gir Not: Yukarda verilen rneklerde, uzun sylenen nller st ste iki nokta ile (:) gsterilmi ve daha nceki rneklerdeki gibi, hecelerinden koparak izleyen morfemlerin ilk nlleriyle birleen nszlerin altlar (_) izgilerle iaretlenmitir.
SZ DZM (SYNTAX)
Dilbilim, dnyadaki doal dillerin tmnde bulunan zne, nesne ve fiil kavramlarnn alt ekilde dizildiinden sz eder. Verilen bu diziler iinde Trkeye uyan aada vrrilen 2 numaral dizidir. Ancak bu dizide, Trkenin fiil gruplarnda kullanlan kii morfemleri gz ard edilmitir. Trke tmcelerde kii kavramlar hem tmce balarnda
139

zamir olarak, hem de ayn tmcelerin fiil gruplarnn sonlarnda baml morfemler olarak bulunurlar. Bamsz morfemler olan zamirler Trke tmcelerde, bu zamirler vurgulanmak istendiinde kullanlr. te yandan fiil beklerinin sonlarndaki kii allomorflarnn kullanm zorunludur. Ancak, Trkede nc kiiler iin tekil kii morfemi yoktur. Yok olan bu morfem nc kiiyi temsil eder. Aada verilen rneklerde ben anlamllarn altlar izilmitir: 1. zne fiil nesne: (ben grd-m onu) (I saw him) 2. zne nesne fiil: (ben onu grd-m) (I him saw) 3. Fiil zne nesne: (grd-m ben onu) (saw I him) 4. Fiil nesne zne: (grd-m onu ben) (saw him I) 5. Nesne zne fiil: (onu ben grd-m) (him I saw) 6. Nesne fiil zne: (onu grd-m ben) (him saw I) Trkede normal bir basit tmce dizisi 2 numaral dizidir. ngilizcede yalnz ilk dizi kullanlabilir, dier diziler tamamen kural ddr. te yandan alt eit dizilden alts da Trkede anlalr tmcelerdir. O halde Trkenin ngilizceye oranla daha esnek (flexible) bir tmce yapma zellii olduu sylenebilir. Trke konuan ya da yazan bir kii zneye, nesneye ya da fiile ver dii neme gre bunlarn yerlerini deitirerek tmceye deiik kavramlar katabilir. Trke konuan ya da yazan bir kii, tmceyi btnyle dnr ve gelerinin yerlerini (anlamsal bir deeri olacaksa) istedii dorultuda deitirip vurgulayabilir. rnein: (Ben) sen-i gr-d-m. (zne - nesne - fiil - zne) Onu ben gr-d-m. (Benden bakas grmedi.) Grd-m ben onu. (Bouna inkr etmesin.) Onu gr-d-m ben, elleri nasrl. (iirsel.) Gr-d-m onu ben yollara dm. (iirsel.) Onu gr-d-m. (nesne fiil zne)
140

i bitir-e.cek-ler. (nesne fiil zne) Durum-u anla-/y/a.cak-sn-z. (nesne fiil zne) Anla-.yor-um. (fiil-zne)
TEMEL TMCELER (KERNEL SENTENCES)

Amerikal linguist Prof. Noam Chomsky doal dillerin iki katmandan olutuunu savunur. Bunlardan birincisi derin mantksal yap, ikincisi ise szel yzeysel yapdr. Bunlar ses organlaryla beraberce alarak tmceleri retirler. Derin mantksal yap tm insanlarn doutan sahip olduu ve dncenin rettii temel tmce yapsn ierir. Temel Tmceler en basit tek fiilli dncede oluan tmcelerdir. Bu tmceler istendiinde szel yap tarafndan yzeysel szel yapya dntrlebilir. Chomskynin kuramna gre inde sfat, fiilden yaplm zarf (ula) ya da mastar olan basit tmceler temel tmce deildir. rnein: Bu bir sevimli kpektir tmcesi iki temel tmceden yaplmtr: Bu bir kpektir ve Bu kpek sevimlidir. Onlar alrken grdm tmcesi iki temel tmceden olumutur: Onlar grdm ve Onlar alyordu. Trke renmek istiyorum tmcesi iki temel tmceden olumutur: Ben istiyorum ve Ben Trke reneceim. Bunlarn yan sra tm edilgen tmceler temel tmce deildir. Temel tmcelerin hepsi etken fiillerle yaplr. Edilgen tmceler etken tmcelerin edilgene dnm biimleridir. Tm temel tmceler haber kipleriyledir, olumludur ve soru tmcesi deildirler. Olumsuz tmceler de olumlu tmcelerden olumsuza dnm tmcelerdir. Beynin dil retim sistemi anlaml tmceler retmek iin iki farkl sis tem kullanr. Bu iki sistemden birincisi beynin doutan olan uslamlama (reasoning) zelliidir. nsana zg bu yetenek kiiyi bir tmceyi ad bei ve fiil bei diye iki mantksal blme ayrmaya ynlendirir. Bu blmlere geleneksel gramerlerde zne ve yklem, dnml gramerlerde ise ad bei ve fiil bei denir.
141

Mantk tmceleri bu iki temel unsurdan olutursa da kii bunlarn sralanmasn szel ve anlamsal yaplar rendii gibi iiterek renir ve bunlar zne ve yklem guruplar diye iki ayr grup iine depolar. Bu nedenle bunlarn sralanmas dilden dile deiir. Temel tmceler be eittir: 1. A + F (geisiz fiil bei) 2. A + A + F (geili fiil bei)
F
3. A + A (olu) (Ne?)
F
4. A + Sfat (olu) (Nasl?)

F
5. A + Zarf (yer zarf) (olu) (Nerede?)

F
1. numaral temel tmceler: Maymun esniyor.

A F
Bebek uyuyor. Leylekler geliyor. Hava karard. Bebek alyordu. Uak havaland. Yaz gelecek. Toplant bitmi. O geliyor. Kular uar. 2. numaral temel tmceler: Kedi pilav yiyor.
A A F fiil
Fatma pilav piiriyor. Kedi vazoyu krd. Biz ma kazandk. Ahmet ayvay yedi. Kaleci topu yakalad. Kular bcek yer. Ben onu istiyorum. Bal ben piireceim. Ben seni yerim. Sen kitap okursun. 3. numaral temel tmceler (olu): Sen arslansn.
A (ad) olu F
Sen ocuksun. Ben bir kuum. Onlar iek. Biz ocuktuk. Ahmet renciydi. Hasan retmen olacak. 4. numaral temel tmceler (olu):
142

Ben sabrlym.
A (sfat) olu F
Sen zorbasn. retmenler efkatlidir. Trkler hayrseverdir. Fatma alngandr. Biz tembeliz. Siz alkansnz. Onlar huzursuz. Kei inatdr. Kzlar narindir. Kular rkektir. Herey gzel olacak. 5. numaral temel tmceler (olu): Ahmet okul-da.
A (yer zarf) olu F
Ahmet evde. Biz okulda olacaz. Ben buradaym, ocuklar bahede. Fatma bunalmda. Uurtmalar havada. Ben Ankaradaydm. Postac kapda. Balklar denizde. Papaan kafeste. Bardaklar masadayd. (Ben) skntdaym. Adam-n ba- dertte. Biz bekle-mek-te-/y/iz. Dnml dil bilgisi kuramnda uygulamalar genellikle ngilizce zerinde olduu iin bunlar Trkeye uygulanrken baz deiikliklerin yaplmas kanlmazdr. rnein ngilizcede O rencidir He is a student, O aklldr, He is clever ya da Evdedir He is at home dendiinde is szc bir copula balayc fiil yani zne ile yklemi birbirine balayan (ekleyen) bir fiil olarak adlandrlmaktadr. ngilizce iin bu dorudur, nk is fiilinin dier zamanlarda kullanlan biimlerinin hepsi are, was, were, have (has) been, will be, will have been, is fiilinin zamanlara uyarlanm biimleridir. Trkede is fiilinin edeerlisi olarak [dir, dr dr, dur, tir, tr tr, tur] allomorflarndan birisi kullanlabilirse de, bu morfem tam olarak is fiilinin yerini tutmaz. rnein Ahmet ev-de-dir dendii zaman Ahmet muhakkak evdedir, ya da Ahmet evde olabilir anlamlar kar. Bu nedenle genelde Ahmet evde deriz. Ahmet ev-de/y/-di tmcesinde kullanlan [D] morfemi ise Ahmetin gemite evde olduunu ifade eden bir morfemdir. Bu nedenlerle Trkede temel tmceleri snflandrrken 3, 4 ve 5 numaral temel tmce dizilerini genelleyerek bunlarn hepsinin ortak paydas olan olu terimi altnda toplamak daha uygun olur.
143

Bunlar neden olu terimi altnda topladmz, bu tip temel tmceleri ad beklerine dntrdmz zaman grrz. rnein: Ahmet okulda. Ahmetin okulda olduu, okulda olmas Ahmet dn okuldayd. Ahmetin dn okulda olduu, olmas Ahmet renci. Ahmetin renci olduu, olmas Ahmet eskiden futbolcuydu. Ahmetin eskiden futbolcu olduu Ahmet iyi. Ahmetin iyi olduu, olmas Ahmet dn iyiydi. Ahmetin dn iyi olduu, olmas Ahmet okulda olacak. Ahmetin okulda olaca, olacak olmas Ahmet okulda deil. Ahmetin okulda olmad, olmamas Ahmet dn okulda deildi. Ahmetin dn okulda olmad, olmamas. Ahmet renci deil. Ahmetin renci olmad, olmamas... Ahmet eskiden alkan deildi. Ahmetin eskiden alkan olmad.. Ahmet evde deildi. Ahmetin evde olmad, olmamas Ahmet okulda olmayacak. Ahmetin okulda olmayaca.. Yukarda verilen basit tmceler ad beklerine dnnce, Ahmetin ol-duk-u, Ahmetin ol-ma-dk-, "Ahmet'in ol-ma-s" biimlerinde ad tamlamalarna dnrler ve zamam kavramlarn yitirirler. te yandan [DR] morfeminin kullanm nc tekil/oul kiilerle snrldr. rnein O uysal-dr, Onlar becerikli-dir(ler), Kpekler sadk-tr biiminde tmceler olaansa da, Ben iyiyim-dir, Sen evdesindir, Biz Ankaradayz-dr biiminde tmceler belki anlam tasalar bile pek kullanlmazlar.
AD BEKLER
Ad bekleri tmce iinde hem zne hem de nesne olarak kullanlr:
ZNELER
Ad bekleri bir belirten ve bir addan oluur: A Belirten + Ad Belirtenler daha nce de sz edildii gibi Hangi? soru szcne cevap veren szckler ya da szck gruplardr. Belirtenler (belirtme sfatlar):
144

Hangi ocuk? Bu ocuk. u ocuk. O ocuk. Bu alkan ocuk. Top oynayan ocuk. Sz ettik-in ocuk. Balkon-daki ocuk. Sen-in ocuun.. Ahmetin ocuu. Bir ocuk. Tm ocuklar. Baz ocuklar. Dnk ocuk. rnein, Top oynayan ocuk dendiinde Hangi ocuk? diye soru sormak anlamszdr, nk bu tmce Bir ocuk bahede oynuyor tmcesinin belirten + belirtilen yapsna dnerek belirtili olmu biimidir. B: Belirten, A: Ad. rnein: Bir ocuk top oynuyor. top oynayan ocuk
B A A A Fiil F B A A
Top oynayan ocuk dt.

B A A fiil F
ocuk balkonda. balkondaki ocuk

A olu yklemi B A A
Balkondaki ocuk biz-e bakyor.

B A A zarf b F fiil
Daha nce bir addan sz edilmise bu szden sonra kullanlan znelere bu belirteni yerine hibir szck konmad zaman bu cins ad belirtili olur ve nne bir belirten konulmaz: Bir bebek alyor. (Bu) bebek sustu. Bebek sustu. (Daha nce sz edilen bebek.) rnein ngilizcede bu gibi durumlarda the belirteni konur: A baby is crying. This baby stopped crying. The baby stopped crying.
Edilgen Yapya Dnm Tmceler:

Etken yapl tmcelerdeki belirtili nesneler, tmceler edilgen yapya dntklerinde, zne gibi grnseler de dnsel olarak birer belirtili nesnedirler. Baka bir deyile, dnsel etken yapda belirtili olan
145

bu nesneler Trkede edilgen yapya dntklerinde belirlilik kavram ierdikleri halde [i, , , u] belirten ekleri almazlar: Polis hrsz- yakalad. Hrsz yakaland.
zne A A b nesne etken fiil F A b nesne edilgen fiil F edilgen fiil F
The police caught the thief. The thief was caught.

etken fiil F b nesne
Edilgen tmcelerde zne olmaz; zne gerekirse edilgen yapl tmceye falanca tarafndan yapld biiminde bir zarf bei eklenir (by someone). Zamirler: Trkede tm zamirler (adllar) zne olarak kullanldklarnda belirlilik kavramn ilerinde tarlar. Bu nedenle, *bu ben, *u sen, *bahede koan o, *evdeki biz biimlerinde ad bekleri kullanlmaz. te yandan, *Hangi ben?, *Hangi sen?, *Hangi o? gibi sorular da anlamszdr. yleyse tm zamirler zne olarak kullanldklar zaman belirlilik kavram ierdiklerinden birer ad beidirler. zel adlar da zne olarak kullanldklarnda belirlilik kavram ierirler ve bu nedenle bunlardan nce belirtenler kullanlmaz; *bu Ahmet, *bir Ahmet, *o Ahmet, vb. ad bekleri Trke ddr. te yandan Trkede zamirler ve zel adlar nesne olarak kullanldklarnda nl uyumuna gre muhakkak [i, , , u] allomorflarndan birisini belirten eki olarak alrlar. Bu belirten ekleri onlarn nesne olduunu belirttii iin tmcelerde birbirinin yerini alabilirler. Aadaki tmceleri incelersek Trkenin bu zelliini grebiliriz: Ahmet Fatma-/y/ grd.
zne b nesne fiil
Fatma-/y/ Ahmet grd.

b nesne zne fiil
Ben o-/n/u grdm.

zne b nesne fiil
O-/n/u ben grdm.

b nesne zne fiil
146

Verilen bu iki Trke tmcede gren ve grlen kiilerin tmcedeki yerleri deitii halde anlamlar deimemektedir. Ayn deiiklii ngilizcede yapacak olursak, ngilizcede zel adlar nesne konumunda bir belirten eki almadklarndan, zne ve nesnenin tmcedeki konumlarn deitirmek olanakszdr; deitirilirse anlam tmyle deiir: Ahmet saw Fatma. Fatma saw Ahmet. te yandan ngilizcede zamirler nesne konumunda kullanldnda biim deitirdikleri iin, yukardaki gibi bir anlam deiiklii olmaz: He saw her.
zne fiil nesne
She saw him.

zne fiil nesne
Mastarlar (zne):
[mek, mak] allomorflar eklenmi mastarlar zne olarak kullanlabilir: Yoku k-mak ben-i yoruyor.
zne A b nesne F fiil
Bilmece zmek beyni altrr. almak baary artrr. Hareketsiz oturmak kaslar zayflatr. Ayn mastarlar olu tmcelerinde de kullanlr: Burada balk tutmak yasaktr.
zarf b A zne (sfat) olu F
Sigara imek zararldr. Yabanc dil renmek zordur. Sabahleyin erken kalkmak yararldr. Hzl araba srmek tehlikelidir. Genellikle ad tamlamalarnda kullanlan [me, ma] allomorflar eklenmi mastarlar zne olarak kullanlabilir: O-/n/un ge kalma-/s/ ben-i kayglandrd.
ad tamlamas A b nesne F fiil
147

Fatmann pantolon giymesi bizi ilgilendirmez. (Siz-in) ma kazanmanz bizi onurlandrd. Lastiin patlamas bizi geciktirdi. Ahmetin baarl olamamas bizi zd. Hastann kendine gelmesi doktorlar sevindirdi. Ad tamlamalarnda kullanlan [i, , , u] allomorflar eklenmi mastarlar az da olsa zne olarak kullanlabilir: Dolar-n yksel-i-i piyasa-/y/ etkiledi
ad tamlamas A b nesne F fiil
Ben-im dn--m muhteem olacak.

ad tamlamas A (sfat) olu grubu F
Perembe-/n/in gel-i-i aramba-dan bellidir.

ad tamlamas A ad-dan zarf b | (sfat) olu F
Sonlarna [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflar eklenmi mastarlar tek balarna zne olarak kullanlmaz, ad tamlamalarnn belirtileni yapsnda nesne olarak kullanlrlar. Bunlar ancak edilgen tmcelerde zne gibi kullanlan belirtili nesne olabilirler: Biz onun ne yap-tk-/n/ bilmiyoruz. Onun ne yaptk- bilinmiyor.
zne A b nesne F fiil b nesne F edilgen fiil
Sulunun nereye saklan-dk- bilinmiyor. (sak*lan*d*)

b nesne F edilgen fiil
Parann nasl kaybolduk-u anlalmad. (kay*bol*du*u)

Yukardaki tmcelerde b nesne olarak gsterilen blmlerin neden belirtili nesne olduklar, bu tmceler etken yapya dntrlnce kolayca anlalr:
148

Sulu-/n/un nere-/y/e sakland bilinmiyor. Kimse sulunun nereye saklan-dk--/n/ bilmiyor. (sak*lan*d**n)
zne A b nesne A F etken fiil fiil
Para-/n/n nasl kaybol-duk-u anlalmad. (edilgen tmce) Kimse parann nasl kaybolduk-u-/n/u anlamad. (etken tmce)
zne A b nesne A F etken fiil fiil
Mastarlar (nesne):
Sonlarna [mek, mak] allomorflar eklenmi mastarlar tmcelerde belirtisiz nesne olarak kullanlrlar: (Ben) Trke ren-mek istiyorum.
zne bs nesne etken fiil
(Onlar) bize yardm et-mek istemiyorlar. (Sen) kahvalt yap-mak istiyor musun? Sonlarna [me, ma] allomorflar eklenmi mastarlar ad tamlamalar olutururlar ve bunlar tmcelerde nesne olarak kullanlabilirler: (Ben) onun gel-me-/s/i-/n/i bekliyorum.
zne ad tamlanas b (b nesne) A F etken fiil
Onun gel-me-/s/i bekleniyor.

renciler tatil-in bit-me-/s/i-/n/i istemez.

zne A ad bei (b nesne) F etken fiil
Tatil-in bit-me-/s/i istenmez.

Sonlarna [i, i, , u] allomorflar alm mastarlarla da ad tamlamalar yaplabilir ve bunlar belirtili nesne olarak kullanlabilirler:
149

(Biz) gne-in bat--/n/ izledik.
zne ad tamlamas (b nesne) etken fiil A A fiil F
Gne-in bat- izlendi.

(Ben) bu kpek-in bak---/n/ beenmedim.

zne A ad tamlamas (b nesne) A F etken fiil fiil
ZARFLAR ve ZARF BEKLER 1. Zarflarn iki trl ilevi vardr: 1(a). Sfatlardan nce kullanlarak bunlarn anlamlarn younlatrr ya da azaltr. 1(b). Baka zarflardan nce kullanlarak bunlarn anlamlarn younlatrr ya da azaltr. 2. Eylemlerin nasl, nerede, ne zaman, niin, ne sre, ne artla, ne olaslkla, ne yne doru, ne ynden, neyle vb. yapldn belirler. rnein: 1(a). ok gzel bir gn, daha souk bir hava, en iyi cevap, en doru karar, en kt rnek, ok uzun bir yol, sapsar bir yz, apayr bir konu. 1(b). ok hzl yrme. Daha yava yr. En iyi sen bilirsin. ok abuk karar veriyorsun. 2. Zarflarn byk blm Trkede fiillerden nce kullanlr. Bunlarn iinde en ok kullanlanlar da adlara eklenerek fiillerin ynn gsteren [e, a] ve [den, dan, ten, tan] allomorflaryla, yerini gsteren [de, da, te, ta] ve beraberlik ve nasl anlaml [le, la] allomorflardr. Geleneksel dil bilgisi kitaplarnda bu morfemlere adn e hali, de hali ve den hali denir. Bu tanm, bu morfemleri alm szcklerin yapsal tanmdr; bunlarn ilevlerinden hi sz edilmez. Oysaki bu morfemler adlara eklendiklerinde zarf bekleri olutururlar. Zarflar ve zarf bekleri oluturan morfemler eklendikleri szcklerin cinsine gre birka eittir:
150

1. Adlara eklenerek zarf bekleri oluturanlar: [E], [DE], [DEN] ve [LE] morfemleriyle bunlarn allomorflar: Ahmet okul-dan ev-e otobs-le geldi.
zne A zne A zarf b zarf b zarf b F zarf b F fiil fiil
Adam oda-/y/a fke/y-le girdi.

zarf b
(Sen) i-in-i hz-la bitirmelisin.

(Sen) bu alma/y/-la snf-n- geemezsin.

zne A zarf b (nesne) A F fiil
Orhan masa-da ders alyor.

zne A zarf b bs nesne F fiil
[E], [DE], [DEN] ve [LE] morfemlerinin allomorflar ad tamlamalarna eklenerek de zarf bekleri oluturabilir: (Biz) Ahmet-in okul-u-/n/a gittik.
zne A (ad tamlamas-a) zarf b F fiil
Araba ev-in n--/n/e geldi.

zne A zarf b F fiil
Araba biz-im kap-/n/n n--/n/-de durdu.

zne A (zincirleme ad tamlamas-de) zarf b F fiil
(Ben) retmen-in ben-i azarla-ma-/s//n/-dan bktm.

zne A (ad tamlamas-dan) zarf b F fiil
Yalnz bir kii-/n/in ko-ma-/s//y/-la ma kazanlmaz. (yal*nz)

zarf sfat (ad tamlamas-la) zarf b F | | b nesne edilgen fiil
151

2. Fiil kk, gvde ve atlarna eklenerek zarf bekleri oluturanlar: [E.REK], [N.CE] ve [ER.KEN] morfemleriyle bunlarn allomorflar: Ahmet snf-a
zne A zne A zarf b
gl-e.rek
zarf b F zarf b F
girdi.
fiil
Orhan ko-a.rak okul-dan ev-e geldi.

zarf b zarf b fiil
Aye ben-i gr-n.ce bayld.

| b nesne zarf b zne zarf b A F | fiil
(Ben) top oyna-ar.ken dtm.

zne A zarf b F fiil
retmen ben-i (Ben) durak-ta bekle-er.ken grd.

| zne A | zne b nesne zarf b zarf b F zarf b | fiil
(Ben) o-/n/u (o) mutfak-ta ala-ar.ken buldum.

| zne A | zne b nesne zarf b zarf F zarf b | fiil
3. Sfatlara eklenerek zarf bekleri yapanlar: [Ce, ca, e, a] allomorflar: Hrsz ev-e kolay-ca
zne A zarf b zarf b F
girdi.
fiil
Adam gizli-ce gz-den kayboldu.

Onlar ma- kolay-ca kazand.

152

4. Zarf olarak kullanlan sfatlar: ou sfatlar Trkede zarf olarak kullanlabilir: O iyi bir kzdr (sfat). O iyi yzer (zarf). Bu yava bir arabadr (sfat). Bu araba yava gider (zarf). O gzel bir kzdr (sfat). O gzel ark syler (zarf). 5. Baz sfatlar tekrarlanarak zarf bekleri olutururlar: O yava yava yryor. Biz hzl hzl yrdk. Onlar tembel tembel oturuyorlar. Arsz arsz srtyordu. Gzel gzel oynayn. Onlar sk sk ziyaret ettim. Kara kara dnyordu. Derin derin dnd. 6.Trkede taklit edilmi sesler de yinelenerek zarf bekleri oluturabilir. rnein: Ml ml uyu-u.yor. (m*l / m*l / u*yu*yor) Bebek tp tp yr-.yor. (be*bek / t*p / t*p / y*r*yor) Kkr kkr gl-.yor. (k*kr / k*kr / g*l*yor) Kara kara dn-.yor-sun. (ka*ra / ka*ra / d**n*yor*sun) Adamlar harl harl a.l-.yor-lar-d. (a*dam*lar / ha*rl / ha*rl /a*l**yor*lar*d) Boaz Kprs/n/n k-lar- gece-le.yin l l ldar.
(bo*az / kp*r*s*nn / *k*la*r / ge*ce*le*yin / *l / *l / *l*dar) (Ben) (o-/n/un) ben-i apr upur pme-/s/i/n/-den holanmyorum.
zne A (ad tamlamas b-den) zarf b F fiil
(be*ni / a*pur / u*pur / p*me*sin*den / ho*lan*m*yo*rum)
153

(O) tr tr patates cips-i yiyor. (*tr / *tr / pa*ta*tes / cip*si / yi*yor) Dn ev-e dn-er-ken srlsklam oldum. (dn / e*ve / d*ner*ken / s*rl / sk*lam / ol*dum) Bu sabah kalk-tk-m-da lapa lapa kar yayordu. (dn / sa*bah / kalk*t*m*da / l*pa / l*pa / kar / ya**yor*du) (O) hl horul horul uyuyor.
zne A zarf zarf b F fiil
(ha:*l: / ho*rul / ho*rul / u*yu*yor) Kular cvl cvl tyordu. (ku*lar / c*vl / c*vl / *t**yor*du) (O) hapr hupur yemek yiyordu. (ha*pr / hu*pur / ye*mek / yi*yor*du) (O) takr takr Trke konuuyor. (tak*kr / ta*kr / trk*e / ko*nu*u*yor) Hrsz sinsi sinsi odama girdi. (hr*sz / sin*si / sin*si / o*da*ma / gir*di) Hasan paldr kldr merdiven-den yuvarland.
(ha*san / pal*dr / kl*dr / mer*di*ven*den / yu*var*lan*d) Tencere fokur fokur kaynyordu. (ten*ce*re / fo*kur / fo*kur / kay*n*yor*du)
DNM (TRANSFORMATION)
nsana zg bir yetenek olan dili beynin nasl ynettii sorusuna cevap vermek iin nce beyin denen organn dili retmek iin nelere sahip olduunu grelim:
1. Bellek (memory):
Bilisel Psikoloji ve Bilisel Nrobilim / Bellek ve Dil, wikibooks.org/wiki/ (Cognitive Psychology and Cognitive Neuroscience / Memory and
154

Language, wikibooks.org/wiki/) internet adresindeki bilimsel makaleye gre bellek blme ayrlmaktadr: duyu bellei (Sensory memory), ksa sreli bellek (short-term memory) ve uzun sreli bellek (long-term memory). Duyu bellei, verilen enformasyonu saniyenin binde biri kadar bir srede depolar ve iki blmden oluur. Simgesel bellek (iconik memory) grsel enformasyonu depolamaktan, yank bellei (echoic memory) ise iitsel enformasyonu depolamakla grevlidir. zetlenecek olursa, bir kii dilsel sesleri iitir iitmez bunlar uzun sreli belleinde depolar ve mr boyu kullanmak iin saklar. Dilbilimsel olarak bu sesler fonemleri, heceleri ve vurgular ierir. Fonemler ve heceler bellekte depolanrken beraberlerinde anlamsal birimler olan morfemleri de yklenirler. Fonemler morfemleri dillendirmek iindir. Fonemler iitilince morfemler anlalr. Ya da morfemleri dillendirmek iin fonemler ve heceler kullanlr.
2. Mantk (logic):
nsan beyni, iitme organlar vastasyla bellee yerletirdii fonem ve morfemleri baka kiilere ulatrmak iin mantksal bir dzene sokar. Bu mantksal dzen tm insanlarda ortak olduu dnlen bir sistem iinde geliir ve buna dil igds (language instinct) ad verilir. Ksaca zetlenirse, Noam Chomsky ve Steven Pinker'in sylemlerine gre, dnce tmceleri olutururken, tm insanlarda doutan var olan rasyonel (rational) kalplar kullanr. Bu kalplar, geleneksel gramerlerde de olduu gibi temelde zne ve yklemdir. Noam Chomsky bu iki temel geyi NP + VP ksaltmalaryla gsterir. Bu ksaltmalar Trkede ad bei A ve fiil -bei F olarak gsterebiliriz. Geleneksel gramerlerde bunlarn karl zne grubu ve yklem grubudur. Ancak, Trkede geisiz fiillerle oluturulan fiil gruplar, ilerinde ek olarak zneleri de barndrdndan, tek balarna hem yklem hem tmcedirler. rnein: -.yor-um, Samala-.yor-sun, al-.yor-lar. Her tmce, uzun ya da ksa, iki temel unsurdan oluur: zne ve yklem. zne, tmcenin kim ya da ne hakknda olduunu syler. Yk-
155

lem ise zne hakknda gereken tm bilgileri ierir. rnein: Ahmet dt.
zne A yklem F
al-.yor-uz.
F zne tmce
Ahmet dn yolda yrrken nne bakmayp kzlara bakt iin dt.

zne A (ad b) zne A yklem F yklem F
Tarlada alan ocuk inekleri kovalad.
(Ben-im) anne-em (ben-im) top oyna-ma-am-a kzd.

(ad tamlamas) zne A (ad tamlamas)-a zarf b F | fiil
Not: Bu kitapta ayralar iinde gsterilen (ben-im) gibi kavramlar bu szckleri vurgulamak iin kullanlr, gerekmedike kullanlmaz. Ancak, yukarda verilen son tmcede olduu gibi, benim annem ve benim oynamam gibi ad tamlamalarnda, Trkenin zellii gerei, anne-em ve oyna-ma-am szcklerindeki em ve am iyelik morfemleri ben-im kavramlarn yanstt iin benim, senin, onun, bizim, sizin, onlarn tamlayanlar ad tamlamalarnda gerekmedike kullanlmaz. Ad tamlamalarnda bunlarn ayra iinde kullanlmas, an-nem ve gitmem szcklerinin benim annem ve benim gitmem biiminde ad tamlamalar olduunun belirtilmesi iindir. Bu nedenle, yukardaki son rnek tmce aadaki biimde de yazlabilir: Anne-em
(ad tamlamas) zne A
top oynama-am-a
(ad tamlamas)-a zarf b F
kzd. (anne-em = ben-im anne-em)

| fiil
Trkede tm tmceler, teki dillerde olduu gibi, zne ve yklem gruplarndan (A + F) olumutur. Mantk, tm basit tmceleri de ad beklerine dntrerek bunlar ayn A + F mantksal yaps iine yerletirebilir.
156

Daha nceki konularda deinilen temel tmce ile basit tmce kavramlarn birbirinden ayrmak gerekir. Temel tmceler (kernel sentences) dnsel yapda oluturulan tmcelerdir. Basit tmceler ise (simple sentences) gramatik yapnn oluturduu tmcelerdir. rnein: Kpek kat. Kpek karayd.
zne A yklem F zne A yklem F
Verilen bu iki tmce de temel tmcedir. Ancak mantk bu iki tmceyi bir anda kara kpek (zne) kat (yklem) biiminde basit bir tmceye dntrr. rnein, mantk, "Hangi kpek?" sorusunu dnr dnmez, "kara kpek" dnmn yapar ve "kara kpek kat" tmcesin oluturur. Mantk bundan sonraki aamalarda temel tmceleri deil, iinde tek bir fiil grubu bulunan basit tmceleri isterse A + F mantksal (rational) tmce kalbnda kullanabilmek zere ad beklerine dn-trebilir. rnein: Ahmetin bir kara kpei var. Ahmetin kara kpei (ad tamlamas) Ahmetin kara kpei kat.
(ad tamlamas) zne A fiil F
Mantk, tmceleri oluturmak iin iki ilem yapar. Bunlardan birincisi basit tmceleri oluturmak, ikincisi ise bu basit tmceleri gerektiinde adlatrmaktr. Dnm kurallarna gre adlatrlan bu basit tmceler, zne + nesne + fiil (geili fiil), zne + fiil (geisiz fiil), ya da "zne + olu" yaplarnda olan A + F mantksal yaps iine "zne" ya da "nesne" (A) olarak yerletirebilir. Basit tmceleri adlatrmak, insan zihni iin etkileimli (interactive) ve ezamanl bir ilemdir. Bu nedenle, basit tmceler dncede oluurken, mantk ayn anda bunlar adlatrabilir. Bu yzden insan isterse bir basit tmce, isterse bu basit tmceyi adlatrp "zne+yklem" tmce kalbna yerletirmek zere (belirten + belirtilen) biimine dntrr. Bu ilemi yapma drts "hangi?" kavramnn aratrlmasyla balar ve mantk bir basit tmceyi "hangi" kavramn yanstr bir biime dntrr. rnein:
157

Bir ocuk sokakta kouyordu. Bu ocuk dt. Hangi ocuk dt? Sokakta koan ocuk dt.
belirten A belirtilen fiil F
Mantk basit bir tmceyi "belirten + belirtilen" yapsnn yan sra "tamlayan + tamlanan" yapsna da dntrebilir. Eer basit bir tmce "zne + nesne + fiil" tmce kalbnda zne ya da nesne olarak kullanlmak istenirse bu tmce "tamlayan + tamlanan" (ad tamlamas) yapsna da dntrlebilir. Trkede isme dnm "tamlayan + tamlanan" yapsnda tamlanan blmlerinde kullanlan " [me, ma]" ve " [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk]" mastar allomorflaryla yaplan iki tr ad tamlamas vardr. rnein: ayet ad tamlamas zne, bazan da nesne olarak kullanlrsa "ad + V- [me, ma]-iyelik allomorfu" kullanlr: Ahmet koarken dt. Ahmet'in koarken d-me-/s/i Ahmet'in koar-ken d-me-/s/i kimse-/y/i ilgilendirmedi.
ad tamlamas zne A | b nesne F | fiil
Herkes ben-im koar-ken d-me-em-i seyretti.

zne A | ad tamlamas (b nesne) F | fiil
ayet ayn basit tmce nesne olarak ya da nasl, niin, nerede, ne, ne zaman, ka kez, gibi soru szckleriyle kullanlrsa bu kez ad tamlamasnn tamlanan blmnde ses uyumuna gre " [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk]-iyelik allomorfu- [i, , , u]" kullanlr. rnein: Fatma ben-im gel-dik-im-i gr-me-di. (be*nim / gel*di*i*mi)
zne ad tamlamas (b nesne) fiil
Ben sen-in d-tk-n- gr-me-di-im. (se*nin / d*t**n)

Kimse o-/n/un ala-dk--/n/ iit-me-di. (o*nun / a*la*d**n)

158

Biz Ahmet'in nasl, nerede, neden d-tk--/n/ bil-me-i.yor-uz.
(biz / ah*me*din / na*sl / ne*re*de / ne*den / d*t**n /bil*mi*yo*ruz) Yukarda verilen allomorflarda altlar tek izgilerle belirtilmi olan /k/ fonemleri hecelerinden koparak izleyen /i, , , u/ nlleriyle birleince // fonemine dnrler.
AD BEKLER OLUTURMA KURALLARI

Mantk belirli baz dnm kurallar kullanarak basit tmceleri, bunlarn zaman kavramlarn gz ard ederek, belirli ad tamlamas beklerine dntrebilir. Dnce, bu ilemi spontane olarak basit tmceler dncede mevcut iken e zamanl olarak gerekletirir. Trke basi bir tmce tmyle bir ad beine ya [me, ma] ya da [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk tuk] mastar allomorflaryla dntrlebilir. rnein: Kzlar tarlalar-da iek topluyor.
zne A zarf b bs nesne F fiil
1. Kzlar tarlalarda iek topluyor. kzlar-n tarlalar-da iek topla-ma-/s/

tmce tmce (ad tamlamas) A (ad tamlamas) A
2. Kzlar tarlalarda iek topluyor. kzlar-n tarlalar-da iek topla-dk-
Yukardaki 1 numaral tmce ve benzerlerinde yaplan A dnm, tmcelerde genelde zne olarak kullanlr: Kzlarn tarlalar-da iek toplamas ben-i ilgilendirmiyor.
tamlayan zarf bei bs nesne tamlanan zne A | b nesne F | fiil
Yukardaki 2 numaral tmce ve benzerlerinde yaplan A dnm ise tmcelerde genelde nesne olarak kullanlr: (Ben) kz-lar-n tarla-lar-da iek topla-dk-/n/ grmedim.
zne A tamlayan zarf bei bs nesne (ad bei) b nesne tamlanan F | fiil
159

Trkede etken yapl tmceler edilgen yapya dnnce zne dncede kalr ve belirtili nesne tmce bana geer. Bu gei srecinde belirtili nesne, belirlilik kavram ieren [i, , , u] allomorfunu yitirir. rnegin: Polis hrsz- yakalad. Hrsz yakaland.
zne A b nesne etken fiil F b nesne edilgen fiil F
Grld gibi, edilgen yapya dnen tmcede zne gibi grnen hrsz szc gerekte [] morfemi almam bir belirtili nesnedir. Etken yapdaki tm tmceler edilgen yapya dntklerinde, tmce bana geen belirtili nesneler [] morfemini tamadklar halde, dnsel olarak belirtilidirler. Bu nedenle bunlarn altna belirtili nesne szckleri yazlmtr. Edilgen yapl tmcelerde zne olmad iin bu tmceler tmyle fiil bekleridir (yklemdir). Kzlarn tarlalarda iek toplad grlmedi.
belirtili nesne (yklem) F edilgen fiil
Aada verilen rnek tmce iinde altlar izilerek numaralandrlm ad vardr. Verilen bu basit tmce, iinde bulunan her ad ayr biimlerde belirtecek ekilde belirten + belirtilen ad beklerine dntrebilir: Kzlar tarlalarda iek topluyor.
1 2 3
1. Kzlar tarlalarda iek topluyor. tarlalarda iek toplayan kzlar

tmce belirten A belirtilen
Tarla-lar-da iek topla-/y/an kz-lar okul-a gelmedi.

zarf bei bs nesne belirten sfat zne A | belirtilen | | zarf b F | | fiil
Tarla-lar-da iek topla-/y/an kz-lar ben-im renci-ler-im-dir.

zne bei A (ad tamlamas) olu F
160

(Ben) tarla-lar-da iek topla-/y/an kz-lar- grmedim.
zne A b nesne bei F fiil
Tarla-lar-da iek topla-/y/an kz-lar cezalandrlmad.

b nesne bei F edilgen fiil
2. Kzlar tarlalarda iek topluyor. kzlar-n iek topla-dk-lar- tarlalar

belirten A belirtilen
(Ben) kz-lar-n iek topla-dk-lar- tarla-lar- gezdim.

zne A b nesne bei F fiil
Kz-lar-n iek topla-dk-lar- tarla-lar suland.

Kz-lar-n iek topla-dk-lar- tarla-lar bakmszd.

zne A (sfat) olu F
3. Kzlar tarlalarda iek topluyor. kzlarn tarlalarda topladk- iekler (Ben) kz-lar-n tarla-lar-da topla-dk- iek-ler-i anne-em-e verdim.
zne A b nesne F zarf b fiil
Kz-lar-n tarla-lar-da topla-dk- iek-ler harikayd. (top*la*d*)

zne bei A (sfat) olu b F
Kzlarn tarlalarda toplad iekler retmen-e gnderildi.

(ad tamlamas b) b nesne F zarf b edilgen fiil
Yukardaki rneklerde grld gibi, zneyi belirten belirtme sfatlar fiil+[en, an], geriye kalan adlar belirten belirtme sfatlar fiil- [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] biimindedirler.
SORU SZCKL AD BEKLER

Soru szckleri ieren ad bei dnmlerini anlamak iin aada verilen tmceyi rnek bir basit tmce olarak ele alalm. Bu tmcedeki
161

geleri soran soru szckleri, gelerin altlar izgilerle izildikten sonra izgilerin altlarna yazlmtr:
Aye ocuklarna baz oyuncaklar almak iin dn
kim? kime? niin?
otobsle markete gitti.

nereye? ne yapt?
ne zaman? nasl?
Yukarda verilen bu basit tmcenin tm iki biimde ad beine dntrlebilir: 1. Ayenin ocuklarna baz oyuncaklar almak iin markete git-me-/s/i 2. Ayenin ocuklarna baz oyuncaklar almak iin markete git-tik-i Yukardaki bir numaral A dnm yaps genellikle zne bazen de nesne olarak kullanlrken, ikinci tip A yaps yalnz nesne olarak kullanlr:
Ayenin baz oyuncaklar almak iin dn markete gitmesi beni ilgilendirmez.
belirten
zarf bei
ad tamlanas zne A
belirtilen | b nesne F
| fiil
(Ben) Aye/n/in market-e yalnz git-me-/s/i-/n/i anlamyorum.

zne A belirten zarf b zarf b nesne belirtilen F | fiil
(Ben) Ayenin baz oyuncaklar almak iin markete git-tik-i-/n/i grmedim.

zne A (b nesne) A F fiil
Fatmann market-e git-tik-i grlmemitir.

(b nesne) A F edilgen fiil
Biz-im snf-ta top oyna-ma-a.mz retmen-i kzdr-d

ad tamlamas (zne) A b nesne F fiil
Biz onlar-n ma- kazan-ma-/s/-/n/ bekle-i.yor-uz. (bek*li*yo*ruz)

zne A ad tamlamas b nesne F (yklem) | fiil
Soru szckl tamlamalar: 1. kim-in:
162

(Ben) kim-in market-e git-tik-i-/n/i bilmiyorum.
zne A (ad tamlamas b) b nesne F fiil
2. kim-e: (Onlar) biz-im kim-e oyuncak al-dk-.mz- bil-me-i.yor-lar. (bil*mi*yor*lar)

zne A ad tanlamas b b nesne F | fiil
3. kim: Sen ben-im kim ol-duk-um-u bil-i.yor mu-sun?

zne A ad tamlamas b F (yklem) fiil
3. niin: (Ben) Aye/n/in niin market-e git-tik-i/n/i bilmiyorum.

zne A (ad bei) b nesne F fiil
4. ne zaman: (Ben) Aye/n/in ne zaman market-e git-tik-i-/n/i bilmiyorum.

5. nasl: (Ben) Aye-/n/in market-e nasl git-tik-i-/n/i bilmiyorum.

6. nere-/y/e: (Ben) Aye-/n/in nere-/y/e git-tik-i-/n/i bilmiyorum.

7. ne: (Ben) Aye-/n/in ne yap-tk--/n/ bilmiyorum.

Yukardaki rneklerde grld gibi, ilerinde soru szckleri olan
163

ad beklerinin hepsi ad-iyelik + fiil-[MEK]-iyelik" tamlamas yapsndadr. Bu tamlamalarnn sonlarna [i, , , u] belirten allomorflar eklendiinde bu tamlamalar belirtili ad tamlamalar olurlar ve tmcelerde belirtili nesne olarak kullanlrlar. Ksaca zetlersek: Ben kim-in, nereye, ne zaman, niin, nasl, kimle gittik-i-/n/i bilmiyorum.
zne b nesne fiil
(Ben) onun gitme-/s/i-/n/i anlamyorum.

zne b nesne fiil
Onun gitmesi ben-i ilgilendirmez.

zne b nesne fiil
Etken yapl tmceler edilgen yapya dntnde, belirtili nesneler tmce bana geince bunlar belirtili olma zelliklerini sonlarna [i, , , u] belirten allomorflarn almadan devam ettirirler. Edilgen tmcelerde zne olmaz. Tmce balarnda bulunan szckler zne gibi grnseler bile bunlar [i, , , u] belirten ekleri almam belirtili nesnelerdir. Verilen soru szckl ad beklerini ieren tmceleri edilgen yapya dntrrsek zne ortadan kalkar ve tmce btnyle fiil bei (yklem) olur: (Ben) kim-in market-e git-tik-i-/n/i bilmiyorum. (etken tmce) Kim-in market-e git-tik-i bilinmiyor.
b nesne edilgen fiil F (yklem)
(Ben) o-/n/un ne yap-tk--/n/ bilmiyorum. (etken tmce) Onun ne yapt bilinmiyor.

b nesne edilgen fiil F (yklem)
Dnl fiillerle yaplan tmceler edilgen yapl fiillerden biraz daha deiiktir. Bu tip tmcelerde zne, hem zne hem nesnedir: Aalar kendileri-/n/i beyaz-a brd. (etken tmce)
Aalar
zne + b nesne A
beyaz-a
zarf b
brnd. (dnl tmce)

dnl fiil F
164

(Ben) yeni ay- grdm. Yeni ay
zne A b nesne F fiil
grnd.
zne + nesne dnl fiil A F
BAST TMCELERN ZARF BEKLERNE DNM

Dnce (mantksal yap) basit tmceleri zaman, sebep, ama, neden, sonu, hal, derece, yer, koul ve kartlk (ramen) kavramlar iermeleri iin zarf beklerine dntrebilir. Zarf bekleri oluturmak iin ad ve ad beklerine eklenen [e, a], [de, da, te, ta], [den, dan, ten, tan] ve [le, la] allomorflar yan sra, ad ve ad beklerinin ardndan edatlar da (postpositions) kulanlr. Ad bekleri ya tek bir addan, ya bir zamirden, ya bir mastardan, ya bir ad tamlamasndan, ya da bir sfat tamlamasndan oluabilir. Sfat tamlamalar bir sfat ve addan olumakla beraber ikisi bir araya geldiinde ad bekleri olutururlar. rnein aada kullanlan szcklerin ya da szck dizilerinin tm tmcelerde ad olarak kullanlr. Zamir: ben, sen, o, biz, siz, onlar. Ad: Ahmet, Fatma, okul, ev, aa, iyilik, apknlk, deney, sevgi. Mastar: yrmek, yrme, yry, beklemek, bekleme, bekleyi. Ad tamlamalar: benim odam, senin kzn, onun enesi, oda-/n/n kap-/s/, araba-/n/n rt-/s/, kular-n t--, biz-im al-ma-amz, Fatma'/n/n ala-ma-/s/, ben-im al-tk-m. Ad tamlamalarnn tamlayan ve tamlanan blmlerinde ad olduklar iin mastarlar da kullanlr ve tmcelerdeki grevleri addr: ben-im bekle-me-em, o-/n/un gel-me-/s/i, al-ma-/n/n bit-me-/s/i, o-/n/un gl--, ma-n bala-ma-/s/, gne-in do-u-u, ben-im kork-tuk-um, o-/n/un anla-dk-, biz-im grdk-.mz ey-in hayalet olduk-u Sfat tamlamalar da birer ad beidir: iki ocuk, bir adam, gzel bir manzara, masa-da-ki vazo, araba-da oturan iki kz, bahe-de uu-an kular, siz-in al-tk-.nz irket-in mdr-
165
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER ZAMAN

Dnce (reasoning), basit tmcelere baz zarf kavramlar katmak iin, basit tmcelerin fiil kk ya da atlarna baz morfemler ekler. Bu morfemler ve bunlar izleyen zarflar beraberce yukarda sz edilen zarf kavramna dnm zarf bekleri olutururlar. Bu zarf bekleri mastarlar gibi hem zaman kavram iermezler hem de mastarlar gibi kendilerine ait zneler, nesneler ve zarflar alabilirler. Bu beklerde kullanlan nce ve sonra zarflar, dnm zarf beklerine ait olduklarndan tmcelerin fiil gruplarnn zamanlarn etkilemezler: 1. Fiil- [me-den, ma-dan] (nce) (zarf bei) Verilen allomorflar basit tmcelerine eklendii zaman bu tmceleri nce kavraml zarf beklerine dntrrler: (Sen) dev-in-i yap + nce (sen) dev-in-i yap-ma-dan (nce) (Sen) dev-in-i yap-ma-dan (nce) okul-a git-me.
zne A zarf b F zarf b fiil
(Ben) ev-e gideceim + (nce) (ben) ev-e git-me-den (nce) (Ben) ev-e git-me-den (nce) biraz meyve alacam.
zne A zarf bei F bs nesne fiil
(Ben) tiyatro-/y/a gittim (nce) (ben) tiyatro-/y/a git-me-den (nce) (Ben) tiyatro-/y/a git-me-den (nce) piyes-i okumutum.
zne A zarf bei F b nesne fiil
Yukardaki tmcelerde ayra iindeki szckler gerekmedike kullanlmaz. Grld gibi devini yapmadan nce, eve gitmeden nce, tiyatroya gitmeden nce zarf beklerindeki nce zarflar yap ma ve git-me mastarlarnn zamann belirler. Yklem beklerindeki fiil gruplar bundan etkilenmez. rnein: Tren ben istasyona var-ma-dan (nce) kalkmt.
zne A zarf bei F fiil
166

(Sen) cevap ver-me-den (nce) dn.
(Ben) unut-ma-dan (nce) o-/n/u defter-im-e yazacam.

zne A zarf bei b nesne F zarf bei fiil
2. Fiil-[dik-ten, dk-tan. dk-ten, duk-tan, tik-ten, tk-tan, tk-ten, tuk-tan] + sonr a Trkede fiil-[dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflar mastar retirler ve tmcelerde hem ad tamlamas olarak kullanlrlar, hem de sonlarna adlarda olduu gibi [ten, tan] allomorflar alabilirler. Aada italik harflerle yazlm blmler, sz sylenmeden nce szn dncede tasarlanm biimidir. Dnm () iaretinden sonraki blm ise szel yapdr: Ahmet devini bitirecek + sonra Ahmet devini bitir-dik-ten sonra Ahmet devini bitirdi + sonra Ahmet devini bitir-dik-ten sonra Ahmet devini bitirir + sonra Ahmet devini bitir-dik-ten sonra Ahmet dev-i-/n/i bitir-dik-ten sonra yatt, yatacak, yatmt, yatmal.
zne A zarf bei zarf bei zarf | fiil F | fiil | fiil | fiil
Yamur duracak + sonra yamur dur-duk-tan sonra (Biz) yamur dur-duk-tan sonra yol-a kacaz. (yo*la)
zne A zarf bei F zarf b fiil
(O) du yapt + sonra o du yap-tk-tan sonra (o) du yap-tk-tan sonra yatt.

(Biz) konser bit-tik-ten sonra bir restoran-a gidelim.

zne A zarf bei F zarf bei fiil
3. fiil-[in.ce, n-ca, n-ce, un-ca]
167

Basit tmcelerin fiil kk ya da atlarna eklenen bu allomorflar, eklendikleri fiillerin olu ann ifade eden zarf bekleri olutururlar. Bu zarf bekleri de ncekiler gibi zaman kavram iermezler. rnein: renciler renciler renciler renciler renciler renciler renciler renciler renciler
zne
zil zil zil zil zil zil zil zil zil
al-n.ca al-n.ca al-n.ca al-n.ca al-n.ca al-n.ca al-n.ca al-n.ca al-n.ca

zarf bei
dar dar dar dar dar dar dar dar dar

zarf
kar. kacak. kt. km. kmal. kard. kmalyd. kacakm. kabilir.

fiil
Dncede olan tm basit tmceler zarf beklerine ayn biimde dnrler: Zil alar. [n.ca] zil al-n.ca Zil alacak. [n.ca] zil al-n.ca Zil ald. [n.ca] zil al-n.ca Sen okul-a gideceksin. [in.ce] sen okul-a git-in.ce (Sen) okul-a git-in.ce retmen-in-i greceksin. (gi*din*ce)
zne A zarf bei b nesne F fiil
O ben-i grd. [n.ce] o ben-i gr-n-ce O

zne A
ben-i gr-n.ce glmsedi.

zarf bei F fiil
retmen snf-a girer. [in.ce] retmen snf-a gir-in.ce Tm renci-ler retmen snf-a gir-in-ce ayak-a kalk-ar. (a*ya*a)
Sen haber-i iiteceksin.[in.ce] sen haber-i iit-in.ce (Sen) haber-i iit-in-ce mutlu ol-a.cak-sn.
zne A zarf bei F sfat (olu)
168

Trafik k-lar- krmz-ya dnecek. [n.ce] krmzya dn-n.ce (Biz) trafik k-lar- krmz-/y/a dn-n.ce dur-ma.l-/y/z.
4(a). fiil- [ir, r, r, ur, er, ar]-ken Verilen allomorflar, imdiki zaman ve imdiki zamann hikyesi (srekli gemi zaman) kipleriyle yaplm olan basit tmcelerin fiil kk ve atlarna eklenince bunlar sreklilik kavraml zarf beklerine dntrrler. rnein: Hasan bahe-de oyna-u.yor-du.[ar-ken] hasan bahe-de oyna-ar-ken Hasan bahe-de oyna-ar-ken bir saat buldu.
zne A zarf bei bs nesne F fiil
Ben ev-e gidiyorum. [er.ken] eve git-er-ken (gi*der*ken) (Ben) ev-e git-er-ken banka-/y/a urayacam.
zne A zarf bei zarf bei F fiil
(Ben-im) ev-e giderken banka-/y/a ura-ma-am gerekiyor.

| tamlayan zarf bei zarf bei zne A | tamlanan | | fiil F
Ahmet kz-lar-a bak-.yor. [ar.ken] Ahmet kz-lar-a bak-ar-ken Ahmet kz-lar-a bak-ar-ken ukur-a decek.
zne A zarf bei zarf b F fiil
4(b). [KEN] Verilen bu morfemin allomorflar yoktur ve olu bekleriyle olduum, olduun, olduu, olduumuz, olduunuz, olduklar zaman anlamnda kullanlrlar: Ben ev-de-/y/im. [ken] ben ev-de/y/-ken (evde olduum zaman)
169

Kimse sen-i ben ev-de/y/-ken aramad
zne A b nesne zarf bei F fiil
Bu adam sinirli. [ken] bu adam sinirli/y/-ken (Sen) bu adam sinirli/y/-ken (o-/n/un) yan--/n/a yaklama.
zne A zne A zne A zne A zarf bei F b nesne zarf bei F bs nesne F fiil fiil zarf bei fiil
(Sen) ev dev-in-i ben bura-da/y/-ken yap. (Sen) ben bura-da/y/-ken grlt etme.
zarf bei
Kedi sen mutfak-ta ura-r.ken btn st- iti

zarf bei F b nesne fiil
5. ad-[den, dan, ten, tan] + beri Yukarda verilen allomorflar, bir ad ya da bir ad beine eklendikten sonra beri edat kullanlarak zarf bekleri oluturulur. Bu zarf bekleri gemiteki belirli bir zamandan bu yana anlam tar. Gemiteki bir zaman bildiren bu adlar tek bir addan ya da iki addan oluabildii gibi, bir ad beinden de oluabilir. Szel yap, nl nsz uyumuna gre bu ad ya da ad beklerine, verilen allomorflardan uygun olann ekler ve bunlardan sonra beri edat kullanlr. rnein: (Ben) dn-den beri bir ey yemedim. (Dnden beri ben bir ey yemedim.)
zne zarf bei edat | A zarf bei bs nesne F | fiil
Kar geen ay-dan beri yamad. (Geen aydan beri kar yamad.) zne zarf bei fiil
A F
Trkede zarf beklerinin tmcedeki yerleri bu beklere verilen neme gre deiebilir. Zarf bei fiile ne kadar yaknsa o kadar nem kazanr. zne iin de ayn durum geerlidir. zne de fiile ne kadar yaknsa o kadar nem kazanr.
170

Ben sen-i ilk grdm.[andan beri] ben-im sen-i ilk grdk-m-den beri (Ben) (ben-im) sen-i ilk grdk-m-den beri seviyorum.
zne A tamlayan tamlanan-den beri zarf bei F | fiil
(Ben) (ben-im) Amerika-dan dn-dk-m-den beri hi uak-a binmedim.

zne A zarf bei F zarf zarf b fiil
6 (a). ad-[e, a] + kadar (dek) Yukarda verilen allomorflardan birisi szel yap tarafndan nl uyumuna gre seilerek bir ada eklenir ve sonra kadar edat kullanlr. Sonlarna [e, a] allomorflarndan biri eklenmi adlardan sonra kadar ya da dek edatlar kullanlnca bu diziler zarf beklerine dnr. rnein: (Ben) akam-a kadar almalym.
(Biz) gece yars-/n/a dek televizyon izledik.

6(b). fiil-[e.ne, a.na] + dek Yamur durdu. [o zamana dek] yamur dur-a.na dek (Biz) yamur dur-a.na dek ev-de bekledik.
(Biz) grlt bit-e.ne dek uyuyamadk.

7. Olumlu ve Olumsuz Geni Zaman Kipleri
171

Olumlu ve olumsuz geni zaman nc kii allomorflar ieren fiil guruplar ard ardna sylendiinde o anda anlam tayan ve zaman kavram iermeyen zarf bekleri olutururlar. rnein: gel-ir gel-mez, gr-r gr-mez, gir-er gir-mez, iit-ir iit-mez Fatma oda-/y/a gir-er gir-mez bir iskelet grecek.
Herkes haber-i iit-ir iit-mez gl-me-/y/e balad.

zne A zarf bei F zarf bei fiil
Hasan akmak- yak-ar yak-maz byk-lar- tututu. (ak*ma*)

zne A zarf bei F b nesne fiil
SEBEP (NEDEN)
Sebep (neden) kavraml zarf bekleri oluturmak iin fiil kk ya da atlarnn sonlarna nl ve nsz uyumuna gre [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflarndan birisi ve kii allomorflar eklenir ve ardndan iin edat kullanlr. rnein: retmen ben-i (Ben-im) ders-e ge gir-dik-im iin cezalandrd.
zne A | b nesne ad tamlamas zarf bei F edat | fiil
(Ben) sorular g ol-duk-u iin onlar-n ok-u-/n/a cevap veremedim.

zne A | zarf bei ad tamlamas-/n/a | zarf bei bs nesne F | fiil
(onlar) ok yamur ya-dk- iin ma-a zaman-/n/-da varamadlar.

zne A zarf bei zarf b F zarf b fiil
Not: gir-dik-im, ol-duk-u, ok-u-/n/a, ya-dk- szcklerindeki altlar izilmi /k/ sert nszleri szel yap tarafndan // yumuak nszlerine dntrlr.
172
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER RAMEN (KARIN)

Ramen ve karn edatlar ad ya da ad beklerine eklenen [e, a] allomorflarndan sonra kulanlrsa ama, fakat, ne var ki kavraml zarf bekleri oluur: Youn bir sis vard ama youn sis-e ramen (Biz) youn sis-e ramen kara-/y/a ulatk.
zne A zarf bei zarf bei F fiil
Takm (takm-n) ok iyi oynama-/s/-/n/a ramen baaramad.

zne A tamlayan zarf + zarf tamlanan-a zarf bei F edat | fiil
Yukarda verilen (takm-n) tamlayan kullanlmaz. nk oynama/s/ tamlananndaki /s/ eki takm-n anlamn ierir. rnein Ahmet bugn okula gelmedi, nk anne-/s/i hasta denildiinde anne/s/i szc Ahmet-in anne-/s/i demektir. Bu gn babam okula gelecek denildiinde babam benim babam demektir. Bu nedenle ad tamlamalarnda sadece dncede var olan ben-im, sen-in, o/n/un, biz-im, siz-in ve onlar-n tamlayanlar kullanlmaz. Ancak n kii tekil ve oul zamirleriyle yaplan tamlamalarda onun babas denildiinde kimin babas olduu belli olmad iin, onun tamlayan yerine Ahmetin, Ayenin gibi zel adlarn kullanlmas gerekli olur. Verilen rnek tmcelerde annem, okulum, baban, eviniz tamlananlar srasyla benim annem, benim okulum, senin baban, sizin eviniz anlamlarn ierdiinden, annem, okulum, baban ve eviniz szckleri tek balarna birer ad tamlamasdr. Bu nedenle, bunlarn altlarna izilen izgilerin altlarna ad tamlamas ya da ad bei (A) yazlmtr. Halde edat da ramen ya da karn edatlar yerine kullanlabilir. rnein:
173

(Ben) ko-tuk-um halde otobs-e yetiemedim.
zne A ad tamlamas edat zarf bei | zarf bei F | fiil
Fatma problem-i z-dk- halde iyi bir not alamad.

zne A zne A zarf bei F zarf bei (ad tamlamas) b nesne F fiil bs nesne fiil
Ahmet yamur ya-dk- halde emsiye-/s/i-/n/i amad.
Yukardaki rneklerde kotuk-um (benim kotuum), emsiye-/s/i (kendisinin emsiyesi) tamlamalarnn tamlanan blmleri olduklar iin, bu blmler tek balarna ad tamlamalarnn tmn temsil ederler. Tamlayan blmleri dncede kalr.
AMA
Trkede ama kavraml zarf bekleri elde etmek iin istek kipli basit tmcelere diye edat, ya da ad beklerine iin edat eklenir. stek kipi ieren basit bir tmce kurmak iin fiil kk, gvde ya da atlarna [e, a] ve kii allomorflar eklenir. rnein: (Ben) yaz-a-/y/m. (Ben) gez-e-/y/im. (Ben) ren-e-/y/im. (Sen) yaz-a-sn. (Sen) gez-e-sin. (Sen) ren-e-sin. (O) yaz-sn. (O) gez-sin. (O) ren-sin. (O) anla-sn. (Biz) yaz-a./l/m. (Biz) gez-e-/l/im. (Biz) ren-e-/l/im. (Siz) yaz-a-sn.z. (Siz) gez-e-sin-iz. (Siz) ren-e-sin-iz. (Onlar) yaz-sn.lar. (Onlar) gez-sin.ler. (Onlar) ren-sin.ler. Yukardaki rnek tmcelerde grld gibi, nc tekil ve oul istek kipi eklerinde [e, a] allomorflar kullanlr. Szel yap, her zamanki gibi, birbirini izleyen deiik nller arasna /y/ kaynatrma nszleri yerletirir. Birinci kii oul tmcelerinde ise kural d olarak /y/ ba datrma nsz yerine /L/ nsz kullanlr. Eer oul birinci kii iin /y/ nsz kullanlrsa fiil grubu birinci kii olur. a. diye:
174

(O) (ben) ieri-/y/e gir-e-/y/im diye kap-/y/ at.
zne zne zarf bei fiil A ad tmcesi zarf bei | edat F | | b nesne | | fiil
(Ben) (ben-im) at-m ka-ma-/s/n diye o-/n/u bir aa-a baladm.

zne A zne fiil ad tmcesi zarf bei | edat | | | | b nesne zarf bei F | | fiil
Babam (Ben) ngilizce ren-e-/y/im diye ben-i ngiltere-/y/e gnderdi.

zne A zarf bei b nesne F zarf bei fiil
Yukardaki rneklerde gsterildii gibi, Ben ieriye gireyim, Benim atm kamasn, Ben ngilizce reneyim tmceleri birer ad tmcesi olarak lullanldklar iin bunlardan sonra diye edat kullanlm ve bu yntemle ama kavraml zarf bekleri oluturulmutur. b. iin: Yukarda verilen ama kavraml zarf bekleri, iin edat kullanlarak da yaplabilir. Bu durumda, istek kipiyle yaplan tmce nce ad tamlamasna dntrlr, sonra da ardndan iin edat kullanlr. rnein: (Ben) ieri-/y/e gir-e-/y/im. (ben-im) ieri-/y/e gir-me-em (O) (Ben-im) ieri-/y/e girmem iin kap-/y/ at.
zne A ad tamlamas bei zarf bei edat F | b nesne | fiil
(Ben-im) at-m ka-ma-sn. (Ben-im) at-m-n ka-ma-ma-/s/ (Ben) (ben-im) at-m-n kama-ma-/s/ iin onu bir aa-a baladm.
zne A zincirleme ad tamlamas zarf bei edat | b nesne F | zarf b | fiil
175
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER YER

Basit bir tmceyi yer kavraml bir zarf beine dntrmek iin, basit tmce nce [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflarndan birisi ekli belirten biimine dntrlr ve ardndan yer-e zarf bei belirtilen olarak eklenir. rnein: (Sen) bir yerde bir kitap buldun. sen-in kitap- bul-duk-un yer (Sen) kitap- (sen-in) bul-duk-un yer-e koy. (bul*du*un)
zne A | | b nesne belirten belirtilen | ad bei-e | zarf bei fiil
(Sen) (sen-in) iste-dik-in yer-e gidebilirsin.

zne A ad tamlamas-e zarf bei F | fiil
(Sen) bir yer-e otur-mak istiyorsun. otur-mak iste-dik-in yer (Sen) otur-mak iste-dik-in yer-e oturabilirsin.
zne A ad bei-e zarf bei F | fiil
Not: [dik, dk, dk, duk, tik, tk, tk, tuk] allomorflarnda bulunan /k/ sert nszleri kendi hecelerinden ayrlp bir sesli ile birleecek olurlarsa szel yap tarafndan // yumuak nszlerine dntrlrler.
YNTEM (TARZ) (NASIL?)

Basit bir tmceyi yntem kavraml bir zarf beine dntrmek iin, basit bir tmce nce [DK] morfemi ekli bir ad tamlamasna dntrlr ve ardndan gibi edat kullanlr. rnein: (Ben) sana syledim + gibi ben-im sana syle-dik-im gibi (Sen) o-/n/u (ben-im) sana syle-dik-im gibi yapmalsn.
zne A | b nesne ad tamlamas zarf bei F edat | fiil
176

(Onlar) geldiler + gibi (onlar-n) gel-dik-ler-i gibi (Onlar) (onlar-n) gel-dik-ler-i gibi giderler. (Mustafa Kemal Atatrk)
zne A ad tamlamas zarf bei edat F | fiil
(Sen) istedin + gibi (sen-in) iste-dik-in gibi (Sen) (sen-in) iste-dik-in gibi yap.
zne A ad tamlamas edat zarf bei F | fiil
SANK, GYA, SZM ONA

Sanki anlaml zarf bekleri oluturmak iin tm kiplerin sonuna [mi, m, m, mu] allomorflaryla kii allomorflar eklenir ve arkasndan gibi edat kullanlr. Bu zarf bekleri genellikle doru olmayan bir varsaym tar. rnein: Anlam gibi grnyor. (-) (Anlamamtr, belki anlamtr) Bana salakmm gibi davranyor. (-) (Salak deilim.) Hastaym gibi yataktan kalkmyor. (-) (Hasta deil.) Beni tanmyormu gibi davrand. (-) (Beni tanyordu.) Hizmetisiymiim gibi bana baryor. (-) (Hizmetisi deilim.) Yukardaki tmceler, basit tmceden zarf beklerine aadaki gibi dnm olabilir: O sanki anlad. anla-m gibi (O)
zne A
anla-m gibi grnyor.

ad tmcesi edat zarf bei F | fiil
Sanki ben deli-/y/im. del-/y/-mi-im gibi (O) bana deli/y/-mi-im gibi davranyor.
zne | A zarf b ad tmcesi edat zarf bei F | fiil
177

Sanki Ahmet hasta. Ahmet hasta/y/-m gibi Ahmet hasta/y/-m gibi yatak-tan kalkmyor.
zne A ad tmcesi edat zarf bei | zarf bei F | fiil
Sanki Hasan beni tanmyor. Hasan ben-i tan-ma-.yor-mu gibi Hasan ben-i tan-ma-.yor-mu gibi davrand.
zne A | ad tmcesi zarf bei | edat F | | fiil
Sanki ben bir spermenim. ben bir spermen-mi-im gibi Karm ben bir spermen-mi-im gibi her ey-i yap-ma-am- istiyor.
zne A ad tmcesi zarf bei edat | ad tamlamas b nesne F | fiil
Sanki ben bir ocuk-um. ben bir ocuk-mu-um (Sen) (ben) bir ocuk-mu-um gibi bana davranma.
zne A ad tmcesi zarf bei edat F | zarf b | fiil
Sanki ben onun hizmetisiyim. hizmeti-/s/i/y/-mi-im gibi (O) (onun) hizmeti-/s/i/y/-mi-im gibi bana baryor.
zne A ad tmcesi zarf bei edat F | zarf b | fiil
Ayn yapya sahip baz tmceler doru varsayml olabilir: Bir ey yanyor olabilir. bir ey yan-.yor-mu gibi (Ben) bir ey yan-.yor-mu gibi bir koku alyorum.
zne A ad tmcesi edat | zarf bei bs nesne F | fiil
Sanrm bir soru sormak istiyorsun. bir soru sor-a.cak-m-sn gibi
178

(Sen) bir soru sor-a.cak-m-(sn) gibi grnyorsun.
zne A ad tmcesi zarf bei edat F | fiil
Sanrm sen bana kzdn. sen bana kz-m-sn gibi (Sen) bana kz-m-(sn) (gibi) gr-n-.yor-sun.
zne A ad tmcesi zarf bei edat F | fiil
NEDEN ve SONU
ki basit tmce neden ve sonu bildirmek iin art arda kullanlabilir. rnein: (O) ok hzl kouyordu. Kimse bu yz-den ona yeti-eme-di.
zne zarf A zarf F fiil zne A zarf bei zarf b F fiil
Verilen bu iki basit tmceden birincisi neden kavraml bir zarf beine dntrldkten sonra, iindeki bu yzden zarf bei karlm basit tmceyle beraber kullanlr: O ok hzl kouyordu (bu nedenle) o kadar hzl ko-u.yor-du ki O kadar hzl kouyordu ki kimse ona yeti-e.me-di.
zarf b zarf fiil | zarf bei bala zne A F | | zarf b | | fiil
Yk ok ar-d. ki at bile bu yz-den araba-/y/ ek-eme-di.

zne A zarf (sfat) olu zne zarf F A zarf bei b nesne F fiil
Yk ok ard (bu yzden) yk o kadar ar-d ki Yk o kadar ar-d ki iki at bile araba-/y/ ek-eme-di.
| | zarf bei zne zarf A F | | b nesne | | fiil
179
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER DERECELENDRME

Basit bir tmcede yklem, ya znenin bir eylemi nasl, niin, ne zaman, nerede.yaptn, ya da znenin ne, nasl olduunu ve nerede ne zaman bulunduunu syler. Eylem bildiren tmcelerin iinde znenin bir eylemi nasl yaptn bildiren hal zarflar, olu bildiren tmcelerin iinde ise znenin nasl olduunu bildiren niteleme sfatlar bu bulunur. Derecelendirme bu zarflar ve niteleme sfatlar hakkndadr. Niteleme sfatlar ve hal zarflar zerinde trl derecelendirme yaplr: stnlk derecesi, en stnlk derecesi ve eitlik derecesi. Trkede hemen tm niteleme sfatlar biim deitirmeden hal zarf lar olarak kullanlabilir.
stnlk:
stnlk tartmas, iki basit tmcenin zneleri arasnda yaplr. stnl belirtmek iin zne-den stnlk zarf bei ikinci tmcenin znesinden sonra kullanlr: Sen hzl ko-ar-sn. Ben daha hzl ko-ar-m. (Ben) sen-den (daha) hzl ko-ar-m.
zne A zarf bei zarf | zarf bei zarf zarf bei F | | fiil
Yukarda verilen tmcede grld gibi, sen-den szc bir zarf bei, daha szc hzl zarfn etkileyen bir zarftr. Bu durumda sen-den, daha ve hzl zarflar ard ardna gelerek beraberce bir zarf bei olutururlar. Fatma gzel-dir. Aye daha gzel-dir. Aye Fatma-dan (daha) gzeldir.
zne A zarf bei zarf zarf bei F | (sfat) olu
Uak-la seyahat et-mek ucuzdur. Otobs-le seyahat et-mek daha ucuzdur.
180

Otobs-le seyahat et-mek uak-la seyahat etmek-ten ucuz-dur.
mastar ad bei zne A mastar ad bei-den zarf bei F | (sfat) olu
Ahmet okul-a gel-di. Ben okul-a daha erken gel-di-im. (Ben) okul-a Ahmet-ten (daha) erken geldim.
zne A | zarf b zarf bei zarf zarf bei F zarf | fiil
Yukardaki rneklerde ayra iinde verilen daha zarflar birer glen-dirici olarak kullanldklarndan bunlar kullanmak isteme baldr. Bu nedenle Tmceler, bunlar kullanlmasa da ayn anlama gelir.
En stnlk:
stnlk derecesi sfat ve zarflarn ncesine en zarf koyularak yaplr: Ahmet biz-im okul-u.muz-da en uzun boy-lu renci-dir.
zne A ad tamlamas b-da zarf bei | | zarf sfat bei F | (ad) olu
ita hayvanlar ii/n/-de en hzl koan hayvandr

zne A ad tamlamas-de zarf bei zarf zarf sfat sfat bei F | (ad) olu
Eitlik:
Eitlik derecesi iki znenin eylem ya da sfatnn eit olduunu bildirmek iin kullanlr: Bir kedi bir kpek kadar hzl ko-a.bil-ir.
zne A ad edat zarf bei | zarf F | fiil
Ben-im baba-am sen-in baba-an kadar yakkl-dr.

ad tamlamas b zne A ad tamlamas b zarf bei edat F | (sfat) olu
181
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER ART (KOUL) TMCELER

art tmcelerinde zne olarak bir ad bei (A), yklem olarak bir fiil bei (F), ve bu yklem bei (F) iinde bir zarf bei bulunur. Fiil bekleri iinde bulunan zarf bekleri, ya doru varsayml ya da doru olmayan varsaymldr. Doru varsayml zarf bekleri, ilerinde bulunan fiil ya da olularn olumlu varsayldn, doru olmayan varsayml fiil ya da olu bekleri, ilerinde bulunan fiil ya da olularn olumlu varsaylmadn ifade ederler. Eer zarf beklerindeki fiil ya da olu gruplar doru varsaymlysa, fiil gruplarndaki fiiller Geni Zaman, Gelecek Zaman, Dili Gemi Zaman yaplarnda olabilirler. Eer zarf beklerindeki fiil ya da olu gruplar doru olmayan varsaymlysa, fiil beklerindeki fiiller Gemi Zamann Hikyesi yapsnda olurlar. Doru Varsayml Fiiller eren Zarf bekleri ve Tmcelerin Fiil Gruplar: Fiillerle Yaplan Zarf bekleri (doru varsayml): 1. (Sen) oku-(ur)-sa-an anla-ar-sn. (geni zaman) 2. (Sen) oku-ur-sa-an anla-/y/a.cak-sn. (gelecek zaman) 3. (Sen) oku-du/y/-sa-an anla-d-n (anla-m-sn-dr). (gemi zaman) Olu Fiilleriyle Yaplan Zarf bekleri (doru varsayml): 4. (O) iyi/y/-se okul-a gel-ir. (geni zaman) 5. (O) iyi ol-ur-sa okul-a gel-e.cek. (gelecek zaman) 6. (O) iyi ol-du/y/-sa okul-a gel-di (gel-mi-tir). (gemi zaman) Fiillerle Yaplan Zarf bekleri (doru olmayan varsayml): 7. (Sen) oku-sa/y/-d-n anla-ar-d-n. (gemi zaman) Olu Fiilleriyle Yaplan Zarf bekleri (doru olmayan varsayml): 8. (O) iyi ol-sa okul-a gel-ir-di. (geni zaman) (yi deil.) 9. (O) iyi ol-sa/y/d okul-a gel-ir-di. (gemi zaman) (yi deildi.) Yukarda zetleri verilen art tmcelerinin ayrntl emalar aadadr.
182

1: Kedi (sen) kap-/y/ ak brak-r-sa-an dar-/y/a k-ar.
zne A doru varsaylan zarf bei F zarf bei fiil
Yukarda verilen tmcede nemsenen blm zarf beidir. Eer tmcede zne nemsenirse kedi znesi fiile yakn olur: (Sen) kapy ak brakrsan kedi darya kar.
| | doru varsaylan zarf bei F | | zne | A zarf bei | | fiil
Yukarda emalar verilen iki tmce anlamsal ynden zdetir, ancak aralarnda zneye ya da zarf beine verilen nem fark bulunur. 2: Ahmet (biz) davet et-er-se-ek gel-e.cek. (e*der*sek)
zne A doru varsaylan zarf bei F fiil
(Sen) al-r-sa-an baar-a.cak-sn. (a*l*r*san)

3: (Sen) Parise git-ti/y/-se-en Eyfel Kulesi-/n/i gr-m-sn-dr.

zne doru varsayml zarf b A F b nesne fiil
(Sen) kap-/y/ ak brak-t/y/-sa-an kedi dar-/y/a k-m-tr.

| | doru varsayml zarf bei F zne A | | zarf bei | | fiil
Uak-la git-ti/y/-se-ler (onlar) Ankara/y/a var-m-lar-dr.

| | doru varsayml zarf b zne A F | | zarf bei | | fiil
183

(Sen) al-t/y/-sa-an baar-m-sn-dr.
4: (O) ev-de/y/-se kap-/y/

b nesne
a-ar.
fiil
zne doru varsayml.zarf b A F
Verilen tmcede "O" zamiri, hem ol fiilinin znesi, hem de a fiilinin znesi olduu ve "O" zamiri ayn kiiyi temsil ettiinden a-ar fiili iin ayn znenin tekrar kullanlmasna gerek kalmaz. a-ar zaten o aar demektir. Ahmet iyi/y/-se toplant-/y/a gel-ir.
zarf bei fiil zne doru varsayml z.. A F
5: (Biz) yarn hava iyi ol-ur-sa piknik-e git-e.cek-iz.

zne doru varsayml zarf bei A F zarf b fiil
(Biz) baarl ol-ur-sa-ak madalya al-a.cak-z.

zne doru varsaymj zarf b bs nesne A F fiil
6: Ahmet iyi ol-du/y/-sa ma-a git-mi-tir.

fiil zne doru varsayml zarf b zarf b A F
(O) yz- sap-sar ol-du/y/-sa ok kz-m-tr.

zne doru varsayml zarf bei A F zarf fiil
7: (Sen) stanbul-a git-se/y/-di-in camiler-i gr-r-d-n.

fiil zne doru olmayan varsayml zarf b b nesne A F
184

(Sen)
zne A
oku-sa/y/-d-n
doru olmayan varsayml zarf b F
adam ol-ur-du-un.
olu grubu
8: (O) ev-de ol-sa kap-/y/ a-ar-d.

fiil zne doru olmayan zarf b b nesne A F
(O)
ba- dert-te ol-sa
ben-i
ara-ar-d.
fiil
zne doru olmayan zarf b b nesne A F
9: (Sen) dikkatli ol-sa/y/-d-n araba-/y/ aa-a tosla-maz-d-n.

zne A doru olmayan zarf bei b nesne F zarf b fiil
Sen
ben-im kz-m ol-sa/y/-d-n
sopa-/y/ yer-di-in.
fiil
zne doru olmayan varsayml zarf bei b nesne A F
(Sen) kafes-i ak brak-sa/y/-d-n ku u-up git-er-di.

| | doru olmayan varsayml zarf bei F zne A | | zarf b | | fiil
(Ben)
zne A
dev-im-i bitir-se/y/-di-im
git-ip yat-ar-d-m. (gi*dip)

fiil
doru olmayan varsayml zarf b zarf b F
ou konumaclar ve yazarlar yukarda verilen doru olmayan varsayml zarf beklerinden [D] allomorflarn kararak ayn tmceleri kursalar da anlamda bir deiiklik olmaz: Oku-sa/y/-d-n anla-ar-d-n. = Oku-sa-an anla-ar-d-n. Ge gel-se/y/-di-im kz-ar-d-n. = Ge gel-se-em kz-ar-d-n. Dikkatli ol-sa/y/-d-n arpmaz-d-n. = Dikkatli ol-sa-an arpmaz-d-n. Erken bala-sa/y/-d-n bitir-ir-di-in.= Erken bala-sa-an bitir-ir-di-in. yi ol-sa/y/-d toplant-/y/a gel-ir-di.= yi ol-sa toplant-/y/a gel-ir-di. (Sen-in) yer-in-de olsa-am bekle-er-di-im. Yer-in-de ols-sa/y/-d-m...
185

Yukarda verilen art tmcelerindeki fiiller olumsuz olursa tmcelerin hepsi olumsuza dner fakat varsaymlar ayn kalr. rnein: Kedi (sen) kapy ak brak-maz-sa-an dar-/y/a k-maz.
zne A doru olduu varsaylan zarf bei F zarf bei fiil
Ahmet
zne A
iyi deil-se
doru olduu
toplant-/y/a gel-mez.
zarf bei F fiil
Kedi (sen) kap-/y/ ak brak-ma-sa-an dar-/y/a k-maz-d.

zne A doru olduu varsaylan zarf bei F zarf bei fiil
Ahmet iyi ol-ma-sa toplant-/y/a gel-mez-di.

zne A doru varsayml zarf bei F fiil
(Sen) Paris-e git-me-di/y/-se-en Eyfel Kulesi-/n/i gr-me-mi-sin-dir.

zne A doru varsayml zarf bi F b nesne fiil
(Onlar) uak-la git-me-di/y/-se-ler Ankara/y/a var-ma-m-lar-dr.

zne A doru varsaylan zarf bei F zarf bei fiil
Ahmet
iyi deil-se
okul-a
git-me-mi-tir.
fiil
zne doru varsaylan z. . zarf b A F
(O) gmlek-i t-l deil-se giy-me-mi-tir.

zne doru varsaylan zarf bei A F fiil
Ahmet
zne A
Paris-e git-me-se/y/-di
doru olmad varsaylan zarf b F
Eyfel Kulesi-/n/i gr-e.mez-di.

b nesne fiil
(Onlar) uak-la git-me-se-ler-di toplant-ya zaman-n-da var-a.maz-lar-d.

zne doru olmad vars.zarf b A zarf b F zarf b fiil
Ahmet
iyi ol-ma-sa/y/-d
okul-a
git-mez-di.
fiil
zne doru olmad varsaylan z. . zarf b A F
186

Kpek
zne A
a ol-ma-sa/y/-d
| doru olmad varsaylan z.
biz-im yan-.mz-a
ad tamlamas-a zarf bi F
gel-mez-di.
| fiil
SZ ve ANLAM
Sz, bir insann doutan balayarak iitme organlar yardmyla belleinde depolad fonemlerden, hecelerden ve vurgulardan oluur. Anlam ise en kk anlaml birimler olan morfemlerin szel yapya dntrlmesiyle ortaya kan birimlerdir. Soyut kavramlar olan morfemler sze dntrlmezlerse onlar ne anlayabilir ne de yazabiliriz. Bu nedenle istenirse morfemler ayr ayr ard ardna sylenip yazlabilir. Ancak ard ardna dizilen bu morfemlerin olduu gibi dillendirilmesi Trkenin szel yapsna aykr olduu iin, bunlar dillendirilirken szel yap tarafndan yeniden biimlendirilirler. Bu biimlendirme sreci iinde szel yap morfemleri de barndrd iin, sz iiten kii bu sz anlar. te yandan, sz syleyen kii, iinde morfemlerin de bulunduu szel yapy dillendirir ve bu sre iinde sz iiten kii fonemleri, he celeri ve vurgular iitirken morfemleri de iitip anlar. Fonemler, heceler ve vurgular iitilir, morfemler anlalr. Aada verilen rneklerde morfemler (anlamsal yap), aralarna (-) tire iaretleri koyularak srayla yazlmtr. Szel yapnn fonemlerden, hecelerden, vurgulardan ve morfemlerden oluturduu iitilen ve anlalan yap ayra iinde heceler arasna yldz (*) iaretleri koyularak verilmitir. lk tmceler, szel yapya dntrlmemi anlamsal (morphemic) yapy, bunu izleyen ayra iinde normal harflerle yazlm tmceler ise iitsel yap iinde bulunan anlamsal yapy gstermektedir. Szel yapnn anlamsal yapya uygulad ilemler aada gsterilmitir. 1. Szel yap, nszlerle sonlanan baz morfem ya da allomorflarn bu nszlerini koparp, izleyen allomorf bir nl ile balyorsa bu nl ile birletirir. Kopan bu nszlerin altlar tek izgilerle (n) iaretlenmitir. Bunun yan sra, kopan baz sert nszler /p/, /t/, //, /k/, izleyen allomorfun ilk nlsyle birleirken bu sert nszlerin muadili olan /b/, /d/, /c/, // yumuak nszlerine dntrlr.
187

2. Baz durumlarda morfemlerin son nlleri, izleyen morfem bir nl ile balyorsa, derler. Den bu nllerin altlar ift izgilerle ( a) ia-retlenmitir. 3. Baz morfemlerin son nlleri izledikleri allomorflarn ilk nlleriyle zdetir. Szel yap bu iki zde nlnn ayr ayr ard ardna sylenmesine izin vermedii iin, bunlar birletirip tek nlye indirger. Tek nlye indirgenen zde nller a-a,e-e,i-i,-,"-","u-u" ekillerinde siyah harflerle belirtilmitir. 4. Bazen bir nl ile sonlanan bir morfem, nl ile balayan bir allomorfa balanacak olursa bu iki nly badatrmak amacyla aralar-na /s/, /y/, /n/, // badatrc nszlerinden (glides) birisi konur. steyenler aada verilen rnek tmceleri okurken, fonemlerin altna izilmi tek ya da ift izgileri izleyerek szel yapy kendileri de bula bilirler. Aada verilen anlamsal (morphemic) yaplara szel yapnn rettii /s/, /y/, /n/, // kaynatrma nszleri koyulmamtr. rnein: (Ben) ev-e git-i.yor-um. (anlamsal yap) (ben / e*ve / gi*di*yo*rum) (szel yap) Baba-am ben-i okul-a gtr-e.cek. (anlamsal yap) (ba*bam / be*ni / o*ku*la / g*t*re*cek) (szel yap) Ders-im-i ok al-ma.l-m-m. (anlamsal yap) (der*si*mi / ok / a*l*ma*ly*m*m) (szel yap) Sen-i ok zle-.yor-um. (anlamsal yap) (se*ni / ok / z*l*yo*rum) (szel yap) Ev-in kap-- kilitle-e.me-di-im. (anlamsal yap) (e*vin / ka*p*s*n / ki*lit*le*ye*me*dim) (szel yap) Oda- temizle-me-i.yor-lar. (anlamsal yap) (o*da*y / te*miz*le*mi*yor*lar) (szel yap) Hrsz-n ne yn-e ka-tk-- gr-d-n m? (anlamsal yap) (hr*s*zn / ne / y*ne / ka*t**n / gr*dn / m) (szel yap)
188

Mart-lar-n u-u-u hep-i.miz-i byle-di. (anlamsal yap) (mar*t*la*rn / u*u*u / he*pi*mi*zi / b*y*le*di) (szel yap) Ko-ar-sa-an otobs-e yeti-e.bil-ir-sin. (anlamsal yap) (ko*ar*san / o*to*b*se / ye*ti*e*bi*lir*sin) (szel yap) Gr--e.bil-ir-iz. (anlamsal yap) (g*r*e*bi*li*riz) (szel yap) Sz-m- dinle-se-di-in snav- kazan-r-d-n. (anlamsal yap) (s*z*m / din*le*sey*din / s*na*v / ka*za*nr*dn) (szel yap) Vazo kr-l-sa-d anne-em zl-r-d. (anlamsal yap) (va*zo / k*rl*say*d / an*nem / *z*lr*d) (szel yap) Ka-ar-sa-an / kpek sen-i kovala-ar. (anlamsal yap) (ka*ar*san / k*pek / se*ni / ko*va*lar) (szel yap) Anla-a.ma-.yor-lar-m. (anlamsal yap) (an*la*ya*m*yor*lar*m) (szel yap)
PEKTRCLER (INTENSIFIERS)
Pekitiriciler sfatlardan ve zarflardan nce kullanlarak bunlarn anlamlarn glendiren ya da azaltan zarflardr. Bunlarn yan sra Trkede bu szcklerin balarna eklenerek ayn ilevi gren nekler (prefixes) de vardr. rnein: St ok scak. (st / ok / s*cak) Sorular biraz gt. (so*ru*lar / bi*raz / g*t) Sen tamamen haklsn. (sen / ta*ma:*men / hak*l*sn) Baz kelebekler son derece gzeldir. (ba:*z / ke*le*bek*ler / son / de*re*ce / g*zel*dir) renciler sorulara ok dikkatli cevap verdiler. (*ren*ci*ler / so*ru*la*ra / ok / dik*kat*li / ce*vap / ver*di*ler)
189

Ev olduka iyi. (ev / ol*duk*a / i*yi) Cevaplarn hepsi tamamen yanl. (ce*vap*la*rn / hep*si / ta*ma:*men / yan*l) Burada sigara imek kesinlikle yasaktr. (bu*ra*da / si*ga*ra / i*mek / ke*sin*lik*le / ya*sak*tr) O ciddi bir ekilde hasta. (o / cid*di: / bir / e*kil*de / has*ta) yi bir i bulmak onun iin yaamsal derecede nemliydi. (i*yi / bir / i / bul*mak / o*nun / i*in / ya*am*sal / de*re*ce*de / *nem*liy*di) Yabanc bir dil renmek fevkalde zordur. (ya*ban*c / bir / dil / *ren*mek~ / fev*ka*l:*de / zor*dur) Arabas yepyeniydi. (a*ra*ba*s / yep*ye*niy*di) Hava buz gibi souktu. (ha*va / buz / gi*bi / so*uk*tu) ok fena bam aryordu. (ok / fe*na: / ba*m / a*r*yor*du) Uyandmda her yer gnlk gnelikti. (u*yan*d*m*da / her / yer / gn*lk / g*ne*lik*ti) Annem bana gcr gcr bir elli liralk verdi. (an*nem / ba*na / g*cr / g*cr / bir / el*li / li*ra*lk / ver*di) Sorular srpriz bir ekilde kolayd. (so*ru*lar / srp*riz / bir / e*kil*de / ko*lay*d) O beni olduka dzenli ziyaret eder. (be*ni / ol*duk*a / d*zen*li / zi*ya:*ret / e*der) Konser gerekten iyiydi. (kon*ser / ger*ek*ten / i*yiy*di) Bugn biraz yorgunum. (bu / gn / bi*raz / yor*gu*num)
190

Tamamen haklsn. (ta*ma:*men / hak*l*sn) Fena halde yorgunum. (fe*na: / hal*de / yor*gu*num) Bugn gerekten yorgunum. (bu*gn / ger*ek*ten / yor*gu*num) Sana deli gibi am. (sa*na / de*li / gi*bi / a:**m) Kn bu daa trmanmak fevkalde tehlikelidir. (k*n / bu / da*a / tr*man*mak / fev*ka*l:*de / zor*dur) Olduka az renci snav geti. (ol*duk*a / az / *ren*ci / s*na*v / ge*ti) Zerre kadar ilgilenmiyorum. (zer*re / ka*dar / il*gi*len*mi*yo*rum) Araba tertemizdi. (a*ra*ba / ter*te*miz*di) Dosdoru yr. (dos*do*ru / y*r) Yal adamn bembeyaz sakal vard. (ya*l / a*da*mn / bem*be*yaz / sa*ka*l / var*d) Marynin masmavi gzleri var. (me*ri*nin / mas*ma*vi / gz*le*ri / var) Ev tamtakr-d. (ev / tam*ta*kr*d) Sorun apak. (so*run / a*pa*k ) Sebzeler taptazeydi. (seb*ze*ler / tap*ta*zey*di) Korkudan kaskat kesildiler. (kor*ku*dan / kas*ka*t / ke*sil*di*ler)
191

Iklar snnce her yer kapkaranlk oldu. (*k*lar / s*nn*ce / her*yer / kap*ka*ran*lk / ol*du) Bunlar apayr kavramlar. (bun*lar / a*pay*r / kav*ram*lar) Oda karmakarkt. (o*da / kar*ma*ka*r*k*t) Tarlalar kupkuruydu. (tar*la*lar / kup*ku*ruy*du) O bizden apayr dnyor. (o / biz*den / a*pay*r / d**n*yor) Onlarn amac besbelliydi. (on*la*rn / a*ma*c / bes*bel*liy*di) Kk kz yapayalnzd. (k*k / kz / ya*pa*yal*nz*d) Senin gzel vazon parampara oldu. (se*nin / g*zel / va*zon / pa*ram*par*a / ol*du) Otobs tklm tklm doluydu. (o*to*bs / tk*lm / tk*lm / do*luy*du) Gzleri kapkarayd. (gz*le*ri / kap*ka*ray*d) Herey tastamamd, (her*ey / tas*ta*mam*d) Ev darmadankt. (ev / dar*ma*da**nk*t) Eve srlsklam geldi. (e*ve / s*rl*sk*lam / gel*di) Mutlaka (kesinlikle) geleceim. (mut*la*ka: / ge*le*ce*im) Kukusuz haklsn. (ku*ku*suz / hak*l*sn
192

Yarn belki maa giderim. (ya*rn / bel*ki / ma*a / gi*de*rim) Ben seni hi sevmiyorum. (ben / se*ni / hi / sev*mi*yo*rum) Konuyu yle byle anladm. (ko*nu*yu / y*le / by*le / an*la*dm) Sen ona srlsklam ksn. (sen / o*na / s*rl*sk*lam / a*k*sn) Yarm yamalak sz verdi. (ya*rm / ya*ma*lak / sz / ver*di) Seni grmeyeli aa yukar bir yl oldu. (se*ni / gr*me*ye*li / a*a* / yu*ka*r / bir / yl / ol*du)
193
TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER SEMBOLLER ve KISALTMALAR

Yldz imi: Yldz imleri heceleri ayrr: (a*l**yor*duk) Ayralar: Ayralar istee bal szleri ierir: (benim), (biz), (ben) ki nokta: ki nokta (:) uzun sylenen bir nly gsterir: (te*da:*vi:) Nokta: Bazen noktalar allomorflar hecelerine ayrr: "i.yor", e.cek", "e.bil", "me.li", "e.mez", "e.me" vb. Tire: Tireler morfem ve allomorflar birbirinden ayrr (al -m), (gr-dler) Altlarna ift izgilerle (e) iaretlenmi nller der: (bekle-i.yor-um) Altlar tek izgilerle iaretlenmi olan nszler (m) hecelerinden ayrlarak izleyen allomorfun ilk nlsyle birleir: gel-i.yor-um (ge*li*yo*rum) Dnm iareti: () Bu iaret basit bir tmcenin izleyen biime dntn gsterir: Kular uuyor. uan kular [D] : morfem. En kk anlaml sz birimi. [D] . [di, d, d, du, ti, t, t, tu]: Bir morfemin szel deikenleri. b nesne: Belirtili nesne. bs nesne: Belirtisiz nesne. A: Ad bei (zne ya da nesne). F: Fiil bei (yklem) zarf b: Zarf bei /y/ : kaynatrma nszlerini gsterir. /s/, /y/, /n/, //. Eik izgi (/) szckleri birbirinden ayrmak iin kullanlr. : Bir morfemin ayn anlama gelen szel alternatiflerini iaretler. Baz tmcelerin bana konulan (*) yldz imleri bu tmcelerin doru olmadn gsterir.
194

KAYNAKA
Allen Harold B., Applied English Linguistics, 1958 Allen J.B.P and Buren Paul Van, Chomsky: Selected Readings, 1971 Aydn zgr kinci Dil Olarak Trke retiminde Trke Dil bilgisi Betimlemelerinin Grnm Bakan zcan, Lengistik Metodu, 1967 Beach, Emmon, An Introduction to Transformational Grammars Holt, Rinchart and Winston, Inc. Bloomfield Leonard, Language, 1933 Bolinger Dwight, Aspects of Language 1981, Harper and Row, Publishers, New York Bruce L. Liles, An introductory Transformational Grammar, Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, N.J. 1971 Chomsky Noam Syntactic Structures, 1957 Chomsky Noam Aspects of the Theory of Syntax, Cambridge: 1969. Chomsky Noam Language and Mind, New York: Harcourt, Brace, 1968. Chomsky Noam and Halle Morris, The Sound Pattern of English 1968 Ediskun Haydar, Yeni Trk Dil bilgisi, 1996 Ergin Muharrem, Trk Dil Bilgisi, 1972 Fries Carl Carpenter, The Structure of English, 1952 Gatenby, Hornby and Wakefield; The Advanced Learners Dictionary of Current English, 1952
195

Gencan Tahir Nejat Dil bilgisi, Kanaat Yaynlar, stanbul Geoffrey Lewish Turkish Grammar, 2004 Gknel Yksel, English Workbook, Ahmet Sait Matbaas stanbul 1976 Gknel Yksel Modern Trke Dil bilgisi, 1974, Esen Kitabevi, Kemeralt No. P. 30 ZMR Gknel Yksel retici Dnml Dil bilgisi ve Trke Szdizimi 1976, Trk Dili XXXIII / 295 Gknel Yksel Turkish Grammar, Transformational Generative and Contrastive, 2010 Gksel Asl, Celia Kerslake Turkish: A Comprehensive Grammar, 2005 Hengirmen Mehmet Trke Dil bilgisi, 2005 Hornby A.S. A Guide to Patterns and Usage in English 1954, Oxford Unversty Press Liles Robert B. An introductory Transformational Grammar, 1971, Max Black, Frederick A. Praeger Pinker Steven The Language Instinct, 1994. Pinker Steven How the Mind Works, 1997 Pinker Steven The Blank Slate 2002 Pinker Steven, Words and Rules, The Ingredients of Language, 2006 R. A. Close, A Reference Grammar for Students of English. Longman 1982 Sezer Ayhan, retimsel-Dnml Dil bilgisinin Trkeye Uygulanmas zerine Bir Gzlem Thomas Owen, Transformational Grammar and the Teacher of English, 1974 Tureng Szlk www.tureng.com
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213

TÜRK DİLİNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SÖZEL DİZİLER (GÜNCEL) Mayıs 2013

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TÜRK DİLİNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SÖZEL DİZİLER (GÜNCEL) Mayıs 2013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL ANLAMSAL

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

Tm telif haklar yazarna aittir.

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

Dr. zgr Gknel

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER NSZ

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER DLBLGSNN TARHES

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLBLGSNN TEMEL GELER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

nce nller dizisi:

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

YAPIM EKLER (DERIVATIONAL SUFFIXES)

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

ad ad (Ad kklerinden (roots) ad gvdeleri (stems) yapanlar)

sfat ad (Sfat kklerinden ad gvdeleri yapanlar:)

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

fiil ad (Fiil kklerinden ad ya da sfat gvdeleri yapanlar:)

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

fiil sfat (Fiil kklerinden sfat gvdeleri yapan morfemler.)

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

AD (SM) BEKLER (NOMINAL PHRASES)

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

Ben o/n/u grdm. Onlar Aye-/y/i grdler.

Aye onlar- grd. Aye

Biz Aye-/y/i grmedik. Onlar onlar- grmedi.

Balklar kzard. Aye

Ayenin balk kzartmas ben-i ilgilendirmez.

(Ben) Aye'nin balk kzartti-/n/ grmedim.

Ahmet'in gazete okumas benim televizyon izlemem-i engellemez.

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

Basit tmcelerin ad beklerine nasl dnt ileriki konularda tekrar incelenecektir.

EKM EKLER (INFLECTIONAL MORPHEMES)

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

ZARF (BELRTE) BEKLER (ADVERBIAL PHRASES)

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

Yukarda verilen allomorflar aadaki rneklerde siyah yazlmtr: Ahmet

zarf b zarf b F fiil

bu-/n/u o-/n/a aldk.

Ahmet apka-/s/-n be lira-/y/a satt.

(Ben) ev-de otur-mak-tan bktm. Havalar sou-ma-/y/a balad.

TRK DLNDE MANTIKSAL, ANLAMSAL VE SZEL DZLER

(Sen) ben-ce tren-i karacaksn

Nere-de? (nerede) Soru zarf bei. Eylemin nerede yapldn ya