ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI NO: 508

ATATRK'N

100.

DOUM

YILINA

ARMAAN

kapitalizmler

Strktrel ve Doktrinal bir yaklam

DO. DR. BER Hamitoullar

YAYINLARI NO: 508

ADA KTSAD SSTEMLER

I

OLUUM VE AAMALARI

DEM LE

STRKTREL VE DOKTRNAL BR YAKLAIM

Do. Dr. Beir H A M T O U L L A R I Aakara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ktisat Tarihi ve iktisad Dnceler Krss Ugretm yesi 1 - [528]

ADA KTSAD SSTEMLER

OLUUM VE AAMALARI DEM LE

STRKTREL VE

DOKTRNAL BR YAKLAIM
nc Bask

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar N o : 508

Gzden geirilmi nc Bask

Birinci Bask: Ajans T r k

Matbaaclk

Sanayii, Ankara,

1975

kinci Bask: Kasm 1977: Sevin Matbaas, Ankara

nc Bask: Nisan 1982.

Kapak Kompozisyonu: Beir Hamitoullar

Basm ve dizin: Ankara niversitesi Basmevi.

Do. Dr. Beir Hamitoullar

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar N o : 508

Gzden geirilmi nc Bask

Birinci Bask: Ajans T r k

Matbaaclk

Sanayii, Ankara,

1975.

kinci Bask: Kasm 1977: Sevin Matbaas, Ankara

nc Bask: Nisan 1982.

Kapak Kompozisyonu: Beir Hamitoullar

Basm ve dizin: Ankara niversitesi Basmevi.

Do. Dr. Beir Hamitoullar

c Copyright, Trkiye'de ve yabanc lkelerde yaym hakk, kitabn yazarna aittir. zin alnmadan ksmen dahi yaynlanamaz.

K I S A L T M A L A R
C.C E.C E.H E.P G.R L T.C ..1.F.M 1.S.E.A N.R. N.C. N.R.E.C P.E. R.D.M R.P.P R.S R.P. R.H.E.S R..T R..S R.S R.S.F R.E.G R.E R.P S.P S.B.F.D B.H. : Cahiers du Communisme (Paris) : Etudes et Conjoncture (Paris) : Economie et Humanisme, (Lyon) : Economie et Politique, (Paris) : Grande Revue : Ingenieurs Techniciens et Cadres : stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas : Cahiers de l'Institut de Science Economique Appliquee : La Nouvelle Revue Internationale, (Paris) : La Nouvelle Critique, (Paris) : Nouvelle Revue de l'Economie Contemporaine : Problemes Economiques, (Paris) : Revue des Deux Mondes, (Paris) : Revue Politique et Parlementaire : Revue Socialiste : Revue de la Politique Internationale : Revue d'Histoire Economique et Sociale : Revue Internationale du Travail : Revue de l'Institut de Sociologie : Recherche Sociale : Revue de Science Financiere : Revue des Etudes Cooperatives : Revue Economique : Revue de Paris : Sciences Politiques : Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi : Beir Hamitoullar

KNC BASKIYA LK SZ
ada iktisadi Sistemler, 1973 ylnda tamamlanm, fakat ancak, 1975 Haziran'm da yaymlanabilmiti. Tkenen kitabn ikinci basks ise, 1977 yl Ekim aynda yaplmaktadr. Dmzda yer alan nedenler ile, gzden geirilmi ve geniletilmi bu ikinci baskda yapmay dndmz gelitirici katklarn tmne ulaamadk, iinde bulunduumuz yln bunalml ortamnda yzen niversitelerimizde younlatrlm bir eitim ve retimin skklna, rencilerimizin ivedi gereksinimi olan ders kitabn karlamak da eklendi. . . Buna karn, ilk baskya grece kitap btn ile gzden geirilmi, dzeltilmi ve yer yer gelitirilmitir, ierik ile ilgili yeni eler arasnda aadaki noktalar bulunmaktadr: ok Uluslu irketler'in Kapitalist Sisteme verdikleri yeni biim ve gncel Emperyalizm, uygulama ve kuramsal ynleri ile gn na kmaktadr. Sosyalist Sistemde oluan yeni gelimeler, kitaba yanstlmtr. Sosyalist Enternasyonal ve Yugoslav Sosyalizmi, gnmze dein gelitirilmitir. Sovyet Sosyalizminin, Sosyalist Demokrasiyi retememesinin yapsal nedenleri, aklanmakta, M a o ' n u n lmnden sonra in'de oluan bunalm ve gelimeler gnmze dein getirilmektedir. Gelimi Bat Avrupa lkelerinde oluan rokomnizm akm, tm ynleri ile anlatlmaktadr. Trkiye'nin bunalm geiren iktisad sistemi de, olasl geliim ynleri ile birlitke gnmze dein getirilmitir. ikinci baskda gerekletiremediimiz noktalarn, nc baskda hedefe varmas umudu ile, bu kitab ksa bir srede basma baarsm gsteren Sevin Matbaasnn emei geen tm ilgililerine teekkr ederiz.

NC BASKI N NOT
kinci basks 1978 ylnda yaymlanan ada ktisadi Sistemler kitabnn mevcudu, alt aylk bir zaman sonra tkendi. Buna ramen nc basksnn yaplmas deiik glklerle karlat ve ok bekledi. Baslma olana doduu anda ise, yaplmasn dndm deiiklikler gerekleemedi. nk rencilerimin ders kitab ihtiyac ok ivedi idi ve gelitirici ekler iin zaman ok dard. Bu nedenlerle, nc bask, bir ncekinden ok farkllaamad. leride olanak doarsa, dndm deiiklikler, belki drdnc baskya yanstlacaktr. Kitabn yeniden basmm yklenen Ankara niversitesi Basmevinin, emei geen ii ve teknisyenlerinin tmne teekkrlerimi sunarm, dzeltme gayretlerime ramen, beni aan dizgi hatalar iin okuyucularmdan zr diler, hogrlerine snmak isterim. Ankara, Nisan. 1982 Beir H A M T O U L L A R I

 N D E K L E R
Sayfa Ksaltmalar ikinci Baskya ilk Sz nc Baskya Not iindekiler GtRl \ 7 9
11

13 - 7 29-37

BRNC 39 BRNC

BLM

OLUUM VE DEM AAMALARI LE KAPTALST SSTEM

KESM: KAPTALST SlSTEMlN OLUUM AAMALARI

41 4' 42 43 43 43 45 45 45 45 46 47 48 48 49 49 50 51

I. LBERAL KAPTALZM DOURTAN NEDENLER 1. Ticar ve Kuralc Kapitalizmin Douu A) B) Orta a Toplumunun Strktrnde isel Deimeler Orta ada Uluslararas Deimeler a) Byk Keifler ve Ticar Devrim (Kolonyalizm) b) Parasal Devrim c) Teknik Devrim C) ideolojik Strktrde Deimeler (Rnesans ve Reform) a) Rnesans b) Reform D) Yeni Bir Sistem Douyor

2. Ticar ve Kuralc Kaptalizmin Strktr A) B) Genel Strktrler ktisad Sektrlerin Strktr a) El Zeneatlar Kesimi b) Kapitalist Kesim c) Tarmsal Kesim

11

Sayfa
3. Ticari ve Kuralc Kapitalizmin Doktrini: Merkantilizm A) Doktrinin Temel Nitelikleri a) Parasal - Metalist Bir Doktrin b) Ulusalc Bir Doktrin c) Mdahaleci Bir Doktrin B) Merkantilist Doktrinin Gelimesi a) Portekiz spanya ve talya aa) Portekiz bb) spanya cc) talya b) Hollanda ve ngiltere aa) Hollanda: Liberal Merkantilizm bb) ngiltere: Ticar Merkantilizm 4. Fransz Merkantilizmi A) ., 52 54 54 54 55 56 56 56 57 57 58 58 58 60 61 62 62 62 63 64 64 64 65 67 69 7 72 72 74 79 82 83 85 86 86

Fransz Merkantilist Doktrini a) retim Metodlarn Gelitirmek b) Etkin ve Rasyonel Gmrk Koruyuculuu c) Devlet Mdahalecilii

B)

Fransz Merkantilizminin Aamalar a) KOLBERT'ten nceki Kolbertizm aa) IV. HENR Dnemi (SULY ve LAFFEMAS) bb) XIII. LOUIS Dnemi (Richelieu) b) Kolbertizm aa) lkenin iindeki Politikalar: malt Sanayii bb) Dtaki Faaliyetler cc) Kolbertizmin Baars

5. Merkantilist Doktrinin Anmas ve Strktrlerin Deimesi A) B) Uygulamada Oluan Andrmalar Doktrinin Dnce Dzeyinde Anmas

II. LBERAL KAPTALZMN OLUMASI 1. Strktrlerde Oluan Derin Deimeler A) Siyasal Liberalizmden Ekonomik Liberalizme Nasl Geildi a) Siyasal Devrime Gidi b) zgrlk Devriminin Olumas aa) deolojik Strktrde Devrim

15 Sayfa
bb) nsan Hakknda Deien Grler cc) Bireyci Devrim: Bireycilik c) Politik Liberalizmden Ekonomik Liberalizme aa) Politik ounluk ve Ekonomik Aznlk bb) Tutarszln zm B) Sosyal Strktrden Devrim a) Burjuvazi zgrlk Aryor b) Maddesel Nedenli zgrlk Araylar c) Manev Nedenli zgrlk Araylar C) Teknik Strktrde Devrim 89 9 91 92 93 94 94 94 95 96 97 97 99 101 105 110 * 1U li 116 120 121 122 125 131 131 135 138 143 145 147 148 150 151 154 155 156

2. Lassez Faire'zmin Olumas (Fiziyokratik ve Liberal Okul) A) Liberal Doktrinin Metafiziki Tarmc Taban (Fiziyokratlar) a) Doktrinin Oluma Aamalar b) Fiziyokratik Doktrinde Liberalizm c) Doal Dzen Felsefesinden Laissez Faire'izme Gidi B) Liberal Doktrinin Endstrici ve Psikolojik Taban (ngiltere) a) Liberal Okula Doru b) Adam SMITH'te (1723-1790) Liberalizm c) A. SMITH Liberalizminin Anlam ve Snrlar d) A. SMITH'in Etkisi e) Ktmser Grler: MALTHUS ve RICARDO aa) Thomas ROBERT - MALTHUS (1876-1834) bb) David RICARDO (1772-1823) f) yimser Grler SAY ve BASTIAT aa) Jean BABTISTE SAY (1762-1832) bb) Freddric BASTIAT (1801-1850) C) D) Sentezci Gr: J. STUART MILL (1806-1873) Liberal Doktrinin Olgulamas

3. Sanayi Kapitalizminin Douu A) Endstriyel Devrimin Hazrlanmas a) Teknik Gelimenin Gelitirici Gc b) Dnsel Hazrlk c) Nfus Patlamas d) Tarmsal Devrim e) Ulam ebekeleri f) Sermaye Birikimi

16 Sayfa
B) Endstriyel Devrimin Olumas a) Endstriyel Devrimin Zorunluluu b) Endstriyel Devrimin Ana izgileri G) D) Siyasal Sosyal ve Hukuksal Strktrlerin Deimesi Sanayi Kapitalizmi Douyor . 161 162 162 164 167 168 168 169 17 1 171 17 2 173 175 '75 176 179 183 183 '83 183 184 84 184 '85 185 186 187 187 '88 189 19 191 194 196 196

4. Sanayi Kapitalizminin Strktr A) erevesel Strktrler a) Eya Hukuku b) ahs Hukuku c) Sosyo - Ekonomik likilerin Hukuku B) ileyi Strktrleri a) Piyasa Ekonomisi b) Teebbs Ekonomisi c) Tasaruf Ekonomisi d) Liberal Kapitalizmde Devletin Yeri 5. Liberalizmin Tanm 6. Liberal Kapitalizmin Deerlendirilmesi A) Dnce Dzeyinde Liberalizmin Deerlendirilmesi a) Leyhte Olan Grler aa) Ekonomik Alanda Liberalizmin Yarar bb) Giriim zgrlnn Yarar cc) Sosyal Dzeydeki Yararlar dd) Ahlki Dzeydeki Yarar b) Aleyhte Olan Grler aa) Liberalizmi Bizatihi Liberal Strktrler Ykacaktr bb) Liberalizm Bunalmlar Oluturmaktadr cc) Liberalizm Sosyal Eitsizlikler Yaratmaktadr B) Liberalizmin Uygulama Alannda Deerlendirilmesi a) Liberal Kapitalizmin Baarlar aa) Hayat Dzeyinin Ykselmesi bb) Nfus Art cc) Endstriyel retimin Artmas dd) Ulatrma Ara ve Gerelerinde Byk Gelimeler ee) Yeni Ulam Aralarnn Gelimesi ff) D Ticaretin Gelimesi

17 Sayfa b) Liberal Kapitalizmin Baarsnn Dier Nedenleri aa) A.B.D.'nin Ekonomik Bymesi bb) Almanya'nn Kapitalizme Katlmas cc) Emperyalizmin Etkisi c) Liberal Kapitalizmin Baarszlklar aa) Ekonomik Bunalmlar bb) Sosyal Bunalmlar KNC KESM: LBERAL KAPTALZMN DEM AAMALARI 197 197 199 199 201 202 203 207 208 210 212 213 213 215 217 218 220 221 22 i 222 227 229 230 231 232 233 235 236 242 242 246 248

I. LtBER\L KPTALZMtN DEMES 1. Ekonomik sel Strktrlerde Deimeler A) B) C) Yarm (Rekabeti), ldren Yarm Bu Deimenin Yn Byk Teebbslerin Olumas a) Teebbslerin Ymas b) Teebbslerin Tekeli D) Yeni Strktrlerin Ekonomik Sonular

2. D likiler Strktrnde Deimeler A) B) C) Emperyalizmin Nedeni Emperyalizmin Arac Emperyalizmin Katks

3. Sosyal Strktrde Deimeler II. MDAHALEC KAPTALZME DORU 1. Birinci Dnya Savana Dein Oluan Mdaheleler A) B) C) III. NAPOLYON'un Devletilii BtSMARK'n Devletilii Dier Devletlerde Devletilik Japonya rnei

2. 1918-1929 Dneminin Karmcl III. LBERAL DEVLETTEN MDAHALEC DEVLETE 1. Ekonomik Bunalmlar ve Savalarn Etkisi A) B) C) X I X . Yzyl Bunalmlar Birinci Dnya Savann Etkisi 1929 Bunalmnn Etkisi

'

18 Sahife
a) Bunalmn Konjonktrel Nedenleri b) Bunalmn Strktrel Nedenleri c) Avrupa Kapitalizminin Glkleri d) 1929 Bunalmnn Olumas ve Yaylmas D) Bunalmn Liberal Kapitalizm Bakmndan Sonular a) ngiltere'de ktisad Politika b) A.B.D.'inde Karma Politika c) Almanya'nn Ekonomik Politikas d) Fransa'da ktisad Politika E) F) kinci Dnya Savann Etkisi Liberal Kapitalizmin Yklmasnda Savalarn ve Bunalmlarn Etkileri 249 250 250 253 259 260 261 266 267 269 270 274 275 276 280 289 290 290 293 293 296 299 ' 300 300 301 302 303 304 304 310 311 319 321 323 324 .

2. ii Hareketleri ve Sosyalizmin Etkileri A) i Hareketleri ve Liberal Kapitalizmin Deimesi a) Smrlen Ezilen inin Yoksulluu b) i Hareketleri ve Sendikacln Olumas B) Sosyalizmin Etkisi a) Sosyalizm: Liberal Kapitalizme Kar Tepki b) Sosyalizmin Etki Alan 3. Ar retimin Yaratt Bunalmn tsel ve Dsal Nedenleri . . . A) B) Ar retim ve Yetersiz Tketim Uyumazl Kolonilerin Ar Smrlmesi

4. Mdahaleci Kapitalizmin Yerlemesi A) Birinci Dnya Sava a) Ekonomik Politikada b) Sosyal Politikada B) 1929 Bunalm ve Uzantlar a) Ekonomik ve Sosyal Alandaki Etkileri b) Para ve D Ticarete Etkisi c) ktisad Dnceye Etkisi C) kinci Dnya Savandan Sonra

5. Karc Kapitalizmden Gdml Kapitalizme 1 IV. KARIICI KAPTALZMN DOKTRN VE STRKTRLER I. Karc Kapitalizmin Doktrini: Neo - Liberalizm A) Modern Liberal Doktrinin Olumas a) Walter LIPPMANN Kologyumu

19 Sahife
aa) W. LIPPMANN'm nerileri bb) Kabul Edilen Tasar cc) Liberalizmi Gelitirme Merkezi B) ikinci Dnya Sava ncesi ve Son tas Dier Gelimeler a) Fransa'da b) A . B . D . ' i ve ngiltere'de C) D) Alman Liberalizmi: Fribourg Okulu zgr Bir Toplum in Bildirge P. Hymans Merkezi (1956) ve Ostende Kollogyumu (1957) 2. Karc Kapitalizmin Yaplar 3^9 33 1 332 337 338 342 343 353 353 357 359 359 361 362 363 364 365 367 370 371 -. 372 374 375 375 376 377 380 382 384 388 .. 391 391 392 394 396

\
A) Ekonomik Gelimeler a) Strktrel Gelimeler b) Devletin Ekonomiye Srekli Mdahalesi B) Sosyal Strktrlerin Geliimi a) i Snf Denilen "alan" Kesimdeki Deimeler b) cretli Kesim Bymekte ve eitlenmektedir c) Kapitalist Snfn Farkllamas C) D) ktisad ve Sosyal Gruplarn Devlete Etkileri Mdahaleci Kapitalizmin erevesel Strktrleri a) Kurumsal ve Siyasal Strktrler b) Hukuk Strktrler c) Ekonomik ve Sosyal Strktrler E) Kapitalizmin leyi Strktrleri a) Mdahaleci Kapitalizmin Tanm b) zel Mlkiyet c) Davran - Tutum Strktr: Kr Aray d) Piyasa Aygt ve Pln: Kapitalizm Pln ile Badar m? aa) ki Sektrl Ekonomi bb) Plnl Kapitalist Ekonomi e) Uluslararas Entegrasyonlar ( A . E . T . ) NC KESM: ADA KARIICI KAPTALZMN ZELLKLER I. KARIICI KAPTALZMN AAMALARI 1. Devletin Ekonomik Karmclnn Kkenleri 2. Gdmc Kapitalist Ekonomi 3. Ekonomik Gdmcln Tipolojisi

20 Sahife
A) B) C) Gdml Ekonomiye Giri Ekonomik Gdmcln Sentezi ve Tanm Doktrin ve Uygulamada Ekonomik Gdmclk a) Doktrinde Ekonomik Gdmclk aa) Muhafazakr Eilimler bb) ilerici Eilimler cc) Reformist Eilim b) Uygulamada Gdmclk ve Bir Aklama c) Devlet Karm ve Devletilik H. KAPTALST LKELERDE KARMA EKONOM 1. Karma Ekonomiye Giri 2. Karma Ekonominin lk Aamas (Karma Ekonomili irketler) 3. Piyasa Ekonomisinde Kamusal Teebbs (Karma Ekonominin kinci Aamas) A) Millletirmeler a) Millletirmelerin Genel Felsefesi b) Millletirmelerin ktisad ve Siyas Felsefesi B) C) Kamu Ekonomik Kesimi Kamusal Ekonomik Kesim le zel Kesim likilerinin eitli Yanlar , 398 400 402 < 402 402 403 404 405 410 414 414 417 423 425 426 429 435 437 440 441 444 446 447 449 450 451 454 454 455 455 456 459 461

4. Karma Ekonominin Anlam A) B) Geliimin Genel izgisi Karma Ekonominin Teorik ve Pratik Anlam a) Prof. Bertrand NOGARO'ya Gre b) Prof. Franois PERROUX'a Gre c) Prof. Etienne ANTONELL'ye Gre d) Prof. P . A . SAMUELSON'a Gre e) Marksistlere Gre Karma Ekonomi f) Liberallere Gre Karma Ekonomi aa) Prof. W. EUCKEN bb) Prof. L. V. MISES cc) Prof. G. LEDUG dd) Prof. M. ALLAIS C) Karma Ekonomi Bamsz nc Bir Sistem midir?

5. Bat lkelerinin ktisadi Sistemi (Karc Kapitalist Karma Ekonomi)

21 Sahife
A) Kapitalist Bat lkelerinde Kamusal Ekonomik Kesim a) Bir Aklama b) Batda Kamu Ekonomik Kesimi'nin Genilii B) Avrupa Ekonomik Topluluunda Kamusal Ekonomik Kesim (K. E. K . ) 466 466 467 471 475 475 479

6. Devletin Tekelci Kapitalizmi (D.T.K.) A) B) Devletin Tekelci Kapitalizminin Tanm Devletin Tekelci Kapitalizminin Eletirisi

7. ok Uluslu irketler Kapitalizminin Yeni Biimi ve Gncel Emperyalizm 483 A) ok Uluslu irketlerin Anlam ve Nedeni a) irketlerin Ymas- Tekellemesinden .U.'in Olumasna Gei b) irketleraras Birleme Btnleme c) Btnlemelerin irketler Bakmndan Yarar B) ok Uluslu irketlerin Arl ve Etkisi a) Stratejide Esneklik Salamakta b) Egdm Salayan Yeni Bir Ajan c) Uluslararas Kapitalizmi Yaygnlatrmaktadr C) ok Uluslu irketlerin Ekonomik Gc ve Az Gelimi lkeler a) ok Uluslu irketlerin Ekonomik Boyutlar aa) Kapitalist Dnya Evreni Smren . U . . 'i Paylaamyor . . bb) Evrensel Paylamn Dnemsel ve Saysal Dkm 484 486 488 490 491 493 494 495 498 4g8 500 503

b) Az Gelimi lkelerde . U . . 'in Yatrmlar ve Baz Karlatrmalar 506 D) ok Uluslu irketler ve ada Emperyalizm 508

. KAPTALST SSTEMN DEK STRKTRLERLE UZLAABLMES VE DAYANMA GC 1. Kapitalist Sistemin Strktrel Uzlamasnn Deiik Biimleri .. A) B) C) D) Kapitalist Sistem Siyasal ve Hukuksal Strktrlerin eidi Tipleriyle Uzlaabilmektedir Kapitalist Sistem Sosyal Strktrlerin Deiik Tipleriyle Badamaktadr 513 515 515 516

Kapitalist Sistem Tutum ve Davran Strktnn eitli Tipleriyle Uzlaabilmektedir 517 Kapitalist Sistem Teknik Strktrlerin eitli Tipleriyle de Uzlaabilmektedir 517

22 Sahie
2. Kapitalist Sistemin Strktrel eitlilii A) B) Kapitalist Sistemin Zaman inde Strktrel eitlilii Mekn inde Kapitalizmin Strktrel eitlilii a) Gemiin Strktrlerinden Uzak Kapitalizmler (Feodalite veya Dier Prekapitalist rnekler) aa) Amerika'nn Dinamik Kapitalizmi bb) Sosyal Adaleti sve Sosyal Kapitalizmi b) Kapitalizm Kapitalizm ncesi Strktrlerle Bir Arada Yaayan Badaan . 520 522 531 532 518 518 519 520

3. Kapitalist Sistemin Gc ve Gelecei

KNC BLM SOSYALST SSTEMN OLUUM VE DEM AAMALARI (543 - 720) BRNC KESM: SOSYALST SSTEMN OLUUM AAMALARI 539 540 54 1 1 A) B) C) lk Tanmlar kinci Grup Tanmlar nc Grup Tanmlar 544 545 547 550 552 552 553 554 555 555 556 557 559 561 563 567

I. SOSYALZMN DOKTRNAL TEMELLER (SOSYALST OKUL) 1. Sosyalizmin Tanm

2. Marks'tan nce Sosyalizm A) Aristokrat Kkenli ve Ekonomik Verimin Arttrlmasn steyen nc Sosyalistler a) Sismonde de SSMOND (1773-1842) b) H. Saint-SIMON ve Saint Simonizm B) Burjuva Kkenli ve Cemiyeti Sosyalizm a) R. OVVEN (1771-1858) b) Charles FOURIER (1772-1837) c) Louis BLANC (1811-1882) C) D) Halk Sosyalistler (rnek: P.J. PROUDNON (1809-1865) nc Sosyalistlerin Etkileri

3. Marksist Olmayan Sosyalizm (zgrlk inde Sosyalizm) A) B) zgrlk Sosyalizmin Doktrin Araylar Bat'da zgrlk Sosyalizme rnekler

23 Sahife
a) ingiliz Sosyalizmi: S . D . F . ve Fabianclk aa) Sosyal Demokratik Federasyon ( S . D . F . ) bb) Fabian'gil Reformost Sosyalizm b) Fransa'da zgrlk Sosyalizm c) Belika Demokratik Sosyalizmi d) Alman Sosyalizmi aa) Devlet (Krs) Sosyalizmi) bb) Alman Sosyal Demokrasisi e) Hristiyan Sosyalistler 568 568 570 575 579 579 580 581 583

f) Komnist Enternasyonallerinden zgrlk Sosyalizmin Enternasyonellerine 586 C) zgrlk Sosyalizmin Strktrleri 590 593 594 595 597 599 600 603 603 604 605 605 606 606

Marksist Sosyalizm veya Marksizm - Leninizm - Maoizm A) Marksizmin Kurucular ve Temelleri a) F. ENGELS'in Katks ve Marksizm b) Marksizmi Yaratan Strktrel Ortam c) HEGEL'ci leme ve Tarihsel Maddecilie Dayal Bir Uygulama B) C) Marksizmin Ekonomik Analizi (Veya Ekonomik Materyalizm) Kapitalist Sistemin Marksist Geliim emas a) ilk Aama: Birikim Sorunu ve Sonular: Kr Orannn Dmesi, Tketim Yetersizlii, Bunalmlar aa) Kr Orannn Azalmas bb) Bunalmlar Genelletiren iilerin Yetersiz Tketimi b) ikinci Aama: Yma Yasas ve Etkileri aa) Proleterlemenin Yaygnlamas bb) Proleteryanm Yaam Koullan Glemektedir

cc) Kapitalistleme ve Proleterlemenin Evrensel Boyutlar Kazanmas 606 dd) Proleterlerin Kapitalist Dzeni Etkiletip Ypratmas Hzlananacaktr 607 c) nc Aama: Kapitalist Sistemin zlmesi D) Marksist Doktrinin Etkisi a) Eylem Alanndaki Etkisi b) Dnce Alanndaki Etkisi E) LENN, STALtN VE MAO'nun Markszme Katklar a) LENlN'in (1870-1924) Katks 607 608 608 611 615 615

24

Sahife
aa) Devrimci Teorinin Gelitirilmesi bb) Proletarya Diktatrl (Teorinin Uygulanmas) cc) LENIN'in Etkisi b) Stalinizm (Marksizm ve Leninizmin Uzantsnda Byk bir sapma) c) MAO ve Marksist - Leninist Devrimi F) Marksist Tezlerin emalatrlmas 620 621 623 625 626 628 628 630 632 634 636 640 646 646 648 651 651 652 653 656 656 658 659 660 617 618

H. SOSYALST SSTEMN DOMASI VE GELMES 1. Sovyet Sosyalist Sisteminin Geliim Aamalar A) Sosyalist bir Modelin Olumas a) Sava Komnizmi Dnemi (1918-1921) b) Ekonomik Yeni Politika Dnemi-N.E.P. (1921-1924) c) Endstrileme Dnemi (1925-1928) d) Plnlama Dnemi 2. Sovyet Sosyalist Sisteminin Deimesi A) Ademi Merleziyetilik Dnemi a) Ekonomik Reformlar b) Piyasa Mekanizmalarna Yer Veren Yeni Bir Aama 3. Sosyalist Sistemin Strktrleri A) erevesel Strktrler a) Sosyalist Devlet b) Sosyal Mlkiyet B) leyi Strktr a) Sosyalist Plnlama b) Sosyalist Teebbs c) Davran Strktr 4. Sosyalist Ekonomik Sistemin Strktrel eitlilii (Variasyonlar) A) Sosyalist Sistemin Zaman indeki Deimeleri (rnek: S . S . C . B . ) a) Sava Komnizmi Dnemi (1917-1921) b) N . E . P . , Dnemi (1921-1928) Devlet Kapitalizmi c) Plnlama Dnemi (Merkeziyetilik) d) Adem Merkeziyetilik (Ekonomik Reformlar Dnemi)

663 663 663 663 665

25 Sahife
B) G) D) E) Demokrasiden Yoksun Sosyalizmin Nedenleri Sosyalist Sistemin Mekn indeki Gelimeleri Sosyalist Karma Ekonomi :Yogoslavya Sosyalizminin Temelleri Drt Temel 1. Sosyal Mlkiyet 2. Otojestiyon 3. Plnlama ve Piyasa 4. Gelir Dalm F) rokomnizmin Kkleri ve Anlam a) rokomnizm Kavramnn Olumas b) rokomnizm'in Oluum Nedenleri c) rokomnizmin Anlam d) rokomnizmin Olasl Geliim izgisi ve Avrupa Komnist Partilerinin Gc ' e) Marks ve Lenin'e Gre Proletarya Diktatrl G) in'de Sosyalizm a) Sosyalizmi Alama Dnemi (1949-1956) b) Sosyalizmin Yerletirilmesi ve Gelitirilmesi Dnemi (1958-1966) c) Mao'nun lmnden Sonra Balayan Bunalm ve Yeni ktidar 5. Sosyalist Sistemin Gc ve Gelecei . 666 673 674 680 680 681 682 684 685 685 687 691 692 696 698 702 703 704 710

NC BLM "CONVERGENCE" SORUNU VE TRKYE'NN KTSAD SSTEM BRNC KESM: KTSAD SSTEMLER BR DERNE DORU 719 719 722 722 722 722 722 723 724 724 717

YAKLAIYOR MU I. II. "CONVERGENCE" SORUNUNUN DOMASI "CONVERGENCE" SORUNUNUN TEORLER 1. Teorinin Genel izgileri A) B) C) lk Yorum kinci Yorum nc Gr: "Genelletirilmi Bir Ekonomi"

2. Karma Ekonomi Gr A) Prof. J. TINBERGEN'in Tezi: a) Kapitalist Sistemdeki Gelimeler

26 Sahif
aa) Kamu Kesiminin Yaylmas bb) Devletin Ekonomiye Mdahalesi b) Sosyalist Sistemdeki Gelimeler B) TINBERGEN'in Tezi Geerli midir? a) Hakl Olduu Noktalar b) TINBERGEN'de Paylalmas Olanaksz Olan Noktalar 3. Teknik Gelimelere Dayanan Teori A) B) C) Prof. J. K. GALBRAITH'in Tezi R. ARON'un gr GALBRAITH'in Eletirilmesi 724 725 725 726 726 727 733 733 734 735 736 737

4. Genelletirilmi Ekonomi Teorisi 5. Genel Bir Deerlendirme

KNC KESM: CUMHURYET TRKYESNN KTSAD SSTEM . . . . I. OSMANLI MPARATORLUU VE ENDSTRYEL DEVRM 1. Liberal Kapitalizmin Osmanl mparatorluuna Sz [Veya Emperyalizmin Girii] A) stnlkten Yar Smrgeye Gei a) Osmanl mparatorluunun stnl b) Liberal Kapitalizmin Giri Yntemleri aa) Serbest Ticaret Aamas bb) Borlandrma Yntemi cc) Mslman Olmayan Aznln Kapitalistletirilmesi dd) Eitsel Yoldan Szma 2. mparatorluun Cumhuriyet'e Aktard Yaplar II. CUMHURYET TRKYESNN KTSAD SSTEMNN NTEL ... 1. Modern Trkiye'ye Gei A) B) C) imparatorluun Devrettii Yaplar Sava Yllar (i9'9~i923) Gei Dnemin ktisad Doktrini :

741 742 743 743 744 746 746 749 750 752 753 754 754 754 755 756 759 762

2. Elli Yllk Kapitalizm 3. Kapitalist Sistemimizin kilemi (Veya Aamalar) ' ' ' t .

27 Sahife
A) B) C) D) E) F) G) H) Kapitalist Sistemin Oluturulmas Dnemi (1923-1932) Mdahaleci Kapitalizm (Kapitalist Devletilik: -1932-1938-) Devletilikte Yumuama ve Geveme Dnemi (1938-1950) zel Kesimin Ar Bast Mdahaleci Kapitalizm Dnemi (1950-1960) Karma Ekonominin Resmlik Kazanmas Kamusal Kesimin Ar Bast Karma Ekonomi Tertibi (1961-1965) zel Kesime Arlk Veren Karma Ekonomi Tertivi (1965-1970) Olaanst Dnem Hkmetleri: (1971-1973) Koalisyonlar Dnemi (1973-1977) 764 766 769 769 770 772 77 2 773 774 774 775 775 777 782 783 784 786 788 789 791 795 809

4. Kapitalist Karma Ekonomi Sistemimizin Sorunlar A) Trkiye'nin Ekonomik Yaps (1977'te) a) Pre-Kapitalist Kesim b) Kapitalist zel Kesim c) Kapitalist Kamu Ekonomik Kesimi B) Hangi Sistem? a) Gl Bir Devlet ve Kamu Kesiminin Zorunluluu b) Brokrasinin Engelleri c) ktisad Sistemimizin Karlat Bunalmlar ve Gelecei aa) Ekonomik ve Sosyal Yaam Kuatan Anari bb) Ekonomik / Sosyal Dengeleri Alt-st Eden Enflasyon cc) ktisad Sistemimizin Deime Dnme Olaslklar Sonu Bibliyografya .

GR
Bilgiler ilerleyip gelitike, giz niteliini koruyan bilinmeyenler, oalmaya balar. Ve eer bu olu devam ederse, sonu olarak sadece cahiller, bir eyler bildiklerini iddia edebileceklerdir. . . Jacgues MOREAU (Boustrophedon) nsan, dleri, umutlan, projelen olan yani baz amalar gden bir varlktr(*). Tarihsel bir ortam veya belli bir dnemin zeksn kavrayabilmek iin, insann projesine bakmak ve ona cokunluk veren amalar saptamak gereklidir. Bu noktadan itibaren KTSAD ahlka balamak isteyen abalar, ok anlaml bir giriim saylamazlar. Gerekte ise, her retim biimi, kendinisi oluturan iktisadi anlayn dorultusunda bir ahlk dourmaktadr. Tine E K O N O M BLMN, ihtiyalarla, mallar arasndaki nedretten tr, insan doyurmaa ynelen aralarn bir Praxeologiesi (uygulamann, aksiyonun bilimi), yapan ve onun ntr kalmasn neren grler de, ekonomi biliminin tmiinii kapsayamazlar. Eer ekonomi bilimi dier bilimler gibi, baz projelere dayanyorsa, besledii deneyimler zorunlu olarak politik-sosyal olmakta (ekonomi yerine, ekonomi politik denmesi bundandr), bylece asl amacn temel yapp NSANCI olguyu zlmesi gerekli bir sorun olarak ele alnca, varolu nedenini, daha iyi karlamaktadr. ktisat bilimini, farkl renkteki ideolojilerin arac olmaktadr. ktisat bilimini, farkl renkteki ideolojilerin arac olmaktan kurtarmadan, insanln emrine ve hizmetine komak ve insanlar daha fazla mutlu etmek, giderek gleebilecektir. Bozulmu bir entellektel ortamda oluturulan tek yanl, yanl ve ksr dnceler zerine, yapay kaldralarla ykseltilen salksz varsaymlar, hi bir sosyal snfa ve gruba, hi bir ulusa, uzun sreli ve hele gvenceli, bir yarar salayanamayaca sylenebilir. zellikle baz lkelerde, gn getike byyen ekonomik-sosyal bunalmlarn olumasnda ve tm
(*) J. LACROIX: L'Echec, P . U . F . , 1964, Paris, Sh: 1.

30

BER HAMTOULLARI

iktisadi sistemlerin, daha ok demokratik, daha ok insancl olmasn engelliyen davran ve tutumlarda, bu enin arl byktr. nsanlarn, insanca yaamak, nesillerini srdrmek, mutlu olmak ve etmek iin, sadece belli dizilerden geen, maddesel gereksinmeleri bulunmamaktadr. Bundan tr, genileme istidal ok byk olan gereksinmeler ile, doal halde, gerekten snrl olan mallar arasnda, yakc bir tarzda oluan NEDRET sorunu, KTSAT biliminin tm peteklerini doldurmamaldr. Hangi mallarn, kimler iin ve hangi yntemlerle retilecei sorununda, ekonominin organizasyonu ve ileyi biiminde, NEDRETN nedenleri, kkenleri ile birlikte ele alnmaldr. Bunun iin NSAN esi sadece retici ve tketici yanlar ile deil; yaratc ve engelleyici nitelikleri de dahil, btn boyutlar ile ele alnmas gerekmektedir. nk deneyimlerin de gsterdii gibi nedret sorunu belli tarzlarda zlse bile, insanlarn, maddesel gereksinmelerinin karlanmas ile yetinmeyecekleri, aktr. nk insan, ekonomik olduu kadar, sosyal, psikolojik bir varlktr. Ksaca insan, canl bir uygarlktr da... Eer insanlk, AIMIZI damgalayan bunalmlar amak ve daha insancl bir insanlk oluturmak ynnde gelimek ve ilerlemek istiyorsa, yeni bir dnce BtM oluturmak zorunluluundadr. ster Kapitalist, isterse Sosyalist sistemde olsun daha gnenli, daha insancl ve mutlu bir toplum oluturabilmenin koullar, mal ve hizmetlerin arz ve talep formasyonlar sorunlarnn, ekonomik ve sosyal temellerden ykselen bilekelerin gstergelerine gre zlmesine baldr. Arz ve talep denklemlerine, yalnz belli bir satn alma gcne sahip olanlarn gereksinmeleri ve yalnz retim mekanizmalarnn etkinlik unsurlarn deil; gelir dalmnda adalet ilkesinin ekonomik ve sosyal strktrleri dengeleyebilen, ans eitsizliini azaltabilen iyiletirici elerine de, yer vermek gerekir. Uygulamaya yatkn btn bilimler gibi, Ekonomi de, MUCZEYE dayanan btn zm tarzlarna iltifat etmemektedir. Fakat insanln, insanln da gelitirebilecek etkin uygulama aralar, yntemleri sunabilmektedir. amzn bilimsel gelimesi, evrenin her dnem ve ortam iin geerli bir sistem oluturmadn, uyumlu ve kararl bir grntnn tesinde, olu halinde srekli bir deiim srecinin ilemekte bulunduunu, gstermektedir. lkeleri iinde bilim ve sanat devrimcidirler. nk kendilerine zg olan ara ve yntemleri ile gereklemi bulunan somut ve sade dnyay kavradktan baka ; kurulmu sistemlerin telerinde olanakl bulunan daha yeni, daha iyi dnyalarn var olabileceini de, yeni biimler aracl ile ortaya koymaktadrlar.

ADA KTSAD SSTEMLER

31

te bunlardan birisi de yakn yllarn bulgusu olan, strktrel yaklam yntemidir; Dnn ekonomi retiminde strktrden sz almazd. Oysa strktrler (bnye-yap), her zaman mevcuttu. Fakat strktrleri metodik bir tarzda ele almak ve bir analiz arac olarak kullanmak, olduka yeni bir gelimedir. Bu oluum da, ekonomik trden olan olaylarla, sosyolojik nitelikte olan olaylarn karlatrlmasndan domu olmaktadr. Dnrlerden bir ksm ekonomik faaliyetlere girift dizisinde yer veren sosyal yaplar incelerken, anlan bu yaplarn, ekonomik faaliyetlerin etkisinde deitiklerinin de farkna vararak, ekonomik ve sosyal strktrler arasndaki karlkl ilikilerin varolduunu saptamlardr. Sistem ile strktrler ve doktrinler arasnda ne gibi ilikiler bulunmaktadr? Tek sistem olduu srece Kapitalizmin isel ve dsal ileyiinin incelenmesi, byk bir glk dourmuyordu. Fakat, Sosyalist sistem, ikinci bir sistem olarak doup, geliip ve yaylnca ve hele acmasz bir rakip olabilecei anlalnca, Kapitalist sistemi analiz eden eski aralar, yetersiz bir hale geldi. Bir iktisadi sistem ksaca, belli bir tutarl bulunan karmak bir strktrler btn olduundan, SSTEM ile S T R K T R kavram, bir dierini karlkl olarak zenginletirmektedir. Bylece doktrin, sistem, rejim, strktr, bu btn tamamlayan temel unsurlar olarak, tm boyutlaryla aydnla kmaktadrlar. Sosyal bir grubun belli bir zaman ve mekn iinde cereyan eden, ekonomik faaliyetlerinin ileyi mekanizmalarn aydnlatabilmek amac ile iktisat, gerein dank karmaklnda soyutlanm fiilleri ve yapsal unsurlarn gzlemini sadeletirip, soyutlatrmak amac ile bir teori nermektedir. Bu neriler bir araya gelerek, ekonomik sistemin, doktrinini oluturmaktadrlar. Bu noktadan itibaren, iktisat Biliminin Sistemler disiplini, ulusal, ssnfsal, grupsal, yararlarn da etkilerinde karmak, duyarl ve gerilim yaratabilen niteliklere brnebilmektedir. Bir iktisadi sistem, stricto sensu (dar anlamda), karlkl olarak bir dierine bal olan eitli strktrlerin, oluturduu tutarl bir btndr, dedim. te bu karlkl ilikiler ve onlarn bir dieri ile karan, kaynaan tutarll, birlikte kurulduu gibi, birlikte bozulabilmektedr de . Sistemi oluturan deiik strktrlerin, anlald zere, doal dinamikleri ve duraanlklar bulunmakta, dzenleyici ynde olduu gibi, doal haline brakldnda yakc, ykc da, olabilmektedirler. Bu gzlem dtan dzenlemelerle anlan tutarszl iyiletirmenin veya tutarll srdmenin, olasln da,

32

BER HAMTOULLARI

ortaya koymaktr. Buradan strktr, deiik nitelikleri ile tanmadan sistemleri tanmann mmkn olamayaca gerei, aydnla kavumaktadr. (**). T ani, mevcut iki byk sistem dnda (Kapitalizm ve Sosyalizm), bir ncsn, bamsz bir nitelikte, oluturmak araylar da, yeni bir ekonomik doktrinin ve strktrlerin NASINI gerektirmektedir. nk yeni ve bamsz bir sistem oluturabilmek iin her eyden nce, bir sistem oluturabilecek, karlkl ve tutarl yeni ilikiler dourabilecek bamsz bir btn yaratmak (***) gerekmektedir. Bu almamz iktisadi sistemlerin tarihini incelemeye tahsis edilmi, deildir. Daha farkl bir yntem izlemeyi gerektiren bylesi bir inceleme, zaten kapsam olarak da daha geni olurdu. ada ktisadi Sistemleri inceleyen almamz, iktisad sistemlerin oluma, srme ve deimelerinin farkl aamalarn da ieren doktrinal ve strktrel yanlarn da kapsamaa gayret etmektedir. Byle olunca, iktisadi doktrinler ve strktrlerin oluturduu ve onlarn birer gstergesi iktisadi-sosyal olaylar da, bu karlkl balantlarn gerei dorultusunda, gerektii yerlerde inceleme alanna girmektedir. Ayn tarzda, iktisadi sistemler oluum ve deiim aamalar iinde ele alnnca, sistemlerin tarihine de kimi zaman ba vurmu olmaktaym. almann ana konusu bylece, ada iktisad sistemlerin, oluum ve deiim aamalarn saptamak, bunlarn zaman ve mekn iinde oluturduklar modellerin gerek anlamn, mmkn llerde objektif olarak kavramay kolaylatracak eleri aydnla kavuturarak; kavram ve kapsam kargaalna kuatt deiik ideolojik unsurlar nedeni ile, nisbeten biraz daha ak olan iktisadi sistemler dalnn temel niteliklerini, dnden bugne dein, yanstmaktr. Gerekletii takdirde ve oranlarda bylesi bir aba ve sunduumuz yeni yaklam, hem iktisat biliminin sistemler dal, hem de btn insanlk iin, yararlar salayabilecei umut edilebilir. iink unutmamakgerekir ki, insanlar, sosyal gruplar ve uluslar bir dierine kar dikilmeye iten ve insanla kimi zaman onarlmas g mutsuzSistemler ve Strktrler arasndaki karlkl ilikileri, Doktrin, Sistem, rejim, ideooloji v.b. kavramlarnn buluma noktalarn; sistemlerin oluma, deime ve dnmelerini, yaknlarda yaymlanacan umduum "ktisad Sistemlere Giri" niteliinde olan ktisad Sistemlerin Temeller adl kitabmda, ayrntl bir tarzda incelenmektedir. (***) W. Kula: Theorie Economique du Systeme Feodal, Mouton; Paris, 1970, Sh: 140. (**)

ADA KTSAD SSTEMLER

33

luklar tayan atmalarn temelinde, iktisad sistemlerin yanl yorumlanarak veya saptrlarak, kat vefanatik ideolojilere ara yaplabilmesi olgusunun azmsanamayacak bir pay bulunmaktadr. Ayrca, ekonomik faaliyetlere tam rasyonellii egemen klabilmek, daha sosyallemelerine olanak vermek; bir ekonomik sistemin kendi mekanizmalarnn, eksiksiz bir tarzda bilincine varm olmasna (****) baldr. Bu noktada mevcut strktrler iinde, hangi organizasyon ve ileyi tipinin en iyi sonu verebilecei sorununa, ancak iktisad sistemler karlk verebilir. Her lkenin ayr, ayr kendi zelliklerine en uygun den ve mmkn olan S l S T E M modelini olutururken, bu konudaki karklk Vc baz karanlklarn ve ideolojik taassubun tehlikelerinden kendini kurtarmak olanann, SSTEM konusunun aydnla kavumadan olumas, her halde dnlemezada ekonomik oluum ve deimeler, zellikle btn lkelerde, hkmetlerin ekonomik hayata daha fazla karmasn zorunlu bir duruma getirmitir. Devlet mdahaleleri ister, sosyalist modelle rneindeki gibi. sistemin T E M E L bir politikas olarak uygulansn, isterse mdahaleci kapitalist modellerde sistemin, piyasa mekanizmalarnn, baz yetersizliklerini gidermek ve sosyal ekonomik istikrar ve gveni (bar), salamak amacna ynelik olsun, her iki durumda da uygulanacaklar alann tm zellikleriyle iyi bilinmesi, n koul olmaktadr. Tine, yrrlkteki yaplarn aksayan yanlarn dzeltmek veya eskimi yaplar yerine daha iyilerini yeniden ikme etmek iin de, ilgili yaplar, yrrlkteki sistemin iindeki tm ilikileri, tutarllk veya tutarszlklar ile birlikte bilmek, gerekli olmaktadr. Toksa bu konuda yaplacak reformlardan iyi bir sonu elde edilemez. nk alman kararlarn ve saptanan politikalarn, gerekleebilmesi iin, ekonominin insanlarn bilinli
ve kararl ynetimine girmesi gerekir. Bu n koulun gereklemesi ise,

kararlarn uygulanaca yaplar tm boyutlar ile ok iyi bilmeye baldr ve bamldr. Denilebilir ki iktisad sistemler, politik iktisadn en kark dollarndan biridir. Bunun nedeni aktr. Ekonomi biliminin ierdii btn disiplinlere
ek olarak, STRKTREL taban tm eitlilii ile ve doktrinal

tavan, bilmek gerekir. Dolaysyla da, denilebilir ki btn beer bilimler, bu dalda bulumaktadrlar. Strktrleriyle olan ve doktrini ile olmas gerekeni kuattndan, toplumlarn ve insanlarn imdileri ve yarnlarn ilgilendirdiinden, toplumsal, snfsal, grupsal karlar yakndan kuattndan; hem kendi isel nitelii hem de dtan yaplan ideolojik etkilerin dorultusunda, kavram ve kapsam kargaalna, srekli maruz kalmaktadrlar.
(****) Herri G U I T T O N : Les Fluctuations Economiques, Paris, 1951, Sh. 604

34

BER HAMTOULLAR

ktisad sistemlerin, tekrarlanan bu karmak niteliini, konu olarak eh alnp sorunlarn incelemee baladm zaman; hele oluum ve deiimlerinin zaman ve mekn iine girdike ; felsefeden, sosyolojiye, ekonomiden, politikaya dein farkl dallardan gelen eitli kirileri izledike ; teoriden pratie ve pratikten teoriye uzanan yapsal balantlarn dmleri zldke, oluan bu yeni boyutlarn byyen aplar, anlan bamlln nemini gn na daha iyi karmaktadr. Gerek Kapitalist, gerekse Sosyalist lkelerde ve zellikle son 20 yldan beri memleketimizde de yaynlanan deerli kitap, inceleme, makale v.b., gibi abalar iktisad sistemlerin deiik taraflarn ortaya koymakta ve aydnlatmaktadrlar. . S Strktrel yaklam yntemi ise olduka yeniydi. Eninde sonunda bir SSTEM tercihi ile sonulanan iktisad doktrinlerin oluturduklar EMALAR, belli strktrlerin ilham dorultusunda oluup, uygulamaya ancak belli bir zaman sonra intikal ettiinden; deimi bulduu yeni strktrler ortamnda, ar modellerinin geerliliini yitirmektedirler. Uygulamada ar haliyle hi bir sisteme rastlanmamasnn, nemli bir nedeni, burada aydnla kavumaktadr. Ama, ayn SSTEMN yrngesinde kald halde ok farkl modellerin oluabilmi olmas ve bu olayn her iki sistemde de yaylm bulunmas bir dier sorun varatyordu. amzn uygulama dzeyinde kapitalizm ve Sosyalizm dnda bamsz bir nc sistem var mdr? yoksa, grlen farkl modeller, her ilgili sistemin yrngesinde kalan ve strktrel zellikler dorultusunda oluan deien, yeni modeller midir? Ksaca karmzda oluan bu dikenli sorunlar, yararlarna ramen tarihi ve analitik yntemlerle ve geleneksel yaklamlarla tamamen aydnlatabilmek, gnmzde artk olanakl grnmemektedir. 50 yi akn yldan beri memleketimizin uygulamakta olduu ve liberalizmden, devletilie; kamusal kesime arlk veren Karma Ekonomi tipinden, zel kesime arlk veren. Karma Ekonomiye gidip, gelen KLEMN, iktisad yntemlerden yararlanarak, biraz aydnla karabilmenin olana yok muydu? ktisad sistemlerin, zaman ve mekn iindeki evrimini, tutarl bir tarzda, hangi yntem ierebilecektir?
Ksaca andm bu sorunlara, yllar sren aratrma ve dnme dneminden sonra bulabildiim karlk, bu kitapta yansm olmaktadr. Bylece iktisadi sistemlerin, zaman ve mekn iindeki oluum ve deiim aamalarn (eitlemelerini), strktrel ve doktrinal bir yntem ile, yakalayp deerlendirmeyi denemekteyim. ktisadi sistemler alannda

ADA KTSAD SSTEMLER

35

Dnyada ilk kez Trkiye'de ve bu kitapta uygulanm bulunan bu yeni denemenin, t m sorumluluu elbette bana aittir. Gelitirdiim bu strktrel ve doktrinal yaklam yntemi, inanyorum ki, iktisadi sistemleri yer ve zaman iinde, nasl rldklerini (oluma - deime - gelime - yok olama sreleri), eitli strktrler ve doktrinlerin karlkl ilikilerinin balamlar dorultusunda saydamla karmak gibi, bu gne dein baka hi bir yaklamn ulaamad kavrayc, stn bir analiz ve bir sentez gcne sahiptir. Daha da olgunlatrlmaya elverili olduuna da inandm ayrca belirtmek gerekir. Teori ile pratii (strktr ve doktrini), bir dierine balayan bu yntemin, teorisyenlerin reel ile iletiimlerinin koparlmasn engelleyebilmesi sadece ve yalnz somut ile ilgilenip, somutu yarataran dncenin damgalayc etkisini uygulayclara ilham etmesi, hatrlanacak olursa; zorunlu ve yararl olabildii belki, daha kolay kabul edilebilir. nk bilindii gibi, entellektel gerek gibi, iddet de, doktrinlerin ve ideolojilerin odaklarndan olumakta, strktrlerin belirleyiciliinde, uygulanmaktadr. Bundan tr belli bir iktisadi sistemi ngren bir K T S A D doktrinin, her eyden nce, kurduu modelde, tutarl olmas gerekir. Fakat bu da yetmez. Ayrca uygulanaca strktrler ile de bir tutarlk oluturabilecek ve strktrel deimelerin seyri (dinamikleri, duraanl) ile de uzlaacak ve onlarn gelien nitelikleri dorultusunda ayrca geliebilecek istidatta bulunmaldr. ktisad sistemlerin genel evrimi erevesinde, bir yandan strktrel temelleri, dier yandan doktrinal orijinleri (kkenleri) ile balantl olarak incelemenin zorunluluu yannda iki temel yararndan ilki, iktisad sistemleri, doktrin, strktr, rejim ve dier kartrc yan kavramlarn tasallutundan kurtarmak, ikincisi ise, doktrin gibi, ekonomik rejimlerin de E B E D bir niteliin olmadn, nisb olduunu ortaya koyabilmi olmasdr. Bylece sistem tercihleri, kat doktrin ve ideolojilerin egemenliinden kurtulmakta, her lkenin S T R K T R E L zelliklerinden itibaren oluan, bilimsel, gereki bir M M A R Y E , kavuturmaktadr. Ekonomik faaliyetlerin ar teorisi, tarihsel ve monografik kanallar ve STRKTREL balantlar iinde, strktrel ve doktrinal bu yntemde, iktisad sistemler konusunu aydnla karacak temelleri oluturmu olmaktadr. ada ktisad Sistemleri hazrlarken, sadece sevgili formasyonlarn ve ders kitab gereksinmesini karlamakla rencilerimin yetinemezdim.

36

BER HAMTOULLARI

Denemekte olduum strktrel ve doktrinal yaklamn dorultusunda, bilim dnyasna ve oklukla bu konuda oluturulmu bulunan kavram kargaasnda, durumu gerek yanlan ile izleyebilme olanan byk lde yitirmi bulunan her aydn kiiye ve kamu oyunun tmne seslenmeyi umut etmekteyim. Anlan bu umut, bencil karlar, katlam yanlg ve alkanlklar databilen, aabilen ve dorular reten bir k, bir rehber dourabilecek mi? Sregiden bir bamllk srecinin, bozucu, uydulatrc, uaklatrc youn giriimlerine ramen, salam ve salkl kkenleri tm ile yokedilememi bir Trkiye'de, byk uygurhklarn anayurdu: Sevgili ve sevecen Anadolu' da, her eye ramen umutlu olmak iin de; nemli nedenler, vardr. Bu nedenlerle anlan bu yeni gereksinmelerin dorultusunda bilimsel analizlerle, aydn ve saydam aklamalar gznne alnm ve bir dieri ile badatrlmaya allmtr. almamzn gaye ve yntemine, ksaca deinmi oluyoruz Kapsam hakknda genel bir delinme ve bir iki noktay akladktan sonra, incelememizin zne gtren yolu uzatmamak iin bu ksmdaki aklamalar, ksa tutacaz. byk blmden olumaktadr bu kitap. ncelememizin boyutlar, ada ktisad Sistemlerle snrlandndan, Kapitalizm ncesi dnemin iktisad sistemlerine ve dinsel kkenli, rnein: slam'n ktisadI SosyalI Siyasal sistemine yer vermeyeceiz. Trkiye halknn dn ve davrann biimlendirmesine ramen, tarihsel bir yanlg olarak oklukla yokmuasna ihmal edilen bu zihinsel strktr, ayr bir inceleme konusu edilmeye deer. lerde bu konuyu ada analiz yntemleri ve gereksinmeleri dorultusunda z ile ileyebilme frsatn bulabilmeyi umut etmekteyim. Buna karn, amzn balca iki byk sistemi olan Kapitalizm ve Sosyalizmi, kkenleri ile birlikte gnmze dein uzanan eitli ve karmak tipleri ile ortaya koymaya alacam. ada iktisad sistemlerin anlamn ve evrimini yakalamaya gayret eden almamzn ilk blm, Kapitalist sisteme ayrlmtr. Burada, Kapitalist sistemin oluum ve deiim aamalar, gnmze dein sren uzantlar ve farkl modelleri iinde strktrel ve doktrinal balamlar ile incelenmektedir. ktinci Blmde, Sosyalist sistemin, oluum ve deiim aamalar aklanmakta, oluan farkl modeller deerlendirilmektedir. nc ve son blmde, iktisad sistemlerin nemli bir konusu olan Konvergens sorununun, bir senteze ulaan balca teorileri, ile Trkiye'nin ktisad Sisteminin nitelii ksaca aklanp tartldktan sonra, bir Sonu, bir Bibliyografya, bu almay noktalamaktadr.

ADA KTSAD SSTEMLER

37

Kitabn, hacmi, bir tercihyapmay zorunlu klyordu. Balca iki byk sistemi, oluum ve deiim aamalar iinde tm ile yanstabilmek ve en gelimi zel modelleri ayrca tm ile ilemek, u andaki hacmi, en az iki katna kartm olurdu. ki sistemin evrimini ksaltarak sunmak, almamzn zn ieren sentezi, yaralayabilirdi. Bunun yerine, tarihsel geliimi ve eskiliini l olarak ele alp, Kapitalist sistemi ayrntl olarak incelemee, altm (buna ramen, Sosyal Kapitalizmin en gelimi rnei SVE'?', ayrntl deilde, genel niteliini belirtmekle yetindim, Fransa ve B. Almanya ve ngiltere'nin, oluturdular ilgin Kapitalist karma ekonomi rnekleri de, bu almamzn, dnda kald). Sosyalist sistemi ama nitelikleri ve oulcu modelleri ile incelerken; yine hacmi bytmemek iin sosyalist sistem iinde, zgn ve sosyalizmi hedef alan sosyalist bir Karma Ekonomi modeli oluturan Yugoslavya'y, ayrntl olarak incelemekten kandm. zl ve kavrayc analizlerle yetindim. Konvergens sorununun, en anlaml ynlerini, zetleyerek iledim. Trkiye'mizin Kapitalist yrngede kalan karma ekonomisinin, bir zetini temel nitelikler ve yapsal analiz yrngesi iinde yansttm. Bu deinme, almamn yntemi ve ierii gz nne alnrsa, ilk bakta kabark grnen hacmin, sanld kadar byk olmadn hatrlatmak iindir. Dil sorununu, Trkiye'nin tmn dnerek tutku haline getirmedik. Ayn cmlede, iki e anlam ieren szckler kullanmak gerektii zaman, ritm ve okuyucuya olan saygm dorultusunda, ayr szckler kullanmay daha uygun grdm. Dip notu ve kaynak kullanmada hemen, hemen konumuza deinen eser ve incelemelerin ouna deinmi olmamz, mmkn llerde objektif kalmak ve erekleri yanstabilmek zlemlerimize atfedilebilirse; sevineceim. Dip notu dizisinin biteviye srmesi ise, bylesi hacimli bir almann, denetim ynteminin bir gerei olarak belirmi oldu...

BRNC

BLM

O L U U M VE DEM AAMALARI KAPTALST SSTEM TCAR VE KURALCI KAPTALZM, LBERAL KAPTALZM, MDAHALEC KAPTALZM, (Gdml Karc Kapitalizm) KAPTALST K A R M A EKONOM

LE

* 9
t

0 #

O K ULUSLU RKETLER VE KAPTALZM. KAPTALZMN GNCEL EMPERYALZM

B R N C KESM
KAPTALST SSTEMN O L U U M AAMALARI Kapitalist sistem, ada iki byk iktisad sistemin en eskisi ve en olgunlam olandr. amzn en byk sistemi olan kapitalizmi, iyice anlayabilmek, zaman ve mekn iinde deien strktrel temel ve doktrinal tavann dorultusunda oluan deiik tiplerini, sistemin srekli olan ana felsefesi ve mant ile kartrmamak iin, kapitalizmin evrim izgisini kavramak gerekmektedir. Kapitalist sistemi tanyabilmenin ve anlayabilmenin nde gelen koullarndan en nemlisi, O ' n u oluum ve deiim aamalar iinde ortaya koymaktr. Kapitalist sistemi bu yntem iinde analiz edeceim. I LBERAL KAPTALZM D O U R T A N NEDENLER

X V I H ' n c i yzyldan beri, bir iktisad sistem olarak dnyaya egemen olan Kapitalizm, 1917 ylndan beri de, Sosyalizm ile birlikte en nemli sistemlerden biri olma niteliini srdrmektedir. Antik ve Orta a d a bir kapitalizmden sz edilebilir mi? Eer kapitalizmin hukuk ynlerinden bir ksmn soyutlayacak olursak, bu soruya evet demek olanakldr, Nihayet Orta a'n sonlarna doru Kapitalizm kendini kabul ettirir. W. Sombart, yahudi asll kiilerin Mali rollerinin nemini aydnla kavuturur (1). Max Weber ve ngiliz tarihisi R. H. Tawney (2) Byk Britanya, Hollanda ve svire gibi protestan olan lkelerde, Kapitalizmin ilk olumasna bakarak bu sistemin douu ve gelimesini bu zihinsel strktr ile aklamaktadrlar.
(1) W. SOMBART: Les Juifs et la vie Economiques, Paris, Payot, 1923, 512 sh: - W. SOMBART: L'Apogee du Capitalisme, [2 iiltj, Paris, Payot, 1932. (2) R.H. TAYVNEY: La Religion et l'Essor du Capitalisme, Paris, Marcel Riviere, Paris, Alcan, 1931.

42

BER HAMTOULLARI

Bu incelemenin amac, iktisad sistemlerin tarihi (3) olmad iin (ki bu hacimdeki bir alma, sorunun bu yan iin ok dar kalr), burada, kapitalist sistemin olumas ve deimesinin en anlaml yanlarn ortaya koyup yanstmaa almakla yetineceim. Tarihsel dizi, bu nitelikleri ile konumuza girecektir. Gnmzde, genellikle kabul edilen biimi ile kapitalist sistem, M a l - T i c a r veya Merkantilist biimde, X V . yzyl sonundan itibaren gelimeye balamtr. Kolonyalizm ve byk deniz ticaretinin salad krlar, zellikle isel yatrmlarn gelimesini besledi. Zeneat yerini, konutta (ikmetghta) yaplan cretli imalta brakt. Kamusal iktidar, bu tr imalt sanayiinin gelimesini, zendirdi, destekledi. Bundan tr Merkantilizmin braklmas ve ekonomik Liberalizmin uyanmaa balamas ile bir sistemden, dier bir sisteme gei sz konusu deildir. imdiden belirteyim ki, bu halkalardan gemekte olan evrim, gelimekte olan bir Kapitalist Sistemin, bir ncekine oranla daha olgunlam ve daha farkl strktrler aamasna varm olmas sonucudur. V e endstri devrimi (4) sanayi kapitalizmi sayesinde sistemi, baarlarnn doruklarna kacaktr. Liberal kapitalizmin baarsn salayan sosyoekonomik, teknik ve dier strktrlerdeki yeni deime ve gelimeler bu kez, sistemi bu deimi yaplarla tutarl olmaa davet edecek ve buradan da karc (Mdahaleci) Kapitalizm oluacaktr. Bu zet deinme izgisinden kapitalizmin ilk byk aamas sayabileceimiz ve Liberal Kapitalizmi douran T i c a r Kapitalizme ve bunun doktrini olan Mekantilizme gemek gerekmektedir. 1. T C A R V E K U R A L C I KAPTALZMN DOUU

Feodalizmin zlmeye balad aamadan, Sanayi Devriminin oluturduu dneme dein uyanan sre, Kapitalist Sistemin ilk aamas olan Ticar ve kuralc Model tarafndan doldurulmaktadr.
(3) Bu konuda dierleri yannda, ilgin bir inceleme iin, Bkz: M. LAFFONMONTELS: Les Etapes du Capitalisme -De Hammourabi a Rockefeller -, E. ROCHE'un nsz ile., Payot, Paris, 1938. (4) Endstri Devrimi konusunda yararla baklacak eserlerden: Paul MANTOUX: La Revolution Industrielle Au XVIII', Siecle, Ed. Genin, Paris, 1959. P, BOREL: Les Trois Revolutions du Developpement, les Ed, Ouvrieres, Paris, 1968. J. FOURASTE; A. LALEUF: Revelution L'OUEST, P . U . F . Paris, 1957. H. PASDERMADJIAN: La Deuxieme Revolution Industrielle, P . U . F . Paris, 1959-

ADA KTSAD SSTEMLER

43

Feodal retim biiminden Kapitalizmin ilk retim biimine geen Bat Avrupa lkelerinin izledikleri iktisadi Politikalarn tmn ilham edip, ynelten ve ereveleyen doktrin ise, merkantilizmdir. X I X . yzyln Liberal byk Kapitalizmine doru geii hazrlayan, sistematik, tutarl olaylar ve bir doktrin, var m idi, ne idi? Liberal Kapitalizmin nasl ve niin olutuunu aklayabilecek bir sorunun karl T i c a r - M a l Kapitalizm ile onun doktrini olan Merkantilizmde bulunmaktadr. (Bu noktadan itibaren sadece Ticar Kapitalizm diyeceiz). Gerekten X V I . yzylda, yeni bir iktisad sistemi yaratacak nitelikte gl gelimeler oluacaktr. A) Orta a Toplumunun Striiktriinde tsel Deimeler X V . yzyl Avrupa'snda siyasal strktiir, gelimeye balar. Siysal iktidar, btn Avrupa'da bamsz ve merkeziyeti krallklar halinde oluur, iktidar krallarn eline geer. Siyasal iktidarn merkezilemesi, genel gvenlik sorununu gl klar. Gven verici bir ortam ise ekonomik faaliyetleri zendirir, gelitiriverir. X I I . ve X I I I . yzyldan beri ticaretin gelimesi (ehircilik, Hal seferleri, Fuarlar), kredi operasyonlar zendiren, Meden ve Din kanunlarn yaplmas (hukuk ve din strktr deimesi), sermaye birikimini byk llerde desteklemi olur. X V I . yzyldan itibaren, Londra, Anvers ve Lyon gibi, merkezlerde mal ve menkul kymetler zerine ticaretin organize edilmesini kolaylatran Borsalar oluur. Bylece karlkl etkiler,iinde bu sre, Anonim irketleri dourur. Sermaye, kr-kazan birikimi araclnda, giderek byr. B) Orta ada Uluslararas Deimeler Orta a d a , uluslararas ilikilerin strktrnde byk deimeler meydana geldi. Byk keifler, ticar gelimeler ksaca kolonyalizm, dourduklar ekonomik ve politik sonularla Kapitalist Sistemin olumasnda, byk bir rol oynadlar. Bu gelimeleri en kaln izgileriyle anmakla yetineceim.

a) Byk Keifler

ve Ticar Devrim ( Kolonyalizm)

X I I I . yzyldan beri, Dou lkelerinin Baharat ve ipei, Avrupa Kt'asmda byk bir Talep yaratabilmiti. J. mbert 'in be-

44

BER HA MTOULLARI

lirttii gibi, stanbul'un 1453 ylnda Trkler tarafndan fethedilmesi ve Hristiyan tccarlara kar bir tutum taknmas (5), Osmanl imparatorluundan geen ve Avrupa'ya akan mallarn arzn azaltm oldu. Miktar azalan bu mallarn, Avrupa pazarlarnda ok ykselen fiyatlar; Avrupallar (tccar vb.) sz konusu bu mallar, getirtmek ynnde yeni araylara doru zendirdi. Bu sralarda ve zellikle X V . y.y.'da bir serven zevki ve baz keifler (6), birbirini izlemee balad. Marco Polo gibi, hayal gc geni denizciler, byk denizlere ulam yollarn am oldular. Yeni lkeler ve topraklar bulunmas, saysz ulusu, etkiledi. Nihayet X V . yzyln sonlarnda, deniz alemi bilgisinin gelimesi, pusulann kefi, haritalarn dzenlemesi gibi itici gler, Deniz Ulamna byk gelime olanaklar salad. Yeni lkeler tanma zevki, deerli madenler elde etme gibi zendiriciler, kolonyalizme yollan at. Ksaca, teknik strktrde bir deime: Pusulann bulunuu. Ekonomik Neden: Zenginleme aray. Zihinsel neden: Hristiyanh yaymak. Portekiz, spanyol ve daha sonra Fransz ve dier Avrupa lkelerinin, bulu ve toprak kazanmalar (kolonyalizm) sonucu, Avrupa'ya, Asya, Afrika ve Amerika kt'alarnn deerli madenleri akmaya balad. K o n u m u z bakmndan bu gelimelerin nemi udur. 1492-1520 yllar aras bu byk bulular, piyasalar gelitirmi ve eski ticaret merkezi olan Akdeniz, yerini Atlas Okyonusuna terketmitir. Dnyann Ticaret merkezi Doudan Batya kayyor. Kapitalist ekonominin: Para, ticaret, sanayi gibi nemli eleri, bu an gelitirici etkileri dorultusunda byk bir g kazanyorlar. Ekonomik ufuklarn genilemesi, ticareti daha ok zendirip hzlandracak, gelien ticaret ile Avrupa'ya altn akmn ve tccar' 1ar grubunu, oaltacaktr. Sadece 1520 ile 1620 aras, Avrupa'daki altn ve gm para 5 misli artacak, fiyatlar ise 6 kat ykselmi olmaktadr (7). Prof. A. Piettre, Avrupa'ya akm bulunan bu altn ve g n paralarn, biri yama, dieri ise Afrika'dan ithl edilmi bulunan zenci i gcnn, insanc olmayan biimde kt kullanlmas, smrlmesi gibi iki kaynaktan beslenmi olduunu, belirtmektedir (8).
(5) (6) (7) (8) Jean IMBERT: Histoire Economique, P . U . F . Paris, 1965. sh: 260. J.P. R O U X ; Explorateur du Moyen Age, Ed; du Seuil, Paris. G. BLARDON: Le Capitalisme, Beald-Gay, Belika, sh: 101. A. PETTRE: Cours d'Economie Politique Generale, 1966-1967, La ite du Droit, Paris, Sh: 55.

ADA KTSAD SSTEMLER

45

b) Parasal Devrim
Bu deerli madenlerin ve paralarn enflasyonu vefiyatlarn ykselmesi, her zaman olduu gibi, bor alan tccar ve mteebbislerin lehine ileyecektir. Aktr ki burjuva mteebbisleri, bir faaliyete girmek, girimek iin, para borlanacaklardr. Enflasyon ise borlu kimseye, borcunu, deeri azalm bir para ile deyebilmek olanan vermektedir. Tersine enflasyon, bor verenin ise aleyhine iler. zellikle, toprak mlkne dayanan soylular, sabit bir rant zerinden bor verdiklerinden ve dinsel savalarn da etkisinde yoksullamaa balarlar. Fiyat art ise, cretle alan gruplar da yoksullatrr. Bunlara kar, mal reten fabrikatrler ve i hacmi byyen tccarlar ise, bu fiyat ykselmelerinden ok yararlanrlar. Gelir dalmnn bozulan bu strktr, sosyal strktr etkileyerek, gruplar, snflar aras ilikilerin bozulmasna yol aar. Byyen kr ve kazanlar, tanr kymetlerin deerini ykseltir. Hisse senetlerine dayanan iietler oluup geliir. K r kazan hedefi, ellerinde para-sermaye biriken tccarlarn en byk amac oluverir. M a l retimi artar, daha geni piyasalar elde etme yar, piyasa fethetme savam bu srece yeni bir ark olarak katlverir.

c) Teknik Devrim
Ticar burjivazinin lehine ileyen bu sz konusu, gm ve altn enflasyonu, teknik dediimiz bu nc devrimi zendirir. Her eyden nce, yeni endstriler doar. Kitap sanayi, matbaa belirtildii zere, Kapitalist ortamda domu oldu. nk, sermaye ve makinaya ihtiyac vard: Lks sanayiler (Lyon ve Tours'un ipek sanayileri) Silah sanayii (Toplu ve ateli silahlar). Mekanik alma yaylmaa balad. zel teebbs geliti. irkette, teebbste ynetim kadrosu, i gc almasndan ayrlm oldu (zeneattan farkl olarak). C) deolojik Strktrde Deimeler (Rnesans ve Reform)

Zihinlerdeki deimelerle kapitalist anlay arasnda yakn bir balant olduu sylenebilir.

a) Rnesans
Rnesans zerinde uzun boylu durmayacam. Sadece en nemli sandm bir iki ynne deinmekle yetmeyim.

46

BER HAMTOULLARI

stanbul'un fethinden sonra Bizans bilim adamlar italya'ya g etti. Antikiteye ve Doaya bir dn ifade eden bu yeniletirme akmnda, edeb, artistik ve fclsefik bir yeniden ekillenme olutu. Gelenek ve greneklerdeki Naturalizm, ekonomik alana zenginlik araylar tarzmda yansd. Bu zenginliin arac da daha fazla retmek ( X I X . yzyl kapitalizminin adeta bir n habercisi gibi), hayattan daha fazla haz almak i i n . . . Mazinin bu yeniden douu, bilimsel aratrmalara elik eder ve bu alanda gerekten yeni bulular belirir. Leonardo da Vinci (1412-1519), Copernic (1473-1543), Galile (1564-1642), ngiltere'de F. Bacon (19516-1626), kudret ve bilim ayn eyde yan yana bulunur demekle bu yeni alayii, ak bir tarzda nitelendirmi olur. nk o zamana dein bilim sadece zek 'nm bir arac, dnyay tanmann bir arac olarak kabul edilmekte idi. Rnesans'tan sonra Bilgi Bilim 'nin yerine Kudret Bilimi, geecektir. Entellektel silahtan, pratik bir silah yaplmak istenmektedir. Bu nokta Descartes 'in dncesi ve zellikle, bilimden insanlar doaya sahip ve egemen klmak isteyilerini toplayan eseri (Discours sur la Methode = Metod zerine Sylevler), bunun gzel bir rneini oluturmaktadr. te bu dnemde, gemite hor grlen mekanik saygnlk grmee balad (9). sanatlar,

Rnesans'n getirdii dier bir yenilik, sanatkr, zeneatkrdan ve zellikle sosyal strktr oluturan sosyal snflar ayrmn da getirmekte, Orta an Cenaat anlayn ve atmosferini de, deitirmektedir.

b) Reform
Almanya'da Luther ve Fransa'da Calvin 'in dinde Reform yapmalar, adeta ekonomik alanda bir erdem yaratm oldu. alma ve sanata byk nem verilmee baland. Daha nce dolays ile andmz gibi, Kapitalizmi sadece, Puritanizm veya Protestanizme dayatmak mmkn olmazsa bile, bu akmlarn kapitalist sistemin oluma ve gelimesinde byk etki(9) A. PIETTRE: Les Trois Ages de l'Economie, Fayard, Paris, 1964 (III nc blmde, Chap 2 ve 3, te ilgin izahlar var)...

ADA KTSAD SSTEMLER leri bulunduu sylenebilir. (Alman dilinde belirtildii gibi, Puritanismus = Kapitalismus, deilse bile, etkisi yadsnamaz). Nihayet Orta an, Mistisizmi yerine Protestanizm, maddesel hayat yceltir. Maddesel gnente, br dnya ile ilgili (ilh) gcn bir dln grr. Bundan tr Tanr katnda makbul bir kii olmak iin, insanlar dnyalklarn zenginletirmee gayret edeceklerdir. Bu nedenle, Protestan olan lkeler, Yahudilere geni bir tarzda ak hale geleceklerdir. Bundan tr daha nce,adn andmz Tawney: Marx'n X I X . yzyl proletaryasna yaptn Calvin, X V I . yzyl burjuvazisi iin yapm olmaktadr, diyecektir (o). Dinde reformun politik alandaki etkisi byk oldu. ngiltere, Almanya ve skandinav lkelerinde kilisenin elinde tuttuu geni mlkler likletirildi. Ekonomik ynden bunun etkisi ve anlam, kilisenin hayrseverlik, acma ve dilencilik Rejimi yerine, Kapitalizmin cretli alma Rejimi, geecektir. (Ayn olay Fransa'da ancak 1789 devriminden sonra yerleebilecek). Kilisenin geni mlkleri ve mallar., Fransa'da olduu gibi, yer yer imalthanelere, fabrikalara dnecek ve her durumda daha verimli ileyecek yeni bir olu ve kurululara dnecektir. Nitekim Cenevre, Bale, Amsterdam, Londra gibi protestan lkelerin bakentleri, ticar kapitalizmin byk merkezleri haline geleceklerdir. Calvin 'in ilkelerinin ( 1 1 ) ; ekonomik dengesizlik, sosyal hakszlk, speklasyon, alma, endstri ve ticaret, devlet mdahalesi, faiz ve dn verme hakkndaki zgn dnceleri ile kapitalizmin geliimi zerinde byk etkileri olmutur. D) Yeni Bir Sistem Douyor Kapitalist sistemi olgunlatrmaya doru gtrebilecek bu gelimeler, iktisad dzeyde kalrsak, insanlar aratrmaya doru i ve alma hayatnda baarl olmaa ynetecektir. nce, insan(10) R. H. TAWNEY: La Religion et l'Essor du Capitalisme, a.g.e. (11) CALVN'in iktisad dnceleri iin, Bknz: A. BlELER: La Pensle Economique et Sociale de CALVIN, Genevre, 1959.
J. C A R B O N N E R : Revue d'Economie Politique, Mays-Haziran., 1960, sh: 5 5 7 -

559 da (bu konuda iyi analiz bulunmaktadr).

48

BER HAMTOULLAR

larn dncelerini bilime doru ve yaama akma doru tahrik edecektir. hayatnda ve gnen alannda baarl ve varlkl olmak, ilah anlamda bir dllendirme kabul edildiinden, iktisad hayat bir dinamizm kazanacak, ekonomik znelerin tutum davran strktrleri, retmeye nem verecektir. Buraya dein, nemli noktalarna deinmekle yetindiim bu gelimeler, Orta a toplum yapsn, geni anlamnda deitirecektir. Oluan bu yeni yaplar, Ticar ve Kuralc bir Kapitalizm, oluturacaktr. imdi adn andm bu kapitalizmin, strktrn ksaca belirteyim. 2. T C A R V E K U R A L C I KAPTALZMN STRKTR

Ana izgilerinde anlattmz bu yeni sistem egemen ve ayrc zellikleri dolays ile Ticar ve Kuralc kapitalizm diye adlandrlabilir. A) Genel Strktrler X V I . yzyldan X V I I I . yzyla dein egemen olmu bulunan bu sistem, bir ynyle ticar dier yn ise, devlet mdahalesi ile damgaldr. Bu dnem boyunca tccarlar ve daha zel deyile, dnyann drt bir yanna ihtacat yapan servenci-satclar, reticilere egemendirler. Bu faaliyetlerin gdc gc, bireyin kr-kazan tutkusudur (hrsdr.) Bu retim ve deiim srecinin kain, giderek byyen sermayedir (zellikle tanr kymetler). Yarma ve geme anlay yaygndr. Sz konusu bu sermayenin zel ellerde toplanmas ve bu sermayedarlarn ekonomik ve sosyal hayatta oynadklar rln giderek bymesi gibi temel unsurlar, Kapitalist sistemin zelliklerini oluturmakta, yaplarna girmektedir. Dier yandan Kamusal ktidar, iktisad byme ve gelimeyi zendirmek ve yerine gre denetlemek iin, nemli saylacak kurallar, yasalar getirmekte, Mdahalelerde bulunmaktadr. Bu yn dolaysyla da, kuralc (kaideci) bir kapitalizm karsnda bulunmaktayz (Liberal deil henz). Ana izgileriyle Kapitalizm olduu halde, bu yeni sistem, btn Avrupa lkelerinde ayn hzda yerlemedi ve yaylmad. Yine

ADA KTSAD SSTEMLER

49

ekonomiyi oluturan eitli sektrler de, ayn seviyede kapitalist, deildirler henz. Buraya dein bu kapitalizmin zellikleri nemli noktada yansmaktadr: # zel kesimde, ekonomik g, servenci denilen satclar (Tccar ve ihracatlar), Ticaret irketleri, bankalarn elinde bulunmaktadr. Bundan tr bu kapitalizm Ticar 'dir. Usta ile rak ve ortaklar arasndaki ilikileri dzenleyen ve baz keyfi davranlara kar koruyan Korporatif nitelikteki dzenlemeler (kaideler), alma hayatnn Hukuk yapsn oluturmaktadr. Kralc dzenlemeler ve rnein zellikle Colbert 'in Kararnameleri, en iyi teknikleri empoze etmeyi veya gelitirmeyi hedef almakta olduundan, bu konuda en iyi rnek olmaktadrlar. Demek oluyor ki, bu kapitalizmde, Devlet Karmcl, dier nemli bir unsur olmaktadr. B) ktisad Sektrlerin Strktr Bu noktada konumuz bakmndan zellikle nemli ortaya kmaktadr. nitelikler

Ticar ve kuralc kapitalizm bir yandan; Sanayi ve Ticaret, el zeneatlar (artizanal) ve meslek (korporatif) rgtlenmenin uzants, art olan sektrlerle bunun yannda, kimi zaman zel, kimi zaman kamusal veya bazan karma (12), nitelikteki kapitalist sektrlere dayanmaktadr. D a h a bu aamasnda kapitalist sistemin farkl strktrlerle uyumlaabilecei grlmektedir (13).

a) El Z^eneatlar Kesimi
Bir ok sanat ve meslekler, zeneatkrlar tarafndan yrtlmeye devam eder. Burada sermaye ve igc halen ayn insann
(12) Bu konuda nemi dolays ile, yararla baklabilecek eserlere rnekler: Henri SEE: Histoire Economique de la France, Paris, Colin, 1939, I. Cilt (5. ci ve 6. c blm, sh: 221). H. SEE: Les origines du Capitalisme Moderne, Paris, Colin, 1940. A. PIETTRE: Economie Dirigee d'Hier et Aujourd'hui. Ed. de Medicis, 1948. H. HAUSSSER ve A. RENAUDET: Les Dbuts de l'Age Moderne, Alcan, 1929. H. HAUSSER: La Preponderance Espagnole, 9. cilt Alcan, Paris, 1933. (13) Ben belirtiyorum.

50

BER HA MTOULLARI

elinde bulunmaktadr. K e n d i ortamlarnda ve az saydaki iiyle almaktadr. Olduka geni bir alan igal eden bu sektr, kapitalist sektrn etkisine maruzdur. O da yava, yava kr araylarna girer. iler, eski alma arkadalar veya eski ustalar, bir grup oluturarak dernekler halinde rgtlenir, mcadele eder veya kendi mensuplarn korurlar. Ekonomik ve sosyal alanda byk glklerle karlaan bu esnaf loncalarnda ustalarla raklar, iiler arasnda atmalar, kar, iiler mcadele iin gruplar oluturur. Daha X V I . yzyldan itibaren Lyon'da bir Matbaada grevler olur (14). Grld gibi, el zeneatlar sektr varoluuna ramen, zayflar, deiir ve kapitalist kesimin etkisi altnda, kapitalistlemeye doru ilerler.

b) Kapitalist Kesim
X V I . yzyldan X V I I I . yzyla dein balca, ynl dokuma endstrisinde, deniz ticaretinde ve kolonyalist olan bankaclkta, yeni bir rgtlenme tarz, Kapitalist organizasyon tipi gelimektedir (15). Byk sermayelere sahip olan tccarlar X V I . yzyldan itibaren zeneatkrlarn atlyelerini satn almaa balarlar. Bylece zeneatkrlar, evlerinde alan cretliler haline dnmektedirler. Tccarlar ilk ve dier maddelerin salanmas ile retilen mallarn srmn salarlar. ileyen bu sre sonunda, X V I I . yzylda manfaktrler olumaya balar. Eski zeneatkrlar, byyen bu atlyelerde, konuttakine grece daha retken ve daha rasyonel bir tarzda almak iin bir araya gelirler. Artan retimin d pazarlara srmn salamak zere, yeni akit ve yeni birleme tipleri (organizasyonlar) oluur. zel krediler yetmeyince, anonim irletler oluturulur. rnein 1553 ylnda, Londra'da kurulan Servenci Tccarlar irketi, 1662 ylnda Dou Hindistan iin oluturulan Hollanda irketi vs...
(14) Anan: J. IMBERT: Greves Ouvrieres Sous l'Ancien Regime. Rec. Hebdomad., Dolloz, Kasm, 1948. (15) P. BAYART: L'Homme et la Machine Dans Ntre Civilisation Industrielle, Lille, Ed., Pilot, 1954.

ADA KTSAD SSTEMLER

51

ngiltere skoyasnda X V I I . yzyl sonunda buna benzer irketlerden 140 adet bulunmaktadr (sermayeleri ise 4.250.000 ngiliz Liras). Bu irketlerin olumasnda grlen dier nemli bunlarm bazan saf zel teebbs olmadklardr. bir husus,

Gerekten bu irketlere kamu iktidar da katlr. Bylece bu gnk adyla Karma Ekonomili irketler oluturulur. rnein Porkekiz'de 1504 ylndan itibaren hkmdar, Almanlarn byk teebbs Welzer ile, bir szleme yapar. Baharat satn almak ve gemilerin silahlandrlmas iin, bu irket ile bir Konsorsiyum yaplr (16). Devlet sz konusu deniz tamaclnda, izlenecek yol ve gnderilecek mallar belirlemektedir. Her yolculukta, alaca pay, mal ve para olarak tesbit eder. Gemilerin kaptanlarn tayin eder. Kiilere ise avantajl krediler verir ve onlarn krlarnn paylamna katlr. Bu tarzdadr ki, yukarda andmz servenci irkete ngiltere Kraliesi Elizabet de mal katkda bulunur. Bu dnemde, bir de Bankalar oluur (17). lk bankalar, X I I ve X I I I . yzylda (18) talya ehirlerinde grlr. X V . y.y. da mevduat ve emisyon bankalar oalmaa balar.

c) Tarmsal Sektr
Endstri ve Ticaret alanlarnda kapitalizmin grlmesi X V I . y.y. dan X V I I I . yzyla dein T a r m sektrn de, etkileyecektir. Her lkenin politik ve ekonomik strktrnn farkll dorultusunda da bu etkilerin sonucu, lkesine gre deiik olacaktr. ngiltere'de mlkiyetin ymas ile, kk iletmeler aleyhine, byk iletmeler olutu. lkenin gneyinde koyunculuk geliti, buday ekimi ise, lkenin kuzeyinde yaygnlat. Bu farkllama ve ayrm endstrinin ihtiyac olan ham madde ile tutarl bir gelimedir. Fransa'da ise, geliim farkldr. Hareket yavatr. V e soylularn lehine olan bir yma, ngiltere'ye grece daha zayftr. Fransz Devriminden nce, toprak paylam ksaca yledir:
(16) J. MARCHAL: Cours d'Economie Politique, Librr, de Medicis, Paris, 4. c bask, 1964, sh: 66-67. (17) P. PARSIN: Crdit Public et Banque d'Etat en France du 16e au 17e Siecle, Paris, 1933(18) Bundan sonra yz yl yerine, "Y. Y.", kullanlacaktr.

52

BER HAMTOULLARI

Topraklarn i / 3 , kyllerin en zengin veya orta halli olanlarnn mlkiyetindedir. ikinci 1 / 3 , kentsel veya krsal burjuvann elinde bulunmaktadr.nc ksm ise, senyrlerin, soylularn ve dinsel grubun elinde bulunmaktadr. Geni bir tarmsal proletarya, byk iftliklerde gndeliki alt ve smrld iin, evde tarmsal endstri almasna yol amakta ve bylece teknik gelimeyi geciktirmektedir

(19).
Buraya dein deinilen noktalarn nda, Kapitalizmin, drt yandan kendini gsterdii anlalmaktadr. Fakat henz Liberal bir kapitalizm deildir. Oluan bu yeni sistem Orta aa grece, maddesel ve moral olarak da kurtulmu bulunan Ekonomi, bununla beraber Devletin tayin ve tesbit ettii bir kurallar demetine baml kalmaktadr. Bundan tr bu kapitalizme Ticar ve Kuralc, demi olmaktaym. Zaten strktrel ve doktrinal yanlar ile de Kapitalizmin douu merkantilizm ile balar (20); fakat belirttiim zere, ticar- mal ve leriyle damgal bir kapitalizm, sz konusudur. mdahaleci nitelik-

3. T C A R V E K U R A L C I (Merkantilizm)

KAPTALZMN

DOKTRN:

Daha nce ksaca andm nedenlerin etkisinde, Orta a dnrlerini uratran dnceler X V . yzyldan itibaren yndeitirmeye balad. Uhrev [br dnya ile ilgili] deerler, yerlerini dnyev deerlere brakt. Artk insanlarn endie ve ilgi merkezini, bir ulusun fertlerinin nasl zenginleebilecei hususu, oluturmaktadr. Bu devrin, siyasal, felsef iktisad yaplar, ekonomi alanndaki doktrinlerin ilkinin olumasna olanak verecektir.
(19) H. SEE: Esquisse d'une Histoire du R<5gime Agraire en Europe aux 8eet 19e si^cle, Paris, Alcan, 1921. A. DELEAGE: Petite Histoire de la Paysannerie Franaise P. U. F., 1942. M. BLOCH: Les Caract^res Origieaux de l'Histoire Rurale Franaise, Paris, 1931. (20) C. TALA: Ekonomik Sistemler, Sevin Matbaas, Ankara, 1972, sh: 25.

ADA KTSAD SSTEMLER

53

Merkantilizm dediimiz bu doktrin, genellikle X V - X V I I I . yzyl Avrupa'snda oluan, gelien inanlarn, kuram ve uygulamalarn tmn iermektedir (21). Gerekten adn talyanca Mercante (tccar) deyiminden alan spanyol, talyan, Fransz ve ngiliz dnrlerini bu doktrin etrafnda toplayan Merkantilizm, politik iktisadn deil; fakat, ktisat Politikasnn ilk denemeleri ve Kapitalizmin de ilk doktrini olmaktadr. . . Strktr ve doktrin ilikilerinde, olan incelemekle ie koyulan doktrin, olmas gerekene doru giderek, daha mkemmele ynelik, tutarl bir dnce demeti oluturmaktadr. Doktrine, sistem ile olan ilikilerinde ilk deinmemiz olan u noktada strktrlerden, doktrinin nasl etkilendiini; daha aklamalarmzn bu basamanda belirtmi oluyorum. Gerekten X V . yzyl Avrupa'sna akmaa balayan altn ve gm dneminin dnr ve yazarlarna (22) belli bal temel zenginliin, ana esinin altn ve gmn (para) olduu inancn, kansn verir. Hemen belirtelim ki, Merkantilist dnce iinde Parann, gnmzde nl fonksiyonundan sadece Deer Muhafazas, grevi egemendir. Gerekten para, kii iin istediini diledii zaman kiiye salayan bir aratr. Bu anlamda insann genellikle ok paras olmaz (mikro ekonomik gr). D a h a sonra belirttiimiz gibi, bir ulus bakmndan ise (Makro gr), durumun farkl
(21) R. GONNARD: Histoire des Doctrines Economiques. Libb. E. D. J., Paris, 1941. A. M A R C H A L : La Conception de l'Economie National et des Rapports Internationaux Chez les Mercantilistes Franais et Chez Leurs Contemporains, Paris, Sirey, 1931. J. M O R N ; Comby: Mercantilisme et Protectionnisme, Paris, 1928, A. SCHATZ et R. C A L L E M E R : Le Mercantilisme Liberal a la Fin de 17 Siecle 1906. P, DEYON: Le Mercantilisme, Flammarion, Paris, 1960. G. SCHMOLLER: The Mercantile System and its Signification, New York I93I(22) rnein, Fransa'da : Jean BODIN.: Antoine de MONTSCHRESTIEN, LAFFEMES (Dnrlerden)., IV c Henri'nin, Bakam SULLY, X I V c LOUS'in Bakam: COLBERT (Doktrini uygulayan devlet adamlar). ngiltere'de Bu doktrinin en nl temsilcisi Thomas GRESHAM (u nl para yasasnn bulucusu: Kt para iyi paray kovar, Burada iyi para Altn olmaktadr.) T. MUN, W. P E T T Y (Dnrlerden)., Byk ELISABETH, CROMVVELL (bu politikay uygulayanlardan...).

54

BER HAMTOULLAR

olduu ve bu kez bir Deiim aracnn btn sonularyla sz konusu olduu, grlmektedir. En salam ve gvenilir zenginlik kaynann altna ve gme malik olma olduu X V I . ve X V I I ci yzyl (Avrupa) insanlarna egemen olunca, bunlar elde etmeye olanak veren Ticaret, en n sraya geecektir. Bu noktada Ticar dedidiimiz kapitalizm, grld zere doktrin tarafndan da beslenmi olmaktadr. A) Doktrinin Temel Nitelikleri Uygulama alannda bu iktisad politika ksaca, devrin ekonomik gelimesini: T i c a r al ve yayl, gm ve altn gibi deerli madenlerin lkeye girii, endstriyel ilerleme, ulusal glenve Prensin kudret kazanmasn hedef almaktadr. Temel niteliklerini ksaca belirtmekle yerinirsek, Merkantilist doktrinin ana noktada younlat grlmektedir, Paraya dayanan Metalist, ulusalc (nasyonalist) ve mdahaleci (intervansiyonist).

a) Parasal-Metalist Bir Doktrin

Parasal temelleriyle merkantilist doktrin altn ve gm parann, gerek tek zenginlik olduu, inancna dayanmaktadr. Sebeb ise, anlan bu deerli madenlerin bozulmaz uzun mrl mal olmalardr. Gda maddeleri Merkantilistler iin, dayankl olmadklarndan, yok olmaa mahkmdurlar. Bu noktada doktrin yunanca deyii ile altn istemek (chrysohedonisme), olmaktadr (23).

b) Ulusalc Bir Doktrin

Merkantilist doktrinde, liberal doktrinin tersine, bireyin deil, Devletin yarar aratrlmaktadr. Altn elde etmek araylarnda, devletler, nlenmez bir tarzda kar karya geleceklerdir. nk bir ulusun mikdar sabit altnlarla,zenginlemesi, dier bir lkenin ister istemez aleyhine olacaktr. Bir lkenin altn kazanc, dier bir lkenin altn kayb demektir. Bu noktada, uluslararas ibirlii yerine, atma ve uluslararas sava geer. Ksaca, Para Sava... Ekonomik bakmdan, iktisad bir ulusuluk sz konusu olmaktadr (24).
(23) Gerekte ise, Merkantilist dnrler daha nuansh idiler. Fakat bu temel dncenin byk etkisi olduu sylenebilir. (24) 1930-1945 yllar aras, Avrupa'da FAZM, talya ve Almanya'da, bu milliyeti tezlerin zlerinden yararlanacaklardr.

ADA KTSAD SSTEMLER

55

Bu ilkelerin uygulanmas, ekonomiyi, Devletin gcn oaltacak niteliklere doru yneltecektir. Devletin gvenlii, asker ve ekonomik gcn salayacak bir endstrinin gelitirilmesine gtrecek. Bundan tr Devletin ekonomiyi gtmesi ve nfusun oalmasn kolaylatrmas gerekecektir. nk devletin gcn nfus okluu belirlemektedir (buradan Merkantilistler nfusu olmaktadr) .

c) Mdahaleci

Bir Doktrin

Yukarda deindiim ulusalc bir doktrin, ister istemez, devleti iktisad hayata mdahalelere davet edecektir. Her lkenin yarar, bir dierine kart olduundan, bir ulusun yararn kollamak ve devletin gcn arttrmak iin, kamu iktidarnn, ulusal ekonomik faaliyetlerin etkisini oaltmak iin, Devletin geni mdahalesi art olmaktadr. Bu durumda ekonomik faaliyetler sadece zel faaliyetlere braklamamaktadr. ( Merkantilist doktrin zel giriimcilie ilke olarak kar deildir. z e l mlkiyete muhalefet etmektedir. Yalnz, Merkantilistlere gre, zel kiilerin koordine bir tarzda, yrmeyen dank faaliyetleri, Ulusal yarar, toptan doyuramaz. Onlara gre, bireylere salanan zgrlk, deneyimin gsterdii gibi, ulusun aleyhine dnmektedir (25). nk X V I . ve X V I I . yzylda her kiinin, kendi zel karnn peinde komasnm kendiliinden, genel yarara, hizmet ettii ynnde, her hangi bir deney ve rnek yoktu henz... Bundan tr Merkantilist doktrin, kiinin deil; fakat, devletin yarar zerinde duracaktr. V e zorunlu olarak Mdahaleci - Devleti olacaktr. Devlet mdahalesi kendini zellikle parasal politikalarda, altn giriini oaltmak ve onu korumak amacyla, yaygnlaacaktr. Endstriyel ve tarmsal politikalarn da, zellikle, Fransa'da Sully ve Colbert gibi devlet adamlar Merkantilizmin sadk uygulayclar olmulardr.
(25) Bu konuda Bkz: MNTCHRETEN: Traite d'Economie Politique, Ed. Funk-Brentano, 1889, sh.: 37. F. MELON: Essai sur le Commerce, 1734. sh: 756.

56

BER HAMTOULLAR

D Ticaret politikasnda, btn aralar kullanlarak -deniz korsanl bile- lkenin ihracat, ithaltndan ok daha fazla gerekletirilecek tarzda yrtlmekte, yabanc lkelerin aklar, bu lkeler tarafndan altn ile deneceinden altn stoklar zenginleecektir. B) Merkantilst Doktrinin Gelimesi: T i c a r kapitalizm, Merkantilist doktrinin izdii yolda ilerlemektedir. Deerli madenler peinde komak hkmetlerin belli bal politikas olacaktr. Altn ve gm gibi deerli madenlere sahip olan lkeler, bunlarn lkeyi terketmesine engel olacaklardr. Bunlara sahip olmayanlar ise, bunlar ekmee alacaktr. D demeler Bilnosunda, lehte bir fark elde etmek iin, Devletin srekli denetimine ihtiya bulunmaktadr. Bu nedenle gdmc politikalar oluacaktr: lkelerin ilerinde, Ticaret ve Endstri kaytlar ve kurallara balanacak, snr kaplarnda Gmrk denetimi oluacak, lkenin dnda ise piyasa araylar, hzla nacaktr. Merkantilist doktrinin bu nemli yanlar, Avrupa lkeleri ve zellikle ispanya, ingiltere ve Fransa tarafndan, farkl biimlerde uygulanmtr, ispanya ve ingiltere rneine ksaca deinip, kendine zg nemi ve geliimi dolaysyla Fransz Merkantilizmi (Kolbertizm) zerinde biraz duracam. nk, Liberal doktrinin, Laissez-faire, Laissez-Passer nl ilkesini dourtan, Kolbert'n uygulad bu Devletilik, olmutur.

a) Portekiz, spanya, talya:

aa) Portekiz: Uyarc, nemli zellii dolaysyla Portekiz'den bir iki cmle ile sz amakta yarar vardr. Portekiz, Atlantik lkeleri iinde kendini, byk denit ticaretine veren ilk ulustur. Byk denizciler ve asker komutanlar yetitirdii; fakat, Merkantilist doktrin alannda ne doktrinci, ne de dnr yetitiremediinden, nce gnencini, sonra da bamszln ksm ksm kaybetmi oldu. Bu noktada, btn lkeler iin alnabilecek deerli dersler, bulunduu kansndayz.

ADA KTSAD SSTEMLER bb) spanya

57

Merkantilist dnemde, spanya'da dnr ve devlet adamlarn uratran ana dnce; Yeni Dnya'dan kalyonlarn tadklar altnn byk bir ksmn lke iinde tutabilmekti. Bu politika ile, spanya'y zenginletirmeyi ve bugn ne kadar paradoksal grnrse grnsn, fiyatlar drmeyi amalyorlard (26). Bu politika iinde devlet, lkeye altn giriini oaltacak ve kn engelleyecek tedbirler almaa ynelecektir. Fakat aktr ki, dier ekonomik faaliyetleri savsaklayan ve sadece deerli madene dayal olan bu politika, lkeden altn kna, engel olamayacak, fiyatlar ykselecektir. 1600-1620 yllar arasnda, altn bakmndan yeryznn en zengin lkesi olan spanya, bu kaynan, dier ekonomik faaliyetleri gelitirme yolunda kullanacana, kendini yeteri lde zengin sanp ne tarm, ne de endstriyi, gelitirmeye ynelmedi. Rezerv olarak korunan bu altn stoklarn basks altnda, ihtiyalar geliir; fakat, lke iinde bunlar karlayacak inallar retilmez. Burada enflasyon oluur. Fiyatlar ykselir. spanyollar kendilerinde bulunmayan, yabanc lkelerden satn almaa ynelir. Mevcut endstri de yklr. Ticaret tabancalarn eline geer. Uygulanmas mmkn olmayan sert tedbirlere ramen, Altn spanya'y terkeder. lke yoksullamaya balar. Bu tarihte spanyol halknn yars retken deildir: % 20 si, devletten maan alr, % 30'u. ya ruhban snfna veya Kilise kaynaklarndan yaantsn srdrr (27). Sadece devlet mdahalesi ve altn biriklirmeye dayanan, spanyol Devlet Mekantilizmi, ifls eder. Bylece X V I . yzyl spanyasn, Altn Efsanesi yok eder.
cc) talya

Bu dnemde talya, spanyol Monarisinin ok geni olan egemenlik emberi iinde bulunmaktadr.
(26) spanya hakknda bilgi iin, Bknz: ANSEUX: Histoire Economique de l'Espagne, Rev. Econ. Pol., 1898. A. GRARD: l'Espagne a la Fin du XVII' Siecle., Revue de Synlhese Historiue, Nisan, 1913. P. HARN: L'AffIux de Metaux Preciaux au 16' S., Revue d'Hisloire Economique, 1927. J. KLEN: The Mesta a Study in Spanish Economic History, 1273-1836. Cambridge, 1920. (27) J. IMBERT: Histoire Economique, a.g.e., sh: 290.

58

BER HAMTOULLARI

D a h a nce andmz spanyasnn Merkantilist tutumuna, spanyol Cezvit'i Mariana, daha 1609 ylndan itibaren, ok sert eletiriler yneltmektedir. te hemen, hemen ayn dnemde talyan Giovanni Botero ile A. Serra, en iyi ekonomik politikann, tar.m ve zellikle endstriyi gelitirmek, olduunu savunmaktadrlar. Bu grlere gre, tarmsal ve endstriyel bakmndan, gelimi bulunan bir lke olduka kolay altn ve gm salayabilir (28). Andmz bu dnrlerle, Merkantilist Doktrin, metalist anlay ve aamadan, endstriyel aamaya gemektedir.

b) Hollanda

ve ngiltere

aa) Hollanda: Liberal Merkantilizm spanya'nn tersine. Hollanda, devlet gdmllne bavurmamtr. Bireyci giriimcilik burada, daha nce andmz, byk irketleri olumasn hazrlayan salam bir temel hazrlayacaktr (1602 de, Dou ve Bat Hindistan irketleri). Kiinin zel faaliyetini frenleyen hi bir devlet engeli sz konusu deildir. Sadece para deil, Altn Kle ihrac bile serbesttir. Kredi vermek izni vardr. Bu dnemde devlet mdahalesi, irketlere ve kiilere yardm etmek ve ticareti gelitirmek ile snrlanmaktadr. Amsterdam Bankasnn 1609 da kurulmas bylesi bir amacn sonucudur. Bu banka, gerek bir ayrcalk ve tekel olma durumundan yararland iin, Avrupa'nn en byk para piyasas ve deerli maden pazar olmaktadr (29). bb) ngiltere: Ticar Merkantilizm ngiltere'de ekonomik genileme parlak fakat, ge oldu. Ekonomik gelimenin tabannda D Ticaret kaldrac bulunmaktadr. D Ticareti, zenginlemenin arac yapan ngiltere'de, endstri, yabanc lkelere akabilecek mal retimine ynelir. Ksaca endstri, d ticareti gtmez, tersine, d ticaret endstriyi belirlemi olur. Ulusal endstri ihracat besledii iin yararl olmaktadr. ngiliz ekonomi politikasnn temel amac, d ticaret bilanosunda, yabanclar aleyhine bir fazla gerekletirmektir. Yabanc
(28) Jean MARCHAL: Cours d'Economie Politique, a.g.e.,sh: 77. (29) Jean IMBERT: Histoire Economique, a.g.e., sh: 290.

ADA KTSAD SSTEMLER lkeler, bu bor (aklarn), altn ile deyince, ngiltere zenginlemi olacaktr. Bu dnemde, doktrin ve uygulama alannda, ingiltere'de nemli ve etkin kiiler belirecektir, dnce alannda: T. Mun, J. Child, W. Petty, J. Stevvart, gibi dnrler, doktrinlerini (30) ticarete dayandrrlar. Uygulama alanmda ise, biri i aleminde yer alan - S i r Thomas G r e s h a m - dieri, devlet adam olan - n l Cromvvell- etkili ve belirleyici kiiler olmulardr. ijimdi bu iki kiinin etkilerine ksa bir gz atalm. S. T. Gresham nceleri nemli ticaret maazalar yneten Gresham, Anvers ehrinde kral tccar olarak bir sre oturur. Bu ticaret hayatndaki gzlemleri srasnda salkl parann yararn alglar (daha nce andmz Gresham kanununu, bu esinlenmelerle oluturur.) ngiltere'ye dnnce, salam bir para yerletirsin diye Elisabeth 'e yardm eder; danmanlk yapar. 1571 ylnda ngiliz tccarlarna etkin bir ara salayan Royal Exchange, oluturur. CromweIl Bu srada, ngiliz ticareti, daha nce andmz Hollanda'l denizcilerin egemenlii altnda eziliyordu. ki lke arasnda, bu alandaki yarmn doruklara ulat bir zamanda, Cromvvell ynetimi, 6 Ekim 1951 de, Act of Navigation, yasasn karr (31). Bu yasa, ngiltere'nin gerek ithl, gerekse ihra edecei mallarn, ancak ngiliz vapurlar ile tanabileceini belirler. Kabotaj
(30) ngiliz Merkantilizmi hakknda daha geni bilgi iin Bknz: W. ASHLEY: L'Evolution Economique de l'Angleterre, 1925, (H. SEE'nin Franszca evirisi). T. ROGERS: Industrial and Commercial History of England, 2 cilt, 1902. GLANCHET: Thomas Mun, 1912. E.A.J.JOHNSON: PredeccorsofAdamSmith, 1937. G. PIROU: La Theorie de la Valeur et des Prix Chez W. PETTY et Chez R.
C O N T I L L O N , Revue d'Histoire des Doctrnes Economiues, 1911 .

R. ROVER (de): Gresham on Foreign Exchange: An Essay on Early English Mercantilism, 1949. (31) J. IMBERT: Histoire Economique, a.g.e., sh: 291.

BER HAMTOULLAR

alanndaki bu Tekel sayesinde, ngiliz tccarlar,-gemi inaat sanayiini gelitirmeye mecbur kalrlar. nk ancak ngiliz gemileri ile kolonilere ihracat yaplabilecek ve oradan da mal ithli yaplabilecekti. Bunun dnda bu yasa, ithl edilecek tketim mallarndan yksek vergi almay, tersine ihra edilecek mallar iin ise, vergi hafifletmesi getiren, bir Gmrk Rejimi, getirmektedir. 1660 ylnda ise ithalta snrlamalar getirecek ve en nemli 19 rne, inhisar edecektir. Gelitirilen koloniyal sistem sayesinde, koloni olan lkelerde, imalt sanayinin kurulmas yasaklanmakta ve ham maddelerini, ngiltere'ye sevketmeyi ve fabrika mallarn ngiltere'den salamay art gstermektedir. ngiliz retici ve tccarlarn dnya piyasasnda avantajl duruma getirmek iin, faiz fiyatnn dk tutulmas salanmtr. 1815-1947 yllarnda, bir ok dzeltmelere konu olan bu yasa, 1850 ylna dein, 200 yla yakm yrrlkte kalm olur. ngiltere' nin ok gl bir ticarete sahip olmasna, dnyann en byk deniz gcn oluturma ve kalknmas, zenginlemesine byk yararlar dokunacaktr. Grld gibi, doktrin srekli Merkantilist olmakta etmekte, fakat, giderek gelimektedir. devam

Ksaca deinmi olduumuz gibi, spanya'nn Altn, Hollanda'nn ticaret gemileri ve Amsterdam Bankalar, ngiltere' nin gl bir d ticareti ve dnya pazarlar vard, ya Fransa'nn ? Merkantilist doktrinin en ilgin gelimesi Fransa'da olumutur. Endstriyel Kapitalizmin doktrini olan Liberalizmi de oluturmadaki byk etkisi dolaysyla, bu konuya, nemiyle uyumlu olacak bir yer ayrmak gerekir. 4. F R A N S I Z MERKANTLZM

Merkantilist denilen bu dnemde, X V I I . yzyl Avrupa'snda, gerekte etkili ve tutarl bir politika gden iki lke vard. Yukarda deindiimiz ngiltere ve imdi deineceimiz Fransa. Fransa'nn ekonomik strktr, devrin Portekiz ve spanya'sndan farklyd. lkenin ne altn, ne de gm kaynaklar yoktu. stelik, Merkantilist bir ideolojik strktr egemendi. Fransa

ADA KTSAD SSTEMLER

bu deerli madenleri elde etmeliydi. Fakat sz konusu bu deerli madenlere sahip olmak gerekli idi, ama sadece bunlar hazinede hapsetmek iin deil. Fransa ayrca Hollanda'nn da ticar ve sanayi basks altndayd (32). te bu eitli strktrler, Fransa'da X V I c y.y. dan itibaren ve X V I I I ci yzyla kadar dier lkelere grece, daha esnek, daha tutarl ve etkin bir Merkantilist doktrin, J. Bodin, Montchretien, tarafndan oluturuldu. Melon, Dutot ve Forbonnais, alan bu yolu genilettiler (33). Sully, Laffemas ve zellikle Colbert gibi devlet adamlar, bu doktrinlerden esinlenerek etkin ve ilgin iktisad politikalar oluturabildiler (34). A) Fransz Merkantilist Doktrini Fransz doktrini, ulusal ekonomi fikri etrafnda olumaktadr. Zenginletirilmesi gereken zne ulustur (35). O n u n gnenci ve bykl gerekletirilmelidir. Burada yeni ve nemli olan nokta, lkeleri zengin ve gnenli yapan nesnelerin altn ve gm gibi deerli madenler deil de; insan yaay iin zorunlu olan mallarn retimi olmaktadr (36). Anlalaca zere, Merkantilizmin nemli dayanandan biri olan deerli madenler bu anlay dorultsunda, mal ve hizmet retiminde etkin bir ara haline gelmektedir. Bu nedenle dnemin arl olan doktrincilerinden J. Bodin, Amerika'dan Avrupa'ya akmakta olan deerli madenlerden bir l(32) P. DEYON: Le Mercantilisme, a.ge., sh: 22. (33) Fransz Merkantilizmi iin, yararla baklabilecek eserler: P. HARSIN: Les Doctrines Monetaires et Financieres en France du 16' au 18' S., Paris, 1928. GARESCI: Jean BODN, 1934. TURGEON: Les Idees Economiques de Sully, 1923. VENE: Montchretien, 1923. (34) G. FAGNIEZ: L'Economie Sociale de la France Sous Henri IV., Paris, 1897. J. PERMEZEL: La Politique Financere de Sully Dans la Generalite de Lyon, 1935 H. HAUSSER: La Pensee et l'Action Economique du Cardinal de Richeieu, Paris, 1944. (35) A. MARCHAL: La Conseption de l'Economie Nationale Chez les Mercantilistes Franais, 1931, Paris. (36) MONTCHRETEN: Trait d'Economie Politique, a.g.e., ch: 241.

BER H A M T U L L A R kenin mmkn lde bol miktarda sahip olmasnn yararl sonular douracana, inanmakta ve bunu nermektedir. Bununla beraber deerli madenleri elde etmek iin nerilen yolaada grlecei zere yenidir:

a) retim Metodlarn

Gelitirmek

Merkantilist dnemde, retimi bir dizi eitici ve gelitirici kurallarla dzenleme uralar grlmektedir. Bu amac gerekletirmek iin, kamu ynetimi, devrin korporasyonlarn ele alacaktr (37). Bu korporasyonlar erevesinde kalan btn zeneatkrlar toparlayp onlara, teknik bakmdan en iyi olan metodlar empoze edilecektir, bu aba, mevcut olan korporasyonlar, yediden rgtlendirmek ve glendirmek noktasnda kalmaktadr. Fakat kamusal iktidar bununla yetinmemeli, bizzatih Kraliyet imalthaneleri kurmal ve bunlar, korporasyonlar kaytlayan dzenlemeler dnda brakmaldr. Bu dorultuda, kalifiye yabanc iiler bile kullanlacaktr. Bu yntem sayesinde her hkmdar Fransa'ya bir ok yeni endstri tesisi kazandracaktr. D a h a sonra ise Devlet tarafndan ayrlan fonlarla, fazla retimi, yabanc piyasalara aktacak ve koloniler bulacak - T i c a r e t ve koloni- irketleri oluturacaktr.

b) Etkin ve Rasyonel Gmrk Koruyuculuu

D ticarette kendini gsteren eilim, dengeli ve anlayl bir niteliktir. Gmrk koruyuculuu, btn dnrlerce nerilmektedir.

Yabanc kkenli ham maddelerin lkeye giriinin zendirilmesi, fakat, knn snrlanmas tlenmektedir. rnein J. Bodin. Fransa'dan darya, demir, bakr, elik, yn iplik, ipek gibi, ham madde ihracnn engellenmesini ve tersine igc imaltna dayanan, ilemi maddelerin ihra edilmesini, savunmaktadr. Bundan tr ithalt eitli snrlamalarla engellenecek, ihracat ise zendirilecek, desteklenecektir (klsik koruyuculuk daha bu aamada kendini gstermektedir).

c) Devlet Mdahalecilii
nemli dier bir nokta: X V I . ve X V I I . yzyl, Fransz Merkantilist dnrleri iin zgrlk ve dzenleme, bir dieriyle e(37) " n u belirtmek gerekir ki, Fransa'da bu konudaki gelenek XI. LOUIS'ye dein inn bir gemie ve deneylere sahip bulunmaktadr.

ADA KTSAD SSTEMLER mektedir. Devlet ve onun yardmyla gelien bir faaliyet sz konusudur (38). D a h a nce andmz dnrlerden Melon 'a gre: zgrlk, ticaret iin en gerekli bir unsurdur. Bir hkmet iinde ise, zgrlk, herkese yararl sand eyi yapmak iznini vermekten ok, genel yarara dnk olacak eyleri yapma olanan vermekten ibarettir (39). Bl noktada, devlet mdahalesi ve dzenlemesinin gerek anlam yansmaktadr. Bu anlay erevesinde, kamu iktidar, gayet gereki bir tarzda, ekonomik gelimevi engelleyen durumlara mdahale edip, onlar dzeltecektir. Ekonomik faaliyet alannda en yararl sand yntemleri zorunlu bir hale getirecek ve gerektii yerde zel teebbse braklm olanlar da snrlayabilecek, o yerlerdeki boluu kamusal giriimcilikle dolduracaktr. B) Fransz Merkantilizminin Aamalar Bu doktrine inanan- devlet adamlar, izleyecekleri iktisad politikalarla onu uygulayarak gelitireceklerdir. Gerek iktisad sistemlerin evrim izgisinin anlamn aydnla kavuturabilen; gerekse, memleketimizin iktisad sisteminin anlamn ve ynnn de aklanabilmesinde yararl nitelikleri olan, bu uygulamann aamalarna deinmek gerekir. Yukarda doktrinine deindiimizde belirttiimiz zere, Avrupa'nn dier btn lkelerine grece, Merkantilizmin Fransa'da en olgunlam bir tarzda gelimesinin tabannda, ulusal ve uluslararas strktrlerin belli nitelikleri bulunmaktayd. Fransa'nn iinde, yukarda deindiimiz, ekonomik yapya ek olarak, lkenin i yaps da iyi saylmazd. TV'nc Henri ldrlmt (1610), cidd bir dzenlemeye gerek vard. Dta ise, Hollanda, ngiltere'nin rekabeti ve tehdidi altnda bir Fransa vard. Kt'a Avrupa'snda, nfus ve doal yaps bakmndan gl bir devlet olabilecek bir Fransa, isel ve dsal bu strktrlerin ve devrin doktrininden gelen etkiler altnda, X V I I .
(38) R. GONNARD: Histoire des Dostrines, a.g.e., sh: 92, Paris, 1941. (39) Anan J. MARCHAL: Cours d'Economie Politique, a.g.e., sh.: 78.

BER HAMTOULLAR yzylda byk bir ekonomik g haline gelebilecek midir? Bu nedenle bir Para Sava balayacaktr.

a) Kolbert'ten nce Kolbertizm (40)

XI'nci Louis devrine kadar inen ilk merkantilist uygulamalar, din savalar kesmiti. Fakat kralln mdahaleci politikas IV'nc Henri ve XIII nc Louis devirlerinde yeniden ve genilemi olarak ortaya kacaktr (41). aa) IV'nc Henri Dnemi (Sully ve Laffemas) IV'nc Henri 'nin hkmdarl dneminde zellikle tarma ynelmi bulunan Sully (1634), endstri ve ticarete ynelmi bulunan B. Laffemas, gibi devlet adamlarnn merkantilist politikalar uyguladklar grlmektedir. zellikle Laffemas, sava sonu durgunluundan Fransa'y kurtarabilmek iin 1601 de kurulan Ticaret Komisyonunda, merkantilist fikirlerini belirtecektir, ipekilik, halclk gibi imalt sanayiinin kurulmasn, d pazar bulmak amacyla byk irketler kurulmasn, lkeden darya, altn knn nn engellemesini ve sanayii koruyacak iddetli bir sistemin olumasn savunacak ve uygulamaa koymaa alacaktr. IV'nc Henri dneminde, toplann Ticaret Genel Kurulunda, 1602 ylndan itibaren tccarlar ile kamu kesimi memurlar bir araya geliyorlard. Oluturduklar projeler, kral konseyine sunuluyordu (42). Para yokluu, bu projelerin uygulanmasn engelliyordu. Bununla beraber eskiden ithl edilen mallar, retecek imalt sanayii (ipek, kristal) kurulabildi. Bu dorultuda bir iktisad idarenin kurulabilmesi, liman, yol, kanal gibi alt yaplarn gerekletirilmesi ve zellikle ekonomik hzlanmay salayan huzurun lkeye getirilmesi, baarlabilmitir. bb) XIII'nc Louis Dnemi (Richelieu) Bu dnemde iktisad politikay uygulayan Richelieu 'dur. Burada sadece byk bir politika uygulanmaz. Richelieu ile birlikte ulusal ekonomi iktidara gemi (43), olmaktadr.
(40) Belirtilmeli ki,'bu deyim, H. HAUSSER'ye aittir. Bknz: Les Debut du Captalisme, I927> a -g- e (41) A. GANDILHON: La Politique Economique de Louis XI, Paris, 1940. (42) Bir tr, zel ve kamu kesiminin ortak toplants gibi grlmektedir ki, karma niteliini, belirtmekle yetinelim. (43) H. HAUSSER: La Pensle et l'Action Economique du Cordinal de RCHELEU, Paris, 1944, sh: 48.

ADA KTSAD SSTEMLER Bu devlet adam iin Para, savan sinirleridir. Avrupa'ya ve zellikle ispanya'ya gelen deerli madenleri, Fransa'ya ekebilmek iin ok geni bir ticar ve koloniyal bir pln uygular. Biraz yukarda, IV'nc Henri z a m a n m d a yaplan projelerin, finanse edilemediini belirtmitik. Gerekten Richelieu, zamanmda rnein, btn A v r u p a ' d a dolam halinde olan parann tm, 1929 ylnda, sadece Fransz Merkez Bankas'nda korunan deerli madenler kadarm (44). Bu para yokluu, hi kukusuz dierleri ile birlikte, devletin iktisad faaliyetlere mdahalede bulunmasna yol aan, nedenlerden biridir. Siyas Vesayetinde de belirttii gibi, Richelieu, devleti ekonomik ynden ok gl bir hale getirmek istemektedir. Fransa'da i ve d ticareti gelitirme akn alamaa, deniz ulam konusunda byk irketler oluturmaa alr. ktisat Richelieu, devrinin doktrinlerini ve ticar akmlarn bilir. Yeni retimi korur, ihracata ynelik lks endstriyi ve btm yararl giriimleri destekler. Fransa'nn rakipleri olan Hollanda ve ingiltere ile, onlarn silahlaryla, onlara karlk verir. Kurduu gemicilik sanayiine, ayrcalk ve tekeller tanr. Diplomatik savalar, i isyanlar ve lm, Richelieu' nun, izdii projelerin bitirilmesine olanak vermedi. Fakat Hatralar ile Siyasal Vesayeti, dncelerini aka ortaya koyduundan Colbert, uygulamaya hazr proje bulmakta glk ekmeyecektir.

b) Kolbertizm
J. B. Golbert ( 1 6 1 0 - 1692), X I V nc Louis 'nin 1662 ylnda, Maliye Bakan olur. D a h a sonra 7-8 bakann grevini yklenir. T a m 22 yl bu grevini srdrr (45).
(44) Philippe BERNARD: l'Etatisme d'Ancien Regime, Apres-Demain, Paris, Ocak, 1966,sh: a-22. (45) Bknz; Jean B. COLBERT (1661-1683, 22 yllk kesintisiz ynetimi) Hakknda: P. BOISSONNADE: COLBERT: Le Triomphe de l'Etatisme, la Dictature du Travail, Paris, 1932. GOMIEN: La Politique Douani^re de Colbert, 1903. L. FEBURE: Colbert et la Manufacture. Annales, 1933. C.J. GIGNOUX: Monsieur Colbert, Paris, 1941. Ch. W. COLE: Colbert and Gentury of Franch Mercantilism, 2 cilt, New York '939 A. PIETTRE: Economie Dirice d'Hier et d'Aujord'hui, Colbert isme de Ntre Temps, Paris, 1947. P. BOISSONNADE ve P. CHARLIAT: Colbert et la Campagnie de Commerce du Nord, Paris, 1930. J. LACAURT - Gayet, Canu, J. GIGNOUX: Histoire du Commerce, l'Epoque Mercantiliste, Paris, 1950.

BER HAMTOULLAR Merkantilist doktrin, Golbert ile en gelimi ve baarl doruklara erimitir. Colbert 'in Merkantilizm hakkndaki dnceleri, en ak tarzda mektuplarnda grlmektedir. 1664'te yazd bir mektupta: bir lkenin bykln ve gcn, o lkedeki para bolluu belirler. Btn Avrupa'da dolaan para miktar snrldr. Memleketimizdeki para miktar, aktr ki, ancak dier lkeler aleyhine arttrdabilir. Yine 1670'lerde Maliye zerine yazd hatralarnda unlar belirtmektedir: kamu ticaretindeki parann miktarn, dier lkelerden ekecek tarzda arttrlabilmelidir. Bu paray krallk iinde, kn engelleyecek ve bireylere bundan yararlanma olana verilmek suretiyle korunabilmelidir. Bu sonular, sadece ve ancak Ticaret salayabilir (46). Parasal Sava'a doru bir politika gelimektedir. Bylece bir lkenin gelimesi, dier lkelerin aleyhine ancak, gerekletirebilir (47). Bu gr tarz dnya ticaretini statik kabul eden, birlikte ve beraber gelime olanan var saymayan dnceler yanstmaktadr. Colbert, 1664 ylndan itibaren Parasal Sava (ama yukarda belirttiimiz gibi, burada para ekerek, sadece paray bir rezerv olarak korumak iin deildir), zerine verdii sylevinde, Colbert: Paranm bolluu, bir lkenin gnencini ve devletin gcn, bytmyor mu? Kralmz ltfedip, Fransa'nm doal gcne, endstri ve ticaret sanatnn retebilecei gc eklemelidir. O zaman Fransa'nn bykl ve gc olaanst bir tarzda oalacaktr(48). Grld gibi, gelitirilmesi gereken, ekonomik faaliyetler, ticaret ve endstri olmaktadr. Ekonomiye bir dzen vermek gerekir. Burjuva ekonomisinin iareti saylan : alarak ve tasarrufta bulunarak zenginleiniz, slogan, yrrle girmektedir. Ekonomiye yeni bir yn verecek yeni kaldralar getirilmektedir. Maliye ve paray dzenleme. Fransa'da, altn ve para oran(46) P, CLEMENT: Lettres et Memoires de Colbert, Paris, 1861-1862, 9. cilt., 7. cilt, sh: 239 ve sonras. (47) P. CLEMENT: Lettres, Introduction et Mmoires de Colbert, Cilt: 6, sh: 260 ve s., a.g.e. (48) Ticaret kurulunu, 1664'teki a konumasnda, Anan, A. PIETTRE: Les Trois Ages de l'Economie, a.g.e., sh: 224.

ADA KTSAD SSTEMLER n 15,5 olarak tesbit etmek ile, lkede ilk kez, serbest ve meccanen para damgalama ilkesini ileri srme, onun eseridir (49). dareyi dzenleme, z e l kesimi dzenleme. malthaneleri dzenlemek. Ksaca btn Fransa, almaya davet edilmektedir. Krala, bu dnya iin hi bir yarar olmayan insanlar ve ahiret iin ise, eytan reten papaz grubunun saysn azaltacak, bir miras ve teki dnya (intikal) projesi nerir. (50). Ekonomiye ok ynl mdahaleler demetinde tarm kesimi de savsaklanmamaktadr. Yalnz endstri ve ticaret, lkenin dardan mal ithal etme ihtiyacm azaltt ve ihracat oaltp, Fransa' ya altn giriine olanak verecei iin, bunlara daha byk bir nem verilmektedir. Yine ekonomik gelime iin, paraya istikrar vermek istekleri, XIV. Louis tarafndan nlenmektedir. Biraz sonra deineceimiz sorunlarda, bu noktaya dein, andklarmz gibi, Merkantilizmin ald grlecektir. imdi sz konusu olgunlatrlm Merkantilizmin bu gelimelerini ksaca grelim. aa) lkenin indeki Politikalar (malt Sanayii) Devlet imalt sanayii kuracaklara yardm etmektedir. Dier yandan kendisi imalthaneler amaktadr. Kraliyet endtrileri tamamen kral tarafndan finanse edilmektedir. Bir de ayrcalkl imalthaneler bulunmaktadr. Bunlara bir de, bo-isiz gezenler ile dilencilerin toplatlp, altrld atlyeleri eklemek gerekir. Kurulan veya yardm edilen bu sanayi imalthaneleri, yakn dan korunmu denetlenmi ve iyi ilemesi salanmtr. Colbert, her trl tedbiri kullanarak Fransa'ya nitelikli yabanc ii, usta getirmeyi baarmtr. C a m sanayimden tekstile varncaya dein, madencilik sanayii dahil, italyan, A l m a n , ingiliz, ispanyol, btn lkelerden, yabanc ii getirilmitir. Yerli iilerin, yurt dnda klar, kalar nlenmitir. Y a b a n c lkeden gelen iiler bile, lkelerine dnememektedir. Burada alma hayat, sk bir tarzda kaytlanmakta, gdlmektedir. Ayn zamanda, nfus artn zendiren bir politika izlenmitir. Dier tedbirler arasnda, kredi datm ve tekeller, grlmektedir.
(49) A. PIETTRE: Economie Dirice d'Hier et d'Aujord'hui Colbertisme et Dirigisme, a.g.e. sh: 38. (50) A. PIETTRE: Les Trois Ages de l'Economie, a.g.e., sh: 234.

BER HAMTOULLAR

Kredi ve Tekel: Balangta imalt sanayiine faizsiz kredi, para veya malzeme tarzmda (bina,atlye, makina), tahsisler yapld. retimi balatabilmek ve hzlandrmak amacyla ulusal ve blgesel dzeyde tekeller oluturuldu (Venedik tipi dantel retmek ve ayna retimi iin, hem mal yardm, hem de ayrcalklar verilecektir). Ayrca bu imalthaneler, vergi gibi yklerden de muaf tutuldu. malthanelerin Denetimi Endstri imalthanelerine salanan bu avantajlar karsnda Golbert, Fransa'nn rettii mallarn yksek bir kalitede yaplmasn ve gerek i, gerekse d piyasalarda bir talep yaratmalar iin, sz konusu teebbsleri sk bir tarzda kurallara balayp onlar yakndan denetleyecektir. Bu amala hazrlanm bulunan zel kurallar, retimin tmne uygulanacaktr. Burada teknik yntemlerden, rnein kumalarn eni ve boyuna varncaya dein ayrntl bir tarzda saptanarak yararlanld (burada genel bilgiler bal altnda toplanan ksm, bilimsel denilebilecek, dikkate deer bir teknik anlam a niteliindedir). 1669 ylnda Endstri Mahkemeleri, oluturulacaktr. Kurulan sanayi mfettilii, bir yandan yeni dzenleyici, gelitirici kurallar oluturmakta; dier yandan ise bu kurallar, reticilere aklamak ve uygulanmalarn izlemekle, ykmlydler. malthanelerin Biimi: retim dalma gre atlyelerin boyutlarn, saylarm, biimlerini ve alma koullarn, devlet tesbit ediyordu. Teebbslerin hukuk stats eitlidir. Devlet teebbsleri gerek tekellerdir (savunma ve sava endstrisi). Fakat kimi zaman, Gnmzn K a r m a Ekonomili irketlerine de benzemektedir. Bylece, Gobelins 'de mobilya ve kralla ait olun imalthaneler, bu tre girmektedir. Devlet, 22 Atlye efi ile belli bir fiyat zerinden anlaarak onlara, ham madde ile, malzeme salamakta, buna karn, retilecek mallarn tipi ve kalitesini ise, empoze etmektedir. i salamak gibi faliyetler ile, atlye efleri, uramaktadrlar. z e l teebsler, daha ok kommandit, irketler biimindedirler. Fakat X V I I . yzyldan itibaren, anonim irketlere dnmektedirler.

ADA KTSAD SSTEMLER retim tipi ve hukuksal biimi de, bir tek tr oluturmamaktadr. Yalnz 300 den 3000'e varan saydaki iinin bir tek alma yerinde toplatlmas ( X I X . y.y. atlyelerini andran) ise, bu alma alannda bir trdeliin olduunu gstermektedir, J. mbert 'in belirttiine gre, bir tek binada stste yn, kt barnma ve yetersiz cret alma gibi gerek proleterleme, Colbert devrinde, istisna bir durumdur (51). malthaneler baz ileri, ehir dndaki kk iilere vermekteydiler. Bylece, zenet ile, ile, tarla ileri bir dierine kavuuyordu. yerlerinin bu coraf dalm iilerin de iine geliyordu. Bylece endstri alamda, bir zeneta giren ve kk saylan endstri, dieri ise, eitli trden teebbsleri ieren, byk endstri oluturulmu oldu. D a h a ak hale getirmek iin belirelim ki, sz konusu bu byk endstri eitli irketlerden olumaktadr: 9 Krala ait olan imalthaneler: T a m a m e n devlet teebbsleri sz konusudur. Bunlarn retiminin tmn belli bir fiyat zerinden devlet satn almaktadr. t Ayrcalkl Teebbsler: > Bunlar zel teebbslerdir. Yalnz devletin her trl yardmmdan, tevikinden yararlanan, kraln verdii ayrcalklar olan teebbslerdir. Bu teebbslere yabanc lkelerden bile mteebbisler getirilebilmektedir. Bunlarm rettikleri mallarn, dardan ithli yasaklanmaktadr. Bu teebbslerin eflerine eitli yararllk nianlar ve dller verilmektedir. D a h a sonraki y.y. da, modern endstriyi, ite bu teebbsler yaratacaklardr. Bu teebbslerden bir ksm kralla ait olmakla beraber, dier bir ksm ise, tamamen zel kiilerin elindedir. zne Bal zel Teebbsler: M a d e n , basm ve yaymevleri v.b. g i b i . . . Yukarda anlan tiplerden, hi birine teebbsler, anlabilir. bb) Dtaki Faaliyetler girmeyen nitelikteki

Colbert 'in Merkantilizmi, lkenin iinde, sanayi imalthaneleri oluturmakla yetinmez. retilen mallar, dahilde yabanc kaynakl mallarn rekabetine kar korur. Harite ise, bu mallara pazar aratrr.
(5 1 ) J- IMBERT: Histoire Economique, a.g.e., sh: 297 v.s.

BER HAMTOULLAR

Btn ihracat ve ithalt, sk bir tarzda kaytlanmaktadr. Yalnz miktar snrlamalar deil, ithalttan ok yksek vergiler alnmakta, ihracat ise, eitli yntemlerle zendirilerek desteklenmektedir. Burada belirtilmesi gereken bir nokta, isel tketimin bile kaytlanddr. X I V nc Louis 'nin bir ok emirnamesi, elbise, dantel, ziynet eyas, mobilya (52), gibi mallarn tketimi, lke dna altn kn engellemek amacyla snrlanm olmaktadr. D Ticareti gelitirmek iin, denizcilik byk ilerlemeler kaydetmektedir. Uluslararas irketler kurulur. Marsilya liman gelitirilir. Bu dnemdeki, ticaret, denizcilik ve kolonilerin gelimesini belirtmek iin, bir say vermekle yetinelim, 1663 ylnda, Fransz ticaret filosu, 20 gemiden ibaretken, 1967 ylnda, 244 gemiye kacaktr (53). cc) Kolbertizmin Baars A v r u p a Merkantilizminin en gelitirilmi aamas olan Kolbertist uygulama sonucu, Fransa'nn endstrileme haritas hemen hemen izilmi oldu. Fransz endstrisi ulat ileri seviyenin avantajn X V I I I . y.yln, ikinci yarsna dein koruyacaktr. Bundan tr, Kolbert 'in lmnden nce izledii politikann sonular, btn n tahminleri amaktadr. Kolbertizmin bir iktisad politika olarak, iktisad sistemler bakmndan nemini ve anlamn belirtmek gerekir. T i c a r Kapitalist sistem dneminde Kolbert, ekonomiyi sadece ve yalnz Devlet tarafndan gtmek dncesinde deildir. Fransa'nn ekonomik gelimesi konusunda Devlete dorudan bir grev ve sorumluluk yklenmesi, aa egemen olan Merkantilist doktrin ve o dnemin Fransa'snn genel strktnn bir sonucudur. nk, lkenin ekonomik gelimesi ve politik glenmesi konusunda baka bir seenee sahip deildir (54). nk Kolbert
(52) XIV. LOUIS'nin, 31 Mays, 1664, 18 Haziran, 1663, 29 Ocak 1664, tarihli Polis Kararnameleri, rneini belirtmekle yetinelim. Anan: R. CATHERINE ve P. GOUSSET: l'Etat et L'Essor Industriel., BergerLevrault, Paris, 1965, sh: 69. (53) A. PIETTRE: Les Trois Ages de l'Economie, a.g.e., sh: 225.
(54) Bu noktaya gelmiken, belirtelim ki, 1930 yllarnda A T A T R K iin de, Trkiye'nin strk-

trleri, DEVLET mdahalesinden baka bir seenek brakmyordu. . .

ADA KTSAD SSTEMLER

devlet mdahalesinin yan sra zel giriimcilie ve kiilerin kr aray dinamiine ve motrne de inanmaktadr. Nasl inanmazsn ki, bizzat kendisi uzun sren devlet memurluu srasnda brokrasinin ve zellikle Fransz tdar Monarisinin (55), baz durumlarda ne lde ayak balar yaratabildiini derinden bilmekte, yaam bulunmaktadr. Kanmzca, kapitalizmin bu ticar aamasndan Kolbert'in gdmcl, zendirici ve bizzat kurucu bir devletiliktir* Fakat hi kukusuz kapitalist bir devletiliktir. Kolbert zamannda devlet, yeni ve gl teebbsler oluturmasna karm, karma ekonomili irketler ile zel teebbsler kurulmasn, zendirmi, desteklemitir. Sermaye sahibi patronlar yakndan desteklemi, onlardan yana olmutur (ayrcalklar vermi, onlara, ok avantajl koullarla ii salam, yardm etmi, vergi bakl (muafiyeti) salam, rettikleri mallar ite devlete satn aldrtm, darda ise, onlara pazar salamtr). unu belirtmek gerekir ki, Kolbertizm'in ksaca andmz bu baarlarnn faturasn, iiler ve kyller demi olmaktadr. Bu husus da, sz konusu devletiliin niteliini, aydnlatabilecek gstergelerden biri olmaktadr. Fransa'da nitelendii zere bu alma diktatr (56), iiler iin ok sertti: retim dzenlemesi, iinin teebbse kat bir biimde balanmas, imalthanelerin ii toplama kamplar haline ne getirilmesi, dk cret v b . . . i ve kyl dnyas Kolbert'in endie alanna girmiyordu. T a r m a verilen nem, ulusun ve endstride alan iilerin ihtiyacn karlayabilmesi ile orantl ve snrl idi. Devlet karmnn bu arklar iinde, sistemin vergi ykmden baka, kt alma koullar iinde, iilerin kyllerle, nasl
(55) 1610 ve 1792 Fransa's, IV. HENRI'nin lmnden sonra 4 Kral ve 9 [bir nev'i] Babakan (RICHELIEU, MAZARIN, COLBERT, DUBAIS, FLEURY, CHOISEUL, MAUPEOU, T U R G O T ve NECKER) tand ki, istidad ve deeri farkl olan
bu ynetici kadronun, damgalad dnem: Fransz dari Monarisi, adyla anlmak-

tadr. Bu ynetsel brokrasi, sadece temsili bir rol olan soylular ile krala egemendir. Siysal iktidarn REFORM yapma, giriimini engeller. Onun iin, monariye egemen olduu sylenebilir. Zira devlet memurluklar, babadan oula aktarlan bir sisteme baldr, istedii kiiyi, hemen hepsedebilen, KOCA XIV. LOUIS, yararsz telakki edilen bir memuriyeti ilga edememekteydi. (56) A. PIETTRE: Les Trois Ages de l'Economie, a.g.e., sh: 225.

BER H A M T U L L A R ezildikleri, balangta Kolbertizm sayesinde ekonomik gleri ok artan Burjuvalar, daha sonralar devletin artk kendileri iin ok sk olmaya balayan snrlama ve denetiminden kurtulmak istedikleri z a m a n ; iiler ve kyllerin, devletin bu devleti karmlarn savunmak iin hi bir gerek duymamalar, aka ortaya koymaktadr. Kolbert'ten sonra, onun yerine geenler, Kolbertizm'i XVIII. yzyln sonlarna dein uygulayacaklardr. Bylece Fransa, nfusu, gc, ve prestiji ile Avrupa'nn bu dnemde en nde gelen lkesi olacaktr. 5. M E R K A N T L S T D O K T R N N TRLERN DEMES AINMASI VE STRK-

unu belirtmek gerekir ki, Merkantilist doktrin, tad hatalara karn, zamann ekonomik, siyasal, sosyal strktrlerine karlk veriyor, onlarla belli bir tutarllk oluturuyordu. Z a m a n iinde oluan yeni ve deien eski yaplar, Merkantilizmin karc politikas yerine Liberal grleri oluturacaktr. imdi ksaca bunlar grelim. A) Uygulamada Oluan Andrmalar D a h a nce deinmi olduumuz zere, doktrinin zelliklerinde biri, parasal oluu idi. Altn ve gm madenlerinin, -zenginlii oluturduunu savunurken doktrin, parann deer muhafazas, fonksiyonunu aydnla karyordu. V e ou lke, sadece bu nokta zerinde durduu iin (Portekiz, spanya) ekonomi/politik, iflasn eiine giriyordu. te bu abartlm anlay, parann bir deiim arac olduu hususunu karanlkta brakyordu. Bu husus, sz konusu dnemve bir ok lkeyi, bir dieri ile savaacak bir hale getirdii gibi, dnya ticaretini de, ksr duraan bir srece itiyordu. Bu grn dier nemli bir sakncas, fiyat artlar, enflasyonuna yol amasdr. ' Bu noktada doktrinin yetersizlii ve gereklerin analizine karlk vermemesi, onu epey zayflatmtr. Doktrinin ikinci zellii ulusal oluu idi. Bu noktada, Liberallerin bazan sert ve haksz olabilen eletirileri bir tarafa brak-

ADA KTSAD SSTEMLER lacak olursa, Merkantilizmin ulusal ekonomilerin btnlemesinde, byk hizmetleri olduu kabul edilmelidir. Nitekim L. Brocard, Bat uygarlnn blgesel ekonomi aamasndan; ulusal ekonomi aamasna kmasna, Merkantilizmin byk hizmeti olduunu belirtmektedir (57). Almanya'da ise, Merkantilizm, cokun savunucular bulacaktr (58). Yalnz bunu yaparken, Merkantilist doktrin, ulusal ekonomileri, ok iddetli bir tarzda birini dierlerine kar karya getiriyordu. Doktrinin mdahaleci olduunu belirtmitik. Fakat, uygulayclar, ister ngiliz Merkantilizmi, isterse Fransz olsun, hepsi zel teebbse, zel kar, yarm ve zgrlnn yararlarna inanyorlard. Yalnz devlet mdahalesinin verimli sonular verebilmesi iin, kamu iktidarnn tesbit edecei belli bir ereve iinde uygulanmasnn gerekliliine inanrlard. Yalnz teori alanndaki mdahale eskil (arkaik) yaplar gelitirmede yararl olacakt; tarann, mahall idarelerin ve korporasyonlarn
(57) L. BROCARD: Principes d'Economie Nationale et Internationale; Paris, Sirey, 1928, C. I, sh: 10. (58) Endstrilemesini hzl bir tarzda btnlemek isteyen bir Almanya iin, MERKANTLZM, byk bir snakt. ZOLLVEREIN gmrk himayecilii zrhnn gerisinde, Almanya sanayilemeye kayacaktr. F. LIST, Le Systeme d'Economie Politique
(1841), adl eserinde, ingilizlerin Serbest Ticaret ilkelerim, ticari bencilliin teorik ilkesi, diye nitelendirmektedir. L I S T , endstrileme, uluslama ve gelime iin devlet mdahalesini gerekli grmekte ve istemektedir. Yine Von H E Y K I N G (Histoire de la Theorie de la Balance du Comerce-1880) ile G. S C H M O L L E R (Essai sur la Signification Historique du Mercantilisme-1884), iin, Merkantilizm ulusal birliin gerekletirilmesi srecinde ulusun yararna bir ekonomi ve bir devlet oluturmada, temel bir aamadr. Merkantilizmin daha sonralar,

Avrupa'da dirildii grlmektedir. Bu oluta sz konusu doktrinin baar hanesine yazlmaldr. Bilhassa, Serbest Ticaret'in, baarszl ve kendiliinden dengeleyici mekanizmann ilememesi, zellikle 1918'den sonra, Merkantilizme konu olan eserlerin olutuu grlmektedir. Fransa'da KOLBERT'in aktalitesi srmektedir.
ngiltere iin E. L I P S O N : Economik History of England The Age of Mercantilism, Londra, 1956), adl eserinin 2. ci ve 3. c ciltlerine: Merkantilist a adn vermektedir. Liberal ekonominin hayran olan: Eli F. H E C K S H E R (1879-1952, sveli, ekonomi ve tarih Prof. dnyann iQ2Qy. da balayan ekonomik byk bunalm geirmekte olduu bir srada, Merkantilizm adl byk eserinde (Mercantilism London, 1935, ngilizce, Franszca, svee ve Almanca dillerinde yaymlanmtr), sz konusu doktrinin, bir iktidar sistemi, bir

ulusal btnletirme politikas, tarznda nitelendirecektir. Bu politikada Devlet, hem ama, hem de ara olmaktadr. Bylece Merkantilizmi sayg ile anan ve onun snrlln da gsteren HECKSCHER'in felsefi grlerinde de, doktrinin tutarl olduuni da belirtmitik.

BER HAMTOULLAR smrlmesine son verecekti. Endstrilemede en iyi getirebilecekti. Gemi zamann biriktirdii her trl rutinleri amakta en etkin bir arat. teknikleri engeli ve

Fakat uygulayc devlet adamlarnn istidadna gre deien bu devlet karmlar, ounlukla, egemen durumlara istikrar kazandrmaa yneldi. rnein btn tarihiler Cromwell ve Colbert 'i vmekte ittifak halindedirler, fakat onlarn yerine geenler iin, ayn eyleri tekrarlamak olanakszdr. Merkantilist uygulamalar zaman getike son derece skc, gelimeyi frenleyici, dondurucu sreler oluturmutur. Salanan baarlarn yk ve faturasn ise daha ok iiler ve kyller, dedi. Bu sonu anlan lkelerde, sosyal yaplarla, ekonomik yaplar arasnda derin uurumlar douracak, sistemin uyumunu sarsacaktr. Merkantilist Doktrinin uygulamadaki anma ve ypranmas, bylece biri bizzatih baarsndan; dieri ise, yetersizliinden ileri gelmektedir. Uygulamann getirdii bu ypratmalar, dnsel alandaki eletirilerle byyecektir. B) Doktrinin Dnce Dzeyinde Anmas X V I I I . yzyla dein, egemen doktrin olan Merkantilizm, dnce alannda etki alan deien eletirilerle karlamtr (59). Bu eletirilerin en eskisi uygulama alannda hi etkisi olmayan iki nl eserde yansmaktadr. Bunlar: Thomas Moore 'un 1516 ylnda yaynlanan l'utopie ve Campanela 'nn X V I I . y.y., balarnda yaynlad La ite du Soleil dir. Merkantilist anlay bakmndan bu iki eserin nemi; her ikisinin de deerli madenlerin gerek zenginlii oluturmu olduu ve insan faaliyetinin balca amac olmas, fikrine itiraz etmi elmalardr. Her iki eser, buna karn son derece otoriter bir tarzda ideal bir toplumun organize olmasn, nermektedirler. zel kesim, zgrlk, mlkiyet gibi, domakta olan kapitalizmin temel unsurlarn, mahkm et(59) Bu konuda Bknz, A. BREMOND: Le Bienheureux Th. MOORE, 1904., R. CANTILLON: Essai Sur la Nature du Commerce, 1951. H. LEGRAND: Une Mercantiliste Precurseur des Physiocrates: Cantillon. A. SCHATZ ve R. CALLEMER: Le Mercantilisme Liberal a la Fin du 17e Siecle, Paris, 1906.

ADA KTSAD SSTEMLER mektedirler. Ksaca, gelecee deil; gemie dnk doktrinler sz konusudur bu kitaplarda. X V I I . ve X V I I I . yzyla ait olan dier dnrler daha ilgin grler oluturmakta ve Merkantilizmi andrmaktadrlar. Bu dnrler, ulusun genel yararnn, altn ve gm gibi deerli madenlere dayand grn, reddetmekte ve kamu iktidarnn iktisad faaliyetlere karmasn kabul etmemektedirler. Bu yazarlarla X V I I I . yzyln sonlarnda, Fransa ve ingiltere, kendini gstermee balayacak olan Liberalizmin, kalesi olacaklardr. Merkantilizmin endstri ve ticaret ile ilgili grlerini reddetmektedirler. Bilindii gibi ingiliz yazarlar ticaret ve endstriyi savsaklamlard. Fakat devlet dzenlemeleri zerine fazla srar etmemilerdi. rnein T. Mun, bundan sz amamaktadr. J. Child, konuya, bu dzenlemeleri eletirerek suretiyle girmektedir. Ticaret ise, ilk yazarlar tarafndan desteklenecek fakat, daha sonraki dnrler tarafndan phe ile karlanacaktr. Petty, koloniyal Pack't mahkm edecektir. J. Tucker ise, ihtacata prim vermeyi nermekle beraber, d ticarette liberal olduunu belirtmektedir. Ayn eilim Fransa'da biraz ge balayacaktr. X V I I I . yzyln ikinci yarsnda Danguel, Clicquet - Blervache, gibi yazarlar korporatif rejimi ortaya karacak ve endstrinin zgrle, muhta olduunu savunacaklardr. Merkantilizmin Tarm Hakkndaki Grleri: Merkantilizm, lkelerin endstrilemesinin gereklemesinde nemli bir aama olutururken; genellii iinde, tarm kesimi savsaklanmtr. Tasarruf kaynaklarn endstriye aktan iktisad politikalar, lkelerin iinde bir dualizm yaratmlardr. Tarm savsaklayan bu uygulama, zellikle Fransa'da byk tepkiler oluturacaktr. Gerekten yukarda andmz tarmc merkantilist Sully dnda, geriye kalan politika adamlarnn tm endstriye ncelik vermilerdir. Endstri kesiminin ise, ihracata ynelebilmesi iin, fiyatlarnn dk olmas gerekirdi. Endstri rnlerinin fiyatn dk tutabilmek iin ise, cretlerin dk dzeyi, adeta dondurulmutur. retilen gda ihtiyacn, ekilmez glklerden kurtarmak iin ise, tarmsal kkenli rnler, mmkn llerde dk tutulmutur. Tarm aleyhine bir dizi tedbir alnmtr

BER HAMTOULLAR (piyasalarn sert bir tarzda dzenlenmesi, tahllar stoklama yasa, ihracat yasa vb.). lk reaksiyonlar, Fransa'da X V I I . y. y. da, Boisguilbert gsterecektir. Goudar, Herbert ve Marki de Mirabeau (60) ise, X V I I I nci y.y. da, bu politikalara kar kacaklardr. Ad geen Boisguilbert, gerek zenginlik, altn ve gmten ok, hayata rahat bir olanak veren rnlerde bulunduunu belirtecektir. Bylece tarma ok nemli bir arlk kazandrlacak, ok lks bir dzenleme altnda ezilen bu faaliyet alannn zellikle zgrle muhta olduu belirtilecektir (61). Fakat asl tarmc dnce akmn, Fiziyokrat Okulu na mensup dnrler gl bir tarzda oluturacaklardr. Bu noktada, zellikle Fiziyokratlar, tarma dayanan asilzadeler ve ruhban snfnn ok ktleen sosyal ekonomik durumunu, ticaret ve sanayi burjuvazisinin ok gelien durumlar karsnda, dengeleyebilmek amacyla, tahl rnlerinin serbeste ticaretini nerecek ve fiyat ykselecek olan bu mallar, bunlar reten sosyal grubun ekonomik durumunu dzelteceini dnmektedirler (62). Gerekten, Grains, adl makalesinde Fiziyokrat Okulun teorisyeni Quesnay, daha 1757 ylnda, Merkantilizmi eletirmekte, sadece d ticaret ve imalt sanayiini dnmekle yetindii iin, Kolbert 'i muaheze etmektedir. Hcumlarna devam eden yazar, Merkantilizmin temelini hedef almakta ve unlar ileri srmektedir. D ticaret dengesi teorisi, her lkenin ticar ve zenginlik durumunu renmeye olanak vermemektedir. Ksaca, Quesnay gibi, Dupont de Nemours, Mercier de la Riviere, gibi Fiziyokratik Okul'un dier dnrleri, Merkantilizmi sarsacak eletiriler formlletirmekte, Liberalizmin nc dncelerinin olumasna hizmet etmektedirler. Btn bu giriimler, biraz sonra deineceimiz A. Smith'in fikirleriyle de zenginleip, glenerek Kapitalizmin yeni bir doktrinini oluturacaklardr.
(60) Hatrlatalm ki, MRABEAU (1715-1789), Fransa'da l'Ami des Hommes, 1757, kitabyla anlan ve ihtillci byk hatip, MIRABEAU'nun babas, sz konusudur. (61) Jean MARCHAL: Cours d'Economie Politique, a.g.e., sh: 81. (62) Bu konuda daha ayrntl bilgi iin, Bknz: M. BERNARD: Socologie des Doctrines Economiques, Mouton Paris, 1963. sh: 27 ve sonras.

ADA KTSAD SSTEMLER A. Smith in Merkantilizme kar k: Merkantilist sistem kavramn, Fizyokratlardan dn alan Adam Smith, Merkantilizmi tamamen yanl ve reddedilmesi gereken bir dnce biimi gibi bulmaktadr. Adam Smth in eletirileri, Fiziyokratlara grece daha radikal ve daha kararldr. Biraz ilerde inceleyeceimiz Sanayi Kapitalizminin Liberal doktrinini ilk hazrlayanlardan biri olan A. Smith 'in, Merkantilizme ynelttii eletirilerin, devrin strktr ve dnce akmlar bakmndan da, salam olmasna almamahdr. Milletlerin zenginlii adl nl eserinin (The Wealth of Nations) ilk kitabnda, deiim deerinin teorisini, sermayenin dolamn, farkl lkelerin iktisad kalknma ilkelerini inceledikten sonra, drdnc kitabn Merkantil Sistem dedii, anlay ykmaa ayrmaktadr. A. Smith 'e gre, ekonomik hayata hkmetlerin, btn mdahaleleri serbest brakld takdirde sermayenin en verimli tarzdaki kullanlabilme olanaklarn bozmakta, engellemektedir. Merkantilist mdahale ve dzenlemelerin amac imalt sanayinin gelimesidir. Fakat yaptklar imalt gelitirmek deil, komu lkelerinkileri zayflatarak, bir avantaj elde etmekten ibarettir (63). Dnre gre, tketicinin ve toplumun yarar, reticinin bencil yarar uruna feda edilmi olmaktadr. Tekelci bir anlaytan doan Merkantilizm, ok smrlen durumlar srdrd. malathanelerin ayrcal ve kolonyal tekelcilik, mahkm edilmelidir. Tekeller kr orann ykseltir. Bu sayede tccarlarmzn kazanc artar. Fakat sermayenin doal oaln engelledii iin, lke halkn eline geen toplam gelir miktarn, oaltacana azaltmaktadr. Says snrl bir snf insann bir tek lkede karn kollamak iin, dier lkelerde ve sz konusu lkede bulunan geriye kalan btn sosyal snflara dahil insanlarn, yararlarn yaralamaktadr (64).
(63) A. SMTH: La Richesse des Nations, [Franszcaya eviri], 1859, 463-464. (Belirtelim ki, bu eserin Trke evirisi de, bulunmaktadr. Bknz: A. SMTH: Milletlerin Zenginlii., -eviren: Haldun DERN-, 4. cilt. stanbul Mill Eitim Basmevi. 1 ve 2. cilt. 1948, 3 ve 4. cilt. 1955). (64) A. SMTH: a.g.e.,, 402

BER HAMTOULLAR

A. Smith 'ten sonra da btn Klsik Okul, bu dnce sistemini tehlikeli ve anlamsz bulmu Zenginlik konusunda, para konusunda, ticaret konusunda tutarsz olduunu ne srm, sadece gl ve zengin kimselerin karna ileyen mdahalesini reddetmilerdir. Burada, sz konusu eletirilerin geerliliini aratrmak ve merkantilizmin deerini saptamaktan ok, gayem, iktisad sistemlerin (bu noktada kapitalizmin), geliim ve deiim aamalarn saptamak olduundan, sorunun, dier yanlarna doal olarak deinmeyeceim. Yalnz unu belirtelim ki Ticar Kapitalizmin doktrini olan Merkantilizm, uygulama alanna girdikten sonra andmz gibi sistemin gelimesine zaman iinde ve zellikle X V I . ve X V I I . y.y. da meydana gelen deime ve gelimeler sonucunda, oluan yeni strktrler ve deien eski yaplar, merkantilist politikalarn donmu, daralm ve gereklere uymayan yaplaryla uyumaz bir hale gelmi bulunmaktadr. Ekonomik, sosyal strktrler, uluslararas yaplar, bir dieriyle atma halindedirler. T i c a r Kapitalizmin gerek dnce, gerekse uygulama alanndaki yaplar, zorlanmaktadr. Sosyal alanda bir rnek anmakla yetinirsek: Fransa ve ingiltere' de, Ticar Kapitalizmin gelimesinden ve Merkantilizmin uygulanmasndan, yer yer ksaca deinmi olduumuz gibi, en ok Burjuva snf yararlanm olmaktadr. Soylular, iiler ve kyller yoksullamaktadr (sosyal strktr bozulmas). Bu dnemde iiler ve kyller, henz rgtlenmi deillerdir. Soylular, ise direnmektedirler, daha ok sertlemekte, feodal tepkiler gstermektedirler. Burjuvaziye sosyal hiyeraride ykselme yollarn tkamlardr. Marmontel 'in belirttii gibi burjuvalar, hi bir zaman bu lde prensler gibi yaamadlar. Yalnz burjuva, Prens gibi yaaynca, gerek prense ne yapmak der (65) O a d a Fransz ekonomisinin bunalm hakknda ilgin bir inceleme yapm bulunan C . E. Labrousse, burjuva ekonomisi, bamszlk ister. z e l faaliyetlerin iyi gitmesi ve gelimesi sonucunda devlet ile ekonomi, ayrlmaa balar. Mteebbisler snf, hem
(65) Anan, A. PIETTRE: Pensee Economique et Theorie Paris, 1963, sh: 53. Contemporaines, Daloz,

ADA KTSAD SSTEMLER say, hem de zenginlik olarak giderek byr, bamszlk kazanr. Yukarlarda adn andmz Fransz Monarisi, bu burjuva snfnn ekonomik ve sosyal egemenliinin altna girer (66). Avrupa'nn en gl burjuva snf, aada ksaca anacamz nedenle, ngiltere ve Fransa'da oluacaktr: 9 Para stokunun bymesi sonucu, 1730-1775 aras sren bir fiyat art (67). D ticaretin zellikle kolonilerle, gelimesi (68). Tekstilde (Mekanik dokuma: 1733-1765), buharl Makina (1763), gibi (kmrn yakt ve buharn hareket yaratt) endstriyel devrimler, zellikle ngiltere'de endstrinin grlmemi lde gelimesine yol aacaktr. Btn strktrlerun deitii, gelitii bu dnemde retimi, tketimi, ticareti snrlayan, dzenleyen sk kurallarn, zlmesi istenecektir. Burjuvazinin, maddesel ve ekonomik bamszl, sosyal, siyasal alandaki, retim alanndaki engelleri, amak isteyecektir. Eskiden elbise asilzadeliine eilim gsteren Burjuvazi, imdi gerek burjuvaziyi bir ideal olarak benimseyecektir (69). Tutarl bir tarzda, harekete geebilmek, sz konusu strktrleri ierecek bir Doktrin, aranacaktr. Sanayi kapitalizmi, anlan bu strktrler zerinde olumaya balarken, Liberal Doktrin de, dnce alannda oluacaktr. Bylece 1500'lerde balayan Ticar Kapitalizm, 1789 ylnda yerini Sanayi Kapitalizmine, resmen brakacaktr. H. LBERAL KAPTALZMN OLUMASI

Biraz sonra inceleyeceimiz, Laissez-faire, Laissez-passer, anlaynn yanstt anlamla adeta zleleen, Liberal iktisad doktrin, Ticar Kapitalizmin, doktrini olduunu belirttiimiz Merkantilizme kar bir tepki olarak belirmitir (70).
(66) G.E. LABROUSSE: La Crise de l'Economie Franaise, a la Fin de l'Ancien Regime et au Debut de la Revolution., P . U . F . , 1944, sh: XLIX. (67) A. PIETTRE: Les Trois Age de l'Economie. a.g.e., sh: 223-338. (68) P. MANTOUX: La Revolution Industrielle en Angleterre, (1906), tezinde, ticaretin gelimesi, endstriyel gelimeyi dourduunu gstermektedir. (69) W. SOMBART: Le Bourgeois, Payot, Paris, 1928, sh: 342. (70) Liberal Kaptalizm yerine, Laissez-faire'iznin kullanldn belirtelim. Bknz, H. LASKI: The Rise of Europen Liberalism Londra, 1936 sh: 11 ve sonras.

80

BER HA MlTOULLARl

Hi kukusuz, daha nceki aklamalarmzda da, deinmi olduumuz zere, yeni bir iktisad doktrinin oluabilmesi, yeni iktisad strktrlerin var olduunu ve yeni bir doktrine arda bulunduunu gstermektedir. Gerekten daha olgun ve tutarl sanayi aamasna varacak strktrlere kavumu bulunan Kapitalist sistemin gerekletirmi bulunduu byk iktisad potansiyelin, kanalize edilmesine' olanak verecek, politikalara muhtatr. lk nce Fransa'da, bu lkenin ekonomik yaps gerei egemen bulunan tarmsal kesimin, doktrini olarak Fiziyokratlar tarafndan oluturulan Liberal iktisad doktrin, ayn dnem ngiltere'sinde, olumaya balam bulunan sanayi devriminin de ihtiya duyduu ve drt elle sarlaca bir doktrin halinde gelitirilip olgunlatrlacaktr. Liberal iktisad doktrinin ilkin Fransa'da oluan Tarmc temelleri ile A. Smith, araclyla ngiltere'de oluturulan sanayici temelli oluumunu, az. ilerde inceleyeceim. imdi, liberal doktrini oluturan Avrupa'nn X V I I I . yzyldaki, yap ve doktrinin en nemli yanlarna genel bir tarzda deinelim. Avrupa'da Rnesans ile balayan dinamizm, belli bir duraanl saplandktan sonra yeniden ahlanacaktr. X V I I I . yzyl Avrupa'snda oluan ve Kapitalizmi, Ticar aamasndan Sanayi aamasna karp, daha fazla olgunlatracak eitli devrimler yeni bir atlmdr. Bat Avrupa, X V I I I . yzylda, tarihinin belki en nemli, en byk deime ve gelimelerine, tank olacaktr. Gerekten Bat Uygarl, hem z, hem de dncede de, deiecektir. Bunalma girmi bulunan Avrupa bilinci, sonsuz araylar iindedir (71), X V I I I . yzyln ortalarndan itibaren, insan ve toplum hakknda yeni gr ve dnceler A v r u p a ' d a olumaa balayacaktr. deolojik, ekonomik ve tutum-davran strktrn deitiren bu oluu hazrlayan akm, kronolojik sra iinde, en belli bal temsilci-dnrler etrafnda, aadaki tarzda ematize edilebilir. Hi kuku yok ki, bu dnemin en byk eserlerini yaratan yeni dnrler, sz konusu dnemin yaplarnn da, bir lde yanks
(71) Paul HAZARD: La Crise de la Concience Europeenne (1680-1715), Paris, 1939, sh: 292.

ADA KTSAD SSTEMLER

olmaktadrlar. Burada saptanmaya deer bir ikinci nokta, dnemin, siyasal, felsef ve ekonomik eserleri arasndaki paralelliktir. eitli dncelerin strktr arasnda, bir egdmlk grlmektedir.
LBERAL DOKTRN HAZIRLAYAN DNCE AKIMLARI

Yl 1748 1751 1972 1797 18301845 "750

Dnr MONTESQUIOU L'ENCYCLOPEDIE'nin yayn . . . . . J. J. ROUSSEAU CONCORDET 32 A. COMTE RENAN CANTILLON .. .. ..

Eser l'Esprit des Lois Aydnlk a Contrat Social Le Tablfjau du Progres Humain Cours de Philosophie Positive L'Avenir de la Science Essai Sur la Commerce L'Encyclopedie (iinde) 1. (Fermiers, Grains) 2. (Tableau Economique) La Richesse dtfs Nations Traite sur le Commerce et le Gouvernement (72) Essai sur la Population Traite d'Economie Politique (1828-1830 Dersler) Principes de l'Economie et de l'Import Principes Harmonie conamiques

1756-1758 OUESNAY

1776

A. SMITH CONDILLAC MALTHUS J. B. SAY RCARDO S. MILL BASTAT

1789 1804 1817 1848 1850

unu belirtmek gerekir ki, X I X . y.y. ortalarnda Klasik liberalizm biri iymser (J.B. Say; Bastiat), dieri ktmser (Malthus; Ricardo), olmak zere iki akma blnecektir. Bu ema iinde, en kaln izgileri ile yansyan ve liberal doktrini oluturan dnceler, Merkantilist doktrinin, artk geerli olamayacan gstermettedir.
(72) 1776 tarihi, ayn zamanda A.B.D.'inin ingiltere'ye kar, balatt kurtulu savam da iaret etmektedir.

BER HAMTOULLAR

Turgot 'nun, retimi son derece skan korporasyonlarn ilgas zerine yazdklarn, adlarn anamadmz dier dnrlere eklenirse, dnce alannda meydana getirilmi bulunan birikimin, nemi ve anlamn hatrlamak daha kolaylam olur. Bu yeni ortam iinde, yeni bir anlay oluacaktr: Ekonomi. Liberal

Merkantilist doktrinin uygulanmasnda, oluan kaytlama, dzenleme, fren ve engellerin bamll X V I I I . ve X I X . yzylda reddedilecektir. Siyasal, ekonomik, hukuksal ve sosyal strktrlerde, byk deimeler oluacaktr. Bu gelimelerin ekonomik alandaki yanks kendi yasalarndan, baka yasa kabul etmeyen bamsz bir ekonomik sistemi (Liberal Kapitalizmi), oluturmak olacaktr. imdi sz konusu Liberal doktrinin nasl doduunu, dnce ve yapsal balantlarna olabildiince yer vererek, aklamaa alalm. i. STRKTRLERDE OLUAN DERN DEMELER

Kapitalizmin en geni anlam ile kendini gstermesi, Endstri Devriminden ok daha nceki dnemlere kadar inmektedir. X I I . y.y. dan itibaren ve zellikle X V I . y.y. ile birlikte balayan byk bulular sonucu, yeni boyutlar kazanan ticaretle gerek bir gelime gstermi oId(73). A v r u p a ' y a akan altn, kredi ilemlerini, kr ve kazan hrsn gelitirmi oldu. Tarmsal faaliyet alan dnda kalan ekonomik faaliyetlerde egemen ama kr olmaktan ve sermaye sahipleri toplumda yeni bir prestij kazanmaktadrlar. Bundan nce belirttiim gibi bu, Ticar Kapitalizmdir, a tccarlarn, adr. zgrlk saati, henz almantr. Zeneat(73) Tarihiler, genellikle alar bir dierinden ayran farklar zerinde hakl olarak srar ederler. (Bknz: G. SALVIOLI: II Capitalismo Antico, Roma, 1931, VIII. kesim). rnein Roma devri, ekonomisinin ne Liberal doktrini, ne de Kapitalist bir teknii vard. Buna ramen kapitalistti. Nihayet, kapitalist adan, bir mekanik alma ile veya klece yaplan bir alma arasnda, tabiat fark deil, derece fark vardr. Sistemin temel yasas, en byk kr-kazanc elde etmek amacyla her hangi bir arac en byk kr-kazanc elde etmek amacyla kullanmak deil midir? nemli olan sistemin felsefesi olduuna gre kullanlan retim aralarnn farkl olmas, ayr bir sistefnin varlndan ok, ayn sistemin deiik aamalarnda bulunulduunu gsterir. Bu lye bakarsak, kapitalist sistemin yeni olmad, sylenebilir.

ADA KTSAD SSTEMLER krlar dernekler halinde gruplanmakta, usta, rak, kalfa arasndaki ilikileri organize eden ve oklukla retimin kurallarn tesbit eden loncalara bal kalmaktadrlar. retim ve reticiler arasndaki ilikileri dzenleyen, snrlayan kurallar, zellikle Merkantilist devlet mdahaleleri sonucunda, giderek, X V I I . y.y. da daha da sklaacaktr. Bu ortam iinde ekonomi krallk iktidarnca, vesayet altna alnm bulunmaktadr. Bu politikann en belirgin rneini Kolbertizm, oluturacaktr. tik teknik bulular grnmee balad zaman, zellikle Fransa'da devlet, bizzat kendisi bunlar uygulamaa ve gelitirmee koyulacaktr. Zeneatkrlar geni atlyeler halinde gruplayan byk devlet mdahaleleri, bu trdendir. Fakat, Feodaliteden miras kalan ve X V I I . yzyl Mutlakiyetiliiyle yenilenen sosyal dzen anlay, bouna srdrlmek istenecektir. Bata teknik ve ksaca 1750 ile 1850 arasnda gerekleen dier devrimler, Liberal kapitalizmin hemen doktrinini, hem de strktrlerini oluturacaktr. Fakat bu noktadaki olumalar, tabiata egemen olmann burjuvazinin iktidara gemesinin, Laissez-faire, Laissez-Passer (Braknz yapsnlar, braknz gesinler), ilkesinin domas gibi uzun bir gelimeyi gerekletirecektir. Endstriyel nitelikteki gelimeler, Bat Avrupa'ya ve Amerika Birleik Devletlerine yaylmadan nce ingiltere'de olutu. Liberal iktisad doktrin ise, ingiltere ve dier Avrupa lkelerine gemeden nce, Fransa'da ve tarmsal bir taban zerinde dodu. Liberal iktisad doktrinin, iki aamadan geen olumasnn, ilk temeli olan tarmc ve ikinci temeli olan endstriyel cephelerine biraz sonra dneceim. imdi bu almamzn strktrel metodunun tutarll dorultusunda, Siyasal Liberalizmden, Ekonomik Liberalizme, geiin nemli balantsna deinmemiz gerekir. A) Siyasal Liberalizmden Ekonomik Liberalizme Nasl Geildi? Az yukarda da Liberal iktisad doktrini hazrlayan dnce akmlarnn oluturucusu, yaygnlatrcs olan, belli bal temel eserleri, kaln izgileriyle yanstan ema dolaysiyle, siyasal ve ekonomik Liberalizmin paralelliine dikkati ekmitik.

BER HAMTOULLAR

Aslnda, filozof, sosyolog, tarihi, hatta edebiyatlarn ekonomik sorunlarla ilgilenmeleri yeni bir olgu deildir. Hele iktisat, bamsz bir bilim dal haline gelmeden nce, ekonomik sorunlar ve dnceler, bilindii zere ilk a uygurlklarmdan beri filozoflarn, ura alanna girmektedir. Politik iktisat, zerkliine kavumak iin X V I I I . yzylda felsefeden ayrlmas gerekmitir. Yukardaki emada, andmz J. J. Rousseau, sz geen Ansiklopediye, Politik iktisat zerine ilk makaleyi yazm olmaktadr (74). Ekonomi biliminin kurcular olan, Fiziyokratik Okulun piri Quesnay 'n ve arkadalarnn kendilerine filozof-iktisat dedikleri, Adam Smith 'in ise, iktisat olmadan nce felsefe profesr olduunu, hatrlatmakla yetinelim. te ar olarak iktisat olmadklar halde toplumun organizasyon tipi ve sorunlar karsnda kaygu duyan dnr ve yazarlar, dorudan ve dolayl olarak Liberal Kapitalizmin olgunlamasna yol aan Siyasal Liberalzimi oluturmulardr. X V I I . yzyln balca hiyerari, kat bir disiplin, merkezi kamu iktidarnn gtt otoriter bir dzen, hayat kesin bir tarzda dzenleyen kurallar, domalar, damgalamaktadr. X V I I . yzyl insanlarn, bylesi bir dzen gtmektedir. X V I I I . yzyl insann ve toplumunu, otorite ve sk emredicilikte oluan bir korku ve kat domalar, rahatsz etmekte, skmaktadr X V I I . yzyl insanlar, hristiyanln oluturduu ilah hukuka inanmakta, X V I I I . yzyl insanlar ise doal hukuka daha ek inanmaktadrlar. Birinciler eit olmayan snflara blnen bir toplumda yaamaktadrlar. kinciler ise, eitliin zlemi ile kvranmaktadrlar. Bu olumalara ilk alan olan Fransa'da yaayan insanlar, belli bir dnce birikiminden sonra artk bir Bousset gibi, bir Voltaire gibi, dnmee baladlar. te bu bir htill idi (75).
(74) Deindiimiz noktada, J.J. ROUSSEAU'nun dncelerini, A. SMTH in dnceleriyle karlatran ve ilham veren bir inceleme iin bknz: E. LASBAX: La Cit6 Humaine, C. I. sh: 189-214. (75 P, HAZAR: La Crise de la Concience Europeenne (1860-1715) a.g.e.

ADA KTSAD SSTEMLER

a) Siyasal Devrime Gidi

Dncede balayp maddesel yaama doru ok eyi kavrayan bu devrimler, Rnesans ve Reform ile balayan, T i c a r Kapitalizmle, olgunlaan, uzun bir yryn, oluun, olgunlamasdr. zgrl snrlayan, eitsizlik ve adaletsizlik douran kat bir dzenleme ile artk iyie ekilmez bir hale gelen Monariye ve onun rm brokrasisine kar, kiisel ekonomik zgrlk isteyen bireysel ferdiyeti bir devrim patlayacaktr. Bu yeni bir devrimdir. Kiinin bilincinde ve bilimde, oluan yeni dncelere tekabl etmektedir. Felsefe bilim yapmakta, hukuk r e j i m , politik iktisat rasyonellemekte, zerklik kazanmaktadr. Fiziyokrat Okulu olumakta; bu ekonomik Liberalizmdir . . . zgrlk, bamszlk anlamna gelir miydi? Montesquou 'nun verdii tanma gre bamszlk, istediini yapmaktan ibaret deildir, fakat istemee hakk olam yapabilmek kudretine, sahip olmaktadr (76). Uygulama Montesquiou 'yu, dorulayamayacaktr. Bu kez bilim tarafndan da desteklenmi bulunan Liberal Rejim, ekonomiyi, devletin bamllndan kurtaracaktr. V e ekonominin egemenliine geecek dzeyde hak ve zgrlk iktisad bakmdan en gl olann, olanlarn olacaktr. X V I I I . y.y. gerekten para adr, ingiliz asll John Law 'n, para arz fazlasnn istihdam yaratan itici gc vb., fikirlerine gre, kt para basm ok yararl grlyordu. Bu kt para, tedavldeki altn parann yerini alacak, altn, devlet hazinesine girecek, fakat bu kt parann deerini devlet garanti edecekti. Fransa'da, J. Law 'n uygulanmaya balayan bu dnceleri sonucunda, kt para dodu. Peinden ise. enflasyonlar olutu. Necker dneminde, sadece, iddetli iki enflasyon sonucunda Para, yklverir (77). Bu ortamda, parann den deerinin, bu kesimdeki konumuz bakmndan anlam, dne kadar ekonomiye egemen olan devletin, mal sknt ve kmazlarn merkezi olmas ve bu glklerden kurtulmak iin, paraca zengin olan burjuvaziye snm olmasdr.
(76) MONTESQUIOU: Esprit des Lois, 3. c kesim, a.e.g. (77) LAVV'IN ilk enflasyonu, 1706 y.da baslan ve gven vermeyen kt parann sonucudur. kincisi ise, Directoire, ynetiminde, baslan ve deeri mill mlkler teminatna dayanan, ilk deneyden, daha abuk deerini yitiren, para basmdr.

BER HAMTOULLAR

Devletin ve kamusal kesimin hzlanan anmas, Fransa'da Kolbert'in lmnden sonra balar. X V . Lous, szde yrtt mutlakiyetilik, kendinden ncekilerininkini aar. Parlamentolar sertleir, ayrcalklar ise oalr. Merkez iktidarn bunalm, zel ekonomi kesiminin giderek glenen kudreti ile atr (siyasal ve ekonomik yaplar aras atma-bozulma). Yaplarn isel dengeleyici glerini aan bu atma ve eliki, 1789 Fransz devrimini yaratr. Fakat merkezi iktidarn bunalm gelimi bulunan zel ekonomiye kar kmaktadr. Bu devrimin, ekonomik zgrlk getirmi olmas bir rastlant deildir (78). Ne kadar paradoksal grnrse grnsn, 1789 Fransz devrimi, bir ounun yanltc bir tarzda nitelendirdikleri gibi ^yoksulluun, halkn, devrimi olmaktan ok, varln ve bu zenginlie sahip olan burjuvazinin (79), devrimidir. Artk Burjuvazi asilzadelie, zenmemekte tersine onun yerini almak, sosyal ve ekonomik bakmdan bamsz, egemen bir snf olmak, isteyecektir. imdi bu byk devrimi oluturan ana izgilere bir gz atalm.

b) zgrlk Devriminin Olumas

Siyasal zgrlkten, ekonomik Liberalizme giden bu olumann ana izgileri nelerdir? Bu sorunun karln bulabilmek ve bir yzyl akn dneme egemen olmu bulunan ve gnmzde bile, ekonomik evrelerin ounda kimi zaman gpta ile zlenen Liberal Doktrini ve onun Ekonomik Sistemini, kavrayabilmek iin, onu douran dnce ve olaylar, ortamlarn belirtmek gerekir. aa) deolojik Strktrde Devrim Fransa'da: lk nce dnce yaplarnda meydana gelen bu deiiklik, akln bir isyan gibi yansmaktadr. oklukla Fransa'da balayp oluan ve Kartezianizm cenilebilen bu akm da, sonra gelen filozoflar, beslemektedir.
(78) nl VV.LIPP MAN'n,,,,, belirttii gibi, A. SMITH'in Milletlerin Zenginlii adl eserinin, Amerkal ve Fransz devrimcilerinin nsat Haklar n istedikleri bir dnemde olumas da bir raslant deildir. Bknz: La ite Libre, Librr, de Medicis, Paris, 1946, sh: 281. (79) C. E. LABROUSSE: La Crise de l'Economie Franais a la Fin de l'Ancien Regime et au Dbut de la Revolution; Paris, P.U.F., 1944, sh: X X X I I ve sonras.

ADA KTSAD SSTEMLER Bat uygarlnn insanc dncesi, o zamana dein, olduu gibi kabullenen ve stn sanlan kurallar, dinsel domalarn egemenlii altnda idi. Oysa andmz X V I I I . y.y. da, insan, artk kendi aklnn, dncesinin emirlerine uymaktadr. nsann gerek eya ile, gerekse insanlarla olan ilikilerini, bu mantn gc dorultusunda, yarglamaktadr. Kartezien devrim denilen bu oluumun yaratcs byk Fransz filozofu Descartes (80), bununla birlikte, bu dnce ve metodunu, metafizik alanla snrlamakta; gelenek, alkanlk, kurumlar ve dinsel alan, pheci metodunun, dnda brakmaktadr. Fakat, byk dnrlerin kaderi, Descartes'i de arpacak, bu dncesine karn izdii yolu izleyen dnrler, metodunu paylatklar stadlarn, aacaklardr. Descartes 'in oluturduu ve fizikte, hekimlikte kullanlan ara ve yntemler, artk mevcut kurumlar, siyasal inanlar, sosyal ve dinsel uygulamalar, yarglamalarda, tartma, konuma aralar halinde kullanlmaktadr. Ayn mantk yarglama, artk bu alanlara da, uygulanmaktadr. Bylece bu tarz bir mantkln, akln gelimesi, Bat Rasyonalizmine, dnecektir. D a h a nce andmz Montesquiou, Kanunlarn Ruhu adl eserinde, bu akm bir adm daha ileri grrecektir. Mutlakiyet ynetiminin, her eidine kar olan dnr, Liberalizm dorultusunda, btn toplumlar iin, hkmetlerin ve insanlarn iradelerinden daha stn olan ve coraf, sosyal, tarih ortamlara bal kanunlar, olduunu gstermee alacaktr. Bu temel objektif veriler, bir dier deyile, bizatihi eyann tabiatndan gelen ilikilerdir. Doal olan bunlar karsnda, hi bir Monark, hi bir Despot ve de hi bir Tyran, yldzlarn yasalarn deitiremedikleri
(80) R. DESCARTES (1596-1650); Fransz filozofu, matematik ve fizikisi: Tmevarm' 'a dayanan mant ile, skolastik dncenin, kark karanlln, ak ve aydn dnce ile ikme eder. Metafizini, pheci metodu ve basitten, mrekkebe giden bu Tme varm mant ile kurar. nemli Eserleri: Principes de la Philosophie (1644). Les Passions de l'Ame (1649). Regles Pour la Direction de l'Esprit (1628). Discours de la Methode (1637). Meditations Metaphysiques (1641).

BER HAMTOULLAR

gibi, bunlan da deitiremezler. Bylece siyasal yneticilerin kaprislerini snrlamak istemektedir. Grld gibi, Montesquiou, bu grleri ile an Liberalizm akmna balanmakta ve tarih ile sosyal, coraf referanslar ve biraz da ampirizm ile, ann rasyonalizmini biraz lmlatrmaktadr. Voltaire, D'Alembert gibi X V I I I . y.y. filozoflar Ansiklopediler ve daha sonra Concordet, tersine sz konusu bu rasyonalizmi, gelitireceklerdir. Bundan tr belli bal Fransz dnrlerinde bu rasyonalizm, ekonomik nitelikte olacaktr, ilk kez. ngiltere'de: Fransa'da ksaca andmz bu gelimelere paralel olular, ngiltere'de de grlecektir. Fakat unu belirtmek gerekir ki, biraz daha ampririk bir dzeyde. Descartes, gibi ngiliz F. Bacon (8i), bilimsel etodun kurallarn geometri veya mantk zerine deil, fakat deneylerin temeli zerine, formle etmesini gerekletirdi. Locke gibi bir dier filozof, rasyonel bir felsefenin, kurallarn aklamaktadr. Bu filozoflara Hollanda asll B. Spinoza 'y (1632-1637), eklemek gerekir. Tractatus Politicus, adl kitabnda, kutsal yazlar, eletirmekte, kiliselerin devlet iindeki yeri dolaysyla liberal bir anlay, yanstmaktadr. L'Etique 'de izah ettii sistemi, sonu olarak, Panteist bir filozof olan Spinoza 'nn rasyonalizmini de yanstmaktadr. zellikle Voltaire ve genellikle X V I I I . y.y. filozoflar zerinde, yaymlad Dictionnaire Hstorique et Critique (1696(1697), geleneksel kurumlar eletiren Fransz yazar P. Bayle 'nin (1647-1706), etkisi son derece byk olacaktr. Bu noktada J. J. Rousseau 'yu anmak gerekir.
(81) F. BACON (1561-1626), Instaurato MAGNA, adl eserini yazarak Tecrbt Metodun, yaratclarndan biri oldu. Bilimsel aratrmalar, otorite ve istidlal metodundan bamsz bir hale getirmitir. Bilimlerin metodik bir snflamasn dzenlemekte ve .Novun Organum, adl eserinde ise, Tmevarmn bir teorisini oluturmaktadr.

ADA KTSAD SSTEMLER bb) nsan Hakknda Deien Grler Yukarda akln isyanndan sz atk. Burada ise Kalbin isyan (82), sz konusudur. Burada insan 'n, beer doasna gvenilmektedir. Yukarda insann aklna ve mantna gvenen anlay, imdi de, insann duygusal alemi iin tekrarlanm olmaktadr. tnsan doutan iyi bir varlktr. O'nu bozan toplumdur. Bundan tr, bu dncenin sahibi ve pedagojik eser Emile 'in, yazar J. J. Rousseau 'ya gre, insan eiten ve mkemmeletiren deneydir. Serbest braknz ocuu. Ktlk yaparsa, cezasn bizzat ekecek ve kendi kendini dzeltecektir. Bu noktadaki iyimserlik, doaldr. Bu anlayn ekonomik alandaki yanks u olacaktr: Ekonomi, Liberal olmaldr. Nitekim Liberal iktisatlar d a , Rousseau'cu anlay, ekonomide tekrarlarken unu diyeceklerdir: insanlar, kendi hallerine Braknz Yapsnlar, (Laissez-Faire) diledikleri gibi, retip, tketsinler. Yine retim mallar iin, Braknz Gesinler (Laissez-Passer), nlerine engel dikmeyiniz, diyeceklerdir. Bu durumda eer insanlar, eer reticiler, ilerini ekip evirmede yanl davranr, eksik ilem yaparlarsa, bu eylemlerinin hata ve cezasn kendileri ekecek, rnein ifls edeceklerdir. Bunlarn cezalandrlan hatalar, onlar ekonomik faaliyetlerden elimine edecektir. Anlald gibi, J. J. Rousseau 'nun ksaca anlan bu anlay, Bat Avrupa'da, antik adan beri ve hristiyanlm insan, Mkemmel, kabul etmeyen koyu, kat anlayn alt st etmektedir. nsan doutan, iyidir, eer fenalk yapyorsa, onu bozan bizatihi, toplumdur derken Rousseau, andaki toplumun bozulmu, rm olduunu, d a belirtmi olmaktadr. Bu dnce biimi, bir rasyonalist tutum sayldndan, Ekonomik Liberalizm, bylece naturalist bir iyimserlik, gibi grnmektedir. Fransa'daki bu akma, yine ngiltere'de paralel grler, olumaktadr Bir Essayiste olan B. Mandevile, nl Arlar Masal'm da, bu bceklerin grnte bencil igdlerle hareket edip, ok lezzetli bir bal retmek iin, mkemmel bir toplum oluturmaktadrlar. Bu doal olguya, bakarak, insanlar iin sonular karmaktadr. Sonu olarak, insanlar iin de ayn eyi yapmak gerekir.
(82) Daha fazla bilgi iin bknz, A. PIETTRE: Les Trois Ages de l'Economie, a.g.e., sh: 240 ve sonras.

BER HAMTOULLAR

Bu noktada, ngiltere'de Shaflesbury (83), Hutcheso* (84) daha sonra A. Smith gibi Ahlak Anlam okulunu oluturan felsefecileri, anmak gerekir. Theory of Moral Sentiments (1759), adl eserinde, insanlar bir dierine balayan sempatiler zerine, olduka iyimser grler ileri srmektedir. Burada nemli olan nokta, eski Moralist A. Smith 'in, iktisat olduktan sonra, teolojik alandaki doal zgrle inanma, psikolojik alana kayacaktr. Buradan ise dnr, insanlar arasnda bulunan kar savamndan bile yeni bir ahengin, kaynan bulmu olacaktr. Psikolojik bu temellere dayanan tahlillerden, her ininsan kendi zel karlar dorultusunda zgr olarak icra ettii ie kendini verirse ve her kiiyi ve lkeyi bir dierine giderek, daha ok balayacak olan bu Blmleri, o zamana dein soyutlanm bulunan dnyay, geni bir Tccar Cumhuriyete dntrecek, bir dayanma yaratacaktr. Montesquiou 'de kendi asndan ticaretin doal bir sonucu da, bar getirecekti, diyordu. Grld gibi her ey, zgrlk iin, zgrlk ise btn iyiliklerin kayna haline gelmektedir. D a h a sonralar yine, faydaclk felsefesine bal ve Zevklerin Aritmetii, adl eserin sahibi J . Bentham (1748-1832) de, Liberal Ekonomi Okulu 'nun kurucular arasna girecektir, cc) Bireyci Devrim: Bireycilik (Ferdiyetilik)

Akldan ve gnlden geen bir geliim, bir zgrlk anlay, zorunlu olarak kiiyi ayaklanmaya gtrmtr. Rasyolizmden, insana gvenen iyimserlie (optimizme) ve oradan, ekonomik bireycilie (ferdiyetilie) doru gelierek, Ekonomik Liberalizme btn gereklerinin tutarlln salam olacaktr. Voltaire, Rousseau v e Diderot 'nun dncelerinden sonra, devrim ortam tamamlanacaktr. Artk normlara, kurallara ihtiya yoktur. Fert, kendi kendine yetmektedir. Ferdiyetilik ise, yeni
(83) A.C. SHAFTESBURY (1671-1713): Politikaya karm, Liberal grleri desteklemi bu ngiliz filozofu, Psikolojide gerek dengeyi, bencillik ve diergamlk, arasndaki ilikilerde aratrmak gerektiini, belirtmektedir: (84) F. HUTCHESON (1694-1746), Glascow niversitesi Profesr: Ahlaki sorunlar zerine olan analizleri ve bilhassa, A. SMITH, zerindeki, etkisi byktr.

ADA KTSAD SSTEMLER

toplumun temeli olacaktr. Bu ferdiyetilik, deiik biimlerde, tezahr edecektir. # Felsef alanda: Her kii, bundan byle gerein ls olacaktr. Buradan kaynaklanan gerek, sbjektif olmaktadr. Bylece kah sonu, kii iin, u ilkeye dntrlebilir. Braknz Konusun, Braknz Dnsn. tl Politik alanda: Bu gelime bir sonu olarak, politik alanda Liberalizme grlecektir. nk dnce zgrlne, zorunlu olarak kanaat zgrl tekabl edecektir. Bu noktadan itibaren btn toplumlar, bir tartma konusu yapabilecektir. Kurumlar, gelenekler ve o zamana dein doal olarak kabul edilen btn kutsal eyler ve tabular, tartlacaktr. # ktisad alanda: Ferdin isyan, ekonomik alanda da benzer sonular, douracaktr. Nasl ki, felsef ve siyas gerekler, her kiinin takdirine ve hkmne ak hale gelmise, ayn biimde, ekonomik mallarn deeri de, kiilerin zgr deerlendirilmesine, ekonomik erevede, ak hale geleceklerdir. Bylece, eskiden olduu gibi, belli ahlak kurallara ve dier domalara gre deer kazanp nitelenen mallar, artk arzu edilme derecelerine gre, iktisad olarak, yararllklarna gre, bir nitelik kazanacaklardr. Bu andan itibaren, mallara deerlerini kazandran, tketicilerin arzu seviyeleri olmaktadr. Bylece daha nce andmz L'Abbe de Condillac, 1776 ylnda yaymlayaca Traite du Commerce, adi. eserinde, ilk kez olarak Sbjektif Deer Teorisinin, temellerini atm olacaktr. Bu teoriye gre deerin, ihtiya ve arzudan baka bir kayna ve her ahsn deerlendirmesinden gayri, bir dayana bulunmamaktadr. Anlald zere Ekonomik Adam, Condillac'a gre arzularn bir kompleksi, gibi grlnmektedir. . . Ferdiyetilie, bundan daha iyi bir vg olabilir m i ? . . .

c) Politik Liberalizmden Ekonomik Liberalizme

Oluan bu yeni strktrler arasnda doan yeni bir tutarlln gstergesi olan, sk ilikiler ve oranlar araclyla, politik liberalizm, ekonomik liberalizmle birleecektir. Site nin kurumlar ekonomininkilerle btnleerek kapitalist sisteme, Ticar Kapitalizme grece, daha olgunlam ve salam temeller kazandracaktr. Deiik strktrler aras, yaknlk hatta akrabalktan dolay, dn-

BER HAMTOULLAR ce ve tutum strktrlerine!eki Liberalleme, politik alana ve oradan ekonomik alana yaylacaktr. Nasl ki, Politik Liberalizm, hkmet seimini, semenlerin serbest tercihine brakyor, balyorsa, ayn biimde Ekonomik Liberalizm de, ekonominin direksiyonunu, tketicilerin serbest seimine brakacaktr. Siyasal ve ekonomik strktrler aras bir uyum gerei dorultusunda X veya Y dncesi nasl ki, A veya B, hkmetlerinin olumasna yol ayorsa, X veya Y, talebi 'de M veya N, retimini belirleyecektir. Demek oluyor ki, siyasal alandaki semen iktidarna, ekonomik alanda tketicinin ilk plna kan nemi ve bir anlamda iktidar ile, verilen karlkta, yeni bir tutarllk olumaktadr. aa) Politik ounluk ve Ekonomik Aznlk Konumuzun burasnda, ayn zamanda Liberal Kapitalizmi, daha sonralar ykacak bir elikinin, atmann unsurlarnn da, bir tr tohumlarnn atlm olduunu ortaya koymaktadr (85). Belirtelim ki, Siyasal Liberalizm ile Ekonomik Liberalizm arasndaki tutarllk t a m deildir. V e bu eksik tutarllk, sz konusu yaplar arasnda daha sonra atma ve bozulmalara yol aacaktr. imdiden bu nemli noktay belirtmee alalm. Gerekten, btn fikirlere eit bir deer veren Politik Liberalizm, her semene, Kltr ve gelir seviyesi ne olursa olsun, eit bir hak, eit bir iktidar yanstan bir oy verme imkn, salamakta, oylarn ounluuna dayal, ounluk iktidar olumaktadr. Ekonomik Liberalizmde ise, tersine bir gelitirme oluturmaktadr. Ekonomik retimin direksiyonunu, taleplerin ounluunun; fakat, belli bir satm alma gcne dayanan, yani doyurulabilecek taleplerin, emrine girince, burada ounluun demokrasisi gereklemektedir. Tersine, doyurulacak talepler, belli bir iktisad g, satn alma iktidarn gerekli klacandan, ksaca yeterli paras olanlarn, zenginlerin br dier deyile para gcnn, demokrasisi, tesis edilmi olmaktadr. Bu tr iktidara sahip olanlar da, ounluu tekil etmediklerine gre, aznl'n demokrasisi olumu ola(85) Bu almamzn hedeflerinden biri. iktisad sistemlerin, oluma ve deimelerinden geen EVRM, mmkn mertebe akla kavuturmak olduuna gre, sistemler aras, deime ve geilerin eklem ve balantlarn, sras geldike, yanstmakta, metod bakmndan da zorunluluk olduunu sanmaktaym.

ADA KTSAD SSTEMLER aktr. Bylece tketicilerin piyasadaki oylar, genelleen bir Eitsizlikten fazla, bir zel eitsizlik, yanstmaktadr. Bunun kayna ise, servet ve gelir eitsizliinde bulunmaktadr. Bu noktada, yapsal ynden olduu kadar, doktrinal ynden de, Politik Liberalizm eiti, Ekonomik Liberalizm ise eit olamayan bir nitelik yanstmaktadr. Birincisi demokrasiye, iktincisi ise Pltokrasiye, grrmektedir. Bu noktada oluan uyumazlk nasl zlecektir. bb) Tutarszln zm Konunun bu kesiminde, siyasal ve ekonomik strktrler arasnda, ak bir tutarszlk olumaktadr. Politik alanda genelleen bir Liberalizm, ekonomik alanda gc ve kudreti zenginlie vermekte, politik alandaki oya, ekonomik alanda para, tekabl etmektedir. Devlet kesiminde ounluun, ekonomik alanda ise, aznln arl egemen olacaktr. Bu noktadaki ak tutarszlk, bylesi bir dzenlemeyi ve durumu olnaksz klmaktadr veya en iyimser bir kabule, ok snrl bir zaman ancak, srebilecei varsaylabilir. Aslnda Bat denemelerinin de gsterdii gibi, bu elikinin zm iin iki yol bulunmaktadr. Y a Siyasal Liberalizmin demokrasisini, ekonomik demokrasi ile btnleyen bir tutarllk salamak veya Ekonomik Aznla uyan bir siyasal demokrasi tutarllk, dengesini oluturmak. Bat rnei, ikinci yolda bir tutarlln salandn gstermektedir. Gerekten, siyasal alanda genel oy grntsne ramen, ekonomik yaplara dayanan g, siyasal iktidara gemitir. Temsilciliin genel grntsne ramen, seilebilme, belli bir ekonomik gce dayandndan, oluan hkmetler, tabanlar ile, ekonomik aznln yanks oluverince, siyasal strktr ile, ekonomik strktr arasnda, yaatan bir tutarllk salanabilmitir. Daha sonra sosyal yaplarda, oluacak yeni gler, baka tutarllklar arayacaklardr. V e X I X . ile X X . yzyl Bat Avrupas, izah etmekte olduumuz, bu Siyasal Liberalizm ile, Ekonomik Liberalizm arasndaki elikide, sosyal ve siyasal bunalmlar oluacaktr. Gnmzde bile Batnn, bu dzlemde oluan elikilere, ebedv bir zm bulabildii ileri srlemez.

BER HAMTOULLAR B) Sosyal Strktrde Devrim D a h a nce cie belirttiimiz gibi, X V I I I . yzyl, bir yanda yer alan kamusal iktidarn (Monari), soylular ve kilisenin, zayflayan ve yklan gc, dier yanda, ekonomik gc giderek artan ve yeni bir sosyal snf olarak oluan burjuvazinin, tutarszlyla damgalanmaktadr. Siyasa] ve sosyal, ekonomik, yaplar arasnda beliren bu atma, en gl snf haline gelmi buluan burjuvazinin, lehine zlecektir. Yeni tutarllklar oluturacak olan bu burjuvazinin niteliklerine bir gz gezdirelim.

a) Burjuvazi zgrlk Aryor

Aslnda burjuvazinin ortaya k X I . ve X I I . yzyla dein inmektedir. Fakat bir snf olarak zgrlk ve siyasal iktidar istemesi, ancak X V I I I . yzylda oluabilecektir. Burjuvazi zgrlk arayacaktr. Burjuva snfnn zgrlkten yana kmasnn, biri Maddesel dieri Manev iki temel nedeni bulunmaktadr. Bu nedenleri srasyla ksaca belirtmee alalm.

b) Maddesel

Nedenli zgrlk Araylar

Bu ada zgrln, maddesel aralar daha ok burjuvazinin elinde toplanmaktadr. D a h a nce belirttiimiz gibi para sahibi olmak, zengin olmak, dilediinin maddesel ksm ile ilgili btn yanlarn yapabilmek demektir. Dostoievsky'nin deyimi ile para, hkmdarn onayndan gemi bir zgrlk aracdr. te X V I I I . y.y. da, burjuvazinin temeli olan parasal yaplar, ticaret, endstri ve mal alanlarda, byk bir gelime gstermektedir. Ticaret, bu dnemde patlayan nfus oal, ulam yollarnn iyilemesi, yeni endstrilerin olumas ve kredinin genilemesi ile, byk bir gelime gstermektedir. K r a l , soylular ve kilise, yoksullatklarndan giderek burjuvaziden borlanmaktadrlar. D Ticaret, koloniyal temeller zerinde, d ticaret de byk bir gelime gstermektedir. Fiyat Artlar, bu ekonomik bymeleri, yerine gre yava ve hzl bir seyir izleyen fiyatlarn art desteklemektedir.

ADA KTSAD SSTEMLER Bylece ticar ve mal evreleri yararlandran, yksek bir konjonktr olumaktadr. zel, ticar, mal ekonomik faaliyetlerin ok ve kamusal kesimden her halde daha iyi gittii bir dnemde, zel giriimleri, Labrousse 'in belirttii gibi, bu kaytlayc kanunlara ne lzum var? (86). Merkantilist uygulama, bu giderek byyen ve zenginleen mteebbis kapitalist snf, rahatsz etmektedir. Sz konusu Burjuva snf, ekonomik ve sosyal bakmndan bamsz olabilmek ve arln siyasal iktidara koyabilmek iin, zgrlk isteyecektir.

c) Manev Nedenli zgrlk Araylar

Burjuva snf, balangta rnein X V I . yzylda, soylular snfnn, en geni anlamyla szcn, yaantsna zeniyordu. Oysa X V I I I . yzylda soylular snfnn, her eyine kar kyordu. Kendine zg nitelikleri dorultusunda, burjuva snfna zg olan yaant stilini, srdrmek istiyordu. Zihinsel trden olan bu strktr, ekonomik strktrleri gibi, bamsz olma araylar iindedir. Kendi kendinden memnun, kendi kendine yeten bir anlay soylular snf, idealerini yitirmee balad bir srada, Burjuva Snf, kendi zne oluan bir ideale kavumu oluyordu. Yukarda andmz yaama Stili, kahramandan, burjuvaya gemi, fethetme, yaratma deerleri, konfor aray, anlay ve deer hkmleridir (87). Soylu snf psikolojik olarak ak, alen bir yaant tarzna sahipti. Serven, oyunlar, turnuva, sava, av, tiyatro, sanat, v.b. bir ato, ak bir yaam ortamdr. Fakat, bir burjuva, kendi evine kapanr, kendi kiiliine, kendi irketinde kapanr... Ticar anlay, maddesel faaliyet ve tasarruf niteliiyle, almaya dnktr. Grld gibi Liberal Kapitalizmin, kayna ve temellerini oluturacak anlaylar. Soylular, para harcayan, gsterili zevk ve sefa sren israf bir snftr. Burjuva snfnda ise, alma erdemi, rasyonel davran ve ekonomik tasarruf, egemendir. Bundan tr burjuva bilinci, rahat bir biintir (88).
(86") LABROUSSE: La Crise de l'Economie Franaise a la Fin de l'Ancien Regimt, a.g.e. (87) P. RICQ_EUR: Une Philosophie Personnaliste, Esprit, Aralk, 1950, sh: 865. (88) Burjuva snfnn T U T U M ve DAVRANI zihniyet strktr hakknda daha geni bilgi iin, yararla baklabilecek kaynaklar:

BER HAMTOULLAR Bu yeni dn ve tutum strktr dorultusunda, eskiden belli normlar dizisine gre biimlenen, mal ve hizmet retimi, imdi tamamen kapitalist t i r biim kazanacaktr. Burjuva snf, zevk anlayn da empoze edecek ve her hangi bir mal ve hizmet smarlar gibi, bir sanat tablosu da smarlayacaktr. retim sreci nitel, aamadan nicel aamaya inecektir. Nitelden, nicele bu geii, saysal dayankl siyasal ferdiyetiliin de, bir sonucudur, ite burj u v a snf kendine zg m a d d ve manev hayatn yaayabilmek iin zgrlk, isteyecektir. Ad anlan bu saysal ekonomi, teknik ve Endstriyel Devrim tarafndan, daha fazla desteklenmi olacaktr. C ) Teknik Strktrde Devrim Teknik strktrdeki devrimi, daha nce andmz, dnce strktrnn deimesinde motr etkisi yaratm bulunan Bacon' cu Tecrb yntemin, Descartes ', Rasyonel ynteme eklenmesi sonucunda, doan gtr. D a h a ilerde endstri devrimine dnmek frsatmz olacak. Konumuzun bu noktasnda, teknik devrimin nemi iki alanda, kendini duyuracaktr. Zanatkrn geleneklere dayanan ve biraz d a igdlerin etkisinde oluan aletlerin yardmclnda ilerleyen hareketleri ve alma biimini, retimi daha fazla arttrabilmek iin makina 'nn, bilimsel ve belli bir tarzda ayarlanm almas, ikme edecektir. Bilindii gibi, aletler, insan almasna yardmc olan ve onu daha incelten aralardr. Oysa makina, insan gcn ikme etmee ynelir. ikinci nemi, insanc veya hayvansal eki gc yerine, doal enejiyi ikme etmesidir. Bu temeller zerine, ilerde anacamz gibi, bu an endstriyel retimini yakndan ilgilendiren teknik bir dizi icadlar oluacaktr.
B. GROETHUYSEN: Origines de l'Esprit Bourgeois en France, N.R.F., 1927. AYNARD: La Bourgeoisie Franaise, Perrin, 1934. W. SOMBART: Le Bourgeois, a.g.e... C. MORAZE: La France Bourgeoise, A. Colin, Paris. Yine Burjuvazinin mutluluk ve aile samimiyeti hk. da, grleri iin bknz: R. MAUZI: l'Ide du Bonheur au 8 Sicle, A. Colin, Paris, 1960. Ph. ARIES: l'Enfant et la Vie Familiale Sous l'Ancien Rgime, Plon, Paris, 196.1

ADA KTSAD SSTEMLER Bu strktrel ve doktrinal devrimlerin sonucunda Liberal K a pitalizmin, endstriyel aamas oluacaktr. eitli yaplarn bir dieriyle karlkl ilikileri ve etkilerinden geen tutarllklar, en nemli sandmz ilmikleriyle, bylece belirtmi olduktan sonra, imdi, braknz yapsnlar Laissez Faire'izmi oluturan doktrinin iki temeline geebiliriz. 2. L A S S E Z F A R E ' Z M N O L U M A S I (Fiziyokratik ve Liberal Okul) Buraya dein andmz deimeleri ve yeni zlemleri ierecek, deimi bulunan strktrlerle uyumlaacak bir doktrinin gerei, ortaya' kmaktadr. Liberal Doktrin, bu eseri btnleyecektir. D a h a nce andmz ekonominin zgrle ve devletin gdmclnden kurtarlmasn salayacak doktrinal araylar, bu kesimin ba tarafnda anlan dier gelimeler gibi, nce Fransa'da Tarmc bir temel zerinde ve ingiltere'de ise endstriyel temele dayal bir biimde oluacak ve Liberal Doktrini Douracaktr Biri Fiziyokrat, dieri klsik, sonuncusu d a Neo-Klsik olan okul, ktisad Liberalizmin, douu ve gelimesini salayacacaktr. imdi bu iki aamadan geen oluma ve gelimelerin geebiliriz. A) Liberal Doktrinin yokratlar) Metafiziki, Tarmc Taban: ilkine

(Fizi-

iktisad dnce alanmda ilk okul kabul edilen ve doadan, insana doru, bir geliim izgisinde, Doal Dzen anlamnda kullanlan Fiziyokrasi, X V I I I , yzyln ikinci ksmnda, Fransa'da olumutur, iktisadn bir bilim dal olarak oluup gelimesinde, sistemli dnceleriyle, nemli bir yer alm olan Fiziyokratik Okul, denilebilir ki nc roln, oynamtr (89). Fransz Merkantilist doktrini ve uygulamasnn Tarmsal Sektr, yalnz savsaklamakla kalmam, ticaret ve endstri lehine, bu kesim fazladan, sert dzenleme ve snrlamalarla ezilmitir. stelik Fransa'nn ekonomik yaps, bu dnemde tarma dayanyordu. Bylesi bir ortamda, daha nce andmz, dier strktr(89) Prof. Dr. Cahit TALA: Ekonomik Sistemler, a.g.e., sh: 37.

BER HAMTOULLAR

de meydana gelen deimelerle birlikte, Fzyokrasi bir tepki ve yeni bir tutarllk salayan bir tezahr olarak belirecekti. Glenen yeni sosyal snf Burzuvazi 'nin oluturduu sosyal strktr, ekonomik doktrin alannda yanksn bulacakt. Fiziyokratlar oluturacaklar teorilerle, Lassez - Faire, felsefesinin i ve d ticarete uygulanmasn ve Doal Yasa felsefeleri dorultusunda tarmn desteklenmesini isteyecek ve savunacaklard. Dnemin egemen sosyal snflar olan soylular ve kilise mensuplarnn, yanl tutumlarna kar cephe alacak, oluturacaklar Liberal Doktrin, Fransz Devrimi sonucu, iktidara geecek olan Burjuva snfnn iini kolaylatracak, onlara g verecekti. nk hatrlatalm ki, bu dneme dein krallk, soylular, kilise mensuplar ve burjuva snflarnn yaratt, bir dengeye dayanyordu. Bu snfn ilk ikisinin gc, giderek zayflamakta tersine ise, her geen gn biraz daha g kazanan b u r j u v a snf, giderek oalan sosyal ve siyasal sorumluluk ve mevki, istiyordu. Krallk, bu sosyal snflar arasndaki denge ve hakemlik grevini artk, yap a m a z bir duruma geldii bir srada Quesnay'n dehas, Monariyi kurtarabilmek ve bozulan sosyal snfsal dengeyi, yeniden kurabilmek iin, tarmsal egemenlii olan soylulann durumunu kuvvetlendirmekten getiini grecektir (90). Bu nemli noktay saptadktan sonra unu belirtmeli ki, Quesnay bu noktada, kendisini izleyen dnrlerce alacaktr. X V I I I . yzyln ortalarma dein, politik iktisadn temel nitelii pragmatik ve normatifti] iktisadn bilim olarak gelimesi, ekonomik olaylarn ayr bir nitelii olmas ve eyann tabiatna bal, ona uyan bir dzeni bulunmas gerekirdi. Bilim, tanm gerei, kanunlarn bir sistemi olduuna gre, gayet aktr ki, politik iktisadn bir bilim dal olabilmesi, doal ekonomik yasas, anlaynn ortaya konulmasna balyd (91). Bu kavram, ngiltere'de Petty, Fransa 'da ise, daha nce andmz ve Quesnay 'n epey esinlendiini sandmz, Boisguilbert' te X V I I . y.y dan beri kendini kabul ettirmee balayacak.
(90) Aslnda "zellikle OUESNAY'n bu noktadaki grleri, nanslandrlmaya son derece muhtatr. Bu konuda daha fazla aklk iin, bknz: L. GOLDMANN: Sciences Humaines et Philosophie, Paris, 1952, sh: 122-127. (91) STRUVE: l'Idie de Lois Naturelle Dans la Science Economique, R.E.P., -iinde-, Mays-Haziran-Temmuz, 1921.

ADA KTSAD SSTEMLER Fakat, nce Quesnay 'a, sonra, Fiziyokrat Okul mensuplar sayesindedir ki, sz konusu kavram, nemi orannda aydnla kavuacaktr. Bylece Fiziyokrasi sayesinde, Merkantilizm gibi, ampirik anlay biimi yerine bilimsel bir ekonomi hazrlna brakacaktr. Quesnay ve Gournay gibi iki dnr, derin gzlemleri sonucu, eyann tabiatnn, politik iktisat bilimini, iaret edip etmediini aratrp, ayn sonuca geleceklerdir. ktisat biliminin temelini oluturacak bu aratrmalarda'asl nc kukusuz, Dr. F. Qesnay' dr. Bundan tr, X V I I I . yzyln ortalarnda, bir araya gelip Fiziyokrat Okulu oluturan iktisat felsefecilerinin efidir, hekim Franois Quesnay (92). Quesnay ve ondan daha Mutaassp, olan izleyicileri sayesinde Fiziyokrasi, Doal Dzen ve Doal Kanun un doktrini haline gelecektir. Quesnay 'm dnceleri, vulgarize eden ve onu hayranlkla izleyen ahsiyetlerin en banda gelenler, Marki de Mirabau, Mercier de la Riviere, Dupont de Nemours ile nisbeten daha bamsz bir tutumu bulunan ve X V I nc Louis 'nin bakan Turgot 'yu, eklemek erekir.

a) Doktrinin Oluma Aamalar

Fiziyokratik dncenin olumas, u aamdan gemektedir: # Quesnay 'm uygulama ile ilgili sorunlar derinden inceleyen ve pozitif analizler izleyen ve realiteye balanan tarmc, bak tarzna dayanan dncesi. 9 Quesnay 'n tarmc anlayn, ekonomik sistem halinde genileten ve ekonomik sistemini, sosyolojik ve metafizik bir doktrine gtren, fakat yine tarmc ve pozitif olan, Doal Hukuk dncesi.
(9a) Dr. F. OUESNAY, mlk sahibi, tarmc bir ailenin ocuu olarak doar (16941774). Dolaysyla tarma yabanc saylmaz. I752'de Kral XV. LOUIS'in doktorluunu yapar. Tarmsal gzlemlerden, fizyolojik aratrmalara ve oradan da politik iktisada uzanan ve olgunlaan dnce yaps, aslnda, fizyolojik ve bilimsel eitimin salad metodlar, tarm alanna uygulayacaktr. OUESNAY'n btn eserleri hakknda fikir veren ONCKEN (Bern'de Prof), yeni basklarla birlikte 45 eser belirtmektedir. Ekonomi politik alannda 23 yayn, geriye kalanlar, hekimlik, biyoloji ve genel felsefe dallarna aittir. (Bknz: ONCKEN: Reedition des Oeuvres Economiques et Philosophiques de OUESNAY, Paris, Frankfurt 1888).

BER HAMTOULLAR

i Mercier de la Rviere ve Dupont de Nemours, gibi stadlarn, izleyen dnrler, balangta tarmc temeli olan Fiziyokratik doktrini, Liberal bir ynde gelitirip deitirirler. Fakat dnce dokusu, ayn kalr. Bu arada fiziyokratik dncenin bala olan ve Gournay tarafndan oluturulan bir grubun, endstri ve ticarette, zgrlk iin yaptklar mcadeleyi, hatrlatmakla yetinelim. Bu doktrinin yannda yer alan grleri, bir yana brakp, imdi, Fiziyokratik dnce zerinde durmaa bakalm. iki temel teori bir dierini btnleyerek, Fiziyokrasi'yi oluturur : Tarmla ilgili teori ile Doal Dzen ve zgrlk teorisi (93). Ksaca bu teori, bu doktrinin iki temel dncesini ortaya koymaktadr: Tarmn ncelii ve doal yasalarn varl. Grld gibi, Fiziyokratlarn Liberal doktrini iktisat bilimine, son derece deerli katklar getiren yanlar ile, iktisat politikasna da, zgrlkten yana zellikler getirmektedir. Doktrinin nemi, daha sonra ingiltere'de Liberal Okulun oluturulmasnda nc olacak A. Smithi de etkilemi olmas ve doal zgrlk anlaynn domasna da, ilk temel olmasndan kaynaklanmaktadr.
(93) Fiziyokratik Okul hakknda, daha ayrntl bilgi iin bknz: Fr. OUESNAY: Essai Physique sur l'Economie Animale (1738). Tableau Esonomique (1758). Maximes Generale du Gouvernement d'un Royaume Agricole (bu inceleme, Maxime de Gouvernement Economique, ile GRAIN makalesini tamamlayan, inceleme ile kartrlmamaldr, 1760). Analyse du Tableau Economique (1766, Journal d'Agriculture du Commerce et des Finances, -iinde-, Droit Nature (1765). MIRABEAU: Theorie de l'Impot. - Philosophie Rurale (1763). Mercier de la RIVERE: l'Ordre Naturel et Essentiel des Soctes des Politiques (1767). Dupont de NEMOURS: De l'Origine et des Progres d'une Science Nouvelle (1768). - La Physiocratie (1768). Belirtelim ki, Fiziyokrasi deyimi, bu dnre aittir. A. BAUDEAU: Premiere Introductuon a la Philosophie Economique, ou Analyse des Etats Polices (1771). BROCARD: Les Doctrines Economiques et Sociale de Mirabeau, 1902. VVEULERSS: Le Mouvement Physiocratique (1910). LABRIOLA: Les Doctrines Economiques de Quesnay (1897). Charles GDE ve Charles RIST: Histoire des Doctrines Economiques Paris, Sirey, 1947. R. CONNARD: Histoire des Doctrines Economiques, L . G . D . J . , Paris 1947.

ADA KTSAD SSTEMLER

101

Bylece, Fiziyokrasi, ticar ve endstriyel bir doktrin olan Merkantilizmin yerine, temeli tarmc olan bir doktrini ikme etmee alm olacaktr. D a h a nce deinmi olduumuz zere, Qjuesnay'n temel amac, tarmc strktrn egemenliinde olan devrin Fransa'sn kalkndrmak ve dolaysyla, zenginleecek kral, daha kuvvetlendirmekti. Fizyokrasi bir rpda olumad, bunun n hazrlklar vard. Merkantilist uygulamalar, tarm eziyordu. zellikle, buday reticileri bu ykn arln ekiyordu (94). Bundan tr, Quesnay' den nce Fransa'da, Boisguilbert (95), Herbert (96), Dupont (97), Goudar (98), Mirabeau (99), tarmn lehinde, dnceler oluturuyorlard. Dnsel alanda tarm, prestij kazanmaa balanacakt. D a h a nce andmz, Sull, izlenmeyen bir tarmc program oluturmutu. Anlald zere, Fiziyokrasi, yava yava, Liberal Doktrini hazrlard. V e bu akmn lideri Quesnay, nce tarmcdr, fakat Liberal bir tarmcdr. Bizi, zmlememizin burasnda, Fiziyokratlarn tarmc grlerinden ok Liberal Doktrin dorultusundaki, grleri ilgilendirdiinden; bu noktaya arl vermeye alacak ve doktrinden, Liberal yanlar szerken, Liberalizmle ilgisi lsnde, dier dnceleri anm olmakla yetineceiz.

b) Fiziyokratik Doktrinde Liberalizm

uras bir gerektir ki, Fiziyokrat Okulu'nun ncs Dr. F. Quesnay, her eyden nce tarmsal kesimden yana ve bunun bir sonucu olarak da Liberal idi (100). Ticar Merkantilizmin, tarmsal kesimin egemen olduu bir ortamnda, tarm savsaklayan, snrlayan, hatta madur eden kuralc politikalar karsnda, Liberalizm
(94) Bknz: AFANASSIEV: Le Commerce des Cereales en France au XVIII' Siecle; Ve, GAUDEMENT: L'Abb Galiana et la Question du Commerce des Ble. (95) Le Detail de la France, 1696. Le Factum de la France. 1707. (96) Essai Sur la Polie Generale des Grains, 1753. (97) Memoire sur les Blee, 1748. (98) Les Interet de la France Mal Entendus, 1757. (99) L'Ami des Hommes, 1757 (Burada yazar; Tarm seviniz ve ona onur kazandrnz diyecektir. (100) Bununla birlikte, eer daha baka ortamlarda bulunsayd, QUESNAY'n icabnda HMAYECLKTEN yana olabileceini iddia edenler de bulunmaktadr. Bu konuda, bknz: H. TRUCHY: Le Liberalisme Economique de Q,UESNAY, 1899, R.E.P., -iinde-, 1904. Ve SAUVAIRE JOURDAN: Isaac de Baccalon et les Idees Libre-Echangistes en France, R . E . P . , -iinde-, 1903.

BER HAMTOULLAR

tek kar yoldu. Tarmdan yana ve Doal Dzen 'e inanan bir dnrn, Liberalizmi savunmas, zaten bir zorunluluktu. Eer Fizyokratik doktrinde Liberalizm cephesi gz nne alnrsa, de Nemours ve de la Riviere, lider Quesnay'dan daha ok, Fiziyokrat saylmaktadrlar. Yukarda Quesnay 'm nce tarmc, sonra Liberal olduunu belirtmi olduk. imdi tarmc grten, Liberalizme gtren doal sonuca deinmek gerekir. Fizyokratik anlayta zenginliin kayna, gerek zenginlik, doal olan tarmdadr. Dier faaliyet alanlar ksrdr. Y a p d a n btn masraflardan sonra, net bir hasla brakan, bundan tr, zenginlii gerekten oaltmaya olanak veren fazla bir deer yaratan sadece ve yalnz tarmdr. Fiziyokratlarm tarmc teorilerinin, temel dayanaklar ksaca bu iki ana noktada toplanmaktadr. Toprak ve tarmsal faaliyet, her eye egemendir. nk burada tabiat, iin iine girmektedir ( o ) . Quesnay iin ekonomik sorun, bu sz konusu Net Hasla' nn, insanlarla doa, deiik sosyal snflar arasnda, hangi tarzda ve nasl dolatn, saptamadan ibarettir. V e Quesnay daha 1758 ylndan itibaren nl Ekonomik Tablosunda bu dolam anlatmaktadr (bilindii gibi dnr, bu net haslann dolamn, kann kk ve byk dolamndan ald ilhamla, benzer tarzda dzenlemektedir). te bu andan itibaren Quesnay 'de Doal Dzen dncesi, belirmee balar. V e ite bu noktada, Fiziyokratlarm tarmc tezleri ile, Liberal tezleri arasnda nemli bir balant olmaktadr. Ksaca tarm, doaya, doal dn ise Liberalizme grrecektir. nk fizyokrasinin temellerinden birini oluturan bu Doal Dzen (102), Quesnay a gre, insanlar tarafndan yapay olarak
(101) Yeniden belirtmei pahasna anmsatalm ki, zmlememizin bu kesimlerinde, Fiziyokratik doktrini, ne tm ynleriyle yanstmak ve ne de tmyle eletirmek, szkonusu deildir. abamz, sz konusu doktrinde, bulunan Liberalizmi, mmkn lde, szmek, artmaktr. Dier konulara deinmeler, bu ana amala snrlanmaktadr. (102) JUESNAY: Droit Naturel, A. ONCKEN, a.g.e., sh: 358-378. MERCIER de la RIVIERE: l'Ordre Naturel et Essantiel des Societes Politique, a.g.e. DUPONT da NEMOURS'de, Fiziyokrasi: Doal Dzenin bilimi tarznda tanmlamaktadr.

ADA KTSAD SSTEMLER

10

yaratlm bulunan dzenlerin tmnde, daha iyidir. V e daha vantajldr. T e m e l dnce byle bir anlaya dayannca; ister istemez, liberalizm bir sonu olarak belirecektir. Zira, insanlar iin en iyi yntem, onlarn faaliyetlerini dardan, keyf bir tarzda engellemeyen, onlar serbest brakan, yntemdir. D a h a nce andmz 1'Analyse du Tableau Economique (103), yorumunda Qjuesnay, biri retken, dieri mlk sahibi, ncs ise, ksr olan smfa indirmektedir, btn toplumu. Btn dier snflar, tarmn salad bu Net Hasladan yaamlarn srdrmektedirler. Byle olunca, her ey tarmn gelitirilmesine balanmaldr. Sonu olarak Quesnay, yoksul kyllerin, yoksul krallk ve yoksul kral, yarattklarn ortaya atacaktr. Bundan tr btn lkenin zengin iftilerce, meskun olmas, tercihe deer, (dnre gre). te bu amac gerekletirmek iin, Fiziyokratlar, geni bir program hazrlayacaklardr (104). Bu hazrln, Liberalizm asndan nemi, bireysel mlkiyetin genellemesini n grmesi, tarmsal iletmelerin feodal istismarlara kar gvenliinin salanmas ve zellikle retim tarznn ve trnn serbest braklmasdr. Her iftiye, krn ve yararn en iyi tarzda saptamak ve gerekletirmek araylar tanmak, reticinin geliri, mlk sahiplerinin zorbalndan kurtarlmak, gerekir (104). Burada retim konusunda, iftiye serbesti tanyan LaissezFaire [Braknz yapsmlara] ilveten, bu tarmsal retimin, gayet geni bir tarzda satlmas ve iyi bir fiyat getirmesi, hususu da istenmektedir. Tarmsal rnlerin srmn oaltmak iin, tketimin zendirilmesini, arttrlmasn nereceklerdir. Liberalizm bakmndan burada yer alan, nemli bir dier nokta fiyatlarn, zgrlk iinde olumu olmasnn, savunulmasdr (105). Fiziyokratik doktrine gre, zenginlii salayan Net Hasla, bol ve iyi fiyata satlabilen, retim olmadan gerekleemez. .Byle olunca, arzu edilen fiyatn teekkl iin, zgrlk isteyeceklerdir. Bylece, zgrlk olma(103) QUESNAY: Oevres, sh: 300 v.s. (Ed. ONCKEN), a.g.e. (104) Maximes G^nerales du Gouvernement.. . Oeuvres, a.g.e., sh: 333 ve sonras.

BER HAMTOULLAR

dan ne Net Hasla, ne bolluk, ne iyi bir fiyat ve ne de, zenginlik gerekletirilemez (105). Anlald gibi, Fizyokratlarn, Liberalizme gtren bu zgrlk istemleri, nce tarmsal retim tr iindir. Her ifti, kendi tarlasnda, zel uralarnn iledii, toprak niteliinin ve kendi zel yeteneklerinin dikte ettii ve uygun ekim tipini semede ve uygulamada zgr olmaldr. Genel yarar, bu noktada karn oaltmak isteyen zel yarar ile uyuma halindedir. Bundan tr bu zgrl zendirmek gerekir. Yalnz, retim alanndaki bu zgrlk yetmez. Ticaretin de, hem ite hem de dta serbest olmas gerekir. hesnay, burada Ticaretin tamamen serbest braklmasnn gerektiini belirtmekte ve devam etmektedir. nk i ve d ticaret, en gvenilir ve en doru polisi, ulusa ve devlete en yarar olan, rekabetin tamamen, zgr bir biimde, cereyan etmesine braklm olandr (106). demektedir. Yine bu doktrinin, nde gelen dnrlerinden bir dieri olan De La Riviere, en iyi fiyatn bir lkede hkm srebilmesi, o lkenin ticaretinde, mmkn olduu kadar geni bir ticaret zgrlnn varolmasna baldr, demektedir. Bu noktada! belirtmek gerekir ki, Fiziyokratlar, bamsz olarak ticareti, savunmaktadrlar; fakat tarmsal rnlerin, en iyi bir fiyata satlmasna olanak verecek, serbest bir ticaret ve rekabet 'i (yarm), savunmaktadrlar (107). Ekonomik Liberalizmin, temel unsurlarn oluturan, kavramlarn nemli bir ksm, Fiziyokratik doktrinin, bu noktada szlmesinde oluabilmektedir. Btn bu grler, retim, tketim, ticaret gibi faaliyetlere, byk kaytlamalar getirmi bulunan karc - kurtarc Merkanti(105) Belirtelim ki, Q,UESNAY'da, tarmsal retimde bolluk ve pahallln, gnenci getirecei (Maximes du Gouvernement Economique, a.g.e. -Oeuvres-, sh: 246), gibi burada eletirmesine girmeyeceimiz bir gr savunmaktadr, de la Riviere ise, efinin bu dncesini yorumlayp, dzeltmekte ve en byk zenginlik, ancak mmkn olan en iyi fiyata satlan bol bir tarmsal retimle, salanabileceini belirtmektedir (Bknz: a.g.e. sh: 228, 229, 333-334). (106) F. yjESNAY: Maximes Generalcs, a.g.e., sh: 336. (107) nk Fiziyokratlar, ticaret ve sanayii ksr telakki etmektedirler. Fiziyokratlar, salt serbest ticareti, klarn gemesine olanak veren; fakat, klar retmeyen bir pencereye benzetmektedirler. Bylece serbest ticaret, en iyi fiyatn teekklne olanak verecek, engellerin olumasn salad ve bol tarmsal rnn, ite ve dta srmn kolaylatrd iin STENMEKTEDR.

ADA KTSAD SSTEMLER

10

list doktrine kar olan liberal, niteliktedir. Merkantilizmin Ticar sanayi, kuralc, karmc (devleti) dncelerine, Fiziyokrasi'nin, tarmc ve zgrlk (Liberal-bireyci) grleri, tekabl etmektedir. c) Doal Dzen Felsefesinden Laissez - Faire'izme Gidi

D a h a nce ksa atfta belirttiim gibi, Fizyokratik doktrinin nde gelen kiilerinden Dupont de Nemours 51761 ylnda yaymlad ve bu Okul'un adn ilk defa kulland, Fizyokrasi veya insan olu iin en avantajl hkmet adl kitabnda(o8), yine Merci^r de la Rivtere'in 1767 de yaymlad ve andmz temel eseri olan Doal Dzen 'de ve gerekse Quesnay 'n Doal Kanun, eserinde, bir tek dnce savunulmaktadr. nsanlar iin en iyi olan dzen, Merkezi ikddarn mdahaleleri sonucu, oluan yapay dzen deil; tersine doal olan dzendir. Quesnay'e gre Doal Kanun, doann dzeninde kolayca belirlenemeyecek bir tarzda bulunmaktadr. Adalet dzeninde ise alma araclyla, belirlenebilir bir hale gelmektedir. Yine Dupont, insanlar arasnda bulunan btn dzenlemelerin, daha ilerinde doal bir dzen bulunmaktadr. En mkemmel toplumun olumasna olanak verebilen ve doadan kan bu ilkeler, kendiliinden, insana varlklarn gstermektedirler: Sadece alkan, eitilmi insana deil; sade, yaban insana bile. . . Bu ksa anmalarda da, grld gibi doal dzen felsefesi, doal durumu temsil etmekte ve beer her trl mdahaleler sonucu oluacak yapay dzenlere kar kmaktadr. Bu doal dzeni bulabilmek iin, insann kendi orijinine, dnmesi gerekmektedir (109). Yine Dupont de Nemours, Doal Dzen'in, Tanrmm, evrene armaan ettii fizik bir olgudur (110), diyerek sz konusu dzenin ilah bir gc ve geerlilii olduunu da belirte(108) DUPONT de NEMOURS: physiocratie ou Constitution Essentielle du Gouvernement le Plus Avantageaux Pour le Genre Humain, (1761), Anan: Charles GDE, Charles RIST, Histoire des Doctrines Economiques, Paris, Sirey, 1959, sh: 4. (109) Belirtelim ki, burada Merkantilizmden nce, mdahalelerin bulunmad dnemler kastedilmektedir. (110) DUPONT DE NEMOURS: Introduction aux Oeuvres de QUESNAY. sh. 21 ve sonras.

BER HAMTOULLAR

ektir. nsanla eya arasndaki ilikileri dzenleyecek bu doal yasalar, ilh olduklarndan en iyi dzeni oluturmu olacaklardr. Bu Doal Dzen, Doal Kanun felsefesi, daha nceden de deindiimiz ve biraz sonra da belirteceimiz gibi Liberalizmin temeli olan Laissez - Faire; Laissez - Passer 'ye gtrecektir. nk aktr ki, bu anlay kabul ettikten sonra, ona saygl olmak gerekecektir. Bu nasl olacaktr. lkelerini getirdikten sonra, i kolaylamaktadr. Her fert, kendisi iin en avantajl olan yolu ve davran, dardan hi bir etkin gcn arcl olmadan, zorlanmadan, kendi kendine doal olarak, zgr olarak bulabilecektir. Burada her insann, kendi bnyesinde, tad psikolojik denge sonucu mmkn olan en byk doyumu, avantaj, en az masrafla elde edecektir. Bu ekonomik davrann mkemmellemesidir ( m ) . Grld gibi, bu noktada dncelerini andmz F. Quesnay, daha sonra Neo - Klsik Okul'un ilkelerinden biri olan Hedonistlik ilkesinin temellerini, atm olmakta, ferdiyetiliin yolunu, amaktadr. nk her kii, byle rasyonel bir tarzda davrannca, sz konusu Doal Dzen, alt st olacana; tam tersine, daha iyi bir gvene balanm olacaktr. Bir tek kiinin zel karnn, toplumun tmnn yararndan ayrlamayaca bizatihi anlan dzenin, bir gerei olmaktadr. Yalnz bunun byle cereyan edebilmesi iin, fertlerin zgrlk r e j i m i iinde bulunmas, gerekir. Bireylerin, kendi karlarna zgr olarak, uygun hareket ettikleri zaman ise, her ey kendiliinden dzenli bir biimde oluacaktr. nk, insanlarn en iyi tercihi yapabilmeleri iin, zgrle ihtiyalar var (112). Yine Mercier de la Riviere'e gre, Mlkiyet ve Hrriyet 'in bulunmas, bakaca hi bir kanuna ihtiya kalmakszn en iyi dzenin egemen olmasna olanak vermektedir (113). Yararlanma arzusu, bu anlaya gre ylesine bir akm oluturur ki, toplumu mmkn olan durumun en iyisine gtren bir srekli eilim doar (114). Bu noktada unu belirtelim ki, ngiliz J. Tucker, bireysel karn, ekonomik hareketliliin motr olduu ve i blmne yol atn (115) belirtmekteydi, 1757 ylnda.
(111) (112) (113) (114) (115) Bknz: Les Dialogues Sur les Artisans. F. Q,UESNAY: Droit Naturel, sh: 55. MERCER de la RIVIERE: a.g.e., sh: 617. MERCER de la RIVIERE: a.g.e., sh: 617. J. TUCKER: Introductons For Travellers, 1757 (Yazar BRISTOL'da Dekan idi ve Gal PRENS'ne sesleniyordu bu eseriyle. . .).

ADA KTSAD SSTEMLER

10

Buraya kadar deindiklerim gerekten; zel mlkiyet, zel kar, gvenlik ve zgrlk: retim zgrl, ticaret zgrl, fiyat ve rekabet zgrl, temelini Doal Dzenden ve Doal Kanun'dan alan Laissez - Faire, Laissez - Passer (Braknz Yapsnlar, Braknz Gesinler), teorisine gtrmektedir (116).
(i 16) Liberalizm ile e anlamda kullanlan Laissez Faire'izm'in orijini hakknda kesin bir ey sylemek imdilik olanakszdr. Bu konuda imdiye dein ortaya atlan iddialar balca yle zetlenebilir: Daha nce QUESNAY'm bile ilham aldn belirttiimiz BOISGUILBERT, Merkantilist uygulamalarda, zor kullanlarak yaptrlan deiimin, zellikle ifti reticiyi perian ettiini belirtmekte ve eer, bu ticaret iini kendi kendine serbest halde braksalar, bir dier deyile her eyi doal haline BIRAKSALAR, ok daha iyi sonu alnrd demektedir (bknz: Economistes Financiers du
XIII Siecle, Ed. E. Daire, Paris, 1843, sh: 281 v.s. Yine, A O N C K E N : De Maxime Laissez Aller, Laissez Passer, Bern, 1886. Bu iki eserde de, Tabiat kendi haline braknz, Bildii Gibi Tapsn, deyiminin, B O I S G U I L B E R T ' e ait olduu belirtilmektedir).

Fiziyokratlarn ou, rnein MIRABEAU ve MERCER de la RIVIERE, daha nce adn andmz V. GOURNAY'n, bunu kullandn belirtmektedirler. Oysa GOURNAY'n yakn dostu ve fikir arkada olan T U R G O T ise; daha farkl bir forml altnda, K O L B E R T zamannda bir tccarn Braknz bizi yapalm, dediini belirtmektedir (Ch. GDE ve Ch. R I S T : a.g.e., sh: 112). i tabiata brakn, ii ahlka braknz, gibi bir kullanm, 1647 de spanyol asll, BALTHASAR GRACIAN'm Franszcaya evrilen (Oraculo Manual) Oracle Portatif adl kk eserinde kulland anlalmaktadr. Yine MONTEIGNE'nin 1588'de DENEMELER, adl eserinin, ikinci basks olan l'Essai sur l'Experience (14. c kitap, kesim:
X I I ) , iinyaplmasn biraz da tabiata brakalm, demektedir.

Bize yle geliyor ki, Ekonomik Liberalizmin belirgin slogan haline gelen Braknz Tapsnlar, Braknz Gesinler, ilkesi, teorisyenlerin ve dnrlerin ilgisini ekmeden nce, alan ve reten, dolaysyla, Merkantilist uygulamann kat ve skc basks altnda ezilen zmrelere mensup kimseler tarafndan ortaya atlm olabilecei, daha gereki bir olaslk gibi grnmektedir. Nitekim, imalt sanayiinin ve zellikle kamusal teebbslerin durumunu denetlemek iin, taraya yapt dzenli ve sk ziyaretlerden birinde KOLBERT, Lyon'da; endstriyel gelimeyi daha hzlandrmak ve yaymak iin bir araya toplad imaltlarn dncelerini renmek ister. LEGENDRE adnda bir sanayici, KOLBERT'e,
Bizi Serbest Braknz, yararl bulduumuzu, bildiimiz gibi retelim, der. . . Daha sonra

brakt mektuplardan (bknz: PIERRE C L E M E N T : La Correpondence de Colbert 16 Ocak, 1680, tarihli MEKTUP, Cilt: II, sh: 715), birinde, Krallkta ihdas edilmi bulunan imalthanelere verilen A Y R I C A L I K L A R kanunu, ticaret ve zgrle kar almaktadr. En iyisi, insanlar faaliyetlerinde serbest brakmak olabilir, nk en avantajl ve uygun olan, bir buyurgan-zorba kii olmadan, gsteren bu ilkedir, demektedir. Anlalan merkezi ynetimin, her eye kart ve sk kurallar uygulad bir ynetime, adn bir damga halinde vuran KOLBERT'in, bu yndeki ikyetler ve oluan ters sonular karsnda, 1 durumu en iyi bilen kiilerden biri olmaktadr. Bundan byle, kuvvetle muhtemeldir ki, Laissez-Faire'ist, anlay filozof ve teorisyenlerin dncelerine szmadan nce, onun yokluunda oluan glkleri, gnde bir ka kez, derinden duyan, reticilerin kafasnda domu olsun. . .

BER HAMTOULLAR

Bir yandan kiiler aras, dier yandan kiilerle toplum aras karlarn ahengini belirten, Laissez Faire'izmin, temeli Doal Dzen, Doal K a n u n olan bir felsefede bulunduu sylenebilir (117). Doal Dzen anlalmaktadr ki, Fiziyokratik doktrinin anlay iinde, sk bir tarzda, Ekonomik zgrln doal yasasna balanmaktadr (118). Burada, aklanmas gereken iki dnce var. n c e fiziksel nitelikte ve insanlar iin en yararl bir doal dzen bulunmaktadr ki, bunun zerine ahlk bir doal dzen, insana en byk avantaj salayan, insanlarn doal faaliyetlerinin kanununun kurulmas gerekir. Bu Doal Dzen, iki deyim ile ifade edilebilir: zel Mlkiyet ve Ekonomik zgrlk... iki zamanda olutuunu sandm Laissez - Faire, Laissez Passer 'ye, yukarda anlan iki kavram, trevleriyle birlikte dnlrse, adeta kaynaklk etmi olmaktadr. Aslnda zgrlk istemlerinin tabannda, bu X V I I I . yzyl Fransa'snn, ekonomik, sosyal ve siyasal, strktrlerinin karlkl atmas bulunmaktadr. D a h a nce ksaca anm olduumuz gibi, Merkantilist karmclk ve kuralclk sonucu retim, tketim ve deiim strktrlerini, ekilmez dar boazlar kuatyordu. Bir tek rnekle durumu aydnlatmakla yerinirsek, tarmsal alandan buday unsurunu, anacaz. Dnmek gerekir ki, beslenme rejiminde ekmein, en nemli bir gda maddesi 6lduu bir ada, buday retiminden datm ve tketimine dek uzanan ilemlerin tm, kat, eitli dzenleme ve bir denetim altnda cereyan ediyordu. Strktrel bozukluk ile, Fiziyokrasi'nin tarmc temelinin nedenlerinden biri de, ite bu alanda olumaktayd (119). Merkantilist uygulamann ksaca, alma dzenine - L o n c a l a rn yaps ve ileyii-, retim Dzeyine - imalthanelerin tekelleri
(117) Nitekim G. KAZGAN'da, hakl olarak, . . . Laissez - Faire deyiminde zetlenebilecek iktisat politikas, kaynan Tabii Kanun Felsefesinden aldn belirtmektedir (bknz: ktisadi Dnce veya Politik ktisadn Evrimi, a.g.e., sh: 34. Ayrca, bknz: Stephane BAUER: Origine Utopique et Metaphorique de la Theorie
du Laissez Faire et VEquilibre Naturel, R . E . P . , - iinde-, 1931, sh: 1589-1602.

A. SCHATZ: L'tndividualisme Economique, 1907, sh.: 33-38. VVEULERSSE: Le Mouvement Physiocratique, 1910, Cilt: II. (118) G. HASBACH (Kiel niversitesinde Prof.): Les Fondements Philohiques de l'Economie Politique, R . E . P . , -iinde-, 1893, sh: 769 v.s. (119) Bu kat mdahaleler iin, bknz: J. ARIAU: l'Opposition aux Physiocrats la Fin de l'Ancien Regime, Librr, L. G . D . J . , Paris, 1965.

ADA KTSAD SSTEMLER

10

ve ayrcalklar, polis denetimi Ticaret Dzenine i ve d ticaret snrlamalar, parasal sorunlar, kar olmak zere ve yeni ekonomiksosyal strktiirlerle de badaabilecek Braknz Yapsnlar - Braknz Gesinler ilkesi, Ekonomik Liberalizmin temel ilkesi, halinde doacaktr. Laissez - Faire ile nce, retimin serbest braklmas istenecektir. Ekonomik zgrlk ve mlkiyet temelleri zerinde oluan yeni ve n Kapitalist retim biimi sonucunda, artacak olan retimi, i ve d piyasalara aktmak zorunluluu, iyi bir fiata satabilme gerei dorultusunda, daha nce andmz zere, Fiyatlarn Serbest Teekkl ile Serbest Rekabet oluacak, bu strktrlerdeki gelimeler ise, i ve d ticareti, serbest brakmay gerektirecektir. Bundan da Laissez - Passer oluacaktr. Kolayca anlalaca zere bu doktrin esinlenmesini, devrin mevcut strktrlerinden almaktadr. Bundan tr, tarmc tabann grevi, nce tarmsal retimin serbestisini sonra tahllarn ve dier mallarn, bir blgeden dier blgeye serbeste gemesini Ticaret ve Sanayi 'yi boan gelimelerini, snrlayan, dzenlemelerin kaldrlmas, vs. istenecektir. . . Buraya dein uzun tahlillerde, Fizyokrasi sayesinde ekonomik alanda ilk kez, derli toplu ve genellikle turarl bir doktrin olumu olmaktadr. Gnmzde bile Ekonomik Liberalizm veya Bireycilik denilen doktrinin, ilk oluma aamas olmaktadr, Fizyokratik doktrin. Bundan trdr ki, Fizyokratlar Ekonomik Liberalizmin ilk kurucular saymak, yanl olamaz sanyoruz. Nitekim, Modern Liberal Okul, mensuplar da, Fizyokratlar, nc kabul etmektedir (120). Gerekten Fizyokratlarn ekonomik dncelerinde oluan organizasyon tipinin gdc gc, Merkantilist doktrinin devletin dtan mdahaleleri yerine; kiinin zel karndan gcn alan, zgr, spontane isel bir g ikme etmektedirler. Siyasal alanda ise, Kolbertizme, iddetle kardrlar. Ayrcalk ve tekeller sistemi ile sanayilemeyi n gren, politikalar reddettiler. Ticaret serbestisi istediler ve tahllarn serbest ticaretini engeleyen dzenleme(120) Bknz, Yvez G U Y O T : JUESNAY et la Physiocratie (eserine nsz), de la Petite Bibliotheque ve le Dictionnaire d'Economie Politique (Physiocrates): Journal des Economistes, 1896, XXVII, sh: 339.

BER HAMlTOULLAR

lerin kaldrlmasna altlar. Sonra esinlendirilmi olduklar yeni hukuk dzeninin yrrlkte kalmasn salamak iin, oluturduklar tasarlar, X V I I I . yzyl tarihinin en ilgin rneklerini yanstmaktadr (121). Quesnay 'n daha nce andmz, Les Maximes du Gouvernement Economique, serbest yarm (rekabet) ilkesini, art koan ve devletlerin Ticaret Politikalarm oluturan (122), yalnz bir temel deil; fakat, modern programlamann da, bizce en etkin rneklerinin ilki olmaktadr. ktisad Liberalizmin olumasnda Fizyokratik doktrinin dier bir nemi, sadece dnce ve tasar alannda kalmakla yetinmemesi, Liberal Kapitalist sistemi olgunlatracak ve hemen uygulanabilecek politikalar saptam olmas ve bunlar siyasal iktidara empoze edebilmi bulunmasdr. Fizyokrasinin Liberal Kapitalizm bakmndan bir dier nemi, Tarmsal Kapitalizmi Fransa' da iyice yerletirmi olmasdr. Fizyokrasi sayesinde, kaynan doal kanunlardan alan tarmsal temelli iktisad Liberalizmin olumas, ngiltere'de A. Smith 'in nclnde, endstriyel temeller ve insan psikolojisine dayatlp gelitirilecektir. imdi, Liberalizmin ngiltere'deki geliimine, bir gz atalm. B) Liberal Doktrinin Endstrici ve Psikolojik Taban: (ngiltere ). Fransa'da tarmsal Kapitalizm oluurken, dstriyel Kapitalizm, oluma halindeydi. ngiltere'de En-

Fransa'da Liberal ktisad doktrinin Fiziokratlar araclyla, ilk olumalar etkili bir biimde srdrlrken; ngiltere'de de benzer bir doktrin hareketi hazrl vard. Aslnda bu hazrlk ekonomi d alanlarda da ceryan ediyordu. Temeli yine metafizie dayanan bir Doal Yasa, anlay ngiltere'de srmekteydi. zel mlkiyet kurumunu, feylezof J. Lock, doal yasaya ve zgrle balyor, bylece siyasal bireyciliin kurucusu oluyordu.
(121) Bknz, AFANASSIEV: Le Commerce des Cereales en France au XVIII' Siecle. L'Abbe Galliani et la Question du Commerce des BMe a la Fin du Regne de LOUIS XV. (122) Maxime X X V : Oeuvres Economiques et Philosophiques de Q,UESNAY, ONCKEN, 1888, sh: 336 ve s.

ADA KTSAD
a) Liberal OkuVa

SSTEMLER
Doru:

11

Fizyokratik Okui'un baars ok parlak ve Schumpeter gibi dnrlere gre ise, mr ok ksa srd (123). Etkileri ise uzun srd ve byk oldu (124). Oysa A d a m Smith 'in grlerinden doan Liberal O k u l ok d a h a uzun bir z a m a n yaayacaktr. Y a l n z b u r a d a belirtilmesi gereken nemli bir nokta var. Liberal Okui'un olumasnda ilk aamay oluturan ve biri Doal Yasa, dieri tarmsal olan iki ana dnceyi gelitiren de Fiziyokrasi olmaktadr. lk kaynak budur. Nitekim Liberal O k u i ' u n gelimesi, X I X . yzyln bandan itibaren Fizyokratik doktrinin, andmz gibi dayanandan, tarmc gr brakp doal yasa grn benimseyip srecektir. Yalnz A d a m Smith 'in gr as, genellii iinde, hemen hemen Fizyokratik doktrinin iki dayanan da, benimsemektedir. Yukardaki gelime yani tarmn elimine edilmesi, ancak, X I X . y.y. balarndan itibaren balamaktadr. Bu d a gayet normal bir sonutur. nk endstrileme hzlanp yaylmaa balam ve ingiltere yeni bir gelime aamasna kmtr. imdi, ngiltere'de oluan ve temeli endstriyel olan mik Liberalizme, bir gz atalm.
b) Adam Smith'te (1723 1790J Liberalizm:

ekono-

Her eyden nce A. Smith 'in eserlerinde, 1776 dneminin ngiltere'si sergilenmektedir. Bu tarihte ngilrere'de tarmsal devrim gereklemi, endstriyel devrim ise yeni balamaktadr. nk endstriyel gelime, teknik olmaktan d a h a ok henz ekonomik nitelik yanstmaktadr, 1760'lara dein. Gelime, retimin maddesel aralarndan ok almann rgtlenmesinde grlecektir. V e bu aamada endstrinin ekicisi, hazrlaycs, tccarlardr. Henz Mainizmin, gdc gcne doru bir eilim, bulunmamaktadr. Bu gelime d a h a sonra gerekleecek, kredi ve ticareti de ilerletecektir. Srkleyici sektr, ngiltere'de 1763 dnemine dek, ticarettir. Bu sayede byk bir koloni impoaratorluu kurulacak, D Ticaret son derece geliecek ve sonu olarak yeni endstrilerin domasna olanak verecektir.
(123) J. SCHUMPETER: History of Economic Analysis, Londra, 1954, sh: 228-229. (124) A. SMITH'i derinden etkiledikten baka, ilk Ekonomik Okul olmas ve tarmsal zellii dolaysyla, amz geri kalm ve tarmsal yapl lkelerinde, yeni bir gncellik kazanm olduunu anmsatmakla yetinelim.

BER HAMTOULLAR te bu dnemde A. Smith, toprak sahiplerine ve iilere kar derin bir sempati duymakta, tersine tccar ve imaltlara ise, pheyle bakmaktadr. Byk eseri, Uluslarn Zenginlii 'ni yazd 1776'dan, nce gelen yllarda, byk deimeler henz balamt ve sanayi devrimi daha nemli sonularn yanstamamt. Politik iktisadm babas saylan A. Smith, Fizyokratlarn etkisi altndadr. Sonra, kendisinden nce gelen ve Quesnay ile olan yakn ilikilerinde, Fizyokratik grlerinden etkilenen ve A. Smith 'i etkileyen David Hume 'un da, zellikle d ticaret, uluslararas iblm ve yarm zerine, ilgin eserler oluturduunu belirtmi olalm. Demek oluyor ki, Liberal Okul'un ilk byk teorisyeni A. Smith, memleketi olan ngiltere'nin o zamanki ekonomik ve dnce strktrnn etkisi ile, Fransa'da olumu bulunan Fiziyokratik doktrinin etkileri altnda dncelerini oluturacaktr (125). Glasgow 1764 ylna V e nl eseri Sentiments), niversitesinde 1751 ylndan beri Prof. olan A. Smith, dein, Ahlk Felsefe dersleri vermektedir. Ahlk Duygular Teorisini (The Theory of Moral 1759 ylnda yaymlayacaktr.

Bir gen prense elik etmek zere, niversiteyi brakacak ve tarihisine gre deimek zere 1763 veya 1764 ylnda Fransa'da iki buuk yl kalacaktr (Toulouse ve Paris'te). Bu arada, devrin nl dnrleri Fiziyokratlardan, Quesnay ve T u r g o t ile tanacak ve onlarn etkisinden kurtulamayacaktr. Bir iddiaya gre, 1776 ylnda yaymlanan ve bu kez ekonomik dalda byk yanklar yaratan ve ksaltlm adyla Uluslarn Zenginlii, (An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nation) eserini, Toulouse' ta yazmaa balam ve Quesnay'a ithaf etmeyi dnmtr (126). Londra'da politik iktisat Prof' olan Cannan'm 1891 ylnda, ele geirdii bir renci notlarmdan da, A. Smith 'in Fiziyokratlarn derin etkisinde kald belirtilmektedir (127). Aslnda Fiziyokratlarn sa'da bulunduu dnemde en byk eserlri, A. Smith 'in Fran(1765-1766), yaynlanm olmaktayd.

(125) DELATOUR: Adam SMTH, Sa Vie, Ses Travaux, Sa Doctrine, Guillaume, 1886, sh: 130. G. H. BOUSQUET: Adam SMTH, Textes Choisis, Paris Dalloz, 1950. (126) R. GONNARD: Hoistoire des Doctrines Economiques, a.g.e., sh: 127-128. (127) CANAN: Introduction a la Richesse des Nations, Ed., Coste, 1950.

ADA KTSAD SSTEMLER

11

Btn bu hususlar, kendisi reddettii halde, A. Smith'in, Fiziyokrasiden etkilendiini ortaya karabilecek niteliktedir. Henz tamamen iktisat olmadan nce bir ahlk felsefecisi olan A. Smith, henz sanayi devriminin arifesinde, eserini verirken; Fizyokratlarn Doal Yasa Felsefesinden ve kk bir lde de tarmc eilimlerinden etkilenmiti (128). Uluslarn Zenginlii denemesinde ise, zellikle Fransa'da geirdii ve Fiziyokratlan ileri gelenleriyle kurabildii ilikiler sonucunda, ekonomik grlerinden byk lde esinlendii, onlarn baz eksikliklerini tamamlayarak, kendine mal edebildii sylenebilir (129). Burada, zellikle A. Smith 'in, Liberalizmin gelimesini salayan dncelerini saptamakla yetindiimden, politik iktisadn babas saylan dnrn, dier iktisad grlerine deinmeyeceim. Gerekten, A. Smith 'in ekonomik felsefesinin temelleri, daha nce andmz, biri felsefik olan Ahlk Duygular Teorisi ile, dieri ekonomik nitelikte bulunan Uluslarn Zenginlii, adl iki eserinde bulunmaktadr. Temel dnce udur: Bir Doal Dzen, bir Doal Kanun, bulunmaktadr. Maksimum gnen dzeyine varmak isteyen birey'e den i, bu dzene uymaktan ibarettir. nk ferdin, dolaysiyle toplumun otomatik olarak, m a k s i m u m yararn, bu mekanizmalar salamaktadr. Grld zere Fiziyokratlarn Doal K a n u n u , Doal zgrl Smith 'de savunmaktadr. Bu Doal Dzene, ekonomik biimi, Fizyokratlar vermilerdi. Yine A. Smith 'in, ilgin iki eserinde bu Doal Dzen, ahengi: Ahlk Duygular Felsefesi, adl eserinde, ahlk dnyada sempati ile, Uluslarn Zenginlii adl eserinde ise; ekonomik dnyada kar ile, gereklemektedir. Psikolojik temelleri gzeten A. Smith, kiilerin, zgr olmak, kendi kendilerini sevmek, geleneklere uymak, almak ve bir dieri ile deiime girimek gibi, nemli duyu ve davranlar bulunmaktadr. Bundan tr, kii karlarnn nerede olduunu, yine en iyi kendisi, bilmektedir. Bundan tr, kii zgr olmaldr ki, karn en iyi tarzda seebilsin ve gerekletirebilsin. Buradan biri
(128) Glten KAZGAN: ktisad Dnce, a.g.e., Sh: 40. (129) Ben belirtiyorum (zellikle deiim ve blm teorilerinde, Fiziyokratlarn etkisi olduu aka grlmektedir).

BER HAMTOULLAR natralist, dieri optimist olan iki ana anlay yansmaktadr. Buradan A. Smith, bu dzen ve ahenk, mdahalelerin olmad yani, zgrln hkm srd her yerde, kendini gsterecektir, sonucuna gidecektir. Bu noktada A. Smith 'de, Fiziyokratlar kadar, metafizikidir. Onlardan ald ve bireye l'Homo Economicus niteliini veren ve yeni olan bir psikolojik unsuru, iin iine katm olmasdr. Bylece Doal Dzen anlay, A. Smith 'de, biraz daha gelierek olgunlam olmaktadr. Kiinin bu psikolojik taraflar dolaysyla her insan, kendi halini ve geleceini, durmadan iyiletirmeye ynelmesi, genel bir ahenk (uyum), yaratacaktr. rnein, bir kii, mteebbis, en fazla deeri olan bir mal retmeye ynelince, onu zendiren tek g, zel kardr. Bu ve dier btn durumlarda, hi de dnm olamad bir amac, sanki grnmeyen bir el tarafndan, gerekletirmi olacaktr .Kendi zel proje ve karm gerekletirmek zere faaliyete geen kii, ou kez topluma hizmet etmektedir. Hem de bu hizmet dnre gre, toplum iin sosyal almalar yapanlardan daha etkin olmaktadr (burada devlet mdahalesinin, ferdiyetilikten, topluma daha az yararl olduu fikri sakldr) (130). A. Smith iin bu Doal Dzen, kendiliinden gereklemektedir. Fiziyokratlar iin ise, gereklemesi gereken bir sistem idi. Bundan dolaydr ki, yukarda optimist olduunu belirtmitik. Gerekten, doal bir iyimserlik, A. Smith 'i Ekonomik zgrlk ve Bireycilik politikas nermeye, yneltecektir. Ferdi teebbs retimin en etkin unsuru olarak ileriye sren Adam Smith, Ferdiyeti ekonomik sistemin kurucusu (131), olacaktr, zgrlk ve Bireycilik, bu dncede oluan iki odakta kanlmaz bir sonu olmaktadr. En iyi, doal ve kendiliinden (spontane) oluan, bu Doal Dzen'in varl nedeniyle ve kiinin, kendi zel karnn egemen, en iyi yargc olmas sonucunda, psikolojik olarak en iyi yolu izleyecei var saym, nedeniyle.. . Grld zere, A. Smith 'teki iyimserlik, doalclk, bireycilik gibi egemen grler, Ekonomik Liberalizme ve Liberal Okul'un kuruluuna gtre(130) Zaten A. SMTH, bu nedenlerle DEVLETN roln, ulusal savunma, adalet ve ancak kiinin yararl grmediinden yapmad ekonomik faaliyetleri yapmaktan ibaret kabul etmektedir (Bknz: Richesse des Nations, a.g.e., V. kitap). (131) S. BARDA ve E. ALKIN: D Ticaret Teorisi, st., 1970 sh: 66.

ADA KTSAD SSTEMLER

11

cek niteliktedir. Nitekim oluacak Liberal Okul'a bu grlerini, balangta aynen aktarabilecek, yalnz daha sonra ise bu grlerin zellikle Optimist ksm, bir kenara itilecektir (elimine) edilecektir. Kolaylkla anlald gibi, A. Smith 'de Fiziyokratlardan daha fazla Laissez - Faire'izmin, savunucusudur. Politik iktisat anlaynda bireye verdii stn deer ve mevki, Liberalizme gtrmektedir (132). Zenginliin kaynaklarn aratran dnr, bu nedeni, mal retiminde ve zellikle almada bulur. Bilindii gibi Merkantilistler, bunu deerli madenlerde, Fizyokratlar ise toprakta bulmulard. A. Smith'e gre, her ulusun yllk almas, herkese, yaam iin zorunlu olan btn mallarn retilmesini salayan ilk kaynaktr. sterse, yerinde tketilsin, isterse, bu almann rnleriyle, dier lkelerden, mal ve hizmet satm alnsn. Grld gibi, zenginliin gerek kayna alma olmaktadir. Byle olunca asl verimli (prodktif) olan, fiziyokrasideki gibi, sadece bir tek snfn (tarmc) deil; fakat btn ulusun almasdr (133). Beer toplumlardaki bu ibirlii, kendiliinden, fakat i blm biimi altnda, gereklemektedir. te mill gelirin yaratlmasnda, btn alan insanlarn ibirlii, bu i blm sayesinde, ancak salanabilmektedir. Bunun dnda i blm, almann etkinliini istidatlarn gelimesini zaman tasarrufunu salamakta ve teknik icatlar, zendirmektedir. Yalnz u var ki, i blmnn yaylmas iin, baz koullara ihtiya vardr. n c e piyasann genilii ve bykl, sonra sermaye bolluu, gerekmektedir. Buraya dein andklarmzn, gz nnde tuttuumuz snrl nokta bakmndan anlam ve sonucu u olmaktadr: M a l ve hizmet retimini oaltan, etkin bir i blm iin, semaye bolluu iin, geni bir piyasa bulabilmek iin, ekonomik zgrle ihtiya bu(132) Nitekim, Merkantilizme kar tenkitlerini ieren Uluslarn Zenginlii eserinin IV. cildinde, retim ve almay dzenleyen lonca dzenini yermekte, monopol ve ayrcalklarn kaldrlmasn istemektedir. Yine ngiltere'de, ithl gmrklerini ve d ticareti kaytlayc uygulamann kaldrlmas iin, mcadele ediyordu. (133) amzdaki modern deyiiyle tam istihdamn ancak zenginlik getirebilecei dncesi, ilkel bir halde de olsa, A. SMITH'de grlmektedir (B. H.).

BER HAMTOULLAR Ilnmaktadr. Buradan, alma serbestisi, sermaye dolam serbestisinin gereklilii, ortaya kmaktadr. Sonra i blm,eitli retim unsurlarn serbeste birletirecek teebbse anda bulunacaktr.

c) A. Smith Liberalizminin Anlam ve Snrlar

Liberal Okul'un kurucusu Adam Smith 'in Liberalizmi ou zaman yorumland gibi, mutlak ve snrsz ve hele anari anlamna hi gelmemektedir. V e yanl sonulara varmamak iin, bu grn nanslandrlmasnda yarar vardr. K o n u m u z bakmndan ayrca, bunda bir zorunluluk da bulunmaktadr. Aslnda A. Smith 'nin, bu tahlillerimizde, zellikle yakalamaa altmz Ekonomik Liberalizmi dnda kalan ekonomik glerinde, gnmzde bilimsel olarak gncel, bir taraf kalmam olduu sylenebilir. Oysa d ticaret serbestisi lehinde ve zellikle Liberal bir politikann genelliinde, ekonomik strktrn, kii karn temel olan kendiliinden bir rgtlenmeyi ngrdnden, eskimi yanlarna karn, gnmzde bile zerinde durulan nemli sorunlar, oluturabilmektedir. Ekonomik bireyciliin kurucularndan biri olan A. Smith 'in Liberalizminde bireyin zel karnn etkinlii, drts, zenginliklerin yaratcsdr. ok basit olduu halde, kurduu Fiyat ve Piyasa teorisi, kendiliinden ve otomatik olarak bir denge anlayna gtrmektedir. Bu grleri ile Merkantilistlerin aktif para ve mdahaleci tezleri ile, Fiziyokratlarm mutlakiyeti tezlerine, kar kmaktadr. Deinmee abaladm kadaryla, A. Smith 'in naturalizm ve optimizmine dayanan bir ekonomik zgrlk, dnrn Liberalizmini oluturmaktadr. Bununla birlikte, teorik analizinden karlabilecek yanlglar engellemek amacyla, baz noktalar Uluslarn Zenginlii, eserinin I V . kitabnn sonunda belirmektedir (134). Merkantilist ve Fiziyokratlar eletirdikten sonra, unlar yazmaktadr: btn tercihli ve kaytlayc sistemler giderilmi olduundan, doal zgrln ak ve sade sistemi, kendiliinden oluacaktr. Her insan, adaletin yasalarn inemedii srece, zel
(134) Buradaki aklamalarmzda, sz konusu kitaptaki dnceleri, gz nne alacaz.

ADA KTSAD SSTEMLER

117

karn bildii gibi, kendine uygun geldii zere izlemekte, almasn ve sermayesini, dier insanlarmkilerle yarm halinde ortaya koymakta tamamen ve kesinlikle serbest, braklmaldr. Gayet ak olduu zere, bu noktada liberalizm artl olmakladr. zgrlk doal yasalarn gerekleriyle snrlanmaktadr. Bundan tr kiinin, toplumun genel yararn optimal dzeyde ve otomatik bir tarzda salayan zel kr araylar, alma, fiyat, piyasa, ticaret, yarm, vb. durumlara dardan herhangi bir mdahale de (ne avantaj - ayrcalk verici ve ne de snrlayc) bulunulmam a k , bu giriimlerde yapaylktan kanlmaldr. Bundan tr A. Smith, hkmet ve hkmdarlara, kiilerin giriim ve almalarn, toplum yarar ile uyumlu bir duruma getirmek iin yaptklar ve hi bir yarar salamayan mdahalelerden vaz gemelerini, nermektedir. Grld gibi, Fiziyokratlardan sonra A. Smith 'de, onlardan daha geni ve daha bilimsel saylabilecek bir tarzda kukusuz, devletin ekonomik alana karmamasn istemekte (135) ve devletin, nitelii gerei ekonomik faaliyetlere yatkn olmadn, belirtmekmektedir. Hkmetlerin nitelii ile tccarlarn nitelii kadar, bir dierine kart olan az ey vardr, diyecektir (136). Bu noktada tand tek ayrlk P.T.T., idaresidir. Bunun nedeni ise aktr. Zira o zamana dek, devlet iletmeciliinde en baarl olan giriim, P.T.T. idi de ondan. Dnr, devletin ekonomik alandaki yetersizliini, teker teker saymakta, savurgan ve ekonomik gereklerden vb. habersiz ve modern deyii ile brokrasinin, ihmlci, sorumsuz ve zalimlii gibi, saysz eksiklii zerinde durmaktadr. Burada ortaya nemli bir nokta kmaktadr. Devlet hangi ileri yapacaktr? Devlet karmlarna bir snr izilebilr mi? A. Smith'in dnce sisteminde, bu sorularn karl, yle saptanabilir; Devlet her ey en nce, kiilerin kr-kazan aray hesaplaryla badamayan ve ekonomik glerini aan ileri yapacaktr. Devlete sadece faaliyet alan tanmaktadr: Adalet, Ulusal savunma (137) ve tek veya bir ksm insann bir araya gelmesiyle, kendi zel karlaryla badamadndan, hi bir zaman yapmayacaklar, Bayndrlk hizmetlerinin yapm ve bakm
(135) A. SMTH: Wealth of Nations, IV. kitap, a.g.e., sh: 184. (136) A. SMTH: Wealth of Nations, I. kitap, sh: 304. (137) Ch. GDE, Ch. RIST: Histoire des Doctrines Economiques, a.g.e., C. I., sh: 104.

BER HAMTOULLAR

gibi iler ile baz kamusal kurumlarm ileri gibi faaliyetler

(138).

Devlet mdahaleciliine, A. Smith 'in anlay iinde, ancak u iki alana giren durumlarda izin ve gerek vardr. 1 - Yabanc lkelerin ekonomik tecavz sz konusu olduu zaman, toplumu sa vunmak gerektiinde (139), 2 - Bireyi toplumun dier, kiilerinden gelebilecek bask ve hakszlklara kar, doal dzeni yeniden kurmak ve srdrmek, sz konusu olduu z a m a n . . . Bu deinmelerimizden karlabilecek sonu, Adam Smith 'in Liberalizm anlaynn, olduka nansl olduu ve kr krne bir bireycilik, olmaddr. Aslnda dnrn doktrinini oluturduu zaman, ngiltere'de mevcut Piyasa - Fiyat ve Yarm biimi, dnrn kurduu modeli, esinlendirecek bir yapda idi. Bundan tr bu noktada, yani devrin dnce yaps ile ekonomik yaps arasnda belli bir tutarllktan sz alabilir. Dnr, zel giriimciliin, her trl tekeline ve onlara dardan tannacak ayrcalklara kardr. z e l teebbsn ancak u iki koulu yerine getirdii takdirde, tm topluma yararl olabileceini belirtmektedir; Mteebbisin: 1 - Sadece kiisel kr - kazan elde etmek gibi bir zendiriciye dayanmas, 2 - Kiisel karla harekete gemi bulunan mteebbisin yarm sayesinde hakl snrlarda tutulabilmesidir. Bu iki koulun gerekletirilemedii hallerde toplum, kamusal teebbsten zarar grd kadar, zel teebbslerden de zarar grebilir. Anlald gibi A. Smith 'te, Ch. Gide ve Ch. Rist 'inde belirtmi olduklar zere, devletin iktisad yaama karmamas, andklarmza daha da eklebilecek istisnalar bulunan genel bir ilkedir, yoksa mutlak bir kuram deil (140). Dnr, her kuramn bir istisnas olduunu unutmu deildir. Yukarda zet halinde de olsa,
(138) A. SMTH: a.g.e., II. kitap, 250 vs. ( 1 39) nemli bir deinme: Ticaret serbestisinin teorisyeni olan A. SMIIH'in, devlet ynetiminde,
Gmrkler Genel Mdrlk grevim kabullenmesi bir tutarszlk olarak nitelendirilmektedir.

(rnein, bknz: A. PIETTRE: Pensee Economique... et Theorie... a.g.e., sh: 65). Dncemize gre A. SMITH'in bylesi bir grevi yklenmesi, yukarda belirttiimiz zere, gerektii zaman toplumu, d ekonomik tecavzlere kar korunmak amac olabilir. Eer bu yorumumuz doru ise, dnr, teorik dncesini uygulamada snamak gibi, olduka tutarl bir davran gstermi olmaktadr. (140) Ch. GDE ve Ch. RIST: Hist, des Doct., Econ., a.g.e., sh: 105.

ADA KTSAD SSTEMLER

11

belirmi olduumuz gibi, toplum yararnn gerektirdii hallerde, A. Smith devlet mdahalelerini meru saymaktadr, r n e i n ; faiz haddinin meru tesbiti, postann devlet tarafndan yneltilmesi, ilk okul reniminin mecburi tutulmas, gvenlik isteyen ilerle, her tr serbest mesleklere giriin devlet snavna balanmas, para ve banka ile ilgili ilemler v.b... Dnre gre devlete byle mdahaleler hakk tanmak ilk bakta, doal zgrle kar gibi grnebilir. Fakat, snrl kiilerin bu doal zgrlnn icras, eer btn toplumun gvenliini tehlikeye koyuyor yani tehdit ediyor ise; ister Liberal ister otoriter, her trl hkmet tarafndan smrlanmal ve engellenmelidir (141). Bu konuda and rnek, dnrn anlayn, tamamen akla kavuturmaktadr. Yazara gre: Nasl ki, bir yangnn evreyi sarmasm engellemek iin, duvarlar kurmak zorunluluu, doal zgrle kar bir eylem saylamaz ise, ite tamamen ayn tarzda ticaret ve bankaclk konusunda, alnacak bu tip tedbirler de (142) doal zgrle aykr dmez. Bu rnek bile kiinin ve zellikle toplumun yarar iin, gerektii zaman baz devlet dzenlemelerini, karmcln, ngrdn yanstmaktadr (143). Aslnda A. Smith'in ferdiyetilii, kiiyi ok ezmi bulunan Merkantilist politikalar ve onun oluturduu iktisad sisteme kar, bir teplidir (reticiler, tccarlar ve iiler, etrafnda sk kaytlamalar, engeller vard). . . ngiltere'de rakla giri a 7 yanda balyordu. Belli bal sanayilere rak alnmas snrlanmt. ilerin serbeste dolamas, yoksullar, yasas ile, engelleniyordu. Emek ve sermayenin iyi kullanlmas, engelleniyordu. Dta da byk engeller vard. rlanda ticar ynden ngiltere'den 1 ayr idi. D ticarette -ithalt ihracat-, byk kmazlar vard. . . Bylesi bir ortamda, Liberal olmamaa, Ferdiyeti olm a m a a olanak var myd? Yalnz, buna ramen A. Smith 'in,
(141) A. SMTH: a.g.e., kitap I, sh: 307 ve I). kitap, 2 kesim. (142) A. SMTH: a.g.e., )). kitap, sh: 272. (143) nemli bir Deinme: A. SMTH gibi, Liberal Okui'un kurucusunda, belli snrlarda da kalsa, zel koullar iinde de uygulanmas ngrlse, DEVLETE, iktisad hayata mdahale etme olanann kabul edilmi olmas, genellikle, iktisad sistemlerin evrimi dorultusunu ve zellikle KARMA ekonomi, etrafnda yer alan karanlklar, aydnlatabilecek nemli klar tamaktadr.

BER HAMTOULLAR

bu ferdiyetilii snrldr ve toplum yararn, hi bir zaman kii karna feda (144), ettii iddia edilemez.

d) A. Smitih'nin

Etkisi:

Burada da, daha nce deindiim gibi dnrn etkisi sadece ekonomik liberalizm bakmndan gz nne alnacaktr. D a h a nce dolays ile, A. Smith ile gelitirilen dncelerin, Fiziyokratik doktrine oranla ok daha uzun bir sre yaayacan belirtmitik, tngiliz Liberal Okulu'nun kuruluu aslnda 1776'da A. Smith'in byk eseri Uluslarn Zenginlii ile balayp 82o'lerden itibaren ise Manchester Okulu biiminde devam edecektir. Aslnda ingiliz Klsik Okulu denilen bu ekonomik Liberalizmin aamalarn kavrayabilmek iin, A. Smith'ten balayp, 1848 ylnda Stuart Mill in Politik ktisadn tikeleri, adl eserinin yayn tarihine kadar kmak ve bu dnem dnyasn anlayabilmek, mevcut olan yeniletirme potansiyelini ortaya koyabilmek, dnce, ekonomik ve sosyal Strktrleri alt st eden youn teknik gelimeleri, kavrayabilmek iin, X . X . yzyl damgalayan Teknik ve Endstri Devriminin tarihini, ortaya koymak gerekir. D a h a ilerde, konumuzun belirledii erevede, sz konusu bu teknik gelimelere deinmee alacam. A. Smith 'in etkisinin boyutlarn saptayabilmek iin, hem uygulama hem de, iktisad dnceler tarihine bavurmak gerekir. Denilebilir ki, ktisad Dnceler Tarihi, bir yzyl boyunca onun Uluslarn Zenginlii adl 5 kitaptan oluan Eserine asl kalmtr (145). Bu eser, gerekten eitli dillere evrilerek, btn dnyaya yaylm ve zellikle Avrupa'da kk salmtr. Gerekten, A. Smith 'in dnceleri, Liberal Okulun temellerini atarak, o dnemin kuan, yneticilerini ikna edecek ve gelecek kuaklar ise, ynlendirecektir. Uygulama alanndaki etkisine bir K rnek vermekle yetinip, dnceler alanndaki etkisine geeceim. Sz konusu eserinin yaymn izleyen yl, Smith 'in dncelerinden esinlenen iktisad politikalar oluacaktr, ingiltere Babakan olan Lord North, A. Smith 'in vergilerle ilgili teorilerini uygu(144) C. TALA: Ekonomik Sistemler, Ankara, 1969, sh: 37. (145) Ch. GDE, Ch. RIST: Histoire des Doct, Econ, a.g.e., sh: 122 ve 113.

ADA KTSAD SSTEMLER

lar. Pitt ise, iktidara gelir gelmez, Smith'in dncelerini uygulamaa ynelecek ve 1768 ylnda, Liberal dorultuda ilk ticaret anlamasn, oluturacaktr. D a h a nce dolays ile deinmi olduumuz gibi, Adam Smith 'in de, Fiziyokratlar gibi, sadece doktrin adam deil; fakat dncelerinin iktisad politikalara dnmesi ynnde mcadele eden, bir aksiyon adam, nitelii de bulunmaktadr. Adam Smith 'in izinde giden dnce akmlar, biri ktmser, dieri iyimser olan nitelikleriyle, dnrn etkisini srdreceklerdir. imdi ktisad Liberalizmi gelitiren ynlerine arl vermek artyla bu grleri, ksaca anmaa alalm.

e) Ktmser Grler: Malthus ve Ricardo

Hemen belirtmeli ki, sz konusu bu ktmserlik grecelidir. ngiliz Klsik Okulunun byk kiilerinden, R. Malthus ve D. Ricardo daha nce dolays ile andmz gibi, A. Smith 'in dncelerinde devam etmi bulunan Fizyokrasi'nin toprak unsuruna dayanan tarmc gr, tamamen elimine edeceklerdir. Dier yandan A. Smith 'in dncelerinden, bir ksmna kar da phe duyacaklardr. A. Smith 'in, yer yznde her eyin en iyi tarzda yrmesi iin Braknz Yapsnlar, Braknz Gesinler, ilkesine uymann yeterli olduu ilkesine biraz kuku ile bakacak, zgrlk dnyasnda, her eyin mkemmel gemediine, dikkati ekeceklerdir. Fakat buna karn; eer ii dzeltmek amacyla devlet karmcl kendini gsterirse, o zaman, ilerin daha da ktleeceini de (Smith 'den ayrldklar nokta), ilkeler ynnden ok, metod ynnden de belirtmilerdir. Doal Kanunlara ve Liberal Doktrine dayandklar ve bireysel unsura inandklar iin, A. Smith'in temel dncesini izlemektedirler. (A. Smith, bilindii zere, metod ynnden daha ok tme varmc -Inductif-, yntemden yanayd, Malthus ise, grne karn aprioriste ve Tmdengelen -Deductif, yntemini izlemitir. D. Ricardo ise, tamamen Tmdengelim yntemi uygulamtr). Anlald gibi yeni ekonomik, sosyal ve demografik strktrlerin yaratt, yeni durumlar karsnda, yar bir ktmserlik sz konusudur.

BER HAMTOULLAR A. Smith 'teki tam bir iyimserlik, Malthus ve Ricardo 'yu neden, ktmserlie gtrmektedir? nk insanlar ile doa arasndaki, insanlar ile insanlar arasndaki ilikiler, Smith 'in devrindekilerden farkldr. Endstrileme ana girilmitir. Yukarda andmz, A. Smith 'in Fiziyokratlardan devrald gr, bu iki dnr tarafndan braklacaktr. Tarm en dezavantajl ynleriyle ele alacaklardr. Tarmla ilgili, ngiliz ekonomisinin yeni temel teorisi, nl, topran azalan verim kanunu olacaktr. Malthus ve Ricardo 'nun ou analiz ve sentezlerinde, bu kanunun izdmleri yansyacaktr. retim unsurlarndan toprak, bylece zenginliklerin kayna olmaktan kverince, endstriye doru dnlecektir. Gerekten, endstri 1776 ylndan beri, hzl bir gelime gsteriyordu. te gelien bu ekonomik kesimde, tarmn tersine oalan Verimler Kanunu nun egemen olduu grlecektir. Fakat, ite imdi asl bu kesimde de, bir ktmser gr oluacaktr. A. Smith 'in ekonomik ynden avantajl diye yorumlad teknik gelimeler, sosyal alanda artk ok zc sonular dourmaya balayacaktr: alma gcnn ar bir tarzda uzatlmas, dk cretler, iilerin, hi de salkl olmayan fabrikalar ortamnda toplatlmas, ocuk ve kadnlarn ar smrs, insancl deerlere kar duran sefaleti.. (146). Grld gibi, bu iki liberal dnce adamndan, ktmserlik sadece tarmsal kesimle snrlanmamaktadr. imdi bu iki dnre, biraz daha yer ayralm. aa) Thomas R O B E R T - M A L T H U S (1766-1834)

Bilindii gibi 1796'da bunalm adl bir incelemesinin yaymlanmasna dnrn babas engel olmutu. 1798 'de ise, Malthus nfus ilkesi zerine deneme (Essay the Principle of Population as it Affects the Future mprovement of Society) adl eserini, imzasz olarak yaymlayacaktr. D a h a sonra gzden geirilmi ve geniletilmi bu eseri imzalayarak, 1803 ylnda ikinci basksn yapacak ve yazarn yaad sre iinde, en sonuncusu 1826 ylnda olmak zere beinci basksn yapm olacaktr (147).
(146) Bknz, MANTOUX: La Revolution Industrielle au XVIII Siecle, Ed. Genin, Paris, 1959(147) R. MALTHUS'un dnceleri iin bknz: - l'Essai sur le Principe de la Population, Paris, 1964. J. BONAR: MALT US, and his Work Londra, 1924, (2. bask).

ADA KTSAD SSTEMLER

123

Grld gibi, Malthus 'un bu eseri ve teorileri, byk bir yank yaratacaktr. Pitt, dnr koruyacak ve 1805 ylnda Hayleibury kolejinde, politik iktisat ve modern tarih dersinin profesr olacaktr (ngiltere'de oluturulan ilk politik iktisat krss olmaktadr). Sz konusu kolejin Dou Hindistan kumpanyas yneticileri tarafndan alm olmas, ayrca ilgintir. Dnrn nfus ilkesi zerine deneme adl nl eserinden baka rant, gda maddelerinin artan fiyat hakknda, tahllar v.s. zerine olan balca eserlerinden, Politik ktisadn ilkeleri (1820) ile Politik ktisatta Tanmlar (1827), adl olanlarn anmakla yetinelim. Bu eserlerindeki dnceleriyle Malthus, adeta Adam Smith 'in Uluslarn zenginlii, adl eserine ters ynde paralel olmak zere Uluslarn Yoksulluu zerine denemeler yapm olmaktadr. Belirtelim ki, klsik dncede, kalknma ve geri kalma zerine olan grleriyle, tek rnek olmaktadr, Malthus. Burada dnrn teorilerini eletirecek deiliz. . . Yoksul snflarn sefaletini, ahlkn zayflamas ile aklad lde, siyasal bir baar kazanyordu, Malthus 'un tezi. Malthus, ok az lke vardr ki, orada gda maddeleri, oalma eilimi hzl olan nfustan daha hzl artm olsun. . . Nfus kendi haline brakld takdirde her 25 ylda bir - iki katna kar. Bu demektir ki, nfus geometrik hzla artmaktadr. Oysa bu sre zarfnda gda maddeleri, sadece aritmetik bir hzla artmaktadr. Buradan, her eyden nce ve modern analiz arac strktrel deyim ile, nfus strktr ile tarmsal strktr (toprak unsurunun verimi) arasnda, uyumazlk bulunmaktadr. Gda maddelerinin, oalan nfus karsndaki bu snrllk ve yetersizliinde varlksz sosyal snflarn SEFALET, olumaktadr. Bylece, nfus younluu fazla olan bir ortamda, yeni doumlara yer yoktur. nk tabiatn bu geni sofrasnda, yeni doacak bu yoksul ocuk iin, bo yer bulunmamaktadr. Bundan tr tabiat bu yeni gelene, doay terketmesini emretmektedir. Ve doann bu emri bizzat, sz
F. PASSY: Le Principc de la Population. MALTHUS et Sa Doktrine, Paris, 1868. J. STASSART: MALTHUS et la Population Liege, 1957. J. OSER: Must men Starve? The Malthusian Controversy, Londra 1956. K. SMITH: The Malthusien Controversy, Londra, 195.

124

BER HAMTOULLARI

konusu kii tarafndan uygulanacaktr. Maltlus'un Liberal dnceleri, bu noktada oluup, nfus strktr ile, gda maddeleri arasndasi bu dengesizlii zecektirj Aslnda dnr iin bylesi bir dengeye gtrecek iki yol sadece, nfus kesimiyle ilgilidir, tik yol, Sava, yokluk ve hastalk gibi doal ara ve mekanizmalarn normal ileyerek, nfusu krmasn beklemek, ikinci ve son yol ise, ahlki alanda bir snrlama oluturarak (the moral restrains). Yani zellikle, bir aile kuracak maddesel olanaklara sahip olmayanlar iin bekr kalmay tlemek. Dnr iin, gda maddeleriyle, nfus arasndaki bu dengelemeyi gerekletirmenin en iyi yolu, gnll olarak ocuk yapmay engelleyen koruyucu tedbirler almaktr. Yalnz unu belirtmek gerekir ki, bu tedbirler, sadece gda maddeleri salamakta, glkleri olan, yoksul snf iindir. Burada Malthus 'un ktmser teorisine karn konumuz bakmndan, dnrn sadece liberalizm izgisinde kalan, dncelerini artmak ve aydnlatmak olduundan, sz konusu doktrinin eletirisine girmeyeceiz. Belirtelim ki, dnr, sz konusu dengeyi salayacak ve gnll birtakm yoksunluklarn (mahrumiyetlerin) oluturulmasnda, liberal doal ve psikolojik zendirmelerden yanadr. Devlet mdahalesine, mensup olduu dnce akm gerei, kardr. nk, devletin bu alana yapaca her trl karma, mevcut olan sefaleti artrmaktan baka bir ie yaramayacaktr. nk, sonu olarak bu karm, yoksullar ocuk yapmaa zendirecektir. Bundan tr, yoksullara yardm yapmay n gren kanunlarn bile, kaldrlmasn nerecektir. Dier yandan, doum snrlamalarn, tamamen kiinin gnll ve sadece moral yollarla salanmasndan yana olduundan da, doal kanuna, inanmaktadr, Burada devletten tek istei, bu konular ieren bir doktrinin zellikle yaylmasna yardmc olmasdr. Metod arlna ve bir ok noktada oluan fikir farkllklarna ramen, T. R. Malthus 'un Liberalizme A. Smith'ten daha az inand savlanamaz. Tersine, ok bilinli olarak Mlkiyet ve Sosyal eitsizlie dayanan Liberal dzen 'in, geerlilik kazanmasna hizmet etmitir (148).
(148) Bknz, Henri DENIS: Histoire de la Pensle Economique, P . U . F . Paris, 1967.

ADA KTSAD SSTEMLER

12

A. Smith, zgrln bir ulusun zenginliini oaltacak en iyi ara olduunu belirtmiti, k az belirsiz de olsa, bireylerin ounluunun bu zenginlikten yararlanacaklarna inanmt. T. R. Malthus ise, artan zenginliin her bireyin durumunda bir iyileme yaratmadan da oluabileceine iaret etmektedir. Kukusuz bu dncesi, nfusun, gda maddeleri artndan daha fazla ve hzl olduu durumlar iin dorudur (149). Bunu belirttikten sonra yazar, Liberal rejim ile dourduu eitsizliin, hi deilse, kiilerin bir ksmnn geleceini iyiletirdiini belitmektedir. nk, nfusun artn bir lde snrlamaktadr. Dnre gre, halbuki, eiti olan bir rejim, btn kiileri yoksullua, mahkm eder. Malthus'da bireycilik, zellikle ak bir tarzda belirmektedir. Yalnz A. Smith 'in, bireysel zgrle snrsz vgs yannda, Malthus 'un, bireyciliinde, iddeti artan bir kiisel sorumlulua yer vermektedir. ktisat profesrlne Papazlktan gelen, T. TR. Malthus iin, uhrev dnyadaki, kurulu gibi, dnyada da bireyciliin insan kurtarmas olanakldr (150). bb) David RCARDO (1772 - 1823).

Malthus 'un izleyicisi musev kkenli D. Ricardo, ngiliz bankacl ve J. Bentham 'n faydac felsefesinin etkisinde, bulunmaktadr. Bugn bile etkileri sren D. Ricardo'nun Para ve D Ticaret zerine olan tezlerinden, bir ksm ilgi ekmektedir. Burada dnrn balca eserleri ve teorilerini anmak ve daha nce izlediimiz yolda kalarak, Liberal dncesine deinmekle yetineceiz. Ricardo 'nun, temel ekonomik eserleri, on yla yakn bir olgunlama dneminden geecektir. Bunlarn balcalar, ksaca tarihsel sraya gre aadaki gibi yanstlabilir: 1810'da: Les Hauts Prix des Lingots,

1815'te: Essai sur l'Influence Des Bas Prix du Bld,

(149) Belirtelim ki, nfus deikenine, ilk deinen dnr olan MALTHUS'un, nfusun deiik kesimlerin egemenliinde bulnnan ekonomiye (Tarm, Ticaret v.b.) gre, ilikilerini inceledii ve bu nemli nansn oklukla gzden kat grlmektedir. (150) (150) Bknz, Michel BERNARD: Introduction a une Sociologie des Doctrines Economiques, MOUTON, a.g.e.

12

BER HAMTOULLARI 1817'de: Principes de l'ficonomie Politique et de l'Impot. (en nemli eseri budur: Politik ktisadn ve Verginin lkeleri).

Bunlar dnda yazarn, tarm, banka, para ile ilgili, dier incelemeleri ve zellikle mektuplarnn da ilgin yanlar olduunu belirtmekle yetin elim (151). Teorilerine gelince, balcalar Deer - Emek teorisidir (burada dnr, mallara deerini veren unsur, insann almasdr. Belirtelim ki, bu gr Marksist Doktrinin Deer Fazlas anlaynn temeli olacaktr. Bylece Marksizm, ngiliz Klsik Okulunun, adeta tinsel -manev- mirass olacaktr). Doal cret Teorisi: Malthus 'gil tezlerden dorudan kan bir sonutur. Malthus 'un yasasna gre nfus hzla arttndan, c r a art Ricardo 'ya gre, cretlilerin aleyhine dnecektir. nk cretliyi daha fazla ocuk yapmaa zendirecektir. Sonu olarak cretliler arasndaki yarm, emek piyasasn da hzlandracaktr. Bylece cretler, iinin hayatn, sadece srdrebilecei seviyeye indirecektir ki, bu da doal cret 'tir. . . Bundan trdr ki, Ricardo ve onu izliyenler, bu yasadan hareket ederek (ki onlar iin bir fizik yasas kadar, nlenmez bir gc vardr, bu yasann), K a m u iktidarnn sosyal tedbirler alp, olumakta olan proleter yoksulluun hafifletilmesine kar kacaklardr. Rant Teorisi: Malthus'tan gelen dier bir etki u nl Rant teorisinde yansyacaktr. nsanlk her geen gn, sayca artacana gre tarmclar, giderek daha fazla masrafla, daha az verimli olan topraklar ilemek zorunda brakacaktr. Bu ise budayn fiatm giderek arttracaktr. Buradan dnr daha verimli veya Rant, daha iyi nitelikli topraklara sahip olanlar zel bir gayret harcamadan, fazla bir gelir, bir ergi (nimet) elde ederler ki, ite buna denmektedir (belirtelim ki, Ricardo 'nun bu teorisinde mutlak bir rant deil, fakat tefazuli bir rant, sz konusu olmaktadr). Y a ts) Ayrca RCARDO hk. da, yararla baklabilecek baz eserler iin bknz: E. HALEVY: La Formation du Radicalisme Philosophique, Paris, 1901 - 1904. P. SRAFFA: D. RCARDO Works an Correspondence, 10 cilt, Cambridge, 1954 - 1955. W J. H. HOLLANDER: Davd RCARDO, 1910. W M. BLAUG: Ricardien Economics, New Haven (E.U.), 1958. W R. L. MEEK: Studies in the Labour Theory of Value, Londra, 1956. W E. CANNAN: Histoire des Theories de la Production et de Distribution dans l'Economie Politique Anglaise de 1776 a 1848, Paris, go.

ADA KTSAD SSTEMLER

12

zar'm gelir dalm hakkndaki dnceleri bu rant, kr ve cret, teorilerine bal bir tarzda yansyacaktr. Politik ktisadn lkeleri adl kitabnm nsznde, topraktan, sermaye ve emein uygulanmas sonucu, elde edilen hasla, toprak sahipleri, sermaye ve emek gibi, toplumun snf arasnda paylalr. Bu ksa deinmelerin gsterdii zere, Ricardo 'nun de ktmser olmaktadr. doktrini

Ricardo, balangta belirttiimiz gibi, A. Smith ve zellikle Fiziyokratlarn, doann cmertliine ve bedava vir ergi salayan grleri yerine, teorilerini doann, tersine cimriliine, dayandrmaktadr. Bu nokta nemlidir. nk, sz konusu bu cimrilikten, bir lkeyi kurtaracak en iyi yol, gmrklerini yabanc ucuz budaylara tm ile amak olacaktr. Bu ilkedir ki, Ricardo'yu henz koruyucu olan ngiltere iin serbest ticareti, istemeye yneltecektir. Tahlilimizin bu ksmnda, belirtilmesi gereken dier bir nokta var. Ricardo'nun izleyicilerinden, Richard Cobden 1836'da, Manchester'de: Buday zerine karlm bulunan kanunlarn kaldrlmas iin bir Cephe, oluturur (152). Alan mcadele sonunda, bunlar (corn law) kaldrrdr. (1846). V e 1850 lerde de, Cromvvell'in nl Act of Navigation 'u da kalkar. Endstrisi glenen ngiltere, gmrk koruyuculuunu kaldrr. Serbest ticarete geer. (On yl sonra, 1860'larda, Fransa bu Liberal uygulamada ngiltere'yi izler). Burada D. Ricardo 'nun etkisini grmemek mmkn mdr? Hatrlatalm ki, dnr Serbest Ticaretin, bunu uygulayan her lke iin yararl olaca sonucunu karmam myd?
(153)-

te, uluslararas bu serbest deiimden, her lkenin karlkl olarak yararlanacan belirten doktrin, ngiltere'de serbest Ticaret 'in lehinde kullanlan kantlardan biri haline gelecektir. Fakat, sz konusu bu doktrine, en ar biimini veren de Ricardo 'dur. Bilindii gibi, bu teori demeler bilanosunun oto(152) Belirtelim ki, ngiliz Lieral Okuluna, Manchester adnn verilmesi, ite bu giriimden ileri gelmektedir. (153) Burada, Ekonomik Liberalizmi oluturan bu dncelerin eletirisine girmek, konumuz dnda kaldndan, Ricardo'nun andmz bu tezinin, bir lkenin ekonomik
strktrnn deimesi halinde; R E T M Maliyetlerinin de deimesi, dolaysyla bu nemli noktann, ihml edildii iin, sz konusu tezin geerliliinden ok ey kaybediebileceini, belirtmekle yetinelim.

12

BER HAMTOULLARI

matik dengesidir (154). D Ticarette, demeler bilanosu kendiliinden otomatik olarak dengelendiinden Devlete, bu alana karma grevi dmeyecektir. Bundan tr, Laissez - Faire 'izm, d ticarete egemen olmaldr (belirtelim ki, bu otomatik dengenin Ricardo 'nun dncesine gre, biri fiyat hareketleri, dieri parann miktar teorisi, gibi iki dayana bulunmaktadr: eer sz konusu X lkesinde deerli madenler azalrsa, dolamdaki para miktarnda azalmalar olacaktr. Fiyatlar bu durumda decektir. Mallarn den bu fiyat, mal ihtacatn zendirip, ithalt ise, azaltacaktr. Altn girii oalan lkede ise, ayn mekanizma, bu kez tersine ileyeceinden, fiyatlar ykselecek, ihracat azalp ithalt artacaktr. Bu sre ileyerek mal ve hizmet hacimlerinde meydana getirecei deimelerle, a olan d demeler bilanosu, kendiliinden dengelenmi olmaktadr...). Doktrinin bu Liberal temeli, serbest ticaret taraftarlarna: Yabanc lkelerden yapay olarak ithalt azaltp, deerli maden kn engellemenin, parasal sistemin iyi ilemesini tehlikeye sokaca ynnde savlarda bulunmalarna olanak verecektir. Bundan tr de serbest ticaret, gr iin de en iyi yol, Liberalizm idi. Aslnda 1815 y. da sonra ngiliz endstrisinin gelimi bulunan strktr iinde en uygun doktrin de, buydu (155). nk o zamana dek ngiltere, zel teebbslerinin kuruluunu, kolonilerden tanan kr ve kazanlara eklenen ve yabanc kkenli mallardan alnan gmrk vergileri sonucunda, tamamlamt. Endstriyel geliim, ylesi bir aamaya varmt ki, serbest ticaretin yaygnlamas, hem cinsleri zerine elli yllk bir ilerilik avantaj bulunan bu endstriyel strktre yeni pazarlar salayacakt (156). ngiliz mallarnn btn dnyada dolam kolaylaacak ve stn yarm karsnda bu mallar, en byk avantaj, salayacaklard. Bu ksa deinmeler bile D. Ricardo 'nun Liberal doktrinin sadece bir savunucusu deil; fakat, uygulanmas ynnde de aba(154) Belirtelimki bu doktrine, Merkantilist, dnrlerden saac GERVAIS'delerden itibaren, rastlanmaktadr. Bknz: J M. LETICHE: Balance of Payments and Economie Grovvth, New York 1959, [Kesim: II]. (155) Sras gelmiken, bir daha hatrlatalm ki, mevcut strktrler, kendilerine uygun doktrinler oluturur ve her ikisi arasnda dokunan karlkl ilikilerde, iktisad sistem biim ve renk kazanr. (156) Bknz, F. CLAIRMONTE: Le Liberalisme Economique et les pays Sous developpes, Cenevre, 1958, sh: 87-92.

ADA KTSAD SSTEMLER

129

lar harcadn ortaya koymaktadr. Toprak sahibi, sermaye sahibi ve emek sahibi, diye kesimde toplad sosyal snflar arasndaki kar atmasn grd halde, Liberal dnceden, bakasn nermek gereini duymam, yaad dneme damgasn vuran strktrlerin etkisini aamamtr. Savunduu ticar zgrlk, toprak mlkne dayanan, sosyal grubun ayrcalklarna son verecekti. Parlamentoda, ktmser Ricardo, dnya pazalann fethetmek isteyen ve dnrn serbest ticaret doktrinine inanan snfn, szcln yapyordu. Bylece Ricardo'nun dncesi, sanayiciler tarafmdan uygulama alanma giriyordu. Ricardo'nun etkisi, biri yukarda yer yer iaret ettiimiz pratik, dieri de dnceler zerine olmak zere iki alanda kendini gsterir. Ricardo iin yazd bir makalede, M. Blaug (l'Encyclopddie Internationle des Sciences Sociales, 13. cilt), unlar belirtmektedir.: Yarm y.y. dan fazla, ngiliz dncesine egemen oldu, Ricardoj Parlamento, Ricardo 'nun normatif grlerini, yava yakabul edecektir.. . U n u t m a m a k gerekir ki, Ekonomik Liberalizmin kurucularndan biri olarak ve zellikle, ngiltere'nin X I X . yzyl ortalarnda kabul edip, 1914 ylna kadar uygulad serbest ticaret 'in oluturucusu olarak, Ricardo 'nun etkisi son derece byktr. Denilebilir ki, X I X . yzylda evrensel apta ekonomik stnln kuran ngiltere, Ricardo 'nun tlerini izlemi olmaktadr. Yalnz unu belirtmek gerekir ki, Ricardo 'nun ticaret serbestisi reetesini uygulamaa koyulduu zaman ngiltere'nin kt'a Avrupas'ndaki en gelimi komu larna grece, retimin modern tekniklerini uygulamada yarm yzylk bir ilerilii bulunmaktayd. Baary yanstrken, gerei karanlkta brakmamak iin, ngiltere'nin endstriyel ve teknik alandaki bu tekelini, hatrlamak doru olur. Belirtilmesi gereken bir dier nokta, ngiliz Kapitalizminin byk ve parlak gelimesi, sadece serbest ticaret ile de aklanmaz. Bu baarda koloniyal fetihlerin ve ngiliz asll iktisatlarn Liberal grleri savunmalarna karn, ngiltere'nin salad ayrcalkl piyasalarn da, nemli paylar olduu kabul edilebilir. ngiliz Kapitalizminin, X I X . y.y. daki parlak baarlarnn, Ricardo 'nun grlerinin tersine devam edememi olmas ve say-

BER HAMTOULLARI

sz kiiyi ar retimin dourduu bunalmn, dnemsel yoksulluuna itmi olmas, yukarda andm deikenlerin etkisinin kmsenmemesi gerektiinin, bir dier kant saylabilir. Ekonomik Liberalizmin snrlarnda kalmakla yetinen btn bu aklamalar, Ricardo 'nun deas ve ekonomik analizlere kazandrd gelimelere karn, Kapitalist retim biiminin strktr^ n (niteliini), anlyamadn aka ortaya karmaktadr. Bunun balca nedeni, dnrn A. Smith gibi, Ekonomik Kanunlar doal kanun saymas ve evrensel apta, geerli olduklarn kabul etmesidir. Ricardo da, kendisinden ncekiler gibi tarihi yoksayan bir tu tum iinde, faydac belsefenin, maddesel gr asn uygulamtr. Bundan trdr ki, Ricardo 'nun politik iktisadi J. Bentham 'n kurucusu olduu ve temelinin ksaca zevk ve zahmet hesabna indirgenebilecei faydac felsefeye (157) dayanak olacak, onunla btnleecektir. Ricardo 'yu dier klsiklerden ayran nemli bir nokta var. kinci sradaki eserlerinin, zellikle para ve banka sorunlar ile ilgili olanlar, ok ilgin dnceler tamaktadr. Konumuzun zellikle bu kesiminde, ekonomik liberalizm bakmndan nemi, para dolam ve kredi konularnda, mdahalecilie yer vermesidir. Ticaretin serbest yarma ak olduu hallerde, kiisel karlarla, toplumsal yarar srekli olarak uyum halindedir, dncesini savunan Ricardo, para ve banka konularnda bu dncelerinden ayrlmaktadr. Bu alanda dnr, zgrln iyi sonular vereceine inanmamaktadr. R. Gonnard 'n deyii ile bu noktada, Ricardo'nun spekiilatrl, teorisyen Ricardo'ya egemen olmaktadr (158). Para ve banka sorunlar, grld gibi dnrn Ekonomik Liberalizminde, birer ayrk (istisna) durum, olmaktadr. Malthus ve Ricardo 'nun dnceleri, birlikte oluturduklar doktrin, ngiliz Klsik Ekonomi dncesine uzun bir sre esin
(157) Bilindii gibi, Faydac Okui'un efi, Jermy BENTHAM, Faydac Felsefeye dayanan bir ktisat Bilimi kurma giriiminden, RICARDO'nun kurduu sistemden daha iyisini kurmann mmkn olmadna inanarak, vazgemitir. J. BENTHAM'n
fikirleri iin, bknz: Introduction the Principles of Morals and Legislation, The Ralionale oj Revard. The Rationale of Punishment. Londra, 1830.

(158) R. GONNARD: Histoire des Doctrines Economique, a.g.e., sh: 177.

ADA KTSAD SSTEMLER

13

kayna olacaktr. Smith 'in dnceleriyle kyaslandnda, bu iki dnrn grleri, daha derin ve bir ncekine oanla daha aydn grnmektedir. Doal kanunlarn, iyimser ve iyilik verici niteliklerine kuku ile bakmalarna karn, bu yasalarn, dardan hi bir zorlayc nleme (tedbire) bavurmadan uygulanmasn savunmulardr. Deyim yerinde ise, ktmser grlerini bireysel zgrlk inanlar ile (tutarl olmamasna ramen) birletirmilerdir. Aslnda bu doktinler, ingiliz -psikolojik strktrnn- kalvenist ve priten temelleri ile tutarl olmad, her halde savlanamayacaktr. Aslnda, alarndaki ingiliz mteebbis, sanayici ve tccarlar katndaki byk baarlar, bunun bir kantdr. Bylece, ekonomik savamn sertliinde oluabilecek kukular, bilinte yaratlan zgrlk ile, giderilmi olmaktayd. . . A. Smith 'in dnceleri, ingiltere'den fazla Fransa'dan ve Jean - Babtiste Say 'n kiiliinde, daha sadk bir temsilci bulabilecektir. imdi sz konusu Ekonomik Liberalizmin, iyimser olan Fransz kanadna bir gz atalm.

f)

yimser Grler: Say ve Bastiat:

aa) Jean BABTlSTE SAY (1767-1832)

Henz Endstriyel Devrimi gerekletirememi da'da Liberalizm, iyimser grlere dayanacaktr.

olan

Fransa-

A. Smith 'in, dncelerini bir doktrin biiminde birletirip, yeniden dnp, metodik halde Avrupa ktasnda yaymas, J. B. Say 'n 1803 y. da (159) yaymlad Traite d'Economie Politique sayesinde olmutur. Ekonomik Liberalizme ilk hizmeti, budur. A, Smith 'in A v r u p a ' d a izleyicisi, olmaktadr. 1828 ile 1830 yllar arasnda Cours d'Economie Politique adl adl eseri, yaymlar. 1830'danl College de France d a ; ilk iktisat krssne atanr. nemli iktisad gr ve teorileri unlardr: Mteebbis hakkndaki teorisi, Mahreler K a n u n u , retimin unsuru.

(159) Belirtmeli ki, bu eserin ilk yaym yasaklanm ve ikinci kez, ancak 1814 ylnda yeniden baslmtr. Byk bir rabet gren nu eser, 1817, 1819 ve 1826'da yeni basklar Yapm, eser bir ok dillere evrilerek, Avrupa aydnlarn etkilemitir.

132
v

BER HAMTOULLARI

X I X . yzylda Fransa'nn Liberal ilk dnr saylan J. B. Say, hem bir aksiyon, hem de bir dnce adamdr (bir teebbsn efi ve politik iktisat profesr). Biraz sonra deineceimiz mteebbisin rol hakknda, yeni dnceleri ve Mahreler Kanunu ile Say, Liberal Ekonomiye damgasn, vurmu olmaktadr. Doaya tannan etkenlik ve iyilik, endstrilemenin teorisyeni Say ile bireye tannm olmaktadr (160). Mteebbis Teorisi J. B. Say, iin Mteebbis, retimin ve gelir dalmnn kilit ahsiyetidir. Liberal bir ekonomide', mteebbisin motr roln Say, kefetmi olmaktadr. Gerekten, Malthus ve Ricardo, kapitalist ile mteebbisi bir dierine kartrmlardr. Toprak unsuru, Emek ve sermaye anlaylarnda, bir dierine kar olma, sz konusudur. Say 'da ise, retimin unsuru dedii bunlar, retken hizmet, kavram iinde uzlaacaklarna inanmaktadr. Doann, emein ve sermayenin, retken hizmetlerini, birletirmek gerekir, insanlarn tketim ihtiyalarn doyurabilmek iin. Dnre gre, doa, insan ve onun aralar ile hemen, hemen srekli bir ibirlii iindedir (161). Sermaye de dnr iin, insan emei ile doa arasnda, bir buluma noktasdr, ite retimin bu temel unsurunu, birletirip, mevcut talep ile oranl bir tarzda, retici hizmete eviren mteebbistir. Mteebbis, her trl retici ve tketici snflar iin bir aracdr. retimi o ynetir, oluturur. Grlyor ki, mteebbis, sermaye sahibinden ayrlmaktadr. u anlamda ki, bir sermaye sahibi, mteebbis olabilir. Yalnz, sermaye sahibi olmadan da, mteebbis olmak mmkndr. Ksaca mteebbis, sermayedardan, tamamen ayr bir kategoridir ve onunla zdeleme zorunluluu btn ile yoktur. Mteebbisi ayran zellikler, giriimcilik, beceriklilik, dzeltme ve ynetme gibi nitelikler, insanlar ve eyay tanma, iyi karar verme ve deerlendirme gibi hususlardr. J. B. Say, mteebbisin roln ve nemini, bylece belirttikten sonra, gelirine gelmektedir. Mteebbisin elde ettii kr, alma-emek karl olarak grmektedir; yalnz nadir bulunan ve nitelii yksek olan bir alma sz konusu olduu ve riski de bu(160) Bknz, TEILHAC: Oevres Economique de J.B. SAY. Doktora tezi Bordeaux Alcan, 1927. (161) J.B. SAY: Traite d. Economie Politique, sh: 72 v.s.

ADA KTSAD SSTEMLER

13

lunduu iin, seviyesi yksek olmaktadr. Dnr sanayi alanndaki mteebbisi, retimin ve gelir dalmnn mtr yapmaktadr. Sosyal kaynaklar, sosyal ihtiyalara gre uyumlatran odur. retime katlan dier unsurlara, gelir datan, yine mteebbis olmaktadr. Grld gibi J. B. Say, mlk sahibi ve Rantm, ekonomik dnyann motr yapan Ricardo 'nun grnden daha stn bir teori, oluturmaktadr. nk, dnre gre, mteebbis sayesinde, rnler iin denen fiyatlar retken eitli hizmetler arasnda paylalr. Farkl hizmetler ise endstriler aras tketim ihtiyacna gre, paylalr. Datm teorisi, deiim ve retim teorileriyle, ahenkli bir tarzda uyumlar. Mahreler Kanunu: Mallar, mallara karlk, deimektedir. Bir mal satn almak iin, mal gerekli. Para bir ara vastadan baka bir ey deildir. Baka bir mal elde etmek iin istenir. Deiim ilemi bittikten sonra, yine mal karlnda mal verilmi olmaktadr (162). Bylece her mal karlkl olarak kendi pazarn, yaratmaktadr. Buradan her lkenin, mmkn llerde ok mal retmesinin, karlkl olarak btn lkelerin lehine olaca sonucunu karacaktr. Dnr, sz konusu bu Mahreler Teorisinin, dnya halklar arasnda kardelik balarn kuvvetlendireceine inanmt. Btn serbest ticaret politikasna, bu teori, dnre, gre temel olacakt. nsanlarn mal talep etme arzular, srekli bir doyumsuzluk ile damgal olduundan ve bir mal retildii andan itibaren, ierdii, zel deeri araclyla, dier bir mal iin bir pazar oluturacandan (nk, kendisiyle deiebilecei bir mal arayacaktr); fazla retim, genel bir bunalma yol amayacaktr. Grld gibi, J. B. Say iin, fazla retimin, bunalm ve karklk yaratmas sz konusu deildir. lgin olan nokta bu dncelerin, Avrupa'da ilk ekonomik bunalmlarn olumaa balad bir dneme rastlamasdr. Fakat Say, bu bunalmlarn geici olduunu, bundan tr, kukuya kaplmann doru olmayacan belirtmektedir. nk, yazara gre mallarn, toplam arz ve talebi, zorunlu olarak bir dierine eittir; zira toplam talep, yaratlm bulunan toplam mal
(162) J.B. SAY: Traite d'Economie Politique., I. bask, sh: 154.

14

BER HAMTOULLARI

ynndan baka bir ey deildir. Byle olunca genel bir mal tkanmas, sz konusu olamaz (163). u halde bunalmlar olusa bile, bunlar ksm ve geicidir. nk yazara gre: Giriim zgrl, bunlar haber vermee ve amaa yetecektir. Say'n, Mteebbis ve Mahreler teorisinden ekonomik liberalizmi gelitiren sonular karacaktr: z e l mlkiyet, serbest teebbs, serbest ticaret ve devletin ekonomik hayata karmamas. z e l Mlkiyet yazar iin. ekonomik hayatn temel bir koulu ve motrdr (164). Yalnz ekonomik gnene iin deil; fakat, siyasal bakmdan da, ahlk ve siyasi ynden de, zorunludur. retimdeki, sanayilemedeki nemli rol dolaysyla, mteebbise verdii motor grevi dorultusunda, teebbs serbestisi bir zorunluluk olmaktadr. Mallarn, kendi mahrelerini yaratabilmesi iin, i ve d piyasalarda serbeste dolamas ve Serbest Rekabet, Serbest Piyasa, zorunlu olacaktr. Bylece, serbest giriim, serbest retim, serbest deiim ve tketim, normal ve zorunlu bir sonu olacaktr (165). Bu gr erevesinde, Devlet karmclna elbette bir yer olmayacaktr. Zira ekonomik hayatta, retim ve tketimi, serbest arz ve talep mekanizmas dengelediine gre, endstinin hangi dalnn gelimesi gerektii konusu ile ilgilenmek zorunlu olmaktadr. nk bu zgrlk rejiminde her ey en iyi tarzda uyumlaacaktr. Bylesi bir yerde ise, Devlete ekonomik alanda yer yoktur. Her birey, kendi zel karn, kt tccar-kt mteebbis olan devletten, daha iyi bilmektedir. Bundan tr, Devletilie kardr. V e dnre gre en iyi hkmet iktisad hayata, karmayan hkmettir. nk, ekonomik alana karmas iyilik getirmeyen hkmetin, yapaca en byk iyilik, bu alana karmamasdr. Burada, devlet karmclna baz istisnalar tanmaktadr. A. Smith gibi, J. B. Say 'da, bayndrlk ve eitim-retim alanlarna, devletin karabileceim, bunun sadece bu alanlarda, yararl olabileceini, kabul etmektdir.
(163) J.B. SAY: Traite d'Economie Polit., a.g.e., sh: 175. (164) J.B. SAY: Cours Complets d'Economie Politique, Pratique, Edit. Guillaume, Cilt: II, sh: 171. (165) Serbest Teebbs sisteminin orijini hk'da daha fazla bilgi iin bknz. O. GELINIER: Morale de l'Entreprise et Destin de la Nation, Edit, Plon, Paris, 1965.

ADA KTSAD SSTEMLER bb) Frederic BASTIAT (1801-1850)

13

Liberal Doktrinden, Ricardo 'nun dncelerini ayklayp, bir kenara braktklar iin Fransz iktisatlarndan Dunoyer, Bastiat ve Amerikan iktisats Carey (166)'in oluturduu gruba, Fransz-Amerikan yimser Okulu, ad verilmektedir. Bu noktada Klsik Manchester teorisyer.i saylan (167). Laissez-Faire'izmi, ad etrafnda simgeletiren F. Bastiat, zerinde durmaa alacam. J. B. Say 'n izleyicisi olan ve Fransz ekonomik Liberalizminin X I X . yzyl ortalarnda en karakteristik zelliklerini yanstan iktisatlardan biri de F. Bastiat 'dr. Bastiat ile Liberal Doktrin, Fransa'da doruklara kmaktadr (168). Hukuku olan F. Bastiat, daha sonralar iktisada kar ilgi duyacaktr. A. Smith ve J. B. Say ' iyice okuduktan sonra, ekonomik grlerini 1844 lere kadar kk bror ve makaleler halinde yaymlamakla yetinecektir. ktisad yazar olmaa balayan Bastiat, 1845 y. da Les Sophismes Economiques, adl ilk eserini yaymlayacaktr. Daha.nce andmz ve Manchester'de, bu ad alan okulun kurulmasma yol aan Cephenin kurucu R. Cobden ile, dostluunu srdrr. Fransa'da serbest ticaret akmn yaratan Cobben et la Ligue, adl eserini yaymlar. Bu dorultuda, sekreterliini yapt merkezi bir komisyon kurar. Bir program kaleme alr. rencilerle, iiler arasnda iliki ve dayanma kurduran mitingler dzenler. Le Libre Echange (Serbest Ticaret), adl bir haftalk dergi karr. n c e kurucu meclise, sonra Yasama Meclisine ye olur. Srekli yazlar ile, zel mlkiyet v.b. ekonomik konular, aydnlatp, savunur. Hayatmn sonuna doru, en byk eseri olan ve Liberalizmden, adn alan Les Harmonies Economiques 'tir. lk cildi, I949'y- da yaymlanr. Y a z a r bu tarihte, vefat ettiinden, ikinci cildi, gn yzn gremez. Dnrn doktrini, andmz bu Ekonomik Uyumlar, adl eserinde yer almaktadr.
(166) D U N O Y E R ve CAREY de Ekonomik Liberalizme, inanm ve ona kazandrdklar iyimser dayanaklarla, yaylmas ve gelimesine hizmet etmilerdir. Balca dnceleri, u eserlerinden izleenebilir: DUNOYER'nin: Traite d'Economie Sociale (1825-1830) ile Liberte du Travail (1845 te). CAREY'in ise: Harmony of Interests (1850). (167) Bknz, E. HEIMANN: History of Economic Doctrines, New York, 1945, sh: 124. (168) Belirteyim ki, ayn dnemde, ngiltere'de, Politik ktisadn lkeleri, adl eseriyle (1848) ayn eyi Stuart MILL, yapacaktr, ama Liberalizmin aksyan yanlarna deinerek.

BER HAMTOULLARI

Ksaca andmz bu ekonomik faaliyetler ile ad, Liberal ekonomi ile zdeleen F. Bastiat 'nm en nemli Liberal dncelerini ksaca zetlemekle yetinelim. D a h a nce yazlarnda : Himayecilik, Mdahalecilik, Devletilik, Tekel ve Sosyalizm, dnrn hcum ettii balca hedefler olmaktadr. A m a bu olumsuz eletiriler yetmezdi. Liberalizmin daha etkin ve yararl olduunu gstermek gerekliydi. te Harmonies Economiques, adl eseri ile, bunu yapacaktr. Dnre gre, ailesel yarar da kavrayan bireysel kar, herkesin, toplumun genel yararma, durmadan hizmet eder. Herkes kendisi iin aba harcarken bu bireyciliin, uyarlm toplam abalar, her kiiyi, btn topluma hizmet edecek yola itmi olur. V e bu her ksm geliim ve bulu, asl sahibin salad kazantan milyonlarca daha fazlasn, topluma, karlksz bir hizmet tarznda sunmu olmaktadr. Grld gibi, Laissez - Faire 'izmin en byk dayana olan bu serbest giriimin bireyci dnre gre ktisad uyum, salayacaktr. nk, ayn dnce sonucunda oluan faaliyetlerde, toplumu oluturan herkesin yarar, karlkl olarak uyumlamaktadr. Y a z a r a gre, yalnz ekonomik deil; fakat, sosyal alandaki bu mekanizmalarn doal ileyiini salayan lah bir g bulunmaktadr. Bu noktadan itibaren dnrn doktrinin ilk temeli zel kar gden bireycilie, ikinci bir temel olan yarm, eklemi olmaktadr. Kii, kendisi iin alrken, herkes iin alm olmaktadr. K e n d i zel karma uyan kii bilmeden, istemeden ve aramadan genel yarara hizmet etmektedir. Bunun balca nedeni yarmdr (169). Tabiatn, ancak baz lke ve kt'alara bir ltf olarak verdii, baz nimetlerden dier insanlarn da karlksz yararlanmasna ancak, yarm, olanak vermektedir. Yine dnre gre, temelden Demokratik bir Yasa olan yarm sayesinde, yapay olarak oluan eitsizlikler, kaybolur. Kiisel kar dengeleyen kar bir gtr yarm. Bireyciliin gereklemesi lsnde, gelimeyi salar ve insanlk ailesinin emrine sokar. Ekonomik Liberalizmin doal yannn gerekleebilmesi iin zorunludur.
(169) Bknz, F. BASTI A T : Les Harmonies Economiques, (Ceuvres Compl&es, de BASTIAT, ed. Guillaume, C. VI, sh: 316).

ADA KTSAD SSTEMLER

13

nsanlarn benliine, kiisel kar zembereini koyan Allah, sosyal dzenin sinesine de yerletirdii bir dier zemberek ile, toplumculuk ve karlkszln yararlarn, bltrme olana vermektedir. Bu zemberek yarmdr. Nasl ki bireysel, bencil karlarn, nlenmezliinde, oluan icat, bulu ve ilerlemeler sonucu bu meyveleri kiiyi,, kendi zel tekeline alma ynnde bir eilime itiyorsa, yarm, bu beer ve nlenmez gte, gerekleebildii llerde ilerlemeyi salar, doann bedelsiz salad tm hizmetleri, insanln emrine amade klar. Dnre gre bu iki gdc gc, tek, tek ele alndklarnda tenkit etmek mmkndr. Fakat ikisi birlikte uyguland zaman, oluturabildikleri kombinezonlarn ileyii sayesinde Sosyal uyumu, salarlar. Grld gibi, bireycilik serbest ticaret, serbest piyasa, serbest yarm, ksaca, ekonomik Liberaliom, Bastiat iin, mcadele sinin en byk konusudur. Koruyuculuk, iktisad hayata karma, doal dengeleyici ve yararlandrc mekanizmalarn ilemesine olanak vermeyen engeller oluturur (170). Yalnz unu belirtmek gerekir ki, dnre gre zgrlk ve doal kanunlar, insanhm mkemmellemesi ve gnencine hizmet etmektedir. Fakat, u varki Bastiat, insann zgr hareket etmesi sonucu, baz karklarn kabileceini ngrmektedir. Yalnz kabilecek bu karklklar, srekli olarak ve otomatik bir tarzda egemen olan bir uyumlamaya dnerek, ortadan kalkar. Btn ilkeler, amalar ve tm zendirici gler, insanln hi bir z a m a n gerekletiremiyecei; fakat, sadece ona yaklaabilecei son bir hedefe, doru gtrmektedir. Bu sonu, btn sosyal snflarn, her geen gn ykselen bir seviyeye yaklamasdr. Bir dier deyile, Genel bir gelime - iyileme erevesinde, kiilerin eitlenmesidir (171). Yine dnrn doktrininde, nuanslandrlmas gereken bir dier nokta daha var. Sz konusu uyumlamada, bedbahtlk tamamen giderilmi olmamaktadr. Burada, bir dierine ekledikleri iyi sonularyla deiik doal yasalarn tm,iyilik ve mutluluun paym, arttrmaktadrlar. Yalnz bu doal yasalarn, insanlar baz
(170) Bu noktada F. BASTIAT'nn, Gnein Muma Rekabeti diye anlan yksn, hatrlatmakla yetinelim. (171) Harmonies, Oeuvres Completes de Bastiat -iinde-, a.g.e., Cilt: VI, sh: 126 v.s.

BER HAMTOULLARI

hareketleri sonucu, bazan karabileceim de, var saymaktadr, Bastiat. .. rnein, eer yarm, alan emekileri, retici nitelikleri sonucu rahatsz ederse, bu kez tketici olarak ise, ondan son derece yararlanacaklardr. Grld zere, sz konusu olan bir uyum, bir alandaki kayb, dier alanda telafi edebilmektedir. F. Bastiat 'nn, ktisad Liberalizmin, gerek halk arasnda yaylmas, gerekse, hkmetler zerinde etkili olmasnda, byk hizmetleri olmutur (172). Bastiat 'nn savunduu iktisad Liberalizmin dnce alannaaki etkileri, iyimser dorultuda, Fransa'da Birinci Dnya Savama kadar devam edecektir. Fransa'da F. Bastiat 'nn, ekonomik Liberalizm ve zelikle, zel mlkiyet ilkesini, yerletirip salamlatrmak noktasnda, btn yeteneini harekete geirirken; ngiltere'de Stuart Mili, Sosyalizme dn verecek tarzda bu ilkeyi, yava yava zayflatyordu. C) Sentezci Gr: J. Stuart Mili (1806- 1873) Dou halinde olan reformizmin ve mdahaleciliin habercisi saylan S. Mili zerinde, durmakta zorunluluk varr. Ricardo 'dan sonra, ngiliz Klsik O k u l u dncesi baz iktisatlarn, ok nemli saylamayacak katklarna karn, J. S. Mill 'e kadar 20 yla yakn adeta askda kalr, denilebilir. Ricardo 'cu bir iktisat ve felsefeci James Mill 'in olu olan Stuart Mili, F. Perroux 'nun belirttii gibi, dier iktisatlarn karsnda olduka soluk kald bu gl dnr, gerek iktisat, gerekse felsefeci olarak, yaad dnem zerinde bir tarzda entellektel diktatrlk, yrtmtr. Hatrlatmak doru olur ki, S. Mill 'in zerinde de, J. Bentham ve dier radikal felsefecilein etkisi byktr. Dnrn ekonomik grlerini, Liberal uygulamann yaratt ve sosyalistlerin kullanmaa balayacaklar, yeni strktrler de etkilemitir kukusuz. S. Mill 'in iktisad dncelerini izleyebilmek iin balca u eserlerini, incelemek gerekir : Systeme de Logique nductive et Deductive (1843), Principes d'Economie Politique (1848), (ayn ylda komnist beyannamesinin yaymland hatrlanrsa, dn(172) Belirtmeli ki, Fransa'da Serbest Ticaret Rejiminin, 1860'larda, uygulanmasnda F. BASTIAT'nin byk etkisi olmutur.

ADA KTSAD SSTEMLER

13

rn Ekonomik Liberalizme, getirmek istedii Reformist grlerin anlam daha iyi anlalabilecektir). Essai sur la Liberte (1858). L'Utilitarisme (1861). Bastiat gibi, S. Mill 'de dnemin insandr. kiside Liberaldir. Bununla birlikte, ikisinin dnce strktr arasnda, byk bir uurum yer alr. S. Mili, sosyalistlere de kardr. Mevcut iktisad sistemin (Liberalizmin), alt st edilmesinden yana deildir. Teknik ve iktisad gelimeden yanadr. Yalnz bunun en iyi tarzda ve etkinlikte cereyan etmesini isteyecektir. Bu anlamda S. Mili, ekonomik Liberalizme snrlar izmi olmaktadr. Liberalizmin, doal yasalarnn en iyi yasa olduklar hususuna kuku ile bakmaktadr. Bu anlamda, insan doaya kar dikmektedir. S. Mill 'e gre doann iki anlam var. Genel anlamda olan ilki, btn olanlarn toplam ve yarattklar btn sonular. Dier anlam, insan arzusu ve faaliyeti dnda oluan ve cereyan eden her eydir. Bu anlamda almnca doal dzen, btn uygarlk, sanat, doa iin, bir ayp oluvermektedir, ondaki eksiklik olmaktadr ki, bunlar insann zekas ve yaratma gc oluturmaktadr (173). Dnre gre Doa ldrcdr, zlimdir. Ak bir tarzda, ayn acy hakl \e haksza, drst ve drst olmayana hi bir ayrm yapmadan uygulamaktadr. Son derece rezilne karklklarla doludur. Dnya bir ayrclk ve bir uzlatrclk sistemi gibi grnmektedir. V e doada hakl ve hakszln kurallarn aramak doru olmayacaktr (174). Grld gibi, Liberalizmin doal yasas, burada en iyi ve mkemmel olma niteliini kaybetmektedir. Dnrn mantna gre insan st iyi fakat, snrl bir g bulunmakta ve insanlara bu yaratln, daha mkemmellemesi iin ek aba gstermeleri iin adeta arda bulunmaktadr. Hayatn btn nimetlerini kendisine borlu olduumuz bu grnmez varlk ile ibirlii yapmak gerekir, bize yapt iyiliklerin karln demi olmak iin, ihtiya duyduu yardm ondan esirgememek gerekir. nk, o her eye ve mutlak tarzda egemen deildir. V e amalarnn gereklemesine yaknlaabilmesi iin, bu yardm yapmak gerekir (175).
(173) S. MILL: Essai sur la Religion, Librr, Baillare, 1875, sh: 3,6,19 v.s. (174) Bknz, S. MILL: Essai sur la Religion, a.g.e. sh: 29. (175) Bknz, S. MILL Essai sur la Religion, a.g.e., sh: 240.

14

BER HAMTOULLARI

Eer hayat mcadelesinde, bu yol izlenirse, en zayf olan insann bile yardm, dier insanlarnkilerle birleip, yetimeyi besleyecek ve insanlarn iyilii, kar, ktlklere kar giderek daha yaygn laacaktr. z e t halinde andmz bu dnceleri, kendisinden nce gelen Liberallerden, son derece d a h a ilgin grnmekte ve daha sonra, ekonomik Liberalizmin, geirecei dier evrimlerin nedenini, daha imdiden aydnlatabilecek, klar tamaktadr. Doal Yasann, Tabiat ve Tanr anlaylar iinde, her eyi oluruna brakan bir ferdiyetilik anlay, her eyin kendiliinden en iyi tarzda yryecei dncesini dzeltmeye ynelmektedir, S. Mili. Dnre gre, doal dzenin, kukusuz iyi taraflar vardr. Fakat, bunun yannda, doann bir paras olan insan unsurunun, yaratclyle, dzeltilebilecek eksikleri de vardr. nsana sorumluluk vermeyen, onun yaratc gc ile tamamlanamayan bu kendi haline brakma, uygulamada, kt sonular vermektedir. te yazar, din ve doal anlay bu dorultuda gelitirmek, umudundadr. Dnre gre, her din anlayn balca deerini oluturan unsur, bilincin en yksek rehberi olan mkemmel bir varln, ideal anlaydr. Oysa bu ideal iyilik, inanan insanlarn ortak eseri olabilir (176). yilik yapan glerin inancnda birlemi bulunan insanlar grevini, Doann, kendine braklm akn taklit ederek deil; fakat, bu kendiliinden oluan dzeni, adaletin ve iyiliin en yksek seviyesine kabilmek amacyla, srekli gayretlerle dzeltmekte, Doann gcne, insan gcn eklemekle, ancak yerine getirebilir (177). Eer insann gc doann, eksik taraflarn dzeltecek ynde, iin iine girerse, dnre gre genel eilim, geici ve rastlantsal baz aykr kurumlar (istisnalar) dnda, daha iti ve daha byk bir mutlulua doru geliecektir. Grld gibi, ktlklerin kaynam, her eyin kendi halineterkedildii doal dzen 'in, baz eksik ileyilerinde gren S. Mil, bunlar, insan unsurunun yaratc ve etkin faaliyetleriyle dzeltilebilecek, nitelikte grdkten sonra, iyimser olmakta ve bu dorultuda liberal kalmaktadr. Doal yasaya, kr krne tapmay, reddetmektedir. nk zalim taraflarn bilmekte ve bunlarn giderilebileceine inanmaktadr. Btn doal ve Sosyal Adaletsizlk(176) Bknz, S. MILL: Histoire de Ma Vie, Librr. Bailliere, 1874, sh: 7b. (177) Bknz, S. MILL: Systeme de Logique Deductive et Inductive, Paris, 1860, Cilt II. sh: 51a.

ADA KTSAD SSTEMLER

leri merulatrmak isteyen bu doal efsaneye, kar kmaktadr. Doal dzen'in tmn deil, kt ileyen taraflarn, insan gc ile daha mkemmel sonular verecek bir hale getirmek istemektedir. Burada, doal yasa 'nm daha nce andmz Liberallerin, inanlarndaki mutlak gl ve iyilii, yerini snrl bir gce terketmektedir. Byle olunca, insana grev decektir. Bundan tr Stuart Mili, insan, dnyada gelimenin ajan yapmakta ve insana dayal, mantk bir iyimserlik tamaktadr. Grld gibi, Ekonomik Liberalizmin, iki ana temeli olan doal yasa ve bireycilik anlaylar, S. Mili ile, bir dzeltim 'den gemektedir. Bu noktada, bize yle geliyor ki, S. Mili, klsiklerin ve zellikle F. Bastiat 'nn iine girdikleri ideolojik tuzan, farkna varmtr Doal Yasalar ile Beer Yasalar, bir dierinden, her birinin hakkn vererek, aklk ve ihtiyatla ayrmasn bilmitir. T a b i a t a ynelttii, Doal Yasa anlaynn efsanev, gmleini soymu olmaktadr. Doal denilen her eyin pso Facto, olarak, mutlak bir iyilik, yararllk deerini, mutlaka tamadn, bundan tr insana zorunlu olarak kabul ettirilemeyeceini belirtmektedir. Yukardaki grleri ekonomik alana uygulayan dnr, ekonomik yasalar arasnda farkllklar ayrt etmektedir. retim yasalar, zenginlik ve blm yasalar, ayr, ayr niteliktedir. Dnre gre sadece retim yasalar, evrensel bir nitelie sahip bulunmaktadr. D c a l zenginlik ve retimin, doal koullarnn, sadece fiziksel gereklik nitelikleri bulunmaktadr. Fakat ayn eyi, zenginliin paylam, iin tekrarlamamaktadr. Dnre gre, gelir dalm ile ilgili yasalar, tamamen, insanc nitelikler dorultusunda kurumsal, istee bal ve keyfilik, dzenlemektedir. Mallar bir kez retildikten sonra, insan denilen unsur, ister bireysel, ister kollektif olarak bu mal ve hizmetlerin dalmn, diledii gibi paylatrabilir. Grld zere, bu dalmn temelinde insan unsum bulunduuna gre; bunlar diledii yntemlerle, diledii kimselerin emrine, kendine en uygun den koullarla, diledii llerde, ayrabilir (178). Demek oluyor ki, zenginliklerin paylam toplumun alkanlk yasalarna bal kalmaktadr. Dnre gre bu pay(178) Bknz, S. MILL: Principes d'Economie Politique, Guillaume, 1873, C. I. sh: 233 -234-

14

BER HAMTOULLARI

lam, tayin ve tesbit eden kurallar, toplumu gden sosyal glerin, lkesine ve ana gre son derece deiebilen, dnceleri ve duygularna gre olumaktadr (179). Bu ilkeler zerine dncelerini srdren S. Mili, zel Mlkiyet sorununu da ortaya koymaktadr. Mlkiyet kurumu ilh gksel bir dayanaa deil, tamamen insanc bir anlaytan domaktadr. Her mlkiyet kendiliinden meru saylamaz. Mlkiyete meruluk vermeden nce, onun kkenini aratrmak ve salad sosyal hizmetleri gz nne almak gerekir. Dnre gre, hele zel toprak mlkiyetine kutsal bir anlam vermemek gerekir. nk toprak, bir alma sonucunda yaratlm deildir. Tabiatn bir nimeti, bir iyiliidir. V e bir Gasp sonucu ele geirilmektedir. oklukla iddetin ve fetihlerin sonucu ele geirilmektedir. Topraa sahip olmann tek meruluu onu iyiletirip, verimini arttrmaktr. Toprak mlknn rant da, zellikle vergilendirilmelidir, nk bir alma, bir emek sonucu olumamaktadr. nk, mlk sahibi, bir riskin altna girmemekte, bir tasarrufunu iletmi deildir; uyuyarak zenginlemektedir (180). Dncelerinin zetini sunmaa ve yorumlamaa altm S. Mill'in eletirilmesine girmek, bu noktada konumuzun dna tamak olur. Belirteyim ki, S. Mill 'in Liberal ve bireyci anlaynda, ancak bir alma, bir yaratma sonucu oluan kazanlar, hakedilmitir. Hakedilmemi kazanlar, dnre gre meru deildir. Bireyciliin, baarl sonular vermesi ve her bireyin yaamsal yara eit artlarla ayn izgiden balamas, balayabilmesi iin miras ve geme haklarnn da, snrlanmasndan yanadr. Yalnz bu ve buna benzer noktalarda dnr, sadece bireyciliin, Liberalizmin daha iyi ilemesi ve daha mutlu sonular vermesi iin, bunlar savunmaktadr yoksa, hi bir zaman sosyalizme gitmek iin deil. Bireyin hakkna ve zgrlne, yaratclna olan gveni ve saygs adna, bireyin adil olmayan, hak edilmemi ve eit olmayan haklarna snr izmektedir. zgrlk zerine Deneme (1859), adl eserinde, S. Mili, aka Bireyci ve Liberal grnmektedir. nk zgrlk olmadan bireyin, yaratabilme ve gelitirebilme istidatlarnn, meyva verebileceine inanmamaktadr. Dnre gre birey iin zgrlk, gerek bir ihtiytr. Vazgeilmez olan gda maddeleri ve giyecek maddelerinden sonra, zgrlk gelir. zgr(179) S. MILL: Principes d'Econ. Polit, a.g.e., sh: 234. (180) S. MILL: Principes d'Econ. Polit, a.g.e., sh: 270-273.

ADA KTSAD SSTEMLER

13

lk olmadan insan hi bir alanda, kendi yeteneklerini gsteremez ve gelitiremez. Dnre gre zgrlk, gelimenin karl olmaktadr. Ekonomik zgrlk, siyasal 'zgrlkten ayrlmamaktadr. S. Mill 'in dncesinde ferdin yapabilecekleri faaliyetlere hkmetin karmas katiyen kabul edilmemektedir (Liberte; sh: 309). nsanlarn, yapclk, yaratma yeteneklerinin gelimesi iin onlarn faaliyetlerini serbest brakmak gerekir. Eer bu faaliyetleri, hkmetler yaparsa, kiilerin bu yetenekleri krletirilmi olur. Ayrca eer ekonomik alanda, kiilere zgrlk tannmazsa fertler, siyasal bakmdan da, hkmetin egemenlii altna girer. (Liberte; sh: 310). Buna karn dnr, fertlerin yapmayacaklar alt yapdan, yollar, bankalar, eitim, yresel ve kentsel gibi kamusal nitelii olan hizmetleri, Devlete brakmaktadr. Birde devlete, kiilerin zgrlklerini koruma greviniverir. S. Mili iin, zgrlk ve eitlik, Liberalizmin amaz dayanaklardr. Buna karn, zgrlk olmadan, eitliin olamayacan bildii iin, zgrl, eitlikten nce, ele almaktadr. Bu ksa deinmelerin ortaya koyduu gibi, S. Mill 'de, Liberalizm ve bireycilik, faydac idealist ve insana sorumluluk veren ve Doal Dzenin, ancak greceli, snrl bir iyilik getireceine, dayanmaktadr. Mutlak Doal Yasa snrlanmakta, beer sorumluluk ve faaliyetle, dzeltilmektedir. Bu grleri ile S. Mili, Klsik Okul'un iyimser ve ktmser grlerinin bir sentezi olmaktadr. Yine dncemize gre klsik bireycilik ile, anda savunulan sosyalizm arasnda doacak olan Reformizmin de adeta bir sentezini yapan habercisi, olmakmaktadr. D) Liberal Doktrinin Olgunlamas Liberal dncenin ve Liberal dengeleyici mekanizmalar ileten maktadrlar. Ekonomik dzenlilik ve olarak kabul edilen disipline dayal maktadr. teorilerin tm, kendiliinden serbestlie, zgrle dayandnceye gre, herkese zgr doal bir dzenin, sonucu ol-

Liberaller, srekli bir dzenin gereklemesine alrlar. Fakat bu dzen, disiplinsiz gerekletirilemez. Liberaller iin bu di-

14

BER HAMTOULLARI

siplin, doal otomatikletirici mekanizmalara zgr olarak gnll uymaktan baka bir ey deildir. Para, Fiyat, Ticaret (i ve d), retim v.b. gibi ekonominin btn d a l l a r n d a . . . Ekonomik Liberalizmin temelini oluturan bu dncelerle, teoriler dorudan veya dolayl olarak Piyasa Ekonomisine, serbest yarmn vgsne gtrmektedir. Piyasa mekanizmas, yan, st ve alt, btnleyici trevleriyle birlikte iki temel direin salad kantlara dayanmaktadr. 0 Ekonomik Sistem erevesinde; fiyat mekanizmasnn serbestisi, kendiliinden oluma, rasyonel olma ve yine kendiliinden dengeleyici olmas sonucu, piyasa dengesini kendiliinden salamaktadr. 0 Sosyal Yap erevesinde; stn tutma zgrln ve tketicinin egemenliini saladndan, gerek bir demokrasinin arac, olacaktr. Bundan tr Liberalizm, istikrar ve adaleti, bylece egemen klacaktr. Maltus, Ricardo 'dan sonra, J.B. Say, Bastiat ve dzeltici esin ve katklar nemli olan S. Mill 'den sonra, Liberal doktrin olgunlaacak ve geliecektir. Bu noktada, Neo-Klsiklerin, ksaca Marjinalist Okul ile Denge Okulu 'nun, Liberal Doktrini yaatc ve ona baz mekanizmalar kazandrc katklarn hatrlatmakla yetinelim (181). Gerekten, klsik okul etrafnda, toplanan ve en nemlilerini tek,tek andmz dnrler, endstri devriminin dorultusunda oluan yeni, sanayici kapitalist snf strktr, dnce strktrn oluturuyordu. Neo-Klsiklerde, egemen olmaa balayan bu sosyal snfn, ekonomik alanda temsilcileri gibi grnmektedirler. Laissez-Faire'izmin ideolojisini, yeni, mekanizmalar zerinde, srdreceklerdir Bu noktay belirttikten sonra imdi ekonomik Liberalizmin olumasna ilk harlar koymu olan ngiltere ve Fransa'da, Klsik Okul'un, bir iki zelliini belirtelim. Fransz Klsik Okulu, zellikle J. B. Say 'dan sonra, Liberal doktrinin devletilie kar olan taraflarn daha fazla ileyecek,
(181) Burada zellikle, Marjinalist Okul mensubu Stanley JEVONS'un, kendi zel yararnn dorultusunda hareket eden Ekonomik Adam'dan hareketle, KTSAD yararllk ve BREYSEL MENFAATN -mekanizmasn kabul eden- grleri ile, Lozan Okulu mensubu nl Prof. VVALRAS'n, Mkemmel Rekabet modeline dayanan, ekonomik denge teorisi'nin, Liberal doktrinin srdrlmesinde, nemli dayanaklar oluturabildiklerini, belirtelim

ADA KTSAD SSTEMLER

kiiyi devlete kar koruyacaklardr. Bu dnemde ingiltere'de ise, andmz dnrler, kiinin durumuna olumlu bir tarzda g kazandrabilmek iin, gerektiinde devletten bile yardm isteyeceklerdir.

Farkl olan bu davranlarn nedeni aktr. Napolyon zamannda Devlet, kiinin ekonomik zgrln eletirir nitelikte grlmtr. Say 'n izleyileri de bu korkuyu duyacaklardr. Oysa endstriyel devrim iinde bulunan ngiltere'de ise, Devlet, iktisad hayata karmaktan kanyor ve iktisat dnrlerine korku vermiyordu. Bir dier neden Fransa'da endstriyel devrimin, ngiltere'ye grece ge balam olmas ve Merkantilist uygulamalarn daha fazla kat oluudur. z e l Mlkiyeti savunma kukusu, Fransz Liberal Okulunda ngiliz Liberal Okuluna grece d a h a egemen bulunmaktadr. Andmz gibi Ricardo ve Malthus 'un izleyicilerinin en parla S. Mili, nl slogan olan Liberty and property 'den, ikinciyi, birincisi iin feda edebilmektedir. Fransz dnrlerde ise mlkiyeti zgrle feda eden grlere rastlanmaktadr. Genellikle denilebilir ki ngilizler, mlkiyeti, bireyi gelitiren bir ara olduu iin savunmaktadrlar ve bu niteliini yitirdii zaman, ondan deien llerde vazgeebilmektedirler. Franszlar ise, mlkiyeti ilke olarak savunmaktadrlar. Ayn eyi serbest ticaret iin de, tekrarlamak mmkndr. Bylece Liberal Doktrin, 1914 de kadar srebilecektir. Mdahaleci Kapitalist Sistemin, doktrini olan ada Neo Liberal doktrini ise, ilerde aklayacaz. imdi doktrinini yanstmaa altmz, Sanayici ve Liberal Kapitalizme geebiliriz.

3. S A N A Y K A P T A L Z M N N

DOUU

Yukarda dokrinini tahlil etmeye altmz "Sanayici Liberal Kapitalizm, daha nce anlattmz Ticar - Mal Kuralc K a p i talizmin yerini, dnce, teknik ve ekonomik, sosyal strktrlerde meydana gelmi bulunan deimeler ve yeni olumalar ile andmz bir dizi devrim sonucu, alm olmaktadr. Sanayi Kapitalizminin strktrne daha ilerde deineceim. imdi T i c a r ve Kuralc Kapitalizmi, Sanayi Kapitalizmine dntren nedenlerin en nemlilerini yanstmak gerekir.

14

BER HAMTOULLARI

Yukarda Liberal doktrinin olumasn ve gelimesini aklarken, sanayici ve yarmc, Liberal Kapitalizmi douran spiritel, dnsel strktre deinmi olduum iin, konumuzun bu ayrmnda, maddesel-sosyal strktrler zerinde durmak gerekecek. Piyasann etkisi altnda bulunan ve boyutlar snrl olan, ok saydaki retim biriminden kurulduuna bakarak, Prof. F. Perroux, bu Yarmc Sanayi Kapitalizmine, Atomik Kapitalizm (182) demektedir. Yani sz konusu bu teebbslerden hi biri, tek bana piyasaya egemen deildir. Her teebbs dier teebbsler arasnda kaybolmaktadr. Gerekten sz konusu teebbs, T i c a r ve Kuralc Kapita'lizm den, baka bir strktrn oluturduu kapitalizme geildiini gstermektedir. Ekonomik Liberalizmin, simgesi anlamnda kullanlagelen Bireycilik, X V I I I . yzyla egemen saylmaktadr. Dnce alannda felsef Liberalizm, siyasal alanda Siyasal Liberalizm, ekonomik alanda ise, Ekonomik Liberalizm tarznda yansyacaktr. Bylece, Ekonomik Liberalizm paray, ekonomik hayatn, temel ynelim ls yapacaktr. Ekonomik ve sosyal alana uygulanan rasyonalizm, iyimserlik ve bireycilik, sanayi kapitalizminin, zgrlne erdemine dayal doktrinin X V I I I . yz yl ortalarnda, dnce dzeni olacaktr. Y a maddesel strktrleri? Bu alanda da byk dnmler bulunmaktadr . . . Her eyden nce kapitalizm, Ticar ve Kuralc aamasnda, dank ve kendi evlerinde alan zeneatkrlara ilk ve ilkel retim mallarn salayan tccar idi. Onlara cretlerini sabit bir seviye zerinden, bu tccar dyordu. Bu koullar altnda, retimde kullanlan ara ve gereler, son derece basitti. El emei, insan gc, retim tekniinin temelini oluturuyordu. lk aama buydu.
(182) F. PERROUX: Cours d'Economie Politique, Cilt: I. Belirtelimki, Prof. A. MARCHAL, PERROUX'nun kulland bu atomik deyime, atomun birlemesi, blnmez ve ayrlmazln rttnden, itiraz etmekte ve Bireyci Kapitalizm deyiminin kullanlmasn nermektedir. Yine kendisi gibi iktisat Prof. olan kardei Jean MARCHAL'n da Molekller Kapitalizm diye adlandrd bu kk birimli kapitalizm, anlayn da benimseyememekte, fiziksel dnyann bu ok oynak kavramlar yerine sosyal bilimlerin, nisbeten daha yerleik j ve rahat szcklerinin kullanlmasn ve Molekller, yerine ibirliki ve Grup kapitalizmi, deyimini nermektedir. Bknz, MARCHAL: Systemes et., a.g.e., sh: 47.

ADA KTSAD SSTEMLER

D a h a sonraki aamada ise, kapitalist tccar, iileri kendisine ait bulunan binalara toplayp altrmay daha krl bulur. Yalnz burada da basit kalan alet ve aralar, yine patrona ait bulunmaktadr. ekici g, yine insan emeine dayaldr. nc bir aamada, retimde kullanlan aralar, bir dier deyile, insan ile retim ilikilerinde byk deimeler meydana gelir. nsan emei ve basit aletlerin yerini makna alr. nsan emeinin makinalar ile ikmesi yn halinde retime olanak verir. Fakat, retilen mallar pahaldr. iler, bu mallar kolaylkla ele geiremezler. Bylece sermaye ile emek ayrm balar. Sermaye ve emein ayr ellerde toplanmas, daha sonraki gelimeler dorultusunda, retim aralarnn maliki olan kapitalist snf ile, yaamak iin alma glerini satmaktan baka geliri olmayan ii snfn kar karya getirecektir. Bu zet halindeki deinmelerden de anlalabilecei gibi, balangta, kapitalist sistemin egemen kiisi mteebbis kapitalist tccardr, aracdr. D a h a sonra imalt olmakta ve nc aamada da, sanayici olarak gelimektedir. Bu gelimenin temeli, d a h a nce andm nl kitab ile, P. Mantoux 'nun, Endstriyel Devrim dedii (183) saysz bilimsel, mekanik ve teknik, icadda bulunmaktadr. imdi Endstriyel Devrimi oluturup, sanayi kapitalizmini, doruklara karan bu icatlara, bir gz atalm. A) Endstriyel Devrimin Hazrlanmas Z a m a n iinde, genellikle 1750 ile 1850 yllar arasna yerletirilen teknik Devrim, Liberal Kapitalizmin oluup, yerlemesini salayacak strktrel ve dnsel deimelerin temelleri zerinde ve dorultusunda seyretmektedir. Devam edecek olan kapitalist geliimin ve deiimin getii aamalardan biri olan bu devrim, insan doaya egemen klacak, burjuvaziyi iktidara geirecek, ekonomik
(183) Aklamak gerekir ki, 1845 y. da ENGELS, 1848 y. da S. MILL ve 1844 y. da, amzn nl tarihisi TOYNBEE'nin babas, Amold TOYNBEE, DEVRM deyimini ekonomik trden olan olaylara, ilk uygulayanlar olmaktadr. Fakat P. MANTOUX' nun, 1905 y. da grlen: La Revolution Industrielle au XVIII. Sidcle, Paris Ed, Genin, ilk bask, 1905, yeni bask, 1959, XII + 577 sahife, adl nltezidir ki, bu kavrama, tarihsel alanda kullanma hakkn vermi oldu. Britanya ansiklopedisinde, daha nceki kullanmlar ilham ederek, bu deyimin BABALIINI, P. MANTOUX' ya vermektedir.

14

BER HAMTOULLARI

alanda d a , Liberal Kapitalizmin belirgin slogan olan Laissez Faire; Laissez - Pas ser yi, yerletirecektir. Bu deiine ve endstriyel kapitalizm, ilk kez d ticaretin olduka geliip, sermaye birikimini hzlandrd, teknik icatlarn ve yeni ekonomik bulularn dorultusunda retime makinay, motoru ve yeni organizasyon metodlarn uygulayan ngiltere'de grld. Sonra Fransa'da gerekleti. Bat Avrupa'y sardktan sonra Amerika B. Devletlerine kadar yayld. Aslnda endstriyel devrim bir rpda olumad. O n u yaratan teknik gelimeler, gdc gler dorultusunda sosyal, ekonomik, dnsel gibi, eitli strktrlerden meydana gelen deime ve gelimelerin, adeta bilekesi olmaktadr. imdi endstriyel devrimi hazrlayan koullara, ksaca gz atmadan nce yanl deerlendirme ve yorumlara yol aabilecek nedenleri gidermek umudu ile, Teknik Gelime'nin gdc gcne, deinmemiz gerekir.

a) Teknik Gelimenin Gelitirici Gc:

J. Akerman, A. Marchal ve M . Fanno 'nun anlay dorultusunda toplumsal deime ve gelimeleri, iktisad sistemlerin deimesini gden, eitli strktrel glerden, sz alabilir. J. Akerman 'n 8 grupta toplad bu zerk glerden, sadece nn tenik, nfus ve dnce akmlarn'nn, gerek bir gdc gce sahip olan ve dier strktrleri gden, belirleyen, zerk gler olduunu, A. Marchal belirtmektedir. Bylece sz konusu edilebilecek bu 8 gdc gcn (184) bu ilk n, birinci derecede etkin, geriye kalan 5'ini de ikinci derecede etkin olan gler tarznda snflandrmak mmkndr (185). Bu zerk etkin glerin banda gelen Teknik Gelime'de, dier strktrlerden kopuk, bamsz bir gelime olmadn, dier strktrler zerinde, gerekten gdc, deitirici etkiler yapan, bu teknik gelime de mutlak [kesin kes], zerk deildir. Bunu mutlak ve bamsz sayan grlerin, monist nitelikte, olduunu ve paylaamadmz, belirtelim. nk yine aklayalm ki teknik gelime, topluma egemen olan ama, sosval sistem, bilimsel gelime gibi unsurlara bal olan, bulu ve icatlarn, gidi seyrine baldr.
(184) Bu konuyu daha ayrntl bir tarzda strktrel yaklam yntemi erevesinde, lkti-t sadi Sistemlerin Temelleri, adl yayma hazr kitabmda incelemekteyim. (185) Belirtelim ki, Prof. Y. LKEN'de bu gler iin, Birinci derecede ve ikinci derecede itici kuvvetler,, demektedir. Bknz: Yirminci Yzylda Dnya Ekonomisi, Ikt. Fak. Yayn 1970, s.: 13.

ADA KTSAD SSTEMLER

Kondratieff 'in hakl olarak belirttii gibi, bilimsel icatlarn gerek olumas, gerekse uygulanmas rastlantsal deildir. Her eyden nce o zamann koullarna ,yani ekonomik ve sosyal gelimelere baldrlar. Bilimsel teknikleri icad, oklukla, ayn dnemde yaam olan kiiler tarafndan oluturulmaktadr. Oysa teknik uygulanlar, ise gerekli olan sosyo ekonomik koullar bir araya geldikken sonra; ancak balayabilmektedir. Bulu, keif ve uygulama arasna bir zamann girmesi bundandr. Sadece X V I I I . y.y. sonlarna doru ve 1776 y. dan itibaren icad edilen, fakat zellikle X I X . yzyln ilk yarsnda ancak, uygulanabilen buhar makinasnm retimde kullanlmas (tekstil sanayii), ulama uygulamas (buharl'gemiler, gerekten bir devrim oluturmu oldu. X I X . yzyln ikinci yars (1850- 1870), demiryollar ulam ebekesinin hem geliim, hem de gerilemesine tanklk edecektir. Fakat elektrik ve benzin ile alan motrleri ayr, ayr gelitiren dier bir teknik devrim X X . yzyln ilk yarsnda havacl son derece gelitirecebilecektir (1915-1920), Bir dier teknik devrim, enerji alannda, nkleer merkezlerin olumasyla belirecek, tepkili Uaklar, Atom Denizaltlar ve Elektronikler. araclyla kendini gsterecektir ( 1 9 4 5 - 1960). Yukarda ksaca anlan ve balca drt devrimi iaret eden bu tarihler, A. Marchal 'n da belirttii gibi (186), ancak endstriyel devrimler olutuka, bir dier deyile, sanayi geliip yeni teknik icatlar kullanabilecek bir yapya kavutuka; Teknik Gelime hz kazanabilmektedir. Aslnda bana kalrsa, baz yeni tekniklere sanayide duyulan ihtiya ve zlem de, yeni icatlara doru zendirmeler yaratabilmektedir. Yukarda andmz, 1776, 1850-1870, 1915-1920, 1945-1960, tarihleri, iktisad gelime, sanayinin gelimesi, dnsel gelime ve teknik icatlar arasndaki karlklk ilikileri, aka ortaya koyabilmektedir. Bir dierini izleyen, sz konusu bu drt devrimin, yanstt dier bir sonu, endstriyel geliim temposunun hzll karsnda, teknik icatlarn uygulanmak iin uzun sreler bekleyeceidir. Bu alandaki istatistikler, bununla beraber, 1886-1914 dnemi arasnda bir yavalama, 1850-1886 arasnda ise, bir gelime ve birinci dnya
(186) A. MARCHAL: Systemes et Structures Econ. a.g.e., sh: 421.

BER HAMTOULLARI

savandan sonra ise, yeniden bir hzlanmann, sz konusu olabileceini, sergilemektedir (187). Ekonomik alandaki bu etkisi dnda, bu teknik gelimeler sosyal strktrler zerinde X V I I I . yzyln sonuna dek, byk etkiler yapmtr. V e denilebilir ki, Mainizm. X I X . yzylda baz sosyal snflar zerinde bir diktatrlk, srdrm olmaktadr. V e endstrilemi lkelerdeki proleterlemenin olumasnda, byk bir paya sahiptir. Bu noktay bylece saptadktan sonra, imdi Devrimi, hazrlayan ortama bir gz atalm. Endstriyel

b) Dnsel Hazrlk:
Bir ok yapsal deiimlerin olumasnda byk bir etki gsteren teknik icatlar daha gereklemeden ok nce, birden fazla yzyla uzanan, entellektel bir devrim sonucu, Bat A v r u p a insannn, hayata bak asn deitiren yeni bir davran-tutum strktr douracaktr. Endstriyel dnem ncesi uygarln insan, doann gleri karsnda ezilmektedir, adeta. Onunla, efsane ve dinsel glere dayanarak anlamaa alyordu. Fakat, bu gler insana, ancak, yaamn srdrecek bir denge salayabiliyordu. Bu anlayn deime seyri ok yavat. Teknik gelime, bu kavram gelitiren Hristiyanlk ile balar, Musevilie bal kalr. Dnyaya egemen olmak, nce dncelerde oluur, sonra maddesel dzeyde, kendini gsterir. Dnyasal koullar daha iyiye doru gelitirmek, yava, yava insanlarn grevi olmaa balar. D a h a sonra Rnesans, doay sembolik grntsnden soyarak, fethedilmesi gereken bir konu haline getirir. Bylece X V I I . yzyl naturalist felsefeyi bildirmi olur. Bu abalarn sonucu makinaya ve dnyaya insanoluunun giderek daha fazla egemen olabilecei yollarn nndeki engeller, giderilir. D a h a nce bilvesile andmz, Hristiyanlk alanndaki Reformlar dnemi, dnyasal nimetlere kar zendirmeler oluturur. rnein ingiliz pritanizmi, maddesel alandaki zenginlii, Allah indinde ok geerli kii olmann bir belirtisi saymas, yoksulluu mahkm etmesi zenginlie kar ynelme
(187) Leon-H. DUPRIEZ: Les Mouvement Economiquee Generaux, Louvain. 1947, C. I, sh: 340.

ADA KTSAD SSTEMLER

gc fazla olan zendirmeler ve abalar oluturacaktr. Biraz ilerde deineceim teknik sermaye, tasarruf ve zenginleme, balangta, Bat insanna egemen olan dinin oluturduu moral temellere dayanacaktr. Artk stnlk ve gl olmak, nfusa deil; fakat, zenginlie dayatlacaktr. D a h a fazla uzatmakta yarar grmediim dnce, alanndaki bu gelimeler sonucunda, Bat insan, rasyonel, faydac, ekonomik adam olacak ve bylece, moral ve entellektel alanda doan ve sermaye gibi retimin en nemli maddesel iki kaynana egemen olmakla, teknik gelimenin, zorunlu kld ortam yaratm oluyordu. Akln en byk g kayna oluuna inanma, Rasyonalizmi, zgrlk fikrinin yrtlmesi, Liberalizmi, insan unsuruna onun iyilik ve yaratcla gvenme, Bireycilii, yaratacaktr. Her trl frenleyici, balayc kaytlamalardan kurtulan, genellikle akla dayanan ve doaya egemen olup m a d d dnyasn, zenginletirmek zere btn yaratc gcn, harekete geiren Bat insan, Endstriyel Devriminin tm koullarn kiiliinde toplam oluyordu.

c) Nfus Patlamas:
Andm bu yava gelime, X V I I I . y.y. da, Bat Avrupa'mn en nde gelen iki lkesi olan ingiltere ve Fransa'da demografik alanda da, patlayan bir devrim tarzlnda oluacaktr (188). Sz konusu nfus devrimi, Fransa'da: 1769-1770, ingiltere'de ise: 17501760 yllar arasna Taslamaktadr. Grld gibi, ingiltere'de nfus patlamas, Fransa'dan daha nce oluacaktr. Aslnda, Fransa'da nfusun art hz d a ingiltere'ye oranla daha yavat. Dier nedenler arasnda endstri devriminin ngiltere'de, Fransa'dan daha nce olumasnn, bir nedeni de, nfusun bu strktrnde bulunmu olabilir.
(188) Belirtmek gerekirki, nfusta devrim kavram A. LANDRY ve M. REINHARD'n eserlerinde, bir dierinden biraz farkl anlamda da olsa ilk kez kullanlm olmaktadr. A. LANDRY, demografik devrim kavramn, doumu snrlayan hareketlerin sonucunda, azalma eilimine giren nfusu nitelendirmek iin kullanr. Bknz: La Revolution Demographiue, Paris, 1934. M. RENHARD demografik devrimin, iki aamadan olutuuna deinmektedir. lk aama, alk, hastalk (veba), sava sonucunda nfuzun krlmas, lmn artmas ve doumlarn azalmasn kastetmektedir. kinci aamada ise, nfus artna yol aan doumlarn kontrol altna girmesi, hijiyen koullarnn dzelmesi, hastalklarn iyiletirilmesi sonucunda, lm orannn azalmasn, kastetmektedir. Bknz: La Population Franaise, au XVIII'e Siecle, Population, -iinde-, 1958, No. 4, sh: 63.

12

BER HAMTOULLARI

Aslnda X X . yzylda, kalknm lkelerin bir ksmnda grlen ekonomik duraklama, zellikle, aktif nfustaki duraklama veya azaln, kalknma hz zerine olumsuz etkilere balanmaktadr. Aktif nfusun art hz ile mill gelirinki arasndaki karlkl ilikilerin saptanmas ynndeki almalar (189), birinci deikenin, ikinci deikeni artlandrd n, ortaya koymu olmaktadr. X X . yzylda gelimi lkelerde, nfus ile kalknma arasndaki ilikileri, konu alan incelemeler; hemen hemen ittifakla arzn ok kuvvetli elastikiyetine dikkatleri ekmektedirler (190). 1929 ekonomik byk bunalmnda, tarmsal retim kapasitesinin kullanlamam olmas, zellikle A.B.D.'inde, endstriyel kapasitenin, ondan sonraki yllarda kullanlamam olmas, bu tezi dorulayan aklamalar yanstabilmektedir. Fakat bizi burada ilgilendiren, nfus devriminin, Endstriyel Devrim zerindeki itici etkisi olduundan, bu noktaya dnelim. Nfus artnn nedenleri hakknda bazan olduka eksik bilgilere rastlanmakta ve nfus patlamas sadece baz bulac ldrc hastalklara kar a ve illarn bulunmasna balanmaktadr. Oysa dnceme gre, nfusu azaltan ve oalmasn engelleyen doal (iklim, afet), savalar ve hastalklara, greli bir kar yol arayana ve kar durabilen davranlara gelmede, tbb alandaki gelimeler kadar, ekonomik gelimelerinde nemini, birlikte, ele almak d a h a doru olur. nk hatrlamak gerekir ki, tp alannda, lmleri engelleyebilen gelimeler, X I X . y.y. n ilk on yllarnda ancak duyarllkla uygulanabilecektir, r n e i n ; Jenner 'in, iek hastalna kar bulmu olduu a, ancak 1976 y. da uygulanmaya konabilecektir (191). Oysa demografik hzlanma XVIII. y.y. ortalarna doru lm oranlarnn azalmas ve doum oranlarnn artmas ile, kalk seviyesine gelecektir. Bu oluun temelinde, bilimsel gelimelerin, tbb gelimelerin ve beer bilinlenme(189) Bknz, R. SAUVY: Theorie Generale de la Population, II. Cilt, Paris, P.U.F., a.g.e., 1952-1954 (zellikle II. cilt, 2 ve 3. c Chapitre). S. KUZNETS: Gelimi lkelerin, 1900-1950 yllarnda, nfus artlar ile, kii bana isabet eden mill gelir art arasndaki, ilikileri, saptam bulunmaktadr. Bknz: Quantitative Aspects of the Economic Growth of Nations, I: Levels and Variability of Rates of Growth, Economic Development and Cultural. CHANGE, -iinde-, 5. ci Cilt, No. 1, Ekim 1956, sh: 30. (190) Bknz, Demographic and Economic Change in Developed Countries, yaynlayan: National Bureau of Economic Research, New York, 1960. (191) M. NIVEAU: Histoire des Faits Economiques Contemporians, P.U.F. Paris, 1966. sh: 19 v.s.

ADA KTSAD SSTEMLER

13

nin yannda, tarma dayal ekonomik gelimelerin, byk bir rol olduu muhakkaktr. Erken evlenmeler, meru olmayan doumlar, ehirsel gelime ile fabrika hayatnda daha kolaylkla i bulmaya, elik etmektedir. Fakat lmlerin azalmas ve doumlarn artmasnda, hi kuku yok, ki, Tarmsal Devrimin, etkisi byktr. X V I I I . yzyl ingiltere'sinde, gda maddeleri retiminin oalmas, doum oranm arttrp, lm orannn dmesine yol amtr. Bu noktada lm oranndaki dler, tbb yaylmann genel bir olay olmadan nce bol bir gdann, sonucu olmaktadr. Endstrileememi toplumlarda, ekonomik unsurlarn demografik oallar zerindeki etkileri, 1950 lerden sonra yaplan incelemelerde ortaya konmu bulunmaktadr (192). Denilebilir ki, X V I I I . yz yl Avrupasnda, nfusun genel art eilimi, gda maddelerinin bir ilevi olarak oranlanm oluyordu (193). Nitekim, nfusun, ilk ve nemli teorisyeni Maltus, tbb neden zerinde, fazla durmak ihtiyacn duymamt (194). Gerekten, M c Keown ve Brown 'n yapm olduklar ve tbb geliim ve bakmn, nfus art zerindeki incelemenin sonucu da, daha nce andmz Habakkuk 'un bulularna g kazandrmaktadr (195). Vardklar sonu, nfus oaln etkileyen lmlerin azalnn nedenleri evresel koullarda meydana gelen deimeler (barnma, giyecek) ile, iyi tarmsal retimin sonucu gda maddelerinin dzelip, bollamasnda, bulunmaktadr. 1715 lerde ngiltere'de alkol ikileri ok ar olarak, vergilendirilmektedir. Buna benzer etkiler birleerek, nfusu oaltacaktr. Gerekten 1745-1755 yllar, ngilteresin'de, tahlgillerin, ihracat fazlas, toplam genel kalorinin % 15 inden daha fazlasna karlk olmaktadr. Oysa daha nce de andmz gibi, ngiltere'de nfus devriminin balang tarihi, 1760 larda bulunmaktadr. V e 1735-1760 yllar arasnda, ngiliz demir sanayinin tketimi % 30
(192) Bknz, H. J. HABAKKUK: English Population in the Eigteenth Century, Economic
History Reviev, -iinde-, Aralk, 1953.

(193) J.J. SPENGLER: Economie et Population les Doctrines Franaises Avant 1800, Cilt, I'de Bude a Condorcet, Paris, 1954, sh: 336. (194) Bknz, - Ch. GDE, Ch. RIST: Histoire des. Doc. Econ. a.g.e. G.T. GRIFFITM: Population Problems of the Age of Malthus, Cambridge 1926, sh: 89-100. (195) T.Mc. KEOWN ve R.G. BROYVN: Medical Evidence Related to English Population Changes in the Eighteen Century, Population Studies -iinde-, Cilt: IX, No. 2, Kasm, 1955.

14

BER HAMTOULLARI

arasnda bir art gstermektedir, yeni bir retim mal olan pamuk ise, daha hzl artmakta, kmr retimi ise, 1750 lerde, 1700 lerdeki seviyesinin iki katna kmaktadr (196). Bylece, endstrileme daha doum halinde iken, nfus patlamas ve tarmsal geliimin, bilekelerinde yeni itilimlere kavuacaktr. imdi, nfusu artran ve artan bu nfusun basks altnda gelien ve sanayilemenin, ilk aamasn oluturup Endstriyel Devrime salam dayanaklar oluturan Tarmsal Devrime geebiliriz.

d) Tarmsal Devrim:
Bata ngilrere, Fransa, Almanya, ksaca Bat Avrupa'nn endstrileme srecinin, ilk aamasn Tarmsal Devrim (197), oluturmaktadr. Endstrileme nce tarmsal alanda olumu, sonra dier alanlar'a yaylmtr. ngiltere'de tarmsal alanda bir devrim gerekletirilememi olsayd, Endstriyel Devrim, oluamayacakt (tarmsal gelime, nk, sanayilemenin en nemli koullarndan, biridir). Verim ve retim art sonucunda tarmsal gelirlerin art i piyasann, genilemesine, talep hacminin bymesine yol amaktadr. Sanayi kesiminin rettii tketim mallarna ek olarak, tarmsal kesimin, demir-elik, plastik, imento vb. gibi, retkenlii arttracak; retim mallarna da olan talep byr. Oysa tekstil sanayiin ihtiya duyduu pamuk, yn, deri gibi, ham maddeleri Ve bu kesimde alan i gcnn, gda maddeleri ihtiyacn da tarmsal kesim karlar. Bylece, bir dierine karlkl olarak arz ve talep alanlar oluturan tarm ve endstriyel kesim, yalnz ulusal deil; fakat, uluslararas alanda bile, gelitirici etkilerle bal bulunmaktadr. Dier yandan verimin artmas, aktif i gcnn bir ksmn tarm dnda iter, endstrinin ihtiya duyduu, emek gcn byle, salam olur. P. Mantoux 'nun andm eserinde ok gzel belirttii zere, ngiltere'de byk endstri kendini gsterdii zaman, modern tarm kurulmu bulunmaktayd. Burada, tarmsal devrimin, ngiltere ve Fransa'da nasl gelitiklerine, tarmsal endstriden
(196) Bknz, P. BAIROCH: Revolution Industrielle et Sous-Development, S . E . D . E . S . , Paris, 1963. (197) Tarmsal gelime ile endstri arasndaki karlkl ilikiler iin, bknz, B. HAMTOULLARI: Tarmsal Devrim, Cumhuriyet Gazetesi, 8-21 Temmuz 1971.

ADA KTSAD SSTEMLER retim

(198).

mallar reten sanayiye nasl geildiine deinecek deilim

Yukarda, ayn geliim eiliminin, Almanya, Belika vb. gibi, Bat Avrupa lkelerinde de grldn belirttik. Gerekten, Almanya'da rnein, endstrinin olduka yava gelimekte olduu X I X . yzyl balarnda, tarmsal gelime olduka hzlyd. 1850 lerde, endstrilemenin gerekten gelimeye balad dnemde, zellikle Almanya'nn dousunda olmak zere tarmsal kesimde, byk gelimeler oluturmu oluyordu (199). Ksaca, X V I I I . yzyl Bat Avrupa'snda eer, tarmsal devrim gereklememi olsayd, ksaca bir zanaat ekonomisi ortamnda, Endstriyel Devrimin, domasnn tasavvur edilemiyecei aktr. Balangta ngiltere'de nce oluan, teknik ve kurumsal strktrleri deitiren ve tarmc bireycilikle yansyan Tarmsal Devrim, endstrileme srecinin, ileyip, hzlanmasna olanak vermitir. Gerekten Tarmsal Devrim, endstriyel kesimin rettii teknik mallarn kullanp, verimi ve retimi arttrabilecek bir duruma gelince, sanayi kesimine hem retim ham maddesi, hem tketim gda maddesi ile birlikte, domu bulunan kapitalist snfa son derece ucuza gelen bir i gc de salam olmaktayd. Bu noktann sonucu olarak denilebilir ki, Tarmsal Devrim ve tarmsal bir fazlann olumas gibi, uzun bir geliimin yrngesinde yer alan gelimeler Endstriyel Devrimi belirleyen, destekleyen, besleyen unsurlar, tam olmaktadr.

e) Ulam ebekeleri
Buraya kadar anmaa altmz gelimelerin birleen etkileri, ulusal dzeyde ekonomiyi btnletirmek ve piyasalar bir dierine balamak iin, ulamn gelitirilmesi zorunlu idi. X V I I I . yzylda, i ulam yollar bakmndan ngiltere, Fransa ve dier Bat A v r u p a lkelerine grece, biraz geri idi. Uluslararas alanda, d ticaret gelimiti. ngiltere'nin bu durumu bir deniz lkesi oluu dolaysyla, byk glk dourmuyordu. nk,
(198) Daha geni bilgi iin bknz, P. MANTOUX: La Revolution Industrielle, a.g.e., sh: 155 v.s. (199) Bknz, J.H. CHAMPAN: The Economie Development of France and Germany, 1815-1914, Cambridge, 1922, shZ 47-52.

BER HAMTOULLARI

deniz yoluyla bir balant salayabiliyordu. 1859 ve 1861 dnemine rastlayan yllarda, ilk ulam kanal alm oluyordu. X V I I I . yzyl ortasnda ngiltere yol ve kanallarnn yapmn btnleyebilmiti. Liberal Doktrin, ksmnda deindiim gibi, balangta, bu ilerin devlet tarafndan yaplmasna, teorisyenler bile itiraz etmiyordu. D a h a sonra zel Sektre, bu yolda paral yollar.(turnpke road) yollar yapma olana verildi. ngiltere'de'de, rnein Liverpool ve Manchester, kanal gibi, su yollar yapm geliti. Ksaca ngiltere'de X V I I I . y.y. da 2.500 km. lik bir su yolu varken, 1835 y. da, 3.500 km. ve 1890'da ise, 4.000 km'ye ulayordu (200) Demiryollar yapm ise ngiltere'de ancak Endstriyel Devrimden sonra geliecektir. Tersine, bu dnemde Fransa'da demir yollar yapm hz kazanacaktr. 1848 y. da, 3.000 km. ye ve 1875 y. da ise, 19.357 km. ye kacaktr (201). Ksaca dier Avrupa lkeleri ile A . B . D . 'inde de alt yap olarak ulam yollar gelimeye balar. Bylece ulam ann kolaylamas, hem ham madde, hem de ilenmi mallarnn fiyatlarn olduka drmee olanak verince, srm artt. Bu yeni gelime ise, Endstriyel Devrimi zendiren bir dier unsur oldu.

f)

Sermaye Birikimi:

Daha X I I . yzylda Avrupa'nn balatt hal seferleri dolaysyla, Dou ile ticar ilikilerin temelleri atlm oluyordu. X V . ve X V I . yzyln yeni fetihleri sonucunda Yeni Dnya'ya ve Asya, Afrika'ya ynelik deniz ticari, Avrupa'ya deerli madenlerin akmasn byk lde kolaylatrd. Latin Amerikasnm soyulmas ile daha sonralar, X V I I I . yzyla doru Meksika altn madenlerinin iletilmesi bu deerli maden akmn giderek besleyen, nemlikaynaklar oldu (202).
(200) Bknz, M. NIVEAU: Histoire des Faits Economique Contemporains, a.g.z., sh: 17-18. (201) Bknz, A. de FOVILLE: La Transformation des Moyens de Transport et ses Consequences, Paris, 1890. A. LEFEVRE: Les Chemins de Fer Sous le Second Empire, Paris, S.E.D. E.S., '95 1 (202) Bu kesimdeki aklamalarn, ilk ksmnda sermaye kavram, dar anlamda yni mal imknlarn birikimi dorultusunda, kullanlm olacaktr. nk aktr ki, sermayenin formasyonu, mal anlamdaki sermayeyi aan ve gelir retebilen mallarn stoku anlamn da iermektedir.

ADA KTSAD SSTEMLER

K o n u y a deinen Jean Bodn, sadece X V I . yzylda Avrupa'ya, Amerika'dan akan zenginliin, Antik ada Akdenizin fethine km bulunan R o m a imparatorluunun, eylemlerine benzetmektedir. Merkantilizm ksmnda da izlemi olduumuz bu deerli madenlerin Avrupa'ya akmas sonucu fiyatlarn son derece ykseldiini de belirtmitik. Gerekten Avrupa'ya akan bu para yn, mal ve hizmet retimini atndan, enflasyon yaratacak. Bunun sonucu arz aan talep, fiyat artlarn hzlandracaktr. Bu fiyat artndan, mal ve hizmet reten tccarlar zellikle, tarmsal kkenli gda maddeleri retenler, byk llerde, zenginleeceklerdir. Sz konusu fiyat art, mal ve hizmet retimini ayrca uyaracak, zendirecektir. Tanr kymetlerin prestiji artacak, endstriyerel retime hz kazandracak, kazanmak hrsn sonsuza doru gelitirecektir. Faiz fiyatlarnn ucuzlamas ayrca, uzun vadeli projelerin finansmanna olanak verip, yatrmlar hzlandracaktr. Kolonilere yaplan mal ihracat ve esir ticaretinin salad gelirler, ayrca bu sermaye birikimini daha.fazla oaltabilecektir. Bu noktalar belirttikten sonra, imdi bu ticar sermayenin Endstriyel Devrimi yaratp, yaratmadna, bir gz atmak gerekir. Genellikle Endstriyel Devrim, ksaca ana hatlaryla anmaa altmz, bu ticar-mal sermayenin sonucu gibi gsterilmektedir. Bunun, gerei tam iermedii kansndaym. Gerekten ak olarak, M a l Sermaye'nin Merkantilist akm sonucu bol miktarda topland: Portekiz, spanya, talya'da deilde, greceli olarak daha az olduu ingiltere, Fransa, Almanya' da Endstri Devriminin balam ve devam etmi olmas, sz konusu sreci, bu mal sermayeyi elinde tutanlarn balatmam olmasnn nemli bir gstergesi, saylabilir. M a l kurumlar inceleyen tarihiler, sanayilemenin balarnda, banka sisteminin, byk bir rol oynamadnda da birlemektedirler. Bu gzlem ngiltere (203). Fransa (204) ve X I X . yzyl(203) Bknz, S.T. ASHTON: An Eigteenth Century ndustrialist: Peter STUBS of YVarrington 17561806, Manchester, 1939, sh: 116. H. HAMILTON: The Failure of the Ayr Bank 1772 The Economic History Reviev, iinde Nisan 1956. (204) R. BIGO: Les Banques Franaises au Cours du X I X Sicle, Paris, 1947.

BER HAMTOULLARI

da, gelimelerine balayan dier lkeler (205) iin de, doru saylmaktadr. O halde Endstriyel Devrimi, hazrlayan nedenlerden biri olarak sermayenin kkeni, nerede bulunmaktayd? Aslnda bu sorunun karl, devrimi yaratan sanayicilerin, hangi sosyal strktrlerden gelmi olduklernda yatmaktadr. Bu yaklam yntemi, sanrz ki, bu noktadaki gerei yakalamaa daha elverili olmaktadr. P. Montoux 'nunda destekledii, H. Prienne 'nin grne baklrsa, Batnn ktisat tarihinde izlenebilecek her aamada yer alan bir kapitalist grubun, bir nceki dnemin, kapitalist grubunun devam olmayan, ayr bir gruptan olutuu (206) ynndedir. rnein, ingiltere'de tekstil sanayiini yaratanlarn kkeni zerinde duran P. Mantoux, u sonuca varmaktadr: genellikle bu daldaki mteebbislerin, krsal ortamdan geldii ve zellikle, yar tarmc ve yar sanayici olan ve o zamana dein ingiltere'de, nfusun ounluunu oluturan kesimden geldiklerini saptamaktadr. Aklamasna devam eden P . Mantoux, eer daha yukarlara doru trmanrsak, hemen her zaman, bir kyl tabakasna rast gelineceini belirtmektedir (207). Metalrji dal iin ise, F. Mantoux'nun gzlemi farkldr. Bur a d a ; sanayicilerinin ou yresel seviyede olumu bulunan kk bir atlyeden geldii, fakat, incelemeyi daha yukarlara kardnda, sz konusu kesimlerin aile kkenine geldiinde yine, topraa dayal, tarmc bir taban, saptandn, belirtmektedir (208). Yukarda andmz, ticar ve mal sermaye 1850 1er gibi greceli olarak ge bir tarihe dein inen balangcna karn, elik endstrisinde bile, grnmemektdir. Bu kesimde yaplm bulunan bir dier inceleme, ingiltere'de elik sanayiindeki mteebbislerin kkenlerinin, 1875 ve 1895 dnemlerinde sadece % 25 'lerinin babalarnn banka ve ticaretle
(205) B. G. CHLEPNER: Le Marche Financier Belge Depuis Cent Ans, Brksel, 1930. (206) H. PIRENNE: The Stages in the Social History of Capitalisme, American History Revieu), -iinde-, C: 19, sh: 494, 1914. (207) P. MANTOUX: a.g.e., sh: 385. (208) P. MANTOUX: a.g.e., sk 387-388.

ADA KTSAD SSTEMLER

uratklarn (fakat, sz konusu bu babalarn hangi sosyal gruptan geldii, beli deildir), gstermektedir (209). Fransa'ya gelince, ayn durumun Fransa'da nasl seyrettiini ortaya koyan ilgin bir anket bulunmaktadr. Dier verilerden baka, Fransz sanayici grubunun, sosyal kkenini yakalamaa da olanak vermektedir. rnein; tekstil alannda yer alan imaltlarn kkeni, ok eitlidir; eski tccarlar, eski zanatkrlar veya bunlarn ocuklar, mcevheratlar, iiler, mekanisyenler, eski imaltlar, serbest meslek sahipleri vb (210). Yine Fransa iin yaplm bir dier incelemeye gre, tekstil alanndaki burjuvazinin ounluu itibaryla, tarmsal ortamla ilikili bir tarzda olmak zere, zanaat alannda yer alan eski dokumaclardan olutuunu, gstermektedir (211). Bu kez Fransz metalrji alannda yer alan teebbslerin temelinde de toprak mlknden gelme sermayenin, yer alm olduu belirtilmektedir (212). Bu saptamay, destekleyen dier bir gr, Labrousse 'a aittir. Yazara gre kr ve kazantan farkl olarak, toprak mlknn biriken gelirleri oklukla, topraa dnmyordu. Kiilerin absanteizmi, burada sermaye unsuruna da bulamaktadr. Bu gelirler, ehirsel alanda, ya tketim iin veya retim mallar alannda kullanlmaktayd. retim alamnda, oklukla, sanayi ticar teebbsleri gibi, o devirde ok kolaylaan alanlar seilecek veya byk mlk sahibi, bizzat mteebbis olacaktr. Maden aratrcs, ta kmr iletmecisi, v.b. gibi, dallar seilecek (213). Andmz rneklerin aydnlatt zere, Endstriyel Devrimi besleyen sermaye birikimine, sanlsnn tersine ticar ve merkantilist mal sermaye dorudan kaynaklk, etmemektedir. D a h a ok tarmsal kkenli sermaye, sz konusu endstriyel faaliyetlerin strktrne egemen olmaktadr. Bu durum, grdmz zere sa(209) C. ERIGKSON: British sdustrialist: Steal and Hosiery 1850-1950. Cambridge, 1959. sh: 12. (210) A. CHABERT: Essai sur les Mouvements des Revenus et de PActivite Economique en France de 1798 1820, Paris, 1949, sh: 330 v.s. (211) C. FOHLEN: l'Industrie Textile au Temps du Second Empire, Paris, 1956, sh:75 (212) P. LEON: La Naissance de la Grandc Industrie en Dauphine, Paris, 1954, sh: 226 v.s. (213) C. E. LABROUSSE: La Crise de l'Economie Franaise la Fin de l'Ancien Regime, Paris, 1944, sh: 26. History Reviev, -iinde-, Nisan, 1956.

BER HAMTOULLARI

dece ngiltere ve Fransa ile snrlanmamakta, Almanya iin (214). hatta Japonya iin (215) ve A . B . D . ' i iin de (216), geerli olmaktadr. Grlmektedir ki, bu konuya ayrlm btn tarihsel ve bibliyografik alma ve anketler, ticar ve mal alandan gelen sermayenin, egemen olmadn gstermektedir. Burada, endstriyel gelimeyi ve sermaye formasyonunu salayan yatrmlara ve bunlarn mekanizmalarna deinmek sz konusu deildir. Yalnz daha sonralar kapitalizmin, deimesine, bu nalmlara girmesine yol aacak bir unsura deinmekle yetinelim. Endstriyel Devrimi, gerekletiren unsurlardan sermaye birikiminde, emek kesimine denen cretlerin ok dk olduu ve ocuk, kadn gibi kimselerin, btn gn boyunca altrlmasnn da, byk etkisi olduunu belirtmek gerekir. Bununla beraber, P. Mantoux 'nunda (anlan eseri, sh: 433), aklad gibi ocuklarn daha 4 - 5 yalarndan itibaren, endstriyel devrim nceki zanaat atlyelerinde de, doal bir imi gibi altrlp smrld anlalmaktadr. Hi kukusuz, bu durumlarn oluturduu birikimlerin, Endstriyel Devrimin gereklemesinde etkileri olmutur. imdi, aadaki izgelgeden, kk yataki ocuklarn altrlmasn (istihdamn) izleyelim.
ZELGE Ylnda) [ 1 ]: ngiltere'nin Pamuklu Sanayiinde stihdamn Ya Yaps (1835

Ya Grubu -Yllar8 12 13 + ile ile ile .. 12 13 18 18 Yl " " "

ERKEK Say 4.030 9.196 33-974 5-675 87-875 % Yzde 4-6 10.4 27-3 57-7 100.0 Say 3-073 7.865 29.869 53-4io 94-217

KADIN Yzde % 3-3 8.4 31.6 56.7 100.0

Kaynak: G. R. Porter: The Progress of the Nation, Londra, 1886, Cilt: I, sh: 228. (214) Bknz, M. M. POSTON: Recent Trends in the Accumulation of Capital, The Economic Historic Reviev, -iinde-, 6. Cilt, 1 Ekim 1935. (215) H. J. PATRICK: Lessons for Under developed Countries From the Japanese Experience in Economic Development, The Indian Eclnomic Journal, -iinde-, Cilt:, No. 2, Ekim g6. (216) F. W. GREGORY ve I. D. NEU: The American Industrial Elite in the 1870, Men in Business, -iinde-, Harvard, 1952, sh: 202. Ve T. S. ASHTON: The Industrial Revolution, 1760-1830, London, 1954, sh: 98.

ADA KTSAD SSTEMLER

Yukardaki izelgenin yanstt gibi, sz konusu sanayi dalnda iilerin yars 18 yandan daha kktrler. 8 ile 13 yandakiler ise, toplam iilerin % 15 i civarnda bulunmaktadr. Hi kuku yoktur ki, bu durum, sadece ingiltere'ye zg saylamaz. X I X . yzylda, endstrilemeye balayan btn Bat A v r u p a lkeleri iin de geerlidir (217). Bu durumun dzelmesi iin, X I X . yzyln sonunu beklemek gerekecektir (218). K k yataki ocuklarn altrlmasnn, konumuzun bu noktasnda iki nemli sonucundan ilki, aktif nfusun orann, sanayici mteebbisler lehine oaltmas, ikincisi ise iilere denen cretler seviyesinin zerinde de baskda bulunmak olanan vermektedir. Bu ise, mteebbislerin kr - kazan orann arttrmaktayd. Buraya kadar zetleme dzeyinde kaldmz bu aklamalar X V I I I . yzyln ortalarna doru, zihinsel, demografik, tarmsal, kapital ve ulam gibi alanlarda meydana gelen byk gelimeler, Endstriyel Devrimi gerekletirecek, btn koullar bir araya toplam olmaktayd. B) Endstriyel Devrimin Olumas: Endstriyel Devrim, teknik icatlar hemen anmsatmaktadr. nk, retimin zanaat aamasndan, modern sanayi aamasna geii, sz konusu bu teknik gelimeleri, salam bulunmaktadr. El aletleri, yava, yava yerini makinalara brakacaktr, insan gc yerine, buharl makinalarn enerjisi geecektir. Bu icatlarn tm, alma unsuru ile sermaye unsuru arasndaki ilikileri, retim, tketim ilikilerini de deitirecektir. Sermayenin formasyonu ve daha oalarak bymesi, bu icatlar ile mmkn hale gelecek ve sanayi kapitalizmine girilecektir. Sosyal Strktr, yaama ve alma koullar, alt-st olmaktadr. Andmz icatlarn, X V I I I . yzyln sonunda olumasnn bir rastlant olmadn, tersine, bir dizi koulun bir araya gelen, bir dierini destekleyen, toplan etkisi sonucu olduunu, bundan nce belirtmitik. imdi bu icadlarn, aamalarna ana izgileriyle deinelim.
(217) Bknz, C. FOHLEN: Naissance d'Une Civilisation Industrielle, Histoire Generale du Travail, Cilt: III, sh: 37-47, Paris, 1959-1961. (218) S. J. CHAPMAN: The Lancashire Cotton ndustry, Manchester, 1904, sh: 553-60.

12

BER HAMTOULLARI

a) Endstriyel Devrimin ^orunluu

ingiltere'de, pamuk endstrisinde balad devrim. X V I I I . yzyln ilk yars boyunca, pamuk piyasas, hzl bir geliim halindedir. Ynsanayiinde yer alan loncalar, bu geliimi, engellemek isterler. Bunu yasaklamak olanan bulamadklarndan, bu kez, i gcn snrlamaya kalkarlar ve ancak uzun bir raklktan getikten sonra, bu alanda alabilecei kuralln getirirler. Bu daldaki i gcnn nedreti, pamuk alannda alan mteebbisleri, yeni teknikler aratrmaya yneltir, zorlar. Bylece John Kay, 1733 y. da dokuyan mekiki, icat eder. Bunu, iplik ve dokuma tezghlarnn icad izler. Demircilik alanndaki glkler, yeni aratrmalar zorlatacak durumdadr. Bu alanda da odun nedreti, kendini gstermektedir. M a d e n kmr bilinmekte, fakat demircilik alannda kullanlmas, bilinmemektedir, henz. Bu konudaki saysz giriim, sonu vermez. Fakat 1809 ylndan itibaren A. Darly 'mn maden kmrn ileyememesi, kokun dkmclkte kullanlabilmesine olanak verdi. Fakat demiri elie dntrebilmek iin 1784 yln beklemek gerekti. Bu ilemi ieren teknii H. Cort, bulmu oldu. Bylece demir ve eliin yn halinde retilebilmesi, eskiden odun enerjisini kullanan makinalarn, daha kolay retilmesini salad. Nihayet James Watt, buharl makinay 1769 ylnda kefetti. V e 1813 ylnda ise, buhar ekii gcn dayanan ilk araba ilemee balar. 1813 ylnda Trevithch, ray zerinde ileyen lokomotifi kefeder. Bununla birlikte, aolays ile belirtmi olduumuz gibi, sz konusu bu keiftlerin ve retimin yeni yntemlerinin, yerleebilmesi, geliebilmesi, iin, 1850'leri beklemek gerekmitir. Eski ve yeni yntemlerin bir arada bulunmas sz konusudur.

b) Endstriyel Devrimin Ana izgileri

zellikle ingiltere'de, ticaretin ve sanayiin gelimesi, bulularn, keiflerin yaplmasn zorlar, aratrmalar zendirir. 1710 ile 1780 yllar arasnda bir dierini izleyen keif zinciri, X I X . y.y. da da srecek ve gerek bir teknik ve Endstriyel Devrim oluturacaktr.

bnce. , ideotoji X "Zaman ve * mekn ju/op imd& ekerim

ve
I

davama

strk t rnde
Maddeye

deort'm
I

a ve /os 9n an /ayind dturim

ve

paraya (jrttlme.

Rasyonalizm ur bireycilik

ZELGE [a]: Endstriyel Devrimi Oluturan Nedenler

14

BER HAMTOULLARI Yukarda andklarm derlemek gerekirse: Tekstil Alannda: # # 9 # 1716 pein bklmesine olanak veren krn yaratlmas; 1733 Dokuyan mekikin yaratlmas; 1767 plik eiren tezghn yaratlmas; 1785 Dokuma tezghnn yaratlmas;

Metalrji Alannda: # # # 1735 Demir cevherinin kok enerjisine dayal dkmnn yaratlmas; 1750 Hafifletilmi eliin retilmesi ve ilk modern, elik fabrikasnn yaratlmas; 1789 Demir ve eliin ocakta viyesi usulunun yaratlmas. dkm, yourma ve tas-

Enerji Alannda: # 1764 Buhar makinasnn yaratlmas J. (Watt). Deimesi

C) Siyasal ve Sosyal ve Hukuksal Strktrlertn

Eski korporasyonlar (219) rejimini ykan 1789 Fransz Devrimi, bireyci Liberalizme yollar am bulunuyordu. Sosyal bakmdan ise, daha nce dolays ile andmz, zengin ve mal-mlk sahibi Burjuva snfn, siyasal iktidara getiriyordu. Aslnda burjuva snf, Feodal ekonomik dnemden beri, ekonomik ve sosyal deimelerin hzlanmasnda nemli bir rol oynam bulunmaktadr. Mlke dayal kapal ekonomikden, zanaat ekonomisine geite olduu gibi, mal-ticar kapitalizmden, sanayi kapitalizmine geite ve bu kapitalizmin evrim izgisinde de, nemli roller oynam olmaktadr. O r t a an, Eski Rejiminden, arta kalan anlay iinde, her grubun ayr bir ilevi vard. Burjuvaziye dierleri yannda vergi demek dyordu. Soylular grubu ise, vergi demezdi. Fakat, bedelsiz
(219) Korporasyonlar hakknda bilgi edinmek iin, bknz, E. COORNAERT: Les Corporations En France Avant, 1789, Paris, 1941.

ADA KTSAD SSTEMLER

olarak adaleti salamak ve yk olduka pahal olan asker grevler yapyordu. R u h b a n grubu ise, retim ve sosyal hizmetleri ggryor vergi yerine ise, dinsel duygular yksek olan o topluma, t veriyor, dua ediyordu. D a h a sonraki zamanlarda ise, kr ve kazan aravlar, hizmet etme anlavnn yerine gemi oldu. Bozulma, btn kurumlar saracak yaygnlktayd. X V I I I . yzylda soylular snf, mal yetersizlik ve gerilemenin iinde, rmt. Yksek ruhban snf ise dinsel erdemlikten son derece uzaklam bulunuyordu. Loncalar rejimi ise, ok kat almaz kaytlamalar iindeydi. Ayrcalklar olan bu gruplar yannda, ayrcal olmayan, fakat ekonomik mal egemenlii eline geirmi bulunan burjuva snf yer alyordu. Burada sz konusu, sosyal siyasal ve ekonomik strktrler arasndaki bozulma kendini gstermektedir. Siyasal ve hukuksal, sosyal alanda, soylular ve kilise mensuplarnn ayrcalklar, bu gruplarn ekonomik yaplar ile, artk desteklenemeyecek duruma gelmi bulunmaktadr. Oysa tersine, mal durumu son derece bozulmu bulunan bu ayrcalkl gruba, bor para verecek kadar, ekonomik gce sahip olan burjuva grubunun, sosyal ve siyasal strktrleri atacak bir strktr nitelii yanslyordu. Bu noktadaki strktrel atmada, sosyalistlerin daha sonra burjuva diyecekleri bu malikler, zenginleen sosyal grup, lkelerinin ekonomik ve siyasal ynetimini, ellerine alacaklardr. Bu, X V I . ve X V I I I . yzyl Fransa'snn, hukuksal stats ile ekonomik gerekleri arasndaki bozukluun yeni bir denge halinde, de, tutarl olmasn salayacaktr. Ekonomik gcn temsilcisi olan burjuva snfnda da, eitli gruplar bulunmaktadr. X V I I . yzylda beliren ve X I X . yzyla da geecek olan bu farkllamada, byk ve kk burjuvazinin ekonomik rolleri ayr arlkta olacaktr. Byk burjuvaziye, oklukla, i ve d ticarette uzmanlam byk tccarlar, imaltlar ve mteebbisler, girmektedir. K k burjuvaziye ise genellikle, yine zengin, fakat kk tccarlar girmektedir. Bu byk ve kk burjuvazinin, para karl, oklukla ocuklarna satn aldklar, mal, hukuk, hatta siyas mevki ve rtbeler dolaysyla, yksek ynetici bir burjuva grubuna bir de, geni topraklar satn alm bulunan burjuvalar, eklemek gerekir.

BER HAMTOULLARI

Belirtmek gerekir ki, Endstriyel Devrime ve sanayi kapitalizminin gelimesine, byk hizmetleri geen burjuvalar, bu byk ve kk, dediimiz gruptan kanlardr. Belirtmek gerekir ki, bu dnemde, iilerin ve kyllerin durumlar da ok ktdr. Hele ekonomik ve mal durum, bunalma saplanmtr. 1789 Fransz Devrimini, bu gelimeler oluturmutur. Biraz yukarda bu devrimin, bir burjuva ve Liberal devrim olduunu belirtmitim. Liberal idi nk, retimi ok sk kaytlara balayan korporasyonlar kaldrlacak, burjuva snf lehine olmak zere, Laissez-Faire, Laissez-Passer, gerekletirilecektir. Devrim, balangta halk ve eiti sloglanlar, benimsemiti, bu husus, 1789 dan 1792 ye kadar srd. 29 Eyll 1793 lerde, d a h a nce getirilmi bulunan ticaret serbestisi yerine adeta gdml bir ekonomi, geecektir. Her mahallede belediyelerin frnlar yerleir ve ekmek datm, karne yntemine balanr. Toptan ticaret kalkar. Perakende ticaret ise, kurallara balanr. Yabanc lkeler ile olan ithalt ve ihracat, D Ticaret Komisyonunun eline verilir (220). Biraz nce belirttiim gibi, hukuksal strktrde deimeler olur. 17 M a r t 1791'de korporasyonlar kaldrlr. Btn alanlarda zgrl egemen klmak iin, 27 M a r t 1791'de yer alt madenlerini, bulunduklar toprak sahibine veren kanun, oylanr. Yine ayn yl, sanayi alanndaki btn eski, denetim ve snrlamalar kalkar, V e yeni bulu ve yaratma haklarn ve mlkiyetini korumak burjuvalar aratrma ve yaratmaya yneltecek yasalar da oluur. piyasalarda, mal ve hizmetin, serbeste dolamas salanr. Dierleri yannda 3 Ekim 1789 da, karlan bir yasa ile, btn zel kiilere, belli bir faiz fiyat zerinden bor para vermek iin szleme yapabilme, hakk veriyordu (221). Hi kuku yok ki, bor para verebilecek durumda olanlar ise, oklukla burjuva grubu olduundan, bu yasa, onlarn karna hizmet etmi oluyordu. 1789 Fransz Devrimi, Eski Rejim 'den arta kalan ve sanayi kapitalizminin gelimesini engelleyen tm kuramlar ve durumlar gidermi ve bu yeni kapitalizmin gelimesini ve zaferini salayacak, yeni bir rejim oluturmutu (222).
(220) J. IMBERT: Histoire Economique, a.g.e., sh: 425-426. (221) J. IMBERT: Histoire Economique, a.g.e., sh: 429. (222) G. RIPERT: Aspects Juridiques du Capitalisme Moderne, Paris, 1911, sh: 11.

ADA KTSAD SSTEMLER

Sanayi kapitalizmini gelitiren tedbirler, sadece sermaye evrelerine g kazandracak alanlarda alnmakla yerinilmedi. Emek kesiminde, iilerin etkinliklerine sz konusu Liberalizm ile ters den snrlamalar getirilmi oldu. nihayet 14 Haziran 1971 de Chapelier'in nerisi zerine, iilerin bir araya gelmeleri yasakland. ilerin karlarn savunmak iin dernek kurmalar yasaklanm oluyordu. cretlerin seviyesini, Liberal ilke, saptyacakt. Le Chapelier, her i tr iin alma sresini saptyordu. D) Sanayi Kapitalizmi Douyor Buraya kadar yaplan analizler, sanayi kapitalizminin gelimesi ve baarsn salayacak btn koullarn bir araya gelmi bulunduunu gstermee yetmektedir. Chapelier' nin,iilerin bir araya gelmesini engelleyen kanun, ii kesiminin sk bir denetim ve gdmne olanak veren, i Karnesi uygulamas, sermaye ve sanayici evrelerine, son derece szdinler (itaatli) ve ucuz, igc salam oluyor; iktisad bymeyi ve gelimeyi besleyen kr ve kazan zembereine, yeni hzlandrc g kazandryordu. Sanayileme ncesi hukuk ve kurumsal strktrler ile, teknik gelimelerin arasndaki atma ve eliki, korporasyon rejiminin kaldrlmasyla, ortadan kalkyor, Braknz diledikleri gibi retsin, Braknz diledikleri gibi satsnlar, ilkesini getiren Laissez - Faire'izmin, uygulanmas ile, ekonomik, teknik, sosyal ve siyasal strktrler aras yeni bir tutarlk salanm oluyordu. Bylece Liberal Doktrin dorultusunda, ulusun emrine hazr klnm zenginlikleri, bireylerin ve zellikle mteebbislerin, kiisel yararlarn zgr araylarla gerekletirmee alrlarken; genel yarara da hizmet edecek tarzda arttrabileceklerdi. Sanayi kapitalizmi bylece, kendi iinde son derece tutarl, bir doktrin ve ekonomik, sosyo-siyasal strktrleri gerekletirecek btn engelleri bertaraf ediyor, bu yeni strktrleri olumu oluyordu. Zenginleme amacnn gdmnde sanayici mteebbislerin, zgr faaliyetleri, yarmlar ksaca mcadeleleri sonucu, yeni bir ekonomik organizasyon ve yeni bir ileyii tarz, doacaktr. Liberalizmi semi bulunan sanayi kapitalizminin dinamizmini, giriim zgrl, mteebbis, kr-kazan, retim aralarnn zel mlkiyeti ve bu kavram ile kurumlarn normal bir sonucu olan strktrler, salayacaktr.

BER HAMTOULLAR

imdi, daha ilerde baar ve bunalmlarn aklayacamz, bu Sanayi Kapitalizminin strktrlerini, belirmee alalm.

4. S A N A Y K A P T A L Z M N N

STRKTR

Ekonomik strktrler, dier trden olan strktrler ile, deien oran Ve tarzlarda karlkl bir etkileim sreci iinde bulunmaktadrlar. Bu, ilk nemli zelliktir. kinci zellik, bu ekonomik strktrleri, isel ve dsal karlkl ilikileriyle kavrayabilmek iin erevesel ve ileyileri, saptamak zorunludur. Gerekten, hukuksal, kurumsal ve siyasal strktrlerde ifadesini bulan dsal erevesel strktrler ile, belli amalar gerekletirecek kurallara uyan isel ileyi strktrleri saptamadan, herhangi bir sosyo-ekonomik sistemi kavramak ve anlatmak, bilimsel anlamda m m k n deildir. Bu geree uymak zere, nce erevesel, sonra da ileyi strktrlerini aklamaya alacam. O n d a n nce dier nemli bir noktaya deinmek gereini duyuyorum. Tesbit ve zmleyeceimiz bu strktrler, Liberalizmin, doktrini ve uygulamas sonucu oluan strktrlerdir. V e sz konusu bu strktrleri de, aydnla kabuturup saptayan Fransz devrimidir. nk nce Fransa iin, hukuk vb., cepheleri saptanm bulunan bu Liberal strktrler, daha sonralar bilindii gibi, dier Avrupa lkeleri tarafndan, kabul edilerek uygulanm bulunmaktadr. Liberal kurumlar bir tek dnce ile yanstmak gerekir ise, zgrln, zel mlkiyet aracl ile salamak istenmesidir, tarznda zetlenebilir. A) erevesel Strktrler Gerekten zel Mlkiyet, Liberal dnr ve teorisyenlere, zgrlk ilkesini, zlenen sonular ile gerekletirebilecek temel koul gibi grnmtr. Fiziyokratlar, bu dnceyi dile getirmek iin bir tek kavram kullanyorlard: Gvenlik. Bu ilgin kavramn geni anlam ile, zgrl amaz bir ara kullanan bir rejimin, kiilere ve mallara olduu gibi, ticaret serbestisine de, bir gvenlii, garanti etmesini, anlatmak istiyorlard.

ADA KTSAD SSTEMLER

te, d a h a nce anlattmz Liberal doktrinin, ilk tabann oluturan Fiziyokratlarn, daha sonraki dncelerle gelitirilen bu temel dnceleri dorultusunda, mal, ahs ve sosyo-ekonomik ilikilerin hukuksal strktrleri, oluacaktr. imdi bunlara srasyla, deinmee alalm.

a) Eya Hukuku:
Bu dnemin kurumsal strktrnn olumasn kavrayabilmek iin, Eya Hukuku'nun yeni niteliklerinin, bilinmesi gereklidir. Eya hukukundaki ilk deime, andmz bu zaman dneminde en yaygn olan ve zenginliin temelim oluturan tarmsal mlkiyete uygulanyordu. Aslnda Fransa rneinde, bu alandaki deime, andmz Ticar Kapitalizminin, son zamanlarnda balam idi. Fakat tarmsal alanda Bireyci Rejimin yerlemesi, 1789 devrimi sonucudur. Orta a d a , toprak mlkiyeti toplumsal bir nitelik tamaktayd. Kii ve toprak hiyerarisinden geen Feodal ve dikine bir hukuk ile daha sonralar, toprak malikinin haklarn snrlayan birlikte ileme, rn toplama, serbest otlatma gibi dzeyine hukuk, ile nitelenmekteydi. Bir kilise etrafnda yaayan insanlarn yararlanmasna ayryorlard ki bu toprak mlknn maliki olan senyr, buna uymakla ykml idi. Bu kullanm tarz, bazan birlikte iletme (ekim-biim, nadasa brakma), gibi konularda, baz kurallara balanyordu. te bu toplumsal yresel kurallar, tarmsal gelimeleri nlyor ve toprak mlkne dayal soylularn, hukukunu snrlandryordu. Bundan trdr ki, X V I I I . y.y. da, ykselmekte olan Burj u v a grubu ile yarmc halinde olduunu hissedince, bu alandaki haklan, snrlamaya yneldi. Daha nce ak bir alan, tarla oluturan tarmsal topraklar (openfield), kapal, erevelenmi sahalar haline dnt (Enclosures). Adeta feodal bir tepkiye benziyen bu eylemler ngiltere, Fransa bata olmak zere dier Avrupa lkelerinde tekrarlanacak, Liberal dorultuda tarmc bireycilik oluacaktr. Fransz devriminden sonra zel mlkiyetin bu yeni akm, burjuvazi lehinde byyerek srdrlecektir. Nitekim 4 . 8 . 1 7 8 9 tarihinde, Feodal haklar, kaldrlacaktr. V e gnmzn deyimi

BER HAMTOULLARI

ile, kilisenin mal ve mlk (ki, Fransa'da rnein mevcut tarmsal topraklarn 1 / 3 n oluturuyordu), kamulatrlacaktr. Bu arada, g etmi olanlarn da topraklar, ayn ileme tabi tutulacaktr. V e bu topraklar kyllere, bedelsiz datlacana, para karl satlacaktr. Bu dnemde, para daha ok burjuvalarda bulunduundan, sz konusu bu topraklar bunlarn eline geecektir. Dier yandan devrim, yresel topluluklarn mlklerini yer yer snrlad veya kaldrd. retim, ekim zgrl getirdi. Mlkleri ak halden, kapal hale, dntrd. Bu mlklerden geimini salayan, ifti ve kyller, g durumda kald. ehirlere g edip, ok dk bir crete bile rza gsterecek, hale geldiler. Aslnda dier, kk ifti ve zanaat sahipleri de, fabrikalarn yarm karsnda, g durumda idiler. Bu tarmsal mlkiyetten hareket ederek, Mlkiyet hakk, genellik kazanp, dier alanlara da yayld. nsan Haklar Beyannamesi'nin 17. maddesi mlkiyeti, kutsal ve dokunulmaz bir hak olarak tanmlar. Bylece mlkiyet statsnde, egemen unsur, malik kiinin hukuku, olmaktadr. Tanr kymetlere, dayanan ekonomik faaliyetler, bu dnemde olduka gl idi. Bu alandaki gelimeler ok geni olarak speklasyona olanak veriyordu. Fakat bu noktadaki ilgin gelimeyi, herhangi bir yasann mevcut olmas deil, tersine olarak hi bir yasann bulunmamas zendirici idi. . . te bu alandaki sessizliin kurduu kesin bir zgrlkte, ok zengin bir tanr kymetler kesimi oluabildi. Daha sonralar ise, rnein Fransa'da 1810'larda, madenlerin iletilmesini zel sektre ayrlan bir yasa ile 1867 ylnda, Anonim irket iin, ok nemli bir yasa oluturacaktr. Bylece eiti bir eilim iinde, siyasal alanda zgrl gerekletiren Fransz devrimi, ekonomik alanda, zgrlk adna haklar, ekonomik ynde en gl olanlara verilmi oluyordu. Buraya kadar anmaa altklarmzla, Liberal kapitalizm, tanr ve tanmaz mallarn, kurumsal strktrn (223), oluturmu olmaktadr.
(223) Bknz, G. RIPERT: Aspects Juridiques du Capitalisme Moderne, a.g.e.

ADA KTSAD SSTEMLER

b) ahs Hukuku
Kiilere eitlik ilkesi dorultusunda salanm bulunan ve eski ailesel anlaytan ayrlan bu zgrlk anlay, byk bir deiikliktir. Fransz devrimi, vatandalara eitlik hakk verir ki bu ancak 1848 ylnda ileyecek olan genel oyu douracaktr. Aile dzeyinde ise, bu kiisel zgrlk, miras ve geme konusunda eit bir paylama gtrecektir. Yalnz belirtmek gerekir ki, o dnemin tarmsal yapl Fransa'snda bu durum, topraklarn blnp klmesine ve bunu nlemek iin ailelerin oklukla, tek bir ocukla yetinmelerine dolaysyla, X I X . yzyln ikinci yarsnda balayacak olan nfus bunalmna gtrecektir. Bu serbesti kukusuz kiilerin faaliyetlerinde, zgr davranmalarna grrecektir. Genel olarak, her tr iktisad faaliyet serbest olmaktadr. Bu amala, korporasyonlar kaldrlmt. Yalnz, bu zgrlk ii grubundan esirgenmektedir. D a h a nce andmz, Chapelier yasas ile ii karnesi (224), rnekleri gibi. Buna benzer bir gelime ngiltere'de de olumutur. Korporasyonlara benzer kurallar, yrrlkten kalkmtr (1803-1814). ilerin bir araya gelmesi, yasaklanmtr (1799). Hakimlerden, cretlere karma hakk alnmtr (1813). . .

c) Sosyo-Ekonomik likilerin Hukuku

Eya ve ahs hukukundan sonra, sosyo-ekonomik hukuku, ayn geliimi gsterecektir. ilikilerin

Szleme yapma mutlak bir zgrle kavumaktadr. zel akitler, taraflar iin balayc, kanun kuvveti kazanmaktadr. Burada, arzular karlkl olarak zerklik kazanmaktadr. Karlkl rzaya dayal olarak yaplan bu szleme biimi, zgr olarak yapldndan, otomatik olarak ahlak de, oluyordu. Bir dier deiiklik, kurumsal hukuk yerine (rnein eskiden bir loncaya girildimi, oradan kmak olanakszd. Evlenmede de boanma yoktu), imdi szleme hukuku gemekte, artk sosyal gruplamalar arac kurululara, yer vermemektedirler.
(224) Belirtmek gerekirdi bu ii karneleri, iilerin, i bulmalar iin, patronlara gstermeleri gereken bir karne idi. Buna gre daha nceki iinde bir su ilemi bulunan ii, buraya yazldndan, baka bir mteebbisin yannda i bulamayacaktr.

12

BER HAMTOULLARI

Bu noktalardaki ykmllk hukuku, Braknz - Gesinler (Laissez - Passer) ile birleen, dier sonular dourmaktadr. Bu durumda, mal ve hizmetlerin serbest dolamn engelleyen btn dorudan ve dolayl yasa ve uygulamalar, durumlar, giderilmektedir. Fransa'da rnein, lkenin iinde mal dolamn engelleyen mahalli gmrkler (1774), de kaldrlacaktr. Dta ise ayn Fransa, 1786 y. da ngiltere ile, Serbest Ticaret anlamas, imzalayacaktr (225). Bu dorudan deimeler, dolayl deimelere elik edecektir. Ticaret alannda geliimi engelleyen dolayl durumlar da kaldrlacaktr. Faiz fiyatnn saptanmas serbest olacaktr. Fransa'da Turgot, Franklin, ngiltere'de Faydaclk Felsefecisi Bentham, bu dnemde, burjuva esprisinin temsilcileri olacaklardr. Ayn anlay M a l Mevzuata da yansyacaktr. Eskiden kiisel olan vergi deme, genelleti. Herkes ve her mal, vergi deme ykmll altna girdi. Yine Fransz devrimi, gerek bir para sistemi oluturur. Prense baml para yerine, mala baml para rejimi kurulmu olur. Bylece para da bamszlk kazanm olmaktadr. Bu noktada da, parasal Liberalizm yansmaktadr. Ana izgileriyle deindiimiz bu gelimeler Liberal kapitalizmin erevesel strktrlerini, oluturmu olacaktr. imdi, sz konusu bir gz atalm. B) leyi Strktrleri Liberal Kapitalizmin (226) ekonomisinin ileyii balca, Piyasa, Teebbs ve Tasarrufa dayanmaktadr (devlet karm yoktur).
(225) Belirtelimki bu anlamann mzakerecilerinden biri de, Fransa'da Fiziyokrat Okulu'ndan DUPONT de NEMOURS, idi. .. Yine hatrlanmalki, Savalar, htilller, Kara Avrupas Kuatmas, Restorasyon dnemleri, gmrk himayeciliine gtrecektir. Ve ngiltere'nin Serbest Ticarete yeniden dnmesi iin, 1845-1850'leri beklemek gerekecektir. Ve Yine Fransa ile ngiltere ancak, 1860'larda, bir ticaret anlamas imzalayacaklardr. (226) Liberal Kapitalizm deyimi ile, sanayi kapitalizmini kastetmi oluyoruz. Tersine sanayi kapitalizmi dediimiz zamanda, yine karlkl olarak Liberal Kapitalizmi kastediyoruz.

Liberalizmin

ileyi

strktrlerine

ADA KTSAD SSTEMLER

13

a) Piyasa Ekonomisi
Sanayi Kapitalizmi her eyden nce bir piyasa ekonomisidir. Bylece, kapitalist retim biiminde, piyasa, her eydir.. nk ekonomik faaliyetler, piyasann ierdii mekanizmalar tarafndan gdlmektedir. zel Mlkiyet, zgr yarm v.b. bu piyasay ileten aygtlardan bir ksmdr. retilecek mallarn saysn, kalitesini ve fiyatn, artk lonca kurallar veya devletin dzenlemeri, tayin ve tesbit etmemektedir. Bunlar yerine sadece, Arz ve Talep 'in Serbest Piyasadaki ilikileri gemektedir. Yarm sonucu, her daldaki retim, tketimle dengeleecek bunalm sz konusu olmayacaktr. u veya bu maln retimine ynelen retici, taltif edilmez, ayrcalk veya yardm grmek gibi zendirici veya zorlayc tedbirler sonucunda deil; fakat kendisine daha byk bir kr brakabilecek falanca daldaki yksek talebi karlayacak mallar piyasa gstergesi araclyla saptar. Burada, sz konusu ileyi mekanizmalar yannda, kiiyi, harekete geiren balca motr kr ve kazan, nedeni olmaktadr. Bir dier zellik, liberal ekonominin istee bal olmasdr. Tketicinin, retimi nasl gtt, 3 nolu izelgede yansmaktadr. Yine 3 nolu izelgenin de yanstt gibi, bu sistem iinde, her ey mala ve paraya dnmektedir. Sadece maddesel rnler deil; fakat, beer hizmetler de (bu noktaa Walras 'n: retim piyasas, hizmetler piyasas, mal piyasasn, hatrlamamak ne mmkn. Bu anlay iinde, deiimde bir arac olan para da, mal, haline gelmektedir - p a r a - m a l teorisi-. Ayn ey emek iin de sylelenebilir. Burdanda, emek bir mal gibi saylmaktadr. Bu noktay biraz aalm. Hizmet gibi faaliyetler, mal gibi saylmaktadr. nsanlar da, eya gibi. Bu anlamda, alma mukavelesi (veya cret akd), salam i gcnn miktar ve kalitesini, insandan bamsz bir tarzda ele almaktadr, bunun bekr, evli veya fazla ocuk sahibi olmas gibi unsurlarn, bir nemi bulunmamaktadr. Bundan rr Akdi, dier mukavelelerden ayrlmamaktadr. Yeterki, taraflarn zgr rzasna dayansn. nk, bylesi bir mukavelenin adalet getirecei, sanlmaktadr (kukusuz bu noktada, hukuk karsndaki eitlik ile, fiyattaki eitsizlik, gz nne alnmamaktadr. sizlik tehdidi altnda olan bir ii adaynn, gerek zgrl ne ldedir? Bunlar zerinde durulmamaktadr).

ZELGE [3]: Tketicinin retimi Gtmesi.

TMeticLtrin

emir L en ve brnun lc t/m* s

igcnn
Tesetbu&e

Katklar

retim H ali innn Teebbse Katklar

Teebbse

Katklar

ADA KTSAD SSTEMLER

Fakat satabilmek iin retmek gerekir. retebilmek iin, teebbse ihtiya var. Bundan tr, bu ileyie nemli bir ark olarak girmektedir, teebbs. . .

b) Teebbs Ekonomisi
Teebbs, belli bir ekonomik retim iin, maddesel ve beer olanaklarn ayn ynetim altnda birletirilmesi ynndeki gayretlerin tm tarznda, tanmlanabilir. Bu anlamda teebbsn, her a d a grlm olduu, sylenebilir. Antik a rnekleri. Yalnz, bu teebbsler zel bir statye sahip deillerdi. Sadece zel mlkiyete konu olmalar, sz konusu idi. Yalnz, sermaye ve emek gibi unsurlar, henz ayn kiide birleiyordu. Ksaca, Orta a d a , teebbs yerine gre, u nitelii yanstmaktayd: ailesel, patriarkal ve korporatif. Oysa Liberal Kapitalizm ile birlikte, teebbs sahibinin lehine glenen zel mlkiyetle bir arada, sermaye ile i gcnn bir dierinden ayrld grlmektedir. Bir yanda ii, bir yanda sermayedar. Bylece, bir retimi genelletirebilmek iin, deiik retim unsurlarm, teebbs iinde birletirmek, gerekmektedir. Bu yeni teebbste, eski imalthaneler, fabrikaya dnecektir. Bylece bu yeni teebbs, adeta bir yeni kurum olmaktadr ve iiler, buna bal ayr bir ey olacaklardr. V e burada teebbs, bir mteebbisin ynetimi altnda, retimin eitli unsurlar: Emek, sermaye ve doa, bir mal yaratmak, bunlar piyasada satmak ve dolamn salayacak hizmetleri grmek zere birletii, olutuu bir hcre olmaktadr. Grld zere, yeni bir statye kavuan bu teebbs, eitli iktisad kaynaklar, birletirme, dntrme dorultusunda yaratma, yneltme gayretleri, mteebbisin kr seviyesini ykseltmek amacna dnk olan bir mekanizma olmaktadr (227). Kra dnk mteebbisin ynetimindeki teebbs, retimin en dinamik kurumu olmaktadr.

c) Tasarruf

Ekonomisi

Orta a ekonomisi, bir savurganlk, bir gsteri, ekonomisidir. Oysa hristiyanln dinsel gr bile, israfc tutumu redde(227) Teebbs hakknda, daha fazla bilgi iin bknz: Ph. de W O O T Pour une Doctrine de l'Entreprise. E. du Seuil, Paris, 1968. l'Entreprise et l'Economie du X X Siecle, P . U . F . Paris, 1966, Cilt I.

BER HAMTOULLARI

diyor, onu ihtiyatl bir davran olarak kabul etmiyordu. te, ihtiyatl olmak ve n grmek anlay, tasarrufa dayanan gre kaynaklk edecektir. Bu anlay X V I I I . ve X I X . yzylda, Liberal ekonomi altnda, genel gelenekleri etkileycektir. Parann, para rettii fikri yaylacaktr. Tasarruf ve alma ile zenginleiniz sloganlar, tutacak. Bu pratik tutum, bir rasyonalizm yaratacaktr. D a h a nce, doktrin ksmnda, bu gerein yansdn belirtmitim. Bundan dolaydr ki A. Smith, topra verimli yapan, emei harekete geiren sermayedir. Sermayeyi lkeden karacak bir vergi, gelirin btn kaynaklarn, kurutmaa ynelmi olacaktr (228), diyecektir. Yine St. Mili, sermayeye deinen eserinde, sanayi, sermayenin art orannda, ancak geliebilir. Sermayenin oalmas ise, tasarrufun bymesine, baldr (229), demektedir. te bu doktrinlerden, ilham alan kurumlar doacaktr. Ksaca, tasarrufu oaltmak amacyla, mal ve iktisad kurumlar oluacaktr. X I X . yzyl, kk ve orta tasarruflar zendiren, Tasarruf Sandklar, kollektif tasarruf aralar olan sigorta Kumpanyalar ve Bankalarn, tanr kymetler ve para piyasalarnn geni lde olumasna tank olacaktr. V e ancak 1872 ylnda tanr kymetler vergilenecektir. Liberal kapitalizmin ileyi strktrlerini tamamlayabilmek iin, ana kurumlarn yanstmaa altmz bu yntemde, zellikle devletin, durumu ve ilevine de, ksaca deinmekte zorunluluk bulunmaktadr.

d) Liberal Kapitalizmde Devletin Teri

Liberal Kapitalizmin strktrlerinin, erevesel ve ileyi yanlarnn oluturduu temelleri, iyice yanstabilmek iin, bu ortamda devletin yeri ve ilevini akla kavuturmak gerekir. imdi bu noktay, en nemli yanlarna deinerek, zetlemee alaym. Her eyden nce, Liberalizm (daha nceki aklamalarmzda izlediimiz gibi), belli bir ynetici kadro ve ayrcalkl sosyal bir grup lehine ezmi bulunan ve en belirgin rneinin, Kolbertizm ol(228) A. SMTH: a.g.e., sh: 421. (229) Hi kukusuz; KEYNES'in Yatrmlarla ilgili Teorisi, daha sonra, bu anlay deitirecektir...

ADA KTSAD SSTEMLER

duunu belirttiimiz Merkantilizme dayal devletilie kar bir tepki olarak, domutur. Liberalizm, Bireyin, toplumun birlii olduu hipotezine dayanr (230). Gruplar, kurumlar ve devlet, sz konusu bu bireyin trevi olan ve onun iin varolmu z k u r u m l a r d r . . . Bu anlay, insan niteliine lyk olan ve zel yksek bir kiilie sahip bulunan, insana olan gvenden domaktadr. Belirtelim ki, Liberalizm kavram ilk kez, Fransz szlk, yazar Boiste (1765-1824), tarafndan, 1823 ylnda anlm olmaktadr. Douundan beri ekonomik ve politik alanda zgrlk iin, savam anlamna gelmektedir. Bylece Liberalizm, sosyal inam kurtarmak isteyen bir felsefenin canlandrd bir dnce akmnn oluturduu bir mcadele ve bir doktrin gibi kendini gstermi olmaktadr. En ksa bir anlatm ile Liberalizm, insan denilen kiinin gelimesini ve gnencli olmasm, kendi zel karlar urunda engelleyen, ezen, siyasal iktidar ve sistemleri, ortadan kaldrmak istemitir. Bylece bireyin temel haklarnn garanti edilmesini salayacak sosyal dzenin kurulmasn aan devleti mdahalelerin, bir zulm haline dnen btn ardklarna, kiinin zgr olarak yansyacak, bireysel tercihlerini engelleyecek tutumlarna, ister dinsel, ister laik, ksaca nereden gelirse gelsin, bu engellerin grld yer, Liberalizm iin, kar durulacak bir savam alan oluturacaktr. Bylece devletilik, btn biimleri iinde, Liberalizmin kabul edemeyecei, bir tutum olmaktadr. Liberalizmin bu savam, dnemine ve zamanna gre. ok deiik biimler kazanmtr. Burada siyasal, ekonomik, sosyolojik ve dinsel gibi eitli cephelerde, Liberalizmin verdii sava, aklamak sz konusu deildir. Bunu belirtmekle yetinmi olalm. Bu noktada, belirebilecek bir soru, u olabilir. Liberalizm, devleti, tamamen reddetmekte midir? Bu soruya kesinlikle, hayr, denilebilir. nk, evet denildii takdirde, Liberalizm deil, Anarizm, belirtilmi olmaktadr. Oysa Liberalizm, Devletilik ile Anarizm arasnda bir yer, igal etmektedir. nk Liberalizm, Devletii ekonomik ve siyasal alana, en geni anlam ile, insan kiiliini ve bunun iyi sonularnn
(330) L. BAUDIN: sh: 571. Les Doctrines Economiques Traite d'Eco. Pol., -iinde-, a.g.e.,

BER HAMTOULLARI

olumasn enyeleyen ve onlar yaralayan karmlarm, onaylamamaktadr. Fakat, Liberal toplum dzeninin normal ilemesini ve anariye dnmesini engellemek iin de Devletin varlm kabul etmekte ve zorunlu grmekteidir. Buradan, ne devletin yokolmas, ne de, her eye egemen olmas, istenmedii ortaya kmaktadr. Bu noktalar aydnla kavuturduktan sonra, imdi Liberal doktrine ksaca deinerek, devlete tannan ilevleri belirtmee geelim. Liberal doktrin, yer yer iaret ettiimiz zere; beer faaliyetin balca motrnn, bireysel kar olduu ilkesinden hareket ederek, serbest yarmn tamamen egemen olmasn nermektedir. nsanlarn ve toplumun isteklerinin en iyi tarzda gerekleebilmesi iin, zel giriimciliin serbest olarak ilemesini salamak, yeterli olacaktr. Bundan tr Liberalizm, Devletin iktisad hayata, kiinin yerini kapabilecek her trl mdahalelerine kar kmaktadr. Devlete tamd tek ilev, sz konusu bu zel giriimcilie, eksiksiz bir zgrl, garanti etmekten, ibarettir. Bu sonuncu noktay biraz am a a alalm. Liberalizm, bireyi boan devlet karmclmdan endie ettiinden, devletin ilevlerini snrlamaa almaktadr. Bu doktrinin anlayna gre devlet, her eyden nce, gvenlik ve adaleti, salamak grevine sahiptir (ordunun, polisin ve mahkemelerin organizasyonunu, gerekletirmeli). lk Liberal dnrler bu liste ye, zel kiinin, yarar bulmad iin yapmayaca, baz kamusal nitelikli hizmetleri, rnein bayndrlk (alt yap), eitim gibi grevlerin de, devlet rarafndan yaplmasn ngrmektedirler. Doal olarak, devletin kendi kendini, organize etmesi ve bir vergi almas da, normal saylmaktadr. Devletin dier nemli bir grevi, Liberalizmin, en iyi nizam kabul ettii ve andmz strktrleri, gerek erevesel, gerekse ileyi olarak, yrmesi ve yaamasn garanti etmelidir. Ksaca, zgr olarak faaliyete balayan insan, gelecek iin bir angajmana girimi olur. Liberalizm bir anlamda, Mukavele Rejimdir. Oysa, sz konusu bu mukavelelerin, bir deer tayabilmesi, bunlarn yerine getirilmesine baldr. te devlet, aktedilmi bulunan mukavelelerin, altna atlm imzalarn, onurunu ve geerliliini,

ADA KTSAD SSTEMLER salamak zere, bu noktada, mdahale eder. Ykmllkten nan, cezalandrr ve cezalandrmaldr.

ka-

Bir dier nokta udur. ktisad faaliyetlerin temel zendiricisi olan kiisel karn, bo bir aba olmasn engellemek iin bireyin, sahip olduu zel mlkiyet haklarnn, tmnden yararlanmas gereklidir. Burada devlete den grev, zel mlkiyeti ve ondan yararlanma zgrln, kanunla korumaktr. D a h a nce andmz Stuart Mili, XVIII. yzyln ortalarna doru Politik iktisadn tikeleri adl eserinde (1848), hkmetin etkisine, nemli bir yer ayrm olmaktadr. Ksaca Liberalizm, ngrd sistemin, iyi ilemesi iin Devlete, bir bakm ve bir koruma grevi vermektedir. Yalnz belirtmek gerekir ki, Liberal Kapitalist espri iinde kalmak artyla, ekonomik gelime dorultusunda, yap ve ileyiler, karmak bir hale geldike, devletin karmcl da oalm olacaktr. Bu noktaya, ilerde, yeniden dneceiz. 5. L B E R A L Z M N TANIMI

Doktrini, strktrlerini, anlatmaa altmz ve sk sk andmz Liberalizmin, baarlarna gemeden nce onu tanmlamak gerekir. Liberalizm, ou kez klsisizm, endividualizm gibi yakn ilikileri bulunduu kavramlarla kartrlmaktadr. Oysa Liberalizm anlan bu iki kavram ile e anlamda deildir. V e hemen belirtilmeli ki, bireye verdii byk neme karn, Liberalizm sadece bireyciliin felsefesi ve doktrini deildir. n c e kolaylkla bir dine kartrlan bu noktalar aydnlatmak gerekir. Klsik adam, yasalar bulan ve formle eden bir gzlemcidir. Onun iin birey, tartlmaz bir veridir. Ve zgrlk ise, gzlemi olduu sosyal sistemi kendiliinden gerekletiren bir kouldur. Liberal ise, zgrl ama edinmi bir devrimci iktisatdr (231). Bir paras olduu toplumda, kiinin zgr olmaa ba(231) Belirteyim ki, Liberal dnrler, kendi devirlerinde egemen olan koullar, Liberalizme dntrmee abalarken, devrimci idiler. Hatrlanmal ki, Orta a karanlnda, kilisenin egemenliinde ezilen insan, asrlar sren M E R K A N T L Z M dneminde, kilisenin egemenliini ikme eden D E V L E T N , boyunduruluuna gemektedir. te Liberal-

180

BER HAMTOULLAR1

lamasyla, kendiliinden doan bir sistemin oluturduunu grmekte ve bu sistemin, en iyi toplumsal sistem olduuna inanmaktadr. Bireyci ise, insan ama ve ogrl de, ara olarak ortaya koyan bir filozoftur. Tezi, Liberalinkinden daha karmaktr ; nk, ekonomik alan amaktadr. Kapitalizm ise, tarihsel olarak zel mlkiyet ve yarm mekanizmalarndan geen, bir zenginleme teknii idi. retimin gelimesi, bunun bir sonucu idi. Bu Lieralizme yaklaan ve tarihsel bir kategori haline gelen biim, Liberal Kapitalizm^ dediimiz, kapitalist biimdir. Fakat kapitalizmi, bylece teknik anlamna indirgemek mantk bir tutum olmamaktadr. nk ekonomik kalknma aamas ve durumu, ara-gere (donatm-stok) veya para ve tanr kymetlerin byk lde kullanlm olmasna, tekbl etmektedir. Bunun iin, zenet ekonomisi, Prekapitalist ve Merkantilist dnemi de, Mal - Ticar Kapitalizm tarznda nitelendirmekte, isabet olduunu sanmaktayz. Bundan trdr ki Kapitalizm, bir doktrin deil; fakat, bir sistem olduundan fiiliyatta, Liberal olabilecei gibi, devleti de olabilir. Yarmc olabilecei gibi, tekelci de olabilir (232). Fakat Liberal doktrinin ngrd strktrler ve bunlardan zellikle, retim aralarnn zel mlkiyeti olmayan Kapitalizm, elbetteki tasavvur edilemez. Bu noktalar belirttikten sonra imdi Liberalizme dnebilirim. Liberalizmin doktrinini aklarken, biri Fransa'da, dieri ngiltere'de oluan, iki aamadan getiini belirtmitirk.

Fransz liberali, yani Fiziyokrat, olaylar gzlemekle yetinmez. Bunlar anlatmak istemektedir. O n a gre, bu Doal Dzeni, insan, kendi mantnn gereklerine uyarak, gerekletirebilir. Yani Liberalizm, gerekletirilmesi gereken, kendiliinden gereklemeyen bir ey, olmaktadr. Grld gibi bu grte, bireyin nemli bir rol bulunduu iin, ayn zamanda bireycidir. nsan burada serbesttir. Bu doal ve iyi yasalarn uygulanmasna alabilir, almazsa, bunun zdrabm o ekecektir.
ler, sra ile, Kilise-Devlet nbetlemesinden geen bir diktatrlk karsnda, feda edilmi bulunan N S A N I ve onun araclyla toplumu, kurtarmak istemektedirler. Bu anlamda ve ortamda, giriimleri, elbette devrimci olmaktadr.

(232) Bkrz: L. BAUDIN: Les Doctrines Economiques, Traite d'Economie Politique, a.g.e., -iinde-, sh: 570.

ADA KTSAD

SSTEMLER

ngiltere'de ise insan, kilisenin basksndan kurtarmak, egemen bir dncedir. Liberalizm, Puritanizme balanan genel kltrel bir akmn bir aamas olarak, dnceyi kurtaran bir ek aba gibi grnmektedir (233). A. Smith 'te grdmz zere, bu en iyi doal dzen kendiliinden gerekleecektir. Burada da, tartlmaz bir veri olarak, grlmektedir. V e Liberalizm, ngiliz versiyonunda, ou kez sanld zere bireyden ok, toplumsal kara hizmet eden bir doktrin olmaktadr, nk, sosyal bireye dayanmaktadr (234). Gerekten, ilgili yerinde belirttii iin bireyciliin savunmasn yapyordu. Liberalizmi, tanmlamak, itiraf etmeli ki, kolay bir giriim deildir. Geici olarak en iyi tanmn, E. Mireaux 'nun belirttii zere, oklukla, zttyla bir tanmlama yapma giriimi olmaktadr (235). Bu dorultuda Liberalizm, gdmcln, devletiliin, kart tezi olmaktadr. Bir tek merkezden gdmclk (dirigisme) ve bizce, bu doktrinin bir iktisad politikas oln devletilik (236), toplumun en yksek iradesi, sosyal dzenin ta kendisi, ilke olarak btn iktidar elinde tutan ve btn hukukun kayna olan devletin, iktisad faaliyetleri en iyi yrtecei tezlerine dayanr. Liberalizm, Devletin zorunlu otoritesine itiraz etmemektedir. Yalnz, bu otoritenin mutlak iyi olmadna, inanmakta bunu snrlamakta ve toplumu oluturan her bireyin, devletin uymas gerektii bir doal zerklii bulunduunu belirtmektedir. ktisad faaliyetlere ise, devletin karmamasnn gerektii, bu ii zgr breylerin daha iyi yapacan, savunmaktadr. Yukarda yan kavramlarla ilikisini belirtirken deindiimiz zere, Liberalizm zel olarak, bireyciliin felsefesi deildir. Fakat, elbetteki bireycilie dayanmaktadr. nk birey, maddesel ve moral gelimelerin motr, bulma yaratma ve icat etmenin ikme edilmez bir unsurdur. Fakat, burada nuanslandnmas gereken ok nemli bir nokta var. Liberalizm, ok inanp gvendii, kendisine verilen bu byk yaratma haklan ve zerkliini, kiisel ego(233) A. PIETTRE: Les Trois Ages de Economie, Revue des Travaux de l'Academie des Sciences Morale et Politiques, 1951, sh: 72. (234) F. HAYEK: ndividualisme et Ordre Economique, (Franszca evirisi), Paris, 1953. (235) Emil MIREAUX: Philosophie du Liberalisme, Ed. Flammarion, Paris, 1950 sh: 5-9. (236) lerde deineceimiz gibi teorik alanda, incelendiinde, ilke olarak Genellikle DEVLETLK, merkeziyeti, sosyalist sistemin, bir iktisad politikasdr. Fakat, mdahaleci Kapitalizmde sistemin mantna uygun tarzda, uygulanan bir iktisad politika olarak da, Devletilikten sz alabilir.

BER HAMTOULLARI

izminin, basit bir uzants yapt anda, bu bireyden ayrlmaktadr. Liberalizmde, oklukla unutulan bu nokta, aslnda ok nemlidir. nk Liberalizmin temel amalar (A. Smith 'in, bir ka kez andmz dncelerinde belirtildii gibi), temelden toplumsaldr. Ve bireycilik, toplumsal kar salayan en etkin yol olduu iin, yceltilmektedir. Liberalizm bir dierine, temelden skca bal iki dnce yanstmaktadr. Birinci dnce, insan unsurunun son derece sosyal bir varlk olmasdr. Toplum, insan tabiatnn zgr gelimesinden oluan doal bir olaydr, tte insana, toplum halinde yaama yasalarn emreden bu temel sosyal ve i gddr. Doal yasalar, ite bu temeldn itibaren olumaktadr, ikincisi ise Doal Yasa, mdahalecilikle uyumamaktadr. Bir gruplama, tekel ve benzerleri kararlar ve otoritelerle de badamamaktadr. Liberal felsefenin temel yasas, doaldr. T o p l u m gibi, ayn tarzda ve benzer s e v i y e d e . . . Bu iki temel anlay arasndaki balant da, doal olarak, kendiliinden gereklemektedir. yle ki, Liberalizme gre, toplumlarn bir Doal Dzeni bulunmaktadr. Doal nitelii dolaysyla bu dzen, zgrlk iinde ve zgrlk araclnda daha iyi gereklemektedir. Bu dzeni oluturan ilkelerin bekisi olan devlet, bu sosyal nizamn, amiri deil, hizmetkrdr. . . Beeri faaliyetlerin byk bir ksmn ieren, ekonomik alanda ise, bu Doal Dzen, ekonomik znelerin zgr giriimleri, zel kar araylar ve genel yararn olumas ile kendiliinden doan ahenk sonucu, otomatik olarak gerekleir. Grld gibi, doktrinin temel esi, bireylerin zgr giriim hrslar ve yarm, zorunlu olarak ve otomatik bir tarzda vede en ucuz maliyetle dengeye ulamaktadr. Yani retimin, tketime; deiim rejimi, fiyat, cret gibi unsurlar ihtiyalarn ve piyasann, serbest gdmclnde, ayarlanm o l m a k t a d r . . . (237). Bu deinmeler, Naturalizmin, Rasyonalizmin ve Endividualizmin, Liberalizmin temel talarm oluturduunu gstermektedir zgrlk, eitlik, mlkiyet ve gvenlikte, ksaca, ileyiin temel arklarn oluturmaktadr. Bu noktalar belirttikten sonra ok ksa bir tanm yapmak gerekirse Liberalizm, Bireye tamnm bulunan, zel mlkiyet, zel giriimcilik aralar
(237) Bu kendiliinden ayarlayclar arasndaki, uyumazlklar iin bknz: Andre VACHET: l'Ideologie Liberale, Ed., Anthropos, Paris, 1970.

ADA KTSAD SSTEMLER

ve kr araylar ile, zgrl, ekonominin genel uyumunu ve toplumun genel yararn, gerekletirebilecek mekanizmalar iletecek tarzda kullanlmas, olmaktadr. . . Burada beliren iki nemli noktadan ilki, kiinin zel kr araylar ile, Liberal Kapitalizmin strktrlerini ileterek, ekonominin genel dengesini salamas, ikincisi ise, bunlar yaparken farknda olsun olmasn, doal bir sonu halinde, genel yarara hizmet e t m e s i d i r . . . 6. L B E R A L K A P T A L Z M N DEERLENDRLMES dieri

Liberal Kapitalizmin deerlendirilmesi, biri dnce, uygulama olmak zere, balca iki kesimde incelenebilir.

Dnce alanndaki deerlendirme, hi kukusuz yine, Liberal doktrinden yana olan iktisatlar ile kar grte olan dnrlerin, eletirilerini iermesi gerekir. D a h a ilerde Liberal Kapitalizmin, deiim aamalar ve Mdahaleci Kapitalizm dolays ile, yeniden kart grlere deineceimizi belirtmi olalm. Burada Liberalizmin leyh ve aleyhinde oln grleri zetlemekle, yetineceiz. Avn vntemi izleverek, uygulama alannda da Liberalizmin, baar ve baarszlklarna deinmek suretiyle deerlendirme yntemimizi yrtmee alacaz. A) Dnce Dzeyinde Liberalizmin Deerlendrilmesi tandklar

ktisat dnrlerin Liberalizme genel olarak avantajlar, aadaki tarzda zetlemek mmkndr.

a) Leyhte Olan Grler

aa) Ekonomik Alanda Liberalizmin Yarar Ekonomik strktrlerin oluturduklar dzende, yarma dayanan bir piyasada elde edilen (oluan) fiyat, deiim ilemi ve srecine katlan her bireye elde etmesi tasavvur edilebilecek en yksek doyumu salama olana verir (kukusuz burada, yarmn ylesine etkin olduu varsaym karsnda, her bireyin, ayr ayr fiyat zerinde yapabilecei bir etki sz konusu deildir). Bylesi bir ortamda bu deiim srecine katlanlarn tm, kollektif doyumun en yksek seviyesine varrlar. Bir dier deyi ile T o p l u m a azam sosyal verimi, salam olurlar. Bireylerin zel karlarnn toplam, genel yarara, eit olmaktadr. Burada yrtlen mantk, mate-

184

BER HAMTOULLARI

matiksel bir nitelik yanstmaktadr (238). Burada yarm ve onu gerekletiren zgrlk olgularna dayanlmaktadr. bb) Giriim zgrlnn Yarar: Yukarda ekonomik alanda, hemen salanan yararlar zetledikten sonra, zel giriimin zgrlk sayesinde ve salayabilecei nimetler, toplumun geleceini de garanti etmi olmaktadr. nk zgrlk, en iyilerin sekinlerin kendilrini gstermelerine, insann beer yeteneklerinin gelimesine olanak vermektedir. Oluan bu gl sekinler, her alanda ve zellikle ekonomik alanda, yeni ve etkin organizasyonlarla, yeni bulular ve yaratmalar ile bir gelime srecini iletir ve srdrrler. Otoriter sistemlerde bu zel giriim zgrlnn yokluunda oluan ksrlk ve gerilik, Liberalizmde almakta ve yeni gelien baz gler oluabilmektedir. cc) Sosyal Dzeydeki Yararlar: nsanlar, bir dierine balayan ilikiler, kendiliinden doal olarak doup geliirlerse, dardan yaplacak zorlayc eylemler sonucu doacak ilikiler trne oranla, daha avantajl sonular doururlar. Gerek sosyal insan, topluma, kendi zel iradesinin bilinli gc dorultusunda katlan, dier insanlara tayabildii hizmet ve salayabildii dayanaklarla ve yine dierlerinden gelen karlkl yararlar olmakla, cemiyetle kaynaan kiidir. Yoksa insan doal, duygu ve dncelerin yneltici ve beer yardmc taraflarn kurutan, bir diktatrn keyf emirleri dorultusunda robotlaarak, topluma biimsel katlmasyla deil. dd) Ahlak Dzeydeki Yarar D a h a nce andmz zere gnene ve mutluluk, alma gayreti ve tasarruf fedakrl ile, elde edilmektedir. Ksaca herkes, zel g ve yetenekleri ile lyk olduuna kavumaktadr. Bu noktada, serbest olan kii, sadece kendi zel glerine dayanmakta,
(238) Bknz, M. ALLAIS: A la Recherche d'une Discipline Economique, Paris, 1943, sh: 616, 637, 656. Ve M. BRODSKY: P. ROCHER: l'Economie Politique Mathmatique, Paris, 1949, sh: 229 v.s.

ADA KTSAD SSTEMLER

185

kendi kanatlaryla umaa alacandan, gerekten gl olmaktadr. nk, burada ne devletin ve ne de bir dierinin yardmna gvenmek sz konusu deildir. Her kes, kendi ileriyle ilgili kararlar, kendisi vermekte, kendi zel kiiliini, kendisi yaratmaktadr.

b) Aleyhte Olan Grler

Liberalizme kar yneltilen eletirilere ilerde de deinmek olanan bulacamz belirtmitik. Burada, sz konusu bu eletirilerin en arlarn zetlemekle yetineceim. aa) Liberalizmi Bizatihi Liberal Strktrler Ykacaktr (239) Bizatihi, gelien mekanizmalar ve seviyeleri dolaysyla, Liberalizm, kendini ykacak unsurlar oluturmaktadr. nk, Liberalizmin dayand yarm, ekonomik ynden en gl olann ve olanlarn zaferini hazrlamaktadr. V e giderek byyen ymalar, zendirmektedir. Liberalizmin ilk dneminde, ok saydaki kk birimlerden oluan ve hi biri tek bana piyasaya egemen olamayan bu teebbsler, bir dieri ile, bak elde savaa gireceklerdir. Bu savata, fiyat rejiminin, normal ve doal ileyii, bir kenara braklarak, rakipleri piyasa d etmek amacyla, bazan kaybetme pahasna, maliyetlerin altnda satlar yaplarak, kar teebbslerin direnme gc krlacak ve iflslar sonu, piyasa en gl teebbslerin Emri ve Kaprislerinin altna girecektir. Mcadelenin bu tr ile yklamayan rakip teebbsler, kendi aralarnda anlaarak, kr-kazanlarm srdreceklerdir. Byle olunca, Yarm, Yarm ortadan kaldrmaya ynelmektedir. Bu noktada Liberalizm, kendini ykacak glen, kendi dourmu olmaktadr. Aslnda, Liberal Kapitalizm dneminde, uygulamann sanayi dal gibi baz alanlarnda oluan bir yma, gzleminden esin kaynam alan bu grler genellemesi dnda, gereklere uyduu sylenebilir. Bununla birlikte tarmsal, zenet ve ticaret kesimlerinin, bu sz konusu yma akm dnda kald da dier bir gerektir (240). Liberalizmin daha ileri aamasnda, daha hzland ka(239) Ben belirtiyorum. Gnmzn modern deyii ve almamzn dorultusunda kalmak amac ile, yurdukardaki deyimi kullanyorum. (240) Bknz: Saint GERMES: Les Ententes et la Concentration de la Production Industrielle et Agricole, Paris, g4i. D. LYNCH: The Concentration of Economic Power, Columbia University Press, 1946.

186

BER HAMTOULLARI

bul edilebilecek ve ymaya dayanan ve Liberalizmin yklacan haber veren bu sav Liberalizmin, btn X I X . yzyl boyunca srmesine, engel olamamtr. Yarm, ortadan kaldrma giriimlerine karn, yarm anlay canl kalm ve kendini yanstmak iin, adeta frsat kollamtr (241). Sonra belirtmek gerekir ki, Liberal anlayta, daha nce deindiimiz zere devlete tannm bulunan ilevlerden biri, sz konusu Liberalizmin ileyi strktrlerinin normal yremesini salamak ve bunu gven altna almak, hususu idi. Nitekim, A . B . D . ' n i n trstlere ve Almanya'nn kartellere kar yasalar karmas, yarm kaldrma isteklerinin, karsnda devleti, bulabilecekleri gereini de ortaya koymaktadr. Yarmla ilgili deerlendirmeyi yaparken, btn ynleri sorunu gz nne almann doru olduunu sanyorum. bb) Liberalizm, Bunalmlar Oluturmaktadr ile

Liberalizme kar olan grler, dnemsel olarak oluabilen ve insanla byk skntlar, felketler getiren bunalmlar dourduunu belirtmektedirler. Daha nce doktrin aklamalar srasnda, belirttiimiz gibi, Liberalizmin, nl denkletirici mekanizmalarnn mant iinde bunalmlara yer bulunmamaktadr. ayet bir dengesizlik oluuverirse, zarar yok, bu durum geicidir ve sz konusu otomatik denkletirici glerin ilemi sonucu, hemen kaybolurlar. Onun iin Liberal rejimin dzgn bir tarzda uyguland hallerde, doktrine gre, bunalmlara yer olmayacaktr (242). ' Aslnda Liberalizmin, belli bir dnemin, belli bir strktr iin, geerli olabilecek bu sav, gelien ve deien karmak hale gelmi bulunan strktrlerde, geerliliini yitirmektedir. Nitekim ilerde deineceimiz zere, yer, yer nlenemeyen ekonomik bunalmlar belirecek ve J. B. Say 'n, fazla retimin, mahreler kanunu dorultusunda bunalmlara yer veremeyecei gr, gereklemeyecektir. V e bunlnalmlar sistemi sarsacaktr.
(241) Bknz, L. BAUDIN: Le Mecanisme des Prix, Paris, 1940. (242) Bknz, J. LESCURE: Des Crises Generales et Periodiques de Surproduction, Paris, 1938, 5. bask, Cilt: II.

ADA KTSAD SSTEMLER cc) Liberalizm, Sosyal Eitsizlikler Yaratmaktadr.

18

Yoksulluktan ve zenignlikten Liberalizmi sorumlu tutan grler, sosyal adaletsizliklerin domasn da, bu anlaya balamaktadrlar. Aslnda bu eitsizlikler, zgrln bir sonucu olmaktadr. Liberalizme gre eer, sz konusu Liberal Kapitalist sistem iyi iletilmi olursa, geni lde herkese liyaktine gre, bir olanak datlm olacakt ki, bu ise olduka adaletli bir sonu olurdu. alan, kazanan ve tasarruf eden kii, tembel kalm olana, tasarruf yapma fedakrlna katlanmam bulunan kiiye nazaran, daha stn bir zenginlie sahip olacaktr. Byle olunca, sosyal alandaki eitsizlik ve adaletsizlik, doktrine gre, Liberalizmden deil; fakat, bizatihi insanlar arasnda doutan gelen, bir eitsizliin sonucu olmaktadr. Gerek Liberalizm, gerekse buna kar yneltilen eletirilerde, gereklere karn, byk abartmalar olduu grlmektedir. Liberalizmin, zel kar ve zgrlk ilkelerinin eit ans koullarnda, uygulanmad kabul edilmelidir. Byle olunca, byk istidad bulunan fakat, doutan ok elverisiz maddesel ortamda dnyaya gelen bir insan, tersine az yetenekli, fakat, zengin bir ortamda doan kiiye nazaran, sahip olduu ans eitsizliinde, liyaktinin sonularn nasl alsn?. . . Sonra, kiilere salanm bulunan bu zel giriimcilik, zel mlkiyet ve kr-kazan haklarnn, Liberalizmde tasvip etmedii egoist dar karlar, dorultusunda smrld de bir gerektir. Liberalizmin bir dier eksiklii, otomatik denkletiricilere fazla gvenerek, emek kesimini savsaklamas ve sosyal strktrleri, ekonomik strktrlerle uyumlatracak tedbirler, n grmemi olmasdr. Dnce alannda Liberalizmin deerlendirmesine, bu deinmeden sonra, imdi uygulamadaki deerlendirmesine geebiliriz. B) Liberalizmin Uygulama Alamnda Deerlendirilmesi iyi

Her ekonomik sistem gibi, Liberal Kapitalizm de, sadece nitelikte sonular dourmamaktadr. Bu balk altnda, zetlemee alacam. Liberalizmin baar ve

baarszlklarn

18

BER HAMTOULLARI

a) Liberal Kapitalizmin Baarlar (1850-1914)

D a h a nce andmz Endstriyel Devrim, Bat lkelerinde Liberal Kapitalist sistemin byme, yaylma ve gelimesine byk dayanaklar salam olmaktadr. nl eserinde W. Sombart, Kapitalizm gelitirici yenilikler r e j i m i d i r ; isterse sz konusu bu yenilikleri, kendisine kar yneltilmi bulunan yarma kar koyabilmek iin olsun; ister yeni giriimlere balamak ve zellikle, bu yeni yntem ve teknikleri uygulayarak, verimi artrp, kr seviyesini ykseltmek iin olsun (243) yeni bulu ve gelitirme bir zorunluluktur, demektedir. Gerekten Liberal Kapitalizm, sermaye birikimi sayesinde, giriilen sosyo-ekonomik deimeler sonucunda Bat Toplumunu gelitirip, deitirebilmitir. Mainizmin doup gelimesinden beri, endstrilemi lkelerin toplam retimi, durmadan artmaktadr. V e bu lkelerin strktrleri de, ayn paralelde deiip gelimektedir. Tarmsal kesimin (I. sektr) aktif nfusu giderek azalm, endstriyel kesimin (II. sektr) ve hizmetlerin (III. sektr), aktif nfus oranlar, tersine oalmtr. Strktrel deimenin, gstergeleri olan bu gelimeler, Liberal Kapitalizm aamasnda, balatlm ve yaylmtr. 1850 yllarnda Sosyalizmin teorisyenleri, Liberal Kapitalizmin, keceini haber vermee balamlardr. Oysa X I X . y.y. sonlar, Kapitalizmin byk baarlaryla damgalanmaktadr. Ayn dnemlerde K. Marks, bir sosyal formasyon, muktedir olduu btn retici glerini gelitirmenin son snrlarna yaklatktan sonra ancak, ortadan kalkabilir, elemiyor muydu? Gerekten, Marks'n, nl Komnist Beyannamesi ile Kapital, yaynland dnemi izleyen bir zamanda retim gleri, ylesine bir gelime srecine girdiler ki, deil Kapitalizmin gemii, insanlk tariki bile, bylesi bir geliime tank olam a m idi (244). Gerekten, Liberal Kapitalizmin 1850-1914 dnemi arasnda gerelletirebildii maddesel byme, daha nceki dnemdekilerle karlatrlamayacak kadar yksek bir seviyededir. Biraz sonra, ayrntlarna nisbeten daha fazla girmee alacam bu baarlarn, bu noktada genel hatlarn saptamaa alalm.
(243) W. SOMBART: L'Apogee du Capitalisme, a.g.e., Cilt: I. sh: no. (244) Fritz STERNBERG: Le Confit du Siecle, Ed du Seuil, Paris, 1956, sh: 25-26.

ADA KTSAD SSTEMLER

18

Yukarda, Liberal Kapitalizmin hzl bir teknik gelimeye ve retimin geni lde oalmasna olanak vermitir derken iki, nemli noktay belirtmi oluyorduk. X I X . yzyln balarnda, endstrilemi Liberal Kapitalist lkelerde, dnya nfusunun % o'u yaarken, yzyln sonlarnda bu oran % 30 lara kmtr. Ekonomik gelime, nfus dnda da byktr. 1860 -1913'yllar aras endstriyel retim, 7 misli oalmtr. Demir retimi, 1855-1859 yllar arasnda 5,1 milyon tondan 57 milyon tona kmtr. 191 o ile, 913 yllar arasnda, elik retimi, 0.06 milyon tondan 53 milyon tona kabilmitir. Sanayilemenin hz hakknda, sanayiletiren sanayinin, bu iki nemli retim maddesi, fikir verebilmektedir. ehircilik olgusu, Avrupa ve K u z e y Amerika'da yaylmaktadr. Uluslararas ticaret, 1851 lerde 997 Milyon Sterlin iken, 1913 lerde 10,7 Milyon Sterline ykselmitir. Hi kukusuz, global dzeyde cretler ve hayat seviyesi de, ykselir. 1850-1913 yllar arasnda ortalama reel gelir art, % 70-100 arasndadr (245). Bu gelimelerin olumlu yanlarn kaln izgileriyle belirttim. Bununla birlikte, Liberal Kapitalist lkelerin egemenlii altnda bulunan koloniler, bu gelimenin ykn, iine girdikleri geni bir yoksulluk ile (246) ekmektedirler. Bunun yannda, sistemin isel strktrel bozukluk ve elikilerinin yaratt bunalmlar, ekonomik alandaki baarlar, imdilik geici olarak zmekte ve Liberalizmin gcn kantlamak isteyenlere, dayanak olmaktadr. imdi bu baarlara, biraz daha ayrntl deinmee alalm. aa) Hayat Dzeyinin Ykselmesi Liberal Kapitalizmden nceki Bat Avrupa halknn hayat seviyesi, gnmzn, iktisaden en geri kalm lkelerin dkl civarnda idi (247).Gerekten, Avrupa o tarihlerde geri bir kt'a idi.
(245) Burada yanstmaa altmz rakamlar iin Bknz: F. PERROUX: Le Capitalisme, Paris, P . U . F . , 1962. LESCURD ve GERARD: Histoire Economique X I X - X X Si6cle, Paris, Col, Armand Colin, 1963, Cilt: I. F. STERNBERG: Le Conflit du Siecle, a.g.e. J. M. ALBERTINI: Capitalismes et Socialisme a l'Epreuve, les Ed., Ouvrieres, Paris, 1970. (246) F. STERNBERG: Le Conflit du Siecle, a.g.e., sh: 25-26-27. (247) J. MARCHAL: Cours d'Economie Politique, a.g.e., sh: oo-o.

BER HAMTOULLARI

Nitekim Turgot, bir yazsnda : tahllarn fiyat, ucuz olduklar zamanlar da bile, bunlar halk tarafndan satn alnamayacak birer lks mal durumunda idi, demektedir (248). Liberal sanayi kapitalizmin, yaam dzeyini byk llerde ykselttii, bir gerektir. F. Perroux'nun belirttii zere: X I I I . yzyl prensinin lks, orta snfa mensup bir insann yaayabilecei bir seviye haline geldi (249). Bu gelimeleri, hi bir iktisat yok saymamaktadr. Hele, son eserinde kapitalizmi deerlendirirken, Sosyalizme dnmnn olasln belirten nl J. Schumpeter, ayet kapitalizm, andmz bu baarlarn 1928 y. dan sonra bir yarm y. yl daha srdrebilirse, halk ynlarnn btn katmanlarnda yer alan yoksulluun ortadan kalkabileceini, sylemektedir (250). Eer Bat lkelerinin tmnn yaam dzeyi, XIV. Louis'nin, egemen olduu dnemin sonunda 1,8 gstergesi ile yanstlrsa 1830 'larda bu hayat dzeyi 2,2 dzeyine km olmaktadr (251). ngiltere ve A . B . D . lerinde ortalama gelir seviyesi, byk llerde, artlar gstermitir (252). Hemen belirtmek gerekir ki, genel dzeyde bir iyileme sz konusudur. bb) Nfus Art Yukarda andmz bu hayat seviyesindeki iyileme ve gelimelerin etkisi sonucu, iyi beslenme, bakm, tbb gelimeler gibi nedenlerin dorultusunda, Liberal Kapitalizmin srd lkelerde, nfusun oald gzlenmektedir. D a h a sonra insan besleyebilme olanaklarnn domas ile hijiyen ve tbtaki gelimelerin salad sonular birleerek, nce ortalama mr seviyesini uzatp, lm oranlarn azaltmtr. Bylece yksek bir doum ve lm oranndan, orta bir doum fakat dk bir lm seviyesine geite, demografik patlama olu(248) T U R G O T : Lettre sur la Liberte du Commerce de Grains, Ed. Daire, 1770, Cilt: I. sh. 247 (249) F. PERROUX: Le Capitalisme, a.g.e., sh: 63. (250) J. SCHUMPETER: Capitalisme, Socialisme et Democratie, a.g.e., sh: 65-66. (251) Bknz: J. FOURASTIE: Machinisme et Bien-Etre, Paris, 1951 Ed. Minuit, sh: 56-73(252) Bknz: C. CLARK: Economic News-Brisbane, Nisan-Haziran 1946.Bknz, S.: KUZNETS: National Product Since 1869, N.B. E. R.,NewYork, 1946, sh: 52-56 ve aag.

ADA KTSAD SSTEMLER

mu, sanayiin retmek ve satmak iin ihtiya duyduu yeterli nfus unsuru bylece olumutur. Nfusu 1790'larda 4 milyona yakn olan A . B . D . ' l e r i , 1914'y. da 100 milyona kacaktr (1800-1924 aras Avrupa'dan A.B.D. lerine 60 milyon kii g edecektir). Avrupa kt'asnn ise (Rusya dahil), 1800 lerde, nfusu milyonken 1900 lerde 400 milyona kacaktr (253). 180

Bu nfus art, ekonomik ve teknik, endstriyel gelime ile birlikte ehirleme olayn hzlandracak, bu ehircilik sorunu ise, ilikili noktalarda, ekonomik gelimeyi besleyecek ve doal olarak, konut yapm, ulam, gda, su, elektrik, snma ve psikolojik trden bir yn sorun yaratacaktr (254). cc) Endstriyel retimin Artmas Burada ksaca tketim ve retim mallarnn art hzn belirtmee alacam (255). Liberal Kapitalizmin aamas, ekonomik gelimede bal bana bir dnem olmaktadr. Bu dnem, aa yukar 1860-1913 yllarn rtmektedir. Yn halindeki retim, endstriyel faaliyet kesiminde aadaki izelgenin de gsterdii gibi, daha ak bir tarzda grlmektedir. Aadaki izelge, Liberal Kapitalizmin uyguland lkelerin balcalarndaki endstriyel retimin artn gstermektedir. Bu rakamlarn yanstt geliimin anlam nedir? 1860 lardan 1913 e dek, dnya sanayi retimi, d a h a nce belirttiimiz gibi, 7 misli bir art kaydetti. 1870'lerden sonra ise, 5 misli bir art gstermektedir. Bu arada Fransa'da, bu art 4 misli, ngiltere'de ise
(253) Nfus hakknda geni bilgi iin bknz: - L. CHEVALIER: Demographie Generale, Paris, Dalloz, 1951, sh: 599. REINHARD ile ARNENGAUD: Histoire de la Population Mondiale, de 1700 1790 a 1960, Paris, 1961. J. VIALATOUX: Le Peuplement Humain, Paris, les E, Ouvrieres, Cilt, 1957, 1959. (254) XIX, yzylda ehirlerin gelimesi hakknda, bknz, , P. GEORGE: La Ville, le Fait Urbain. Paris, P . U . F . , 1952. Ch. GEORGE: Les Villes, Paris, A. Colin, 1952. (255) Bu noktada kullanlan rakamlar, F. STENBERG'in, Le Confilt du Secle, a.g.e., den alnmtr.

BER HAMTOULLARI
ZELGE 4: Liberal Kapitalizmde Sanayi retimi (1860-1914) (1913 = 100) Yl 1860 1870 1800 1890 1900 1910 1913 Almanya 14 18 25 40 65 89 IO ngiltere 34 44 53 62 79 85 100 Fransa 26 34 43 56 66 89 100 Rusya 8 13 17 27 1 84 100 talya

A.B.D. , 8 17 '7 39 54 89 100

Dnya Ortalamas 14 26 26 43 60 80 100

17 23 40 57 99 100

Kaynak: F. Sternberg: Le Conflit du Siecle, sh: 14.

3 misli bir gelime yanstmaktadr. izelgenin yanstt c'ier bir nokta, 1860 lardan balayan, her on ylda, endstriyel retimin hzlanp, byddr. rnein, A . B . D . ' l e r i n d e , 1913 ylndaki, sanayi retiminin seviyesi, 1860 lara grece 12 misli, Almanya iin ise, ayn hz 7 misli, bir artn olduunu gstermektedir. Gelime seyrinin bu farkll 1 8 1 3 - 1 9 1 3 dneminde, Liberal Kapitalizmin egemen olduu lkeler aras endstriyel gcn, sralann deitirmektedir (256). Aadaki izgilge bu deimenin seyrini yanstmaktadr.
ZELGE 5. Endstriyel retimde Bat lkelerinin G Sralamas. G Sras 1. 2. 3. 4. sra sra sra sra 1860'larda ngiltere Fransa A.B.D. Almanya 1870 ngiltere A.B.D. Fransa Almanya 1880 A.B.D. ngiltere Almanva Fransa 1890 A.B.D. Almanya ngiltere Fransa 1900 A.B.D. Almanya ngiltere Fransa

Yukardaki izelgeden de grlebilecei gibi, A . B . D . 1880'lerden itibaren, ingiltere'yi ikinci sraya itip, birinci sray igal edecektir. 1890'larda ise, birinci gelen A . B . D . ' n i , Almanya izleyecek, ingiltere, nc sraya inecektir. A . B . D . ' i ile Almanya'nn byk gelimeler gstermesi, biraz ilerde deineceimiz gibi, Liberal Kapitalist sistemin gelimesi, yaamas ve yaylmasnda, gnmze dek sren etkiler oluturacaktr.
(256) Belirtmek gerekir ki, endstrilemi Bat lkeleri aras bu gelimenin seyri, KAPTALST SSTEMN, isel evredeki atmalar ve dnyaya yaylp, kk salmas bakmndan son derece nemli sonular douracaktr. Ekonomik egemenliin, ngiltere'den A.B.Devletlerine gemesi, Avrupa Kapitalizmini, A.B.D.'leri kapitalizmin karsna getirecektir. Gnmzn, Avrupa Ortak Pazar denilen, A . E . Topluluu, temelden Avrupa Kapitalizminin, Amerika kapitalizmi ve sosyalist sistem karsnda savunmak gerei ve yararna bal bulunmaktadr.

ADA KTSAD SSTEMLER

retim mallar reten endstri, zellike 1860-1913 dneminde, son derece byk gelimeler gstermektedir. 1800 ile 1860 yllar arasnda sanayi kapitalizmi, zellikle tketim, tekstil ve gda sanayiini gelitirmee balad. 1860'lardan itibaren ise, memleketimizde yaygn olan deyimiyle ar endstri 'nin geliim hz, Batnn sanayilemi lkelerinde gerek, nfus art, gerekse aktif nfus orannn ok stnde bir geliim gstermektedir (257). Metalrji ve maden kmr gibi endstri dallarnda, ancak 1860'lardan itibaren balayan gelimenin, tketim sanayiine grece gecikmesinin nedeni, 1800 ile 1850 yllar arasnda, Bat lkelerinde Kapitalist retim Biiminin, en kesin kalknma aamasna henz varmam olduuna balanabilir. nkii, X I X . yzyln, ancak ikinci yarsnda Kapitalist gelime, en karakteristik zelliklerini kazanacaktr. Sanayilemi lkelerden ingiltere, Fransa, A . B . D . ve Almanya iin, demir, elik ve maden kmr retimi, aadaki tarzda geliecektir. Demir retimi, 11 kat artacaktr: 1855-1859 da 5,1 Milyon ton iken; 1910-1913 te 57 ,1 Milyon tona kacaktr. elik retimi; 893 kez oalacaktr: 1857 Y . ' d a 0,06 Milyon ton iken; 1910-1913 Y . ' d a 53,6 Milyon tona kacaktr. Maden Kmr retimi, 12 kat artacaktr: 1855-1859 Y . ' d a 86 Milyon ton iken; 1913 Y . ' d a 1023,7 Milyon tona kacaktr. Yukardaki rakamlar, retim mallar retiminin artnn bir tr gstergesi saylan temel rnlerin, byk llerde artm olduunu gstermektedir. Bu tr temel mallarn retimindeki art, makinalarn saysn arttracak koullarn yaratlmasn, ulamn gelimesini, ksaca retim, mallar retecek mallarn oalmasna yollar am bulunmaktadr. Ayn tarzda tketim mallarnn retimi de gelimektedir. 1900 lere kadar, daha hzl artan tketim mallar, bu tarihlerden sonra,
(257) 1850 ile 1900 yllar aras, dnya nfusu, % 37 orannda artarken; endstriyel retim, % 700, orannda oalacaktr.

BER HAMTOULLARI

hzlanan retim mallar tarafndan alacaklardr. Bununla beraber, hem retim, hem de tketim mallarnn retimi bu dnemde, nfus art o annn zerinde seyredecektir. Kolaylkla anlalabilecei gibi, bunun anlam, kii bana den tketim mallarnn giderek arttdr. Bir dier deyimle, aadaki rakamlardan da izlenebilecei gibi, retimin, nfus art orann amas, Mill Gelirin ve kii bana isabet eden ortalama gelirin arttn da gstermektedir.
ZELGE 6. retim ve Tketim Mallarnn oalhas (1860-1913) Yllar retim Mallar Tketim Mallar 1860 11 25 1870 18 32 1880 3i 45 1890 50 61 1900 75 80 1910 100 98 1913 110 106

Yukardan beri deindiimiz bu retim ve tketim mallarnn fazlal, dier koullarla bir araya gelince, 1929 larda, byk bir ekonomik bunalma yol aacak bir hza varacaktr. . . dd) Ulatrma Ara ve Gerelerinde Byk Gelimeler

K a r a ve Deniz ulam yollar ve aralarnda meydana gelen byk gelimeler ve deimeler sonucunda, sz konusu dnemdeki ekonomik deimeler sonucunda, sz konusu dnemdeki ekonomik dier gelimeleri desteklemi, beslemi ve Endstriyel Devrimin, btnlemesine olanak vermitir. Dier bir sonu, bundan sonra anacamz dnya ticaretinin gelimesine de, byk katklar olmutur. Ulam yollarndaki byk gelime, kendini nce demir yollarnda gsterilecektir. 85oy. da, dnya'da sadece 35.000 km. demiryolu varken; 19 14 y. da 1. 000.000 km. ye kacaktr. Buradaki art oran 30 mislinden fazladr. Bat A v r u p a ' d a 1850-1914 dneminde, demir yollar, 10 misli oalacaktr. A . B . D . ' i n d e ise, 1850-1914 dnemi iinde, 14.500 km. den 424.000 km. ye kacaktr. Art oran yine 30 mislidir. Demir yollarnn bu art ile, lokomotif ve hznda da byk gelimelere yol amtr. Doal strktrn ortaya kard engellerin almasnda, zellikle tnel amak gibi alanlarda byk gelimeler gerekletirilmitir. Demir yollar kesimi, nemli bir en-

ADA KTSAD SSTEMLER

15

dstri kolu haline gelmitir. Bir iki rnek anmakla yetinelim: 1853 ylnda Fransa'da 1 .222 lokomotif varken; 1913 ylnda; 14.344 bine kmtr. Yine 1853 ylnda 26.000 vagon kullanlrken ; 1913 ylnda 425.000 civarna kmtr, bu gelime. Bu ulam yolunun iletilmesi, istihdam alann, byk lde geniletmi bulunmaktadr. Fransa'da, 1850 'lerde 3 1 . 6 9 3 ii, demir yollarnda almakta iken; 1914 ylnda, bu say 360.000 'ne km bulunmaktadr. Ayn tarihte, A . B . D . ' i n d e , bu alanda 1.700.000 ii almaktadr, grld zere, bu demir yollar, garlar, makinalar, bakm ve iletmesi, byk bir i gcne alma alan salam oluyordu. Bu demir yollarnn, lkelerin, ekonomik balantlarn ve btnlemesinde, ok olumlu bir rol oynuyor, ticaretin gelimesini hzlandrp, maliyetlerin drlmesine, byk etkileri oluyordu. Demir yollarnn ekonomik alana salad btn nemini belirtmee, burada olanak yoktur. Yalnz unu belirtelim ki, bu alandaki gelimeler, mal ve hizmet ile birlikte insanlarn dolam, ok kolaylamtr. I ticareti gelitiren bu ynleri yannda, d ticarette de byk bir gelitirme etkisi olmutur (rnein; 1913 te Fransa'ya d lkelerden gelen 48 milyon ton ithaltn 18 milyonu, demir yollar ile yaplyordu). Ksaca, demir yollarnn bu geliimi, Bat lkelerinin, her birinin iinde, blgesel dzeyde bir uzmanlamann gereklemesine yol amtr (deniz ulatrmasnn gelimesi de, uluslararasnda, bylesi bir uzmanlamaya yollar aacaktr). Bunun dnda, ayn lkelerde, nfusun, yresel ve sektrel dalmn da kolaylatrm olmaktadr. Deniz ulamnda da ayn tarzda byk gelimeler olumaktadr. X I X . yzyln ilk elli ylnda, buharla ileyen makinalar, deniz ulamnda giderek artan bir hzda uygulanacaktr. Fakat 1850 lerde, gelimenin temeli atlm olmaktadr. Gemilerin boyutlar bymekte, yk tama gleri artmakta, hzlar ykselmektedir. rnein, Avrupa-Amerika arasn amak 1830 larda 40 gnde ancak yaplabilmekte iken, 1850 lerde bu sre 15 gne inebilmek tedir. Svey kanalnn almas, Londra'y Bomba'ya balayan srede % 42 orannda bir ksaltma (tasarruf) yaptrabilmitir. Grld g i b i v gemicilik alanndaki teknik gelimeler, karadaki ulam yollar gibi, byk ve ekonomik alanda etkin olmutur. Bu noktada, Bat lkelerinin her birinde, meydana gelen farkl gelimelere ve deniz ulam alanndaki irketlerin bymesine dein-

16

BER HAMTOULLARI

mck gereini duymuyoruz. Yalnz bu deniz ulamndaki byk gelimeler sonucu, 1914 yl arefesinde, ou Bat lkelerinde bulunan 20 ye yakn ve 10 milyon tonluk bir deniz trafii ihtiyacn karlayan, byk limanlarn kurulabilmi olduunu belirtmekle yetinelim. D a h a nce belirttiimiz gibi, deniz ulamndaki bu gelimeler, dnya ticaretinin byk llerde artmasna hizmet edecektir (258). Piyasa genilemesi, teebbslerin boyutlarn bytecektir. Dnya pazarlarna egemen olmak iin, kartel ve trstler oluacak, devletin yardm istenecektir. ee) Yeni Ulam Aralarnn Gelimesi Teknik alandaK gelimeler sonucu, kara ve hava yollar ile ilgili alanlarda, bisiklet, otomobil ve uak sanayiinin gelimesi salanmtr. rnein, 1891'y. da Fransa'da 150.000 bisiklet var iken; 1814 y. da 3,5 milyon bisiklet bulunacaktr. Fakat yeni bir dneme girii haber veren, otomobil olmaktadr. Bu dnemde, uak sanayii ise, otomobil kadar, ekonomik hayatta bir neme sahip deildir. Ancak g o g ' y . ' d a Beriot'nun Man denizini amasndan ok sonra, gelimeye balayacakt (259). ff) D Ticaretin Gelimesi Buraya kadar deinmee altmz unsurlarn etkisinde oluan ve deien strktrler, d ticaret strktrn de gelime ynnde deitirecektir. 1850 ile 1913 tarihleri arasnda dnya ticareti on misli bir art gstermitir. Demek oluyor ki, bu dnemde d ticaret byk bir
(258) Kara ve Deniz ulatrma konularnda yararla baklabilecek eserler: -- L. M. JOUFFROY: l'Ere du Rail, Paris, A. Colin, 1958. H. PEYRET: Historie des Chemins de Fer en France et Dans le Monde, Paris, E . E F . l . , 1949. R. VERNEAUX: l'Industrie des Transporis Martimes au X I X Siecle et au Commencement du X X , II. cilt, Paris, Pedone, 1903. J. GODECHOT: Histoire de l'Atlantique, Paris, Bordas, 1947. A. SIEGFRIED: Suez et Panama, Paris, A. Colin, 1940. (259) Ch. DOLLFUSS ve H. BOUCHE: Histoire de l'Aeronautique, Paris, l'Illustration, 1942. J. WOLFF: Entreprises et Firmes: Ford et Renault, de Leurs Debuts 1914,
Revue Economigue, -iinde-, 1957, N o : 2, sh.: 296-373

ADA KTSAD SSTEMLER

gelime iine girmi, Liberal Kapitalist yaylmann ve oransal olarak daha az gelimi aamalarda bulunan lkelerden sermaye, ham madde tamann en etkin arac olmutur. Bylece 1914 y. da, i n giltere, Fransa, A . B . D . ve Almanya gibi drt lke dnya egemenliini paylar. I9i3'y.'da sadece Almanya'nn d ticareti, 1850'lerde dnya ticaretinin tmnden daha fazla grlmektedir. Aadaki izelge, dnya ticaretinin bu geliim seyrini yanstmaktadr.
Dnya Ticareti (1850-/913) Yllar 1851 1860 1880 1900 1910 1913 (1929 fiyatlar ile ngiliz liras, Milyon olarak) 997 1 903 4.230 6.610 9-05 10.710 Gsterge % 100 190 424 662 907 1.074

Kaynak: C. Clark: The Conditions of Economic Progress Londra, 1940

Buraya kadar nemli noktalarn zetlemekle yetindiimiz Sanayici Liberal Kapitalizmin baarlar, btn ekonomik kesimlerde grlmektedir. Bu baarlar yannda, Liberal kapitalizmin, bunalmlar da bulunmaktadr. Sz konusu bu bunalmlara gemeden nce, andnz bu baarlarnn daha nce andklarmz dnda kalan nedenlerine deinmek gerekir.

b) Liberal Kapitalizmin Baarlarnn Dier Nedenleri

Andmz dnemde Liberal Kapitalizmin zaferini, d a h a nce akladmz, endstriyel devrimin sonunda, giderek daha da gelien teknik ilerlemelere baka unsurlarda eklenerek, geliim sresini hzlandrmlardr. Bunlardan balca, A . B . D . ' v e Almanya' nm kapitalist birer g olarak belirmesi ile koloniyalizmden emperyalizme geiin avantajlardr. imdi bu nokta zerinde duralm. aa) A.B.D.'nin Ekonomik Bymesi

Amerika gibi bakir ve zengin topraklar zerinde, A . B . D e v l e t lerinin ekonomik bir g olarak olumas, Kapitalist sistemin kaderi bakmndan son derece nemli bir aama yanstmaktadr. Dnya kapitalizmine genel dzeyde salad bu yarar dnda zellikle, Bat Avrupa'nn Liberal Kapitalizmine de, byk destek-

18

BER HAMTOULLARI

ler salamtr. Aslnda, Bat Avrupa'dan beslenen, A . B . D . ri kapitalizmi, bu karlkl ilikiler iinde, kendisini adeta douran Anne Avrupa 'ya da byk yardmlar olmutur. A . B . D . r i kapitalizminin bu dzeydeki zelliklerine deinmekte yarar vardr. n c e , A.B.D.'ndeki kapitalizm, Bat Avrupa'y sarsan glkler aamalarndan, farkl Strktrleri sonucu, gememitir. Avrupa'nn ne iddetli feodal dnemi, ne de Merkantilizmin skcl ve Kolbertizmin kat devletiliini yaamadan, Kapitalist aamaya gemitir. Bu nemli fark, Amerikan Kapitalizmini Avrupa'nnkinden ayrmaktadr. Kzl derililerle olan sava, byk lde bo saylan, K u z e y Amerikan kt'asn deerlendirmede, kenarda kalan bir epizodtan baka bir ey deildir. A . B . D . rinin, K u z e y Amerika kt'as zerinde olumas, yaylmas ve endstrilemesi sreleri srasnda geni bir i gcne ihtiya olacaktr. T a m bu srada ise, gelimeye balayan ve nfus patlamasnn sonucu olan fazla i gcnn tmn ememeyen A v r u p a lkelerinin isizleri, A . B . D . ' i n e g edeceklerdir. Bilhassa 1 900 -1914 yllar arasnda kimi zaman ylda bir milyona varan bu g, 1830-1920 arasnda aa yukar 36 milyona ular. Demek oluyor ki, A . B . D . rinin Avrupa kapitalizmine salad (ve ondan yararland) ilk yardm, isizliin yaylmasn engellemektir. Dier yandan A . B . D . r i , giderek kefedilen yeni tarmsal alanlar ilemek ve endstriyel gelimesini hzlandrmak iin, retim mallarna, ksaca donatmna muhta bulunmaktadr. Grld gibi balangta, bu tr mallar sanayilemi A v r u p a rettiinden, A . B . D . rindeki bu talep, A v r u p a Liberal Kapitalizmi iin, ok deerli bir pazar oluturacaktr. Bu noktada, Avrupa sermayesi atlantii ap A . B . D . rinde, retim mallar reten, sanayi dallarnn olumasna, byk katklar yapacaktr. Bu da sz konusu yardmn ikinci aamasdr (260). Yalnz A . B . D . ' i , gelimeye baladka ve A v r u p a ' d a n gelen nitelikli ii says g snrlandka; bu noktadaki yetersizlii alma yntemlerinin yeniden organizasyonu ve teknik gelimelerle, makinalamaya hz verilmi ve endstrile.me sreci hzlandrlmtr.
(260) Aslnda, Avrupa'dan Amerika'ya akan bu sermaye, nce tekstil sanayiinin ihtiyalarn karlayacak, sonralar ise, demir yollar yapmna ynelecek ve daha sonralar da ar endstriye girecektir.

ADA KTSAD SSTEMLER

Bu dnemde A . B . D . ' i son derece sk koruyucu tedbirlerle mill sanayii korumu ve geni i piyasasnn uygun boyutlar, Liberalizmin sadece, braknz yapsnlar ilkesinin uygulanmas iin, uygun bir alan oluturmutur. Birde A . B . D . rinin doal strktrlerinin zenginlii hatrlanrsa, buradaki kapitalist gelimenin kolayl daha iyi anlalm olur. Bu noktalara deinmenin zorunluluu urdan ileri gelmektedir. Bu andmz gelimeler, dev teebbslerin gerek endstriyel imparatorluklarn olumas sonucunu douracaktr. e dnk ekonomik fetihlerin A . B . D . ' i gibi geni bir lkede henz bitmemi olmas, A . B . D . 'ini, bu aamada d emperyalizme ynelmekten alakoymutur. Fakat bu uzun srmeyecektir. Emperyalizme, ksaca biraz ilerde deineceimizden konumuza dnelim ve Avrupa'nn Liberal Kapitalizmine, andmz bu noktada, byk yardm olan Amerikan Kapitalizminin niteliini zetleyelim. oklukla Avrupa'nn zihinsel strktr farkl ve serven zevki, yiitlii olan insanlarnn g etmesinden oluan A . B . D . leri halknn, dinamik bir giriimcilii bulunmaktadr. Doal ve fiziksel strktrler zengindir. Gelimenin nnde, ekonomik ve sosyal strktrlerin kat direnmelerinin kat engellerini amak sz konusu deildir. Bu ortam, giriimcilerin, yaratma gcn kolaylatracak yaplara sahiptir. Burada, A . B . D . ri kapitalizminin, Avrupa'ya oranla daha dinamik olduu sonucu kmaktadr. Y u k a r d a andmz zorunluluklar sonucu oluan byk trstler, tekellere gidecek, Liberal Kapitalizmin, andmz, ileyiini engelleyecek ve devletin kontroln davet edecektir. Kapitalizmin ilemesine devlet, iyi bekilik yapacaktr. bb) Almanya'nn Kapitalizme Katlmas Yukarda belirttiimiz gibi, 1880'lerden itibaren Almanya'da sanayi Kapitalizmine katlmaktadr. Almanya'nn kapitalist sistemi gelitiren bu katks yannda, bu lkede oluan Kapitalizmin, niteliklerinde de farkllklar bulunmaktadr. zellikle, A l m a n K a pitalizminde ibirlii, grup halinde hareket etme ve endstrilemede Devlet karmlarnn, bykl gibi, nitelikleri gze arpmaktadr. cc) Emperyalizmin Etkisi Kapitalizm, dinamik bir retim biimidir. Geliiminin balang dnemlerinden itibaren bu dinamizm, iki sonu dourdu: Bi-

BER HAMTOULLARI rincisi, retim metodu tekniklerini durmadan gelitirilmesi sonucunda i gcnn srekli olarak iyiletirilmesi ve veriminin arttrlmas. kincisi ise, kapitalist retim biiminin, kapitalist ncesi retim biimlerinin ya yklmas veya sosyal tabakalarla birlikte, sz konusu bu kapitalizm ncesi retim biimlerinin btnlemesini salamak suretiyle geniletilmesi: Bu yntem, kapitalizmin, hem uyguland lke iinde, hem de ticar ilikileri bulunduu yabanc lkeler iinde, geerli bulunmaktadr. Birinci D n y a Savana n gelen dnemlerde, Liberal Kapitalizmin andmz byk gelimesi, retim, d ticaret, kr, cret, mill gelir, gibi dallardaki byk baars, itiraf etmek gerekir ki, kapitalist retim biiminin, o zamana dek, rastlanmam bir tarzda genilemesi sonucudur. Mill piyasalarn boyutlarn aan bu fazla retim zemberekleri, d pazarlara doru yaylmay hayat bir sorun haline getirmektedir. Kolonyalizmin ikinci aamas, zellikle 1850'lerden sonra balayacaktr. Balangta hkmetler ekingendir. Sonra an ve iddetli bir tarzda yer yzne egemen olma yarna kacaklardr. Bir ka on yl iinde benzeri grlmemi bir kolonyalizm oluacaktr. Sadece 1876 ile 1900 yllar arasnda, koloniletirilmi uluslarn nfusu 300 milyondan 500 milyona kmaktadr. Bu lkelerin yzlm ise, 25 mil. k m 2 den 52 mil k m 2 ye kmaktadr. Bu rakamlarda, yar koloni hale, indirgenmi in bulunmamaktadr (261). Milliyetilik yarnn bu durumun olumasnda byk rol bulunmaktadr. Ekonomik yeni bir g olarak beliren Almanya'nn korkusu ,ingiltere'yi dnyann en gl lkesi olduunu dorulamaya srklemektedir. Alsace - Lorraine 'in kaybetme aknl iinde bulunan Fransa, Afrika H i n d - i n ' i n d e , giritii yeni fetihlerde, psikolojik telafiler, aramaktadr. Bylece ve giderek koloniyal yaylmalar, emperyalizme doru kaymaktadr. Teknik gelimelerin destekledii endstriyel genilemeler ve bymeler, devletin de yava, yava desteinde her geen gn, daha fazla h a m madde ve yeni pazarlar bulmay zorunlu bir hale getirmektedir. Endstrilemi her lke, daha fazla retmek iin ihtiya duyduu ham maddeyi salayacak ve rettii fazlay satn alacak bir piyasa avna kmtr.
(261) J.M. ALBERTINI: Capitalismes et Socialismes a l'Epreuve, a.g.e., sh: 59.

ADA KTSAD SSTEMLER

Bylece Liberal Kapitalist lkelerin, hem ham rrjaddc depolar, hemde rettikleri yn halindeki mallarnn pazar olan bu az gelimi lkeler, Bat lkelerinin gelimelerinde byk bir destek salam olmaktadrlar.

c) Liberal Kapitalizmin

Baarszlklar:

Yukarda zetlemekle yetindiimiz halde, sz konusu dnemde Liberal Kapitalizmin byk baarlar salad ortaya kmaktadr. Fakat bu geni apl avantajlarn birde olumsuz cephesi bulunmaktadr. Aslnda andmz dnemde, Liberalizmin sinesinde oluan baarlarn tm ve sadece, bu sistemin doktrin ve strktrnn bir sonucu saylamaz. Ekonomik byme ve gelime alannda gerek lkelerin iinde, gerekse, uluslararas strktrlerdeki, Liberalizmin bizatihi dorudan bir sonucu saylamayacak bir dizi olumlu unsurun faydal etkileri bir araya gelip, sz konusu baar ortamn yaratmtr. Bana sistemin yapsndaki oluumlu yapsal deime ve gelimeler eklenince, bu dnemde bile doan, ekonomik sosyal ve moral alanda oluan bunalmlar, elikiler, rtllebilmi, hafifletilebilmitir. Olumlu yanlarna karn Liberal Kapitalizm, ekonomik ve sosyal strktrler arasndaki uyumazl, kkten zecek, mekanizmalar gelitirememitir. Hele, belli bir dnemin strktrleri iin n grlen, ileyi mekanizmalar ve ilkeleri, zaman ve mekn iinde, deimeye tabi olan bu strktrlerin, sonular ile bir araya gelince, ekonomik, sosyal ye moral yaplarda oluacak bunalmlar, Liberal kapitalizmin, mdahaleci kapitalizme doru yol almasn salayacaklardr. Biraz ilerde Mdahaleci Kapitalizme geii hazrlayan nedenleri toplu bir tarzda inceleyeceimiz iin, bu noktada, Liberal K a pitalizmin, bunalmlarna ok ksa bir deinme ile yetineceiz. Ekonomik ve sosyal bunalmlar, szcn ak anlam ile Sanayi Kapitalizmi dnemini damgalayacaktr. D a h a nce incelediimiz Ticar Kapitalizm, bir dier deyim ile eski r e j i m , alk ve salgn hastalklar oluturuyor, ulam yetersizlii, bu bunalmlarn iddetini arttryordu. X I X . yzyl ise, dnemsel olarak beliren, fiyat seviyesini korkun llerde drerek, teebbsleri iflsa srkleyen ekonomik bunalmlarn olumasna tanklk edecektir. Fazla retimin besleyecei, bu bunalmlar, sosyal bunalmlara e-

BER HAMTOULLARI iik edince, kt sonular byyecek, ngiltere ve Fransa'dan sonra, genelleip yaylacaktr. imdi bunlara ksaca deinmee alalm. aa) Ekonomik Bunalmlar Bu bunalmlarn, incelediimiz Sanayi Kapitalizmi bakmndan ilki, 1815 'Y. da ngiltere'de oluacaktr. Avrupa kt'as kuatlmas sonucunda, d piyasalarn almasn, byk bir iyimserlikle dnen ngiliz mteebbisleri, fiyatlarn ykselecei varsaymna dayanarak, Avrupa kt'asnn ihtiyacndan ok daha fazla bir mal stoku, biriktirmilerdi. Bu noktada doan ve daha sonralar da tekrarlanp yaylacak olan bu retim ile tketim (arz talep), arasndaki uyumazlk, ekonomik bunalmlar besleyecektir. Bu ortamda iiler, ba kaldracak, kendilerini isiz braktklar kuruntusu ile, retim aralarn ve fabrikalar tahrip edeceklerdir. Yine ngiltere'de 1818 y. da grlen bir ticar bunalm, yeniden sosyal alanda karklklara yol aacaktr. Nihayet 1825' Y . ' d a oluan nc bir bunalm, dier iflslar yannda, 70 bankada yer alacak ve bunun yankdar, dier Avrupa lkelerine de yaylacaktr. Fiyat dleri korkuntur (pamuk iin % 60, demir iin % 27. ngiliz ticareti, 1 8 2 5 ^ 3 8 , 9 milyondan 1 8 2 6 ^ 3 1 , 5 milyon, ngiliz lirasna der). Bu tarihten sonra ise, sanki sz vermiesine, her 8 ylda olmak zere dzenli bir tarzda, oluan bunalmlar, her geen gn daha geni blgelere uzanmaktadr (262). Yalnz unu belirtmek gerekir ki, bu tekrarlanan ve 1850 yllarna dek sren bu bunalmlara bakarak, Kapitalist sistemin yklacan sanan M a r s gibi dnrlere karn, Liberal Kapitalizm, gerek teknik ve sanayi de ilerlemeler gerekletirmektedir. O halde, bu bunalmlar neden? Aslnda, bu ekonomik ve sosyal bunalmlar temamen Liberal Kapitalizme balamak gtr. Dier nemli nedenler, kapitalizmin geleneksel tarma ve zenet zerine gerekletirilen endstriyel baarlar ile, bu yeni retim biimine, idar (kurumsal) ticar-teknik nitelikteki dier strktrlerin uyumsuzluudur. Tarmsal alanda (ngiltere), kapal hale gelen tarlalar ile yeni retim biim biimi, tarmsal ve zenet kkenli ve henz
(262) Bknz, J. LESCURE: Les Crises Periodiques de Surproduction, a.g.z., Paris, Sirey. A. D. GAYER, W. W. ROSTO W, A. Jacobson-SCHVVARTZ: The Grovvth and Fluctuation of the British Economy, 1970-1850, Oxford Clarendon Press, 1953.

ADA KTSAD SSTEMLER

203

endstrinin temamen ememiyecei bir isizlik ordusunu ortaya karmtr. Bu koullar iinde, dk cret bir yasa haline gelmektedir. Bu ise, tketimin bunalmlarn arlatracaktr. Yukarda andmz idar strktrlerin, yeni kapitalist retim biimi ile uyumlaamamas frenlemektedir. Banka ve kredi yaplar da, bu yeni duruma uymak iin uzun bir zaman isteyecektir. Fakat Liberal Kapitalizmin, bu dalgalanmalara gs gerebilmi olmas, global retimin olduka yksek olmas sonucudur (263). Fakat, daha sonralar da ilerde aklayacamz gibi, 1873 ten 1896 ylna dein, yine, ngiltere'de oluan, byk ekonomik kntlerde ve Kapitalist lkeler aras, temeli ekonomik nedenlere bal savalar sonucunda ve sosyal alanda oluacak yn halindeki isizlik sonucu, Liberal Kapitalizmin ilkeleri, yaama glerini yitireceklerdir. Bu gelime, Kapitalizmi deimeye gtrecektir. bb) Sosyal Bunalmlar Sanayi kapitalizminin, ilk sosyal bunalmlar, ngiltere'de tarmsal alanda oluan devrim sonucu, grlecektir. Byk tarmsal iletmelerin olumas ve retim tekniinin gelimesi, bu kesimde yn halinde bir isizlik yaratacaktr. Sonra endstrilemenin ilk aamalarnda, kapitalist ncesi zenet iilerinin, direnii oluacak; fakat, bu noktadaki kavga, sanayinin lehine sonulanacaktr. Bu iki alanda balayan savam ve oluan isizlik, iileri, kapitalistlere kar duruma itecektir. Sosyal strktrlerle, ekonomik strktrler arasndaki bu uyumsuzluk, ii snfnn, zellikle X I X . yzyln ilk yarlarnda, ilerin yoksulluu tarznda, saysz yaynlara konu olmutur (264). D a h a nce andmz zere, cretlerin seviyesi son derece ddktr. ocuk ve kadnlar, geni lde altrlmaktadr. alma koullar olduka ar, alma saatleri bazen gnde 15 saate kadar kabilmekte; fakat, 12 saatin altna inmemektedir. M . Niveau'nun belirttii gibi, Liberal Kapitalizminin, endstrileme(263) F. PERROUX: Le Capitalisme, a.g.e., sh: 48. (264) Georges LASSERRE: La Vocation de l'Europe: Socialiser Dans la Liberte, Paris, 1941, sh: 21 v.s. 1

BER HAMTOULLARI sinin bu ilk aamalarnda i Sefaletinin, tablosunu belirtmek iin, Marksist olmak art deildir (265). Gerekten, Jean - Babtiste Say gibi, Liberalizmin nc dnr ve bizatihi mteebbis olan bir kimse bile, 1815 lerde ngiltere'ye yapm olduu bir gezinin intibalarni anlatrken: bir ii, en byk saygya lyk gayret ve almay gsteren bir ii bile, harcamas gerekenin ancak
O 4

n,

hatta oklukla

J 2

sini bile

kazanmamaktadr

diyecektir. Yine 1835 Y. da, Andrevv Ure adnda bir anketi, ngiliz tekstil imalthanelerinde alan 11 yann altnda 4.800 erkek ve 5. 300 kz ocuu saptamaktadr. Fransa'da 1840 'larda yaynlanan, D. Villerme'nun nl raporu, iilerin ok g hayat koullar ve ocuklarnn nasl feda edildiini, iyice yanstmaktadr (266). Bu almamz ieren yntem erevesinde, anlan ekonomik strktrlerle, sosyal strktrler arasndaki derin bir uyumazl yanstan, sz konusu i Yoksulluunun temelinde iki nemli neden bulunmaktadr. Sz konusu bu gen Liberal Kapitalizmin, ii snfna kar ok cimri ve kskan davranmasnn ilk nedeni, bizatihi endstrileme srecinin henz olgun bir aamaya gelememi olmas sonucudur. Akladmz ve XVIII. yzyln sonlarnda kendini gs teren yeni bulu ve yaratlarn, iyi sonu verebilmesi iin, geni bir ara ve gere donatmn oluturmak, vazgeilmez bir zorunluluktur. Madenleri iletip, retmek, retim mallar retecek fabrikalar kurmak gerekmektedir. Donatm btnleme dorultusundaki bu abalarn tm, ok
(265) M. NIVEAU: Histoire des Faits Economiques Contemporains, a.g.e., sh: 116. (266) Sosyal strktrn bu dnemde, yanstt byk bozukluklar hakknda, bilgi, dierleri yannda u eserlerde bulunabilir: E. LEVESSEUR: Histoire des Classes Ouvrieres et de l'Industrie en France Depius 1970, Jusqu'a NOS Jours, Paris, 1903. E. DOLLEANCE: Histoire du Mouvement Ouvier, 1830-1871, Cil: I, Paris, 1938 C. R. FAY: Life and Labour in the I9th Century, Cambridge, 1920. P. LOUIS: La Condition Ouvriere En France Depuis Cent ans, Paris, P. U. F.,
I951-

Ch. RIST: Duree du Travail Dans l'Industrie Franaise de 1820-1870, P. E. P., -iinde-, 1897, sh: 137.

ADA KTSAD SSTEMLER

youn bir sermaye birikimine bakmaktadr. retilen rnlerin srekli bir tarzda, byk bir ksmn yeniden retim alanna yatrmak gerekli olmaktadr. Ulusal kaynaklarn, yatrm ile gerekletirilen yeni endstrilemenin btn rneklerinde iletilen sre budur. nk sanlmaktadr ki, sz konusu bu endstriyel donatm, bir kez oluturulduktan sonra, ancak beer ihtiyalarn tmn, ykselecek hayat seviyesi dorultusunda karlayabilecektir Strateji bu olunca, ihtiya duyulan bu byk yatrmlar gerekletirebilmek, ister maddesel, ister beer btn retim glerinin, yakn tketime ynelmesini nlemek ve yatrmlara kanalize etmek vazgeilmez olmaktadr. (267) nk sermaye birikimi oaldka, sanayileme temelinden fkracak yeni ve zengin donatm sonucu Kapitalizm, daha fazla zenginleecek ve bylece daha az cimri davranabilecektir. Kolaylkla anlald zere burada, mahrumiyete davet edilen ii snfdr. Hemen deineceimiz zere, dnemin dier strktrleri, emek unsuruna bylesi bir politikay empoze ettirecek bir durumdadr. Bylece ikinci nedene gelmi olmaktayz. D a h a nce deinmi olduumuz gibi, X I X . yzyln balarnda Liberal Kapitalizm ilkelerini uygularken, ii kesiminin bir dernek, sendika v.b, rgtler kurmas yasaklanm, Laissez - Faire'izm egemen klnm ve Korporasyonlarda kaldrlmt (268). Burada belirtilmesi gereken bir nokta, retim unsurlarndan emek (alma) Liberalizm anlayndan fiilen yararlanamyordu. Bu nokta, Liberalizm iin bir ayrk saylabilir. Bylece, ii kesimi, ok daha varlkl gl sermaye sahipleri ve mteebbisler karsnda, hukuksuz, himayesiz kalmtr. alma koullar ve cretlerin seviyesi, serbest piyasann, eit koullar ve yarm iinde deil, fakat, daha zgr, daha zengin, daha bilgili ve daha gl olan patronlarn tek tarafl iradesine gre
(267) Belirtelim ki, XIX. yzyl Liberal Kapitalizmi, rnein, ntiltere ve Fransa, ayn
M O D E L empoze ettii gibi, Rus halkna, Sovyetlerin, ilk kalknma plnnn endstrilemeyi salamak iin, ayn trden bir mahrumiyet ykleyeektir. Bu bir neslin, sonra gelecek nesillere daha iyi bir hayat seviyesi salamak iin, tad F E D A K R L I K , olmaktadr.

(268) Liberalizmi daha nce tanmlamtk. Piyasa seviyesinde, Liberal bir ekonomi, ilke olarak korporatif ve gdml ekonominin tersine, alma ve rekabet zgrlnn
egemen olduu, dzen olmaktadr. Fakat uygulamada, sz konusu bu alma zgrlnden sadece sermayenin egemen olduu kesim yararlanm, emek kesimi iin, uygulamada bir snrlama getirilmitir.

BER HAMTOULLARI

saptanyordu. Hukuksal hi bir korunma ve hak arama olana olmayan sosyal strktr, bylece, ekonomik strktrn diktatrl altna girmi olmaktadr. ki strktr arasndaki atma ve uyumazlklar, i dengeleyicilerle giderilemediinden bilinen ii hareketleri ve isyanlar ile, yeni dengeler aranacaktr. nk, iinin, hak sahibi olmad bir ortamda, sz konusu donatmn mkemmelleerek, sermaye birikiminin hzlanmas, prodktivitenin artmas, otomatik olarak ii kesiminin yoksulluunun kalkmasn salayamaz. nk oalan bu verim ve retim, ii kesimine belli llerde kanalize edileceine, belli bir grubun lks ihtiyalarn karlamaa da ynelebilir. Bylece ii kesimi iin tek kurtulu olan sendikalar oluacak ve alma piyasasnda, isizliin ve yoksulluun sefaletinin btn arl altnda, bir dierini kran, i gc yarmasn, nliyecektir. Sosyal strktrlerde meydana gelen bu deime ve gelimeler (ngiltere'de 1824 'y. da sendika kurulacak, Fransa'da ise grev hakk 1 864 'y. da, sendika hakk ise 1 884 'y. da alnacaktr), ii kesiminin yaama koullarn, dzeltecektir. Fakat, sosyal strktrlerde meydana gelen bu deiiklik, ilerde de deineceimiz gibi, siyasal ve ekonomik strktrlerde oluacak dier gelimelerle, karmc kapitalizme gtrecektir (269). Bylece Liberal Kapitalizmin baars, sadece, gelitirici bir dizi unsuruna balanamaz. X I X . yzyln yarsndan itibaren strktrlerde meydana gelen deimeler, Kapitalizmi, balang aamasndaki Liberalizmden uzaklatrmtr. Ar ve T a m Yarm yerini, teebbsler aras savam ve anlamaya, birlemeye terketmektedir. Rejimin baarsnda rekabet ve yarn yerine, organizasyon abalarnn byk bir arl olan gayretleri olacaktr. Giderek, aydnla kavuan bir dier husus, serbeste giriimde bulunmak, Liberal Kapitalizmin, geici ve ikinci derecede gelen bir nitelii olmaktadr. Bylece bireysel giriimlere, grup halindeki, birlikte faaliyetler egemen olmaktadr. Bu tutum, Liberal Kapitalizmin strktrlerinde, byk bir deimenin olutuunun gstergesi saylabilir. imdi Liberal Kapitalizmin deiim aamalarna geebiliriz.
(269) Burada, ahlk deerlerde, maddesel zenginliin peinde ar bir tarzda komann ve parann, ilhlatrlmasnn sonucunda meydana gelen bozulmalara deinmeyeyeceiz.

KNC KESM
LBERAL KAPTALZMN DEM AAMALARI Bat Uygarlnda X V I I I . yzyln sonu ve X I X . yzyl boyunca, fetih savalar ve siyasal alanda meydana gelen byk devrimlerden de daha nemli bir deime ve gelimeler, Endstriyel Devrime, balanabilecek olular btndr. Byk modern endstrinin mainizmi, teknik bulular, retime yepyeni yollar ayordu. Yzyllardan beri son derece zenginleen, mal ve ticar evreler, mekanik endstri dalnda, hzlandrc, srkleyici yatrm yapabilecek hazr sermayeye sahiptirler. Bu yeni glerin itii dorultusunda, eski sosyo-ekonomik strktrler, bozulacaktr. Yeni retim glerinin ortam doal olarak, yeni beer ilikiler, yeni sosyal ekonomik biimler ve strktrlere tekabl edecektir. X I X . yzylda Liberal Kapitalizmin uygulamadaki baarlar daha nce, andmz sakncalar ise daha sonra kendini gsterecektir. Liberal Kamtalizm, gerekten maddesel ve saysal alanda, byk baarlar gsterebildi. Endstri alanndaki, byk mteebbisler, son derece nemli gelimeler yaratabildiler. Tekniin hzl geliimi, endstrinin artsz arasz yenilenmesi, ulam, ticaret, hatta tarmsal alanda bir dierini besleyip destekleyen byk gelimeler gerekleiyor. Liberal Kapitalizm, denilebilirki, 18601880 yllar arasnda zenginlik, gnen ve gelime inancnn egemen olduu bir ortamda, baarlarnn doruklarna eriiyordu. Doktrinal Liberalizm muzaffer oluyordu. Liberal iktisatlar, bu baarlara bakarak, strktrel sorunun zldn ve Liberal Kapitalizmin, evrensel ve srekli olduuna inanmlard. Bununla beraber, Liberal Kapitalizm bu baarlarnn doruklarna eritii bir z a m a n d a ; X V I I I . yzyldan beri urad derin gelimeler sonucu, endstriyel lkelerde reaksiyonlar yaratyordu. 1873 Y.'da oluan byk bunalm, bu dorultuda nemli bir

BER HAMTOULLARI

gsterge mahiyetindedir. Sosyal strktrlerde, ii snfnn Sefaletinin, reaksiyonunun bizzatihi, kazanlarn arttrmak ve istikrara kavuturmak iin, ekonomik strktrlerde, kapitalist teebbslerin reaksiyonu ekleniyordu. zellikle 1870-1880 dneminde Liberal Kapitalizmin strktrlerinde derin deimeler olumutur. retim ile tketim arasnda, sosyal strktrlerle ekonomik strktrler arasndaki atmalara, uluslararas ticaret alanndaki uyumazlklar eklenecektir. i snf dnda, ne denli paradoksal grnrse grnsn, Kapitalist evrelerin yneticileri de, Liberal sisteme uzun bir sre dayanamayacaklardr. levini, daha byk bir kr ile kapatmak isteyen mteebbisler, Liberal Kapitalizmin temel ilkelerini ve doal dengelerini sarsacaktr. Hatta denilebilir ki, Liberal Kapitalizmin bu sonuncu noktada bozulmasnda, Kapitalist evrelerin Liberalizmin zne kar direnmeleri, sendikal eylemlerden daha etkin olmutur. Neo - Liberallerin dncesine gre Liberal Kapitalizm, ldrlmedi, intihar ederek lm (270), olmaktadr. Ksaca andmz strktrel deimelerden baka Birinci ve kinci Dnya Sava, ekonomik bunalmlar ve zellikle Sosyalizmin bir iktisad sistem olarak olumas gibi nemli nedenler, Liberal Kapitalizmin egemen olduu lkelerde, devleti, ekonomik hayata karmaya davet edecek; bylece, Karmc Kapitalizm aamasna geilecektir. Karmc Kapitalizmi douran nedenlere, doktrin ve strktrne gemeden nce Liberal Kapitalizm'de, meydana gelen deimeleri, zetlemee alacam. I. LBERAL KAPTALZMN DEMES

Liberal Kapitalizm, daha nce de deinmi olduum gibi balca u temele indirgenebilir. Kapitalist teebbs, el zeneatlar teebbsnn yerine ikme oluyor. retim biimi deiiyordu. retimin, maddesel ve beer unsurlarn salayabilecek sermaye gcne sahip olan mteebbis, hem igc, hemde sermayeyi bitiik bir tarzda ve ilkel aletlerle alan zanaatkarlarn yerine ikme oluyordu.
(270) G. PIROU: La Crise du Capitalisme, Sirey. Paris, 1934, ile B. LAVERGNE Essor et Decadence du Capitalisme.

ADA KTSAD SSTEMLER Bu teebbs kk boyutludur. retimin her dalnda, bylesi ok sayda bir ok teebbs bulunmakta, piyasada kar karya gelmektedir. Bu teebbsler henz ne bir dieriyle birlemi ne de bankalara baml bir haldedirler (271). Btn bu teebbsler, ihtiya duyduklar retim unsurlarn kendileri salar ve rettikleri mallar serbest piyasalara aktarrlar. D a h a nce belirttiimiz zere, meslek veya devleti her trl ekonomik karmalar, dzenlemeler ortadan kalkmtr. Liberal Kapitalizm'de devlet, kiiler ve teebbsler aras dzenlenen anlamalara uymay, ksaca, dzenin iyi ilemesine gzclk etmekle yetinmektedir. Liberal doktrine yarm, hem hukuk hem de uygulanma alannda srmektedir. Demek oluyor ki, retimin, tketime uyumlamas gibi, btn ekonomik dallar aras uyumu, yarm salayacaktr. Liberal Kapitalizmin ileyi strktrleri, daha nce belirttiimiz gibi, giriken mteebbisin, kr-kazan motr, mal ve beer byk sorumluluk anlay ve zellikle serbest yarm dzenleyicisinin, mkemmel almasna dayanyordu. Burada, alc ve satclarn, kendilerine mmkn olduu llerde daha fazla mteri ekebilmek iin giritikleri serbest yarm zerinde de biraz durmak gerekir. Liberal iktisat dnrlerin, ycelttikleri ve zellikle 20-30 yl kadar gerekten ekonomik gelimelere byk dayanaklar salayan yarm, ok gl bir dengeleyici ileyiler oluturmaktadr. Ksaca anmak gerekirse; 0 Fiyat mekanizmalarnn serbeste ileyen yasalar, yarm mal ve hizmet retiminin btn piyasalarnda bir uyum salayacaktr. reticiler, mterilerini artrabilmek iin, mallarn niteliklerini srekli iyiletirecek ve fiyatlar, maliyetler civarnda tutup srmden kazanmaya bakacaklarndan tketiciler, bu iten son derece yararl kacaktr. Bu noktada teebbsler aras yarm, ar krlar giderecei gibi yerini korumak iin teebbsleri, srekli kendilerini yenilemeye, yeni geliimleri izlemeye ve gelimeye zendirmektedir.
(271) Fakat, kukusuz onlarda kk ve ok sayda olan bankalara kredi iin bavurmaktadrlar.

BER HAMTOULLARI

9 Demek ki yarm, ekonomik ve teknik gelimeyi gl bir tarzda zendirerek harekete geirmektedir. nk, yeniletirmeler sayesinde, kalitesi dzelen bir rnn, maliyet fiyat da azalabilmektedir. Bylesi bir rnn ekecei fazla mteri kitlesi, rakip, dier teebbsleri de, mterisiz kalmamak iin, modernleip gelimeye yneltecektir. Bylece .yenileme ve yaratma araylar krlar arttrdndan, btn dnyada yaylp, genelleecektir. Sonra yarm, ekonomiye son derece gl bir esneklik kazandrmaktadr. T o p l a m nfusun bileimlerinde, yaama seviyesinde veya zevk yapsnda meydana gelen deimeler, tketicilerin arzularn deitirmektedir. Bu durumda, eski mallara doru oluan taleplerin, yeni mallara doru gelimesi karsnda, reticiler glerini bu yeni talepleri karlamaa ynelteceklerdir. Bu durumda reticiler zerinde, zorlayc hi bir tedbir uygulamaa gerek yoktur. Bu i kendiliinden ayarlanacaktr. Grld gibi, Liberalizmin Mkemmel Yarm anlay, ekonomik btn uyumlar salayan otomatik bir g niteliine sahiptir. Fakat Liberal Kapitalizmin bu teorik emas, uygulama alannda ancak belli strktrlerde ileyebilecektir. Gerekten, snrlar kesinlikle tarihsel alanda saptanamayacak bir sre ileyen bu strktrler, ekonomik gelime ve deimeler sonucunda, artk ileyemeyecektir. nk Liberal sanayi kapitalizminin, strktrleri deimitir ve eski strktrler iin n grlen ileyi modelleri, bu yeni yaplara uygun gelmemektedir. Ksaca dnce ile uygulama arasnda farkllklar olumutur. imdi bu deimeleri izlemee alalm. i - E K O N O M K SEL S T R K T R L E R D E DEMELER:

Liberal Kapitalizmin, n grlen doktrinal dzeydeki ilkeleri dorultusunda ileyebilemesinin, belli koullar bulunmaktadr. Her eyden nce, her insann, kendi dnce ve hareketlerinde zgr ve sorumlu olmas gerekmektedir. nsanlar da masallar gibi, dnyann bir ucundan, dierine serbeste dolaabilmelidirler. Geni piyasalar zerinde bir dieriyle yar halinde bulunan, saysz teebbs ve kii arasnda yarm, eksiksiz ve serbest bir tarzda ilemelidir. Bu mekanizmalar ilerken, toplum aleyhine ileyen btn unsurlar, ekonomik tercihler ve seimler konusunda giderilsin (272).
(372) Louis MARLIO: Dictature ou Liberte Le Point de Vue Economique. R . D . M . , 15 Haziran 1939, Cilt: III., sh: 795.

ADA KTSAD SSTEMLER

Ekonomik zgrlk, bireyin zevk ve karna gre faaliyetlerini yapmada tamamen serbest tercihlere sahip olmasndan ibarettir. Ekonomi, her kii, sermaye ve i gcnn, kendi sorumluluu altnda, diledii gibi, hi kimseden emir ve izin almadan kullanabilmesi halinde ancak, Liberal, saylabilir (273). Kiinin bu ekonomik giriimlerine dardan, her karm doal kanunlarn ilemesini engellemektedir. bu

Hemen bu noktada belirtelim ki, Liberalizm daha balangta i gcnn serbest hareketini salayacak ilkelere ters den uygulamalara gz yummutur. Ekonomik strktrlerdeki deimeler ve gelimeler ise, giderek ekonomik Liberalizmin ilkelerine ters den eilimler ve ortamlar oluturacaktr. Aada ekonomik nitelikteki bu olulara deinmeden nce nemli bir noktay belirtelim. Liberal Kapitalizmin ekonomik strktrlerini deitirip yarm ve ok saydaki teebbs rejiminden, yma ve tekellere dayanan egemen gruplarn deimesine gtren, nemli derin nedenler nelerdi?. . . Balca temel neden olabilir: Q Ulatrma ve haberleme aralarnn ve olanaklarnn hzla yaylmas sonucunda, ulusal piyasalara uluslaras piyasalarn eklenmesi ; 0 Bireycilik (Endividalizm) ile Liberalizm m bulunan gizli atmann, gn na kmas; arasnda bala-

0 Nihayet, Ekonomik Liberalizmi oluturan Fransa ve ingiltere'den daha farkl gelenek ve grlere sahip olan A . B . D . ' i Almanya'nn, dnyann egemen ekonomilerine katlvermesi. Bu noktada belirtmek gerekir ki, ekonomik Liberalizmin d ilikiler strktr byk lde deimektedir (274).
(273) A. BUISSON: Sur la Route du Liberalizm R . D . M . , 1 ubat 1935, Cilt: I., sh: 666. (274) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz: HAUSSER, MAURAIN ve BENAERTS: Du LMralisme l'Imp<Malisme (1860-1878), Coll, Halphen ve Sognac, Cilt: XVII. L. POMMERY: Aperu d'Histoire Economique Contemporaine (1890-1952), cilt, Paris, Medicis, 1952.

BER HAMTOULLARI

A) Yarm (Rekabeti), ldren Yarm Liberal Kapitalizmin gelimesi srecinin balang aamalarnda iki nemli unsur bulunuyor: Biri hukuksal strktr, dieri ise, psikolojik strktr trnden olmak zere. Hukuksal olan Serbest Yarm, psikolojik olan ise, kiisel kar, idi. Gerekten, balangta ok saydaki kk ve eitli teebbslerin, zgr olarak ve kendi karlarna en uygun tarzda ilemek amac ile kurucular arasnda, ekonomik bir yar ve mcadele balar. Denilebilir ki, bu mcadele, uzun bir zaman srer. Erken veya ge, zellikle sanayi kesiminde, en gl olann, en gsz olanlar zerine bir egemenlik kurmasyla sonulanr. Bylece teebbsler arasnda, en iyi durumda olan, en iyi donatma, ynetime ve ynteme sahip olanlar bu mcadelede, muzaffer olur. Piyasalarn geniletir, retim kapasitelerini oaltrlar. D a h a gsz olan teebbsler piyasay terkederler. Bu srecin sonucu teebbslerin strktrn deitirir. Rakibi ile ba edemeyen teebbsler, onunla birlemeye veya anlamaya ynelirler. Buradan byk teebbsler oluuverir. Liberal Kapitalist lkelerin tmnde X I . yzyln ikinci yarsnda, bylesi bir ymann olutuunu, Fransa, Almanya, ingiltere ve A . B . D . v.b. deki, btn saymlar ortaya koymaktadr. Bu ilk aamadr, ikinci aama ise, dorudan bu ilk aamaya bal bulunmaktadr. Ekonominin belli bir kesiminde, ymann balamas ile, Liberal Kapitalizmin, ok saydaki kk teebbslere dayal olan yaps, imdi, az saydaki, ok byk teebbslere dayanm olacaktr. Bu aamada reticiler, eer yine bir dierleri ile yarma devam edecek olurlarsa, bu eylemleri iki sonu dourabilir. Gelitirilmi mekanik ara ve gerelerle donatlm bulunan ve byk bir igc kullanan bu byk teebbsler, retimlerini son snrlarna kadar zorlayacaklardr. Btn bu byk teebbslerin toplam retimi, piyasaya srlnce, grlecektir ki, retilen mallar yn, ihtiyalar, daha dorusu, tketicilerin satn alma gcn atndan, fazla retim sorunu ortaya kacaktr. Her teebbs rettii mallar satabilmek iin, rakiplerinin mterilerini ekmee ynelecektir. Bunun ise en iyi yolu, fiyatlar krmak olabilir. Bu fiyat drmelerine, rakip teebbsler de, ayn taktik ile karlk verecektir. Bu etki ve tepkiler sonucunda,

ADA KTSAD SSTEMLER

fiyatlar genel seviyesi kecektir. V e hi kimse bu kn maliyetler seviyesinde kalacan, garanti edemez. ok muhtemeldir ki, hi satmamak yerine, zararna sat tercih edilebilir. Bu koullar ise yarm srdrmenin, hi bir reticiye yarar salamayaca ve tersine, bundan sadece tketicinin yararlanaca gerei ortaya kmaktadr. Bu durumun bilincine vardklar zaman, mteebbislerin kiisel karlar, yarmaktan, onlar alakoyacaktr. Ksaca Liberal Kapitalizmin, ileyi strktiirnn iki ana motr olan, Yarm ve Kiisel kar (Menfaat) bir dieriyle atr bir hale gelmektedir, Bir dier deyimle, bireycilik, Liberalizm ile atr bir hale gelmektedir, bu yeni strktrlerde. Bylece, nce endstriyel kesimde oluan, teebbs ymalar, sonra teebbsler aras anlamalar, ad ister, kartel, ister trst, grnm ne olursa olsun, daima, ekonominin bir kesiminde, yar ve rekabeti, snrlayan veya kaldran bir kurulu sz, konusudur. Grld gibi, formlletirildikleri zaman, yrrlkteki ok saydaki eitli ve kk teebbs strktrne dayanan strktrlere uyan, Liberal Kapitalizmin, ilke ve ilevi mekanizmalar, az saydaki byk teebbslerin egemen olmaa balad bir ekonomik yapya artk uymamakta ve bu ortamda mteebbislerin, kr araylarn doyuramadklarmdan, anlamlarn yitirmektedirler. X I X . yzyln ortalarnda bu durumu gzleyen Proudhon'un, Rekabet, Rekabeti ldrmektedir, nl slogan gerekleecektir. B) Bu Deimenin Yn: Ekonomik strktrlerin deien bu ereveleri, Liberal Kapitalizmin, otomatik olarak denkletiren bu uyumlatrc ileyi ilkelerini, hangi olularla ksmen veya tamamen iptal etmitir? Bu alandaki deimeleri, balca iki kesimde toplamak gerekir: Byk birimli teebbslerin, yma sonucu oluan Kapitalizm ve bunun normal sonucu olan Tekelci Kapitalizm. imdi bu iki oluumun, Liberal Kapitalizmin otomatik denkletirici mekanizmalarn nasl ilemez hale getirdiini ayr, avr ksaca incelemee alalm. C ) Byk Birimli Teebbslerin Olumas Liberal Kapitalizm X X . yzyla doru yalnz dsal ilikilerinde deil; bizatihi sistemin i strktrlerinde meydana gelen de-

BER HAMTOULLARI

imelerle sarslacak ve otomatik ileyiini kaybedecektir. Bizatihi kapitalizmin bymesi ve gelimesi sonucunda kk teebbslere dayal ve piyasa kanunlarna gre ileyen Liberal Kapitalizm bu kez, piyasaya egemen olmaa alan gruplarn oluturduu byk byk teebbsl kapitalizme yerini, brakacaktr. Bylesi bir oluma, yle sanlmaktadr ki, 1780-1880 dneminde balam ve 1914 ylna dein yava, ondan sonralar ise, hzl bir gelime gsterecektir (275). Oysa, Liberal Kapitalizmin, and mz otomatik ileyiinin baz koullar vard Kapitalizmin en nde gelen teorisyenlerinden Ricardo'nun da belirtmi olduu gibi, eer ekonomi, aralarnda hi birinin dorudan fiyatlar zerine etkili olamayaca, kk boyutta teebbslerden olutuu z a m a n ; ancak, bu otomatik mekanizmalar ileyebilir. Ancak bu koullarda, fiyat mekanizmas, rn, tketime, tasarrufu, retim ile uyumlatrabilir; sermaye ile emek unsurlarnn dalmn gderek sistemi, en yksek yarar gerekletirecek dengeye kavuturabilir. K k ve saysz teebbslerin yerine, byk ve az saydaki teebbsler geince; en byk ekonomik yarar salayaca belirtilen bu otomatik mekanizmalar, ilemez oldu. nk modern tekniklerin sonucu olarak, sabit sermayenin, hareket halindeki sermayeye oranla byk bir arlk ve egemenlik kazanmas, daha nce olduka esnek olan bir retim organizasyonu yerine; talebin ve zevklerin dalgalanmalarna kar hzl ve srekli bir tarzda uymak istidadnda olmayan kat organizasyonu olan bir teebbs tipini, ikme etmi oldu (276). Gerekten ekonomik bunalmlar konusunda uzmanlam dnrlerin belirtmi olduklar zere, ekonomik knt karsnda; sabit sermaye olarak, gl bir tarzda ara ve gere donatmn yapm bulunan byk teebbsler, kk teebbslere grece, bu elverisiz olan konjonktre kar duramazlar. Zira bu byk teebbslerin sabit masraflar yk, normal zamanlarda, ancak, bol bir retim sonucu ekilebilmektedir. Mutlak rakam olarak son derece byk olan bu masraflar, fazla retimin, ok saydaki her rn birimine blnnce, lafiflemektdir. Oysa bunalmlar oluunca, azalan satlar dorultusunda, retim
(275) J. MARCHAL: d'Econoraie Politique, a.g.e., sh: 152. (276) F. PERROUX: Capitalisme et Communautc du Travail, Libr, du Receuil Sirey, Paris, 1938, sh: 14-17.

ADA KTSAD SSTEMLER

15

de azaltlnca, bu sz konusu sabit masraflar, d a h a az rne blnp ykletilince, tanmaz bir arlk oluturmaktadr. Demek oluyor ki, ekonomik bunalmlar sonucunda, teknik donatm ynnden daha zayf durumda bulunanlar (ki bunlarda sabit masraflar seviyesi dktr), g durumlara, byk teebbslere nazaran daha kolaylkla, kar durabilirler. Bu konuda, zellikle personel ile ilgili masraflarn azaltmak suretiyle durumlarn kurtarabilirler. Grld zere, Liberal Kapitalizmin balang dnemlerinde en zayf ve en iyi ilemeyen teebbsler giderildikleri halde; sz konusu bunalmlar ortaya ktklarnda, daha byk ve modern teknik donatmna sahip olan teebbsler elimine edilmi olmaktadr. Burada, Liberal Kapitalizmin otomatik mekanizmalarndan biri, artk ilememektedir. Bylesi bunalmlar karsnda, byk teebbslerin yok olmamak iin, kendi aralarnda, ok deiik yntem ve yollarla (genileme, birleme, itirak yntemleri veya, dikine-dzeyine yma biimleri ile) ymaya gitmektedirler. Liberal ve endstriyel kapitalizmin uygulamadaki ncleri, yalnz kalan adamlard. ou teebbsleri tek balarna d yardm olmadan, kurmu oldular. V e teebbs tamamlandnda bir ka kiiden olumaktayd. Mainizm dnemi, daha yeni balyor, retim snrl bir sermaye ile yrtlebiliyordu. Dolays ile teebbs, piyasa zerinde egemenlik kurabilecek byklkte deildi. Bylesi bir ortamda, t a m ve mkemmel bir yarm emas, iyi ileyebiliyordu. Teebbsler aras yma istisna idi. a) Teebbslerin Ymas X I X . yzyln ikinci yarsndan itibaren, teebbsler arasnda ortalama byklklerini ykseltme ynnde bir eilimin olumas (277), ile yma olay kendini gsterecektir. Bu olua, Almanya Krupp (278), A . B . D . de Rockefeller (279). dier rnekler arasnda, en nde gelen giriimler olarak anlabilir.
(277) G. PIROU: Traite d'Economie Politique, Receuil Sirey, Paris, Cilt: I., sh: 136. (278) J. A. LESSOURD ve C. GERARD: Histoire Economique des X I X - XXe Siecle, a.g.e., (Un Exemple de Cartel: KRUPP ve ALMAGNE) sh: 336. (279) C. AMBRASI ve M. TACEL: Histoire Economique de Grandes Puissances, Libr, Delagrave, Paris, sh: 354.

16

BER HAMTOULLARI

Ekonomik ya], inin kk teebbslerden, byk teebbslerin olumasna, ymasna doru biim deitirmesi, ileyi strktrlerini de, yarmdan, tekellemeye doru dntrecektir. Liberal Kapitalizmi deitiren bu akma, aka, teebbslerin ymas denilmektedir. Aslnda Liberal emada dahi, yarmada, bireysel ama rakibe kar, baarl olmak deilmiydi? Ekonomik teebbste, bu eilim biraz daha byyp, piyasaya egemen olmak iin yarm, bir tarafa brakmak ynnde gelimektedir. Yarm nleyen Teebbs Ymasnm (280) eitli nedenleri bulunmaktadr. Bunlar ksaca teknik, ekonomik ve hukuk nedenler etrafnda toplanabilir. Ksaca modern teknikler, giderek byyen yatrmlar, karmak ve pahal donatmlar gerektirmektedir. Yine, modern retimin gerekleri dorultusunda, ekonomik alanda, piyasalar elde tutabilmek, u veya bu piyasa zerinde tekelci bir durum kazanmak, retimi daha rasyonelletirmek, fiyatlar drp yn halindeki retimi gerekletirmek gibi nedenler. Hukuk alanda ise, burada zerinde fazla durmak gereini duymadmz anonim irketlerin gelimesi, yma olayn; byk lde kolaylatracaktr. Bu temel nedenlere hi kukusuz daha fazla kr salamak, ekonomik gvenlik gibi, dier nedenleri de eklemek olanakldr. Burada ymann eitli biimlerine, ayrntl bir tarzda girmeyeceim. unu belirtmekle yetinelim ki, ymalarn eitli biimlerini iki temel noktada snflamak olanakldr. Biri, teebbslerin kullanacaklar teknik ve mal sermaye bakmndan genilemeleri, ikincisi ise, kullanlan igc ve retim seviyesinin geniletilmesi. Bu iki temel alandaki genileme ve gelime, ya sz konusu teebbsn geniletilmesi veya teebbslerin saysnn oaltlmas gibi yollarla yahut da bir grup veya birlik oluturmak amacyla dier teebbslerle, gruplama, anlama, kaynama yolu izlenerek gerekletirilebilmektedir (281).
(280) Ymalar hakknda daha ayrntl bilgi iin bknz: Saint-GERMES: Les Ententes et la Concentration de la Production Industrielle et Agricole, Paris, 1941. R. LIEFMAN: Cartels et Trusts, Paris. 1914. E. JAMES: Les Formes d'Entreprises, Paris, 1935. R. LEWINSOHN: Trust s et Cartels Dans l'Economie Mondiale, Librr de M6 dicis, Paris, 1950. (281) Franszlarn, nl Saint-Gobain teebbs (ki 1665 ylma kadar kmaktadr) ve dierleri iin, bknz: P. BLETON: Le Capitalisme En Pratique, Les Editions Ouvrieres, Paris, 1961.

ADA KTSAD SSTEMLER

Bu ksa saylabilecek deinmelerin gsterdii gibi, Yarm, Liberal Kapitalizmin gelimesi sonucunda, bizatihi, kapitalist snf kaldrmaa ynelmi olmaktadr. b) Teebbslerin Tekeli Teebbslerin ymas olgusu, doal bir eilim halinde tekellere yol amaktadr. Teebbslerin yma derecesine gre, dorudan yarataca, ekonomik sonular da deiik olacaktr (282). Fakat yarm, byk lde yaralayan teebbslerin ymas ile Liberal Kapitalizm, tekelci kapitalizme doru biim deitirerek srecektir. Dev teebbs veya kartellerin olumas, belli bir piyasa veya piyasalar, sk bir tarzda denetleyebilecek,bir duruma gelince; fiyatlarn yarmc mekanizmas yerini, bir tekelci fiyata veya tekelci bir yarm fiyat rejimine, ksaca tam ve mkemmel olmayan bir yarma brakmaktadr (283). En iyi olaslkla teebbsler konusundaki bir yma olay, yarm tamamen kaldramad hallerde snrlamaktadr. nk, kabul etmek gerekir ki, teebbsler aras yma olgusu da, snrsz bir oluma deildir. Bununla birlikte bir tekel oluturabilmi olmann avantajlarndan da yararlanmaktadr. Sz konusu bu tekelin gc, her eyden nce, teebbslerin global ekonomik g seviyesi ile, ekonomi iindeki hareket iktidarna baldr. Tekellerin gc, konusunda ilgin bir eser vermi bulunan, J. Houssieux (284), iin sz konusu global bu ekonomik g, ulusal dzeyde, teebbsn sahip olduu mutlak boyutlarn bir ilevi, olmaktadr. ls de, sz konusu ulusun tm iin hesap edilen yma oranna gre, saptanabilmektedir. Ekonomi iideki, stratejik faaliyetine gelince, sz konusu teebbslerin byk aplarndan gelen temel noktada belirlemek(282) amzda bu temellerin anlam ve yn hk'da, ilgin eserlerden bir iki rnek iin bknz: J. P. DELIEZ: Les Monopoles, Ed., Sociales Paris, 1970. P. A. BARAN ve P. M. SWEEZY: Le Capitalisme Monopoliste, F Maspero, Paris, 1970. P. SWEEZY: Kapitalizm Nereye Gidiyor (Trkesi: A. B. KAFAOLU), Aaolu Yaynlar, 1970. (283) Kapitalizmin eksik bir rekabet ekonomisi olduunu gsteren ilgin bir alma iin bknz, A. STALDER: Au de la du Capitalisme du Collectivisme et du Dirigisme, Coll. de la Nouvelle Ecole de Lausanne, 1950, zellikle, sh: 51 v.s. (284) J. HOUSSIEUX: Le Pouvoir de Monopole, Paris, Sirey, 1958.

18

BER HAMTOULLARI

tedir. Mevcut ve potansiyel halde beklemekte olan rakiplere kar, gelebilme iktidar, retim unsurlar piyasalarnda bulunan tedariki ve iilere kar durabilmek iktidar, uzun bir sre iletecek, zararna yarmay kaldracak bir yaam salayan ve sonunda bir egemenlik kazandran iktidar. Schumpeter gibi bir dnr, tekelci uygulamalarn mutlaka retimi snrlayan ve fiyatlar ykselten bir unsur olmayabileceini bir olaslk olarak belirtmektedir. Yalnz bunun, gerekten iyi sonulanabilmesinin u nemli koula balandn da eklemektedir. ayet sz konusu bu tekeller, retim alannda, aplar ve gleri dolaysyla en stn retim ve organizayon metodlarn uygulayp, retimi oaltabildikleri takdirde, yararlar bile, salayabilirler (285). Uygulamada, Schumpeter 'in bu varsaymnn pek grlmedii, sylenebilir. Nitekim, A. Sauvy, tekellerin retimi frenledii ve verimi drdn belirtmektedir (286). Teebbslerin ymas ve tekellerin sosyal alanda, reticiler, iiler ve tketiciler bakmndan da byk ve nemli etkileri olduunu, Devletin, bu sz konusu etkilerin olumsuz yanlarn, gidermek iin, iktitasdi hayata karmak zorunluluunda kaldn, belirtmekle yetinelim (287). D) Yeni Strktrlerin Ekonomik Sonular: Liberal Kapitalizmin X I X . yzyln ortalarndan itibaren ekonomik strktrlerinin deiip gelimesi sonucunda, ekonomik hayata az sayda byk teebbsn egemen olmaa balad anlalmaktadr. K k ve ok saydaki teebbslerin, otomatik ileyi mekanizmalar, teebbsler aras oluan yma ve tekelleri sonucunda, ilemez bir hale gelmektedir. Bylece, bu alandaki ilk deime, Kapitalizmin, byk birimlere dayanmas, yma ve tekellerin saptadklar, eksik yarm fiyatlarnn empoze edilmesidir.
(285) J. SCHUMPETER: Capitalisme Socialisme et Democratie, a.g.e., sh: 168-195. (286) A. SAUVY: Theorie Generale de la Population, Cilt: I. Economie et Population, a.g.e., sh: 167. (287) Bknz, D. LASSEN: Private Monopoly, New York, 1945. Evolution de la Structure Industrielle aux Etats-Unis, P. E. No: 436, 8. Mays, sh: 6., Les Salaires Franais, Suivant la Taille des Etablissements, E. C. Mart, 1958, Ententes et Monopoles Dans le Monde, Ducumentation Franaise. . .

ADA KTSAD SSTEMLER

Aslnda burada bir noktay, akla kavuturmak gerekir. Teebbslerin ymas konusunda, aslnda biri kendiliinden, dieri yapay iki olutan sz amak mmkn. Birinci olu, mutlaka tekellere dnmedii ve Liberal Kapitalizmin otomatik ileyilerini bozmad iin ve fiyatlar drebildiinden, tketiciler yn bakmndan yararlar da vardr. Burada, yara katlanlarn azalan saysnn, byk bir nemi bulunmamaktadr nemli olan, teebbsler aras yarmn canl ve t a m ilemesidir. Soyut olarak bu noktada model, aynen ilemektedir. Fakat, yapay olan yma olgusunda ise iler deimektedir. nk bu oluta, otomatik mekanizmalar ortaya konmaktadr. Tekellere gidilmekte, piyasaya, fiyatlar egemen olmaktadr. Bu durumda, eskiden yarm halinde olanlar, imdi bir araya gelmi anlam olmaktadrlar (288). Bu yma ve tekeller araclyla reticiler, Liberalizmin ilkelerine kar gelmi olmuyorlar m? Fakat hangi ilke ve hangi yasa? Belli bir strktrden sonra Kapitalizmin, amaz yasas kr ve kazan deil midir? Ad en ok geen kiisel motr, kaldra, olan, kr ve kazan olmaktadr. Bylesi bir ortamda yarm, temel bir yasa olmaktan kolayca kabilmektedir. Sadece bir aksiyon kural olmaktadr ki, Liberal Kapitalizm uygulamada bireyin karn salayan bir ara saymtr. Fakat madem ki, kiiler zgrdr ve kendi karlarnn tek yargc onlardr. Liberal Kapitalizmin belli bir aamasnda bu kiiler, asl menfaatlerinin bir dieriyle yarmakta deil; fakat, tam tersine bir dieriyle anlamakta olduunu grmekte, anlamakta ve bunu yapmaktadrlar. Liberallerin bu noktada verecekleri doyurucu bir karlk bulunmamaktadr. Liberal Kapitalizm, yarmadan, tekelcilie deinen bir olutan gemektedir. nk, yarm, bireyin kr ve kazancn ldrtmekteydi. retici mteebbis, kr ve kazancn kurtarmak ve korumak iin, bu kez yarm ldrd. Bunu hangi gelimelerle yaptn ksaca anlatm oldum. Byk teebbs, yma ve tekeller sonucunda tam yarmn kalkmad yerlerde bile yerini eksik yarma braknca, doal olarak, piyasa mekanizmasnn otomatik dzenleyicilii de bozulmaktadr. nk Liberal Kapitalizmin btn uyumu ve btn dengesi tam yarma dayanyordu.
(288) Bknz, H. NOYELLE: Utopie Liberal, Chimere Socialiste, Economie Dirigiee, Librr, du Recuil Sirey, Paris, 1933, sh: 5 v.s.

BER HAMTOULLARI Bylece balangta, retim ynteminin teknik gelimesini salayan, ekonominin eitli kesimlerinde en iyi durumda ve gl olan teebbslerin, oransal olarak, daha zayf olan teebbsleri gidermelerine olanak veren Yarm, imdi bu gl teebbslerin kendi aralarnda, oluturduklar ymalarla (kartel-trst), ekonomiye daha egemen olmak ve kr kazanlarn garanti edip, dier arta kalan rakiplerini de yenmek iin, bu kez Yarm ortadan kaldracaklardr. Byk teebbsler, Bankalar ile olan karlkl ilikilerini de srdrecekler ve bankalar, bu teebbslerin ynetimlerinde ve denetimlerinde, giderek byyen bir rol alacaklardr. Parasal kazan araylar, yatrlan fonlardan daha fazla parasal verim elde etmek arzusu ve tutkusu, ekonominin en nde gelen amac olmutur artk. Bu ama dorultusunda, fiyat belli bir seviyede tutmak gerektii zaman baz retimlerin seviyesi hi bir endie duymadan drlebiliyordu. Bu Ekonomik Malthusianizma, saysz rnek verilecektir (zellikle 1920 ve 1939 dneminde). Otomatik dengeleyiciler, teebbs, yarm, bireyciliin sorumluluu gibi nemli temel kurumlarda meydana gelen bozulmalar sonucu, grevlerini yapamaz bir hale gelince; hele ekonomik bunalmlar ve zorluklar artnca, Devlet, bunlar dzeltmek iin ekonomik faaliyetlere karmaa balayacaktr. 2. D I L K L E R STRKTRNDE DEMELER

Yine X I X . yzyln ortalarndan itibaren oluan ekonomik bunalmlarn yumuatlmasnda, genellikle kapitalist gelimenin ve zellikle Emperyalizmin, byk etkileri olmutur. Kapitalizmin sistem olarak gelimesinde, bu iki unsurun yarattklar tm etkiler, sz konusu ekonomik bunalmlar ile, emperyalizm arasnda bulunan karlkl etkileim saptanmadan anlalamaz. Kapitalist genileme ve bunun salanmasnda nemli bir dayanak olan emperyalizm, Kapitalist sistemin kenarda kalan unsurlar deillerdir. Tersine bu iki unsurdur ki, d ticaret ile i piyasaya g kazandrarak, belli b^ir dnem, kapitalist sistemin normal ilemesine olanak vermilerdir. Denilebilir ki, kapitalist bymenin durmas veya emperyalist akmn baarl olmamas, Kapitalist sistemin tm iin ok tehlikeli sonular dourabilirdi. Nitekim, bu konuda Birinci ve kinci Dnya Sava arasnda kendini gsteren bir

ADA KTSAD SSTEMLER

gerileme, yukarda belirtmee altklarmza; ok ak bir kant olmaktadr. Emperyalist hareketin, Liberal Kapitalizmin geliim aamasnda baarszlkla sonulanmas, sadece Kapitalist snfn belli bir kesimi iin ar kr-kazan, kayb ile kalmayacak, sistemin bu aamasnda, kar koyamayaca ekononomik bunalmlara da, yol aabilecekti. Liberal Kapitalizmin, daha gelimi aamasnda, oluan konjonktrel bunalmlara, sistemin kar koymasnda, sz konusu bu emperyalist kaynaklardan gelen glerin, salayabildii dayanaklarn nemli direnci bulunmaktadr. Emperyalizmin, sz konusu Liberal Kapitalizm zerindeki bu nemli etkilerini kavrayabilmek iin, bir dierini izleyen aadaki aamaya ksaca deinmek gerekir. A) Emperyalizmin Nedeni Emperyalizm konusunda, dncede beliren ilk soru, kapitalist baz evrelerin, deniz ar lkelere doru yaylmaya byk lde nem vermelerinin ve koloniyal imparatorluklar korumalarnn en byk nedeni ne idi? Bu sorunun ak karl, hi kukusuz ulusal snrlarda elde edilebilecek kr-kazanlardan daha fazlasn elde etmek umudu ve olanadr. Bu dorultuda, kolonilerin oluturduu imparatorluklar, S. Mill 'in deyii ile, Toplumun en st katlarndaki gruplarn fazla retimden dolay doan endielerini gideren ve bu ar retimi emen geni blgeler, olmaktadr. B) Emperyalizmin Arac: kinci aamada kendini gsteren unsur, bu ar kr ve kazan isteklerinin nasl gerekletiidir. Bir dier deyile, bu ar krlardan dorudan yararlanan bu Kapitalist gruplarn, Kapitalist lkelerin d politikalarn kendi zel yararlar dorultusunda iletecek biimde etkileyecek iktidar, nasl bulmu olmalardr? Bu noktada beliren soruya en ak ve inandrc karl aratrm bulunan J. A. Hobson, nl emperyalizm adl eserinde (289), bu kapitalist gruplarn, tek balarna hi bir zaman siyasal iktidara sahip olmadklar halde, baz asker evrelerle kurabildikleri sk ilikiler sonunda, lkelerinin d politikalarn, kendi zel karlar ynnde nasl biimlendirdiklerini aka ortaya koyabilmektedir.
(389) J. A. HOBSON: Imperialism, Londra, 1948. I

BER H A M T O U L L A R I C) Emperyalizmin Bu gelmi noktada, da Katks bakmndan nemli saylan (290), sz aamaya gelimesi konusu siya-

konumuz bu

bulunuyorum.

Liberal anlamdaki

Kapitalizmin, emperyalizmin

genellikle

bakmndan

kapitalist sistemin e g e m e n maa, deimee balad

olduu zaman,

Bat lkelerinin ne gibi sonular

sosyal ve

sal s t r k t r l e r i z e r i n e nasl b i r etkisi o l m u t u r ? V e b u etki z a y f l a dourmutur? Asl b u n o k t a l a r a k l a m a k g e r e k m e k t e d i r . Bu Liberal nc aamada belli oluan bir unsurlarn saptanmas, egemen olan ancak, iktisadi Emilemesieserinde

Kapitalizmin

dneminde

glerin emperyalizme peryalizme nin ynelmeden, mmkn

neden yneldiklerini, Liberal bir Kapitalizmin gerekti.

aydnlatabilir, gelierek anlan

olamayaca

Nitekim,

(290) Burada nemli bir noktay aydnlatmak gerekir. ncelemelerimin bu noktasnda gayem Liberal Kapitalizm'den, Mdahaleci Kapitalizme geiin aama ve nedenlerine deinmekle snrl olduundan, EMPERYALZM teorisinin ne genel olarak ve
ne de "Marksist dnce erevesindeki zel olumasna girmiyorum. Bu konuda aratrma

yapacaklara yararl olabilecek eserlerden bir ksmn anmak ile yetineyim.

Geleneksel Grler:

Geleneksel ve eski grlere rnek olarak Emperyalizmi en ksa bir tarzda, Kapitalizmin tekelci aamas, diye tanmlayn Lenin'in incelemesi verilebilir: Bknz: L'Imperialisme Stade Supreme du Capitalisme, 1916, Paris, Ed. Social. Rosa Luxembourg: l'Accumulation du Capital, Paris, Maspero, 1967, iki cilt. N. BOUKHARINE: l'Economie Mondiale et l'Imperialisme, 1915, Paris, Anthropos, 1967. G. LABICA: La Theorie Leniniste de l'Imperialisme, La Penste, -iinde-, Austos, 1968.
Modern Grler:

John STRACHEY: La Fin de l'Imperialisme, Paris, R. Laffont, 1961. C. JULIEN: l'Empire American, Paris, Grasset, 1969. A. EMMANUEL: l'Echange Inegal. Masperio, Paris, 1968. A. EMMANUEL: Demystifier les Anthagonismes Entre les Nations, Politique Aujourd'hui, -iinde-, 1970. P. A. BARAN ve P. M. SVVEZY: Le Capitalisme Monopoliste, a.g.e. M. DOBB: Etudes sur le Developpement du Capitalisme, F. Maspero, Paris, 1969 S. AMN: L'Accumulation a l'Echelle Mondial, Anthropos, Paris, 1970. E. MANDEL: Europe-America: Contradiction of Imperalisme, New York, Monthly Revviev Press, 1970. Sur l'Emperalisme, Critique de l'Economie Politique, No: 4-5, Paris, Maspero, Temmuz-Aralk, 1971. L'Imperalisme: Collogue d'Alger, 21-24 Mart, 1969., SNEDALGER, 1970, Cezayir.

ADA KTSAD SSTEMLER J. A. Hobson, emperyalizm iin yaplan harcamalarn, salanan kr ve kazanlara oranla, ok hafif olduunu belirtmektedir. Yine Hobson 'un belirttii gibi emperyalizmin salad ekonomik unsurlardan en nemlisinin zellikle ngiltere rneinin gsterdii gibi, daha yararl yatrmlar yapmaa olanak vermi olmasdr (291). F. Sternberg ile birlikte, saptamak gerekir ki bu nem, sadece ngiltere'ye zg deildir. Nitekim Almanya, 1900'lardan sonra, hem retken gler, hemde sermaye konusundaki fazlalktan sknt ekmekteydi. Btn dnyada A l m a n konsoloslar, yeni ticar ilikiler kurmak iin, aba gsteriyorlard. Anadolu'da, Afrika'da, in'de v.b. l k e l e r d e . . . Almanya'nn yeni d pazarlara ihtiyac vard (292). Biraz sonra Almanya gibi, A . B . D . i v.b. nin, ngiltere ve Fransa ile dnya piyasalarn paylama atmasnn, Liberal Kapitalist sistem zerindeki etkilerine deineceim. Bu konuda zellikle yakn douda ve Osmanl mparatorluu zerindeki etkilerini de, konuya deinmiken vurgulamakla yetinmi olaym (293). Belirtmek gerekir ki, Bat lkelerinde Liberal Kapitalizmin gelimesi dorultusunda, retim teknik ve yntemlerinin iyilemesi, teebbslerin ymas sonucunda, oalan ve arlaan toplam retim ve belli sosyal strktrlerin sonucunda, dk cretlerin snrlad talep arasndaki strktrel uyumsuzlukta oluan bozulmalar, d pazar bulma ve mevcutlar korumay, vazgeilmez bir hedef haline getiriyordu. Bat lkeleri, bir dierini izleyen olular tarznda endstriyel devrime giriverince; kapitalist reticiler, tccarlar ve mal evreler, iyileen gelien retim yntemleri sonucu yarattklar retimin srm, bir dier deyile, biriken ekonomik rezervlerden ekmeyi umduklar kr - kazanc, salamakta, glklerle karlatlar. Bu glkler, Liberal Kapitalist devletler arasnda bir gerginlik yaratacaktr. Liberal Kapitalist lkelerin hemen hepsinde retim glerinin, krl bir yatrm alan bulmak isteyen ar bir fazlal, stoku, grlmektedir. Btn i evreleri, kendi lkelerinin toplam tke(291) J. A. HOBSON: Imperalisme, a.g.e., sh: 51 ve 53. (292) F. STERNBERG: Le Conflitdu Si^cle, a.g.e. (293) Bu konuda ilgin bir inceleme iin, bknz: Jean BOUVIER: A Propos des Origines de l'Imperialisme: l'Installation des Groupes Finansiers Au Moyen-Orient: 1880-1882, La Penste, -iinde-, No: 100-101, 1961 ve 1962.

BER HAMTOULLARI tim hacmini aan bir retim fazlasnn bulunduunu itiraf etmektedirler. Eldeki sermaye de dahilde mevcut krl yatrm alanlarndan daha fazladr, ite . . Ekonomik dnyann bu durumudur ki, emperyalizmi vazgeilmez bir kar yol haline getirmektedir (294). Bu durumu ksaca, belirlemek gerekirse, Liberal Kapitalist ncesi dnemde tketim hacmi, retimi at iin bir bunalm oluuyordu. Liberal Kapitalizm dneminde ise, tersine fazla retim bunalmlarn nedeni oluyordu. Burada hi kuku yoktur ki, Liberal Kapitalist lkelerde mevcut fiil talebin tm doyurulmu deildir. Y a n i talep ile arz arasndaki uyumazlk, bir dier deyi ile, retim ile tketim strktrleri arasndaki uyumazln byk bir ksm, emek kesimine, zellikle yaplan dk demeler sonucu domaktadr. D a h a teknik deyimi ile, satn alma gcnn, adil olmayan kt bir gelir dalm sonucunda, dkl sz konusudur. Yeterli tketime olanak vermeyen dar boaz, burada olumaktadr. Bu neden, lkeler iinde fazla retimin tketilmesini, fazla sermayenin yatrmlara ynelmesini snrlamakta ve Liberal Kapitalist lkeleri; d piyasalar aramaa zorlamaktadr. Grld zere Liberal K a pitalizm, retim ile tketimin strktrlerini, uyumlatracak gc, srdrememitir. Bu nemli noktay belirttikten sonra Liberal Kapitalizm, andmz bylesi kt bir gelir dalm (ki satn alma gcn, dk tutan bir yapda idi), bir iktisad politika olarak yrtnce, ekonomik bunalmlardan kurtulmann tek yolu, emperyalizmin salayaca, kurtarc piyasalard. Kapitalist sosyal grubun sosyal strktrlerin, temelden deimelerine kart olduklar ve Devletin de, bu faaliyetlere karmad bir dnemde, emperyalizm vazgeilmez idi. Yalnz Liberal Kapitalizm, ilk gelime aamalarnda, ingiltere ve sonra Fransa, d piyasa bulmakta glk ekmiyorlard. Hatta o aamada, daha sonra bir rakip olarak belirecek olan A . B . D . ' u i ve Almanya bile, endstriyel devrime daha nce girmi bulunan, ingiltere'nin bir pazar idiler, i y i bilinen ve andmz, A . B . D . ' i rnei dnda, bu dorultuda Almanya'nn durumuna ksaca deinip uluslararas d ticaret ilikileri strktrnn deimesinin, devle(394) J. A. HOBSON: a.g.e., sh: 80-81.

ADA KTSAD SSTEMLER

it nasl karmaya srkledii, dolayjs ile, Mdahaleci Kapitalizme geiin, nedenlerinden birinin olumasna deinelim. Endstriyel Devrimi, evrende ilk nce gerekletirebilmi olan ingiltere, bunun avantajlarn da, ilk gerekletiren lke idi. V e o dnemde ingiltere, fazla retimi ile hemen, hemen btn dnyann ihtiyacn karlyordu. Bu arada, ingiltere pamuklu kumalarn Almanya'ya ihra ediyordu. Fakat sanayilemeye yava yava girmeye balayan Almanya, yle bir dnem geldi ki, artk ingiltere'den pamuklu kumalar yerine, pamuk ileyerecek makinalar satn almaa balad. Bylece Almanya, i pazarlarnn, pamuklu kuma ihtiyacn kendisi salad, ingiltere ise, pamuklu kumalar iin bir pazar kaybetti ama, makina sanayii ise, yeni bir alan kazanyordu. Fakat Almanya'nn, demir ve kmr madenleri vard. Bir ka ingiliz uzmannn satn ald hizmeti ile, ihtiyac olan makinalar, lkede retmee balad, ingiltere, grld zere Almanya'ya, a m k ne iplik, ne kuma ne makina satamaz oldu. Kendi retim aralarn yapabilen Almanya, fazla retime geince, ingiliz fabrikalar ile, artk dnya pazarlarnda yarma balad (295). Grlyor ki, Liberal Kapitalizmin bu aamasnda, pazarlar kazanlyor, kaybediliyor, yeni rakipler ortaya kyordu. Fazla retimlerine pazar bulmak iin rakip haline gelen, Kapitalist lkeler, bir dieriyle atmaya, savaa kadar gideceklerdir. Btn bu olular incelemekte olduumuz noktada, d ticaret strktrnn de, deitiini gstermektdir. Endstrileme sreci, yava, yava dnya ekonomisinde, g dengesindeki arlklar deitirecektir. retimin genilemesi ve oalmas doal bir sonu olarak, sosyoekonomik evreyi de, derinden deitirecektir. Grdmz zere, dnn, pazar olan lkeler, bir rakip haline geleceklerdir. A . B . D . ' nin X I X . yzyl sonlarnda, endstriyel retimde, ingiltere'yi geecektir. 1870'y. da, dnya imalat sanayi retiminin % 31,8 ini reten ingiltere, yzyln sonunda % 19'a ve 1913 ylnda % 14,1'e inecektir.
(295) Bknz, T. ASHEROFT: An Cutline of Modern Imperialism. Belirtelim ki, bu eser; ngiliz, Fransz, talyan, Alman, Japon, Rus ve Amerikan emperyalizmini incelemektedir. Anan. E. MSTECABLIOLU: Siyasal Bilgiler -iinde-, 1936, Say, 66, sh: 54-55'.

BER HAMTOULLARI

Dsal strktrlerinin bu deimesinin nemli bir gstergesini aada Liberal Kapitalist lkelerin, uluslararas alandaki yatrmlarn yanstan izelgeden de izlemek mmkndr.
ZELGE 7: 1914 Ylnda Bat lkelerinin Uluslararas Yatrmlar (Milyon S Olarak) Yatrm Yapan lkeler: ngiltere Fransa Almanya A.B.D. Belika, Holanda, svire Muhtelif Toplam 18.300 8.700 5.600 3-5o 5.500 2.400 44.000 Yatrmlarn Ktalara Dalm Avrupa Kuzey Amerika Gney ve Orta Amerika Asya Afrika Okyanusya Toplam 12.000 10.500 8.500 6.000 4.700 2.300 44.000

Kaynak: D . N . U . , Mouvement Internationaux de Capitaux Pendant et Entre Deux Guerres, 1949.

Uluslararas ekonomik g . strktrnn deitiini gstermesi bakmndan, yukardaki izelgenin nemi byktr. nk 1870-1875 yllar arasnda, 6 milyon dolar bulan yatrm ile, ingiltere yeryznde, en byk ekonomik gc elinde tutan lke idi. 1914 y .'na doru ise, bu yatrmlar 18 milyar dolara kmaktadr. V e dier Liberal Kapitalist lkelerin toplam ise 44 milyar dolar bulmaktadr, ingiltere'nin yatrmlarnn % 20 si A.B.Devletlerine yaplyordu. Oysa, Birinci Dnya Sava, A . B . D . ' i n i , en byk ekonomik gc haline getirince, ngiltere, hem nemli bir yatrm alan kaybedecek hem de, gl bir rakip ile kar karya kalacaktr. Yine yukardaki izelgenin gsterdii gibi, Fransa, Almanya, Belika-Hollanda v.b. gibi lkeler de uluslararas alanda hem ingiltere'ye, hemde kendi aralarnda, gl rakipler olmaktadrlar. 1914 ile 1919 yllar aras, Fransa, ingiltere, Almanya, yabanc lkelerdeki varlklarnn % 35'ini, yaklak olarak 12 Milyar dolar (296), kaybetmi oldular. A . B . D . ise, 1919 yllar aras d yatrmlarn 17 Milyar dolara karacaktr. Btn bu deime ve gelimeler, Liberal Kapitalist lkelerde, dier sosyal trden deimelere elik ederek devleti, bireysel giriimlere, baz snrlar izmee davet edecektir. D a h a ilerde toptan deineceimiz gibi bu gelimeler aama, aama mdahaleci kapi(296) M. NIVEAU: Histoire des Faits Economiques Contemporains, a.g.e. sh: 196, 197, 198.

ADA KTSAD SSTEMLER talizme gtrecektir. Uluslararas strktrlerin deimesi ve isel bunalmlar, karsnda daha 1873 ylnda Almanya'da Bsmark, ulusal endstriyi koruyan gmrk rejimini uygulayarak Liberalizmden uzaklaacaktr. Bu rnei Fransa 1892 y. da, A . B . D . ' i 1890 ve 1897 ylnda izleyecektir. D ticarette serbest deiime bu dnemde sadece, ngiltere sahip kmaktadr. Aslnda, Liberalizmden uzaklamak demek olan Himayecilik, d pazar salamann ve bunun korumann aras olan Emperyalizmin de, bir sonucu olmaktadr. D a h a sonra konuya girince deineceim gibi, kapitalist lkeler aras emperyalist atmalar, ekonomik gc yeniden paylatracak, Birinci Dnya Savana gtrecektir. 3. S O S Y A L S T R K T R L E R D E DEMELER

Liberal Kapitalizmin ekonomik isel ve dsal strktrlerinde meydana gelen deime ve gelimelerin damgaladklar, ekonomik strktrler aras uyumazlk, daha nceden andmz gibi, zellikle retici kapitalistlerin, rejime kar gelmeleriyle sonulanmt. imdi sz konusu bu gelimeler, sosyal strktrler arasndaki uyumazlklar bytecek ve emek kesimi, bu kez Liberal Kapitalizmin, eziyetlerine kar kacaktr. nk andm, fazla retime karn, dk cret rejimi dolays ile yetersiz tketimin en belli bal muhatab ii kesimidir. Bylece sz konusu dnemde, kapitalistler ile iiler, Liberalizme farkl nedenlerle de olsa, kar kmakta birlemi olmaktadrlar. X I X . yzyln ilk yarsnda Serbest Rekabet, cretlerin dmesinde en nemli etkenlerden biri olmutu. Hi kuku yokki, korporasyonlarn kaldrlmas iilerin durumunun dzelmesine, yol amad. nk ekonomik varlklarn dalmnda iilerin olanaklar - ara gere satn almaa, bir teebbsn teknik ve ticar ynetimini ise, mevcut olmayan bilgileri ile, yrtemezlerdi, Hukuksal alandaki, eitlik, zgrlk, ekonomik alandaki bir eitsizlik tarafndan iptal edilince; ne sermaye ne de .bilgisi olmayan iinin, yaamak iin, gcn satamaktan baka yolu yoktu. Liberal Kapitalizmin Serbest Yarm ortamnda ise creti, alma piyasasnn arz ve talep yasalar saptayacakt. Patronlar ile iiler, eit koullarda deildi. Sendika kurmak yasakt. Bylesi bir ortamda saptanan cretler, iileri, ancak ayakta tutabilecek bir seviyede olabilirdi. retim ile tketim arasndaki uyumazla iyice yansyan bu strktrel bozukluk, ebediyen devam edemezdi. Bizatihi, emper-

BER HAMTOULLARI

yalist yaylmalar karsnda uluslaras alanda, dar boazlar oluunca ekonomik ynden i piyasalar, toplam talep hacmini bytmek suretiyle, geniletmek bir zorunluluk haline geldi. Sosyal alanda, btn bu gelimelerin ykn eken ii kesiminin itirazlar ve eylemleri genileyince, 1880 lerden itibaren btn endstriyel kapitalist lkelerde sendikaclk gelimeye balad. D a h a nce ingiltere ondan sonra dier lkelerde, oluan sendikalar, sosyal ve siyasal strktrleri deitiriyor, ekonomik strktrler zerinde byk etkiler yapyordu. ilerde, sosyal alandaki bu deime ve gelimelerin Mdahaleci Kapitalizme gitmedeki arlna deineceim. Fakat aklamalarmn bu noktasnda, sendikalarn olumas, alma piyasasnda da, o zamana dek, piyasann serbest koullarna gre oluan ccetler, artk, patron ve ii sendikalarnn karlkl grmeleri, yani dtan karmlar sonucunda saptanmaa balayacaktr. Byle olunca, Liberal Kapitalizmin, bir dier serbest piyasas (alma), yerini organize piyasaya, terkedecektir. Sendikalarn gc, cretler genel seviyesini iiler lehine etkileyecek, iilerin gerek ihtiyalar oransal olarak doyurulabilecektir. Sendikacln dier nemli sonucu, devletin zerindeki etkisidir. Bundan sonra devlet, ii kesimini bunalmlara kar koruyabilmek ve ekonomiyi daha istikrarl bir tarzda gelitirebilmek iin, iktisad hayata karmlara zorlayacaktr. Bu deinmelerimizin yanstt gibi, Liberal Kapitalizmin isel ve dsal strktrlerinde meydana gelen derinliine deime ve gelimeler sonucunda, Mdahaleci Kapitalizme doru yol alacaktr. Byk teebbslerin olumas, yma, tekel (kartel-trst) olgular sonucunda retim piayasalarna egemen olunmakta, tketicilere serbest deilde; yapay olarak saptanm bir fiyat alanmaktadr. Artk, retimin hem miktarn, hem de fiyatn bu teebbsler saptamaktadr. Bankalar, endstriyel byk gruplar denetlemekte ve ekonomiyi giderek sadece kr-kazan aramaya doru yneltmektedirler. alma piyasasnda da, artk ii ve iveren sendikalarnn karlamalarnda organize edilmektedir, ii sendikalizmi, halk

ADA KTSAD SSTEMLER ynlarnn ihtiyalarnn savunacaktr. karlanmasn, kr araylarna kar,

D ticarette de belirttiimiz gibi, btn piyasalar, aa yukar teebbslerin oluturduu gruplarn egemenlii altndadr. inde gl gruplarn attklar ve buradaki teebbslerin ne piyasann nede henz kam etkili olmayan bir devletin plnlarna uymadklar bir sistemde, iktisad gelimeyi dengeleyen hi bir mekanizma, oluamaz. Liberalizmin ilke ve ileyi artlarnn teker, teker ykld bylesi bir ortamda, Devlet, oluan bunalmlara kar durmak ve strktrler aras bozumay, dzeltmek amacyla, bask gruplarnnda etkisinde, ekonomik faaliyetlere karmak zorunda kalacaktr. Fakat bir dieriyle kolay uyumayan yararlarn savunucular olan, sanayi gruplar, ii sendikalar, tarmsal sendikalar gibi, bask gruplarnn etkisinde, kimi zaman elikili bir tarzda da olsa, devlet mdahalesi oluacaktr. II. KARIIMCI (MDAHALEC) KAPTALZME DORU

Liberal Kapitalist Sistemin egemen olduu Bat lkelerinde Devlet Mdahaleleri, denilebilirki 1850 'lerden itibaren bir yandan ekonomik bunalmlarn, bir yafidan, oluan kar gruplarnn basks altnda, oluacaktr. Bireyci mteebbisin yannda, Devlet, baz dengesizliklerin dzelticisi olarak, karmlarda bulunmaktadr. Hkmetler politikalarn, ekonomik ve sosyal gerekler ile, uyumlatrmaa abalamaktadrlar. Serbest teebbse itiraz edilmemekte; fakat; aktif ekonomik politikalar oluturup uygulanmaktadr. Bu karma siyasal amalar ve gl olmann en etkin arac haline gelen sanayileme ile de dorulanmaktadr. Bu politika, daha nce andmz, ulatrma ve haberleme aralarnn gelimesi ve mal kurumlarla uyumlamas sonucunda, olumak olana; bulabilmitir. Fakat bir ok durumda, devletin bu karmalar ekonomik bymeyi hzlandrmak ve ona elik etmekle yetinmektedir, Bat lkelerinde. Oysa zellikle Japonya gibi lkelerde ise, endstrilemenin bizatihi yaratcs, devlet olmaktadr. Bu noktay belirttikten sonra, bu karmlarn tmyle Karmc Kapitalizme dnmeden nce, iki aamadan getikleri sylenebilir. 1880 ile 1914 dnemini, ilk aama kabul edersek, 1918 oile 1929 aras da, ikinci aamada kabul edilecektir. O n d a n sonra balayan ve gnmze ka-

BER HAMTOULLARI dar uzanan dnem ise, Mdahaleci Kapitalizmin, sistem haline gelmesi, dnemi olacaktr. tmyle bir

ktisad faaliyetlere devlet karmclmn zellikle 1880 'lerden sonra genilediini belirttik. imdi sz konusu ettiimiz, bu karmalarn iki aamasna deinelim. I. B R N C l D N Y A S A V A I N A D E N O L U A N LELER MDAHA-

Bir iki istisna dnda genellikle, denilebilir ki, 1914 yllarna dein, kamu iktidarnn iktisad faaliyetlere karmas, ekonomik strktrlerin erevesini deitirmek ve bireylerin giriimlerine baz snrlar izmekle yetinmitir. Sosyal strktrleri gelitiren sosyal kanunlar kartarak, kamu iktidar, daha nce Liberal Kapitalizm dolaysyla andmz bireysel szleme, alanna baz dzeltmeler getirmektedir. rnein, ii ve patron alma koullarn tartmaya yetkili olmaktadr; fakat devletin belirledii alma sresini uzatmaa veya haftada bir gnlk dinlenmeyi kaldrmaa yetkileri bulunmamaktadr. Yine gmrk kanununu dzenlemekle kamu iktidar, uluslararas ticaret koullarn deitirmektedir. Bireyler yabanc mallarndan dilediklerini ithl edebilirle-, yalnz bunlarn fiyatlar, getirilen gmrk vergisi dolaysyla ykseltilmi olmaktadr. Sosyal alanda, daha nce de andm zere, kanunlara X I X . yzyln balarndan itibaren rastlanmaktadr; fakat, bunlarn gerekten yaylmas, ancak 1880 'lerden sonra balayacaktr. Yine gmrk korumacl ancak 1880 'lerden itibaren geliecektir. Gmrk korumaclna dn iaretini veren Alman mparatorluudur. 1873 ylnda, yeni devletin kabul ettii gmrk tarifesi, aka Liberal nitelikteydi. Fakat Bismark, serbest ticaretin, Almanya'nn yararlarna ve dnemin koullarna uymadna kanidir. Bundan tr 1879 dan itibaren, tarmsal ve endstriyel ithl mallarndan alnacak gmrk vergilerini ykseltecektir. Fransa'da da, 1881 ylndan itibaren gmrk korumacl eilimi belirecek, fakat 1892 y. da asl, yeni bir gmrk rejimi kabuluile, gerek korumacla geilmi olacaktr. Bu eilim, isvire, italya, Avusturya gibi, Avrupa'nn dier lkelerine de yaylacaktr.

ADA KTSAD SSTEMLER

Aklamalarmzn burasna gelmiken, Devletilie, ilk deerli rnek olarak, daha nce andmz kolbertizmden sonra, devletin iktisad hayata karmasna ilgin dier iki rnek oluturan III. Napolyon ile, Bismark'm giriimlerine deinmekte yarar grmekteyim. Belirtelim ki, bu iki devlet adamnn devletilii, endstriyel kalknmay hzlandrmak ve ona elik etmekten ibarettir. A) III. Napolyon'un Devletilii

III. Napolyon'un (297), ikinci imparatorluk dnemindeki politikas, kendisinden nce Temmuz Monarisi dneminin Liberal Politikalar ile badamamaktadr. nk III. Napolyon, ekonomide Devletin rolne inanmaktadr. O n a gre: Sekin bir iktisatnn dedii g i b i , hkmet, zorunlu bir lser deil; tersine, btn sosyal organizmann ifa verici bir motorudur. Dncelerine devam eden III, Napolyon: Hkmetlerin gz nne almalar gereken grevlerin ilki, m m kn olduu lde ok i ve faaliyet alan yaratmaktr. Yalnz bunu yaparken, bireylerin, en az devlet kadar iyi yapabilecekleri ileri devletin yapmamas gerekir (298). Aka anlalmaktadr ki Devlet, bireylerin yapamadn yapacaktr. Bylesi bir karm ise strktrne dokunmadan Kapitalizmin gelimesini salamay ama edinmi olmaktadr. Bu politika kinci imparatorluk dneminin, altn ilkesi olacaktr. Bu ilke, sonralar Saint Simongil doktrinine (299), inanm olan insanlara dayanacaktr. Bu inana gre, teknik ve endstrinin, retimi oaltmak iin gelitirilmedi, Fransz ekonomik kalknmasnn, temel bir kouludur. Bu devlet karm sonucunda, Fransz endstriyel gelimesi en parlak dnemlerinden birini yaayacaktr. 1860'larda ngiltere ile imzalanan Serbest Ticaret Anlamasndan sonra, Fransz endstrisi, kendini daha da modernletirecektir.
(297) Belirtmek gerekir ki, burada sz konusu olan III. NAPOLYON, Charles Louis Napoleon Bonapart'tr (1808-1852) imparatorluk dnemi, 1852-1870 dnemini kapsar. (298) J.M. ALBERTINI: Capitalisme et Socialisme a l'Epreuve, a.g.e., sh: 66. (2gg) Fransz filozofu Henri Saint SIMON (1760-1825) nsanl kurtaracak bir eylem olarak grd endstrilemenin gerek bir Peygamberi saylmaktadr. Kurduu Okul, Saint Simonizm adn ald. Ve kendisini izleyenlerin etkisi, kinci mparatorluun iktisad politikas zerinde ok byk oldu.

BER HAMTOULLARI B) Bismark'n Devletilii Fransa'nn tersine Almanya Bismark'n (1815-1898) nl ve onurlu hale getirecei Karmc bir Politikay, sistematik bir tarzda izleyecektir. 1815 ile 1820 yllar arasnda, bir ok ulusal teebbsn oluturulduu Prusya'da, sz konusu bu politikann balad grlmektedir. D a h a sonra Zollverein (300), ile birlikte btn Almanya'ya yaylr. Gdlen asker politikann ekonomik alandaki yanks, demir elik sanayiinin gelimesini harekete geirecektir. Bilinen sava sonucu, Fransa'nn Almanya'ya demek zorunda kald ar tazminatlar, Bismark'n ynetimi, uygulayaca ekonomik politikann, etkin mal kaynaklarndan biri haline getirecektir. Dier yandan, sosyal alandaki bunalmlar gidermek iin, sosyal strktrlere karacak ve ilk tutarl Sosyal Mevzuat. 1876'y'dan itibaren oluturulan sosyal sigortalar, ile gerekletirecektir. Daha sonra yallk sigortas ve i kazalar zerine birer kanun karacak ve cretlileri koruyan dier bir yasa oluturacaktr (301). Sz konusu yzyln sonlarna doru, d pazarlar bulmak gleince, Almanya'da Devlet sadece bir gmrk korumas getirmekle yetinmez, ulusal ekonomiyi, d piyasalar bulmak dorultusunda organize edecektir. Bu ama ile, ok gl kartellerin, kimi zaman kurulmasn kolaylatrmaa, kimi zaman ise, bu kuruluu zorunlu bir hale getirmektedir. Bu kartellerin dahilde yksek fiyatlar empoze etmelerini ve d pazarlarda da dk fiyat uygulamalarn bizatihi devlet zendiriyordu. Ksaca anmaa altmz bu ynleri ile Alman iktisat tarihi, lkenin endstrilemesinde Devletin nemli bir rol oynam
(300) Belirtmek gerekir ki, Almanya 1871'Ierde siyasal birliini daha gerekletirmeden nce, gmrk birlii tesir etmek suretiyle, lkenin endstrilemesi srecini iletebilecek Ekonomik Birlii, gerekletirmi oluyordu. (ROSTOVV'un grleri asndan, soruna baklacak olursa, Almanya'nn endstriyel K A L K I sreci, bylece devlet mdahalesi sayesinde, oluturuyordu), Nitekim, W. W. ROSTOVV'a gre Almanya ekonomik kalk aamasna, 1850-1873, dneminde girmektedir. Bknz: Les Etapes de la croissance Economique, a.g.e., 55. (301) Almanya hakknda daha geni bilgi iin, bknz, J.H. CLAPNHAM: The Economic Development of France and Germany, 1815-1914, a.g.e. W. H. HENDERSON: The State and the Industrial Revolution iri Prussia 1740-1870, Liverpool University Press, 1958.

ADA KTSAD SSTEMLER olduunu gstermektedir. Devlet, demir yollarnn yapm, madenlerin, bankalarn iletilmesi, sosyal sigortalarn kurulmasnda, belirleyici ve srekleyici bir rol oynam olduunu hatrlamak (302), yeter sanyoruz. C) Dier Devletlerde Devletilik, Japonya r n e i Liberal Kapitalizmin dier lkelerinin hepsinde Devlet, baka faaliyetler yannda, zellikle, mal ve kredi messeselerini, endstriyel gelimenin ihtiyalar ile tutarl bir hale getirecek ynde etkin karmlar yapacaktr. rnein X I X . yzyln bandan itibaren, ngiltere ve Fransa'da devletin, zellikle bankalar ve parasal sorunlar dzenleyen karmlara yneldii grlmektedir. Japonya gibi dier kapitalist lkelerde, Devlet karm daha ilerilere gidecek ve endstrilemenin mimar, bizatihi Devlet olacaktr. Avrupa'da ise, devletin endstrilemeye elik ettiini belirtmitim. 1854'de A . B . Devletleri tarafndan gnderilen Amiral Perry Hakodete ve Chimoda Limanlarm, Bat lkelerinin ticaretine akhale getirilmesini salad zaman, Japonya, temelden Feodal bir retim aamasnda bulunuyordu. Bat lkelerinin gc karsndaki zaaf, iyilemez sanlan Japonya 'nn kolonileeceine, ok kii, kesinmi gibi bakyordu. mparator Mutsuu Hito, Batdan gelecek bu tehlikelere kar koyabilmek amac ile, Japon toplumunu ve ekonomisini iddetli bir tarzda, deitirip gl klmaa karar verir. Burada ilk ve yce ama, Kapitalizmi yerletirmek deildir. Modern bir ordu ve bir silh endstrisi yaratmaktr. Nitekim feodal dzen, ortadan kalkacak ve Bat modeli zerine, organize bir ordu ve ynetim oluturulacaktr. Fakat Japonya'nn ekonomik bymesi ve kalknmasnn zorunlu koullarn 1868 Devrimi, oluturacaktr. Bu byk olay M e i j i adr. Bu devrim ile, hem imparatorluk iktidar kuruluyor, hemde, emperyalist Bat basks altnda,sosyal ve siyasal strktrlercle bir devrim yaplyordu.
(302) M. NIVEAU: Histoire des Faits Economiques Cotemporains, a.g.e., sh: 94.

BER HAMTOULLARI Feodalitenin btn kalntlar ortadan kalktktan ve topraklar datldktan sonra, devlet saptad endstriyel programn finanse etmek iin, tarmsal kesimi, ar bir tarzde vergiler. oklukla topraklar yeniden datan bu reform sonucunda, kyllerin byk bir ksm, ar nfusun basksndan kurtularak, krsal evrenin hzla modernlemesi kolaylam olur. Devletin faaliyetleri, esas itibariyle ar endstri zerinde yaygnlar. Fakat kamu kesimi, eski toprak sahibi derebeylerin, sanayici olmalarn salamaa alr. Devlet yapt toprak reformu sonucunda byk toprak sahiperine onlarla oylama (mzakereye) girmeden, zarar dentisi olarak bono verir. Fakat kamulatrma (bedeli) karl olarak verilen bu bonolar, sanayi yatrmlarnda kullanlmak artyla, bankalardan kredi almak iin, gvence olarak kullandrlacaktr. Fazladan 1877-1880 yllar arasnda beliren ekonomik bunalm karsnda bocalayan Devlet, kurduu fabrikalar, ok ucuz bir fiyatla zel kesime satarak, baz kiilere bylece devlet, sermaye aktarmas salam olacaktr. Bu politika sonucunda Zaitbatsous denilen para klikleri oluacaktr. Bylece 15 kadar aile, zenginliklerin % 8o'inin tekelini ellerine geirmi olacaklardr. ktisad gcn ymas, ayn dnemde emek kesiminin smrlmesi sonucunda, byk bir oto finansman kapasitesi yaratacaktr (303). Devletin bu karmcl sonucunda Japonya, bir ka on yl iinde, geriliini yenecek, birinci planda yer alan nemli bir endstriyel g haline gelecektir (304). Bu bymede en ilgin cephelerden biri, hi kukusuz, Batnn zenle incelenmi olmasdr. Japonya, Devlet eliyle ve Kapi(303) Bknz, J. M. ALBERTINI: Capitalisme et Socialisme a l'Epreuve, a.g.e. (304) Deindiimiz konular bakmndan Japonya hakknda daha geni bilgi aadaki eserlerden edinilebilir: - A. LABROUQUERE: Capitalisme Japonais, Paris, Librr, G . D . J . , 1939. H. BROCHER: Le Miracle Economique Japonais, Paris, C. Levy, 1970. A. OKASAKI: Histoire du Japon, P . U . F . , Paris, 1958. P, RENOUVIN: La Ouestion l'Extreme-Orient (1840-1940), Hachette, 1946. G. C. ALLEN: A Short Economic History of Modern Japon, 1867-1937, Londra, 1962 (bu eserin ayrca deerli ve ayrntl bir bibliyografyay da ierdiini haber vermi olalm). W. W. LOCKVVOOD: The Economic Development of Japon, Princeton University Press, 1954. M. KAJINISTI: Industrialization in Japon, Preniere, Conference Internatioonale d'Histoire Economique, Paris, Mouton, 1960.

ADA KTSAD SSTEMLER

talist yntemlerle endstrileme srecini olutururken, yabanc yardm ve desteini kabul edecektir; fakat, kendi uygarlnn manev deerlerini koruyarak, bylece mill ekran, gemie ihanet etmeyen bir endstilemenin gereklemesine olanak verecektir. Japonya'nn oluturduu kapitalist model, Liberal Kapitalizmin, hi deilse, ilk modelinden uzaktr. Fakat daha nce andmz gibi, Mal - Ticar Kapitalizmin, zellikle Fransa'daki nl uygulamas olan Kolbertizm'den tek farkll, bizce, aradan geen zamann kazandrd deney ve bilgilerden ders alnabilecek bir birikime dayanm olmasdr. 2. 1918-1929 D N E M N N KARIIMCILII

Birinci Dnya Savandan sonra, Batnn kapitalist lkelerinde, Devletin iktisad faaliyetlere karm, genellikle bir nceki dolayl biimleri terkedip, dorudan olmaa balayacaktr. Sava yllar, ekonomik alanda yeni yaplar ve politikalar oluturacaktr. Sava ortamnn olaanst koullarnda kamu iktidar, gda maddelerinden bazlarn vergilendirecek, bazlarnn dalmn da, dzenleyecektir. Fransa'da yapld zere, bir retim dalnn btn sanayicileri resmen ve zorunlu olarak bir araya t arlacak, ham maddelerin ithli ile ilgili olarak onlardan bilgi toplanacak ve ithl edilen bu mallar sanayiciler, arasnda datlacaktr. Fakat sava bitiminde, izlenmi bulunan devleti polidka terkedilmek istenmi, Liberalizme yeniden dnlmee allmtr. Burada unutulan noktalardan biri, getirilecek zgrln sadece ki ilere ve ok saydaki kk teebbslere deil; fakat, ayn zamanda mevcut teebbsler grubuna ve bireylerin oluturduu saysz dernee de, verilmi olacadr. Biraz ilerde anacam 1929 ekonomik byk bunalmndan sonra, Kapitalist gelimi lkelerin hemen hepsinde, amac bazan deien bir Devletilik dalgas yaylacaktr A.B.D .'nde, Roosevelt'in Nevv Deal politikas, Almanya'da ise, Nasyonal Sosyalizm rejimi, talya'da Korporatizm, Fransa'da ise, ifls halinde olan teebbslere yardm edecek, retimi dzenleyecek, tarmsal kkenli gda maddelerinin fiyatn ayar-

BER HAMTOULLARI

Jayan sanayicilere, baz politikalar empoze eden bir gdmc karmclk oluacaktr (305). Kolayca anlalm olaca gibi, Birinci Dnya Sava ve hele Kapitalist Sistemin, derinliine bir strktrel bunalm olan 1929 ekonomik k, ikinci Dnya Savann sonular olan yeni yaplarn gerekleriyle bir araya gelince Liberal Kapitalizm, yerini btn ile Mdahaleci Kapitalizme brakacaktr (306). Doktrini ve strktrlerini biraz ilerde aklamaa alacam Mdahaleci Kapitalizmin, buraya dein eitli vesileler ile, dank bir tarzda kimi zaman deindiimiz nedenlerine, imdi daha temelli ve toplu bir halde girmenin zaman gelmitir. IH. LBERAL D E V L E T T E N - MDAHALEC Mdahaleci Kapitalizminin Nedenleri zgrlk, bireycilik, otomatik istikrar, Devletin iktisad faaliyetlere karmamas, Braknz - yapsnlar, Braknz - gesinler, gibi sloganlar, Liberal Kapitalizmin, yce ilkeleri idi. Devlet karm ntr, olmalyd. X V I I I . yzyl teorisyenleri iin, Laissez - Faire'izmin yanstt Liberal ekonomik doktrin, politik alanda Devletin ekonomiye karmamas ilkesini ieriyordu. Yalnz bu ilkenin istisnalar vard, kukusuz. Sadece olaanst koullar rnein, sava veya ok vahim ekonomik bunalmlar sonucunda doal yokluk, ekonomik alanda Devlet karmlarnn uzun zaman
(305) B u noktada ancak, ok ksa deinebildiim Kapitalist Bat lkelerinin Devletilii hakknda, aadaki eserlerden, ok ayrntl bilgiler edinmek olanakldr: H. NOYELLE: Les Divers Modes d'Economie Dirigee, Melange, Truchy, Paris, 1938. H. NOYELLE: Utopie Liberal Cahimere Socialist, a.g.e. F. PERROUX: Economie Organisee et Economie Dirice, Paris, 1945. A. PIETTRE: Economie Dirigee d'Hier et d'Aujod'hui, Paris, 1947. J. LHOMME: Capitalisme et Economie Dirigee Dans la France Constemporaine, Paris, 1942. B. V. DAMALAS: La Grise du Capitalisme et le Probleme de l'Economie Dirigee, Paris, 1946. H. LAUFENBURGER: l'Intervention de l'Etat en Matirere Economique, Paris, 1939. F. PERROUX: l'Invention de l'Etat au X X Siecle, Cours de Droit, 1945-1946. V (306) L. BAUDIN: 1 Economie Dirigee et l'Experience Americaine, Paris 1941. B. NOGARO: La Crise de l'Agriculture et la Politique Agricole en France, R. E. In, -iinde-, 1938.

DEVLETE

ADA KTSAD SSTEMLER meruluk kapanmalarna yol amtr (307). D a h a nce dolays ile belirtmi olduumuz gibi, balangta dolayl ve snrl yaplan Devlet karmlar, giderek dolaysz olmaa balamtr. Yine balangta istisna olan bu karmlar, zamanla srekli ve sistemli bir nitelik kazanmlardr. Hele Birinci Dnya Savandan sonra, Devletin ekonomik yaama karmas ilk snr ve niteliklerini ap gelierek, kimi zaman, gdmclk, kimi zaman devletilik biimlerinde devam edecektir (308). Liberal Kapitalizmin en nemli organ olan ve btn niteliklerinin yansd temel organizasyonu bulunan zel teebbsn yannda, retimin etkin bir arac olarak kamu teebbs oluacaktr. Trde olan Liberal Kapitalizm, bu geliim izgisinde karma bir yaps olan Mdahaleci Kapitalizme dnecektir. Liberal Kapitalizme, zellikle insan hayatn, btn boyutlar ile deitiren, Endstriyel Devrimi oluturan Avrupa, kaynaklk etmitir. Fakat, teknik alandaki bu devrime, rgtlenme alannda yapt ikinci devrim ile, A.B.D.'i Kapitalizme, yeni bir katk ve yn verecektir. zellikle, andm bu rgtlenme devrimine dayal yeni retim yntemleri ve anlay, A.B.D.'inde, Kapitalizm ile birlikte byk deimelere (309), yol aacaktr. Gerekten, Anonim irketler, sermayeyi kamulatrm oldular. Kamulatrmalarn ounda olduu gibi, btn iktidar bir kk ynetici grubun eline gemi oldu. te bu grubun tm, Kapitalist lkelerde, X X . yzyln gerekletirdii devrimin temel arac olacaktr. Daha nce Liberal Kapitalizmin oluum, deiim ve geliim aamalarna deinmi ve bu arada sistemin gelimesi srasnda sosyal, ekonomik, hukuksal, politik yaplar arasnda bozulma, atma, ksaca uyumsuzluklarn olutuunu d a , yer, yer belirtmee alm idim.
(307) F. DREYFUS: l'Intervention Economique, P . U . F . Paris, -Dossiers Themis- 1971, sh: 6. (308) Daha ilerde, mdahalecilik ve devletilik kavramlarna deinmek frsatn bulacaz. Fakat imdiden belirtelim ki, Devlet mdahalesi, Devletilikten gerek ilke, gerekse uygulama olarak elbetteki, farkldr. Yine Devletilik de, Kapitalizm ve Sosyalizm dnda, zerk bir iktisad sistem deil, bu sistemlerle uyumlaabilecek, bir iktisadi politikadr. (309) Bknz, A. A. BERLE: Le Capital Americain et Concience du Roi (le Neo-Captalsme aux Etats-Unis), A. Colin, Paris, 1957.

BER HAMTOULLARI

Gerekten Liberal Kapitalizmin geliim aamalar ve baarlar eitli bunalmlar oluturmu ekonomik ve sosyal alanda, zamanna gre, kapitalist snfn, kimi zaman da ii snfnn itiraz ve direnmeleriyle karlamtr. Balangtan beri, ekonomik zgrln bir eliki tam olduu dorudur. Burjuvazi bu zgrlkten yararland zaman, onu istemekte ve zgrl, rakibine kar bir silh olarak kullanmaktadr (organize olmam ve mtecaviz olmayan halk ynnn oluturduu tketici kitleye kar). Fakat yine ayn sermaye sahibi bu burjuvazi, kiisel, grupsal karn tehlikede grnce ve devletin ekonomiye karmamas bu karlarla badamaynca, andmz ekonomik zgrl terketmekte ve devlete karsn diye arda bulunmaktadr. Bylece devlet, lkenin btn mteebbislerinin k r kazan dzeylerinin dmemesi iin karacaktr. Bir dnrn belirttii zere mteebbislerin ii iyi gittii zaman, Devletin karmamasn, fakat, kr - kazan durumlar iyi gitmedii zaman ise, durumlarn kurtarmak amacyla Devletin karmasn istememektedir. X I X . yzyl boyunca genel tutum, ite, bu oldu (210). Kolaylkla anlalaca ve daha nce de, deinmi olduum gibi, Liberal Kapitalizmin ilkelerinin dzgn ilemesine, her eyden nce bu sistemin temel dayana olan kapitalist snf, kar dolaysyla kar km olmaktadr. 1878 Fransa'snda lbert de Mun, Chartes'de yapt bir konumada: Kiisel kar yasas, her eyi tehdit etmektedir. zgrlk, sizin zgrlnz, gl olamn, zorlu zgrldr. Bizim istediimiz, alma zgrl adna kaldrlm bulunan, meslek toplanma, dernek kurma hrriyetidir, diyecektir (311). Sosyal sorunlarn askda kald, ii kesiminin savsakland, burada ak bir tarzda ortaya kmaktadr, fi snfnn savsaklanmas, ar smrlmesi, sosyal strktrlerle, iktisad strktrler arasnda derin uyumazlklar yaratacak, ii kesiminde isyanlar oluacaktr. Eknomik strktrlerde, ii kesiminin ar smrlmesi, yetersiz tketimi, doal olarak genel talep dzeyinin dmesini ve sonu olarak, retim ile tketim arasnda bir uyumazla, bunalma gtrecektir.
(310) C. FOHLEN: Bourgeoise Franaise, Liberte Economique et l'Intervention de l'Etat, R. E., No: 3, 1956, -iinde-, (311) Bknz, J. CHASTENET: Histoire de la Troisieme Republique, Cilt: I., sh: 106 vs-

ADA KTSAD SSTEMLER ii snfnn hareketleri ve itiraz, Liberal Kapitalizmi sarsacak olan Marksist doktrini oluturacaktr. epey

Ksaca, insanlarn hayat ve kaderi sadece kr-araylarna dayanan bir hale getirilmi bulunan Liberal Kapitalizmin, kr mekanizmalarna (312), terkediliyordu. Her toplum, denilebilir ki, sosyal atmann odan oluturmaktadr. Bireyci ekonomide, bireysel karlar karlaarak, kesiir. Liberallere gre bu karlar uzun srede uyumlar. Bu, atma, demektir. Belki. Fakat, imdi zamanda, insan, insann kurdu olmaktadr. Gruplarn egemen olduu ekonomide, yine grupsal karlar, kar karya gelir. Buna karn hi kimse, bu atmalarn ne toplam ne de baarsnn, uzun srede bile genel karlara, uyacan savlayamaz (313). Bununla birlikte, yrrlkte olan ekonomik sistemi bunlar gtmekte, belirlemektedir. Bu ortamda Devlet seyirci kalabilir mi? Devletin hakemlii, egemen snflara karn tam tarafsz ve adil olabilir mi? Sz konusu olabilecek ideolojiler dnda, soruna baklacak olursa, yrrlkteki olan strktrlere gre objektif bir karlk bulunabilir. Hi bir yapda, sistemde ve ada Devlet ntr olmamtr, olamaz. nk bizatihi kendisi, yrrlkteki yaplarn, en st katnda onlardan kaynaklanan (yapsal), bir oluumdur. Mevcut sosyo - ekonomik strktrlerin, bir yansmasdr. Byle olunca, yani Devlet, strktrler dnda bir olu olmadna gre, egemen olan glerin, bir arac olmaktadr. Bundan tr de, elbette ntr olamaz. Hakemlik grevini yaparken de, yine yrrlkteki yaplarn (siyasal - sosyo ekonomik, ideolojik v.b.) denge gleri lsnde, ancak adil, objektif olabilecektir Bu noktay saptadktan sonra, Liberal Kapitalizm dneminde Devlet, Kapitalist retim biiminin geliim ve deiim aamalarnn gereklerine gre, iktisad yaama karacaktr. Yukarda andmz eitli, sosyal, birey, grup ve snflar arasndaki atmalara da, sz konusu bu gruplarn ar(312) Bknz, J. RUEFF: Epitre au Dirigistes, Paris, Gallimard, 1948. (313) Maurice BYE: Les Pouvoirs Public Devant les Antagonisme Economiques, Chronique Sociale, Lyon.

BER HAMTOULLARI l Devlet karmlarnn nedeni, amac ve biimini belirleyecektir. Andmz Liberal Kapitalizmin uzun bir dneminde Devleti, snflar st bir ntr olgu, olarak yorumlamak, egemen snf olan Burjuvazinin son derece yararna idi. Aktr ki, iktisad faaliyetlere karmayan ntr bir devlet, bu alan, says snrl, fakat ok glii ve byk teebbslerin tekeline brakm olacakt. Daha nce andmz gibi, en parlak dnemine, 1890'lar civarnda erimi bulunan Liberal Kapitalizm, eitli bakalamlara maruz kalarak, hem biimini oluturan yaplar, hem de ileyiini oluturan strktrleri, derinden deimi, yapsal atmalarn elikilerin glklerinde, bir dierini izleyen bunalmlar olumaya balamtr. Balangta konjonktre! nitelikte olan, ekonomik nitelikteki bunalmlar sistem, dier baarlar ile atlatabilmitir. Fakat savalar ve hele bunalmlar bir dierini aa yukar belli dzenlilik iinde izlemee balaynca, ok kii bunlar, Liberal Kapitalizmin bizatihi ileyilerine, hatta sisteme balayacaktr. nk bunlar, belli dnemsel bir hareket iinde ceryan edince, serbest piyasa ve teebbse balanacaktr (314). Hele strktrel olan 1929, evrensel byk ekonomik bunalmdan sonra, Kapitalist sistemin byk bir bunalm iinde yzdn, en Liberal olanlar bile kabul edeceklerdir. Demek oluyor ki, ekonomik alanda, derin bunalmlar Liberal Kapitalizmi, byk lde sarsacaktr. Liberal Kapitalizmin, en baarsz grnd sosyal alanda oluan sendikaclk, Sosyalizm ve Marksist doktrin, Liberal Kapitalizm erevesinde, genellikle Kapitalist sistemi sarsmaa ve olanak bulursa, ykmaa; alacaktr. Bu nemli iki geliim ile yakndan ilgisi olan I. ve II ci Dnya Savalar da, Liberal Kapitalizmin yklmasn hzlandracaktr. Bylece Liberal Kapitalizmden, Mdahaleci Kapitalizme geii hazrlayan belli bal olular: Ekonomik bunalmlar, Sosyal bunalmlar ve savalar etrafnda toplanan ve bir dierine karlkl olarak balanan aamalardan gemektedir. Liberal
(314) Prof. M. FLAMANT ve J. Sinser-KEREL: Crises et Recessions Economiques, P . U . F . , Ov e - Sais - Je? Paris, 1970.

ADA KTSAD SSTEMLER

Kapitalist sistem, bu deime ve olumalarla genel bir bunalmn, kmazlarna saplanmtr. Liberal Kapitalizmin gelecei hakknda, Kapitalizmden olan ada iktisatlarn ou kukular iindedir. yana

En parlak dnemini (315) yaadktan sonra, Liberal Kapitalizm, kendisim ykacak tohumlar kendisi retmektedir (316), gerek bir bunalm (317), veya bir ifls (318), sz konusu. Kendini yeiilirse, kurtarabilecek midir? (319). Eer yklrsa, ne gibi felketler douracaktr (320). Liberal Kapitalizm, M d a h a leci Kapitalizme doru, deiip ve geliirken, bu oluum srasnda ekonomi bilimi alannda (321), egemen olan kargaa ve endieyi gsteren nemli yaynlardan, bir ksmna deinmi oluyoruz. Btn bu incelemeler, Liberal Kapitalizmin yaam sresini doldurmasna ve Mdahaleci Kapitalizmin doktrinini oluturacak dncelerin olgunlamasna yardmc olacaktr. Biraz ilerde karmc Kapitalizmin strktr ve doktrinini izleyeceiz. O n d a n nce, Karc Kapitalizmi dourtan nedenleri analiz etmee alalm. Liberal Kapitalizmin konjonktrel ve strktrel bunalmlarn, dnemine gre saptayabilmek iin X I X cu yzyln ekonomik tarihine bir gz atmak yeter sanyorum. Burada ekonomik-sosyal bunalmlar ve savalarn tarihini aklamaktan ok, bunlarn Liberal Kapitalizmin deimesini hazrlayan, ekonomik, sosyal ve siyasal sonular, bizi ilgilendirmektedir. Liberal Kapitalizmin, stW. SOMBART: l'Apogee du Capitalisme, 1932, a.g.e., (2 cilt). W. SOMBART: Le Bourgeois, 1926. a.g.e. G. PIROU: La Crise du Capitalisme, 1936, a.g.e. LUCUIS: Faillite du Capitalisme, 1931, Paris. FRIED: La Fin du Capitalisme, 1932, Paris. G. D'ESTANG: Le Capitalisme, 1931, Paris (sosyalizmdeki btn sosyal olan ierecek yeni bir kapitalizmin, oluacan haber vermektedir). Yine, G. PIROU: N^o-Capitalisme, 1929, Paris, a.g.e. Water LIPPMANN: La ite Libre, 1938, Paris, a.g.e. LUCIUS: Renovation du Capitalisme, 1933, Paris. (321) Yine Kapitalizmin bu dneminde, deiik endie ve neriler iin yararla baklabilecek eserler: RUEFF: La Crise du Capitalisme, Paris, 1935. LAVERGNE: Essor et Decadence du Capitalisme, 1929. FOURGEAUD: L' Homme Devant le Capitalisme, 1936. CORTEANO: l'Evolution de l'Etat. 1933 MARLIO: Le ort du Capitalisme, 1938, Paris. L. LOUGIER: Les Mystiques Ecogomiques. 1938, Paris. GIRARDEAU: Essai de Contribution a la Paix Sociale, 1944. (315) (316) (317) (318) (319) (320)

BER HAMTOULLARI rktrel uyumazlklarn zemeyen ve strktrel bunalmlarn, var olacan gsteren bir dier unsur, sistemin en nde gelen sosyal dayana ve sahibi olan Burjuvalarn, srekli bir tarzda sistemi ykacak bir Kzl Hayaletten, endie duymu olmalardr (322). Bu endie karsnda, sosyal ve ekonomik yaplar arasndaki uyumazl yeni bir tutarlla dntrecek, etkin tedbirler alnabilinecek midir? Aada deineceimiz Liberal Kapitalizmin bunalmlar, uygulamann yukardaki soruya olumsuz karlk verdiini gstermektedir. 1. E K O N O M K B U N A L I M L A R V E S A V A L A R I N ETKlSl

D a h a nce dolays ile anm olduum zere, Liberal Kapitalizmin. Endstriyel Devrim ve sermaye birikimi srelerinden geen ekonomik ve sosyal deimelerle, feodal toplum tipinden, K a pitalist toplum tipine geilmi oldu. Eski yaplarn, bazan yava, bazan an, ykm ve deiiminin kard sorunlar'ile, yaratlan yeni ve deien, gelien eski yaplarn arasndaki tutarllklarn salanmas, yrrlkteki sistemin, sadece doal dzenleyiciliine, terkedilmi oluyordu. Oluan ve byyen strktrel uyumazlklar, dsal karmlarla dzeltmek olana, Liberalizmin ilkeleri erevesinde mmkn deildi. Gerek strktrel snrllk gerekse, Liberal Kapitalizm srasnda yapm olduumuz aklamalar ile sz konusu bu doal dengeleyici unsurlarn, zel koullar ve snrllklarn belirtmi idik. Byle olunca, eitli yaplar aras uyumun uzun bir sre devam etmesi elbette olanaksz idi. A) XIX'ncu Yzyl Bunalmlar Nitekim, X I X ' n c u yzyldan itibaren dnemsel kk deimelere karn, her 7 ylda bir (323), hele bunalmlarn dnemsel dizi tarihini inceleyen Clement Juglar 'da (324), 8 yllk bir ortalama civarnda, bunalmlarn sralandn saptamaktadr. Ger(322) Bknz, F. BEDARIDA: La Bourgeoisie Devant les Problemes Ouvriers Sous la III Republique, Paris, 1948. (323) Ferdinand FRIED: La Fin du Capitalisme, (D. HALEVY'nin nsz), Ed. Grasset, 2. bask, Paris, 1932, sh': 183, a.g.e., (Belirtmek gerekir ki, F. FRIED, ad, kollektif olarak yazlm bulunan bu eserin, yazarlarn gizleyen bir takma ad olmaktadr). (324) C. JUGLAR: Des Crises Commerciales et Leurs Retour Periodiques en France, en France, en Angleterre et aux Etats-Unis, ilk bask, 1860.

ADA KTSAD SSTEMLER ekten andmz Fransz J slar, Amerikal Kitchin ve Rus Kondratieff'in oluturduklar dnemsel bunalmlar dizisi ve Schumpeter 'in (325), yararl snflamas sz konusu bunalmlar, mal paniklerin (rklerin), iflslarn, sermaye kalarnn, isizliin hzl yaylmasn ve fiyatlarn dn, ak bir tarzda ortaya koymaktadr. Sz konusu dnemsel bu bunalmlar dizisinin genel bir analizi yaplmadan nce, ar retim ve yetersiz tketim teorileri ile parasal teoriler, temel nedenler olarak gsteriliyordu. Bu bunalmlarn temel nedenleri, dnemsel tekrarlanma incelemeleri ve tartmalar ile bu konudaki ihtilafl dncelere deinmek konumuzun dnda kalr. Yalnz unu belirtelim ki, bunalmlar konusuna eilmi bulunan aratrclardan ou rnein, H. M. Hyndman (326), J. Lescure (327), Mitchel (328), gibi dnrler, aadaki tarihlerin, ekonomik bunalmlar belirttiinde birlemektedirler. X I X ' n c u yzylda oluan bunalmlar ve dnemleri, nce tarihleri analm, sonra da bunalmlar, ksaca dnemleri ile belirliyelim. 1810, 1818, 1825, 1837, 1848, 1857, 1866, 1873, 1882, 1890. X X nci yzyl ise; 1900, 1907, 1920, 1929.

Yalnz unu belirtmek gerekir ki burada, Liberal Kapitalizm erevesinde kalan bunalmlar, lkesine gre, elbette farkl nitelikler yanstacaktr. imdi de, en kaln izgisi ile, bu ekonomik bunalmlar, dnemleri ile birlikte, ksaca analm (329). Bunalm:
3 5 3 3 33 33 3 3 3 3 3 3 3 3 33 (325) (326) (327) (328) (329)

1825 1836 1847 1857 1866 1873 1882 1890-1892 1907 1913

Dnem:

sj s5 )S

S J
)>

> 5 5

l8l9-l832 l832-l842 1842-1848 l852-l86l I86I-I869 I865-I876 I876-I885 I886-I896 1879-1908 1908-1913

SCHUMPETER Business Gycles, C: I, sh: 162, a.g.e. H. M. HYNDMAN: Commereial Crises in the Nineteenty Century 1892. LESCURE: Des Crises Gen^rales et Priodiques du Surproduction, a.g.e. MITHELL: Busines Cyces and Unempoyment. Burada NAPOLYON, savalarnn yaratt (1815-1818) bunalmn, bir tarafa brakp, ngiltere'de beliren ekonomik bunalmla balyoruz (bknz: A.M. IMLAHX Economic Elements in the Pax Britannica, Harvard University Press, 1958.

BER HAMTOULLARI X I X . yzylda oluan bunalmlar hakknda tarihsel ksa bir gr kronolojik dizi iinde vermenin gl ve tartma gtren yanlarn itiraf edeyim. Zaten bu noktada nemli olan husus, bunalmlarn varln saptamak olduundan, konunun bu yanna arlk verdiimizi belirtmi olaym. Liberal Kapitalizmin X I X . yzylda dourduu veya ierdii ekonomik dalgalanmalar nitelik yanstmaktadr. oklukla tarmsal kesimin oluturduu mevsimsel, ksa sreli dalgalanmalar. Endstriyel kesimde de, bylesi ksa sreli, geici dalgalanmalara rastlamak mmkn. zellikle, dsal koullara bamll fazla olan inaat kesimi, mevsim ve iklimin etkisindedir. Yine .fuarlar, bayram, neol gibi belli zamanlarda, ok artan talebin, basks altna girmektedir. Kukusuz bu dalgalanmalar, tarmsal kesim dnda ok nemli sonular dourmazlar. Buna kar, her on ylda bir oluan ve cycliques denilen dalgalanmalar, bir ka aamadan getiklerinden daha nemli sonular dourmaktadrlar. X I X . yzyldan itibaren, belli bir dzenlilik iinde oluan bu dnemsel dalgalanmalar, bu tekrarlanan zellikleri ile iktisatlarn dikkatlerini ekmilerdir. Fakat, asl zerinde durulan nokta elbetteki bu dalgalanmalarn bunalm aamas idi. Oysa bilindii gibi bu dalgalanmalarn fiyat hareketleri gstergesine gre belli bal drt aamas vard: gelime, bunalm, k ve yeniden oluma... nc zellik, yukarda andmz, onar yllk dnemlerin ilerinde oluan ekonomik dalgalanmalar, daha uzun bir sre devam eden ve on yllar aras balantlar halinde kendilerini gsterebilmektedirler. Yalnz uzun sreli olan bu dalgalanmalarn dzenli tekrarlandklar konusunda, btn iktisatlar ayn fikirde, deiller. Buna karn, bu uzun sre dalgalanmalarn fiyat hareketlerini incelemi bulunan F. Simiand, bu tarz dalgalanmalarn X V I . yzyldan beri, var olduuna inanmaktadr (330). Konumuz bakmndan, ekonomik deime ve gelimeleri byk lde etkileyen, bu dalgalanmalardan, yukardaki izelgede andmz zere, on yllk dnemin ieriklerinde yer alan dalga(330) F. SIMIAND: Recherches Anciennes et Nouvelles Sur le Mouvement General des Prix du X V I Siecle, Paris, 1932, Domat-Monchrestien.

ADA KTSAD SSTEMLER lanmalardr. nk on yllk tekrarlanmalar iinde, bu dalgalanmalar ekonomik hayat, biriken etkileriyle, alt st etmektedirler. Denilebilir ki, fazla retimin, oklukla yaratt bu ekonomik bunalmlar, Liberal Kapitalizmin gelime biimi ile sk skya ilikilidirler. D a h a nce deinmi olduumuz zere, Liberal ve bireyci btn toplumlarda, doal dengeleyici unsurlarn dar boazlarnda, ekonomik bunalmlarn olumas, egellenememektedir. Bu temel yapsal unsura, Liberal Kapitalizmin uygulamada izledii gelime seyri eklenince, sz konusu ekonomik bunalmlar, dnemsel bir tekrarlanma tarznda oluacaktr. Liberal Kapitalizmin, gelime seyri ile, ekonomik bunalmlar arasndaki bu ilikinin sklna, Kapitalizmden yana olan btn dnrler dahil, tm iktisatlar ( 3 3 0 ' birlik halindedirler. Nitekim, inanm bir kapitalist olan J. Lescure'da: yi yllar, kt yllar kovalar. Sk sk anlan clz inein, besili inei izledii parabol, n deyiinin geerliliinden, hi bir ey yitirmemitir. Bununla birlikte ada toplumlarn Kapitalizme doru gelimesi, gelime ve bunalm yllarnn, bir dieriyle nbetlemesi sonucu yakndan ilikili bulunmaktadr (332). oklukla konjonktrel nitelikte olan ve Liberal Kapitalist sistemi sarsan bu X I X . yzyl ekonomik bunalmlarn (129) yllk bir sre iin 15 bunalm 1929 dahil) morfolojik ve kronolojik dnemleri iinde, bu almamz erevesinde, aklama olanamz yoktur (333). Yalnz unu belitelim ki, konjonktrel ve genellikle ksm bir alanda oluan, bir dier deyile, Kapitalist lkelerin tmn sarmayan bu bunalmlar, sistemin hzl gelien dnemlerinde isel ve sal dzeyde salanan baarlarn ek avantajlar ve diren oaltc zellikleri, ile, hafifliyebiliyordu. Birinci Dnya Savana dein bu durum, bylece devam edebildi. Oysa, savan etkisi ve yeni strktrler dorultusunda oluan 1929 byk ekonomik bunalm strktrel ve genel nitelikleriyle, Liberal Kapitalizme son verecek en nemli aamalardan biri olacaktr. Bundan tr, bu bunalm zerinde, durmakta zorunluk bulunmaktadr. Fakat ondan i.(331) Bknz, B. Y. DAMALAS: La Crise du Capitalisme et le Probleme de l'Economie Dirigee, P . U . F . , Paris, 1946. (332) Mean LUSCURE: Des Crises Generales et Periodiques de Surproduction, a.g.z., 5. ci bask, sh: 1. (333) Bu konuda daha geni bilgi iin buraya dein andmz eserlere baklabilir.

26

BER HAMTOULLARI

ce ksaca devletleri, ekonomik hayata daha fazla karmaya yneltecek olan, I. D n y a Savana deinmemiz gerekir. B) Birinci Dnya Savann Etkisi Liberal Kapitalizmin ierdii lkeler aras sava, sistemin gelecei bakmndan bir dneme oluturmaktadr. Bu, Liberal sistemin hem doktrinin, evrensel ve birletirici nerisi ve zlemi ile, hem de, yapsal tutarll ve savlarnn uygulanmadaki ifls, olmaktadr. . . Bu gerek, Liberal Kapitalist sistemin en sarsc, strktrel, byk bunalm olan 1929 bunalm patlaynca, daha iyi anlalacaktr. Hele, 1939-1944, kinci Dnya Sava ve sonulan, Mdahaleci Kapitalizmi, iyice yerletirecektir. X I X . yzyln hi bir sava ne, sebebleri ve ne de ekonomik sonular bakmndan, I. D n y a Sava ile karlatrlabilecek durumda deildir (334). D a h a nce Kapitalist lkeler arasnda, zellikle Almanya ve A . B . Devletlerinin birer iktisad g olarak, sahneye kmalarnn, d piyasa bulma konusunda glkler yarattn belirtmitik. te Kapitalist lkeler aras ar retim ve yetersiz isel tketim sonucu, emperyalist alma ve savalara yol aacaktr. I. Dnya Savann nedenlerinden biri bylece, taban ekonomik olan, dpazar bulma ihtiyacdr. Birinci D n y a Sava, o zamana dein, grlmemi tarzda ok sayda lkeyi, byk ve gl ordular kar karya getiriyor, ykma gc bakmndan da grlmemi sonular, yaratyordu. I. v e l i . D n y a Savann kapitalist sistemin gelimesi zerindeki etkisini biraz ilerde belirteceiz. Bu noktada, I. D n y a Savann ekonomik etkilerini, ksaca zetlemee alalm. Her eyden nce sava retimin yapsn ve hzn deitirdi. rnein, Metalrji dalndaki retim artarken, btn gerekliine karn, silh altna alnan geni kyl - ifti kitlesi dolaysyla, tarmsal retim dt. Bunun sonucunda, savaa giren lkeler, dier tarafsz lkelerden, kendi isel kaynaklarn harekete geirebilmek iin d yardm, bor istediler
(334)
Bknz

- F - STERNBERG: Le Conflit du Siecle, a.g.e. J. A. LESSOURD ve C. GERARD: Histoire Economique X I X - X X Siecles, a.g.e., Cilt: II.

ADA KTSAD SSTEMLER

247

ki, bu alandaki hareketler, uluslararas geleneksel deiimin seyrini deitirdi. thaltn oalmas ve ihracatn azalmas, mal organizasyonu byk lde sarst. Aktr ki, sava zellikle verimli olmayan harcamalar oaltt ve beer unsurun krlmasna yol at (1914-1918 savanda 8 milyon kii ldrlmt. Osmanl mparatorluunun kayb 450.000, kii idi. Belirtelim ki, kinci Dnya Savandan sonra ise, yapdan oranlamalar 50 milyon insann yok olduu ynndedir). Savaa katlan Avrupal lkelerin Rusya dnda d borcu 1920lerde 225 milyar dolar bulunuyordu (oysa, savatan nce bu bor sadece 26 milyar idi). Fakat savaa katlm kapitalist lkelerden, svire, Hollanda ve skandinav lkeleri, zenginliklerini oalttdar. Fakat zellikle A . B . D . ' i bata olmak zere, Gney Amerika, Japonya ve baz koloni lkeleri sava halinde olan A v r u p a lkelerine, gda maddeleri, ham madde ve silh salyordu. Dnyann ekonomik egemenliine sahip olan A . B . D . ' i n i n d ticaret bilnosu ylesine bir fazla ile kapanyordu ki, Amerika, dnya altn mevcudunun % 50 sini stok ediyor ve 10 milyar dolarlk bir alaca da vard. V e A . B . D . ' i n i n Mill Geliri, 1913-1928 dneminde, 33 milyar dolardan 72 milyar dolara km oluyordu. Ksaca 1919 'da, savaa katlm bulunan lkelerin hepsinde retim 1 / 3 orannda bir d gsterdi. Daha nceki bir bunalm, bylesi bir d kaydetmemiti. 1920 ve 1929 dnemi arasnda Avrupann sanayi lkeleri savan yaratt ykntlarn onarmaa ynelecekler, A . B . D . ' r i i s e , Kapitalist dnyann, sanayi ve mal merkezi haline gelmee balayacaktr. Liberal Kapitalist sistem iinde mi byk lkesi olan, ngiltere, savan sonucu olarak oluan kazan yen sorunlar ortadan kaldrmayacak cak unsurlar bytecektir. bulunan Avrupa'nn en gliFransa ve Almanya arasnda, veya kayplar, zm bekleve Liberal Kapitalizmi yka-

Az yukarda andmz byk ekonomik kayplar, Liberal K a pitalizmi ok etkileyecektir (335). 1919 ylnda, Avrupa, Serbest

28

BER HAMTOULLARI

Ticaret Rejimini, o zamana dek grlmemi bir tarzda brakacaktr. Doan yeni devletlerin ilk endiesi siyasal bamszlklarn korumak ve ekonomik bamszlklarn salamak idi. Bu politikann ilk arac gmrk korumacldr. Avrupa'nn dier eski lkeleri ise, ekonomik glklerin basks altnda, korumacla kayacaklardr. Bylece Avrupa lkeleri iin, 1919-1929 dnemi, yenilenen ekonomik ve parasal bunahmlarn glkleriyle dolu bir dnem olmaktadr. Yine I. D n y a Sava hazrlklar devleti, ekonomiyi harekete geirmeye zorlayacaktr. D a h a nce andmz gibi devlet, ar sanayiin en byk ilk alcs haline gelecektir. Para politikas alt st olacaktr. Devlet mdahaleleri, sava sonrasnda, giderilmesi kolay olmayan strktrler ,ve alkanlklar yaratacaktr. Bylece I. Dnya Savann nedenleri ve sonularnn birleen etkisi Liberal Kapitalizmin deien strktrlerini, daha da hzlandracak, Mdahaleci Kapitalizme geiin kararl bir aamasn oluturacaktr. 1914-1918 dnemi, denilebilir ki, Liberal K a pitalizmin sonunu iln etmi olmaktadr. C) 1929 Bunalmnn Etkisi 1919'dan 1939'a dein uzanan dnem, Kapitalist sistemin btn aamalar boyunca, karlamad en vahim strktrel bunalmlarm oluturmutur. 1920 ile 1929 dnemini damgalayan ve bir bunalmdan dierine geen olular, Juglair tipi, dnemsel byk bir dalgalanma, nitelii tamaktadr (336). Birinci D n y a Sava sonrasnda, A v r u p a ve A . B . D . ' i n d e , iddetli bir bunalm kendini gsterdi (ingiltere'de, sanayi retimi % 20 orannda dt (337). 1920'lere doru ise, Bat A v r u p a ve A . B . D . ' n d e sanayi retimi, yeniden gelimeye balad. Bununla birlikte, sava derin yaralar oluturmutu., Bunlar u drt ana noktada toplamak mmkndr: D demeler Biln(335) res, (336) M. sh: (337) M. konuda bknz, C. J. GIGNOUX: L'Economie Franaise Entre les Deux GuerParis, 1942. NIVEAU: Histoire des Faits Economiques Contemporains, P . U . F . , a.g.e., 200. FLAMANT ve J.S. KEREL: a.g.e., sh: 56.

ADA KTSAD SSTEMLER

olarm alt st etti, tngilrere'de bir ekonomik knt Almanya'da enflasyon ve savaa katlan Kapitalist lkelerde savan ykntarn onarmak sorunlarn oluturdu. ok kk bir rnek vermi olmak iin, savatan en krl sonular salam bulunan A . B . D . ' n d e , 1929 bunalmndan nceki, yllarda isizlie bir gz atalm. 1920-1929 dneminde A.B.D.'nde isizlik oran, % 5 'in altna inmemektedir, ayn oran 1922 ylnda % 12,1 ve 1921 ylnda ise % 15,3 dzeyindedir. Yine ngiltere'de isizlik yksek oranlarda seyretmektedir: 1922 de % 14,2 1923 ylnda % 24,25,26,1927 de % 12,1 ve 1928 de de % 10,7 (338). Bu ksa deinmelerin gsterdii zere, Kapitalist sistemin (339), en byk ve vahim strktrel bunalm olan 1929 k daha nceki ve zellikle I. Dnya Savann bytt yapsal atma ve bozulmalarn sonucunda olumutur. Bundan tr, A . B . D . ' n d e Ekim 1929'da patlam bulunan bu mthi ekonomik kn, olumasnn n grntleri tehis edilebilir miydi? nk, ekonomik ve sosyal strktrler, ekonomik strktrlerden zellikle retim ve ve tketim strktrleri, uluslararas strktrler arasnda, derin dengesizlik ve uyumazlklar vardr. 150 yldan beri, hi bir Kapitalist lkenin, karlamad arlkta bir bunalmn, btn gelimi sanayi lkelerini sarmasnn nedenleri, neydi? Bu nedenlerin tmn biri konjoktrel, dieri strktrel olmak zere iki kesimde toplamak mmkndr. Bu noktalar ksaca belirttikten sonra, bunalmn olumasna ve sonularna geeceim.

a) Bunalmn Konjonktrel Nedenleri:

0 Avrupa'nn Kapitalist lkeleri arasnda sren savan yaratt elverili ortamdan, azam llerde yararlanmaya kalkan A. B. Devletlerinde speklatif davranlarn, ar art. O A . B . D . ' n d e , Kredi enflasyonunun yaylmas.
(338) F. SELLIER: l'Influence de la Grande Depression sur l'Orientation de la Th^orie Economique, Ec. App. 1949, Cilt: II., sh: 413. (339) Burada Kapitalist sistem, btn aamalar [Liberal, iin de, kullanlm olmaktadr. Mdahaleci, Ticar-Mal]

25

BER HAMTOULLARI

Snrl bir sermaye ile Anonim ortaklklarn, mal evrelerce ok sndrlm yaralanabilir dzenlemeler aracl ile denetleme abalar. A . B . D . 'nin yer yznn, adeta Kredi Bankas haline gelmi olmas.

b) Bunalmn Strktrel Nedenleri:

Bu kesimde yer alan nedenler Kapitalist Ekonomik sistemin ve onun strktrnn, uzun srede izledii geliim biimine baldrlar. A n a izgilerdeki zneleri ise unlardr: A . B . D . ' i n i n Banka sisteminin zayfl. Uluslararas mali strktrn bozukluu.

Kapitalist lkelerde gelir dalmnn, tketicilerin al gcn dren, talep hacmini daraltan ve retimin geliim hzn izleyemeyen bozuk ve ar gayri adil strktr. A . B . D . ' i n i n , evrende ekonomik egemenlii bunalmn yaygnlamasn kolaylatracak yapdadr. Kapitalist lkelerde, genellikle Liberal Kapitalizmin, ilke olarak kabul etmedii bu boyuttaki bunalmlar, engelleyecek etkin karmac politikalarn mevcut olmamas. Bunalmn bu genel nedenlerinin konjonktrrel ve strktrel ynlerini en ana izgileri ile saptadktan sonra, zellikle fazla retim ile, yetersiz tketim arasndaki strktrel bozukluun, atmann isel ve dsal nedenlerden, zellikle, gelir dalm strktrne ve izlenmi bulunan emperyalist politikann sonularndan biri olan, iktisaden geri kalm lkelerin endstrilemelerinin engellenmesinin, bu noktadaki yanklarna nemi dolaysyla biraz ilerde, ayr bir balk altnda deineceim. imdi, bu deinmeden sonra, Kapitalist lkelerin durumuna bir gz atalm ve bunalmn, genel nedenlerini, biraz daha aydnla kavuturmaa alalm.

c) Avrupa Kapitalizminin Glkleri

D a h a nce, 1914-1918 dneminin, Liberal Kapitalizm iin bir dnm noktas olmaktadr, demitik. 1929 bunalm patlad za-

ADA KTSAD SSTEMLER

man, Liberal Kapitalizmin baarsn srdren ve gelimesinin yaratt sakncalar, yer yer hafifleten, gizleyen unsurlar ortadan kaybolmutur. Bu, ulusal ve uluslararas strktrlerin, deime ve gelimesinin doal bir sonucudur. Avrupa'da nfus yalanmtr. Aktif nfusun, erkek kesiminde bir kanamaya yol aan sava, Avrupa'y, gerek bir demografik dinamizmden yoksun brakmtr. Otomobil, elektrik, havaclk dallarndaki yeni bulu ve iyiletirmeler, X I X . yzyln, gelitiren bulu yaratmalaryla karlatrlacak durumda deildir. Uluslararas ekonomik sahneye km bulunan yeni gler Avrupa'nn eski pazarlarn kapmaktadr. Japonya Asya'da, A . B . D . 'i ise, dahilde uygulad korumaclk ve Gney Amerika ile Kanada'daki pazarlarn, byk bir ksmn eline geirmi bulunma tadr. Yabanc lkelerdeki yatrmlarn oaltan A . B . D . , egemen ekonomik gc ile, yaral Avrupa karsnda, insafsz bir Devin, davran iinde grnmeektedir. X I X . yzylda Avrupa Liberalizmin genileme ve gelimesine, hizmet etmi bulunan A . B . D . , imdi aleyhte ileyen unsurlar oluturmaktadr. Dou Avrupa'da oluan sosyalist sistem, A v u pa'ya, her eyden nce nemli bir pazar kaybettirecektir Ekonomik yaplarn yaratt bu dar boazlar, ideolojik alandan gelen unsurlar, daha da almaz bir duruma getirmektedir. Her eyden nce Liberal Kapitalizmin, isel ve dsal strktrlerinde meydana gelmi bulunan deime ve atmalarn bilinci, henz ilgili hkmetlerde uyanmamtr. Avrupa bu dnemde, ekonomik politika alannda, etkin bir iyilemeye gidecek gte grnmemektedir. Bu dnemde siyaset adamlarnn hemen, hemen hepsi Avrupa'nn, bir dierinin dman, bir dierine rakip, kk lkeler halinde blnmesinin, kendileri iin yaratt handikapn, farknda deillerdir. Byk Avrupa'nn oluturulmas, henz bir topyadr. Bu ortamda gelimenin tek unsuru gibi grnen (o da potansiyel halde), kamu harcamalardr. Ancak bu arala Devlet, d ve i strktrlerin daraltt talep hacmini geniletebilirdi. Fakat, bu dnemde politika adamlarnn ou. Devletin temel ilevi

25

BER HAMTOULLARI

olarak, sadece ynetsel gveni salamak ve Liberalizmin o Gzel ana dnmekten baka, bir hayal o l u t u r m a m a k t a d r l a r . ngiltere, ngiliz liras iin sava ncesi Pariteye dnmeyi arzulamaktadr. Sava sonrasnda ingiliz mallarnn fiyatlar byk lde ykselmitir. Endstrinin dayand uluslararas ticaret temeli bakmndan bylesi fiyatlar, kukusuz bir handikaptr. Bylesi bir durum karsnda beliren deflasyon veya devalasyon, sterlinge prestijini kaybettirip, Londra Sitesinin, dnya bankacl rolnn azalmasn engellemek isteyecektir. Gdlen bu deflasyonist politika, sonu olarak bir hata olacaktr. Fiyatlar drmek iin, dolam halindeki para miktarn azaltmay n gren hkmet, kamu harcamalarn % 40 orannda ksarak, btesel bir fazla elde eder. Bu ksr politika, 1925 ylnda altn para esasna dnmee izin verir; fakat, fiyatlar parasal azallar orannda azalmaz. Ticar bunalm iddetlenir, ve isizlik baz kesimlerde sreklilik kazanr. Almanya ve Fransa daha az kat bir politika izlerler. Enflsyon bu iki lkede hkmet etmenin bir araz haline gelecektir. Almanya'da endie duymadan izlenen enflasyonist politika, i istikrar borcunu tasfiye etmeye hizmet eder ve cretler aleyhine olarak yatrmlar zendirir, fiyatlar byk llerde ykselir. Fransa'da hkmet, Almanya'nn deyecei sava tazminatna gvenir, para basar, harap olmu blgeleri, yeniden onarr, ina eder, tketimi uyarr. Bununla birlikte, sz geen bu iki lkede para istikrar salandktan sonra, ekonomik Liberalizmi terketme sz konusu deildir. A . B . D . ' n d e de Liberalizmin etkinlik ve yararll yaralayacak grleri ortaya koymaa, kimse cesaret edememektedir. O kadar ki, 1929 ylnda bile, iktisarlarn bir kongresinde, bunalmlarn hafifletilmesi tartlacaktr (340). Yukarda ksaca andklarmz ve zellikle ideolojik dar boazn oluturduu gecikmeler, hkmetleri n grntlerine karn, olumakta olan vahim bir bunalm giderecek veya en azndan hafifletecek etkin tedbirler yaratmaktan alakoyacaktr.
(340) Bu konularda daha ayrntl bilgi iin bknz: Raymond PHILIPPE: Le Drame Financier de 1924-1928, Paris, 1931 (N.R.F.) R. LEVVINSOHN: Histoire de l'Inflation, Paris. 1926. R. LEVVINSOHN ve F. PICK: La Bourse, Paris, Payot, 1933. A. SIEGFRIED: La Grise Britannique au X X Siecle, A. Colin, Paris, 1931 A. C. PIGOU: Industrial Fluctions, Londra, 1933, Macmillan.

ADA KTSAD SSTEMLER

d) 1929 Bunalmnn Olumas ve Yaylmas:

Kapitalist sistemin, benzerine astlanmayan bu cidd bunalm, temelden Amerikaldr. Nevv York Borsasnn o zamana dek tanmam olduu olaanst speklasyonun zirveye kan ar krlarna an ve iddetli bir son verecektir. Borsa'da kur kredisi 1926 'da 100 iken; 1929 Eyllnde 216 'ya kacaktr. Borsadaki bu ykseli, krlarn art ile hi de ilikili deildir. Yalnz byk teebbslerin deil, halk ynlarndan byk bir ksmnn da katld engellenmez genel bir speklsyon hareketinin sonucudur. Hisse senetlerinin satn oaltan unsur temett paylarnn art umudu deildir. Ekonomik bir verimin sonucu olmayan, parasal bir kazan perspektifleridir. Bylece ykseliin, ykselii dourduu bir birikim sreci ilemee balam ve denemelerin gsterdii gibi, frenlenmesi g olan bir eilim, yava yava patlama noktasna trmanmtr. Bu oluumun durduu 24 Ekim 1929 gn patlama, ykm yaratmtr.
1

J.K. Galbraith'in belirttii zere, sz konusu speklasyonun, bu ar sraynda, bir ka byk firmann etkisi belirleyici, kesindir. adamlarnn etkin ve iyimser beyanlar, sz konusu speklasyonlar zendirmitir. Otomobil, rady r o, elik endstrisinin, sanayici kaptanlar, ekonomik faaliyet ve krlarn gelecei hakkndaki umutlarnn ok salam olduunu bildirmektedirler. Bylesi cesaretlendirmeler, zellikle A . B . D . ' n i n , psikolojik rgsnde, hi kimseyi kenarda tutamaz (341). Bakan Hoover hatralarnda, sz konusu bu speklasyonlar ac ile belirtmektedir: ldrmekten daha ar, ylesi crmler bulunmaktadr ki, bunlar yapan insanlar cezalandrmak gerekir (342). Amerika'da herkes borsada hisse senetleri alabilmek iin, bankadan yksek faizle ksa sreli krediler almakta, herkes speklasyondan, alaca kr payn ykseltmek istemektedir. Bu tutum kredileri son derece geniletmektedir. Ekim 1929 ay bana kadar Nevv York, Federal Rezerv Bankas Bakan V.V. Mitchel'e kadar, herkes, iyimserdir.
(341) J. K. GALBRAITH: The Great Crash, Londra, Hamish Hamilton, 24-26 v.s. (342) Anan, J. K. GALBRAITH: The Great Crash, a.g.e., sh: 27. 1955, sh:

254

BER HA MTOULLARI

Biraz sonra 24 Ekim 1929, Kara Perembesine gelmek zere, burada iki noktaya deinmek gerekir. Derin nedenlerine daha nce deindiimiz bu byk bunalmn olumasnda, aklamalarmzn bu noktasnda iki nemli neden, kendini gstermektedir. Biri, Fazla retimin bunalm. Dieri, Kredi ve Borsa bunalm. Fazla retimin bunalm, 1920 emas iinde, burada yaylacak tarzda yeniden olumaktadr. Birinci Dnya Sava dneminde, A.B.D.'i ve Japonya gibi retim gc yksek olan lkeler, sava dnda kalm olmann salad avantajlar iinde, atmakta olan lkelerin ihtiyacn da karlamak zere, retimi hzlandrrdlar. Yine, yeni saylan endstrileememi baz lkeler de, Avrupa'ya ham ve gda maddeleri satp, imalt mallar satn almaa alkn olduklar halde, kendi lkelerinde sanayi dallar kurmak zorunda kaldlar. rnein, Gney Amerika ve Hindistan'da pamuk veya metalrji fabrikalar bylece kurulmu oldu. Yeni endstrilemi ve endstrilemekte olan lkelerin arttrdklar retim, sava sonrasnda da hzl bir tarzda devam etti. Yklan Avrupa endstrisi, yerine gre yeniden yaratld veya onarlabildi. Ve 1925 ylndan itibaren, kazand retim hz 1914 dnemini ok ayordu. Oysa, andmz nedenlerle, satn alma gcn arttracak ve talep hacmini, ok genileyen bu arz hacmi ile dengeleyecek hi bir nemli tedbir alnmam idi. Grlyor ki, btn bu olular, fazla retimin yaratabilecei bir bunalmn btn unsurlarn getiriyordu. Yukarda andmz gibi, kredi ve borsa alannda da bunalm oluturan unsurlar birikiyordu. Sava srasnda harap olan sermaye, ihtiyacn karlamak iin, mal ve nakd yerleikliin egemen olduu X I X . yzyl dneminin kredi alkanlklarna dnld. Fakat bu kez, kredileri daha fazla gelitirmek suretiyle. Bylece her kese hatta bazan garantisiz bile bor para vermeye kadar bu ilemler geniletilmi oldu. Bu noktada asl ar olan konu, kredinin, ekonomik retim olanaklar ile uyumlatrlmam olmasdr. Kredi, parasal bir yaratma olmaktadr. Oysa X I X . yzylda parasal artlar ne olursa olsunlar, genellikle ekonomik faaliyetler ile ilikili idi.

ADA KTSAD SSTEMLER

Sz konusu bu kredi artlarnn arl, zellikle A . B . D . ' d e ok yaygnlat. A . B . D . dnyann bankas haline geldi. Sava srasnda verdii borlarn denmesi Amerikan bankalarnn parasal kaynaklarn byk lde oaltt. 1921-1928 yllar aras, A . B . D . ' n i n d yatrmlar 8,5 milyar dolar buluyordu. V e bor alan lkeler, bu borlarnn fazini deyebilmek iin, yeniden A. B . D . 'ne borlanyordu. A . B . D . ' n i n ilerinde snrsz bir. kredi dalm, zel borlar son derece iirdi. rnein zel borlar, mill gelirin % 184 'ne tekabl ediyordu (343). Bu iki noktay belirttikten sonra, imdi yukarda deindiimiz 1929 bunalmnn patlayna dnebiliriz. D a h a 19 Ekim 1929 da, likid paraya son derece ihtiyac ola kimseler, artk deerlerini byk lde yitirmi bulunan hisse senetlerini giderek den bir fiyat zerinden, sata karacaklardr. New York Borsasn saran knt, 24 Ekim 1929 perembe gn sata karlan 12.894.650 aksiyonun, hi bir talep ile karlamamas ile baalayacak ve iflslar bir dierini izleyecektir. Fiyatlar kmtr. Bankerler, bu korkun d, engellemek iin karacaklar, fakat, gveni geri getirme ynndeki gayretleri, sonu vermeyecektir. Sz konusu bu kara perembe gnnn akamnda aksiyonlarn kuru, 12 ile 25 nokta arasnda bir d kaydedecektir. 28. Ekim 1929 pazartesi gn yeniden 9.500.000 adet aksiyon sata karlacaktr. Times'in yaynlad sanayi aksiyonlar endisi kuru, 49 nokta decektir. Bankerler artk szle karmaktadrlar, fakat, satn almamaktadrlar. 29 Ekim 1929 Sal gn ise, New York Borsasnn tand en korkun gn olmaktadr. 33 Milyon hisse senedi sata arzedilmi ve sat kuru, bir nceki gibi ar dler kaydetmitir. Bu ekonomik kn taban olan 29 Ekim 1929 tarihinden, tavan saylan T e m m u z 1933 ylna dein, Borsada kayd olan toplam sermayenin deeri, 47 milyar dolar civarnda bir azalma kaydedecektir. 1933 ylnda A . B . D . ' n i n mill geliri
(343) Bknz, J. A. LESSOURD et C. GERARD: Histoire Economique X I X - X X Sicle, Cilt: II., a.g.e., sh: 426.

25

BER HAMTOULLARI

40 milyar dolara (39,6) zorla erimektedir. Oysa 1929 'da 87,4 milyar dolard. Ve 1934'y. da ise yine ykselerek 48,6 milyara eriecektir (344). A . B . D . ' n d e balayan bu ekonomik knt ve iflslar, 1929' dan 1932 ylna dein srecektir. Bunalm, konjonktrel ve strktrel balantlarn yayclar araclyla, hem ite hem dta etkilerini geniletecektir. Bunalmn sonular, d ticaret aracl ile Avrupa'ya ve dnyaya yaylacaktr. A . B . D . ' i n d e k i etkileri, ekonomik faaliyetleri byk lde yavalatmak tarznda grlecektir. Sanayi yatrmlar % 50 den daha fazla bir d kaydedecektir. Yatrmlar evrensel apta % 55 orannda dm olacaktr. z e l sektrn A . B . D . ' n d e , brt yatrmlar 15,8 milyar dolardan (Mill Gelirin % 15,4), 1932 ylnda 0,9 milyara (Mill Gelirin % 1,5), decektir. Bankalarn zincirleme ifls, sz konusu yatrmlarn seyrini, daha da drecek durumdadr. 1929 ile 1932 yllar arasnda 5096 banka demelerini durdurmaktadr. Amerikan banka sisteminin kk ve dank bankalardan oluan yaps, bu zincirleme iflslarn nemli nedenlerinden biridir (A.B.D.'nde 24.000 kk, bamsz banka bulunmaktadr). Tarmsal rnlerin d ve banka borlarn deyemeyen iftilerin mal glkleri, kk bankalarn, byk bir ksmn iflsa srkleyecektir. Oysa, 1929 ylndan ok nce balam bulunan, tarmsal fiyatlarn srekli d, iftilerin bankalara kar olan bor yklerini arlatrmt (rnein, 1919 'da tarmsal fiyatlar endisi, 209 noktasnda iken; 1933 Y.'da 63 'e inmektedir. Ayn dnem bakmndan: iftilerin hayat dzeyi 210 'dan 109 'a tarmsal retim tutar, 1912 'den, 108'e, tarm iileri cretleri ise, 206 'dan, 8o 'e dmektedir). (345).
(344) Bknz, H. U. FAULKNER: American Economic History, 8. bask, New York, Harper. 1960. M. N. ROTHBART: America's Great Depression, Nevv York, 1963. C. W. VVRIGHT: Economic History of the United States, New York, 1949. Historical Statistics of the U. S. sh: 12. (345) H. U. FAULKNER: American Economic History a.g.e., sh: 267 v.s.

ADA KTSAD SSTEMLER

27

Ekim 1929'da A . B . D . ' n d e 4.600.000 kii isizlikten, bir yl sonra 7.800.000 'e kmaktadr. 1932 Ekim'de ise, 11.000.000 ve 1933 de de 13 milyon kiiye kmaktadr, (toplam aktif nfusun % 27 si). V e A . B . D . ' i 1937 ylna dek, ne tam istihdam ve ne de 1929 yl retim dzeyine kavuamayacaktr. A . B . D . ' n i saran bu ekonomik kn, ok ksa olarak deinmee altmz yanlarna (346), ek olarak, dier lkelere yaylan uluslararas, adeta evrensel yn : l e , Liberal Kapitalizmi derinden sarsacaktr. Amerikan D Ticaret Bilnos fazlas, 1928'de 1440 milyon iken, 1933 ylnda 357 milyona decektir. 1934 ylndan itibaren ise ithalt, ihracat ap, 740 Milyon dolarlk bir ak yaratacaktr. 1935, 1936, 1937 ve 1938 ylnda ise 1 milyar dolar aacaktr, bu aklar. Bu gelime, Bat Avrupa lkeleri ve zellikle iktisaden geri kalm lkeleri, den ham madde fiyatlar dolaysyla ok etkileyecektir. Macaristan, Arjantin, Paraguay, Brezilya, 1929 ylnda, Avusturalya, Yeni Zelanda, Venezuela ve Bolivya ise 1930 larda paralarn devale edeceklerdir. Bylece balangta Amerikan olarak doan bir bunalm, Bat Avrupa'da kolaylkla yaylacak ve hazr bir ortam bularak ve dier lkeleri de etkileyecek evrensel bir nitelik kazanacaktr. 1929'da endstriyel retim endisi 100 kabul edilirse, 1932 yl itibariyle:
A.B.D. Almanya Fransa ngiltere iin
j>
"

53,8 53.5 83,5

76,6

Belika Hollanda italya Kanada

iin
j o

1)

69,0 84,0 67,0 58,0

Kaynak: W.A. LEWIS: Economik Survey, 1919-1939, Londra, 1950 sh: 61.

Uluslararas ekonomik strktrde, A . B . D . ' n i n arl bu ekonomik bunalmn, yaylma hzn ve ar sonularn da aklamaktadr. Her eyden nce, Amerikan sermaye ihracnn durmas, ithaltn azalmas, uluslaras ticareti daraltacaktr. D a h a nce an(346) Daha geni bilgi iin bknz. R. LEWINSOHN: Histoire de la Crise, 1929-1934, Payot, Paris, 1934. L. ROBBINS: La Grande Depression (1929-1934), Paris, Payot, 1935.

25

BER HAMTOULLARI

dmz endstriyel retim rakamlar, Almanya'nn zellikle bu bunalmdan ok yararlandn gstermektedir. Gney ve Orta Amerika lkeleri de Amerika sermayesi dolaysyla ok sknt ekeceklerdir. Bu sermayeden yoksun kalnca, Amerikan kkenli mallar eskisi gibi satn alamayacakladr. A . B . D . ' i d e , bu lkelerden satn ald ham maddeleri azaltnca, uluslararas ticaretin oaltan mekanizmas, tersine ileyip, uluslararas deiimi azaltacaktr. Almanya'da Bunalm: A . B . D . ' n d e n sonra ekonomik bulalm, Avrupa'ya geecek ve her lkenin ekonomik strktrlerinin niteliine gre sonular douracaktr. rnein, savatan sonra, A . B . D . ve ingiltere'den salad kredilerle yaayan ve paras bir lde, fiili retim tarafndan garanti edilen Almanya en ok sarslan Bat Avrupa lkesi olacaktr. Andmz kredilerin kesilmesinden sonra, retim sreci duracaktr. V e 1932 ylnda isizlerin says 5,5 milyonu bulacaktr. Tketim azalacak ve mal olanaklar Almanya' da para sistemi dier lkelere grece ekonomik faaliyetlere bal olduundan olduka snrl kalacaklardr. Almanya'y yaatan ihraracat ok yavalamtr. Mudiler (para yatranlar) Alman bankalarndan tasarruflarn ekince, Londra ve Pais bankalar yardm elini uzattlar. Fakat Berlin'de Donatbank ifls etti, Avusturya'da da Kredit - Anstalt onu izledi (347). ngiltere ve Fransa, Almanya'ya oranla d a h a az sarslacaktr. ngiltere'de Bunalm: Byk ekonomik bunalm patlaynca, ngiliz ekonomisi iki byk handikap ile kar karya idi. ngiliz Liras ar deerlenmi ve retim strktr ise yalanm, uluslararas ticarete intibak edemiyor ve isizlik yaratyordu. ngilterenin ihracat giderek azalyor, ithalt artyor, cretler seviyesi nisbeten yksek ve I. Dnya Sava, yabanc lkelerdeki sermayesinin bir ksmn kaybettiriyordu. 1929-1930 arasnda, isizlerin says 400.000 kii daka fazla artt. Fakat 1930 dan 1931'e kadar

(347) Bu konuda daha fazla bilgi iin bknz: G. BADIA: Histoire de l'AUemagne Contemporaine (1917-1962), 2 cilt, Paris, Ed. Sociales, 1962. C. BETTELHEIM: L'Economie Allemande Sous le Nazisme, Paris, M. Rivere, 1946. A. DAUFHIN - MEUNIER: l'Economie Allemande Contemporaine, Paris, Ed. Sociales, 1942.

ADA KTSAD SSTEMLER

isizlik art, toplam isizlerin saysn 2,7 milyona ykseltecektir (348). Fransa'da Bunalm: Oransal olarak daha az endstrilemi olduu iin, daha az kredi kullanmakta ve bu ekonomik bunalmdan A . B . D . ' i , ingiltere ve Almanya'dan daha az zararla kacaktr. Poincare'nin parasal politikas gven vermekteydi, ihracat, ancak ksmen besleyen endstri, 1931 ylnda devale edilen ngiliz Lirasna karn, Frang, dee kazanmaa balad bir zamanda, glklerle karlayordu. 1932 ylnda ise bankalar, Atlantik tesi Genel Kumpanyas, Citroen v.b gibi. byk irketler ifls ediyordu. sizlerin says da, 1932 ylnda 300.000 kii artyordu (349). Buraya kadar deinmeye altklarm, 1929 ekonomik byk kntsnn, Liberal Kapitalizmin bizatihi, strktrel olan son bunalm olacaktr. Bunu iktisat biliminin, bunalm sayanlar da bulunmaktadr (350). D) Bunalmn Liberal Kapitalizm Bakmndan Sonular Buraya dein 1929 bunalmnn, ksaca nedenlerine, ekonomi sonularna deinmi olduumuzdan, 1930 ve 1939 yllar arasnda izlenmi bulunan ve Mdahaleci Kapitalizme gtrecek iktisad politikalara deinmemiz gerekmektedir. Bunalmn getirdii ekonomik kntden kabilmek ve deiik strktrler arasndaki dengeyi yeniden kurabilmek iin, Liberalizmi reddeden iktisad politikalar, uygulamak zorunda olacaktr. A .B.D.'nde Roosevelt, Nevv Deal (Yeni Gr), politikas ile, Fransa'da Laval'n izledii ve ters sonu veren Liberal politika, Sosyalist Halk Cephesini iktidara getirecektir. Al(348) Bknz, A. SIEGGKIED: La Crise Britannique au X X Siecle, Paris, Colin, 1932. M. FLAMANT ve J. S. KEREL: Crises et R^cessions Eclnomiques, Paris. Colin, P . U . F . a.g.e., sh: 73-75. (349) Fransa'nn bu dnemi iin daha fazla bilgi aadaki eserlerden elde edilebilir: Ch. BETTELHEIM: Bilan de l'Economie Franaise, Paris, P . U . F . 1946. C. J. GIGNOUX: l'Economie Franaise Entre les Deux Guerres, Paris, S . E . D . E . S . , 1943. Ch. RIST ve G. PIROU: De la France d'Avant-Guerre a la France d'Aujurd' hui, Paris, Sirey, 1939. (350) G. ARDANT: Les Crises, a.g.e., sh: 198.

BER HAMTOULLARI

man deflasyonunun sosyal sonular, Almanya'da Hitler iktidara getirecek, Mussolini'de talya'da ynetime el koyacaktr. ingiltere'de ise, Ulusal Birlik Hkmetlerinin, byk demokrasisi oluacaktr. Btn bu olularn, farkl yanlarna karn tek ortak noktas, Devlete, ekonomik hayata, giderek daha byk bir rol vermi olmalardr. Olumu bulunan yeni strktrler ve bozulmu bulunan eski yaplar arasndaki uyumazlklar karsnda, zel sektr kadar, bireyler ve ii kesimi de, kendilerini saran yoksulluk iinde, her trl kurtarc yola, hatta otoriter yntemlere bu kayt ve umut ile evet demee hazrdrlar. Hitler hkmetine, Leon blum ve Roosevelt'e halkn katlmas bundandr. Bu ynetim ve iktisad politikalarn hepsi, Liberalizmi snrlayacak ve gdml ekonomi ilkelerini gelitirerek baarya gtrmee alacaklardr. imdi bu politikalara ksaca deinmeye alalm.

a) ingiltere'de ktisad Politika :

A . B . D . ' i n i n uluslararas ekonomide stnl arttka, ingiltere'nin, tersine etkisi azalyordu. zellikle stnl, Amerika'ya kaptrm olmasnn ilk gstergesi d ticarette yansyordu. 1907 de ihracatn, ulusal retimdeki pay % 33'ten, 1924'te % 27'ye ve 1938'de ise % 15'e dm oldu. D a h a nce belirtiimiz gibi, ingiliz retim aygt, yalanm olduu iin, andmz isizliin bir ksmnn nedenleri strktrel olmakta ve ksa srenin emebilecei bir unsur olmaktan kmaktadr. ingiltere'nin ekonomik faaliyetleri canlandrma ve kntden gelimeye gitmek ynndeki Karmc Politikas, bu dnemde biri konjonktrel, dieri strktrel nitelik, tamaktadr. Yatrmlar zendirmek amacna dnk olan konjonktrel faaliyetlerin temel arac, faiz fiyatn dren bir para politikas olmaktadr. Fakat, reticilerin kredilere bavurmas iin, faiz seviyesinin dk olmas yeterli deildir, kukusuz. Bunun yannda yatrmda bulunan riski altna giren reticilere yatrmda bulunabilme frsat ve gvenli bir ortamn da bulunmas gereklidir. Bu anda, bina inaatnn, ekonomik faaliyetlerin canlandrlmasnda byk bir etkisi olduu sylenebilir. Kredi politikasnn ne lde etkili olduunu saptamak gtr.

ADA KTSAD SSTEMLER

1932 ylndan itibaren, ngiltere geleneksel olarak izledii politikann, tamamen tersine olan tedbirler almaktadr. Altn parkesine dnmek gibi, bouna gayretlerden sonra, konvertibiliteyi terkeder ve ngiliz Lirasn devale eder. Ayn zamanda korumacl uygular ve 1929 ylnda % 6 olan faiz fiyatn % 2'ye indirir. Y a banc sermaye akmaa balar. hracatn armas, biraz gecikecektir; fakat aklar, azalm olan ithalt ile kapatlacaktr. Zaten devalasyon zellikle isel plnda etkiler gstermektedir, kamusal borcun bir ksmn demee olanak verecek ve hazinenin geriye kalan yknn hafiflemesini salayacaktr. Strktrel politikaya gelince hkmet, zellikle ekonomik kntye en ok maruz kalm blgeleri, 1934'te saptad Development and mparovement Act, erevesinde gelitirmee ynelecektir. Olduka yaralanm bulunan : Gney Galles, Durham, Ecosse, kmr madenlerine, Lancashire tekstili ve baz gemi yapm alanlarna devlet el atmaktadr. nk, ykma maruz kalm bu blgelerdeki isizlik de 30-60 gibi bir seviye arasnda deimektedr (lkenin dier yanlarnda ise % 5 - 8 arasndadr). Devlet i gcne de el atacaktr. alma bakanl, i gcnn yeniden snflanmas ve lkeye dalmn dzenlemektedir. 200.000'e yakn ii Londra ve gneydou blgesine gelip yerleeceklerdir. Yerinde kalan isizlere ise, hkmet yardm etmektedir. 1937 ylndan itibaren ise, sz konusu bu yoksullam blgelere gidecek zel firmalara Devlet, mal yrdmlar yapmaktadr. Kalkndrlacak bu blgelerdeki alt yapy da devlet stlenerek, zel kesimin faaliyet alanlarn geniletmekte, tevik etmektedir. Uluslararas alanda, Commonvvealth ile ngiltere arasndaki ticareti gelitirmek iin, devlet yine karmlarda bulunacaktr, emperyal tercih tarifeleri ve bal-yardmlar anlamalar dzenleyecektir (351).

b) A.B .D ,'nde Karma Politika:

Bunalm sonras Bat'da izlenmi bulunan dnemsel iktisad politikalarn en ilginci, hi kukusuz A . B . D . ' i n d e Bakan Roosevelt, tarafndan yaratlan Nevv Deal, politikasdr.
(351) ngiltere hakknda daha geni bilgi iin bknz: A. J. YOUNGSON: The British Economy, 1920-1957, Londra, Ailen and Unwin, 1960. A. LEWIS: Economic Survey 1914-1939, a.g.e. A. E. KAHN: Great-Britain in the VVorld Economy, Londra, Pitman, 1946. A. STIEGFRIED: La Crise Britannique au X X Stecle, Paris, 1932, a.g.e.

BER HAMTOULLARI

!933 ylnda iktidare gelen Roosevelt, kendinden nce Bakan olan Hoover'in Liberal Politikasn terkeder. K a m u sektr ile zel sektr arasndaki ibirliine dayanan, Devlet Karmcln tler. V e bunu eidi tarzlarda uygular. Hemen belirtelim ki, bu iktisad politika, karma Ekonomi tertibine, ok ilgin bir rnek oluturmaktadr Roosevelt'in politikas yenidir. Bir yandan, yatrm, br yandan tketimi gelitirmek ve zel kesimin, 1929 bunalmnn olumasna yol aan baz kt kullanmalarna, son vermeyi nermektedir, bu yeni politika. Berlittelim ki, ne bir sosyalist tr ve nede bir plnlama denemesidir b u . . . (352), New Deal'in, balca amac, Kapitalizmi kurtarmaktadr. Bu ana amac gerekletirmek iin, Devletin iktisad hayata karmasna olanak veren aralar iin, btn halinde, A.B.D.'nde ilk defa ortaya koyduu iin de, Reformcu bir giriim, bir politikadr. Bu ilevi yrtmek iin Bakan Roosevelt, ounluunu niversite bilim adamnn oluturduu bir Beyin trst, oluturmutur. tik ama fiyat dn ykseltmek (Reflation), yatrmclara gven vermek, tketicilerin satn alma gcn oaltmaktr. Burada alnan btn tedbirleri, saptamaa olanak yoktur; belli ballarn, anmakla yetinelim. Para, kredi ve banka strktrnn bozuk yapsn dzeltecek politikalar izlenecektir. Dolarn devalasyonu sayesinde, nce fiyatlarn ykselmesi uyarlacak, iftiler ve sanayicilerin, birikmi borlarnn, hafifletilmesi salanacaktr. Banking act (16 Haziran 1933) ile, bankalarn borsalardaki speklasyonlar besleyebilecek nitelikte krediler vermesini engelleyecek ve mudilerin tasarruflarm koruyacak (Fedaral Deposit Insurance Corporation) ynde dzelmeleri salayacak strktrel reformlar yaplmtr. 1934-1936 arasnda, A . B . D . , banka ve mal strktrn dzeltecek bir dizi reformlar yaplacak ve X I X . yzyl ile 1929 dnemi aras anarik Liberalizmi yaratan Amerika Banka Organizasyonunun kt kullanlnda oluan panik
(352) Bakan ROOSEVELT'in bu politikas hkda bknz: EINAUDI: ROOSEVELT et la Revolution du New Deal, Paris, A. Colin, 1961.

ADA KTSAD SSTEMLER [rk] ve tehlikelerin, yeniden olumas

engellenecektir

(353)Tarmsal alanda nemli karmlar oluacaktr. Tarm dzenleme ynnde Bakana son derece nemli yetkiler yannlmaktadr (The Agricultural Adqustment Act - 12.5. 1933). Bakan Hoover, daha 1929 ylnda, tarmsal retimin arzn dzenlemek iin, bu rnleri satn almak, stoklamak ve desteklemek ynnde bir rgt kurmutu (Federal Farm Relief Board). Bu stoklama politikasna Roosevelt, ekim alannda bir snrlama politikas eklemektedir. Tarmsal dzenlemenin sadece parasal . tedbirlerle yrtlmemesi karsnda ektikleri alanlar snrlayan iftilere, hkmet, bir tazminat vermei, nermitir. Fakat, Yksek Mahkeme, Ocak, 1936'da bu tedbirin, Anayasa ile badamadn iln etmektedir. Hkmet bu noktadaki engel karsnda, bu kez topraklarnn bir ksmn nadasa brakan veya bu topran verimini oaltacak sebze trleri ekenlere, tazminat vermek formln oluturarak sorunu zecektir. Bylece 1932-1939 dneminde, tarm kesimindeki aktif nfus % 7 orannda buday, msr pamuk ve ttn ekimine ayrlan topraklarn alannda ise, % 20 orannda bir azalma gerekleir. Ayn dnemde, bu tedbirlere karn, tarmsal retim % 11 orannda oald. V e bu kesimdeki fazla retimde dler olmad. nk bu tedbirler ayn dnemde, tarmsal ii bana alnan verimi % 22 orannda ykseltti. Tarmsal ekim alannda uygulanan bu Malthusian politika beklenen sonulardan sadece, tarmsal kesimde talep artn gerekletirmi olmakla snrlannca, hkmet tarmsal fiyatlar iin bir Taban saptamak zorunda kald. Bu fiyat, Amerikan fiyatlarn dnya kurunun stne kard. hracatn byk lde frenlenmi olmasn engellemek iin hkmet sbvansiyon balam oldu. Grld gibi tarmsal politika, ok pahalya mal oldu ve iftilerin satn alma gcn, ykseltme ve koruma dnda beklenen baarlar salamad. Endstri alannda da, nemli hatta devrimci tedbirler alnmaktadr. (National Industrial Recovery Act, ksaca N.t.R.A.
(353) Belirtelim ki, burada anarik hale gelmi bulunan Liberal Kapitalizmden, ahenkli ilemesi umudu ile ORGANZE KAPTALZME, gei aamas, olumaktadr.

24

BER HAMTOULLARI srasnda

1 6 . 6 . 1 9 3 3 te). Bu konudaki dokuman imzalama Bakan Roosevelt, unlar sylemektedir:

Ana amacmz, sanayie mantik bir kr, cretliye yaatacak cret salamak ve sadece drst i adamnn giriimlerini baarszlkla sonulandrmakla sonulandrmakla kalmayan; fakat ayn tarzda iiye de zarar vermi bulunan haydutluun, her tr ve yntemini ortadan kaldrmaktr

(354)Endstriyel alandaki politikann temel amac, ekonomik faaliyetleri, fazla retimi engelleyecek ve teebbslere yarm oyunda baz kurallara uymay kabul ettirmek kaydyla canlandrp, gelitirmektir (355). Endstri dalnda byk teebbsler aras yarm kabul eder. Buna karn, ii cretlerinin ykseltilmesi salanacak alma saatleri drlecek ve fiyat ykselmesi gerekletirilecektir. Yeni sendikal haklar verilecektir. Dier yandan hkmet 3,3 milyar dolara kadar, bayndrlk harcamalar da yapabilecektir. New Deal 'in endstriyel alanda bir dier giriimi, Tennessee, vadisinin hidro-elektrik bakmndan gelitirilmesidir. I. D n y a Sava srasnda, hkmet, rmak zerinde patlayc maddeler iml eden iki fabrika kurmu idi. Yaplan bu baraj da ihtiya duyulan enerjiyi salyordu. Burada ortaya kan sorun uydu. Devletin yapt bu eserlerin, zel sektre devredilmesi mi, yoksa mill teebbs halinde korunmas m, daha uygundu? Ekonomiye bir yn vermeyi dnen Roosevelt, tercihini kamu teebbs lehine yapar. 1933'te; bu vadideki fabrikalar iletecek ve ynetecek yeli bir kurul oluturulur (Tennesse Valley Authority - T.V.A.). A m a ulusal kalknma ve savunma dorultusunda tarmsal, endstriyel gelimeyi salamak, rma ulama uygun bir hale getirmek ve Missisipi'nin de akn dzeltmekti T.V.A. teebbs, fabrikalar ina edebilir, barajlar yapabilir, sulama ve aalandrma v.b. gibi, byk almalara giriebilecektir. Kasaca, T.V.A. kamusal nitelikli,
(354) Bknz, M. N. ROTHBARD: America's Great Depression, a.g.e. EINA.UDI: Roosevelt et la Revolution du New Deal, a.g.e. (355) Burada gzden karlmamas gereken husus, tam ilememi bulunan yarmn (rekabetin) sakncalarn giderecek ynde dzeltilmesidir.

ADA KTSAD SSTEMLER

son derece byk bir bayndrlk, program idi. New Deal'in bu en byk projesi, saysz hcuma urad. Amerikan i evrelerinin Liberal duyarllklar, karmalarn, bu dozuna tahamml edememekteydiler. Bununla beraber, Yksek Mahkeme T.V.A. y, onaylad. Roosevelt 1937 ylnda, dier blgeleri, gelitirecek bu tipte 6 teebbs daha kurulmasn. Kongreden istedii halde bu istek reddedilecektir. 1935 ylna dein, doktrinal grler ve grupsal karlar dolaysyla, ok eletirilen, bu New Deal politikasnn sonularn saptamak elbette gtr. Bununla beraber, ekonomik faaliyetleri canlandrd ve sosyal alana da iyiletirmeler getirdii sylenebilir. 1933-1939 dneminde isizlik bsbtn ortadan kaldrlamayacaktr. evrelerinin, hkmetin politikasna destek olmamalar ve A . B . D . ' i gibi ok geni bir lkede, kamu yatunlarnn, zel kesimin bo brakt alan bsbtn doldurmasnn gl, bu politikann daha baarl olmasn engelleyen unsurlar olmaktadr. Fakat alnm bulunan tedbirler, toplam talebi ykseltmi ve ekonomik d, frenlemitir. Eer kamusal yatrm, zel kesiminin yaratt boluu kapatmaya ynelemeseydi, ekonomik k durdurulamazd. Burada unutulmamas gereken nokta New Deal 'in, Liberal Kapitalizmin geliim tarihinde, konjonktr ve strktrleri birlikte ele alan en byk ve en sistematik devlet karmnn, ilk rnei olmasdr. Bylece ilk deneme olmasnn ve bir pln iinde uygulanm bulunmamasnn, elbette izlerini tayacaktr. Yukarda bu politikann, sosyal alanda insancl ve yararl olduunu belirttik. Satn alma gcn drmemek iin isizlere yaplan yardm, ekonomik faaliyetlerin canlanmasna yol at. Bylece, ekonomik bunalm srasnda sosyal ve ekonomik hedeflerin bir dierini destekledii ortaya kmaktadr. (1933 ylndan itibaren kurulan Federal Emergency Relief Administration'a isizlere yardm etmesi iin 500 milyon dolarlk bir fon verecektir. Daha nce andmz N.I.R.A. 1942 ylna, isizliin kkn kurutuncaya dek, bayndrlk almalarnda 13 milyar dolar harcayacak olan Public Works Administration - ksaca P.W.A.' oluturacaktr. 1938 de P.W.A. 3. 800.000 isizi altrabilmektedir (ayn yldaki

BER HAMTOULLARI

isizlerin 1/3 . Kamu iin; 122.000 bina, 1 milyon km.'lik yol, 77.000 kpr, 285 hava alam, kurulmutu. Bylece sonu olarak, denilebilir ki, Roosevelt 'in bu ekonomik ve sosyal politikas, kmee yz tutmu anarik Liberal Kapitalizmi, getirdii reformlarn iyiletirici etkileriyle, lmden kurtaracaktr. Dier yandan kamusal kesimin bu yenilikleri, zel kesimin kendine yeniden bir eki dzen vermesine byk hizmetleri olacaktr.

c) Almanya'nn Ekonomik Politikas:

Dayand ideoloji farkna ramen, Hitler'in 1933 ylndan sonra uygulad politika, Devlet karmlar ynnden Nevv Deal politikasna yaklamaktadr. Nazi hkmeti, Ocak 1933 ylndan itibaren isizlie ve fiyat dmelerine kar bir politika uygulamaktadr. 1933 ile 1934, arasnda, isizlerin says 6 milyondan 2,6 milyona inmektedir. Devletin teebbslere yapt yardmlar ok byktr. V e 1933 ylndan itibaren silhlanma gayretleri ve toplu bir sava iin ulusal ekonominin seferber edilmesi, ekonomiyi harekete geirme abalarn btnlemektedir. Almanya'da Dr. Schach tarafndan uygulanan bu politikann dorultusunda, Devlete ok kurnaz bir tarzda yrtlen bir denetimin sonucunda ekonomik faaliyetlerin canlandrlmas salanmtr. Bu denetleme ii, gerekletirilmesi zel sekte braklan ve sovyet plnlarna grece daha esnek olan plnlarla yrtlmektedir. lk pln (1933-1936), ama olarak byk bayndrlk yatrmlar ile, mevcut isizlii emmektir. Hkmet, cretleri dk tutarak sanayici krlarnn, yeniden yatrmlara akmasn programlatrmtr. 1937 ylnda balayan _ ikinci pln, harekete geirilebilmi bulunan ekonomiyi, silhlanmada. kendi kendine yetecek tarzda, bir sava ekonomisine dntrmeyi amalamaktadr. T a m istihdam salandktan sonra, tereya veya top retimi tercihinde, silhlanma ar basmtr. Bu andan itibaren de cretlerin blokaj (dondurulmas) ve ii sendikalarnn kaldrlmas gelmektedir. Tketimin snrlanarak, karne uslne balanmas sonucunda, ekonomik kaynaklarn tm, savata kullanlacak ykc mallarn retimine ayrlacaktr.

ADA KTSAD SSTEMLER

27

Ksaca, 1931-1932 dneminin deflasyonist politikasnn bir nedeni de, 1923 ylnn hiperenflasyonudur. Andmz deflasyonun sosyal sonular ise, Nazizmin, iktidara gelmesini kolaylatran koullar oluturmasdr. Kapitalizmin gemi biitiin tarihinde, Almanya rneinde grlen bir yanl iktisad politikann btn insanla bu derece pahal detildiine ilikin bir dier uygulamaya tank olmayacaktr (356).

d) Fransa'da ktisad Politika :

Daha nce andmz gibi, Kapitalist dier lkelere oranla Fransa 1929 bunalmndan daha az yaralanacaktr. V e ancak ngiltere'nin yapt devalasyondan sonra, fransz fiyatlar nisbeten, daha yksek kalmaktadr. Fransa, karsnda bulunan Devalasyon ve Deflasyon seeneinden ikincisini uygulayacaktr. Fransa, bylece 1926 ylnda yapm olduu devalasyondan salad avantajlar, yava yava yitirecektir. V e deflasyonist politika, 1936 'da oluan Halk Cephesi hareketine kadar srecektir. sizliin yaylmas, fiyatlarn dne elik etmektedir; krlar azalmaktadr. retim maliyeti cretlerin dnden daha yava girmektedir. Memnuniyetsizlik, genellemektedir. Evrensel deprasyon, deflasyonist politika ile bir araya gelince, kredi messeselerini de ok g durumda brakmaktadr. flslar bir dierini kovalar. Patlayan skandallar, i evreleri ile politikaclar arasndaki baz yaknlama ve ortaklklar gn na karr. Rejime kar olan gvensizlik byr. Sermaye ve altn, Fransa dna kaar. Ocak 1936'da P. Laval devrilir.
(356) Almanya ve talya'daki faist ynetimler, Mdahaleci tipine rnek oluturmaktadr (B. talya hk'da: H.) Kapitalizmin demokratik olmayan,

Faizmin bu dnemi hk'da daha geni bilgi iin bknz: P. R. P. D. NENNI: Vingt Ans de Fascisme, Paris, 1960. ZANGRANDI: Le Long Voyage a Travers du Fascisme, Paris, 1963. PARS: Histoire du Fascisme en talie, Paris, 1962. GUERIN: Fascisme et Grand Capital, Paris, 1945.

Almanya hk'da:

Ch. BETTELHEIM: l'Economie Allemande Sous le Nazizme, a.g.e., F. BAYLE: Psychologie et Ethique du National-Socialisme, Paris, 1953. J. DELARUE: Histoire de la Gestapo, Paris, 1963. M. MAZAR: Le Phenomene Nazi, Paris, 1957. A. GROSSER: Hitler, La Presse et la Naissance d'un Dictature, Paris, 1959.

BER HAMTOULLARI

Nisan 1936 ylnda Leon Blum, Halk Cephesi Hkmetine bakanlk eder. Alnan iki nemli karardan biri cretler, dieri para sorununu ierir. Lock - out'u bertaraf etmek iin, iiler greve giriir ve fabrikalar igal eder. L. Blum, ii ve patron temsilcileriyle yapt toplantda, nemli kararlar alnr (Matignon anlam a s ; 7-8 Uaziran 1936). Parlmento 1 1 - 1 2 Haziran 1936 da bunlar onaylar. Buna gre cretler: % 7 - 1 5 arasnda ykseltilir. alma sreci haftada 48 saatten, 40 saate iner. V e btn iiler her yl 15 gn, cretli tatil yapmak hakkna kavuacaklardr. ilerin ie alnmas veya iten kartlmasnda, personel tarafndan seilmi delegeler, patronlara yardm edeceklerdir. alma koullarnn saptanmas, zorunlu olarak, ii ve patron temsilcileri arasnda, ister teebbs ister her meslek seviyesinde karlkl grmelerle dzenlenecektir. alma haftasnn ksaltlmas ile birleen bayndrlk almalar, isizlii hafifletmeyi amalamaktadr. Fakat, ok hzl bir tarzda retimin frenlenmesi ile karlaacaktr. nk, prodktivite art, hzl bir tarzda gerekletirilememektedir. retimin ykselen maliyeti, dorudan ve hemen fiyatlara yansmakta ve ykselen maliyetler cretleri ok hzl aacaktr. Bu uyumsuzlukta, sosyal bunalm ve atmalar oluup srecektir. Mallarn ykselen fiyatlar, ihracat da azaltacaktr. Fransz Frang, 1937'de, 3. kez ve 1938 ylnda ise, drdnc kez devale edilecektir. L. Blum un ksa sren denemesinin, retimi ok fazla a r t r mad halde, tam istihdam dzenleyebilmi olmas ok ilgintir. 1937 ylnda aa yukar, tam istihdam dzeyine yaklalm olunduu halde, ulusal retim, 1929 yl dzeyi gstergesinin, ancak % 8o'nine varabilmektedir. Bu oluu aklayan nedenler yle zetlenebilir: demografik durgunluk, sanayi alanndaki baz aktif nfusun tarm kesimine, topraa dnm olmas. alma haftasnn 40 saate inmesi (375). Buraya dein anlan sorunlar, 1929 ekonomik kne, gelimi her kapitalist lkenin, ulusal snrlar iinde areler aramaa abaladn ve sorunun uluslararas cephesinin savsaklanm olduunu gstermektedir. Kapitalist lkeler, depresyonun, hakkndan henz tam olarak gelememiken, II. Dnya Sa(357) Bknz, C. J. GIGNOUX: l'Economie Franaise Entre les Deux Guerre, a.g.e.

ADA KTSAD SSTEMLER

vann hazrlklar balamaktadr. imdi, bu oluumu ksaca aklamaa alalm ve savalar ile bunalmn Liberal Kapitalizmden Mdahaleci Kapitalizme gei bakmndan etkilerini zetledikten sonra, ii hareketlerinin etkisine geelim. E) kinci Dnya Savann Etkisi: Boyutlar bakmndan I. Dnya Savan bile ok aan II. Dnya Sava Temelden, Liberal Kapitalizmin oluturduu ve 1929 bunalmnn pekitirdii bir sonu olmaktadr. 1929 bunalmna kar uygulanan yeni politikalara ramen, uluslararas ticaret, 1939 ylna gelindii zaman bile hi bir an, bunalmn patlak vermesinden nceki dzeyine eriemiyecektir. Avrupa kapitalizmi paralanmaktadr. D ticaretin gelimesini kolaylatran parann, altn ile serbeste deitirilmesi ilemi, Fransa iin 1914, ngiltere iin 1931, A.B.D. iin ise 1933 'te, artk ilemez olacaktr. Avrupa lkeleri, ihracatlarn oaltabilmek umudu ile, paralarn devale eden politikalar izleyecek ve d ticareti denetleyeceklerdir. Artk uluslararas apta, etkin mekanizmalar mevcut deildir, her lkenin paras, sk bir tarzda, artk ulusal niteliktedir. Btn lkeler i kabuklarna ekilmilerdir. A l m a n Faizminin yaylma tehlikesinin yaratt korku karsnda, lkeler silahlanma politikalar izleyeceklerdir. 1939-1945 dnemi aras, bir ok Avrupa lkesi alt st olacaktr. Aslnda, Avrupa'nn kapitalist lkelerinin, dnya egemenlii d ile fanatikletirilmi Alman Nazizminin olumasnda kmsenemeyecek paylar bulunmaktadr. I. Dnya Savamn ykm ve biriken kini, 1929 bunalmnn skntlar, Almanya'da byk bir gerilim oluturmutu. Bilhassa, ekonomik ve sosyal bunalmlar karsnda, sosyalist ve komnistlerin, iktidara gemelerinden korkan byk kapitalistler, nazilerin gelimelerine yardmc olacaklardr. Zaten Naziler, yelerinin byk bir ksmn, isiz kalm iiler ve enflasyonun ifls ettirdii orta snf arasndan toplamaktadr. Hitler'in iktidara gelmesi, II. Dnya Savann korkun felketini ve onunla birlikte, yeni bir bunalm oluturacaktr. ikinci Dnya Sava sonrasnn, ekonomik ve politik strktrleri, iki sava aras erevelerden, temelden farkldr. Artk kapi-

BER HAMTOULLARI

taiist sisteme dahil lkeler arasnda stnlk, egemenlik, kavgas bitmi, Kapitalist dnyann en egemen gc haline gelmi bulunan A . B . D . ' i ile Sosyalist sistemin temsilcisi olan S . S . C . B . arasnda cereyan edecektir. Dnyamz bylece, ekonomik, politik ve ideolojik olarak iki bloka blnm olmaktadr. Konumuz bakmndan bu gelimenin nemi, Sosyalist sistemin, Kapitalist sistem zerine yaratt etkiler bakmndandr. Bundan byle Kapitalist sistem, sava ekonomisi ile gnen ekonomisinden gelen iki katl bir etkinin altnda, deiip geliecektir. Grnteki yanltc ynne ramen, bu iki unsur arasnda, byk bir uyumazlk bulunmamaktadr, tersine bir dierini desteklemektedirler. Asker harcamalar, t a m istihdama ve gelimeye hizmet ederken; gnen ekonomisi de, sosyal gerilimlerin zayflamasna yol amaktadr. Dier yandan, sosyalizmin oluturduu tehlike karsnda Kapitalist lkeler arasndaki dayanma artmakta ve byk boyutlu ekonomik btnler olumaa balamaktadr. Bu noktada da Kapitalist sistem iin, bir gelime unsuru olumaktadr. Fakat asl nemli nokta, Kapitalist sistemin kendini giderek dzeltmesi ynnde, Devlet karmlarna olanak vermesidir. F) Liberal Kapitalizmin Yklmasnda Savalarn ve Bunalmn Etkileri H'nci Dnya Sava ve 1929 byk knts, drt unsura dayanmakta olan ekonomik bir sistemi ykm oldu. # Liberal Kapitalizmin stnl;

# Dnya egemenliinin, balarnda ngiltere'nin bulunduu bir ka lke ve dier rakip veya uydu lkeyle evrili olarak paylalmas ; # Parann altn garantisine balanm olmas; # retimin, en azndan uzun srede dzenli bymesi.

Liberal Kapitalizmin, uzun bir sre oluturduu deiim ve geliimlerin kurduu yaplar btnnn uyumazlklar, Birinci Dnya Savan izlyen yaklak iki on ylda alt-st oldu. Fakat deien ekonomik-sosyal yaplar ile davran-tutum, yaplar ara-

ADA KTSAD SSTEMLER

27

snda yava ve biraz ge oluan tutarllk, Mdahaleci Kapitalizmin, Liberal Kapitalizmin yerini tamamen almas ile salanacaktr. i hareketleri, sendikaclk, sosyalizm ve demokrasinin, buraya kadar deindiimiz, yava ve ekonomik bunalmlarn etkilerini nasl oaltp, bytp, karc gdc Kapitalizmi oluturduklarna az ilerde geleceim. Aklamalarmn bu noktasnda, Liberal Kapitalizmin en korkun striiktrel bunalm olan 1929 knn, ortaya koyduu uzlamaz strktrel bozukluklar ve bunalarm neden olduu Devlet karmlar. Liberal ekonominin sonu saylabilir. nk Liberal Kapitalizmin Birinci Dnya Savana dein oluan ve oklukla konjonktrel olan bunalmlar, bir k, bir bunalm ve bir yeniden dengelenme gibi aamalardan geerek, ekonomik istikrar salayabiliyorlard. Oysa 1929 bunalm, bu doal dengeleme devirlerinden geemedii gibi, ekonomik ve sosyal bir dizi deimelere sebep olacaktr. Ve dourduu strktrel uyumazlklar, daha nce dolays ile andmz Devlet karmalarna ramen ekonomik istikrar salayamyorlard. 1929 Bunalmnn, btn Liberal ekonomiler iin, grlmemi aklarla kapanan bilanosu, Bat ekonomileri ve uluslararas ekonomik ilikiler iin de, bir ykmd. Ekonomik potansiyeller son derece dk bir tarzda kullanlyor, ekonomik bamll fazla olan cretli, ii ve kk ifti gruplar perian oluyordu. Sermaye sahiplerinin de kmsenemeyecek bir ksm ifls ediyordu. Evrensel boyutlar kazanan ynleri ile bunalm korkunlayordu. sizlerin says 30 milyon civarnda dolayor, uluslararas ticaret % 60 orannda azalyor, fiyat dleri % 30'a kadar iniyor, borsada aksiyonlar % 70 oranna kadar dyordu (358). Dier kapitalist lkeler zerinde olduu gibi, rnein, A . B . D . ' i zerinde bu bunalmn etkisi, 1929-1933 dnemi bakmndan yle zetlenebilir. Sadece isizliin sebep olduu kayp 130 milyar dolar olarak tahmin edilmektedir. Bu rakam A.B.D.'inin 1938 'deki mill gelirinin, iki katna eittir. 1925 ylnda, 10 yann stndeki makinalar, % 44 orannda idi. 1940 ylnda
(358) J. BILLY: La Politique Economiques, P . U . F . Paris, Que-Sais-Je?, 1956, sh: 12.

BER HAMTOULLARI

ise bu oran, % 70'i buluyordu (359). Makinalarn yalanmas ve teknik gelimelerin yavalamas, dierleri yannda Amerikan sanayicilerinin bu dnemde, yatrma ynelmekten ok, tasarruflarn koruyan bir davran strktr iinde bulunmu olduklarn gstermektedir. Kukusuz durgunluk iinde bulunan bir ekonomide k r kazan perspektifinin kaybolmasnn da bu davranta pay olabilir. Belirtelim ki, A . B . D . ' n d e 1934 'de isizlik, aktif nfusun % 22 sini buluyordu. Ve 1939 'da da % 17 civarnda idi. New Deal politikasnn yanstt, Devlet karmlarnn 6 yllk abas ile, isizliin kkn kurutamamt. Liberal Kapitalizmi saran btn bu strktrel dengesizliklerin karsnda, Devlet seyirci kalamazd. V e Devletten baka da, bu byk sorunlara are bulacak bir ekonomik-sosyal zne de yoktu. Geni Devlet karmlarnn etkin diizenlemecilii, yaratcl, ekonomik dier znelerin, acz iinde bulunduu bir dnemde kurtarc, tek seenekti. V e sz konusu bu karmc, km bulunan ekonomik istikrarn dzelmesini salasn diye, herkesten nce mteebbisler, sermayedarlar isteyecek ve yaam dzeyi ok dzen cretliler ve isizler de, sosyal nedenlerle ayn dorultuda Devlet'in karmm isteyeceklerdir. Belirtmek gerekir ki Devlet karm, Doru A v r u p a ' d a sosyalizmi, Bat Avrupa ile Amerika'da ise Karmc Kapitalizme geii hazrlayacaktr. Daha sonra patlayan II. Dnya Sava ve sonular, Karmc Kapitalizminin olduu kadar Sosyalizmin de kklemesine hizmet edecektir. Liberal Kapitalizmin en baarl dnemi saylabilecek 18151913, aras, dier dnemlere grece d a h a bar saylmaktadr. Bunda ekonomik gelime ve istikrarn kukusuz byk bir pay bulunmaktadr. Ekonomik ve sosyal istikrarszlklara Liberal Kapitalizm, bilinen ileyi tarzlar ile zm bulamaynca, blgesel veya evrensel apta savalar oluacaktr. I ve II. D n y a Savalar, bunun en ak rnekleri olmaktadr. Yine kukusuz, isel yapsal atmalarn, dsal bir yaksndan baka bir ey olmayan bu savalarn da, kendilerini yaratan sistem zerinde etkileri olacaktr.
(359) M. FLAMANT: Ve J. Sinser-KEREL: Crises et Rdcessions Economiques, a.g.e., 81 v.s.

ADA KTSAD SSTEMLER

27

I. ve II. D n y a Savandan sonra bu etkiler, Devleti iktisad hayata, ap giderek byyen bir lde karmaya dvet edeceklerdir. nk gayet aktr ki bir sava, Liberalizmin ilkelerine gre hazrlayp uygulamak kukusuz olanakszdr. nk fiyat mekanizmas, rantabilitenin ilkelerine gre iler. retimi, tketicilerin talep yaps ve dorultusu gder, ynetir. Mteebbis, piyasa zerinde satlabilme ans olduuna inand mallar, retir. Grld gibi, Liberal Kapitalizminin mekanizmalar, belli strktrler ortamnda ekonomik faaliyetleri ancak, doal ve uyumlu bir tarzda dzenleyebilmektedir. Oysa bir savata, durum btn ile deimektedir. Her eyden nce bir savan hazrlanmas ve uygulanmas halinde retim, zorunlu olarak, sava aralar ve ulusal savunmann gerekleri dorultusunda yaplmak gerekir. Dier yandan sava harcamalar, byk tutarlara varr. Bundan tr klsik yntemlerle, bu byk tutar lar bulmak mmkn deildir. Bu iki nemli neden Devleti, toplu ve sistematik tedbirler almak zorunda brakmaktadr. Bunlar balca iki nokta etrafnda toplarsak, biri, ulusal savunma ynnde retimi uyarmak, gtmek ve dier retim biim ve eitlerini yavalatmak; ikincisi, sava harcamalarn, karlayacak tarzda mal bir politika gtmek. Burada, vergi ve istikraz, zorunlu olan fonlarn tmn karlayamad iin, Devlet parasal enflasyon yoluna gitmek zorunda kalmaktadr. Bu enflasyonist politika ise, bilindii gibi, btn sosyal gruplar iin, zorlu bir vergiden baka bir ey deildir. Sava sonrasnda, eski Liberalizme dnmenin olanakszl, u nedenlerden domaktadr. Bir sava ekonomisinde izlenmi bulunan politikann yaratt yeni strktrlerin elverisizliine, sava ykntlarnn onarlmas gerei eklenmektedir. Bylece sava ncesi ve sonrasnn ekonomileri, bir aamadan, dier aamaya gemektedir. Liberal Kapitalist lkeler rneinde, sava sonras ykmlarn onarmak ve I. D n y a Savandan sonra, zaten ok bozulmu bulunan ekonomik sosyal yaplar, gelitirmek ve uyumlatrmak ve zellikle fazla retiminin, dorurabilelecei muhtemel bunalmlar nlemek iin Devlet, ekonomik hayata karacaktr. Bunlara birde, savan ekonomik, sosyal, ahlk strktrler zerindeki ykc etkilerinin de, kaldrlmas eklenmektedir. Sonra sava unutulmamaldr ki, siyasal strktrde Devlet karmalar lehine bir gelenek, alkanlk gelitirmektedir.

24

BER HAMTOULLARI

Ksaca andmz bu sonulardan Liberalizmin, ekonomik ve sosyal ortam sorumlu deil miydi? O halde, strap eken insana ve bunalan ekonomilere daha iyi yaayacak ve iletecek areler, yntemler bulunmaldr. Devlet karmlar, bu soranlara en iyi karlklar vermek ve kapitalizmi yklmaktan kurtarmak iin, yeni yntemler ve tedbirler oluturacaktr. Bu deinmelerden sonra, Karc Kapitalizmin oluup gelimesinde, ii hareketleri ve sosyalizmin etkisine geebilirz. 2. H A R E K E T L E R VE SOSYALZMN ETKS

Liberal Kapitalizmi, Karc Kapitalizme dnren ekonomik kkenli nedenlere, buraya kadar deinmi olmaktaym. D a h a nceleri de Kapitalist Sistemin, Mal - Ticar aamasndan balayarak, Liberal aamasnn sonlarna dein uzanan, gelien anlatmlarmda, emek kesiminin durumunu ve sosyal strktrlerde beliren uyumazlklarn da yer, yer aklam bulunuyorum. Strktrel yaklamn dinamii sonucu iktisad, sosyal, deiik strktrler arasnda, karlkl etkileim balarnn oluturduu bir sre bulunmaktadr. Bu noktada unu belirtmek gerekirki ekonomik, olay ve faaliyetler, tek balarna soyutlanm bulunamazmazlar. Liberal Kapitalizmin, aklamalarmzn bu kesiminde yansyan nemli bir eksiklii,belli bir uygarln, aln yazgsnn yalnz ekonomik geliimin (yaklam tarzmz ile belirtirsek, strktrn), fonksiyonu olduunu kabul etmi olmas ve bunu, bylece retmi olmasdr. Oysa gayet aktr ki her ekonomik r e j i m , yaps ve ileyi tarzna gre, belli sosyal strktrler oluturur ki, bu sosyal striiktr de, etki ve tepki ilikileri rgsnde, ekonomik strktrleri belirlemektedirler. Bylece ekonomik rejimlerin yaayabilmesi sreleri, daha nce de anm olduumuz zere, genel olarak strktrler aras ve zel olarak da, ekonomik ve sosyal strktrler arasndaki tutarllk, uyum ile snrlanp, belirlenmektedir. Oysa balangtan beri, Liberal Kapitalizmin Sosyal strktr. leri savsaklad, d a h a dorusu, sosyal olgunun, arlk ve neminin bilincine, en hafif deyimi ile varamam olduu sylenebilir. Aslnda, biraz ilerde deineceim gibi, Liberal Kapitalizmin ekonomik ve sosyal bunalmlarnn temelinde bulunan Faz-

ADA KTSAD SSTEMLER

275

la-retim ve Eksik - Tketim oluunda, emek kesimine, gerekil nemin verilmemi olduu, gerei bulunmaktadr. Liberal Kapitalizmin, teknik, ekonomik organizasyon gibi alanlarda, gsterdii byk baardarna karn, sosyal strktrlerin savsaklanmas nedeni ile sosyal bar kurtarmayacaktr. Sosyal ve ekonomik strktrler aras uyumazlklar, ii kesiminin, kslan zgrlkleri sonucunda, ancak belli bir dnem srdrlebilecektir. Liberal Kapitalizmin ekonomik baarlar, yerini ekonomik bunalmlara braknca, sosyal ve dnce alanndaki itirazlar, direnmeler, Liberalizmi iten ve dtan ypratabilecektir. ii hareketleri, sendikaclk, sosyalizm, uygulama alannda; Marksizm ise, dnce ve doktrin alamnda Kapitalist sistemi, hrpalayacak, andracak ve onun deiip gelimesine de yol aacaktr. imdi ksaca bu deimeleri yaratan etkilere deinelim. A) ti Hareketleri ve Liberal Kapitalizmin Deimesi Sosyal snflar aras uyumsuzluun, elimelerin kimi zaman atma ve savaa dntrlmesinde Liberal Kapitalizmin nce gelime biimi, sonra yaratt ekonomik / sosyal bunalmlarn pay byktr. nsanc toplumlarn tmnde sosyal uyumazlklar bulunmaktadr. Bakat toplumlarn bir tarafta sermaye, br tarafta emek unsuruna dayanan kesin ayrm ve sosyal atma bilincinin ar llere varmasnda, sosyal sorunu hesaba katmadan, smr snrlarn alabildiine genileten Kapitalist uygulamalarn, byk bir sorumluluu vardr. Liberal Kapitalizme, tepki olarak doan Sosyal, Sosyalist ve Marksist doktrinleri de, Liberal Kapitalist uygulamalar bir tepki olarak, yaratmtr. Tarihsel deneyimler unu retmektedir ki, ii hareketlerinin etkin olabilmesi iin, meslek gruplamalarn rgtleri tarafndan srekli gdlmesi gerekir. ilerin soyutlanm olmas ise, ne ekonomik I sosyal ve ne de, siyasal alanda hi bir etki yaratmaz. Bundan tr, ii hareketleri, btn iilerin dernekler iinde toplanmalarn gerektirir. Fakat iilerin, haklarn alabilmeleri ve bunu koruyabilmeleri ve dernekler oluturmalar, her eyden nce snfsal bir bilince ihtiya gsterir. Snfsal bilincin belirebilmesi, emek ve sermayenin ayrlmas hatta, bir dierine kart olmasna baldr. '

BER HAMTOULLARI

O r t a a korporasyonlarnda, emek ve sermaye birletiinden, meslek gruplamalar ve snfsal ayrmlara dayal bir bilin yoktur. nk bu rejimde basit olan retim biimi iin gerekli olan retim unsurlar, emek ve basit ara ve gereler, ayn teebbste ayn insann elinde bulunmaktadr. Meslek dernekler olan sendikalarn oluabilmesi, sermaye ile emein, kesinlikle ayrlm olmas, ii kesiminin ar bir tarzda smrlm bulunmas ve zgrlk rejiminin domas sonucudur.

a) Smrlen Ezilen inin Yoksulluu

D a h a nce andmz zere, daha Ticar Kapitalizmin, sk korporasyon rejiminde, ii kesimi bunalm bulunuyordu. Fakat sosyal strktrlerin alt-st olmas endstrileme srecinin hzl bir seyir izlemesi ve retim aralar mlkiyetinin, mteebbis veya kapitalistlere gemi olmasyla balar. nk burada, ekonomik eitsizlik ve rgtszln yalnzlnda ve isizlik tehdidi altnda bulunan ii, patronun btn ile egemenlii altna girmektedir. X V I I I . yzyln sonu ve X I X . yz yln hepsi, aa yukar, ii snfnn ok aleyhine olan bir ortam oluturmaktadr. D a h a X V I I I . , y.y. da, oluan sosyal atmalar, sermaye egemenliindeki strktrlerin bir gstergesidir. Endstriyel Devrim sonucunda, eski tarmsal strktrler ve zeneat yaplar deimekte, eski iftiler ve zeneatkrlar, isiz kalmakta daha sonra oluan demografik patlama ile krsal yrelerden ehirlere g akmlar, isizlerin saysn oaltmaktadr. Bu demde iilerin byk bir ksmn, kyller ile ifls etmi zeneatkrlar oluturur. Kylerini ve topraklarn terketmi kyller, son derece kt koullarda yaamaktadrlar. Zeneatkrlar da, eski strktrlerini kaybederler. Meslekleraras ylesine bir kopu vardr ki, sosyal ortam, gerek bir yetenek ksrlatrlmas ile kar karya bulunmaktadr. Btn bu insanlar, kkn koparm burjuvazinin yararl, fakat ayn zamanda tehlikeli bulduu kimselerdir. D a h a nce belirttiimiz gibi, Loncalarn yasak edilmesi ile, iilerin dernek kurma olana yoktu (rnein Fransa'da Chapelier yasas 16 Haziran 1791). alma koullar ardr. alma gn

ADA KTSAD SSTEMLER

27

bazan 14-18 saate kadar kmaktadr (360). Ne bayram, ne de dinlenme tatili var. Kk ocuklarn ve kadnlarn altrlmas genel bir ilkedir (361). ngiltere'de ve Fransa'da iiler, sk bir denetim altndadr (alma karneleri). Patronu brakp, giden ii hapsedilmektedir. P. Mantoux, andmz almasnda, kk yata, gnde bazen 14-18 saat altrlan ocuklarn, fazladan, altrlan veya ustalarn ok iddetli sadizmine kurban gittiklerini, bir iki rnek halinde, gz nne sermektedir. Endstri devriminin balangcnda, rnein ngiltere'nin Manhester ehrinde bir iplik fabrikasnda, 1923 ylnda iilere verilen nakd ceza listesinden, bir iki hususu anmak, koullarn arl hakknda bir fikir vermee yetecektir: Pencereyi aan iiye,

a l m a d a pis-kirli bulunan ii, - alma srasnda elini yzn ykayan ii, Gaz erken yakan ii, - alma srasnda slak alan ii, - Son zilden sonra 5 dakika ge gelen ii, Hasta olduu zaman, kendi yerine tatminkr bir tarzda bir baka ii bulamayan, iiye (362), v.s., parasal ceza veriliyordu.

Yine P. Mantoux 'nun belirttiine gre fabrika bir puritain 'in inanma gre cehennemin mkemmel bir taslam, temsil ediyordu (363). D a h a nceden dolays ile andmz Dr. Villerme, 1840'larda Fransz tekstil sanayiinde yapt anket sonucunda; ayakta gnde 16-17 saat alan ocuklarn durumuna deinince: Bu bir alma deil, fakat 6-8 yalarmdaki ocuklara uygulanan bir
(360) G. DUVEAU: La Vie Ouvriere en France Sous le Second Empire, Gallimard, Paris, 1946. (361) Bknz, P. MANTOUX: La Revolution Industrielle, a.g.e., sh: 430 v.s. (362) Bknz, J. SIMON: l'Ouvriere, Paris, Hachette, 1961, sh: 103-109. ve DOLLEANS: Histoire bu Mouvement Ouvrier, a.g.e., sh: 27. (363) Bknz, P. MANTOUX: a.g.e., 437-438.

BER HAMTOULLARI

eziyetr. Kt beslenen, kt giyinen bu ocuklar, altklar atlyelere, zamannda varabilmek iin sabahn ok erken saatlerinden itibaren yola kmalar ve akam ge vakit dnmeleri gerekmektedir. Sonu, ocuklarn lm orannda ar ykselmeler (364), tarznda oluuyordu. kinci imparatorluk Fransa'snda iilerin ve altrlan ocuklarn kaderinde bir deiiklik yapmad, Yine alk ambarndan, bir rnek vermekle yetinirsek, ipek sanayiini anacaz, fpek sanayiinde gen kzlar, sabahn saat 5 'inde baladklar ii, akamn 22-23, nde terkediyorlard. Tbb bir raporun tesbitine gre bu koullar iki yl alan bir kzn, sal ve gzelliini, ykmaa yetiyordu (365). Batnn Liberal Kapitalizmine dahil olan dier lkelerinde de, iilerin durumu daha farkl deildir. cretler, iiyi ancak ayakta tutabilecek seviyededir. ok sayda rapor ve anket, 1800 ve 1880 arasnda, alanlarn maddesel ve moral yoksulluunu, ortaya koymaktadr (366). Liberal Kapitalizmin baarlar, ii kitlesinin, 1860 'lara dein hayat seviyelerinin ykselmesine hizmet etmeyecektir. Aadaki gstergeler, bu durumu aydnlatmaktadr. i cretleri ve Hayat Pahall Karlatrlmas 1800-1860 Aras
Fiyatlar Endisi ngiltere'de (1900-100) 1809-1818 1819-1928 1829-1832 1833-1842 1849-1858 1849-1858 43 47 48 51 53 5S Fransada Fiyatlar Endisi (1900-100) 62 55 70 68 64 59 55) in England,

1800-1809 1810-1819 1820-1829 1829-1933 1833-1839 1840-1851 1852-1859 Kaynaklar: J. KUCZYNSKI: Die Geschiste der Lage der Anbeite-Franlereinch- iinde, sh: 166.

(364) Bknz. E. DOLLEANS: Histoire du Mouvement Ouvrier, A. Colin, Paris, 1948, C. I, sh: 23, a.g.e. (365) C. FOHLEN ve F. BEDARIDA: Histoire Generale du Travail, Noevu. (366) Bknz, G. LEFRANC: Histoire du Travail et des Travailleurs, Flammarion, Paris, 1957 MONTREUIL: Histoire du Mouvement Ouvrier, Paris, Aubier, 1946. P. LOUS: La Conditionne Ouvriere en France Depuis Cent Ans, P . U . F . , col. Que-Sais-Je? No: 433.

ADA KTSAD SSTEMLER

27

cretler Endisi (Ksaca, gerek cretler, hayat pahall ile fiyatlar karlatrlnca iilerin sefaleti ortaya kmaktadr.) Liberal Kapitalizmin gerekledirdii endstriyel devrim ve ekonomik bymenin aktif tarafndaki baarlar, sosyal alanda iisnfmn yoksulluu, acs bir szck ile smrlmesi pahasna gerekletirilmi olmaktadr. Bir yazarn deyimi ile on milyonlarca iinin gayri insaniletirilmesi sonucu olmaktadr (367). D a h a nce andmz ve bu dnemde iilerin yaama koullar hakknda yaplan anketler (368) okunduu, incelendii zaman, Liberal Kapitalizmin altn a saylan 1815-1871 dnemi arasnda patlayan ii isyanlarnn (369), anlam ve sistemin en bozuk taraflar ortaya kmaktadr. Sermayenin ve retim aralarnn belli ellerde yonlamas, iilerin, i bulabilen ksmlarnn bile atlye, fabrika gibi yerlerde toplama kamplar tarznda altrlmas, gerek bir proleterleme sreci oluturmutur. A . B . D . ' n d e k i iiler bu dnemde Avrupa'dakilerden ok daha iyi durumda deillerdir, iiler zerinde iverenin saldrgan gdc egemenlii, ayn idi. Puritanizm, Atlantiin iki yakasnda yer alan lkelerde iileri, toplama kamplarndan farkl olmayan atlyelere, kapatmay bir politika olarak uyguluyordu. Dinsel ve otoriter kkenli bu paternalist tutuma bir ksa rnek verelim. Bir Amerikan mobilya fabrikasnda, yneticilere 1870'lerde verilen ynerge, bu teebbsn iinde sadece, alma koullarn saptamakla yetinmiyordu. iilerin zel hayatlarna da karyordu. Sz konusu bu ynerge unu belirtiyordu: spanya sigaras ve alkoln u veya bu tarzda ien her iinin, salar kkten kaznacaktr. Dans veya oyun evlerine giden her ii, iverene, iyi niyeti ve erdemi hakknda hesap vermek zorundadr. Her ii kiliseye cretinin % o'unu (aar), vermekle ykmldr. Gelir seviyesi ne olursa olsun, iinin bu demesi
(367) R. COSTE: Ouel Systeme Economique, P. Lethielleux Paris, 1971. sh: 38. (368) P . M . S . BIGOT de MOROGUES: De la Misere des Ouvriers et de la Marche Suivre Pour y Remedier, Paris, 1832. VLLERME: Tableau de l'Etat Physique et Moral des Ouvries et des Etnployes dans la Manufactures de Laine de Soie et de Coton. Paris, Ed., Renouourd, 1840. (369) Anan, H. E. GRCOS: American Economic Development, Prentice Hail, 1959. sh: 186.

BER HAMTOULLARI

ylda 25 dolarn altna inemez. iler, haftada bir gece serbest olacaklardr. Atlye'de gnde 13 saat altktan sonra, btn iiler dinsel kitaplar okumak ve Allah'n gsterdii yolda, hareket etmelidirler... sizlik, dk cret, almann ok ar koullar, iileri eziyordu. Fransa'da rnein, 1840'larda, ie girmek istediini bildiren 10.000 ehirli iinin, alabilmeleri iin, 9000 nin eitilmesi gerekmitir. 1847 d e > 1.328.000 kii, Paris'te kurulmu bulunan Hayr Sever Brolar yardmlar sayesinde yaamalarn srdrebilmektedirler. Andmz dnemde yaygn olan ii yoksulluu, bilinen Marksist gr ve doktrinin domasna temel oluturmutur. Aslnda ii kesiminin, bu yalnzl ve ar smrlmesinde, alma mevzuatnn iiye, meslek dernekler kurma hakkn vermemi olmasnn da bir sonucu olmaktadr.

b) ii Hareketleri ve Sendikacln

Olumas

Btn Avrupa'y ve dnyay etkileyen 1789 Fransz devrimi, burjuva kkenli idi. Fransa'da Liberal Kapitalizminin balang tarihi, 1789 devrimi, kabul edilmektedir (370). Fransz devrimi, ekonomik ve siyasal alanda aradaki uyumazln bilincine varamadan, bireysel zgrlk ve eitlik iln etmitir. Eer btn vatandalarn siyasal eitlikten giderek yararlanmalarnda byk bir engel yoksa da, ekonomik alanda ise eitliin gereklemesinin ise, daha g gerekleen zel koullar vard. nk burada ekonomik gler arasnda da bir eitlik, gerekirdi. rnein patron ile ii teorik olarak zgr ve eit kabul edilebilir mi Liberal Kapitalizmin, andmz koullarnda? i ile altrma szlemesini oluturan ve retim aralarna malik bulunan iveren, almak zorunda olan ve hi bir mesleki zgr bulunmayan iiye, istedii koullar empoze edecek bir statye sahip bulunmaktadr. D a h a nce dolays ile anm olduumuz zere, teorideki bireysel eitlik ve zgrlk uygulamada, ekonomik gcn eit olmayan dalmnda, ii kesimi aleyhine iptal edilmi oluyordu. Aklamalarmn bu noktasnda bunun nemi, sosyal snflar bir dierine dman iki cephe haline getirmi olmas dolaysyladr.
(370) Bknz, G. PIPERT: Aspects Juridiques du Capitalisme, Paris, L.G. D.J., 1946, sh: 9- a.g.e.

ADA KTSAD SSTEMLER

Ksaca, Sanayi Kapitalizminin Liberalizmi, ekonomik alana dinamik, yaratc bir Mteebbis ve Kapitalist retim biimini oluturan bir teebbs karabilmitir. Fakat, ii kesiminden en doal haklarm esirgeyen bir hukuk yap ve ar smrye kaplm bir mteebbis topluluu, sosyal sahneye proleter iiyi, karm bulunmaktadr. Emek kesiminin proleterlemesi, iilerin ok kt hayat koullar, byk endst rileme dneminde, ii snfn isyana itecektir. Endstrileme dneminin daha balarnda iiler, isizlik getirdiini sandklar makinalar tahrip etmektedirler. Baarszlkla sonulanan eylemlerle, eski Lonca rejimine dnmee abalarlar. Makinalara iilerin hcumu (Luddizm) Fransa, ngiltere, Almanya ve Belika'da yaylmaktadr. X I X . yzylda iiler, daha nce anld zere rgtlenme hakkna sahip deillerdir. Siyasal iktidarn ve retim aralar mlkiyetini elinde bulunuduran iverenin egemenlii altnda bulunmaktadrlar. Burada insan emei, beer niteliinden soyulmu olarak, arz ve talebin, kr ve kazancn emrinde, her hangi bir mal gibi ilem grmektedir. X I X . yzyln birinci yarsnda kapitalizmin hzl gelimesi ve kapitalist snfn giderek zenginlemesi, snflar aras dengesizlikleri daha da artracak ve sosyal atmalar oluturacaktr. Andmz dnemin dokmanlarna aka yansyan ii snfnn bu yoksulluu, ngiltere'de XVIII. yzyln sonu ile X I X . yzyln ba arasnda en ekilmez doruklarna kmaktadr. Fransa'da ise benzer durum, 1820 ile 1850 'ler arasnda olumaktadr. Bu durum, grevler, karklklar, isyanlar (Fransa'da: 1831, 1834, 1848), kendinden son derece memnun olan burjuva snfna endie verir ve bir sosyal sorunun varln gzler nne serer (371). i snf 1825 ylndan itibaren, sendika kurmak zgrln isteyerek, rgtlenmee kendisini yoksullua srkleyen koullar deitirmee alacaktr. Burjuva snf, ii kesimine kuku ile bakmaktadr (372). iler zerindeki sk bask giderek iddetlen(371) G. LASSERRE: Socialiser Dans la Liberte, ag.e., sh: s. (372) Bknz, L. CHEVALIER: Classes Laborieuses et Classes Dangereuses, Paris, Plon, 1958. G. M. TREVELYAN: English Social History, Londra, Logmans, 1945.

BER HAMTOULLARI

mektedir. Fakat yeni bir ii davran, zihniyet strktr olumaktadr. 1830'lardan itiberen iiler iin yeni umutlar domaktadr. Avrupa lkelerinde, nce ngiltere'de iilerin (373), alma haklarn dzenleyen yasalar yava yava oluacaktr. Fakat, alma hukukunun kt'a Avrupasnda gn grmesi iin 1848 ii ihtillleri, gerekmitir. Sendikacln gerek ngiltere, gerekse Avrupa'da oluabilmesi, ii hareketlernn bir sonucudur. iler ilk aamada, ii dernekleri ve birlikleri kanal ile, iileri koruyan ve teebbsn fonksiyonunu snrlayan, mesleki korporasyonlar savunacaklardr. G. Lefranc 'in belirttii zere, sendikacl dourtan en egemen unsur, teknik deiim deildir; fakat emek ile retim aralar mlkiyetinin bir dierinden ayrlmasdr (374). ngiltere'de 1827-1836 arasnda, ii rgtleri oalmaktadr. ok sayda ve zayf olduklar iin, etkileri azdr. Robert Owen, iileri bir tek sendikada toplanmaa armaktadr. 1834'de, Trade nions, bir ka hafta iinde 500.000 ye toplayabilecektir. ngiliz hkmeti, bunu gayri meru iln eder. 1838'de iilerin dernei kurulur (Working Mens Association) Halk yasas ile, siyasal demokrasi kurup, buradan sosyalizme gitmeyi amalar. Sosyal demokrasi ile, siyasal demokrasi, birlikte yrmelidir. iler burada, genel oy hakkn istemektedirler. artizm, denilen bu ii eylemi, bazan, grev ve karklklarla sonulanan byk toplantdar dzenler. 1848 ylnda bu artist eylem, baarszlkla sonulanr. Buna karn, ii hareketleri tarihinde nemli bir yer igal edecektir. 1815-1871 yllar arasnda ngiliz Meslek Sendikacl, her trl ideolojiyi terkedecek ve Kapitalizm iinde btnleecek tarzda geliecektir. i rgtleri, yelerinin haklarn savunmakla yetineceklerdir. Kapitalist sistemi devirmekten vazgeecelerdir. D a h a nce admz gibi X V I I I . yzyln sonunda, ngiltere' de olduu gibi Fransa'da da, ii rgtleri yasaklanmtr. Fakat 1848 ylndan sonra, endstriyel an Sendikalizmi doacaktr. Bu olu bir dizi isyan dneminden gemektedir. 1848 devriminden sonra, 1971 nl Paris Communu sonrasnda, ilerinde ocuk ve kadnlarn bile ldrlp ezildii insan says 25.000'ni bulacak(373) Bknz, Sidney ve B. WEBB: History of Trade Unionisme, Londra, 1894. (374) G. LEFRANC: Le Syndicaisme Dans le Monde, Que Sais-Je, 1963, sh: 7.

ADA KTSAD SSTEMLER

Ur (375). Fransz ve Alman sendikacl Kapitalist sistemi ykmay ama edinen eitli devrimci akmlarn etkisindedir. Fakat 1900 lara doru reformist ve devrimci ii rgtleri, siyasal eylemleri, sendikal eylemlerden ayrma konusunda anlaacaklardr. 1895 ylnda Limoges 'da kurulan C.G.T. (almann Genel Konfederasyonu, veya Genel Kon.) 1906 'y. da Birleik Sosyalist Partiye, balanmay reddetmektedir. Fransa, 1864 ylnda Grev hakkn, 1884 ylnda ise, sendikal zgrl kabul etmektedir. Almanya'da sendikaclk, 1875 ylnda Gotha Kongresinden sonra Lassal'c ve Marksist grlerin birlemesinden oluan sosyalist eilimli bir politika gdecektir. Fakat sendikaclk, ancak 1881 ylndan sonra tamamen serbest bir hale gelmektedir. X . X ' ncu yzyln sonunda, Alman sendikacl, A v r u p a iileri arasnda, ngiltere'de en iyi cret seviyesini salam bulunan ngiliz Trade Unions rgtnn reformcu grnn etkisine girecektir. Bylece burada da, biri Kapitalist sisteme engegre olarak (reformist), cretlerin seviyesini ykseltmeyi, dieri ise, sistemi ykarak ii diktatrln getirmek isteyen (devrimci), grler arasnda blnecektir. 1864 ylnda Londra'da oluturulan iilerin ilk uluslararas dernei'de yukarda andm ikilem ile karlaacaktr. ngiliz sendikacl (Trade Unions) ile Franso Prudon gil grl sendikacl, iilerin, eitimi, karlkl yardmlamas ve ekonomik hak istemleri ile, kurtarlmalarn savunmaktadr. Fakat Kari Marks, ekonomi ile politii, bir dierinden ayrmaktadr. Ve iilerin ilk amac, siyasal iktidar ele geirmektir, demektedir. Marksist gre gre, Toprak ve sermaye aalar, siyasal ayrcalklarn, srekli bir tarzda, ekonomik tekellerini savunarak srdrmek ve emek kesimini uzaklatrmak, ynnde kullanmaktadrlar. Bundan tr Sendikaclk, Marksist gre gre, Siyasal eylemi, ekonomik eylemle, birletirmektedir (376).

(375) Belirtelim ki, Paris Communu (1871) isyan, Sosyalist bir eylemden ok, mill nitelii egemen olan bir eylemdir. (376) E. DOLLfiAiNS ve M. GROZIER: Mouvements Ouvriers et Socialiste, Angleterre, France, Allemagne, Etats-Unis, Les Ed. Ouvrieres, Paris 1951. Alpanslan IIKLI: Sendikaclk ve Siyaset, S . B . F . Yayn, Ankara, 1972.

24

BER H A M T O U L L A R I

ii hareketlerine d a y a n a n olular, biraz tede kronolojik dizi iinde toptan saptamaa alacam. uygulamalar, ve h a r e k e t l e r , gerekse ister bunlarn devrimci, imdi, unu belirtmek gered etk i r k i , g e r e k ii h a r e k e t l e r i n i o l u t u r a n , K a p i t a l i s t i n s a n l k oluturduu ister sendikal reformist grler

politika

rafnda birlemi olsun, Liberal Kapitalist sistemi, dorudan ve d o l a y l e t k i l e r i ile b y k lde deitirip, gelimesine alalm. yol aacaklardr. i m d i M d a h a l e c i Kapitalizmin olumasna yol aan bu gerekleri toplu halde s a p t a m a a

ZELGE 8: ii Hareketlerinin Balcalar, Kronolojik Dizi inde (1830-1939) i Sendika ve Partileri 1832 : i yardmlama rgtlerinin kurulmas. 1843-1860: ngiliz Trade-Unions, ii rgtnn gelimesi. 1830-1870: Alman sendikaclnn domas ve gelimesi. 1847 : Londra'da Komnist Internasyonaln kurulmas. 1863-1964: i kurulularnn gelimesi ve grevler 1864 (Eyll) Londra'da Uluslararas ii rgtnn kurulmas. (I. Enternasyonal) i Hareketleri Sonular 1830: i Umutlar. 1832: Lyon, Erkek ve Kadn Fabrikasnda isyan. 1834: (Nisan 9-11) Lyon'da iilerin ayaklan ve iddetle bastrlmas. 1834: Ateler adl ii gazetesinin Soka, katliam. 1834: Atelier adl ii gazetesinin Kurulmas. 1834: ilerin toplanmasn engelleyen yasa. 1848 (Ocak): MarxveEngels'in Komnist Manifestosu. 1848 (Haziran): i ihtilali ve kanl bir tarzda bastrlmas. 1852-1860: Fransa'da II ci mparatorluun otoriter dnemi. 1860-1964: Fransa'da II. mparatorluun Liberal dnemi. 1864 (Mays) :Grev hakknn kabul edilmesi [Fransa] 1867: Marks, Kapital eserinin yaymna balar. 1868 (Mays): i sendikalarnn tannmas [Fransa] 1871: (13 Mart-23 Mays): Paris Communu. 1871: (21-28 Mays): Kanl bir tarzda ayaklanmann bastrlmas. 1881-1893: Almanya'da Sosyal Sigorta mevzuat. 1883: Fransz Kooperatif Federasyonunun kurulmas. 1884 (21 Mays): Sendika zgrl yasas.

1872 (12 Mart): Enternasyonalin Fransa'da yasaklanmas.

1870-1876: I. Enternasyonelin yklmas. 1875: Gotha'da Alman sosyalist partisinin kurulmas. 1886: Amerikan Sendikalizminin gelimesi (American Federation of LabourA.F.L.)

ADA KTSAD SSTEMLER

i Sendika ve Partileri 1886-1888: ngiltere'de nemli grevler. 1889: Enternasyonal Mesleki Sekreteryann kurulmas (S. P. .) 1889: II. Enternasyonalin Paris'te kurulmas 1890: Sosyalist Partisinin kurulmas (Fr.) 189a: tik alma Borsas (Pelloutier aksiyonu) . 1892: Genel Grev ilkesinin kabul (Fr.: Tours Kongresi). 1893: 50 Sosyalist Milletvekilinin Seilmesi ve eylemi (Fr.) 1895: Genel alma Konfederasyonunun kurulmas (G.G.T.Fr.) 1905: Fransz i Enternasyonali Blmnn kurulmas (J. Guesde) S. F. t . O . 1906: Politika d sendikaclk (Amiens art) 1913: Zurilte, Uluslararas sendikal Enternasyonali Federas. kurulmas (F. S. I.) 1914 ten nce: i hareketleri (Fr.) ve S. F . . O . Devrimcidirler. Savaa kardrlar. Milliyetie kardrlar. gi4 ten sonra ise: Mill savunmaya katlmaktadrlar. 1915: Zimmerval Kongresi (Alman, Fransz Sen.) 1917: Rus Komnist Partisinin Lenin'in ynetiminde iktidar ele geirmesi. 1919 (Mart): Moskova'da III. Enternasyonal'm kurulmas (Komintern) 1920: C . F . T . U . (Fr.) kurulmas (Fransz Hristiyan iler Konfederasyonu). 1920 (Ocak) Tours kongresi: Sosyalist partisinin byk bir ksm, Fransz Komnist Partisine dnmektedir (P. C. F.) Aznlk Leon Blum ile S. F. . O. olarak devam eder. 1921: Fransa'da, C . G . T . ' n i n blnmesi. 1929: S . S . C . Biliinde Trotsky'nin gzden dmesi.

ti Hareketleri Sonular 1889 (1 Mays): i Bayram 1891 (1 Mays): Kanl gsteriler (Fr. Fourmies). 1892 (2 Kasm): almay denetleyen kanunun yaylmas.

1893: Anarist gruplarn terrist eylemleri.

191 o: alma hukukunun balamas. 1910: Demiryolu i Grevini, Briand'n durdurmas. 1912: Byk grevler, Fransa'da: Maden kmr; ingiltere'de: Otomobil sanayiinde. 1914: (Austos): Fr. Demokrasici Sosyalist Jaures'in ldrlmesi

1919: (25 Mart): Kollektf grme zerine yasa 1919: (23 Nisan): 8 saat alma yasas. 1919-1920: Devrimci atlm. 1920: Ailesel ilk yardm sandnn kurulmas.

1928: Fransa'da sosyal sigortalar zerine kanun. 1931: Dnya'da 20 Milyon isiz. 1932: Fransa'da, ailesel yardm zerine kanun.

286

BE R H A M T O U L L A R I

i Sendika ve Partileri 1936: C . G . T . ile C . G . T . U . ' n u n Birlemesi (Toulouse kongresi) 1936: (3 Mays): Fransa'da Halk Cephesinin kurulmas (Leon Blum, hkmete Bakanlk ediyor).

i Hareketleri Sonular 1934: Genel Greve gitme ihtar.

1939: Fransz Komnist Partisi, yasa d iln edilir.

1936: Grevler ve Fabrikalarn igali. 1936: Fransa'da sosyalist L. Blum, alma haftasn 40 saat tesbit eder (Matignon anlamas) 1938: (12 Kasm): Daladier kararnamesi 1936 da verilen ii haklarn kaldrr.

Yararlanlan Kaynaklar: C. Chambelland: Le Sendicasme Ouvrier Franais, 1956. G. Lefranc: Le syndicalisme en France, le Syndicallisme Dans le Monde, a.g.e., Delleans: Histoire du Mouvement Ouvrier, a.g.e., G. Lefranc: Les Expriences Syndicales Internationales des Origines Nos Jours, Paris, Aubier... Yukardaki izelge, 1830'lardan tadr. Belirtmek gerekir k i , ii 1 9 3 9 y l m a d e k , ii h a r e k e t anlamn kavrayadurumu

leri v e t r e v l e r i n i n en n e m l i y a n l a r n g z n n e , z h a l i n d e s u n m a k hareketlerinin bilmek iin, sendikalarn ve yelerinin ve kudreti, ekonomik ideolojik inanlarn,

tek temel s a n m a m a k gerekir. i rgtlerinin asl glere oranlayarak

hesaplanmaldr.

i h a r e k e t l e r i n i n en e t k i n m d a h a l e s i l h l a r n n b a n d a g r e v ler g e l m e k t e d i r . i m d i , F r a n s a , n g i l t e r e v e A . B . D . ' n d e , 1935 yl n a d e i n t o p l a m g r e v l e r e b i r g z a t a l m v e ii h a r e k e t l e r i n i n , L i b e r a l K a p i t a l i s t sistemi, h a n g i l l e r d e a m d r a b i l d i i n e , b i r r n e k v e r mi olalm. >

ZELGE (9): Fransa, A . B . D . ve ngiltere'de Grevler (377), (1881-1936) Fransa 1891-1913 Ortalama 1913-1935 Ortalama Grev Says 18.01 743 15.010 882 A.B.D. 1881-1905 Ortalama 9I9-I93 6 Ortalama Grev Says 38303 ' -532 27-933 1 -55i ngiltere 1889-1913 Ortalama '9I9-I935 Ortalama Grev Says 17.870 7i4 10.215 600

B u r a y a k a d a r d e i n d i i m i z ii h a r e k e t l e r i , g i d e r e k , siyasal iktidar zerine, nceleri dolayl, sonralar dorudan byk etkiler

(377) Bknz, A. MARCHAL: l'Action Ouvri^re et la Transformation du Regime Capitaliste, L . G . L . J . , Paris, 1943, sh: 129-130-131 v.s.

ADA KTSAD SSTEMLER :

287

yaparak, durumu ok bozulan ii snfnn yoksulluunu, yava, yava ortadan kaldracaklardr. Birinci D n y a Savandan nce olduu gibi, sava sonrasnda da ve 1929 bunalm boyunca, ii kesiminin isizlik dahil, byk sorunlar zlmemitir. Bunlar zebilmek iin, ii kesiminden, 2-3 kuak, eriyerek, krlacaktr. Yukardaki grevler, bu kt durumu yanstmaktadr. rnein, 1900'lerde A . B . D . ' n d e , stihdal edilen 29 milyon iinin, 4,9 milyonunun, 10 ve 15 yalar aras ocuklar oluturmaktadr (378). iilerin, yaama koullar, yalnz Bat Avrupa, Amerika'da deil, fakat, Rusya'da da son derece kt idi (379). Aadaki saylar, bize ii snfnn giderek g kazanmakta olduunu gstermektedir. Sendikal iilerin says, milyon olarak aada yanstmaktadr (380).
Sendikal i Says (1906-1912) Yl 1906 1912 Almanya 2,2 3.7 ngiltere 2,1 3,3 A.B.D. 2,0 2,5 Fransa 1,0 1,0 talya 0,6 1,0 Btn Dnya 8,0 13,9

yelerin sendikalar etrafnda toplanma oranlar, byyecek, ii rgtleri, giderek daha gl bir hale geleceklerdir. Yukardaki saylarn gsterdii gibi, rgtlenme anlay ve iilerin dayanmalar giderek bymektedir. Liberal Kapitalizm bakmndan bunun anlam, sosyal ve ekonomik strktrler arasndaki bozulma ve atmann, giderek byddr. Saylara yansyabilen bu atmalar, Liberal Kapitalizmin yaamasnda yarar olanlarn, sayca ve g dengesi olarak, giderek zayflamalar, bu rejimden en byk zarar gren ii snfnn ise, giderek glenmesi ile bymektedir. Birinci Dnya Savandan sonra sendika' ii saysndaki art aadaki saylardan izlemek mmkndr.
Sendikal i Says (Milyon Olarak) lkeler Almanya ngiltere A.B.D. Fransa talya Kapitalist Dnya Toplam 1912 3,7 3,3 2,5 1,0 1,0 13,9 1920 13,0 8,0 5,2 2,5 3,' 43,0

Kaynak : Milletler Cemiyetinin B.I.T. yaynlarna gre, Anan : E. VARGA: Le Capitalisme du XXe Si^le a, |. e., sh: 38. (378) (379) (380) E. VARGA: Le Capitalisme du X X e Siecle, Ed. du Progres, sh: 16 ve 25.

BER HAMTOULLARI

Yalnz uu belirtmek gerekir ki, Kapitalist dnya'nn sendikal ii toplamnda 3 milyon kii, ntr durumdadr. Ya hristiyan veya ideolojik yaps olan dier iileri dengelemek zere, iveren tarafndan yetitirilmi S A R I sendika mensubudur. rgtlenmi iiler, hkmetler zerinde ister reformist, ister devrimci grl olsunlar, byk etkiler yapmaya baladlar. Giderek, ii sendikalar hkmetlerin faaliyetlerine katldlar. Balangta danma niteliinde bir katlm sz konusu iken, daha sonralar kamusal veya yar-kamusal organlar araclylza ii temsilcileri, ynetimde sz konusu oldu. Bu ilk aama idi. kinci aama, Fransa rneinde grld gibi fiil alandan, hukuk alana geildi. Artk her bakanln katnda oluturulan danma kurullarnda, iilerin de temsilcisi vard ve dncesi, zorunlu olarak sorulmaktayd. rnein, Fransa'da alma Yksek Kurulu ile Ekonomik Kurul gibi birincisi, almann organizasyonu dieri, ekonomik politikay saptayan kurulda, iilerde temsil edilmekteydi. Grld gibi Fransa rnei, ii snf temsilcileri kanalyla, Birinci D n y a Savandan sonra, - sadece Sosyal Mev. zuatn, esinlendiricisi haline gelmekle yetinmedi, teknisyen veya uygulayc duruma da gelebildi. nk sosyal kanunlar ve durumu, en iyi bilen iilerdi. Bu konuda, hkmetle iilerin en iyi ibirlii, gnlk alma sresinin 1919 ylnda, 8 saat olarak saptanmasnda ortaya kt (381). Bylece ii, iveren ve hkmetler arasnda bir ibirlii balad. 1936 ylnda, Fransa'da andmz Halk Cephesi ve L. Blum hkmeti zamamnda C.G.T., hkmette temsil edilmektedir. Kapitalist evrelerin amac, ii snfn entegre etmek, iilerin amac ise, devleti ele geirmektir (382). Leon Blum zamannda, lkenin en byk rgtleri olan, Fransa Merkez Bankas milliletirilmi fabrikalar, demiryollar v.b. de ii temsilcilerine grevler vermektedir. Avrupa ve Amerika'da iiler organize olup, byk bir g haline gelirken; arlk Rusyasnda Ekim 1917 de Sosyalist Devrim, Kapitalist sistemi, iddet yoluyla ykar.
(381) M. G. Scelle: La Loi de Huit Heures, Une Evolution Remarquable de la Techniques Lgislative, Revue Politique et Parlementaire, 1920, sh: 27 v.s.

(382) Daha nce andmz Toulous kongresinde, 2-4 Mart 1936, ii kesimi,bu amacn belirtmektedir. Bknz, M. DOLLANS: Histoire du Mouvement Ouvrier, a.g.e., Cilt: II., 390.

ADA KTSAD SSTEMLER

Sosyalizmin bir sistem olarak domas, Bat'da demokrasinin siyasal rejim olarak, glenmi bulunan ii snfna, yasamal grev yapabilecek olanaklar am olmas, emek kesimine Liberal Kapitalizmin rm dallarnn dzeltilebilmesine frsat verecektir. Zaten, bylesi bir g haline gelmi bulunan ii snfn, kendi bana brakmann tehlikeleri de ortada idi. Ekonomik durum hakknda, pek bilgisi olmayan ve temsil edebilecei ykc gc, deiik vesilelerle gstermi bulunan ii snfnn, tek bana braklmasnn tehlikesini hkmetler kadar, mteebbisler de anlamlard. Bylece hkmetler ve Kapitalist snf, uzun bir sre ezilmelerine, smrlmelerine gz yumduklar ii snfnn, bu giderek byyen gc karsnda, iki temel ama saptadlar. lk ama, ii snfnn zerinde bulunan ar basklar hafifleterek, zararlar ak iddet yollarna ve grevlere bavurmalarn engellemek. kincisi, ii snfn, sahip olduu byk gc, ykc amalarla kullanmamak iin, ona baz snrlarda kalan ve yapc bir ibirlii erevesinde beliren kapitalizme entegre olma olanaklar tanmaktr. Fransa'da daha nce andmz alma Yasasnn amac, buydu. Sosyal ynden iinin, kt kaderini, daha iyi bir duruma getirmek iin, alma koullarn iyiletirmek (alma sresini indirmek, cretli tatil v.s.). cretlerin, asgar geim seviyesinin altna inmesini engellemek v.b... Ekonomik bakmdan ise projeleri, biraz bulank olmakla beraber, asl amalar anlalmaktadr. O zamana dein sadece meslek sosyal organizasyonlara katlmas rgtlenmiti. Bu katlmann ekonomik dallara da geniletilmesi dnlmektedir. Yalnz bu hususun gerekletirilmesi, iilerin d a h a iyi eitilmesini gerektirdii iin, biraz gecikecektir. Ksaca, ii hareketleri ve biraz sonra anacamz Sosyalizmin etkisi, Batnn Liberal Kapitalizmini ykamayacak, fakat zellikle ii kesimine dnler vererek, sosyal ve ekonomik, politik, yaplarn dzelterek, uyumlatrarak, Mdahaleci Kapitalizm tarznda, deiip geliecektir. Bu oluta, Sosyalizmin etkisine de ksaca deinmek gerekir, ondan sonrada ii kesimi ve sosyalizm zerindeki dorudan ve dolayl etkisi dolaysyla yetersiz tketim ve fazla retim olgusunun, kapitalizmin bunalmndaki yerine deinmee alacam. B) Sosyalizmin Etkisi: X I X . yzyln balarnda, Liberal Kapitalizmin en ok eletirilen yn, daha nce dolays ile belirtmi olduumuz gibi, sos-

BER HAMTOULLARI

yal sorunlara yabanc kalm olmas idi. Sosyal plnda Liberalizm, uygulamada insan unsurunu, kamrak ihtiyalarn ve duyarlln unutmu bulunuyordu. Uygulamadaki niteliiyle tand tek ey dier mallar gibi, i gcnn fiyatn belirleyen g ilikiler, ve oranlaryd. Daha nce deindiimiz gibi, retim unsurlarndan en nemlisi olan emek ve onun sahibi ii, kendisinin de var olduunu, ihtiyac ve haklar bulunduunu, duyurmak ve kabul ettirebilmek iin, uzun bir yoksulluk dneminden sonra oklukla kanl gsteriler, atmalar isyanlardan gemek gerekmitir*

a) Sosyalizm: Liberal Kapitalizme Kar Tepki:

Ekonomik ve sosyal strktrler arasndaki bu uyumazln oluturduu tepkiler, eylem tarznda belirebilmek iin iilerin bilinlenmesi, rgtlenebilmesini beklemitir. Fakat dnce ve doktrin alannda, halk ynlarnn sz konusu bu yoksulluu, Marks'tan, nce topik denilen sosyalistlerin tepkisi ile karlamtr. (Sismondi, Saint-Simon, Fourier, R. O w e n , L. Blanc, Buchez, Colet v.b.). Endstriyel Devrimin yaratt isizlik ve yoksulluk sosyal bir hastalk (383). kabul edilmektedir. Endstriyel Kapitalizmin bu Liberalizminin dourduu bunalmlar ve ii yoksulluu, romantik Sosyalizmden sonra Marks'n temsil ettii Bilimsel Sosyalizmin olumasna, yol aacaktr. Sosyalist sistemin oluum ve deiim aamalarna ilerde, deineceim. Burada sadece Sosyalizmin, Liberal Kapitalizmin zerine yapt tesire deinmekle yetieceim. Buraya kadar Liberal Kapitalizmin dourduu strktrlerin, Marksist dokin ve dier Sosyalist tepkileri dourduunu belirtmi oluyorum.

b) Sosyalizmin Etki

Alan:

Doktrin alannda X I X . yzyln sonlar, Markstizmin damgalad bir Sosyalist ideolojisine tanklk edecektir. D a h a nce andmz ii dnyas, yaylmakta olan Marksist dncelerde, yzer durur. Marksist dncede zellikle, gelecekle ilgili grler daha ok dikkat ekecektir. Kapitalizminisel elikilerinin sistemi kertecei, snfsz ve dev(383) G. LEFRANC: Histoire des Doctrines Sociales, Cilt: I., Ed. Aubier-Montaigne, Paris, 1966, sh: 17.

ADA KTSAD SSTEMLER letsiz bir toplum, proletarya belirtilecektir. diktatrln

oluturaca

1846 ylnn sonu ile 1848 ylnn ba arasnda, ksaca temel olarak 1847 y 1 ^ 1 ierisinde Marks ve Engels, Kapitalist retim biiminin, toplu ve sistematik bir halde eletirisini ilk kez analiz eden drt eser, oluturacaklardr (384). R. Aron'un belirttii gibi bilimsel denilen Marksizm, her eyden nce kapitalizmin bir bilimidir (385). Ve denilebilir ki, o zamana dein, tek iktisad sistem olan Kapitalizmi, kapitalistlere reten kii de, Marks olmaktadr. Bylece dnce dzeyinde, yalnz iileri deil, dier sosyal snflar zerinde de byk bir etkisi olduu bir olgudur, entellektel plnda da Marksizmin byk etkisi olduu bir gerektir. Marks 'n grleri, felsefe, tarih ve ekonomik teorinin cntellektel ynden son derece ekici bir birleii gibi grnmekteydi. Marksist doktrinin ve Sosyalist uygulamann, zel olarak Liberal ekonomik dnce ve genel olarak ekonomik dnceyi etkilemi olduu grlmektedir (386). Prof. D. Villey 'in belirttii gibi Sovyetlerin geirdii deneyim Liberal dncelere, kar bir meydan okumadr. nk Liberal iktisatlarn ouna, eer 1913 y.'da sorulmu olsayd, piyasa mekanizmas olmadan, bir rejimin 30-40 yl boyunca yaamasnn mmkn olmayacan ve yoksullatrmaya yol aacam belirtmi olacaklard (387). Aklamasna devam eden Prof. Villey, oysa tersine S.S.C.B.'nin r e j i m i srmekte ve Batl lkelere grece daha stn bir ekonomik byme hz gerekletirdiklerini, belirtmektedir. Genellikle kabul edilen fikre gre, S . S . C . B . ' i n d e gelime hz, ortalama olarak, % 7, 7, A.B.D.'nde % 5 ve I'O.C.D.E.'ye dahil Avrupa lkelerinde ise % 3, orannda kabul edilmektedir (388).
(384) E. MANDEL: La Formation de la Pensee Economique de Kari Marx, F. Maspero, Paris, 1970, sh: 51 v.s. (385) R. ARON: Trois Essai Sur l'Age Industriel, Plon, Paris, 1966, sk: 173. (.386) Bknz, Prof. BERGSON (Harvard niversitesinde) Soviet Economic Growth. Nevv York, 1953. (387) Bknz, HAYEK ve dier yazarlar: l'Economie Dirice en Regime Collectiviste, Etudes Critiques sur les Possibilites du Socialisme, Paris, Mddicis, 1949. (388) D. VLLEY: l'Influence des Expeiences Communistes sur la Pensle Economique Liberale, Semaine d'Etudes, 27 31 Ekim, 1958, sh: 134-135, niversite Libre de Bruxelles.

BER HAMTOULLARI

Liberal eilimli Prof. D. Villey, Liberalizm, sadece prodktif r e j i m ile yetinilemiyeceini Liberal dnrler, Kapitalist Ekonomiyi, Sovyetlerin tercrbeleri ynnde, greceliletirmek ve dzeltmee ynelmektedir r (389). ktisat politikas teorisi zerinde sosyalist uygulamann etkisi balkl incelemesinde, Prof. J. Tinbergen 'de, S . S . C . Birliindeki uygulamalarn, ktisat politikas teorisi zerindeki etkisini, ar bir tarzda bytmenin doru olmadna dikkati ektikten sonra, bu etkinin kmsenmemesi gerektiini de bildirmektedir. Her eyden nce ktisat politikas teorisi, baz iktisad glerin var olduunu renmi olmaktadr. Sonra, kalknmann plnlanmasnn, Ekonomik Liberal dncenin tersine byk avantajlar salad da kabul edilmektedir (390). Yine, Belgrad niversitesi profesrlerinden R. Uvalic, Yugoslavya'da yeni bir sosyal sistemin yaratlmasnda, Marksist doktrinden | esinlenmi olduklarm, belirtmektedir (391). Marksist doktrinin ve sosyalist uygulamalarn etkisine daha baka rnekler vermee gerek olmadn sanmaktaym. i hareketleri Enternasyoneller, Almanya'da sosyal demokrat, ngiltere'de i Partisi ve Fransa'da rnein, S . F . l . O . gibi sosyalist partiler, halk ynlar arasnda zaman zaman salam kkler salabilmilerdir. Bat Avrupa'da sosyalist akmlar, en gl akmlardan biri haline gelebileceklerdir. Hele yukarda andmz gibi, Ekim Devrimi 1917 de, Rusya'da Sosyalist bir sistemin uygulanmasndan sonra, retim aralarnn zel mlkiyetine ve kra dayanan Liberal Kapitalist sistem, daha fazla sarslacaktr. Her eyden nce, Kapitalist sistem, geni bir pazar kaybedecektir. Marksist doktrine Lenin'in katklar eklenerek daha fazla yaydacak, Kapitalizmin dnda, baka organizasyon ve strktrlerin oluabilecei, yaayabilecei dncesi, dourduu kt sonular ve verdii bkknlkla Liberal Kapitalizmin karsna, gz ve dnce
(389) D. VLLEY: l'Influence des Exp^riences. a.g.e., sh: 137. (39) J- TINBERGEN: l'Influence des Experiences Communistes sur la TMorie de la Politique Economique, C . E . P . E . , Institut de Sociologie Solvay, niversite Libre de Bruxelles, Ekim, 1958, sh: 37-43. (391) Bknz: R. U V O L I C : Le Marxisme la Lumiere de l'Experiencc Yugoslavie, Semaine d'Etudes, C . E . P . E . , a.g. yayn, sh: 9-25.

ADA KTSAD SSTEMLER

kamatran, bir seenek olarak kacaktr. O zamana dein tek iktisad sistem olan Kapitalizm, imdi Sosyalizm ile yalnz teoride deil; fakat, uygulamada da mcadele etmek durumunda kalacaktr. Ksaca andmz bu etkilerin birikimi, Liberal Kapitalizmi, kendine bir eki dzen vermeye, iyi ilemeyen arklarm, yenilemeye ve bozulan strktrlerin tutarllm salamaa yneltecektir. Btn bunlar ise, Mdahaleci Kapitalizme doru bir gelimeyi salayacaktr. Marksist doktrin ve Sosyalist sistemin, Liberal Kapitalizmin, Mdahaleci Kapitalizme dnmesindeki etkisini saptamakla snrl olan aklamalarmzn burasnda, II. D n y a Savandan, gnmze dein sz konusu bu Sosyalist etkinin, dzeyine ve dikine yaylma veya baz alanlarda daralma ve yenilenmelerine deinmeyeceim. Sadece bu etkinin gnmze dein biimi ve dorultusu deien tarzlarda gelitii, ada kapitalist sistemde de, yeni direnler, yeni tertipler iinde yklacan iddia edenleri, her gn yalanlar biimde glenerek srd ve artc bir uyum ve kar olabilecek gleri -entegre edebildii, gzlenebilen ak bir gerek olmaktadr. 3. A I R I R E T l M N Y A R A T T I I DISAL NEDENLER BUNALIMIN SEL VE

Liberal Kapitalizmin deiimini salayan nedenleri ve etkileri tamamlamak iin andmz dnemde Kapitalist lkelerin biri isel, dieri dsal strktrleri arasndaki bozulmalar gsteren iki temel noktaya deinmek gerekir. lk nokta bundan nce andmz ve sosyal alanda Liberal Kapitalizme derin tepkilerin domasna neden olan yetersiz tketim ile ilgilidir, ikinci nokta, gnmze dek uzanan Kapitalist oluma ve gelimeleri (zellikle Avrupa Ekonomik Topluluu), aydnlatacak ve Mdahaleci Kapitalizme geiin en nemli ynlerinden birini aklayan, geri kalm lkelerin, ar smrlmesi ve endstrilememi olmas ile iglilidir. A) Ar r e t i m ve Yetersiz Tketim yumazl: Sanayici Liberal Kapitalizmin retim biimini, Kapitalizm ncesi retim biimlerinden ayran temel zellik, piyasa iin ve belli bir kr elde etmek amacyla retim ve tketim mallarm, byk miktarda, ve de yn halinde retmek idi. D a h a nce belirttiimiz

24

BER HAMTOULLARI

gibi, Kapitalizm ncesi dnemin ekonomik bunalmlarn, toplam arzn, toplam talebi, karlayamayan yetersiz retimi, oluturuyordu. Oysa Endstriyel Devrimin, gl Kapitalist retim biiminde ve Liberalizmin salad zgrlk ortamndaki sanayici K a pitalizm'de doyurabilecek (deme gc) toplam isel talepten ok d a h a fazla mal retebiliyordu. X I X . yzyl boyunca, Kapitalist dnyann sanayi retimi erisi incelenince; aa yukar, hem toptan, hemde ayr, ayr her Kapitalist lke iin srekli bir ykseli eilimi izlemedii grlr. Her ykseliin, bir duraklamadan, getii, bazan geriledii, fakat yeniden ilk geliim seviyesini at, grlmektedir. Bu duraklama ve gerilemeler, genellikle, i veya d piyasalarn, yanstt bir talep darlnn sonucu olmakta ve Liberal Kapitalizmin, ekonomik bunalmlarna, yetersiz bir tketim hacmi, nemli bir neden olmaktadr. Liberal Kapitalizmin en nemli gayretlerinden biri, kapitalist grubun ar smrs sonucu, adaletsiz Mill Gelir dalm dorultusunda alan geni halk ynlarnn dk olan cret seviyelerinin dar tuttuu toplam talebi, ikme edecek ve giderek oalan mal retimini emebilecek geni piyasalar bulmak ve elde tutmak olacaktr. Bunu yapt llerde, kapitalist retim biiminin i elikisi zlyor ve gnen geliyordu. D piyasa bulamad durumlarda ise, ekonomik bunalmlar oluuyordu. Bu elikiyi zme, ya mevcut retim glerinin ykmna veya eski piyasalarn daha fazla smrlmesi ve yeni piyasalarn bulunmasna baldr. Kapitalizst retim biiminin bu srecinin, nce isel ve sonra dsal Emperyalizme gtrdn, daha nce belirtmitim. Burada, Sanayici Kapitalizmin oluturduu bunalmlarn, burjuva veya sosyalist aklama biimine girmek, konumuzun dnda kalr. Yalnz unu belirteyim ki bu kunalmlar, zel olaylarla anlatan geici-konjonkrrel kabul eden b u r j u v a analizleri, Marksist grlerin, ters yndeki savlarna karn, Birinci D n y a Savana dein bunalmlar, bizatihi Liberal Kapitalizmin strktrne balayan sosyalist grler ise zellikle, btn ile strktrel olan 1929 byk bunalm srasnda dorulanm, saylabilir. (Bilindii gibi bu grlerden alnan esinler, Devlete ekonomik alanda etkin

ADA KTSAD SSTEMLER karmlarda bulunma ilevini verecektir). sonra, konumuza dnelim (392).

Bu noktay belirttikten

Liberal Kapitalizmin, izledii emperyalist politikann dar ufuklar - b i r a z sonra deineceimiz gibi-, andmz elikiyi zemeyecek ve bilinen, emperyalist lkeler aras savalar ve beliren ekonomik bunalmlar, Devlet karmlar ynnde baka seenekler aranacakcaktr. Bylece Liberal Kapitalizmin dneminde oluan ekonomik ve sosyal bunalmlarn, ite ve dta en byk nedeni, an smr olmaktadr. imdi i plndakine bir rnek analm. Batnn kapitalist lkelerinde oluan ekonomik ve sosyal dengesizlikler, rettii fazla mallar satabilecek, bir retim biimi ile, ihtiya duyduu halde, bu fiili ihtiyalarn doyuracak bir satn alma gcne sahip olamayan, bir tketici kitlesinin, kar karya bulunmasnda olumaktadr. (Ekonomik ve sosyal strktrler arasndaki ar bozulma - bunalm). kinci D n y a Savandan sonra d a , en nemli istikrarszlk, daha nceki dnemlerde olduu gibi, bir yanda piyasada alc bulamayan retim ile, dier yanda var olduklar halde doyurulamayan gereksinmelerin, ayn ortam damgalayan sonular idi. Liberal Kapitalizmin bu almlarndan, enfazla strap ekenlerin, tketim seviyesi yetersiz olan geni kitlelerin olduu grlmektedir. htiyalarn bir tatmin edilmezliinde, tketim eilimi olduka yksek olan kitlelerin, satn alma glerinin yetersizliinden ileri geliyordu. Bylece ekonomik dengesizliklerden kapitalizmi sorumlu tutan grler, halk ynlarnn kolaylkla kabul edebilecei bir hale gelmi oluyordu. Bu geliim sonunda Marksist tez, ortaya kan bu olaylarla, hi deilse grnte, bir dorulanma olana kazanm oluyordu (393).'

(392) Kapitalizmin bunalmlar hakknda, Marksist terisyenlerin grleri iin, MARX ve ENGELS'ten baka eserler iin bknz; L. LAURET: Un Systgme Qui Sombre, Paris, Bruxelles, 1932, J. MOCH: Socialisme, Crise, Nationalisations, Libr, Populaire du PS, 1932. J. DURET: Le Marxisme et les Cries, Galimard, 1933. L. LAURET: Le Progr^s Technique Permet-il au Capitalisme d'Exister Sans Milieu Non Capitaliste (Revolte, Ocak, 1932). L. SARTRfi: La Surproduction en Regime Capitaliste (Critique Sociale, Eyll 1933)(393) Getan PIROU: La Crise du Capitalisme, Sirey, Paris, 1934, sh: 15 v.s.

BER HAMTOULLARI

i cretlerinin ar smr sonucunda toplam talep seviyesini drp, ekonomik bunalmlara sebep olduunu gsteren ve Marksist olmayan B . I . T . [Uluslararas alma Brosu] nin tarafsz objektif saptamalarna deinerek, ikinci noktaya geelim. Gerekten B . I . T . ' n i n yaynlad istatistikler, son 50 ylda, cret artlar yzdesinin, retim ve kr - kazan artlar yannda son derece dk kald grlmektedir (394). stelik cretler, kr ve retim arasndaki dk oranszlk, ekonomik dnyann en gl kapitalist lkesi haline gelmi bulunan ve 1929 byk kntsnn olutuu, A . B . D . ' i n d e grlyordu. Bu lkede, 1925 ile 1929 yllar arasnda imalt sanayiinde, denmekte olan global gerek cretler ancak % 5 orannda bir art gsterirken, ayn dnemde kr ve temettlerin genel seviyeleri, % 86 orannda ve yeni kapital emisyonu ise, % 111 orannda oalyordu. 1922 ile 1929 dneminde ayet, A.B.D.'inde cret, kr ve prodktivite uyumlu bir tarzda gelimi olsayd cretlilere 20 milyar dolar daha fazla demek ve kapitalistlerden bu oranda bir tutar almak gerekecekdir (395). 1933 O c a k aynda Cenevre'de, 40 saatlik alma haftas dolasyla cereyan eden grmeler sasnda Leon Jouhaux, yukard a andmz bu 20 Milyar Dolar, eer iilerden zorla alnm (gasbedilmi) olmasayd, retim biraz azalacak ve tketim biraz daha artabilirdi, sonucunu karmaktadr (396). A . B . D . ' i iin anlan somut bu rnei, dier Bat Avrupa lkelerinde grmek mmkndr. Demek oluyor ki, ii v kyl kesimine, biraz daha adil bir tarzda, cret denmi olasayd, ekonomik bunalmlara yol aan yetersiz talep ve dar boaz, byk llerde geniletilebilirdi. Liberal Kapitalizmin uygulamalarnda bu yaplamazd,. Bunu Karmc Kapitalizm, yapacaktr (397). B) Kolonilerin Ar Smrlmesi: t toplam talebinin, deindiimiz yetersiz cretler dzeyini dren ar bir smr sonucu dmesi, fazla retimi, d piyasalar bulmaya zorlamtr. Fakat i piyasalarda beliren bu dar bo(394) (395) (396) (397) Jul* 3 MOCHE: Socialisme, Crise, Nationalisation, a.g.e., sh: 181. G. PIROU: La Crise du Capitalisme, a.g.e., sh: 16. G. PROU: La Crise du..., a.g.e., sh: 17. Ben belirtiyorum.

ADA KTSAD SSTEMLER

27

az (398), emperyalist smrlerin sonucunda oluan gvenlik supaplar sayesinde alabiliyordu. Fakat sz konusu kolonilerin geri kalmlnda, ar smrlmeleri ve endstrilemelerinin kolaylatrlmam olmas, dier nedenler yannda, bu piyasalarn da satn alma gcn drmtr. Zaten 1929 bunalm gibi I. ve II. Dnya Savalarnn olumas, i piyasalardan sonra, d piyasalarn da daralm olmasnn byk lde bir sonucu olmaktadr. Bylece Liberal Kapitalist lkelerin iinde deindiimiz sre, d ilikiler alannda da tekrarlanmaktadr. Sorun, birazda Liberal Kapitalizmin uluslararas i blm anlayna dayanmaktadr. Avrupa, rettii mal ve hizmetleri (sermaye, mal, insan) btn dnyaya ve zellikle iktisaden geri kalm lkelere gnderiyor; karlnda ham madde ve gelir salyordu. Bu ilikilerde Avrupa'nn egemenlii akt (Teknik, ekonomik ve asker bir stnlk). Dier yandan baarl dneminde Liberal Kapitalizm, uluslararas i blm ve serbest ticaret ilkelerine de dayanyordu. Uluslararas i blm, unu gerektirmektedir ki, doal olarak ve sonsuza dek her lke, dier lkelere oranla daha avantajl olduu retim dalna, sadece kendini verecektir. Bu noktadaki uygulamadan itibaren, lkelerin ekonomileri, bir dierini btnleyecek tarzda oluacaktr. Aktr ki bu noktada Liberalizm, lkeler aras yarar ayrlklar ve yarm farkllklarn, unutmamaktadr. Ekonomik Liberalizm, ksaca lkelerin ulusal ieriklerinde Serbest Yarma ve lkeler arasnda da, her birinin, dierlerine grece daha avantajl olduu retim dallarnda bir tekel oluturacaklarna inanyordu. unu belirtelim ki, bu Liberalizm, sk bir tarzda ve sadece, dnemin ingiliz zel ekonomisine gre saptanm bir teoridir. Endstri Devrimini, dier lkelerden nce gerekletirmi bulunan ingiltere, nce, Avrupa sonra dier lkelerin tarmc kalmalarn arzulamakta ve sanayi ihtiyalarn ngiltere'de salamay amalamaktadr. Bylece ingiltere, ihtiya duyduu ham ve gda maddelerini, iyi koullarla salamak olanana kavumu olacakt.
(398) retimin artan kapasitesi ile, satm alma gcnn art seyri arasndaki oranszlk konusunda daha fazla bilgi iin, bknz: L. MOSS: Essai d'une Theorie Synthetique du Desequilibre ficonomique,
(Annales du Droit et des Sciences Sociales, 1933, N o : 1, sh 27-34).

BER HAMTOULLARI

Bu dnce akmna giren dier Avrupa lkeleri, ayn gr, ktisaden Az Gelimi lkelere uygulayacak ve tarmsal yaplarn egemenliinde olan bu lkelerin, sanayilemelerini engelleyeceklerdir. Daha nce belirtmi olduumuz gibi kolonileen lkeler, henz kapitalist bir ekonominin retim biimine sahip deillerdir. Feodal el zeneatlar veya Pre-kapitalist aamalarnda, bu geri kalm lkeler, Batnn gelimi kapitalist lkeleri iin, sadece ve o da tek ynl baklan birer piyasa idiler. Batnn Ham Madde deposu ve rettii mallarn emicisi. Batllar ile eit deiim koullar iinde bulunmadklar iin (Bat'da, ii de, iverenin karsnda, i szlemesini yaparken, kendine empoze edilen koullar, reddetmek gcne sahip deildi), hem retikleri tarmsal kkenli (oklukla) mallar satarken, hem de, sanayilemi lkelerden mal ve hizmet satn alrken, ar llerde smrllyordu. Fazladan, ok dar grlere oturtulan bu iki katl emperyalizm, bu lkelerin sanayilemelerini de, engellemitir (byk lde). Oysa, endstrilemi bir lkenin, en iyi mterisi, yine endstrilemi bir dier lke olmaktadr. ktisaden geri kalm lkeleri, ar smrme ve endstrilemelerini engelleme, gibi tutumlar, bu piyasalarda da dar boazlar oluturmutur. Endstrileemedii iin, sataca mallar snrlanm ve gelir dzeyi dmtr. Bir tek tarmsal kkenli mal ihracat da, yine bu konudaki ar smr sonucunda gelir seviyelerini drmtr. Bu dk gelir seviyesi, talebin hem hacmini daraltm, hem de ekonomik geriliin ve endstrilememi olmann dorultusunda, giderek gelien endstriyel retim mallarna ihtiya duyamaz olmutur. Bu iki ynden gelen etk : l e r n toplam, dier trde olan nedenlerle birleerek, Liberal Kapitalist lkeler iin, belli bir dnemden sonra, d piyasalarda da dar boazlar oluturmutur. Bat bu gerei II. Dnya Savandan sonra, yava yava anlayacak, Mdahaleci Kapitalizm, b ; r yandan cret seviyesini dzeltmek, dier yandan Sosyal Sigortalar ve dier sosyal mevzuat kanal ile i toplam talebi ykseltecek, d'er yandan, Kap'tahst Avrupa lkeleri, kendi aralarnda, byk boyutlu ( A . E . T . ) , piyasalar oluturmaa ve bir dierlerinin hem satcs, hem de alcs, olmaa yneleceklerdir. Yine uluslararas alanda, zellikle gnmzde, ktisaden Az Gelimi lkelerin, gelimi dier Bat "lkelerinin kalknmalarn

ADA KTSAD SSTEMLER

destekleyecek bir sanayileme biimi uygulamalar zendirilecektir (399). 4. M D A H A L E C KAPTALZMN YERLEMES

Buraya kadar deinmee altmz olumalar ve gelimeler, zellikle 1929 bunalmndan sonra Sanayici Kapitalizmin Liberal Doktrini, deimi bulunan ekonomik ve sosyal strktrlere uymuyor, Liberalizm yaama gcn yitiriyordu. Hele kinci Dnya Savann daha da fazla sarst bu strktrler, bir de Sosyalist sistemin tehdidi altna girince, X I X . yzyl Liberalizmi, tamamen braklacak ve Devlet Mdahalesine, boyun eecektir. Liberal Kapitalizmin, kendi doal gleri ile normal ileme ve yaama kudretini yitirince, oklukla Ricardo ktisadnn, yar metafizik ykntlar zerine gider ayak hazrlanm bulunan grlerin, btn btn faturasn, devrin yneticileri, reddetmek durumunda kaldlar (400). Kapitalizmi, sistem olarak amak, sosyalizme gemek mi, yoksa Liberal Kapitalizmi iyiletirip gelitirmek mi? kinci seenek ar basacakt. Liberal Kapitalist sistemin, karmc ve ada geliimini kavrayabilmek iin, en azndan 1914 lerden beri, bir dierini izleyen u drt nemli aamay anlamak gerekir: # D a h a nce olumu ii hareketleriyle birlikte, Birinci Dnya Sava, geleneksel strktrleri temelden deitirmi oldu. # Sonra 1929 byk bunahm ve onu izleyen yllar, geleneksel ekonominin ileyi tarzn, alt-st etti. # Nihayet kinci D n y a Sava ve sonular, andmz bu erevesel strktrler btn ve bunlarn ileyiini yeniden bozdu. 9 Sosyalist sistemin domas ve yaamas, Kapitalist byk lde etkileyecektir. sistemi,

(399) Bu konuda genellikle, uluslararas Bat egemenliinde olan rgtlerin, son 5-10 yldaki, neri ve zendirmeleri ve zellikle en son yaynlar ile Tibor MENDE'in De l'Aide la Recolonisation, Les Leons d'une Eches, Ed. du Seuil, Paris, 1972), rnek gsterilebilir. Bu son eserinde amzn dnr, hava kirleten ve aktif igcnn, deerli bir blmn masseden, baz kk sanayi trlerinin, . A. G., lkelere, devredilmesini vb. nermektedir. Bknz, B. HAMTOLLARI: amzn
Dram ve Mende'in nerileri, Cumhuriyet, 6 Aralk 1972, sh: 2.

(400) Ch. BETTELHEIM: Evolution de la Pensee Economique et Transformation du

Capitalisme, La Revue Internationale, 1950, sh: 39.

BER HAMTOULLARI A) Birinci Dnya Sava: 1 9 1 4 - 1 9 1 8 sava, ok ey ykt ve o kadar yeni eyler de getirdi. Fakat kesin etkilerini en ksa tarzda zetlemek gerekirse, yktklar ksa ve uzun sre bakmndan ele alnabilir. Ksa etkilerde, kazanlm zenginlikleri azaltt. U z u n sreli etkileri ise, psikolojik ve moral alanda, rnein tasarruf ve eilimini azaltm olmas ve ekonomik teoride, beer olguya, insan psikolojisine istikrarszlk olgusundan dolay verdii nem. Birinci D n y a Savann, katklar konusunda ise, zet halinde unlar sylenebilir: Kapitalizmin strktr deiir. X I X . yzyl kapitalizmi, nihayet esinlendii Liberalizm dorultusunda bireyci idi. X X . yzyl kapitalizmi ise, grup kapitalizmi haline gelmektedir. Sermaye kesiminde tekeller, emek kesiminde dev sendidikalar. rnein, ingiltere'de Trade Unions'nun 1890 'larda, sendikal 456.000 yesi varken; bu oran 1913 ylnda 3.968.000'e ykselmektedir. 1950'de b u rakam, 9.235.000'e; kmaktayd (401). Sosyal ve ekonomik strktrlere gruplarn egemen olmaa balamas, ekonomik dnceyi de deitirmektedir : Tekel Yar m Mkemmel olmayan Yarmc (Edward Chamberlin) ve Yeniletirme (J. Schumpeter), teroriler, oluacaktr. Birinci Dnya Sava, zihniyette, varlklarda ve iktisad strktrlerde yapt derin deiikliklere ek olarak, Ekonomik - Sosyal ve Mal politikalarda da, uzun bir zaman yaayacak byk deimeler meydana getirdi. ktisad ve sosyal politika alannda meydana gelen olumalar, Mdahaleci Kapitalizmin, adeta balangcn oluturmutur, denilebilir. Ksaca zetleyelim.

a) Ekonomik politikada:
D a h a nce belirttiim gibi, sava boyunca, atan btn lkelerde, ekonomik faaliyetleri, Devlet gtmee balad. Sava en(401) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz: A. PHILIP: Histoire des Faits Economiques et Sociaux, Paris, Aubier, 1963, Cilt: I. Jean LHOMME: La Politique Sociale de l'Angleterre Contemporaine, P . U . F . , Paris, 1953. F. RENAUDEAU: Le Parti Travailliste de Grande-Bretagne, Aubier, Paris, 1947-

ADA KTSAD SSTEMLER dstisinin tmn ve d ticareti, artk devlet dzenliyordu. Ksaca, serbest ticaret ve jjiyasa mekanizmasnn egemen olduu alanlar, tek devletin mdahalesi ile dzenlemee baland. Fransa'da zellikle, baz sosyalist denemeler yapld (frnlar, beled kasaplar, mill ayakkab maazalar, v.b.). Bu uygulamada sosyalist akmn byk etkisi vard. nk 1914 Fransz Millet Meclisinde, o zamana dek grlmemi bir sayda Sosyalist Milletvekili, temsil ediliyordu. Bunlardan bazlar Bakan bile olmutu (rnek, Albert Thomas, Mill Savunma Bakan olmutu). Bu dnemde alnan baz tedbirler, zamanla terkedildi ise de, Lir ksm kald. Mali bask rnein, ar basmaa balad. 1 9 1 6 - 1 9 1 7 de yaplan Mal Reform, Beyan zerine vergi (servet) kiisel alanda ve gelir zerine mterakki vergi tipi, getirilmi oldu. Sonra bina kiralar fiyatlar bir dzeyde donduruldu.

b) Sosyal Politikada:
Birinci Dnya Savandan sonra, Kapitalist lkelerin iinde daha nce balam bulunan, reformist ve sosyalist grlerin gelitii grlmektedir. ngiltere'de daha nce de anld gibi, ii sendikalar balangta devrimci grlere balanm olduklar halde daha sonralar, rnein 1884 y. da oluan Fabian Societ ve 1890 larda Christian Social Union, iilerin reformist akmn yapp hzlandracaklardr (402). Fransa'da ise sendikaclk hareketlerine balangta, iktidar, devrimci ve devirici yoldan ele geirme, eilimi egemendir. Richelicu 'dan beri X V I nc Louis, Colbert, jacobins 'ler ve Napolyon 'dan geerek oklukla zel karlar lehine Merkeziyeti olan Devleti, dardan ele geirmek iin politik eylemlere girieceklerdir. Fakat, halk bir imparator olmak isteyen ve ngiltere'de bir sre yaam bulunan, III c Napolyon, iilere Grev yapma hakkn verdikten ve yine 1844 y. da iilere Sendika kurma hakk tandktan sonra, daha nce andmz gibi 1906'da, Amiens kongresi ve Charte 'i ile Fransz sendikalar, politika d kaldklarn iln ederler (ingiltere'nin etkisi). Fakat, belirtelim ki, yine Fransa'da 1905, i Enternasyonali 'nin Fransz kanad oluturulacaktr. (J. Guesde'in Marksist eilimi).
(402) Bknz, L. POMMERY: Aperu d'Histoire Economique Contemporaine, Medicis, 1945, sh: 42 v.s., a.g.e.,

BER HAMTOULLARI

Fransz ii hareketinin reformizme kaymasnda, iki nedenden ilki, sosyalist eilimlerin X X . yzyl civarnda Birleik Sosyalist Partide bir araya gelmesi ile, J. Jaures 'in insancl sosyalizm anlay dorultusundaki dncelerin Fransa'da yaylmasdr. kincisi ise, iilere, tannan grev ve sendika kurma hakk ile 1892'den itibaren, Marksc (Guesde) eilimli sendikalara kar, byk bir sendika oluturabilen alma Borsas kurulmasdr. Bu merkez, Fernand Pellouter'nin kiiliinde, Fransz sendikaclna 1914 ylnda 20 yllk nclk, gl bir sekreter bulacaktr. 1982 'de alma Borsas 3287 adet sendika ve 600.000 sendikal ii yeye sahip olacaktr (403). Bylece Marksist eilimli sendikaclk, reformist eilimli sendikal hareketlerle 1914 ylna dein bu iki akm arasnda bir denge kurmak araylar iine girecektir. Belirtelim ki, grev ve sendika hakk elde ettikten sonra, sendikalar glendike, haklarn normal yollardan, daha kolaylkla salayabildiklerinden, bar, demokratik olmakta iktidar ykacak iddetli eylemler yerine, sendikal politikalar gtmekle yetinmektedirler. Almanya gemektedir. ve A.B.D.'inde sendikaclk, benzer eilimlerden

te bu etkiler sonucunda, sava sonrasnda mttefik devletler, Versay antlamas eklerine, alma sresini gde 10 saatten 8 saate indirmek gi&i, ok nemli bir sosyal aama gerekletirmi oldular. Bu ngiliz alma haftasna tekabl ediyordu. Daha sonralar 1828 ylma doru, sosyal sigortalar r e j i m i kurulacaktr. 1931 y. da rnein Fransa'da Devletin, Ailesel Yardm fonlar kurulacaktr. Bylece daha Birinci Dnya Savandan nce, Liberal Kapitalizme snrlar izen Devlet karmlar (almann organizasyonu ile ilgili yasalar, trstlere kar yasalar), sava ile birlikte, daha da genilemi, sermaye ve emee dayanan bask gruplarnn etkisinde daha da derinlemitir. B) 1929 Bunalm ve Uzantlar: 1918 ile 1929 dnemi iinde, savan ykt eski strktrler ve getirdii yeni strktrler dorultusunda Liberal Kapitalist sisteme
(403) A. PHILIPPE: Histoire des Faits Economiques et Sociaux, a.g.e., sh: 226-227, v - s -

ADA KTSAD SSTEMLER yaplan karmlarn sonucunda, sermayeye dayanan larda byk daralmalar meydana geldi. zel iktidar-

alma hayatnn dzenlenmesi daha ilerilere gtrld. Daha nce andmz gibi 1928'y. da sosyal sigortalar rejimi zorunlu olarak uygulanmaktadr. 1929 y. dan sonra Liberal Kapitalizmin geleneksel biiminde byk deiiklikler meydana gelmektedir. Bunlar, ksaca ekonomik ve sosyal, parasal ve d ticaret ile iktisad dncenin teorisi zerine yapt etkilere deinerek belirtmee alalm.

a) Ekonomik ve Sosyal Alandaki Etkileri:

Ekonomik ve M a l alanda, bunalmn dourduu korkun knt ve iflslar karsnda, Devlet karmlar o zamana dek grlmemi boyutlar kazand. Nihayet devlet iflasn uurumuna yaklam byk irketlere, bankalara, deniz ulatrma alanndaki kampanyalara, mal yardmlar yapmak zorunda kald. Byk isizlii yenebilmek iin ise, geni alanda, bayndrlk ilerine giriti. D a h a zel olarak Devlet, tarmsal kesimde fiyat dnn ok byk olmas karsnda, tarmsal politikay ciddiyetle saptamaa koyuldu. Belirtelim ki, A . B . D . ' i n d e , durumu ok ktlemi bulunan iftiler Roosevelt 'in bakanl srasnda, ayaklanmlar ve Traktrleri ile yollar kapatmakla beliren, iddet gsterilerinde bulunmulardr (404). Tarmsal gdmclk, ya asgar fiyatlar saptamak (bunun altnda satmak yasakt) veya, retimi snrlamakla beliriyordu. Bu arada A.B.D.'i ve Kanada'da buday, Brezilya'da kahve, retiminin fazla ksmlar, fiyatlar ykseltmek umudu ve ar stoklar eritmek iin, ya yakld veya denizlere dkld. te bu uygulamadan sonradr ki, iktisad Maltuziamzm'den, sz almaa baland. Sosyal alandaki mevzuat Avrupa'ya grece A . B . D . ' i n d e daha az gelimi bulunuyordu. Roosevelt'in program dorultusunda, yeni bir gelir dalm, politikas olumu olmaktadr. Fransa'da ise, daha nce anld gibi, Halk Cephesi olgusu ile, seim sonucunda, Sosyalist bir koalisyon, Leon Blum'un bakan(404) A. PHILIP: Histoires des Faits Economiques et Sociaux, a.g.e. sh: 369.

BER HAMTOULLARI

lnda iktidara geliyordu (405). 1848'y/dan beri, Fransa ilk kez bir sosyalist iktidar gryordu. Bunu, 1929 byk bunalm douruyordu (406). Bakan L. Blum, olay yorumlarken bunu, iilerin, kyllerin ve orta snfn ezilmesi, isizlik, yoksulluk, tarmsal fiyatlarn, cretlerin dmesine (407), balyordu. Fransa'da oluan bu iktidar deiiklii srasnda, nemli sosyal politika ve kararlar alnd: cretlerin ykseltilmesi, ii temsilcilerinin Devlet teebbslerinde delege olarak bulunmas, paral tatil v.b. gibi, alan ynlar lehine, bir ok tedbir alnd.

b) Para ve D Ticarete Etkisi:

ok yapay bir tarzda ayakta tutulan Almanya Mark dnda, ngiltere (1931) A . B . D . (1934), Fransa (1936) da olmak zre btn paralar devale edildi, bazan bir ka kez pe, pee. . . D ticaret, alnm bulunan proteksiyonist tedbirler sonucu, dengesizlik ve tkanklklar olumutur. Devletler kendi kendilerine yetme (autarcie) politikalar, izlemee baladlar. ngiltere gibi, Serbest Ticaretin ana yurdu olmu ngiltere bile, 1933 Y.'da koruyuculua balamaktadr.

c) ktisad Dnceye Etkisi:

1929 bunalmnn yaratt byk sorunlar, iktisad dnce teorisinde, hatta iktisat biliminde, byk bir yenilemeye hatta baz noktalarda devrim saylabilecek gelimelere yol am oldu. nk ekonomik hayatn ve fikirlerin, tmn alt st eden bu derin deimeler ve sorunlardan sonra, Marksist olmayan dnce akmnda, iki eilim belirdi. Biri, Liberalizmi reddetmek ve onun yerine, Liberalizm ve Sosyalizm olmayan yeni bir rejimin Teorisini oluturmak tekisi, Liberalizmi, yeniletirmek (Kapitalizmi, dzelterek yeniletirmek) yolu yelenecektir. nk, Liberal Kapitalizmin klsik ve Neo-Klasik teorilerin, ileri srd otomatik, zgr ileyiler, 1929 bunalmndan nce bile durmutu. V e daha nce andmz gibi, parasal konuda rne(405) Bknz, G. LEFRANC: Histoire du Front Populaire, Payot, Paris, 1965. G. DUPEUX: Le Front Populaire et les Elections de 1936, A. Colin, Paris, 1959. (406) Paul REYNAUD:: Memorire II, Enverst et Contre Tous (7 Mart 1936-16 Haziran 1940), Flammarion, Paris, 1963, sh: 39. (407) Leon BLUM: Devant la Cour de R l O M , Ed. de la Liberte, Paris, 1944, sh: 56.

ADA KTSAD SSTEMLER in, Devletin karmalar sistematik ve srekli bir biim alm, para politikalar gdml ereveye girmitir. Birinci Dnya Sava, bunalm ve kinci Dnya Savandan sonra, andmz Liberalizmin otomatik mekanizmalarnn, Dumura urad ve Devletin, parasal-ekonomik alanlara karmak zorunda kalmas, yeni strktrlerin olumas, ekonomik doktrin ve teoriyi de, elbetteki etkileyecekti. Btn bu deimelerin baz sonular olacakt. Nitekim, Rusy a ' d a , Sosyalist bir sistem, Kapitalizmin yerini ald. Almanya ve talya'da, Nasyonal Sosyalist bir doktrin egemen oldu. Bat Avrupa ve zellikle Anglo-Sakson dnyasnda, ekonomik dncede byk deimeler meydana gelecekti. Devletin iktisad hayata karmlar. 1920-1925 yllar arasnda zaten artmaa balamt, fakat klsik trdeki, bu karmlar beliren yakc sorunlar zemiyordu. 1929 Y . ' d a n sonra zellikle A . B . D . , ngiltere, Fransa'da uygulanan gdmc iktisad politika, doyurucu sonular vermiyordu. Devlet karmalarnn toplu, sistematik bir teorisine, duyulan ihtiya iddetliydi. Keynes ve onu izleyenlerin bu dorultudaki araylar, Neo - Klsik ekonomiye kar baar kazanacak grleri oluturacaktr. O zamana dek dnceleri yaymam bulunan sveli iktisat K. YVicksell ve Mitchell'in, yaptklar aratrmalardan da, byk lde yararlanan Keynes, ekonominin bozulan dengelerini dzeltmek ve Liberalizmin, deien bu yeni ortamda Kapitalizmi, ykmasna engel olmak amacyla Devlete yeni ilevler veren nl eserini oluturacaktr (408). Prof. D. A. Barrere 'in belirttii gibi, ada Kapitalizm ve daha dorusu, o dnemin ngiliz Kapitalizminin dorultusunda deimi bulunan Kapitalizmin, geleceini kurtarmak umudu ve zorunluluu ile andmz eserini yaynlayacaktr (409). 1936'y. da, yaynlanan bu kitabnda sergilenen teorileri ile Keynes 'in kapitalizmi, kurtarmak istedii noktasnda, iktisatla(408) J. M. KEYNES: Thorie Generale dc l'Emploi, de l'Intret et de la Monnaie, Payot, Paris, 1959. (409) A. BARRERE: Theorie conomique et mpulsion Keynesienne, Dalloz, Paris, 1952, sh: 10 v.s.

ber

hamtoullar

rn ou ittifak halindedir. Nitekim, biraz nce anlan Prof. D. A. Barrere 'den baka, Prof. Dr. H. Deni de Keynes'gil, politik iktisat olgusunun. Kapitalist lkelerin sz konusu dnemde, uyguladklar iktisat politikalarndaki nemli deimelere, sk skya bal olduunu (410), belirtmektedir. Deineyim ki Marksist dnrlerde, Kapitalizmi islh eden grleri dolays ile, Devrimci hareketi durduran Reformizmi doultusunda, Keynes'i tehlikeli dnrler kategorisine ithl ettikleri grlmektedir (411). Keynes 'i etkileyen ekonomik olaylarn en by, baty saran 1930 yllarnn daha da vahim bir hale getirdii isizlik sorunudur. Dnrn hareket noktas budur. Andmz Genel Teori 'sinde, ekonomik faaliyetler seviyesinin, bamsz u deikene tabi olduunu belirtmektedir: tketim eilimi, faiz fiyat ve sermayenin m a r j i n a l etkenlii. Kapitalist ekonomide ise, stihd a m ile Milli Gelir hacmi, yukarda andmz bamsz deikenin ilevi olarak belirirler. Liberal Kapitalizmin, ileyii iinde Keynes, yalnz izledii isizlikten rkmemekte, bu sorunun srekli bir nitelik kazanacandan endie etmektedir. nk, Klsik teorilerin tersine cretlerin drlmesi olgusunun, isizlie are olmadn grmektedir. Ve cret indiriminin, iilerin gelirlerini daha azaltarak, mevcut isizlii daha da tehlikeliletireceine inanmaktadr. Ekonomik k, kmltif teori uyarnca, bir dierini daha da arlatrarak, yatrmlarn seviyesini drecek, daha dorusu, reticilerin yeterince yatrmlarda bulunmalarn engelleyecektir. Aktrki, ekonomik k karsnda, mteebbisler, yeni iler amaktan kanacaklardr O halde ekonomik klerden kmay, bu koullarda sadece devlet baarabilir. Bylece Genel bir Teorinin amalan saptanm olmaktadr: # Her hangi bir ekonomide, istihdam, Ekonomik yetler ve Mill Gelir seviyeleri neye baldr? faali-

# Modern piyasa ekonomilerinin temel nitelikleri nelerdir?

(410) H. DEN: Histoire de la Pensee conomique, P . U . F . , Paris, 1967, sh: 656, a.ge. (411) Ch. BETTELHEM: Les Plans Capitalistes, Cahiers Internationaux -iinde-. Ocak, Mart, 1950, No: 3 ve 4. ve Evolution de la Pensee Economique et Transformation du Capitalisme. a.g. in.

ada iktisad

sistemler

stihdam seviyesini ykseltecek ve mill gelirin bymesini salayacak, nasl bir politika uygulanabilir? Keynes, ite bu sorunlara karlk veren bir ema oluturmutur. Ekonomik Geliimm emas, diyebileceimiz bu eseri, ksaca yle zetlemek mmkn. Tketim ve yatrm ilikisi, istihdam seviyesini belirlemektedir. oysa bu yatrm ve tketim ilikileri drt deikene baldr: i . Deiken 2. " " " : Tketim eilimi, : Yatrmda bulunma elverililii (Sermayenin Marjinal etkenlii), : Likidite tercihi (faiz fiat).

#3. 4.

Para-Banka politikas (faiz fiatnn etkiledii, belirledii iin). te bamsz denilen bu drt deiken arasndaki ilikilerin durumu, piyasa ekonomisinde, fiyat, istihdam ve mill gelirin dzenli gelimesini salayan istikrardan, genel istikrara gidilmekte veya istikrarszlklar (bunalmlar domaktadr) (412). Keynes, ok ksa olarak zetlemee altm bu ema yardm ile, ngiliz ekonomisinin gelimesini durduran ve istikrarszlk getiren 1929 bunalmn aklamaktadr. Keynes 'in bunalm ve dk istihdam karsndaki tehisisi akt. Liberal Kapitalist ekonomi, ulusal plnda (ngiliz ekonomisi rnei), tketim ve yatrm harcamalarnn azalmas sonucunda toplam talep azlndan rahatszlanmaktadr. Bu durum karsnda Keynes, Kapitalizmi, iine grmlm bulunduu, knt ve durgunluktan kurtarabilmek iin, fiili toplam talebi canlandrmak, yatrmlarla tketim arasnda optimum bir iliki kurabilecek ve Devletin gtt zel bir Mal ve ktisad politika nermektedir. Parasal Politika. Ekonomik knt karsnda, tketimi uyarmak ve harekete geirmek iin, para dolamna, yeniden para eklenmelidir. Faiz fiyatn dk tutacak ve para arzn
(412) Daha fazla bilgi iin bknz: E. JAMES: Histoire Sommaire de la Pensee Economique, 1959, a.g.e., sh: 344 VA

308

belr

hamitoullar

(emisyon) oaltacak bu politikay engelleyen Altn p a r a sisteminden vazgeilebilir. Belirtmeli ki, Keynes'e gre, dk istihdam blgesinde bulunurken, enflasyon tehlikesi uzaktr. K a m u Yatrm Politikas: z e l yatrmlar boluunu dolduracak, talep hacmini bytecek. T k e t i m eilimi fazla olan yoksul halk ynlar lehine yeni bir gelir dalm politikas. Ve D i n a m i k Mteebbisleri tevik eden bir politika. Proteksiyonist Bir isizlii emebilmek iin. Politika: lkede retimi artjrmak ve

G r l d g i b i , bu b u n a l m Devleti ekonomik faalitetlerin nemli bir ajan yapmaktadr. Eer Devlet, tketim mallarnn retimi arttrmayacak, fakat isiz kitleye, h e m e n bir gelir salayabilecek bir yatrmlar politikas ile, tketim eilimini oaltrsa, dier yandan faiz fiatn drecek bir politika ile, mteebbislere krl perspektifler aarsa, ekonomik bunal m d a n kabilir... O halde Keynes'e gre, ekonomik bunalmd a n kabilmek iin Devletin, isizlik sorunu zmesi ve t a m i s t i h d a m s a l a m a s ilk kouldur. V e k a m u iktidarnn en b y k grevidir. Liberal K a p i t a l i z m iin, full e m p l o y m e n t bilindii gibi, ekonomik gnencin bir sonucu idi. Keynes'in b u yeni teorisinde ise, t a m istihdam, ekonomik gnenci gerekleletirmenin ilk koulu olmaktadr. Bu noktada, ekonomik dncede adeta d e v r i m olmaktadr. nk o z a m a n a dek, ekonomik refahn belirttiimiz gibi nce iilerin ekonomik t a m istihdamn sonra sosyal t a m istihdamn gerekletirmektedir. Keynes, belirttiimiz gibi b u d u r u m u tersine evirmekte ve unu sylemektedir: nce T a m stihdam gerekletiriniz, hemen gnenci ve ekonomik istikrar gerekletirmi olursunuz; nce Sosyal, sonra Ekonomik.... Keynes 'in z itibariyle deindiimiz b u grleri, andmz ekonomik teoide nemli deiiklik yapyordu. inde bulunulan ekonomik k ortamnda, d a h a nce gelen tasarruf kavram, yerini, h a r c a m a ' y a brakmaktadr (burada, harcamalar arttrmak iin, devletin borlanmas, hatta isizlii emmek iin p a r a basmas,

 a d a iktisadI

sistemler

309

enflasyona bile gitmesi, nerilmektedir). kincisi, Klsik ve NeoKlsiklerin, dar ve kenardaki olaylar yerine, ekonomik olaylar, btnleri iinde ele almalardr (Gelir, tasarruf, yatrm). Ekonomik hayat global halde ele alnnca, Liberalizmin endividalist felsefesi sonucu Mikro ekonomik analiz brakdm olmaktadr. Buradaki konumuz bakmndan ise, en nemli deiiklik, Devletin Ekonomik Faaliyetlere Karmasdr. O zamana dek, ampirik diyebileceimiz bu karmlar, Keynes sayesinde, sistematik olmaktadr. Diyebiliriz ki, ekonominin Devlet tarafndan, Kapitalist bir anlay iinde gdiilmesi, bu gr ile, ilk teori ve ilk Doktrinine kavumu olmaktadr. Mal - Ticar Kapitalizmden, Liberal Kapitalizme geerken grld gibi, burada da, Liberal Kapitalizmin nce deien strktrleri dorultusunda Liberal doktrinin ilkeleri yrmez ve gereklerle dorulanmaz oldu. Bozulan eski strktrler ve oluan yeni atrktrler arasndaki uyumazlkta bunalmlar olutu. Bunlar dzeltmek iin Devlet, giderek iktisad faaliyetlere, savalarn da gerekleri dorultusunda karmaa balad. Bozulan ekonomik istikrar dzeltmek ve yeniden benzer bunalmlara yol a m a m a k iin Devlet karmlar, oluan bask gruplarnn da etkisi altnda sreklilik kazanacaktr. Yalnz bu yeni strktrlerin, yeni bir teori ve yeni bir doktrine ihtiyalar bulunmaktadr. Keynes'in Genel Teorisi, ite bu ihtiyac karlayan ilk giriim olmaktadr. Hzl yaylmas ve dnre byk bir n yapmas bundandr. Gerekten 1936'y. dan itibaren, Bat lkelerinin ounda uygulanan iktisad politikalar, byk lde Keynes 'in teorik emalarndan esinlenmektedir. Devlet karmlar, daha nceki dnemlere oranla genilemektedir. Yalnz burada, ok nemli bir noktay belirtmek gerekir. Keynes 'in temel amac, 1929 ekonomik bunalm sonucu beliren dar boazlar amaktr. Liberalizmin, artk ileyemeyen otomatik mekanizmalarnn, bunaltt ve kmaza soktuu Kapitalizmi kurtarmak istemektedir. Yoksa Kapitalizmi amak gibi, bir

30

ber

hamitoullar

istei yoktur. Derinliine strktrel reformlar ve organik bir ekonominin yaratlmas iin zorunlu olan kurumlar, v.b. nermemitir. Kapitalizmi biraz dzelterek korumak istemektedir. O n u n sayesindedir ki, 1936 'y. dan sonra piyasa ekonomisinin gereki ileyii hakknda bir bilgi ve mill gelirin dzenli bymesini salayacak bir istihdam seviyesinin koullar haknda aydnlatc zorunlu bilgileri elde etmek m m k n olmutur. Ekonomilerin kr hedefine, ihtiyalar karlama hedefinin eklenmesinde Keynes 'in etkisi byk olmutur. Bylece Keynes 'gil ekonomiye dayal bir ema aracl ile, Marksizme kar, Kapitalizmin geliim yasalarnn alternatif emas bile gelitirilebilmi olmaktadr (413). Devlet, belli ekonomik organizasyonlar basite koruyan gl bir beki olmaktan kt, iktisad faaliyetlerin temel ajan oldu. Bte ve maliye artk ntr bir politika izlemiyorlar. Artk, mal politika, kaynaklarn daha iyi kullanlmas amacyla, bir transfer arac ve mill geliri bir paylatrma arac olmaktadr. Ekonomik politika da, Devletin en nemli bir fonksiyonu haline gelmi olmaktadr. Bylece, Bat lkelerinin, hemen hemen hepsinde ve her lkenin strktrel niteliinin farkll dorultusunda deimek zere bir Devlet Gdmcl, Ekonomik Liberalizmin yerini almaktadr. D a h a nce dolavs ile 1929 byk ekonomik k, Liberal Kapitalizmin sonucunu iln eden bir olutur demitim. Keynes ile 1936 da balayan Liberalizmi, dzelterek yeniletirme araylar, Mdahaleci Kapitalizmin, biraz ilerde deineceim doktrine geerken daha etrafl aklayacam gibi, 1938 ylnda Lipman Kollogyumu ile, Neon Liberalizmi, oluturacaktr. C ) kinci Dnya Savandan sonra 1945 y.'na gelindii z a m a n , Kapitalist dnya, buraya kadar andmz I'nci Dnya Sava, 1929 byk bunalm ve II'nci Dnya Sava gibi, nemli olaylarn strktrleri deitirici et(413) Bknz, N. KALDOR: Evolution Capitalste la Lumiere de l'Economie Keynesienne, Eco. App, -iide-, Cilt: X 1957 No. 2-3.

ada iktisad

sistemler

kileri altndadr. Uluslararas alanda ise Sosyalizmin etkisi kendini gstermektedir. kti saden Gelimi lkeler, siyasal bamszlklar iin savama girimilerdir. Ksaca Kapitalizm, isel ve dsal alanlarda meydana gelmi bulunan strktrel deimelerle, kendini tutarl bir hale getirmek zorunda kalmaktadr. Birinci D n y a Savandan sonra oluan devlet karmlar, devlet gdmclne dnmektedir. Belirtmek gerekir ki, Liberalizmin, Devlet ile birey arasndaki karlkl ilikiler emasnn (ki bu emay, sadece sermaye evrelerinin egemenlii iziyordu), yerini birden ok kar grubunun Devlet ile rdkleri yeni dengeleyici ilikiler emas alm oldu (414). Toplumsal genel smfsal strktrn belirledii deiik gruplararas kar atmasnda Devlet zerinde karmada bulunmas iin nemli basklar yapld bir olgudur. kinci D n y a Savandan sonra Kapitalist lkelerde, oluumu glenmi bu bask gruplarn, balca kesimde grmek mmkndr: Kapitalist karlar temsil eden bask gruplar; ii karlarn temsil eden bask gruplar. Birde, bu ikisi arasnda yer alan kyl ve ifti bask gruplar. Kapitalist sistemde siyasal oluuma mdahaleye, rengini ve tonunu veren, bu iveren ve ii karlarn savunan, bask gruplardr (415). te devlet karmlar da, bu bask gruplarmn oluturduu yeni ilikilere gre biim ve nitelik kazanacaktr. nk gl hale gelmi bulunan bu rgtler ve Demokratik Siyasal R e j i m uygulamalar sonucunda, sahip olduu oyun arln bilen vatandalar, Devlete bavuracak, dertlerine are bulunmasn isteyeceklerdir (416). Btn bu deimelere, daha nce andmz zere, sava ortamnn, ynetici kadrolarna karmclk alannda vermi olduu yetkileri ve yeni alkanlklar da eklemek gerekir. 5. K A R I I C I K A P T A L Z M D E N GDML KAPTALZME

Deien ulusal ve uluslararas strktrler dorultusunda, retimin ve deiiminin mekanizmalar da, ok karmak bir hale gelmee balad. Teebbslerin organizasyonu, mteebbisin rol de
(414) rnein, nl Tocqueville, gen A.B.D.'i. rejiminde farkl organizasyonlarn oynadklar byk rol, nemle belirtmektedir. (De la Democratie en Amerique, Paris, 1835-1840). (415) S. EHRLICH: Les Groupes de Pression et la Structure Politique du Capitalisme,
Revue Franaise de Science Politique, -iinde-, Mart, 1963, sh: - 40.

(416) Ch. de LASTEYRIE: Deflation ou Devaluation. R . D . M . , 1 Kasm 1935, Cilt: 6. sh: 51.

ber

hamitoullar

ok deiti. ylesine bir deime ki, artk teebbslerin gdm ve ynetimi iin, maliyecilerden ok mhendislere ihtiya hasl oldu. irketlerde sermaye hisseleri, teknisyenlerin yararna olmak zere snrlandrlm oldu. Gelitirilen teknikler, fiyatlarn dmesine katkda bulundu. Teebbsn ynetiminde, mteebbisinde ilevi ve iktidar, teknik adamlarn lehine olmak zere snrland. nl deyii ile Teknokrasi, Kapitalizmin yrngesine girdi. Bu yeni Kapitalizmin strktrelerine ve doktrinine biraz ileride deindikten soma, Liberal ekonomiye, bir tepki olarak doan, gdml (dirigd) ekonominin, anlamna ve bunun K a r m a Ekonomiye dek aamalarna deinmee alacam. O n d a n nce burada sz konusu devlet karmlarn, kimi zaman doru saylamyacak ve sanki Kapitalizm ile sosyalizm arasmda ayr bir sistemmi gibi kullanlan, Devletilie, gtren bir iki gelimeye deinelim. Millletirmeler, kamu kesiminin ekonomik olumas, sosyal sigortalarn yaylmas, devletiliin Kapitalist bir ekonomik politika olarak kullanlmas ile anarik ekonomiden organize ekonomiye geilmektedir. D a h a nce andmz gibi, A . B . D . ' i n d e , Roosevelt, daha sonra Fransa'da Devletin, fiyatlar ve cretler alanna yapt karmlar, dier lkelerce de uygulanan genel bir yasa haline gelecektir. X I X . yzyl sonuna kadar, dokunulmaz sanlan bu iki alana Bat Avrupa'nn btn byk lkelerinde, hkmetler srekli karmlarda bulunmaktadrlar. kinci D n y a Savandan sonra, Devletin iktisad karmlar, yaplan Millletirmelerle, yeni boyutlar ve nitelikler kazand. Bunun iki nemli yapsal deiiklik getiren ilk sonucu, zel kesimin faaliyet alann ksmak oldu. kincisi ise, zel sektr yannda, Kamusal bir kesim olumu oldu. Fransa'da rnein, hkmet bir rpda 1945 y .'da, Merkez Bankasn ve dier drt nemli i-mevduat bankalar ile sigortalar, g a z ve elektrik, maden kmr, uak yapm ve sivil havaclk teebbslerini, milliletirdi. Frsattan yararlanarak Renault otomobil fabrikalar da, milllemi oldu. ngiltere'de ise millletirmeler d a h a da ileri gitti (ekonomik Liberalizmin anayurdu saylan ngiltere'de). 1945-1951 dneminde iktidara gelmi bulunan, ingiliz ii Partisi, maden kmrn,

ada iktisad

sistemler

ngiliz Merkez Bankasn, sivil havaclk, elektrik, kara ve demir yollarn milliletirdi. Yukarda belirttiimiz gibi, bylece, olduka geni bir kamu ekonomik kesimi Kapitalist lkelerde meydana gelmi oldu. Aadaki izelgede, 1975 ylnda Bat Avrupa lkelerinin balcalarnda kamulatrmalar ile, Devlet gdmcl hakknda, yeterli bir fikir verebilecek bilgiler bulunmaktadr.
ENERJ: Maden Kmr Elektrik Kmr-Gaz Tabi Gaz Atom Enerjisi ULAIM: Demir Yollar Hava Yollar Deniz Yollan BANKA - SGORTA: Merkez Bankas Dier Bankalar Kaza - Sigortalar SANAY: Otomobil Uak Yapm Demir - elik Demir Madeni Yataklar % %

Fransa % 100 % % 88 78

talya % 100 % 100 % 100 % 92

Almanya % % % 20 40 90

ngiltere % 100 % 100 % 100

% 100 % 100

% 100 % % 90 80

% 100 % 100

% 100

% 100 % 98

% 100 % 100

% 37

% 100

% 100

% ' 100 % % 44 43

% 100 % % 44 15

% 10

s 61

2,5

% % 60 80 % % 4 90

Kaynak: Fransz ENTREPRISE, dergisi, 1 Eyll 1957, sh: 51, Paris.

Devletin kararl bir karmna konu olan dier alan, Sosyal Sigortalardr. Fransa ve ngiltere'de Devlet, sosyal sigortalar son derece yaygnlatrmak suretiyle, mill geliri yeniden paylatrarak, hastalk, i kazas, yallk, isizlik veya ok nfuslu aile-

ber

hamitoullar

ler gibi, sosyal eitsizlikten en ok strap yardmna kotu.

eken

halk

ynlarnn

Btn vatandalar, hayatn kazalarna kar gven altna alan sosyal sigortalar sisteminin Batnn btn Kapitalist lkelerinde geliip yaylmas, Liberal Kapitalizmde yaplm en byk deiikliklerden biri olmaktadr. rnein, 1970 ylnda Franszlarn % 85 inin sosyal sigortalar tarafndan korunmu olduunu belirtmek, sanrz ki Devletin iktisad hayata sosyal eitsizlikleri, hafifletmek iin yapt karmlarn, ap ve nemi hakknda, yeterli bir fikir verebilir (417). Karmc dediimiz Kapitalist sistemin bu nemli sosyal eitlik aracnn orijini, Beveridge pln diye adlandrlan ve 1942 y. da yaynlanan bir rapora kadar kmaktadr. Sir William Beveridge'in (418), bakanl altndaki Komisyonun bu alandaki abas, dorusu, bylesi komisyonlarn geleneksel giriimini ok amaktadr. Bu yeni Kapitalizmde anlaml bir dier nokta, Fransa ve Almanya rnekleri ile personelin, teebbslerin ynetimine 1945 y. dan sonra, katlmaya balamasdr. lerde dier yanlarna deineceimiz bu ksa gelimeler bile Liberal Kapitalizmin, tamamen bittiini ve Mdahaleci Kapitalizm dneminin baladn gstermektedir. Bununla beraber, Kapitalist sistem btn glklerini tamemen zemeyecek, fakat, ekonomik mekanizmalar hakknda edinilen bilgi ve devlet karmlar sayesinde bunalmn, durgunluun ve enflasyonun tehditleri nlenebilmitir. Devletin karc bu politikas, Kapitalist lkelerde, genel ekonomik dengenin en iyi dzenleyici olarak benimsenmitir.
(417) Fransa hakknda bu konuda daha ayrntl bilgi iin bknz: M. MAILLET: Le Secteur Public en France, P.U.F. Que-sais-je? 1970 Paris 1970. A. GETTING: La Securite Sociale, P . U . F . , Que-Sais-Je? 8. bask, 1969, Paris.
(418) Bknz, B E V E R D G E : Fuil Employment in a Free Society (Franszcaya eviren: LAUFENB U R G E R ve D O M A R C H I , Du Travaii Pour Tous Dans une Societe Libre, Ed. Montch-

restien, Paris, 1945, (Belirtelim ki, S. W. BEVERDGE'in Social Insurance and Allied
Service, kitab, S O S Y A L S G O R T A L A R tarihinde, unutulmaz ok deerli bir aamadr. Bunun byk nemi u sosyal olay yeteri lde aklamaktadr: anlan inceleme, II ciDnya Savann en ateli ortamnda yaynland, Ocak. 1943 gnnde, sadece Londra'da 3 saat

ada iktisad

sistemler

Mdahaleci Kapitalizm veya Kapitalist Devletiliin gnmze dek nemli gelime aamalarndan geerek kendini, deien ve gelien tm strktrlerle tutarl bir hale getirecek, asl esprisini kaybetmeden, biiminde ve ileyiilerinde gerekli iyilemeleri, yenilemeleri baar ile gerekletirecek, yaama gcn arttracaktr. nce dank tesadfi mdahaleler, daha sonra andmz nedenlerle sreklilik kazanarak Kapitalist Devletilik gibi, sistematik bir politika oluacaktr. nk ekonominin genel dengesinin en iyi dzenleyici arac olarak grlmektedir. A.B.D .'nin 1949'da ve Fransa'nn 1953 ylnda denemeleri, bu kanya g vemektedir. 1929 ekonomik bunalm sonucunda, Batl Kapitalist lkelerin tm, ekonomiyi gden politikalar uygulamt (419). imdi bu deneyler, daha olgun ve Kapitalizmle, daha tutarl bir hale getirilmektedir. retim unsurlar ve yaratlan zenginliklerin, daha etkin ve d a h a adil bir paylam, hedef alnmaktadr. sizlik, bunalm, yoksulluk ve aln yaratt oklara, yeniden dmemek ve Kzl tehlikenin tehditlerini, zararsz hale getirip, Sosyalizmin yaylma alanlarn tkamak iin, Kapitalist Ekonomi, yeniden organize olmakta, gdlmekte, dengelenmekte ve srekli denetlenmektedir (420). Kapitalizm ba bozukluktan, anariden kurtarlmakta, hazrlkl dzenli bir duruma kavumaktadr (421). Hele aslnda Sosyalist ekonomik sistemin ileyi strktrlerinden biri olan emredici planlanmann, esinlendirici sonulariinde, 70.000 nsha satlmtr. Btn ngiltere'yi saran tartmalara yol am: i Partisi bu ilkeleri kabul etmi, Muhafazakr Parti, etkilenmi, Kilise evreleri ok olumlu karlam, parlamento, gnlerce sren tartmalar oluturmu, hkmet bundan, nemli sonular karmtr. A.B.D ., svire, Belika, bundan etkilenmitir). 1951.

BOUDEVILLE: Plein Emploi et Socialisme en Grande Bretagne, 1946, Revue

Politiue et Parlementaire, Mays,

(419) Bat lkelerinden, talya, Almanya, A . B . D . , ngiltere vb. hakknda toplu ve ilgin incelemeler, Revue d'Economie Politiue, 1934, Sirey, Paris, iinde yaynlanm bulun maktadr. (420) Bu konulara da deinen ilgin bir eser iin bknz: Louis MARLIO: Le Sort du Capitalisme, Paris, Flammarion, 1938, a.g.e. (421)1 Kapitalist sistemde, ekonomik dalgalanmalar ve Kapitalist sistemin yeni nitelikleri iin, bknz: D. TADDEI: Theorie des Fluctuations Economique et Capitalisme Entraine, Cahiers d'Analyse Economique, iinde, Paris, Cujas sh: 7-60, 1968, (Semain Aftallon).

i
316

BER HAMTOULLARI

ndan yararlanarak, zendirici istee bal bir plnlama oluturup, Kapitalist strktrler yrngesi iine yerletirilmesi ile, sistemin konjonktrel ve strktrel dengesizlikleri, byk lde denetim altna alnabilecektir. n c e Fransa'nn, daha 1947 ydnda (422), Kapitalist bir anlay iinde uygulad plnlama, byk baarlar salaynca, dier Kapitalist lkeler tarafndan (423) uygulanmaa balad. Plnn, karma bir yapya doru gelimi Kapitalist strktrlere ekledii yeni direnler ve etkinliklerle, Kapitalist sistem, Mdahaleci aamasnda, ekonomik dalgalanmalarn, tesadflerin etkisinden (424) akln ve isteklerin dorultusunda gdlebilecek ve denetlenebilecek bir duruma getirilmi oldu. Bylece kontrol altna alnan ekonomik faaliyetlerin, toplumsal amalar ve zlemlerin dorultusunda gdlebilmesi, olana domu oldu. Ekonominin doal dengeleyici unsurlar ile,giderilemeyen konjonktrel veya strktrel atmalar, dtan devletin plnl ve programl karmlar ile giderilebilmektedir. Liberal K a pitalizmi saran bunalmlar, ne konjonktrel ve ne de strktrel boyutlaryla, Mdahaleci Kapitalizmde, II ci D n y a Savan izleyen 20 ylda, olumamtr. Piyasann eksik yanlarn kapatan ve dzelten kapitalist, ihtiyar plnlama ile bunalmlara kar, ekonomik gidii, konjonktrel ve strktrel yanlar ile yakndan izleyen ve durumu saptayan gelitirilmi enformasyona dayanan, iktisad politikalar, Mdahaleci Kapitalizme, salam temeller kazandrmtr. Sosyalizmin yarm ve ekonomik koloniletirmenin sonu ile 1929 ekonomik korkun knn, uyarc kukular, Mdahaleci Kapitalizmde, yalnz ekonomik strktrler aras uyumu salamak ile yetinmemekte, sosyal strktrlerle ekonomik strktrler arasndaki atmalarn tahamml edilmez snrlara, ulamas da engellenmektedir. Ekonomik strktrler aras uyum, istikrarl ve hzl bir ekonomik byme ve kalknma ile, sosyal ve ekonomik uyum ise, ge(422) P. BAUCHET l'Experience Franaise de Planification, Le Seuil Paris, 1958. C. CRUSON: Origine et Espoire de la Planification Franaise, Dunod, Paris, 1968. (423) J. VERGEOT: Les Plans Dans le Monde, Paris, 1970 ile, J.P. DELEZ: La Planification Dans les Pays d'Economie Capitaliste, Mouton (Paris-La Haye), 1968. (424) P. MASSE: Le Plan ou l'Anti-Hasard, Col. tdees (nrf), Paris, 1965.

 a d a iktisad

sistemler

lir dalmna greceli ve gelien bir adalet getiren Sosyal Politikalarla salanmaktadr. Ekonomik durgunluk, enflasyon vb. gibi dalgalanmalar zaman zaman grlmektedir. Fakat, ekonomik sistemi ykacak nitelikte ar, ekonomik bunalmlar olumamtr, son eyrek yzylda (usatrlar, 1972 ylnda yazlmaktadr). Bu nedenle, yukardaki anlamda, 1945-1968 Bat'nin Mdahaleci Kapitalizmine Bunalmsz Kapitalizm diyen dnrler (425), pek haksz saylmazlar. Gerekten, zellikle 1950 lerden sonra, Bat dnyasnn gelimi Kapitalist lkelerinde, gerekletirilen ekonomik gelimeyi, yalnz Kapitalizme sempatisi olan veya tarafsz bulunan dnrler deil; fakat, amzn nl marksist dnrlerinden Ernest Mandel bile kabul etmektedir. y l e ki, dnr 1954-1964 dnemini, Neo - Kapitalizm dedii (bizim Mdahaleci Kapitalizm dediimiz), bu sistemin, en parlak dnemi saymaktadr (426). Bu dnem zarfnda yazar, Kapitalizmin, Bat A v r u p a ' d a ve Japonya' da, I ci Dnya Savandan nce bile, grlmemi derecede yksek bir ekonomik byme gerekletirmi olduunu belirtmektedir (427). Aslnda, Mdahaleci Kapitalizmin, 1950'lerden sonraki baar dnemini 1968 y.'na dein uzatmak ve bundan sonra Kapitalist sistemin, daha byk baarlar gerekleti rem iyecei ynnde, E. Mandel'in kapal grnn, deiik noktalardaki eletirilebilir yn bir tarafa braklacak olursa, Kapitalizmin baarsn saptayan yanlarn paylamamak olanakszdr. Mydahaleci Kapitalizmin bir dier baars, Liberal Kapitalizmin ok ihml ettii sosyal alana, nem vermesidir. D a h a nce sosyal sigortalar dolays ile bu konunun alt izilmiti. Liberal K a pitalizmin, andmz uygulamas sonucunda, Devletin ilke olarak snrl kalan karmlar, ekonomik alanda oklukla, zararlar sosyalletirmek ve krlar ise zelletirmek gibi uygulamalarda belirtmekteydi. Mdahaleci Kapitalizmde ise, zel kesimin arl, ii ve orta snfn, devlet ynetimine yansyan
(425) Bknz, R. FOSSAERT: l'Avenir du Capitalisme,. Ed. du Seuil, Paris, 1961. (426) (427) E. MANDEL: l'Apogee du Neo-Capitalisme et ses Lendemains, Les Temps Modernes, -iinde-, Austos-Eyll, 1964, sh:. 194-210 (Belirtelim ki, bu inceleme, ayn
zamanda .The Economics Neo-Capitalism balyla, Socialist Register, g64'te yayn-

lanmtr) .

38

ber

hamtoullar

gc ile, byk llerde dengelenebilmekte, frenlenmektedir. Siyasal iktidar paylam, ekonomik iktidar blnmesi sonucunda, mill gelir dalmna greceli bir eitlik getirmektedir. Liberal Kapitalizm sosyal alanda atmay getiriyordu. Karc Kapitalizm ise boyutlar byyen bir sosyal Bara varmay amalamaktadr ve aomsanmyacak bir baar ile bu yolu geniletmektedir. nk, andmz sosyal atmalarn Batya ok pahalya mal olan sonularndan (428), nemli dersler alnmtr. Il'nci Dnya Savandan sonra Kapitalist lkeler unu anlamlardr ki; pek az ey, sosyal adalet kadar toplumlarn huzuru, insanlarn birbirlerini sevmeleri ve karlkl sayg iinde yaayabilmeleri iin etkili olabilir
(429).

Gruplarn arln gz nne alan Mdahaleci Kapitalizmde, iilerin cretleri, artk gl sendikalar aracl ile saptanmakta, patronlar istedikleri creti, empoze edememektedirler. Fakat, iverenler de, kendi sendikalar etrafnda birlemi olduklarndan, retim piyasasna egemen bulunmakta ve belli ller iinde mallarn sat fiyatlarn saptayabilmektedirle. cret saptanmasnda, beer unsur, ekonomik unsura, bir yenilik olarak eklenmektedir. cret seviyesi bylece, sahibine, belli ve insan bir yaama salayacak llere varmaktadr. Sonra belirtmek gerekir ki, iinin geliri sadece cret ile snrlanmamaktadr. Ar crete, bir de o c u k aile tazminat, i kazas, hastalk, yallk gibi ek demeler eklenmektedir. Hi kuku yok ki, devletin karm olmadan, rnein bamsz bir teebbsn, bu tr demeleri kabul edecei phelidir. creti tamamlayan bu tarz sosyal demeler ((430), amzda daha da geniletmektedir (431). Kaln izgileriyle deindiimiz Mdahaleci Kapitalizmde devletin, ekonomiye bu karm sonucunda, Liberal Kapitalizmin, strktrleri 've kurumlar byk llerde deimi oldu. K a m u sal genel kar dncesi ile, Devlet eitli faaliyet alanlarn ka(428) Bknz, Avrupa Sendikaclk Hareketi, Trk- Yaynlar, No: 42, ark Matbaas Ankara, 1966. (429) Prof. Dr. Cahit TALA: Sosyal Ekonomi, Sevin Mat., Ankara, 1972, nsz. (430) Jean MARCHAL: Les Facteurs qui Determinent le Taux des Salaires dans le Monde Moderne, Revue Economique, -iinde-, Temmuz 1950, sh: 129' (431) Sosyal Politikann Kapitalist ngiltere'de uygulanmas hakknda, ilgin bir alma iin, bknz, Jean LHOMME: La Politique Sociale de l'Angleterre Contemporaine, a.g.e., P . U . F . , Paris, 1953.

 a d a iktisad

sistemler

39

mulatran karm ile, zel kesim faaliyet alanlarn daraltmakta, zel kesim yannda Kamusal kesim de, iktisad hayatn nemli bir znesi olmaktadr. K a r m a bir yapya dnen bu Kapitalizmde devlet, artk t-esin vermekle, zendirmek veya bazan emretmekle kalmaz, retime bizatihi katlmakta, ekonomik faaliyetlerin yaratcs olmaktadr. Kapitalizmin bu noktada, Liberal aamaya grece yaratt niteliksel deiiklik, ak ve kesindir. Liberal Kapitalizmde, sadece giriimciliin dinamiine ve sakncalarna dayanan sistem, Mdahaleci Kapitalizmde, sakncalar byk lde giderilmi zel giriimcilie, yapc ve gdc, reformdan gemi bir devletin etkin karmlar eklenmektedir. Bylece, byk deime ve gelimelerin merkezi haline gelmi bulunan Mdahaleci Kapitalizm, plnl ve karma yaps iinde canl bir g haline gelmektedir. Teknokratik eilime veya nl Galbraith 'in (432), deyimiyle Teknostrktiire gtren, geliimi ile de Mdahaleci Kapitalizm yine Sosyalist olmayan bir toplum oluturmaktadr. Bu geliimde ilgin olan nokta, Kapitalizme kar olan glerin Kapitalizme, kmsenmeyecek llerde entegre edebilmi olmasdr. Bu noktalar belirttikten sonra, imdi, Mdahaleci Kapitalizmin Doktrinine ve Strktrlerine geebiliriz. IV. KARIICI KAPTALZMN D O K T R N VE STRKTRLER! En genel ve yzeysel anlamnda iktisad faaliyetler alanna devlet karmcl, iktisad sistemlerin oluum ve geliim izgisinde, srekli bir veri olarak karmza kmaktadr. Yalnz u varki devletin, iktisad hayata karmlarnn amac, tarz ve boyutlar, gerek tarihsel ak, gerekse farkl Strktrler 'e gre (Lib, M d . Kapitalizm-otoriter veya zgrlk Sosyalizm) deimekte, farkllamaktadr.
(432) Bknz., J. K. GALBRAITH: Le Nouvel Etat Industriel, Ed. Gallimard, Paris, 1967, sh: 71 ve 96. Paris, 1967, sh: 71 ve 96. J. K. GALBRAITH: La Crise des Socictes Industrielles, l'O.B.S. Nouvel Observateur, yayn, Paris, 1971, sh: 73.

30

ber

hamtoullar

Liberal Kapitalizmde, daha nce grdmz gibi balangta devlet, belli bir zel mlkiyet rejiminin iinde oluan belli ekonomik ilikilerin, sistemin mantna (doktrinine) uygun bir tarzda ilemesini garanti edecek, karmlarda bulunuyordu. Devletin ierdii kurumsal strktr, bu tr Liberalizme, uygun tarzda olumutu. V e Liberal Kapitalizmin devleti, bu organizasyonu kurduktan sonra, her ey, zgr ileyen otomatik mekanizmalara gre uygun bir tarzda ileyecekti. Bundan sonra devletin karmlar, bu rejime bekilik etmek ile snrlanyordu. Oysa daha nce anlatmaa altmz, Ekonomik, Sosyal ve Siyasal deimeler, I. ve Tl. Dnya Savalar, Kapitalizmin bunalmlar, Sosyalizmin bir sistem olarak domas ve zellikle Demokrasinin yaygnlaan bir siyasal olu olarak belirmesi, Liberal Kapitalizmin, btn striiktrlerini, alt-st etmitir. Devletin iktisad hayata karmcl, tek kurtarc bir ara haline geldi. Yeni strktrlerin olumas, snfsal karlarn sendikalamas, siyasal partiler kanal ile gcnn, sperstrktrn en st katmanna karabilmesi, ksaca, siyasal sistemin, artk nfuz edilebilir (permeabilite) bir yapya dayanmas, denilebilir ki siyasal iktidar, Liberal Kapitalizmin dayand bir tek ekonomik gcn, tutsaklndan kurtarmtr. Liberal Kapitalizmde, farkl sosyal snflar arasndaki uyumazlklar, devletin hareketsizlii karsnda ekonomik bakmdan gl olan kesimin, lehine zlyordu. Bu zm tarznn snrll ve tehlikesini, oluan ii hareketleri, aydnla kavuturdu. Mdahaleci Kapitalizmin deien strktrlerinde oluan, yeni kar gruplarnn karlkl zel karlarn, genel menfaatler ile badatrabilme zorunluluu, dier nedenlere eklenen nemli bir arlk olarak devleti, yeni oyun kurallar saptamaa, bunlar iletmee ve bozulmalarna engel olacak, mdahalelere gtrmektedir. Hele, sosyal adaletin daha da bymesini isteyen kimselerin okluu karsnda, sz konusu bu devlet kamcl daha da byyecektir. Devletin, mill gelir dalmna gzeticilik etmesi, ekonomik glerin bamsz ilemesi sonucu oluan sosyal eitsizlikleri dzeltmesi; sosyal ve hukuksal mevzuat, daha byk bir adalet getirmek zere deitirmesi gerekecektir. Siyasal Demokrasiye balanan gvenin, srekli olmas, olabilmesi nedeniyle Devletin, retimin veya gelir dalmnn balca kayna olan zel ml-

 a d a iktisad

sistemler

kiyetin, siyasal zgrl tehlikeye itmesine, onu iptal etmesine de engel olmas, gerekir (433). Bu genel deinmelerden sonra burada belirtilmesi nemli olan bir nokta var. Ksaca andm bu nedenlerin gerekleri dorultusunda ekonomik hayata karmclnn boyutlar giderek byyen devletin, bu hayat grevini belli bir doktrinden beslenen ak politikalar aracl ile yaplmamasnn, baar getiremiyecei bir yana ok tehlikeli sonular yaratabileceini belirtmek gerekir. Burada karmza yine strktrel unsurlarla doktrinal balantlardan geen tutarllklarn zorunluluu kmaktadr. Nitekim, daha nce belirtmi olduumuz gibi, I ci Dnya Savandan sonra, ap byyen Devlet karmclnn sistemli ve etkin bir tarzda yaplmas ynnde doktrinal araylar oluacaktr. Keynes 'in Liberal Kapitalizmi dzelten Genel Teorisi, bu araylarn (434) ilk derli toplu bir rnei olacaktr. O n d a n sonrada devam eden ve aada deineceimiz araylarla, Karc Kapitalizmin Doktrini oluacaktr. 1. K A R I I C I LZM KAPTALZMN DOKTRN: NEO-LBERA-

Liberalizmin, Neo-Liberalizm tarznda (435), yeniletirilmi, dzeltilmi bir doktrin olarak gelimesi, izlendiimiz strktrel deimelerin oluturduu nedenlerin sonucudur. Aslnda belli strktrlerin, grdmz gibi (kuralc-gdc, M a l - T i c a r Kapitalizm), yaratt liberal doktrin, belli bir sre,
(433) Bknz, BEVAN: Pour Vaincre la Peur, Paris, Ed. Calmann-Levy, sh: 40. H. VOLPE: Structure de Classe et Inegalite Sociale, l'Homme et la Sociite -iinde-, Nisan, Mays, Haziran, 1966 sh: 183-199. M. KOLINSKY: l'Etat et la Classe Dominante l'Homme et la Societi, -iinde-, Nisan, Mays, Haziran, 1966, ih: 173-182. N. POULANTZAS: Sur l'fitat Dans la Societi Capitaliste, Politigue Aujourd'hui, Mart., 1970, sh: 65-76. (434) J- M. KEYNES'in doktrinini, Neo-Liberalizm diye deerlndiren, ilgin bir eser iin. bknz: Paul LAMBERT: l'oeuvre de J. M. KEYNES, Cilt: 1. Liege, 1963. (435) Aslnda Neo-Liberalizm, diye adlandrlan bu doktrin 1936 y'dan gnmze dein uzanan, btn gelitirici abalar da iermekte ve ar LBERALZMDEN ok uzaklamaktadr.

ber

hamitoullar

baar ile iledikten sonra, meydana gelen deime ve gelimelere karlk veremez duruma gelmiti. Uygulamada doan grlmemi, yoksulluk ve bunalmlarn, tek nedeni Liberalizm oluyordu. Kar reaksiyon olarak doan Marksist doktrinin ypratc eletirilerine, bizatihi, samimi Liberallerin, kmek tehlikesi geiren K a pitalizmi, kurtarmak isteyen araylar ve abalar eklenerek, isel ve dsal etkilerle, e gruplar ne de Devletin karmn kabul etmeyen eskimi Liberalizmden vazgeildi. Oluan Neo-Liberal Okul dnrleri, devlet karmn kabul etmektedirler. 1938 y. da Paris'te Walter Lippmann kollogyumunda bir araya gelen Liberal dnrler (436), Neo-Liberal doktrinin ilk temellerini oluturacaklardr. Gnmze dek uzanan bu grler, yeni koullarla daha tutarl bir hale gelebilmek umudu ile, daha modernleecektir. Aslnda buraya kadar andmz, Kapitalist ekonomiyi dzelten, iyiletiren, denetleyen, organize eden Devlet Mdahaleleri, Liberalizmin kapitalist amacn ykmamaktadr. Uygulanan pln bile, Liberal esprili Kapitalist, plndr. Balangtan beri rastlantsal, geici, Devleti, plnc veya K a r m a ekonomili nitelikleriyle btn bu Devlet karmlarnn deimeyen ve en nde gelen amac, Kapitalizmi, anarinin ykclndan kurtarp, dzenlemek, yaatmaktr. Ksaca bu kamusal karmlar, Kapitalist sistemi belirlemek iin anlan piyasay, ykmak, ortadan kaldrmak iin deil, tersine, eksikliklerini gidermek, iyiletirmek iindir. Liberalizmden yana olan bir dnrn belirttii zere, Liberalizm madem ki iyi idi ve m a d e m ki yararl mayalanmalara olanak verecek yanlar vardr, bu sistemden kurtarlmas mmkn olan taraflar kurtarlmaldr. Semesini bilmek gerekir. ok kimsenin yanl dnp yansttklar gibi, gemiyi batrmak sz konusu deildir. T a m tersine batmak zere olan gemiyi, iindekilerle birlikte kurtarabilmek iin, fazla ve tehlikeli olmaya balam bulunan ykn bir ksmn, denize dkmek sz konusudur (437). Liberalizmden, Devlet karmn kabul eden Neo-Liberalizme gei, nl Montesquieu 'nun u deyiine benzemektedir: Her hangi iyi bir eyde, zararl bir taraf varsa, en iyi tutum, bu iyi eyi almak yerine, elverisiz, kt taraflar atmak olmaktadr.
(436) Colloque Walter LPPMANN (26-30) Austos 1938) Paris, Librr, de M^dicis, 1939. (437) A. DETOEUF: La Fin du Liberalisme, Reme X Crise, -iinde-, 1 Mays, 1936, sh: 37.

ada iktisad

sistemler

Yukarda deindiimiz piyasa mekanizmas, temel ileyi strktr olarak korunmaktadr. Fakat, devletin gtt konjonktrel ve strktrel politikalarla, uzlaacak bir piyasa, sz konusudur. Bu deinmelerden sonra, imdi Neo-Liberal doktrininin oluma aamalarna geebilirim. A) Modern Liberal Doktrini Olumas: Daha nce belirttiimiz gibi, 1929 byk ekonomik bunalmndan sonra, zellikle, Liberal Kapitalizmin uygulanm olduu Bat lkelerinde, isizliin ve yoksulluun yaratt sorunlara are aramak ve doan sosyalist sistem karsnda Kapitalist sistemi kurtarabilmek ynndeki araylar belirmi oluyordu. ngiltere'de okul eflerinin ynetimi altnda Liberalizmin rnesansndan sz alyordu (438). E. Cannan, (1912 ylnda T h e Economic Outlook ve 1927 ylnda An Economist's), London School of Economics, profesrlerinden Th. Gregory, L. Robbins, F.C. Benham, tarafndan izlenen nemli abalar oluturmutur. A.B.D.'inde, Risk, Uncertainly and Profits (1921) ve Ethics of Compettion (1935) balkl eserin yazar, B' Knight de H. C. Simone, A. Director, G. Stigles, M. Friedman tarafndan izlenmitir. Avusturya'da L. Von Mises, Alman Prof. nl W. Eucken, Wilhlm Rpke 'ye dier nl dnrlerden G. Von. Haberler, F. Machlup. F. A. Hayek'i, eklemek mmkndr. Fakat, ok ilgin bir rastlant olarak, yapc denilen bu NeoLiberalizm, tehlikeler altndaki bir Fransa'da adeta bir okul oluturma olgusunu, hatrlatmaktadr. 1936 y. da Fransa'da, Halk Cephesinin Sosyalist eilimli ve L. Blum 'un bakanlk ettii bir hkmet ve savaa hazrlanan Faist Almanyann tehdidi altnda bulunmaktadr. Fransz Liberalleri, gdmc ekonomiden yana olanlarn basklarna glkle kar koyabilmektedirler. nl, Politik ve Moral Bilimler Akademisi ile, Politik ktisat Dernei'ni korumak(438) F. HAYEK: A. Rebirth of Liberalism, The Freeman, 28 Temmuz 1952.

ber

hamitoullar

tadrlar. Liberal Kapitalizmin deimesi ve yeni Liberalizm hakknda, L. Rougier, J. Rueff, L. Marlio, B. Laverge, A. Detoeuf, G. Pirou, L. Romier, R. Courtin, v.b.nin eserleri olumaktadr (439). Fazladan Amerikal nl gazeteci Walter Lippmann 'n 1937 Y J da yaynlam bulunduu: The Good Society adl eseri Franszcaya: La ite Libre diye evrilecek ve piyasa ekonomisinin doal bir kanunun'nun, kendiliinden oluan bir sonucu deil; fakat devletin demokratik, meru, hukuk dzeyine dayanan bir karmn sonucu olduunu iln edecektir (440). Buraya kadar ksaca mak isteyen bu dank Austos, 1938'de Paris'te imdi Neo-Liberalizmin, andmz ve yeni bir Kapitalizm oluturgayretleri, derleyip toparlamak lzmdr. W. Lippmann kollogyumu, toplanacaktr. bu ilk organizasyonuna geelim.

a) Walter Lippmann Kollogyumu (Paris 26-3 Austus 1938).

Andmz The Good Society kitab ile (1937) Walter Lippmann, Neo-Liberalizmi derli toplu bir tarzda yanstyor ve eski Liberalizmi de, yeniden yorumlayarak dzeltiyordu. Yazara gre irket-teebbslerin stats, szleme rejimi, para ve banka mal ve ceza sistem, arz ve talep, yasalar niteliinde kesin veriler deillerdir; fakat, yasama organnn, konjonktrel geliim dorultusunda Piyasa Ekonomisine btn esnekliini kazandrarabilmek iin, deitirebilecei konulardr. Bu dalda, A . B . D . ' i rnei, yazara gre ok anlamldr. Giderek gelien ve ok byk
(439) Bknz, J. RUEFF: Pourquoi je Reste Malgre Tout Liberal X Crise -iinde-, 1934, v.s. La Crise du Capitalisme, La Revue Bleu, 1935, Paris. G. PIROU: La Crise du Capitalisme, 1963, a.g.e., ile Ndo-Liberalisme, Neo -Capitalisme, Neo-Corporatisme, Paris, 1938, ile Jugement Nouveau Sur le Capitalisme P . E . P . , 1938. L. ROMER: Si le Capitalisme Disparaissait, Hachette, 1933. L. MARLO: Le Sort du Capitasilme, 1938, a.g.e. B. LAVERNE: Essor et Decadence du Capitalisme, Payot, 1938. A. DETOEUF: La Fin du Liberalisme, a.g.e in, 1936, ile Ou va la Libert, Konferans, 1939. R. COURTN: Essor et Decadence, du Capitalisme, R . E . C . Ocak Mart 193 - L. ROUGER: Les Mystiques Economiques, Libr, de Medicis, 1938. G. GUY-GRAND: La Contradiction du Liberalisme. G . R . , Eyll, 1938. , L. VALLON: Offensive du Neo-Liberalisme, Sendicats, 4 Ocak, 1938. (440) W. LPPMANN: La Cit Libre, a.g.e., 1938, Paris.

ada iktisad

sistemler

yatrmlar gerektiren endstriyel gelime ile, yarm, kendi kendini ykmaa ynelir. Bu mkemmel yarmdan sa kurtulanlar endie iinde veya krlarm oaltmak amac ile, ya bir dieri ile btnlemek veya karlkl olarak anlamak durumunda kalrlar. X I X . yzyln ikinci yarsnda, retimin byk bir ksmn kendi tekellerine alan, byk ekonomik holding ve trsder, ite byle olutu. . . te bu oluum A . B . D . ' i n d e , Sherman Yasas ile alan bir mevzuatn gn grmesini ve gelimesini salad. Dier yandan A . B . D . inde, tannan Grev hakk ile sendikalarn olumas, yazara gre devlet iinde gerek feodaliteler, yaratm oldu. Bylece ser. best yarm, klsik iktisatlarn dndklerinin tersine, piyasann, kendiliinden oluan bir sonucu deildir; fakat, daha ok tketiciler ile, serbest iilerin aleyhine dnebilecek tekellerin olumasna imkn verecek iveren ve ii koalisyonlarnn, ayr ayr yaratlmasn engelleyecek kurumsal bir yapnn sonucudur. Ksaca zetlediimiz bu dnceleri ile W. Lippmann, diyebileceimiz Liberalizmin btn ilkelerinin doal yasa dn, Arz ve Talep gibi, doallk tayan unsurlar yannda, olan yanlarnn bulunduunu ve koullara gre deiebilen rumsal dzeltmelerle, sakncalar nlenebilecek insana bal larn deitirilebileceini, belirtmektedir. klsik olmabeer ve kuunsur-

Lippmann'n zgr bir Bir Dzen yaratlmasn neren bu grleri, 1937 Bat dnyasnda byk yanklar yaratmaya yetecektir. Fransa'da zellikle, kolaylkla yaylabilecek ve rnein, NeoLiberalizmin, nl kiilerinden L. Rougier, W. Lippmann 'n, andmz bu eserinin Liberal Doktrini, yeniden gzden geirmeye, referans oluabileceini belirtecektir (441). Bu, aka Liberal dnrlere, bir ar niteliindeydi. Bylece, daha yapc bir Liberalizm ynndeki, bireysel ve dank abalar, bir akm, Okul halinde, birletirilecekti. unu belirtelim ki, bu kollogyum, Bat Dnyas'nn zellikle Kapitalizmin en ar smrlmesi ve en ktye kullanlmasnn, ak rnei olan Faizmin ve tehlikeye girmi bulunan demokrasileri, tek kurtarc gibi grnen Sosyalizmin etkisi altnda bulundu u ; Klsik Liberalizmin bunalmlar ve dourduu yoksulluun, bu iki dnce ve eylem akmnn olumasndaki sorumluluk havas(441) Bknz, L. ROUGER: Les Mystiques, a.g.e.

ber

hamitoullar

n, damgalad zel bir ortamda toplanyordu. Grnen oydu ki, Klsik Liberalizm lmt. Sosyalizm ve Faizm tehdit ediyordu. zgrl ve Kapitalizmi kurtarmamn tek arac devlet idi... Kollogyumu toplama giriimini zerine alan Prof. Louis Rougier, toplant sonunda unlar belirtiyordu: Yaynlanan bu bu sahifelerde grnen dnceler tesinde, asl grlemiyecek olan ey, toplantya egemen olan yksek manev deerlerin fizyonimisi, entellektel samimiyetin mutlak ve yksek seviyesi ile derin beer mana ve youn heyecandr (442). Gerekten, aada adlarn anacamz dnrler, demokrasiye ve insann mutluluuna samimiyetle inanm insanlardan olumaktadr. Bylece W. Lippmann Kollogyumu, 26-30 Austos 1938 de Paris, <d'lnstitut International de Cooperation ntellectuelle de yaplmtr. Toplantya eitli lkelerden katlan dnrlerin tmnn listesi aada yansd gibidir. Bu kollogyumda hazrlanan Neo-Liberal doktrine: NeoKapitalizm, Neo-Sosyal Liberalizm, Liberal Sosyalizm, Rekabeti - Plncdk; Kurumsal - Piyasa, gibi adlar verilmesinin nerildii grlmektedir. Bu noktay belirttikten sonra, imdi toplantya katlan dnrleri belirtelim, sonra doktrinin zn aklayalm. Walter Lippmann 'n bakanlndaki bu kollogyum, aadaki yelerden oluuyordu (soyad dizisine gre): R. Aron (Fransa), R. Auboin (Fr.), L. Baudin (Fr.), M. Bourgois (Fr.), J. Castillejo (spanya), J. B. Condliffe (ngiltere), A. Detoeuf (Fr)., F. A. Won Hayek (ng.), A. Heilperin (Polonya), B. Holper ( A . B . D . ) , B. Lavergne (Fr ), W. Lippmann ( A . B . D . , E. Mantoux (Fr.), R. Mariolin (Fr.), L. Marlio (Fr.) M . Mercier (Fr.), L. Won Mises (Avusturya Okulundan), A. Piatier (Fr.), M. Polonyi (ng.), St. Possony (Avusturya), W. Rpke (Avusturya Okulundan), L. Rougier (Fr.), J. Rueff (Fr.), A. Rstow (Trkiye) (443), Dr. Schutz (Avusturya), M . Von Zeeland (Belika).
(442) W. LPPMANN, Kollogyumu hk.'de bilgi, Paris, 1938. Anan L. BAUDN (L' L'Aube d'une Nouveau Liberalisme, Ed. G^nin, Paris, 1953, sh: 146.) (443) Belirtelim ki, Prof. Dr. Alexsander RUSTOW, o zama Trkiye'de, istanbul niversitesinde ktisat tarihi ve ktisad corafya dersleri vermekteydi. Yazarn ktisat lminin Esaslar. ..

ada iktisad

sistemler

Yukarda yelerin kiiliklerinin yanstt gibi, uluslararas bir kologyum sz konusudur. Bu ve 1939 da yaplacak dier bir toplant kamu oyunca byk bir ilgi toplayacaktr. Fransz Sosyalist Partisi ve sendika bakanlarndan oluan bir delegasyon, be gn sren bu toplanty yakndan izledi, tartmalara katld. alma seanslarnda alnan kararlara gre, sz srasnda bir Liberalden sonra, bir sosyalist konuacakt. D a h a nce andmz ve Ekonomik Efsaneler adl eserinde (belirtmeliyim ki, buradaki Efsane szc, Klsik Liberalizmin Laissez-Faire'izmini, eletiren bir anlamda kullanlmaktadr) (444), Filozof Louis Rougier, Neo-Liberal tezlerini parlak bir tarzda ortaya koymaktayd. imdi, bu toplanty a konumasnda, bu yeni Liberalizmin Fransa'daki nps L. Rougier, daha sonra konuya giri niteliindeki expozesi araclyla W. Lipmann ile birlikte, incelenecek konular ve gerekletirilmek istenen amalar ortaya koymulardr (445). L. Rougier, Neo-Liberal Projeyi oluturmadan nce, gndeme u iki ana noktann konmasn istemektedir: Klsik olan ilk sorun: Eski Liberalizmin, bizatihi kendi yasalar sonucu oluan gelimeleri karsnda ve devlet karm olmadan yklmasnn, nlenmez olup olmad? ikinci sorun: Ekonomik Liberalizmin, ada sosyal gerekleri tatmin edip edemiyeceinin aratrlmas? Bakan W. Lippmann 'da yapt sunu konumasnda eski Liberal doktrini, retmek veya diriltmek iin toplanmadklarn belirttikten sonra, Liberal Doktrinin, dn tamamen olgunlatrlm, fakat bu gn yalanm bir doktrin olarak dnmenin doru olmadn, tam tersine bu doktrinin henz olgunlamasn, tamamlamam ok gen olduunu belirtmitir.
(Zu den Grundlagen der Wirtschaffswissenschaft), evirisi iin bknz: Sabri LGENER: ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt II, 1941. st. (ayr bas). Ayrca-Dr. . SUVLA'nm, Trkeye evirdii ktisad Corafya, st. 1939, kitab bulunmaktadr. Ayrca, bknz, S. LGENER: Bir Fikir ve Aksiyon nsannn Arkasndan, st. . F . M . , Nisan-Eyll, 1963, No: 3-, sh: 24-32. (444) Bknz., L. ROUGER: Les Mystiques, a.g.e. (445) W. LIPPMANN kollogyumunun grmelerini aan, L. ROUGER ve W. LIPM A N N ' m ilgili konumalar ve, Neo-Liberalizmin Projesi iin bknz:

Comptes Rendu Colloque LIPPMANN, Medicis, Paris, 1939, ile Les Tendtences Modernes du Liberalisme Economique, Les Essais, Cahiers No: 1961, Paris.

328

BER HAMTOULLARI I

Kisik Liberalizmin eksikliine ve onun kat bir mezhep haline getirilen kanunlarna dikkati ektikten sonra; Liberal Teorilerin, hatal yanlarnn tmn dzeltme hakkn ve grevini kendimizde bulalm ve bunlarn hi birine, tamamen kesin ve domatik bir anlam verilmesini kabul etmeyelim. Bizim aratrmamz gereken, eksiklii uygulamada ispatlanm ilkeleri yeniden canlandrmak deil; tersine, zgrln snrlarn geniletecek unsurlar, Bat uyarlnn gelimesini durduran, beer tarihi engelleri aacak areleri ve insanlarn yaama seviyelerini ykseltecek yollar bulmak olmaldr. Kefedilmesi gereken ey, hayat iin zorunlu olan ve insanln srekli ideali ile badaan ilkeleridir. te bu insancl zorunluluklar ve srekli olan idealleri karlayacak ynde yeni bir Liberalizm oluturmak gerekir, yoksa X I X . yzyl Liberalizmine atfta bulunmak deil. Aslnda W. Lippmann, daha nce andmz eserinde: gerek odur ki; yasalar, koullara gre deimelidir. nsanlarn belli olmayan faaliyetlerine gre, yasalar, uyumlatrmak gerekir. Bu deimeler, zorunlu olarak, hukuksal yorum ile, kanun ile ve ynetsel uygulama ile gerekletirilmektedir (446). Yukarda ok ksa olarak andm ve doktrin er toplantnn daha a konumalarnda, Rougier ve Lippmann 'n reformcu tutumlar, kendini gstermektedir. Mevcut bozukluklar dzeltsin diye, Devlete ve kanun yapan makama, arda bulunmaktadrlar. Oysa Klsik Liberalizmde, ekonomik alanda, devletin, hi bir ie karmamas isteniyordu. Yalnz unu belirtmek gerekir ki, devlete, bu bavurma, otoriter bir rejimi getirmek iin deil tam tersine, ekonomik zgrl, yaatmak iin. Bu dorultuda, iki dnr de (geni anlamnda deyimin) Liberal kalmaktadrlar. ok canl ve heyecanl geen bu grmelerde eitli dnceler tartld, karlat. Baz dnrlere gre, iki eilim kendini gsteriyordu (447). Bu gr paylamayan Louis Baudin, ok sayda farkl tezin, zgr olarak kar karya geldiini belirtmektedir (448). Aktr ki, zgr nitelikli bu toplantda ve dnyann olaanst koullardan gemekte olduu bir dnemde, grlerin ve tezlerin ok sayda olmas olaandr.
(446) W. LPPMANN: La iti Libre, a.g.e., sh: 342. (447) G. PIROU: N&j-Lib<ralisme, N&>Corporatisme-N&>-Socialisme, a.g.e. (448) L. BAUDN: d'une Nouveau LiMralisme, a.g.e., sh: 145 v.s.

ada iktisad

sistemler

39

W. Lippmann, Liberalizmi yeniletirici, dzeltici toplu nerileri (projesi), ile dier dnrler ve rnein W. Ropke (449) nin grleri arasnda farkllklar gibi, ortak noktalar da bulunmaktadr (450). Fakat, bu ayrlklarn olmas nemli deildir. Asl nemli olan, bir senteze gidebilmi olmaktr. Toplu ve belirgin, gelitirilebilecek grler ve ilkeler saptanabilmi olmasdr. Bu kollogyuma W. Lippmann 'n kullanlan deyimi ile projesinin ve kabul edilen grlere gemeden nce; herkesin paylap kabul ettii bir iki noktaya deinmek gerekir. Her eyden nce Laissez - Faire, Laissez - Passer, ilkesi oy birlii ile reddedildi. O dnemin dnyasnda, Klsik Liberalizme sahip klamazd. nsan unsurunun her trl totaliter (komnizm-faizm) rejimin tehdit ve zulmnden kurtarlmas, Fiyat Mekanizmas, gelitirici-dzeltici devlet karm, kabul edilmitir (451). imdi Neo-Liberal denilen doktrinin kaynan oluturan bu genel programa gemedn nce, anlan tasla yaratan ilk nerileri sunan W. Lippmann 'n bu grlerini anmak gerekir. aa) W. Lippmann'n nerileri Neo-Liberal doktrinin temellerini oluturmak amac ile, W. Lippmann, Kollogyuma bir proje sunmutur. Hedefi, Liberalizme dn kolaylatracak teorik baz nerileri formle etmektir. X I X . yzyl Liberalizminin ideolojisini eletiren yazar, bu ada nerilen Liberal dnceler ve arelerin, ne halk ynlarn, ne de entellektel ve sekinler grubunu doyurmamtr. Bundan tr: Liberalizmi, herkesi doyurabilecek, sorular ve karlklar, salayacak yeni bir doktrin gc iinde yenilemek, temel bir zorunluluktur. Toplantnn bakan Lippmann, aada anacamz projesini bu amala sunduunu belirtmitir (452).
(449) Bknz, W. ROPKE: Cicitas Humana, Medicis, Paris, 1946. La Crise de Ntre Temps. Payot, Paris, l'Explication ficonomique du Monde Moderne, Medicis, 1946. (450) Bu konuda tartmalar iin ilgin bir aratrma; J. CROS: Le Nco-Liberalisme, M6dicis, 1951. (zellikle II. Blm, sh: 159-291). (451) Bu genel onaya ramen, kk farklar olduunu belirtmi olalm. (452) Bu konudaki aklamalarmz iin bknz: Les Essais, Cahiers: 2, 1961, Paris, sh: 28-29-30.

330

> BER HAMTOULLARI kaynaa dayanarak, yazarn dncelerini ksaca

Andmz aklayalm:

1. Ekonomik Liberalizm, retim kaynaklarnn en iyi bir tarzda kullanlmas ve birletirilmesine, olanak verecek retim organizasyonu ile insanlarn arzularn en yksek seviyede doyurabilecek mekanizma olarak, sadece, serbest bir piyasann ileyiinde oluan fiyat mekanizmasn kabul etmektedir. 2. Fakat piyasalarda oluan dengeler, kesin bir tarzda, zel mlkiyet zerine karlacak yasalarla, szlemelerle, hkm ve hakik ahslarn gruplamalar ile, ihtira beratlar, ifls ile, para - bankalar ve Mali sistem ile, engellenebilir veya belirlenebilirler. Bu yasalar, devletin yapt olgular, olduundan, ekonomik faaliyetlerin, zgr olarak olumas ve gelimesini salayacak Hukuk R e j i m ortamn yaratmak devletin sorumluluuna girer (burada dnr ekonomik faaliyetlerin dsal strktrlerinin oluturulmasnda devlete, arda bulunmaktadr). 3 . Siyasal Liberalizm, belli ve temsili bir ynteme dayanan ve saptanmas yasalarn aka belirledii koullarda gerekletirilen Hukuk bir Rejimi, ana bir koul olarak kabul eder. z e l durumlara uygulanacak areler bile, belirli kurallar erevesinde saptanmaldr. 4. Bu yasal Hukuk R e j i m i n belirlenmesi, Sosyal Denetimin Liberal Metodu, olmaktadr. Hukuk rejimin amac, sosyal dier amalarn da gerekleri dorultusunda, retimin en yksek yarar salamasna yneliktir. Bu amalar, demokratik usullerle saptanmaldr. 5 . Liberal ilkeler, retim organizasyonun ve mill gelirin, tketilmeyen ksm nd an bir orann toplumsal amalara ayrlmasn, ngrmektedir. Liberal bir devlet, vergi aracl ile ulusal gelirden bir ksmn toplayabilir ve bunun, Ulusal Savunma, Sosyal Sigortalar, Sosyal Hizmetler, Eitim, Bilimsel aratrmalara ayrabilir. 6. Liberalizmin vazgeemiyecei temel bir koul, retimin fiyat mekanizmas aracl ile dzenlemesidir. Piyasa fiyatlarn, zel mlkiyet ile szleme rejimi belirlemelidir. Sosyal bir

ada iktisad

sistemler

nimet olan azam kar, aratrlacak ve aranacak tek ama deildir (burada dnr zel yararlarla, genel yararlar denkletirmek istemektedir). Bu sistemin ileyii srasnda doacak esirgemezlik ve riskin, btn toplum tarafndan, bilinli olarak duyulan cak bir tarzda paylalmas gerekir. Devletin bu durumdaki karmcl, dzeltilmesi gereken durumun nedenlerini aratrmaa ynelmeli, yoksa bireysel durumlar keyfi olarak deitirmeye, ynelmemelidir (453). bb) Kabul Edilen Tasar Yukarda andm W. Lippmann 'm, temel nerileri genel bir program halinde, kabul edilmi ve Neo-Liberal doktrinin bu ilk tasla, u drt ana ilkeden olumutur. 1. Yeni Liberalizm, yukarda anlan dorultuda ve anlamda, Fiyat ve Serbest Piyasa Mekanizmasn kabul etmitir. 2. Ekonomik oluma ve gelimelerin Liberal akn gerekletirmek devletin yarataca hukuk r e j i m araclyla olacaktr. 3 . Yukarda anlan ekonomik ilkelere, dier Sosyal Amalar eklenebilir. 4. Bu amalar, ak ve bilinli bir tarzda Mill Gelirin bir ksm sosyal harcamalara ayrlabilir. Anlan bu drt nokta, Liberal Doktrinin erevesini, amalarn ve uygulama aralarnn anahtarlarn ortaya koymaktadr. Biraz sonra anacamz gibi, giderek gelitirilecek olan bu Yeni Liberalizm, daha imdiden, temel ilkelerini ve Klsik Liberalizmden ayrld noktalar gz nne sermektedir. D a h a nce andm zere Piyasa Merkanizmas, temel dzenleyici unsur olarak ele alnmakta yalnz burada doal olan (arz-talep), ile insanlarn tutumuna, hukuk yapya bal olan y a p a y unsurlar, bir dierinden ayrlmaktadr. Sosyal verimi ve bireysel zgrl uzlatrmak, retim ve tketim dengesini salamak ancak
(453) Belirtelim ki, W. LIPPMANN'n, fiyat mekanizmas hakkndaki Liberal dnceleri, nl Prof, J. RUEFF'in Liberal tezleri ile, byk bir uyum halindedir.

ber

hamtoullar

Fiyat Mekanizmas sayesinde mmkn olabilir. Bu noktada Liberal doktrin, devlete, piyasay ikme etmek iin deil; fakat, dzeltici karmalar yapmas iin yer vermektedir. Klsik Liberalizm, burada iki noktada alm olmaktadr. Yeni Liberalizm, piyasa zerinde yarmn egemen olmasm istemektedir ; fakat, kukusuz, buradaki yarm t a m ve mkemmel olmayan bir yarmdr. Bir yazarn belirttii gibi, NeoLiberal, artk yaklak bir yarm dzeni ile yetinmektedir (454). N e o - L i b e r a l doktrinde ikinci nemli nokta, Devlete verilen ilevdir. Ekonomik hayata giren Devlet, burada, kt kullanma ve smrlmeleri, engelleyecek ve denetleyecek, sz konusu doal yasalarn ilemesini beklemeyecek, onlar bizatihi iler hale getirecektir. Devletin bu fonksiyonu, giderek yenileen bu Liberalizmde, giderek daha geni ve ak bir hal alacaktr. Deinmiken belirtelim ki, bu karmlar, ekonomik unsurlar zerine, rnein Sosyal Dzeni bu yeni ekonominin koullar ve piyasann organizasyonunun gerekleri dorultusunda, bazan Otoriter bir aksiyon zorunlu klabilecektir (455). Buna ramen bu karmlar, uyumlatrc karmlardr (456), yoksa ne ikme edici ne de devrimci. Belirtelim ki, nc nemli nokta, sosyal gelime, ekonomik byme ve zgrln birlikte yrtlmek istenmesidir. Bylece gemiten alman dersler ve ada sorunlara karlk verecek grleri saptam olduklarm sanyorlard. W. Lippmann Kollogyumu, olaan olarak sonularn gelitiremedi, nk II ci D n y a Sava balamtr. V e sava dnemleri, bilindii zere, korku-endie ile merkezi bir ynetim tarzn, avantajl bir duruma getirdiklerinden daha ok Sosyalizan eilimleri daha baat klmaktadr. cc) Liberalizmi Gelitirme Merkezi Bununla beraber, W. Lippmann Kollogyumunda doktrini gelitirici ynde varlan dier bir karar, Liberalizmi Gelitirmek
(454) Bknz, G. ROTTER: Aspect d' un Nouveau Liberalisme. Econ App, -iinde-, Nisan Haziran 1949, sh: 258. . . Piyasa Mekanizmasnn yeniden tesisi hk. da ise, bknz: H. S. ELLIS: The Economics of Freedom, New York, 1950, sh: 535 v.s. (455) rnek olarak, Almanya'da Piyasalarn sosyal organizasyonu anlabilir, (bknz, E. KUNG: Der Interventionismus Volk'virtschaftlich Theorie der Staatlichen VVirtschaftspolitik, Berne, 1941, sh: 2). (456) W. LPPMANN: La ite Libre, a.g.e., sh: 285 v.s.

ada iktisad

sistemler

iin Uluslararas bir Merkezin ( C . I . R . L . ) , kurulmasdr (457) (8 M a r t 1939'da oluturulan bu rgtn bakanlna. Prof. Louis Marlio ve genel sekreterliine de, Prof. Louis Rougier, seilmitir, yeler arasnda, Ch. Rist, A. Siegfried, R. Barthelemy, L. Baudin, J. Rueff gibi dnce dnyasnn, nl kiileri de, yer alyordu. Merkezi, a konumasnda, bakan Prof. L. Marlio, NeoLiberalizme geiin aama ve zorunluluklarn, hatrlattktan sonra ve Birinci D n y a savandan sonra oluan Faist ve Sosyalist otoriter rejimlerin, hayat dzeylerini drdn, iilri smrdklerini, entelektel ve moral alanda kler yarattn belirtmi ve unlar eklemitir. Yeni Liberalizm, ekonomik dengenin koullarnn, fiyatlar seviyesini, mal ve hizmet gibi igc dalmnn, saptanmasn Devlete veren, her trl totaliter sisteme kardr. ve faaliyet zgrlne derinden taraftardr. nk bu ekonomik zgrlk, ikmet etme, alma, dnme, konuma, toplanma, zgrlklerinin temelini oluturmaktadr. Dier yanda, bu yeni Liberalizm, ilericidir. nk ekonomik faaliyetlerin, daha yksek bir verim alabilmek iin ve toplumsal yarar daha iyi gerekletirmek amac ile gelitirilmesini de kabul etmektedir. Doktrin bylece, hem Liberal, hem de Sosyal olmaktadr (458). Ayn seansta, bir konferans vermekle ykml olan Genel Sekreter, L. Rougier, konu olarak setii, Sosyalist lkelerin, ekonomik plancln analiz etmi, S. S.C. B., Nasyonal Sosyalist Almanya ve Faist talyann ekonomik durumlarn anlattktan sonra konferans sras, Prof. J. Rueff'e gelmiti... W. Lippmann kollogyumu Devletin, iktisad hayata karmcln ortaya koymutu. O , toplantda J. Rueff, Neo-Liberalizm de ortaya kan dier sorunlar da askya aldrtacak temel sorunun bu Devlet karm olduunu belirtmiti. nemli olan bu karmlarn snrlarnn saptanmasyd. Ksaca, fiyat mekanizmas ile uzlamas mmkn olan ve olmayan devlet mdahalelerinin belirlenmesiydi. te bu konuyu aydnlatmak zere, J. Rueff. 13 Mart 1939 gnk, seansta grlerini sunacakt.
(457) Centre International Pour la Revonation du Liberalisrne, (Genel Merkezi: Musee Social, 5, Rue Las Cases, Paris). (458) Bknz, Tendances Moderncs du Liberalisrne conomiques, a.g.e., 1961, sh: 43 v..

331

BER/'HAMTOULLARI

Bu kouyu tamamen aydnlatma gibi g bir grev yerine, tartmay kolaylatracak unsurlara deinen, J. Rueff 'i grleri (459)' ksaca zetlenirse, u sonu kmaktayd: Hi bir ekonomik sistem, eer igc arz-igc talebini aarsa, eer buday retimi-tketimi aarsa, eer sermaye arz, sermaye talebini aarsa, uzun mrl olamaz, nk bu dengesizlikler ar bunalmlara dnerek, sistemi ykar. O halde bir sistemin yaamas iin, istikrar iinde olmas gerekir. Bu ekonomik denge, ya fiyat mekanizmasnn zgr olarak ilemesi veya Merkezi, buyurgan (emredici) bir plnn, rasyonel bir inas sonucu, gerekletirilebilir. Liberal zm tolu seilince, fiyat mekanizmalarnn e ilemsi, temel yasa olmaktadr. serbest-

Burada nemli olan nokta, yine bir iktisad sistemin yaayabilmesi iin ikinci nemli koul, mmkn olduu llerden insanlarn ihtiyalarn karlamas, aclarn dindirmesi ve mmkn mertebe adil olmasdr. Ekonomik istikrar, fiyat mekanizmalarnn salamas vazgeilmez temel koul kabul edildiine gre; burada oluan nemli sorun u olmaktadr: nsanlarn hayat dzeyini iyiletirmek ve ykseltmek iin, devletin fiyat mekanizmalarna hangi tr karmlar, doktrinin anlay ile uzlar? Bu mdahaleler hangi llerde etkin olabilir? Bunlarn snrlar nerelere kadar genileyebilir? Dnrn vard ilk sonu, ekonomik dengenin salanmasnda, sadece fiyatlarn formasyonunu belirleyen nedenler zerine devletin karm, serbest fiyat mekanizmas ile ulaabilir. Yoksa bizatihi fiyatlarn zerine deil (rnein eer Devlet, budayn fiyatn, kendi tesbit ederse, fiyat mekanizmas, yklm olur. Fakat, buday arznn buday talebini at durumlarda, bir ksmn denize dkerse, fiyat mekanizmas ilemeye balayarak, dengeyi salar). Ksaca, arz ve talep mekanizmasnn, kendiliinden ilemesi sonucunda oluacak fiyat dzeyi yerine, fiyatlar daha farkl bir dzeyde saptanrsa, bu mekanizma ilemez (dnr burada, parasal istikrar halinin devam ettiini var saymaktadr).
(459) (458 deki kaynakta, sh: 67-68 ve yazarn; J. RUEFF: l'Epitre au Dirigiste, Ed. Gallimard, Paris, 1949, adl eserinde yaynlanan tezleri.

ada iktisad

sistemler

O halde, fiyatlar oluturan nedenler zerine, devlet karmclna evet, fiyatlarn, direkt zerine, etkileri (blok a j ) hayr, demektedir, dfir. (burada, almann fiyat olan, cretlerin de saptanmasna kardr, dnr). Dier yandan Devletin, enflasyonist olmayan yollarla gelir kayna salanmak kouluyla, yallar ve kalabalk ailelere, sosyal ardm yaplmas ynndeki, devlet karmlarn, uygun karlamaktadr. Tartmaya katlan G. Pirou, J. Rueff 'in zellikle grlerinin teorik ve teknik ksmlarn paylatn, Devletin, ekonomik yasalara ve fiyat mekanizmasnn serbeste ileyiine, karmamas gerektiini, fiyat dzeyi yerine, fiyatlar oluturan nedenlerden, isterse, arzn veya talebin erevesine giren unsurlara karabileceim, belirtmitir. J. Rueff 'in grlerinde paylamad noktalar Sosyal ve Ulusal taraflardr. G. Pirou, baz sosyal ve ulusal durumlarda Devletin, Liberal olmayan karm yntemlerini seebileceinin de kabul edilmesi gerektiini, ileri srmtr (460). G. Pirou, sosyal sigortalar, isizlik ve cret alanna devlet karmnn Liberalizm ile uyumlat sonucunu karmaktadr. Ayn tartmada, Salleron, fiyat dzeyini, sadece Devletin deil, baz ticar ve sanayi gruplarnn, tekellerin de etkilerde bulunduunu belirterek, J. Rueff 'in bu noktaya deinmemi olmasna dikkatleri ekmitir. Bu noktaya deinen J. Rueff, savunduu gr bakmndan sz konusu tekellerin, fiyatlarn dzeyine dorudan etkilerinin, fiyat mekanizmasn bozabileceini belirttikten sonra, bu tekellerin Devlet korumacl olmadan oluamayacan ve baarya gidemeyeceklerini ekleyerek (461), otomatik mekanizmalarn bozulmasnda baz devlet karmnn etkisi olduunu imgelemitir. (im). Daha nce belirttiimiz zere, Fransa'da Sosyalist liderlerden Spinasse, Belin, Vallon, R. Lacoste, gibi kiiler Liberalizmi yeniletirip, gelitirme amacn gden bir rgtn (C..R.L.), toplantlarna katlmlardr. Bir ok toplantda ortaya kan grlerden sonra soyalist akm, Fransa'da temsil eden bir grup, 1939 y(460) Bknz, Tendances Modernes du Liberalisme Economique, a.g.e., sh. 67-88. (461) Bu konuda daha fazla bilgi iin, andm kaynaklardan baka, bknz: Les Fondements Philosophigues des Systemes Economiues, Textes de J. RUEFF et Essais Rediges en son Honneur, Payot, Paris, 1967. sh: 459 v.s.

ber

hamitoullar

linin yaz aylarnda Pontigny'de Sosyalist doktrini yeniden gzden geirmek iin, bir Tartma haftas dzenleyeceklerini iln etmilerdir. Fakat Hitler, onlara bu giriimleri iin frsat vermedi (462). Bu noktadaki hatrlatma, Liberalizmi yeniletirme hareketinin daha balangcnda, yalnz Liberalizme inanan evreleri deil; Sosyalist evrelerden bazlar zerinde de, kmsenmeyecek etkiler yarattn gsterdii iin, anlamldr. W. Lippmann kollogyumu ve onun sonularndan biri saylan, Liberalizmi yeniletirme rgtnn doktrinal araylarnda Devletin iktisad hayata karmlar ve Yeni - Liberalizmin ana izgilerinden bir ksm aydnla kavumu olmaktadr. Bu iki giriimden kan sonu, zet olarak u olmaktadr: Kendilerini Klsik Liberallerden daha ilerici sayan bu Neo - Liberaller, yukarda andm zere eski Liberalizmin fiyat, piyasa kanununlara, ksaca ekonomik kanunlarna inanmaktadrlar. Bu noktada tnsan Psikolojisine bal davran-strktrne gvenmekte, retim ve deiim dengelerinin bu piyasa mekanizmalar ile olumasnn en iyi yol olduuna baldrlar. Ne var ki, buraya kadar, eski Liberalizme olan inanlar ve ona sahip kan Mirasclklar, anlan bu Kanunlarn, kendiliinden ileyemiyecei dnceleri ile bitmektedir. nk Neo-Liberaller, bu yasalarn kendiliinden ileyemeyecei, bunlar iletmek iin, karmalara gerek olduunu belirleyeceklerdir. Ksa zet olarak, andm grleri ile bu akmn nemli bir dnr olan J. Rueff (463), ekonomik faaliyetlere Devlet karmlarnn, Liberalizm ile uzlaabilecei durumlar belirlemi, fiyat mekanizmas zerine dorudan yaplacak, devlet ve dier zel monopol karmlarnn, ekonomik dengeleri bozacan, iddia etmitir. Fiyat mekanizmasn bozan nedenlerin dzeltilmesi yolunda Devlet Mdahalelerinin yararl ve Liberal doktrin ile uyumlu olabileceini belitmitir. Ekonomik zgrln inanl savunucusu olan J. Rueff, zgrln her zaman Yarm, oluturmadn bilmektedir. Bun(462) Bknz, Tendances Modernes du Liberalisrne conomique, les Essais, No: i, 1961 a.g.e., sh: 50-51. (463) J. RUEFF'in, Modern Liberalizm ve bu konudaki otoritesi ve nemi hakknda, (461) de andmz eser ile, zellikle ayn eserde. Prof. D. VILLEY'in, J. Rueff, Un Liberal Modem balkl incelemesini, (sh: 153-171), haber vermi olalm.

ada iktisad

sistemler

dan tr, ekonomik ynden en gl olann ve olanlarn, kendiaralarnda anlamak suretiyle, Yarm, ortadan sildiklerini ve kendi isteklerini, bylece en gsz olanlara empoze ederek, zgrl ktye kullandkarln belirtmektedir. Demek oluyor ki, Neo-Liberaller, hem devletten, hem de, tekel v.b. olumalarla byk bir g kazanm bulunan teebbslerin, fiyat mekanizmalarnn normal ilemesini etkilememelerini istemekte ve Devlete, bu konuda zgrl egemen klsn diye arda bulunmaktadrlar. Devlet karmlarnn kabul edildii dier alan, sosyal konulardr. Temelleri, andmz bu giriimlerle atlm bulunan Modern Liberal doktrinin, Bat dnyasndaki (Fransa, Almanya, ingiltere, A . B . D . ) geliimini, II. Dnya Sava, durduracaktr. Fakat savatan sonra, domu bulunan ve bkknlk yaratp skan otoriter rejimlerin sonucu olan ortamlarda, baarl bir tarzda yeniden gelimee balayacaktr. imdi bu gelimelere bir gz.atalm. B) kinci Dnya Sava ncesi ve Sonrasndaki Dier Gelimeler : Liberalizmi, yeniletirme, glendirme ve modernletirme abalar, II. Dnya Sava srasnda, bir sre askda kaldktan sonra, 1945 den itibaren iki noktada toplanabilecek nedenlerle yeniden olumaa balad, ilk neden bilindii gibi, sava dnemlerinin dourduu maddesel yokluk, yoksulluk ve otoriter ynetime kar bkknlk ortamnda olumaktadr. Sava sonrasnda, bu yokluklar ortam, hemen ortadan kalkmad, ikinci neden S . S . C . Birliinin oalan prestiji ve Hitler Nazizmi ile talyan Faizmi sonunda, Bat Avrupa'da komnistlerin etkisinin bym olmasdr. Bu ortamda, Batdaki deyii ile, zgrlk sosyalistler bile daha da lmlamaya doru, hatta dalmaya doru kayacak, doktrinleri biraz belirsizleecektir (464). Bylesi koullarda, Liberal Kapitalistlerin, yukarda andm, ilk nedenin itici gcnden yararlanmak ve gelien komnist akm frenlemek ynnde, harekete geecek ve baarlar kazanacaktr.
(464) zgrle, daha fazla nem verecek olan sosyalistlerin bu giriimlerine en iyi rnei, Lion BLUM, verecektir. Bknz: A. Vchelle Humanine, Ed. Gallimard, Paris, 1945. (Belirtelim ki, eser, 1941'de bitmitir.)

38

ber

hamtoullar

Balk olarak yukarya aldm Ostende, kollogyumuna gelmeden nce, Modern Liberalizmin geliim izgisinin nasl olutuunu bir gz atmakta yarar vardr.

a) Fransa'da :
Liberal doktrinin andmz modern anlay, A l m a n igali, acele millletirmeler, ktye kullanlm kamulatrmalar, skan, ezen gdmclk, iftileri g durumda brakan yasalar gibi sava dnemi uygulamalar. Fransa'da Liberalizmin yeniden g kazanmasna yardm edecektir. Liberallerin, insancl, zgrlk ve lkenin yeniden inas ynndeki, sloganlar, kamu oyunun zlemini duyduu, duyarl konular ierdiinden, tutacaktr. Liberaller, yazlar ve eserleriyle, bu konuda eski abalara, yeni bir birikimin etkilerini ekleyeceklerdir. Entellektel alandaki bu dnce abalarna rnek vermek gerekirse; unlar anacaz: D a h a nce anlan Prof. J . Rueff, Sosyal Dzen eserini (465), nl Maurice Allais, teknik seviyesi yksek olan bir ok eser (466), inceleme ve makale, Ch. Rist, D. Villey (Redevenir des Hommes Libres, 1946), M. Goudard (Ddfensc du Liberalisme, 1944), J . Garric, G. Mayer, Crozet Fourneyron ve dierlerinin, yeni eserleri yaynlanm olmaktadr. Yine 1946 ylnn balarnda, Ekonomik ve Gmrk Aksiyonu Kurulu, J . Lacour - Gayet' in, bakanl altnda, z g r bir Ekonomi iin, bir dizi konferans oluturacak ve derin yanklar yaratacaklardr. P. Lhoste Lachaume, Liberal ve Spiritalistlerin bir araya gelebilecei merkezi oluturacaktr (467). Eylem alannda ise Paris'te zgrlk Cumhuriyeti Parti, seimlerde nemli miktarda oy toplayacaktr. H r teebbs ise kamu oyunu, yaynlad Liberal grler ile aydnlatmakta, etkilemektedir.
(465) Bknp,J. RUEFF: L'Ordre Social Librr, demedicis, Maris, 1945. (466) O dneme yakn bir iki rnek vermek gerekirse , bknz: Maurice ALLAS: Economie et Interet, Medicis, Paris, 1947, ile Abondance et Misere, Paris, Medicis, 1946. (467) P. Lhoste-LACHAUME: ayrca, 1950 de, R6habilitation du Liberalisme, Ed., Sedif, Paris, adl eseri yaynlamaaktadr.

ada iktisad

sistemler

39

Belirtmek gerekir ki bu dnem Fransa'snda, Devlet karmlar millletirmeler ve sol akmlarn da, byk bir aktalitesi ve etki alan bulunmaktadr. J. P. Sartre'n Demokratik ve Devrimci Cephesi (1947), zgrlk istemekte ve Liberalizmi reddetmektedir. Devrim, zgrle gtrecek bir ara olmaktadr sol iin. Kamulatrma, plnlama ve strktrel reformlar istenmektedir (468). Liberal dnrler, dnemin yneticilerini etkileme alan derin olan bu sosyalist evrelerin, zlem ve isteklerinin de arln, kukusuz, gz nne alacaklardr. Yukarda andmz Yeni-Liberalizmin kabul ettii Devlet mdahaleleri tipinin hukuk strktrn oluturmak ve beklenen ekonomik gelimeleri gereksinmelerini de gelitirmek zere almalar, hzlanacaktr. Yeni gereklere, esnek bir uyumu salayabilmek iin, ticar, mal ve i hukuku alanlarnda, gayretler gsterilmektedir. J. Hamel, bu alandaki btn almalar Ekonomik Hukuk, ad altnda (469), toplamay nermektedir. Andmz bu ekonomik hukuk, Devlet karmlarnn, yeni-Liberal doktrin ile tutarlln ve tipini belirleyecektir. Devlet, ekonomik alana, fiyat mekanizmasn bozmayacak biimde karacak ve sosyal alana da, karacatr (470). D a h a nce W. Lippmann, kollogyumu dolays ile deindiim zere Devlet, zel kesiminin yatrm boluu yaratt durumlarda da, mdahale edecektir. Bu noktada ilgin bir gelime, giriilecek faaliyetlerin genilii, ksaca ap dolays ile yarmn mmkn olmad btn durumlarda, bu ii yapmak zere bir Kamu Teebbs, kurulabileceinin belirtilmi olmasdr (471). D. Villey 'in belirttii gibi, o dnemde kapitalist evreler iin: Liberal rejim, akln emperyalizmine ve hayat bryen (istil eden), otoriter metodlara kar bir smak, olmaktadr (472).
(468) Bknz, A. PASQUER: Les Doctrines Sociales en France, Paris, 1950. (469) Bknz, J. HAMEL: Vers Un Droit Economique. Economique Contemporane, Kasm, 1951. (470) LPPMANN kollogyumunda, bireylerin kr araylar motifinin, ekonomik faaliyetlerin tek nedeni olmad belirtilmi, SOSYAL yne arlk ve nem verilmesi zerinde durulmutu. (471) G. ROTTIER: Aspect d'une Nouveau Liberalisme, a.g.e., sh: 225. (472) D. VILLEY: Actualite du Liberalisme Economique, La Porte Occan, 1951, sh: 7.

30

ber

hamitoullar

Yeni-Liberalizm ynndeki akmlar, mevcut nanslar ile balca, J. Rueff, L. Rougier ve L. Baudin, L. Marlio, tarafndan temsil edilmektedir. Bu dnrler iin ve zellikle J. Rueff iin, devletin iktisad faaliyetlere, gerek zgrl gerekletirmek amac ile kurumcu piyasa teroisini, oluturacaktr ki, Avrupa Ortak Pazar, devletler tarafndan yaratdm bu tr piyasann, ilgin tipini oluturacaktr. A . E . T . ' n d a n nce bu alanda, Fransz planclnn yaratc Jean Monet ile R. Schuman 'n, giriimleri sonucu oluan elik ve Kmr Topluluu (yine bylesi bir piyasa idi), etkisi ve yararn gsterdiinden, daha byk bir toplulua gemeyi zendirmi ve A . E . T . ' n u n kurulmasn kolaylatrmtr. Bu olumalarda, anlan Liberal grlerin byk etkisi olduu kabul edilmektedir. Buradaki, Kurumsal Piyasa, Manchester Okulunun Laissez - Faire, piyasasndan, Devlet mdahalesine anlan izgide yer verdii iin, farkllamaktadr. Andmz, J. Rueff 'in likler, ksaca unlardr: ekonomik Liberalizminde temel zel-

# Dnr, yanl haklar rejimi dedii Enflasyon ve Fiyatlarn, gdmn kesinlikle kabul etmemektedir; 6 Otoriter pln reddetmekte, ekonominin strktr hakknda, ok deerli bilgi verdii ve kamu kesiminin, programlanmasna ve devletin ekonomik politikasn etkiyle uygulamasna olanak verdii iin, yol gsterici, zendirici pln, yararl saymaktadr (473). Bu noktada, Neo-Liberalizmin, plnclk teorisinde (eer deyimi doru kullanyorsam), Descartes'in rasyonalizmi ile Bacon ampirizminin, mutlu bir izdivacnn temelleri yansm olmaktadr

(474)9 Vergi ve sbvansiyondan geen Liberal Devlet karmlarn kabul etmektedir ((biri ekonomik alanda, fiyat mekanizmas ile uyumlu, dieri, yine, enflasyonist kaynaklardan beslenmeyen sosyal bir politika olmaktadr).
(473) Bknz, J. RUEFF: Quelques Remarques sur la Programmation Economique, Les Fondements, Philosophiques des Systemes conomiques, a.g.e., sh: .425 v.s. (474) Yeni Liberalizm de, dnce kaynaklarn, yine LBERALZM beslemi bulunan dnce akmlarndan alan fakat, farkl bir TERTP olmaktadr.

ada iktisad

sistemler

Yine devlet karmlarndan, fiyata dokunmayan, fakat, siyasal erevede kalan otoriter, denetimi kabul etmektedir (475). Sava sonras dneminde, 1929 bunalmndan sonra, artk yeniden kendini duyuran gdmclk (le dirigisme), plnl gdmclk veya Keynesgil gr paralelinde bunalma kar, gdmclk tarz olumaktadr. P. Mendes - France ile Gabriel Ardan, rnein birinci gr savunanlara, gdmc ekonomiyi, Liberal de ve Sosyalist kabusuna, kar bir zm yolu olarak gsterenlere de, Henri Noyelle, rnek olmaktadr (476). unu belirtmeli ki, ekonomik gdmclk doktrini Fransa'da, 1929 bunalmndan nce, yaylmaya balad (477). Yine J. Vallon, daha 1936 y. da, ekonomiyi kesime blmekte, birine gdmclk, dierine denetim, ncsne de zgrln, egemen olmasn nermektedir (478). Bu noktaya kadar yaptmz deinmelerden Yeni Liberalizmde Devlet karm, J. Rudff in bir eitme, yn ve t verme arac gibi grd Liberal pln anlay, giderek daha aa kmaktadr. Ksaca Neo - Liberalizmin, Fransz versiyonunda plnclk, bu dnemde, eski Liberal Kapitalizmi kntye gtren, ekonomik bunalmlarn olumasna engel olacak bir enformasyon ve bir karm arac gibi, grnmektedir. Devlet ise burada, bir mir, bir yneltic ve dzeltici ilevi ile, ykml olmaktadr. Belitmek gerekir ki, gerek Liberalizmin reformdan gemesinde gerekse, Fransa'da Devlet karmnn geliip, bymesinde,
(475) amzn, yaayan nl iktiat dnrlerinden biri olan J. RUEFF, belirtiyim ki, Bat Dnyasnda, hem dnce, hemde iktisad politikann uygulama alannda etkileri byk olan bir kiidir. rnein, 1928-1958 Fransa'smda, mal ve ekonomik politikalarn, glklerle karlat btn zamanlarda Prof. Rueff'in bilgisine bavurulmutur. Dnrn, uluslararas para sistemi konusunda bir otorite kabul edildiini hatrlarsak, dnce ve uygulama alamndaki etkisinin anlalmas daha kolaylam olur. Dnrn, burada anmak gereini duymadmz tm yaynlar (1967 ye dein), onuruna karlm bulunan. Les Fondements Philosophiques des Systmes conomiques. (a.. eserin), son ksmnda yer almaktadr. (476) H. NOYELLE: Utopie Lib<5ral-Chimere Socialiste-Economie Dirice, Sircy Paris, 1934. a -g-e. (477) B. J O U V E N E L : l'Economie Dirice, Valois, Paris, 1928, ile Decomposition de 1' Europe Liberale, Plon, Paris, 1943. (478) M. BOUVIER-AJAM: Neo-Liberalisme, Dirigisme et Planisme, No: II, CERM, Paris, 1964, sh: 14.

ber

hamitoullar

Liberalizm ile Marksizm arasnda yer alan ve giderek daha insancl bir toplumu hedef alan Sosyal Kapitalizmi ve onun reformist tabann anmak gerekir (479). Fakat belirtmee gerek yoktur ki, Batnn endikatif planclk anlay, dier sosyal strktrlerin de etkisinde Devlet karmlar gibi, daha geliecektir. Andm, bu gelimeler, sadece Fransa ile snrlanmamaktadr. A . B . D . , ingiltere ve zellikle Almanya'da da ilgin gelimeler olumaktadr. Anglo Saksonlaa, hzl bir gz attktan sonra Almanya'dan sz amak gerekecek.

b) Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere'de:

Amerikan Kapitalist anlaynda meydana getirilen deimeyi en iyi tarzda yanstan rnek, nl mteebbis ve Detroit otomobil yapmcs Henry Ford, vermektedir. Marks'n yn halindeki retimin Kapitalist sistemin elikilerini oluturduu grnden yaralanarak, uygulad yeni organizasyon yntemi sonucu, yn halindeki retimi arttrm, maliyet fiyatlarn drm ve elde ettii krn bir ksmn srekli olarak, iilerin, crelerini ykseltmee ayrd iin, kendi tebbslerinde hem snfsal atmay engellemi, hemde, iilerin satn alma gcn arttrmtr. Ford'a gre, Malik, memur ve halk ynlar satn alma gcne sahip olunca, toplum bir btn oluturur ve mteebbisin krkazanc, bylece kollektif olarak, yaplm bulunan hizmetlerin, bir trevi haline gelir. Bu bir sonutur, yoksa, bir balang deil (480). Yine New York niversitesi Profesrlerinden Peter Drucker, Modern Kapitalist Teebbs'te, ii memur ve dier teknisyen ve tm kadronun bir alma btn, oluturduklarn, bunlarn ihtiya ve tutkularnn ve sosyal gelimelerinin salanmas gerektiini belirtmi ve Bat Toplumlarnn (Kapitalizmin), zgr, gl ve gnenli olarak yaamalarmn tek koulu alanlar (emek ve sermaye) arasmda (481), bu uyumun salanmasna baldr (482), demektedir.
(479) Bknz, H. GUITTON: Le Catholicisme Social Les Publications Techniques, 1945., G. PIROU: Les Doctrines conomiques en France Depuis 1870, Paris, A Colin. (480) Bknz: Tendances Modernes du Liberalisme Economiques, Les Essais, a.g.e., No: 1, 1961, sh: 55 v.s. (481) Ben belirtiyorum. (482) (483) Bknz: Tendance Modernes du Liberalisme a,g.e., sh: 56-57.

ada iktisad

sistemler

Dier yandan, A.B.D.'i Srekli Devrim, adl eserinde Russel Devenport'n belirttii gibi, X I X . yzylda Amerikan Kapitalizmi, Marks'm savlarm gerekletirecek nitelikte idi. nk zelci mlkiyet, sermayeler ile krlar oaltmaktan baka, bir ama gtmyordu. Oysa bugn Amerikan Kapitalizmi deimitir. Sermaye dalm ve zel mlkiyetin yaylmas alan snflar, tketebilen ve malik olabilen bir snf haline getirmitir. Proleterletiren koullar kaybolmu ve herkes, Kapitalist Teebbsn krna katlma ve paylama olanan bulmutur. Sanayinin byk patronlar: Rockefeller, Carnegie, Morgan ve Melon'un bireyci Kapitalizmi, Halk Kapitalizmi The Peoples Capitalism (dnre gre, dnn, Milyarderlerinin Kapitalizmi), her kesin Kapitalizmi haline dnverdi (483). Grld gibi Amerikan Kapitalizminde de, sosyal alanda Mill Gelir dalmna getirilen adalet ve dier trden karmlarla, alan kesim, Kapitalizme entegre edilmi, 1929 bunalmndan ders alnarak, tketicilerin, satm alma gcn drmeyen bir cret politikas izlenmitir. ngiltere'de daha nce, Keynes'in teorileri dolays ile andklarmz, burada hatrlatal m ve isizlik ile byyen sosyal sorunlar zmek iin, devletin ekonomiye karmlarda bulunduu ve W. Beveridge' in, hazrlad (484), proje ve plnlar uyguladn, yeniden belirtmekle yetinelim. Bu deinmelerden sonra Almanya'ya geebiliriz. C ) Alman Liberalizmi: Fribourg Okulu Ekonomik Liberal doktrinin olumasna, en bata Fransa ve ngiltere, kaynaklk etmiti. Modern Liberalizme ise diybiliriz ki, daha ok Fransa ve Almanya, kaynaklk edecektir. Almanya'nn tarihinde, ekonomik gelime ve sosyal kalknmadorultusunda, Devletin politikalarn ynelten, 3 - 4 byk iktisatdnrn, etkisi kesin ve belirleyicidir. List, Schmoller ve zellikle savatan sonra W. Eucken ile, W. Ropke, bunun belirgin
(484) William BEVERDGE: Du Travail Pour Tous Dans Une Sociae Libre, 1945, a.g.e. Paris,

belr

hamitoullar

rnekleridir. ki D n y a Sava arasnda bu a p t a , bir-iki iktisatnn olmamas, A l m a n y a ile birlikte tm d n y a iin, b y k bir talihsizlik, olduunu syliyebiliriz (485). Bilindii gibi A l m a n y a , Bat lkeleri iinde 1950 lere dek Liberal gelenekleri en a z olan ve Liberalizme kar, reform y a p a n bir lkedir. B u r a d a , A l m a n y a ' d a k i bu gelimelerin tmne deinmek elbette olanakszdr. Y a l n z unu belirtelim ki A l m a n y a ' d a N e o - L i b e r a l i z m olumaa balad z a m a n , iktidarda, Hristiyan Demokrat Parti bulunuyordu, V e Fribourg O k u l u ' n u n , iktisat profesrlerinin ou L u d w i g Erhard, gibi Protestand. A l m a n y a ' n n ada tarihi izlendii z a m a n , olaanst grnen husus, lkenin gerekletirdii ok ilgin ekonomik kalk n m a deildir. nk her eye karn lkenin buna olana vard. O y s a Almanya'da Liberal dncelere kar 100 yldan beri gdlen savaa karn, Liberalizmin baarsdr. L. Von Wiessen'in belirttii gibi, Liberalizm Almanya'da, gerekten hi mevcut o l m a d (486) . Bundan tr A l m a n y a ' d a Neo - Liberalizmin deil, Liberalizmin d o m a s ve olumas sz konusudur. Gerekten, A l m a n y a ' d a Ordoliberalizmi, lkenin ilk Liberalizmi olmaktadr. X X . yzyln bandan itib a r e n yava yava olumaa ve gelimee balayacaktr. L u j o Brentano, Franz Oppenheimer, A. Weber, Hanser Gestrich, Alexandre Rstovv, Walter Eucken, Wilhelm Rpke-Alfred Mller - A r m a c k , gibi dnrlerin izdii dorultuda. A l m a n y a ' m n tarihsel aamalarndan geen oluumlarn dorultusunda, Merkantilizmden veya Devlet sosyalizminden giderek ekonomik Liberalizme doru geliecektir. Bu L ; b e r a l ' z m , kurucusu Walter Eucken' in olduu Fribourg Okulu (1933 civar-Freiburger Schule), Wilhelm Rpke, Alexandre Rstovv, gibi apl dnrler sayesinde gelitirilecek, yaylacak ve g n m z d z e dein srecektir. Aslnda W. Eucken 'in btn izleyicileri ve dostlar b u okul etrafnda birleip, Liberalizmi savunacaklardr. r e t i m yesi olan bu yelerden bir ksm : A. L a m p e ,
(485) (ktisadi Sistemlerin Temelleri) adl yaynda yaynlanacan umduum kitabmzda, W. EUCKEN'in dncelerine, strktrel analizler erevesinde yer verilmektedir. (486) L. Von WIESE: Der Liberalismus in der Vergangenheit und in der Zukunft, 1917., Anan F. BLGER, La Pense conomique Liberale dans l'AUemagne Contemporaine, Paris, L . G . D . J . , 1964, sh: 33.

ada iktisad

sistemler

F. Mayer, E. Welter, F. A. Lutz, B. Pfister, R, Jolrns, L. Miksch, Hffner, Won Dictze. Dn W. Eucken 'in asistan veya rencisi olup da, bugn Prof. olan, K. F. Maier, P. Hensel, F. Ilau, Marquardt. W. Eucken 'in etrafnda bylesi bir grubun, toplanmasnn ilk nedeni, Almanya'nn 1929 ylndan beri sallanm ve sarslm olmasdr. kinci neden, adn andm bu kiilerin felsef anlaylarndan ileri geliyordu. nk, spirituel, moral ve siyasal ynden farkl dnte olan insanlard bunlar. Yalnz hepsini birletiren ortak bir nokta, bu kiilerin giriken ve olaylar karsnda seyirci kalmayan nitelikleriydi. renmek istedikleri ey, ekonomik hayata insancl tarzda egemen olabilmek iin, onun, entelektel olarak nasl kavranabileceinin yntemlerini kefetmek idi. O halde Okulun en dorudan amac, daha ok btn insanlarn kabul ettikleri manev deerler dorultusunda, bilimsel bir ekonomi politikasnn aratrlmas ve hazrlanmasdr. Liberalizmin taraftar olanlar, una inanyorlard ki, bylesi bir politikann bilimsel temelleri, ancak Liberal dnce olabilir. nk onlarca, Liberal anlay ile bilimsel anlay biri dierini btnlyordu. Zaten zamann iktidar ile Liberalizm konusund a glkleri vard. (Hitler. Diktatrl). nc neden, ortak toplantlarda uygulanan alma ynteminin etkinlii, yeleri, entellektel ynden tatmin ediyordu. Sanld gibi yukarda ad geen eitli eilime sahip kimselerin, Liberal gr adna bir araya gelmeleri beklenemezdi. nk 1933 Almanya'snda Liberalizm ok yaygn deildi. Sonra, tamamen Anti - Liberal olan bir r e j i m d e profesrlerin aka, Liberalizmi savunmalar gt. Karlarnda, bu fikirlerinden dolay srgn edilen, W. Rpke rnei de vard. Felsef temellerine deinmeyeceimiz, yukarda anlan almayntemi, bu Okul un yelerine, bir yandan analiz, tenkit ve eletiri aralar salyor, dier yandan, bir sentez, bir belirleme ve sergileme ilkesi salyordu. Analiz arac, deiken ve olaan olan btn unsurlardan kurtarlm bir tarzda gerein derin strktrlerine nfuz etmek ve onu ortaya koyan Soyutlanan, somutlama dan ibaretti. Bunun iin, grnte deiken, fakat temsilci nitelikte bir ka olay semek ve bunlar arasnda, kendilerini oluturan unsurlar, bireiklerine ayrma suretiyle aradaki benzer

ber

hamitoullar

nitelikleri saptamak gerekiyordu. Bu yntem, olaylar saptamaya ynelik ankete hizmet ediyordu, fakat, dncelerin tartmasna da olanak veriyordu. Bir dnceyi analiz etmek iin, onun kklerine, ekirdeine ve gerekli durumlarda feylezofik kklerine dein girmek gerekiyordu. Bylece, her dncede en nemli olan ze varlabiliyordu. Ksaca, derin nedenini kefetmek olanakl oluyordu. Bylece bu temel ama, geriye kalan unsurlardan ayklandktan sonra, bu amac, geerli olabilecek dier, dnce ve yollarla gerekletirmenin olasl ortaya kabilmektedir. Kolaylkla anlalaca zere, tartmann bu nitelii, Alman Liberallerine, kart fikirleri savunan kimse ve evrelerle, ak tartmaya (polemie) ve mcadeleye giritikleri zaman ok deerli dayanaklar salyor, Liberalizm, g kazanyordu. Bylece Fribourg Okulu, ekonomik almann kurucu ve kantlayc, ksmn hazrlayarak, sistematik dncenin, ilkesini oluturacaktr. Her zel olay, ne srlen her neri, unsuru olduu btn ieren sistemin tm ile ilikili olarak gz nne alnmal ve yle dnlmelidir. Sosyal alanda, yer alan btn ile ksmlar arasnda ylesine sk ve salam karlkl ilikiler bulunmaktadr ki, bu bamllklar savsaklayan hi bir gr ve neri, savunulamaz. Okul iin, bilimsel olan tek dnce yntemi budur. Burada Ekonomik ktidar sorunu gibi, ortak seminerlere konu olan dnce ve gelimelere, analizlerimizin bu ksmnda deinmee gerek yoktur. Yalnz, bu grmelerde, aydnlanan nemli bir husus, Hukuk ile Ekonomi arasndaki karlkl sk ilikilerdir. Buradan kan deerli sonu: eer hukuk ile siyaset, rnein, bilimsel deeri olmayan ve Liberalizmi, yanl olarak Laissez - Faire'in temsil etmesi gibi sloganlara dayanrsa, ama edinilen hedefler gerekletirilemez ve deiiklikler yaplamaz. Oysa ekonomik durumun bilimsel bir analizine dayanan, hukuk ve siyasal tedbirlerin egdm ile, olumlu deimeler gerekletirilebilir. Bvlece yava, yava ulusal ekonomiye, yksek bir kanun, bir anayasa, yaplmal ki, hem siyasal hem de, ekonomik alanda egemen olsun. Bylece bu Ekonomik Anayasa anlay, andmz topluluun, gc - motr, dncesi haline gelerek, her dnrn, giriimini birletiren bir unsur olarak, Fribourg Okulunu, orijinal yeni bir okul haline getirdi.

ada iktisad

sistemler

Fribourg Okulu 'nun iki temel dncesi, Ordnung der Wirtschaft (Dzen veya Ekonominin Organizasyonu), kolleksiyonunun nsznde bulunmaktadr. 1936 y. dan itibaren oluturulan bu Kolleksiyonun yntemi, Walter Eucken, Franz Bhm ve Hans Grossmann - Doerth 'nin ibirlii, tarafndan salanyordu. Andmz yaynn nsznde, ekonomi politikas, hukuk ve ekonomi bilimine verilmek istenen ynn zorunluluuna deiniliyordu. Hukuk, kaderci ve o zamanki greceliini amal ve ekonominin keyfi bir tarzda kendi kendine yarattkanunlar kolayca ve gayet basit olarak kabul etmemeliydi. Tersine, ekonomik gruplarn ok gl iktidarn snrlayacak yasalardan yana bir tutum takmmaldrlar. Ayn tarzda politik iktisat da, tarihi anlaytan gelen kaderci anlayn etkisinden kendini kurtarmal ve ekonomik sre bakmndan Devletin strktrel deimelerinin nemini renmelidir. Bylece iki bilim, Devletin, hemen uygulama alanna geirecei, bir Ekonomik Anayasa, (oluturmaldr) (487). Grld gibi Okul balangtan beri, temel sayd u iki dnce zerinde durmaktadr: 9 Ekonomik politikann oluturulmasnda rol, nemi ve karm zorunluluu; bilimlerin

Bu politikann temel amac, ekonomik bir anayasa oluturmaktr. Bylece, Fribourg Okulu'nun program, bilimsel bir politika ile ekonomik bir anayasa gibi iki ana unsuru indirgenebilir. Amalar aydnla ktktan sonra, Okul somut bir program hazrlna balad. F. Bhm, tanmlanan ekonomik sisteme uygun hukuku saptamaa alt (488). L. Miksch, oluturulacak Sistemin ana arac olan Yarm hakknda nemli bir eser oluturdu (489). Lutz, Gestrich, Maier ve Meyer, Rekabet ve Tekeller ile ilikili olarak parasal sorunlar inceleyecekler. Bu farkl ekonomi politik, teorilerin ekirdeini yarm, oluturmaktadr. Hatrlamak gerekir ki Liberalizme, kar olan Hitler rejiminin, altnda
(487) Sz geen kolleksiyonda. ilk yaym, F. BHM'e aittir. Bknz: Die Ordnung der. Wirtschaft, Stuttgart, 1937, F. BLGER: a.g.e., sh: 91. (488) F. BHM: a.g.e. (489) L. MKSCH: Wettbewerb Als Aufgabe, I. bask, 1937, II. bask 947. Anan, F. BLGER: a.g.e., sh: 79.

38

ber

hamitoullar

yaayan bu dnrlerin, dolayl yoldan Liberalizme getirdikleri dayanaklar, piyasa ve yarmn erdemine olumlu katklar olmaktadr. Bu zel koullar iinde Liberalizm, andmz ve sz konusu rejim altnda tek kar yolu olan bu dolayl yollar ile zel bir ekonomik yntem haline gelmektedir. Liberalizmi bu analize indirgenmesi, geici idi. nk, anlan dnrler politik alanda da, ayn tarzda Liberal idi. Fakat anlan tarihsel zorunluluk, onlar Ekonomik Liberalizmin tamamen teknik olan ynnden ayrmaya, itmitir. Okul'un lideri W. Eucken, 1933 ylnda anlan almalardan sonra, yeni dncelerin teorik derinlik kazanmalar iin alyordu. Bylece, ancak 1940 larda, daha nce andmz nl kitab Die Grundlagen der Nationalkonomie, yaynlanabildi. te bu kitap Okula metodolojik temelleri ve zel almalarnn teorik bir sentezini, salyordu. D a h a sonra ise, Fribourgda kollektif almann gerek bir organizasyonu salad. yeler aratrdlar, yazdlar sonra lider Eucken, bu almalar baarl bir senteze gtrd (490). Bylece bu okulun, oluturduu doktrinin temelleri, W. Eucken 'in eserlerinde bulunmaktadr. Bu unsur, yaratt entellektel egemenlikte, aktr ki, bir domatizmde yanstmaktadr. Ne var ki, W. Eucken' in lmnden sonra, baz farkl grler, oluacaktr. Fakat denilebilir ki, bu ayrlklar, ayrntlar iermektedir. Dnce ve teorik hazrlanma dneminden sonra, 1945 Y.'na doru Okul, savatan sonra harekete ve faaliyete girime zamannn ve dneminin geldiine karar verecektir. nk bu Okul'un, bir nitelii de politik, oluu idi. Amalar Almanya'nn ekonomik politikasn etkilemek idi. Almanya'nn bu dnemindeki ortamnda Liberalizme, dayal bir politikay savunmak gt. nk lke iktisatlarnn ve Devlet adamlarnn ou, gdmc (dirigiste) veya sosyalist, dncelerden yana idiler. Fakat Okul, tarihsel nitelikte bir anstan yararlanacaktr. Savatan sonra Anglo - Saksonlar, Prof. Ludwig Erhard 'a, ekono(490) Grlmektedir ki, Klsik Liberalizmin ve Keynesgil geliim izgisinin tersine, hem Fransa'da, hemde Almanya'da Modern Liberalizm, toplu almalar, Kollogyumlar sonucunda kollektif gayretlerin rn tarznda ceryan etmekte, olumaktadr.

ada iktisad

sistemler

39

mik ileri, igal kuvvetleri otoriteleri ile ilikili olarak gtmek iin, arda bulundular. Prof. L. Erhard (Rpke'ye hayran), bu ii iyi yrtebilmek iin, hemen Fribourg Okulu'na mensup yelerin ounluunu oluturduu bilimsel bir kurul, kur maktadr. [Bu kurul 1948 y. da, Yeni Cumhuriyetin Ekonomik tler Bakanlnn da Kurulu olarak muhafaza edilecektir]. Bu kurulun, yarsna yakn aralarnda Eucken, Bhm, Miksch, Lampe, Meyer 'in bulunduu Liberaller, geriye kalan yars da gdmclerden, olumaktadr. Grld gibi, Fribourg Okulu, daha parasal reformdan nce, Alman Politikasnn hazrlanmasna katlacaktr (491). Uygulama alannda Ludvving Erhard, tarafndan uygulanan politikann, byyen baars sonucunda Liberalizm, yava fakat, derinliine olarak Almanya'da yaylacaktr. Bu yaylma ve deyim caizse, kk salma lke iktisatlar ve halkn ounlua yakn bir ksmnn, Liberal Olmayan, zm yollarna eilimli olduklar bir dneme rastladndan, daha da anlaml olmaktadr. Bununla beraber Fribourg Okulu'nun Liberal dnceleri, hem bilimsel evrelere, hemde kamu oyuna yaymak ynndeki abalarnn etkisini de, hatrlamak gerekir. Bu konudaki ilk giriim, ordo ad altnda yllk bir derginin karlmasdr. Grossmann - Doerth, sava srasnda ldnden derginin ilk yneticileri, yine F. Bhm ve W. Eucken, olmulardr. Ordo'nun birinci cildinde (1948 sh: XI) kan nszde, etkin ve insan denilen varla yarar, Ekonomik Sistem olumutur ve btn sorun, bunu uygulamaa kalmaktadr. Yarm sisteminin oluturduu dzen, hem ekonomik hem de sosyal sorunlar zebilecek gtedir. Ekonomik, sosyal ve hukuk btnleri oluturmak ve bunlarn bir dieri ile karlkl ilikileri, gz nne almak gerekir. Bu derginin amac, zellikle ekonomik dzeyde, insalcl ve etkin bir dzeni, gerekletirebilecek gte ve nitelikteki
(491) Burada belirtilmesi nemli bir nokta, Bat Dnyasnda Modern Liberal doktrinin olumasnda gerek Fransa ve gerekse Almanya rneklerinin de anlat gibi kar akmlarn (solun), byk bir etkisi grlmektedir. Mdahaleci Kapitalizmin gelimesinde, bu unsurun arl ve nemi ihmal edilirse, KAPTALST sistemin geliim izgisinin anlam, btn ynleri ile kavranamaz. nk sz konusu dnemde Sosyalizm ve gdmclk, hem dnce hemde uygulama alannda etkin bir A K I M halinde yrrlkte bulun-

maktadr. (B.H.).

30

ber

hamtoullar

areleri aratrmak olacaktr (492). Derginin belirttiine gre, bu are ve aralar doma 1ar deildir, hazr ve her duruma uygulanabilecek areler ve reeteleri, yoktur. Bu konuda aratrma ve tartmalarda bulunabilecekleri de, daha iyiye doru gelitirmee olanak vereceklerdir. Belirtelim ki Fribourg Okulu, Liberal Doktrini oluturacak almalar yaptndan, ekonomik sistemi oluturmak, daha nceki analizlerimizi, dorulayan bir rnek halinde, imdi emalatrma balarna girimektedir. nk aktr ki, Liberal bir Politikann seilmi olmas tek bana yeterli olmaktadr. Anlan bu politikann, eski Liberalizmin kendiliinden oluan dzeni yerine, srekli karmlar ile, ikme olacak bir ekonomik dzeni, oluturmas gerekir (493). W. Eucken, 1950 de vefat etti. Fribourg Okulu, ok byk bir kayba urad. Fakat gerisinde, yukarda, ksaca zetlemee altmz gibi, karmc kurucu gelitirici bir iktisat politikasnn ilkelerini en byk miras olarak brakt. Fazladan A l m a n iktisat politikasna da, byk etkisinin izlerini ve damgasn vurmu oldu. Eucken 'den sonra, yetitirdii bilim adamlar ve Fribourg Okulu almalarna, liderlerinin dorultusunda devam ettiler ve halen de devam ettirmektedirler. 1962'de Fribourg niversitesinde retim yelii yapmaa balayan F. A. Von Hayek 'in, etkisinde, W. Eucken'in Devlet kamlarna ayrlan geni alan, giderek daralacaktr. Bu gelimeler, Fribourg Okulu'nun hem doktrin hem de sistem (rejim), uygulama alannda son derece etkili olduu ve Sostal Kapitalizmin Almanya 'da yerlemesinde, kesin etkisi bulunduunu gstermektedir. Bu Okul'a ye olan dnrler, sadece Hkmet seviyesinde, ilgili bakanlklar erevesinde ok dinamik etkiler yaratan giriimler yapmakla yetinmediler (Bakanlklarn bilimsel kurullar olarak), halk ynlarna deyim caiz ise, tabana nfuz etme yollarn da buldular. Bunun en iyi rnei, savatan sonra Heidelberg'de Prof. MllerArmack 'n nderliinde, Piyasann Sosyal Ekonomi, Faaliyet Topluluu Dernei (Aktionsg - emeinsekaft Sociale Markt
(492) Anan; F. BLGER: a.g.e., sh: 81. (493) F. BLGER: a.g.e., sh: 81.

 a d a iktisad

sistemler

VVirtschaft) kurulmasdr. Bu dernein kuruluu, Liberal Dzenden, yana olan kiilerin-gruplarn, tmnn kuruluudur. Dernein nemini, ynetim kurulunda yer alan ve adlar aada anlan kiiler, yeteri lde yanstmaktadr: Rsstow, Bhm, Rcpke, Lutz, Meyer, Pfister, Nipperdey, Niehaus ve Priebe... Bunlara bir de, bakan: L. Erhard, Sanayi ve Ticret alann, kooperatif hareketin serbest ve ekonomik meslekler temsilcilerinin de eklendiklerini belirtmi olalm. Bu dernek deyim caiz ise, bilimsel evrelerle, halk ynlar arasnda, Liberal dnceleri ileten ve yayan bir gbek ba oldu. Burada, bilimsel snrla, halk hareketi arasnda bir blge olumu olmaktadr. Ksaca A. S. M., denilen bu dernek, yapt yaynlar ve toplantlarla, grlmemi bir poplariteye ulat. Yine Eucken 'in rencisi olan, M. H. Gtz, Frankfurter Ailgemeine Zeitung da yaynlad bir makalede, bu dernek hakknda ilgin bilgiler vermektedir. ok ender rastlanan bir dernek tipini yanstan bu hareket, zel nitelikli bir kar, temsil etmektedir. Aklamasna devam eden yazar, bu dernek halkmzn baz tecrit edilmi gruplarnn yararlarn, dier benzer dernekler gibi savunmamaktadr. Liberal bir Ekonomik Sistem iin rpnmaktadr. zel mlkiyete ve yarma dayanan bir sistem iin. . . (494). Gerekten, A.S.M. rneinin yanstt zere, rnein Liberal sistemin temellerini bozmayan ve Piyasa Ekonomisi ile uyumlu olabilecek bir mal politikay savunan, bir dier dernek grmek gtr. Bu dernek, Alman politik hayatnn izgisi hakknda, ilgin fikirler vermekte ve rnein, gnmz Almanya'snda bile Sosyal Demokratlarn iktidarna karn, Liberal Ekonomik Politikalarn olumasnn baz nedenlerini kavramay kolaylatracak unsurlar, aydnlatabilmektedir. Bu olumalar incelemeden, Alman Ekonomik Liberalizmi ve zellikle Piyasann Sosyal Ekonomik ilkeleri de, anlalalamaz. Fribourg kulu'nun oluturduu bu Yeni Liberalizmin, doktrin ve uygulama alanndaki etki ve baardarn Sosyal Kapitalizme getirdii dayanak ve gler gz nne alnrsa; onu Fransa'da daha nce oluan Fiziyokratik ve daha sonra
(494) F. BLGER: a.g.e., sh: 86.

ber

hamitoullar

ngiltere'de olumu bulunan Manchester ve her ikisi de, andmz zere, Klsik Liberalizmin doktrinini oluturan, bu Okul'lara benzetmek, yanl olmaz sanrz. Yalnz Fribourg Okulu' nun belirtmek gerekir ki, kendi alarnn ekonomik teteoriler temeli zerine ve kkten bu iin uzman olan iktisatlar tarafndan oluturulmu, bu iki noktada benzeri ok rastlanmayan bir doktrin olduunu da belirtmek gerekir. Aslnda, sava sonras blnm yklm Almanyas'nn, milyonlarca gmen, yoksul, yaral isiz kiinin yaratt sorunlarn damgalad bir Almanya'da, kimilerince bir Ekonomik mucize yaratlm olmasnn (belirtelim ki, ekonomik alanda mucize, yoktur. Mucize, nedenleri aklanamayan olgulara, verilen isim olmaldr), nedenleri, lkenin ve zamann strktrlerine uyan, bilimsel tutarl bir doktrinin, bilgin uzmanlarca (W. Eucken) uzun yllar alan almalardan sonra hazrlanm ve yine yeterli uzmanlarca (L. Erhard) etkin bir tarzda uygulanabilmi olmasnda aranmaldr (495). En kaln izgilerini, ancak yanstmaa altmz Piyasann Sosyal Ekonomisi denilen bu Yesi - Liberalizmin, Almanya strktrleri dorultusunda gelimi bir versiyonudur. Gnmzde rnein, Bat Almanya'nn bir Fransa ve ngiltere'ye grece, sosyal yn olduka gl bir Kapitalizmi, daha Liberal bir tarzda uygulayabilmesi, bundandr. Bu noktada, Karma Ekonomi bakmndan da Fribourg Okulunun Liberalizmi, aydn ve yoruma ihtiya duyurmayacak bir aklktadr. Gerekten bu Liberalizm, daha nce Prof. D. Villey 'e yaptm atflar srasnda da belirtmi olduum gibi, Somut bir Sistemin doktrini olan Klsik Liberalizmden f a r k olarak, zel bir organizasyon tipinin, doktrini olmaktadr. W. Eucken'in oluturduu bu ema, Merkeziyeti Olmayan bir organizasyon tipidir. Klstik Liberalizmden
(495) Alman Liberalizmi iin daha fazla bilgi iin andmz eserlerden baka bknz. A. PIETTRE: l'Economie Allemande Contemporaine, (A. Siegfried'in nsz ile), Paris 1952 ile. J. Fra/fO-PONCET: Politique Economique de l'Allemagne Contemporaine, Cours de Droit, Paris, 1959-1960. L. ERHARD: l'Expansion Allemande, Paris, \^,(Prosp(nte) Pour Tous, Paris, 1960.
Une Politigue de l'Abondence, Paris, 1963.

ada iktisad

sistemler

sosyal sorunu ve doal olarak devlet karmn, doktrine tutarl bir tarzda entegre etmekle ayrlan Fribourg Okulu Liberalizmi, andm organizasyon tipini, ar olarak uygulamay art komaktadr (kukusuz, W. Eucken'in yaad dnemde). W. Eucken 'in balca eletirisi karma olan her sistemin, tehlike - ktlk getiren niteliine yneliktir. Politik iktisat, denilebilecek eserinde, W. Eucken 'in irdelemee alaca gr budur (496). Bu anlayta temel ta, iktisad sistemlerde belli bir tutarlln vazgeilmezliidir, strktrel ve doktrinal tutarszlktan yoksun bir karma tertibin, baar getirmeyecei kanmca bundandr. A l m a n ekonomik sistemine ve kalknmasna ayrd makalesinde, L. Erhard, ilgin aklamalar yapmaktadr. A l m a n kalknmasnn kurucularndan biri olan Prof. L. Erhard'n Piyasaya dayal sosyal ekonomi sistemi anlayna, deinmekle yetinelim. Mdahaleci Kapitalizmin, Alman versiyonu olan bu uygulamay, Erhard, yle anlatmaktadr: Toplumsal kara hizmet edebilmek iin, tketici, cretli, patron, herkesten topluma kar, derin bir sorumluluk istemektedir, bu Piyasal Sosyal Ekonomi sistemi. te bu temel noktada, X X . yzyln Liberal anlayndan ayrlmaktadr. Bu ekonomik sistemde, byk sorumluluk, mteebbise dmektedir. U m a r m ki bu snav baar ile vermi olsun. nk ben, mteebbise bu sorumluluunu ve oluturulan dzene, ne uymasn hatrlatmak zorunda kalmay ve ne de, bir baarszl, karlamay istemiyorum. Mteebbisin, bu yeni bilince varabilmesi, ancak, bugnden yarna gerekletirilmeyecek gr asn derinden deitirmesi olgusuna baldr. Sava sonu, lkenin ekonomik kuruluunu bitirdikten sonra, imdi sosyal sorunlara arlk vermekteyiz. Btn endielerimizin ve ekonomik giriimlerimizin merkezinde insan, bulunmaktadr. Onun sorunlarn zmee alacaz (497). D) zgr Bir Toplum iin Bildirge P. Hymans Merkezi (1956) Ve Ostende Kollogyumu 1957. Ekonomik Liberalizmi ilgilendiren btn sorunlar, ulusal ve uluslararas uygulamalarn da nda incelemek ve yaymak zere.
(496) Bknz, W. EUCKEN Die Grunlagen Nationalkonomie, Ve, F. BLGER, a.g.e., sh: 59. (497) Bknz, L. ERHAAD: Le Systeme Economique Liberal et le Redressement Allemand, Tendances Modernes du Liberalisme Economique, les Essais, 1961, a.g.e., sh: a 1-22.

ber

hamtoullar

O c a k 1956 da, Belikal bilim, ekonomi ve politika adamlar Hymans adnda bir aratrma merkezi kurmulardr.

Paul

Bu kuruluun, dsal giriiminin en nemlisi, 10-13 Eyll, 1957 ylnda, Ostende'da Ekonomik Liberalizm zerine bir Kollogyum dzenlemi olmasdr. Amac, dnce alanndaki gelimeleri ve daha nce andm Lippmann kollogyumundan beri ekonomik olaylardaki oluma ve deimeleri incelemek ve Ekonomik Liberalizmin, ada sorunlar zmee yetenekli olup, olmadn, grmek, ksaca geen 20 yla yakn zamann sonularndan dersler karmak ve Liberalizmi bu k altnda yeniden gzden geirmektir . . . Kollogyum boyunca, zel teebbsn Bat ekonomilerindeki yeri, devlet karmlarnn amac ve snrlar, gelir dalm, uluslararas ekonomik Liberalizmin egdm v.b. gibi nemli sorunlar, uluslararas alanda n olan u z m a n iktisat profesrler tarafndan dikkatle incelendi (498). Liberalizmi genletiren, modernletiren katklar ve neriler yannda, eski Liberallerle, yeni Liberal grler, arasnda tartmalar cereyan etti. Btn bu tartmalardan bir ok sorun aydnlanm oldu. Oy birlii ile kabul edilen bir neri, Klsik Liberalizmi ve Sosyalizmin tutarszln reddeden z g r Bir Toplum inde Bildirge nin, hazrlanmasna yol at. Coumot, Walras ve Parato ile denk saylmakta olan bir Fransz iktisats olan Prof. Maurice Allais 'den, tartmaya temel olacak ana raporu, ekonomik, sosyal ve siyasal koullar hazrlamas istendi. Hazrlanan bu rapor, tartlmak ve gelitirilmek zere 16 kiiden oluan bir kurula verildi. 7 - 8 ubat 1959 da, Paris'te bu amala toplanan bir kollogyum, istenen bildirgeye son biimini verdi. Tartma gtren hi bir sorunu, askda brakmad len bu bildirgeye, egemen olan dnce uydu: Sosyalistlerin savladklar sosyal adalet, iilerin bildirigeliimi, an-

hayat dzeyinin ykseltilmesi, kltr dzeyinin ykseltilmesi

cak ve sadece, insann zgr bir tercih yapmasna saygl olan ve

(498) Kollogyum grmeleri toplu halde, aadaki eserde bulunmaktadr: Travaux du
Colloue International du Liberalisme conomique, Ostende, 10-13. Septembre 1957. d .

du Centre Paul Hymans, A.S. B.L. Bruxelles.

ada iktisad

sistemler

olanak veren Liberal yntemlerle, gerekletirilebilir. Temelden ve balca, zel mlkiyetin yaygnlamasna, piyasa ekonomisine dayanan ve belli bir kuramsal ereveye, hkmetin, fiyat mekanizmas ile uzlaan karmlarna ve adil bir gelir dalmna arda bulunan, dengeli bir mal politika ve zgr dnyann savunmas iin teebbsn reformunu n grmektedir. Grld gibi, Laisser-Faire'izmden vazgeildii anlalan bu bildirge: Siyasal alanda zgrl isteyip de, ekonomik alandaki zgrl reddetmenin m m k n olmadm belirtmektedir, z e l mlkiyet ile sermaye dadm, insanln tarih boyunca urunda kan dkt zgrln temel koullardr. zgrlk, hi bir zaman doann, karlksz verdii bir nimet deildir. Kiisel tercihler ve sosyal kurumlarm belli bir tipi erevesinde, baz hkmet teknikleri (Liberal) ile ancak gerekleebilen ve srekli olarak bir aba iradesi isteyen bir olgudur, zgrlk. V e bylesi bir zgrlk olmadan, yoksulluu amak ve d a h a mutlu b , - r yaam ortam oluturmak, olanakszdr (499). Andmz bu bildirge, Modern Liberalizmin zn, ak bir tarzda yanstmaktadr. Hmanizm ve devlet karmcd, Liberalizmin anariye ve inam smren ezebilen eski yanlarm, dzeltmi olmaktadr. Bylece eski domatik Liberalizm, yeini deyim yerinde ise kritik Liberalizme brakmaktadr. M m k n mertebe zetlemee altm bu geni ve derin gelimeler, gnmzde de, Bat dnyasnda devam etmektedir. Her yl rnein Fransa'da yaplan Liberal - haftalar toplantlarnda, gelimeler ve oluan sorunlar incelenmekte ve yeni uyumlar salayacak zm yollan oluturulmaktadr (500). Srekli bir aray ve uyanklk yanstan bu almalar, Modern Liberalizme salad dinamiklerle, olaylara egemen olabilmeyi, glkleri amas salayan yeni
(499) Bknz, Prof. L. R O U G l E R : Le Liberalisrne conomique et Politique, Tendances Modernes duLib... a.g.e., sh: 54-55.
(500) Fransa'da i evreleri ile dnce, doktrin adamlarn bir araya getiren ve her yl bir hafta

srebilen bu toplantlar ve tartmalar, grmeler, Paris ktisat Fakltesi, retim yesi, iktisad Dnceler ve Doktrinler okutan, Prof. Luc B. DE CARBON'an bajkanln yapt l ' A L E P S tarafndan, dzenlenmekte ve bir kurum halinde gelecee benzemektedir. nl R . A R O N , Paris, I. niversitesi, bakam: Prof. Fr. L U C H A l R E , L . A R M O N D , vb. gibi dnr iktisat-sosyologlarn katld bu haftalarn ilki, 1968 de, a. si 1969, 3 cs 1970 de yaplm ve byk baarlar kazanmtr. Bknz: Troisilme Semaine de la Pensle Liberale, P A T R O N A T , C N P F Ocak 1970, N o : 3 1 1 .

ber

hamitoullar

teknikler ve yeni uyumlatrma aralar ve yetenekleri salayabilmektedir. Bu ortamda Devlet ok nemli bir ilev yklenen bir organ haline gelmektedir. Kiinin zgrln, toplumun gnencini, piyasa ekonomisi ile badatrmak. z e l teebbse, gerektii yerde yardm etmek, gerektii yerde onu frenklemek. Devlet, yardmc, Devlet ortak, Devlet yapcdr. Bu modern Liberalizmin, sistemi olan Mdahaleci Kapitalizmde Devlet, zgrln gereklerine ve ekonomik rasyonelliin ihtiyacn karlad srede ve oranda piyasann mekanizmalarna, dokunmamaktadr. Bu Modern Liberalizmde, Devletin sosyal ve ekonomik nedenlerle ekonomik faaliyetlere u veya bu oranda karmasnn en nemli olan yan, kanmca, niteliidir; kapitalist ama ve yntemleri, ap amaddr (501). Liberalizmin anlan bu gelimesinde, kapitalizme kar olan gler 1 'n de byk bir neden olduklarn, yeniden hatrlatm olalm. Byk, dev teebbslerin egemen olduu Liberal Kapitalizmde bir tekellemeye yol atklar, bunun sonucunda krlar zelletirip, zararlar sosyalize ettiklerinden (502), byk tepkiler yaratmaktadr. Bu dev teebbslere kar gdmclerin ynelttikleri sert eletiriler, merkeziyeti bir ekonomik rejime yneltilebilecek olanlar bile amaktadr (503). Devletin ekonomik alana karmas, bir kamusal kesim ile birlikte, piyasann ksa srekli gstergeleri yerine, retimi, toplumun uzun sreli ve deiken ihtiyalarna gre dzenleyebilmek iin, yol gsterici plnlama tekniklerini uygulamak zorunlu olmaktadr. Modern Liberalizm aratrma ve tanmaya, bilgi edinmeye ynelik yntemlere itiraz etmez. Fakat, bu yntemin emredicilii, zel giriim glerini mahvettii iin kabul etmez. Bylece pln, gvensizlii gideren bir ara olmaktadr. Ksaca ada Liberalizmin doktrini, ekonomik, siyasal entellektel moral alandaki deime ve gelimelere kardk verebilecek seeneklere, uyabilme geleneini gsterebil(501) Modern Liberalizmin, eitli cephelerini ilgilendiren ilgin bir aklama iin, bknz: Les Huit Questions du Liberalisme, G. Leduc, J. PIETTE, W. Franois, Revue Politigue et Parlementaire, -iinde-, No: 808, Mart, 1970, sh: 6-38. (502) Bknz, L. B. CARBON: l'Histoire de la Pensde et des Doctrines conomiques, a.g.e., (503) P. De CALON: Pour les Libertds Sociales et conomiques, Paris, 1968.

ada iktisad

sistemler

mektedir. z e l giriim, sorumluluk ve insanolunun gelimesi ile uzlaabilen, her trl tertibi ierecek bir gelime ve uyma kapasitesi yanstmaktadr. Modern Liberal Doktrinin, bu gelimeleri Kapitalist sistemin olumu bulunan yeni strktrleri ile, deimi bulunan eski strktrlerinin, ihtiyalarn karlaycak, yeni tutarllklar salamak amacna ynelikti. Mdahaleci Kapitalizm, isel strktrlerinin oluturduu yeni biimlerin, snfsz ve smrsz bir toplumsal yap iin, olumu bulunan Marksist doktrinin ve daha organize daha insancl bir ekonomiyi hedef alan, Katolik Kilisesinin Sosyal Doktrinin de, etkileri altmda oluacak ve geliecektir. 2. K A R I I M C I K A P T A L Z M N YAPILARI

Liberal Kapitalist sistem, kendinden nceki M a l ve T i c a r Kapitalizme grece son derece gerek baarlar gerekletirebildi. Teknik, ekonomik byk gelimeler gerekletirdi. Zenginlikleri oaltmasn bildi. Fakat adil bir gelir dalmn salyamad. retimi, hemde, ar llerde arttrabildi, ama tketim ile uyumlu bir hale getiremedi. Alcs bulunmayan byk stoklar, ekonomik bunalmlara yol at. Milyonlarca kiiyi isiz brakt, z g r lk adna sosyal olmay engelleyecek tarzda bireycilii, ar bencillie dntrd. Oluan strktrleraras bunalmlar zmek iin Devlet, iktisad faaliyetlere karmak, bozulan sosyo - ekonomik dengeleri yeniden k u r m a k ; zorunda kald. Bireyci Kapitalizmden Sosyal Kapitalizme bylece geilmi oldu. Kapitalizmin bu isel dsal strktrel deimeleri bundan nce andm doktrinal aray ve deimelere, zorunlu olarak arda bulunuyordu. X X . yzyldan itibaren Kapitalizmin deien strktrlerine, Klsik Liberal Doktrin, artk uymuyordu. Bu alandaki tutarll salamak zere, Neo - Liberal doktrin oluuyor; Devletin ekonomik hayata karmasn kabul ediyor ve bu Mdahaleci (islh edici) Kapitalizmin doktrini oluyordu. D a h a nce andm nl kiilerden, Prof. M Allais 'nin bu M o dern Liberalizm, konusundaki dncesine deinmekte yarar gr-

38

belr

hamitoullar

mekteyim. Laissez - Faire'izm totalitarizmin tesinde, adl incelemelerinde matematii iktisada u y g u l a y a n iktisatlarn nclerinden saylan Allais, devletin iktisad hayata karmnn, Neo - Liberal doktrin ile uzlatm belirtmektedir. Dnr iin Liberal Doktrin, hi bir z a m a n m e v c u t karlar ve ayrcalklar savunan ve koruyan konformist veya reaksiyoner, b i r doktrin d e i l ; tersine, d n m e ve eletirme gibi t e m e l b i r zgrle dayanarak, yrrlkteki dzeni, srekli bir tarzda dzeltmee (reformer) alan temelden ilerici, bir doktrindir. Bu anlay dorultusunda, ekonomik z g r l n iin iine gird i i erevesel strktre, en b y k ekonomik verimi ve yksek seviyede bir sosyal adaleti gerekletirmek a m a c ile plnl bir karm L i b e r a l dnce ile uzlamaz, saylamaz. Tersine, b t n gerek Liberaller, Laissez - Faire'izmin, ekonomik anlaynn dzeltilmesi gerektiini ve merkeziyeti o l m a y a n bir ekonominin, zorunlu olarak, devletin srekli v e sistematik bir biimde, erevesel strktrlere karmasn ve sosyal adalete b y k bir nem verilmesini, istemekte desteklemektedirler (504). H e m e n belirtelim ki, M d a h a l e c i K a p i t a l i z m d e Devlet karmlar, b i r a z nce andmz M . Allais gibi Liberal dnrlerin nerdikleri erevesel strktrler ile yetinmemektedir. leyi strktrlerin! deiik tarzda ierebilmektedir. B u n u n nedenler' yine, Kapitalist sistemin, gruplara d a y a n a n isel strktrleri ile, dsal ilikiler strktrlerinde m e y d a n a gelmi b u l u n a n deimelerde bulunmaktadr. A m l a n L i b e r a l dnr ve Kapitalist evreler, nasl ki, devlete karsn diye a r d a bulunuyorlarsa, nemli bask gruplar haline gelmi bulunan ii evreleri ve orta snfa d a h i l evreler d e , demokratik rejimin salad a r a l a r d a n yararlanar a k Devleti, lehlerinde sonu verecek karmlara zorlamaktadrlar. F a k a t Devlet karmlar konusunda a d a liberal dnrlerin ilgin tutumu, bilimsel analizlerdeki gelimeler k a d a r K a p i talist sistemin geirdii bunalmlarn d a bir sonucu olmaktadr. X X . yzyl K a p i t a l i z m i n d e Devlet karmlar, konjonktrel d z e n d e n , strktrel alana k a d a r uzanabilmekte, yaplar son
(504) M. ALLAS: Au de la du Laissez-Fairisrae et du Totalitarisme, Nouvellc Revue de l'Economie Contemporaine, Nisan, Mays 1950. sh: 3a v.s.

 a d a iktisad

sistemler

39

derece karmak Kapitalizmi, gerektii yerde, dzeltmekte, eksikliklerini kapatarak, onu iyiletirmektedir. Kapitalizmin denetlendii, dzeltilerek g kazand mdahaleci bu ekonomik sistemde, devlet karmcl ile strktrler evresel ve ileyileri ile deimekte, gelimektedirler. Burada korunan ve Kapitalist felsefeyi srdren Piyasa mekanizmas, teebbs ve kiilerin kr araylardr. Bylece Piyasa, geni anlamnda ve trevleriyle birlikte yaamaktadr. Fakat, Piyasa mekanizmalarnn dourduu sonular, Devletin gtt, konjonktrel ve strktrel politikalarm sonularyla, uyumal, birlemelidir. Eskiden Devlet Liberal Kapitalistti, imdi ise Mdahaleci Kapitalist, olmaktadr. Eski Liberalizmde, bireyci tutumu vard, imdi ise sosyal bir tutumu, bulunmaktadr. Genel nitelikteki bu deinmelerden sonra, imdi karc dediim Kapitalizmin, nce ekonomik ve sosyal strktrlerindeki gelimelere sonra da, bu strktrlerin erevesel ve ileyi deimelerine bir gz atalm. A) Ekonomik Gelimeler D a h a nce kapitalist teebbslerin, bireysel yapdan, grupsal yapya, yarm ileyiinden, tekelci ileyi strktrne doru bir geliim seyri izlediini belirtmitim. Gerekten X V I I I . ve X I X . yzyln kk aile teebbsleri, yerlerini giderek, anonim irketler biimindeki dev teebbslere brakyorlard. Yarma dayanan kk birimli Liberal Kapitalizm, bu gelimeler sonucunda yerini, byk birimli teebbslerin tekelinin sonucunda oluan Mdahaleci Kapitalizme, brakmtr.

a) Strktrel Gelimeler:
amza dein uzanan bir geliim izgisinde, gelimi K a p i talist lkelerde (teknik aratrma ve bulularnda, ortaya kardklar ve dier trden nedenleri tamamlayan gerekleri sonucunda), ekonomik iktidarn ymas tarznda nitelendirilebilen bu dev teebbslerin olumas hzlanmaktadr. X X ' n c i yzyl Anonim irketlerinin, iki nemli baarlarndan biri, ekonomik iktidar ytrabilmeleri, ikincisi ise; retimi oaltabilme ve datma yetenekleridir (505).
(505) A. BERLE: Le Capitalisme Americain et la Concience du Roi, (Le Neo-Capitalisme aux Etats-Unis), A. Colin, Paris, 1957, sh: 15.

30

ber

hamtoullar

Massachussets nstitute of Technology, profesrlerinden, M . A. Adelman'n tamamen objektif olduu belirtilen (505), bir hesabna gre rnein, A.B.D.'nde, 135 byk irket, A.B.D.'nin, toplam endstriyel mal varlnn % 45 (ki yer yznn 1 / 4 etmekte), ellerinde toplam olmaktadrlar (506). Bu gnmze dek uzanan tarihe kadar, ekonomik mlkiyet ymasnm belki en bydr (507). Ksaca Amerikan endstrisinin % 70'i A. Berle gre, bir ka byk firmann egemenlii altnda bulunmaktadr. Bylece piyasann en az yars, iki, veya en fazladan be firmann elinde bulunmaktadr. Geriye kalan yars ise, yaayabilmek iin, anlan bu byk irketlerin, empoze ettikleri koullar kabul etmek zorunda kalmaktadrlar (508). Anlalaca gibi fiyatlarn, bu koullarda, piyasada serbeste olumas yerine, byk, dev, irketlerin bilinli olarak saptanm dier firmalarla yaplan anlamalar sonucunda, olumaktadr. Bu irketler, ekonomik durumun ve faaliyetlerin nasl geliecei konusundaki bilgileri, kendi zel kurulular olan, aratrma merkezi veya enstitler ile Devletin plnlama, programlama gibi rgtlerinden, salamakta ve kendi uzmanlar tarafndan deerlendirmektedirler. Firmalarn uzun sreli plnlar, hzl teknik gelimeler sonucu raslantya braklmayacak rasyonel yatrmlarn, politikalarn oluturmaktadr. Ksaca krlar, artk ekonominin genel bir geliimine byk lde bal hale gelmi bulunan zel teebbslerde, Kapitalist devlet plnlar ile uyumlaabilen previziyon [n grme] ve oriyontasyon [yneltme] plnlar yapmaktadrlar. Yukarda amlan rakamlara ek olarak, rnein A.B.D.' n'de 757.000 kii altran General-Motors Firmasn, 415.000 kii ile izleyen Ford ve 400.000 mevcudu ile General Elektrik, gibi (509), Dev firmalarn, olutuunu anmsarsak, andm pln yapma iinin, zel kesim iin ve genel ekonomik,
(506) A. A D E L M A N : .The Measurement of Industrial Concentration The Reviev of Econo-

mics and Statistics, Kasm, 1951, Anan, A. NERLE, a.g.e., sh. 15 v.s. (507) (508) A. BERLE: a.g.e., sh: 16-17 v.s. (509) Bknz, J. B. EGGENS: (G. PIETRILLI'nin, l'Etat Entrepreneur, Paris R. LAFFONT, 1971), eserine nszde, sh: 10.

ada iktisad

sistemler

dengeler bakmndan Devlet iin, ne lde bir zorunluluk oluturduu hususu, daha ak bir aydnla kavumu olur.

b) Devletin Ekonomiye Srekli Mdahalesi

Mdahaleci Kapitalizmin bu aamasnda Devlet, giderek zel teebbs tamamlayan bir rgt haline gelmektedir. Her eyden nce Devletin y a p m a a alt ey, piyasa ile fiyat mekanizmalarnn kart olan karlarn, uzlatramayan yanlar sonucunda retimin tmn, koordine etmektedir. Byk anonim irketlerin, zel retkenlikleri genel ekonomik gelimeye bal olduu llerde, ulusal yararlar, gz nne almay a , zorlamaktadr. Bu amala, giderek byyen apta millletirmelere gitmektedir. zellikle, yatrmlar alannda, devlet ile zel kesimin plnlarn uyumlatrarak, ekonomik dalgalanmalar dengelemekte ve zellikle, 1929-1939 bunalmlar gibi klerin olumamas iin, her trl tedbiri almaktadr. Srekli bir hal alm bulunan bu karmlar ile Devlet, ksa srede gerek bir byme politikas ve uzun srede ise, Mill Gelirin gelimesini, gerekletirecek politikalar, hazrlamakta ve uygulamaktadr. Bu politika, aktr ki, zel yatrmlarn, bizatihi verim ve etkisine balanmaktadr. Dier yandan ulusal yatrmlar toplamnda, kamu kesiminin paylar d a , doal bir sonu olarak artmaktadr. Kapitalist Bat lkelerinin, nisbeten en liberallerinden biri saylan, A.B.D.'ni, rnek olarak anarsak 1949-1959 dneminkamusal yatrmlar, toplam yatrmlarn % 10-25'i arasnda, bir oran oluturuyordu. Ayn oran bakmndan Fransa % 50 lik bir seviye yanstmaktadr (510). Devletin, d a h a nce sosyal bir nitelik kazandn belirtmitik. Gerekten gtt iktisad politikalarla, deiik kar gruplar arasnda, Sosyal Barn, asgar koullarn yaratacak bir sosyal adalete olanak verecek tarzda, M i l l Geliri, paylatrmaa ve ekilmez durumlarn olumasna engel olmaa almaktadr. Bylece Mdahaleci Kapitalizmdeki Devletin bu karmlar sonucunda, Modern Kapitalizm, ngrme, plnlama, gelir dalmna adalet getirmeyi, zel giriimcilik ve piyasa
(510) G. BLARDON: Le Capitalisme, a.g.e., sh: 170.

ber

hamitoullar

mekanizmas ile birlikte, yrtebilecek nitelikte olduunu gstermi olmaktadr. B) Sosyal Strktrlerin Geliimi: X I X . yzyln ikinci yarsnda. Bat A v r u p a lkelerinin sosyal strktrlerini inceleyip analiz eden Marks, sosyal gruplarn bir dierine kar olan iki kesin snf halinde ayrlacan ve ii snfnn giderek proleterleeceini belirtiyordu. Bir dierine hasm olan bu iki snfn, nlenmez olan atmasndan ise, dnre gre, alanlarn, retim aralarna malik olduu, snfsz bir topl u m oluacak ve smrlecek bir ii smf kalmayacakt. Liberal Kapitalist sistemin belli bir aamasnda, gerekten ar ve gayri insan bir tarzda smrlen ii kesimi, devletin iktisad faaliyetleri, Kapitalist snfn diktatrl, diyebileceimiz tekelinden kurtaran, Kapitalist ekonomiyi organize eden, dzelten, glendiren, karmlar sonucunda, Proleter olmaktan kurtulmutur. Hatta, amzda en gvenli y a a m dzeyine sahip olan iiler itiraf etmek gerekir ki, Sosyalist lkelerde deil; Bat Kapitalizmine dahil lke iileri, olmaktadr. Sahip olduklar ok gl sendikalar, siyasal partiler ve Genel Greve gitme gibi ok gl sava silhlarna karn, Mdahaleci Kapitalist sistemi ykacak eylemlere ynelmemelerinin temel nedeni, bizce, ii dnyasnn yukarda andmz, yaam koullarnn dzelmi olmasnda ve dnya iileri arasnda en iyi yeri, igal etmi olduklarnn bilincine varm olmalar sonucudur. Son yllarda Bat Dnyasnda grlen ve vahi diye nitelendirilen grevlerde, ii hareketlerinin temel amac, mill gelirin daha adil bir dalmna olanak verecek, cretlerinin dzeyinin ykseltilmesidir, rnein, 1968 Mays, Fransa'smda, genel greve girimi bulunan ve says 10 milyonu bulan grevci iinin istei, r e j i m i devirmek deil; cretlerinin % 12,5 civarnda arttrlmasyd. ilerin bu durumuna bakarak, Batda ii snfnn burjuvalatn, ileri srenler de giderek oalmaktadr (511).
(511) Gnmzde, Milyonlarca yabanc ii altrarak bir gelime dzeyine ykselmi bulman Kapitalist Bat lkelerinde, P R O L E T E R L E M E Lato-Sensu anlamnda ve Batl ii seviyesine nazaran, yabanc iiler iin, doru olmaktadr. N e varki, Batdaki bu N C -

ada iktisad

sistemler

Mdahaleci, organize kapitalizmin, Liberal Kapitalizmden, ok farkllam bulunan strktrleri, Marks'n, eski strktrlerin ileyii iin doru saylabilecek savlar ve ngrlerinin geerliliini byk lde iptal etmi bulunmaktadr. Gerekten, amzn Mdahaleci Sosyal Kapitalizmi, belirtmek gerekir ki, sosyal strktrler ile iktisad, siyas strktrler arasndaki uyumazlklar dtan yapt karmlarla, uyumlu ve en azndan yaayabilecek, bir duruma getirebilmektedir. Yukarda belirtmee altm gibi, sistemi ykabilecek tek g olan sosyal strktrlerden, ii kesimi, Kapitalizme deiik yntemlerle, kaynatrdm veya en azndan, sistemi ykabilecek eilimden kurtarlm bulunmaktadr. Bunu yapan en etkin ara, oklukla bu zellii gzden kat grlen, Kapitalist Plnlamadr. Bu uygulamalar sonucu, ada Kapitalizm, ok karmak bir sosyal yap, oluturmutur. imdi, gerek ii, gerekse kapitalist snfn yapsnda meydana gelen bu deiimlere, hzl bir gz gezdirelim.

a) i Snf Denilen alan Kesimdeki

Deimeler

Bu kesimdeki deimelerin karmakl u noktada kendini gstermektedir. Endstride, tarmda, kamu sektrnde; hizmetlerde, uygulayc iler yapan, alanlarn tm biiminde tanmlanan ii snfnn retken snf iindeki oran, giderek azalmakta, buna karm cretli denilen nfusun pay ise bymekte ve bu tip, giderek eitlenmektedir. i snfndaki bu oluum, otomasyon ve nkleer enerjinin geliimi ile, daha da hzlanmaktadr.

D N Y A ne hukuki bakmdan, ii hareketlerine giriebilecek yaplara sahip ve bir birlik kurulabilecek rgtlere ve ne de, D A V R A N I Strktr bakmndan, gayri memnun bir durumda deildir. Bu arada yerli iilere gre, daha dk cret alan, smrlen ve ezilen yabanc iiler, bunun tam bilincinde deillerdir. Bu nedenle, modern anlam ile tam .proleter, saylamazlar. nk Batda alan yabanc ii kendisini, alt lkenin iisi ile mukayese etmemekte, geldii lke iileri ve eski durumu ile bir karlatrma yaparak, bu gnk yaamn daha iyi bulmaktadr. Byle olmasayd, bu gn Trkiye'de, Almanya'ya gitmek isteyenlerin says bir milyonu amazd. Bunlar arasnda, halen bir ie sahip olanlarn bulunduunu da unutmamak gerekir.

ber

hamitoullar

b) cretli Kesim Bymekte Ve eitlenmektedir

Kendisine orta snf denilen bir yeni grup, hzl bir tarzda ya ylmaktadr. Teknisyenler, mhendisler, zel kesimin sanayi-ticaret dallarnn memurlar ile, kamu kesimi memurlarn, iermektedir. Bu sonuncularn says, A . B . D . ' n d e : 8 7 5 ' Y . ' d a 175.000 iken; 1940 'larda, 3.200.000 kiiye kmtr. oalma kat, 18 dir. Oysa A . B . D . ' n i n nfusu 30 milyondan, 160'a, oalma 5 kat civarndadr. Yine A . B . D . ' n d e ii snf, 1940 'larda: 1875 'e oranla 6 katdr; orta smf ise, 16 kat bir oalma yanstmaktadr (512). Amerika'dan anlan bu rnek, Kapitalist Bat lkeleri iin de, geerli olduu sylenebilir. Nitekim, Fransa'da ii kabul edilmeyen cretlilerin saylar, 1954 de aktif nfusun % 20 sini olutururken; bu oran 1968 de % 31'5 'a ulat. Bylece andmz bu yeni orta snf, 1954 te 4,4 milyonken; 1968 de 6 . 3 7 5 bine kmtr. Ayn eilim, belirttiimiz gibi, btn Kapitalist lkeleri saran, bir olutur (513), A.B.D.'nde, g65'e kadar, bu eilimi srdren gelimelere, J.K. Galbraith'de deinmektedir (514). Anlan bu yeni orta snfn ilerinde, gelirler son derece farkllatrlmtr, rnein: Teknisyen, mhendisler, gibi baz gruplar, yksek dzey yanstan bir cret almaktadrlar. Bu genel izgiye karn, sektrne, dalna, blgesine ve lkesine gre fazlalaan bir durum yaratmaktadr. Memurlar, genellikle bunlara grece daha kt durumdadrlar. Bu eitli gruplarn karlar, bir kartlk yanstmaktadr. D a h a ok, ykselmek, gnence ve gvenlie kavumak isteyen teebbse veya onun statsne, giderek balanan bu yeni orta snf, A . B . D . 'nde 16 milyona varan ii snfna karn 17 milyon kiiyi, temsil etmektedir. Ve de psikolojik strktr, hi de isyana ynelik deildir oklukla yakn menfaatlerini gerekletirmekle meguldrler. Kendilerine, daha byk bir gnen ve gvenlik vererek isizlii gideren Kapitalizmi, kolaylkla kabul etmektedirler. Grld gibi, d a h a yukarda andmz ii snfnn da Batdaki kavgas, t ve daha daha
(512) Anan, G. BLARDON: Le Capitalisme, a.g.e., sh: 171. (513) Bknz, Le Capitalisme Monopolist d'Etat, C: I., 226-227, Ed. sociales, Paris, 1971 (kolektif eser). (514) Bknz. J. K. GALBRAITH: Le Nouvel Etat ndustriel, a.g.e., sh: 272-273.

ada iktisad

sistemler

byk refah gvenlii aramak biiminde zetlenebilecek davran ile, benzer bir geliim ve yap, yanstmaktadr (515).

c) Kapitalist Snfn Farkllamas:

Mdahaleci Kapitalizmde, z e l Mlkiyet, Kapitalist niteliini srdrmekte; Ekonomik ktidar, giderek retim aralarna malik olanlarn elinden kmaktadr. lke olarak teebbsn boyutlar ne olursa olsun, Anonim irketlerde, karar verme iktidar maliklere, yeni hissedarlara ve daha ak olarak, temsilci organ olan Ynetim Kuruluna, aittir. Gerekte ise modern byk teebbslerde, retimi, yatrm, piyasay, cretler ve dier gelirleri ilgilendiren kararlar (ekonomik iktidar), direktrlerin elindedir. ou teknisyen olan zel sektrn bu direktrleri, psikolojik ynden ve sorunlar ortaya koyma tarzlar bakmndan, Liberal Kapitalizmin, byk ve orta teebbslerinin maliki ve yneticisi olan mteebbisten, daha ok, byk kamusal teebbslerin, genel mdrlerine hatta ii sendikalar yneticilerine, benzemektedirler. Andm bu direktrler yannda, kken itibariyle yine teknisyen olan ve Teknokrat, denilen ve her iki grubun oluturduu bu, Teknostrktr, ekonomik iktidar elinde tutmakta ve malik olan kapitalistlerle bunlar arasnda, derin bir atma olumaktadr. Bu atmann nedenlerine az tede dnmek zere, gnmzn, Kapitalist Bat lkelerinin, dev irketlerinde oluan bu Teknostrktr olgusuna, ksaca deinmek gerekir. (Teknostrktr deyimi, J. K . Galbraith'e aittir). Mdahaleci Kapitalist lkelerde, zel kesimde bulunan teebbsler, belli bir gelime ve byklk dzeyine vardktan sonra, modern endstrinin, gelimi yeni tekniklerinin gerekli dorultusunda, ok bym teebbslerini gtmee zorunlu kalmlardr. ada Endstriyel Kapitalizm modern teknoloji karsnda, grup(515) Belirtelim ki, Trkiye'de Orta snf hk. da: M. ETE, Z. F. FINDIKOLU, C. TALA, M. AKDA, O. TUNA, N. CANDAN ve G. ARAS'tn, teblilerinden oluan, ilgin seminerde, deerli bilgiler bulunabilir. Trk Ekonomi Kurumu Seminer 27-28 Aralk, 1963, Ankara, Ayrca snfsal atma iin, bknz, R. ARON: La Lutle des Classes, N . R . F Paris, 1964.

ber

hamitoullar

i ardan oluan kiilerin bir araya gelmesini zorunlu klmtr. nk bir tek insann bilgi edinme yetenei ve uzmanl ile almamyacak, ok eitli ve ynl kararlar, isabetle oluturabilmek iin, birden ok kiilerin uzmanlna ve ibirliine gereksinme vardr. Hereyden nce modern teknoloji, yaratt yksek nitelikli uzman gereksinmesi, ynetim ve finansman gereksinmesi, gelimi bir dzeyde organizasyona gitmeyi gerekli klmaktadr. Bylesi dev bir irkette, bu konulardaki btn bilgilere bir tek kiinin sahip olmas ve bu ok nemli kararlar alp uygulamas, mmkn deildir. Bu andan itibaren, bu dev teebbslerde deiik alanlarda, bu ok saydaki uzman tarafndan salanan bilgileri, deerlendirip ykmllkler ve ilevler biiminde datacak karmak bir rgte gereksinme domaktadr. Bu gdc organ, mhendis, bilim adam, fabrika mdrleri, sat mdrleri, pazarlama uzmanlar, reklm efleri, muhasip, hukuku, kamu kesimi ile oluan ilikileri gden uzmanlar gibi, kiiler tarafndan olumaktadr. Bylesi bir olu, hi kukusuz irketin, belli bir byk-lk seviyesine erimi olmasn, zorunlu kdmaktadr (516). Deindiim nokta bakmndan, ite bu Teknostrktr, oluturan, tm ynetici ve teknisyenlerin, ynetimindeki Dev irketlerle, kk ve orta - teebbsler arasnda, bir alma olumaktadr. Bu Teknostrktr, kendi firmalar dzeyinde, uyguladklar: ngrme, plnlama, organizasyon gibi, faaliyetlerin, genel ekonomiye de uygulanmasnda bir saknca grmemektedirler. Halk ynlarnn gelir artlar ile, yatrm ve retim iin, gerekli olan tketim ve tasarruf gelimesinin, nemini, deneyleri ile duymakta, bilmektedirler. Bundan tr, istisna durumlar dnda Maltuzianizme, eilimli deillerdir. Onlar iin ngrme ve ve plnlama, K a m u kesiminin otomatik oluan bir geliimi ve ne de ekonominin sosyalizasyonu anlamna gelmektedir. K k ve orta byklkteki teebbslerin Kapitalistleri ise, genellikle, X I X . yzyl Kapitalizminin, kk teebbse dayanan strktrne, duygusal olarak bal kalmaktadrlar. Yani kk teebbsler aras yarm ve Devletin, karmazl. Bundan tr, ngrmeyi plnlamay, organisasyonu reddetmektedir ; Devlet onlara yardm etmeli ve byk teebbslere kar onlar, korumaldr.
(516) Bu konuda daha fazla bilgi iin, bknz: GALBRATH: Le Nouvel Ltat ndustriel, a.g.e., zellikle, sh: 71-107, aras.

ada iktisad

sistemler

Bylece ada kapitalist sistemin, boylar ve politikalar (strktrleri) deimi bulunan teebbsleri arasnda, bir ekime ve atma olumaktadr. Fakat unu belirtmek gerekir ki Bat Kapitalizmlerinde, bu byk-dev teebbslerin yannda, ok sayda kk ve orta boyda, teebbsler de bulunmaktadr. C)lktisad ve Sosyal Gruplarn Devlete Etkileri Gelimi Kapitalist lkelerin tmnde genel bir evrim izgisi halinde, sermaye ve retim alannda, ekonominin hemen, hemen btn kesimlerini saran bir teebbs ymas, olumas, grlmektedir. Giderek, daha nce A . B . D . rneinde andm gibi, Fransa'da da, endstriyel retimin balca dallar retimi, dorudan veya dolayl olarak denetleyen, bir ka grubun egemenliine gemi oldu. Bu yma sreci, demir veya metalrji gibi eski sanayilerde olduu gibi kimya veya elektronik gibi yeni sanayilerde de hzl deimelere yol amaktadr. Anlan Fransa rneinde, firmalarn bu guruplamalar, bir ka yldan beri, byk gelimeler gstermektedir. 1967 Y . ' d a , demir-elik sanayiinde bulunan belli bal irketlerinden Sidelor ile Wendel - Mosellane, birletikten sonra, lkenin hemen hemen btn demir-elik sanayiini, andm Sidelor - Wendel ile Usinor, gruplar tarafndan denetlenmee balad. A y n yma, otomobil yapm ile kimya sanayiinde de grlmektedir (517). Devletin ekonomiye yapt karmlarnn genellemesi bu Dev teebbsler ile Devlet arasnda, ada kapitalizme zg zel ilikiler yansmaktadr. rnein Devletin, bu zel dev irketlerin finansmanndaki yeri (518), son derece nemlidir. En kaln izgilerde kalan, hatrlatma ile yetinirsek, unlar anacam. Devletin, bu zel teebbslerin <dsel finansmam konusunda, fiyatlar zerine, mal politika, zerindeki etkilerini ve dsal finansman bakmndan d a , Devletin aksiyoner olarak, bor veren olarak ve ekonominin genel dengesinin bekisi olarak, etkilerini anmak gerekir. Bilindii gibi amzda otofinansmn sorununda, meydana gelmi bulunan deimeler sonucunda, artk sadece, teebbsn isel bir olgusu ve ona zg olan bir durum olmaktan km, Glo(517) Daha geni bilgi iin bknz: Le Capitalisme Monololiste d'Etat, a.g.e., Cilt: I. sh: 13 v.s. (518) Bknz, P. CENSO: La Gestion Financiere de l'Entreprise, Dunod Paris, g6g.

38

ber

hamtoullar

bal Ekonominin, temel bir mekanizmas

kaline

gelmitir

(5*9)Bu gelimeler, Devlet ile zel kesim arasnda, ekonomilerin karma bir yap yanstan nitelikleri dorultusunda ve retimin tketimin genel dengelerinin gerekleri, sk bir ibirliine gtrmektedir. Her eyden nce, ekonomide nemli bir yeri olan bu teebbslerin yneticileri veya zel sektrn temsilcileri ile gl mal evreler, yatrm plnlar previzyonlar ile dolayl bir tarzda, mill ekonomik politikalarn hazrlanmasndaki etkileri ile de, dorudan bir tarzda Siyasal ktidara, karmaktadrlar. Bu dzeydeki ilikilerin en ak rneine, A.B.D.'nde rastlanmaktadr. adamlar ile politika adamlar arasndaki sk ilikiler, bu konuyu ok iyi bir biimde aydnlatmaktadr. Baka trl olmas da, zaten dnlmemelidir. Ekonomik Strktrler ile Siyasal Strktrler aras oluan balanm ve tutarlln bir sonucudur bu. nk boyutlar, nemleri ve ekonomideki byk glerinin etkileri ile bu dev firmalar, doal olarak bir Devlet ii haline gelmektedirler. Bu teebbslerin ekonomik ve sosyal politikalar, bizatihi btn ulusun ekonomik hayatn etkileyecek bir nitelik kazannca, Devlet ile bu teebbsler aras bir gbek ba kurulmas gerei, Mdahaleci Kapitalizmin, nemli bir ilkesi haline gelmektedir. Siyasal strktrleri deitiren bir dier olgu d a ii sendikalarndan gelmektedir. Bu alandaki olular balca iki noktada younlamaktadr. ilk kesimde, ii sendikalar, yukarda anmaa altm yeni orta snf iermek, kendileri ile entegre etmek amacyla harekete gemektedirler. Bu dorultuda, eski geleneksel ve meslek eylemleri olan, nominal cretlerin art ile sosyal risklerin giderilmesine, yeni ilevler eklemektedirler. Bu yeni eylemleri, btn halk ynlarnn hayat seviyesi ile ilgili karar alan mercileri ve mekanizmalar etkilemek. Bu amala, pln ve previzyon hazrlna, yatrmlarn saptanmasna, gelir dalm ve mal politikalar etkilemee almaktadrlar.
(519) Teebbslerin finansmannda devletin rol iin, bknz. M. PHILIPPE Le Rle de l'Etat Dans le Financement de l'Entreprise, Dunod. Paris. 1970.

 a d a ktisad

sstemler

369

Bu konularda dnler ald srece (ki Mdahaleci Kapitalizmin Sosyal nitelii, bu neriler ile uyumlamak iin, forml bulmada glk ekmemektedirler), ii hareketleri devrimci tutumlarn, siyasal partiler ve devlet araclnda, reformcu nitelikteki ibirliine, brakmaktadr. Bu konuda da, ii rgtleri, korkun isizlik ve bunalmlar oluturmayacak ve Herkese giderek ykselen bir y a a m dzeyi ile, sosyal gelime salayacak bir ekonomik kalknma, g e r e k lemesine almaktadrlar. Bu dorultuda. Bat sendikalarnn, zel teebbsnkileri andracak nitelikte, uzman - danman kadrolar ve gl aratrma merkezleri ve fazladan lkenin, her dalda n yapm entellektellerinin de, ok deerli dayanak ve katklarndan da yararlandklarn, etkisi byk, yayn organlar ve yaynlar bulunduunu hatrlarsak, Devlet zerindeki etkilerinin arl daha kolay anlalr hale gelir. V e bu noktada, baz Marksist evrelerin, ada kapitalist sistemde Devleti, sadece, andm ve etkisi gerekten byk olan dev tekellerin, mnhasran etkisinde olan Tekelci Kapitalist Devleti, savlarnn olduka abartlm taraf da, aydmla kavumaktadr. Gerek odur ki, Bat Kapitalizminde Devlet, yrrlkteki ekonomik ve sosyal-siyasal strktrlerin bir rndr. Siyasi strktr ve demokrasi, sosyal-ekonomik strktrde ise, Kapitalist zel kesim ve sosyal kesimde rgtlenmi, gl mcadele silhlar olan Sendikalar ile bir balam iindedir. Nihayet anlan yaplarn her birine dayanan siyasal partiler, oluan siyasal iktidara, gleri orannda, dorudan ve dolayl olarak, katlmakta ve onu, etkileyebilmekedirler. Denilebilir ki bu koullarda Devlet, bir st yap olarak, btn bu glerin, bilekesi, olmaktadr. Duruma gre, kart olan, fakat ulaabilen odaklarda bar dzeyinde birleebilen bu sosyal glerden, her hangi birine, u veya bu oranda arlk vermek, olanakldr belki. Fakat, bu sosyal glerden, sadece bir grubun, tamamen tekelinde olmak, bu almada yansdn umduum Strktrel Yaklam sonucu da olanak ddr. nk ve her eyden nce anlan sav, sosyal-siyasal ve sosyal-ekonomik, strktler arasnda, derin bir atma ve bozulmay yanstt iin, uzun sre devam edemez ve bu strktrel bozukluktan, en ok ac eken sosyal grup yeni bir tutarllk oluturmak iin, duruma ei koyar. Oysa Bat lkelerinde, her trl, aksiyon haklar grev, genel grev v.b. olduu, ok gl rgtlerinin bulun-

370

BER HAMTOULLARI

duu halde; ii kesiminin, bu dorultuda harekete gemiyor olmas, Devrim yerine reform ve evrimi savunmas, Kapitalist Devletin, sadece zel irketlerin tekelinin, bir yanks olmadnn somut bir kant olmuyor mu? Bylece, zel kesimde bile uzun sreli bir pln yapmay, previziyonda bulunmay ve etkili bir organizasyona gitmeyi, zorunlu klan teknik gelimeler, ayn nedenlere eklenen, ekonomik ve sosyal zorunluluklar, Devletin karmlarn sistemletirmesini gerekli lulacaktr. nk modern insan, ekonomik bunalmlarn ve sosyal yoksulluun bir Kader (alnyazs) olduunu reddetmekte, gl organizasyonlar kuran ii kesimi, siyasal ve ekonomik iktidarlar, etkileyebilmektedirler. nsan ihtiyalar, artk ekonomiye yansyabilmektedir. Evrensel apta, daha yksek bir ekonomik gnen ve sosyal gelime yarnda, sosyalist sistemin etkin yarm, kapitalizmin, geride kalmamak iin, yeni atlmlar yapmasn gerektirmektedir. Tarihte yeni bir veri, Kapitalist sistemin artk, gl bir rakibe sahip bulunmasdr (520). Kapitalizmin derin deimelerini anlayabilmek iin, iktisaden geri kalm lkelerdeki uyanmay bu gelimelere eklemek gerekir. Mdahaleci Kapitalizmin strktrel ynden ksaca anlan bu deime ve gelimeleri, organize ve sosyal bir nitelik kazanm bulunan sistemin, evresel ve ileyi strktrlerini de deitirecektir. Bu ksm bitirmeden nce ada kapitalizmin, bu yeni strktrlerine deinmee alaym. Her eyden nce belirtmek gerekir ki, Liberal Kapitalizmin tdeal emas, uygulamaya hi bir zaman, ar olarak yansmamtr. D) Mdahaleci Kapitalizmin erevesel Strktrleri Buraya dein andm isel ve dsal deime ve yeni olumalar, Kapitalist sistemin hem erevesel, hemde ileyi strktrlerini, bu yeni unsurlar dorultusunda, deitirip gelitirecektir. ocukluk hastalklarn geirmi ve olgun bir aa erimi bulunan Kapitalist sistemin, Devletin srekli ve sistematik karmlarna yol aan bu gelimesini, yanl yorum(520) Bknz, Fr. PERROUX: La Coexistence Pacifique, P . U . F . , Paris, 1958, Cilt: I. 43-9-

ADA KTSAD SSTEMLER

371

lamamak iin, burada nemle belirtilmesi gereken bir nokta var. Organize gruplarn varl sonucu, daha rasyonel, daha dzgn ve daha insancl bir ekonomi oluturmay amalayan bu karmlar, Kapitalist sistemin ana yasas diyebileceimiz ruhu ile uzlamakta ve sistemin ho gr alanlarn amamaktadr. Ksaca, Kapitalist nitelikte karmlar sz konusudur. Bireyci Liberalizmin doktrin dzeyinde reddettii, fakat uygulamada olumasn engelleyecek areler dnmedii bencil ve anarik, Liberal Kapitalizmden, gruplarn, ibirliki, sosyal ve organize, Mdahaleci Kapitalizmine gei, sistemin, deimi bulunan strktrlerinin bir sonucu olmaktadr. Bundan tr X X . yzyl Kapitalizminin emas, X I X . yzyln modelinden elbetteki farkldr, bu farkllklar belirtmeye alaym.

a) Kurumsal ve Siyasal Strktrler

Liberal Kapitalizmden, Mdahaleci Kapitalizme geen sistemin en byk zellii demokratik ve siyasal strktre, kavumasdr. Zaten daha nce, Liberal Kapitalizmi deitiren' nemli unsurlara deinirken, demokrasiye geiin etkilerine de dikkati ekmitim. Liberal Kapitalizmin nemli bir dnemi ise oligarik bir nitelik ile damgal idi. Bu dnemin ilkel biiminde iktidar, sadece retim aralarna malik olan, ekonomik ve siyasal ynden de yneten snf oluturan kimselerin elinde idi (oy verebilme, dorudan, belli bir miktarn stnde vergi deme sistemi). Mdahaleci Kapitalizmde ise, hem andm byk teebbsler, hem de ulusal plnda, yaylan genel oy ve baz ynetime katlma biimleri ile demokrasi, giderek gelien snrlar ile, yerlemi bir siyasal strktr haline gelmitir. Hi kukusuz, daha ncelerde belirtmi olduum gibi, siyasal strktriin demokratik olumasnda, ekonomik - sosyal dier strktrlerdeki deimelerin de etkisi vardr (karlkl etkileim ilikileri iinde). Her eyden nce tanr ve tanmaz deerlerin, varlklarn, mmkn mertebe halk ynlarna yaylmas ile, Karc (bundan byle K. ile belirteceim) kapitalizmin taban olan eski byk kapitalistler varana, orta snftan, byk bir transfer almasna olanak verecek, sistemin teorik olarak dayand snf, glenecektir. zellikle, hisse senetlerine dayal irketlerin olumas ve oalp yaylmas ile her kese, bu hisse senetlerinden elde

37

BER HAMTOULLARI

etmek olanan vermi olmaktadr. Dier yandan, Yatrm irketlerinin, kk tasarruflar, byk dev irketlerin sermayesine katlmaya zorlayan politikalar ile bu sre, giderek byk boyutlar kazanmaktadr. Bu gelimenin nemine, d a h a nce de deinmitim. Bu oluum hakknda yeterli bir bilgi verebilmek iin, unu belirtelim. A . B . D . , A l m a n y a (B), Avusturya gibi K. Kapitalist lkeler, nl kavram ile Halk Kapitalizmi, veya halk sektr nn, yaylmasn (zellikle cretli gruplar arasnda) salayacak tedbirler almaktadrlar. Bu alandaki gelimeye rnek o l m a k zere andm bu menkul deerlerin, A .B.D. ve Fransa, bakmndan dalm yledir. A.B.D.'nde her 5 ergin kiiden b i r i ; Fransa'da ise her 30 ergin kiiden biri, anlan bu tamr hisse senetlerine sahip bulunmaktadr (521). Ekonomik Demokrasinin yaylma eilimi gsterdii dier bir alan, iilerin, teebbslerin deil yalnz ynetimine, fakat, krlarn dalmna d a katlabildiklerini, anmsamak gerekir. Teebbs Kurullar denilen bu ynetime katlma, nceleri sosyal ynetimde olutu, oradan d a giderek ekonomik ve mal alanlara doru yaylmaya balad (522).

b) Hukuk Strktrler
Sanayi Kapitalizminin olumasna devlet nclk etmiti. (Ticar Kapitalizmin, merkantilist aamas, rnek Kolbertizm). Fakat Endstriyel Devrimin olumasndan sonra ve Liberal Kapitalizm ile birlikte, Devlet ve zel teebbs ayrm d a belirdi. D a h a nce belirttiim gibi, Liberal K a p i t a l i z m d e Devlet, zel mlkiyet rejimine ve zel kiiler arasnda serbeste yaplan szlemelerin yrtlmesine bakyor, onu koruyurdu. A y n z a m a n d a , bu bireyci ekonomik faaliyetin ekonomik erevesini oluturuyordu. Bu eski hukuk strktr bireyci nitelikte idi.
(521) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz, L. SALLERON: Diffuser la Propriete Ed. Latines, Paris, 1964. sh: 118. (522) ilerin teebbse katlmas veya denetimi hak. baknz: A. PHILIPPE: La Democratie Industrielle, P . U . F . , Paris, 1955 ile. A. PHILIPPE: Histoire des Faits Economiques et Sociaux, a.g.e., sh: 201 v.s. Ayrca, Autogestion, dergisi koleksiyonuna (paris), baklabilir.

ADA KTSAD SSTEMLER

37

M d a h a l e c i K a p i t a l i z m d e Devletin, konjonktrel ve rastlantsal karmcl, ekonomik ve sosyal strktrlerle, h e m d e sistematik ve srekli bir biimde uygulannca, bu karmlarn hukuki yntemini oluturmak, demokratik bir rejimin de, zorlad bir olutu. N e o - L i b e r a l i z m i n doktrinine deinirken, M e r u devlet karmlarnn (keyf deil), kabul edildiini ve bu dorultuda, bir Ekonomik Hukukun (523), zorunlu o l d u u n u aklamtm. Sosyal Devlet, hakedilmemi kazanlar ve krlar m m k n mertebe azaltmak, ekonomik o l m a y a n kt kullanmalar ve savurganl nlemek ve de genel yarara hizmet etmek gibi amalarla, zel Mlkiyet hakkna, snrlar izdi. Hukuk devlet, ayrca ekonominin, genel dengelerini salamak, sosyal strktrlerle, ekonomik strktrler arasndaki atm a y engellemek iin de karmlarda bulundu. L i b e r a l Devletin snl mdahaleleri de, dolayl yoldan yaplmt. M . Kapitalizmde ise Devlet, iktisad h a y a t a d o r u d a n mdahale etmeye balaynca, yeni h u k u k strktrler oluturmak zorunlu oldu. Aslnda I. D n y a Sava srasnda kilit saylan sektrlerin ynetimi ve g d m n Devlet kendi zerine ald. Sonra Fransa'da rnein, 1936'da andm Halk Cephesi hareketi ile, Karc Devlet anlay k a b u l edildi. Fakat, yine Fransa rneinde I I . D n y a Savandan sonra, 1945-1946 millletirmeleri sonucundadr ki, k a m u iktidarnn, sanayi ve ticar teebbsleri normal olarak, ynetebilecei hususu anlalabildi. z e l sektr yannda bir k a m u kesimi (ekonomik a n l a m d a ) olutu. M . Kapitalizmde d u r u m a gre, gdmclk, karmclk, zel kesimi zendirme, zel kesimle k a r m a nitelikli irketler oluturmak gibi, deiik k a r m a tipleri, bir zorunluluk olarak kendini gsterince, gdlecek ekonomik politikalarn hukuk ereve ve dorultularn oluturmak gerekmektedir. Bunlar y a n n d a kurulacak kamusal nitelikli rgtler ve zel karma organlar olutuktan sonra karm konusunda, hukuk yetkilerin
(523) Bknz, J. HAMEL: Vers Un Droit Economique, conomique Contemporaine, Kasm

1951. a.g.e. Fr. DREYFUS: l'Interventionnisme Economique, a.g.e.

37

BER HAMTOULLARI

dalm, sorumluluklarn tesbiti, anlamazlklarn zm, denetleme gibi bir dizi sorun, hukuki alanda, yeni strktrler yaratmaa yol amtr. Devletin ekonomik strktrler dnda sosyal strktrlere de kartm belirttim. Bu alana yapt karmlar, vergi hukukunda, daha adil bir gelir dalmn salamaa olanak verecek niteliktedir. Sosyal Sigortalar; ii h a k l a n , bunlarn kullanlmas ve dourduu sonular da, i hukuku, sosyal diyebileceimiz hukukun strktrn oluturmaktadr (524).

c) Ekonomik ve Sosyal Strktrler

D a h a nceleri bu strktrlerin geliimine deinmi idik. M dahaleci Kapitalizmin, Bireyci Kapitalizmin tersine gruplarn oluturduu, ibirliki bir Kapitalizmdir. i hareketlerinin ve sendikacln geliim izgisi ile, Kapitalizmin karmcla ynelmesi arasnda, sk bir balant bulunduu, bir gerektir. D a h a nce, M . Kapitalizmde sosyal snflarn (ii-yeni orta snf) deiimini anlatmtm. V e ii gruplamalar .ile iveren (patron) gruplamalarnn, kar karya geldiklerine de deinmitim. te ii sendikalar, alma piyasas ve i gcne egemen olmak, deyim uygun ise, bu konuda bir tekel oluturmakta, iveren grubu da, mal ve hizmet piyasas ile tketicilere egemen olmak, o alanda bir tekel oluturmak amacndadrlar. Andm Kapitalist sistem ile ii kesimi arasndaki ilikilerin, aadaki gibi bir balam oluturduu grlmektedir:
Kapitalizm: 1. Kk veya orta byklkteki teebbslerin yaps, 2. Byk teebbslere dayanan Kapitalizm, 3. Teknokrasiye doru Dev Teebbslere, Kayan Kapitalizm. ii Snf: (525) 1. Nitelikli iilerin istatistiki olarak ar bast ii snf, 2. Uzman iilerin saysal ynden ar bast ii snf, 3. Aylkl iinin (orta snf) olumas ve byk bir arlk olarak belirmesi. Sendikaclk: 1. Mesleki sendikaclk [iilerin durumu kt], 2. Sanayi sendikacl [ilerin durumu nisbeten daha iyi], 3. Teebbs seviyesinde sendikalarn oluma olana [iilerin durumu iyi).

(524) Sosyal hukuk hakknda bknz, M. G. SCELLE: La Loi de Huit Heures, Une Evolution Remarquable de la Technique Legislative. R . P . P . 1970. a.g.m., (525) ilerin hayat artlar hk. da, daha nce andklarmzdan baka u eserlere yararla baklabilir: Fr. PERROUX: Les Classes Chez Marx et Dans la Vie, Semaine Sociale, M. COLLINET: Essai sur la Condition Ouvriere 1900 1950, Ed. Ouvrieres, Paris, 1951. Serge MALLET: La Nouvelle Classe Ouvriere, Ed. du Seuil, 1963.
1933-

ADA KTSAD SSTEMLER

37

Yukarda andmz, ii ve iveren gruplarnn karsnda, tketiciler de rgtlenmekte, haklarn savunmakta ve kooperatifler oluturmaktadrlar. Ksaca, bu gruplardan her biri tekelci bir durum kazanmak, kendi grubunu egemen klmak, grubunun iinde kar duranlar varsa, onlar dar atmaa gayret etmektedir. Bylece, gruplarn ve byk birimlerin ve onlarn tekelci eilimlerinin, oluturduu yeni strktrler karsnda, dengeleyici bir rol oynayan K a m u Ekonomik Kesiminin yeni bir ekonomik strktr halinde olutuu ve yayld grlmektedir. M . Kapitalizmin, kuraya kadar ksaca andmz, bu yeni evresel strktrleri, gayet doal olarak, yeni ileyi strktiirleri oluturacaktr. imdi de bu yeni ileyi strk trlerini ksaca saptamaa alalm. E) Kapitalizmin leyi Strktrleri

a) Mdahaleci

Kapitalizmin Tanm

Mdahaleci Kapitalizmi, ekonomik gelimeyi, sosyal ve ekonomik, her eit ekilmez bunalmlar, oluturmayacak biimde gerekletirmek, zel ve toplumsal yararlarn uzlamasn salamak biiminde tanmlamak, sanrmki sistemin temel zelliklerini ve Liberal Kapitalizmden, farkm ortaya koyabilmektedir. Devletin klsik kamusal ynetimine, iktisad faaliyetleri dzenlemek ve gerektii yerde yaratmak iin, sistematik karmlar, bu dorultuda Kamusal Ekonomik bir sektr, programlama, Kapitalist nitelikte bir plnlama v.b., gibi nemli rgtler kurmas ve yrtmesi, Liberal Kapitalizmin, erevesel strktrler gibi ileyi strktrlerini de, byk lde deitirmi olmaktadr. Yalnz, bilimsel ynden savunulmas biraz g olan ve temelden yanl bulunan baz yorumlar, aydnlatmak umudu ile unu belirtelim ki; ekonomik nitelikte bir Kamusal Kesimin olumas ve Sosyalist sistemin, ileyi strktrlerinden biri olan emredici plmn; yalnz Previziyon (ngrme) oriyantasyon (ynelme) ve koordinasyon (egdm) salayacak biimde, ksaca kapitalist bir ortam ve espri iinde, ihtiyar nitelii ile kullanlmas, Kapitalist Sistemin dna (Sosyalizm veya

37

BER HAMTOULLARI

Kapitalizmden farkl, zerk bir dier sisteme geildii) kld anlamna, kesinlikle gelmemektedir. Liberal Kapitalizme grece, yeni olan aralar, Mdahaleci Kapitalizm ile uzlaan ve onun yeni strktrlerinin bir sonucu olan, aygtlardr. imdi sz konusu bu ileyi strktrlerine bir gz atarak, alalm. Anacam ve buraya kadar deindiim, sistem olarak Kapitalizmin temel alayiini ve ilkelerinin korunduunu; fakat, Liberal Kapitalizmin ideolojisi, organizasyonu ve tekniinin, alm olduunu gstermektedir. Ksaca, daha gelimi bir Kapitalizm olumutur.

b) zel Mlkiyet
Mdahaleci Kapitalizm, kapitalist sistemin en temel ve damgalayc, belirleyici nitelii olan zel Mlkiyet rejimine dayanmaktadr. Kiiler veya gruplar, retim ve uzun mrl tketim mallarnn her trne, serbeste malik olabilirler ve bu mallarn, hile veya miras gibi yollarla dilediklerine brakabilirler. Bu temel ilke Liberal Kapitalizmde de vard. Yalnz M . Kapitalizmde bu zel mlkiyetin, kamusal nitelikte, bir dier mlkiyet tipinin olumas ile birlikte, zel mlkiyete kamusal yarar ve sosyal zorunluluklarla, baz snrlamalar getirilmektedir. rnein Baz A v r u p a lkelerinde Fransa'da, zel mlkiyeti dzenleyen Medeni Kanunu'nun 544. maddesi, zel mlkiyeti, mutlak bir hak olarak kabul etmekte, genellikle hi bir snrlama, kabul etmeyen genilikte idi (526). Oysa M . Kapitalizmde genellikle sz konusu bu zel mlkiyet, genel yarar tehdit etmedii ve onunla uyutuu, yer, zaman ve seviyelerde kabul edilmektedir. Grld zere, zel mlkiyete, hem alan, hemde dzey olarak, bir snrlama getirilmi bulunmaktadr. rnein toprak reformlar ile, arazi mlkiyeti snrlandrlm, sanayi retiminin baz dallar, baz kilit kesimler, ulusun mlkiyetine, millletirme, devletin mlkiyetine ise, kamulatrmalarla geirilmi bulunmaktadr. Bir fikir vermek iin belirtelim ki, Fransa'da, kamusal mlkiyetin, 246 Milyar yeni Fransz Frang - deerinde olduunu ve bunun, mill varln % 36 sma yaklat bildirilmektedir (527).
(526) J. LAGUGE: Les Systemes conomiques, a.g.e., sh: 56. (527) Bknz, DVSA, DUPONT, ROY: A la Recherche du Franc Perdu 3 Fortune de la France, Societe d'Edition, 1956.

ADA KTSAD SSTEMLER

37

Sosyal tarafn giderek glendiren M . Kapitalizm, gelirlerin strktrne de devleti et atmaa yneltmekte ve ok ar gelir farkllklarnn yaratabilecei sosyal gerilimlerin olumasn engellemektedir. Devlet, miras ve intikal vergileri ile, gelir vergileriyle, ksaca mal politikalara eklenen sosyal politikalar (sosyal sigortalar v.b.), servet dalmn dzenlemekte, mill geliri yeniden datma tabi tutmaktadr. Yalnz burada belirtilmesi gereken dier bir nokta, sz konusu bu kamusal mlkiyetin, M . Kapitalist lkelerde deiik biimlerde uygulanabildiidir. Parah bir hzl yol yapm, zel teebbs tarafndan ma edilebilir. V e y a A . B . D . ' n d e olduu gibi, telefon hizmeti, zel kesim tarafndan karlanabilir. z e l Mlkiyete, baz alanlarda getirilen snrlamalar, hi kuku yoktur ki, zel giriimlere baz faaliyet alanlarn kapatmakta ve bu alanlar, Devletin adeta bir mteebbis gibi hareket etmesine yol amaktadr. Bu noktada nemli olan husus, baz faaliyet alanlarnn, zel nitelikleri sonucu, kiilerin zgr giriimlerine kapatlm olmas ve bu iin Devlet tarafndan yaplmas deildir. Fakat Devletin zel kiilerin uralarna kapatlan bu dal ve alanlarda Devlet adna yaplan giriimlerin, hangi sisteme ait olan, usul ve yntem veya amalarla yapldn gz nne almak ve deerlendirmektir. Bu lye baklrsa Devlet karmlarnn kapitalist nitelikte olduu grlmektedir.

c) Davran-Tutum

Strktr: Kr Aray

M . Kapitalizmde de, z e l Kesimde yer alan iktisad zneleri harekete geiren en byk zendirici unsur, yine kr ve kazan araylardr. Ksaca, belli iktisad unsurlara sahip olan ve bunlar, mal ve hizmete dntrebilen mteebbis, kr-kazan salayabilir. Kapitalist olabilir. Kapitalistleme sreci ilemektedir, yrrlktedir. Ksaca, Liberal Kapitalizmin en nemli unsurlarndan biri olan kr aray amac, M . Kapitalizmde de, ayn nemini srdrmektedir. Yalnz, eski mteebbis (528), ve teebbs, yapsnda
(528) Kapitalizmin andmz ve gnmze dek uzanan geliim aamalar belli bal drt MTEEBBS TP, oluturmaktadr: 1. J. B. SAY'n Mteebbis Tipi: Sermayedarlardan farkl olan SAY'n giriimci, alkan dedii bu kii, doasal yasalar bulan BLM adamlar ile, ii arasnda yer

37

BER H A M T O U L L A R I

oluan

deimeler,

bu

kr

arayna

elik

etmektedir. (bu n o k t a d a vermektedir)

nce,

ok

byyen Simongl

teebbslerin, teknostrktri ile grten esinlendii izlenimini

belirtelim gruplarn Kaveya brak-

ki, d e y i m i n yaratcs J. K . G a l b r a i t h , a a l a r d a a n d m z , Saint e g e m e n o l d u u bir e k o n o m i k y a p olutu. Bylece Y a r m c p i t a l i z m yerini, d e y i m d o r u ise, T e k e l c i K a p i t a l i z m e m oldu: Kollektif denilen b u y a r m a oligopolistik) geilmi oldu. Bu farknda gruplarn olan yarm, bireysel yarmdan karmak daha gl de en bir da save(monopolistik

tarzda, sahip olduklar iktidarn bilincinde ve kendi zaaflarnn sekin bu yneticileri dev ortaya gcne h i p t i r . s t e l i k s a r l d i i n riski v e y a r a r n a k l k l a yapdadr. rimli ve Sonra teebbsler, uyan bir retimi tarzda ihtiyalara en ok

hesaplayacak laboratuar

en gelimi, ynetecek

ile a r a t r m a m e r k e z l e r i n i d e k o l a y c a

oluturabilmektedirler.

almakta, birincilerin bulgularm, ikincilere uygulatarak, yeni eserler oluturmaktadr. Bu mteebbis, belli T A L E P L E R E yansyan ihtiyalar tatmin etmektedir. Rol, mevcut retim aralarn, fiili talebe uyumlatrmaktr. Sosylojik anlamda, bu mteebbis, sekin giriimi olan, dinamik bir kiidir. Mevcudu sezmek ve onun ihtiyacn karlamak, temel ilevidir. 2 . Saint - Smon'un Mteebbisi : Bu dnr ile mteebbis tipi, deimektedir. Saint-Simongil emada retken sre, verimli amalarla yneticilere tevdi edilmi bulunmaktadr. Burada retimin maddesel sreci, bilginlerin kurallarna gre iletilmektedir. Bu noktada mteebbis ve bilgin, dalizmi domaktadr. Bununla birlikte, mteebbisin burada grevi yarnlarn hayatn oluturmaktr (Say'n ki, imdiki zaman ile ilgili idi). O halde yarnlarn ynetici aday, mhendis olmaktadr. Simon'm uygarla doru y-

nelii, ite bilimsel gc olan, aydn ynetici bu mhendis tarafndan gerekletirilecektir. Her eyi bilgi ile yneten istidad ile... dnr, yava yava klsik hkmet
tarznda, sarf-nazar etmektedir. Bylece mevcut ortam ileten bireyici mteebbis yerini, gelimeyi ve uygarla varmay, gerekletirmekle ykml olan Sosyal bir yneticiye brakmaktadr. Bu, karar veren, emreden, yaraptran kii kimdir? Bilim sahibi ve teknokrat bir kiidir. Rasyonel bir ideal ile aknc olmaktadr, yoksa Kr-Kazan ile deil. nk

kendisi hesabna deil; fakat, toplum adna, hareket etmektedir. Bu andan itibaren,
Kapitalist toplum tipinden, Sosyalist toplum tipine geii, hazrlamaktadr.

3. Marks in Mteebbis: Mteebbis tipi, Marks ile, daha ak ve somut bir biim kazanmaktadr. Sadece Kapitalist sistemin ileyii ile ilgilenen, ekonomik endiesi
olan bir kimsedir. ngiliz doktrinin etkisinde bulunan Marks iin mteebbis, sermeyedar ile

zdelemektedir. En azndan teebbsn sermayedarlar arasndan seilmi olmaktadr, mteebbis. Asl amac, iilerins mrsne dayanan Fazla deeri elde etmektir (bu onun tarihsel misyonudur, dnre gre). Mteebbis burada retim srecini,anlan bu Fazla Deeri
salayacak tarzda yrtmektedir. Bu deer fazlas, statik akm iinde, mteebbisin lehine ok iyi iler. Gelimeyi gerekletirmek mteebbisin misyonu deildir. Teknik gelime, mteeb-

ADA KTSAD SSTEMLER

37

Bu kollektif yarmn bir dier yarar, eitli gler arasndaki dengeyi gerekletirebilir ve ii kesimindeki baz eitsizlikleri gidermeye hizmet edebilir. Bu ynleri ile, daha mantki durumlara, bazan daha adil zmlemelere ve her durumda daha verimli ve tketiciler iin, daha elverili, modeller yaratabilir. Bu konuda, rnein inaat sanayiinde bireysel nitelii byk olan kk nitelerin yksek maliyetleri karsnda, A . B . D . ve sve'te, hkmetler, bu faaliyet dalndki mteebbisleri bir araya getirecek, tedbirler almaya yneltmitir. Bylece iyi ilemeyen (inorganisd) Liberal Kapitalizmden, Organize M. Kapitalizme, geilmektedir. Bu noktada ortaya kan nemli sonu, zel karlara sadece hizmet eden kk teebbs, belli bir boytun stne ktktan sonra, kamusal yarar olan bir nitelik kazanbilmektedir. F . Perroux 'nun belirttii gibi, saysal sade deimelerden nitel deimelere geilmi olunmaktadr. Bylece yz binlerce iiyi altracak boyutlara kavuan bu teebbs gruplamalar, ymalarnn, lke ekononomisinde, isel ve dsal ilikiler bakmndan da, Devletin, gerektii zamanlarda karmn zorunlu klabilmektedir. Bu karlkl etkileim ilikilerinde, anlald gibi Yarm, sadece bireyler aras dzeyden, gruplar aras dzeye kayan bir nitel deime gstermekle yetinmez, fazladan, Devlet ile bu gruplar arasnda yeni ilikilerin domasna neden olmaktadr. Bu olu, ar olarak ekonomik olan bir Yarm, yava yava politik olmaa yneltmektedir.
bise egemendir. Her mteebbis, dier bir meslekta tarafndan, fazla deeri elde etmek ve durumunu kurtartmaa almak mecburiyetinde brakldndan gelimeye katlmaktadr (tarihsel

bir sre). Ksaca mteebbis tarihsel bir determinizmden, yararlanan mutlu bir kii olmaktadr. Kukusuz, bu mteebbis, Marks'm kapitalist, mteebbisidir. 4. Schumpeter'in Mteebbis Tipi: J. Schumpeter'in mteebbis tipi, Say'n bireyci grlerine yaklap onu amaktadr. Burada mteebbis, kendisine verilen olanaklar, sadece iletmekle yetinmez. Fazladan yaratc bir tekmln de (Bergsonist bir eilim), oluturucusudur. Ynetici, cari retimi dzenler, mteeebbisin ise balca grevi, yeniletirmek ve yaratmaktr. Hem piyasa, hemde retim konusunda, yaratc bir dehadr, mteebbis... Dier kiilerin katks ne olursa olsun, gelimenin ana yaratcs mteebbistir. Ve kendi ortamn da, bu anlaylarna gre dzenler. Btn entellektel istidatlarn kullanacak gtedir. retim unsurlarnn en iyi birletirilme yntemleri ve tketimi zerine yapabildii etki sonucunda Mevcut bir talep iin almaz sadece. rnein: Otomobil, radyo, televizyon ve koka-kola iin fiili bir talep yoktu. Taratld. O halde mevcut bir piyasaya konmuyor bu dinamik mteebbis, aratrma ve gelitirme brolar sayesinde, retim metodlar zerine, bilinli bir etki yapar, yeni talepler yaratr ve onlar tatmin eder.

30

BER HAMTOULLARI

K r araylar da, ok byyen bu teebbslerde, artk, Liberal Kapitalizm dnemindeki, dinamizm ve yiitlik ile, risk altna girmeyi de unutmutur. Artk, gvenlik aramaktadr. Bylece, gelitirici kr araylar, koruyucu eilime, dnm bulunmaktadr. Bu strktiirlerde beliren dier bir tutku, kr aray yerine, risk altna girmek yerine, i ak, egemen olma, gl olma, duygusu gemektedir.

d) Piyasa Aygt ve Plan: Kapitalizm, Plan le Badar m ?

Mevcut iktisad kaynaklarn, eitli dal ve alanlara dalm, kulanlm, oaltlmas ve blm gibi, btn iktisad faaliyetlerin olumas ve btnlemesinin, ekonomik teorinin ar dzeyinde, temel olarak alnabilecek iki yntemi bulunmaktadr. Biri, Liberal doktrinin serbest piyasa aygtlar, dieri gelitirilmi Marksist doktrinin, merkeziyeti emredici pln lk yntem, kendiliinden belli strktr ve ilkelerin otomatik btnletirmeleri ile ilemekte, ikinci yntem ise, iktisad kaynaklarn bir pln araclyla, merkezden gdlmesidir. Doal olarak ilki, zgrlk, ikincisi buyurgan zorlayc, belirleyici niteliktedir. Her iki yntem de, ancak belli strktrlerin oluturduu uygun ortamlarn raylar zerinde, ancak illeyebilir. Nitekim ekonomik faaliyetlerin, serbest bir piyasann aygtlar araclyla yrtlmesi ve btnlemesinin, zel koullar bulunmaktadr. Liberalizmin klsik emasndaki etkin ve ideal piyasann, ileyebilmesinin, zel koullar vard. Ancak bylesi bir ortamda A. Smith'in, nl grnmez el (529), dedii bir yar dinsel g, iktisad faaliyetleri, herkes iin en iyi bir tarzda gdebilirdi. Anlan koullara yer, yer daha nce deinmi oluyoruz. Burada unu belirtelim ki Klsik teoride, piyasa aygtnn fonksiyonu olan fiyatlar oluurken, u iki sonucu doururlar: en iyi ktisad znelerin tercihlerini gder, iktisad (optimal) kullanlman salar; Mill Gelirin olumas ve daln, kaynaklarn

gerekletirir.

(529) A. SMTH: Recherches sur la Nature..., 4 c ktap, II. Chapitre...

ADA KTSAD SSTEMLER

31

ktisad faaliyetler, bireylerin en rasyonel kr araylar ve bir dieri ile tam yarm halinde bulunan kk boyutlu teebbsler ortamnda olutuu mddete, piyasa mekanizmalar her kes iin etkin ve yararl bir biimde ilerdi. Liberal Kapitalizmin belli strktrlerinde, bu model, ancak ksa bir sre ileyebildi. D a h a nce andmz bunalmlar, ekonomik faaliyetlerin piyasa aygtlar gleriyle gdlmesinin yetersizlii ve stelik adaletsizlii, derin yaralar oluturarak direnilere, yol at. Bu konudaki yetersizlikler, dardan yaplmas mmkn karmlarla giderilmemesi halinde, aadaki tarzda oluur ve piyasann dzenleyicilik niteliini, ortadan kaldrr. Yarm btn ile ykmad hallerde, onu zayflatr, yaralar ; retim srecinde, tehlikeli dalgalanmalara yol aar; @ Hakkedilmemi gelirler kazandrd gibi, umut edilmeyen ok tehlikeli eitsizlikler oluturur; 9 zel ve kamusal bakmdan, iktisad kaynaklarn dalmnda dengesizlikler ve savurganlklara, yol aar; Piyasa, uzun sreli program veya plnlar, hesaplar yapmaa olanak vermeyen nitelii ile, ekonomik/ sosyal istikrara varmak gleir. Serbest piyasann gdmclnde, zel kr araylar, A. Smith gibi dier liberallerin de, onaylamayaca bir tarzda toplumsal yarar, aleyhine dnr (530). Liberal Kapitalizmin, deien ekonomik ve sosyal strktrleri, teebbslerin gruplamalarndan oluan dev irketler, fiyatlar belirleyen tekelci yarm (531), ii ve iveren gruplarn, oluturduu kollektif yarm ve gelirin seviyesini belirleyen etkileri, Devleti, piyasann bu eksik taraflarn dzeltmeye, mecbur brakmtr.
(530) Bu anlamda, bir piyasa ekonomisinde, Mikro-ekonomik seviyedeki hesap ile, G L O B A L alandaki hesaplarn arasnda, toplumsal karlar zararna oluanfark hk. da, J . K . G A L B R A I T H ' i n tezlerini hatrlatalm.

J. K. GALBRAITH: l'Ere de l'Opulenee, (Franszcaya eviri, asl: The Affuent Society), C. Levy, Paris, 1960. (531) Bu konuda temel eserlerden biri, iin bknz; CHAMBERLN: La Tleorie de la Concurrence Monopolistique, Paris, P . U . F , 1953.

BER HAMTOULLARI

Bylece Bat lkelerinin M . Kapitalist sistemlerinde, eski Libe-, ralizmi ypranm Laissez - faire, Laissez - passer ilkesini kimse savunmamakta, bunalmlara, dk istihdama kar savamay, btn ekonomik faaliyetleri zendirme, uyumlatrma ve herkesin yararlanaca tarzda, ekonomik kalknmay gerekletirmeyi her kes, Devletten istemektedir

(532).
nl Bevan, bir ekonomik ve sosyal sistemin deerinin gerekletirebilecei, ekonomik bymenin hz ile, bu gelimenin adil bir gelir ve kltr dalm derecesine bal olduu belirtmemi miydi? Yalnz karmc da olsa andmz, bvk teebbs, banka, sendika gibi, gl bask gruplarnn ve Demokratik ve Siyasal rejimin Kapitalizminde, sonderece karmak bir yapya ulam bir ekonomide, Devlet karmlarnn byk ve tehlikeli sonular douracak yanllklar yapmamas iin, ok bilgili, tutarl ve etkin olmak zorunluluu bulunmaktadr. Bu nitelikte etkin politikalar (ekonomik-sosyal, siyasal), nasl oluturulabilecektir? atan snfsal karlar, ok karmak bir yap yanstan ekonomik ortamda kaynaklarn optimal kullanlm ve gelir dalmnn adaletini salayacak, genel ekonomik dengeler nasl salanabilecektir? Bu sorunlarn karl, Kapitalist bir ekonominin ok ynl strktrleri ile, uyuacak, onlarla tutarllklar salayacak biimde, oluturulacak olan bir kamusal ekonomik kesim ile, Kapitalist Plnlama, programlama aralar ile verilecektir. imdi M . Kapitalizmin, kendi mant dorultusunda, oluturduu bu yeni strktrlere bir gz atalm, aa) ki Sektrl Ekonomi ada Kapitalist Sistem, biri zel, dieri kamusal olmak zere, iki kesimi ieren, karma bir nitelik tamaktadr. Yukarda andm amalarla, devletin iktisad faaliyetlere karmn, etkili, rasyonel ve zel kesimin eksikliklerini giderecek tarzda gdebilmek, sanayi ve ticar gelimeleri, kapitalist strktrlerde gerekletirebilmek, eitli organizasyon tiplerinin olu(532) P. MENDES FRANCE: La Republique Moderne, Gallimard, Paris, 1962, sh: 109

ADA KTSAD SSTEMLER

masna yol at. Bu oluumun eu nemlisi ve srekli bir nitelik tayan Kamusal Teebbslerdir. D a h a nce zel mlkiyet-kr aray ksmnda deinmi olduum zere Devlet, iktisad, sosyal ve ulusal savunma gibi (533), nedenlerle, millletirmelere (534), giderek ve gereklii yerde yeni teebbsler oluturarak, bir kamu sektrn dourmaktadr. Devletin, genel ekonomik dengeleri, sadece para ve kredi politikalar ile salayamamakta, fiilen zel kesimin, yapmad ve yapamad yatrmlar da, bir mteebbis gibi, gerekletirmek durumundadr. Bylece, zel kesim yannda, bir kamu kesimi olumakta ve Devlet, zel mteebbislerle dirsek, dirsee birlikte ekonomik faaliyetleri, gtmektedir, iktisad nitelikteki kamu teebbsleri, bylece, bireysel kr arama yasasnn geerliliini srdrd kapitalist strktrler ortamna katlm olmaktadr. Devlet, ada kapitalist lkelerde zel teebbslerin en byk mterisi ve en nemli tedarikisidir (535). rnein, Fransa'da Devletin bu satn allar, ylda ortalama olarak, G . S . M . H . ' nn, % 4 n bulmaktadr. 1966 ylnda Devletin, kamu teebbslerinin ve Yresel Ynetimlerin toplam smarlamalar, 39,4 milyar Franga kmaktadr. 1967'de bu dzey, 46,4 milyar idi. Bu olularn % 42'si devlet, % 34 35 i K a m u Teebbsleri, % 22 - 24 dn de, yresel Ynetimler yapm bulunmaktadrlar (536). Yalmz burada, iktisad devlet teekkllerinin, zel teekkllerden ayrld nemli noktay belirtmek gerekir. zel kesimin temel amac, kiisel karlarn, olabildiince ykseltme araylar merkezinde toplanmaktadr. Kamu teebbsleri ise, kapitalist yntemlerine karn, ekonomik faaliyetlerinin temel amac, devaml genel menfaate hizmet etmektir. Bu genel bir ilkedir, kimi zaman bu kamusal teebbslerin, ekonomik ve mal amalara dnk tekeller oluturmalar da, sadece azam bir kr elde etmek iin deildir. Fakat, bu tekeller, yine zel teebbscln eksik
(533) rnein Fransa'da, Renault araba yapm sanayi dal, 1945 ylnda (Almanlarla ibirlii
yaplm olduu nedeni ile, patronu sulamt) milliletirmi. Anan, A. G. DELION:

l'Etat et les Entreprises Publiques, Sire, Paris, 1959, sh: 7. (534) Daha geni bilgi iin bknz, H. PUGET:Les Nationalisation en France et l'Etranger, Sirey, Paris, 1958. (535) Bknz, B. CHENOT: Les Entreprises Nationalisees, P . U . F . , Paris, 1967, sh: 112. (536) Bknz, M. PHILIPPE: Le Role de l'Etat Dans le Financement de l'Entreprise, a.g.e., sh: 51.

BER HAMTOULLARI

veya sakncal yanlarn ve mill yararlara hizmet etme ve o dorultuda nemli amalar gerekletiren, bir ara olmaktadr (537). Devletin iktisad faaliyetlere, mdahalelerinin en nemli bir cier arac, yol gsterici pln, olmaktadr, bb) Plnl Kapitalist Ekonomi Mdahaleci Kapitalizmin buraya dek andmz yaplar, bir kamusal kesimin yaratlmas ile, daha karmak bir karma nitelik kazannca, bu deiik ekonomik birimlerin faaliyetleri ve etkileri egdml bir tarzda gtmek, vazgeilmez bir zorunluluk olmaktadr. Sonra itiraf etmek gerekir ki, Sosyalist lkelerin sistemleri icab, uyguladklar ve bir tr Kapitalist sistemin piyasasna, tekabl eden buyurgan plnlarn, iyi sonular vermesi, Bat dnyasn etkileyecek ve onlara, yeni esinler verecektir. Pln ile ilgili anlatmnda Fr. Perrous, sanayilemi bir ekonomide, byk birimlerin sosyal gruplarn oluturduklar ekonomik projeler, gerek kendi aralarnda gerekse kamusal nitelikli ve genel yarara dnk projelerle, sadece fiyat hareketleriyle uyumlaam a z ; mmkn olduu llerde aydnla ye ynetilmeye ihtiya gsterir, demektedir (538). Oysa, daha nce belirttiim gibi piyasann, fiyat gstergeleri (ki, nedret ile gncel maliyetleri, yanstmakta, retici ve tketiciler bu oynak geree gre, bireysel projelerini uyumlatrmaktadrlar, azam kr ile doyuma varma, bu uyumlatrmaktadrlar, azam kr ile doyuma varma, bu uyumun balca motr olmaktadr), konjonktr alt st eden, yeni ekonomik (zellikle derin teknik gelimeler), strktrler ve ekonomik kalknma ihtiyac karsnda, savurganl engelleme gerei karsnda aciz kalmaktadr. te bu aczi, Fransz Plancl zerine ilgin bir eserin sahibi olan, Prof. P. Bauchet 'nin (539), deyimi ile pln, otomatik bir dzenleme arac olan piyasann, bir dzenleyicisi olmaldr (540), biiminde oluan dncesindeki kudret gidermektedir.

(537) Kamu teebbs iin bknz, H. HANSONS: Public Entreprise, Brksel, 1955. (538) Fr. PERROUX: Le I V e Plan Franaise, P . U . F . , Que Sais-Je? Paris, 1962. (539) Bknz, Piere BAUCHET. La Planification Frinaise, 20 ans d'Experience, d. Seuil, 1966 (394 sh.).

ADA KTSAD SSTEMLER

Buraya kadar anlan nedenlere, birde Il.'nci Dnya Savann, ykm ve alkanl ile sendikalarn ve sol partilerin kmlatif etkisi eklenmelidir. Bylece Bat lkelerinde uygulanan yol gsterici uyarc, destekleyici, ibirliki diyebileceimiz Kapitalist Plnlamann, ncs olan Fransa, 1947'de balayan lk Be Yllk (Pln Monnet: Donatm ve modernletirme) pln ve bugne kadar sren (IV. Pln 1 9 7 1 - 1 9 7 5 ) , abalarn en ilgin denemelerin, aydn rneini oluturmaktadr (541). Sonra Batnn dier lkeleri (542), ve Trkiye 1962'den itibaren itibaren, Fransa rneini izleyip, endikatif denilen bir pln, piyasa aygt ile birlikte uygulamaa ve ok iyi sonular almaa baladlar, rnein Fransa'da ulusal retim endeksi, 1946 da, 100 kabul edilirse, I.B.Y. Pln uygulamas sonu saylan 1952 ylnda, 149'a ykselmitir. V e Fr. Perroux 'nun deyimi ile zel nedret oluturan ve piyasa aygtnn, hi bir ekilde geniletemiyecei dar boazlar, bylece alm olmaktadr. Gnmze dein kesintisiz sren fransz plnlamasnn aamalar, hem piyasa-pln, hem de Mdahaleci Kapitalizmin evrimi hakknda ilgin noktalar aydnlatmaktadr. Bir rnek vermekle yetinelim. Fransz plncln dzenleyen, 27 M a r t 1956 kanunun 'nci maddesi, rnein, pln yle tanmlamaktadr (II. pln dnemi: 1954-1957), Pln ekonomiyi yneltmenin bir arac ve yatrmlar programlatran bir erevedir. Yine 1961 Kasm yasas, projesinin, 1. Maddesi I I I Plnn son dnemi: 1958-1961), pln, 1962-1965 ( I V c pln), dnemi yatrmlarnn program ekonomik genileme ve sosyal gelimenin, bir yneltim arac biiminde tanmlamaktadr. Nitekim andmz I V c plnn nitelii, sosyal ve ekonomik kalknma plndr (543). Deerli Fransz iktisats (544), ve plnlamasnn nder yapclarndan ikinci P. Masse, lkesinin uygulad plnn ilkeleri
(540) Bknz. P. PAUCHET: La Rcgulation Par le Plan,R.E.P. -iinde-, Mays, Haziran, 1964, sh: 690 v.s. (541) Bknz, Vl e Plan et Developpement Economique et Sociale, Col. 10-18, Paris, 1971. J. FOURASTlfi J. P. COURTHf;OUX: La Planification conomique en France, P . U . F . , Paris. 1963. (542) Bknz, J. VERGEOT: Les Plans dans le Monde, a.g.e.

3 386 BElR HAMTOULLARI

hakknda unlar saptamaktadr: Fransz plnlamas, zgrle ve zel teebbse balanmay kalknmann ortak ynetilmesi, gdm ile uzlatran, bir orta yol araylarm, belirtmektedir. Sava sonrasnn yokluu ve dirijizmi ortamnda oluan pln, bu gn, kavuulan zgrlk ve giderek gerekletirilen gnen ortamnda, gelierek, srmektedir (545). Fransz plnnn temel amac, ulusun btn ekonomik ve sosyal glerini ve gayretlerini bir btn halinde birletirmektir. Yine nl P. Masse, Fr. Perroux 'nun anlan I V . pln, kitabna yazd nszde, Fransz plnnn evrimci diyebileceimiz (546), bir reformizmin arac olduu iin, mevcut strktrleri alt st etmeyi (diinr burada, kapitalist sistemden baka sisteme geii ngrmemektedir) dnmemektedir, demektedir. Fransz plm, zel kesim iin, temamen yol gsterici, kamu kesimi iin ise buyurgan olunca, P. Masse, buna, aktif plnlama, demektedir. Y o l gsterici denilen kapitalist plnn, doktrinini anlayabilmek iin, sz bir kez daha, Fransz plnclnn deerli mimar P. Masse 'ye brakmak gerekiyor: Pln, piyasasnn yetersiz olduu, ilemedii veya ald, btn hallerde onu ikme etmektedir . .. (547). Piyasa, ile, pln arasndaki ilikiler, bu ksa tanma sinen felsefenin, derinlii ve aydnlnda ok ak bir hale gelmektedir. Bu tanmn z, M . Kapitalist sistemle plnn, katiyyen atmad, tersine, btn ile bu nitelikteki plnn, sistemle, mkemmel bir uyum salad ortaya kmaktadr. Endikatif aktif pln denilebilir ki Kapitalist Sistemin kalbi olan serbest piyasay, ikme etmemektedir. Deyim uygun ise, piyasa aygtnn ilemedii yer, zaman ve alanlarda pln ortaya kmakta bu yokluk, bu eksiklik veya ilemezlii
(543) Anan, Fr. PERPOUX: Le IV e . Plan Franais, a.g.e., sh: 17. (544) Bknz, P. MASS: Dier eserleri arasnda en deerli eseri, Le Choix des Investissements, Dunod, Paris, 1959. 1 (545) P- MASS: Le Plan ou l'Anti-Hasard. a.g.e., sh: 144-145. (546) Ben belirtiyorum. (547) Bknz, P. MASS: Economie Appliquee, Paris, 1952.

ADA KTSAD SSTEMLER

37

kapatmaktadr. Bu nitelii ile yol gsterici pln, piyasalamaktadr. Yalnz, demokratik, M. Kapitalizmin piyasas olmaktadr. rnein, sosyal ynden zorunlu, fakat ekonomik ynden zel kiiler bakmndan kl olmayan operasyonlar gerekletirmek, sz konusu olduu zaman piyasa aygt ilemez, o zaman pln, bu yokluu, ikme eder. Bir dier rnek, tarm veya retimin dier alanlarnda bir retim fazlas veya dengesizlik belirdimi, piyasa yetersiz kalabilir. te o zaman, yine pln, kendini gsterir, reticilere, talep projeksiyonlar ve hacmi hakknda, bilgi vererek veya bu tkankl aarak, dengeyi salar, bu anlamda piyasay, ikme etmi olur. Bundan trdr ki pln, gvensizlii gideren bir ara (548), olmaktadr. Mdahaleci Kapitalizmin uygulad bu yol gsterici pln, piyasamn en gl ibirlikisi, yardmcs ve destekleyicisi olmaktadr. Kapitalist sistemin izdii yolda, nce piyasa yrmektedir, gidebildii yere kadar yoruluncaya, dermansz kalncaya dek gitmekte, fakat, durduu, ileyemedii yerde, ayn ie, Pln devam etmektedir. zelikle 1950'lerden sonra, ekonomik genileme ve gelime nce Batda, sonra btn dnyada yaylmaa balad. Artk uygulanacak ktisad politikalardan, sadece ksa srede kaynaklarn ayrm ve kullanlmas arasnda bir ayarlama deil, fakat ayn zamanda ve zellikle retimin potansiyel ve fiil artn srekli gerekletirmek istemitir. Bu hedef olutuu andan itibaren, piyasann yanna pln, eklenivermektedir. nk, Prof. Ragnar Frisch 'in de belirttii gibi piyasa, toplumun zel tercihlerini rnein, belli bir kalknma hz ve mill gelirin adil dalmm salayamamaktadr. Bylece endikatif pln, piyasa ile ok mutlu izdiva ve eski deyi ile imtiza ederek (uyumlaarak) onu tamamlamaktadr. Strktrel ynden, her ikiside Kapitalist sistemin temel felsefesine gre ilediinden, her hangi bir uyumazlk doamaz. ayet, emredici yani piyasay tamamen ikme edici, sosyalist bir pln, Kapitalist strktrlerde kullandm olsayd ; kukusuz o zaman, uzlamaz bir, uyumazlk ile kar karya kalnrd (sosyalist strktr ile kapitalist strktr, uyumazl).
(548) Bknz, P. MASSfi: Une Approche de l'Idee du Plan, Encyclopedie Franaise Larousse, Cilt: IX.

BER HAMTOULLARI

Bylece pln, ekonomik ve sosyal kalknmann temel hedeflerini gerekletirmek, zel teebbslerin daha doru karar almalarn salayan previziyonlar ve daha verimli ynlere eilmelerini aydnlatacak, yneltme ve deiik iktisad zneler arasndaki egdm, salamann etkin bir arac olmaktadr. Yine piyasa gcnn dna taan bir dier olgu, kamusal yatrmlardr. Bu konuda da, ekonomik kararlar alma Devleti ilgilendiren bir husustur. Fiyatlar ve gelirler alanna, karmak gerekmektedir. Bu durumda plnn rol., ekonomik analiz ile aydn bir hale gelebildikleri lde, Mal, Sosyal ve Ekonomik politikalar, ekonomik gelime ile tutarl uyumlar salayacak tarzda rasyonelletirme gibi g bir ilevi, baarmaa abalamaktadr. Buraya dein uzanan einmeler, M . Kapitalizmin ileyi strktrlerine, en son ara olarak katlan plnn nemi ve niteliini aydnlatmaa alm, bir kamu kesiminin olumas ile birlikte, doan yeni strktrlerin, Kapitalist Sistem ile tutarl olduunu unu saptam olmaktadr.

e) Uluslararas Entegrasyonla (A.E.T.)

Bu kesimi bitirmeden nce, M . Kapitalist lkelerde, meydana gelen bir dier strktrel deimeye ksaca deinmek gerekir. Gnmzdeki geniletilmi hali ile. A.E.T. byk piyasa teorisinin uygulannda, Amerikan Kapitalizmi ile Dou sosyalizmi arasnda ezilmemek iin, Avrupa Kapitalizminin geni boyutlarn salayabilecei yaatc, gelitirici, strktrlerde, entegre olmay amalamaktadr. 25 M a r t 1957'de R o m a ' d a oluan, ortak pazar anlamas, gnmze dek uzanan gelimeleri ile, Avrupa M . Kapitalist lkelerine, i talepleri byterek, i piyasalar genileterek, fazla retimin yaratabilecei sakncalar giderme olana vermektedir. Japon ve Amerikan Kapitalizmin uluslararas alanda oluturduu yarm engeli ve son snrlarna yaklam bulunan kolonyalizmin darlatrd d piyasalar, Avrupa'da yaratlan bu byk piyasa ve entegrasyonla gidermenin bir arac olmaktadr A.E.T. ngiltere, Danimarka, Norve ve rlanda'nn katlmas ile genileyen ve on A v r u p a lkesini ieren [ve u anda spanya ile Yunanistan'n da tam ye olmak istedii] Avrupa Ekonomik Topluluu,

ADA KTSAD SSTEMLER

6'larn ortak pazar yapsnn sosyo-demokratik-ekonomik strkrrn'de duyarl bir tarzda deitirmektedir. Bir dier deiiklik, uluslararas ekonomik gcn yapsnda olumaktadr. Geniletilmi, A . E . T . ' n u n dnya ticaretindeki pay % 25'e kmaktadr. 260 milyon insann, yksek gelir dzeyi ve retken gc ile A.B.D.'i, S.S.C.B. ve japonya'ya kar byk bir entegrasyon oluturmu olmaktadr. zellikle, coraf ve demografik boyutlar da aan ekonomik strktrlerinin, daha da geliebilmeye yeteneinde olan nitelikleriyle Avrupa kt'asnda oluan ve ilerde Trkiye ve Yunanistan'nda tam yelik statsne girmesi ile, (300 milyon kiiyi ierecek) bu entegrasyon, Kapitalist sistemin dayanma ve yaylma gcn, byk llerde bytebilecektir.

NC

KESM
ZELLKLER

ADA KARIICI KAPTALZMN

Liberal Kapitalizmi iten bir deprem gibi sarsan strktrel deime ve gelimeler, dnya ekonomisini gelimesinde kesin bir nitel deime ve olgu Sosyalist Sistemin grnmesi ile, daha da bymektedirler. Bylece oluan ve gelien, Karc dediimiz demokratik Bat Kapitalizminin yeni isel ve dsal strktrlerinde, Liberal Kapitalizmi yrten ilkeler ve aygtlar, gerektii lde ilemez oldular (459). Devletin byyen karmlarnn, ekonomik-sosyal etkilerinde (Kamusal Ekonomik Kesim, Plnlama), iyiletirilmi, dzeltilmi, ocukluk hastalklar giderilmi bir Kapaitalist sistem olmutur. Liberal Kapitalist sisteme oranla, Karc Kapitalizmin sergiledii aama, yeni zellikleri olan, farkl bir aamadr, kukusuz. Fakat, Klsik Liberalizmin ve amzn No-Liberal doktrinin felsefesi ile Mdahaleci Kapitalizmin, gerek erevesel, gerekse ileyi strktrleri, sistem olarak Kapitalizmin, fakat, d a h a gelimi bir kapitalizm biiminin halen yrrlkte bulunduunu gstermektedir. D a h a nce yer yer andm bu deimelerin gerek niteliini daha iyi aydnlatabilmek ve bu alanda kavram-anlam kargaaln, birazda olsa databilmek iin Devlet Karmnn baz aamalarna ve Kapitalist K a r m a Ekonomi tertibiin zelliklerine, deinmek gerekir. I. KARIICI KAPTALZMN AAMALARI Liberal Kapitalizmin, uygulamada yetersiz kalan, iyi ilemeyen taraflarn dzeltmek, ikme etmek ve oluan yeni ekonomik - sosyal strktrlerin yaratt ihtiyalar karlayacak tarzda gelitir(549) Bknz, John STRACHEY: Contemporary Capitalism.

BER HAMTOULLARI

mek; sistemi ykabilecek nitelikteki bunalmlarn domasn nlemek hedefleri ile devletin ok geni boyutlarda iktisad faaliyetlere srekli katlmas, Karc (Mdahaleci) Kapitalizmi dourtmutur. Liberalizmin uygulamada yaralad, yoksullatrd Kapitalizmi, Devlet, iyiletirmek, zenginletirmek ve glendirerek yaatmak amacndadr. Birinci Dnya Sava, Liberal Kapitalizmin fiilen sonunu iln etmi olduu halde; sisteme olan inan, halk ynlar ve sekinler grubunun ounluunda, devam ediyordu. Fakat sadece A . B . D . ' i n de 15 milyona yakn iiyi, isiz brakan, 1920-30, byk ekonomik strktrel bunalm, liberal strktrler ve onlar ileten ilkelerle doal ve otomatik tarzda giderilmeyince, Liberal Kapitalizmin, gven ve sayg oluturan erdemi, uzun bir sre yaatabildii inanc, doan korkun yoksulluk ortamnda yklverdi. O dnemde balayan ve gnmze dein sren dier bir inan, Devlete, ekonomik faaliyetlerin, zel karlarn, liberal dnrlerin ngremedii llerde, byk boyutlar kazanan kr tutkularndan kurtulmas iin arda bulundu... Geni halk ynlarnn ounluunun (bizatihi, kapitalist ve ii gruplar da dahil), bu yeni tutum davran strktrnden oluan arma, hi bir hkmet, kulak tkayamazd. Devlet, ekonominin genel dengesini, dzenlemee ve salamaya almal, strktrler aras uyumun ve tutarlln bozulmamasma dikkat etmeli ve fazladan, her kesin refahn salayacak tarzda iktisad kalknmay gerekletirmek iin, karmal, yapmal ve yaptrmalyd. stelik bu yeni ilevleri zamannda ve sistematik bir tarzda yrtmeliydi. 1. D E V L E T N E K O N O M K K A R I I M C I L I I N I N K K E N L E R Kapitalist iktisad sistemde, devletin ekonomiyi dzenleyen, gden ve koruyan karmlarnn, daha nce andm ve aklam olduum gibi, T i c a r ve Kuralc dediim, Merkantilist dnemde ve zellikle Fransa'da Kolbert, III. Napolyon ve Almanya'da Bismark 'n uygulamalar ile Kapitalist devletilie, ok ilgin rnekler oluturmaktadrlar. Burada, Mdahaleci Kapitalizmin dnemindeki, Devlet karmcl sz konusu olduuna gre, bunun X I X . yzylda kendini gsterdii sylenebilir. Birinci Dnya Savandan sonra balayan, andmz 1929 bunalm ve II. D n y a Savandan sonra daha sis-

ADA KTSAD SSTEMLER

temli ve srekli bir nitelik kazanan Devlet karmcl, 1914 'ten nce ekonomik alanda oluan teknik gelimeler, sosyal alandaki sendikaclk, demokrasi ve strktrler aras derin atmalar [elikiler] ve Sosyalizmin sistem olarak belirmesi ile giderek yaylmaya balad. Liberal Kapitalist sistem iin iki seenek vard. L. Kapitalizmi iyilerecek tedbirler almak veya tamamen sosyalizme dnecek yollar uygulamak. Sistemin btn yaplar, birinci yolu semeye itecek gteydi. Fakat bu ynelme, getirdii yeni unsurlara karn, Kapitalizmin mant erevesini amyordu. Gnmze dek her gn biraz daha artan bu karmlar (en son ekonomik ve sosyal basknn arl altnda bozulan doay kurtarmak ve evresel sorunlarn, insan ve toplum hayatn tekdit eden nedenleri ortadan kaldrmak zorunluluklar, anlmaa deer), geici, dzeltici, aamadan gdmc ekonomiye doru geliecektir. Ksaca, L. Kapitalizmin bunalmlar, devleti, dzeltici ve dzenleyici karmlara, sosyal bunalmlar, devleti, atan karlar, uzlatrc ve dengeleyici karmlar ve nihayet ekonomik gelime gerekleri, devleti, konjonktr ve strktr zerine, istikrar salayc, mal kaynak yaratc, rasyonel kullanmaya ortam kazrlayc karmlara, yneltmektedir. Devlet karmclmn kaynaklar, Devletin fonksiyonlar konusundaki felsefenin geliimi veya deiimi ile paralel bir olu yaratmaktadr. Bu konuda ilk anlay, Kamusal Hizmet alannda, yansmaktadr. Liberalizmin kurucularndan A. Smith ve S. Mill'de bile. Devlet Karmlarna, snrl da olsa kamu hizmetinin nem sras ve zel giriimciliin, yetersiz olduu yerlerde oluan bolua gre. bir yer vermektedirler. Burada sadece Kapitalist sistem erevesi iinde, kalmak sz konusu olduundan, Marx, Engels ve Lenin gibi sosyalist dnrlerin grlerine deinmee gerek yoktur. Fakat, Kapitalist sistemde, asl Devlet karmlar, daha ak bir ifade ile Devletin ekonomik faaliyetleri, sistemin, gelien ve deien strktrleri sonucu, Liberal Kapitalzimin (piyasann) artk doyurucu bir tarzda ilemeyen aygtlar sonucudur. Kamusal Ekonominin olumas ve gelierek srmesi, en byk mdahale kayna oluturmaktadr. Yanndan ancak teet olarak getiimiz bu Devlet karm konusunun kkenleri, Devletin balca, vergi toplama, harcama

BER HAMTOULLARI

ve yatrmlarda bulunma ile toplumsal yarar, gznne alma ilevlerinin oluma ve deimelerinden beslenmektedir. Ksaca Kapitalist sistemde Devleti, ok eitli biimler yanstan karmlarda bulunmaya iten iki nedenlerden biri, Liberalizmin ekonomik yasalarn ikme eden bencil, bireyci tutkularn kr dnde, alt st olan ekonomik hayata, bir eki dzen verme, sosyal ve ekonomik yoksulluun yaratt elikili sorunlar zmek. kincisi, Sosyalist sistemin, teklikeli yarmndan korunmak ve karmak bir yapya kavumu ekonomiyi ykabilecek, bunalmlarn olumasn engellemektir. 2. G D M L K A P T A L S T EKONOM

Gdml ekonomi, kapitalist sistem iinde hi kukusuz, Devlet karmlarn en yaygn ve belirgin bir aamasna verilen bir adtr. Bununla beraber bu nitelii, dengeli ekonomi, denetimli ekonomi, yneltilen ekonomi, organize ekonomi (55)' tarznda adlandrld da olmaktadr. Aslnda, btn bu farkl nitelendirmeler, gerek bir veri olan Devlet karmn belirtmek iindir. Buna karn, L. Baudin gibi, N e o - L i b e r a l dnrler tarafndan gdml ekonomi, ortak bir organizasyon amac ile zel kesimine dahil gruplarn, kendiliinden oluan bir ibirlii anlamnda kullanlmaktadr (551). Kapitalist Gdml ekonomi yerine Bat, kimi z a m a n , zel ve kamu kesiminin (yksek kademedeki yneticiler, memurlar ve i evrelerinin temsilcisilerinin, bir araya gelip, ortak bir politika saptadklar) entegrasyon anlamnda olmak zere Economie Concertee (552), deyiminin kullanld da grlmektedir. (Byk ekonomik sorunlar zerine, dncelerini ortaya koymaa olanak veren sosyo-ekonomik kurullara, organize btn bask gruplarnn katlmasn, salayan ve zellikle Fransa da en iyi rrnei oluan bu biimde, trke karlk olarak, egdml ekonomi, denilebilir).
(550) L. MARLO: Le Sort du Capitalisme, a.g.e., Paris, 1938, sh: 213. (551) Bknz, L. BAUDN: l'Economie Dirigee, l'Orientation Economique et Financiere 24-2-1934 ile l'Economie Dirigee la Lumiere d'Experience Americaine, Paris, L . G . D . J . 1941. sh: 41 v.s. (552) Bknz, F. BLOCK-Laine: A la Recherche d'une ficonomie Concertee, Paris, Les Ed. de l'Epargne, 1959.

ADA KTSAD SSTEMLER

Bu egdml, danmal ve dayanmal diyebileceimiz ekonomiyi, kapitalist baz evrelerin temsilcileri, Kapitalist sistemin elikilerini iyiletirebilen, hatta, anlan bu sistemle komnizm arasnda, mutlu bir sentez tarznda, savunanlar da bulunmaktadr (553). Fakat, zel giriimciliin egemenliinde olan Liberal Kapitalizmden, Devletin nemli karmlarda bulunduu Mdahaleci Kapitalizmi ayran en nemli zellik bu olduu iin gdml Kapitalizm demek, gereklere daha uygun olmaktadr. D a h a nce deinmi olduum gibi gdml ekonomi, L. Kapitalizmin egemen olduu Bat lkelerinde, 1929 byk ekonomik bunalmndan sonra, fiili bir durum olarak, tek kar yol halinde uygulanmtr. Nitekim sz konusu dneme deinen H. Noyelle: gdml ekonomi doktrinin zamann sorunlarna ve gereklerine en iyi karlk verdiini belirtmektedir (554). Konuya deinen bir dier dnr, gdml ekonomi, zamanmzn geliiminin derin eilimine uymakta ve gereklerin fiilen byk bir ksmna, daha imdiden karlk vermektedir (555), diyecektir. Gerekten de, yukarda deindiim gibi, gdml ekonomi, daha doktrin alann damgalamadan, fiil olarak uygulama alannda, varln duyuracak durumda idi. Liberal Kapitalizmin bireycilii yerine, gl entrenmanl bir gdmclk geecek. Baz iktisatlar, bu gdmcln ekonomik yasalara olduunu (556), belirteceklerdir. Dier yandan, Prof. H. Bartoli gibi, insancl ve etkin bir ekonomi anlaynn olumasna katks olan iktisatlar da, sz konusu bu gdmcle deinerken; Devletin kamusal kesimde yer alan teebbslerin, saysal ve nitel ynden oaltlp daha iyi iletebileceini, denetleyebileceini belirtmekte ve bunun sosyalizm anlamna gelmiyeceini, sadece zel kesimle, kamusal kesim yararlarnn, birletirilmesi amacna dnk bir uygulama olduunu belirtmektedir (557).
(553) Bknz, A. CHALANDON: Le Monde, 19. 1. ile 8.6.1950 tarihinde kan makaleleri ve l'Entreprise, 17.9.1960. (554) H. NOYELLE: Revolution Economicje, Paris, Sirey, 1944, sh: 191. (555) M - ALPERT: l'Economie Organisee, N . R . F . , Paris, 1933, sh: 108. (556) Ch. BODIN: Economie Dirigee et Economie Scientifique, Paris, Sirey, 1932, sh: 95. (557) Bknz, H. BARTOL: La Rationalite des Decisions de PolitiqueEconomique et la Crise du Pouvoir Dans la Societe Capitalistes Industrielles Eco. App. -iinde-, No: 1-2, Ocak-Hazian, 1962 sh: 67 v.s.

BER HAMTOULLARI

Devletin ekonomik ve sosyal hayata karmlarn ieren ve ekonomik gdmclk tarznda belirtmee altm bu gelimeler hakknda yaplan ve ancak bir ikisine deinebildiim bu tartmalar, Devlet Karmlarndan itibaren balayan Devletilik, Karma Ekonomi, v.b. aamalarndan geen bu gdmcln, farkl tipleri olduunu, ortaya koymaktadr [dnceme gre]. 3. E K O N O M K G D M C L N TPOLOJS

Devletin ekonomik fonksiyonu, gnmzde bile, meruluk, genilik, etkinlik ve geerlilik bakmlarndan byk tartmalara yol amaktadr. Bu konuda, yaygn polemiklere dein uzanan tartmalara (558), ek olarak bir kavram kargaalnn da olutuu [ve bu almamn, biraz olsun aydnlatmaa abalad], ktisad Sistemleri kuatt, grlmektedir. Bu nedenlerin ilki, daha nce zmlemeye altm gibi ada Kapitalizmin, Liberal Kapitalizme grece, gerek isel ve gerek dsal strktrlerinde, meydana gelen deimelerin ve bunlarn normal ve doal sonularn, yeteri lde gz nne a l m a m a veya yanl eksik deerlendirmeden ileri gelmektedir. Bylesi bir ereve iinde kalanlar, Kapitalist Sistemin, andmz deiik oluum ve deiim aamalarndan getiini, savsaklayarak onu sadece Liberal aamaya oturtmakta ve dier deime veya gelimeleri, nitelii, Kapitalizmden btn ile farkl, ayr bir olgu gibi nitelendirmektedirler. Oysa, deindiim gibi, bir tek tip kapitalizm deil, birden ok Kapitalizm tipleri ve aamalar bulunmaktadr. kinci neden, Devletin ktisad faaliyetlere, karmasnn teorik olarak, Sosyalist Sisteme bal olmasndan ileri gelmektedir. Burada da oklukla unutulduu grlen nokta udur ki, Sosyalist Sistemde, devletin ekonomiyi btn ile ve tek bama gtt ve retim aralarnn tmne yakmmn kamula(558) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz; Prof. Henri NOYELLE: Les Divers Modes d'Economie Dirigee MELANGES, Pour, Prof. H. TRUCHY, Sirey, Paris, 1938, sh: 403-418.

ADA KTSAD SSTEMLER

37

trld, retimin emredici bir pln tarafndan dzenlendii ve zel kr araylarna dayanan Kapitalist bir retim biimine olanak verecek, Batdaki gibi bir zel kesimin bulunmaddr. Sosyalist Devletiliin amac, aralar, ksaca nitelii de, gz ard edilmektedir. Oysa X X . yz yln K. Kapitalizminde uygulanan gdmclk, btn eitlilii iinde, hem Klsik Liberal hem de sosyalist dokrine kar (559), Kapitalist sistemin ekonomik eksikliklerini ve sosyal yetersizliini (560), giderecek, olgunlatrc, dzeltici amalarla, uygulanm ve Neo - Liberal doktrine, yansmtr. ada Kapitalizmde, uygulama alannda, briind deiik biimlere karn; yeniletirilmi, genletirilmi Kapitalizmi, sala kavuturmay ve yaatmay ba ama edinmitir. Devletin bu dorultudaki, btn ekonomik karmaclna bakarak, bu K. Kapitalizme, Devlet Kayitalzmi veya Devletin Tekelci Kapitalizmi, denmesi bundan ileri gelmektedi. Daha ok Marksist evrelerin K. Kapitalizmi sadece, bu noktada younlatrmas da, biraz abartlm grnmektedir. nk, ulusun tm gz nne alnnca, ekonomik kaynaklarn kullanlmas ve gerekletirilen ekonomik gelimenin sonucu oluan mill gelirin paylalmas gibi gstergeler, eitli sosyal gruplar arasnda, ekonomik ve sosyal strktrler arasmda, adalet getirici bir uyumun giderek bymekte olduu grlmektedir ki, Fr. Perroux'nun deyimi ile, kollektif bir olu (561). K. Kapitalizmi, damgalamaktadr. Burada, oluan ve karlk arayan nemli bir soru u olmaktadr. T a n m a gre, btn ile gdml olan iktisad sistem, Sosyalizm olduuna gre, sosyalist nitelikte olmayan bir gdmcln anlam ne olabilir? Ekonomik, sosyal, hukuk strktrleri sosyalizmden daha farkl olan K. Kapitalizmde
(559) Bknz: Henri NO YELLE: Utopie Liberal, Chimere Socialiste, Economie Dirigee, Sirey, 1933; Plans d'Economie Dirigee... R . E . P . -iinde-, Les Divers Modes d'ficonomie Dirigee, a.g. in, ile. G. de LEENER: L'Economie Liberale et l'Economie Dirigee, R . E . P . , 1933. sh: 1-29. (560) Ben belirtiyorum. (561) Fr. PERROUX: l'Entreprise et le Phenomene Collectif au Second X X e Siecle, l'Entreprise et l'Economie du X X e . Siecle, sh: 1, P . U . F . , Paris, 1966.

BER HAMTOULLARI

gayesi, arac ve anlam ne olabilir? ce tanmna bir gz attktan sonra, doktrin ve uygulamadaki geliimine ksaca deinmee alaym. A) Gdml Ekonomiye Giri Gdml ekonominin, Kapitalist sistemde deiik uygulamalara kou olduu grlmektedir. Yukarda, ekonomik gdmcln, Liberal Kapitalizm ve Sosyalizmin bir sentezi olarak deerlendirildiine d e ; deinmitim. Yine, Liberal Kapitalizme grece, tad deime ve gelimeleri belirtmek iin, X X . yzyl Kapitalizmine Mdahaleci Kapitalizm demenin, daha isabetli olduuna inandm da, belirtmitim. O halde, Gdmc Ekonomi yi, tersiyle tanmlamaa alalm. Gdlmeyen ekonomi, klsik, kat, Liberalizm idi. Burada d a h a nce Liberal Kapitalizm dolaysyla deindiklerimi, tekrarlamayacam. Yalnz unu belirtmeli ki, iktisad mal ve kizmetler retilir, deitirilir ve tketilirken, iten veya dtan rgtlenmi, hi bir kuruluun, ngrmesi, ynetmesi ve karmna maruz kalmyorsa; bu ekonomi gdlmyor demektir. Bu koullarda ekonomik istikrar veya dier bir deyile retimin, tketim ile uyumlamas, sadece fiyat mekanizmalarnn otomatik ileyiine gre oluur. Bu sre previzyonsuz, plnsz ve egddmsz, yani bir dierine rakip olan bireyler tarafndan gdlmektedir. Bu koullar altnda denilebilir ki, reticilerin ekonomiyi gtmeleri yerine, onlar arz ve talep arasnda oluan srekli ilikiler tarafndan belirlenen fiyat hareketlerinin, gdm altndadrlar. Bylesi bir rejim, hi kukusuz bireye, azmi bir hareket ve dnce zgrl vermektedir. Giriimcilii zendirmektedir. Herkese, faaliyetlerinin riskinin faydasn yklemektedir. Kr aray, bireyleri kamlar, Yarm, onlar zendirir, yeni teknik yntemler ve bululara doru yneltir; fiyatlar drmek, mal kalitesini ve srmn oaltmak ve bunlar sonucunda kr ve kazan payn ykseltmek azamiletirmek XVTIT. yzyln sonundan itibaren, gerekletirilen ekonomik gelimeler, aa yukar bu modele gre ilemitir. Fakat, daha nce andm strktrel deime ve gelimeler sonucunda, bu ar ekonomik Liberalizm, zgrlk rejimi, yma, anlama, birleme gibi dev irketlerin ve sadece pa-

ADA KTSAD SSTEMLER

rasal kr araylar ile snrlanan tutkularn da etkisinde, klsiklerin anlad bireycilik ve yarm anlay, ekonomik Liberalizmi, yava, yava terketmitir. reticilerin anlama, birleme, yma gibi giriimleri yerine gre retimi ve yerine gre fiyatlar, gtmee, dzeltmee ynelmiti. nk karatellerin yeleri, kendi karlarna uyarlar ve de bunun ilevi olarak gruplarlar. Fakat bu eylemlerle, Liberalizmin ilkelerini kovarlar. Bu olumalarn ve ekonomiye egemen olan tekeller karsmda, anlalan nedenlerle ii kesimi de, haklarn savunmaa ynelir. rgtlenir, harekete geer. Bylece L. Kapitalizmin belli bir geliim aamasndan sonra, Fiyat Mekanizmalarnn doal ileyileri sonucunda dzenlenen ekonomik faaliyetler, kiilerin, gruplamalarn karlarn oaltc karmlarna yerini brakr. Bu andan itibaren, ekonomik faaliyetlere, daha Devletin karmasndan nce, byk teebbsler, kendi aralarnda anlaarak, bireleerek, ekonomiyi gtmee balamlardr. Fiyat hareketlerinin ve yarmn yerine, zgr kartelleme oluunun gdmcl geince, bundan en ok zarar grecekler, kukusuz tketiciler ve gelir dzeyi sabit olan sosyal gruplardr. nk artk mal ve hizmetlerin fiyatlar yarm altnda oluan fiyatlarn ok stne kmtr. Ekonomik ve sosyal strktrler aras oluan bu bozulma, Devleti, tketicileri korumak amac ile, ie karmaya zorlar, te bu andan itibaren yani, ekonomik direksiyona Devletin oturmas ile, devletin ekonomik karmacl balamtr. Yalnz u var ki, Liberal Kapitalizmin deiimi, orada kalmad, kalamad. Emperyalist Savalar, I., II. Dnya Sava ve en korkuncu, 1929 da patlayan ekonomik bunalmlar, bylece devlet', geici bunalm ve koullarn, snrl karmlarndan, daha tutarl ve sistematik mdahalelere doru, yol almaya zorlamtr. Bylece devletin ekonomik faaliyetlere karmas ve giderek ekonomik gdmcln yerlemesi, Liberal Kapitalizmin bozulmas sonucudur. Balangta, kartellerin denetimi ve kamusal hizmet saylan faaliyetleri yrtmekle yetinen bu karma, btn aamalarnda, zel giriimcilik ve kiisel kr araylarn ortadan kaldrmamtr. Bu iki alan ieren zgrlklerin, denilebilirki arlklar trplenmi ve genel yararla greceli olarak daha uyumlu bir hale getirilmitir. Bundan tr, bu ilk ekonomik gdm-

BER HAMTOULLARI

cl, denetimli zgrlk, denetimli kapitalizm, tarznda tanmlamak olanakldr. Devletin ekonomiye karmaya balad andan itibaren, oluan btn yntemler, Liberalizmden bir sapma, bir farkllamay ifade ettiinden, bunlar belirlemek iin Neo - Kapitalizm veya Neo - Liberalizm tarznda, nitelendirilecektir. B) Ekonomik Gdmcln Sentezi ve Tanm Liberalizmin bunalm ve Sosyalizmin yetersizlii [bu iki ormln gerektirdii btn nanslar ile] (562), karsnda, doan boluk gdml ekonomi tarafndan doldurulmak istenecektir. Mdahaleci Kapitalizmin serveni budur. Ekonomik gdmclk bu derin eilimi yanstan bir politikann ad olmaktadr. Ezen, smren arklara kar, kr bir ekonomiye kar, doal dzenin yerine geen, kra dayal eytanca rlm rejimin yerine, daha rasyonel ve daha insanc bir dzen geirmek iin Ekonomik Gdmcle arda bulunulmaktadr (563). Dier yandan sosyal dncelerin etkisinde, insanlarn ezilmesine, yoksullarn daha gller tarafndan smrlmesine engel olacak yollar aratrlacaktr. Ekonomik rasyonellik, sosyal rasyonellie eklenerek, ekonomik gdmclk politikasnn iki temel ilkesi olacaktr. Sarslm bat dnyasna, iki dnya sava arasnda, istikrar ve gvenlik verilmek istenmektedir. Fiyatlarn ve piyasann dengesizlikleri, sosyal dengesizlikler ile, bylece mcadele edilecektir. Sosyal adalete doru gelitirmeler, sosyal sigortalarn yaylmas ile, ekonomik ve sosyal risklere kar durulacaktr. Bu durumlar karsnda Liberalizm, bireycilik ile kar koyacakt, herkese kk kk dnyasn kurtarsn diye verilecek zgrlkle. Oysa, gdml ekonomi, insann kurtarlmasn, toplumsal organizasyonda gerekletirmeye, alacaktr. ktisad politikalar tarznda beliren, bu ekonomik gdmclk, retim, yatrm ve tketim alanlarnda bir pln iinde birleebilecei gibi, plnsz da yrtlebilmektedir (Bat'da, F. Almanya
(562) Bknz, R. MOSSE: l'Union Sovietique au Carrefour, Paris, Ed. du Sagittaire, 1936. P. DEQUEYRAT: La Crise du Parti Socialiste, Action Populaire, Kasm 1946. (563) Bknz, R. FRANCK: l'Economie Rationnelle, Gallimard, 1929.

ADA KTSAD SSTEMLER

ve Fransa, bu iki duruma rnektir), her eyden nce bu geliim, aralar, organizasyonlar sonucu olmaktadr. Anlan plnlar, ksm veya genel olabilir. Fakat, her durumda, yol gsterici pln sz konusudur. Bu deimelerden sonra, gdml ekonomiyi tanmlamak iin sz, Prof. J. Lhomme'a brakalm: Metodlu bir plna gre, ekonomik hayat, bir otoritenin organize etmesi ve iletmesini salayacak, politikadr (564). Burada dnr, otorite deyimi ile Devleti kastetmektedir. Bir dier dnr, gdmclk, retim ve tketim dengesinin, verileri, otoriter bir tarzda hazrlanm bulunan ve uygulanmas zel teebbse empoze edilen bir plnl ekonomik rejimdir (565), diyecektir ki, buradaki gdmclk, M. Kapitalizmin, dnda kalmaktadr. Gdmcln en nl teorisyeni saylan Prof. H. Noyelle'e gre ise, ok farkl derecelerde bir gdmclk bulunmaktadr. Bu eitlilik, kiilerin mesleki gruplarnn veya Devletin, ekonomiye otomatik mekanizmalar dnda kartklar ker durumda ve derecede ayr bir gdmclkten sz edilebilir (566). Bu ve buna benzer formllerde yansyan tanmlarda, grme gre beliren en nemli ve M . Kapitalizm ile de uyuan unsur, L. Kapitalizmin doal ve yardinsel yasalar ile otomatik mekanizmalar yerine insan akl ve yaratclnn rasyonel ve etkin dzenini, ikme etmektir. zgrlk rejiminde, bu rejimin biimi elbetteki, demokratik olmayan siyasal rejimlerden daha farkl olacaktr. Gdml ekonominin M . Kapitalizm iindeki yerini ve anlamn, belirtmek iin, alma alanndan, aydnlatc bir rnek anmakta yarar vardr, hukukunun gelimesi gzlenince balca u aama, Kapitalist sistemin oluum ve deiim aamalaryla uyumlu olarak kendini gstermektedir. Ticar ve Kuralc Kapitalizmin, bastrc i hukuku [Kolbert, ii diktatr loncalar], Liberal Kapitalizmin koruyucu i hukukuna tekabl etmekte ve X I X . yzyln sosyal mevzuat ile belirlenmektedir. X X . yzyln Mdahaleci Kapitalizminde ise, i hukuku ve iinin korunmas sadece, alana zg olan bir haktan ileri gelmemekte; fazladan ekonominin tmnn organize edilmi olmasnn
(564) Bknz, Jean LHOMME: Capitalisme et ficonomie Dirigee Dans la France Contemporaine, Paris, L . G . D . J . , 1962, sh: 37 v.s. (565) H. CULMAN: Les Services Publics Economiques., P . U . F . 1943, sh: 37. (566) H. NO YELLE: Revolution Politique, a.g.e., sh: 48.

BER HAMTOULLARI

(567), sonucu olmaktadr. Bu olu, Devletin ekonomik gdmclk politikalar sayesinde, ekonomik ve sosyal strktrlerin bir dieri ile denkleen, uyuan entegrasyonu aracl ile, gereklemektedir. nsancl eilimler ekonomiyi d a m g a l a m a a balamtr (568). M . Kapitalizmin bir politikas olan, dzeltici, yneltici, destekleyici ve gelitirici gdmclk, Karmdan Davletilie dein, uzanan deiik nitelendirmelere konu olmaktadr. C ) Doktrin ve Uygulamada Ekonomik Gdmclk

a) Doktrinde Ekonomik Gdmclk

Mdahaleci Kapitalizmin doktrinine, daha nce deinmi ve Devlet Mdahalelerine hangi durumlarda yer verildiini belirtmitim. Yine, Kapitalist sistemin uygulad ekonomik gdmcln, Sosyalizminkinden farkl olduunu da belirtmitim. Bu noktay saptadktan sonra, Kapitalist sistem iinde, devlet mdahalelerinin amalar, sistem asndan farkllklar yanstabilir. Sistemi olduu gibi, muhafazaya dnk eilimler, onu reforme ederek gelitirilen eilimler veya daha fazla deitirerek srekli yenileyen ilerici eilimler izlenebilir. aa) Muhafazakr [tutucu] Eilimler

Birinci D n y a Savandan sonra, zellikle i evreleri, devlet karmlarnn Liberal Kapitalizmi koruyucu ynde olumalarn istemilerdi (569). Bakat 1930 'lardan sonra, uyumlu ve organize bir ekonomi ihtiyacnn kendini duyurmas, sistemi, iyiletirerek karmlarnn yaplmasna yol at (570). kinci Dnya Savamdan sonra ise, zellikle Fransa'da, gdml ekonomi, yine patronlarn etkisinde oluacaktr. Meslek kurulularn, korporatif bir tarzda endstriyel retime yn verdikleri grlmektedir. K a r m a bir r e j i m , devleti ekonomi ile korporatif bir ekonomi arasnda olumaktadr. Nihayet ekonomiyi gtmenin devlete, teebbslerin ynetimi ile, patronlara braklmaldr, kapitalist evrelere gre. Nitekim 1945
(567) Daha geni bilgi iin bknz, F. PERROUX: Le Sens du Nouveau Droit du Travail, Paris, Donat-Motchretien, 1943. (568) Bu konuda bknz, P. ALBERT: l'Economie Hmaniste, Desclee de Brouwer, 1945. (569) H. NOYELLE: Les Divers Modes d'Economie Dirigee, ag.e. (570) L. MARLO: Le Sort du Capitalisme, a.g.e.

ADA KTSAD SSTEMLER

ylnda zel teebbsn organ olan Jeunes Patrons da Devletin rolnn, genel bir politika saptamaktan ibaret olduu, buna uygun bir mal rejim uygulanmasnn doru olaca, fakat, sz konusu bu politika erevesindeki ara seimi ve uygulamasnn, yani zel teebbslerin meslek organizasyonu ve ynetiminin, bu kurululara braklmas gerektiini, yazmaktadr (571). bb) lerici Eilimler evrelerinin savunduklar korumay amalamaktayd. bu karm tipi, mevcut dzeni

Buna kar emek kesimi, ii ve sol evrelerin, ilerici eilimleri dorultusunda bir devlet karmcl isteyeceklerdir. Rasyonalizm ve idealizm yanstan bu grler (572), plnl bir karm n grmektedirler (573). Bu noktada sol cephede, plnl gdmcln, iki dnya sava dneminde katettii gelimeler hakknda, Prof. Noyelle 'in ok ilgin bir incelemesi, durumu aydnlatmaktadr (574). Bu plnlar, kollektif hareketin somut aralarm ortaya koymaktadr. V e ii evreleri bu plnlarn, ksmen veya btn ile uygulamasn istemektedirler. Burada temel hedef, ekonomiyi belli amalar dorultusunda gtmektir. Burada en nemli hedeflerden bir dieri de, sosyal adalettir. Doktrinal esinler dorultusunda i evrelerinin gdmclk anlay, konjonktrel olmakta ve Piyasann dengesizlii yerine uyumlu bir denge ikme etmek istendii, grlmektedir. Oysa solun savunduu gdmclk strktrel idi. nk bu evrelerin dnrlerine gre, ekonomik dengesizlik ve kargaaln nedeni, Kapitalist strktrden ileri gelmektedir. Bu strktr dzeltilmeden, mevcut yoksulluk, srecektir. Bundan tr, ekonomiyi, toplumsal dzeni reforme etmek,1 edebilmek iin, gtmek gerekir.
(571) Bu gelimeler iin, bknz: H. CULMAN: La Nouvelle Organisation Professionelle, P . U . F . 1941. H. CULMAN: Les Services Publics conomiques, P . U . F . , 1943. (572) Bknz, R. FRANCK: l'Economie Rationnelle, N . R . F . , 1928. (573) rnek C . G . T . . ' nin (Genel t Konfedarasyonu), pln, (Fransa). (574) Bknz, H. NOYELLE: Plan d'Economie Dirice... R . E . P . , -iinde-, 1934, sh: 1595-1668.

BER HAMTOULLARI

Bylece, sosyal reformlar, strktrel reformlar redikalletike, solun gdml ekonomi politikasnn, unsurlar olmaktadrlar. cc) Reformist Eilim

Bu iki u arasnda, merkezde yer alan ve sosyal katolisizm, denilen akmn, pozitif saylan eilimleri var. Bu grler bilimsel bir tarzda, P, Alpert, B. jouvenel, H. Guitton, H. Noyelle, v.b. lerin eserlerinde yer almaktadr (575). Temel dnceleri, ekonominin, gelimi bulunan olaylara gre yeniden rgtlenmesidir. Liberaller, mevcut eski yaplar korumak, sosyalistler, devrim yapm a k ; ortada yer alan kimi sosyal grler ise, ekonomik yasalara dayanan mantk bir dzeni, otomatik dzen yerine geirmek, istiyorlard. Ksaca, ekonomik - sosyal ve ulusal bir istikrarn doktrinini oluturmaktadr, bu merkezi gdmclk anlay. Bylece bu grler, zel teebbscl Devletin faaliyetleri ile uzlatracaktr. Bu dnrlerin ve bu Sosyal Hristiyan Doktrin taraftarlar, ekonomik faaliyetlerin, sadece bireylere veya sadece Devlete braklmasnn ok tehlikeli olacana inanmaktadrlar. rnein, Jouvenel, Devletin zel giriimcilii, hi bir tarzda ikme etmemesi gerektiini, sadece onun yapmadn, yapmasnn daha iyi olacan belirtmektedir (576). imdiden sylemek gerekir ki modern Karma ekonominin, Kapitalist sistem iindeki anlam da bu deinmelerde, nemli bir aydnlk kazanm olmaktadr. Nitekim aklamalarna devam eden B. Jouvenel, Devletin zel giriimcilie, genel yarar, gerekletirmek amac ile yardmc olmas gerekir. Genel yarara uygun hareket etkileri, btn hallerde, kiiye ve gruplara, devleti bir iktidar vermee deer, demektedir (577). Sonra devlete doru dnen dnr, yakn bir gelecekte, kamusal nitelikli kurumlarn yaylmasn da umut ettiini (578), belirtmektedir. Yalnz dnrn savunduu Kapitalist devletilikte, Devlet kurulularnn sayca oalmas ve brokratik ynlerinin daha arlatrlmas deil et kinliin ve genel yarara hizmetin, oaltlmasn, dilemektedir.
(575) , H e n r i GUTTON: Catholicisme Social, 1945. P. ALPERT: l'Economie Organisee, a.g.e. B. JOUVENEL: l'Economie Dirigee. H. NOYELLE: Utopie Liberale, a.g.e. (576) (577) (578) B. de JOUVENEL: l'Economie Dirigee, Valois, 1938, sh: 192-194 v.s.
B k n z

ADA KTSAD SSTEMLER A . B . D . ' n d e k i gdmcl incelemi bulunan Teilhac, ekonomik karmn rasyonalizasyonunu ve gdml para politikas nermektedir (579). Alpert ise, bu dnce dorultusunda ekonomik ynetimin Devlet tarafndan, teebbslerin ise, zel kiiler tarafndan yneltilmesini nermektedir. Bu yazar da, btn ekonomik hayatn rasyonel bir tarzda organizasyonunun, genel bir plnm, sunmaktadr (580). Ksaca andmz, Sa-Sol ve O r t a grler, ekonomik gdmclk ilkeleri bakmndan nemli farkllklar yanstmaktadrlar. Buna karn belli bal ayr noktada, bu farkl grlerin birletii sylenebilir. 1. Rasyonel kurallara gre ekonomiyi organize etme arzusu; 2. Tekelci ynetim biimi ile Devletilii gidermek ve sosyalizan gdmclk isteyen sol cephe, Milliletirmelerin, ne sosyalizasyon ve ne de Devletilik olmadn iln edip tekrarlamaktadr. 3. Sosyal dzende, Liberal Kapitalizm ile Sosyalizm arasnda bir istikrar rejimi, nitelii grmek (solun gdmclk anlay kapitalist sistemin hukuksal erevesini; sa ise sosyalizmin, toplumsal kavramn ve belli llerde devlet karmn kabul etmektedir) .

b) Uygulamada

Gdmclk ve Bir Aklama

Kapitalist sistemin deiik aamalarnda, ekonomik gdmclk ile belirlediim Devletin iktisad faaliyetlere karmasnn anlam, snrlar ve objektif, bilimsel nitelendirilmesi iinin, ok g bir aba olduunu, itiraf edeyim. Anlan bu glk, biraz da Devlet karmlar konusunda amzda yaplm bulunan ar istismarn (581), sonucu olmaktadr. Kapitalist sistemi sadece ve yalnz liberal aamadan ibaret saymak ile, Devlet Karmlarnn Sosyalist sistemin temelini oluturmu olmas gibi olgular, Kapitalist sistem iinde Devlete, ekonomik grev ykleyen grler, yanl ve eksik yorumlarn, kayna olmaktadr.
(579) E. TELHAC: Les Fondements Nouveaux de l'Economie, Rationalisation et Monnaie Dirigee. Ed. Marcel Riviere, Paris. (580) ALPERT: Economie Organisee, a.g.e., sh: 48, 161, 177. ALPERT: Economie Hmaniste, a.g.e., sh: 124, 60. (581) Bknz, Prof. I. LHOMME: Capitalisme et Economie Dirigee, a.g.e., sh: 34 v.s.

BER HAMTOULLAR

Eer ok yzeyde kalan rtl (mphem) benzeyiler temel olarak alnrsa, d a h a nce deindiim gibi, Kapitalist Sistemin btn aamalarnda, Devletin ekonomik y a a m a kart grlecektir. Yalnz Devletin, ekonomiye bu karmlarnn amac, yaygnl ve nitelii gibi zelliklerine baklrsa, yayaratt sonular gz nne alnrsa, gerei aydnlatmay kolaylatracak ipular bulunabilir. Bu dorultuda tarihilerin, byk lde bilerek yaptklar bir hata, benzer ynleri gz nne alp, farkllklar ihmal etmeleridir. X V I . ve X V I I . yzyl rnein, ekonomik koullar (strktrleri) ile ada Kapitalizmin yapsal farkll, ortam, farklln unutarak veya gz nne alm a d a n , deiik ortamlar, bir dierine trde bir zincirin halkalar gibi eklemektedirler. Strktrel metodun, gerekiliini kapsamayan tarihi yaklam ekonomiye uygulannca, deimelerin, sadece yzeyindeki benzeyiler ile yetinilmekte, derinliklerdeki olumalarn ne yn ve ne de, nitelii yakakalamamaktadr. Bu konudaki kavram ve yorum kargaal ylesine youndur ki, ok farkl doktrinlere ve grlere sahip dnr ve yazarlarn, Gdml ekonominin bu oynak dzeyinde karlatklar, btn paradoksal ynlerine ramen, Kapitalizm ile Sosyalizm arasnda mutlu bir uzlama ve birleme olduu biiminde yorumlanabildii de bir gerektir. Fakat kimi zamanda, yeni bir srpriz tarznda anlan formln, hem Liberaller, hem de Sosyalistler tarafndan reddedildii grlmektedir. Liberaller, onda Sosyalizme gidiin, Sosyalistler ise, Kapitalist sistemi yeniletime ve salamlatrmann bir unsurunu grdklerinden (582), reddetmektedirler. Bu bir dierine yaklama (Convergence) ve bir dierinden ayrlarak uzaklama (divergence), anlatmlarna dayandrlmak istenen ve sistemler aras evrensel kavgay yumuatma ve kabilse ortadan kal drmaya ynelik uzlatrma abalar, strktrel gereklerden beslenmedii iin, baarya ulaamad gibi, bu konuyu saran karanlklara, bir dierini eklemi olmaktadrlar. nk, bylesi bir yn kazanan tartmalar, politik alana kaymakta ve ekonomik aklama glne, kar(582) Bknz, H. NOYELLE: Les Divers Modes d'Economie Dirice a.g.e. inceleme. H. NOYELLE: Utopie Liberale, Chimere Socialiste, Economie Dirigie, a.g.e.

ADA KTSAD SSTEMLER

trc politik bir unsur eklenerek daha g anladr bir nitelie, doru itilmektedir. Bu deinmeden sonra, uygulamada gdmcln en belli bal nedenlerini ksaca akladktan sonra, onun politikas olan Devletilie, deinmee alacam. D a h a nce belirttiimiz bunalmlara are bulmann, lar ile, artk salanamaz fiilen ekonomiye karma gibi, Liberal Kapitalizmin dourduu ekonomik rejimin otomatik aygtolmaa balad dnemlerde, Devlet zorunda kalmaktadr.

Fakat gdml kapitalist ekonominin tarihi, temel olarak Birinci Dnya Savandan sonra balayacak ve ekonomik deime ve gelimenin byk aamalarnn, bir gerei ve ilevi olarak gnmze dek, fakat, bu kez ve kimi zaman adlandrld zere Karma Ekonomi biiminde, gelierek devam edecektir (583). Kapitalist Bat lkelerinde, andmz 1919 tarihinden sonra ekonominin devlet tarafndan gdlmesi, genel bir eylem halinde ve artc biimde yaylmaktadr. Ekonomik strktr ve durumu ve siyasal rejimi ne olursa olsun, btn byk lkeler, gdml ekonomi yoluna girmi oldular (584). Liberalizmin ve endividalizmin nl lkesi savlan ngiltere bile, bu akmn dnda kalamazd. Gdml bir ekonominin aralar ve politikalar, aa yukar Bat lkelerinin tmnde aynyd. Ekonomiyi organize et(583) Bu konudaki gelimeler iin bknz: B. V. DAMALAS: La Crise du Capitalisme et le Probleme de l'Economie Dirigee, Sirey, 1946. L. DESHESNE: Le Capitalisme, La Libre Concurrence et l'Economie Dirigee, Sirey, 1934. eitli YAZARLAR: L'Economie Dirigee, Conferences de l'Ecole Libre des Sciences Politiques. Alcan, 1934. R. GONNARD: Le Dirigisme au XX". Siecle Journal de la Marine Marchande, 29 Mart, 1945, sh: 301 v.s. H. LAUFENBURGER: L'Intervention de l'Etat en Matiere Economique, L . G . D . J . , 1939. E. LAULHERE: Les Categories Fondamentales d'une Economie Ordonne,
Economie et Humanisme, No: 1, sh: 15 v.s.

J. LAURAT: Economie Dirigee et Socialisation, l'Eglantine, Paris-Bruxelles, 1945 B. LAVERGNE: La Crise et Ses Remedes: Que Faut-il Penser de l'Economie Dirigee? Librr de Medicis, Paris, 1939. (584) G. PROU: l'Economie Dirigee, Exp&iences et Plan, R . E . P . , 1934.

BER HAMTOULLARI

mek, disiplin altna almak, deiik ekonomik abalar koordine etmek; gibi amalar gerekletirmek. ngiltere, Amerika, Almanya'da, tarm alannda yine talya, Almanya, A.B.D.'nde endstri alannda, gdml politikalar izlendii grlmektedir (585). Bu ekonomik gdmcln ilk biimi, A . B . D . ' n d e olutu. zlenen politika, fiyatlarn stabilizasyonu ile zel mlkiyete bir istikrar kazandrarak, ekonomik bunalmlarn (1920-1922), yeniden olumasn engellemekti. Btn bu karmlar, para ve banka politikalarn daha rasyonel bir duruma getirmeyi amalyordu. Bu politikay en iyi tanmlayan, Avenol 'dur: Amerikan bankas sisteminin bu politikas, fiyat ticaret ve alma istikrarn srdrmekten oluuktur (586). Bu mal politikalar sonucunda Liberal Okulun bamsz paras yerini, gdml paraya brakm oldu. Gdml ekonominin bir dier biimi, 1929 bunalm patladktan sonra genel bir hareket halinde, yaylacaktr. Amac fazla retimi azaltmaya dnkt. Devlet Karmlarn oaltan bu bunalm, bir dierini izleyen iki aamadan oluacaktr. lk aama tutucu, ikincisi ise, aka sosyal bir nitelik tamaktadr. Bazlarna gre (587), Roosevelt, Van Zeelanad ve L. Blum, rnekleri ile sosyalizan karmlar niteliindedir. lk zamanda, mdahalelerin genellemesi ve sistematik bir hal almas grlmekte, ihtiyac olan reticilere yardm yaplmaktadr. D a h a sonra ise, sosyal yoksulluun kklerine inmek iin yapsal reformlarn yapdmas ngrlmektedir. Bunalmn yaratt bu karmlara, sava dneminin ekonomik gdmcl, eklenecektir (588). nk sava ekonomisi, bizatihi, savaa hazrlanan bir ekonomiye ncelik etmektedir. Artk,
(585) Bat lkelerinin bu uygulamalar hakknda Revue d'Economie Politique (1934 Cilt:
X L V I I I ) , zel bir say tahsil etmekte; G . B A S S A N , talyada gdmc denemeler, L . H. B A E N ve W A R B U R Y , ayr, ayr, A.B.D.'nin, H. V. BECKARATH. ise, Almanya'nn L . C . R O B B I N S , ngiltere'nin, F. M A U R E T T E uluslararas, gdml ekonomi

denemeleri hakknda, ilgin incelemeler sunmakta, G. PIROU, H. NOYELLE'in, incelemeleri ile, andmz derginin bu says, konuya byk katklar tam olmaktadr. (586) (587) AVENOL: La Politiques Monetaire de Divers Pays, anan, A. PIETTRE: Economie Dirice, d'Hier et d'Aujourd'hui, a.g.e., sh: 164-165. (588) P. REUTER: Les Grandes Reformes de l'Economie Franaise, Conferences de 1* Information, 27.2.1945, sh: 10.

ADA KTSAD SSTEMLER ekonomik bunalmn etkisinde retimi azaltmak deil, ekonomiyi ve retimi, ykc silhlar retmeye, dntrmek, sz konusu idi. Bu politika ile tketimi ksmak, igcn, sermayeyi seferber etmek, kr ve kazanlar snrlamak ve keyf fiyatlar saptanyordu. Sava sonras, bar ekonomisine dn politikalar ve karmalar balad. A . B . D . ' n d e bunlar, grnte Liberal (589), ngiltere'de andmz zere t a m istihdam (full employment) dnk sosyalizan, Fransa'da ise, hem zel hem kamusal alanda, yeniden rgtlenme ve gtmeye ynelik politikalar biiminde olutu. Gdmcln en nemli nedeni, btn Bat lkelerinde zel endstrinin gerekletiremedii t a m istihdam, her ne pahasna olursa olsun gerekletirmekti. Bu konuda Devlete, byk grevler dyordu (590). Uygulamadaki gelimelerine zet halinde deindiim bu ekonomik gdmcln temel nedenlerini, iki noktada odaklatrmak mmkndr. Devleti ekonomik gdmcle ynelten bu nedenler, Kapitalist Bat lkelerinin hepsi tarafndan paylalmaktadr. ilk neden ekonomik niteliktedir. Ekonomik bunalmlarn derinleerek ve yaylarak vahimlemesi karsnda, arz ve talep yasasnn ve fiyat mekanizmas otomatik ileyilerinin, duruma are bulabileceine inanlmaktadr, ikinci neden siyasaldr. Anlan Batnn btn lkelerinde, ya demokrasi veya diktatrlk egemen bulunmaktadr. Bu ortamda, iki rejim de, yaayabilmek iin halk ynlarna maddesel doyumlar salamaa zorunludurlar. Bu koullar altnda, hi bir hkmet, dzeltilmesi gereken ekonomik ve sosyal durumlar karsnda, Mdahale etmeye ilgisiz kalamazd. Bu nedenlerle Devlet Karmlar, andm iki temel genel nedenin, ar bir tarzda damgalad sektrlerde oluan zel nedenlerle birleerek, daha koyulaacaktr. Anlan bu ekonomik gdmcln, devletilik denilen politika ile ilgi derecelerini, saptamaa alaym.
(589) Bknz, J. RAVIER: La Retour des Etats-Unis l'Economie de la Paix", E. H., -iinde-, Kasm, Ocak, 1945. R. MOSSE: La Reconversion aux Etats-Unis, Revue Eco, et Soc. -iinde-, 1945(590) A. SIEGFRIED: Intervention aux Etats-Unis d'Apres Guerre, R. P., -iinde-, 1945. sh: 11.

BER HAMTOULLARI

c) Devlet Karm ve Devletilik

Kapitalist sistemde grlen ve basit karmlardan, devletilie dein uzanan bir kamusal gdmcln ereveledii politikalarn veya durumlarn, oklukla neden yanl ve eksik yorum, sonulara yol atklarna, bu kesimin balarnda deinmitim. Bu noktada konuya biraz daha aklk kazandrmak umudu ile Devlet karmcl, karmclk ve Devletilik olgularna ve sistemle ilikilerine gz atmaa alaym. Her eyden nce Kapitalist sistem iinde, devlet karm ile karmclk (devletilik, plnlama, gdml, dzeltimi!, denetimli organize ekonomi) kavramlar, ayr anlamlara gelmektedirler. Kamusal ekonomik gdm veya Devletilik, Kapitalist sistem iindeki gelimeleri, merkantilist oluumundan (kolbertizm) gnmze dein uzanan izgisi, basit devlet karmlarndan farkllaan nitel ynne karn, hemen belirteyim ki, hi bir zaman Kapitalist ve Sosyalist sistem dnda, bamsz nc bir sistem, deildir. Biraz sonra, yeniden deineceim bu noktadaki karklk [yukardaki aklamalara ek olarak], uradan ileri gelmektedir. S . S . C . Birliinde 1921 ylndan itibaren olumaya balayan ve Sava Komnizmi ve Birinci Be Yllk Kalknma Pln arasnda, N.E.P., denilen dnemde biimlenen rejime, Devlet Kapitalizmi, Devletilik, demekteydi. Bylece kamusal nitelikte bir ekonomik kesimin olumas ve Devletin, bu kesim aracl ile ekonomiye yn vermesi ve dier ekonomik faaliyetleri de dzenlemesi, zendirip denetlemesi, Kapitalist sistem iinde Liberalizme bal kalan evrelerde veya Kapitalizmi sadece Liberal aamadan ibaret sanan kimseler iin, artc olmu ve bu Devletilie farkl bir nitelik verilmesine yol amtr. Devletin ekonomiye karm snrl llerde klsik Liberallerin ncs saylan A. Smith'te bile, bulunmaktadr. Bilindii gibi dnr Devlete, toplumu, tecavz ve iddet eylemlerinden (isel ve dsal gvenlik) korumasn, adaleti salamas, vergi toplamas ve zel kiilerin yapmayaca alt - yap yatrmlar ile eitim grevini ve hakkn da devlete, tanyordu. Kapitalist gdmcln en parlak doktrincisi, Prof. H. Noyelle, bu politikann merkantilizmi yeniden canlan-

ADA KTSAD SSTEMLER

drmak olmadn belirtmektedir (591). Anmsataym ki, en parlak ve ak rnei Kolbertin Devletiliinde, izlenen endstriyel politika ve dier karmlar kapitalist niteliine karn, otoriter ve tek yanl idi. Oysa Mdahaleci Kapitalizmin devletilii, sosyal ve demokratik nitelikleri ve ekonomiyi giderek daha rasyonelletirmek (592), gibi doal temel amalar anmsanrsa., Kapitalizmin ticari aamasndaki devletilik ile X X . yzyln devletilii arasnda byk farklar olduu grlecektir (593). Bozulmu bir Liberalizmde uygulanan devlet karmcl, Kapitalizmin ekonomik mekanizmalarn ikme etmekte, onlarn ileyilerini dzenlemekte, dzeltmekte ve zendirmektedir. Bu anlamda, ekonomik devletilik veya gdmcl sosyalizm ile de kartrmamak gerekir. Ekonomiyi daha adil bir gelir dalm salayacak biimde dzenlemek ve retim aygtn en iyi bir organizasyona kavuturmak, sosyalizme gidii deil; Kapitalizmin sosyal ve ekonomik zaaflarn kapatmaya yneliktir, (Hi kuku yok ki, demokratik Kapitalizm iin bu dorudur. Yoksa Hitler Almanyas'nn uygulad devletilik, demokratik olmayan bir Kapitalizmin, politikas olmaktadr ve nitelii farkldr. Faizme gtrmektedir, bu farkllk). Kapitalist Ekonomik gdmcln temel amac ksaca, en iyi ekonomik ve sosyal istikrar, salamaktr. Bu, yce bir politikadr. Hangi organ yapacak bunu? Devlet. O halde Kapitalist Sistemde Devletilik, sosyal ve ekonomik istikrar ile gelimeyi salayan bir politika olmaktadr. Devletin ekonomiye dolayl karmlar ile eskiden devlet, yaptryordu. ada Kapitalizm de ise Devlet, hem yaptrmakta, hem yapmakta, hem de yapanlar denetlemektedir. Bu nitelikteki kamusal gdmcl bir Sosyal olgu olarak izlemi bulunan G. Pirou (594), ile J. Lhomme (595), baz geleneksel ekonomik anlaylar yerine, sosyal anlaylar ikme etmeye y(591) H. NO YELLE: Utopie Liberale, Chimere Sosyaliste, a.g.e., sh: 36. (592) Bu konuda bknz, H. NO YELLE: Revolution Politiques, et Revolution Economique, a.g.e., Sirey, 1944, sh: 101 v.s. (593) Bu konuda bknz., A. PIETTRE: Economie Dirigee d'Hier et d'Aujourd'hui, a.g.e. (594) G. PIROU: Economie Liberale et Economie Dirigee, SEDES, Paris, 1947 c. 2. (595) J- LHOMME: Capitalisme et Economie Dirice, ag.e.

BER HAMTOULLARI neien, egdml ve sistematik tedbirler btn ile, karlatklarn belirtmektedirler. te Devletiliin sistemli, egdml ve eklemek gerekir ki sreklilii, sadece bireysel glerin, mevcut dzenin sosyal uyumunu salayamayan abalarn, oklukla ksmi ve dank basit bir reformlar katalou ile salamaa alan, devlet karmlarndan hem nitelik, hem ara, hemde sreklilik bakmndan ayrlmaktadr. Bu noktada, Kapitalist demokratik devletiliin global politikas, devletin dier zamanlarda uygulad, ksm ve rastlantsal dnemsel, karmlardan ayrlmaktadr. Genellikle bu sonuncular, yrrlkteki sistemin baz ileyilerinin, mevcut ekonomik gruplardan yine bazlarnn taleplerini, doyurmaya yneliktir. Bundan tr, Devletilik gibi, ekonomik ve sosyal, genel dengeler yerine, terazinin bir kefesindeki arl oaltan zel dengesizlikler yaratmaktayd. Grld gibi Mdahaleci Kapitalizmin, etkin bir iktisad politikas olan Devletilik, ideolojik plnda, hem klsik Liberalizme hem de Marksizm ile ztlaan, yeni bir Kapitalist Sosyal r e j i m oluturmaktadr. Gelimi ve demokratik bir Kapitalizmin, bir baars saylabilecek bu yenilik, klsik, kprdamaz anlaylara alm evreleri (ki bunlardan bir ksm Marksist de geinse, yine tutucu ve kaderci bir determinizmin tutsa durumunda grnmektedir), artmaktadr. Bu noktaya ilerde, Marksistlerin, K a r m a Ekonomi hakkndaki grleri nedeni ile yeniden deineceim. Basit karmlardan ayrld iindir ki, Devletilik Politikasnn baz yntemleri, alman tedbirlerin ve hazrlanmas gereken, proje ve plnlarn, bir merkezden hazrlanmas, uyumlatrlmas ve ekonomik / sosyal gelimeyi ve dengeyi salamas gerekmektedir. Devletin, organize etmesi, devletin iletmesi ve devletin, yaptrmas gibi ilevler, ortaya kmaktadr. Bu gerekler, her eyden nce ekonomik niteklikte bir Kamusal kesimin olumasn zorlayacaktr. Millletirme ve kamulatrmalar, bu ihtiyac karlayacaktr (Bat lkelerinde kukusuz, nk iktisaden geri kalm lkelerde, bu kesimi oluturmak da - Trkiye rnei - Devlete dmektedir). Ekonomik ve sosyal hayatn tmn ilgilendirecek politikalar oluturmak, kararlar almak ve uygulamak, Piyasa aygtnn yannda bir Plna gereksinme duyuracaktr. Mlkiyet ve ynetim ayrm salanmaktadr (hukuksal strktrn deitirilmesi ile, X I X . yzyln

ADA KTSAD SSTEMLER

kk teebbslerinde, hem mlkiyet, hem de ynetim, ayn kiiler elinde idi). Mill gelirin dalm da artk, Piyasann otomatik aygtna gre ilememekte, devletin, vergi, cret, transfer v.b. gibi politikalar ile yaplmaktadr. retimin zellikle nemli nitelikte olanlarn da gden bu devletilikte, yatrmlar en byk ara olarak kullanlmaktadr. Belirteyim ki, Liberal ekonomide finansman sonucunda tasarruf, serbest olarak olumakta ve kullanlmaktayd. Sosyalist ekonomide ise, zorlu tasarruf ve emredici nitelikte yatrm, sz konusudur. Mdahaleci Kapitalizmde ise, tasarrufun formasyonu, zgr kalmakta, devleti politikalar, yatrmlar yneltmektedir. Bu noktadaki aralar eitlidir: Genel faiz haddimn saptanmas, deiik kullanmlara gre, faiz fiyatn deitirmek, tanr kymetler emisyonunun denetimi, kredileri besleyen kaynaklarn dalm (burada aktr ki, baz kredilerin kamulatrlmas sz konusudur). Yatrma zendirme tedbirleri v.b. gibi politikalar gdlebilir... Grld gibi, btn bu tedbirleri ieren devleti politikalar, Kapitalist sistemin mant ve strktrleri ile bir uyum iindedir. Bylece Mdahaleci Kapitalizmin Devletiliinde, iki temel politikadan biri, istikrar, dieri ise ekonomik gelimedir. Kalknmay istikrar iinde gerekletirebilmek iin, devletiliin en byk arac belirttiim gibi, etkin bir Kamusal Ekonomi Kesimidir. Ekonomik faaliyetleri canlandrmak, t a m istihdam blgelerinde kalmay salamak, ulusal kalknma hzn ykseltmek, stelik btn bunlar, fiyat ve maliyet enflasyonlarna ar derecede yol amadan ve d demeler dengesini bozma dan yapabilmek iin, yukarda andm Kamusal Kesimin oluturulmas ve etkin iletilmesine bir dier nemli unsurun eklenmesi gerekmektedir. Biri kamusal, dieri zel nitelikte olan ve her ikisi de Kapitalist espri ve strktrlerin ortamnda ve ileyen, bu iki sektr arasnda karlkl anlamaya, uyumaya ve ibirliine dayal ilikilerin kurulmas zorunludur. Bu gerei, Kapitalist Karma Ekonomi tertibi salamaktadr. Burada Kamu ve zel Kesimler aras karlkl ilikilerin, etkin bir biimde egdm, hayat bir nem tamaktadr.

BER HAMTOULLARI Bylece Devlet, Kapitalizmin bir arac haline geldi (596). Saptad ekonomik amalara varmak iin, gl bir kamusal kesime sahip bulunmaktadr. Zorunlu bulduu abalara btn ulusun katk salayabilecek katlmasn isteyebilir. Uzun bir sre iktisatlar, Devleti, Kapitalist giriimler bakmndan az yetenekli gryorlard. ok demokratik bir devletin egemenliinde, mteebbislerin ok gelimi etkin ve dzenleyici giriimlerinde yansyan becerilerin, her eyi zeceine inanyorlard. Bu ortamda, Devlet karmlarnn en fazla zel retimi denetleyen, dzelten ve gelir dalmna biraz adalet getiren snrlarda kalacam sanyorlard.Mevcut ve ykselen sosyal gruplarn basks altnda bulunan ve ok brokratik sandklar Devletin, Kapitalist nitelikte etkin iktisad uyumlu politikalar gdbileceine, inanmyorlard. Oysa ki Dnya Sava aras gelimeler ve 1945'ten sonraki olumalar, yukardaki grleri deitirdi. Devlet Kapitalist strktrler ortamnda da, gdecei etkin iktisad politikalarla baar salayabileceini, ortaya koymu oldu. Devletin iktisad faaliyetlere aktif bir zne olarak katld. Batnn bu Karc Kapitalizmine, memleketimizde yaygn olan deyimi ile, Kapitalist K a r m a Ekonomi, diyeceim (597). Sz, Karma ekonomide. II. KAPTALST LKELERDE K A R M A 1. K A R M A EKONOMYE GR EKONOM

Sadece ve yalnz piyasa aygtlarnn serbest ileyilerine ve bu olularn sonularna dayanan, bir ekonomik dzenin dourduu, nlenmez ekonomik bunalmlar, sosyal adaletsizlik ve tanmaz yoksulluklar, strktrel bozukluklar dorultusunda Bat dnyasn sarnca yeni tutarllklar oluturmay gerektiren demokratik Kapitalist sistemlerdeki derin deimeler, yeni bulular ve tertiplerin domasna yol amtr. Daha nce andm Kapitalist
(596) Bknz, Saint GERMS: l'Etat Capitaliste, Paris, Sirey 1937, sh: 15. Bu kitabnda yazar, dierleri yannda, Trkiye'de uygulandn belirttii DEVLET KAPTALZMNE deinmektedir: sh: 29-34). (597) lerde, Sosyalist sistemin de, karma tertiplere yer ve olanak verebileceine deineceim. Fakat imdiden belirteyim ki, bu her tertip, uydusu olduu sistemin genel yrngesinde kalmakta ve o sistemin, STRKTREL farkllklar dorultusunda bir ayr modeli, versiyonu olarak srmekedir.

ADA KTSAD SSTEMLER

devlet Karmclnn geni erevesine ne ekonomik, ne sosyal dengeleri, ne zel ne de genel yararlar uyumlatramayan Piyasa Mekanizmalar, yeni: Parasal, btesel politikalarla birlikte, ekonomik nitelikte kamu teebbs ve endikatif nitelikte bir plnlama olularn, yerletiriyordu. Devletin, ekonomik alanda zellikle I. Dnya Savandan sonra, zel teebbsleri zendirmesi, dolayl yollardan desteklemesi ve nihayet onlarla ortaklk kurarak, ortak olmas gibi gelimeler, kamu kesiminin ekonomik nitelii erevesinde devleti mteebbis, patron, yapmaktadr. Hakl veya haksz, ada Kapitalizmde oluan bu gelimelere, Karma ekonomi denmektedir (598). Bu yeni ileyiin oyun kurallar, iktisatlar tarafndan, ortaya konmu ve ekonomik alanda devlete, giderek snrlar genileyen bir sorumluluk verilmitir. Buna gre, iktisad faaliyetler, Kapitalizmin, gelimi strktrleri iinde zel teebbsler ile, Devletin dzenleyici karmlar ile oluacak ve geliecektir. Liberal Kapitalizme grece yeni bir gelime olan bu olgu karsnda baz evreler, zel giriimcilik ilkesinin dejenere edilmesinden endie edecek; Sosyalist akmn glenmesi karsnda Kapitalizmi savunma gcn yitiren dier kimseler, bunu bir orta yol gibi gsterecek, dier bilimsel dnyaya mensup kimseler ise, K a r m a Ekonomileri, Kapitalist Sistemin, Liberal aamasnda oluan eksikleri gideren ve ona yeni hayatiyet veren, yeni bir dzenleme, saymaktadrlar. (599). Bana yle geliyorki, Kapitalist Sistemin evrim izgisinde K a r m a Ekonomi tertibi, Kapitalizmin gerekletirdii bir gelime biimi ve bymesinin zorunlu olan bir yan rn, olmaktadr. Larousse 'un verdii tanma gre karma ekonomi, kamusal teebbsler ile zel kiilerin endstriyel teebbsler iinde; ibirlii yapmalar, yani ham maddeleri dntren ve zenginlikler reten teebbslerin, olumasna, katkda bulunmalar olmaktadr. Teebbs, en geni alamnda alan bu tanm, K a r m a Ekonomi alanna byk bir aklk getirmemektedir. K a r m a ekonominin niteliini, daha ok akla kavuturmak iin, hukuk adan durumuna bir gz atmak yararl olabilir.
(598) Daha bu noktada belirtmek gerekir ki, Bat Avrupa'da kullanlan KARMA EKONOM, genel olarak memleketimizde yanstt anlamdan daha farkl bir anlamda kullanlmakta ve oklukla KARMA EKONOML RKET (TEEBBSLER), belirtilmektedir. (599) Bknz, H. KRIER ve J. Le BOURVA: Economie Politique, Paris, Colin, 1968, sh: 82.

BER HAMTULLARI Artk klsik bir nitelik kazanm bulunan bu kavram amzn ekonomik gereklerini ierdii llerde Bat K a m u Hukukunu inceleyen btn eserlere girmi bulunmaktadr. Nitekim Trkiye'de ayn geliim grlmektedir. Ynetim, zel kiilerle 1: irlikte Karma Anonim Ortaklklara sahiptir. K a r m a Ortaklklar genellikle Ticaret Hukukuna tabidirler. Fakat bunlarn bir ksm z kanunlarla kurulmulardr. Bu Kanununlar Ticaret K a nununundan baz konularda ayrlmakta, ynetime zel yetkiler tanmakta ve Kamu Kanunu niteliindedir. z kanunun dnda kalan hususlarda Ticaret Kanununun dzenlenmesi sakl kalmaktadr. Dclaysyle bu gibi z kanunla kurulan karma ortaklklar, karma bir hukuk r e j i m i altnda bulunuyorlar (Merkez Bankas, Emlk Kredi Bankas, Denizcilik Bankas, bu eit karma ortaklklardr) (600). Batda ve zellikle Fransa'da, ulusal, blgesel ve hatta lokal dzeylerde kurulmu bulunan K a r m a Ekonomil irketler, genellikle, Karma Ekonominin ekirdei, z gibi, saylmaktadrlar (601). Bu olu genellikle, zel Sektr ile K a m u Sektr arasnda ulusal bir evlenme, kabul edilmekte ve karma ekonomili irketler, evresini amaktadr. Hukuk adan soruna bakldnda, gayet genel bir biimde denilebilir ki, u veya bu biimde zel hukuk ile, kamu hukuku, gerek usul ve gerekse kurulular seviyesinde bir araya gelip, yeni olumalara olanak verdii yerde, bir K a r m a Ekonomi, bulunmaktadr. Organizasyon bakmndan da Karma Ekonomi, kamusal ve zel yarar uzlatran bir forml olduundan, yine biraz belirsiz, rtk kalmaktadr. Bu genej deinmeler, Karma Ekonomide iki farkl anlay bulunduunu yanstmaktadr. En geleneksel olar ilki, ayn zamanda en dar olandr. Ayn teebbs iinde, kamusal kesim ile zel giriimin, yararlarn birletiren ortaklktr. Bunun aklk getiren
(600) Daha fazla bilgi iin bknz, Prof. Dr. Tahsin Bekir BALTA: dare Hukukuna Giri, Sevin Matbaas, Ankara, 1970, sh: 71 v.s. Bat Avrupa iin, bu konuda ilgin bir eser iin, bknz: Ripert ROBLOT: Traite Elementaire de Droit Commercial, L . E . D . . Paris Cilt: I. 1968, Cilt: II, 1970. (601) Bknz, Philippe MARCHAT: l'Economie Mixte, P . U . F . , Que-Sais-Je?, Paris, 1971, sh: 6 v.s.

ADA KTSAD SSTEMLER

oluumu yledir: Bir teebbste, hisselere blnm bulunan sorumlu sermayenin (irketin hisse sermayesi), bir ksmn zel kiiler, dier ksmn ise kamu kesiminde yer alan Ynetimin (ehir, yresel ynetim, devlet v.b.), salamaktadr. Bu teebbsn veya irketin ynetimi, sermaye sahibi zel kiilerle ilgili kamusal rgtn mmessillerinin oluturduu kurul tarafndan gdlmektedir. te bu iki koul, ayn anda gerekleince, K a r m a Ekonomili irket domaktadr (602). K a r m a Ekonominin ilk anlay ve ilk aamas, bence de, budur. kinci anlayta oluan aama ise, daha genilemekte ve ilk anlay amaktadr. ada Mdahaleci Kapitalizmde yaygnlk kazanm bulunan Devlet Karmlar paralelinde, eitli Karma Ekonomi biimleri, oluabilmektedir. Devletin ekonomik ilevleri, Liberal Kapitalizmden uzaklap, farkllat llerde ve zel sektr ile kamusal kesim arasnda, ekonomik faaliyetleri gtmek veya oluturmak ve paylamak ynnde bir ibirlii, bir balam (illiyet) veya bir yama (Concertation), olduu ve grld her yerde, Karma Ekonomi oluuyor, demektir. 2. K A R M A E K O N O M N N L K A A M A S I ( K A R M A ML RKETLER). EKONO-

D a h a Birinci Dnya Savandan sonra Bat lkeleri, donatmlarn ve ekonomilerini yeniden kurmak veya gelitirmenin, gerekli kld byk gayretler karsnda, Ekonomik Organizasyonun yeni bir forml, yeni bir cazibe merkezi oluyordu. Sz konusu olan bu etkin bulu Kamu iktidarn, byk sanayi ve ticar teebbslerin, gdlmesine katlmasn amalayan K a r m a Ekonomi, idi (603). K a r m a Ekonominin yaniden douu balkl makalesinde, aklamasna devam eden J. Desbois, Devlet kamu kurulular, yresel ynetimler, her hangi bir ahs ve zel hukuk alanna giren gruplar gibi, bir hissedar haline, gelmi olacaklardr. Bylece, orta haline gelecekleri irketin hem krna hemde ynetiminin sorumluluuna katlm olacaklardr (604).

(602) Bknz, G. PLATON: l'Etat Actionnaire et Administration de Soci^tfe, Marsilya, 1925, sh: 13. (603) (604) Bknz, Jean DESBOS: La Renaissance de lEconomie Mixte, Banque, Ekim 1937, sh: 407 v.s.

BER HAMTOULLARI Bu forml araclnda irketlerin ynetim kurullar, sadece sermayenin temsilcisi olmayacaklar, fakat ayn zamanda kamusal nitelikli kurulularn genel yararn, irketlerinkilerle uyumlu bir hale getirmi olacaklardr. Yine bu sayede, Bat Kapitalizmi anlay iinde, tek veya en etkin ve verimli kaynak saylan zel giriimcilik ile zgrlklerin ktye kullanlmasn engelleyebilecek tek g olan kamusal otorite arasnda karlkl olarak, bir dierini tamamlamak ve dzenlemek olana salanm olmaktadr. Bu anlay iinde 1919 (16 Ekim) den, itibaren Fransa'da enerji ve deniz ulam gibi dallarda, zel sektrle, kamu kesimi arasnda karma nitelikli irketler olumaktadr (605). Bu noktada unu belirtmek gerekir ki, Kapitalist sistemde X X . yzyldan itibaren kendini gsteren ve Kapitalist Devletilie (gdmcle) dein uzanan, Devlet karmcl ile K a r m a Ekonomi kavram arasnda, byk bir nitelik fark bulunmamaktadr. Ayn gerein farkl biimlerde, ifade edilmi olmasndan baka bir ey deildir. Nitekim devletin bir sanayi teebbsn yrtmesi veya genel olarak, Kamusal sermayenin, zel teebbslere katlmasna da Devlet Kapitalizmi denildii grlmektedir (606). Kapitalizmin bunalm adl eserinde C. J. Gignoux: Fransa'da K a r m a Ekonomili irketlerin olumasnn, ekonomik devletilie ncelik ettii belirttikten sonra, bu kurulularn, zel teebbs tarafndan yaplamayacak, ulusal yararl faaliyetlerin yaplmas veya genel yarar amac ile baz retim tiplerinin denetlenmesi, gibi nedenlere dayandn, anlatmaktadr (607). Devletin ortak olmasnn, genellikle geici nedenlerle olutuunu aklayan (iflsa urayan banka ve g durumda bulunan
(605) Devlet, Kapitalizmi veya itirakleri, hakknda bknz: P. O. LAPIE: l'Etat Actionnaire, Librr. Daloz. Paris. G. D E C O U L O U X : La Socitke d'Economie Mixte en France et en talie, Paris, L . G . D . J . 1963. DELEMER: Bilan de l'Etatisme, Paris, Payot, 1922. HUSSON: Les Services Industriels de l'Etat et Leurs Methodes Financiferes, Th. Paris, 1916. (606) Bknz, J. DERTHOUD: Les M&hodes et l'Esprit du Capitalisme d' Etat en France, R . E . . , -iinde-, 1939, sh: 207 v.s. R. CARNOT: l'Etatisme Indistriel, Payot, Paris, 1920. (607) Bknz, C. J. GIGNOUX: La Crise du Capitalisme, au XX, Siecle, Paris, a.g.e., sh: 169-170.

ADA KTSAD SSTEMLER

irketlerin hisse senetlerini satn almak-rnek Reich Almanyas, (1931), nl Laufenburger, (608) (Karma Ekonominin tersine, kamu iktidarnn, sz konusu olan irketlerin mlkiyetine ve ynetimine ynetsel ve fonksiyonel bir katln belirtmektedir). K a r m a Ekonomiye giri niteliinde olan bu aklamalarnn burasnda belirteyim ki, bu nitelikteki bir K a r m a Ekonomi, ok uzun bir zamandan beri Japonya'da yrrlkte idi. Kapitalizmin balangtan beri, (daha nce andm gibi) mimr olan Japon Devleti, Batnn endstrilemi lkelerinin kalknma seviyelerine ulamak iin (gnmzde ise gemek iin); K a m u iktidarn, zel teebbsn dinamizmi ile birletirerek, kalknma hzm ykseltmektedir. Bilindii gibi M e i j i dneminden beri, sanayi, ulusal yararlar dorultusunda, Devlet ile Satsouma, Tschohou ve daha sonra Mitstui ve Mitsubishi, gibi B u r j u v a ailelerin ibirlii altnda gdlmtr. Devlet ile zel sektr arasnda, bu karma ekonomi ibirlii, Japonya'da ok tutarl bir biimde iletilmitir (609). A v r u p a ' d a ise, ne zaman ki Devlet, mevcut veya oluacak bir irketin ynetim ve gdmnde nemli bir rol oynyacak biimde hissedar (ortak) olmusa, K a r m a Ekonomili, bir teebbs karsndayz, demektir. Bu ksa deinmeler, karma ekonominin ilk kez, Devlet ile z e l teebbsler arasnda, kurulan ortak teebbslerin aracl ile baz genel yararlar gerekletirmee ynelmeyi yanstmaktadr. Bu durumda ne zel kiiler tarafndan ticar nitelikte, ne de, devlet veya baka bir kamu kuruluu tarafndan ynetsel faaliyet oluturmak, sz konusu olmadndan, karma ekonomi alanna girilmi olmaktadr (610). Karma Ekonomi kitabnn yazarlar olan, A. Chazel ve H. Poyet'in yukarda andmz dncelerine gre, bu K a r m a Ekonomili irketler, iki aamada olu(608) H. LAUFENBURGER: l'Intervention de l'Etat e Matiere Economique, a.g.e., Paris, L . G . D . J . , 1960, sh: 271 v.s. (609) Bknz, A. T O U Z E T : Le Probleme Colonial et la Paix du Monde, Paris, 1938. (610) Karma Ekonominin, Karma Ekonomili irketler, anlamnda alnd ve bu ynde ilendii ve andmz bu eser iin bknz: A. CHAZEL ve H. POYET: l'Economie MIXTE, P . U . F . , Que-Sais-Je? Paris, 1963, (128 sh).

BER HAMTOULLARI

maktadr. Yresel Ynetimin lokal seviyelerinde oluan ilk aamada, lokal dzeylerde ekonomik hayatn, toplumsal yarar dorultusunda alt yap ihtiyacm, karlamaa, ynelmektedir. Burada kamusal organlar ile, zel nitelikli irketler arasnda bir ibirlii gerekletirilmi, olmaktadr. Burada, zel teebbsn kapasitesinden, toplumsal yararlar salamak yolunda yararlanlmaktadr. kinci aamada ise ulusal plnda, zel kesim ile kamusal kesim arasnda, sanayi veya ticar nitelikte, karma ekonomili kurulularn oluturulmasdr. Burada gdlen ama, ekonomik veya politik olmaktadr. Bu noktada devletin katlmas, dorudan ve dolayl olabilecei gibi Devlet, paylarn ouna veya azna da sahip olabilir (611). Kapitalizm zerine yeni yarglar, adl incelemesinde, Prof. G . Pirou: yarm y .y .'dan beri, Bat Avrupa toplumlarnn ekonomik rejiminin, derinden deitiini belirtmektedir. Yalnz bu deimelere karn Kapitalizmin ana izgileri ile, Kapitalist kaldn ileri srmektedir. Hi kukusuz, Liberal Kapitalizmin, Neo-Klsik iktisadn byk teorisyenleri tarafndan parlak bir tarzda belirtilen mekanizmalar, artk ksmen ilemez bir hale geldi demektedir (612). Mdahaleci Kapitalizmde, ite yukarda belirtilen Liberal Kapitalizmin ilemeyen otomatik mekanizmalarn, ikme etmek sz konusudur. Temel nokta budur. Kapitalizm, sistem olarak ikme edilmiyir. Liberal Kapitalizmin, hi veya iyi ilemeyen taraflar, Devlet Karmlar ile pekitiriliyor veya ikme ediliyor. (Ara deiimi, amalarla uyumlaabiliyor). te bu ikme biimlerinden biri olan K a r m a Ekonominin bu ilk aamas, olduka sadedir. Belirttiim gibi, bir kamusal organ, teebbs v.b. ekonomik bir giriime ihtiya duyar. Bylece, sz konusu hizmeti grebilecek teebbse ya ortak olur veya bu amala, kamusal nitelikli bir organ ve zel nitelikli kiiler, gruplar arasnda oluan yeni karma Ekonomili irketin ynetimi, kr ve zarar ortaklk halinde birlikte yrtlr ve paylatrlr. Bu tip gelimenin Fransa'da I. D n y a Savandan sonra olutuunu belirttim. Bylece, hem yresel hem de ulusal dzeyde ve
(611) A. CHAZEL ve PAYOT: a.g.e. (612) G. PROU: Jugement Nouveaux Sur le Capitalisme, R . E . P . -iinde-, 1938, sh: 1097 v.s.

ADA KTSAD SSTEMLER

ekonominin belli bal faaliyet dallarnda, karma ekonomili irketler olumaa balar. Ulatrma alannda, Air - France (16 O c a k 1919 yasas ile), Campagnie General Transatlantique (11 T e m m u z 1932 yasas ile), S.N.C.F. ( 3 1 . 8 . 1 9 3 7 ) , v.b. K a r m a Ekonomili irketlere Devletin katlma pay, genel yararn iin iine giri derecesine gre, azalp oalmaktadr. Bu teebbsler, dier zel teebbsler gibi almakta, ilemektedir. Devletin belli miktarlarda pay senetlerine sahip olmas, ona sz konusu irkette olup bitenleri izleme olanan vermektedir. Bu olanak devlete duruma gre, bu faaliyet alann gtme frsatn ve zamannda harekete geebilmenin avantajlarn da kazandrmaktadr (613). Devletin, zel teebbslere mal katlmalarla, gtt ibirlii biimi, K a r m a Ekonominin ilk aamas olarak, Birinci D n y a Savandan sonra, Bat'da daha yaygn bir hale gelmekle beraber, eski bir olgu olduunu da belirtmi olaym. Bu kitabn, deiik yerlerinde anm olduum gibi, rnein Merkantilist dnem Portekiz'inde, devletin yabanc irketlerle giritii anlamalar ve az yukarda, Japonya'nn andm endstrilemesi srasnda da, bu yoldan yararlanlm olduu, grlmektedir. Nitekim, X V I I ve X V I I I . Yzylda, Almanya'nn kk devletlerinde, askelerin ticaretle ilgilenmeleri, prensleri, otomatik bir tarzda ticaret ve bankalarla ilgilenmee ve daha sonra, ihracat-ihalat, kara ve su yollar iletmesine katlmaya yneltmitir (614). I. D n y a Sava sonrasnda, Fransa'da olduu gibi (615), Almanya'da da, (616), K a r m a Ekonomili irketlerin, yaylmasn hzlandrmtr. Bir ok lkede de gerek sermayeleri, gerekse faaliyet alanlarnn eitlilii bakmndan yaylmaktadrlar. rnein Belika'da da demiryolu ve hava ulatrmas (A.E.B.A.N.A.), kredi kurumlar ve inaat yapm alannda da, Karma Ekonomili irketlerin, yayld grlmektedir (617).
(613) Daha geni bilgi iin, bknz. B. CHENOT: Organisation Economique de I'Etat, Paris, Dalloz, 1951 ve zellikle sh: 288-296. (614) Bknz: Annales des Finances Publiques, No: 4, 1939. (615) Bknz: Etudes Sur les Participation Financieres de I'Etat (Societs d'Economie Mixte), J . O . R . F . , 19 Mart. 1959, sh: 375 v.s. (616) Bknz, R. KAEFFLIN: Le Systeme dit d'Economie Mixte dans Les Entreprises Publiques en Allemagne, 1920, ile, KRETSCHNER: Le Reich Comme Entrepreneur Priv<5, 1928., Anan; M. SURGIGUET: Les Societes d'Economie Mixte Dans les Pays en Voie de Developpement, Paris, L . G . D . J . , 1968, sh: 16. (617) Bknz, BUTTENBAGH: Theorie Generale des Modes de Gestion en Belgique Pichon, 1952.

BER HAMTOULLARI Yine, talya'da (618), spanya ve svire'de (619), Arjantinde (620), endstriyel alanlarda, K a r m a nitelikli teebbslerin oluup, yayld, bir olgudur. Bu K a r m a Ekonomili irketler, II. D n y a Savandan sonra da, yaylmalarna devam ettiler. rnein: Fransa'da, ulusal ekonominin ulatrma, haberleme, enerji, mekanik sanayii, enformasyon, blgesel kalknmada: naat, yeniletirme, kolektif donatm gibi kesimlerinde, K a r m a Ekonomili irketlerin, byk lde yayld grlmektedir. Fransa, ayrca ayn rejimi, deniz ar lkelerde egemen olduu kesimlere de, bu yntemi uygulamaktadr (bir fikir vermek iin, bu tipteki irketlerin 280 civarnda olduunu belirtelim (621). Ksaca deinmee altm devletin, zel teebbslere katlmalar veya bu ibirlii, devletin ekonomiye ulusal kalknmay hzlandrmak, istihdam ve verimi oaltmak, yaam dzeyini ykseltmek ve zel giriimin, mal kaynak yetersizliinde snrlanan yapc faaliyetlerini desteklemek gibi nedenlere dayanmaktadr. K a pitalist Devlet karmlar erevesinde kalan bu faaliyetler, K a p i talist karma ekonominin ilk ve en klsik aamasn oluturmaktadr. Yukarda, andklarm dnda devlete baz nemli zel teebbsleri, yalnz dtan deil iten de denetleme olana vermektedir, bu karma teebbslerin o l u u . . . Burada da devletin amac, kr salamaktan ok, genel yararlar egemen klmaktr. Devletin bylesi teebbslere ortak olmas ve var oluu, her eyden nce bir gvence olmaktadr. Fazladan karar verme srecinde daha ihtiyatl olmay salayabilmektedir. Yalnz burada nemli dikkat edilmesi gereken konu, mal kaynak, katk ve destek salayan devletin, kararlar kamulatrmas ve krlar da, zelletirmesidir. z e l kesim ve devlet katklarna gre, doacak sonular, paylamaldrlar [uzlatrlmas g bir eliki, kukusuz].
(618) Ayrntl aydnlatc bilgi iin, bknz: Cl. D U C O U L O U X : Les Soci<5t<s d'Economie Mixte en France et en talie, Paris, 1963. (619) Bknz, R. RACINE: l'Actionnanat Public, Thise, Cenevre, 1947. (620) Bknz, H. CAMARA: Sociedates de Economica Mixta, Buenos Aires, 1954; Anan, M. SURBIGUET a.g.e., sh 17. (621) Bknz, F. VVIDEMAN: Les Soci<t& d'Economie Mixte et la Ddmocratie Sociale, E. P., No: i2, Kasm 1963.

ADA KTSAD SSTEMLER

Grld gibi zellikle Mdahaleci Kapitalist Sistemde, devlet ekonomik faaliyetlere, zel sektrn yannda, bazan onunla ibirlii, bazan onu zendirerek ve kimi zamanda, sadece bu yaptran niteliine, yapan nitelii, eklenerek ekonomiye, karma bir nitelik kazandrmaktadr. D a h a nce Devletin, ekonomik faaliyetlere, bizatihi zel bir mteebbis gibi katldn ve bu amala ekonomik nitelikte bir K a m u kesimi oluturduunu belirtmitim. Kapitalist Karma Ekonominin ikinci aamasn oluturan bu Kamusal Kesimin oluumu, daha nce de belirttiim gibi zellikle, I I ci Dnya Savandan sonra, yaylmaa balad grlmektedir. Piyasa aygtna temel ilke olarak dayal bulunan Kapitalist bir ekonomi de, kamusal bir ekonomik kesim olumaktadr. 3. P Y A S A E K O N O M S N D E K A M U S A L T E E B B S ( K A R M A E K O N O M N N t K l N C l AAMASI) Devletin ekonomik hayata karmnn temelinde, genel yarar ve kamusal hizmet nedenleri yatmaktadr. oklukla

Bundan 132 yl nce (1841) A l m a n iktisats, nl F. List, Devlet karmlar, yakn kr araylar, tesinde, daha byk amalarn dorultusunda olumal ve byle bir ilev yklenmelidir, diyor ve ekliyordu: Ulusal Ekonominin gc oaltlmaldr (Systeme National d'Economie Politique). D a h a nceki aklamalarnda, IlI'nc Napolyon ve Bismark'n da, K a r m a Ekonomi tipine girebilecek uygulamalarda bulunduklarm belirtmitim. Fakat Karma Ekonomi tipinin, F. Perroux 'nun belirttii gibi gelimesi, Modern Kapitalizmin temel niteliklerinden biridir. Daha 1934 y.'da Panunzio, bu konuya ayrd eserinde (622), bu ekonominin gerekleme tarzn incelemektedir. Belirttiine gre, bu unsurlar ksaca unlardr: Ulusal bir ekonominin btn incelendii zaman, eer trde olmayan kesimlerden meydana geliyorsa, rnein bir ksm zel, bir kamusal veya bir ksm kapitalist dier ksm, prekapitalist veya kapitalizm d
(632) Bknz, PANUNZO: l'Economia Mista, 1934, (anan, Fr. PERROUX).

BER HAMTOULLARI ise, o zaman buna K a r m a Ekonomi denilebilir. Bu anlamda, kamusal kesimin devlet karmlar dorultusunda yaydmas sonucunda ulusal ekonomiler giderek karma bir nitelik kazanmaktadrlar, denilebilir. Panunzio'ya gre, baz retim birimleri veya organizasyonlar sinesinde, eer zel kiiler ile devlet arasnda (veya herhangi bir idare arasnda) birlikte bir ii gtmek eylemi oluuyorsa, buna da karma ekonomi denilebileceini belirtmektedir. Yine yazar, ticar ve sanay niteliinde Karma Ekonomili irketlerin kurulabileceini, burada devletle, zel kiiler arasndaki bu ortakln, geici veya srekli olabileceini, devletin, sz konusu paylardan duruma gre, ounluk veya belli bir miktar olabileceini ve gerektii takdirde, Devletin, millletirmelerle, ulusal teebbs oluturabileceini de belirtmektedir. Yine Fr. Perroux, K a r m a Ekonomili irketlerin, modern devletin ve Modern Kapitalizmin, geometrik atma alanlarndan birini oluturduunu ve taraflardan hi birinin, dierini yutmayacann belirtisi ve garantisi olduunu; zel karla, kamusal yararn sk ibirliini yansttn, sylemektedir. Yine yazara gre K a r m a Ekonomi bir gei r e j i m i deildir (623). Bu ksa deinmenin gsterdii gibi, ulusa olabildiince geni ve salam bir endstrilemenin temellerini oluturmay, kendi grevi olduunu kabul eden modern Devlet, yalnz zel kesimle yapt ortaklklarn yetmediini grd. Artk kendisi, bizatihi mteebbis (patron) oldu. Teebbssz patron olunmayacana gre, millletirmeler kanal ile, bir K a m u Kesimi olutu. O r a d a n ise, plnlama zorunluluu dodu. Millletirmeler, kamusal kesim, karma ekonomi ve Kapitalist Plnlama, arasndaki geliim ve oluum erisi dorusal deilse de, inili ve kl ynlerine karn, yeni strktrel tutarllklarn, doal bir sonucu olan yeni teknik ve politikalar olmaktadrlar. Devletin, zel teebbslerle, K a r m a irketler kurmakla balayan ibirlii ve ortakl, iktisad devlet teebbslerinin oluturulmas ile, ulusal ekonominin boyutlar lsnde yaylacak ve genileyecektir. Kalknm Bat lkelerinde ekonomik kamu kesiminin olumasnn en klsik arac Millletirme veya
(623) Bknz, Fr. PERROUX: Cours d'Economie Politique, a.g.e., sh: 139, Cours de Droit.

ADA KTSAD SSTEMLER Kamulatrmalardr (624). Cumhuriyet Trkiyesinin balang dnemlerinde olduu gibi, zel kesimin, millletirmelere olanak verecek llerde gelimemi olduu ktisaden Geliememi lkelerde ise, bu Kamusal teebbsler (Smerbank, Etibank, rnekleri gibi), Devlet tarafndan kurulur. O halde, Millletirme sorununa bir g z atmakta yarar var. A) Millletirmeler Yeryznn gelimi Kapitalist ekonomi sistemine giren blgelerini izleyenler, Devlet Karmclnn yaygnl karsnda, akna dnebilmektedirler. Bizatihi ada Kapitalist Bat lkelerinde, Kapitalist temelli teebbs, en geni anlam ile, zel kamusal tr ile, karma ekonomi iindeki ileyii ve karlkl ilikileri ile, byk bir aktalitenin konusu olmakta devam etmektedir. tki byk dnya sava arasnda Devlet, dzeltici, dolayl yollarla yneltici ve yeni bir sosyal dzen yaratc karmalara varmadan, mevcut toplumun eksikliklerini gideren palliyatif nitelikteki tedbirlerle snrl eylemler ve politikalar ile yetiniyorlard. Fakat II. Dnya Savandan sonra Devlet, ekonomik hayatn en byk znesi (ajan) haline geldi. D a h a nce anm olduum gibi savalar, hem ekonomik, hem de kamu kesiminde (kurumsal strktr) ve yneticilerde; yeni davran - tutum, strktr olutururlar. Bunun nemini kavrayabilmek iin, Liberal 'Kapitalist ekonominin savaa dnk olmad yapdarnda, uluslararas atmamn etkileriyle daha dezorganize olmaya doru itilecektir. Savan ve ona bal ekonominin ise, organize olma zorunluluu ve otoriter olma gerei aktr. Bylesi bir ortamn, dier ekonomik ve sosyal gelimelere eklenen etkileri sonucunda Devlet, bugn ekonomik faali(624) Belirtmek gerekir ki, Milliletirme ile KAMULATIRMA, Devletletirme kavramlar, ortak bir amata birleebilecek anlamlarna ramen, aralarnda az bir fark da, bulunmaktadr. Ksaca Millletirme oluu ister yerli, ister yabanc, zel mlkiyete konu olan, iktisadi mallar, ulusun yararna ileyecek ve dnecek tarzda, Kamu kesiminin,

mlkiyetine geirilmesidir. Kamutrmada, zel ellerden devlete, bir mlkiyet transferi, sz konusudur; fakat bu eylemin, ulusun tm yararna iletilmesi veya kullanlmas, Millletirmeye grece daha az olanakldr, Devlet brokrasisinin dar boaznda tkanabilir.

BER HAMTOULLARI yetlerinin tmnde hazr ve nazrdr. Doal kaynaklarn maliki, mteebbistir. Salaycya (tedarikiye) koullarn, kabul ettiren (dikte eden) bir mteridir, iverendir, fazladan sosyal atmalarn hakemidir. Devlete bu ekonomik etkinlii ve sorumluluu veren aralardan biri K a m u Ekonomik Kesimidir. Bat Avrupa'da zellikle II. D n y a Savandan sonra, kamusal ekonomik kesim veya yar-kamusal (karma) irketler, ingiltere'de (625) ve Fransa'da (626), ekonomik, teknik, politik, hatta teknoktratik nedenlerle, gelimeye balad. imdi, Millletirmelerin, bu eitli nedenlerine, ksa bir gz atalm.

a) Millletirmelerin

Genel Felsefesi

Kapitalist yaplarn egemen olduklar, ekonomilerde, ekonomik bir kamusal kesimin olumasna olanak veren millletirmelerin, anlam nedir? Sosyalist sistemdeki milliletirmelerden fark nedir? Ksaca Millletirme nedir? Kamusal nitelikteki ekonomik kesimin, ilevleri, amalar ve sonulan nelerdir? Millletirme olgusunun, iktisad, sosyal ve siyasal felsefesi, yukarda anlan sorulara verilebilecek karlklardan olumaktadr. Burada, bu karlklarn en kahn ve ksa zlerine deinmeyle yetinmek durumundayz. Srayla, bu karlklar, saptamaa alalm. Hangi iktisad sistem iinde olursa olsun, millletirme, en geni alam (627) ile, bir zel teebbs tarafndan gdlen veya gdlebilecek, her hangi bir faaliyet dal veya alannn, mlkiyeti ile birlikte el deitirmesi, milletin mlkiyetine gemesi, devlete ait bir sektr tarafndan yaplmas demektir. Bu alanda millletirmenin snr, dar veya geni olabilecei gibi, tazminatl veya tazminatsz da olabilir, iletmesi konusunda da tekelci olabilecei gibi, olmayabilir de. Bu kurulular devlet ta(625) ngiltere'de yaplan ve strktrel reform niteliinde olan bu millletirmeler hakknda daha fazla bilgi iin, bknz, Henry PUGET: Les Nationalisations En France et l'trange, Sirey, Paris, 1958. (626) Fransa iin (622) deki kaynak ile, bknz, B. CHENOT: Les Entreprises Nationalisees, Paris, P . U . F . , Collec, Que Sais-Je? 1967. (627) Millletirmelerin, bir geni, bir dar tanmna deinen ve bu konuda ilgin aklamalar yapan; F. PERROUX'nun ok ksa incelemesi iin bknz: Les Nationalisations
Les Problimes Ginlraux d'une Politiqve de Nationalisations, Ed. Domat-Montchrestien, Paris, 1945.

ADA KTSAD SSTEMLER

rafndan yrtlebilecei gibi, baz kesimlerde zel sektrle, birlikte (karma da) yrtlebilir. Ksaca deinilen bu noktalar, millletirme olgusuna eitli alardan baklabileceini gstermektedir. Yalnz bu millletirmelerin amalar ne olursa olsun, yapldklar zaman ve ortamda egemen olan ideoloji ve dnce akm strktrnn, etkisinde oluan izgilerin oluturduu yn izler, ve biimler kazanr. Aslnda bu ideolojik strktrde, dier sosyal ve ekonomik strktrlerin oluturduu bir oluun, bir yansmamn sonucudur. Kolaylkla anlald zere, yukarda andm millletirme, daha ok modern, Mdahaleci Kapitalist sistemde bavurulan biimi, iermektedir. nk aktr ki, Sosyalist Sistemin Kamusal Kesimini oluturacak Kamulatrmalar, hem ama, hem de nitelik bakmndan, millletirmelerden, daha farkldr. Bir piyasa aygtnn, retim aralar mlkiyetinin ve iktisad faaliyetlere yn verecek kr-araylarma dayal bir zel giriimciliin bulunmad bir ekonomide Sosyalist Devlet, tek bana ktisad hayatn dzenleyicisidir. Emredici pln ve btn ile Devleti bir Ekonomik Kesim, v.b. aralar ile ekonomik hayat dzenlemekte, iletilmektedir. Bundan tr, Sosyalist Ekonomide yaplacak bu eylemlere kamulatrma demek, Kapitalist sistemde yaplan millletirmelerden farkl ynleri de yanstabildii iin, daha kavrayc bir kullanm olur, sanyorum. D a h a nce dip notumuzda andmz zere, Millletirme, Kapitalist Ekonomilerde, olutuu rnekleri iinde genellikle ekonominin, enerji, sanayii gibi kilit, retici dallarn ieren, snrl bir eylemdir. Sonra, Modern Mdahaleci Kapitalizmde, Millletirmeler sonucunda oluan ekonomik Kamusal Kesim, hkmetlerin gttkleri ktisad politikalarda ok ynl etkisi ve nemi olan zel kesimin, etkilerine ve ibirliine aktr. Ksaca bir piyasa ekonomisinde iledii, iletildii ve. sonular yaratt iin, soyutlanm bir alan oluturmaz. Kullandm deyim ynnde, zel kesim ile sk bir gbek ba, bulunmaktadr. Sosyalist sistemde ise, Kapitalizmin bu temel niteliklerinde ortaklk pitalizmin bu temel niteliklerinde ortaklk bulunan heterojenlii yerine, K a m u kesiminin teklii ve trdelii, egemen bir zellik olmaktadr. Bu nedenlerle, Kapitalist ekonomide milliletirilen sa-

BER HAMTOULLARI nayii ve benzeri dallarn mlkiyetinin millete getii, fakat Sosyalist sistemde ise Devletin eline getii var sayldndan, bunun iin Devletletirme (Kamulatrma) deyimi kullanlmaktadr. Bundan trdr ki, millletirmelere konu olan Batnn teebbslerinin ynetimi de, retici, yararlanan kesim ve devlet temsilciliinden oluan, l bir bileimi olan kurul tarafndan gdlmektedir. Kapitalist strktrleri, ileyileriyle birlikte ortadan kald Sosyalist sistemde, kr aray, arz ve talep yasas, yarm yerine, sosyalist teebbs, analitik maliyetler karlatrmas vc. Plnlama geince; en nemli unsur haline gelen Sosyalist teebbs, oluturacak kamulatrmalarn, hem snr ok geni hem yapdma biimi otoriter ve demesiz, hem de, iletilmesi, Devlet Tekeli trnde oluur (628). Oysa MUlletirmeler, global bir kolektifletirmeden (Devletletirme veya kamulatrma), daha snrl bir olu olarak belirmektedir. Ksaca K. Kapitalizmde, kamu iktidar (Devlet), Liberal Kapitalizmin ynetim ve iletim kurumlarnda ayrdabilen, farkl yntemeleri, bir teebbse veya ekonominin bir kesimine uygulamaya giritii zaman, Millletirmelerden, sz almaktadr. Bu noktada kamu ile zel sektr ilikileri hakknda nemli grnen bir kark noktann aydnlatlmas gerekir. K. Kapitalist Sistemde, z e l ve K a m u Kesimleri, dierinden tamamen bamsz, bir dierine kart iki ayr dnya imi gibi grmek veya yanstmak, ne gereklere uyar ne de manta sar. Bylesi bir yanl gr ekonomiyi de ksrlatran ok dar ve yetersiz bir analiz olur. Belirtmeli ki, ekonomik analizleri ksrlatran bylesi bir tutum, genellikle, zel kesim ile kamu kesimi arasndaki sk birletirici ve btnletirici ilikileri, btn ynleri ile yakalamann, yaratt glkten de ileri geldii sylenebilir. Her eyden nce ada Kapitalizmde Devlet, Kapitalizmin Liberal aamasnda, en byk dar boazlar oluturmu bulunan
(628) Belirtelim ki, burada anlan Sosyalist model, teoride ar modele, uygulamada ise daha ok, S.S.C. Birliinin denemelerine uymaktadr. Kapitalizm gibi Sosyalizm de, eitli variasyonlar halinde gelimekte ve farkl tertipler yanstmaktadr. nk Kapitalizmler gibi artk S O S Y A L Z M L E R , sz konusudur.

ADA KTSAD SSTEMLER global talebin (zel ve kamu), dzenleyebildi, aratrma ve yeniletirmeye katkda bulunan bir kurum, olmaktadr. Ksaca, ekonominin bu iki kesimi arasnda Arz ve Talebin karlkl etkileri, ilemektedir. Fakat phesiz, kesimine gre bu etkilerin arl deimektedir (629).

b) Millletirmelerin

ktisad ve Siyas Felsefesi

siyas

Milliletirmelere gtren btn nedenleri, iktisad ve olmak zere iki ksmda toplamak olanakldr.

Ekonomik nitelikteki nedenlerin ilki, daha nce de sk sk belirtmi olduum gibi, Liberal Kapitalizmin, piyasa aygtnn serbest ileyilerine dayanan, yetersiz ve hatta bunalmlar oluturan, tehlikeli strktrii, idi. Otomatik ileyileri ile Piyasa Ekonomisi, saysz mal ve hizmet reten tek rgtlenme tipini oluturuyordu. ktisad hayat dzenleyen bu otomatik mekanizmalar, kendi balarna terkedildikleri z a m a n ; kendilerinden beklenen optimal erdemli sonular, srekli bir tarzda gerekletiremedikleri grld. nk, bylesi bir Piyasann aygtlarna, Tekeller oluturan dev irketlerin zel karl tutkular, karyor, ona eemen oluyordu. Yanii ne kadar paradoksal grnrse grnsn, Liberal doktrinin trettii, serbest piyasa mekanizmalar, devletin iin iine karmad ortamlarda, ar ve bencil zel kr aaylarnn Liberalizmi reddeden buyurgan karmalar, sonucunda, felce uruyordu. te bu noktada, bir K a m u kesiminin, millletirmeler sonucu olumas ve snrl zel yararn, bencil egemenlii yerine, Devletin genel yarar dorultusunda ve niteliinde karmalarnn ikme edilmesi zorunluluu, domaktadr. Devletin bu ilk karmlar, piyasann strktrlerini organize etmek ve taraflara oyunun kurallarn empoze etmek, ksaca dzenleyici bir rol oynamaktadr. Kamu Kesiminin ilk amac, bu olmaktadr. Bu noktada Piyasa Aygtlarnn, ekonomik kaynaklar, en etkin ve rasyonel tarzda paylatrp kan alize edememesi Ekonomik stikrar salayamamas yannda, ulusun kollektif ihtiyalar, iktisadi kalknmay, ksa genel yarar da gerekletiremedii, ortaya kmaktadr. Bu durumda, Devleti karmc politikalar, sadece piyasann organizasyonu ve baz ak kurallara balanmas ile snrlanmaktadr.
(629) Bu konuda, yararlamlabilecek bir eser iin, bknz, Fr. PERROUX: Les Techniques Quantitatives de la Planification, P . U . F . Paris, 1965, sh: 232 v.s., [a.g.e.]

BER HAMTOULLAR

Toplumsal nitelikli mal ve hizmetlerin salanmas (adalet, kltr, eitim, salk, meslek formasyon, alt-yap ve dier kamusal nitelikli hizmetler), yle alanlardr ki, bunlara dorudan veya dolayl etkileri son derece nemli olduundan, Kamusal ekonomik kesimin genilemesini gerektirmektedir. uras aktr ki, kamu ekonomik kesimi, plnlama gibi aralardan geen devlet karmlar olmadan, kalknma hznn ykseltilmesi, tam istihdamn salanmas, ulusal gelir dalmnda adaletin salanmas, ksaca ekonomik ve sosyal istikrarn, salanmas, olanakszdr. Grld gibi, millletirmeler, iktisad kamu kesimi, pln, program, zel Kesim ile ibirlii gibi genellikle dorusal bir geliimin oluumundan, devletin, hem mikro, hem de makro dzeydeki karmlarna olanak vermektedir. Burada unu belirtmek gerekir ki, bir tek millletirmelerle ve iktisad bir K a m u Kesimi oluturmakla, yukarda andm sonular otomatik olarak alnmaz. Devletin kukusuz ekonomiye bu nitelikte bir yn verebilmesi iin, onu ok iyi izlemesi, tanmas, ekonomideki btn hareketleri ve deimeleri, ngrmesi, ksaca milliletirilmi ekonominin objektif, derin bilgilere dayal, zekice yneltilmesi, gdlmesi gerekmektedir (630). Mill ekonomi iin kurulan zel bakanlklar, istatistik, konjonktr plnlama gibi rgtlerin ilevleri, bu alanda ok deerli katklar yaratmaktadr. Ekonominin bu yeni rgtleri ve ksaca plnlama, M . Kapitalizmde devlet karmlarnn en organik yanlarn yanstmaktadr. Yeni oluturulan bu aralarla Devlet, sadece ekonomik denilen bu karmak motrn, yalnz ileyiini dzeltmekle yetinmez. D a h a etkin ve dzgn faaliyetlere olanak verebilmek amac ve uyumsuzluklar yaratan nedenlerin kkenine inebilmek iin, erevesel strktrlere (kurumlara) da, el atmaktr. te burada ekonomik nitelikteki nedenlerin, ikincisi olumaktadr. ok yksek teknolojik gelimeye erimi bulunan ada Kapitalizmde (uzun vadeli previziyonda bulunmay gerektiren tek(630) Belirtmek gerekir ki, Millletirmeler ve daha geni olarak, Kamu Ekonomik Kesiminin, kendine zg sorunlar yannda; ekonominin ktlk Veya bolluk aamalarnda bulunmasna gre etkisi, ok farkldr. Bu konuda Milliletirmelerin baar koullar ve sosorunlar iin, yararla u iki etde baklabilir: Firmin Oules: ficonomie Dirigee et Economie Harmonisee, Paris, 1950 (Lozan niversitesi retim yesi olan yazar, Yeni Lozan Okulu, iktisatlar arasnda bulunmaktadr) . Fr. PERROUX: Les Nationalisations, a.g.e.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

nik sermaye ve yatrlm bulunan sermayenin amortisman, donatmn modernletirilmesi gibi kararlarn alnmas; yatrm karar vermekle ve sz konusu kurumlarn iletmeye almas arasna giren zamann uzamas), sosyal ilikiler (tekellerin gc ve igcnn bymesi), uluslararas ilikiler (kolonyalizmin sonu, savalar, bar iinde birlikte yaama), gibi byk sorunlar domakta, devlet karmalarn gerektirmekte ve Plnlama, tek kar yol haline gelerek, baar kazanmaktadr. Bu noktada da grlmektedir ki, ekonomik bir kamu kesimi olmadan, endikatif plnn bir yarar olamaz. Plnlama dahi olmadan, bu karmak ekonomide, kamu kesiminin, byk etkisi oluamaz. Ksaca eer pln, andm anlamda karma bir ekonomi iin, bir zorunluluk ise, karlkl olarak, karma ekonominin mevcut olmas da endikatif pln iin bir anstr. Kapitalist emredici olmayan plnn nasl uyguland, zel teebbslerle, kamusal kesimin, bir dierini yutmadan, dayanmal bir tarzda nasl ibirlii yapabildikleri, baz evreleri artmaktadr (631). zendirici pln, zorla yaptrmak yntemi ile, tamamen iyi niyete brakan yntem arasnda inandrmaya (iknaya) ve ibirliine, karlkk ilikiye dayanan etkin bir yol olmaktadr. Bu plnn gizi, ayet bu aktif plnn hazrlanmasna, zel kesim, kamu kesimi ile ii temsilcileri katlabiliyorsa, ite bu itirak ettirebilen toplumsal katkdar byten sreleri oluturabilen dayanmada bulunmaktadr. zendirici plnn en etkin ve eski tipi olan Fransz plncl rneini ele alrsak, plnlama rgt, eitli, ekonomik sosyal ve siyasal gleri bir araya getirip, grupsal denklemlerin bilinmeyen parametrelerini, akla karan zel karlar, genel yararlarla uyumlatran, K a r m a Ekonomi ilikilerinin ana merkezi olan etkin bir kurum, olmaktadr. Aslnda, ulalmas zlenen hedefler belirleyen, fakat bunlarn gereklemesi iin zora bavurmayan bir zendirici plnn, yukarda anlan baarsnda, doyurucu bir biimdeki ileyiin ilk koulu, ekonomik kamusal kesimin, varoluu ve ok ynl etkisidir. Bilindii gibi, kamu kesimi iin, emredici olan plna, zel kesimin

(631) Bknz, A. CHAZEL ve H. POYET: l'Economie Mixte, Paris, P . U . F . , a.g.e., sh: I X I v.s.

432

BER HAMTOULLARI bulun-

uymas, hem ekonomik, hemde politik bakmdan yaral maktadr (632).

Bylece millletirmeler, kapitalist ekonomiye ksaca, rasyonalizasyon ile sosyalizasyon olanaklarn, vermektedirler. Siyasal nedenlere gelince; devlet, millletirmelere ynelince, bu eylemin ilk anlam, en st - yapnn, tfeyci btn etkilerden nisbeten kurtulmak istediini yanstmak, olmaktadr. X I X . ve X X . yzyln belli bir dneminde, byk karlarn arl devleri, damgalyordu. amzda ise, iktidar dalmnda Devletin mi Kapitalizme, yoksa Kapitalizmin mi Devlete egemen olduunu, objektif olarak, kesinlikle sylemek, kanmca olanakszdr. nk demokratik ada Kapitalizmde Devlete bir tek sosyal snfn, tamamen ve yalnz egemen olduu, bilimsel olarak savunulmas kolay olmayan eilimci bir sav, haline gelmitir. Ekonomik g ile siyasal iktidarn, ayn sosyal snfta zdelemesi X I X . yzyln, Burjuvazi Diktatrl egemenlii altndaki dnemi iin, geerli idi (633). M . Kapitalist sistemin, ekonomik rasyonalizasyonunu gelitirmeye olanak veren millletirmeler, belirttiim gibi, ayrca etkin bir sosyalizasyona da olanak vermektedirler. Sosyalizasyon, sadece kamusal kesimin genilemesi demek deildir. Devlet, kamu kesimine giren teebbsleri, sav ve alan olarak da oaltabilir, geniletebilir. Denetimini ve cier ekonomik rgtleri yaygnlatrabilir. Btn bu olulara karn, ekonomi bir sosyalizasyon srecine, mutlaka ve bu ilevlerle birlikte, otomatik olarak girmez. V e btn bu eylemler, sadece kamu ve zel kesimin, ortak yararn, birlikte yrtmeyi salar. Sosyalizasyon, bir tek sosyal snfn veya grubun iktidarnn egemenlii anlamna da gelmemektedir. Sosyalizasyon, gayet ak bir tarzda ve belirli olarak, zel mlkiyetin, ada Kapitalizmde, ekonomik kararlar ve tercihlerin
(632) Belirtelim ki, G, GURVTCH, aksi kamdadr. Ve andmz, organizasyonun plnlarn, btn ekonomik btnlerin ve devletin, sadece Patronlarn, hizmetinde
olduunu, iddia etmektedir. Bknz: Determinismes Sociaux et Liberte Humaine, Paris, P. UF.,

1955. sh: 293. (633) Bknz, Jean LHOMME: La Grande Bourgeoisie au Pouvoir (1830-1880) Paris, P . U . F . , 1960.

 A D A KTSADI S S T E M L E R

433

artk, retim aralarna sahip olan evrelerin, ortak karlarnn bir bilekesi olan organlarda alnmad; fakat, eitli sosyal gruplarn karlkl diyaloglar sonucu olutuu ve ihtiyalarnn artk deme gcne deilde; mill gelirin sosyal amalarla ve insancl endielerle yeniden bir dalma tabi olduu yntemlerin yrrlkte olduu rgt ve ortamlarda; Ekonomik ve Politik ktidarn tek dinamik strktr olmaktan kt andan itibaren, olumaya balamaktadr. Aktr ki K . Kapitalizmde, sistemin gerek temellerini oluturan sosyal snflar, demokratik ortamdan da yararlanarak hem kendi aralarnda, hem devlet ile, yarar atmas iindedirler. Bu bir sosyal olgudur. Devletin, hem sosyal snflar ve gruplararas, hem de kendisi ile atan bu yararlar dengelemesi ve onlara hakemliini, bastrc yntemlere sapmadan kabul ettirebilmesi iin, yalnz gl deil; adil, devlet hiyerarisini, sarmaa ynelen kar gruplarnn (patron, ii, ifti, sendikalar), zerine kan ve genel yarar savunduunun somut kantn, vermesi gerekir. Ekonomik gc, andmz ekonomik kamu kesimini oluturan, millletirme ve dier aralar vermektedir. Herkesin devleti olduunu yanstan, veren g ise, andm zel mlkiyeti, siyas ve ekonomik iktidarn biricik kayna halinden karan ve sosyalizasyonun ierdii sosyal adalet ilkelerinin bymesi ile, salanabilmektedir. Yeni sre budur. Bu gelimelerin ekonomik ve sosyal nedenleri dnda, zel mlkiyetin snrlanmasnda, Sosyalist ve zellikle, azmsanmayacak etkileri bakmndan Katolik Kilisenin Sosyal doktrinin gnmze dek uzanan grlerinin, byk etkilerini, ksaca anm olalm. lk akm olan Marksist doktrin iin, retim aralarmn tmnn Devletletirilmesi, Sosyalist devrimin motrn oluturmaktadr. nk burjuva snfnn stnln ve proleter snf smrp ezmesine olanak veren sermaye birikiminin tek kayna, retim aralar mlkiyetidir. Bundan tr ilk i, proleter devletin eline, bu retim aralar mlkiyetini vermek olacaktr Marksist doktrine gre. zel mlkiyete kar olan bu doktrinin etkileri bilinmektedir. Ilml bir rnek verelim. Szgelimi Fransa'da C . G . T . (Genel t Konfederasyonu), 1919 ylnda Lyon'da yapm olduu bir kongrede, sadece byk teebbslerin kamulatrlmasn, istemitir.

43

BER HAMTOULLARI

z e l Mlkiyetin kutsalln X X . yzylda kimse, artk savunamaz hale gelmiti (634). Belirtmek gerekir ki, Fransa'da daha 1924'de ilk millletirmeler olutu. 1936'da, dier millletirmeler grld. Ksaca Fransad a millletirmeler, 1910-1935 yllar arasnda kendilerini gsterirler 1936-1937'de ilk millletirme, 1945-1948'de ise ikinci mill letirme, dalgas grlr (635). En nemli, toplu ve etkin millletirmeler, 1945-1948 dneminde oluacaktr. Ekonomik ve sosyal amalar gden bu millletirmeler, daha nce andmz gibi, Fransz Plncln da, oluturacaklardr. II. Dnya Savann sonrasnda, sol partilerin programlarnda, ekonominin kilit kesimlerinin (enerji, maden ve dier endstri dallar), milliletirilmesi ngrlyordu. Bu dorultuda kilit sektrler, devleti mal evrelerin basksndan kurtarmak amac ile, banka ve sigortalar ve devlet yardm olmakszn ilemeyecek (deniz ve kara yollar gibi) irketler, milliletirildi (636). Fransadaki, bu millletirme trlerine bir de rastlantsal diyebileceimiz ilgin bir rnek daha var ki, Batda zel teebbse saygnlk kaybettiren yn dolaysyla anlmaya deer. Almanya'nn, Fransa'y igali srasnda, Almanlarla lke aleyhine ibirlii yapm bulunan Renault araba yapm teebbs patronu ile Gnome ve Rhone irketi, 1945'te, millletirilince, bir grup patron, General de Gaulle'a gider. ikyetleri dinledikten sonra, Fransa'y, g ettii Londra'dan itibaren direnmeye hazrlam bulunan nl De Gaulle, patronlara dner ve: Beyler, hi birinizi Londra'da gremedim, diye karlk verir. Bu rnek, andmz Fransa'da millletirmelerin, nedenleri arasnda yer alan dier unsurlar da aydnlatabilecek niteliktedir. Doktrinal nitelikte ikinci akm, Katolik Kilisenin sosyal (veya Hristiyan Reformculuk) anlay, oluturmaktadr. Kilise, daha 1891 ydmdan itibaren (Encyclque Rerum Novarum ile), zel mlkiyet karsnda Devletin grevleri zerin(634) Bknz, Fransz Sosyalist Partisi: Qu'est-ce Que c'est les Nationalisations? Ed. de Liberte, Paris, 1946. L. JOUHAUX: Les Nationalisations, Base de la Structure Nouvelle du Monde
Force Ouvriere, 14 M a r t 1946.

(635) Bknz, J. de la Motadicre ve Bye: Les Nationalisations en France et l'Etranger, Sirey Paris, 1948. (636) Bknz, Pierre de PONT: l'Etat Industriel, Paris, Sirey, 1961, s.: 18 v.s.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

43

de srarla duruyordu. 1931 ylnda (Encyclique hadrogesimo Anno), mlkiyet hakkna snrlar iziyordu, y l e mallar vardr ki bunlarn zel ellerde bulunmas toplumsal genel yararlar bakmndan byk sakncalar yaratmaktadr. Bundan tr bunlarn topluma mal edilmesi (millletirme) gerekir, demektedir. Belirtelim ki, Katolik kilisesinin bu yndeki almalar, gnmze dek devam etmektedir. Papa VI. Paul'un Populorum Progressio'su bunun ilgin bir yansmasdr (637). Deindiimiz felsefesi ile Millletirmeler, M . Kapitalizmde, Ekonomik kamusal kesimin olumasn salayan bir sre olmaktadr. Millletirme bylece, bir zel teebbsn veya teebbs grubunun mlkiyeti ve ynetimini, millete transfer etmek, olmaktadr (638). Bu noktaya dek uzanan aklamalar, deiik biimleri, tertipleri ve ileyileri ile, geni anlamda Ekonomik kamu kesiminin olumasna olanak veren millletirmelerin felsefesi veya Ekonomik kamu kesiminin oluma nedenleri, M. Kapitalizmin, bunalmsz, istikrarl ilemesini, iktisad kalknmay ve sosyal gnenci, ksaca, deiik strktrler aras uyumu ve dengeli gelimeyi salayabilecek aralar (program, previziyon, pln, zel kesimi yneltme, piyasa aygtlarnn dzgn ilemesini bozan unsurlarn giderilmesi, v.b.) salayabilmesi sonucudur. Hi kuku yoktur ki, iktisaden A z gelimi ve Kapitalist sistem iinde olan lkelerde ise, zel kesimin varoluu derecesine ve niteliine gre, Ekonomik K a m u Kesiminin oluturulmas sreci daha farkl aamalar izleyebilmektedir (639). B) Kamu Ekonomik Kesimi Kamu Ekonomik Kesimi (bundan sonra, K . E . K . diyeceiz), deyimi, gerek olu, gerek ileyi ve nitelikleri bakmndan, hem

(637) Paul VI: Populorum Progressio, Le Ddveloppement des Peuples, Ed. du Centurion, Paris, 1967. (638) Bknz. L. BAUDIN: Que'est-ce Qu'une Nationalisation? La R . P . P . , -iinde-, No: 547, Temmuz, 1945, sh: sh: 118-131. (639) Kamu kesiminin, iktisaden Az gelimi lkeler bakmndan nemi hakknda bknz, A. H. HANSON: Le Secteur Public Dans une Economie en Voi de Dveloppement, Tiers-Monde, P . U . F . , Paris, 1961.

43

BER HAMTOULLARI

genel kullanmlar iinde, KT denilen Kamu ktisad Teebbsleri (640), hem de, iktisad Devlet teebbsleri (l.D.T.) (641), kavramlarn iermekte ve onlarn tek balarna kullanlrken, yanstamadklar dier ilevleri de kapsad iin, zellikle K a r m a Ekonominin, Kapitalist sistem iindeki analizlerin tmn saptayabilmek ynnden, fonksiyonel zellii de aklayabilen daha ak ve kavrayc bir adlandrmadr. Dier bir yarar, Devletin ekonomi d kalan grevlerini yrten, kamusal kesimden, de, farkllaan yanlarn ortaya koyabilmektedir. nk aktr ki, sz geliimi memleketimizde kullanlan, I . D . T . , nce 3460 sayl kanun, l . D . T . olabilmek iin sermayenin tmnn devlet tarafndan ayrlmasn zorunlu gryordu. Fakat 1964 ylnda oluturulan 440 sayl yasa ile, yukardaki durumu deitirmi, bu niteliie sahip olabilmek iin, sz konusu sermayenin yarsndan ounun, Devlet veya, t . D . T . ' tarafndan verilmesini yeterli saymtr, pnrlar bylece genileyen l . D . T . ' i 1961 nayasas'nn 27. maddesi ile, bu kurulularn denetlenmesine deinirken; Kamu ktisad Teebbslerinin denetlenmesi kanunla dzenlenir demekle, K.I.T., kavramn kullanm olmaktadr. Bu gelimeye ramen, K..T., K a m u Ekonomik Kesiminin tmn ieremeyecek durumda olduu aktr. nk K . E . K . ' i , ticar ve endstriyel amalarla kurulmu btn konusal kesimin mlkiyetinde olan iktisad teebbsleri, sermayesinin tmn Devletin salad, mill anonim irketler, devletin hissedar olduu K a r m a Ekonomili irketler, ksaca devletin ve kamu kesiminde yer alan ynetimin, iktisad ve mal teebbsleri ve zel hukuk strktrnde kalan kesim ile olan btn ortaklklar ve bu ilikileri yaratan, kuran, gden, Kurumsal strktrn tm, K a m u Ekonomik Kesimini oluturmaktadr. Yukarda zlerine deinen aklamalar, memleketimizde olduu gibi, dnyann dier lkelerinde de, gerek l.D.T., gerekse K.l.T .'in deien ve gelien bir sre iinde bulunduklarn gstermektedir. Bu gelimelerin egemen olduu yerlerde yeni ilikiler oluturmaktadr. Hi kuku yok ki, K . E . K . ' i n belkemiini, oluma yntemi ne olursa olsun, ad ister, l . D . T . , ister, K . I . T . olsun, bu teebbsler oluturmaktadr.

(640) K . I . T . iin bknz, S. KMEN: Trkiye'de ve Dnya'da ktisadi Devlet Teekklleri, Sevin Matbaas, Ankara, 1967. (641) Tanm iin bknz, D. SALAM: Trkiye'de Kamu ktisad Teebbsleri, Ankara niversitesi Basmevi, 1967, sh: 26.

ADA KTSAD

SSTEMLER

43

Bu I . D . T . 'nin, gerek statsne, gerekse zel kesim ile farkna burada girmeyeceim (642). C) Kamusal Ekonomik Kesim le z e l Kesim likilerinin eitli Yanlar

ada Kapitalist sistemin en karekteristik zellii, ekonomik plnlamadr, denilebilir. nk sadece, Sistemin Liberal aamasnda trdeliini yanstan zel kesimin yannda, ekonomiye K a r m a bir nitelik kazandran, Kamusal Ekonomik Kesimin varln gstermek ile yetinmez, ayrca, ekonomik olaylara baml olmak yerine, onlara egemen olmasnm d a en ak gstergesi saylabilir. ada Kapitalizmin karmak yapsnda, Devlet Karmlar ve zel kesim ile olan ok ynl ibirliinin, Ekonomik sistemin, Rasyonalizasyon ile Sosyalizasyon, denilebilecek iki temel ilkede toplanabilecek amalarn, gerekletirebilmek (hem de, bunalmlara gitmeksizin), sadece pln ile olabilir. D a h a nce, sisteme kar durabilecek sosyal gruplar kaynatrabilen zellii ve sonucunu, belirttiim zendirici pln, burada yeniden karmza, ekonominin eitli kesimleri arasnda, karlkl ilikileri kuran, saysz kanal olan, nemli bir ara nitelii ile kmaktadr. nk, millletirme, K E K . , aktif planl a m a srecinde plnlaycdar ile, deyim doru ise, plnlananlar arasnda, karlkl bir iliki, grme - diyalog, iletiim - olumaktadr. Demokratik, aktif, zendirici plnn iktidar ve inandrcd, ite bu gven, diyalogtan ve Kapitalist sistemin bozukluunu ve onun bir ileyi strktr haline gelebilen tutarll sonucudur.
(642) Bu konuda, andklarmzdan baka, ilgin almalar yanstan eserler iin bknz:. A. G. DLION: I'Etat et l'Entreprises Publiques, Paris, Sirey, 1959. A. G. DELION: Le Status des Entreprises Publiques, Ed. Ber-Len ques, Sirey, 1963. N. BALOG: l'Organisation Administrative des Entreprises Publiques, Brksel, 1966. B. CHENOT: Droit Public conomiques, Cours, 1955,-1956. A. H. HANSON: Public Entreprise, Bruxelles, 1956 (IISAB). publiques, Cenevre, 1966. JACOMET ve BUTTENBACH: Le Status des Entreprises Publiques, Paris, 1948. E. SPILIOTOPOULOS: l'Entreprise Publique, Les Annales de l'Economie Collective, -iinde-, No: 3, Temmuz-Eyll, 1966, sh: 309-336. Economie Publique, Colloque International de Biarritz, Eyll, 1966. U. PAPO: Le Role de I'Etat Dans les Economies Mixtes, Revue des Travaux de l'Academie des Sciences Morales-Politiques, 1964, sh: 30-60.

43

BER HAMTOULLARI

II. D n y a Savandan sonra gelen 20 yllk dnemde, Kapitalist Bat lkelerinin ekonomik organizasyonlarmdaki deime ve gelimeleri derinliine ve karlatrmalar bir biimde zmlemi olan, ilgin eserinde A. Shonfield (643), Mdahaleci Kapitalist sistemin, karma nitelii hakknda, objektif deerlendirmeler yaplabilmesini kolaylatrabilecek katklar, sergilemektedir. Kamusal kesim, plnlama ve zel kesim ilikileri, Avusturya, Almanya (B), talya, Fransa, isve ve A . B . D . ' i ngiltere rnekleri iinde incelenmektedir. Bu lkelerin hepsinde, Kapitalist K a r m a Ekonomi tipi grlmekte, fakat rnein, Bat Almanya'nn organize zel teebbs, en byk boyutlu ve zel plnl Amerikan zel teebbsleri, bu karma tertipte daha ar basarken, rnein, Avusturya ve Fransa'da K . E . K . ' i n , d a h a ar basan tertibi egemen grlmektedir (belirtelim ki, M . Kapitalist sistemde strktrel geliime gre, bu tertipler, yer deitirebilir. Trkiye'deki gibi). Burada, Bat Avrupa lkelerinin, uyguladklar Kapitalist K a r ma Ekonominin (buradan sonra K.K.E.) rneklerini teker teker anlatmaya, incelememizin erevesi, olanak vermemektedir (644). Buna karn, genel bir deinme yapmak ve iki kesimden oluan K.K.E .'nin anlamn zmlemee alacam. D a h a nce kamusal kesim ile zel kesimin birlikte yaamalarnn baz ynlerine ve pln-piyasa uyumasna deinmitim.

(643) Bknz, Andrevv SHONFELD: Le Capitalisme d'Aujourd'hui; Ed., Gallimard (nrf) 1967. (Franszcas); Bu eserin asit Ingilizcedir: Modern Capitalism, -The Changing Balance of Public and Private Power-, The Oxford Press., Royal Institute of International Affairs, 1965. (644) Kapitalist Bat lkelerini, Pln ile ve Karma ekonomi tertibi ile Fransa, hakknda ayrntl bilgi iin 5u incelemelere yararla baklmas nerilebilir: M. PAROD: l'Economie et la Sociit^ Franaise de 1945-1970, A. Colin, Paris, 1970. J. BERTHOUD: l'Evolution de l'Economie Mixte en France, S.P. -iinde-, Haziran, 1938. J. E. GODGHOT: Les Societ& d'Economie Mixte et l'Amenagement du Territoire, Librr, Berger-Levraul, Paris, 1966. R. BLOCH: Les Applications en France de l'Economie Mixte, Paris, L . G . D . J . , 1941. J. DAYRE: Les Faux Dilemmes, Libralisme ou Dirigisme, Ed. d'Organisation Paris, 1959. R. CEDDE: Deux Experiences d'Economie Mixte Dans l'Industrie Electrique, L . G . D . J . , Paris, 1943.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

43

Gerekten Kapitalist K a r m a Ekonominin, temel iki esi olan K.E.K. ile zel kesim (.K.), bir dierine hasm olan iki organ olmaktan ok, bir dierini btnleyen niteliktedirler. Liberal Kapitalizmden, Devlet karmlar ile ayrlan ada K a pitalizmde retim, kamusal ve zel kesimlerinin birlikte bulunmasnn oluturduu ok etkin aralar kullanmaktadr (645). D a h a nce andm zendirici pln, nasl ki piyasa aygtnn eksikliklerini kapatp onu daha iyi iler duruma getiriyor idiyse, K.E.K.'de, .K .'in yapamadklarn ve yapmadklarn, yaparak onu dzeltmekte, brakt boluu doldurmaktadr. Devlet karmlar ve karma ekonominin, kamusal kesimi, Devlet otoritesinin keyfine braklm ve zel mlkiyet rejimi kaldrlm deildir. T a m tersine, Liberal Kapitalizmin, ypranm strktrleri, sistemin mant iin de kalan, onunla badaan yeni ara ve ilikilerle gelitirilmekte, sala kavuturulabilmektedir. zgrlk ile ekonomik rasyonellik gerekletirilmekte ve sosyalizasyonu kolaylatrmak zere, bireysel ve kapitalist mlkiyet, artk ekonomik iktidarn tek gstergesi olmaktan kmaktadr. II. Dnya Savandan sonra, denilebilir ki, ekonomik gdmclk ile birlikte K a r m a Ekonomi forml moda haline geldi. Kark olan bu kavram, hem strktrleri, hem de dnce yaps ile birlikte, Liberal Kapitalizmin anarisini ve Sosyalist sistemi reddetmektedir. Oluturulan K a m u Ekonomik Kesiminin kaynaklk yapt yeni bir organizasyon tipi ve plnlama, piyasa aygtnn yannda Karc Kapitalizme, byk bir g vermektedir. ' Bylece Devlet ile birey arasndaki diyalektik, bir dier deyile kiinin zgrl ve devletin eylemleri arasndaki diyalektik, Karc Kapitalizmin, karma ekonomisinin oluturduu strktrlerde sentez ulamaktadr. Aslnda bylesi K a r m a Ekonomili bir Kapitalizm, Birinci Dnya Savandan sonra yava, yava olumu ve devlet gdmcl aracl ile hem X I X . yzyl Liberalizmine hem de, S . S . C . Birlii'ndeki biimi ile Sosyalizme benzemeden yaylmtr. Bat lkelerinde doan ve gelien bu K a r m a Ekonominin amac, J . Geluck
(645) Bkz, G. PROU: Le Probleme des Trois Secteurs, R . E . P . , -iinde-, No: 4-6, Temmuz 1940 ve Ocak, 1944, sh: 447-466.

BER HAMTOULLARI

ve S. Loccufer'ye gre (646), oklukla bireysel zgrl uzlatrmay amalamakla beraber devlete, yarmn koullarm oluturacak ve olmad yerde onu ikme edecek organizasyon ilevi vermektedir. rnek olarak sava sonras F. Almanyasn anan, yazarlar Soziale Merktwirtschaft'i [ Sosyalletirilmi piyasa ekonomisi] anmakta ve bu tertibin, piyasa ekonomisine, sosyal dayamma, ilkesini (sosyal sigortalar), ithl etmektedir. Yine yazarlar, karma ekonomi ile gdml ekonominin, Liberalizm ile Sosyalizmden ayrldklarn ekonomik plnlama ile kamu iktidarnn g kazandrdklarn, belirtmektedirler. Bu forml, II. Dnya Savandan sonra, Bat Avrupa'ya Fransz denemesinin l'Economie Concertee ve l'Economie Orientee, etkisi altnda yaylacaktr. Mdahaleci Kapitalizmin bir yansmas olan bu K a r m a ekonomi, temelden fiyat mekanizmasna (ilke olarak da) dayanmakta, fakat piyasa ekonomisi, andm yol gsterici plnn salad dzeltici elii ile, g kazanmaktadr. Plnn hazrlna eitli ekonomik ve sosyal gruplar katldndan, bu tertibin en belirgin arac olan Pln, ulusal bir eser haline gelmektedir. Bylece, K a musal kesim ile, zel kesim arasnda, temelden sk ve gnlden bir kabul gren ibirliine gidilebilmektedir, iki kesimin bu karlkl ibirlii, toplumun dinamik kesimlerinin ibirlii sonucunda toplumsal yararn azami gerekletirilmesi amalanmaktadr. 4. K A R M A EKONOMNN ANLAMI

ada Kapitalist sistemin Bat dnyasnda, Japonya ve hatta Trkiye'mizde uygulanmasnn, anlam ve niteliini, bilimsel verilerin objektif temellerine gre saptamak yolu seilirse, en az iki ekonomik sektre dayanan K a r m a Ekonominin olumasna yol aan nedenleri, Liberal Kapitalizmin evrim dorultusu ile paralel olarak ele alp incelemek vazgeilmez bir zorunluluktur. Buraya dein uzanan aklamalarmda, bu gerei uygulamaa altm.
(646) Bknz, J. GELUCK ve S. LOOGUFIER: l'Economie de Marche Dans l'Int^gration l'Europe Occidentale, Flamond Ekonomi Bilimi Kongresi, Louvain, 8-9 Mays, 1969. Ed. Nauvvelaerts, Louvain, Cilt: I. sh: 61-62.

ADA KTSAD

SSTEMLER

A) Geliimin Genel izgisi Millletirmeler, K.E.K .'nin olumas yol gsterici plnlama programlama (istatistik konjonktr, piyasa etdleri v.b.), gibi oluma ve gelimeleri ieren Devlet karmlarna, Kapitalist sistemde nasl gelindi? Bu geliimi izlemeden ada Mdahaleci Kapitalizmin bir tertibi olan K a r m a Ekonomiyi gerek nitelii iinde kavramak olanakszlar. En kaln izgilerini hatrlatmak gerekirse, Devletin ekonomik ve sosyal alana yneliinin nedenlerine deineceim. Kapitalist sistemin ikinci byk aamas olan sanayici biiminin Liberal aamasnda, iktisad faaliyetlerin oluu, ak ve dzenlenmesi piyasa aygtlarnn doal otomatik ileyileri, araclnda cereyan ediyordu. Devlet, ekonomik faaliyetlerin biricik znesi olan bireylerin faaliyetlerine karmyor, onlar snrlamyordu. Bu ileyilere nezaret etmek ve klsik kamusal ilevlerini yapmakla yetinmiyordu. Fakat, Laissez - Faire, Laissez - Passer ile ifade edilen bu Liberalizm, gerekten Liberal olmad. Bu noktay nemle hatrlamak gerekir. nk, Piyasa mekanizmalarn ykan, Liberalizm deil, tersine, teebbsler aras ymalarm olumas, tekellerin gn grmesi, bozulan ekonomik ve sosyal strktrlerin gerek iveren, gerekse ii kesiminde, grupsal organizasyonlarn kurulmasnda yol a m a s ; ulusal ve uluslararas alanda teebbslerin guruplamas (647), ile kartel, konzern, v.b.'i gibi, uluslararas anlama ve birlemelerden geen olgularn, ekonomik diktatrlnde piyasa mekanizmalarm, grupsal karlarn dorultusunda bozmalardr. Liberal doktrini ve Kapitalizmi deerlendirirken; teorisi ile pratii arasndaki bu temel farkn, oklukla unutulduu ve bundan byle, yanl-eksik yarglamalarn olumasna yol aldn, belirtmekle yetinelim. Liberal Kapitalizmin ksaca andm bu strktrel bozulmalarnn (Yarmn bozulmas, tekelci fiyatn diktatrl, retim ve tketim uyumazl, emek kesiminin yoksullamas ve strktrel bunalmlara varan dnemsel bunalmlar), nce doktrinal sonra da, uygulama alannda eitli oluma ve direnmelere neden oldu.
(647) Bknz, L. BALLANDE: d'Etude Monographique et Statistique Sur les Ententes Economiques Internationales, These, Paris, 1936.

42

BER HAMTOULLARI

Liberalizmin dourduu bu bunalmlar karsnda, dnce alannda, Marksist dokrin oluacak ve byk yoksulluklar oluturan retim aralar mlkiyetinin, devletin mlkiyetine, devrimci yollar ve kamulatrmalarla girmesini savunan en ar grleri ve tutumlar yaratacak ve byk etki alanlar ile zihinleri damglayacaktr. Bylece Ekonomik hayat, kiilerin sadece bencil, kr kr araylar tutkularna brakan ar Liberalizm (anarizm), solun en ar akm saylan Marksizm'i douracaktr. Bu tamamen bireyci ve kollektivist dnce akmlar, her iki utan ayrlan ve devrimden, reformizme kayan grlerin olumasna yol aacaktr. Solda rnein, ad bile lmc gre temsil eden (Fabius Conctator'e izafeten), yanstan, tngiliz Fabien Sosyalizmi veya Fransz, Reformist zgrlk Sosyalizmi (648), vb. ri, oluacaktr. Ksaca yukarda andm ve Devlete, ekonomik yaama etkin karmlarda bulunma olana vermeyen, Liberalizm ile Devleti, ekonomik faaliyetlerin tek ajan yapan, Marksizm gibi, iki ar gr karsnda, Kapitalist evrelerde, sistemle badaacak ynde, lml ve daha nce andm, ada Neo - Liberal Doktrine dek uzanan dncelerin olumasna, Sosyalist cephede ise; iddete dayal otoriter devrime ve Devrimden, reformcu, zgrlk, zel mlkiyet ile zgrl, kalknma ile sosyal adaleti badatrc, Kapitalist sistemi, yava yava deitirip gelitiren, lml sosyalizme dein dnceler olumaa ve ii hareketlerini bu ynde kanalize etmee yol at. D a h a X I X . yzyln ortalarnda, byk bir ksm oluan bu grlerin yannda, rnein M . Chevalier ve Dupont - White (649), gibi dnrler, Devletin ekonomiye karmamasn savunan kat grleri, protesto ediyorlard. D a h a 1872 ylnda toplanan Eisenach Kongresine katlan ve ou iktisat olan profesrlerden oluan, Alman Krs Sosyalizmi (Kathedersozialisten) denilen olu, Manchester okuluna kar, Devlete ekonomik-sosyal ilevler, veriyorlard (650).
(648) Bknz, A. SPIRE: Inventare des Socialismes Franaises Contemporains, Medics, Paris, 1946. (649) Dupont-WHITE: l'Individu et l'Etat, 1857 ve daha nce andm, Stuart MILL'in, La Liberte, eserine nsz (1860). (650) Bknz, Jean JAURES: Les Origines du Socialisme Allemand, F. Maspero, Paris, 1960 (yeni bask).

ADA KTSAD

SSTEMLER

43

Fransa'da, Almanya'daki bu eilime paralel bir gelime, daha sonralar Paris niversitesinde oluuyordu. rnein Paul Cauwes, Fransa dahilinde, ikinci bir Karm ve dsal ilikiler bakmndan da, ulusal ekonominin anlk ihtiyalarn karlayacak bir korumacln, savunmasn yapyordu. Aslnda, bylesi lml bir devlet karmcln, ulusal ekonomik ve Sosyal Adalet dnceleri ile istiyorlard. Balangta bir doktrinden beslenmeyen, bu karma nerileri, daha sonra, dncel dayanaklara kavuacaktr. rnein X I X . yz yln sonunda Fransa'da, anlan bu karmlara sosyal adan doktrinal temeller kazandracak grler oluacaktr: L. Bourgeois, sosyal mevzuata, hukuk bir temel getirecek toplumun, kiilerini bir dierine balayacak bir szleme biimi oluacaktr. Bu grten esinlenen nl Ch. Gide, Sosyalizm ile, Endvidalizm arasnda yer alan ve Solidarisme [Dayanmaclk] denilen ekonomik bir doktrine alan bir deneme, hazrlayacaktr (651). Burada, ayrntlarna girmeden ksaca sendikalizmin ileyiine dayanan doktrinal araylar ieren grleri de, hatrlatmak ile yetinelim. Bu geliimlerin nemi, sosyalist doktrin dzeyinde oluan, bu yeni ve sentezci grlerin, Marksizmin eksik yanlarm dzeltmekle beraber onu zayflatan ve sarsan etkiler yaratm olmasdr. Kapitalist cephede ise, Liberalizm ayrmakta, sarslmakta ve Devlet Karmlar ile, Karmc Kapitalizme olanak verecek Neo - Liberal doktrini oluturacaktr. Devlet yava yava ekonomik ve sosyal yaama karmaa ynelmektedir (652). Devlet nc reticinin lehine mdahalelerde bulunmaya balad: Bat lkelerinde, Liberal Kapitalist uygulamalarda ok savsaklanm olan ii kesimi yararna cret dzeyinin saptanmas, alma sresinin ve koullarnn dzenlemesi; (emniyet, hijiyen) ve sosyal gvenliin salanmas (sosyal sigortalar),
(651) Leon BOURGEOIS'nin doktrini, Solidariti bal ile yaynlanan, eski deyile
bir Kk Risaledir. Ch. G I D E ' i n ise; Quatre Bcoles d'Economie Sociale; Ecole Nouvelle; Programme Coopiratif, 1930; ve Solidariti 1932, eserlerine bu konuda

daha geni bilgi edinmek zere, yarar ile baklabilir. (652) Bknz, H. DEVILLEZ: Le Role Economique de l'Etat la Reforme de Comptabilite Publiques, R . E . P . , -iinde-, Ocak-ubat, 1936; ile A. PISSAVY: Les Nouvelles Formes de Gestion Par l'Etat, Rev. S. P. -iinde-, Ekim, 1934.

BER HAMTOULLARI

gibi karmlarda bulundu. Ekonomik faaliyetlerin, dzenleyicisi olmakla yetinmedi, bu konudaki ilevini etkiyle yapabilmek iin, bizatihi mteebbis oldu. Devlet, nce kanunlar aracl ile kart. Sonra, ekonomik mal, sosyal politikalardan yararland. Daha sonra da zel kesimle ortaklklar kurdu ve tek bana retici oldu. nce, zel teebbs alannda kalan mteebbislerle, karma ekonomili irketler kurdu. Kapitalist sistemin mant iinde ileyen bu irketlerin yeni cephesi, genel yararlara hizmet edebilen zelliidir. Bu teebbslerin, hukuk ve muhasebe yntemleri, altklar personelin stats, dier zel te*ebbslerin uyduu, normal ekonomik iletme, kurallarna uymaktadr. A z a m kr aray yine temel ilkedir, yalnz, ortak haline gelmi bulunan Devlet Karmlar ile, gerektii zaman ve yerde, sadece zel kesimin elinde olsayd, ekonomik ve sosyal genel yarara, ynelme olasl zayf olan bu teebbsn, sat fiyatlarn drebilir veya genel yarara hizmet edecek dolayl sosyal ve ekonomik faaliyetlere yer verebilmesini salayabilir. kinci aamada, millleirmelerle Devlet, zel kesime, daha nce terkedilmi faaliyet alanlarn, ikme edecek ve K . E . K . 'ini oluturan teebbsler kuracak ve ekonomik faaliyetleri yrtecektir. Bylece z e l kesimin yannda, K.E.K., oluarak, Kapitalist Sistem, Mdahaleci aamasnda K a r m a bir nitelik kazand. Program, pln aralar ile, bir dierini btnleyen bu iki ekonomik kesim arasndaki kimi zaman ok karmak ve g sorunlar olumasna k a r m ; Kapitalist sistem, strktrler aras, en azndan yaayabilecek ve bazan etkin bir tutarlk oluturabilmitir. Mdahaleci Kapitalist sistemin (Karma Ekonomi) buraya dein, andm gelimesinin teorik anlam nedir? imdi de bu izgide kalan deerlendirmelere bir gz atalm.
t

B) K a r m a Ekonominin Teorik ve Pratik Anlam ada Mdahaleci Kapitalizmi, Ekonomi Biliminin Yeni Yollarn (653), ve strktrlerini gz nne almadan ve bir Ikti(653) Bknz, R. BARRE: Nouveaux Sentiers de la Science Economique, (dnrn tezi) Paris, 1949.

ADA KTSAD

SSTEMLER

sad sistemin bamszlnn, zerkliinin temel unsurlarna aldrmadan; sadece X I X . yzyl, Liberal Kapitalizminin doal dzeni, fakat beer anarisine (654), bakarak deerlendirmek, yanl yorumlarn kaynan oluturmaktadr. Oysa, objektif saptamalar, iktisad doktrinlerin ve strktrlerin (dnce ve sistem) gnmze dein evrimi iinde, ancak oluabilir. ktisad sistemlerin ve doktrinlerin evrimi, bize, bir tek kapitalizmin deil; gerek teori, gerekse lkelerin deien zelliklerinin belirleyici dorultularnda oluan bir ok Kapitalizmin, var olabileceini, gstermektedir. Yanstmaa altm zere en az iki ekonomik kesimden oluan (Halk sektr, zel kesime dahil edilir veya gz nne alnmazsa), Batnn Mdahaleci Kapitalizmleri, X I X . yzyl ve X X . yzyln bamda sessiz baarlara vardktan sonra, grlmemi korkun bunalmlar ile, ilemez ve ekilmez bir duruma gelmi bulunan Liberal Kapitalizmi, deildirler kukusuz. Buraya dek anlatmaa altm, deiik ereevesel ve ileyi strktrleriyle, Bat lkeleri sistemin, Kapitalizm olmad, savlanabilir mi? Nasl ki, Merkantilist dnemin Ticar ve Malk Kapitalizmi, Liberal dnemin Kapitalizminden, daha farkl olmasna karn yine sistem olarak Kapitalizm idi ise, amn Mdahaleci Kapitalizminin de iki ekonomik kesimden oluan ekonomisinin karma niteliine karn, Kapitalist kalmakta devam etmektedir. Sistemin temel strktrleri rnein: Piyasa aygtlar, z e l Mlkiyet rejimi, kr aray ve Kapitalistleebilme sreci, Devletin karm yntemi ve tm aralar ile, ortadan kaldrlmamakta, sadece salkla ve etkinlikle ilesinler ve ksaca, ebedilesinler diye, snrlanrken bile, dzeltilmekte, desteklemekte, bir szck ile ykc yanlar olabildiince giderilerek olumlu taraflar, gelitirilmektedir. Bu temel noktada, incelemelerimin verilerine dayanan kanm, bylece saptadktan sonra, Bat'nn uzman, bilim evrelerinin, bu konudaki dncelerini ksaca, yer, yer dorudan, kimi zamanda atf ile yanstmaa alaym. Daha nceleri de bu noktay aydnlatabilecek deinmeler ve aklamalar, bunlarla da, desteklenmi olmaktadr.
(654) Bkz, D. VILLEY: l'Economie de Marche Devant la Pensee Catholique, R . E . P . , iinde Kasm-Ocak, 1951.

BER HAMTOULLARI

a) Prof. Bertrand NOGARO'ya

Gre

Paris ktisat Fakltesinin, retim yeliini yapm bulunan dnr, 1943 ylnda karma ekonomili irketlerin, kurulmasn da ieren eserinde (655), bu geliimi, Devletin ekonomik alanda yeni baars olarak belirtmekte ve hi kukusuz, Kapitalist Sistemin, bu aamasn nitelendiren karmc srecin geliimini oluturan bir ksm, olduunu saptamaktadr. Aklamalarna devam eden dnr, devlet karmlarnn bu trnn, zel teebbslerle bir ibirlii yaplmasn ve onlarn hukuk kurallar ile muhasebe yntemlerini kabullenmeyi gerekli kldn da belirtmektedir. B. Nogaro Politik iktisadn unsurlar adl bir dier eserinde (656), Karma ekonomi rejimini, gdml Kapitalist ekonomi anlamnda almakta, mal ve hizmet retimi ile dalm n n , bireyci (Liberalizm) ve kollektif (Marksizm) gibi, iki ar u yntemi dnda, bir dier ekonomik tertibin oluabileceini syleyip, Mdahaleci Kapitalizme atfta bulunduktan sonra, u sonuca varmaktadr. Gdml Ekonomi (Economie Dirigee), diye nitelendirilen bu ekonomik rejim, karma bir rejimdir, bunun iinde retim ve paylam, retim aralarnn zel mlkiyeti altnda ve genellikle zgr bir deiim yntemi araclyla olumaktadr; yalnz burada Devlet, retimin ve deiimin organizasyonunda, en azndan byk bir rol oynamaktadr. Aklamalarna devam eden bilim adam, eklemek gerekir ki, amzn gereklerinde endividalist ekonomi, artk ar haliyle, bulunmamaktadr ve belirtmek gerekir ki, bu ekonomik sistem (Kapitalizm) srd yerde (657), dnya lkelerinin en geni lde, halen uyguladklar bu sistem, aa yukar gdml bir ekonomiyi temsil ettiini, belirtmektedir. Prof. B. Nogaro gibi, hi bir doktrinin kat taraflar olmayan, nisbeten objektif bir bilim adammn, yukarda andm gr ve saptamalar, bu konuya, aklk getirmektedir.

(655) B. NOGARO: Cours d'Economie Politique, Paris, Les Ed., Domat-Montschrestion, '943. sh: 298-300. (656) B. NOGARO: Element d'Economie Politique, Librr. G . D . J . , Paris, 5 ci bask, 1954, sh: 9-10. (657) Ben belirtiyorum.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

b) Prof. Dr. Franois PERROUX'ya

Gre:

D a h a nce de grlerine deindiim, amzn deerli ve nl bilim adam Perroux 'nun, burada zellikle andm K a r m a Ekonomiyi, en duyarl yerinde ilgilendiren bir incelemesini (Societe d'Economie Mixte et Systeme Capitaliste), anacam 1658). Kapitalist sistem ile K a r m a Ekonominin daha nce andm ilk aamas olan Karma Ekonomili irket arasndaki ilikilerin niteliini, analiz etmeyi ama edinen bu incelemesinde Fr. Perroux, bu ekonomik organizasyon tipinin, Kapitalizm ve Sosyalizm arasnda bir ara, forml olup olmadn aratrmaktadr. K a r m a Ekonomili irketin, Kapitalist sistemden mi doduunu yoksa sistem olarak onu aan bir oluum mu, sz konusu bulunduunu aratrmaktadr. Anonim irket biimi iinde oluan Karma Ekonomi irketlerini, en belirgin ve objektif rnek olarak ele alan dnr, ancak bu tipin erevesinde, Kapitalizm ile Sosyalizmin iliki ve kartl, Kamu iktidar ile zel sektrn, uyum ve ayrl, aklkla saptanabilir. K a r m a Ekonomili irketi, Kapitalist zel irketle, mlkiyet, ynetim biimi ve teebbsn amac (kr aray), gibi en objektif ve salam ller zerinden karlatran yazar, u sonuca varmaktadr: K a r m a Ekonomili irketler, Kapitalist zel teebbs tipi ile, Devlet Kapitalizmi denilen (659) ve sermayesinin tmnn kamusal kesimi ait olduu ve ileyi amacn kr araylar ile olutuu Anonim irket tipi arasnda, bir dizi ara tip oluturduklarn belirtmektedir. Mlkiyet, ynetme arac ve izlenen amacn oluturduu bu ana temel bakmndan, bu anonim irket, z e l ve K a mu kesimlerinin etkileri bakmndan son derece farkl dozajlarda tertipler yapmaa olanak vermektedir (660). Dnr, Kamusal iktidarn, zel teebbs ile kurduu bu ilikilerin Devlet Kapitalist kald srece, Sosyalizme gidiin sz
(658) F. PERROUX: Soci6te d'Economie Mixte et Systeme Capitaliste, R . E . P . -iinde-, 1933. Cilt: XLVII, sh: 1275-1313. (659) Bu konuda bknz, KRETSCHMER: l'Etat Comme Entreppreneur Priv<?, Annales de l'Economie Collective, Ocak-Nisan, 1929. (660) F. PERROUX: Societe d'Economie Mixte et Systeme Capitaliste a.g.i. sh: 1295-1296.

BER HAMTOULLARI

konusu olmadm belirtmekte ve tersine eer Devlet Sosyalist olsayd, retim aygtna, sosyalizmin gl bir biimde girii ve yayl, daha hzl olurdu, kukusuz (66), demektedir. Barada aktr ki, Devletin ve dier strktrlerin Kapitalist kald bir yerde, Kapitalizmden baka bir sisteme, yer olamayaca, alglanabilir bu gerek olarak grnmektedir. Kuku yok ki, nitelik olarak kapitalist kalmakla birlikte, bu K a r m a model, genel yarar sz konusu olunca, grupsal smrlere olduu gibi, zel karlara da yer yer kar kabilir. Burada da, Kapitalist sistemin genellii ile, zel Kapitalizmin, bir dierine kartrlmamas gerekir. Yine Perroux, K a r m a Ekonominin gelimesinin, mutlaka zel kesim aleyhine sonulanaca savnn da doru olmadn belirtmekte ve devletin kimi zaman zel kesimin bir ksmn ikme ettiinin doru olduunu; fakat kimi zaman da, tamamen Devletin ynetiminde olan teebbslere, zel kesimin, ortak olduunu belirtmektedir. Belirtmek gerekir ki, Almanya'da da K a r m a Ekonomili irketler, byk lde kapitalizmin yardmcs ve btnleyicisi olan irketler olmakla kalmaz. Fazladan, K a m u ekonomisinin, tfeylisi olan bir kurumu olabilmekte ve genel ekonomi iinde, zel Kapitalizme, kamu aleyhine gelime frsat verebilmektedir (662). Yeri gelmiken belirtelim ki, W. Sombart'm bir tanlamasna (tehisine) gre karma ekonomi, yarnlarn yaaynn ekonomik biimlerinden biri olacak; fakat, hi bir tarzda, ar olarak sosyalist ekonomisine al anlamna gelmeyecektir. Yine nl Sombart'a gre, bu renkli kapitalizm (663), yle grlyor ki, ayrcalklar ynteminden ok daha esnek olan Karma Ekonominin, ok sayda tertibine olanak verecektir (664). Nitekim, Kapitalist Sistemde Devlet karmlarna Deinen H. Laufenburger'de, Devletin bir irketin sermayesine katl
(661) F. PERROUX: a.g. in., sh: 1305. (662) Bknz, KAEPPELIN: Le Systeme dit de l'Economie Mixte Dans l'Entreprises
Publiques en Allemagne, Revue d'Economie Politique, 1920.

(663) Bknz, OHLEPPER: l'Avenir du Capitalisme d'Apres W. SOMBART, R . . S . R . . S . , -iinde-, No: 1, 1933. (664) Bknz, Die Ordnung des VVirtschaftslebens, Berlin, 1925, anan; F. PERROUX: a.g.in., sh: 1313.

ADA KTSAD

SSTEMLER

masnn, teebbsn ynetimi zerinde, belirleyici ve karal bir etki yaratmak istediinden ileri gelmedii ;fakat oklukla, rastlantsal bir tarzda olduunu belirttikten sonra, Karma Ekonomisini ayrca, Sosyalizme gtrmek gibi bir ama da gtmediine (665), iaret etmektedir.

c) Prof.

Etienne ANTONELLFye

Gre

Nouvelles Etudes d'Economie Hmaniste balkl eserinde E. Antonelli, Kapitalist sistemin isel strktrlerinde, ikinci derece deimeler meydana geldiine iaret ettikten sonra; gdml ekonominin, ilerlemi biimleri veya K a r m a Ekonomi ile Kapitalist r e j i m , dorudan iten deien ve yeni ideoloji ile strktrler karsnda bulunulduunu, belirtmektedir. Bu aklamalarn ilgin yan, dnrn, K a r m a Ekonomi ile ekonomik gdmclk arasnda kurduu ilgi ve bu kavramlar, bir dieri yerine kullanmasdr. Bir dier nemli nokta, Kapitalist sistemi deitiren bu ideolojik strktrlerden, ekonomik gdmcln en az ileri gittiini belirtmi olmasdr (666). Gdml ekonomiyi yorumlayan dnr, Liberal Kapitalizmin, endividalist ideolojisinin eskimi olduunu ve ada ekonomik ve sosyal gereklere daha iyi uyabilecek ekonomik yeniletirmelerin yaplmas gerektiini belirtirken; Mdahaleci Kapitalizmin niteliini ve K a r m a Ekonomiyi de, aydnlatm olmaktadr. Dnre gre bu doktrinin hareket noktas deneyiminin gzlenmesi sonucu olmaktadr: Dnn Liberal Kapitalizmine benzemeyen amzn Kapitalizmi, dnyann btn m e m leketlerinde, yeni ekonomik organizasyonlara yol aan derin deimelere maruz kalmtr. Bu olu izgisinde Liberal Kapitalizmin unsurlarndan, her gn daha da artan bir ksmn brakmaktadr (667).
(665) H. LAUFENBURGER: l'Intervention de I'Etat en Matiere Economique, a.g.e., sh: 271-273 v.s. (666) E. ANTONELL: Nouvelles Etudes d'Economie Hmaniste, La Licorne, 1959, Imp., J. Reschly, Montpellier, shf 363 v.s. (667) (668) E. ANTONELL: a.g.e., sh: 364.

BER HAMTOULLARI

rnein, bu geliim Kapitalizmde Mlkiyet, artk ekonomik gdmn tek temeli deildir. Kiilerin ekonomik karar ve tercihleri, ortak veya genel yararlar temsil eden organlar tarafndan denetlenmektedir. Dier yandan yine, Antonelli'ye gre, bu yeni r e j i m d e tketim iktidar, mlkiyete kesin olarak bal deildir. Oysa bilindii zere, Liberal Kapitalizmde kesin biimde bir satm alma gcne, sahip olmak zorunluluu var idi. Bu iki unsur, yeni Kapitalizmi, Liberalizmden ayrmaktadr. Dnre gre bu gdml Kapitalizm, Liberalizmden u zellikle ayrlmaktadr (668): t t t Piyasay ortadan kaldrmayan bir plnlama; Mlkiyet ve ynetim a y r m ; Mill Gelirin yeniden datdmas - sosyal adalet (669).

E. Antonelli 'nin ksaca zetlediim bu grlerine gre, K a r m a Ekonomi, Mdahaleci Kapitalist sistemin bir tertibi olmaktadr. D a h a nce andm, Prof. J. Lhomme'a gre, ekonomik karm, bir politika idi. Fakat bu gdmc politikay geni anlamnda almak gerekir. Bu her eyden nce, gereksinmeler ve zorunluluklar, (koullar) gibi rastlantsal olgular sonucunda hkmetin ald bir areler demeti deildir; fakat, genel baz dncelerden beslenen, tutarl bir tedbirler btndr (670). Tutarll, izledii amalar ve kulland aralar arasndaki balantlardan olumaktadr.

d) Prof. P. A. SAMUELSON'a

Gre:

Nobel ekonomi dl sahibi, Amerikal bilim adam, P. A. Samuelson, <d'Economique adl nl kitabnda; Kapitalist
(669) Bknz, Fr. PERROUX: Economie Organis<?e, Domat-Montchrestien, Edit, Paris, '945 ROTTIER ve ALBERT: La Redistribution des Revenus Entre Groupes Sociaux en 1948, E. Ap., -iinde-, Nisan-Eyll, 1953. (670) Gdml ekonomi hk.'da nce andklarmza ek olarak bknz; J. TINBERGEN: Les Limites de la Liberte conomique, C. R. Travaux, Eco. Polit, Belika, Ocak, 1951, sh: 3-13. D. VILLEY: Bilan de l'Economie Dirice en France et en Engleterre, Egypte Contemporain, -iinde-, Mays Haziran, 1950.

ADA KTSAD

SSTEMLER

giriiml, karma bir sistem nasl iler? Balkl (671) ksmnda, K a r m a Ekonominin Kapitalist nitelikte olduunu belirtmektedir. Ksaca dnr, ekonomik rejimimiz, mnhasran Fiyatlar Mekanizmalar ile gdlmektedir. Fakat iinde devleti denetim unsurlarnn, piyasa unsurlar ile birleerek, retim ve tketimi organize ettikleri bir K a r m a Sistem oluturduunu belirttikten sonra ekonomik sistemimiz, iki cepheden karma saylmaktadr: Devlet faaliyeti, zel giriimciliini etkilemekte ve tekelci unsurlar ise t a m yarmn ilemesini bozmaktadrlar (672), demektedir. A. B. Devletleri ekonomisinin Kapitalist sisteme dayanan bir K a r m a Ekonomi olduunu, yukarda andmz P. A. Samuelson tarafndan da aka ortaya konmaktadr. Aslnda, daha nce belirtmi olduum gibi 1929 ekonomik byk bunalmndan sonra, Roosevelt tarafndan uygulanan New Deal politikas, bu K a r m a Ekonominin ilk rneini oluturmaktayd. Yukarda, amzn nisbeten en tarafsz ve objektif iktisat, bilim adamlarna rnek olmak zere, ancak bir ksmn anmakla yetindiim grler, Bat lkelerinde uygulanan K a r m a Ekonomi tertibinin, Mdadaleci Kapitalizmin amzdaki bir tertibi olduunu, ortaya koymaktadr. Bu konuda, says daha ok artrlabilecek bu bilim adamlarnn dnceleri, Kapitalist sistem ile Marksist doktrine, taraftar olan dnrlerin kanaatleriyle de birlemektedir. imdi bu noktaya ksaca deineyim.

e) Marksistlere

Gre Karma Ekonomi

Bilindii gibi Marksistler iin, iki iktisad sistem bulunmaktadr. Biri Sosyalist, dieri Kapitalist. Bundan tr bu dnce akmn izleyen kii ve evreler iin, bir nc sisteme ada ekonomilerde yer bulunmamaktadr. K a y n a k aldklar Marksist gr, Kapitalizmde, ana unsur grmekteydi: # Bir Teknik Bir Hukuk yeti) 5 Unsur Unsur (Mainizm); (retim aralarnn zel mlki-

(671) P. A. SAMUELSON: l'Economique, Cilt: I, Paris, A. Colin, 1957, sh: 44-73. (672) P. A . . SAMUELSON: l'conomique, a.g.e., sh: 55, 56 ve 73.

42

BER HAMTOULLARI

0 Bir Ekonomik Unsur (Deer Fazlas. - Artk veya Art deer szcn dar ve yetersiz bulduumu belirteyim). Bu temel unsurun da, ada Kapitalizmde bulunduu, fazladan dan Devletin de, bu unsurlara katdarak, Devletin Tekelci Kapitalizmini oluturduu (673), belirtilmektedir.. Marksist bilim adam, nl E. Varga, X X . yzyl Kapitalizmi, adl eserinde, Kapitalist sistemde, meydana gelen deimelere karn Kapitalizmin geliim yasalar deimemitir. Kapitalist lkelerin proletaryas, gereksinmelerini karlayabilmek iin, emek glerini, eskisi gibi satmak zorundadrlar Burjuvalar, eskiden olduu gibi, iileri altrmakta ve onlarn rettikleri deer fazlasma, el koymaktadrlar. Kapitalizmin gdc gc, her zamanki gibi kr, saikidir (674), demekte, ve devam etmektedir: Egemen olan snf eskiden olduu gibi, yine byk burjuvazidir. Dnre gre, Kapitalist ekonomiyi en son gelime aamas olan emperyalizme kartacak olan ve bir gei ekonomisini yanstan bu deiiklikler, Kapitalizme zg olan elikileri bytmekten baka bir ie yaramayacaktr. Kapitalist sistemi, hem eski, hem de yeni biimleri iinde, deelendiren Marksist grlerde, konumuzun bu kesiminde, zerinde durulmas gereken iki nemli nokta bulunmaktadr. lk nokta, amzn balca iki ekonomik sistemi bulunduu ve Kapitalizmdeki gelimelerin (Devlet karmlar, K a r m a Ekonomi) sistemin temellerini ykmad, hususudur. Bu noktada snrlanan gr, yanl saymaa olanak yoktur. Yalnz ikinci nokta; Materyalist determinist felsefenin mant dorultusunda, Kapitalist sistemin, kesinlikle Sosyalizme dneceine varan savlar, bilimsel ynden paylamak kolay grnmemektedir. Bylesi bir determinizm, Kapitalist Sistemin, aln yazsn, daha nce a priori olarak, saptayan kaderci bir tutumu yanstmakta ve Materyalist savna karn, idealist bir umuttan beslenen bir paradoks oluturmaktadr. Kapitalist Sis(673) Bu konuda ilk oluma, V. I. LENINE'de grlmekte (l'Imperialisme, Stade Suprme du Capitalisme, Oeuvres Completes, Moscou, Editions en Langues Etrangres,

Cilt: 22, 1960), Batda, yeni veriler ile gelitirilerek yaylmaktadr. Bir rnek anm
olmak iin baknz: Le Capitalisme Moropoliste d'Etat, ki Cilt, Ed. Sociales, Paris, :97. (674) E. VARGA: Le Capitalisme du X X Sicle, Ed. du Progr&, Moscou, (tarihsiz), sh: 3 v.s.

ADA KTSAD

SSTEMLER

43

temin amza dek, deime ve gelimelerini, Marksist doktrinin, monist bir yaklamla, dier btn unsurlar gden gten temel ald teknik strktr, strktrel bir analizin oulcu ve bilimsel aklamalar karsnda, yetersiz kalmaktadr. Bir iktisad sistemin, nasl ve hangi ynde gelieceini, uzun vade bakmndan, kesinlikle belirtmek kolay bir aba deildir. Bu yndeki, bir determinizm deil; bir rlativizm (Grecelik), sz konusudur. Bunun da, bir iktisad sistemi oluturan isel ve dsal strktrlerin tmnn, nicelik ve nitelii iinde olu ve geliim seyrinin analizi, ancak aydnlatabilir. Yoksa gc glerden, sadece teknik strktr deil. Bu teknik strktr de ieren ve belirleyen, btn strktrler aras karlkl etkileim srecidir. Yarnlarn strktrlerini, bir aln yazgs tarzmda imdiden, kesinlikle belirleyecek, hi bir bilimsel yntem, henz olum u deildir. Kapitalizm ise, gnmze dek uzanan gelimelerinde, isel ve dsal elikilerini, yava yava yenebilen ve sistemin tutarszlklarm, belli ve yaatc uurlarda tutabilen direnli, gl strktrler, yaratabilmi, uzlatrc kombinezonlar gerekletirebilmitir. Bu yaama ve yenileme, canllk verme gcn, daha ne kadar srdrebileceini kesinlikle saptamak olanakszdr. nk bu sorunun karlm, yarnlarn, imdiden, uyumlatrma gc ve yn kesinlikle saptanamayacak strktrlerin, geliim niteliine, baldr, y l e grnyor ki, Marksist evreler, ada Kapitalizmin, kar gleri entegre edebilen bu bunalmlarn strktrel olanaklarn engelleyebilen, iktisad kalknmay, ap her gn biraz daha byyen sosyal adaletle, birlikte yrtebilen yeni strktrlerini, adeta unutarak ve srekli X X . yzyl Liberal Kapitalizm modeli iinde, kalmaktadrlar ve o koullarn verilerini, oklukla gz nne aldklarndan, Modern Kapitalizmin, gl yanlarm yakalayamamakta ve yeni koullara kendini uyumlatrabilme yeteneini, yoksaymaktadrlar. Savsakladklar dier bir nokta, strktrel analiz yntemi olmaktadr.

imdi de Liberal veya Neo-Liberal doktrine inanan dnrlerin grlerine yer vermek gerekir.

BER HAMTOULLARI

f) Liberallere Gre Karma Ekonomi

Hemen belirtelim ki, Liberal veya Neo-Liberal doktrine bal olan dnce adamlar da, amzn Kapitalist ve Sosyalist iki byk sistemi dnda, tek bana bamsz bir iktidad sistem, kabul etmekte ve K a r m a Ekonomiyi, M . Kapitalist sistemin, bir tertibi bi olarak kabul etmektedirler. U z u n bir sre A v r u p a ' d a , sadece Liberal Kapitalizm, tek sistem olarak tasarmlanabiliyordu. Oysa ekonomik faaliyetlerin tarihsel geliimi, Prof. A. Barrere 'in de belirttii gibi Liberalizmin, mmkn olan tek tertip olmadn (675), gstermitir, aa) W. E uken D a h a nce andm Fribourg Okulu'nun, nl nc lideri W. Eucken'in Kapitalizm ve Sosyalizm dnda, Karma bir sistemin bamsz bir nitelikte olamayaca dncesinde olduunu belirtmitim (676). Gerekten W. Eucken, iki kesimli ekonomilerin,tanmlanabileceini belirtmekte ve iaret etmektedir. Bir millletirmenin yaplm olmas, bir kamusal kesimin mevcut olmas, ekonominin (Sosyalist) gdc, olduunu gstermee yetmez. Sz konusu kamu kesiminin, hangi ekonomi tipine gre, ilediini saptamak gerekir. Piyasa ekonomisine mi, yoksa Emredici bir Plna gre mi, ilediine bakmak gerekir. W. Eucken, ekonomik sistemleri balca ar organizasyon tiplerine gre, snflamakta ve bu her tipe gre ileyen veya ona yaklaan llerde, o sistem e dahil bir variasyon olarak kabul etmektedir. W. Eucken'in andm bu organizasyon tipleri ayrmna gre, Batda grlen K a r m a Ekonomi tertibi, Kapitalist sistemin egemenlii altnda, ksaca Kapitalist bir K a r m a Ekonomi olmaktadr. D a h a nce, andmz, Liberal Prof. D. Villey'de, W. Eucken'in dncelerini paylamakta ve sadece iki byk sistem (Kapitalizm ve Sosyalizm), bulunduunu belirtmektedir. Prof. D. Villey, Kapitalist sistemin karc ynelime gireceini belirtmektedir (677).
(675) Bknz, A. BARRERE: Histoire de la Pensle conomique et Analyse des Thtories Contemporaines, Les Cours de Droit, 1957-1958, Paris. (676) Bknz, Fr. BLGER: La Pensle conomique Liberal Dans l'Allemagne Contemporaine, a.g.e., sh: 59. (677) Bknz, Prof. Dr. VLLEY: Dupont-White, Paris, Alcan, 1936.

ADA KTSAD

SSTEMLER

bb) L. V. Mises Devlet Mdahalelerini, Kapitalist sistem iinde, zel kesim ve devlet arasnda bir ibirlii, koordinasyondan oluuk sayan, L. Mises, Sosyalizm ile Kapitalizmden baz unsurlar alp, bu iki sistem dnda, bir ara sistem (Vermittelnd), kurmann mmkn olmadn belirtmektedir. Teorinin ar dzeyinde bile dnr, Sosyalizm ve Kapitalizm arasmda, ara bir sistem anlaynn olumayacam belirtmekte ve devam etmektedir: hi kimse retim aralarnn, zel mlkiyetine ve yine ayn tarzda kollektif mlkiyete dayanan sosyal iki dzen dmda, nc bir dzeni, tasarmlamann mmkn olduunu gstermekte, baarya, ulaamamtr (679), demektedir. Yine dnre gre zel mlkiyetin, snrl gdml veya kurallayc ara sistemi, kendiliinden elimeli ve anlamszdr. Bunu gerekletirmek iin yapdacak bir deneme, ylesine cidd bunalmlara yol aar ki, bunlardan kurtulmann tek kar yolu, yine, ya Kapitalizm veya Sosyalizme bavurmak olmaktadr. D e v a m eden dnr, ite, ekonomi biliminin, hi kimsenin rtmeyi dnmedii ve dnemeyecei, sonucu budur (679) demektedir. Ksaca andmz grleri ile L. Mises, sonu olarak, Devletin, Kapitalist sistemdeki karmlarn etkisi ve anlam, retim aralarna sahip olan kiiye ve mteebbislere, ayet zgr braklm olsayddar, yapmayacaklar faaliyetleri, onlara yaptrm olmaktr (80). Burada dnr, Devlet karmlarnn arlamas, zel kesimin, tamamen serbest brakld durumda, oluacak sakncalarn, benzerlerinin oluturulabileceini, belirtmektedir. cc) Prol. G. Leduc Kapitalist sistem iinde Devletin iktisad hayata karmlarnn, yalnz yararl deil; fakat, zorunlu olduunu belirten, Liberal ada iktisat, Prof. G. Leduc, bu karmlarn K a r m a Ekonominin, tekniklerine gre yapdabileceini, bu tertibin, ok eitli olanaklar saladm, anlatmaktadr (681). Kamusal
(678) (679) (680) Bknz, L. MSES: Kritik des Interventionismus, Iena, 1929, sh: 24-64. Anan: H. LAUFENBURGER: l'Intervention de l'Etat, En Matifere Economique, a.g.e., sh: 7-8. (681) Bknz, G. LEDUC: Economie du Developpement, Les Cours de Droit, Paris, 19611962. sh: 404.

BER HAMTOULLARI

kesim ile zel kesim arasnda, karma irketler oluturalabileceini, bunlara Devlet veya Yresel Ynetimlerin, eitli biimlerde ortak olmasnn olanakl olduunu, eklemektedir. Leduc 'e gre bylesi bir karma formln, en byk avantaj, zel kar, kamusal yarar arasnda srekli ve organik bir ibirliine olanak vermi olmasdr. Dnre gre, bu ibirlii, yalnz kamu kesiminin gerekli yerlere dek uzanmasn sonulandrabilecei gibi, tersine, devlet tarafndan yaplan baz faaliyetlerin (zellikle retken nitelikte) zel kesimin alanna girmesini de salayabilmektedir. Sonu olarak dnr, andm Kitabnda, K a r m a Ekonomi formln, geici kabul emekte ve srekli bir tertip olduu takdirde yararnn tartlabileceini ortaya koyarak zel kar ile Kamusal karn, kart olmaktan ok, dayanma iinde olduklarn belirtmektedir. Bir dier incelemesinde, G. Leduc, liberal dnrlerin kamusal iktidarn ekonomik faaliyetlere katlmasnn baz zorunluluklarn yok saymadklarn anmsattktan sonra, balca iki byk sistemin bulunduu, ya otoriter ve merkeziyeti yntemlerle ekonomik faaliyetleri gden (Sosyalizm), veya iktisad faaliyetlerin temel olarak piyasa mekanizmalar ve zel - zgr giriimcilikten, birini semek zorunluluu karsndayz (682), demektedir. Grld gibi, Paris iktisat Fakltesi retim yelerinden, G. Leduc'te, K a r m a Ekonomiyi, Kapitalist sistemin iinde kalan bir tertip olarak kabul eden grlere katlmakta ve iki byk sistem dnda, bamsz, nc bir sistem, tasarmlamamaktadr. dd) Prof. M. Allais Gnmzn modern liberallerinden, daha nce anlan Fransz M. Alais, Laissez - faire'izmin ve totalitarizmin telerinde, adl incelemesinde, bu konuyu aydnlatacak aklamalar yapmaktadr. Sistemler sorununun Braknz Yapsnlar ve Otoriter Planclk, gibi ikilemeye indirgendiini, birincisinde devletin hi bir karma yanamad, ikincisinde ise, ekonominin retiminden tketime dein, merkezi bir otorite tarafudan
(682) Bknz, G. LEDUC: Les Huit Questions du Libralisme, R . P . P . , -iinde-, No: 808, Mart, 1970, sh: 6 v.s.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

gdld ynndeki savlar, amzn en vahim yanlglarn oluturan basitletirici gayretler olduunu belirtmektedir (683). Aklamasna devam eden dnr, gerekte ekonomik olular ve ileyilerin ok daha farkl olduuna belirtmektedir. Tercih olanlar, sadece fertlerin her istediklerini tamamen zgr olarak yapabildikleri genelleen bir anari ile (Liberalizm), memurlarn gtt genel otoriter bir Devletilik 'ten, her trl denetimden uzak ve her tr gerek zgrl ykan, bencil bir bireycilik ile her yerde hazr ve nazr bir devletin brokrasisinden ibaret deildir. zgrl, anariye ynelmeden de srdrmek olanakldr. Ve tekellere engel olmakta, Sosyalist gdmcle gitmeyi gerektirmez. Sovyet hkmetleri tarafndan alnm baz tedbirleri beenmek, komnist olmak anlamna gelemiyecei gibi, bir Rus vatandann, demokratik baz zgrlkleri nermesi de, anarist olduu anlamna gelmez (684). M. Allais 'ye gre, eer Liberalizm ifls ettiyse, bu kanun koyucusunun (devletin), onu iyi organize edememesi sonucudur. Oysa zerk znelerin zgr faaliyetleri, karlkl grev ve sorumluluk hukuku iinde uyumlatrlrsa, genel yarara da, daha iyi hizmet etmeleri salanm olur. Kiinin kar araylar, ne denirse densin, ekonomik zgrl zorunlu klmaktadr ve insan tabiatna bal kaldndan, bu zendirme tek motr olarak kalacaktr. Bunu hi bir feylezof deitirmeyecektir. Bununla birlikte, istedii kadar zorunlu olsun, bu zgrln, anariye dnmesine izin verilemez. Eri uygun yol, genel yarar da, doyuracak genel bir hukuk ereve iinde, kanun ile, onu organize etmek gerekir. Ksaca, nl deyile gl ile yoksul arasnda, bastran ve ezen, zgrlk olmaktadr; fakat, insan kurtaran yine, kanun, olmaktadr. Bundan tr ekonomik zgrln temel koulu Devletin ok gl otoritesidir. nk sadece ister, devlet ister iveren, ii kesiminde olsun, btn tekellere, ekonomik kar koalisyonlar egemen olabilir (685). Anlald gibi, Prof. M. Allais'nin bu aklamalar, amzn varolan iki sistemine karn, bunlarn her birinin ussal erevesi iinde kalan, deiik tertiplerinin olabileceini im etmektedir, karlarnn anarisinde yklan ekonomik zgrlklerin (Piya(683) M. ALLAIS: Au de la du Laissez-Fairisme et du Totalitarisme, N.R. E.C., -iinde-, Nisan, Mays, 1950, sh: 26-32. (684) (685) M. ALLAIS: a.g.in, sh: 29.

BER HAMTOULLARI

sann otomatik aygtlar), devlet karmlar ile giderilebileceini belirtmektedir. Bylece, M . Kapitalizmde Devlet karmcl, kamu kesimi, plnlama, karma ekonomisi, sisteme kar deil; tersine, sisteme uygun bir nitelik tamaktadr. K a r m a Ekonomi tertibi de, Kapitalist sistem iinde, ekonomik ve sosyal anariyi engellemek, zel giriimcilii, toplumun genel yararlar ile badatran bir ibirlii, bir denetleme, bir ngrme, olana vermi olmaktadr. Karc Kapitalizmin, belli bir geliim aamas olan K a r m a Ekonomi ve bunun ereveledii devlet karmlar, X X . yzyl Liberalizminde, bireylerin gerek kendi zel, gerekse genel yarar, gerekletirmek yeteneini gsteremeyen aczini, ikme etmi olmaktadr (dikkat edilmeli ki, zel giriimcilik deil; fakat, onun eksik ve tehlikeli yanlar ikme edilmektedir). Fransz Plncl ve Demokrasi balkl incelemesinde L. Franck'n belirttii gibi, Fransz Plnlama ynteminin ilgin taraf, kendisini uygulayan kamusal bir retim kesiminin var olmas sonucunda, zgrlklerin snrlanmas, en dk dzeyde kalm olmasdr (686). E n dk dzeylerde kalan bu zgrlk snrlamalar, yol gsterici plnn, gerekletirebildii ekonomik ve sosyal gelimeler ve toplumsal avant a j l a r gz pne alnacak olursa, yerindelii ve hakll, kendiliinden ortaya kar. D a h a nce andm gibi, Liberal Kapitalizmde oluan ymalar ve tekeller ile, ekonomik zgrlkler kslyor, piyasa aygtlarnn doal ileyii bozuluyor; fakat, buna karn, genel yararn lehine byk ve olumlu sonular olumuyordu. M d a haleci Kapitalizmin, K a r m a ekonomisi, plnlamas ve zel kesim ile ibirlii erevesinde oluan, zgrlk snrlamalar ile Devlet, hi deilse, ekonomik ve sosyal yararlar gerekletirmekle, anlan snrlamalar, salanan genel yarar ile geni lde karlanabilecei gibi, sistemi sarabilecek dengesizliklerin bunalmlarndan d a koruyabilmektedir. Bat Kapitalizminin uygulad K a r m a Ekonomi organizasyonu tipinin, hangi anlama geldiini aydnlatc aklamas dolays ile sz Fransz plnlamasnn ba mimarlarnda, P. Masse 'ye
(686) Bknz, L. FRANOK: Planisme Franais et D^mocratie Revue Economique (zel say: Plnlama ile zgrlk arasnda, No: a, Mart, 1953,-iinde-, sh: 195-319.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

brakmak gerekir. A. Shonfield in kitabna yazd girite kamu ve zel teebbse deinirken: Ne zel ne de kamusal mlkiyeti, kaldrmak dnlemez; fakat, basit olarak ikisi arasmda ussal ve bar, bir arada yaama taron, rgtlemenin (687), gerekliliini belirtmektedir. K a m u ve zel kesimin bar iinde bir arada yaamasnn salad dengeye deinen, Fr. Perroux, Millletirmeleri gerektiren karma ekonomi, gruplar aras bir piyasa ekonomisidir, yoksa, piyasasz bir ekonomi deil (688), demektedir. C) K a r m a Ekonomi, Bamsz, nc Bir Sistem midir? rneklerin saysn daha fazla oaltmakta bir yarar grmemekteyim. Bu aklamalar, K a r m a Ekonominin, Bat lkelerinde uyguland biimi iinde, Mdahaleci Kapitalist sistemin, eski deyimi ile, bir organizasyon tipi, yeni deyi ile, modern strktr olduu, Kapitalist ve Sosyalist sistem dnda, tek bama zerk ve iki sistemden farkl strktrleri ve doktrini olan bir sistem olmad, aka ortaya kmaktadr. nk aktr ki, Devlet Karmlar, millletirmeler, Ekonomik K a m u kesiminin olumas, Plnlama v.b. gibi olu ve aralar kapitalist sistemin, hem strktrleri hem de Neo -Liberal doktrin ile uyum ve balam iindedir. Liberal Kapitalizme oranla, Mdahaleci Kapitalizmin sinesindeki bu deimeler, elbette nemlidir. A m a sistemin ruhu ile uyumlaan bir geliim sz konusudur. Sonra unu nemle belirtmek gerekir ki, Liberalizmin kurucularndan, nl A. Smith' in andmz eseri, dikkatle incelendiinde, grlecektir ki daha sanayi Kapitalizmi aamasnda Devlete, ekonomik faaliyetlerin genel erevelerini oluturma ve iyiletirme konusunda, nemli roller verilmektedir. ada Kapitalizmin gerek isel, gerekse dsal strktrlerinde, meydana gelmi bulunan son derece nemli ve karmak deimeler karsnda Devletin ekonomik, faaliyetlere aktif dzenleyici, dzeltici, yaratc, organize edici bir zne olarak katlmas, bir nc sistem, anlamna kesinlikle gelmez. Kapitalist strktrlerin
(687) Bknz, P. MASSE: Introduction (A Shonfield, Le Capitalisme d'Aujourd'hui l'Etat et l'Entreprise), a.g.e., sh: 26. (688) Fr. PERROUX: Les Nationalisations et la Comptabilit<5 Nationale, Les Comptes de la Nation, P . U . F . , Paris, 1949, sh: 189.

BER HAMTOULLARI

tmnn, ama, baz snrlamalarla yrrlkte olduu bir ortamda. Kapitalist Devlet Karmlar, sistemi deitirici deil, sadece dzeltici, gelitirici ve yaatc nitelikte olabilir. Bir iktisad faaliyetin bir zel kii veya Devlet tarafndan yaplyor olmas grn ile, K a m u Ekonomik K.'nin dar veya geni olmasnn tek bana, deerlendirmelere l yaplmas doru saptamalara olanak veremez. Bu olgularn, hangi yntem ve ne gibi amalarla yapldna da, bakmak gerekmektedir. Bu kritere bakdnca, Devletin faaliyeti ve karmlarnn Kapitalist sistem ile uyum halinde bulunduunu sylemek olanakldr. Unutmamak gerekir ki, zel Kesimin ve kiilerin bile, Kapitalist espriye, % i oo orannda uyduklar her halde ileri srlemez. Nitekim, Fr. Perroux'da, Bat kapitalizmlerindeki bu devlet karmlarnn, esonomiyi ykc deil; fakat, yapc olduklarn ve karc doktrinin, sisteme uygun, onunla badaan nitelikte bulunduunu belirtmektedir (689). Mdahaleci Kapitalizmde Devlet, K a r m a Ekonominin salad btn aralar kullanarak, etkin iktisad politikalar oluturmaktadr. Bu iktisad politikalar, balca ana amac ierektedir: Ekonomik gcn oaltlmas, yaam dzeyinin ykseltilmesi ve enflsyona gitmeden (istikrarl) bir ekonomik byme gerekletirmek (690). Grld gibi, Devlet iktisad kalknmann sa.dece temel unsurlarndan biri haline gelmekle yetinmedi, fakat toplam talebi de dzenleyen en byk merkezlerden biri haline geldi. Devletin ekonomik hayatta bu genileyen rol, plnlamay gerekli bir hale getirmektedir. Kapitalist yol gsterici pln zorunlu klan bir dier neden, ekonomiyi her geen gn biraz daha karmak bir hale getiren ve ekonominin eitli dallar arasndaki karlkl ilikileri, daha da sklatran teknolojik gelimelerdir. Bylece bir ekonomi, gelitike koordinasyona olan gereksinme de bymektedir. Sonra ister zel, ister kamusal kesimde olsun Plnlama, modern Batl insann tutum ve davran strktrne derinden uymaktadr. Evrene ve atoma egemen olma yarma
(689) Fr. PERROUX: Le Capitalisme (zellikle: Interventionisme Liberal et Capitalisme ksm), P . U . F . , Que Sais-Je?, Paris, 1962. sh: 123-126. (690) Bu noktalarda daha geni bilgi iin bknz, D. C. LAMBERT: Systemes Economiques et Types de Societes Dans les Pays Occidentaux, Chronique Sociale de France, -iinde-, Austos, 1970, Lyon.

ADA KTSAD

SSTEMLER

km bulunan Bat insanna, ekonomik alanda doal yasann kesin egemenlii, kabul ettirebilir mi? Ekonomik alandaki olaylara, eylemlere ve gelimelere egemen olma arzusu ve gerei, Devledir K . E. K . , plnlama ( K a r m a Ekonomi) v.b. gibi, etkin olabilen aralara malik olabildii bir z a m a n d a , olumak gibi, bir tutarllkda yanstmaktadr. Bylece Devlet, ekonomik ve sosyal hayatn deien tarzlarda da olsa, btn kesimlerine karmaktadr. Btn bu karmalar etkin ve tutarl bir tarzda yrtebilmek iin, Devletin program ve plna ihtiyac bulunmaktadr. ncelii olan projelerin gerekleebilmesi iin, zel kesim ile bazan ibirlii yapmas gerekmektedir. Bununla beraber, andmz bu Kapitalist K a r m a Ekonomi olsun, Devlet karmalar olsun, Batnn btn gelimi Kapitalist lkelerinde, ayn tarzda, ayn amalarla uygulanmamaktadr. Her lkenin strktrlerinin, zel ve genel nitelii, andmz bu K a r m a Ekonominin ve Devlet Karmalarnn, biimini ve ileyiini belirlemektedir. rnein, Bir Fransa, ile ngiltee, A . B . D . , F. Almanya, talya veya tsve, Kapitalist K a r m a Ekonomileri arasnda, farklar bulunmaktadr. Bu lkelerin her birini, ayr, ayr incelemee, elbette olanak yoktur (691). Y i n e devletin Avrupa lkeleri ekonomileindeki rolne de, derin ayrntlarna girmeden (692), en nemli zelliklerini, genel izgileri dorultusunda yakalamaa alalm. 5. B A T I L K E L E R N N KAPTALST KARMA KTSAD SSTEM: EKONOM (KARIICI)

i k i sektre dayal modeli ile bile, Bat A v r u p a lkelerinin ekonomik sistemi, karma yapl bir ekonomik rejim yanstmaktadr. Karmc Kapitalist sistemin bir variyant (farkhlatrlm bir biimi), olan bu model, bir rgtlenme tipinden ok, bir ileyi (fonksiyonman) modeli olmaktadr. nk burada ekonomik kurallarn ileyii, Kapitalist ze uygundur, nitekim retim m a l l a n mlkiyeti, bireysel ve zel niteliklerini srdrmektedir.
(691) Belika, Danimarka, ngiltere, Japonya, Hollanda, Avusturya, spanya, isve, Kanada, italya, F. Almaya, Norve, v.b., lkelerin ekonomik sistemleri hakknda, bilgi iin, bknz: Systeme conomique de l'Occident; I. cilt, 1957, II. cilt, 1959 Kyklos-Verlag Basel. (692) Bknz, M. SCHNEIDER : Le Rle de l'Etat Dans les ficonomies Europeennes, Nancy, 1952.

42

BER HAMTOULLARI

Piyasa mekanizmalarnn, otomatik, fakat yetersizleen dzenleyic'inin, dzenlenmesi zorunluluu Devleti, Kapitalist Bat lkelerinde iktisad yaama, karmaa ve oluan iktisad faaliyetleri, insan akl ve gereksinmelerininin ynnde yourmaya itmitir. Dnceme gre, tketici ynlarnn gerek ihtiyalarnn karlanmasn, doyum (tatmin) aamalarnn telerinde glgede (karanlkta) brakan, zel ekonomik iktidarn ar younlamas ve tekellemesi ile yine, ar ve kt kullanmlar (iktisad kaynaklarn yanl yneltilmesinde ve kullanmnda, oluan savurganlk), yabanclatrc bir reklmcln, dengelenmesi ve tketicilerle, gsz reticilerin korunmas gibi, zorunluluklar, Devlet karmclnn biimini gelitirmitir. Fakat, belirtilmesi gereken bir baka nokta da udur ki, K a pitalist K a r m a Ekonominin, asal dayanklarndan biri olan K a m u sal Ekonomik Kesim ( K . E . K . ) gelimi ve geri kalm lkelerde de, ekonomik yaam ve gelimenin gerekleri arasndaki dengesini, henz tam olarak bulamamtr. Devletin K E K iin optimalliin tutarl politikalarn oluturmak ve zel kesim ile birlikte gtmek, yneltebilmek gibi bir sorunu, etkinlikle zmek durumundadrlar. Bat Avrupa lkelerinin, A . E . T . , iinde veya dnda kalan lkelerinde, uygulanmakta olan iktisad sistem (Portekiz ve ispanya'da ki yakn uygulamalarn zellikleri dnda), Karc Kapitalizmdir ve demokratik bir siyasal r e j i m e elik etmektedir. Temeli, K a m u Ekonomik Kesimi ile z e l Kesiminden oluan yaplara dayanan ve plnlamann araclyla Devlet karmalar ile salanan, karlkl bir ibirlii andan geen, Kapitalist K a r m a Ekonomidir. D a h a nce belirtmi olduum gibi, bu K a r m a Ekonominin balang temeli, millletirme sreleri sonucu doan, Ekonomik Kamusal bir Kesimdir. Devletin ekonomik ve sosyal karmlar, byk lde bu, K . E . K . , araclyla olumakta ve ekonomik faaliyetlerin bu kesimi, dourduu dier alt ve st aralar ile, kendiliinden deil; izlenmekte olan veya izlenmesi gereken politikalarn, bir ilevi olarak gelimekte, yaydmakta veya snrlanmaktadr. Bu noktada oluan gerek Bat Avrupa lkelerinin, bir ok lkesinde, uygulanmakta olan K a r m a Ekonomi politikalar ile, dorulanmaktadr (693).
(693) Daha geni bilgi iin bknz, G. PETRILLI: l'Etat Entrepreneur. R. Laffont, Paris, I97I-

 A D A KTSADI S S T E M L E R

43

Devletin ekonomik alandaki nemli roln aydnlatan nl dnr iktisat, F. List: Karma Ekonomi bir olgudur ve zel bir mevzuata ihtiya duymakszn yle kalmaldr. Fakat Devlet Karm, yakn kr araylar tesinde kalan daha yksek gdc amalar, izlemelidir ve izleyebilir: retim gcnn ve ulusal ekonominin gcnn oaltlmas, gibi demiyormu i d i ? . . ada Kapitalizmin, Bt lkelerinde oluturduu K a r m a Ekonomi tipi de, iktisad kaynaklarn en iyi bir tarzda kullanlmas, hzlandrlan ekonomik gelime gc ile, gerekletirilen beer [insancl] ve sosyal amalarla, F. List'in vasiyetini, fazlasyla yerine getirmi olmuyor m u ? Hele Avrupann ulusal ve blgesel entegrasyon [btnleme] araylar d a hatrlanrsa; K a r m a Ekonominin yalnz ulusal alan ile yetinmeyen ve rakip dier Sosyalist Sisteme kar, gl bir cephe oluturan ok boyutlarda, evrensel bir ekonomik g yaratmann da, gelitirilmi bir arac olmuyor mu? z e l ve kamusal yararlar en yksek dzeyde badatrabilen, sermayesi her iki kesimden salanan, Kapitalist rantabilite ile kamusal verimi birletirebilmi olan, zel hukuka dayal, fakat ne zel bir ayrcal ve ne de bir yk bulunmayan ve bir holding para-public saylan ve 150 anonim irketten oluan talyanlarn ve dnyann en byk teebbslerinden biri olan 1. R. 1. (nstituto Per la Reconstruzione lndustriale)'nin, bakan olan Giuseppe Petrilli, K a r m a Ekonominin amalarm, yle zetlemektedir: K a r m a Ekonominin erevesi iinde kamusal teebbsn, izleyecei amalarn tablosunu, kesinlikle izmenin, hatta ematize etmenin, henz olanaksz olduunu belirttikten sonra baz kesimlerde, bu kamusal zel vazgeilmez bir nem gstermektedir. Her eyden nce, baz geri kalm blgelerin kalkndrlmas (blgesel kalknma) gerei. Gerekten zellikle Gney talya ve Fransa'nn aa Bretagne, gibi geri kalm blgeleri, devlet karmlar olmakszn, zel giriim ile kalkndrlmas, olanak ddr (694). Halen R o m a niversitesinde retim grevine devam eden, dnce ve aksiyon adam V. Petrilli, geri kalm blgeleri, kalknm dier blgelere kaynatrmann en etkin arac olarak, K.E.K., K a r m a Ekonomi ve devlet
(694) Ben belirtiyorum.

BER HAMTOULLARI

karmclm gerekli grmektedir. Coraf dzeydeki bu dengesizliin giderilmesine, birde diiik iktisad kesimler aras dengesizliklerinin giderilmesi iinde ayn yolu nermekte ve tarmsal kesimin istikrarszlnda, anlan coraf dengesizliin byk bir pay olduunu hatrlatarak, Devlet karmalarnn, bu alan gelitirip ulusal ekonomive entegre etmesi gerektiini, belirtmektedir
(695)"

Petrili 'nin, A . E . T . ' n u n ekonomik sistemini de, aydnlatan nitelikteki bir dier nerisi de, A v r u p a ' d a saad parlak baarlar ile byk hayranlk yaratan t.R.t. rneini, A . E . T . dzeyinde gerekletirmektir. Burada, Avrupa topluluu apnda kamusal ekonomik kesimin entegrasyonu (696), nerilmi olmaktadr. K o n u y a girmiken anmsatalm ki, Ocak, 1970'te, ngiliz ti Partisi lideri Harold Wilson (paradoksal grntsne karm), Avrupa dzeyinde zel sanayiinin entegrasyonunu gerekletirmeyi amalayan bir rgt kurulmasm n gren bir neride bulunmaktayd (697). Aslnda gnmzde, gerek evrensel, gerekse A.E.T., erevesinde, ok uluslu irketlerin olumasndan geen bir zel kesim entegrasyonu, gayretleri hzlanmaktadr. Bu akm t a m a m l a m a k ve karma ekonomiye, evrensel kapitalist boyutlar kazandrabilmek iin amzn glimi Kapitalist lkeleri, kendi aralarnda bu defa ok uluslu Kamusal irketleri oluturmaya gidebilecekleri olasln, andmz K a r m a Ekonominin yapsal dinamii, kanma gre, bir zorunluluk haline getirebilecektir. Eer topyalarn [hayallerin] yerine, strktrlerin somut gerekleri izlenir ise, Bat lkelerinde, bir Kamusal Ekonomik Kesim, bir K a r m a Ekonomi bir zendirici plndan geen tutarl bir karmcln [sistem ile badak-conforme] uyguland grlr. Bu ne Sosyalizm ve ne de ar haliyle ve X I X . yzyl uygulama biimi ile Liberalizmdir. Fakat ondan ayrld noktalarda, onu dzeltip gelitiren, daha ok gelimi, Karc Kapitalizmdir. V e bir dierini Kapitalist sistemin erevesinde btnleyen iki ekonomik kesimin [kamusal ve zel], oluturduu karma bir yapya sahiptir.
(695) (696) G. PETRILLI: I'Etat Entrepreneur, a.g.e., sh: 173-178. (697) Bknz, J. B. EGGENS: Le Secteur Public Communautaire (G. PETRILLI: 1' Etat Entrepreneur), -iinde-, a.g.e., sh: 193.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

Karc Kapitalizmin bu karma yapsnda, Kamusal ve z e l kesim ile oluan ilikilerde ve bizatihi, ayr ayr her iki kesimde, ok geni ve eitli organizasyon tiplerine yer bulunmaktadr. rnein K . E . Kesiminin, donmu ve kesin bir tanm, ne Bat'nn her hangi bir lkesinde ne de A . E . T . , iinde (her kesin, birleebilecei bir tarzda), yaplamamaktadr. Bu nokta bile, tek bana karma ekonominin bamsz bir sistem olmadn kantlayan bir dier gsterge niteliindedir. nk aktr ki, Kapitalist ve Sosyalist sistemlerin, kendilerine zg ve snrlar ak-seik olan strktrleri ve doktrinleri dorultusunda, kulland aralar aydnla kavuabilmektedir. Bat'daki uygulan biimi ile, Kapitalist sistem ile balantlar kurulmadan, K a r m a Ekonomiyi anlamak, olanakzdr. Gerekten, Bat'da Kamusal kesime dahil olan teebbsler, mal hukuk, statleri ve ynetim biimleri ile ylesine bir eitlilik iindedirler ki, hepsi iin de genel tanm yapmak olana yerine, ancak her birini ayr, ayr sayarak ve gz nne alarak, tanmlayabiliriz. Devlet karmalana snr izilebilir mi? Kamusal Ekonomik Kesimin, genel ekonomi iindeki pay, ne kadar olmaldr: % o , 30, 52, mi, ne kadar? Bu konuda Bat Kapitalizmlerindeki uygulamada, hi bir benzerlik ve de ortaklk grnmemektedir. Bu farkllk yalnz oranlarda deil; zel kesim ile olan ilikilerde ve bizat kamusal kesimin o erevede oluan kararlarnda da, grlmektedir. Bu alandaki verilerin, kesinlikle ve her lke iin, geerli olabilecek tanmlarn yaplmasna ve snrlarn izilmesine olanak vermemesinde, bence artc bir taraf yoktur. nk Mdahaleci Kapitalist sistemin ierdii bu olular, onun geliim ve deiim srecinin aama ve gereklerine gre, normal bir sonu halinde, uymakta ve deimektedir. Bu gn karmay gerektiren bir durum, yarn taamamen veya ksmen ortadan kalknca, devletin buraya uzanan karmlar da, doal olarak bu deimenin etkisinde, snrlanacak veya genileyecektir. Kamusal Ekonomik Kesimin ve K a r m a Ekonomili irketlerin, gerek ynetim, gerek mal hukuk niteliklerinin, yer ve zaman iinde, deiebilmesi bundandr. Kapitalist K a r m a Ekonominin, lkesine ve zamanna gre, K a musal veya z e l Kesimin egemenliinin ar bast, basabildii bir tertipte, dierine gitmesi de yukarda andm nedenlerin sonucudur. Karc, Kapitalist Karma Ekonominin andmz bu nemli nitelikleri, Bat lkelerinin ayr, ayr hepsinde izlenebilir.

BER HAMTOULLARI

Her lke iin bu konuda, ayr incelemelere girmek olanamz olmadndan, genellikle Bat lkelerinin durumunu ksaca aydnlatacak bir iki rnek vermekle yetineceim (698). A) Kapitalist Bat lkelerinde Kamusal Ekonomik Kesim

Batnn Kapitalist sisteminde, Devletin ekonomik faaliyetlerin, hangi lde aktif bir znesi olduunu ve karmlarnn ap hakknda da nemli bir gsterge oluturan K . E . K , i, ayn zamanda, kamusal iktidarn uyguladklar politikalarn da en nemli arac olmaktadrlar. Varolularnn temel felsefesini yeniden ksaca belirtmek gerekirse : Ekonomik gelime, gnenci yaygnlatrma, zgrl kurtarma ve gvenliktir diyeceim. Yukarda andm, temel kavramlarn her biri, dieriyle karlkl etkileim ve balam ilikileri iinde, ilemekte bir dierini btnle/en sonulan ile, K . E . K . ' nin varolu nedenlerini aydnlatmaktadrlar.

a) Bir Aklama
Avrupa lkelerinin kamusal kesimleri hakknda, bilgi vermeden nce, bir iki noktaya, deinmek gerekir. saysal bir

nce unu belirtmeli ki, K . E . K . ' i n genilii ve nemini, anlamn yanstacak arl, hangi lke olursa olsun, saysal ynden kesinlikle ve trde bir tarzda saptamaa, dier lkelerle yine mutlak bir fikir verebilecek karlatrma yapmaa ve de bu kesimin zaman iindeki gelimesini belirlemee olanak verecek, yzde yz geerli bir yntem, bulunmamaktadr. Bu konuda saptamalarda bulunurken; ihtiyatl (ekinceli) olmann gerekliliini, bylece belirtmi olalm. Bu alanda varolan istatistikleri, lmeye olanak verebilmektedir: aadaki balca unsurlar

Yatrm ve tketim iin, kamu kesiminin satn ald mal ve hizmetler; K a m u Kesiminin reel kaynaklara olan ihtiyalar (kullandklar igc zerinden llmektedir nk genellikle, sabit do(698) Bu konuda daha geni bilgi iin, bknz: R. ROGISSART: Les Entrepriscs Publiques Dans la Communaut Economique Eu-op^ene,Paris, Dunad, 1967. P. T U R G O T : Les Entreprises Publiques en Europe, Paris, Dunod, 1970. De l'Economie Collectives, Ocak, Mart, 1961. Kaynak: Rapport des Nations Unies Sur l'Economie de l'Europe en 1959.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

natm stokunun nemi hakknda istatistiklere sahip bulunulmamaktadr, ne de bunlarn dalm haknda; kamu kesiminin faktrlerin global gelirine yapt katklar); yani bu kesimde, denen cretler ve gerekletirilen krlar; K a m u Kesiminin, gelir dalm zerinde icra ettii ve mal yk ile, zel kesimin yararna yapdan cari transfer operasyonlarnn miktar zerindeki hesaplanan etki. b) Bat'da K a m u Ekonomik Kesimi'nin Genilii Bat lkelerinde K.EK .'nin genilii hakknda bilgi veren ve aada yansyan izelge, yukarda andm l unsuruna gre dzenlenmi olmaktadr: anlan 11 lke hakknda sahip olunan bilgiler, Devlet ve yresel ynetimler ve kamusal teebbsler ile, bunlarn, toplam sabit brt yatrmlardaki pay ile ilgilidir. Yalnz burada yanltc sonular karmamak iin, anlan lkelerin tmnn M. Kapitalist sistem iinde olduklar halde, sahip olduklar kamusal teebbslerin, yaps ve zellikleri, kurumlar arasnda baz farklarmbulunduunu gzde nne almak gerekir. Sonra, istatistiksel alanda, anlan bir lkeden dierine geite, baz farkllklar oluturduu da, unutulmamaldr. Hatrlanmas gereken bir dier nokta, K.E.K .'nin, bir lkeden dierine deien bileikleridir. Aada anacam belirttiim izelgeler, nne alnmal ve deerlendirilmelidir. bu kaytlarla gz

ZELGE (o) Ulusal Ekonomilerde Kamusal Ekonomik Kesimin Greli nemi (yzde olarak (i) 1957 Yl itibar ile (1) Kamu Kesimi Ulusal harcamalarda (Brt) pay (2) Avusturya sve ingiltere Hollanda Norve Fransa Finlandiay italya B. Almanya Danimarka Belika (1) (2) (3) (*) (4) (5) 24 24 22 23 22 21 20 20 20 17 14 % () % % % % % () % % % % % Sabit Yatrmlardaki pay (Brt) 44 % () 28 % 42 % 26 % 23 % 35 % (*) 27 % 37 % v > 24 % 20 % () Aktif Nfustaki pay 18 % '7 % 25 % ?
?

Teebbsler Ulusal harcamalarda (Brt) pay (3) 6 5 4 4 7 5 2 6 % (*) % % % % % (*) % % Sabit Yatrmlar toplamnda (Brt) pay 27 15 32 13 '4 25 9 27 ? 12 10 % (*) % % % % % () % % % % Aktif Nfustaki pay 8,5 % 7 % 14 %
? ?

13,7 % (3) j > p ? 13 % " % (4)

7 ? /o T >
?

2 % 2 %

4 4

% % (5)
<A

Kullanlan kavramlar, L'OECD'nin oluturduu ulusal hesaplarna uygundur. Tketim ve yatrm harcamalar. Yatnm harcamalar. Bu iaretli rakamlar, biraz daha aa dzeydedirler. zellikle Avusturya rneinde, milliletirilmi bankalara ait ait olan teebbsler gz nne alnmamtr. Bu oran, M. A. HIRSCHFEED'in, L'economie collective en France, in Experiences, 1958, No. 3, S. 252 incelemesine gre, alnmtr. 1953 yi>-

^ > 2 ^ O*

>

58

ADA KTSAD

SSTEMLER

ZELGE 11: Kamusal Ekonomik Kesim, Saylarla ve Birleikleri ile 1957 Ylnda. ECL: Devlet ve Yresel Ynetimler
1

- Yzde Olarak Faktr fiyatlar ile Mill Gelirdeki pay

EP: Kamusal Teebbs Aktif nfustaki pay

lkeler b. Avusturya ECL EP sve ECL EP Hollanda ECL EP ingiltere ECL EP Norve ECL EP Fransa ECL EP Finlandiya ECL EP talya ECL EP Danimarka ECL EP Belika ECL EP B. Almanya ECL EP

Ulusal brt harcamalardaki Pay c. 24 18 6 D. 24 f21 3 f23 '9 4 22 18 4 22 15 7 21 g. 16 5 g20 18 2 20 14 1. 6 i. '7 15 2 '4 g12 2 g

Sabit Toplam Brt yatrmlardaki pay 44 d17 27 d. 28 f. 13 15 26 '3 13 42 10 32 23 9 r4 35 g10 25 g27 18 9 37 i10 1. 27 i-

!9 23 10 13 II

8 e. 17 10 7 11

24 10 14 18 9 9 18 9 10 g.

25 II 14

7 gh

II

V,

15

9 j9 J4 J7 k. 4 k.

24 12 12 20 g. 10 10 k. 14 m.

16

51

BER HAMTOULLARI kesimi-

b) B. Almanya dnda, lkelerin snflanmas, K a m u nin, harcama oranna gre yaplmtr.

c) Devlet ve Yresel Ynetimler btnnde, mill savunma harcamalar dahil, tketim ve yatrm da (brt) iermektedir. d) Millletirilmi bankalara dahil teebbsler dnda. e) 1958 Yresel Ynetimler ile mill Bankalara dahil teebbsler ihml edilmitir. f) Bu rakamlar kamusal kesimin karma nitelikli teebbslerini de gz nne almaktadr. g) Baz Yresel ynetimlere dahil teebbsler, savsaklanmtr. h) 1956. i) Burada M a h a l l 1. ile, Devlet yatrmlarn ayrmaya olanak vermemekte. j) 1955k) 19531) Kullanlan igcnn oran. m) Stoklar dahil. Yukardaki izelgede 1957 yl itibariyle yansyan rakamlar 15 yl nceki durumu yansttklar halde, Karma Ekonomi bakmndan, byk bir nem tadklar sylenebilir. Her eyden nce hemen, hemen, Bat Avrupa'nn btn lkelerinde Mill Gelirin en az 1 / 3 , K . E . K . ' d e n gemektedir. Devletin mal ve hizmet harcamalar ile, yatrmlara ayrd paylar, btn mill gelirin % 15-25'ini almaktadr. Biraz ilerde, A . E . T . bakmdan durumu incelediimizde grlecektir ki bu eilim, gnmzde daha da byyerek devam etmektedir. K. E. K . ' nin bylesi ileyii, lkelerin genel ekonomisi zerinde byk bir etki yaratmaktadr. Bundan tr de hkmetlerin, saptadklar iktisad politikalarn baarl olmasna nemli katklar olmaktadr. K a m u Ekonomik Kesiminin, ulusal ekonomi zerinde yaratt etkiler, balca drt alanda grlmektedir: Mikroekonomi (mal politikann, u veya bu tarafnn zel kiiler ve teebbslerin davran etkilemesi). kincisi kamu iktidarnn sosyal koullar, gnene zerine mili gelirin dalm dolays ile yapt etki (hi kukusuz burada kamusal harcamalarla ve vergi politikas ile, mill gelirin paylam strktrnn deitii llerde oluan etki sz konusudur) nc

 A D A KTSAD

SSTEMLER

olarak, K. E. K'nin, kaynaklarn dalmna ve ekonomik strktrlerin uzun srelerdeki gelimesi ile ekonomik byme zerindeki etkileri. Drdnc ve son olarak, nihayet, oklukla ksa srelerde, K . E . K . faaliyetlerinin, istihdam, retim ve fiyat gibi, Makro ekonominin, deikenleri zerindeki yansma ve etkilerini anmak gerekir (699). B) Avrupa Ekonomik Topluluunda, K a m u Ekonomik Kesimi (K.E.K) Daha nce dolays ile, A.E.T.'nun, Avrupa kt'asnn boyutlarda kapitalist sistemin bir entegrasyonunu amaladm belirtmitim. Aklamalarmn bu noktasnda, bu Kapitalizmin, Karc ve K a r m a nitelikli olduu, yukarda andm izelge'de yansmakta ve biraz tede, A.E.T.'nu ilgilendiren siyasal analizde ise, yeniden dorulanm olacaktr. Gerekten Roma Antlamas K . E . K . ' n i n , snrlarn anlamn, deitirmedii gibi Kamu ktisad Teebbslerinin daha nemli bir rol oynamas sonucunu da dourmaktadr (700). Andm toplulukta, K . E . K . ' i , olumakta ve grnmektedir: genellikle, u biim altnda

Hkmetlerin saptadklar ilkelere gre hareket eden; fakat, kendi btelerini, kendileri hazrlayan kamusal teebbsler; zel kesimin faaliyet alanlarn paylaan ve en geni grubu oluturan, kamusal kesime ait olan, Banka, Sigortalar, Kmr -gaz, Elektrik v.b. gibi kurulular; Karma Ekonomili irketler (.R.., Wolkwagen gbi).

Ksaca yeniden hatrlatalm ki, strktrel ve doktrinal ynden, giderek sk bir ibirliine, ortak igdmne dnen, zel ve kamusal kesimlerin (Devlete, fertlerin), birlikte bar iinde yaamasn, yanstmaktadr. Kamusal kesimin oklukla ekonominin, enerji, ulam, para/kredi gibi, kilit dallarnda youn(699) Bat lkelerinin, ulusal ekonomilerinde, K. E. Kesiminin yeri ve nemi hakknda, andklarmzdan baka, zellikle, Birlemi, Milletlerin Avrupa Ekonomisi zerine, hazrlad raporlar (1959'dan itibaren) ile La Documentation Franaise, 14 Kasm, 1960, No: 2, 713. (700) Bknz: Ortak Pazarda ve Trkiye'de ktisad Devlet Teekklleri, ktisad Kalknma Vakf, Yaynlar, No: 40, Ekim 1972.

42

BER HAMTOULLARI

lamas, ekonomik bymenin dinamizmine verilen nemi gstermekte ve bu alanda, zel kesim oluturulan K a r m a ile de Devlet, srkleyici olmaktadr. Nihayet, A.E.T. sz konusu olduuna gre, bu erevede, K.E.Kesimi, nemli roller oynayabilir. Hatta, bu lkelerin ekonomik entegrasyonunun ilk aamas, bu dzeyde gerekletirilebilir. Nitekim Brkselde buluan A . E . T . mmessilleri, ortak ekonomik politikalarn saptanmas (zellikle, enerji, telekomnikasyon, yksek dzeydeki uygulamal aratrmalarda, blgesel kalknma, alt yap, yatrm politikalar gibi, topluluk aras parasal sorunlar) ynnde, byk abalar harcamaktadrlar. Bu ortamda, K . E . K . nin, statlerinin farkllna ramen, sahip olduklar olanaklar ve hareket becerileri sonucunda, ok boyutlu mdahaleleri sayesinde, hem zel kesim ile hem de, dier benzer lkelerin K . E . K . ' i ile, etkin ve verimli bir ibirlii gerekletirebilmektedirler. Bu deinmelerden sonra imdi, A . E . T . Topluluunun, K . E . Kesimine bir gz atalm. Belirteyim ki, burada kullanacam rakamlar, Avrupa Kamusal Teebbs Merkezinin (C.E.E.P.), bir raporundan alnmtr (701).
ZELGE 12: A . E . T . ' d e , Kamusal Ekonomik Kesimi (Ulusal Ekonomilerdeki Oranlaryla Birlikte). 1963 Yl Bakmndan. Personel Says lkeler B. Almanya Fransa talya Hollanda Belika Lksemburg A.E.T. Hacmi A.E.T. G. S. Yatrm A.E.T. /o 30,9 36,4 23,4 6 3 o,3 Ulusal Eko. % 39,5 22,7 28 21 13,5 '5 35,4 33,9 21,9 5,9 3,2 ,3 Ortalama

Ulusal Eko. % 8,9 11,2 11,6 8,1 8 5,6

%
36 35 19,6 6,4 2,8 0,2

Ulusal Eko. % 7,2 10 8,1 8,7 4,5 3,7

39.5 30,3 20,8 5,3 3,9 0,2

Kaynak: Centre Europeen de l'Entreprise Publique.

(701) Bknz: Centre Europeen de l'Entreprise Publique ( C . E . E . P . ) ile, G. ROGISSART: Les Entreprises Publiques Dans la Communaute Economique Europeen, a.g.e. Ayrca, A. Marchal: Le secteur public et l'^conmie de marche dans la C . E . E . , R . E . , iin de Cilt: X I X , No: 5 septembre, 1968, sh: 737-765.

ADA KTSAD

SSTEMLER

43

Yukardaki izelgenin ierdii saylar. A . E . Topluluunda, Devletin iktisad hayata karmalarn, K.E.K. nin ve K a r m a Ekonominin nemini, aka yanstacak niteliktedir K. Kapitalist sistem bakmndan bu aydnlatc yanma ek olarak, iigili her lkenin durumunu da, bu izelgede ayrca akla kavuturmaktadr. izelgenin ierdii temel kritere gre, (personel, i hacmi, yatrm) ortalamann en yksek olduu lke % 35,4 ile B. Almanya'dr. O n u % 33,9 ile Fransa, % 21,3 ile talya, % 9,4 ile de Belika, Hollanda ve Lksemburg'un oluturduu (Benelux) Benelks topluluu izlemektedir. Bylece, A . E . T . ' n u n (altlar, 1953), altrd personel, 1963 te, tam 4 . 5 2 8 . 7 6 9 , kiiye varmaktadr, bu say, topluluun ticar ve sanayi efektifinin, % 10 'unu oluturmaktadr. Ayn teebbsler, 1963 ylnda, genel i hacminin % 8-9 'unu ve sanayi - ticar toplam yatrmlarn ise % 24-25 ini gerekletirmektedir. 1969 ylnda ise Fransa'da K a m u ktisad Teebbslerinde, alanlarn says 1,4 milyon idi, bu dzey A.E.T. btn bakmndan % 30,3 lk bir oran yanstyordu. Almanya'da ise bu say, 1,8 milyondur (A.E.T., % 39,5). Yine Avrupa .T. Merkezinin andm aratrmasna gre, K a m u ktisad Teebbslerinin A . E . T . , lkelerindeki says da yle sralanmaktadr.
LKELER B. Almanya Fransa talya Belika Hollanda Lksemburg TOPLAM K . . T . SAYISI 1570 400 800 35 30 10 3160

Andm A . E . T o p l u l u u n a dahil olan lkelerin tmnn, K a pitalist K a r m a Ekonomiye dahil olduklarm gsteren bir dier nokta K . E . Kesiminin ve zellikle Kamusal teebbsler arasnda bulunan benzerliktir. Bu benzerlik balca 4 noktada yansmaktadr:

BER HAMTOULLARI

Btn bu lkelerdeki kamusal teebbslerden, ulatrma telekomnikasyon alanndakiler, kamusal kesimin en ar bast dal oluturmaktadr. Yine bu toplulukta, ticaret ve hizmetlerde, kamu teebbslerinin pay savsaklanacak lde dktr; lkesine gre baz variyantlar gstermesine ramen enerji ve finans alanndaki kamusal teebbsler, K . E . K . ' n i n en nemli kesitini oluturmaktadrlar; Enerji ve ulatrma ktktan sonra geriye kalan dar anlamda sanayi oran, sanldndan daha snrl kalmaktadr (burada talya, istisna olmaktadr) (702). Bat Avrupa, ( A . E . T . ) dnda kalan, dier Kapitalist lkelerde de, K a r m a Ekonomi uyguland grlmektedir. rnein ngiltere'de Devletin iktisad hayata, genel fakat lml (Kapitalist nitelikte Liberal), karmlar, ok yaygn tartmalara yol amtr (703). Daha nce sosyal alanlarda, ngiltere'nin kaydettii gelimelere deinmitim: Gerekten ii partisinin (Labour Party), iktidara gelmesi ile, Kapitalist sistemle badaan nitelikte iktisad hayata mdahalelerde bulunmu, baz sanayi dallar millletirilmi, devletin alt yap yatrmlar hzlanmtr. Bylece, millletirmeler aracl ile, bir kamusal ekonomik kesim oluarak, ekonomiye karma bir nitelik kazanmtr. Nitekim ktisat kitabnda (704), F. Ergin'de, isabetli olarak ngiltere'yi karma ekonomilere, rnek olarak gstermektedir. ngiltere'nin, A . E . Topluluuna kalmas ile (6'larn 10'a kmas), bu lkenin Kapitalist K a r m a Ekonomi tertibine ballnn bir dier gstergesi kabul edilebilir. A . B . D . ile Kanada'nn da Kapitalist K a r m a Ekonomiye clahil bulunduklarn, belirtmekle yetinelim.
(702) Daha fazla bilgi iit, bknz; G. ROGISSART: Les Entreprises Publiques Dans la C . E . E . a.g.e. (703) Burada, bir rnek vermekle yetinelim. Bknz; Economic Survey ubat, 1947 (Cmd. 7046). ile; S. O. FRANKS: Central Planning and Contral in war and Peance, London, 1947. (704) Bknz, Feridun ERGN: ktisat, Hamle Matbaas, stanbul, 1964, 4 c bask, sh: 222-262.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

A . B . Devletleri ekonomisinin gelecei ile ilgilenen baz iktisatlar (705), bu Kapitalizmin Ya ulusal bir Sosyalizme veya Faizme ynelmekten baka seenei olmadn da, belirtmektedirler. Bu km bitirmeden nce, zellikle A . E . T o p l u l u u n u n , btnlemesinin Liberal Kapitalist sistem iinde (Liberalizm, bu konudaki btn topyasna karn gerekletiremedii), oluamyaca, fakat, K. Kapitalizmin andmz karma tertibi iinde, strktrel balant ve uyumlar salanarak ve hem de, Avrupa erevesinde, ye lkelerin tm yararna olmak zere uluslararas i blmn de gerekletirebilecei (706), belirtilmektedir. 6. D E V L E T N T E K E L C K A P T A L Z M (D.T.K.)

A) Devletin Tekelci Kapitalizminin Tanm: Buraya dein anlatmya altm, K . Kapitalizm ve K a r m a tertibi, daha ncede dolays ile deinmi olduumuz zere, marksist evreler tarafndan, Devletin Tekelci Kapitalizmi, tarznda nitelendirilmektedir. Kapitalist sistemi, oklukla X I X . yzyln Liberalizminden ibaret sanan ve onun oluum ve deiim aamalarn gz nne almadan bu evreler iinde ada Kapitalizm, Devletin Tekelci Kapitalizmi ile e anlamldr ve de, gnmzn emperyalist zellii ile nitelendirilmektedir. Bu dnce akmna gre L. Kapitalist sistemin i elikileri, Tekelci Teebbsleri oluturmutu, daha sonralar ise emperyalizmin bunalmlar, Kapitalizmin deimelerini hzlandrarak, Monopollerin Kapitalizmini, Devletin Tekelci Kapitalizmin haline dntrm oldu. Marksist evrelere gre: Ulusal yaam zerinde tekellerin iktidarn, Devletin Tekelci Kapitalizmi, devlet gcne tekellerin gcn ekleyen tek bi mekanizma oluturmakta ve Kapitalizmi kurtarmaktadr. Bylece emperyalist burjuvazinin ii snfn smrmesine ve geni halk ynlarn soymaya olanak veren, kr dzeylerini azamiletirmektedir (707).
(705) Bknz, S. Ch. K O L M : l'Avenir du Capitalisme Americains, R . E . P . -inde-i, Kasm, Ocak, 1970, sh: 999 v.s. (706) Bknz, MARCHAL: A la Recherche d'un Systeme conomique Nancy, 1952, sh: I5-I9(707) Bknz: Komnist parti ve iilerin uluslararas Konferans 1960, Anan, Paul BOCCARA: La Crise du Capitalisme Monopoliste d'Etat, les Luttes des Travailleurs, E. P., ayr bask, Mart, 1970 Paris, sh: 6.

BER HAMTOULLARI

ada Kapitalizmin, incelemelerimiz dorultutunda Karc K a r m a Kapitalizm dediimiz bu modern aamas, Marksist evre ve dnrler tarafndan daha farkl nitelendirilmektedir. Bu cephede yer alan dnrlere gre, iinde yaanlan K a pitalizmin ilerindeki Tekelci veya Emperyalist aamasnda, bir dierini izleyen iki aama ayrt etmektedirler; biri basit Tekelcilik, dieri ise Devletin Tekelci Kapitalizmi. ada Kapitalizmi, btn iinde karekterize eden bu kinci aama^ bu dnrlere gre, Kapitalist sistemin son aamas olmaktadr (708). Marksist dnrler iin, Devletin Tekelci bu Kapitalizmi (bundan sonra D . T . K . ) , 1914-1918 savann banda, kendini gsteren emperyalist aamadaki, anlaml deimeler sonucu belirmee balamtr. nk, Kapitalist devletler aras atmalar sonucunda Devlet karmalar oalm, retimi son snrlarna itebilmek iin, zel teebbsn basit tekelci, aamas alm, Devlet iktidarn, kamusal programlama, finansman, mal ve hizmet smarlamas ile Kapitalist Birikimin hizmetine sunarak Devletin Kapitalist aamasna klmtr (709). Bu zmleme izgisinde, Hitler Almanyas ile, A.B.D.'nin, Roosevelt tarafndan oluturulan ve daha nce anlatm bulunduum New-Deal politikalar, bunalm iinde bulunan Kapitalist sistemi kurtarmak iin, uygulanan ve D . T . Kapitalizmine rnek oluturan, olgular, olmaktadr. Yine Marksist dnrlere gre, smrme ve iilerin bu smrmeye kar savamlar, donmu bir olgu deildir. Kapitalist sistemin yok olmasna dek uzanacak bir sretir. Kapitalizmin farkl aamalarna karn, ii kesiminin smrs devam etmektedir. Devletin Tekelci Kapitalizminde, Kapitalist olmayan btn alan gruplarn, global smrlmesinin koullar, kollektif bir biimde gerekletirilmektedir. Devletin Tekelci Teebbslerde, iilerin prodktivitesi daha fazla arttrldndan, retimin Deer Fazlas da, oalmakta ve ii kesiminin smrlmesi yeni biimler altnda devam etmektedir. D.T.K., aamasnda, devletin karmalar, Kapitalist smrnn yalnz zel kesimde deil, genel plnda da btn alanlar saran ve yaygnlaan, genellik kazanp yaylan bir olgu haline gelmektedir (710).
(708) (709) Bknz, P. BOCCARA: La Crise du Capitalisme Monopoliste d'Etat et lesluttes des Travailleurs, E. P., yayn, a.g.in, sh: 5-6. (710) Bknz, J. DUFOUR, P. GREVET, H. HOLLEAU: Les Formes Actuels de l'Exploitation des Travailleurs Sous le Capitalisme Monopoliste d'Etat, E . P . , zel say, No: 194, Eyll, 1970, (sh: 9-104).

 A D A KTSAD

SSTEMLER

Batnn Kapitalist lkelerindeki Marksist evreler ile, Sosyalist lkelerin dnrleri, amzn Kapitalizmini, Devletin Tekelci Kapitalizmi (D.T .K.) tarznda yorumlarken dayandklar kaynak, genellikle Lenin ve (Engels) olmaktadr (711). Bilindii zere D.T.K., deyimini, 1917 ylnda Lenin kullanmtr. Ve lkelerinin Kapitalist toplumlarn nitelendirmek anlamnda kullanlan bu kavramn Teorik Stats halen aklkla ve bilimsel bir tutarllk, yanstabildiim savunmak gtr. Bu konuda byk gayretler gsterilmesi, bu eksiklii yanstan bir gsterge olarak kabul edilebilir. Fransa'nn Choisy-le Roi'da 26-29 Mays 1966 d a , toplanan Uluslarasa bir kollogyum da, Marksist dnrlerin yansyan gayretleri (712), Bat dnyasnn nl marksist iktisatlarndan Paul Baran ve P. Sweezy'in almalar (713), ve dier incelemelerde (714) grlen ek abalar ile, D.T.K. kavram, tanmlanmaya allmtr. imdi bu giriimlere ksaca bir gz atalm. Devletin Tekelci Kapitalizmi (D.T.K.) ayr szckten oluan birleimi ile, 15 yldan beri, balca dierini izleyen formllemeden gemektedir (715). tikine Gre: D.T.K., Devlet aygtn, Kapitalist tekellere balamak ve onun ekonomiye karmalarn (zellikle asker amalar aracl ile), anlan tekellerin krlarn azamiletirmek ve mal sermayenin tm gc ile kklemesini, salamaktadr (716). kincisi ise: D . T . K . , Tekelci Sermaye tarafndan, Burjuva Devletinin,. bir devlet mlkiyeti, bir devlet tketimi, devlet denetimi ve dzenlemesini ieren karmak sistemini zel yararlarna, kullanmalardr (717),
(711) Bknz, LENN: l'Imperialisme, State Supreme du Capitalisme, 1916, a.g.e., 1' Etat et la Revolution, Ed. Sociales; ayrca, La Catastrophe Imminente et les Moyens de la Conjurer, Ouvres, Cilt: 25. (712) Colloque de Choisy-Le-Roi, sur le Capitalisme Monopoliste d'Etat Economie et Politiue (zel-say), No: 143-14.4, Tem-Austos-Eyll-Ekim, 1966, Paris. (713) P. BARAN P. SVVEEZY: Le Capitalisme Monopoliste, Paris, F. Maspero. 1969. (714) Traite Marxsiste d'Economie Politique (Le Capitalisme Monopoliste d'Etat, ki cilt, a.g.e., Ed. Sociales, 1971. (715) M. GOETZ: La Societe Capitaliste, R. S., -iinde-, No: 23-24, 1969, sh: 42. (716) Bknz: Manuel d'Economie Politique, Ed. Sociales, Paris, 1956. (717) Bknz: La Nouvelle Revue Internationale, 1958.

BER HAMTULLAR

nc Tanm: D . T . K . ' n i , ekonomik hayatn sadece bir iki ksmn ilgilendirmeyen, global bir fenomen olarak, grmektedir. Emperyalizmin elikileri, Tekelci Kapitalizmi, Devletin Tekelci Kapitalizmine dntrd. Tekellerin, ulusal hayat zerindeki iktidarlarna g kazandran D.T.K., Devletin ile bu tekellerin bylece birleerek tek bir aygt oluturan gleri, Kapitalizmi kurtarmann, ii snfnn smrlmesi ile geni halk ynlarnn soyutlamasna yol aan emperyalist Burjuva Snfnn krlarn azamletirmenin etkin bir arac olmaktadr (718). Marksist dnce akmna gre, D . T . K . , belli bir gelime aamasna ulam bulunan Kapitalizmin, genileyen isel elikilerini yenmek iin, olumu bir giriimdir. Demek oluyor ki, bu aamada, Devlet, tekellerin gcn bytmede, ok nemli bir rol oynamaktadr. Bylece amzn Devleti, Kapitalist lkelerde, Marksist iktisat dnce akm iin, sperstrktr olarak, smren snfn hizmetinde geleneksel olarak, bastrc bir g olarak bulunmakta (719) ve son derece genileyen ekonomik ilevleri sonucunda, toplumun maddesel temellerinin bir unsuru haline gelmektedir. Bu ikili nitelik, devleti iktisadi alana karmaya zorlayanlarn, tekeller olduu gereini, (bu dnce evrelerine gre), unutmamak gerekir. . . Ksaca Marksist iktisad dnce akmnda, amzn Mdahaleci Kapitalizmi dediim aamas, aslnda Devlet ile Tekelleri, bir tek aygt halinde birletiren, D.T.K., olmaktadr. Nitekim, nl M. Dobb, Kapitalizmin. II. Dnya Savamdan sonraki deimeleri adl incelemesinde, Devletin iktidas hayata artan etki ve karmlarn, Devletin Karmc Kapitalizmi tarznda nitelemekte ve bu olumann kklerinin genellikleempcryalist lkelerin uluslararas atmasndan doduunu belirtmektedir (720).
(718) 1960 ylnda, 81, Komnist ve ii partisi tarafndan hazrlanan, Uluslararas konferans, Anan, P. BOCCRA (707 nolu dip notuna bknz). (719) Devletin, Marlsist analizi ve yorumu iin, bknz, N. POULANTZAS: Pouvoir Politique et Classes, F. Maspero, Paris, 1970; ile, R. MILIBAND: The State in Capitalist Society, Weidenfeld and Nicholson, Londra, 1969. (720) M. DOBB: Les Transformations du Capitalisme Apres la Deuxieme Guerre Mondile, Paris, Les Ed. de la Nouvelle Critique, 1967. sh. 44-45.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

Andmz Marksist dnce akmna gre, ada Kapitalizmin, onlarn deyimi ile, D.T.K., insanl giderek ve hzl bir tarznda Sosyalizme yaklatrmtr. Bundan tr de D.T. Kapitalizmi, Sosyalizmin maddesel hazrlnn en mkemmeli olmaktadr; nk proleterleri ayaklanmaya itmesinin tesinde, koullar, Sosyalizme doru olgun bir hale getirmektedir (721). zetlemek gerekirse, Marksist dnce akm iin, Mdahaleci Kapitalizmde Devlet, zel kesiminin tekelleri Kapitalizmde Devlet, zel kesimin tekelleri tarafndan yutulmu olmakta ve Devletin Tekelci Kapitalizmine, yol al maktadr. Kapitalist sistemin elikilerini yenmek iin bavurulan bu Devlet ve zel kesim birlemesi giderek Sosyalizme gidii hzlandracak ortamlar hazrlamaktadr. B) Devletin Tekelci Kapitalizmi'nin Eletirisi. D a h a nce eitli vesilelerle deinmi olduum gibi, marksist iktisad dnce akm, ada Kapitalizmin oluum ve deiim aamalarn, strktrel btnl ve ilikileri iinde ele almamakta ve oklukla Lenin dneminde (1916), yaplm bulunan ve X I X . yz yl Liberal Kapitalizminin strktrlerinin, sanki aynen yrrlkteymiesine bir tavr taknd izlenimini vermektedir. Devletin bir sperstrktr olarak, sadece Emperyalist Burjuva snfnn elinde bir ara olduunu belirtirken, dier sosyal strktrlerin ve demokratik r e j i m i n olanak verdii bask ve katlma olularm savsaklamaktadr. Bu tanm ancak demokratik olmayan Kapitalizm iin (Faizm), sz konusu edilebilir. Mdahaleci ve Demokratik Kapitalizmin K a r m a yapdarnda,sadece Kapitalist grup deil, Sendikalar grubu da yan - alt ve st etkileriyle, ok nemli bir bask merkezi oluturmaktadrlar. Daha nce andm zere ayrca, sosyal dzeyi giderek byyen br orta snfnn varoluunu da hatrlamak gerekir. Bundan tr, sosyal strktrler!, demokratik ileyileri iinde, siyasal iktidar paylaabildii, en azndan onu etkileyebildii, ii kesiminin, genel grev yapmaa kadar uzanabildii, Sosyalist ve Komnist Partilerin, iktidara gelebilecek lde oy toplayabildii, K.Kapitalist Bat lkelerinde
(721) Bknz, LENIN: La Catastrophe Imminente et les Moyens de la Conjurer, a.g.e., sh: 388-389 ile, J. P. MEYNARD: l'Etat Monopoliste et les Nouvelles Contradictions de la Reproduction, E. P., -iinde-, No: 200, Mays 1971, sh: 127, v.s.

BER HAMTOULLARI

Devletin.sadece ve yalnz, zel kesiminin emrinde olduu ve onunla tek vcut halinde birletii sav, gereklere uymamaktadr. Genel oy mekanizmasmn demokratik ileyilerinde, her oy rahibinin Devlet zerinde bir etkisi olduu habul edilmelidir. Birden ok gruplarn sosyal strktr oluturduu Karc Demokratik Bat Kapitalizminde bir tek grubun, bir bana Devlet ile birlikte tekel halinde birlemesi, olanakszdr. oulcu bir gruplamann bu ortamnda, ekonomik ve siyasal g orannda, her grubun Devlet zerindeki etkisi, farkl arlklarda olumas kabul edilebilir. Fakat, bir tek grubu, der gruplar bir rpda siliveren ve devleti yutacak tarzda bir egemenlik oluturabilmesi yalnz mantken deil, maddeten de olanaksz grnmektedir. nk Devlet, evrensel bir g ve muhrik kudret, ksaca, btn sosyal ve ekonomik strktrlerin global bir yanks, yansmasndan olumaktadr. Hukuk bir birleiktir, ki, bu olu araclnda ortak yaam, bu hukuka uymay benimseyen iradesinde, birleebilmektedir. Siyasal iktidar tek bana Devlet deildir; fakat, onu harekete geiren glerin tm, kurumlam ve yasalam sosyal bir g, btn sosyal strktrleri temsil ve onun gnencini gerekletirebilecek yetenekte olduuna dair olan inanca ve varsayma, dayanan, bir sosyal gtr (722).

Siyasal glerin ve evreledikleri sosyolojik ierikler ile kurduklar sk dayanmay, yok sayabilmek iin ya ok cahil veya kt dnceli bir fanatik olmak gerekir. Cl. Levi - Strauss 'in hakl olarak belittii gibi, Sosyal varoluun biimini, politik sistemlerin belirlemelerinden daha ok, varolan sosyal strktrler (723), kendilerini aklayan ideolojilere bir anlam vermektedir (724). Aktr ki, bu topluma egemen olan sosyal glerin kendilerini aklayan bir iktidar yanstmalar ve kendi egemenliklerini garanti edecek bir dzen oluturmalar doaldr. ada Kapitalizmin demokratik rejiminde yer alan btn rgtl gruplarn, Devlet katma yansmalar normal bir olutur. Bir
(72a) Bknz, G. LAVAU: La Dissociation du Pouvoir, Esprit, Haziran, 1935, sh: 817. (723) Ben belirtiyorum. (724) Bknz, Cl. L6vi-STRAUSS: Tristes Tropiques, Paris, Plon, 1945, sh: 149.

ADA KTSAD

SSTEMLER

tek grubun, tek bana siyasal iktidara sahip olmas, bir dier deyile, ktisad ktidar ile Siyas ktidarn bir tek elde birlemesi, genel oy hakknn ve dier sosyal gruplarn sahnede olmad X I X . yiizydn burjuvazi ynetimi iin, geerlidir. O zaman Devlet, K a pitalist snfn elinde bir arat, oysa amzn Kapitalizminde sosyal yap, buna olanak vermeyecek kadar farkllam bulunmaktadr. Bundan tr denilebilir ki, Marksist dnce akmnn tersine, demokratik Bat Kapitalizmlerinde, ada biimleri ile sosyal snflar, tarihin hi bir dneminde, gnmzdeki llede iktidara, eit arlkl bir tarzda katlmamlardr. Yine istisna olarak Devlet, gnmzdeki kadar tamamen organize gl, bir ok gruplarn damgaladklar ortamda, nisbeten tarafsz bir hakem grevini ve dengeleyici ilevini grmtr (725). K a l d ki, Rasyonalizasyon ve Sosyalizasyona alan K a r m a Ekonomili Sosyal Kapitalizmde, ekonomik iktidarn tek ve yalnz aracnn zel mlkiyet olmadn da daha nce belirtmitim. Marksist dnce akmnn, savsaklad veya eksik deerlendirdii dier bir konu, Karc Kapitalizmin, farkl aamalar ve Devleti iktisad faaliyetlere zorlayan nedenlerin tmn ieren unsurlardr. Belirttiim zere anlan bu karmlarn tek nedeni, bu dnce akm iin Tekelci z e l evrelerin, ii snfn ve dier halk ynlarn smrmelerine olanak verecek tarzda kr oranlarn azamletirmeleri idi. Oysa, btn eksik yanlarna ve smrnn baz biimlerinin yaamasma ramen, Bat Avrupa lkelerinde ii snf ile birlikte btn halk ynlarnn cret ve yaam dzeyi daha nceki dnemlerle kardatrld takdirde bir bozulmadan ok son derece byk bir iyilemenin sz konusu olduu grlmektedir. Devletin sosyal politikalar (sosyal transferler, sosyal sigortalar), gelir dalmna adalet getirme v.b. gibi nlemlerle, amz gemi ile karlatrld takdirde, haykrc bir tarzda,
(725) Bat lkelerinde, rnein ngiltere, Almanya ve Fransada Sosyalist Partilerin (demokratik) iktidara gelmi olmalar, 1972 ylnda Fransa'da Birleik Solun (komnist -Sosyalist) seimlerin ilk turunda mevcut siyasal gruplar iinde oylarn en byk blmn (10 Milyondan fazla % 46 civarnda) alm olmalar ve gnmzde bu glerini daha da byttkleri en TAZE rnekleri, oluturmaktadr.

42

BER HAMTOULLARI

en adil a olduunu gstermektedir. Bu gelimeyi yetersiz bulmak, bir tutumdur, bunu tamamen yadsmak da, bir dier tutumdur. (726). D a h a nce de belirttiim gibi Devletin iktisad faaliyetlere katlmasnda, dierleri yannda ii hareketlerinin ve demokrasinin de byk bir arl bulunmaktadr, ii rgtleri ve partileri deletin, geni halk ynlar lehine ok olumlu politikalar "izlemesinde byk etkileri olmu, Kapitalist sistemi, kiisel kr karlarn tutsa olmaktan kurtarmtr. Bu yeniliklerin, gz nne alnmad grlmektedir, Savsaklanan dier bir nokta, gerek Kamusal ekonomik Kesim, gerekse, zel Kesimde meydana gelmi bulunan nitel deimelerde, kendini gstermektedir. D a h a nce K a r m a Ekonomi dolays ile, K.E.K.'ni aklamtm, imdi zel Kesime, bir iki nemli noktada, ek aklamalarda bulunmak gerekiyor. z e l Kesim, artk sadece zel karlarla deil, (devlet irketler) oluan yeni strktrler dorultusunda genel yarar anlay ile giderek daha dayanmal bir davrana kaymaktadr. Bunun sosyal nedenlei kadar, ekonomik nedenleri de bulunmaktadr. lk kez, Karc Kapitalizmin, K a r m a Ekonomi tertibi iinde kimi zaman uyguladklar projelerde kamusal izdmler bulunmaktdr (bu noktann giderek geniledii grlmektedir). Dier yandan, genel yarara dnk bu eilimler, zel teebbs kesimine yeni piyasalar, aabilmektedir. Bazan bu kesimin piyasas dorudan Devlete bal bulunmaktadr. rnein Fransa'da Mill Savunma, profesyonel elektroniin % 6o'nn, aerospatiale sanayiinin, % 70'inin finansmann devlet yapmaktadr. Yine aratrmalarn 1 / 3'n devlet karlamaktadr (727). Bilinmektedir ki, A . B . D . ' i n d e , bu oranlar, ok daha yaygndr. Galbraith 'in belirttii zere, giderek gelien ve olgun bir dzeye kavuan teebbs, ylesine karmak ve geni bir idare olu(726) Belirtelim ki, Karc Sosyal Kapitalizmin, insanlarn hayat dzeyini ykseltmede ve refah yaymada, gemie oranla yaptklar ne kadar byk olursa olsun, bunlar yeterli bulanlardan deilim ve SOSYAL ADALETN BOYUTLARININ, ZGRL K ile BRLKTE ok ve daha ok genilemesi gereine inanyorum. Ve Bat Kapipitalizminin bu yolda ilerleyen bir eilim iinde olmasna ramen; bu geliimi yok farzeden savlar da, gerei yanstmadklarndan paylaabilmek elbette olanakszdr. (727) Bknz, J. B. EGGENS: G. PERTILLI'nin, l'Etat Entrepreneur a.g.e. ne, SUNU, sh: ao.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

43

turur ki, Devlet ile ilikileri daha sk bir durum kazanmaktadr, Bir zaman gelecektir ki, bu iki kesim arasnda belli olan ayrc snr, ortadan kalkacaktr. Eer, olgun dzeyine erimi bulunan- zel irket, Devletin glgesinde bir yer igl etmek isterse, bu her eyden nce sosyal amalara hizmet etmek nedeniyle olacaktr. Grlyor ki, nl iktisat Galbraith 'in de aklamalarndan anlalabilecei gibi, zel kesimin Devleti yutmasndan ok, genel yarara dnk yeni Sosyal Devlet, zel kesime yn vermektedir (sve Sosyal Kapitalizmi, bunun en gelimi rneini sergilemektedir). uras bir gerektir ki, ada Kapitalizmde z e l Teebbs, zel Mikiyet ve ekonominin ileyii. Devletin anlam ve ilevi, X I X . yz yla oranla byk lde, insankk lehine deimi ve gelimitir. Marksist dnce akm, bu deimelerin en nemli yanlarn, savsaklayan bir tutum iinde grnmektedir. 7. O K ULUSLU RKETLER KAPTALZMNN BM VE GNCEL EMPERYALZM YEN

Marksist dnce akm, Karc Kapitalizmin, Sosyalizme dneceini savlarken ve umut ederken, gzden rak tuttuu dier bir olgu, ok Uluslu irketerin ( . U . . ) yaygnlamasnda, zel irketlerin evrensel boyutlarda btnlemesidir. Marksist dnce akmnn, gncel gerekleri kuatamayan biraz eskiyen emperyalizm analizlerinden, daha ok farkllaan bu oluum ve dnm, dier uluslararas entegrasyonlar gibi (A.E.T.), ada Kapitalizme byk bir g kazandrdndan, bu konuya ksaca deinmekte zorunluluk vardr. X X . yzylda Kapitalizm }eni bir aamaya trmanmaa balad. U z u n bir sreden beri zdlikle Bat dnyasnn ve genellikle evrenin Egemen ekonomik oganizayonu, Kapitalist sisteme dayanyordu. Baz iktisatlara imnmak gerekirse, ykc bir sava olasl dnda Kapitalist sistem bugnk egemenliini X X . yzyl ve X X I . yzyln nemli bir blmnde de, srdrecektir. Sistemin, iddetli bir devrim ile yklmas kabusu, bu gn iin uzaklam bulunmaktadr (728).
(728) R. L. HEILBRONER: (New School lor Social Research'de iktisat Profesr): Les Limites du Capitalisme Americain. Ed, Hommes et Techniques, Paris, 1969, sh: 5.

BER HAMTOULLARI

Hi kukusuz Kapitalist sistem, geride kalan yzyllara grece epey deimi ve nmzdeki yllarda daha da ok deiecee benzemektedir. Bylesi bir oluu yanstan nemli gstergelerden biri, Kapitalist Bat lkelerinde oluan ve evreni 20 yldan beri taran ok Uluslu irketlerin, Kapitalizmin zn oluturan asal eksen z e l Kesimleri evrensel boyutlarda destekleyen ve kaynatran yapsdr. (Kapitalizmin evrensel apta btnleme olgusu). A) ok Uluslu irketlerin Anlam ve Nedeni Dnyann yeni krallar, dnyay yneten devler, bann nerede bulunduu bilinmeyen esrarl, canavar gibi deyimler, hep . U . . ' i nitelendirilmek iin kullanlmaktadr.
I

International Business, International Firm, International Corporeate Group, Multinational Firm, v.b. gibi deyimlerle adlandrlan bu irketlerin, anlam nedir? Bir Alman mhendis, ngiltere'ye gidip, Brezilya'da ynettii irketin ileri hakknda bilgi vermeye hazrland anda ok uluslu bir ilikiyi yanstm olmaktadr. Yine rnein Paris'te, General Motors'un>: bir yneticisi, Japon meslekda ile, Osaka ve Detroit piyasalar zerinde Meksika'da patlam grevlerin etkilerni yorumlamaa abalayan grmelerinde, bu . U . . ' i n , ilikileri, aydnla kavumaktadr (729). Ba bir lkede, gvdesi, kollar, bir ok lkeye dadm bulunan Ekonomik hayatn bir Ahtapotu gibi, her lkeye uyan bukalemun gibi, yerlilerle i ie giren bu yabanc kkenli irketi ayrt edebilmek, olduka glemektedir. Birden ok lkede iktisad faaliyetlerde (yatrmlarda) bulunan, fakat retimle ilgili kararlan, bir tek merkezden gden ve sard irketlerin ynetimlerini edrileyen dev bir irkettir. Byelece mlkiyet ve ynetim bir tek merkezde toplanmaktadr. (Bu genel ilkenin istisnalar doal >larak bulunmaktadr. Nitekim, Royal Dutch, Shell ve Uniliver, irketlerin mlkiyet ve denetimi paylamlardr). Bu irketin ili zellii, eitli lkelere uzanan kollar ile etimde bulunmaktr (yoksa o lkelerde sat temsilci(739) Bknz, C.A. MICHALET: l'Entrepise Plurinationale, Dunod, Paris, 1969.

ADA KTSAD

SSTEMLER

lii sz konusu deildir). Ayrca . U . . iin nemli olan, her hangi bir lkedeki retken faaliyetlerinin birim krn deil; fakat, tm faaliyetlerinin (grubun), krn, azamiletirmektir. Gelimi Kapitalist lkelerin, hzl kalknmalar ve yn halindeki retimleri, i piyasalar geniletme abalarna, endstriyel retimin fazlasn da ihra etme ihtiyacn eklemektedir. Bylece, ulusal piyasa dar olmaya balaynca, yn halindeki retim, teebbs, evrensel dzende Piyasa aramaa yneltmektedir. Andm Neo-Liberalizm, bu uluslararas gelimeyi ve bir ok lkede, anlan bu teebbslerin imlenmesini, desteklemektedir. Bu tipe zellikle rnek olarak, boyutu kk fakat iktisad ynden olduka dinamik olan svire, Hollanda (730), gibi lkeler gsterilebilir: Philips, Unilever, Nestle, bu tip . U . . 'in, en eski rnekleri olmaktadr. lkeleraras bu piyasalarda tutunma atmas ve yarm, doal olarak, sermaye arasnda, uluslararas apta bir ibirlii ve yma, oluuna yol amaktadr. Uluslararas alanda, Kapitalist retim biimi bylece evrenin ekonomik yasalarna uymakta (731) ve . U . . oluuvermektedir. . U . . ' e deinen kimi yazarlar, ekonomi iinde son derece nemi bulunan, dev byklkte, modern sanayi irketinin, uluslararas dzeye kaymas tarznda belirtmekte ve . U . . ' i n sorunlarn, ulusal alanda dev byklkteki bir irketin, sorunlarna benzetmektedirler. Bu ilk yn olmaktadr, ikinci yn, genilii ile uluslararas olan bu irketlerin, yaplar gereince ulusal olmamalardr. V e bir milliyetlerinin olmamas, onlarn hkmetlerle olan ilikilerini gletirmektedir (732). Bunlarn byk ksm Amerikan kkenlidir ve Amerikallar, bunlarn byyp yaylmasn, salamaa eilimlidirler (733). Aslnda . U . . ' d e ilikiler ylesine karmaktr ki, ubelerin saysz lkeye yaylmas, sz konusu irketin, kkenini yakalamaa olanak vermemekte ve . U . . dnya vatanda haline gelmektedir. . U . irketleri, ulusal irketlerle kartrmamak iin, bu kuruluu ieren ve ak bir kriter vermek gerekir, nk ulusal irketlerin
(730) Ph. LAURENT: Firmes Multinationales Projet, 1971. (731) Sermayenin uluslararas yma ve merkezilemesi iin, bknz, E. MENDEL: La Reponse Socialiste au Defi Americain, F. Maspero, 1969. (732) Bknz, S. HYMER: La Grande Corporation Multinationale, R. E., -iinde-, Kasm, 1968, sh. 949 v.s. (733) S. HYMER: a.g.e.

BER HAMTOULLARI

rnleri de, btn dnyada dolaabilmektedir. Balang ayrm olarak, . U . . i tanmlamaa yarayacak iki temel niteliini belirtelim: Birden fazla lkede uzmanlat daln dorultusunda veya bu tarzda, dorudan yatrmlarda bulunmaktadr; u

Bu ilemlerini, halde ve gelecekte car ynetimin seviyesinde veya uluslararas, uzun vadeli bir prespektifin stratejisinde ele almaktadr. \ Bilindii zere, bir lkeden dier lkelere sermaye ihra etmenin ok eitli amalar bulunmaktadr. Ayrntlarna burada giremiyeceim bu amalarn .ayr tip oluturduunu anmakla yetinelim. Ksaca . U . . sonunda operasyonlarn ayr yerde gelitirecektir: A n a irketin bulunduu ulusal dzeyde, yabanc lkelerde, burada ubelerin yer ald lkelere gre dalmakta, sonunda, bizatihi firmann organizasyonun sonucu olan spesifik uluslaraaras bir alan, olmak zere. Genellikle son on ylda, siyasal ve ekonomik tartmalar sonucunda dikkatleri eken . U . . olgusu X I X . y. yla kadar inmektedir. Burada bu oluumun tarihsel kkenlerine ve ayrntlara inmeyeceim. . U . . ' i n oluum aamalarn ve bunun olasl uzantlarm ematize etmekle yetineceiz. a) irketle rin Ymas - Tekellemesinden ok Uluslu

irketlerin Olumasna Gei ok Uluslu irketlerin oluma, yaylma ve byyerek srme aamalarnda ada Kapitalist Sistemin yapsal nitelikleri, belirleyici gtedir. Her eyden nce, Kapitalist Tekelci Teebbslerin, kaynak lkelerinde yksek oranlarda bir k r / k a z a n gerekletirme, kendini yeniden reterek ve genileyerek byme, srme olanaklar daralmaktadr. Ellerinde birikmi bulunan byk sermaye, akacak, yerleecek dal, alan, istemektedir. Gelimi Kapitalist lkelerin bu trdeki irketleri arasnda bu noktada oluan yarm sz konusu daralmay daha da skc bir duruma getirmektedir. Ayrca, bir sistem olarak Sosyalizmin uluslararas alanda kapatt alan, Kapitalist sermayenin lkeleraras dolam ve kksalmasn, bu ynden daralmakta ve yaylmasn yer yer engelleyebilmektedir. Fazladan nc-dnyay saran smrgeciliin de zlmee balamas (klsik biimi eloal olarak), daraltc ynde yeni etkiler oluturmu ve bylece, sz konusu Kapitalist Sermayenin, eski ve allm biimleri iinde uluslararas alanlara akmas ve byyerek (kendini srekli reterek) srmesini engellemitir.

 A D A KTSAD

SSTEMLER belirttiim bu engellerin oluturduu y. yln ikinci

4 topyalteevren-

G e n e l izgileri ile lam kmazlar sel d z e y d e

(sreleri), aabilmek iin X I X . ekonomik evirebilen

r s n d a n b e r i , h z l a gelien v e smrye

gelime rantm,

sanayilemi Kapitalist Bat

k e l e r i n d e b i r i k e n ar s e r m a y e v e o n u n s o m u t r g t l e r i b y k ebbsler, deien koullara, o r t a m l a r a bir tek szck ile stan yeni ok bir kvrm stratejiler Uluslu bir araylarna, anlan kmlardr. gelime izelge izgisinde, (13),

yaplara,

kar k o y a b i l e c e k , y e n i biimler, y e n i b o y u t l a r ve y e n i sreler y a n -

irketler, aamadr.

gerekleen konu-

Aadaki

irketler

s u n d a k i b u o l u u m u v e olasl g e l i m e l e r i

aydnlatabilmektedir.

ZELGE 13: irketlerin Uluslararaslamasmn Araamalar Genel Merkezin Meru Yeri Kaynak lkede Kaynak lke Mal Varl Dalm Kaynak lkede Balca kaynak lke hacmi ve krn Nerelerden Geldii Kaynak lkeden Kaynak lkeden ve d lkeden (ihracat) Bir ok lke Saysz lkede Genel Ynetimin Personel Tertibi Ulusal ve kaynak lkeden Kaynak lke vatandalarndan

irket Tipi

Mlkiyet Aksiyonerler sadece, ulusal lke olarak ulusal ortaklar

Ulusal Uluslararas

Uluslar tesi (1) ok Uluslu irket (2)

2 veya 3 lke, ortaklarnn, egemenlii Bir ok lke ortaklnda kaynak lke egemen 1

1 veya 2 lke veya lke 2

Bir ok lkede Evrensel dalm

2, 3 lke egemenlii Kaynak lke egemenliin de bir ok lke vatanda Hi bir lkenin egemenlii olmadan, her ulustan

Uluslar st (3)

ok sayda Uluslararas lke ortaklbir rgt , bir ulusun veya bir egemenlii hkmetin, yok

Evrensel dalm

Dnyann ou lkesinden

1. rnek, Agfa-Gevaert, Unilever, Royal-Dutch Shell, Dunlop-Pirelli. iki genel merkez, iki ulusun aksiyonerlerinin egemenlii, yine iki veya lke yneticilerinin egemenlii, uluslararas piyasa, ulusal piyasadan daha nemli. Yabanc lkelerde nemli aktifi bulunmakta. 2. . U . . ' e , burada rnek vermek gerei yok. Sren analizlerimizde, ayrntl anlatm bulunmaktadr. 3. Gnmzde henz bir rnei yok. Fakat ok snrl bir alanda, A.E.T.'nda, Avrupa irketi, statsnden yararlanan irketler, bu ksma girebilir. Fakat, yarnn btnleen Avrupas veya daha baka Blgesel Btnlemelerde oluma olsasl olan bir irket, tipidir.

BER HAMTOULLARI irketleraras Birleme Btnleme

b)

irketleraras birleme ve btnleme gayretleri, . U . . 'in olumasnda yukarda vurgulanan stratejinin, ilk aamas olmaktadr. Bir iki rnek izgisi bu konuyu aydnlatmaya yeterlidir. Sz gelimi, 1929 yl A . B . D . ' i n d e 100 byk irket, ulusal ekonominin toplam sabit yatrmlarnn, % 44'lk bir orann denetlerken, 1968 ylnda ayn oran % 88'e kmtr (*). ingiltere'de, 10 byk irketin, sadece 1957-1968 dneminde mal varl, kat byrken, bir milyar dolar sermayesi olan irketlerin says: 2042'den 71'e inmitir. Ayn biimde Fransa'da 1968/ 1969 arasnda, byk tekeller tarafndan satm alman irketlerin says 4 bini bulmaktadr. Kapitalist lkelerin, ulusal snrlar iinde grlen ve yaygnlaan bu irket birlemeleri (satn almalar ve btnlemeler), bymeleri, uluslararas alanda da hzla srdrlmektedir, A . B . D . ' i irketleri A v r u p a ' d a , Avrupa veya Japonya irketleri, A . B . D . 'nde, yeni irketler satn alarak ve var olanlarla btnleerek yeni nitelikler yanstan irketler oluturmaktadrlar. Gnmzde, Amerikan kkenli . U . . , ile A v r u p a veya J a p o n kkenli . U . . , arasnda kyasya ve evrensel apta ekonomik ve politik eemenlii ele geirme dorultusunda bir savam verilmektedir. Uluslararas rgtlerde bile, sz gelimi, A . E . T . ve A . B . D . ' i arasnda, bu yarmann dirilii, aka srmektedir. (Az ilerde bu noktay, yeniden aydnlatacak veliler sunacaz). Bir yandan ulusal pazarlar zerinde, oluturulan tekellerle, etkin bir eemenlik kurarken, dier yandan uluslararas piyasalara girmee, tutunma ve egemen olarak srmeyi hedeflemektedirler. Yukarda ksaca anlan irketler aras birleme (yarm giderme ve tekel oluturmalara) ve btnlemelere saysal ve toplu bir dier rnek verelim. . U . . 'in hakknda her fiki edinebilmek iin, az yukarda bir ka rnek vermee altk. 1950 ile 1965 arasnda 2.000 A . B . D .
() P. BARAN: Monopoly Capital, Penquin Books, 1971.

 a d a ktlsadt

sistemler

489

irketi, ou A . E . T . ' n d a olmak zere 600 operasyon yapmtr (734). Hafta gemez ki, bir Amerikan irketinin, bir Fransz, bir ngiliz teebbsn satn alm olduunu, gazeteler yazm olma sm (735).

ZELGE 14: irketler Aras Birleme/ Tekelleme. A.B.D. Yl i95 0 /54 1955/59 1960/64 1965/69 Birleme Says - '-424 3-365 4.366 14-453 B. Almanya'da Yl 1958 1963 1965 1969 B. Says* 15 29 5 168 Yl 1956 1960 1966 1967 Fransa B. Says 893 1.088 1-959 1-752

* B. Almanya ile ilgili veriler, sadece en byk irketleri sarmaktadr.

Gerekten II. D n y a Savandan sonra, . U . . , yaylmaya balayacaktr. rnein 1950 yl sonunda, Amerikan irketlerinin yabanc lkelerdeki yatrmlar, 11,8 milyon dolard: Balca, K a nada, Gney Amerika ve O r t a D o u ' d a , petrol ve maden alanlarnd a younlayordu. 1958 yl sonunda, bu rakam, 65 milyar dolara kt. Bu miktarn 39 .1 milyar dolar, A v r u p a ' d a idi. Uluslararas ve ok Uluslu irket nitelii olan, sadece Amerikal firmalar deildir. 1968 sonunda, yabanc firmalar tarafndan A . B . D . ' n d e yaplan dorudan yatrmlar, n milyar dolar idi, 1965'e grece art oran % 25 tir (3,4 milyarn ngiliz, 2,6 milyarn K a n a d a , 1,7 milyarn Hollanda, 1,2 M i l y a r dolarn svire) (736). . U . . ' i n amac ksaca piyasa elde etmek, krlarn azamletirmek. lk analizde, . U . . , firmann krlarn azamletirecek ihracatn oaltlmasn en iyi arac olmaktadrlar. V e y a zerinde ok durulmayan, irketin kr azal eilimini frenlemek. Bu genel deinme nda . U . . ' i n saladklar ekonomik avantajlar balca ksmda toplanabilir:
(734) Daha geni bilgi iin, bknz, Ph. BARBER: Les Entreprises Internationales, Analyse et Previzion, Ekim, 1966. (735)
c

- M CHALET: l'Entreprise Plurinationale, a.g.e.

(736) N. H. JACOBY: Effet et Repercussion de L'entreprise, Multinationale, la Revue Dialogues, No: 4, 1971.

BER HAMTOULLARI

Japonya'da: 1951/1969 dneminde 11.846 byk iletme arasnda, btnleme gerekleti. ngiltere'de: 1954/ 58 dneminde, irketleraras birleme ortalamas 292 iken, 1969 ylnda 794'e kmtr. talya'da: 1961/67 dneminde, byk 176 irket arasnda (Dunlop-Pirelli dahil) btnleme oldu. 1962/ 68 dneminde, A.E.T.'nde, btnleme says 3078'dir: Metal Kolunda Kimya Sanayiinde Gda Dalnda : 980 : 592 : 172, v.b.

Kaynak: A . E . T . ' n a dahil lkelerin eitli yaynlarndan, ayklanmtr.

tadr.

. U . . ' i , byk firmann, teorik olarak bir uzants olmak-

Kaynaklarn optimal tahsisine olanak vermekte ve retilen mallar uluslararas boyutlarda piyasalarn glklerini aabilmektedirler. Bu olu ile, yasalarn ve gmrk duvarlar gibi, kurallar ile snrlanan ihracat, . U . . ile gelime olanaklar bulmaktadr. nk . U . . ile, yabanc Kkenli bir irket veya irketler, ulusal snrlarda yerleerek, onun piyasas zerinde rettikleri mallar, ayn zamanda satabilmektedirler. Andmz gibi . U . . , forml ile, gmrk duvarlar ve dier mal, hukuk engeller alabilmekte, piyasalar kazanlmakta, kr oranlar ykseltilmektedir. Ksaca andmz bu nedenler, . U . . ' i n yayl nedenlerini de, aydnlatmaktadr. c) Btnlemelerin irketler Bakmndan Yarar: irket asndan, birleme ve btnlemelerin, makro dzeyde kalan nedenlenlerine ksaca yukarda deindik. imdi bu olgunun, mikro dzeydeki nedenlerine, satr balan halinde (genel izgi), deinelim. Bir irket ulusal dzeyden, uluslararas dzeye neden kmak zorunluluunu duyar? Neden devlemek ister? Byk irket, piyasa maliyetlerini, byk llerde, tasarruf etmee olanak veren bir aratr.

 A D A KTSAD

SSTEMLER

Byk bir irket, icadlarn ren yntemleri gelitirebilmektedir.

icadm yakalamaa olanak ve-

Tekellere ve uluslararas sermaye piyasalarnn, istikrarszlklarna, bu tr irketler, ham maddeler retiminde, dorudan yatrmlarla, karlk verebilecek olanaklara kavuabilmektedirler. Yabanc bir lkenin imalt sanayiinde yaplacak dorudan bir yatrm, teebbs, yarma (rekabete) kar korumakta ve teknolojik stnlkleri ile farkllatrabildii rnleri araclnda, krlarn, azamletirme olanaklarna kavuabilmektedir. Bir lkede, kamulatrma, millletirme gibi yok edici politik deimeler gerekletiinde, kendini yardmc kollar ile kurtarabilmektedir. Bir lkede, para veya mal politikalarda oluan deimeler karsnda faaliyetlerini, vergi v.b., bakmndan en uygun ve rahat lke(r), evresinde younlatrma olanan, sunabilmektedir . U . . Ksaca zetleyecek olursak ister ulusal, isterse uluslararas dzeylerde olsun, irketlerin birleerek D E V boyutlara varmalarnn ana hedefi, ulusal ve uluslararas pazarlarda, gl olarak kalabilmek, eemen biimde ve etkin retim yapmak, yatrmlarda bulunmak, byyen leklerde sermaye salamak kr ve kazanlar azamiletirebilmek iin, oligopolistik nitelikte piyasalar, oluturmaktr. nk bu hedefler gerekletikten sonra ancak, bu salam, dinamik yap iktidarndan itibaren, hem ulusal lkesini, hem de imlendikleri dier (gelimi veya az gelimi), lkelerin siyasal iktidarlarn, dorudan ve dolayl yollarla, etkileyeek, yer yer gderek ve gerektii zamanlarda darbelerle (demokratik veya vahi yntemlerle), drebilir ve bir tek szck ile E M P E R Y A L Z M L E R N , yaatarak srdrebilmektedirler. Evrensel dzeyde ve zellikle ktisaden Gelimemi lkelerde, srdrebildikleri Emperyalizmi kavrayabilmek ve ona kar bir savunma olgusu oluturabilmenin ilk koulu . U . . ' i n , ekonomik gcn aydnlatmaktan gemektedir. Aktr ki, etkinlii byk b ekonomik gcn, siyasal alanda da eemen olduu, gz nnde tutulmaldr. B) ok Uluslu irketlerin Arl ve Etkisi

. U . . , bylece gerek bir ekonomi, oluturmaktadrlar. Sahip olduu dinamizm, geleneksel dnce tarz ile badamamak-

ber

hamitoullar

tadr. Dier yandan, iktisad operasyonlar, olaanst boyutlara varmaktadr. Sadece, yabanc lkelerdeki Amerikan firmalarnn yllk global retimleri 200 milyar dolar bulmaktadr. (Az ilerde sunacamz aklamalar, dne ait olan bu saylarn, giderek bydn gsterecektir). Bu rakam, Japonya'nn, G.S.M.H.'na yakn bir oran yanstmaktadr (737). ktisad analizleri, rgtlenme ve ynetimleri, strateji ve bymeleri A.E.T. ve A.B.D.'nde rolleri ile, ktisaden az gelimi lkeler bakmndan etkileri, gz nne alnrsa, konumuz bakmndan, Karc Kapitalizmin K a r m a yapsn, byk lde z e l Kesim lehine deitirmi olmaktadrlar. Her eyden nce bu .U. .'in genileyen ve derinleen, uzmanlaan faaliyetleri ile uluslararas ticarette yeni bir strktr olumaa balamtr. Belirttiim gibi, .U..'in en byk zellii, ubeleri, ortaklklar, ksaca ok ynl boyutlar ile yerletikleri lkenin ortamnda, retim srelerini srdrmektedirler. Ve mallarnn byk bir ksmn bu piyasa zerinde satmaktadrlar. Amerikan kkenli irketler Bat Avrupa'y igl ederken, Avrupal irketler de A . B . D . 'ini igal etme eylemine kmlardr. Bir tek rnek vermi olabilmek iin, belirtelim ki, sadece 1969 ydmda, Atlantik tesinde, Avrupa kkenli dorudan yatrmlar, 550 milyon dolara ykselmekteydi. A.B.D. retiminin % 10 unu, gdmde, yabanc sermaye tarafndan oluturulmaktadr. Bank of Amerikan'n bakan yardmcs, C.M. Van Vilerden gibi bir uzmana baklrsa, Avrupa ve A.B.D .'i arasndaki, karlkl sermaye akm (irket yeleimi), gelecek on yl iinde eit bir hale gelebilecektir. Bu gn, rnein Hollanda'nn A.B.D. indeki yatrmlar 2 milyar dolar iken, A . B . D . 'inin Hoilanda'daki yatrm ise sadece 1,2 milyar dolar olmaktadr. Chase Manhattan Bank n bir incelemesine gre Amerikan sanayi teebbsleri kapitaline, u veya bu tarzda 350 yabanc firma katdm olmaktadr (son on ylda % 40 Ik bir art). Bu alanda, ngiltere 3,5 milyar dolar ile bata gelmektedir, Almanya ve Fransa ise kimya ve petro-kimya konularmda-zellikleolmak zere, bundan byle daha hzl bir tarzda geliecek ynde, bir tutum iinde bulunmaktadrlar, rnein, Bayer, Hoechts.
(737) Sociales Multinationales et Division Rationelle du Travail l'Lchelle Mondiale, Probltm.es Economtgue, inde, 13 Mays, 1971, sh: 30-31.

ADA KTSAD

SSTEMLER

ve B.A.S.F. gibi, Almanya'nn byk kimya teebbs, A.B.D.' inde bu alanda yaplan yabanc yatrmlarn 1 / 4 ni, gerekletirmektedirler. A . B . D . ' i n i n en byk 500 irketinin 12 ye yakn, yabanc irketlerin denetimi altndadr (rnein, Royal Dutch Shell in, ubesi Shell Oil'in 1969 daki cirosu: 3,5 milyar dolarlk bir dzeydedir. Bu yabanc irketlerin New York'ta 134 genel merkezi ve fabrikas, New Jersey'de (65), Pennsylvanie'de (28), Ohio'da (24), olmak zere, yava yava btn A . B . D . ' n i n , ekonomik alann istilaya devam etmektedirler (738), Bu ksa anmada, .U. .'in, yabanc lkelerde, dorudan yatrmda bulunan (ve daha nceki geleneksel dorudan yatrmlardan farkl), ok ynl, ok uluslu karmak bir irket sz konusudur. (Klsik dorudan yatrmlardan temel farklar, ksaca, .U.. erevesinde: 1. letme ve denetleme biiminde, 2. Coraf lokalizasyonda; 3. Profesyonel dal bakmndan kendini gstermektedir ). a) Stratejide Esneklik Salamakta Uluslararas ticaretin yaps, amalar ve ileyi tarz ve biimi iinde, .U. .'in hedeflerinin de nasl deitiini belirleyebilmek iin, bu temel amalar, ksaca analm: . U . . in ana amac, yabanc lkelerde oluturulan ubeler ve kollan ile doan ileyilerini (iletme-ynetim, gtme), irketin Genel Merkezi ile entegre ederek evrensel pazarlar doyurma, zel teebbsn kr salama amacm, kkl ve salam temellere balayarak, oaltmaktr. Bu entegrasyona kk bir rnek, Ford'un yeni Pinto modelidir. Bunun karserini Amerikan Ford'u. Motrn, ngiliz Ford'u ve transmisyonunu ise, Alman Ford'u tarafndan, retilmi olmaktadr. Rockefeler ailesine bal .B.C. (International Basic Economic Comporation), 1968 ylndaf 33 az gelimi lkede 119 ube dikerek, gda endstrisi retiminde faaliyetlerde bulunmaktadr. Amerikal iktisat judd Folk'a gre (P.S. Council of The Chamber of Commerce 'ta), bu gelime yeni bir endstriyel devrimin sonucu olmaktadr. Ara olarak ise nemi, 1817 y. da Ricardo 'nun belirttii ve iktisatlarn d olan karlatrmal Maliyetler Teorisini, gerekletiecek ynde ilemesidir. Bu sayede, bu eilimdeki d(738) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz, Richard HOWE: l'Europe Investit 1'Amerique, La Revue Vision -iinde-, 3 ubat 1971.

494

beir

hamitoullar

nrlere gre: Uluslararas i blmn, tamamen rasyonel olarak gerekletirip, dnyann retken kaynaklarn, azam lde deerlendirmi olacaktr (739). Burada, .U. .'in zellikle, memleketimiz gibi, gelimekte olan lkeler bakmndan deerlendirilmesine girimeyeceim, bu ksmda ilgimiz K . Kapitalist sistemin K a r m a Ekonomisi, noktasndaki etkilerini saptamak olduundan, . U . . ' i n buradaki nemini ve etkilerini yakalamaa alacam. b) Egdm Salayan Yeni Bir A j a n Deindiim ynleriyle, temelini zel kesimin oluturduu yeni bir ekonomik ajan, uluslararas sahneye kmaktadr. Kolaylkla ibirlikiler bulabilen ve derinliine, yaylabilen .U.., mill piyasalar aras rlm geleneksel ilikileri silmeye ynelmekte, onlar yerine yeni bir iliki ikme olmakadr. lkelerin ithalt ve ihracat biim deitirmitir. Bir rnek analm: 1950'lerde A . B . D . ' i n i n kendi topraklarndan itibaren yaptklar ihracat 1 / 3 idi. Bu oran 1964 de 1 / 5'c inmitir. D a h a imdiden Ford, retiminin % 40'n, A.B.D.'i dnda retmektedir (740). Ksaca, bu . U . . , baka lkelerde rettikleri mallar, kendi lkelerine satabilecek, yeni yaplar oluturmaktadrlar. Geliimin bu yn ile, .U.. Dnya Piyasas zerindeki deiimin koordinasyon merkezi haline gelmektedirler. ok Uluslu bu irketlerin ileyi biimi altnda, bir trdelie doru, bir entegrasyona doru yneliin olumas gzetlenebilecek bir duruma gelmitir. ngiltere'yi de ieren bir A . E . T . ' n d a ok uluslu irketlerin ilerinde bir i blmne, bir egdme gidi, uluslararas bir para piyasasnn olumas sonucunda, . U . . iin, kolay finansman kaynaklarnn bulunmas (Euro - Monnaies), gibi olumalar, Kapitalist sistemde, evrensel dzeyde yeni strktrler dourmaktadrlar. Geliimin yn oluan organizasyonlar, . U. irketlere dayal, evrensel bir ekonomik strktrn, domakta olduunu haber vermektedir (741).
(739) Bknz: Making Ricardo's Prophecy Comme Tru Business Week, -iinde-, 19 Ocak, 1970. (740) Bknz, Anan; C. A. MICHALET: a.g.e., sh: 101. (741) Grld ve daha nce belirttiim gibi, emperyalist bir niteliin, kolaylkla reddededilemiyecei gereine ramen; Marksist dnce akmnn biraz eskimi EMPERYALST Teorisi, . U.., oluumunu ierememektedir. Hele, bu . U . . , . Az gelimi

 A D A KTSAD S S T E M L E R

c) Uluslararas Kapitalizmi Yaygnlatrmaktadr. M a l ve hizmet retimi, .U. .'in egemenlii veya faaliyet alanlar erevelerinde, Kapitalist retimin, Mikro - Ekonomi ileyi modelini, evrensel boyutlarda uygulamay, rgtlemi olmaktadr. leyi strktrnn, Kapitalist bir biimi iinde firmalarn, Girdi - kt akmlar, oluma ve ynelilerine gre, her lkenin greceli durumunu, salayc veya mteri olma niteliine gre belirleyecekleridir. Uzun sreler bakmndan plnlanm, optimal bir ynetim ve kr elde etmeyi saptayan hesaplar, piyasann denkletirici ileyiini ikme etmeye yneliktir. Bu ortamda deiim akmlar bir ka, .U..' in retim fonksiyonu olarak organize edilecektir. Dnya piyasas, aktr ki bu koullarda, oligopolistik bir nitelik kazanacaktr. . U . irketler bu nitelikleri ile, Kapitalist sistemin evrensel aptaki temelerini geniletip yaygnlatran etkiler, yaratmaktadrlar. Bu oluma, .U. .'in, giderek byyen ekonomik gler haline geldiklerini ve geleceklerini gstermektedir. .U. .'in, ekonomik kararlar ve gleri, Karc Kapitalizmin hedefleri ile atnca, ilgili hkmetler, gc nisbeten zayflam bulunan Ekonomik K a m u Kesimi araclyla, dengeleyici tedbirleri almaktan yoksun kalabileceklerdir. Sonra, .U.. her hkmetin kararlarn, kendi karlaryla badamadklar iin gz nne almayacaklardr. Ksaca, u andaki yaplar ile . U . . gelitii srece, yerletii btn lkelerdeki hkmetlerin ekonomik egemenliine kar bir Meydan Okuma, durumu oluturmaktadrlar. . U . irketlerin, byk bir g kazanmalar ve evrensel apta tekeller oluturmalar, Karc Kapitalizmin, dier strktrlerinin deimesine de yol aacaklar sylenebilir. Bu deimenin olasl hakknda, baz gstergeler belirmektedir, z e l Kesimin evrensel apta, bir entegrasyonunu , aa yukar bir belirtisi olan .U.., her eyden nce, X X . yzyl Liberal Kapitalist lkeleri ilerinde oluturduklar monopollere, bir yerde benzemektedirler. Bunlardan en ok zarar grecekler aralkelerin gelimeleri ile kr araylar eilimini, uzun sreli hesaplar iinde badatran, yeni formller oluturabilirler ise, o zaman, bu gn PROLETER denilen bu uluslar, Bat dyasnn iileri gibi, PROLETER olmaktan, bir lde kurtarabileceklerdir. Hi deilse, elikileri tanabilir bir dzeyde, tutabileceklerdir.

49

ber

hamtoullar

snda, ii kesimi olduundan, en rgtl olan ii sendikalarnn, blgesel veya evrensel apta Federasyonlar veya baka tipte kurulular oluturup, bir denge yaratmalarna yol adabilir. Bir dier olaslk A.E.T. iinde, teklif edildiini belirttiim, eitli lkelerin, Ekonomik Kamusal Teebbsleri arasnda, entegrasyona gitmek olabilir. K . Kapitalist sistemde, meydana gelen bu gelimeler, Sosyalist sistemde, benzeri, . U . irketlerin olumasna ve evrensel dzeyde, Kapitalist nitelikli .U. .'le savam vermeye yneltebilir. Ne olursa olsun, .U.. dolays ile, K. Kapitalizminin strktrlerinde, yeni deimelerin meydana geldii ve K a r m a Ekonominin teriplerinde, yeni deimelerin meydana geldii ve K a r m a Ekonominin tertiplerinde z e l Kesimin ar basmaa balad sylenebilir. K. Kapitalizmin, K a r m a Ekonomi tertibi, bylece, K a m u Ekonomik Kesimin yer yer ar bast durumdan, zel kesimin ar bast durumlara kayabilen yaplarn olumasna tank olmaktadr. ok Uluslu irketler Hakknda Saysal Bilgiler: Aadaki izelge (15), (16), (17), o k U l u s l u irketlerin lkelerine gre yatrmlar ve denetime gre lkelerin durumlarn yanstmaktadrlar (*).
ZELGE 15: . U. .'in Yaptklar Yatrmlarn Kaynak (Mene) lkelere Gre Dalm. Yabanc lkelerdeki dorudan yatrmlarn toplam deeri (1971 ylnda milyon dolar ve yzde olarak). LKE A.B.D. ngiltere Fransa B. Almanya svire Kanada Japonya Hollanda sve talya Belika Avusturalya Portekiz Danimarka Norve Avusturya Dierleri TOPLAM Kaynak: Birlemi Milletler. (*) Az ilerde, . U . . 'in Ekonomik, Gc ve Boyutlarna geerken, geen yllarn bu saysal verilerini, gncelletirerek izleyeceiz. MLYON 86.001 24.019 9-540 7.276 6.760 5-93 4.480 3-58o 3-45o 3-350 3-25o 610 320 310 90 40 6.000 165.000

%
52,0 14.5 5,8 4.4 4. 3.6 2,7 2,2 2,1 2,0 2,0 0,4 0,2 0,2 0.0 0,0 3.6 100

ZELGE 16: A . B . D . ' i Denetimindeki ok Uluslu irketler. irketin Ad Hacmi [ Milyar olarak] 9.5 6,5 5.9 3,5 3, 2,9 2,9 2,3 2,3 ,9 ,7 ,7 1,6 ',4 ,5 ,4 ,3 1,2 1,2 1,1 1,1 1,1 1,1 Yatrlan Sermaye [ Milyar olarak] 4,5 5,6 2,4 ,5 1,2 2,2 2,2 2,7 3, 2,2 2,1 1,0 1,2 1,2 0,3 o,7 o,7 2,0 0,8 1,1 0,2 0,8 o,5 Vergi ktk tan sonra kr [ Milyon] 724 534 262 149 122 179 364 262 349 106 2,1 80 75 155 40 56 64 43 62 66 16 157 76 Kullanlan nsan Says [bin olarak] 757 151 4i5 400 231 78 242 60 78 201 48 177 293 114 125 138 125 161 120 100 101 108 42

General Motors Esso Ford General Electric Chrysler I.B.M. Gulf Texaco Us S teli Standard Oil (Calif) Western Electric .T.T. Du Pont Mcdonnell Douglas VVestinghouse Radio Corporation of America General Telephone Goodyear Union Carbide General Dynamics Eastman Kodak Procter-Gamble

Kaynak: Times 500, 1969-1970. ZELGE 17: lkelerin Denetimine Gre Uluslararas Firmalarn Dalm Vergi ktk Hacmi tan sonra Kullanlan Milyar [ng. kr [Milnsan gc Firmalar lkeler ] olarak yon ] [bin olarak] Hollanda / ng. Royal Dutch / Shell Unilever ngiltere / Holl. BP ngiltere Britisch America Tobacco ngiltere I.C.I. ngiltere Volkswagen B. Almanya Philips Hollanda Mitsibushi Japonya Montecatini / Edison talya Imperial Tobacco ngiltere B.L.M.C. ngiltere G.E.C. ngiltere Siemens B. Almanya Fiat talya Bayer B. Almanya Nestle svire Hoechst B. Almanya Thyssen B. Almanya Compagnie Franaise des Petroles Fransa Nissan Japonya Hitachi Japonya Kaynak: Times 500, 1969 1970. 4,4 2,3 2,1 ,3 1,2 1,2 1,1 1,0 1,0 0,9 "0,9 0.9 0,9 0,9 0,9 0,8 0,8 390 90 170 80 100 52 50 30 28

172 304 75 88 176 129 285 285 137 48 185 276 242

37

o,7
0,6 0,6 0,6

29 23 37 39 36 16 26 25 27

147
147 87 87 87 87 87 87

49

ber

hamitoullar

C ) ok Uluslu irketlerin Ekonomik Gc ve Az Gelimi lkeler Yukarlardaki anlatm, daha gncelletirip toplayarak yalizme varm izleyeceiz. Emper-

Birlemi Milletlerin yaptrd aratrmalara gre, 1970 ylnda . U . . ' i n , yatrmlarda bulunduklar lkelerdeki retimlerinin, yllk byme hzlar, % 10 dolayndadr. Bu art, dnya toplam retim hznn iki kat ve ihracat oalndan da % 40 orannda daha byk bir gelimeyi yanstmaktadr. Yine 1971 ylna gre . U . . , 500 milyar dolar civarnda bir katma deer yaratmlardr. Bu noktadaki baar, D n y a G . S . Haslasnn, yaklak, % 20'ne eit olmaktadr. Ayn yla, 300 milyar dolara varan retimleri ise, Sosyalist Blok dnda kalan Dnya'nn toplam ihracatndan, 20 milyar dolar daha fazla idi(*). Hudson Enstits'nn yapt aratrmalara gre (projeksiyon), 1970'lerden 2000 ylna dein, yer yznde G . S . H . ylda, % 5 orannda byyecek, uluslararas ticaret de, ylda ortalama % 7'5 evresinde bir art gerekletirebilecektir. Oysa, . U . . ' i n , i hacimlerindeki yllk byme % o ' u n altna dmeyecektir, (yukarda anlan Birlemi Milletlerin verileri ile akmaktadr). Bu asal verilere gre, . U . . ' i n 1980 ylndan itibaren, toplam retim deerleri, yeryz retiminin % 15 ile % 20'sini oluturabilecektir. Oysa, 2000 yllarnda, bu irketlerin (yatrm, retim, datm, teknoloji, yeni icadlar ve istihdam) dallarnda ise, evrensel dzeyde, tm faaliyetlerin, kesin eemen gleri olacaklar, belirlmektedir. Sz gelimi, evrenin en gll, sanayi ve mal holdinglerinin, 3 / 4 ' ne, sahip olabileceklerdir. Bylece . U . . , evrensel boyutlarda, ekonomik kaynaklarn kullanlmas ve ynlendirilmesinde ve bu ekonomik iktidar temelinden, kaynaklanma olana byk, siyasal yaplan (iktidarlar), etkileme (oluturma, deitirme), gcne de kavuabileceklerdir. a) ok Uluslu irketlerin Ekonomik Boyutlar

Uluslararas yetkili rgtlerin (Birlemi Milletler, A.E.T. O E C D ) , 1977 (Haziran), yl itibar ile yaptklar aratrmalara gre (ki bu bilgiler, gereklerin ok altnda sanlmaktadr), . U . . ,
* U . N . , Multinational Corporations in World Development, 1973.

 A D A KTSAD S S T E M L E R

gerek ulusal, gerekse uluslararas ekonomiler zerinde yaptklar ve yapabilecekleri ekonomik ve siyasal etkileri aydnla karabilmektedir. Sz gelimi, A E T , ekonomi uzmanlarnn, yer yznde var olduu saptanan 9.488 saydaki . U . . ' i n , byk 200 sanayi irketini incelemitir. Bu aratrmann, sonular, saysal ynden, . U . . ' i n durumunu aka ortaya koymaktadr. Ad geen bu 200 irketin toplam satlar, 853 milyar Hesap Birimine ulamaktadr. Bu oran, Zenginler Kulb, diye adlandrlan ktisad birlii ve Kalknma rgt ne ( O E C D ) ye lkelerin, toplam G . S . M . Gelirlerinin, % 32,9'una eit olmaktadr. (Anmsatalmki, ayn oran, 1973 ylnda 2,594 H.B.'ni amamaktayd, . U . ' i n byme hzn gstermesi bakmndan anlamldr). imdi bu 200 D e v irketin evrendeki corafi dalmn, izelgeden izleyelim.
ZELGE 17: Dev irketlerin Merkezlerine Gre Dalm. Kaynak lke A.B.D. Japonya Almanya ngiltere Fransa talya Hollanda svire sve Kanada Danimarka Belika Lksemburg TOPLAM AET A.B.D. teki lkeler irket Says 103 20 21 20 14 6 6 3 2 2 1 I 1 200 70 103 27 Ciro (H.B.) 432.364 149.141 75.63i 72.448 35-432 33.218 32.820 7.201 3.846 3-5I5 2.880 2.421 2-297 853.124 257 057 432.364 163.703

Kaynak: Avrupa Komisyonu (European Report.)

Yukardaki izelgeden de anlalaca zere, evrende bulunan en gl 200 .U..'in 103 'nn genel merkezi A.B.D.'nde bulunmaktadr Toplam cirolar 432 milyardr (h.b .)OysaAET'ndaki benzer 70 irketin toplam cirolar 257 milyar h.b., dolayndadr. Bu oran, Toplulua ye 9 ikenn Mill Gelirleri toplamnn, % 30 ,7'sine tekabl etmektedir. [1973'te, 36,6 milyar H . B . idi]. Sz geen aratrmann verilerine gre, evrende bulunan

ber

hamtoullar

. U . . ' i n yarsndan fazlasnn (4.523), genel merkezleri Avrupa'da bulunmaktadr. Saysal ynden bu kabarkla karn, Avrupa . U . . ' i n , A . B . D . ' n k i l e r d e n daha gsz olduklar ortaya kmaktadr. Ksaca, saym yaplan 9 . 1 8 8 .U..'in % 47,8'i, AET' ndadr (ngiltere % 16,7. B. Almanya % 12,9 vs.). A . B . D . ' n d e bulunanlarn oran ise, % 27'yi amaktadr. . U . . ' i n mal dallarda yer alan banka sigorta gibi kurulularna baklnca, dndrc nitelikler, sakncalarn daha da bytmektedirler. Gerekten, 6o' bulan .U..'in mal kurulularnn toplam aktifleri, 1.011 milyara (h.b.), ulamaktadr. Bu g. O E C D lkelerinin toplam G.S.M. Gelirlerinin, % 39'u ile e deerdedir. A E T ' n u n ise durumu udur: Merkezleri A E T de bulunan toplam 28 banka ve sigorta gibi mal kuruluun aktifleri, 422 milyara (h.b.), varmakta ve Dokuzlarn G.S.M.G.'nin yardan fazlasna yaklamaktadr. Hele bu durum, lkeler tek tek ele alndnda daha da arpc olmakta ve sz gelimi ngiltere'de, 131,6 milyara varan aktif toplamlar, G.S.M.G.'in % 94'4 'ne eit olmaktadr (fazladan bu aktif, sadece 6 ok uluslu irketin de tekelinde bulunmaktadr) (*). Kuku yok ki, bu en byk Dev irketlere, daha kklerini de eklediimiz zaman, . U . . ' i n ekonomik gleri, kendiliinden ortaya kacaktr. aa) Kapitalist Dnya Evreni Smren .U..'i Paylaamyor Sz konusu ekonomik byk iktidarn g orann daha aklkla kavrayabilmek iin bunlarn, hangi lkelerde younluk kazandklarn d a , bilmek gerekir, Yukarda belirtildii gibi, bunlarn say bakmndan en ok A E T ' n d a bulunduu ve ve ABD'inin ikinci sray ald anlalmaktadr. Ayrca A . B . D . , ngiltere ve B. Almanya,saysal bakmdan evrende yer alan . U . . ' i n , % 60'nn genel merkezine sahip olmaktadrlar. Uluslararas ekonomik
(*) Ayrca belirtmek gerekirki, sz geen Avrupa Komisyonu'nun, 9488 . U. .'in, arasnda yer alan sanayi irketlerinin, sadece yardan az fazlas, mali alanda yer alan kurulularn ise, yardan az, Komisyonun istedii bilgileri, vermilerdir. Ad geen Komisyon'un deerlendirmesine baklacak olursa, OECD lkelerinde merkezleri bulunan bu sanayi ve mali kurulularn toplam aktiflerinin deeri, OECD lkelerinin, 1973 yl, toplam GSMG'inin, orann amaktadr.

 A D A KTSAD S S T E M L E R

51

ilikiler alannda, ekonomik karmcla en ok kar kan bu lkelerin, davranlar bu odakta da ayrca aydnlanmaktadr. (Ekonomik temelin siyasal iktidar g t m e s i ) . . . Say ve ekonomik g bakmndan da bir farkllama kendini gsterebilmektedir. Nitekim, A E T ' n d a merkezi bulunan 2493 .U. .'in, 1973 ylnda salad gelir, 516 milyar (h.b.) iken, merkezleri Amerika'da bulunan 1. 222 irketin, ayn yl saladklar gelir, 738 milyar (h.b.) dir. Sz konusu aratrmaya karlk veren 149 J a p o n irketinin ise, saladklar gelir, 219 milyardr (h.b.), bylece Japonya nc srada yer almaktadr. Fakat, sermaye orannn ymas bakmndan Japonya, A . B . D . ' n d e n sonra ikinci srada yer almaktadr. Ulusal ve uluslararas ekonomik ilikiler bakmndan . U. .'in etkilerini, daha iyi alglayabilmek iin, evrenin bu en byk 200 irketinin, bulunduklar lkelerdeki G.S.M. Gelirler iindeki yzde olarak belirtilen cirolarm (sanayi ve hizmet irketleri ynnden) ve aktiflerini (mal ilemler ynnden) bilmek gereklidir. Aadaki izgiler bu noktalar aydnlatmaktadr.

ZELGE 19: En Byk Aktife Sahip 60 . U . . ' i n Bal Olduu lkeler. (Milyon h. b. olarak) r 20 Ana lke A.B.D. Japonya Almanya ngiltere Fransa talya Kanada Hollanda svire Avustralya Belika Toplam AET A.B.D. teki lkeler Say 5 6 1 4 2 1 1 Aktif 185.172 144-639 22.492 112.030 56.346 18.331 18.461 21 40 Say 5 5 4 J 2 3 Aktif 64.693 76.884 63.984 10.990 26.208 40.223 41 60 Say 4 1 6 1 1 2 2 1 1 1 20 13 4 3 Aktif Say Toplam Aktif 284.844 229.180 138.243 131-593 65.295 62.929 58.684 15-926 8.980 8.412 7.678 1.011.764 421.664 284.844 305.256

34-979 14 7-657 12 51-767 11 6 8.573 3 8.949 18.390 5 4 15.926 2 8.980 1 8.412 1 7.678 1 171.311 111.283 34-979 25.049 60 28 14 18

2 8 5 7

557-471 209.199 185.172 163.100

20 7 5 8

282.982 101.182 64.693 117.107

Kaynak: Avrupa Komisyonu (ad geen Rapor)

ber

hamitoullar

ZELGE ao: Ana lkeye Gre . U . .'in Says. En az iki lkede en az iki ba bulunan tebebbslerin says 400 161 237 799 112 1.130 19 95 36 2-979 66 310 23 372 38 26 6 18 1.582 '54 3 12 38 132 4 19 '34 54
2

Ana lke

Aratrlan irket says 571 252 466 1.219 213 1.588 32 '37 56 4-534 130 33 51 756 89 52 10 35 2-570 368 5 2 17 67 4 211 15 24 288 i7

Toplamn %

Toplamn

Fransa Belika Hollanda Almanya talya ngiltere rlanda Danimarka Lksemburg Toplam AET Norve sve Finlandiya svire Lihtentayn Avusturya Portekiz spanya A.B.D. Kanada Meksika Endonezya Malaysia Singapur Filipinler Japonya Tayvan Hong Kong Avustralya Yeni Zelanda Toplam: ye olmayan lkeler Genel toplam

6.0 2.7 4-9 12.8 16.7 0-3 1-5 0.6 47-8 1 .4 3-2 o-5 8.0 0.9 0.6 0.1 0.4 27.1 2.8

2.3

6.8 2.8 4.0 13.6 1 -9 19.3 0.3 1 .6 o-5 50.8 I.I 3-6 0.4 6-3 0.5 0.4 0.1 0.3 27.0 2.6 0. I 0.2 0.7 2.3 0. I 0.3 2.3 -9

0.3

0.7 2.2 0.2 0-3 2.4 1.2

4-954 9.488

52.2 100.0

3.883 5-863

49-2 100. 0

Kaynak: Avrupa Komisyonu.

 A D A KTSAD S S T E M L E R ZELGE 31: Ura Dalna Gre . U . . ' i n Dalm. Endstri Tipi irketler Merkezleri aadaki lkelerde bulunan, 200 en byk irket arasndaki okuluslularn toplam cirolar. A.B.D. Japonya Almanya ngiltere Fransa talya Hollanda isvire sve Kanada Danimarka Belika Lksemburg Ulusal gayrisafi Yurtii retim iindeki % 41.0 45.8 27.4 52-5 17.7 30.0 68.8 23.2 9-6 3-6 13.2 6.8 153-i Mali Kurulular Merkezleri aadaki lkelerde bulunan, 60 en byk irket arasndaki okuluslularn toplam cirolar. A.B.D. Japonya Almanya ngiltere Fransa italya Hollanda svire Avustralya Kanada Belika

Ulusal gayrisafi Yurtii retim iindeki % 27.0 70.4 50.1 95-4 32-7 56.7 33-4 28.9 12.6 60.9 21-5

Kaynak: (Avrupa Komisyonu).

bb) Evrensel Paylamn Dnemsel ve Saysal Dkm En byk 200 irket arasnda yer alan okuluslu 6 Hollanda irketi, 32,8 milyar (H.B.) tutarnda ciro salamlardr. Bu, Hollanda'nn 1973 yl G . S . M . Gelirinin % 68,8'ine eittir. Ayn oranlar, teki lkeler iin, srasyle yledir: ngiltere: % 52,5 (toplam 72 milyar H . B . ciro salayan 20 irket), Japonya: % 54,8 (toplam 149 milyar H . N . ciro salayan 20 irket), A.B.D.: % 41 (toplam 432 milyar irket), H . B . ' l i k sat yapan 103

B. Almanya: % 27,4 (toplam 75 milyar H . B . ciro salayan 21 irket). M a l alanda faaliyet gsteren irketlerin G . S . M . G . iindeki paylar asndan, ekonomik gcn en fazla younlat lke niltere 'dir. (Bu lkede, okuluslu mal kuruluun aktifleri gayrsafi mill gelirin % 95 .4'n oluturmaktadr.) ngiltere, bu konuda yalmz deildir. (izelge 19) Japonya'da merkezleri bulunan 12 mal kurulu 229 milyar Hesap Birimi tutarnda, yani

beir

hamitoullar

bu lkelerin G . S . M . G . ' n i n % 70.4'yle edeerde gelir salarken, ayn oranlar, talya iis % 56,7 ve F. Almanya iin % 50,1'dir. (izelge 21). . U . . ' i n buraya dein yansttmz izelgelerde beliren durumlarn, geriye doru baz karlatrmalara olanak verecek tarzda saptamak ve geliim izgilerini daha iyi yakalayabilmek iin, aadaki ek bilgilerle btnlemek gekir.
ZELGE 22: Gemi On Ylda (1962/ 1972) . U . . ' i n Yllk Satlarndaki Gelimeler. . (Milyar Dolar lkeler A.B.D. AET Dier Avrupa Japonya Dierleri TOPLAM 1962 226.5 64-5 16.3 10.9 6-5 324-9 1972 552-2 202.8 49.6 85-5 35-3 9:5-6 Olarak)

1962/1972 (%) i-43 2.14 2.04 6.64 2.89 1,8

1962 ylnda, 697 . U . . 1972 ylnda, 796 . U . . , gz nne alnmtr. Kaynak: H. J. Dunning, Profitability and Performance of the Worlds Largest industrial Copperation, 1975.

ok Uluslu irketler'in, yllk satlar kadar, faaliyetlerde bulunduklar alanlar da nem tamaktadr. Aada her iki noktay ieren bir izelge sunmadan nce, yukardaki izelgeye yansyan verileri ksaca belirtelim. 1962 ylnda A . B . D . ' n i n , yabanc lkelerdeki toplam yatrmlarnn stok deeri, 32 milyar dolar orannda iken, 1972 ylnda, sadece Amerikan . U . . 'nin yatrm stok deeri, 94 milyar dolar tahmin edilmi bulunmaktadr. O n yl iinde, sadece Amerika . U . . nin yatrmlarnda, misle yaklaan bir art yansmaktadr (*). Yukardaki izelgeden anlalabilecei gibi, ad geen lkelerin . U . . ' n i n gemi on yl iinde gerekletirdikleri sat gelirlerini yanstmaktadr. 1972 ylnda, 552.2 milyar dolarlk satlar ile Amerikal .U.., bata gelmekte, A E T ve Japonya, daha sonraki sralar paylamaktadr. D a h a nceki izelgedeki eilimin, nitelii ile akan bir durum. Asl nemli bir nokta, Japon .U. indeki gelimedir. 1962 den 1972 'ye uzanan on yllk bir dnemde 7 misli bir byme. Gnmzde de Japon irketlerinin hzla
(*) E . T . YVeisskopf: American Economic Interests In Foreign Countries, Michigan University, 1974.

ADA KTSAD

SSTEMLER

5 geri

gelimelerini srdrdkleri sylenebilir. D a h a ok Asya Kt'as A.B.D.'ni, 1950 yllarndaki, ritmine

kalm lkelerini smren J a p o n irketlerinin gelime hz ve nitelii, benzetilmektedir.

ZELGE 23: Baz . U . . ' i n Faaliyet Dallar Ve Satlarndaki Gelimeler (1962/ 1974) -Milyar Dolar OlarakFaaliyet Dal, irketin Ad ve Kaynak lkesi Uak Sanayii Roockwell International (A.B.D.) Boeing (A.B.D.) Lockhead Aircraft (A.B.D.) Kimya ve l Sanayii Uniliver (ngiltere/Hollanda) Basf (B. Almanya) Hoechest (B. Almanya) Elektrik / Elektronik BM (A.B.D.) General Elektric (A.B.D.) Phillips (Hollanda) Petrol Exxon (A.B.D.) Shell (ng./Hol.) Mobiloil (A.B.D.) Otomotiv Sanayii General Motors (A.B.D.) Ford Motors (A.B.D.) Chrysler (A.B.D.) Makina Sanayii Mitsubishi (Japonya) Ins. Harvester (A.B.D.) Caterpillar (A.B.D.) Kaynak: Fortuna, Austos / 1975. 1-633 1.767 1 75 1 4.136 713 865 2-191 4-791 1-529 9-534 6.021 3-933 14.632 8.090 3-933 4.408 3-73o 3.222 13.666 8-497 7.821 14.027 13-413 9-442 42.061 33-037 18.929 31-549 23.620 10.971 .664 4-965 4.082 269 211 184 300 9!7 905 642 280 617 44 1 548 481 216 291 461 Sat Geliri 1962 1974 1962/ 1974 1962: 100

>-873 826

270 494

Y u k a r d a k i izelge temel endstri dallarnda yer alan . U . . 'in, hem kaynak lkelere gre daln, h e m d e ortaya gemi yakn A.B.D. 12 yl i i n d e sat g e l i r l e r i n d e k i art nakl irketlerin, k i m y a koymaktadr. kay-

ve l Sanayii d a l a r dnda, ee-

m e n bir d u r u m a sahip olduklarn, izelge ortaya k o y m a k t a d r . S a t g e l i r i b a k m n d a n i s e , en e l v e r i l i d a l l a r n , K i m y a ile E l e k t r i k ve E l e k t r o n i k olduklar d a a y d n l a n m a k t a d r .

ber

hamitoullar

b)

Az Gelimi lkelerde Kardatrmalar

.U..'in

Yatrmlar

ve

Baz

ok Uluslu irketlerin, ekonomik glerini, deiik izelgelerle yanstmaa altk. imdi bu ksm bitilmeden nce, bu irketlerin, sat gelirleri (haslatlar ile, geliememi lkelerin, G . S . M . H . nin karlatrlmas, yararl olacaktr. Bu noktada yansyan ekonomik gleri ile . . . ' i n , uluslararas Emperyalizm ile balamlar daha iyi anlalabilecektir.
ZELGE 24: Az Gelimi Baz lkelerle . U . 'den Bazlarnn Yllk Sat Gelirlerinin Karlatrlmas. lkeler/G.S.M.H. Trkiye Meksika Yunanistan Pakistan ili Kolombiya Uganda Tanzanya 16.2 30.4 12.2 8.6 8.1 6.4 1.6 1.5 irketler / Sat Gelirleri General Motors Ford Motors Shell General Electric l.T.T. Unilever Nestte Coca-Cola 30.4 20.1 14.0 10.6 8.5 8.8 4.1 2.5

Kaynak: Ortuna, 1975., U . N . Statistical Year Book, 1974.

Yukardaki dahil, buraya kadar yanstmaa altmz veriler, . U . . 'in dnya ekonomisini denetleyebilecek gce sahip olduklarn gstermektedir. Bunlar denetlemenin de gl ortaya kmaktadr. Sz gelimi, General Motors'n yllk cirosu (1972 yl), 3 0 . 4 milyar dolardr ve ayn yl isvire'nin G . S . M . H . ' d e n (25.8 milyar Dolar) daha fazladr. Trkiye'nin ise iki katna yaklamaktadr.
ZELGE 25: Evrenin En Gl Yirmi . U . . ' i . A.B.D. General Motors (T) Exxon Standart Oil (N.J.) A.B.D. Ford Motors (T) A.B.D. Royal Dutch Shell (T) Hollanda / ngiliz General Electric (T) A.B.D. l.B.M. (T) A.B.D. Chrysler (T) A.B.D. Texaco A.B.D. Mobil Oil A.B.D. (T) Unilever (T) ngiliz / Hollanda ITT (T) A.B.D. Gulf Oil A.B.D. British Petroleum (T) ngiliz Philips (T) Hollanda Volkswagen B. Almanya Westringhouse Electric A.B.D. Du Pont A.B.D. Siemens (T) B. Almanya Imperial Chemical ngiltere RCA A.B.D. (T) aretli ok Uluslu irketlerin, Trkiye'de dorudan yatrmlar bulunmaktadr.

ADA KTSAD

SSTEMLER

57

Yukarda Trkiye'de de dorudan faaliyetleri bulunan en byk 20 . U . . ' i izlemek olanakldr. imdi, A z Gelimi lkelerde, faaliyetlerde bulunan . U . . ' i n yatrmlar ve kaynak lkelere gre dalmn grelim. A E T (Avrupa Komisyonunun) yapt aratrmalar yaynla- , yan rapora gre, . U . . 'in Az Gelimi lkelerde kurduklar irketler, atklar ubeler, ticar v.b., yatrmlarn, % 59'4'nn genel merkezleri, A E T ' n d e idi. Aadaki izelge, bu durumu yanstmaktadr,
ZELGE 26: kitisaden Az Gelimi lkelere . U . . ' i n Szmas. . U . . i n Kaynak lkeleri AET A.B.D. Dier lkeler Genel Toplam Kaynak: AET (European Report). . A . G . . Yatrmlar (milyar dolar) 12.006 5-412 2.804 20.222 Genel Toplam Yzdesi 59-4 26.8 13.8 100.0

Buraya dein ekonomik glerini, yanstmaa ve aydnlatmaa altmz . U . . , hem lkeler aras, hem lkeler iinde, nemli sorunlarn domasna neden olmaktadrlar. . U . . 'in olumas, bymesi ve yaylmas, Kapitalist lkelerde Devletin ekonomik yaamda, dorudan yklendii ve giderek byyen sorumluluklar ile atr ve eliirken, ii dnyasnda da byk bir gerilim yaratmaktadr. Kapitalist sistemin srdrlmesi izgisinde, yer yer uyumlar d a salayabilen b u oluum, Kapitalist Bat lkeleri arasnda bir de yaratt ekonomik egemenlik savamnda, sz gelimi, A . B . D . , ile A E T , lkelerini kar karya getirebilmektedir. Anlan btn bu lkelerde, z e l giriim kesimi ile, Kamusal kesim arasnda oluturulmas, Kapitalist K a r m a Ekonominin bir zorunluluu olan uyumun Ve dengenin kurulmasn gletirmektedir. Hele z e l giriim kesimi, . U . . ' i n nitelii sonucu yabanc bir uyrukluk (milliyet) kazamnca, sz konusu iki kesim arasndaki denge (uyum), uzlama kurma araylar, almas g engelerle tkanmaktadr. Bu noktada, sistem olarak Kapitalist K a r m a Ekonominin gelien ve deien yaplara gre kendini gelitirerek srdrme olanaklarm d a daraltan ve tehlikeye dren, yeni elikiler oluturmaktadr.

beir

hamtoullar

D) ok Uluslu irketler ve ada Emperyalizm Marks'n yaad dnemde bir tek tip Kapitalizm var idi: Liberal Kapitalizm. Lenin ve Rosa Luxemburg dnemlerinde ise K a p i talist Sistem, farkl bir aamada zn srdrdnden, Kapitalizmin Emperyalizminden sz amak gereini duydular. Kitabn bu noktasna dein yaplan analizler, Kapitalist sistemin eitli aamalardan ve biimlerden getiini, yeterince aydnlatmaktadr. Hi kukusuz, oluumu ve deiiminin tm aamalarnda Kapitalizm, Sistem olarak, farkl biimler iinde grnmesine karn, zn yitirmeden srdrm ve srdrmektedir. Deiik zaman ve yerlerdeki farkl biimleri ile, deien yaplar ve farkllaabilen rgtlenme tipi ve ileyileri, Sistemin zn, sadece gizlemeye yaramtr. Bu nedenle Kapitalizmin bir genel z bulunmakta, bir de deiik zaman ve yerlerde yapsal zellikler dorultusunda, yeniden oluan deien veya dnen, farkl biimleri bulunmaktadr. Bundan zr, Kapitalizmi analiz edip, kapsayabilen genel bir T E O R (Kuram) olmal ve tarihsel somut farkl her aamadaki Kapitalizmin ayr bir analizi bulunmaldr. Bilimsel aratrma dzeyi, aslnda yukarda anlan iki durum arasnda olumaktadr: Belli bir yerin (meknn), durumun tarihsel ar (pr) analizi ile ve farkll gideren genel teori arasnda. Bilimsel analiz bir emalatrma gerektirmektedir. Bir tipoloji gerektirmektedir. Ve en nemli ura, sz konusu bu tipolojinin hangi dzeyde uygulanabilirlii, ilerlii, olacan gstermektir. Sz gelimi, Sistemler konusunun uzman olan her bilim adam, unu kabul etmeli ki, Kapitalizmin ok genel bir teorisinin yaplmas ve deiik dnemlerde yer alan, ingiliz, Fransz, Alman Kapitalizmi, v.b nin analiz edilmesi, gerekmektedir. Fakat, burada asl olan, Kapitalizmin, Ticari ve Kuralc, Liberal Mdahaleci ve Kapitalist K a r m a Ekonomi dzey ve biimlerinde, analizi yerletirebilmektir. nk bylesi bir yaklam, u veya bu somut durumun analizi deildir. Ve ne de kimi durumlara uygulanmas olanaksz ok genel bir anlay da deildir. Sonra emalatrma dze-

 A D A KTSAD SSTEMLER

yi de ne srekli ve ne de sonsuzdur. Akkanl byk, tarih ile birlikte, aratrcnn sormas gereken en nemli soru u olmaldr: Analizin ilerlii ve uygulamas hangi durum ve dzeylerde olanakldr? Yukardaki nedenlere, ada Kapitalizmin etkin bir tarzda deerlendirebilmesi ve bu sistemin yeni geliim biimleri ve modellerinde, saptrlmadan anlalabilmesi, Kapitalist sistemin evrim izgisinde oluan ve gelien yeni olgular, bileii olduklar yeni yrngelerinde, gz nne almadan, olanakszdr. Gnmzde, uluslararas alandaki Sermaye Birikimi srecinde iki asal dinamik oluturan, iki nemli olgu var; Biri, ok Uluslu irketler, ikincisi, mhendislik ve teknolojik hizmetler sunan irketler (La Socidtd d'enginering). Biri genellikle sermaye (fakat kimi zaman, dier hizmetler de), dieri genellikle teknolojik transfer ve mhendislik hizmetleri dorultusunda, uluslararas alanda nemli etkiler oluturmaktadrlar. Bu nedenlerle, hem ulusal, hem de uluslararas dzeylerde, retim Deiim ve Gelir Dalm srelerinde, Devlet analizlerinde veya Emperyalizmin srelerinde, anlan bu olgularn yeni ve nemli ilevleri bulunmaktadr. Oluturduklar ekonomik yeni ve byk glerle, siyasal iktidarlar, yerinde tutmak veya yer yer deitirmek gibi nemli etkinlikler bile yaratabilen bu yeni oluumlar, Geleneksel Emperyalizmi analiz eden eski teorilerle kavrayabilmek ve aydnlatmak olanakszlamaktadr. Bu noktada yansmakta olan bir yetersizlii doal karlamak gerekir. nk anlan eski dnemlerde Emperyalizmin zmlemesi yaplrken, lt olarak deerlendirilen unsular, o dnemin Kapitalist yaps (*) ve uygulamas idi. Bir baka deyimle, gzleri gnnde cerayan etmekte olan olgulard (ulusal veya uluslararas alanda yer alan, Kartel, Trst ve Tekeller). . . Dnceme gre, gnmzn Marksistleri iin nemli olan sorun, ada ve gncel Kapitalizmin niteliklerini, gerekleri ierecek ve yanstacak tarzda (yoksa ham hayal olarak deil), akla(*) Nitekim, Lenin, Emperyalizmi en ksa bir tarzda tanmlamak gerekirse, u denilebilir: Kapitalizmin tekelci aamasdr., demektedir. Bknz; L'imperialisme, Stade Suprcme du Capitalisme, 1916, a.g.e. S: 287.

ber

hamitoullar

maktr. Bu yaplmadan, gncel Kapitalizmin analizi, kanaatime gre, uluslararas ekonominin evrensel dzeyde, kapitalist nitelikte rettii ilikiler (Eemen ve Baml-mahkm-ekonomiler, K a pitalist btnlemeler), ve onlar aracl ile, hem gelimi K a p i talist, hem de ktisaden A z Gelimi lkelerde (Uluslararas alanda), Kapitalist Sistemi, yeniden retme, oluturma ve yaygnlatrma, olgular gz nne alnarak yaplmaldr. Bu yapldktan sonra Emperyalist niteliini srdren Kapitalizmin, bu noktadaki niteliklerini belirlemede, aada anacam unsurlarn da gz ard edilmemesi gerekir. Ksaca aadaki u sorunun karlklar aranarak Kapitalist Emperyalizminin, nitelikleri saptanmaldr. Birincil sorun: Hangi tr Emperyalizm, sz konusudur? unu belirtmeli ki, dnrlerin bir ksm, smr ile Emperyalizmi mparatorluk ile Emperyalizmi, kartrabilmektedir. Sz gelimi Roma mparatorluu veya Napolyon dnemi Fransa'sn, gnmzn A.B.D.'ne benzetmektedirler (*). Kimisi Kapitalizmin Emperyalizmini, Sosyalist kimi lkelerin (Sovyetlerin), Sosyal dedikleri Emperyalizmi ile, zdeletirebilmektedirler. Bu noktada, smr ile emperyalizm, ayn anlamda kullanlmakdr. Oysa ktisad Sistemler bakmndan ve K a v r a m dzeyinde yansyan anlay bakmndan da, ikisi arasnda byk farklar bulunmaktadr. Ve her smr. Emperyalizm saylamaz. Sz gelimi, Kapitalist nitelikteki (zellikle gnmzde) Emperyalizm de yalnz smrmek deil, fakat fazladan, smr araclnda, Kapitalist Sistemin, deer yarglarn, mekanizmalarm, bozulmu (deforme) modelini, adamak, retmek veya yaygnlatrmak ve srdrmek gibi ok ynl, nemli sreler (bir baka deyile, smry bamll, sonsuzlatracak nitelikte), bulunmaktadr, zellikle ileri dzeyde endstrilemi Kapitalist Dnya ile, ktisaden Az Gelimi lkeler arasndaki ekonomik ilikilerde .U..'in, nemi, bu adan gz nne alnmaldr. kincil sorun: ktisaden Az Gelimi lkelerde Proleterya snfnn. Emperyalizm konusundaki, grleri ve anlay(*) Bknz, Claude Julien: L'empire americain, Paris, 1969, s.: 416-417. Bknz, John Strachey: La fin de L'imp^rialisme, Paris, 1961.

ADA KTSAD

SSTEMLER

51

l a n ile, gelimi Kapitalist lkelerin ii - Proletarya snfmdakilerle aynm dr. akmakta mdr? Aktr ki, I . A . G . . ' i n proletarya snfnn gr, Emperyalizm teorisinin nemli birleiini oluturan egemen olma (ister ekonomik, ister siyasal veya ideolojik olsun) ve smrme gibi olgudan kaynaklanmaktadr. Gerekten . A . G . . , egemen gelimi Kapitalist lkeler ile belli ilikiler iindedirler. Bu ilikilere bakan kimi teorisyenler, yoksul lke halk ile varlkl lke (**) halk arasmda bir tr snf savam gibi grmektedirler. Oysa bu iliki, Emperyalizm olgusunu, gz ard etmektedir. nk egemen Kapitalist sosyal formasyonlarda retim gleri ve retim ilikilerinin karsnda, smrme ve eemen olmann ilevleri ve temelini gizleyebilmektedir (maskeleyebilmektedir,. nk Emperyalizm, smrlen ve smren lkelerin proletarya (ii snf), snflar bakmndan ayn anlama gelmemektedir. Aktr ki, gnmzn Kapitalizmi, Emperyalizmini, ulusal ve uluslararas dzeylerde (ite ve dta), ayn younluk ve biimde, iletmemekte ve srdrmemektedir. O kadar ki, sz gelimi, bir ngiltere, bir Fransa, bir Almanya ve A . B . D . ' n d e k i yabanc ii ile, yerli ii, ayn lkede sistemle giritii ilikilerde, ayn sonulardan ok farkl sonular, elde etmektedirler. Bundan tr, Emperyalizm, A z Gelimi lkelerin Proletaryas ile, egemen Kapitalist lkenin Proletarya snf bakmndan ayn anlama gelmemektedir ve gelemez de. Bu dorultularda ulusal ve uluslararas dzeylerde oluan elikilerin farkll, gelimi Kapitalist lkelerin ii smf ile A z Gelimilerin ii snflar arasndaki dayanmay ve dolays ile uluslararas ii dayanmasn byk lde olanakszlatrmaktadr. Braknz lkeleraras ii snf dayanmasn, sz gelimi Almanya'daki T r k iileri ile, A l m a n iileri arasnda bile (Kapitalist dier lkelerde de byle), olumas gereken bir dayanma, en dk dzeylerde bile oluamamaktadr. Bunun nedeni aktr. A l m a n ii ile, sz gelimi, Almanya'daki gmen iilerin, elikileri ve yabanclamalar arasnda bir benzerlik veya aynlk, y o k t u r . . . Buradan Az Gelimi lkelerdeki, Devrimci strateji ile, gelimi Kapitalist ikelerdeki stratejiler arasndaki farkll, yukarda ksaca vurgulanan elikilerin nitelii,
(**) Bknz, A. P. Baran vc P. M. Svveezy: Le Capitalisme monopoliste, F. Maspero, Paris, 1968, S: 28-29.

beir

hamtoullar

oluturup ynlendirecektir. te bu noktada ncl sorun olumaktadr. Emperyalizmin teorik yaklam, hangi dzeyde ele alnmaldr? Acaba, nce I . A . G . lkeler dzeyinde mi, yoksa gelimi, egemen Kapitalist lkeler dzeyinde veya uluslararas dzeyde mi, ele alnmaldr?. . ada teori, bu noktada ayrmaktadr. Sz gelii A . G . Frank, Az Gelimilik gereinden hareket etmeyi savunmaktadr(*). P . A . Baran ve P . M . Sweezy, eemen Kapitalist ekonomilere, eilimli, grnmektedirler. E. Emmanuel ise, lkelerin, yksek veya dk cret dzeylerini lt eksen olarak almakta ve saptanan durumu, uluslararas boyutlarda deerlendirmektedir^*). Yukarda ksaca anlan noktalarla yetinmek, gncel Emperyalizmin zne girmeyi ve O ' n u kavramay, gletirebir. nk uluslararas ekonominin tm boyutlar ile oluturduu asal elikiler, tam aydnla kmamaktadr. nk, dnceme gre, ada ve gncel Kapitalizmin, gnmzdeki egemen ve Kapitalist retim biimini de belirleyen E L K S (ister egemen Kapitalist sosyal formasyonlar dzeyinde, ister uluslararas ekonomi dzeyinde olsun), U L U S A L S E R M A Y E ile U L U S L A R A R A S I S E R M A Y E arasnda oluup, Baml ve S M R L E N lkeler ve Kapitalist sosyal formasyonlarda yerlemekte ve yaylmaktadr. A D A E M P E R Y A L Z M N K A P S A M I N I ve A S A L N T E L N belirleyen, ite bu elikidir. Bu trdeki bir elikiye rnek olarak neler gsterilebilir? Grnmesi olanakl ve izlenebilir dzeylerde, sz gelimi, Kapitalist Avrupa lkelerinde, Devlet, Planlama, Sanayileme, Bilimsel veya Sosyal Politikalar ile Blgesel v.b. sorunlarda, Ulusal Sermaye ile uluslararas sermaye atmaktadr. Burada kukusuz uluslararas sermaye, A.B.D.'nn, damgasn tayarak, EGEMEN SERMAYE biimine girmektedir. Daha ak olarak belirtmek gerekir ise, ok Uluslu irketlerin, byme ve gelime stratejileri ve bu srecin ekonomik yaamn tm ynlerimi, etkileyen eylemleri, sz gelimi
(*) A. G. Frank: Capitalisme et Sous-developpement en Amerique Latin, Paris, 1968. (**) A. Emmanuel: De Mystifier les antagonismes Entre les Nations, Politigue Aujourd'hui, N o : I, 1970, S : 94.

 A D A KTSAD SSTEMLER

51

Kapitalist toplumlarda Devleti ve O nun ilevlerini belirleyen ve etkileyen ulusal (mill) firmalarn (sermayenin) varl ile atmaktadr. Burada Kapitalist Sermayenin uluslararaslamas ile, ulusal sermaye ve uluslararas sermayenin elikilerini vurgulamakla yetiniyoruz. Gnmzn yeni Emperyalizminin asal elikisini, ite bu iki tip sermaye arasndaki eliki oluturmaktadr. Bu elikiden hareket ederek, ada Kapitalizmin anlamn daha iyi ve gereki ynleri ile kavramak olanak iine girmektedir. Bu nedenle Devletin Tekelci Kapitalizminden, ki dayana ulusal sermaye idi, dayana uluslararas sermaye olan ve rgtlenme tipi ok Uluslu irketlerde somutlaan Kapitalizme gemektedir gnmzn ada Kapitalizmi. Bu yeni ve etkin mekanizmalar sayesinde, zel nitelii egemen olan Kapitalizm, uluslararas boyutlarda btnleme ve kendini tayan temellerin gcn pekitirme, olanaklar aratrmaktadr. Yine bu sayede ada Kapitalizm, ulusal snrlarda oluabilecek bunalmlar, kendine baml hale getirdii dier lkelerle, paylatrarak, giriim alann geniletebilmek ve yaamn uzatabilmek olanaklarn da oaltmaa almaktadr. ok Uluslu irketler, Emperyalizm ve ada Kapitalist Sistem arasndaki bu karlkl ilikiler, hem Kapitalist gelimi lkeler dahil t m lkeleraras yeni gerilimler yaratmakta, hemde gelimi Kapitalist lkelerin ii snfnda yeni tepkiler yaratabilmektedir.

III. KAPTALST SSTEMN DEK STRKTRLERLE UZLAABLMES V E D A Y A N M A G C Kapitalist sistemin yer ve zaman iinde, strktrel ve doktrinal balantlar ile evrim izgisi ve X X . yzyln ortalarnda yanstt nitelikler, bu sistemin gl ve zayf taraflarn, aydnla kardklar gibi, genel olarak iktisad, genel olarak iktisad sistemlerin, daha ok bir olanaklk, bir grecelie uyduklar gereini de, akla kavuturmaktadr,

ber

hamitoullar

Daha nce Karma Ekonomi erevesindeki deinmelerimde belirttiim gibi, kapitalist sistemin yrngesinde olduklar halde bir tek deil, bir ok kapitalizm tipleri bulunmaktadr (742). En son andm Karc Kapitalizmin, Ekonomik Kamu kesimini, zel kesimle, pln, piyasa ile, zel k araylarn, genel yararla, ekonomik rasyonalizasyonu, bar sosyalizasyon ile badatrabilen, eitli olabilen karma tertipleri, ok Uluslu irketlerin varlnn, oluturabilecei beklenen gelimelere dek, uzanan aamalar, Kapitalist sistemin, gc, canll ve strktrel uyum yetenei hakknda, ak bir kanaat verebilmektedir. ada Kapitalizmde, veren ve i Sendikalar devlet ile birlikte genel yararlara hizmet etmek amac ile ibirlii yapmaktadrlar. Bu ilikileri karlkl kompartmanlar iinde yrtmek gerei, Kapitalist ekonomiye karma bir nitelik kazandran eitli ve kimi zaman deiik tipte organizasyonlarn olumasna yol amaktadr. Temel ama, gl ve oklukla karc bir devlet ile, muhta olduklar olanaklara, her zaman malik olmayan. Yresel Ynetimlerle (743), geliip deimekte olan zel giriim kesimi arasnda, ekonomik ve sosyal dengeyi salayacak ortak ve etkin balar, kurmaktr. Bu olgu, Kapitalist Karma Ekonominin, donuk olmadn, bu gn iin gerekli grlen dengenin, yarnlarda deiebilme olasl veya zorunluluunu da, yeni koullara karlk vermekamac ile, gelimeye ak bir nitelik tamaktadr. Kapitalist sistemin bu anlaynn gereklerine gre, kimi zaman Kamusal Ekonomik, kimi zaman zel kesimin, oransal bir arlk tamas ve kimi zaman ii kesiminin kendini aka duyurmas ve dinletmesi, ynetime katlmas, sisteme entegre olmas, hareket halinde dinamik bir karma ekonominin varln, yanstmaktadr. Bylesi yaplar ancak, gelitirici ve geliici olabilir. Bundan tr imdilerde ve gelecekteki biimi ne olursa olsun, Kapitalist Karma ekonominin bu nitelii, asl iinde yzd
(742) Kapitalist sistemin tanm iin bknz: R. MOSSE: l'Economi Socialiste, Perspectives de l'an 2000 Paris, L. G. D. J., 1968. G. PROU: Qu'est-Ce Que c'est le Capitalisme ile, L. LAURAT: Essai d'Une Definition du Capitalisme, Nouveau Cahiers, -iinde-, 15 Temmuz 1937. (743) Bu konuda ilgin bir eser iin bknz: J. C. DISCHAMPS: Rle et Moyens d'Actions des Pouvoir Publics SemiPublics et des Institutions Privdes Dans l'Amenagment du Territoire en France, R . E . P . , -iinde-,No: 3 Mays-Haziran, 1972, sh: 443-472.

 A D A KTSAD SSTEMLER

51

Kapitalist sistemin zn, gzlerden gizlememelidir. nk ada Karc Kapitalizm, genellii iinde Kapitalist sistemin, btn orijinalliine karn, gemii dolduran eitli biimlerinden, tiplerinden, belli tutarll ile birini, oluturmaktadr. Kapitalist sistemin, aada deineceim strktrel uzlama sorunu, savsaklanrsa, Avrupa Kapitalizminin getii aamalar aynen tekrarlamam bulunan, A . B . D . 'i ile J a p o n Kapitlizminin olular, anlalamaz. Yine ayn tarzda, hepsi kapitalist sistem iinde olduklar halde, farkl tertipler sergileyen bir ingiliz, bir Fransz, bir Alman, italyan, Kapitalizmlerini saran eitlilik, anlalamaz. Hele bu strktrel zellik, savsaklanrsa, Kapitalizm ncesi strktrlerden, Kapitalizme gemek isteyen, zellikle, I . A . Gelimi lkeler, Bat'nn geirdii denemeleri teker teker amaa ynelmek gibi bir kmaza saplanabilirler. i . KAPTALST SSTEMN S T R K T R E L DEK BMLER UZLAMASININ

Kapitalist sistemin oluum ve deiim aamalarn ieren evrimi, uygulamada ve teoride, bu sistemin ok eitli, kurumsal sosyal, tutum davran (zihinsel) strktrleriyle yaayan ve yaatan tutarllklar, uyumlamalar kurabildiini gstermektedir. A) Kapitalist Sistem Siyasal ve Hukuksal Strktrlerin eitli Tipleriyle Uzlaabilmektedir

Her eyden nce Kapitalist sistem, daha nce anlatm olduum hukuksal ve siyasal strktrlerin, eitli tipleriyle, badaabilmektedir. T i c a r ve Kuralc Kapitalizmin (Kolbertizm rneini anmsyalm), dneminde, devletin ekonomik hayata kart ve kurallar koyduu (loncalar) demokratik olmayan, strktrleri ile uzun bir sre uyumlaabildi. Yine, Liberalizmin, ekonomik hayata karmn reddeden, iktidar dalm rejimini kabul eden (kiinin zgrlne sfr izebilecek her trl gruplamaya karyd - l e Chapelier yasas-, zel mlkiyet hakknn kutsall, en gsz olanlarn hakknn korunmas v.b. g i b i . . . Fakat daha sonra grld ki, Liberal Kapitalizm, meslek baz gl gruplamalarla da (trst, sendika v.b.), uyumlamakta, bireyci mteebbislerin yarm yerine piyasaya kendi yasalarn empoze eden monopol, Oligopol durumlarla da, kaynaabilmektedir.

beir

hamitoullar

K . Kapitalizmde ise, devletin ekonomik hayata karmas, piyasa mekanizmalarn iyiletirmesi ve endstriyel kilit faaliyet dallarnn, kamu kesimine gemesi durumu ile de, uyumlaabilmektedir. Bu durumda devlet para, kredi, kamusal yatrmlar, fiyat ve cret saptamas gibi, her an oluan karmlarla pln-program oluturan hukuk strktr ile de Kapitalist sistemle, uyuabilmektedir. amzda Kapitalizm, ekonomik eitlii, siyasal eitlii oransal olarak arttran, eit ve adalete, giderek genileyen bir yer veren sosyal ynn glendirmekte ve demokratik olmaktadr. Ekonomik esitsizlik ve adaletsizlii arttrmaa yneldii takdirde ise, sonu olarak siyasal ve hukusal yaplar, ekonomik yapnn egemenlii altna almakta ve diktatrle ynelmektedir. Bu son gelimelerden demokratik olanlarna bat A v r u p a ; demokratik olmayanlara, Portekiz, spanya, Hitler'in Almanyas, Mussolini'nin talyas, rnek olarak verilebilir. Grlmektedir ki, kapitalist sistem, demokrasi ile uyumlaabilecei gibi, diktatrlkle de, uzlaabilmektedir. B) Kapitalist Sistem Sosyal Strktrlerin Deiik Tipleriyle Badamaktadr.

Gemie uzanmadan da, ada Kapitalizme bir gz atmak, sistemin ok farkl struktrle, uyumlasabildiini grmek olanakldr. rnein, Gney Amerika'da. Asya ve O r t a D o u lkelerinde, son derece varhkl sosyal snflarla, o derece yoksul halk ynlarnn (744), bir arada yaayabildiklerini, rnein Hindistan gibi lkelerde, ok karmak bir sosyal hiyerari ortamnda .insanlarn alktan ldkleri grlmekte ve Kapitalist Sistem, bu strktrlerle de uyumlaabilmektedir, Gelimi sosyal strktrlere, Avrupa'nn en yksek ya a m dzeyine sahip olan ii snf ile tsve, rnek gsterilebilir. Bu lkede sosyal farklar, gda, giyim ve ikmet konforu gibi alanlarda grlmez; fakat, bo zamanlar kullanma,
(744) Burada belirtmek gerekir ki, yoksul olmak, smrlmek, PROLETER niteliini
kullanmaya, gerekli koul, olduu halde yeterli bir koul, olamamaktadr. Proleter olabilmek ifin, anlan yoksul kiinin, smrldnn veya niin Y O K S U L olduunun B L N C N E sahip olmas ve sosyal statsnn farknda bulunmas gerekir. Ayrca, ada kapitalist

uygulamalarda, greceli yoksulluk gibi, greceli proleterlik de oluabilmektedir.

 A D A KTSAD SSTEMLER

<

517

zenginlik ve mobilya eyasnda, kendini gstermektedir. Ksaca kapitalist sistem (K.S.), gelir adaletinin eitli tipleriyle de, uzlaabilmektedir. Yine belirttiim gibi, K.S. ii kapitalist ve bir nc smf olan orta snfla da badamaktadr. Bunun dnda endstrileme dzeyine gre, tarmc veya sanayici nfus oranlarnn farkl tertipleriyle de uyumlaabilmektedir. G) Kapitalist Sistem T u t u m ve Davran eitli Tipleriyle Uzlaabilmektedir. Strktrnn

Liberal Kapitalizm, anm olduum gibi, ilk aamasnda tek bana faaliyet gsteren ve ksa sreli ve dar kr araylarnn, ekonomik hesabna gre davranan mteebbis tipleine sahipti. Oysa gruplarn egemen olduu Liberal Kapitalizm de, Mteebbisler olduka zengin olduklarndan, biraz daha kr etmenin dk olan marjinal doyumu yerine, yaratma, gsteri, byme gibi, dier amalarn da etkisinde, sosyal siyasal v.b., nedenleri ikme etmektedirler. Bylece kr amac ve ideolojisi yerini, hizmet ideolojisine brakmaktadr (745). i kesiminde de, bu davran strktr, farkllklar gsterebilir. i savamlar, politik amalar gdebilir: O zaman snfsal sava oluyor; fakat, ekonomik amalar gderse; yaam dzeyini ykseltmeye dnk faaliyetlerde bulunur (sve'te, ekonomik ama gden sendikalar, iverenlerle ibirliine girimektedirler (746). Ksaca, amzn ve dnn Kapitalist lkeleri, bu alanda, ok eitli strktrler K. S .'in, uyumlaabildiini gstermektedirler. D) Kapitalist sistem, Teknik Strktrlerin eitli Tipleriyle de Uzlaabilmektedir.

nl Johan Akerman 'm belirttii gibi, bir byk trstn ortamnda rnein, teknik unsur, en hayat olan unsur deildir; burada en canl alc olan ymamn sonucunda finansman oaltma olanann bymesidir. Kapitalist retim biimi, deiik aamalardan geebilir. Her aamann teknik dzeyi, farkllklar yanstabilir.
(745) (746) Bu konularda daha geni bilgi iin bknz, A. MARGHAL: Sisthnes et Structures ficonomiques, a.g.e.

ber

hamitoullar

K . S . , Endstriyel Devrimin sonucunda daha hzl bir tarzda gelimi. Teknolojik gelimelere, byk lde bal hale gelmitir. Btn bunlar yanl saylmaz. Sonra, K . S . de knt dnemleri ile genileme, gelime dnemlerinin, teknik gereksinmeleri de farkldr. Ksaca K . S . deiik, teknik tipleri ve dzeyleri de badaabilmektedir. 2. K A P T A L S T S S T E M N S T R K T R E L ETL

Ekonomik sistem, ksaca strktrlerin tutarl bir btn, tarznda tanmlanabilir; fakat, bu strktrlerin standart (kat, kmldamaz) olmadklarm belirtmi olaym. Kapitalist sistemin ileyiini garanti edecek ve onun genel felsefesi ile tutarl olabilecek, strktrel tertipler ve ereveler ok eitli olabilir. nemli olan, kapitalist sistemin vazgeilmez amalarm gerekletirecek temel mekanizmalarn ilemesidir, yaamasdr. Bu amalar ile badaacak bir deil; ok eitli strktrel tertiplerden geen tutarlklarn salanabilecei sylenebilir .Kukusuz burada sistemin zyle kr-kazan, yarm, piyasa aygt zel kesim, retim aralarnn mlkiyeti gibi temeller ile badaan, rnein; istikrar aray, sosyal gereksinmelerin karlanmas, piyasay kaldrmayan, fakat onu dzelten, eksikliini gideren, yol gsterici bir pln, sistemle uyumlu Devlet Karmlar, z e l Mlkiyet rejimini genel yararla badatran, fakat kaldrmayan snrlamalar gibi gelimeler, onunla yeni tutarllklar salayabilecek yetenektedirler. Bu anlamda Kapitalizmin, zaman ve mekn iinde ok farkl strktrlerden getii halde, zn koruyabilmi olmas, sistemin mant yrngesinde kalan eitli deime ve gelimelerin oluabileceini gstermektedir. A) Kapitalist Sistemin Zaman inde Strktrel eitlii

D a h a nce ki aklamalar ile, bir tek kapitalist sistem ve onun zaman ierisinde bir dierini izleyen, farkl strktrel biimleri bulunduu hususu aydnla yeterince kavumu olmaktadr. Balangta K . Sisteminin retim biimi ve ruhu, ticar-mali, alanda olutu, sonra sanayii alanna kayarak, sanayi Kapitalizmi

 A D A KTSAD S S T E M L E R

51

dodu. D a h a nce belirttiim zere Sanayi Kapitalizmi de iki aamadan geti, balangta, endividalist ve kk teebbs birimlerinden oluan Sanayi Kapitalizmi, daha sonra, gruplarn byk birimli Kapitalizmine dnt, n c e oligarik iken; ikinci aamada, demokratik oldu. D a h a nce andm byk deimelerin burada en kaln izgilerini anmsatmakla yerinirsek, X I X . yzylda, Liberal olan K a p i talizm, X X . yzylda Karc ve K a r m a ekonomik bir yap kazand. Tarihsel olarak, nce Devlet Karmlar ile pitalizm) gelien Kapitalizm, Liberal aamada, oldu. K . Kapitalizmde Devlet, yine Kapitalizm .U..'n olumas gibi, yeni strktrler karmlar, yine birinci plna geerse; bu m a m a k gerekecektir. (Ticar-Mal, KaDevletten ayrlm ile birleti. Fakat, ile, eer Devlet geliime hi a-

Grld gibi, Kapitalist sistemde, sz konusu bu eitli strktrel tutarllklar, dorudan bir izgi izlemezler. Devlet ve zel kesimin arlklarna oluan strktrler nbetlee bir tarzda yer deitirmektedirler. Unutulmamas gerekir ki, kapitalist sistemin bu geliimi bat Avrupa ile snrlanmaktadr; hi bir tarzda evrensel, genel veya determinist (belirleyici) bir olgu deildir dnceme gre). D a h a nce belirttiim zere, farkl strktrleri olan ve Kapitalist sistemi seen lkeler sistemin nn koruyarak, kendi zel koullar iinde en etkin ters tertiplerden geen, eitli tutarllklar oluturabilirler. Her eyden nce bu olu, her lkenin isel ve dsal strktrlerininesneklik veya katl, uyumlaabilme yetenei ve direnme gc gibi, unsurlar tarafndan gdlr ve belirlenir. B) Mekn inde Kapitalizmin Strktrel eitlii Her iktisadi sistem kendisinden nce gelen sistemden arta kalan unsurlarlarla ve gelecekte olumas mmkn olan yeni bir dzenin de, baz unsurlarna sinesinde yer verebilir. Bundan tr, hi bir iktisad sistem ne zaman ve ne de yer iinde % 100 trde olamaz. Bu olgu, insan ve doaya bal strktrlerin, hz, yn ve tarz, deiikte de olsa evrene egemen olan deime ve gelime yasalarnn bir sonucudur [doasal, insanc ve tarihsel diyalektik]... Burada nemli olan, bir iktisad sistemde gemiin uzatlan ve gelecee ynelen yeni

beir

hamitoullar

dzenlerin baz unsurlarnn varolular olgusu deildir; bu arlklar ile unsurlarn, sz konusu sistemin tutarln bozacak, onun iileyiini durduracak, dengelerini sarsacak nitelikte sonular dourup dourmadklardr. Douruyorlarsa, sistemin strktrleri arasnda bir uzlamazlk belirir ve sistem bu unsurlarn dorultusunda yeni tutarllklar oluturur veya baka bir sisteme dnr. Tersine bu unsurlar, sisteme canllk ve kuvvet verebilecek nitelikte iseler, sisteme g kazandrrlar. Bir toplumda sosyal snflar arasnda, bir dierine geii kolaylatran kanallar ve mekanizmalar ak ise, iktisad strktrler aras uyumu salayacak mekanizmalar iliyorsa iktisad sistem yaratc ykmn srelerine karn, yklm a z ; fakat, srekli yenilenerek yaayabilir. rnek olarak, Kapitalist sistemde, Kapitalizm ncesi dzenden kalma, baz kurumsal ve zihinsel yaplarn bulunmas, baz durumlarda sistemin yeniden dengelenmesine ve gelimesine, son derece yararl olabilmektedir. Bylece sistemin temelini oluturan ve bunun bilincinde olan beki snfn yanma, sosyal ve ekonomik bilinlenmeden gememi dier snflar, farknda olmadan, sistemin koruyucusu ve bir lde taycs (hamal) olabilmektedirler. Fakat, Kapitalist sistemin belli bir gelime aamasnda, rnein amzdaki K . Kapitalizmde, gemiten kalan yaplara olan ihtiyalar azalm bulunmakta, ekonominin canl, dinamik gleri, dier btn strktrleri, kendi zel ritmlerinin pei sra srkleyecek gce sahiptirler. Buraya dein andm, gemiten kalma, Pre - Kapitalist strktrlerin var olup, olmadklarnn derecelerine gre ve yine baka bir sisteme geii isteyen veya hazrlayabilecek strktrlerin, var olup olmadklarna gre, Kapitalist Sistemin yaplar, eitli birleikler biiminde, kendini gsterecektir. Strktrel, eitli ve deiik tertipler, ite bu iki ana lte gre domakta ve bilinlenmektedir. Bu iki temelden itibaren oluan Kapitalizmlere amzda rnekler vermee alalm.

a) Gemiin Strktrlerinden Uzak (Feodalite-Veya Kapitalizmler

aa) Amerika'nn Dinamik Kapitalizmi Bu alanda kendini gsteren ilk eski rnek, mik Kapitalizmidir.

Dier Prekapitalist)

A.B.D.i

Dina-

 A D A KTSAD SSTEMLER

51

Bilindii gibi, A . B . D . ' i n d e Kapitalist sistemin, feodal aamadan gemeden olumasn salayan btn unsurlar bir araya gelmi bulunuyorlard. Genel bir soy krm sonucunda, yerli' halkn (kzlderililer) etkisi ortadan kaldrlm; lkenin fiziksel doal yaps (zenginlik, eitlilik, ve genilik); Avrupadan cou gen, eitilmi, dinamik (bir ksm servenci) insanlarn g ile beslenen uygar bir nfus unsuru bireyci girikenlie daha da g kazandran kast gibi, kat sosyal gruplamalar engelleyen, sosyal mobilite ve kurumlar, yaplar, hi bir kimseyi tehdit etmeyecek tarzda oluturulan bir siyasal rejim (Federal Hkmet ve bunalmlar halinde devletin otoritesini egemen klabilecek, esnek bir anayasa (747). Aktr ki, bir dierini karlkl ilikilerin balam iinde destekleyen bu unsurlar, modern bir Kapitalizmin, dinamiini oluturabildiler. Doal ve bakir strktrlerin varl (coraf boyut ve doal zenginlik sorunu) ksaca srebilen bir genileme olanaklar, kendi ehirlerinde baar kazanmam kiilerin daha Bat ya doru kayabilmesini salam, bylece kentsel bir proleteri leme olular engellenerek, toplumsal kaynama, gerekletirilebilmitir. ktisad unsurlardan,doal zenginlikler ve toprak sorununda grlmeyen nedret, i gcnde kendini gsteriyor, ykselen cretler, almamn rasyonalizasyonuna. tarmn makinalamasma ve endstriye younluu giderek artan sermaye kullanlmasna olanak verecek aratrma merkezleri ve laboratuvarlarn olumasna yol amtr. A.B.D.'nde yn halindeki retime olanak veren sermaye ymasnn kayna budur. 87o'te49 olan verim gstergesinin 1930 ylnda 147'ye ykselmesi ve 1915 ile 1946 arasnda yeniden iki kat bir sray yapmasnn temelini, yukarda andm dinamizm oluturmaktadr. Bu dinamizm sonucunda hem cretler, hem de kr - kazanlarn seviyesi ykselmi, tasarrufun olumasna ve yeniden yatrmlara ynelip, prodktiviteyi, yaygnlatrabilen srecinin ilenmesi salanmtr (748).
(747) Daha geni bilgi iin bknz, A. TUN: Les Etats-Unis, Comment Sont-Ils Gouvcrnes, L . G . D . J . . , Paris, 1959. (748) Amerikan Kapitalizminin kendine zg zellikleri, kiisel kar ve genel yarar telif edici ynleri hk'da, bknz: J. K. GALBRATH: Le Capitalisme Americain, Paris, 1956. W. RAPPORT: A Qtoi Tient la Supreriorite Economique des Etats-Unis? Paris, 1954.

ber

hamitoullar

Ksaca, Ameikan Kapitalizminin, Avrupa ve Japonya Kapitalizminden farkl olan strktrleri ve gnmze dek uzanan, kendine zg niteliindeki glkleri, yukarda zel halinde deindiim, Pre-Kapitalist bir dnem tamayan, doal, beer ve dier yaplarn tutarllndan geen tertiplere dayanm olmas sonucudur. bb) Sosyal Adaleti, tsve Sosyal Kapitalizmi Anlaml dier bir rnek, svetir. Bu lkenin iktisad sistemi, Karc Kapitalizm'dir. Yalnz karma yaps iinde, Sosyal Adaleti bir Kapitalizm, sz konusudur. tsve ekonomisini, ii partisi iktidar dnemlerinde yanstt sosyal adalete bakarak, tsve Sosyal Kapitalizmi'ne Sosyalist diyenlere rastlanmaktadr. Gerekleri iermeyen ve sve'in hi bir sosyal demokrat yneticisi tarafndan kullanlmayan bu Sosyalizm yaktrmasnn, birden ok nedeni iinde en nemlisi, demokratik K. Kapitalizmin, gelimiliin belli yaplarnda, yksek dzeylerde bir sosyal adalet ve eitlik ile badaabilme niteliinin, gzard edilmesi veya bilinmemesinden ileri gelmektedir. I I . D n y a Savandan sonra isve'in, Sosyal Demokrat Partisi ( S . D . P . ) , aa yukar en gl siyasal rgt olmutur. 1932 y. dan sonra ise tek bana, genel oylarn ounluunu elde etmi ve en yksek oy oran % 3 - 1 0 arasnda deien Komnist Partiyle birlikte, mutlak ounlua geebilmitir (749). Bu tr siyasal, sosyal strktrler ortamnda iiler, temsilcileri aracl ile teebbslerde, denetleme ve ynetim kurullarnda, temsil edilmiler, kollektif grmeler v.b. dzenleyicilerle nemli bir gce kavumulardr. Ksaca, endstriyel bar salamak zere, sve Kapitalistleri ile Sosyalistleri arasnda, bir ibirlii salanmtr. A m a , doabilecek sosyal atmalar zamannda ve retimin durmasna yol amadan zebilmektir. Bylece iki taraf arasnda paylalmak zere, kr ve kazanlarn azamletirilmesi garanti edilmi olmaktadr (buna byk pasta teorisi diyebiliriz: Pasta bydke,
(749) 1932 yl seimlerinden itibaren, Sosyal Demokrat bir hkmet kurulmu ve Sosyal Demokratlarn, kimi zaman tek bana, kim zaman ounluk halinde, sve Kralln ynetme dnemi, 44 yl srd. Son seimlerde ( g . 9 . 1 9 7 6 ) iktidar, az bir fark ile kaybetmilerdir. Bylece Kapitalist bir ekonomi, sosyal demokrat bir partinin gdmnde, giderek sosyal bir ierik kazanmtr.

ADA KTSAD

SSTEMLER

paylarda bymektedir). 1938'de, iveren ve ii sendikalar bu anlay iinde, Saltjobden anlamasn imzaladlar, ite o andan itibaren de sosyal snflar arasnda, bara dnk bir ibirlii domu oldu. Anlamaya gre patronlar, iilere sendika yesi olma, temsil edilme, ve karlkl grme hakkm tanmaktadr, ii kesimi de buna karn iverene; e alma ve karma, almay gtme ve paylatrma ve hangi sendikaya mensup olursa olsun, iiyi altrma, haklarn taramaktadr (iveren Konfederasyonu Statsnn 32'nci mad.) (750). Bu ilk anlama, koullara gre gzden geirilmekte ve yenilenmektedir (1946, 1950, 1959 ve en yenisi 1966 yaplan, belli bir cret art ve alma haftas saatlerini, 45'ten 42,31 saate indiren, yenilik idi), isve endstriyel demokrasisi ve K. Kapitalist K a r m a Ekonominin, niteliklerini yakalayabilmek iin, zel ve kamu kesimine hzl bir gz atmak gerekir. E K O N O M K YAPILAR sve,in ekonomisi, zel ve K a m u kesimlerinden oluan Kapitalist K a r m a bir nitelik tamaktadr. Fakat zannedildiinin tersine, sanayi sektr, hemen, hemen tamamen zel teebbs kesiminin, faaliyeti altndadr. Nitekim gncel isve'te toplam retimin % 90'n zel giriim kesimi oluturmaktadr. Sanayi dalnn % 95 inin mlkiyeti yine zel kesimindir, sadece % 5'i ise, kamu kesiminde yer almaktadr. Bu gereklerin somutunda, kapitalist ym ve tekelleme, ok uluslu irketler retebilecek boyutlara varmaktadr. Szgelii, 20'ye yakn aile, ekonominin egemen noktalarn ellerinde tutmaktadr. 1964 ylnda, yllk i hacmi 2 milyar liray aan irketlerin tays, 21'i buluyordu. Burjuva partilerini, iktidar yapan yaplarn bir blm, ite bu somut gereklerde bulunmaktadr. Elbette nemi byk olan bir kamusal kesim de vardr. Yalnz bu kesim, demiryollar, telekomnikasyon, P . T . T . , v.b. gibi kamusal nitelikli hizmet dallarnda ym bulunmaktadr. O kadar ki, isve'te kamu kesimi, bir Fransa ve Bat A v r u p a lkelerinkinden, ok daha snrl bir alan oluturmaktadr. Bir iki rakam vermekle yetinelim: sve'te zel kesim, retimin ve datmn temel arac kalmaktadr, rnein: 1969'da sanayi ve ticarette alan cretlilerin % go' zel kesimde, % 4,5 kooperatif kesiminde ve % 5,5'da, kamusal kesiminde almaktayd.
(750) Bknz. J. ARNAULT: O Va La Su<5de? I. T . C . , -iinde-, Mart 1970, sh ao.

beir

hamitoullar

zel kesim, geniletilmi retimi gerekletirebilmek iin, kr etmek mecburiyetindedir. Sosyal Demokratlarm, cret konusunda, kollektif grleri yrten temsilcileri, bu ilkeye saygd olmaa dvet edilmektedirler (751). Devlete gelince, Sosyal Demokratlarn iktidar altnda, devletin rol, ekonomik faaliyetlerin dzenleyicisi olmak ile zetlenebilir. T a m istihdam salamak, en byk hedef olmaktadr. Devlet Karmcdnn niteliini, isve Sosyal Demokrasisinin teorisyenlerinden Ernest Wigforsa, yle zetlemektedir: Keynes'in Devletin zorunlu karm zerine yazdklarn, bir sve'te 1930 yllar balarnda, uygulamaa baladk (752), demektedir. SVE SOLU NUN D O K T R N : isve S. D . P.'sinin doktrini, elbette sosyal kapitalizm ile snrl deildir. Asl hedef, isve'e zg, marksist olmayan, demokratik ve sosyalist bir toplum oluturmaktr. Uzun sreden beri Bat lkelerinde rnek diye gsterilen sve Modeli'nin acaba temel nitelikleri nelerdir? Teorisi ve uygulamasnn tm ayrntlarna girmeden, kesit bir ka rnek verelim, isve S . D . P . ' n i n doktrini ile oluan ve aydnlanan bu modelin, egemen ilk nitelii, Marksist olmayan, demokratik bir sosyalizmi n gryor olmasdr. Partisinin felsefesini, bir yabanc yazara anlatan O . Palme, unlar vurgulamaktadr: ideolojiyi reddedip, pratii setiimizi, eletirenler vardr. Bundan daha yanl bir sav olamaz. Tersine uygulamaya gemeden, uzun bir sre harcamaktayz, ideolojiler lm saylmaz. Yalnz en eskileri, yapraklar gibi dklerek rmektedir. 19. yzyln modas gemi kapal sistemi, sz gelii klsik liberalizm ve ortodoks marksizm, sahneden ekilmektedirler. Artk topluma mucize il ya da her derde zm olabilecek bir yntem sunmak olana(751) sve hk. da daha fazla bilgi iin, bknz: J. PARENT: Le ModAle Suedois, C. LEVY, Paris, 1970, sh: 119 v.s. O. Palme: Le Rendez-Vous Suedois, chez, Stock. D. Birmann. Le Suede, Ed Rencontre Cenevre. B. Hamitoullar: sve Modeli Sol Nedir? Milliyet, 3.11.1976 sh: 2. (752) Daha nce, M. Kapitalizmi hazrlayan doktrinal almalara deinirken KEYNES'in
tsve Okuluna mensup iktisatlarn, dncelerinden ilhm aldm belirtmitim. Bu noktada, K E Y N E S ' i n isve'in uygulama alanna inen denemelerinden de, ilhm alm olabilecei, olasl yansmaktadr.

ADA KTSAD SSTEMLER

mz yok. Artk hi kimsene kadere ve kaderci bir geliime ne de tarihin tek ynl bir akna inanmaktadr.. Bu anlayn ieriklerinde isve modelinin en ilgin yan u olmaktadr: Sosyalizmin klsik anlaynda, ekonomik yaplarn deimesi ilk hedef olarak ele alnr. Toplumsal deime bu temel deikenin, ilevi olarak gerekleecektir, isve Sosyal Demokratlar, tersine bir tavr izlemekteler. nce insanlar arasndaki ilikileri ve toplumu deitirmeyi hedef almakta ve eer ekonomik yaplar, bu yolda ilerlemeyi engelliyorlarsa, ancak o zaman nce diyalogun [inandrmann], sonra yasalarn buldozerini, harekete geirmeyi dnmektedirler. Bu dorultuda, sz konusu amaca gtrecek aralar, ksaca, mlkiyet, hrriyet v devlet mekanizmalarnn trevleri olmaktadr, ilke olarak, korunan ve srdrlen zel mlkiyet ve zgr giriim, ii ve iveren arasnda oluturulabilen mutlu bir uzlama, isve modelini oluturan dinamiin, temel eksenini dokumaktadr, isve, retim aralarnn zel mlkiyetini, ilke olarak korumaktadr. Fakat devlet, zel mlkiyet hakknn kullanlmasn, kamusal yarar dorultusunda snrlamakta ve mlkiyetin sonucu olan rnlerin paylalmasna kararak, sosyal adaletsizliklerin tanmaz boyutlar kazanmasn engellemektedir. Bu anlamda, devletin iktisad almalara karmas ve onlarn dzenlilik kazanmasndaki ilevi, bir baka temel ara olmaktadr. zel mlkiyet ve zgr giriime karmayan devlet, bu olgularn rettikleri sonulara, byk lde ve etkin bir tarzda karmaktadr. Bu odakta, isve modeli, temel ilkeye dayanan iktisad politikalar oluturmaktadr: . Anlamaya [szlemeye] dayal ve sosyal bar reten, sosyal snflar aras emek-sermaye uzlama politikas. 2. rn, verimi azamiletiren sosyal bar endstriyel bar sonucunda, oluan gelirin adil dalm politikas: Pasta teorisi. D a h a byk bir dilim iin pastay bytmek. 3. Sosyal bir dayanma oluturmaya zorlayan ve sosyal adalete ynelik, yeni bir sosyal ahlk oluturma politikas. Birbirlerini destekleyen, dzelten ve gelitiren bu politikalarn, rd model sonucunda, sve'te tam istihdam salanm, toplumun tmn kucaklayan, kiiyi, beikten-mezara dein, doal risklere, ekonomik ve sosyal yaamn tm dalgalanmalarna, tehlikelerine kar koruyan, genelletirilmi bir sosyal gvenlik rej i m i domutur. retimin demokratlatrlmas, eitimin sreklilik kazanmas, vergi adaleti ile birlikte, frsat eitlii getirmitir.

beir

hamitoullar

Bu sayede sve, Bat dahil hi bir lkenin henz eriemedii, bir gnen dzeyi ve bir sosyal bar ortam, gerekletirmitir. Kii bana den G . S . M . gelir 7 bin dolardr. i snf, artk proleter deildir. Bat dnyasn sarsan ve 1930 ylndan bu yana oluan ekonomik en byk bunalmlar ve kargaa, sve'e girememitir. Bu nedenle O . E . C . D . , sve'i kutlam ve sanayilemi Bat lkelerine rnek diye gstermitir. D a h a nce belirttiim gibi, istihdam, sosyal gvenlik, eitim alanlarnda, gelir dalm, ekonomik refah alanlarnda, sosyal demokrat hkmetlerin gerekletirebildii baarl sonular, sve dnda bir sve modeli ve bir sve sosyalizmi'nden sz atrmaya neden olmutur. uras muhakkak ki, sve rnei, yattrc, lmlatrc bir modeldir. z e l giriim kesiminin, sosyal bir bar ortamnda, srekli gelimesini gren patronlar yatmaktadr. Kimilerine gre sve, kapitalistler iin bir cennettir. Yaama dzeyleri ykselen, alma koullar dzelen i ve sosyal gvenlikleri gerekleen iiler, honutturlar. Bu ortamda, kapitalist teebbsler de, iiler de, alkan arlar olmaktadr. Sosyal Demokratlar ise, bu alkan arlarn rettikleri ballar oaltan ve adil bir tarzda paylatrmaya alan bir iktidar gibidir. Bu noktada, mutlak deil, oransal [nisbi] bir baar sz konusudur, zellikle son yllarda baz olaylar, yeni kayglar oluturan yaplarn varln yanstmaktadr. nemli baarlarna ramen, sve toplumu, henz sosyalist bir toplum deildir. nk yaygnlatrlm bir gnen dzeyine, bir sosyal gvenlik dzeyine ramen, sve toplumu, eit insanlarn bir toplumu deildir. Bu sonucu yaratan ekonomik yaplarn banda, ekonomik temel mekanizmalarnn mlkiyetine, ayrcalkl ve snrl bir sosyal grubun sahip olmas gelir. Nitekim, bu d u u m , S . D . P . ' n i n 1969 ylndaki programnn, Tekeller blmnde saptanmaktadr. Bu gnen toplumunda bile ekonomik hayatn egemen kesimi, says snrl malikler in ellerinde bulunmaktadr. z e l ve Kamusal kesimi arasnda, ii ile patron arasnda, ok sk ve verimli bir ibirlii ve adil bir gelir dalmna dayanan tsve Kapitalist K a r m a Ekonomisi, sosyal ve demokratik yksek seviyesi ile de Bat'da kendine zg bir tertip yanstmaktadr. imdi, Kapitalist sistemin, strktrel eitlilikte nerelere kadar varabildiini (gcn) gsterebilen sve modelinin, dinamizminin strktrne bir gz atalm.

 A D A KTSAD S S T E M L E R

51

sve ekonomisi, ihracata dnk, kalitesi ok yksek ve dnyada (Avrupa'da) ok aranan mallara dayanmaktadr. Yarm yz yldan beri, sve'in gnencini salayan ekonomik temel, orman (orman rnleri, kereste, kt hamuru, selloz ) ve yksek direnli, demir - elik madenleri, tarafndan oluturulmaktadr. Avrupa sava ncesi, aras ve sonras dnemlerde, bu iki kaynaktan retilen rnler, uluslararas piyasada, nitelikleri ve fiyat seviyeleri ile, yarlamaz adeta bir monopol durum yaratmaktaydlar. Ormanlarm snrnda bulunan bu madenler, son derece byk avantajlar salamaktadrlar. Maden kmrne sahip olmayan sve elektrii kefedip, hidrolik gcn etkiyle kullanmaya balaynca, yeni teknikler sayesinde, sahip olduu son derece zengin ormanlar, dnyann her gn giderek byyen kt hamuru ihtiyacn karlamak amac ile, iletilmeye balad. Maden (demir-elik) ve orman, sve ekonomisinin bu iki kaldrac, petrol, maden kmr gibi stratejik mallardan ve endstriye lzumlu olan gda ve dier h a m madde yokluunu, saladklar olanaklarla karladklar gibi, gnen seviyesini giderek ykselten bir ekonomik fazla, gerekletirecek yetenektedirler. te bu nokta, sve ekonomisinin, ticaret strktrnn yaralanabilen ballndan oluan bir zaaf, kardayacak bir dinamizmin olumasn zendirmektedir. sve ekonomisinin atar damar olan bu bir ka yksek ihracat maddesinin akn garanti etmek, srekli bir tarzda ileri bir teknik oluturmak zorundadr. Bylece, sve endstrisinin zindelii, genelleen ucuz bir elektrifikasyona, son derece modern bir donatma, biraz kt, fakat, yksek dzeyde nitelikli bir igc gibi, dinamiklere dayanan sve ekonomisi, A.B.D. ile kyaslanabilecek ykseklikte, byk bir prodktivite, gerekletirebilmektedir. Yukarda zetlediim bu strktrler, ekonomik glerin anariye gitmesine katlanamamakta, belli bir disiplini ve devletin, retimi ve gelir dalmn yakndan denetlemesini (gtmesini deil), vazgeilmez kdmaktadr. Devlet burada yapmaktan daha ok, yaptrmakta ve denetlemektedir. Kulland aralar, devrimci bir nitelii olmayan, klsik dorultuda kalmaktadr: dnemsel bteler, Keynesgil dorultuda kalan bayndrlk almalar ve zel-

beir

hamitoullar

likle, ok ar zenginliklerin olumasn engelleyecek, Mill Gelir dalmna adalet getirecek olduka ar artan oranl bir vergi poiitikalarmdan ibaret, kalmaktadr. Nitekim, Babakanken O . Palme, . . . Bizim iin imdi nemli olan ekonominin demokratlatrlmasdr. . . lkenin sermaye yapsdr, nemli olan. Bu yap giderek daha toplumsal bir nitelik kazanmaktadr. (Dnya Sorunlar ve Sosyal Demokrasi, hazrlayan: A. peki-Milliyet: 7.10.974). Burada Devlet Mdahaleleri, ekonominin, yarmn iyi sonularn yanstmayan dallarna, zorunlu zendirmeler yaratmakla yetinmektedir. Fakat sosyal ynde devletin ddzenleyicilii ok daha ileri bir aamaya kmaktadr, bu da bir yanda, reformist eilimci ii partisi ve sendikalar ile, tketim kooperatiflerinin oluturduklar, byk sosyal gcn etkisini, yanstmaktadr. sve'te sosyal mevzuat, sanayileme ile el ele yrmektedir (orta snfn, hayat dzeyini ykseltme abalar ve dier halk ynlarnn, gvenlie kavuturulan yallk gnleri karsnda, tasarruftan ok tketime ynelmesi sonucu, endstrilemeyi destekleyen bol sermaye akmlar olumaktadr). sve'te, teknik gelime ve sosyal mev zuat giderek iyiletiren Sosyalizasyon sonucu alt katmanlardan orta snfa doru trmanma, son derece hzl bir tarzda olumakta ve ekonomik kalknmann, dinamiklerinden birini, sosyal barn ve kaynamann da etkin unsurlarndan bir dierini oluturmaktadr. Devletin sosyal alanda yaptklarna bir rnek vermi olmak ve ekonomiyi biraz dorudan etkileyebilmek iin, 1967'de kurulmu bulunan sve Yatrm Bankasn analm. Btn alanlara ek bir pension tarznda sigorta salayan bu kurulu, 1968 'de 75 milyar Trk Liralk bir fon oluturabilmitir. Bu miktar, sadece tek bana, zel bankalardaki mevduat amakta ve sosyal demokrat hkmetlere etkin bir karm arac vermektedir. Sosyal Demokrat Partinin bakan O. Palme'in brain -trust'nn, bir yesi olan iktisar Jan Karlson, hkmet ile zel kesim aracndaki ilikileri ve sve ekonomisinin niteliini belirten szlerini buraya almakta yarar vardr. Y u karda andm ve iilerin sosyal gvenliini daha da iyiletirmek amac ile kurulan ve andm, yukardaki bankann fonlarna atfta bulunan uzman: Bu para yn ile, patronlara diyebiliriz ki:

ADA KTSAD SSTEMLER

Seme size kalmtr: ya yabanc byk irketler ile (rnein Amerikan) ibirlii yaparsnz veya tsve Devleti ile. Sizinle grme ve tartmay kabul eden bir hkmet ve Karma Ekonomi dncesini destekleyen, lml bir sendikal hareketle, almamn, sizler iin ilgin olacana inanmyormusunuz?" (753). Belirtelim ki, bir ka yldan beri, sve parlementosu, sigorta irketlerinin ynetim kurullarnda temsil edilmektedir. Ve dier teebbslerde de, temsil edilmesi iin, Sosyal Demokrat partide yeni bir eilim belirmitir. Grld gibi, sve Kapitalizmi, sosyal demokrat bir iktidar ile, zgn bir model yapabilmektedir. Bu ekonomik ve sosyal strktrler ile, Marksist ilkeleri reddeden demokrat sosyalist partisi ile sve, Sosyalist deil, imdilik sosyal bir lke olmaktadr. Aslnda sve'te, andm ekonomik, teknik, sosyal, kurumsal ve davram - tutum strktrlerinde, hangi parti, iktidara gelirse gelsin, andm politikalar ve tertipleri temelden deitirecek yollar ileyemez. sve'in gerekletirebildii bu strktrel tertibin, sonucu olan istikrar ve denge bu noktadaki snrll anlatan anlaml ve uyarc bir rnek niteliindedir. Bu gerei, yanstan bir sve 'li bakan unu sylemektedir: "Btn partiler, ayn fikirde olduklar zaman, bir parlementer r e j i m nasl alabilir?" (754), demekte ve siyasal alandaki sessizlikten yaknmaktadr. Doal kaynaklarna gre nfusu az sve rnei ile Kapitalist sistem, Pre-Kapitalist strktrleri olmayan gelimi bir ortamda K a r m a ve Sosyal ekonomik bir tertibinin en olgun biimlerinden birini yanstmaktadr. Eitim yoluyla sve, Kapitalist sistemin, i elikilerini, byk lde giderebilmitir. Bu temelden beslenen "dnce, davran ve t u t u m " yaps, bu Sosyal Kapitalist modele egemendi... Dnyada kimi zaman "yeryz cenneti", diye tantlan ve adeta "sve o m a n i " , yaratan bu modelin niteliklerini aydnlatabilmek iin, nce, bir dierine kartrlan ve-Sosyal Demoktat Partisi [S.D.P.] ile, sve'in gncel iktisad sistemini, artmak gerekir.
(753) J- ARNAULT: Une Societe Mixte, Paris, Seghers, 1971, sh: 147. (754) Anan, G. HECKSCHER: Democratie Efficace, P.U.F. Paris, 1957.

beir

hamitoullar

isve'te iktidara, demokratik solun gemesiyle, lkenin ve toplumun sosyalistlemesi, ayr ayr olgulardr, nk aktr ki, demokratik solun iktidar olmas, otomatik olarak lkeyi ve toplumu, hemen sosyalistletirmeye yeterli deildir, isve'in sosyalistlemesi, ayr bir sre, ayr bir geliimin konusudur. Nitekim, uzun iktidar dnemlerine ramen, Sosyal Demokratlar, sve'i, sosyalistletirememilerdir. Bu o kadar ak bir gerektir ki, isve'in, iktisadi / sosyal yaplar, eer sosyalist olmu olsayd, demokratik rejime ve genel oya ramen, bileik cephe oluturan muhalefet partileri, iktidar bu denli kolay alamazlard. Seimlerde yansyan sonu, aslnda sve toplumunun, imdilerde sosyalist olmadn gstermektedir. ktidarda demokrotik sol bir partinin bulunmas, lkenin sosyalist olmas ile zdeletirilemez. Gnmzde yansyan biimi ile sve'in iktisad sistemi, uluslararas kapitalist sistemde yer almakta ve bu yrnge iinde, kendine zg bir devrimci reform yaparak, sosyal kapitalizme, varmaktadr. Bugn iin gerekletirilebilen ey, kapitalizmin, "sosyalletirilmesidir". Bu, bir devrimdir. A m a , kapitalist sistem iinde kalan bir devrim... Buna ramen, sve halknn, ulusal ve yapsal niteliklerine iyi uyan bu model S.D.P.'yi, 44 yl iktidar yapm ve tm genel seimlerde, en ok oyu alan, en byk parti haline getirmitir. [1976 seimlerinde toplam oylarn % 42,9. 1968'de ise, % 50,1. 1973'te % 43,6]. Bu baarnn baka bir sonucu, sve komnist partilerini, halk ynlar arasnda, yaylp tutunmalarn engellemi ve snrl rgtler olarak kalmalarna neden olmutur. [1976 seiminde, K . P . toplam oylarn sadece % 4,7 sini almtr. 1973 seimlerine gre % 0,6 lk bir azalma olmutur. Maoist eilimli, sve Komnist Partisi ise, sadece % 0.3 lk bir oy toplayabilmitir.] Bu nedenle komnistlere sve Sosyal Demokratlarna, bazan "sosyal hainler", demektedirler. Nfusu az [8 milyon kadar], gelimi bu lkede herkese yetecek lde mal ve hizmet etilmektedir. Emei smrmenin, en dk snrlara indirilebildii, gnen dzeyinin ykseltilerek paylatrld ve sosyal barn saland bir ortamda ar sol ve anarist dncelerin, imlenmesi ve byk boyutlar kazanmasna olanak yoktur. Ar dnceler, sadece says snrl entellektel, sanat, vb... evrelerinin toplumdan farkl olmada yeni doyumlar arayan dnyalarnda bir yank bulmakta ve adeta bu entellektel aznlk tarafndan tutuklanmaktadr.

 A D A KTSAD S S T E M L E R

51

S' fp , pi

Konfor, sosyal bar, kiinin temel zgrlklerine saygl ve toplumsal yarar garantileyen isve modelinin sosyalizm nitelii, henz demokratik sosyalist bir toplum retebilecek gce kavuamamtr. Byk bir yanl yapmadan sylenebilir ki Sosyal Demokratlar, isve'te, siyasal demokrasiyi, sosyal demokrasiyi gerekletirmi, fakat, ekonomik demokrasiyi henz gerekletirememilerdir. Bunun nedenleri oktur. Ekonomik iktidarn, ynetim ve gdm iktidarnn [karar verme], ii, iveren, alan kesimin tm tarafndan, ilevsel bir tarzda ve demokratik olarak paylamn gerektiren ekonomik demokrasiye nce, isve toplumu henz hazrlkl ve bu hedefi gerekletirebilecek olgunlua erimi deildir. Bunun sonucu olarak, isve toplumu, S.D.P.'ye yaamn, sosyal, siyasal ve ekonomik tm boyutlarn kuatacak tarzda tam insancl ve gerek zgrlk bir sosyalizmi gerekletirebilecek yeterli oy ounluunu kazandrmamaktadr. Sosyalist yolda, kaplumbaa admlar ile, fakat salam bir tarzda bugne dein yaplabilen, kapitalizmin sosyalletirilmesiair. Bu nedenle, solun gereki kiilerini ve san zeki insanlarn, ayn anda doyurabilen bir model olabilmektedir. Bu baarlarna ramen S.D.P. neden iktidarn srdremedi? Konjonktrel ve yapsal nitelikler yanstan bu ok eitli nedenlerden, bir blmne deinilebilir. 1976 seimlerinde iktidar kaybetmekle beraber en fazla oyu, ( % 42,9 alan Sosyal Demokratlar lkenin en byk partisi olma niteliini korumaktadrlar. 1973 deki seimlere gre kayb, oy yzdesi olarak % 0,7 ve 4 milletvekilidir. [Toplam 349 milletvekilinden 152'si S.D.P. lidir]. Bu saylar bir hezimetin sz konusu olmadn aka gstermektedir. b) Kapitalizm ncesi Strktrlerle Bir Arada Yaayan Badaan Kapitalizm Yukarda, Kapitalizm ncesi (feodal v.b.) strktrlerden gemeyen (A.B.D.) veya olmayan (isve) tetiplerine iki rnek vermeye altm. Burada da ksaca, feodal strktrlerine karn, K a pitalist sistemi belli llerde gerekletirmi olan lkeleri anmakla, yetinelim. Bu tipe ilk rnei, Japonya oluturmaktadr. Feodal bir strktrden yola kan Japonya, Devlet karmalar aracl ile bugnk, ok gelimi Kapitalizme erimi bulunmaktadr. Geleneksel strktrlerin mantalitesini, sk kiyerariden

beir

hamitoullar

geen dar sosyal strktr, kamusal iktidara dorudan bal olan soylu ailelerin varoluu ve daha nce andm, d emperyalist etkileri, Devletin gdclnde, deiik aamalardan geerek, bu gnk Kapitalizme varm olmaktadr. Daba nce yer yer anm olduum Japon Kapitalizmi rnei de, feodal veya Kapitalist ncesi, strktrler ile de, Kapitalist sistemi oluturabilecek eitli tutarllklardan geen biimler yaplabilecei, grlmektedir. Bir dier rnei, gnmzn, Meksika, Brezilya, Trkiye gibi kalknmakta olan lkelerinde olumaktadr. Genellikle, bir gelimi Kapitalist kesim ile geri kalm, bazan ilkel Kapitalist ncesi kesimler, Devletin eitli karmalar ile doan K a m u Ekonomik Kesimleri ile kesierek ve akarak, l bir karma tipten oluan strktrlerin, eitli tarzlardaki tutarllklar, Kapitalist sistemi damgalamaktadr. Kalknma yolunda olan bu lkelerde, K a m u Ekonomik Kesimde, gelimi Kapitalist kesime alrsak, bu uluslarn ekonomisi, coraf, ekonomik ve beer strktrleri iinde, Kapitalist ekonominin entegrasyonunu engelleyen, bir "Dalizm" yansttklar grlmektedir. Fakat, bu ve buna benzer lkelerin strktrleri, siyasal ve sosyal strktrlerin dorudan ve dolayl egemenlii altnda, Kapitalist sistemi, yaatabilecek eitli tutarllklar, oluturabilmekte ve dier, strktrlerin biimini gelitirmektedirler. Hindistan, Pakistan ve Afrika'nn baz iktisaden geri kalm lkeleri de, kimi zaman "yabanc sermaye" ile, prekapitalist ve Kapitalist strktrlerden oluan farkl tertipler halinde, Kapitalist Sistemi uygulamakta ve srdrmektedirler. 3. KAPTALST SSTEMN G C VE GELECE

"Dncenin en byk sapmas ve dzensizlii, eyay, olduu gibi deil de; olmas umut edilen biiminde grmek ve gstermektir". Bossuet Bu deinme ve aklamalardan kan sonu, udur: Kapitalist Sistem, gerek zaman ve gerekse yer iinde lkelerin, uluslarn sahip olduklar isel ve dsal t m strktrle-

ADA KTSAD SSTEMLER

ri eitlilii ve farkll dorultusunda, deiik biimler alabilmektedir. Sistemin ilkeleri, ksaca zn korumak artyla, biimi ve ileyileri, deiebilmekte, geliebilmektedir. Gemite kalan yzyllar dolduran ve amzda yaayan ok eitli Kapitalizm, rnekleri ve denemeleri, bu sistemin z ile badaabilecek, diktatrlkten demokrasiye, eitsizlikten eitlie dein uzanan (ve biraz tede yanstmaa altm 27 nolu izelgenin de belirttii gibi) olduka geni, bir tutarllk ve hogr alan bulunmaktadr. Kapitalist sistemin, her lkenin farkl ve deiebilen yaplarna gre, yeni bir biim almas veya alabilmesi, rneklerini, eitleme, "varyasyonlarn", kimi zaman, ayr ve bamsz bir sistemmi gibi, grme eilimleri, Kapitalist sistemin bu gl, gelimelerden geen nitelikleri ile dorulanmamaktadr. Biraz ilerde deineceim zere ister Sosyalist sistem olsun, gnmze dein uzanan ve eitli aama ve biimlerden geerek yaama yolunda byk bir canllk ve hrs yanstan Kapitalist sistem olsun; genellikle bir iktisad sistemin gc ve gelecei yer ve zaman iinde beliren strktrel oluma ve deimelere k a r m ; ekonomik ve sosyal gelimeyi sistemin z ile badatrabilecek yeni tutarllklardan geen; yeni biimler oluturabilme yeteneine bal ve onunla snrlanmaktadr Strktrler deitike, sistemin, biimi ve ileyii de deimektedir, n e m l i olan, bu deime ve gelimelerin, sistemin karakteristik z ve amalar ile badatrlmasdr. Gemiin uzun denemeleri ve zamanmzn, evrensel apta ve sosyalist sistemin yarmna karm, izlenebilen rnekleri, Kapitalist Sistemin eitli strktrler karsnda, yeni biimler ve ileyiler halinde, her seferinde yeni bir buluun canll ile, dayanma, yaama ve varoluun, gelierek srdrebilme dorultusunda, baarl bir snav vermitir. Bundan tr, bana yle geliyor ki, Kapitalist sistemin geleceini, ne Marksist dnce akmna bal bulunan dnrleri (755), "Kaderci" saylabilecek, iddialar ne de Kapitalist sisteme sempatisi olan Schumpeter'in sosyalizme geii
(755) Dierleri yannda bir rnek vermi olmak iin Bknz, R. ROSSAERT: l'Avenir du Capitalisme, Ed. du Seuil, Paris, 1961.

beir

hamitoullar

ngren grleri dorultusundaki sapmalarn, tayin etmeyecei sylenebilir. Tersine bu gelecek, biri, Kapitalizmin imdilere dein srdrebildii yapsal ve ilevsel yenileme, uzlaabilme esi, dieri ise Sosyalist Sistemin, iktisad sosyal kalknma ve zellikle zgrlk elerini badatrabilmede gsterecei baar derecesi ile yeteneine bal grnmektedir. Bu gn iin Sosyalist Sistem, Demokratik Kapitalist lke halklarnn ne yaam dzeyi ne de zgrlk ortamna, henz eriememi olmas, ikinci enin tad btn tehditlere (aslnda iyi sonu veren zendirici etkileri de gz nne alnmaldr), karn daha yakc bir unsur olamamtr. Strktrel uyumu konusunda da, bu gne bakp, yarnn hele uzun vadeli yarnlarn, oluacak olasl yapsal atmalarnn, uzlatrlp, uzlatrlamayacam, kesinlikle belirlemek, olana yoktur. Bununla beraber, Bat Karc Kapitalizminin Karma yaplarnda, kullanlmakta olan plnlama v.b. yntemler ile konjonktrel ve strktrel geliimleri, ngrme ve o dorultuda, dardan etkin karmlarla yileebilme olanaklarnn, var olduu, etkin kullanlabildii ve strktrel atmalar demokratik ileyiler erevesinde giderilebildii srece, sistemin yaayabilecei, sylenebilir. ADA KTSAD SSTEMLER VE ETL TPLER

(Dnden - Bugne) Buraya dein, oluum ve deiim aamalar ile ortaya koymaa altm Kapitalist sistem ile, ayn yaklamla zmleyerek biraz sonra anlatmna balayacam Sosyalist Sistemin, dnden bugne uzanan evrim izgisindeki deiik eitlemelerini, gerek nitelikleri ile, 27 nolu izelgede, emalatrmaya almaktaym. Bu ema ayn sistemin felsefik yrngesi iinde; fakat, deimi bulunan yaplardan itibaren oluan yeni tertipleri, modelleri ve geliim izgisini gstermektedir. izelge (27) den de anlalaca gibi, amzn iki byk sistemi, kendilerini oluturan doktrinal emaya uygulamada ar halinde (daha nce deindiim nedenlerle) ya ok ender olarak rastlanr veya bu durum ksa bir sre devam ettikten sonra, varolan yaplarn dinamikleri dorultusunda, yeni tutarllklar oluturan btnler halinde srer. Gnmzdeki Kapitalizm ile Sosyaliz-

 A D A KTSAD SSTEMLER

min, eitli yaplarla badaan tertipler halinde srdklerini gstermektedir. izelgede de grld gibi, soyut sistemin asl semasndan treyen bu yeni strktrel tutarllktan geen varyasyonlar, sonsuza kadar uzayamaz. ki utan, merkeze uzanan bir doru zerinde (belli bir hogr alannda) bir yerde yeni dengeler halinde ancak devam edebilir. Merkez'in sa ve solunda atan, yeniden oluan, deien yaplar arasnda sistemin mant iinde, yeni tutarllklar gerekletirilemedii takdirde ( ki bu durumda, ani ve sert deiimler sz konusu olmal), bir sistemden dier sistemin alanna geilir. Bir dier deyile, sistemin eitli strktrlere dayanan birleiine, egemen olan kesim (zel veya kamu) btn dinamii iinde yn deitirir (sadece biimde deil). Bu ema kukusuz daha nce andm, sisteme yapk veya sistemle birlikte strktrlerin gelimesini yani sistem iin kalan deiiklikleri (conforme-badak) yanstt gibi, bir sistemden dierine geilerin de olasln aklayabilecek gtedir, sanyorum.

KNCt B L M SOSYALST SSTEMN O L U U M VE DEM AAMALARI 9 Dnden Bugne Sosyalizm, Sosyalizm,

0 Marks'tan nce Marksist Marksist Sovyet

Sosyalizm, Olmayan Sosyalizm, Demokrasiyi Niin retemedi,

Sosyalizmi

rokomnizmin Kkenleri ve Anlam, Avrupa Komnist Partilerinin Gc, Sosyalist Sistemin Gc ve Gelecei.

BRNC KESM
SOSYALST SSTEMlN O L U U M AAMALARI Toplumlarn rgtlenme tipi, ekonomik / sosyal rejimi, insan dncesine yansd andan itibaren; en mkemmel, en iyi bir toplumu oluturmak ynndeki araylar, umutlar, insanlarn en byk tutkusu ve en derin ideali, olmutur. insanlarn doa ile, insann insan ile mcadelesi, hatta savalar, daha iyi bir yaama dzeyine erimek ve mutlu olmak iin deil midir? insanlar, szcn en geni anlamnda doyuran ve mutlu eden bylesi bir toplumsal sistem, nasl oluturulacaktr? Daha nce andm zere, bu sorunun karln doktrinler vermee almaktadrlar. Bir sosyal snfn veya ulusun dier sosyal snflar ve uluslar zerindeki egemenliini srdrmek isteyen faist nitelikteki doktrinler, bir yana braklacak olursa, byk dnrlerin tm, zgr, eit, mutlu bir toplum modeli oluturma istei ve gerekliliinde birlemektedirler. Bu ideale varmak iin en uygun, en etkin aralar semek sz konusu olunca, grler ve yollar, ayrlmaktadr. Bu dorultuda, amza dein uzanan ve en egemen eilimler biiminde grlen iki temel araytan birinin temeli, Liberalizm, dierinin ise temeli, Marksizm olan doktrinlerdir (756). Bu iki temelden beslenen doktrinlerin ilki, Kapitalist sistemleri, ikincileri ise, Sosyalist sistemleri (757), yelemektedirler
(756) nl aktr ki, her iki doktrin de. S T R K T R L E R N deimektedirler. deiimi ynnde gelimekte ve

(757) Ch. BETTELHEIM: La Transition Vers l'Economie Socialiste, Maspero, Paris,

1967. Bu kitabn adndan da anlalaca zere, S O S Y A L Z M , tekil olarak kullanlmaktadr. Oysa bir Rus, bir in, bir Kba v.b. Sosyalist lkeleri aka.gstermektedir ki, daha nce akladm K A P T A L Z M L E R gibi, bir tek deil; bir ok S O S Y A L Z M L E R sz konusudur. Ve de, S O S Y A L S T Sisteme geiin de, bir T E K deil, B R D E N F A Z L A

yollar ve yntemleri vardr ve O L A B L R (dncemize gre).

beir

hamitoullar

Daha nce belirtmi olduum zere, Liberal grler, ksaca retim aralarn da ieren bir z e l Mlkiyet r e j i m i ve trevlerine dayal ve demokratik bir sistemin, en ideal toplumu oluturabileceini, tersine Sosyalist veya Komnistler ise, retim aralarmn kiiler yerine topluma mal edilmesinin, ancak; zgrl ve snfsz bir toplumu oluturabilecei, kansndadrlar. nk herkes bu aralara sahip olmadndan, retimin bu aralarna sahip olanlar, bunlardan yoksun olan insanlar zerinde bir egemenlik kurmalarna olanak verebilecei belirtilmektedir. Oysa, Sosyalist ve Marksist grlere gre, retim aralar mlkiyetinin topluma mal edilmesi ile, btn insanlar, eit bir tarzda topluma katlacaklardr. Bu andan itibaren, btn sosyalist doktrinler, Kapitalist sistemin mkemmel kabul etmedikleri toplum tipine kar, bir tepki halinde domulardr. Bunlar arasnda en olgunu ve tutarls gibi grnen ve gsterilen "Bilimsel" denilen Marksizm, R. Ar on'un da, belirttii zere, hereyden nce, "Kapitalizmin bir bilimi olmaktadr" (758). Doktrin ve sistem arasndaki karlkl ilikiler balam dorultusunda Marksizm, (genellikle) Sosyalist sistemin doktrinini oluturmaktadr. imdi Kapitalist sisteme kar tepki olarak doan ve Marksizm dahil, Sosyalizmin doktrinal temellerine en nemli ana izgileri ile deinmekle yetinelim.

I. SOSYALZMN OKUL)

DOKTRNAL

TEMELLER

(SOSYALST

Balangtan beri, Kapitalizme kar bir tepki olarak oluan akmlar balca, birini Marksist olmayan Sosyalist akm, dierini ise Marksist Sosyalist akm olmak zere iki grupta toplama olana vardr ve gereklidir. Bu arada geni etkisi dolays ile, Sosyal Kapitalizmi de anmak gerekir. Bylece, Marks' merkez kabul edersek, Marks'tan nce Sosyalizm ve Marks' tan sonra olmak zere bir dierinden ayrlan, iki akm belirmi olmaktadr.
(758) Bknz, R. ARON: Trois Essais Sur l'ge Industriel, Plon Paris, 1966, sh: 173.

ADA KTSAD SSTEMLER

51

Orijini ve fark ne olursa olsun sosyalizm kavram, genellikle bir ok kiide, cokun duygular, daha iyi bir insanlk daha ilerlemi bir dnya iin derin bir umut uyandrrken; baka kesim ve insanlarda da Sosyalizm rts ve smrs altnda oluturulup srdrlen "KIZIL FAZM", sonucu t a m tersine, kuku, korku, hatta kin, dourabilmektedir. Bundan tr, Sosyalizmin gerek doktrini ve gerekse sistemini aklamaa gayret ederken; olabildiince hi bir eyin etkisinde kalmamaa almann zorunluuna inanmaktaym. (Bu noktadaki objektif abalarn bile bir kesinlikten ok bir grecelik ile snrl kaldnn farknda olduumu itiraf edeyim).
i . ,

I. S O S Y A L Z M N

TANIMI

Sosyalizm kavram, ne ok kark ne de ok dar anlamda alnmamak gerekir. "Mutsuz" olan insanlarn yaamna biraz mutluluk tamak, aktarmak isteyen her abaya uygulanrsa, Sosyalist deimi, berraklk ve anlamm temelden yitirmi olur. Yine Sosyalizm, bir tek dnrn grleri, bir tek partinin program veya yine bir tek lkenin uygulamas ile, zdeletirilse, yine genel niteliklerini kaybedecek tarzda yaralanm olur. Her eyden nce Sosyalizm, retimin, gelir dalmnn zenginlii ve yoksulluun, almann ve mlkiyetin ortaya kard sorunlara, daha iyi daha insanc smrden kurtarlm bir toplum biimine varmak amac ile, srekli zm yollar bulmak isteyen bir iktisadi sistemdir. Biraz aada, kollektivizm, komnizm tanmlaryla birlikte sosyalizmin de, nereden doduuna ve Bat'nm bir ok kesiminde kullanlan "Kollektiv i z m " yerine, "Sosyalizm" kavramn kullanmann neden daha zorunlu olduuna ksaca deineceim. Burada aktr ki, zenginlik deyimi ile, politik iktisadn teden beri iaret et tii dorultuda "bir ihtiyac karlayarak tatmin eden her ey, tarznda tanmlanan anlam, kastedilmektedir. alma ile zenginlik yaratan retken bir aba. Mlkiyet ile, baz zenginliklere sahip olmak ve onlardan yararlanmak hakk. Ekonomik hayat ile de, zenginliin retimi, dolam, paylam ve tketimine ilikin sorunlar kastedilmektedir. Yer ve zaman ne olursa olsun Sosyalizmin Doktrinleri, yrrlkteki zel mlkiyet ve alma dzenlerinin eletirisi tar-

beir

hamitoullar

znda sunulmaktadr, adalet ile badamayan kurumlar, reddedilmektedir. Eletirdii rejimin yerine sosyalizmin ikme etmeyi nerdii rejim, genellikle, insann insan smrmedii, ezmedii ve retim aralarnn topluma mal edildii bir nitelik tamaktadr. Sosyolog Durkheim 'a gre sosyalizmin temeli, "btn ekonomik fonksiyonlar veya en azndan bunlardan dank olanlarn bir ksmn, toplumun bilinli ve gdc merkezlerine balamaktr" (759). Bunun anlam u olmaktadr: Yrrlkteki zel mlkiyet ve alma dzeni, adil deildir, bundan tr Sosyalizm ile, toplumun mdahalesi sonucunda, yeni ekonomik temellerin zerinde yeniden organize edilmek amac ile tamamen deimektedir. te bu ama deiik biimlerde, evrimci reform^ devrim demokratik veya otoriter, deiebilen yollardan gerekletirilebilir. Bu zellik eitli Sosyalizmlerin varln ortaya koymaktadr. nk, daha mutlu bir toplum biimi oluturacak eitli yollar yntemler, ortamna, zamanna (strktrlerine) gre deiebilmektedir. Burada "Sosyalizmin, hem bir doktrin, hem de bir halk hareketi anlamna geldii", gzden kamamaktadr. Halk hareketi, nk, yaamn zorunlu koullarnda, bir eitlik getirecek inancn, zendiricilii bulunmaktadr. Doktrin olarak da, "doal yasalarn halk hareketinin amalarn gerekletirdiini" kabul etmektedir. Bylece, yol eitliliine karn "Sosyalizmin gelecei, biri toplumsal eylem (aksiyon), dieri bilimsel aratrma olmak zere bu iki gcn gelimesine balanmaktadr. nan ve bilim, dnce ve eylem, ideal ve gerek. Biri yanlrsa, dieri onu aydnlatacaktr" (760). ou kez ayn teorinin, "Kollektivizm" veya "Komnizm", tarznda ifade edildii grlmektedir. rnein, "Bilimsel Sosyalizmin" yaratcs Kari Marks'n en nemli eserlerinden birinin ad "Komnist Beyannamesidir". Yine zgrlk sosyalizmden yana Fransz dnr Jean Jaures 'de, Sosyalizm kollektivizm ve komnizm, szcklerini biri, dieri yerine kullanmaktayd. Bununla beraber, bunlar arasnda farklar bulunmaktadr. rnein Kollektivizm (761). Devletin ilevlerinin, son derece
(759) DURKHEIM: Le Socialisme, Paris, Alco, 1928, sh: 25. (760) H. NOYELLE: "Le Dogme du Socialisme, R. P. P., -iinde-, Ocak, 1925., sh: 437. (761) Bknz. MOSSE, l'Economie Collectiviste, Paris. 1939.

ffRl

$fP

SOSYALST DEGEB

a) Merkezden Gdlen
v

Sos^al'it Sistem

Ekonomik

KTISAD
STEMN ZN YTRMEDEN, LME- HOGR ALAN!
a. a, ,a2 . a3, an J

)Syalisl duu

Sistemin Baml Karma

eemcn Tip

o i ^ a / ' i L /<ar/na E k o n o m i ) jmejin: Yugoslavya

izelge : 2 7

SSTEMLERN

VHRRSVONLBRI
m

f
eirne Farkl (aabilme Snrlan

TEMN ZN YTRMEDEN, ME- HOGR ALAN

. b t b t , b j bn 3

11

'I

RRl

$EMR

M erker

ekono

misinlf]

eemen Kar. Avrupa Karma

bj

M e r k e z d e n EKONOMK -

Gdlmeyen
S/STfTM

Kapitalist

dsifmlt

>. ( f o p f c a l / . s f i ) Omegti)ah / v < ? Trk

(L iberaL

Kapitalizm)

/ya

ADA KTSAD SSTEMLER

yaygn olduu bir Sosyalizm tipi olmaktadr. 1840 yllar civarnda yaylan "komnizm" szcnn ise, deiik anlamlarda kullanlmakta olduu grlmektedir. Kimi zaman, Devletin olmad bir sosyalizm, kimi zaman, proleter sosyalizmi, kimi zaman, herkesin, hereyi ortak olarak paylat toplum tipi, anlamnda kullanld sylenebilir. Bu ksa deinmeler, Sosyalizm kavramnn, zamanna gre birden ok doktrini kavrad, Antikite dnemi, Platon'un sosyalizminden beri, insann toplumla olan ilikilerini dzenleyen ok eitli anlaylara ncelik ettii grlmektedir. Platonun aristokratik ve idealist sosyalizmin, rnein, Marks'n halk ynlar materyalist sosyalizmi ile, hi bir ortak yan bulunmamaktadr Yine, Ovven'in, Cabet'in veya L. Blanc n sosyalizmleri ve gnmzn, sosyalizmleri arasnda, byk farklar bulunmaktadr '762). Szck olatak Sosyalizm, Owen'ci bir yaym organ olan "Cooperative Magazine", adl dergide ve 1927 ylnda, ilk kez olarak, o da, yrrlkte bulunan Liberal Kapitalist bireycilie kar kan eilimleri, nitelendirmek iin, kullanld saptanmaktadr. Ayrca, Sosyalizm szc, 1833 ylnda, yine Owen ve taraftarlarnca yaymlanmakta bulunan " T h e poor Mens'e Guardian" adl .gazetede ve oklukla ekonomik anlamda kullanld grlmektedir. Bylece X I X . yzyln balarnda oluturulan Sosyalizm deyimi, "o zaman, devrimci saylan endividalizme (bireycilie) karn, yrrlkteki sosyal dzenin, durumunu ifade ediyordu" (763). 1831 ylnda Papaz Vinet tarafndan, dinsel bir anlamda kullanlan sosyalizm deyimi, Saint - Simon'cula tarafndan uygulanmaya baland ve 1932 y. da Pierre Leroux'nun sahip kt Sosyalizm szcn, 1848 ylndan itibaren tutucu olmaa balayan yrrlkteki sistem Liberalizme kar, bu kez kar kan bir anlamda kullanlmaktadr.
(762) Bunlarn hepsini veya en nemlilerini etrafl incelemek bu almamzn, hacmini aan ciltler gerektirmektedir. Az ilerde bunlara ana izgilerde kalan zet balamlar halinde, sadece deinmekle yetineceim. ada Sosyalist sistemin, temel doktrini olduu iin Marksizm zerinde biraz daha fazla durmak gerei, aydn olarak ortadadr. (763) Bknz, Ch. GRUNBERS: l'Origine des Mots "Socialisme", Revue d'Histoire des Doctrines
Economique, 1908, sh: 289.

44

beir

hamitoullar

D a h a nce deinmi olduum yanlar, Marks'tan nce, Marks ile birlikte ve Marks sonras Sosyalizm, gerek dnce gerekse uygulamada, byk farkllamalar sergileyen deimelere uramtr. Sadece amzda; Sosyalist sistem iinde bulunan lkelerin, uygulamalar ve Bat dnyasnda, ngiltere, Fransa v.b. gibi lkelerde "Demokratik" diye adlandrlan eitli anlaylar [rokomnizm dahil] hatrlamak, bu sistemde, Kapitalizmin, evrimi gibi, deiik tipleri oluturulabildii gereini ortaya koymaktadr. Byle olunca, Sosyalizmin [sistem olarak] tek biim (standart), kmldamaz, her yer ve zaman iin geerli olabilecek tanmn yapmann olanakszl kendini gstermektedir. Bununla beraber, btn Sosyalizmlerin, farkllklarna karn Sistemin yrngesi iinde, kalmalarn salayan ve Kapitalizmden ayrt edilmelerine olanak veren, ortak izleri, asgari temelleri ieren, genel bir tanm yaplabilir. Byle bir tanm yapmadan nce, durumu aydnlatmaa yarayan ve bu abann gln yanstan, ileri srlm tanmlardan bazlarn anmakta yarar grmekteyim. Bylesi bir yaklam, ayrca Bat lkelerinin, sosyalizm yerine "kollektivizm" kavramm k u l l a j malarnn bir tek tipi ieren dar kapsam dolaysyla, yeterli olup olmad hususunu da aydnla kavuturabilmektedir. zellikle sosyal sorunlarla ilgili insanlar, sosyalist kabul eden grler ile Kapitalist Sistemin, yrngesinde kalan eitli strktrel tutarllklardan (uzlama) geen tertipler, bir tarafa braklacak olursa, Sosyalizmi ieren btn tammlar grupta toplamak olanakldr: A) tik Tanmlar Sosyalist sistemin ilk tanmlar, baz devlet adamlar veya iktisat dnrlerin oluturduu formllerden olumaktadr. L. Blum'un: "Sosyalizm, eitsizlik ve aresizlii son kklerine kadar kaldrmay ve bu gn ayrcalk ile rastlantlarn egemen olduklar yerlere,akll ve adaleti yerletirmeyi neren doktrindir" (764), tarzndaki tanm, bu gruba girmektedir. Grld gibi, szcklerin tesinde bu tanm, yeterli saymak mmkn deildir. nk amac, straplar (aresizlik), byten ve eitsizlii egemen klmak olan bir doktrin, mevcut deildir. nsancl
(764) Bknz, Revue de Paris, 1 Mays, 1924.

ADA KTSAD SSTEMLER

yn gl, demokratik sosyalist saylan dnrn bu tanm, ak ve belirleyici deildir. Ayn dorultuda Prof. Antonio Garcia 'nn da bir tanm bulunmaktadr: sosyalizasyon amaca hizmet eden demokrasinin, ekonomik sistemidir: Genel yarar egemen klacak tedbirleri almak. Giderek halkn hayat dzeyini ykseltmek ve siyasal zgrl, samimi gerek bir deer ve evrensel bir olgu haline getirmek (765). Bu tanmlar kasteden nl Liberal iktisat Rpke, Sosyalizm, Saygya deer duygu, heyecan, arzu, tutku ve karmak, dncelerdir diyecektir (766). Grld gibi, Sosyalizmi, mevcut doktinlerden ayracak, tutarl ve belirleyici tanmlar olmayan bu yaklamlar, belli bir duyarla dayanan insancl neriler erevesinde kalmaktadr. Nitekim, nl bir dier dnr olan Jean Jaures: Sosyalizm, mantk ve eksiksiz bir endividalizmdir (767), diyerek rnein, bir E. Fournier'in (768) veya V. Basch'm H. MichePin (769), bireycilik anlay ile ayn paralele girecektir. Aslnda bu noktada, bir krd m oluturmamak iin J. Jaurres'in Liberal doktrinin, uygulamada gereklememi bulunan zgr ve mutlu insana varacak toplumu, hedeflediini, hatrlamak gerekir. Yoksa, Marksist Sosyalist olmayan dnr, sosyalizmin, kapitalizme kar bir tepki olarak doduunu, bilecek durumdadr. Anlalabilmek iin derin bir analizi gerektiren bu tanm, ak ve kavrayc saymaa olanak yoktur. B) kinci Grup T a m m l a r : kinci G r u b a giren tammlar da, zgl (spesifik) olmalarna karn, belirsiz kalmaktadrlar. rnein ; Laskin'e gre: gnmzn bilim adamlar iin yarnn toplumlu, bir bilimsel konu olamaz (770), derken; gerein aklanmas tarzmda tanmlayacamz teori ile (ki ar bilim, gerekten somut veriler ve onlarn, geni anlamda ilikilerini saptadna gre),
(765) (766) (767) (768) (769) A. GARCIA: Planification Municipal, Bogota, 1949, sh: 34. Bknz, W. RPKE: The Problem of Economie Order, Kahire, 1951, sh: 6. Bknz, J. JAURES: Revue de Paris, 1 Ocak, 1939, sh: 499. E. FOURMIERE: Essai sur l'Individualisme, Paris, 1901. Bknz, V. BASCH: l'Individualisme Anarchiste, Paris, 1928, sh. 218 v.s. (Belirteyim
ki, bu dnr iin, endividualizm, sosyalizme gtrr).

H. MICHEL: l'Idee de I'Etat, Paris, 1896, sh: 416 v.s. (770) LASKlNE: Le Socialisme Suivant les Peuples, Paris, 1920.

beir

hamitoullar

mevcut olandan, daha iyisine varmay yanstan ve ksaca deerlendirmelere dayanan doktrini, bir dierine kartrmakta ve yeni bir ey, retmemektedir. Yine A. Schaz, Sosyalist toplum, beer zeknn keyfi bir inasdr derken (771), akla dayanan bir abaya dikkatleri ekmektedir. nk, daha nce belirttiim gibi Liberalizm, toplumun, kendiliinden, insan aklndan ok, doal yasalara dayanan ve akln kolaylkla kabul edemiyecei, bir rgtleme biimi oluyordu. Bu rgtlenme tipi bilindii gibi, anarizme yol am ve neo - Liberal Doktrin ile K. Kapitalizm'de akla dayanan, rgtlenme tipleri oluturmulardr. Bu oluta yansyan rasyonalizm, Schatz'n Sosyalist toplumu tanmnn, ayrc zelliini, silivermektedir. Aslnda Sosyalizm ile Liberalizm arasnda birey bakmndan bulunan farklardan biri, Liberalizmde kii karar verirken, kendi iradesi ve aklna dayanmaktadr. Sosyalizmde ise kii, Devlet tarafndan yaplan plna, uygun olarak karar vermek ve hareket etmek zorundadr. Ksaca kii, iktidar elinde tutan merciin aklma gre hareket etmek durumundadr. Bylece Sosyalizm: Pratik, sosyal bir rasyonalizm olmaktadr (772). Sosyalizmi: kence, irket, sosyal eitsizlik ve smrnn, btn biimlerine kar duran, sosyal mkemmeletirmenin bir ideali tarznda tanmlayanlara da (773), daha nce de belittiim gibi, rastlanmaktadr. Yalnz sadece bu eleri l olarak ele alrsak, o zaman 1789 Fransz devriminden beri, reformist veya devrimci olsun btn, iyiletirmelerden yana olan insancl, ilerici tutumlar, sosyalist saymak gerekecektir. Bence sosyalizm, sadece bir yardm veya bir iyilik, arlarndan ibaret deildir. Ve aslnda yardma muhta eden koullarn ve kaynaklarn deitirilmesini, amalamaktadr. Bu deinmeler, sosyalizmin bir tanmm vermekten ok, ona bal baz eleri aklamaktan teye gidememektedir.
(771) M. SCHATZ: Individualisme Economique et Sociale Paris, 1907. (772) Bu konuda daha geni bilgi iin, bknz: H. BOUS0.UET: Introduction aux Systtees Socialistes V. Pareto, Paris, 1929, sh. XVIII. W. SOMBART: Grundlagen Und Kritik des Sozialismus, Berlin, 1919. (773) Bknz, A. PHILIP: Q,uelques Nouvelles Etudes Sur le Socialisme, E. P. -iinde-, 1931, sh: 404 v.s.

 A D A KTSAD S S T E M L E R

57

Gerekten, oklukla adalete bal bulunan eitlik dncesi, byk lde sosyalizmin, temelleri ile e anlamda alnmaktadr. Nitekim E. Faguet: tnsanlar arasnda gerek bir eitlii ama olarak ele alan, btn eilimlere Sosyalizm diyorum, demektedir (774). Anlalmaktadr ki, Sosyal eitsizlii, azaltmay isteyen herkes, bu ltlere gre Sosyalist olmaktadr (775). C ) nc Grup Tanmlar: nc grup tanmlar ise, daha salam temellere dayanmaktadr. Dnrlerin ou, otoriter, yasal organizasyon dncesini ileri srmektedirler. Bunlar, btn veya bir ksm ekonomik ilevleri toplum adna hareket eden; gdc merkezlere balayan her doktrine, Sosyalist demektedirler (776). J. Schumpeter gibi, otoritesi genellikle kabul edilen bir dnr u tanm yapmaktadr: Sosyalist toplum kavram ile, retim aralar ve retimin, merkezi bir otorite tarafmdan kontrol edildii kurumsal sistemi kastediyoruz (777). J. Jaures gibi, zgrle byk bir yer veren sosyalistler ise, bastrc ve otoriter bir dzenlemecilik, bize ekici gelmemektedir, diyecek ve ekliyecektir : Bizimde zgr bir ruhumuz var. Biz de dsal btn zorlama yntemlerinin sakncalarn biliyoruz. Sosyal zorlayclk kadar, sosyal yalnzln da korkunluunu biliyoruz (778). Ne anari ne de despotizm. Otoriter olmayan, zgrlk sosyalizm, ite buradan domaktadr. Burada belirtelim ki zgrl getirmek ve srdrmek koullarn yaratmak sz konusu olduu zaman, otorite, liberalizm ile hi de uzlamaz deildir. Bazlarnn sadece Sosyalizme balamak istedikleri sosyal reformlar, hi bir doktrinin tekelinde deillerdir. nam zgrle kavuturmay amalad lde her sosyal reform, Kapitalizm ile de badamak(774) Bknz, E. FAGUET: Socialisme en 1907, Paris, 1907, sH: 1. (775) Bknz, A. AULARD: Histoire Politique de la Revolution Franaise,Paris, 1901.0 J. RIES: De l'Autonomie Socialiste R. S. -iinde-, 1951. (776) Bknz, DURKHEM. Le Socialisme, Paris, 1923. (777) J- SCHUMPETER: Capitalisme, Socialisme et Democratie, a.g.e., sh: 27a. (778) Bknz, BOURGUN: Les Syst&nes Socialistes et l'volution conomique: M. BOITEL: Les dees Lib^rales Dans le Socialisme de Jaures, tez, Paris, 1921. Ramsey Mc. DONALD: Socialism, Critical and Constructive, Indianapolis, 1924.

beir

hamitoullar

tadr. Bu dorultudaki bir otorite ile Neo - Liberalizm, atmaz. Fakat Sosyalizmin otoritesi, bir bakadr. Fiyat mekanizmalarm ortadan kaldrdndan zgrlk ile badamamaktadr. Diktatrl kurup, daha uzun vadelerde zgrlk vermek ise nesnel (objektif) zgrlk anlay ile badamaz. nk kurtarmak iin, boyunduruluk altna almak insancl bir eitim asndan ok, hayvansal eitimin bir yntemi (779), saylmaktadr. nsan oluna ise, zgrletiren insancl bir eitim, bir eilim ve bunlar yapsallatrarak srdrebilecek siyasal zgr bir rejim, gerek, Bylesi bir otorite, genel yarar egemen klmak iin, ancak dorulanabilir. Bu koul, gizli kalan bir e olmaktadr. Fakat uygulamada genellikle kollektif karlar, gzetilmektedir. Sosyalizme deinen Pierre Bourdan: Siyasal parti, bilincin yerini alyordu, (780), demektedir. Bourguin iin ise: Sosyalizm, kapitalist gelirin kaldrlmas veya snrlandrlmasn, kollektif hukuksal kurumun, zel mlkiyetin yerine veya en azndan yanna yerletirilmesini n gren btn sistemlerdir (781). Demek oluyor ki bu dnceye gre, Sosyalizm: Ekonomik faaliyetlerin amacmn genel yarara ynelik, ona uygun kabul eden bir doktrindir (782). Anlald zere, bu nc grupta yer alan tanmlarla, Sosyalizmin zne yava, yava girilmi olunmakadr, z e l mlkiyetin kaldrlmas veya snrlanmas kukusuz, Sosyalizmin nemli bir unsuru olmaktadr; fakat bu yeterli deildir. nk, ksmi veya t a m a m sosyal mlkiyet ile ikme edilmesi gerekir. Aksi takdirde anarizme gidilmi olur. Bundan tr Lichtenberger, sosyalist diye: Devlet iktidar adna, eit ve komnist bir anlam iinde, mlkiyetin geleneksel organizasyonunu deitirme giriimleridir (783), diyecektir. Yine nl V. Pareto: Sosyalist sistemler, zel mlkiyeti, asgari snrlara indirmekle nitelenmektedirler (784), demektedir.
(779) (780) (781) (782) H. NOYELLE: Rivolution Politique et Revolution Economique, a.g.e., sh: 18. P. BOURDAN: Les Attard6s, Le Figaro, 9 Haziran, 1946. BOURGUN: Les Syst&nes Socialistes, a.g.e. Bknz, A. SPRE: Centenaire des Socialismes Franais Contemporains, Paris, 1945, sh: 9. (783) M. LCHTENBERGER: Socialisme et Revolution Franaise, Paris, 1899, sh: 1. (784) V. PARETO: Les Systemes Socialistes, Paris, 1900 Cilt: I. sh. 110.

ADA KTSAD

SSTEMLER

z e l mlkiyet ile beraber, piyasa ekonomisinin de yerini, Devlet Sosyalizmi ve plnl ekonomiye tekettii grlmektedir. Buraya dein andm nc grup tanmlara bir de, Marksist dnce akmna bal dnrleri eklemek gerekir. Marks, Baran, Sweezy ve Dobb 'a (785), varncaya dein yaplm tanmlarn ortak temeli, retim aralar mlkiyetinin, kime ait olaca hususudur. Bilindii gibi Marks iin sosyalizm, retim, Deiim ve Datm aralarnn kamulatrlmas, zel ellerin smrc mlkiyetinden kurtarlmasdr. Marksist sosyalistler iin Sosyalizm ksaca, balca retim aralar mlkiyetinin topluma m a l edilmesi, olmaktadr. Bu tanmlar daha fazla uzatmadan Sosyalizmin bizce z olarak, hangi anlama geldiini saptamaya alalm. ster otoriter, ister zgrlk olsun. Sosyalizm, retim aralar mlkiyetinin, toptan veya belli llerde kamulatrlm olmas veya yine iktisad faaliyetlerinin, bu kamulatrma uurlar lsnde merkezi bir otoritenin ve emredici plnn araclyla veya iktisad iktidarm kendisine devredildii halk ynlarnn ynetim ve gdm araclnda, yrtlmesidir. Ksaca Sosyalist sistem, kapitalist ncesi ve kapitalist olmayan ekonomiyi, iermektedir. Kollektivizm, balangta da bellirttiim gibi, oklukla zel mlkiyetin kaldrld, sosyalist aamalardan birine tekabl ettiinden, rnein, Fransa'da Marksist sosyalizm modeli zerine kurulacak ekonomik r e j i m e (786), verilen isim olduundan; otoriter sosyalizmden, zgrlk Sosyalizme dein uzanan btn deiik tipleri ierebilen, sosyalist sistem kavramn daha uygun bulduumdan, Kollektivizm kavramnn sistem alannda sosyalizm yerine kullanlmasn doru bulmamaktaym (787). Bu deinmeden sonra Sosyalizm, retim aralar mlkiyetinin, en azmdan en nemlilerinin, ulusun tmne yarar salayacak tarzda topluma mal edilmesi, kr ve kazan iin retim yerine, ihtiya iin retim ynteminin birincil nce(785) Bknz, M. DOBB Arguments On Socialism, Londra, 1966. (786) Bknz, Maire LAVIGNE: Les Economies Socialistes, A. Colin, Paris, 1970, sh: 5. (787) Nitekim, A. GARRIGOU-LAGRANGE ve R. PASSET: Economie politique, Systfemes et Structures PoIitiques de Dcvelopement, Dolloz, Paris, 1969 adl, eserlerinde (sh. 293), Kollektivist sistemle, S. S. C. Birlii, rejimini kastettiklerim belirtmektedirler

beir

hamitoullar

lige gemesi ve adil bir gelir dadmma olanak veren zgr, snfsz smreni ve smrleni olmayan, her tr yabanclatrmalardan artlm ve insanc ilikilerin egemen olduu, ekonomik, sosyal ve siyasal bir sistem, olmaktadr. 2. MARKS'tan N C E SOSYALZM Daha nce Sosyalizmin, deiik anlamlara geldiini belirtmi olduk. Bu genellii iinde Sosyalizmin en azndan, baz mallarn yerine, sosyal veya kamusal, ulusal mlkiyeti ikme etmeyi ngren dnsel akmlara tekabl ettii, kabul edilebilir. Sosyalizm, eski Roma ve Yunan toplumlarndan, ada toplumlara dein, toplumsal yapnn tm katmanlarndan oklukla iki kutupta olumak iin en uygun ortam bulmaktadr. almann skc karanlna gmlm yabanclatrlm, smrlm ii ynlar (emeki snf) ilk kutbu, fikir, sanat ve dnce dnyasnn oluturduu aydn sekinler ise, ikinci kutbu oluturmaktadrlar. Sosyal dinamiklerinin balantlar ve yanklar! tarznda olumadan ve bilimsel biimlerine girmeden nce Sosyalizm bir dier deyimle ilk Komnizm eski Yunan ve Roma dnemlerine kadar iner. Dsel Sosyalizm (788), Platon'dan, Thomas Moore, Rabelais, Campanella, Cyrano de Bergerac ve J.J. Rousseau'ya dein bir ok dnr, ideal bir toplumsal dzen hakknda eitli ve kimi zaman dinsel, yar dinsel tarzda grler, oluturmulardr. tpya (d), kavram, 1518 ylnda ngiliz T. Moor'n, yaynlanan kitabna verilen adtir. Yer yznde, ei benzeri bulunmayan, nefis bir lke. Platon'a dein inen topyalar izgisinde, asal ekseni, toplumsal veya ortaklaa mlkiyetin baat olduu, snfsz ve zel mlkiyetsiz bir toplumsal modele duyulan derin zlem, oluturmaktadr. Bu noktada, aslnda pek mutlu olmayan, ilkel toplumlarn, henz gelitirilememi sosyal ve ekonomik yaplarna duyulan zlem, kanmca daha yksek bir ekonomik aamaya ykselebilmi, fakat insanc izgiyi paralel bir dzeye karamam bulunan smrc bir toplum tipine, yneltilmi ac bir eletii olarak kabul edilmelidir.
(788) Daha geni bilgi iin bknz, R. PUYER: l'Utopie et les Utopistes, Paris, 1950. J. SERVIER: Histoire de l'Utopie, Paris, Gallimard, 1967. D. DESANTI: Les Socialistes de l'Utopie, Payot, Paris, 1970.

ada iktisad

sistemler

Sosyalist sistemi oluturan doktrinlere deinirken, Sosyalizmin en belirgin ve tutarl doktrini olan Marksizme kaynaklk ettikleri veya en azndan onu etkiledikleri, yahutta, Marksizmi tek temel kabul etmeyen Sosyalizmlerin olumasn salam bulunan sosyalist dnceleri belirtmek zorunludur. Bu dorultudaki dnceler de, Liberalizm gibi, Bat Avrupa'da dodu. Daha dorusu, Kapitalist sistemin yaratm olduu, ok ynl bunalmlarn tepkileri, daha iyi bir toplum dzeninin zlemini yaratmtr. Bu konuda beliren belli bal tepkinin ilki, daha nce deindiim gibi, bizatihi Liberalizmi, Neo - Liberalizme, Liberal Kapitalizmi ise, gnmze dein uzanan, Karc Kapitalizme dntrm oldu. Kapitalist dnce dnda, X I X . yzyl banda nce dsel, sonra parlementer Demokratik Sosyalizm ile Bilimsel denilen Marksist Sosyalizm tarznda dnce akmlar, Liberal Kapitalizme, tepki olarak domu oldu. Marks'r kendisi gibi, ona nclk eden ve Marks m, bizatihi dsel diye niteledii bu sosyalistlerin (789) dnceleri, yine genellikle Avrupa da, fakat oklukla Fransa, ngiltere ve Almanya da olumaktadr. Nitekim Marksizm, felsefi kaynam Almanya'dan, sosyalist kaynan Fransa'dan ve iktisad kaynan da, ngiliz (Ricardo) ekonomisinden, alarak doktrinal tutarllm oluturacaktr. ou Fransz olan bu dsel veya romantik sosyalist akmn gelitirdikleri doktrinleri tm ile geni olarak, yanstmayacam daha nce belirtmitim. X X . yzyln balarnda Bat toplumlarn saran hakszlk, smr ve anariyi, daha iyi bir toplumsal dzen ile ikme etmeyi amalayan bu grler, ekonomik ana izlerin olanak vermemesi sonucu Kapitalizmden, Sosyalizme geiin yollar ve yntemlerini, tutarl ve toplu bir doktrin oluturamamlardr. Onun iin, yaadklar dnemin toplumunu eletirip, reddetmede birletikleri halde, varacaklar toplum tipi ve ona gtrecek yollarda, ayrlan bu grleri, balca ve ksaca grupta toplamak olanakldr. Yine bu dnrlerin bir ksm, rasyonlist, bir ksm insancl spiritualist, dier(789) nk daha iyi bir toplumsal sistemi istedikleri halde, buna gtrecek bilimsel temelleri ve yntemleri, oluturamadklarmdan, d iinde saylmaktadrlar.

55

BER HAMTOULLARI yntemlere inanan reformist, sayla-

eri ise, demokratik bilirler.

Balcalarn, ksaca anmakla yetineceim bu dnrler, Kapitalizmin bunalmlar, ii ve halk ynlar yoksulluunun, damgalad bir ortamda, ekonomik faaliyetlerinin gdcs olarak kr araylarn reddedecek ve insann gnencini salayacak ve mutluluk getirecek bir ekonomi nermektedirler. Liberal Kapitalizmi reddetmekte ve Devlet karmalarn kabul ederek nermekte ve zorunlu grmektedirler. Bu dnrleri, esin kaynaklarna gre aadaki gibi snflamann, konuyu daha iyi aydnlatabileceini sanmaktaym (790). A) Aristokrat Kkenli ve Ekonomik Verimin steyen n c Sosyalistler: Arttrlmasn

Liberalizme kar ilk eletirileri formlletirenlerin banda, aristokrat kkenli iki dnr vard: Sismonde de Sismondi ile Saint - Simon, bu dnrlerin ana dncelerini, ksaca zetleyelim. a) Sismonde de Sismondi (1773-1842)

Ortam itibariyle aristokrat olan Sismondi, gemie ball, patriarkal eilimleri ile, ilk karclardan biri olmaktadr. Teknik plnda, mainizmin ktlklerine kar kmakta ve devletin, yeni bulularn ritmini dzenlemesi gerektiini savunmaktadr. Ekonomik alanda sanayi bunalmlarn ortaya koymakta ve bunlarn nedenlerini, yarmn ktye kullanlmas ile iilerin yeyetersiz tketimine balamaktadr (bu noktadaki tezi, sonralar sosyalistlerce ele alnacaktr). Sosyal plnda ise, ktlklerin kaynan toplumun, biri Kapitalist dieri ii, iki snfa ayrlmasnda grmektedir: Mal-Mlk sahibi Kapitalistler ile, sahip olmayan iiler. Bu durum, iilerin smrlmesine yol amaktadr. (Bunoktada Marks etkilelediini, Komnist manifestosun'da, Sismondi'ye, Marks'm
(7go) Daha nce deindiim zere, rnein, bir THOMAS MOORE'un, zel mlkiyetin olmad, snfsz ve sorumsuz bir cennet kesi varsaylan, ADASINDAK toplumu ieren, Utopie'si veya CAMPENELLA'nn La CM du Soleil gibi, geree inmeyen
DLER, olmalar itibariyle, bir StSTEME gtrecek doktrinal abalar saymak, olanakszdr.

 a d a iktisad

sistemler

553

sunduu saygdan anlalmaktadr). iftiler iin orta bir snf oluturmalarna olanak verecek ve topran yeniden datlp, iftileri toprak sahibi yapacak neriler getirmekte; btn mesleklerde alanlar iin bir garanti salanmasn, yani mteebbislerin, isizlik hastalk gibi sosyal riskleri yklenmelerini istemektedir (791).

b) H. Saint-Simon ve Saint Smonizm

(1760-1825)

Aristokratlarn sonuncusu ve sosyalistlerin nclerinden biri olan, Kont Henri Saint Simon, ekonomik faaliyetlerin organize edilmesini savunmaktadr. Temel dncesi, Devleti endstrilemenin gereklerine gre yeniden organize etmek suretiyle deitirmek biiminde zetlenebilir (792). Domakta olan endstrilemenin son derece etkisinde bulunan Simon, toplumu, retimi azamiletirecek tarzda, yeniden rgtlemek gerektiine inanmaktadr. Bu noktada, Fransa'y bir byk fabrika yapmak gerektiine inanmtr. Simon'un btn sistemi, retime ve gelime, bir ardan ibarettir. Daha nce andm Kolbert'in dncelerine yaklamaktadr. Kanaati odur ki, hkmet edebilmek iin, her eyden nce ekonominin iyi gdlmesi gerekir. Bunun gereklemesi ise siyasal iktidarn, sanayici, mhendis, tarmc, bankac gibi retici ve bilginlerin eline verilmesi gerektiine inanmaktadr. Burada, Hkmet adamlarn, i adamlar ile ikme etmeyi, nermektedir. (Belirtelim ki, bu forml Engels tarafndan, ele alnacaktr). te Liberalizmin anarisi tarafndan dnemsel bunalmlara itilen ekonomik hayat, bu i becerisi ve bilgiye dayal Hkmetin, ekonomiyi organize eden politikas ikme edecektir (793). Bu noktada S. Simon gdml ekonomi, hatta Tehnokrasinin ncs
(791) Daha geni bilgi iin bknz: Sismonde de SSMOND: Richesse Commerciale, 1803 (bu eserinde Liberal dnceleri yanstmaktadr; Neuveaux Principes d'Economie Politigue, 1819. Bu eseri, Ricardonun, 1817 de yaynlanan Politik iktisadn ilkeleri, adl eserine kar kmaktadr) ; Ayrca bknz, Ch RST: Histoires des Doctrines Economiques, a.g.e. C. TALA. ktisad Sistemler, a.g.e., zellikle sh: 139-144. (792) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz, C. LEFFANC: Histoire des Doctrines Sociales, Cilt: I, Paris, 1966, sh: 19 v.s. (793) Belirtelim ki, dnr 1919 da "L'ORGANlSATEUR", adnda bir dergi karacaktr.

55

BER HAMTOULLARI

olmaktadr. Bylesi bir programn gereklemesini, Liberal Kapitalizmin sosyal tabanlar engellemektedir. Simon, mirasa dayanan mlkiyet rejimini, istidada dayal bir rejime balayan bir dnmden yanadr. Bylece doumdan gelen, bir toplumsal yap yerine, yetenee, bilgiye dayanan bir toplum, oluacaktr. Fakat bunun gerekleebilmesi iin, mirasm kaldrlmas ve Devlete devredilmesi gerekir. Bylece Devlet, btn retim aralarnn kendisine tevdi edildii, bir ulusal byk banka haline gelecektir. Blgesel bankalarn emrine verilecek olan retimin bu aralar, yresel gereksinmelere ve bireylerin yeteneine gre datlm olacaktr. Grld gibi, her kese, yeteneine, her kese katksna gre kolektivist forml ngren temele, paylam ilkesi, uygulanacaktr. S. Simon'un etkisi byk oldu. Taraftarlar da (Auguste Comte dahil), zel mlkiyeti eletirmekte ve retim aralar mlkiyetinin Devlete mal edilmesini istemektedirler. Belirtelim ki, S. Simoncular, hem i hemde III. Napolyon dneminin hkmet adamlar zerine byk etkileri oldu. (Pereire, Ferdinand de Wesseps gibi i adamlar 1860'larda imparatoru etkileyerek Svey Kanalnn almasna yneltebilmeleri, bunun rnekleridir) (794). B) Burjuva Kkenli ve Toplumcu Sosyalizm Liberalizmin, bireyci temeli yalnz en gsz olan insanlar ekonomik ynden smrmekle yetinmez. Fazladan onlar terkedilmiliin yalnzlna da, mahkm eder. Bylesi bir Liberalizm, sadece gl olanlarm, zgrln garanti etmi olur. Bu sahipsiz, bu yalnz kalm yoksullar, nasl kurtulacaktr? Bu balk altnda toplanan nc sosyalistler, biraz nce andm Saint-Simonist grler gibi Devlete bavurmaktadrlar. nk, bu noktada Liberaller kadar Devlete, kuku ile bakmaktadrlar, nerileri, insanlar kendi aralarnda kuracaklar cemiyetlerle bir dierine balamak ve gerek zgrle kavuturmaktan
(794) S. SIMON hk. da daha fazla bilgi iin bknz, G. DUMOS: Psychologie de Deux Messies Positivistes, Saint SIMON et A. Comte, Paris, 1905, M. LERT: La Vie Vdritable du Comte S. SIMON, Paris, 1925. H. S. SMON'un, btn eserleri: La Rtorganisation de la Sociiti Europenne (1814), l'Industrie (1816), Le Systeme Industriel, v.b. ni toplayan Komple eser iin, bknz, OEUVRES Copletes de Saint SMON, Paris, Ed. Anthropos, 1966 (yeni bask).

ada iktisad

sistemler

55

ibarettir. En nllerinden, ngiliz Robert Owen, Fi ansz Charles Fourier ve Louis Blanc ', ksaca anmak gerekir. a) R. Ovoen (1771-1858) Hem i, hem de dnce adam olan R. Owen, ingiltere'de tekstil dalnda, ok zengin olur. Patronu olduu fabrikada 500 ii almaktadr. Kendi doktrinini, fabrikada altrd iilere uygular. t olmad zaman bile, iilerini korur. cretlerini ykseltir. alma saatlerini drr. Bylece cmert bir tarzda, kr-kazancm snrlar. U y g u l a m a alannda bunlar yaparken, doktrin alannda da, daha ileri giderek: iler almalaryla, retilen mallara ek deerler aktarrlar ki bunu, kendilerine cret araclyla iade etmek gerekir. Bunu gerekletirecek en iyi aracn ise, ii kooperatiflerini organize etmek, olmaktadr. Bu projesini, New Harmony (1824-1826) da A.B.D.'nde gerekletirmeye ynelir. Baarszla uradktan tonra, ngiltere'ye dner ve Trade Unions (sendikalar) oluturmak isteyen, gerek ve giriken bi ii militan olur. Amac btn iileri toplu bir sistem iinde toplamaktr. 1833 y'da baar da kazanr. Fakat, hkmetin desteini salam bulunan patronlar, bu giriimi engeller. Bununla beraber, ngiliz iisinin dncesinde, derin izler brakr. (J. Doherty, Lovett gibi ii militanlar, Milletvekili J. Fielden ve artist ii eylemleri, R. Owen in dncelerinin etkilerini yanstacaklardr). R. Ovvenin geride brakaca ilke: Kapitalist mteebbislerin krnn, kaldrlmasdr. Dncleri, Proudhon ve Marks' etkileyecek, R. Owen 'i, kooperatifiliin babas sayacaklardr (795), b) Charles Fourier (1772-1837)

Marks iin Sosyalizmin Papaz olan C h Fourier, (796) bir tccarn olu ve kk bir memurdur (797). En nemli dncesi,
(795) Daha geni bilgi iin bknz, E. DOLLEANS: Robert OWEN, Paris, 1970. G. D. H. Cole: Owen and Ovvenisme, Encyclopedia ofthe Social Sciences; (Derleyen: E. R. A. Seligman, New York, 1957. Cilt XI-XII, sh: 518-520. R. Aybay: Sosyalizmin nclerinden R. Owen, Yaam, Eylemi ve retisi, ist. R. K. 1970. (796) Bknz, G. COGNIOT: Le Socialisme Utopique, Le Cahiers de 1'niversite Nouvelh 5 Mays, 1965, No: 323, Paris, sh: 14. (797) Ch. FOURlER'in balca eserleri iin bknz: La Thiorie des Quatre Mouvements et Distinees Generales, 1808; Le Traitl de l'Association Domestiues Agricole 1822; Le Nouveau Monde Industriel et Sociitaire 1829; La Fausse Industries 1835-1836.

55

BER HAMTOULLARI

8o'u erkek ve 8 o ' u kadn olmak zere, 1620 kiiyi, kendi kendine yetecek m a l ve hizmetleri, her kesin kendi eilim ve yeteneine gre gnll bir tarzda retip ortak tarzda tkete ei bir cemiyet, bir birlik, fabrika halinde (Phalansteres) bir arada yaatmaktr. Bylesi bir ortamda alma ok zevkli gerekletirilecektir. Bu toplumun iinde, herkes istediine kavumu olacaktr. Fourier'in zerinde durduu nemli nokta: herkesin kendi ihtiyalarn karlamak olanan bulmas, dncesidir, iinde bir tek kiinin bile ld toplum, toplum saylmaz, elemektedir. Bu tarzda giritii bir ka Phalansteres oluturma denemesinin hepsi, baarszla urad. Fakat buna karn, bir araya gelme, dernek, kooperatif kurma, ii sendikalar oluturma dncesi, yaylarak, byk bir gelecek vadedecektir, Ch. Fourier 'nin etkilerini, izleyicilerinden Victor Gonsiderant ve Godin, Fransa ve Texas'ta benzer Phalansteres, kuracaklardr. X X . yzyla dein uzanabilen baz retim kooperatifleri, bu dncelerden esinleicrek oluacaktr. Ch. Fourier 'nin ortaya koyduu dncelerinin ekicilii, balca: cokun zgrlk (zgr birleme), almann ekiciliine dayanan uyumlu bir toplumun oluturulmas dncesidir. c) Louis Blanc (1811-1882)

Yarmn, insanlar ezdii dncesi ve gzleminden hareket eden L. Blanc, teebbslerin ymas olgusu sonucunda, yarm ortadan kalkmakta, burjuvazi zenginlemekte halkn ise yoksullamakta olduunu belirtmektedir: byk, maazalar - dkknlar fabrikalar, kk i yerlerini, ykmaktadrlar. Devleti, devrimin bir arac gren evreler ile zgr cemiyetlerin olumasn neren dnceler arasnda, L. Blanc uzlatrc bir forml nermektedir. Devletten, iktisadi yasama girip karmasn, yoksullar, zenginlere kar savunmasn ve insanlar bir araya getirecek, yukarda andm nitelikte cemiyetlerin kurulmasn istemektedir. Dnr banka, sigorta byk endstrinin, devlet tarafndan gdlmesini ve demiryollar yaplmasn nermektedir. Bu kamusal kesim, kendi kendini ynetecektir. Serbest kalan kesimde ise, sosyal sorunlar zecek tarzda sosyal atlyelerin kurulmasna yardm edecektir (yani iilerin retim kooperatifleri). Buradaki atlyeler kendi statlerini kendileri serbest olarak saptaya-

ada iktisad

sistemler

55

cak organizasyonlarn oluturacaklardr (798). Bu atlyelerin alma ve cret hiyerarisi ile mal sorunu zen devlet, bunlar sadece ilk yl iin saptayacaktr. Daha sonraki dnemler iin ise, iiler bu kurallar ve ynetimi saptayacaklardr. Bu atlyelerin gerekletirecekleri krlar, drt ksma paylalacaktr: lk ksm, sermayenin amortismanna gidecektir, ikinci ksm cretlere, ncs ise, yardma (hasta, yal muhta v.b.), drdnc ve son ksm ise, bu atlyelerin gelimesi ve daha iyi iletilmesine tahsil edilecektir. 1848 ylnda, Fransa geici hkmetinde bakanlk yapan L . Blanc 'n etkisi ile iilere, i garantisi veren ve almalandan yararlanmak iin kendi aralarnda toplanmay kabul eden kararname kacaktr. Yine bu dnemde almann Organizasyonu hkmetten isteyen ve bir Gelime Bakanlnn kurulmasn isteyen iiler zerinde L. Blanc'n etkisi bulunduu aktr. Yine onun bu dncelerinden yararlanarak, kurulan ulusal atlyelerin baarszla uram olmas, L. Blane atlye fikri ve plnmn uygulanmam olmasndan ileri geldii bildirilmektedir (799). C ) Halk Sosyalistler, rnek: P.J. Proudhon (1809-1865)

Kyl ocuu Proudhon, alktan lmek istemeyen orta snflarn szcs olmutur. Saint - Simon ile birlikte Fransz sosyalistlerinin en by saylmaktadr (800). zgrl, anariye, adaleti ise, eitlie dein, geniletmektedir. Otoritenin her trne kardr. Devlete de, Kiliseye de, tepki duymaktadr. Proudhon 'un kabul edebilecei bir tek otorite bulunmaktadr: Adaletin otoritesi. nk, insanlar bir dierine eitleyebilen budur. Bu anlay, dnr Kapitalist mlkiyete cephe almaa ve kudret eitliini salayacak olumlu bir toplum oluturmaa yneltecektir. Bu iki noktaya ksaca deinmek gerekir. Haziran 1840'ta, Q u ' e s t - c e Que la Propriete? (Mlkiyet nedir?) adl kitabn yaynlayacak ve Mlkiyet, hrszlktr (La Propriete C'est le vol), diye karlk verecektir. Bundan
(798) Bknz, Louis BLANC: l'Organisation du Travail, Paris 1840. (799) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz, G. LEFRANC: Doctrines Sociales, a.g.e., zellikle, C. I, sh: 54-58. (800) A. PIETTRE: Pensee Economique et TMories Contemporaines, Daloz, Paris, 1961, sh: 168-169.

' 558

BER HAMTOULLARI

tr, Kapitaliste almadan bir aba harcamadan gelir salayan, her eit gelire kaynaklk yapan mlkiyeti, mahkm edecektir. Buna karn Mlkiyet yararlanma biimi iinde, faiz fiyat olmayan karlksz bir kredi datm sistemi ile korumamn yarar salayacana inanmaktadr. nerdii nlemler, mlkiyeti smrc yan ile birlikte kaldrd ;>n (yararlanma hakknn kiralanmasn da yasaklamaltadr), oluacak yeni toplumsal dzen, snfsz olacaktr. Sosyal plnda karlkl yardmlama sonucunda, insanlarn kardkl angajmanlar: Deiim Bankas, karlksz kredi datacak ve herkes, bu oyunun kurallarna saygl olacandan (dn ve deme), i gcnn smrs duracaktr. Belirtmek gerekir ki, Proudhon'un, bu dnemde Marks ile ilikileri bulunmaktadr. D a h a nce andmz Liberal Fransz dnr Bastiat'nn Ekonomik Uyumlar adl eserine karlk otmak zere, Poroudhon 1846 da: Systemes de Contradictions Economiques (Ekonomik elikilerin Sistemi), adl eserini ve yine ayn yl: La Philosophie de la Misere (yoksulluun felsefesi), adl eserini yaynlamaktadr. Burada, Hegel'in diyalektiini, ekonomiye uygulamaktadr. Bu eserleri sonucu, Marks ile ilikileri kopmaktadr. M a r x , Onun Yoksulluun Felsefesi) adl eserindeki dncelerine kar: Misere de la Philosophie (Felsefenin Yoksulluu), adl eserine karlk verir. Marks'a gre Proudhon, sentez olmak istemektedir. Oysa, birleik bir hata olmaktadr. Hem burjuva, hemde proleterin stnde bir bilim adam olmak, politik iktisat ile ekonomi arasnda bir sarka gibi gidip gelen bir kk burjuvadan baka bir ey deildir, diyecektir (801). Proudhon'dan sonra anarist akm, Rus asll Bakunin ve Kropotkin (Kropotkine) ile, Fransz: Elisee Ruches ile Jean Grave, tarafndan temsil edilecektir,
(801) 1848 de Fransz parlmentosuna milletvekili olan sonra hapsedilen PROUDHON 1851 Y.'da: ld(e Generale de la Rlvolution au XIX. Siecle, adl eserini yaynlayacak.
1855 Y . ' d a : De la Juslice Dans la Revolutirm et dans l'EgaliU, eserini yaynlayp, eseri

toplatlacak ve Brksele srgn edilecek. 1865, lm ylnda da: De la Capitale Politigue des Classes Ouvrieres, adl eserini yaynlayacaktr. PROUDHON hk.'da daha fazla bilgi iin, bknz, J. LAJUGIE: Proudhon, Coll. des Grandes Economistes, Dalloz, Paris, 1953.

ada iktisad

sistemler

55

Bu anaristlerin dledikleri dnya, serbest cemiyetlerden olumu bir federasyondur (reticilerin federasyonlar, baz yresel topluluklar v.s.). Bunlara, hi bir endie duymadan, herkes serbeste girip kacaktr. O y u n u n kurallarna uymayanlar, herkesin tepkisini ekecek ve kimse onlarla ibirlii yapamayacaktr ki, bu da onlara verilecek yeterli bir cezadr. Nihayet gelien bilim sayesinde, bir ka saatlik alma ile herkese yetecek lde mal ve hizmet retilebilecektir. Proudhon 'un tersine, Bakunin gibi anaristler, yukarda andmz bylesi bir topluma varabilmek iin, mevcut tomlumun, iddet yoluyla, en hzl bir tarzda ykmay amalamaktadrlar. Bu yeni toplumu, insann iyilii zerine ina etmeyi (J.J. Rousseau gibi) dnen anaristler, ekonomik ve sosyal gerilimler dahil, btn sorunlar zecek ok kolay yollar bulduklarn sandklar iin, bu anlaylar dsel diye nitelenmektedir. D) nc Sosyalistlerin Etkileri: Anlald zere buraya dek, zleriyle ve en belirgin temsilci leriyle anmakla yetindiim ve genellii iinde, tutarl bir sistematii olmayan bu grler, Kapitalist sistemin yaratt tepkilerin yanks olmaktadrlar. Eletirdikleri sistem, ikme edebilecek gl tutarl bir doktrin oluturabilecek neriler getirmi saylmazlar. Bu dorultuda yer alan btn dnrler, genellikle muhayyileye dayanan ve insanlarn sosyal - ekonomik, bakmdan, ok iyi koullar yanstan ideal bir toplum dzeni (802), oluturmaktadrlar. zel mlkiyet v.b. ni kaldrma nerileri, yaadklar dnemlerin yrrlkteki strktrleri yerine, daha etkinlerini ikme edebilecek tutarllklar yanstmamaktadrlar. Bundan tr, T. Moore, Campanella v.b. gibi tamamen topik, dnrlere grece ilerde ve zellikle, yrrlkteki Kapitalist Sistemin belli bir tipine, yneltilen eletiriler olmak gibi, farkl bir nitelie karn, yaadklar dnemin gereklerine uyacak, uyumlatrc abalar olmadklarndan, bunlara yardsel dnceler, diyeceim. Burada dayandm iki lden ilki, yukarda andm zere, sonu olarak Kapitalist
(802) Bknz, Les utopies la Renaissance, 1962, sh, 266 (Uluslaras kollogyum, Brksel, Nisan 1961).

BER HAMTOULLARI

sistemi eletiren ynleri ve toplu olmazsa da sonradan, gelitirilebilecek neriler, gelitirmi olmalardr. kincisi ise, topya'nn ar tanm olan: Bir dnce, iinde olutuu gereklerle tamamen uzlamaz olduu zaman, topiktir (803), lt olmaktadr. D a h a nce, T. Moore ve Campanella gibi dnrlerin: btn ile ve ar olarak inceleme rndrler, demitik. Oysa Marks'tan nce, oluan bu dnceleri, tamamen topik veya tamamen bilimsel saymaa olanak yoktur. nk, uygulamaya ynelmi ve tikel (ksm) de olsa, uygulanm, ama tutmam yanlar ve zellikle etkileri dolays ile, bunlar, hem kendilerinden nce gelen btn ile dsel, hemde, kendilerinden sonra gelen, daha tutarl sosyalist dncelerden, ayrt edilebilmek iin bunlara, yar dsel Sosyalist dnceler demenin, daha aydn bir nitelendirme olacam, sanmaktaym. Bu noktay belirttikten sonra imdi bu grlerin brakt etkilere ksaca deinelim. Belirtmek gerekir ki, uzun bir zaman, Sosyalist ideoloji ve ii haekretleri, bir dierini tanmadan, ayr, ayr olumaa ve yansmaa balam ve srmlerdir. Daha nce andm rastlantsal bir iki karlama (R. Ovven) rnei dnda ve byk teorisyenler dnda ve de oklukla Vulgarizatrler tarafndan, kkrtlm olmaktadr. rnein, bir L. Blanc ' ii gazetesi olan Atlye (l'Atelier) ile almann Organizasyonu, brorn ka kii okumakta, izlemektedir? Burada, yar-topik Sosyalist nclerin ksa srede ve zellikle ii kesimlerinde ok etkin olmadklar sylenebilir. Orta sredeki etkilerini ise, dorudan ve kesin saptamann veya aklkla aydnla kavuturmann olanakszlna karn; X I X . yzyln ikinci yarsndaki ii hareketlerine (rnein Fransa) baklacak olursa, Proudonizm ve Blankizm 'in etkileri olduu, fakat, sz konusu bu etkilerin, ayn zamanda ald sylenebilir. Ksa, orta ve uzun sre bakmndan, dnce alanlarndaki etkilerinin ise kmsenmemesi gerektiini, Saint Simon, Fourier, Proudhon gibi sosyalistlerin, Engels, Marks
(803) topya'nn tanm hk. da bknz, K. M A N N H E I M : deologie et Utopie, Paris, 1956,

sh: 124.
R. R U Y E R : l'Utopie et les Utopies, 1950, sh: 9 v.s.

R. M U C C H I E L L I : Le Mythe de la CiU deale, Paris, 1960.

ada iktisad

sistemler

dahil, teknokrasi, sosyoloji, hatta Froidizm ve Srrealizme dein uzanan etkileri olduu, grlmektedir. Sosyalizme en byk hizmetleri, oluturduklar denemelerden karlacak derslerle sosyalist dnce yolunu aydnlatm olmalardr. Bu nedenlerle Sosyalist sistemin formasyonunda, izdmleri yok saylamaz. 3. MARKSST OLMA.YAN SOSYALZM (ZGRLK NDE SOSYALZM) D a h a nce Sosyalizmi tanmlamaa alrken, bu kavramn, ok eitli anlamlar tadn ve Sosyalizmin zamanna gre, lkesine gre (strktrel farkllk ve uygunluklara gre) farkl biimlerde oluabileceini belirtmitik. Nihayet dnyamzda birden ok sosyalizm, uygulamalarnn bulunduu da ak olan, zlenebilen bir gerektir Marksizm sadece doktrin alannda deil, uygulamadaki eitli Sosyalizmler tarafndan da, alm olmaktadr. Marksizmin, zellikle zamann snrlarna dayanamayan ve en zayf tarafn oluturan, ekonomik yan (Deer - alma, Kapitalist yma, Kapitalizmin kmesi ve snfsal atma tezleri), marksistlerin bile eksikliklerini kabul edip, gelitirilmesinin gereine inandklar konular olmaktadr (804). Ksaca belirtmek gerekirse, zellikle oluturduu dnemin, Liberal Kapitalizminin dourduu sonularn dorultusunda, olduka tutarl ve geerli olan Marksist doktrin, sosyal bilimlere ynetimsel yaklam ynnden getirmi olduu ok deerli katklara ve Devrimci Sosyalizmin doktrini olmasna karm sozyalizmlerin tek ve biricik doktrini deildir. Gerek Marks'tan nce gerekse Marks'tan ve zellikle Sosyalizmin S.S.CL Birlii ve dier lke uygulamalarnn yanstt aydnlatc denemelerinden sonra, kiinin zgrl ve gnencini gerekletirebilecek, smry ortadan kaldracak, insancl Sosyalist bir dzenin, Marksist olmayan yol ve yntemlerle de gerekleebileceini ortaya koymaktadr. Reformcu ve zgrlk Sosyalistlerin (veya Marksistlerin kullanmay ok sevdikleri deyim ile Revizyoncu - Marksizmi ada gereklere gre, yeniden gz(804) Daha geni bilgi iin bknz, Etienne ANTONELL: La Doctrine Socialiste, R. E. P., -iinde-, 1929, sh: 1506 v.s.

BER HAMTOULLARI

den geirmeyi, neren grler-Sosyalistler) grleri, strktrel deime ve gelimelere de uygun olduundan, amzda demokrasi ile kalknmay, uzlatrmaa ynelen abalar ile, byk taraftarlar toplayabilmektedir. Byle olunca, Marksist Olmayan Sosyalizm dorultusunda doktrinal araylar ve uygulamalarla hz kazanmaktadr. S . S . C . B . ' n d e n itibaren balayan sosyalist uygulamalarn, sosyalizmden, rzgrle ve hatta komnizme (805), gidilememi olmas, sosyalizme zgrlk yoluyla varma ynndeki abalara daha byk bir gereklik ve ekicilik kazandrdn, syliyebilirim. Demek oluyor ki, Marksist olmayan Sosyalist grler, balca Marksizmden nce olumu olanlar ile oluan yeni ve deien eski yaplra doyurucu bir karkk veremediinden, Marksizmin bunalm sonucunda, gererliliini yitiren taraflarna kar duyulan tepkilerin, yanks tarznda olmak zere, bu iki kesimde olumu olmaktadr. Bununla beraber, reformcu veya zgrlk Sosyalizm, Marksizmin gerek teori, gerekse uygulama alannda geirdii bunalm (806), sonucu yani ona kar tepki olmaktadrlar. Bir de, zn srdrerek, biimi ve ileyii deimi bulunan Kapitalizm'e de yeni tepkidir. Eer Kapitalist sistemin geliimi ile, bir benzetme yaplacak olursa, Liberal Kapitalizmin bunalmlar, nasl ki Mdahaleci Kapitalizmi dourmu ise, Sosyalist Sistemde de, Otoriter Sosyalizm yerine, zgrlk Sosyalizmi, ikme etme abalarna amz tanklk etmektedir. Bu genel aklamalardan sonra, imdi Demokratik (veya Reformcu) Sosyalizmin doktrinine bir gz atabiliriz.
(805) Belirtmek gerekir ki, Marksizme dayanan sosyalist dnceye gre, SOSYALST bir SSTEM iki aamadan geerek olumaktadr. Sosyalist diye nitelendirilen ilk aamada,
retim aralar mlkiyeti kamulatrlarak, D E V L E T N eline gemektedir. Devlet yava yava bu sosyalist aamadan (gei dnemi), ikinci aama olan K O M N Z M E , geecektir. Bu anlamda, Marksist dnce iin S O S Y A L Z M , geici bir gei aamas olmakta ve asl hedef komnizmi tamamen gerekletirmektir. Marksizmi bu ikinci aamaya gre deerlendirdiimiz takdirde amzda, K O M N S T toplum dzenini gerekletirebilmi, tek bir lke bile henz mevcut, bulunmamaktadr. Bu hedefe gitmekte olduunu ileri sren S O S Y A L S T

bloktan S.S.C.B.,

bile, henz gei aamasndadr. Byle olunca, Marksist temelli

S O S Y A L S T sistem, henz olu halinde bulunmaktadr, denilebilir. Buradan da, Marksist dnceye dayal Sosyalizmin, btn sosyalizmleri deil sadece, Komnist toplum tipine varmaya amalayan bir T E K tipi ierdii, aydnla kmaktadr.

(806) Bknz, Kelles-KRAUZ: l'Inventeur de la Crise du Marxisme, R. S., Ocak, 1900. H. de MAN: Au de la Marxisme, Brksel, 1927.

-iinde-,

ada iktisad

sistemler

53

Eylem olarak Demokratik (zgrlk) Sosyalizm, X I X . y.y. son yarsnda, siyasal partiler araclnda, kendisini gsterir. Gnmzde Marksist olmayan Sosyalist eylemi ieren bu olgunun kkenlerinde yer, yer Marksist dnceye de rastlanabilmektedir. Sz gelimi, Alman Sosyal Demokrat partisi [ S . P . D . ] . A ) zgrlk Sosyalizmin Doktrin Araylar amzda, Demokratik Sosyalist partilerin resm programlarnda veteri llerde yansmam ve yer almam olsa bile, Demokratik Sosyalizmin ideolojik hazrl, sanldndan ok daha eski ve ilerde bulunmaktadr. D a h a nce, Liberal Kapitalizmin deimesinde rol oynayan etmenlerden biri olarak ii hareketine deinirken, 1871, Paris Commune'n de, aklam idik. 1872 ylndan itibaren ii sendikalar, yeniden olumaya balayacaktr. Son derece lmldrlar isteklerinde, 1 Ekim 1876 ylnda Paris'te toplanan kongreye katlan eitli sendikalara mensup hepsi ii olan 350 delegenin aldklar kararlar, son derece ilgin bir anlay yansttndan, burada anmakta yarar grmekteyim: stediimiz tek ey, iinin hi bir zaman isiz kalmamasn, cretlerin yeterli olmasn ve iinin, isizlie, kazaya, hastala ye yalla kar, kendini sigorta edecek olanaklara kavumasn salamaktr. Bu kongrenin, tamamen ii kongresi elmasn istedik. V e herkes, dncemizi hemen anlad. Btn sistemler, btn topiler ki ou, iilere mal edilmektedir, hi bir zaman, iilerden gelmi deildir. Hepsi, dertlerimize are aramaa kalkan burjuvalarn, bizim ihtiyalarmz ve gerekleri gz nne alacak ve bize danacak yerde, kendi dncelerine dayanan, nerilerdir. Eer bu kongrede, sadece iilerin konuabileceklerini kararlatrmam olsaydk, deer zamanlarda olduu zere, modeller kuran b u r j u v a ihtillcilerinin, bu grlemelerimizi skan ve her zaman reddedeceimiz eitli grlerini, burada sk, sk tekrarlam olacaklard. unu herkesin iyi bilmesi gerekir ki, iiler kendi,yasam koullarm, dierlerinin aleyhine olmakszn, dzeltmek isterler. stedikleri ey, rnlerden baka bir eyle uramayan iktisatlarn, insan dar kr - kazan yannda gz nne almalardr (807). Nitekim, 1848 isyanlarm(807) Burada hepsini anamayacam ve I. Dnya Savana dein oluan gelimeleri anlatan, ilgin kitab iin, reformist nl sosyalist Prof. A. PHILIP'in, Les Socialistes, Ed. du Seuil, Paris, 1967, adl eserine baklabilir.

BER HAMTOULLARI

dan nce de, iiler, retim kooperatifleri ile karlkl yardmlama kurumlarn nermiyorlar myd? Entelektel alanda bir dier aray, 1885 y.dan itibaren Revue Socialiste (Sosyalist Dergi), etrafnda toplanacak ve devam edecektir. Benoit Malon (808), Fourniere, Rouanet, Renard gibi dnrler, reformcu sosyalist eilimin kurucular olmakta ve anlan dergide, dncelerini yanstmaktadrlar. Balangta anlalmaktadr ki, Sosyalist Dergide i birlii yapanlar, o dnemde, yenilii ve gnn koullarna nisbeten uygunluu sonucunda, olaanst bir prestiji bulunan Marksizmi toptan reddedememektedirler. n c e Marksizmin, eksikliklerini yanstmakla yetinmektedir. (809). Ve sadece Marksizmin ekonomik ynne deinmektedirler. Belirtelim ki, Marksist felsefe, dn olduu gibi bugn de, geni bir evreyi Hypnotize, edecek gteki ekiciliini srdrmektedir. Bu dnsel akm, Marksizme kar bir tepki olarak doan bu Reformizmi, andmz derginin kurucularndan Georges Renard, yle belirtmektedir: Bizim Sosyalizmimiz, reformisttir. Amacmz sadece, var olan sosyal dzenin ayrmt saylan bir iki yann gelitirmekten ibaret deildir. Tersine derinliine bir deiimin zorunlu olduuna inanmaktayz. Reformcuyuz dediimiz zaman dndmz ey, amalar deil; fakat, aralar, olmaktadr (810). Aka grlyor ki, zgrlk Sosyalistler, Marksistlerden, Sosyalist toplumu olutururken, seilecek yol ve yntemlerde ayrlmaktadrlar. Nitekim G. Renard, andmz yazsnda: dnyoruz ki, giderek gelime olanaklar mevcut olduklar zaman, gerekletirilmek istenen, gayenin, kanl, iddetli devrim yerine, reformlarla zlmesi, yelenmelidir (811), diyecektir.

(808) Derginin kurucusu, B. M A L O N ,

Socialisme Integral adl kibarmda, Derginin teorik

programn zetlemektedir ki, Reformcu Sosyalizmin Doktrinal ynn belirtmektedir (1885.)

(809) Bknz, G. ROUANET: Meterialisme Economique de Kari MARX, Revue Soicaliste 1887. G. RENARD: Le R^gime Socialiste, Paris, Alcan, 1921.
E. F O U R N E R E : Le Socialisme nt^grale, Revue Sociliste, 1890, Cilt: 2. 810) ( 8 u ) Bknz, Georges R E N A R D : Ntre Programme, Revue Socialiste, Mays, 1894.

ada iktisad

sistemler

55

Ksaca, 1860'lardan itibaren Fransz Sosyalizminin siyasal tarihi, devrimci eilimi temsil eden Marksist gr ile, bar eilimi temsil eden reformist gr asnda cereyan eden tartmalar yanstan sosyalist kongreler, tarihidir (812). Devrimcilerin banda, nl Jules Guesde, reformistlerin lideri ise Dr. Paul Brousse'tir. P. Brousse, katld btn kongrelerde genel oyun, ounluk iktidarnn seilmesine olanak verdii bir lkede, devrim izlemek bir zorun, luk deildir, ynndeki dncelerini, yayacaktr. 1881 Y.'da yaplan seimlerde sosyalistler, baar kazanacak, Marksistler ise, gerileyeceklerdir. 1896 y.'da, A. Millerand 'n verdii ve nl kalan bir sylevinde Sosyalizme iddetle deil, fakat, meru olarak, halkn iradesi (oyu) ile gitmeyi savunacaktr. Burjuva olan Walteck - Rousseau'nun 1899 ylnda kabinesine bakan olarak girince, bar, reformcu, doktrinini uygulamaya koymu olacaktr. Reformcu sosyalistlerin bu tutumu, devrimci Marksist Sosyalistlerle aralarnn almasna yol aacaktr. Reformist ve Devrimci eilimler arasnda atma srecek ve 1914 ylndan itibaren, Reformcu Sosyalist parti, yeniden geliecektir. Bylece Fransa'da andm dnemde zgrlk sosyalizmin reformculuu, sosyal deimenin tek yntemi kabul edilmektedir. Belirtelim ki, bu tr reformculuk, snrl llerde kalan bir idealizm de, tamaktadr. Nitekim andm dnrlerden, G. Renard: dealimizin dorultusunda bulunan reformlar desteklemek idealizmizden vazgemi olduumuzu gstermez (813), diyecektir. Aslnda Marksist devrimci Sosyalizmde, zgrlk Sosyalizmi ayran unsurlardan biri de, snrl da olsa bu, idealizm olmaktadr. Burada iaret edilmesi gereken dier bir nokta: B. Malon gibi, nc bir reformist'in daha nce andm, yar - topist nc sosyalistleri, ayrntlarna dein inceleyerek onlardan gereken dersleri, karm olmas ve bir lde onlarn etkisinde kalm bulunmasdr. (814). Kuku yok ki, buradaki idealizm, daha iyi bir toplum ve yaama ynelmektedir.
(812) Daha geni bilgi iin bknz, Daniel LGOU: Histoire du Socialisme en France (1871 1961), P. U. F., Paris, 1962. (813) G. RENARD: Le Socialisme en 1896, La Revue Scialiste, Aralk, 1896. (814) Bknz, B. MALON: Precurseurs du Socialisme Moderne, La Revue Scialiste Ocak, 1890. B y MALON, Le Socialisme Integral, Paris, Alcan, 2. bask, 1891.

BER HAMTOULLARI

Bylece zgrlk, Reformist Sosyalistler, kendilerinden nce gelen yar - topist sosyalistler ile, Devrimci Sosyalistlerin, oluturduu iki ar ucun, lml bir sentezi olmaktadrlar. Nitekim, nl J. Jaures ve Millerand: bizki, salkl ve yararl bir uykudan yanayz, o halde idealizmimizin kkenlerini gereklere emdirelim (815), diyeceklerdir. Sosyalizmin tarihisi, nl Paul Louis de Reformlar nermek ve de halk iddet hareketlerini brakmak, gerekir demektitedir (816). Yine J. Jaures, Reformlar sadece geliimleri yumuatmaz, fakat, ortam daha iyi bir topluma doru da hazrlar, diyecektir (817). Birleik Sosyalist Partisinin ( S F I O ) , Toulouse kentinde, 1908 y'inda toplanan kongresin'de yapt konumada J . Jaures, unlar belirtiyordu: Demokrasi, sarsan, deitirebilen bir gtr. Bir hedef ve bir ara olduu gibi. Bylece Partinin reformcu eylemi nnde alan ufuklar, ii snfnn giderek byyen nfuz etme ve yaylma gc nnde ilerlediimiz oranda, genilemektedir. Nasl ki, yeryz ufku, Okyanus (deniz! ufku ile karyorsa, burada da Reform'culuun eseri, her geen gn daha glenen, rgtleen, yaylan ve byyen Proletarya'nn, devrimci gerekletirmeleri ile birleerek, btnlemektedir. (unu belirtelim ki, 1908 ylnda Marksistler tarafndan topik diye nitelendirilen b u dnce, Fransz Komnist Partisi'nin X X I I . Kongresinde, baka bir ereve iinde, yeniden ilenecektir). ok ksa olarak andm Fransa'daki bu gelimeler Avrupa' nin dier lkelerinde de sryordu. rnein talya'da, S. Merlino (818), Almanya'da, revizyonist nl Bernstein (819), NeueZeit de yaynlad incelemeler dizisinde, Marksizmi dikkatli bir tarzda eletirmek olanan bularak, yeni nerilerde bulunmu, Alman Sosyalist Demokratik Partisinin 1891 Erfurt Kongresinde kabul ettii programn, nemli noktalarda deitirmeye davet etmitir. 1898 Stuttgart Kongresinde, Reformcu ve Devrimci eilimler ak bir tarzda bir dierinden ayrlmtr. 1899 Hanovre ve 1901 Lbeck Kongrelerinde,
(815) (816) (817) (818) (819) Bknz, Idealisme Social: La Revue Socialiste, Mart 1896. Paul-LOUIS: Les Etapes du Socialisme, Paris, Fasquelle, 1903. J. JAURES: Etudes Socialistes. Saverio MARLINO: Formes et Essence du Socialisme, (eviri), Paris, 1898. E. BERNSTEN. Socialisme Theorique et Sociale Democratie Pratique, Stock, Paris, 1900.

ada iktisad

sistemler

Reformist Taktikler yeniden tartlm ve belirtmek gerekir ki, Devrimci teori, bylece yerini yava yava Reformist teoriye terk etmi olmaktadr. M.E. Vandervelde 'in belirttii gibi, ii ve sosyalist Enternasyonalin sinesinde bile (I. D n y a Savandan nce), talya'da solcu reformistler, Almanya'da revizyonist sosyalistler ve ngiltere'de Fabian gibi sosyalistler ve Fransa'da reformcu sosyalist gruplarn bulunduu, anlalmaktadr (820). Bylece doktrin alannda Sosyalist grler gnmze dein uzanp glenen, biri zgrlk Sosyalist dieri, Devrimci Marksist olmak zere, balca iki kanaldan ilerlemektedir. [Belirtelim ki Bat Avrupa Komnist partileri ekseninde, devrimci reformlarla, Sosyalizme varmay ve Devrim yerine zgrlk yntemler ile iktidara gemeyi yeleyen yeni bir akm, uluslararas komnist hareketi blm bulunmaktadr]. B) Bat'da zgrlk Sosyalizme rnekler Sosyalist bir sisteme, reformlar yntemi ve demokratik bir rej i m iinde gitmeyi, daha avantajl sayan Bat Avrupa lkelerinin siyasal partilerine rnek olarak, Fransz Sosyalist partisi (1876 da kuruldu), ngiliz ii partisi (1906 da). Alman (1868) da ve sve (1889 da). (skandinavya), Avusturya, ngiltere, talya (1884 te), Sosyal Demokrat Partileri, gibilerini anmak, olanakldr. Anacam snrl rnekler, zgrlk Reformcu Sosyalizmi biraz aydnlatm olmaa yneliktir. Burada, zgrlk sosyalizmin tam bir envanterini, almamzn bu erevesinde imdilik y a p m a olanamz yoktur. Avustralya, Y e n i - Z e l a n d a ii partileri denemesinden, talya, Belika, Avusturya, ne de 1936 -1938-1946, 1947, 1959, yllarnda 5 kez tekrarlanm bulunan Fransz Sosyalist denemelerinin hepsine, ne de 1970 sonbaharnda ili'de lkesinin, sosyalizm nnde oluturduu t m engelleri (i ve d strktrleri) yeterince gz nne alp varolan snrllklar, sezemeyen, iyi niyetli, insancl Ailende' nin balatt denemeye, ayrntlar ile giremeyeceim. Bir fikir
(820) Bknz, E. VANDERVELDE: Le Socialisme contre l'Etat, Paris, Berger-Levrault,
J 9'9'

58

BER HAMTOULLARI dein

vermek amac ile, anacam snrl rnekler de, gnmze uzanan denemelerin tmn kapsamamaktadr. a)

ngiliz Sosyalizmi: Sosyal Demokratik Federasyonu Ye Fabiancdk:

X I X . yzyln ikinci yarsnda ve X X . yzyln balarnda ngiliz sosyalizminde, ne Almanlarn derin metafizik veya diyalektik sistemleri, ne de Fransz sosyalizminin rasyonel inas grlmektedir. Bununla beraber, sosyalist bir toplumun ne olabileceine dair, canl rnekler ve hzl bir tarzda gerekleebilen somut reformlar yanstmaktadr (821). ngiliz Sosyalizmi, eilim olarak Fransz zgrlk sosyalizmine son derece benzemektedir. T e k fark, her iki ulusun zellikleri dorultusunda lm bakmndan olumaktadr. D a h a nce deindiim zere ingiliz Sosyalizmi, ilk dnemde devrim yoluna girdi; fakat, uzun bir sre devam etmeden, reformculuun yasal yolu yelendi. topik sosyalist tutumdan sonra ngiliz Sosyalizmi, O. Cannar 'n gtt (1832-1848), artist eylemler ve genel oy iin, savamlar sonucunda, geii bir iddet dnemi yaad. 10 Nisan 1848 de bu hareket daldndan, ingiliz Sosyalizmi, reformizme doru yneldi. aa) Sosyal Demokratik Federasyon (S.D.F-) artizmin baarszlndan sonra ingiliz sosyalizmi, 20 yllk bir, aray dnemine girmitir. Gmenlerin canlandrdklar Sosyalist kulpler, giriimlerini C. Muray, R. Hartvvel gibi eski artistler ve L. Jones tarafndan ynetilen Ovvenist hareket ve J. Hales gibi 1871 y.'da ii Federasyonu'nun, ngiliz ubesini (822), oluturmak dnda, kayda deer bir gelime yoktur. Halk hareket genellii iinde, ii sendikalar (trade-uni(821) ngiliz Sosyalizmi hk.'da, bknz, S. YVEBB: Socialism in England, 1893. Berlirtelim ki, zgrlk Sosyalizm, gnmze dein, henz rejimini, somut olarak olutura mamtr. Sadece isve ve ngiliz (ii Partisi) iktidar olmular ve uyguladklar politikalarla, kendilerini yanstmlar, fakat zgrlk sosyalizmi, gerekletirmeden iktidardan uzaklamlardr. Bu nedenle 44 yl iktidarda kalan sve Sosyal Demokrat Partisinin yapabildii ey, siyasal ve sosyal demokrasiyi gerekletirmek ve kapitalizmi sosyalletirmektir. Bunun iin, gncel sve, ancak Sosyal Kapitalizme bir rnek olduundan, bu kitabn birinci blmnde yer almtr. Nitekim, bugn de (1977), iktidarda bulunmaktadr. (822) G. D. H. COLE: Socialist Thought: Marxism and Anarclism, 1850, 1890, 1957, sh: 379.

ada iktisad

sistemler

ons), kooperatiflerin yaygnlamas ve btn ile siyasal olan genel oy hakk, istemekten teye gitmez (823). 1850'lerden balayarak, ingiliz sosyalizmi blnmeye kar durmadan, anlamaya, birlemeye ve kaynamaya, ynelmektedir. Meslek alanda Trede-Unions'lar kanalyla iverenle, gerek sosyal bar niteliinde sylemeler yapmaktadr. Siyasal alanda, Meru reformlar yoluyla rnein 1842'de madenlerde alma zerine, 1847 de tekstil, gnlk almann 10 saatlik olmas zerine yasalar karlacaktr (belirtelim ki, ingiliz ii, grev hakkn 1824 Y* da bir araya gelme, toplanma hakkn ise 1829-1830 larda elde etmitir). 1875 y.'da oluan derin ekonomik bunalmlar sonucunda, cretler decek, isizlik oalacak; honutsuzluk genileyip, gerilim yaylacaktr. V e denilebilir ki, genel oy ynnde yaplan savam sonucu 1878 y. da elde edilen genel oy hakk sonucunda da, zgrlk sosyalizm 1880'lerde gerekten olumaya balayacaktr. 1881 y.'da H.M. Hyndman, H. Burrovvs ve H. Taylor (J. S. Mill'in gelini), gibi kimselerin abalan ile, artizmin ortadan silinmesinden sonra, gerekten en nemli bir kurulu haline gelen Demokratik Sosyal Federasyonu (Social Democratic Federation S.D.F.) kurulacaktr (824). S . D . F . adn ancak 1884 lerde ald halde balangtan beri aka halk ve demokratik bir nitelik yanstmaktadrlar. istedikleri, ksaca: Genel Oy Hakk, topraklarn millleirilmesi, Lordlar kamarasnn kaldrlmas. 1884 ylndaki programlarnda: alma, btn zenginliklerinin kaynadr, bu zenginliklerin tamamen almaya ait olmas gerekir (825), demektedirler. S . D . F . , siyasal ynden tamamen eit herkesin, ayn sosyal haklara sahip olmas ve ii dnyasnn btn ile kurtulmas ilkelerine dayal bir toplum oluturmay amalamaktadr. D a h a sonralar ise, S . D . F . , btn retim, deiim ve datm aralarnn, kamulatrlarak Devletin eline gemesini savunacaktr (826). Grld gibi, balangta lml bir radikalizm yanls olan S.D. F. in kurucusu H.M. Hyndman, 1875 bunalmnn ve okuduu ( Kapital ile, ilikide bulunduu K. Marks 'n etkilerinde, cokun
(833) Bknz, M. BEER: A. History of Brisith Socialisme, 2 cilt, 1940, sh: 19. (824) Bknz, G. H. D. COLE ve R. POSTGATE: The Common People, 1746-1938, 1938, sh. 415. (825) M. BEER: a.g.e., sh: 247. (826) M. BEER: a.g.e., sh: 267.

BER HAMTOULLARI

bir sosyalist haline gelmektedir (827). Fakat daha sonra Marks ve Engels ile aras alacaktr. (828). Hyndman 'n ynetimi altndaki S . D . F . ' i n domatikleen ve Marks ile Engels, tarafndan da reddedilen politikas, ngiltere'nin sosyal yaplar ve iilerinin genel eilimi ile de uyum halinde deildir. Kapitalist snfn kr-kazanlarnn oalmas yannda ii kesiminin de durumu giderek iyileiyordu. S. Webb ile (289), cretlilerin byk bir ksmnn durumunun gemie grece, son derece iyilemi olduunu belirtiyordu. Kukusuz bu iyileme, ngiliz Liberalizminin, giderek katlktan uzaklamas ve ii hareketleri etkisinde, sosyal ekonomik alana karmaya balamas sonucudur. Bu ortam iinde, S.D.F .'in, dogmatizme ve iddete kaymas ve ye saysn arttrma hesaplar yrmedi ve desteklerini umduklar radikal iilerden, ilgi grmediler. Trade-Unions'lardan da, bir destek grmeyince, ii dnyas ile, bu dnemin en giriken rgt olan S.D.F., arasndaki tutarszlk, bir dier strktrel tutarll oluturacaktr. Gerekten bu durum karsnda, S.D.F .'in tutumu modas gemi ve mevcut strktrlere uymayan nitelikte gren ve bu boluu doldurmaa ynelen bir grup dnr (830), yeni bir rgt oluturmann zorunluluuna inanm olarak harekete getiler. Sonu olarak Reformist dorultuda Fabiangil gr olacaktr. bb) Fabian'gil Reformist Sosyalizm

ou orta snf kkenli ve serbest meslek sahibi, fakat, yksek bir kltr dzeyinde olan bir grup entellektel, 1883 ylnn sonunda, Edvvard R. Pease'in Londra'da kurduu, Fabian Derneine ye oluyordu. Reformcu sosyalizmin, dnce ve k kayna olan bu dernein balang yeleri: H.G. Wells, Bernard Shaw, Sidney Webb ve kars Beatrice Webb, O. Ladge, gibi saysal ynden biraz snrl; fakat nitel ynden ok
(827) Bknz, C. T. SUZUKI: H. M. Hyndman and British Socialism, Oxford Univ. Press, 1961. (828) Bknz, E. ENGELS: The Labour Standard, Londra, Temmuz, 1881, ile The British Labour Movement 1941, sh: 34. (829) S. WEEB: Labour in the Longuest Reing (i837)-i897), Fabian Text, No. 75, 1895, sh: 18. (830) Bknz, M. BEER: a.g.e., sh: 279.

ada iktisad

sistemler

gl kiilerden, oluuyordu. niversite'de, gazetecilik ve politik iktisat retimi gibi, etkin mesleklere sahip olmalar, ahsen, reform hareketlerinin en nemlilerine katlmalar, Fabian Derneine, son derece etkin ve arl byk olan bir nitelik kazandryordu (831). Bir rnek vermi olmak iin, unu belirtmeli ki, S. Webb ve B. Shaw, imzasn tayan brorler, 50-100 bin civarnda baslp, yaylyordu. (832). Bu oluun doktrini, anlam ve politikas, bizatihi, Fabian Society adna sinmi bulunmaktadr. Neden' Fabian Dernei? Fabian ad, R o m a mparatorluu devlet adamlarndan, Fabius Maximus Verrucocus (.D..: 275-230) ksaca Fabius Conctator diye adlandrlr. En nemli zellii, ok lml olmas ve son derece ihtiyatl taktiklerle baarya ulamasn bilmesidir. Nitekim, bu taktiini uygulamak sureti ile. Hannibal'n, ilerleyiini durdurabilmitir. te, Fabius Conctator gibi, Fabian derneine mensup olan sosyalistler de, toplumun eskimi kt anlarn, dzeltmek ve sosyalizmi gerekletirmek iin, iddet yolu ile ykm yerine, bar iinde demokratik yollarla, Kapitalizmin zalim yanlarn, Reformlarla yava, yava hrpalayarak dzeltme yolunu, benimsemektedirler. Ksaca, akll ve lml... Temel dncelerinin hareket noktas, somut sosyal sorunlarn her birini, ayr ayr incelemek ve rtlmez dertlere, ak ve tutarl areler getirecek reformlar nermek; bu dnceleri kamu oyuna benimsetmek; kuku vermek veya korkutarak zorlamak yerine, inandrmak gibi temellere, dayanmaktadrlar. Aksiyon alannda ise, sendikacla, kamusal kesimin dorudan ynetilmesi ve beled sosyalizm gibi aralara, byk bir nem vereceklerdir. Grld zere btn bu amalar ve aralar, M. Oswald 'n belirttii gibi; ihtiyatl ve yapc niteliktedir (833). Aktr ki Marksizmin snfsal atmas, yntemini reddetmekte ve uzlatrc
(831) Bknz, S. WEBB: Socialism in England, a.g.e., sh 36.
(832) E. P F E F F E R : La Sociite Fabienne et le Mouvement Socialiste Anglais Contemporain, 1911,

sh: 41. (833) Bknz, M. QSWALD: Le Socialisme en Angleterre La Revue Socialiste, -iinde-, Kasm 1895. sh: 854.

BER HAMTOULLARI eilimli bir Sosyalizm (834), oluturmaa almaktadrlar. Aslnda bylesi bir tutum, ngiliz halknn eilimlerine (davran strktr). uymaktadr. Nitekim tngiliz Travaillisme' mine (ii partisi politikalarna), alyaca dnceleri, yntemi ve verecei yeleri ile, onu derinden damgalayacacaktr. Gerekten dala kurulu halinden itibaren Dernek, Labour Party (835), ile sk ilikiler kurmutur. Oluturduklar Reformcu Sosyalist program (doktrini), iilerin siyasal iktidar aracd (strktrleri) ile gerekletirmeyi (836), umut etmektedirler. Konferanslar ve zel brorlerden oluan yaynlar ile, iilere, sendikalara yaylmay ve zellikle bir ii partisi kurmakla byk yararlar salayacaklarn, anlatmakta, onlar zendirip, yreklendirmek tedirler. Burada, sosyalist hareketin parlementer kanallara hedefine daha kolaylkla varabileceine inanmaktadrlar. Bylece - tndependent Labour Party - I.L.P., (Bamsz ti Partisi nin) kuruluunda, byk bir rol oynayacaklardr. (Daha sonra, 1900'larda oluturulan, Labour Party de de, (837), etkileri egemendir. . L . P . , nin, rnein Keir Hardie, gibi hemen hemen btn efleri, Fabian derneinin yeleri idi (838). Yine ingiliz Parlamentosuna giren ilk ii Milletvekili olan Will Crooks da, dernee ye olacaktr (839). Oluturduklar dnceler ve yansttklar eilim, denilebilir ki, Benthanism'in yni bir variant olmaktadr. nk araylar, insanlarn ounluu iin gerekletirmeyi amaladklar en byk refah ve mutluluu, Laissez - faire'izm ile deil; fakat, toplumun ekonomik ve sosyal glerinin kollektif denetimi ve ynetimine, dayal olmaktadr. Bu konuda sabrl ve Hannibal'n gl ordusu karsnda, Fabius kadar taktisyen ve ihtiyatldrlar. yi ve uygun zaman sabrla beklemek gerektiine (840), inanmaktadrlar. Bundan tr,
(834) Bknz, Encyclopedia of the Sciences, XIV, sh. 204. (835) Bknz, E. PRIEFFER: a.g.e., sh: 15. (836) S. WEEB. English Progress Tovvard Social Democracy Fabian Text No: 15, sh: 12. (837) E. PFEIFFER: a.g.e., sh: 133. (838) E. R. PEASE: The History of the Fabian Society, 1961, sh: 208. (839) Bknz, E. PFIEFFER: a.g.e., sh: 121. (840) Bknz, Socialisme en Angleterre, 1897, '2-

ada iktisad

sistemler

53

sosyalist anlaylar ilerleyicidir (841). Dncelerinden alaldna gre, strktrel. alt st eden toptan reformlar yerine, sosyal adaleti, gerekletirici tedbirler almak ve en yakc sosyal sorunlar zebilen, yntemleri, semektedirler. nemle belirtilmesi gereken ayrc ve kalc dnceleri, ngiliz i Partisi'ni ve 1950 lerden sonraki Yeni Fabian'gil akmn da ieren yan ile Sosyalizmi, eitlik tarznda nitelendirmeleridir (842). n e m l i olan nokta, sosyal adaletin salanmas olmaktadr. Bu dorultuda retimi oaltmak ve adil bir gelir dalm salamak ba amatr. Bunu gerekletirmek iin Devlet, ekonomik hayata karacak onu, denetleyecektir. Byle olunca, Marksist dncenin belkemiini oluturan retim aralar mlkiyetinin kamulatrlmas, yerine, Sosyal Eitlik salayacak, bir gelir dalm politikasnn, ikme edilmesi, nerilmektedir. Yeni Fabian'gil dnce, Mdahaleci Karma Kapitalist sistemde, bir alma, kard olmadan, yani hakkedilmemi kazanlara, el konulmasn nermektedir. Ekonominin btn dallarnda, fiili, doal veya sosyal durum ve avantajlardan yararlanlarak, gelir (Rant) salanmasn, engelledikleri takdirde, salanabilecek ans eitliinin dorultusunda, smrnn boyutlar klecek, gelir dalmnda sosyal adalet, byyecek herkesin geliri, genel ilke olarak, alma ve abasnn sonucu olarak oluacaktr. Yeni Fabiangil grlere gre Sosyal Adaleti, salayabilmek iin, yukarda andm ve smrnn kayna olan bu hakkedilmemi gelirleri engellemek iin, belli bir sosyal snfa, ekonomik egemenlik veren Sermaye mallar ile toprak mlkiyetinin - F a i z ve Ranttopluma, (Devlete deil), mal edilmesini gerektiini savunmaktadrlar. Ksaca deindiim bu gelimeler, Fabian derneinin, gnmze dein uzanan etkilerini gstermektedir. Dernein, 1890 da yapt ilk, Fabian Essays (843), yaynlar, yalnz Londra'da deil, ngiltere'nin Kuzeyindeki sanayi blgesi ile Lancashire'de de byk lde ve hzl bir tarzda yaylmaktadr. te bu yaynlarda Sosyalizm, ngiltere'de ilk kez, tamamen yasal bir akm olarak sunulmakta
(841) S.VVEBB: Fabian Tract, No, 51, a.g.b., sh. 3. (842) Bknz, A. LEWS:New Fabian Essays 1952. (843) Bknz, Fabian Essays -ilk yaynlama- 1890.

BER HAMTOULLARI

Devrimci eilimler tamayan herkesin, bu dnceyi paylamas, istenmektedir. Marksizme kar genellikle, ilk Sosyalist eletiri saylan Fabiangil akmn, Devrimci tutumlara kar tavr taknm olmas sosyal ekonomik sorunlar hafife ald anlamna gelmemektedir. Asl neden, toplumsal yapmn, ne endividalist, ne de kollektivist temellerle ve ani-iddetli yntemlerle, deitirilemiyecei ynndeki inanlardr (844), reformist yol ve yntemlerle, daha iyi bir sonu almaa olanak veren strktrel deimelerin mevcut olmasdr (rnein, genel oy). Bundan tr, hem Sokak Sosyalizmi hem de Krs Soryalizmine, kar kmaktadrlar. Sava yerine diplomasiyi ve atma yerine de anlamay, ikme etmeye almaktadrlar (845). Marks, sosyalizmi, ii kesiminin giderek yoksullamas (proleterlemesi) ve gelir dalm sorununu zmekten aciz kalan Kapitalist sistemin yklaca ynndeki varsaymlarnn oluturaca tahrik edilmi devrime, dayandryordu. Fabiangil gr ise, ii snfnn iddia edilen yoksulluunun, byk lde giderildii ve daha da gideileceini belirtmekte ve daha X I X . yzylda, a lma mevzuatnn gelitirilmesi, i gcnn korunmas; eitim lehindeki mdahaleler ve iilere ucuz fiyata konut yaplmas gibi, sosyal reformlar, Kapitalist toplum erevesinde kalan, fakat, bir sosyalizmin haberci, nc eleri gibi, grmektedir. Onlar iin. cret dzeyinin saptanmas, alma koullarnn dzeltilmesi ve Kapitalistlerin gelirlerini azaltacak, ykselen oranl vergiler, zenginliin daha adil (eit deil), dalmasn amalamaktadr. Bu dorultuda ve amala baz millletirmeler, sanayi ve hizmetler kesiminin baz dallarnda devlet mdahalelerinin bunu gerekletirebileceine inanmaktadrlar. S. Webb 'e gre, eer rasyonel hareket edilirse, iddetli ve an hi bir deime ve dramatik uygulamalardan gemeden, gemi ile olan balar bir rpda koparmadan ; bir dierini izleyecek aamalarla sosyalizme, gemek olanakldr (846). Fabiangil, sosyalist denemelerinin (847), anlamn tamamen kavrayabilmek iin bir noktann daha belirtilmesi gerekir. Nihayet bu

(844) (845) (846) (847)

S. WEBB: Fabian Tract. No: 51, sh: 3, a.g.b. S. BALL, The Moral Aspect of Socialism, Fabian Tract, No: 72, sh. 23. S. WEBB, English Progress, a.g.e., sh: 11. (848) Bknz, S. OLIVIER: Moral Fabian Essays in Socialism, 1889 sh: 106 ve 114.

ada iktisad

sistemler

55

yaynlar, ahlk sorununa da yer vermiler ve zel mlkiyetin ahlk olmayan, niteliine de dikkatleri ekmilerdir (848). Toplum rgtlenme biimi, baz yoksul gruplar iermeyecek niteliktedir onlar iin. Fabiangil grlerin, ngiliz Sosyalist akm zerindeki byk etkilerini ayrntlar ile burada incelemek, olanakszdr (849); fakat, gnmze dek, ngiliz i Partisinin,, bu dnce akmndan byk lde etkilenmi olduunu belirtmekle yetinelim. Dtaki etkileri, Fransa ve Almanya'da grlmektedir. Belirteyim ki, Bismark'n basks karsnda Londra'ya g etmi bulunan nl, Eduard Bernstein'in Fabian Derneinin lideriyle yllar sren sk ilikileri olmutur ve bu ilikilerinin, Revizyonist giriimlerinden nce olutuu ileri srlmektedir (850).

b) Fransa'da zgrlk Sosyalizm

zgrlk sosyalizmin Doktrin araylar, ksmnda Fransz sosyalizmine deinmi oluyorduk, burada birka ekleme daha yapmak ve zellikle, reformcu sosyalizmin, ana izgilerini aydnlat. makla yetineceim. Aslnda, yrrlkte bulunan rejim iinde ii snfnn yaam koullarn dzeltecek yollarn, Kapitalist sistem iindeki deime ve gelimeler sonucu, olumu bulunmas, zaten uzun zaman isteyen ve ancak iddete dayanarak gerekleen Devrimci yntemlerin ekiciliini azaltm ve reformlar etkin bir yntem haline getirmi bulunmaktadr. Marksist tezlerin eletirilmesine olanak veren
(849) ingiliz sosyalizmi hakknda daha geni bilgi iin aadaki eserlere bavurulabilir:

A. PHILIP: Histoire du Labour Party (1900-1945), Paris, 1945. B. JOUVENEL: Problemes de l'Angleterre Socialiste, Paris, 1947. RENAUDEAU: Le Parti Travailliste de Grande-Bretagne, Paris, Aubier, 1947. A. BE VAN: Pour Vaincre la Peur: Paris, 1912. M. CROZER: l'Angleterre Travailliste, Les Temps Modernes, -iinde-, Nisa I 95 I Experience Travailliste, Esprit (zel say), Nisan, 1951. CORSLAND: The Future of Socialism, Londra, Jonathan Cape, 1956. J. CHASTENET: l'Angleterre d'Aujourd'hui, Calmann-Levy, Paris, 1965. A. MABILEAU ve M. MERLE: Les Partis Politiques en Grande-Bretagne, Paris, 1965. Morton ve TATE: Histoire des Mouvements Ouvriers Anglais, Paris, 1963. C. F. BRAND. The British Labour Party, Stanford, 1965. (850) Bknz, E. R. PEASE: The History of the Fabian Society, a.g.e., sh: 21-24.

BER HAMTOULLARI

bu gelimeler, Parlamentolardan geebilen ve bar eylemler araclyla gerekleebilen sonular alabilme olanan aydnla karnca, zgrlk sosyalizm, yaylmaa balayacaktr. Bu noktada, gelitirilmi kapitalist sisteme, sosyalizmin gelitirilmi bir dier biimi ile karlk verilmeye allmaktadr. 1848 ii ayaklanmalarnn baarszlkla sonulanmas zerine, III. Napolyon'm sosyal nitelikte baz politikalarna karn oluan iddetli bir tepki engellenememiti. K. Marks 'n Londra'da Birinci Enternasyonali oluturduu 1864 ylnda Fransz iisine Grev hakk veren kanun kyordu. U z u n bir durulmadan sonra, 1871 y.'da Paris komn isyan patlayp, yine baarszlkla sonulannca, Fransz sosyalizmi, aamadan geen dalgal bir seyir, izleyecektir, tik aama, eitli eilimlerin bir araya geldii, Paris (Commune) kommndiir. Proleteryann iktidar alma efsanesi, hem de kanl bir tarzda bastrlnca (1871) sosyalizm bu denemeden baarszlkla ve zayflayarak kacak ve 1872 den, 1896-1898'e dein, ar bir tarzda blnecektir (851). Blankistler ile ksa srede devrimci (ve Paris kommnnn ans ile canlanan) akm yannda, Fransz Komnist i Partisini 1872 'de kuran: Jules Guesde gibi Marksistlerin uzun sreli devrimciliinden, daha nce anm olduum gibi, Fransz sosyalizminin nc aamas olan Reformizme, B. Malon un 1890' lar d a yazm olduu Btnc Sosyalizme (Le socialisme ntegral) eseri ile girmi olmaktadr. Bylece eitli aamalardan geen Fransz sosyalizmi, Reformist, zgrlk aamas ile de (852), 1789 devriminin getirdiini demokratik dncelerin, devam ettiini gstermektedir. Sosyalizmin bu reformist aamadaki zgrlk anlay, zellikle, Jean Jaures etrafnda toplanan sosyalistler tara(851) Bknz, G. PlROU: Les Doctrines Economiques en France Depuis 1870, Paris, A. Colin, 1941. (85a) nk belirtelim ki, Fransa'da gnmzde de, SOSYALZM konusunda eitli eilimler bulunmaktadr. Fakat son seimlerde birleik solun (Komnist ve Demokratik sosyalist) oylarn % 46,5 ini alabilmesi, bu lkede, Komnist Partisi dahil, solun
ounluunun, Demokrasici-Reformist bilvesile belirtmitim). olduunu gstermektedir. (Bu noktay daha nce de,

ada iktisad

sistemler

fndan temsil edilecek, 19 19-1920 de, Fransz Sosyalist Partisi (P.E.F.) kurulup, reformcu eilime sahip olan sosyalistleri birletirecektir (853),. Oysa nl S.F.I.O., 1905'ten, 1914'de dek, Fransa'nn btn ar solunu, ieriyordu. Yukarda andm, reformcu sosyalist eilimin, balca iki byk teorisyeni, daha nce andm Benoit Malon (854), ile izleyicileri ile birlikte, Leon Blum'un "Senfonik deha" (855). dedii jean jaures olacaktr. Yine bir baka yazara gre (856), Fransz ve Alman byk sosyalist akmlar, X I X . ve X X . yzyln banda j . jaures'in insancl ruhunda, bir araya geliyordu. Jean Jaures'in yapmaa alt ey: Marks'm Materyalizmi ile, daha nce andmz yar-topik sosyalistlerin idealizminden bir sentez oluturmakt. niversite retim yesi (feylezof), milletvekili ve cokun, etkili nl hatip J. Jaures, gerekten bir dierine kart olan grlerden ilgin sentezler karmakta yetenekli idi (burada Hegelci gr anmsanmaldr). Sosyalizmin insancl ynnn etkisinde olan J. Jaures, tarihi maddeciliin deerini takdir etmektedir; fakat, ona katlmamaktadr. nk gelimeye, sadece zdeksel (maddesel) alanda deil, tinsel (manevi) alanda da, inanmaktadr. Daha byk bir sosyal adaleti, gerekletirecek "Kollektvizm" olgusunu umut etmektedir; fakat, bireysel zgrle de inanmaktadr. Bu anlamda sosyalizmin zgrl yok saymadna inanmaktadr. Tersine, zgrlk iin sosyalizmi, zorunlu grmektedir. Bundan tr sosyalizmi, Liberal, demokratiktir ve Fransz devriminin dorultusu, gelierek srsn istemektedir. Bylece J. Jaures'in sosyalizmi, insancl olmaktadr. "Genel Oy Mekanizmas" ve Demokrasi ile, halkn ounluunun lehine sonu verecek Reformlar yapmann mmkn olduuna inanmaktadr. Reformlarn, Kapitalist toplumu, yeni bir toplum yaratacak nitel ynde deitirmiyeceini
(853) Daha geni bilgi iin bknz, D. LGOU: Histoire du Socialisme en France, a.g.e. (854) B. MALON: Le Socialisme Reformiste, Paris, Derveaux, 1886, No: 4 (La Biblioth(que
Socialiste).

(855) A. PIETTRE. Prensee Economique et Theories Contemporaines, a.g.e., sh: 171. (856) F. CHALLAYE: La Formation du Socialisme, Paris, Alcan, 1937, sh: 137.

58

BER HAMTOULLARI

bilmektedir. Fakat amac, devrimlerin gcn zayflatt v c yoksulluk iinde yzmekte olan" ii snf, reformlar araclyla, glendirmek, kurtarmaktr (857). Sosyalizmin, sosyalist parti, sendikalar araclyla de mokratik yoldan (858) ve ii snfnn hemen iyiletirilebilecek yaam koullar ile birlikte., gerekletirilebileceini, savunmaktadr. J. Jaures 'in baarlar arasnda ksaca anlmaya deer olanlar yle zetlemek olanakldr: Siyasal plnda, deiik eilimleri, reformist ve demokratik anlay iinde birletirmesi, doktrinal dzeyde, Alman kkenli (859) Marksist veya devleti, temel sosyalizmi, Fransz, zgrlk ve bireyci eilimi ile birletirerek, lkesinin strktrleri ile uyuan bir sentez yapabilmitir (dnceme gl~e). Uygulama alannda, Reformcu eilimin, meru katlma ve nfuz etme ynetimini, devrimci akmn grev v.b., eylemleriyle birletirebilmitir. Bylece, "Reformcu Sendikaclk", ksa ve uzun sreli eylemleri ile, her geen gn "Reformcu Sosyalizme" hak kazandracak kantlar tamaktadr (860). 1920'den 1957'ye dek, parlamenter (demokratik) sosyalizm, Fransa'da belli bal nemli aamadan gemi olmaktadr:' 1924 te "Sol Partilerinin Karteli", 1936 da "Halk Cephesi" vz 1956 da "Cumhuriyeti Cephe". Bu dnemjerin en parlak dnce (861) adam, hmanist sosyalist Leon Blum olmutur. 1973 ylnda, Komnist Partisi ile, demokratik sosyalist parti arasnda, birledik Sol cepheyi de (862), eklersek, Fransz demokratik sosyalizmi daha iyi bir aydnla kavumu ola(857) Bknz. PIERRE ve MONIQUE FAVRE: Les Marxismes Apres Marx, P.U.F. Paris, 1970, sh. 31. (858) Jean JAURES Sosyalizmi ve zgrlk hk.'da bknz, M. BOITEL: Les dees Liberal Dans le Socialisme de Jean Jaures, These, Paris, 1921. J. JAURES: "Socialisme et Liberte Revue de Paris, 1 Ocak 1898 -iinde-. (859) Bknz, J. JAURES: Les Origines du Socialisme Allemand F. Maspero, Paris, 1960.
(860) Fransz Sendikaclnn, Demokratik Sosyalizm iin mcadelesi hk'.da bknz, La C.F.D.T.,

Seuil Paris, 1971. A. BARJONET: La C. G. T., Ed du Seuil, Paris, 1968. Ve Syndicalisme, No: 1366, 4 Kasm, 1971. (861) Bknz, L. BLUM: A VEchelle Humaine, 1945, a.g.e.

ada iktisad

sistemler

aktr. Bu ksmn sonuca olarak denilebilir ki. Fransa Solu, Demokratik Sosyalizme ilgin rnekler sergilemeye yeteneklidir. Gelimeler bu dorultuda oluabilecektir.

c) Belika Demokratik Sosyalizmi

Demokratik Sosyalizmin Sosyalist Okul iindeki nemini gsteren bir dier ilgin doktrin araylar Belika devlet adam Henri de Man'a aittir. Gerekten iki dnya sava arasnda, demokratik sosyalizmin en katkl doktrinal grlerini H. de Man, oluturacaktrr (863). Kendine zg deerli dnceleri, ngiliz ve Fransz reformcu sosyalizmden ayrlan daha olgun nerileri, sosyalizme gidebilmek iin bir tr strktrel reformlar ngrmesi (ekonomiyi t a m istihdam ynnde, krediyi milliletirmek yoluyla, gtmek vb.); demokratik ve Sosyalist "Plnclk", nermesidir. Marksizme ynelttii, ilgin eletirilerden baka, "Makinann iiden ald" "alma Sevinci", hakknda; Demokratik Sosyalizmi gerekletirmek amacyla ekonomik kesim (kilit sanayi kesimi - kamusal kesim -, denetlenecek kesim ve zel kesim) zerinde, hem doktrin, hem de uygulamay kavrayan fikirleriyle son derece deerli katklar, getirmitir, demokratik sosyalizme. H. Man 'm dnceldi Fransa'da, geni lde yaylmak olanan bulmutur (864). Fransa'da, Prof.A. Philip (865), ve G. Lasser (866), gibi dnrlerin abalan ve sosyal protestanist akm sayesinde, Demokratik Sosyalizm, yaylma olana bulacaktr.

d) Alman Sosyalizmi
D a h a nce andrmrz doktora tezinde Jean Jaures, "Sosyalistleri nitelendirirken, Alman felsefesinin ve bizatihi dehsnn, gerek mritleridir" (867), demektir, tik bakta sosyalizmin ingiltere'de doduu sanlabilir. Oysa, eer ngiltere, Sosya(862) Demokratik Sosyalist cephenin nl lideri, Franois M I T T E R R A N D ' m dnceleri iin,

bknz: F. M T T E R R A N D : Ma Part de VSrite, de la Rupture l'nite, Paris, Fayard,

1969(863) Bknz, Au de la du Marxisme, 1929.

(864) Bknz, A. P H I L I P : H. de M A N et la Crise Doctrinale du Socialisme Paris, 1933.

(865) Bknz, A. P H I L I P : La Democratic Industriel, P U. F., 1955.

(866) G . L A S S E R R E : Socialiser Dans la Libertt, 1949, a.g.e. (867) J. J A U R E S : Les Origines du Socialisme Allemand, a.g.e. C . I . sh: 58.

58

BER HAMTOULLARI

lizmi yaratacak ilk olaylar oluturduysa, Sosyalizm daha byk sanayi ve ar lde bir ekonomik bymeden nce Alman esprisinde domu oluyordu... Gerekten Devlet ve devletilik anlayn ycelttii ve bireycilie kar kt llerde Almanya, Sosyalizminin beii olmutur, denilebilir. Almanya'da Devletilik anlay tarihsel koullarn dorultusunda gelimi olmaktadr, Almanya'nn birlemesi, kendiliinden blnm bir konfederasyonun zaafna karyd. Bu olgu, Alman feylezoflarnda yansyan "Devlete tapmann" gerek nedenini, aydnlatmaktadr. rnein Kant'ta, Fich'te, ve Hegel'de, devleti ycelten anlaylar grlmektedir. Bu felsefe, Hegelci diyalektiin gsterdii gibi, hayatn geleceini de aydnlatmaktadr. Yukarda andm gibi Fichte 'ten beri (1762-1815), Devleti ve gelitirici grler, ister Rodbertus'un (1837-1850) yllar arasnda yer alan plnlayc sosyalizmi, ister, dn Fegel'in devleti ycelttii gibi, Devrimci Sosyalist, Marks ve Engels'in, proletaryay yceltmeleri ve Devlet Mdahelesine taraftar F. Lassalle 'in (1825-1864), politik sosyalizmi olsun (Alman iilerinin Derneinin kurucusu), sosyalizmin eitli aamalarna esin kayna olmulardr. aa) Devlet (Krs) Sosyalizmi Devlet sosyalizmi, sadece iktisad bir doktrin deildir. Sosyal ve moral yaplardan beslenen temelleri bulunmaktadr. Adaletin kimi anlaylarna ve zgl Devlet ve bir toplum tipine dayanmaktadr. Yukarda izlediimiz Devleti yceltme grleri, Devleti, iktisadi ve salkl toplumuna varmak iin, Devletin, gcnden yararlanmaktadr. Andmz Rodbertus ile Lassalle, Devleti sosyalizmin temellerini atm olacaktr. Amalar, gncel toplumu dzeltmek ve yarnn daha adil ve salkl toplumuna varmak iin, Devletin gcnden yararlanmaktadr. Fakat andm son iki dnrn fikirlerine ek olarak Devleti Sosyalizmin veya "Krs sosyalizminin" doktrinini oluturmak iin, 1872 ylnda Eisenach Kongresini beklemek gerekecektir. Aralarnda iktisat, hukuku, devlet memuru gibi, kimseler bulunduu halde, ounluunu, niversite profesrleri oluturduundan bu

ada iktisad

sistemler

giriime, "Krs Sosyalizmi" denmitir. ounluk tarihi okul mensubu (G. Schmoller gibi), zel mlkiyet yanls ve Hegel'in felsefesi ile doluydu. Devletin, iktisad ve sosyal yaamda baz grevler yklenmesini istiyorlard. Devlet toplumsal gveni salamal, mal deiimine gzclk etmeli ve herkese i bulmal, yaratmalyd. Reformcu Sosyalist Eisenach manifestosunu, Alman Tarihi Okulunun nl efi Gustav Schmoller, kaleme ahyordu. Bylece, bu kongre ile "Devlet Sosyalizmi" olumu oluyordu. X I X . yzyl banda Devleti tutumlar, sada, Bismark'n ve II. G u l l i a u m u n politikalarnda yansyaca gibi, solda'da "Sozial Demokratie" (Sosyal Demokratlarda) grlecektir. bb) Alman Sosyal Demokrasisi

Birinci D n y a Savandan nce hi bir sosyalist parti, Alman Sosyalist Partisinin sahip olduu prestije sahip deildi (868). Almanya, en parlak dnce adamlarna sahiptir. Partinin kkleri, gereklere inmektedir. Sendikalarla en iyi ilikileri bulunmaktadr. Ald oylar ve milletvekili saysn oaltmtr. g8 sonbaharnda sosyal demokrasi, beliren olaanst koullarda ve ykdan geleneksel kurumlar ortamnda iktidara geer. Byk bir d krkl yaratr. Daha 15 yd gemeden, iktidardan drlr. Klr, savunmaya ekilir; ne ekonomik bunalma are ne de sonularndan yararlanma yeteneini gsterebilir. 1933 Ocak aynda, hi bir ey yapamadan Hitlerin oluturduu akma ve olaylara, seyirci kalr (869). Alman Sosyal Demokrasisinde, Kurucu Meclisin 11 Austos 1915 da kabul ettii ve yrrlkteki anayasalarn en demokratii olan Weimar Anayasasm anmak gerekir: Genel oyun istisnasz herkesi ierecek tarzda yaygnlatrlmas, temsili seim, Cumhurbakannn halk tarafndan seilmesi, Parlamenter rejim. Siyasal ynden (strktr) hi bir eksik yok. Almanlarn grev ve haklarn
(868) Bknz, B. LEFFANC: Essais sur les Problimes Socialistes et Syndicavc, Paris, Payot, 1970, sh: 61-87. (869) Belirtmek gerekir ki, 1929 bunalmnn arifesinde, Sosyal Demokrat Parti 1 Milyon
yeye sahiptir. Ona bal olan sendikalarn ise 5 Milyon yesi bulunmaktadr. birlikileri 3 Milyon kii, Sportif 'faaliyetlerde 1.250.000 sporcu, Cumhurbakann korumak iin 3 Milyon kii seferber edilebilirdi. Anlalmayan husus, 1933 Y.'da, byk bir G C N , savamadan, nasl yklddr?...

58

BER HAMTOULLARI

gsteren bir beyanname, Devletin grev ve yetkilerini belirleyen dier bir beyanname ile tamamlanmaktadr. Ekonomik demokrasiyi organize etmek i i bu yasann 65'nci maddesi, iki diziden oluan kurallar ngrmektedir tik dizide yer alan kurallarn amac, ii ve cretlilerin karlarn korumak grevini yapacaklardr: her Teebbslerde ii kurullar; Blgesel ekonomik kurullar; Reich 'in ekonomik kurullar.

Ekonomik kurullar denilen ikinci dizide ise mesleki gruplarn bitine, etkisine gre yer veren katlmalar salamaktadr: 9 Blgesel ekonomik kurullar;

Reich'in ekonomik kurullar.

i kurullar ylda bir kez, ilgili tebebbsn hesaplarn inceleyebilmektedirler; fakat, al-veri ve krlar konusunda hi. bir haklar bulunmamaktadr. e alma ve iten karma konularnda d a , yetkileri "danmadan" ibarettir. Toplu szlemelerin yrmesine gzclk etmekte, anlamazlk halinde ise, esin verecek teklifler oluturmaktadrlar. En iyi randman elde etmek iin aba gstermeleri gerekmektedir. Ekonomik kurullar ise; cetliler ile iverenlerin partisine gre olumaktadrlar (870). Weimar dneminin sosyalist son ansliyesi, Herman Mller, 1930'larda istifa eder. V e de, ancak 40 yl sonra (21 Ekim 1969), yeni Sosyalist ansliye Willy Brandt, blnm Federal Almanya'da iktidara geer. ngiliz Sosyalist, H. YVilson gibiW. Brandt'da, i birlii yapt arladalarn (bakanlar) entellektel ve ii evrelerinden gelen kimselerden semekte yeterli ve ok istikrarl olmayan bir ounlukla, K. Schiller, ve H. Wehner gibi arkadalaryla, sosyal demokratik denemelerin arlm ekmee almaktadr (871). Liberaller
(870) Almanya hk.'da daha geni bilgi iin, bknz: A . B R U N E T . La Contitution Allemande du 11 Austos, 1919,Paris,payot, 1921. G. G O E T Z : Les Syndicats Allemends Apris la Guerre, Paris, 1933. (871) Bknz, G. BADI A: Histoire de l'Allemagne, Paris, ed. Sociales, 1962. H. S I M O N : La Gauche et la Societt Industrielle, Paris, 1970. W. B R A N D T : La Paix en Europe, Paris, 1969. A. G R O S S I E R l'Allemagne de Ntre Temps, Paris, Fyard, 1970.

ada iktisad

sistemler

53

iki bakanlkta, bu hkmetle koalisyon kitabn yazlmakta olduu 1973 tarihinde).

halindedirler. (Bu

e) Hristiyan Sosyalistler
Kapitalist sistemin oluturduu toplumsal dzene tepki duyan ve ada Bat dnyasnda nemli bir akm halinde srmekte olan ve Marksist olmayan, Demokratik bir Sosyalizmi n gen, dier grleri, ister katolik ister protestan ynleriyle olsun Hristiyan Sosyalistler bal altnda toplanabilir. Hristiyan evrelerin, ekonomik organizasyonun biimi, ileyi, amalar ve dourduu sonularla ilgilenmek, endstrileme ann balarna kadar iner. Bilindii gibi Hristiyan evreler, bir dier deyile "Kilise" ekonomik faaliyetler ve onlarn ortaya kardklar sorunlarla srekli ilgilenmilerdir. Sadece bencil kr araylarna ynelen ve sosyal, beeri sorunlar savsaklayan "Kat ve Vahi bir Kapitalizmin, Hristiyanlk dini ile badamayaca, ekonominin organize edilmesi ve insancl olmasn ngren bu grlerin ilk yaratcs, Fransz rahibi Robert Lemennais' dr (1782-1854). Aslnda, herkesin yararna ileyen bir ekonominin savunulmas sorunu, ynnden bu konuya baklrsa, Orta aa ve nl feylesof ve din adam, Thomas Aguin'e dein de gidilebilir. Fakat, Hristiyan Sosyalist akmnn, genellikle endstriyel a ve onun yaratt sorunlarla birlikte olumaya balad kabul edilebilir. Federic Le Play (1806-1882) ve La Tour du Pin, gibi burjuva kkenli bir ka kii tarafndan temsil edilen bu akmn, ilk aamasnda korporatif (meslek) bir rejimin, oluturulmas nerilmektedir. Liberalizmin, bireyciliine tepki olarak doan bu gr, yeni bir toplum oluturmay amalamaktadr. Play, zel teebbs eflerine kendi fabrikalarnda sosyal bir "uyum" gerekletirmelerini, nermektedir. Markiz La Tour du Pin ise, "Hristiyan Sosyal Dzen" adl eserinde daha ileri gitmekte: zel Mlkiyetin sosyal fonksiyonunu anmsatarak ii cretlerinin, salanan kr-kazanlarn emek ile sermaye arasnda paylalmas ile salanmasm nermektedir. He korporasyon iin, ortak bir mal varlnn olutuulmas, iveren gibi, iilerin de mesleksel kapasitesinin tann-

58

BER HAMTOULLARI

mas korporasyonlarn kendi aln yazglarn saptayabilmesi, Korporasyonlarm tmnn yollayacaklar delegelerle bir tr Senato oluturacak bir "Byk Kurulun" oluturulmas gibi, yeni dzenlemeler getirmektedir. Grlyorki La Tour du Pin 'in bu nerileri tadklar tutarllk ise Kapitalist isteme kar yneltilen eletirilen en derli toplu olamn ve paraya dayanmayan bir dzeni ngrdkleri iin, derin etkiler yaratacaktr. Teori alannda bu Korporatizm, Kapitalizme olduu kadar Marksizme de, bir karlk olmaktadr. U y g u l a m a ise korporasyonlarn ilerinde ve byk kurulda iiler, iverenlerin arkklarm dzenleyebilecekleri ynnde, hi bir umuda kaplmyorlard. Anlan bu korporatizm onlara, Liberal Kapitalizme oranla daha iyi rgtlenmi, daha otoriter, yeni bir kapitalizm gibi grnyor ve ii kesimi kuku duyuyordu. Bu nedenlerle ii sendikalar korporatizme srekli kar kmlardr. Dier nemli akm, demokratik ve karmc nitelikleriyle sendikacln ve devlet karma lnn araclyla Kapitalist Sistemin deitirilmesini ve sosyal sorunlarn zlmesini neriyordu. Bu akm 15 Mays 1891 Y \ d a Papa Leon'un ii koullar zerine X I I I . Rerum Novarum (l'Encyclique) ile, byk bir yaygnlk kazanacaktr. (872). Kilisenin d a h a sonralar ve gnmze dek geliecek Sosyal doktrininin ilk asal unsurlarn oluturan, Rerum Novarum ile, sadece kr - kazan "fetihlerine" ynelmi Liberal Doktrin ile Kapitalist sistem, eletirilip, mahkm ediliyor ve insan adna insana saygl bir ekonominin ve bir sosyal dzenin olumasm savunuyor, neriyordu. Biraz nce andm Kilisenin, daha insancl bir ekonomi ve sosyal bir toplumu neren, "Sosyal Doktrini", aada izleyeceimiz balca u drt doktrinal hazrln sentezinden oluarak gelimektedir : Yukarda andm Rerum Novarum (Papa; Leon XIII (1891) # Quadragesimo Anno Mater ve Magistra (Papa; Pie X I - 1 9 3 1 ) . (Papa; Jean XXIII-i96).

(872) Belirtelim ki, Kari MARKS'n nl Capital eserinin III. cildi, KLSENN SOSY A L D O K T R N N N temel unsurlar, Rerum Novarum'da akland zaman (1891), henz yaynlanmamt (nk, 1894' t e yaynlanacaktr.) Bu noktada Marksist dnceyi etkilemi olabilecei olasl dnlebilir.

ada iktisad

sistemler

55

Populorum Progressio (Papa; Paul VI -1967).

ada hristiyanlk dnyasnn iki Papalarndan VI. Paul' un, yukada andm "Halklarn Kalknmas" balkl "Encyclque" ine "giri", yazan IFRED (Uluslararas Uyumlu Kalknma iin Aratrtrma Enstits), mdr yardmcs, V. Cocmao, "Populorum Progressia", kiliseyi, Hz. sa'nn ve mensup olduu zihniyetin adna kalknma iin savaa sokmu olmakta; Kiliseyi dnyann kalbi yapmaktadr; ayn zamanda, amzn en dikenli sorunu da, Allahn sesini yanstan ve dinleyen kilisenin kalbi olmaktadr" (873), derken kalknma sorunlarna, kilisenin verdii nemi de, aydnla kavuturmu olmaktadr (874). Gnmze dein uzanan bu abalar, ekonomiyi insamn hizmetine sokmaa yneliktir. Ekonomik faaliyetler ve zellikle almann insana, yeteneklerini gelitirme ve yaratc gcn harekete geirme, sorumluluk duygusunu derinletirre ve de onurlu bir tarzda yaayabilme olanaklarn vermelidir. nsan, temel alan bu grler, ekonominin gerek ve amaz amalar olarak, kr-kazan veya gl olma, unsurlarn almamaktadr. Kra dnk ekonomi yerine, ihtiyalar hem de acillik srasna gre karlanmasn ikame eden bir ihtiya ekonomisi ve demokratik insancl toplum dzeni nermektedir ki, bu nitelii ile, Demokratik Sosyalizmin, en ilgin tiplerinden birini oluturmu olmaktadr (875). Bu nitelikteki Hristiyan Sosyalist akm, bugn Bat dnyasnda, nemi ve arl byk olan bir gr olarak devam etmektedir. 1904 y.'da Fransa'da Marius Gonin ve A. Boissard tarafndan kuulan ve dier lkelere de yaylan "Les Semaines Sociales" (Sosyal Haftalar) organizasyonu, bu doktrinin, deien koullara gre gelimesini salayan, entellektel dzeyi yksek tartmalara olanak verebilmektedir. 1904 y.'dan gnmze dek, kesintisiz sren bu doktrin araylarna sadece, Fransa'dan bir rnek ve dnce verebilmek amacyla, anlan bu toplantlara katlan, niversite (873) Bknz, Vincent COSMAO: Paul VI nin, Populorum Progressiosuna giri, Ed. du Centurion, a.g.e., Paris, 1976, sh: 17. (874) Kilisenin ekonomik kalknma ve insancl bir dzene verdii nem, tabir caiz ise,
K A L K I N M A teolojisi iin, Kilisenin dnceleri, anladmz para V l ' a n Paul'un "Prognes-

sio" 'sndan, yararla izlenebilir. (875) Hristiyan Sosyalizmi hakknda daha fazla bilgi iin bknz: M. VAUSSARD: Histoire de la Democratie Chretienne.

58

BER HAMTOULLARI

retim yelerinden bir ksmn anmak yeter. Prof: A. Barrere, H. Guitton, J.Y. Caivez, A. Piettre, H. Bartoli v.b. gibi deerli iktisatlar anmakla yetinelim. Bu gr yanstan yaynlar, sosyal haftalar kitap halinde yaynlamak dnda (876), Paris'te l'Action Populaire, Economie et Hmanizme (Lyon'da), yine Chronique Sociale de France (Lyon'da), gibi srekli yaynlanan aylk ve haftalk dergileri bulunmaktadr. Aratrma dzeyinde, saptanm bulunau doktrinleri gereklere uygulamaa ynelmektedir, yani uygulamada, doktrine uygun bir ekonomik - sosyal politika ile kurumsal yaplarn oluturulmasna allmaktadr. Belirtelim ki, Fransa'da bu Hristiyan (Katolik) sosyalizmini, i97o'lere dek C.F.T.C. olan ve 1971'e C.F.D.T. (Fransz Demokratik alma Konfederasyonu ) adn alan, ii rgt, desteklemektedir. Buraya dein incelemeye altmz zgrlk sosyalist tipleri, bitirmeden nce, bu sosyalist akmn, Enternasyonaline deinmek gerekir. f) Komnist Enternasyonallerinden zgrlk Sosyalizmin Enternasyonallerine: D a h a nce izlediimiz gibi, Londra'da Marks'n da yardm ve katlmas ile 28 Eyll 1864'tc toplanan Birinci Komnist Enternasyonal', eitli lkelerin rgtl ii hareketlerinin, ulus lararas alanda en olgun dayanmasnn bir aamasn yanstmaktadr. Bylece Uluslararas ilerin Dernei (I Associ(876) Bu haftalarn yaynlar hakknda bir dnce vermi olmak iin, bir ka rnek yayn, anaym: Le Rle Economique de I'Etat (Strasbourg 192a). Ttansformation Sociale et Liberation de la Personne (Toulouse 1945). Realisme conomique et Progres Social (Lille 1949J. Les Exigences Humaines et l'Expansion Economique (Marseille 1956). Socialisation et Personne Humaine (Grenoble 1960). La Societe Democratique (Caen 1963). Le travail et les Travailleurs dans la Societe Contemporainc (Lyon 1964). Le Developpcment, la Justice et la Paix (J\rartes 1967).

ada iktisad

sistemler

ation Internationale des Travailleurs) olumu oluyordu. Marx bu kuruluun geici Statsn belirten a konumasnda (veya anlan tarz ile, Adresse Inaugurale de lTnternationale), 1848 ii hareketlerinden (devrim) beri, iilerin koullarnn bir bilanosunu yapyordu (877). Yine Marks ve Engels, "Bilimsel Komnizmi'' baarya gtrmek ii, "Opportunism" diye niteledikleri dier eilimleri: ngiliz sendikacln, kk burjuva ve devrime kar olan tutumlar, Alman Lassal'gil Reformculuunu, eletiriyorlard. Ve entellektel dzeyde yendiklerini sandklar bu "revizyonist ve reformcu grler", Bat Avrupa lkelerinde, giderek daha yaylacakt. Bat Avrupa'da sendikacln gelimesi ve halk sosyalist partilerin domas ve yeni ilikilerin kurulmasnn gereklilii, yeni bir enternasyonali zorunlu klyordu. Marks 1883'te vefat ettiinden giriimi Engels ynetecek ve II. Enternasyonal Paris'te, 1889 yl Temmuzunda toplanacaktr (878). Aslnda 1880'lerden itibaren Bat Avrupa'da sendikaclk eylemi genilemekte, ii gc bymektedir, rnein Almanya'da, Sosyal Demokratlarn etkisinde 1879'da, sendikal iilerin says 50 bin ye iken; 1900 de 700 bine kmtr. kinci Enternasyonala kadar, Bat Avrupa i kesiminde, Sosyalizmin, "Reformcu" ve "Devrimci" anlaylar arasnda b/k bir atma srmektedir. Bu dnceler II. Enternasyonal'a katlan rnein revizyonist Bernstein ile Marksistleden, J. Guesde v.b. r ile anaristler arasnda, cokun tartmalara sebep olacak ve uyumlatrlmas olanaksz olan grler uzlatrlmaya allacaktr. I. Enternasyonal genellikle Marksist grn etkisinde ve uluslararas ii hareketinin devrime ynetilmesi gibi bir dnceyi kabul ettirmei amalamt. II. Enternasyonal'de ise, mill partiler ve rgtler, bamsz hareket etmeyi yelemilerdir. Yukardaiaret ettiim gibi, II. Enternasyonalin, ye ounluu, artk Marksist deil, zgrlk sosyalisttir.
(877) Bknz, A. K R I E G E L : Les Internationales Ouverre. P. U. F. "Que Sais-Je? Paris, 1970,

sh: 13.
(878) Bknz, G. C O G N I O T : VInternationale Communiste, Ed. Socialcs, Paris, 1969.

58

BER HAMTOULLARI

Birinci Dnya Sava, uluslararas sosyalist rgtler tarafndan nlenemeyince ve baz sosyalist partiler milliyetiliin savunucusu haline gelince; Sosyalist Enternasyonal, dalm oldu. Daha akas, ulusal btnln snfsal btnle galip gelmesi, sosyalist partileri, derin bir tarzda bld. 1917 yl Ekim aynda "Rus Devrimi" ile Marksist doktrini, teoriden, pratie geince, yeni bir Sosyalist sistem olumaa balad. Kapitalist sistemi, Sosyalizme dntrme politikalarnn, bir dier deyile Komnist dzeni oluturmann ilk aamas olan Sosyalizme giren S.S.C. Birlii, II. Enternasyonal'in devam olan Komnist Enternasyonalini (veya III. Enternasyonal -Komintern), 1919 ylnda Moskova'da dourmu oldu. Bu andan itibaren, Komnist ve Sosyalist (devrimci ve reformcu), enternasyonaller oluarak bir ayrlk domaktayd. 1923'te 43 Demokratik partiyi temsil eden 422 delege Hamburg' ta, tolanan kongreye katlarak, eski Sosyalist Enternasyonal, Sosyalist i Enternasyonaline dnt. n c e Londra, sonra Zrich ve Brksel'e yerleen ve yapsn glendiren Enternasyonal, Uluslararas Sendika Federasyonu ile sk ilikiler kurarak, almasna devam etti. Fakat II. Dnya Sava ve Faizm, bu Demokratik, Enternasyonali de datt. Avrupa'da oluan, Faist ve kzl diktatrlklerin karsna k-' mak gereini duyan, zgrlke sosyalistler harekete geti. 1944 ylnda ngiliz i Partisinin giriimi ile (ngiliz i Partisi 1944 ylndaki kongresinde alman bir kararla, II. Enternasyonali yeniden canlandrmaya (*) gidilmitir), ve 1947 de Anvers'te yaplan toplantda daha sonra Sosyalist Enternasyonale dnen bir Haberleme ve Buluma Ofisi kurulmutu, ite bu andan itibaren Demokratik Sosyalizmin uluslararas ibirliin temelleri olumu oluyordu. 30 Haziran, 5 T e m m u z 1951 ylnda Frankfurt 'ta yaplan toplant ile, Demokratik Sosyalizmin Enternasyonalinin de, salam bir tarzda temelleri atlm oluyordu. Bu kongrede alnm olan kararlar, yanstan bildiri, "insann insan, smrmesine dayanan Kapitalizm" bir kez daha reddediliyor, Demokratik Sosyalizmin, felsefesi ve snrlar,
(*) J. Drojile: Socialisme Dmocratique, Paris, 1966.

ada iktisad

sistemler

nerilen grlerde yansyordu. Yeniden tanmlanan Sosyalizm, zgrlk ve siyasal oulcu bir siyasal r e j i m olarak beliriyor ve tek partiye dayanan btn rejimler reddediliyordu. Belirtmek gerekir ki, 1962 de Osloda bir "art", haline getirilen bu "bildiri" Demokratik, Sosyalist Enternasyonalin (D.S.E.), asal dncelerini yanstmaktadr. D.S.E .'in ileyii biraz karmakt. Genellikle Fransz Sosyalist Partisinin (S.F .I .O )'nun imdiki yapsna yakn kurulularn strktrel ileyiini andran bir emaya gre ileyen Enternasyonalin en yksek kurulu, her iki ylda bir toplanan kongredir. Yukarda izlediimiz Frankfurt kongresinden sonra (1951), 13 kongre yapdm olmaktadr: 1952 'de; Milano'da, 1953 'te Stokholm'da, 1955 'te; Londra, 1957 'de Viyana, 1959 'da Hamburg'ta, 1961 'de Roma'da, 1962 'de Oslo'da, 1963 'te Amsterdam'da, 1966 'da Stokholm'da, 1969 'da Innsbruck'ta 1972 de Viyana'da, 13-14 Ocak 1973 te ve en sonuncusu 26-28 Kasm 1976 tarihinde Cenevre'de toplanmtr. Paris Kongresine 14 Avrupal Sosyalist Parti ile israil ii Partisinden baka, G. Meir (israil) Kreisky (Avusturya), Sorso (Finlandiya). Joergansen (Danimarka) ve Palme (isve), gibi be hkmet bakan da katlm olmaktadr. Ksaca, Paris kongresine, Demokratik Sosyalist akm temsil eden bu 35 delege, yalnz kendilerini temsil etmiyorlard. Bu kiilerin nitelii ne olursa olsun, kkenleri eitli de olsa, ayn umuda dnk, 54 nemli rgt etrafnda toplanm, 18 milyon Sosyalist ve Sosyal Demokratn szcln yapyorlard. Cenevre'de yaplan en yeni toplantsnda (1976) ye says 40 'tan 62 'ye kmtr. (Anmsatalm ki, lkemizin en ok oy alan siyasal partisi: C.H.P.'de, ye olmak iin karar almtr). Anlan toplantya, devlet bakan (Senegal, Venezualla, Cocta R i c a ; L.S. Senghor, A. Perez, D. Oduber ve alt Babakan B. Kreiski-Avusturya; H. Schmidt-F. A l m a n y a ; Y , Rabin-Israil; D. Mintoft-Malta; J. Uyl-Hollanda; M . Seores-Portekiz) katlmtr, Demokratik Bat dnyasnda, 80 milyon oya sahip ve 200 milyon kiinin gelecei zerinde dorudan veya dolayl sz sahibi olan uluslararas bu nitelikte, en nemli rgt olmaktadr. Ksaca, Demokratik Sosyalist Enternasyonal ve kongreler, zgrlk Sosyalistler arasnda bir dayanmadan baka, oluan ye-

BER HAMTOULLARI

ni koullara gre, doktrinal aray w bulularn da kurumu olmas dolaysyla, olduka byk yararlar salamaktadrla .(*) Sosyalist Enternasyonal, tm ye partiler arasndaki, dnce, duygu ve eylem birliine dayal uluslararas bir g dourmay amalamaktadr. Dnya olaylar karsnda, yorumda ve eylemde, toplu bir tavr almay ve arln duyurmay hedef almaktadr. Sosyalizme geite, iddet, hiddet ve hakszlklara dayanan bir devrim yerine, burjuva ya da ii diktatrlkleri yerine, reforma, bara ve demokrasiye dayanan yol ve yntemlere baldr. Militan bir rgt deildir. lkenin ulusal farkllna gre, zgl yntemler izleyebileceini onaylamakta, lkenin, egemenlik, bamszlk ve i ilerine karmamaktadr. Kapitalizmi, komnist ve otoriter rejimleri aka knayan kararlar almaktadr. Bamszlktan yana, uluslararas smrgecilie kardr. Uluslararas ekonomik ilikilerde, nc Dnya'nn smrlmesine kar, daha adil bir rejimin olumasn savunmaktadr. Son hedefi, demokratik sosyalist bir dnya cumhuriyeti kurmaktr. Bu nedenle, uluslararas bar, yumuama ve ibirliinin srmesini istemektedir. Sosyalist Enternasyonal, sosyalizmin oulculuunu, sosyalizmler arasndaki farkll gstermekte, toplumsal geliiminin, dorultusunun, bir tek modelin dar kalplanda tutuklanamayacan sergilemektedir. Kapitalizm gibi, sosyalizmin ryen dallar, yenileri ile gelitirilmektedir. C) zgrlk Sosyalizmin Strktrleri:

Aklamaya altmz zgrlk sosyalizmlerin ortak temeli, hepsinin iddetli ve yasa d eylemleri ksaca devrimci politikay reddedip, bar reformculuu kabul etmeleridir. Basamak basamak ilerlemek, ihtiyatl olmak, srekli mmkn olan lmek ve gerekleri dikkatle incelemek,
(*) Daha geni bilgi iin bknz: B. Hamitoullar: "Sosyalist Enternasyonal ve Felsefesi", Milliyet 30.12.1976, sh: 2. The Geneva Congress, Socialist Affairs: January/February 1977, Socialist International Information, V. 27 No: 1. 1977, Socialist International Information, V. 27 No: 1.

ada iktisad

sistemler

bylece, mmkn olmayanlar da aydnlatmak gibi, bir politika ilemektedirler. Strktrel gerekleri, srekli gzetleyen bir tutumdur bu. "Ni Marx, ni Jesus" adl ilgin eserinde Revel, "bir yzyllk tarihinin gsterdii gibi Demokratik Kapitalizmin, Sosyalizm dorultusunda, Sosyalizmin Demokrasiye almasndan daha hzl bir tarzda, ilerlediini" belirtmektedir. Gerekten, siyasal demokrasiden ekonomik demokrasiye gei, oransal olarak, ekonomik demokrasiden, siyasal demokrasiye gemekten daha kolay olmaktadr. Ksaca siyasal demokrasinin yokluu, bizatihi ekonomik demokrasinin n gereklerini ykmaktadr. amzn denemeleri unu gstermektedir ki, Demokrasiden Sosyalizme geiin mmkn olduunu, oysa Sosyalist denemeler yapan lkelerin, henz gerek Demokrasiye geememi olduklarn gstermektedir. Bundan tr Demokratik sosyalizme, bar reformist ve parlmentodan geen gelitirici, demokratla tiran yntemleri ile, Devrimci Komnizmin ve sokak Sosyalizminin karsnda ekici bir seenek (alternatif) olmaktadr. Bat lkelerinde anmaa altm gelimeleri ile nemli bir akm olan zgrlk, Reformcu Sosyalizm, Sosyalist sisteme gemek isteyen Dou lkeleriyle dierinde de bu kez, Sosyalist sistemi, demokrasi ile badatrmaya alan denemelerin veya isteklerin belirdii grlmektedir Fakat, zgrlk Sosyalizm, zellikle Bat lkelerinin belli bir aamaya gelmi bulunan Mdahaleci Kapitalist Karma Ekonomilerinin derin ve ykc devrimlerinden gemeye gerek kalmadan bugnk toplumsal dzenden, daha adil, salkl ve mutlu demokratik bir topluma bar yntemlerle ve yava yava dntrlmesi dorultusunda, yeni olanaklar oluturabilmektedir. Gerekten siyasal ynden Demokratik ve Liberal bir doktrine dayanan Reformcu Sosyalizm, B a t n n Mdahaleci Kapitalist sistemleri erevelerinde, varlmas, uygulanmas ve her lkenin strktrel farkll dorultusunda eitli tertipler yapmaa olanak veren elstiki ve dinamik bir ni-

BER HAMTOULLARI

telik yanstmaktadr. Andmz Bat'nn strktrel gereklerinde Mdahaleci Kapitalizmden, zgrlk Sosyalizme gei aada zetliyeceim yntemlerin, yardm ve araclnda gerekletirilebilir: # Bu gnn Kamusal Ekonomik Kesimini, enerji kaynaklar, ham maddeleri, demir elik ve dier kilit endstriyel kesimleri, ulatrmay, Banka, Sigortalar gibi dallar da ierecek tarzda geniletebilecek milliletirmeler ile; 9 Gerektii yerde ve lde toprak reformlar;

0 Geniletilmi bulunan, Kamusal Ekonomik Kesimin mal ve hizmet retiminin fiyat saptamasn, sadece mal dengeler salamak dncesi ile birlikte tketici kitleye en st dzeyde avantaj salayacak, dorultudaki tertiplere dayandrmak gereksinmesi ile; 9 Millletirmeler dnda kalan zel Kesimde araclyla, cret ve fiyatlarn denetimi; Plnlama

9 Tketim kooperatiflerinin gelitirilmesi, Sosyal Sigortalar sisteminin yaygnlatulmas ve bedelsiz bir tarzda, halk salnn korunmas ve iyiletirilmesini salayacak Kamusal kurulularn oluturulmas ile; O Vergi, Miras ve intikal davalarnda (zellikle ikincisinde, " A d i l " bir gelir dzeyine, mmkn oranlarda varabilmek ve ans eitliinin boyutlarn bytmek amac ile), artan oranllk ilkesini, uygulamak yoluyla; ^ zgr sendikalarn ve dier mesleki kurulularn, demokratik ve sorumlu bir nitelikteki rgtlenmesi; 0 ok Partili Demokratik Sosyalist r e j i m ile, yukarda, genel emasn belirtmee altm ekonomik rejimi, btnleyerek, ekonomik rasyonellii, sosyal adalet ile badatrmak, ekonomik gnenci, sosyal bar gerekletirecek ynde kanalize etmek amzn strktrel gereklerine (Batnn), en ok uygun tertibi gibi, grnmektedir. D a h a nce izlediimiz ve henz Sosyalist olmayan fakat "Sosyal" Kapitalist olan sve, bir lde ngiltere, yukarda andm emaya, gnmzn uygulamalar iinde, byk

ada iktisad

sistemler

53

sarsntlar geirmeden, yeni tutarllklar salayabilen, kendilerine zg tertipler'e, geebilme olanaklarna sahip gibi grnmektedirler. Trkiye gibi lkeler ise, kendi zel yaplarna gre, bu emay gelitirmek suretiyle zgrlk Sosyalizme geebilirler. 4. MARKSST SOSYALZM VEYA MARKSZM, LENNZM, MAOZM:

Buraya dein Kapitalist sisteme tepki olarak oluan ve sosyalist sisteme gtrebilecek nitelikte olan eitli sosyalist doktrinlere ve bu dorultudaki strktrlere deinmee altm. Yer yer Marksizmin olumas sonucunda, eitlenen sosyalist akmlarn; gelien Kapitalist sistemin deien strktrleri karsnda attklarm ve Marksizmin yeniden gzden geirilmesi (879), olgusu ile yar topik sosyalist akm ve devrimci Marksizm arasnda yer almas dolays ile daha nce Demokratik Sosyalizmi de aklam oldum. imdi bir yandan, oklukla Bat lkelerinin Demokratik Sosyalizminin olumasnda byk bir etkisi olan ve 1917 y. da patlayan Rus devrimi ile, yer yznde ilk kez sosyalist sistemin olumasn esinlendirip, belirleyen ve gnmze dek uzanan biimleri ile ksaca Marksizme deinmek gerekir. Aklamasna, konumuzun gerekleri snrlamasna ve ksaca deinmeye alacam Marksizmin, oklukla ekonomik yn ve istem ile ilgili yanlarnn aydnlanmasnn zorunlu olduunu sanmaktaym Burada hemen belirtilmesi gerekir ki, Marksizm ekonomi derken, bu deyimi, ekonomik gerekleri analiz etmekle yetinen klsik iktisatlar anlamnda kullanmyorum. Bilindii gibi M a r x , klsiklere grece btn ile ters bir yntem izlemektedir. Ekonomik olaylar ve analizler Marks iin ama deildir (nitekim Marx'ta, fiyatlarn, parann, d ticaretin v.b. gibi konularda, bilimsel ekonomik bir analiz grlmez). Marks iin, anlan bu ekonomik olaylarn analizi sosyal strktrleri yanstmann ve onun somut ieriini aydnlatan gerek ekonomik
(879) Marksist cephede, Marksizme kar daha 1864 Y.'da beliren tepki ve blnmeyi
yanstan eserlerden 1899, E. BERNSTEN'in andmz ve Franszcaya evrilen, (Die
Vorraussetzungen des Sozialismus), Socialisme Th(orique et Social-Democratie Pratique, Paris, Stock, 1903, m anmakla yetinelim.

BER HAMTOULLARI

ilikileri aydnla karan bir ara olarak ve o lde nem kazanmaktadr (880). Bu noktalar belirttikten sonra, imdi M a r k sizmin, anlan dorultudaki temellerine geebiliriz. A) Marksizmin Kurucular ve Temelleri Biri dieri gibi Alman kkenli olan Kari Marks (1818-1883) ve F. Engels 'in (1820-1895), zellikle 1845 v e 1848 yllar arasnda oluan, balca drt byk eserleri, kapitalist retim biiminin, ilk tutarl ve bilimsel denilebilecek eletirisini yanstm olmaktadrlar (881). Belirtmek gerekir ki, X V I I I . ve X I X . yzyl byk iktisatlarnn yaptklar inceleme ve getirdikleri katklar, Marksizmin anlan bu iki kurucu dnrne, genlik dnemlerine rastlayan eserlerinde aydnlatamadklar Kapitalist Ekonominin ileyiini, imdi t a m a m l a m a k olana veriyordu (882). Tarihi Maddecilik (veya Marksizm), Alman felsefesi, Fransz siyasal devrimcilii ve ngiliz Ricardo kkenli iktisadi, kaynaklarndan beslenerek, oluturmutur. Gerekten Marx, 1843-1847 yllar arasnda Fransa'da yaar ve 1818 de Treves de doduu halde, 1883 ylnda Londra'da lr. lk felsef (883) formasyonunu, Almanya' nn andmz Hegel'in de(880) Bu konuda yararla baklacak incelemelerden, bknz: P. BIGO: Humanisme et Marxisme, P. U. F., Paris, 1942. J. CALVEZ: Structure et Methode du Capital, E. H. -iinde-, Mart, Nisan, 1956.
(881) Anlan bu drt eser; Marks'n: Misire de la Philosophie (1847), Travail Salaire et Capit-

la; ENGELS'in:
Manifeste

Grundstze des Kommunismus ve ikisinin birlikte oluturduklar:

(1848).

Communiste

(882) Bknz, E. M A N D E L : La Formation de la Pensle Economique de Kari M A R X , F. Maspero,

Paris, 1970. (883) Marksist felsefe iin bknz:

H . L E F E B R E : Le Matlrialisme Dialeclique, Paris, P. U . F . 1947. le. Pour Comaitre

La Pensle de K. MARX Paris, Bordas, 1947. A. CORNU: K. MARX et F. ENGELS, Paris P. U. F. III. Cilt, P. U. F., Paris,
1955 A . L A B R O L A : Esasis Sur la Conception Malerialiste de l'Histoire Paris, 1902. B. A N D R E A S : Marx et E N G E L S et la Gauche Hlgelieme, 1965.

P. F O U L Q U I E : La Dialectigue, P. U. F., Paris.

F. E N G L E S : L. Feurbach et la Fin de la Philosophie Allemande, Paris, 1966. Ed Sociales. Paris, 1967. E. B O T T I G E L L I : Genie du Socialisme Scientifique,

A. ARVON: Le Marxisme, A. Colin, Paris, 1955.

E . B A A S : Introduction Critiue au Marxisme, Alsatia, 1953.

J. Y. C A L V E Z : La Pensle de K. M A R X , Ed. du Seil, 1956.

ada iktisad

sistemler

55

alist Diyalektii ile Feuerbach'm materyalist grlerinin bir kombinezonuna oturtan Marks' Fransa, Devrimci bir militan yapacak, Ricardo kkenli ekonominin egemen olduu ve Kapitalist retim biiminin en gelimi olduu bu dnem ngiltere'si ise, dnre politik iktisat reterek; doktrinin (884), sistemletirilmesi, btnlenmi olacaktr. Burada ayrntlar ile inceleyemeyeceim bu Marksist dncenin oluumunu kaynaklar ve Kapitalist sistemin etkisindeki ynlerini, kavrayabilmek iin hi kukusuz, Marx ve Engels'in yazdklar zamandan bir ksm sonra, dier bir ksm ise, lmlerinden sonra yaynlanan eserleri ve dncelerini (885), kronolojik dizi iinde (886), bilmek zorunludur. Sosyal, ekonomik, siyasal, tutarlln oluumunu, bu nemli eserlerin dou dizisinde izlemek olanakldr. Marksizmin olumasnda Marks ve Engels 'i, bir dierinden ayrabilmek, taraflarn payn ayrtrabilmek cidden ok gtr. Rhenan blgesinin zengin bir ailesinin olu olan F. Engels, Marks' Komnizme iten, benzer nedenlerin etkisinde, bu anlaya kaymaktadr. Birlikte almalar ve Manchester'de ailesinin firmasna bal bulunan ubenin mdrln yapmakta olan F. Engels, maddesel yardma muhta hale gelmi bulunan Marks', srekli bir tarzda destekleyecektir. Bu gerek bile, Engels'in Marks'n arkada, yolda; ksaca Silh Arkada (887), olduunu gstermeye yeter. 40 yl boyunca kesilmeden sren, verimli bir ibirliinde, Marks ve Engels, ada, i ve Komnist hareketlerini, rgtleyip, adeta kurumlatran abalarn teorik temellerini oluturmu oldular.

a) F. Engels'in Katks ve Marksizm:

Marx ile Engels rasnda bir i blm vard. D a h a dostluklarnn balang tarihinden itibaren, Marks'n balca teorik aray(884) Bknz, Henri BARTOLI: La Penste Economique de Kari MARX, Paris, Ed. du Seuil, i95(885) Andklarmdan baka, MARKS'n btn eserleri iin, bknz: Ed. A. Costes OEUVRES
Complites,J. letis. Moliter'un evirisi (8 Cilt). E N G E L S , iinde, bknz: andmz Oeuvres Com-

' (886) F. ENGELS ve K. MARX'n Bibliyorafyas ve kronolojik dizi iinde eserleri iin bknz, M. RUBEL: Bibliographie et Chronologie des Ouvres de K. MARX et ENGELS, Paris, M. Riviere, 1956, 273 sh. (887) Bknz, A. MALYCH: La Doctrine Economique Marxiste La N. R. ., -iinde-, No: 10, 1970, sh: 143.

BER HAMTOULLARI

l a n , genellikle politik iktidarn erevesine giriyordu. Engels ise, genelikle sosyal tarihe ve ii hareketlerinin (888), tarihe, asker, sanat, felsefe ve doal bilimlere, kendini veriyordu. Fakat Engels 'in politik iktisadn sorunlaryla d a ilgilendii grlmektedir: 1844'te Politik iktisadn eletirisi zerine yapt bir ubat deneme,

Marksist evrelerce, devrimci ii snf ve sosyalizm bakmndan, burjuva toplumunun, ekonomik ilikilerinin bilimsel analizinin ilk rnei, saylmaktadr. Bundan ok etkilenen Marks, anlan incelemeyi dahiyane diye nitelendirecektir. Politik ktisad: retimi ve deiimin yasalarn sadece K a pitalist niteliiyle deil, fakat, btn sosyal rejimler bakmndan inceleyen bilim diye tanmlayan da F. Engels 'tir. Belirtelim ki Marksizme, dnce ve uygulama alannda yaplan byk katklarn sahibi olan Lenin, Engels'in bu tanmn zellikle beendiini, Ekim Devrimi baarsndan sonra, Boukharine'nin: Gei Dneminin Ekonomisi, adl eserini eletirirken (ki Boukharin bu kitabnda, Kapitalizmin sonu ile birlikte politik iktisada da son vereceini, ne srerek politik iktisadn sadece Kapitalist Sistemin Bilimi olduunu ve onunla var olduunu ne sren, yanl bir gr savunmaktadr), belirtmi olmaktadr (889).

Marksizm eletirilirken, eitimsel ve znel etkileri aabilmek iin, Engels'in bir dier katksna deinmekte zorunluk bulunmaktadr. 1891, Alman Sosyal - Demokrat Partisinin Erfurt programm ieren projesini eletirirken, ilerin srekli yoksullamas sorunu dorultusunda unlar anmakta-

(888) F. ENGELS: Yukarda belirttiim gibi, ingiltere'deki ii, hareketleri zerine (la
Situation de la Classe Laboriause en Engleterre, 1845, bir eser hazrlayp, Marks' bu almasndan haberdar ettii ve Marks' etkilediini hatrlatalm. Gerekten M A R X ' m Kapital

adl nl eserinin nsznde yazdna baklrsa: ENGELS'in bu eserinde Kapitalist retim biimini ve ona tekabl eden deiim ve retim ilikilerini inceledim. ngiltere, bu retim biiminin Klsik alan olmaktadr. Teorilerimi gelitirirken ve anlatp aydnlata bilirken; balca rnekleri ve olaylar ngiltereden semi olmann ite en byk nedeni diyecektir. Bknz, K. MARX Le Capital Cilt: I. Andmz Yayn Costes sh: 3. (889) Belirtelim ki, BOUKHARINE'nin politik iktisad, yorumlama ve tantma biimi,
E N G E L S ' e gre yanll iinde son derece zayf ve geri bir nitelik yanstmaktdr.

ada iktisad

sistemler

dr: Bu sav, kesinlikle sylenebilir ki, doru deildir. i rgtleri ve byyen direnmeleri sonucunda ii yoksulluunun azalmas olanakldr. Fakat burada, muhakkak surette asl byyen, var olu sorununu ieren gvensizliktir (890), diyecektir. Belirtelim ki, Kapitalist sistemi, kmldamaz kat sayan grler yannda, F. Engels'in, tad bu nuansm katksndan Marks'm, Marksizmini katlatran ve bozan Marksistlerden daha fazla Kapitalist evreler yararlanacak ve sisteme daha nce belirttiimiz zere, kazandracaklar sosyal temellerin direnleri sonucunda, hem ii yoksulluunu, hem de, alanlarn sosyal gvenliklerini sarsan, tehdit eden unsurlar, gidermeye yneleceklerdir. Marks 'n en nl eseri olan ve Marksizmin ekonomik doktrininin temelini atan Kapital, ayn zamanda, F. Engel 'in de dehsnn damgasn tamaktadr. nk bu eserin Marks 'n lmnden sonra tamamlanmas ve son paralarnn not ve nszlerle birlikte ngilizce yaynnn ve Almanya'da 3. ve 4. basklarnn yaplmasn v.b., F. Engels 'in abalar sonucu olmutur. Marks'n glgesinde Engels'in oklukla unutulan, bu alma ve doktrinal katklarn, Lenin bile, Kapitali anarken, bu kitaplar, Marx ve Engels'in, ki adamn eserleridir, demekten kendini alakoyamayacaktr (891). b) Marksizmi ve Yaratan Strktrel O r t a m Biraz sonra aklamaya alacam (ve ksaltlm ad ile) Marksizmi oluturan, Liberal Kapitalizmin, sosyal temeli zayf olan strktrleridir. nk Marks ve Engels ile onlardan nce gelen ve Yar dsel diye nitelediim, nc sosyalistlerin, bu iki dnrn grlerini daha da olgunlatran felsefeleri (892), ekonomik ve sosyal strktrlerin elikileri ve tutarszlk(890) Bknz, M A R X - ENGELS: Critique des Programmes de Gotha et Erfurt, Ed. Sociales Paris, 1950, sh: 8 v.s. (891) Bknz, Lenine: Oeuvres, a.g.e., Cilt: 2, sh: 20. (892) Bu konuda daha geni bilgi iin, bknz: V. AFANASSEV, M. MAKAROVA, L. MINALEV: Principes du Socialisme
Scientifiue, Ed. du Progres, Moskova, 1970 (zellikle: Valeur Historique du Socialisme

Utopigue, ksm, sh: 17-20.

58

BER HAMTOULLARI

larn giderek proleterleen ii snfnn, youn strab ortasnda oluuyor; Kapitalist Toplum tipinde engellenemeyen yoksulluk, sosyalist bir toplum ile ikme edilmek isteniyordu. 1848 ylndan balayarak, bir yanda Kapitalist snfn ar zenginlii, dier yandan ii snfnn yoksulluu ve bilhassa, ii rgtlenmeleri, genel oy hakk gibi, yeni strktrel gelimeler, yukarda amlan elikiye, yeni dengeler aramay zorunlu klyordu. te Marksizm, ksaca anlan bu elikinin bir yanm oluturan kapitalizmi, sulayp yargdayacak, elikinin dier ucunda bulunan proleteryay'da, cokunlua itecektir. Dnce ve maddesel strktrel ortam, ksaca budur. D a h a nce izlediimiz ve ilk belirttiim gibi, Marks, Saint - Simonizm dahil, yar - dsel sosyalistlerin de etkisine aktr. Hatta diyebilirim ki, Marks, Darvinizm de bile, snfsal atmann biyolojik temellerini grmektedir. Ksaca, Marksizm sosyal tarihten insanc gelecek iin, tarih ve bilimi uzlatrmak suretiyle, bilimsel bir gr oluturmak istemektedir. Bu dorultuda, Marksizm, belli bal nitelii ierecektir: # 9 Felsefesi ile tnsan Tarihinin genel bir gr olacaktr; Ekonomisi ile Kapitalist Sistemin, adeta bilimi olacaktr;

# Devrimci Yntemi ile ti Snfna tarihsel bir eylem grevi alayarak, Komnizmi gerekletirecek bir doktrin olmaktadr. Nitekim, K. Marks'n doktrinini, deerlendiren deiniinde Lenin'de: Marks'n doktrinin z, proletaryann evrensel apta tarihsel roln aydnlatmas ve sosyalist bir toplumu oluturmann onun grevi olduunu belirtmi olmasdr (893), diyecektir. Yine Lenin, Marksizm ve reformizme deinirken: Anaristlerden farkl olarak, Marksistler, ii snfnn yaam koullarn iyiletirmekle birlikte iktidar egemen snfn elinde brakan reformlar iin gdlen savamn farkndadr. Fakat ayn zamanda, Marksistler, ii snfnn, dorudan ve dolayl olarak faaliyet ve umutlarn sadece Reformlara, balatan Reformistlere kar olan enerjik savam gtmektedirler (894),
(893) Bknz, LENINE: Oeuvres, Paris-Moskova, Cilt: 18, sh: 606-607 399-403. (894) Bknz, LENINE: Oeuvres, Paris-Moskova, Cilt: 18, sh: 606-609 399-403ile

Cilt: 19, sh: Cilt: 19, sh:

ile

 a d a iktisad

sistemler

demekle, Marksizmin, ngrd sisteme gtrecek, devrim ynteminin, ilke olarak nemini aydnla kavuturmu olmaktadr. c) Hegel'ci leme ve Tarihsel Maddecilie Dayal bir Uygulama Marksizmin ekonomik analizine gemeden nce Sosyalist sistemi oluturmaya dnk uygulamas hakknda ok ksa ve yukardaki aklamalar btnleyecek eklemeler, yapmak gerekir. Yukarda Marksizmin felsef temellerinin, Hegel'in diyalektii ve Feuerbach'm materyalizminden oluan bir senteze oturtulduunu belirtmitim. te uygulamaya geince Hegelci bu leme (Triade) gr, btn toplumlara ve kurumlara uygulayacaktr. Herey, l bir aamaya gre olumaktadr, ilk aama, mevcut durum, tez olmaktadr (uygunluk). kinci aama, antitez (uygunsuzluk), nc ve son aama ise sentez (uyumsuzluun uyumu), olmaktadr. Marksizmin bu dnya grne gre yaamda her ey, bylesi bir lemeden geerek olumaktadr. Buradaki diyalektik, bir dieri ile elien glerin incelenmesi olmaktadr. Burada sentez, savam, g, isyan ve sava olmaktadr ki onsuz tarih, ibresi olmayan dengesiz bir teraziye dnmektedir. Demek oluyor ki, tarihi yaratan bir sentez ulamak zorunluluunda olan eliik glerin, var oluudur. Buna gre insanlk, ilkel Komnizmi ilk aama olarak (tez) tandktan sonra, z e l Mlkiyete dayanan bir r e j i m i n egemenlii altndaki aamaya (Antitez) gemitir. imdi b u r e j i m i n elikileri dorultusunda nc ve son aama olan insanlar snfsz, bir komnist toplumun iinde toplayan sentez oluacaktr. Grlyor ki, Marksizmin bu lemesinin dinamik diyalektii, toplumsal evrimi, nceden belirlenmi dorusal bir olu gibi kabul etmektedir. Felsefik ynde, Hegelci idealizmin, burada ayrntlaryla deinemeyeceim idmnn kmazlarn amak zere Marks, bu kez Feurbach'm Materyalizmine ve tarihe bavuracak, onlardan ald unsurlarla, yukardaki lemeye, salam bir temel kazandrmaya ynelecektir. Bylece Marks, insanlk tarihinin geliim temellerini Tarihsel Maddecilie, dayandrmaktadr. Buradaki sre ise udur: Altyaplar, yani ekonomik olaylar, st yapdar; yani zihinsel, kurumsal ve sosyal strktrleri,

BER HAMTOULLARI belirleyip, oluturmaktadrlar. Dnceler, kurumlar tarihi, retim biimini yanstmaktan baka bir ilev grmemektedirler. Bir dier deyile tarihsel aklama ancak ve sadece ekonomik olabilir. Grld gibi Marks, insanlk tarihini felsefeye dayatan anlatmn zayf taraflarnn farkna varm olmal ki, anlan boluu, ekonomik alandan getirdii elerin gdc gc ile (895), doldurmaa ynelmektedir. Gei, Hegel 'in idealizmden, Feuerbach'n (Athee) maddeciliine (896), doru olmaktadr. imdi Marksizmin Ekonomik Analizine geebiliriz. B) Marksizmin Ekonomik Analizi yalizm ) (Veya Ekonomik Mater-

Yukarda en zl yanlarna ksaca deindiim Marksist Doktrinin, balca iki byk dayana olduu ortaya kmaktadr. Biri, bu felsefenin Materyalist olmas; dieri, bu Doktrini gerekletirecek Teorik aralar n gryor olmasdr. Borada Marks 'n ekonomi bilimine nasl kaydna deineceim. Yalnz unu belirteyim ki, Engels 'in esinledirmesi zerine, Ricardo'yu iyice inceler ve ok baarl bir renci olur. Demek oluyor ki, yukarda deindiim gibi, Marks'n ekonomik teorisi, Ricardo'nun, 50 yl sonra iinde teknik younlunlama srecinin ilemeye balad endstriyel bir ekonominin erevesel ve ileyi strktrleri ortammda yeniden dnlerek, H e g e l c i bir anlay erevesine oturtulmas, olmaktadr. Marks, klsik iktisatlarn analiz aralarn, Kapitalist sistemi yarglamak ve reddetmek iin kullanmaktadr. Bilindii gibi Ricardo'nun ekonomik teorisi, ancak kendi kerdine ve dnem iin yetebiliyordu. Oysa Marks, dayand Ricardo teorisinden Tarihsel Previziyonunun teorik analiz aralarn kararak, Kapitalist sistemin mahkm olaca, sonucuna varmaktadr.
(895) Strktrel analiz iinde mevcut strktrlerin, karlkl olarak bir dierini etkileyen LKLER iinde bulunduklar ve bir tek STRKTRNN dier btn STRKTRLERE tek bana egemen olamayacan bu karlkl etkileim srecinde, etki arl farkl olan strktrlerin, gdc glerine gre, sralanabileceim yeniden belirteyim. Altyapy ( Teknik strktr), dier btn strktrlerin, B A L I C A gdcs yapan Marksizmin, M O N S T izahnn strktrel yaklama gre yetersiz kald ortaya

kmaktadr. (896) Bknz, V. H. de LUBAC: La crise de l'Humanisme Athie, Paris, 1945.

ada iktisad

sistemler

Ksaca Marks'a gre, Kapitalist Rejim, almay mala dntrmtr. insan bir mal ve Fazla Deer (897) reten bir makina, haline getirilmektedir. (Belirtelim ki, Marks iin deer'in, tek kayna almadr. Aktr ki, Ricardo'nun analizi burada derinletirilmi olmaktadr). Bu sistem iinde almaya (emek) grece sermaye, retim ve gelir dalmnn organizasyonunda egemen olan durumu sonucunda, zorunlu olarak, deer fazlas, Fazla Deer aracl ile i gcn smrmektedir. nk Marks 'a gre, retim aralar iinde sadece emek, kendisine denen maliyetten daha fazla bir deer retebilecek, tek unsur (mal) olmaktadr (yani iiye geinmesi iin denen cret, bu iinin rettii maln deerinden, ok daha az olmaktadr). Fakat emei smrmeye ve ekonomik yabanclamaya dayal olan bu sistemi, bizatihi, bu smrleri mahkm etmekte ve onu kertecek dinamikleri oluturmaktadr (burada, beer bir smr sz konusu olduundan, bu rejim temelden makhm edilmektedir. Gnmzn deyimleri ile statik bir yarglama. Fakat ahlk alandaki bu mahkm etme, uygulamada oluan isel elikilerle de mahkm edilip, kmeye gtrmektedir. Oluun, bu da dinamik yn. Bylece, Kapitalizmin bir aln yazgs (kader) gibi oluan bu hatalarnn sonucunda, sosyalizm domaktadr, a) Anlald zere, Kapitalist sistemin sermaye birikimi, yma yasas ve iilerin giderek yoksullap (proleterlemesi) gibi yasalardan balayan iel glere dayanan bir geliim teorisini, ilk kez Marks oluturmu olmaktadr. D a h a nce Marksizm, (aslnda Kapitalist sistemin bilimidir demitim. Gerekten Marks ve Lenin 'e dein Marksistler genellikle, sosyalist sistemlerin bir teorisini, oluturmamlardr), sadece Kapitalizmi, gelecei ile birlikte analiz etmekte ve onu ykmann yollarn, yntemlerini aydnlatmakta ve ondan boalacak yerin Sosyalizm tarafndan kapatlacan ortaya koymaktadr. b) Tarihsel geliimi, retim tekniklerinde meydana gelen deimelerden itibaren aklamak. Yukarda andm
(897) Deer fazlas veya .Fazla Deeri, La Plus - Value, yerine ve Artik-Deerden

daha uygun bir deyim olarak bulduunu belirteyim.

BER HAMTOULLARI zere, styapy, bu alt yapdaki gelimeler belirlemektedir. Mrksekonomik materyalizm (veya tarihi materyalizm), anlay ile, ekonomik teoriyi tarihsel olaylara, skca balamaktadr. rnein Kapitalizmde, retim biimi, daha imdilerden, kollektif olmaa balamtr (seri halinde retim, fabrikann, zeneatnn, bireysel alma biimini, ikme etmesi, v.b. gibi), oysa retim aralar, Mlkiyet rejimi bireysel kalmaktadr, Kapitalist sistem iinde teknik gelimeler, bu elikiyi, zeneatcy, kk ve orta sanayiciyi bertaraf edecek olan retim aralarnn kademeli ymas aracl i l e zecektir. Teknik gelimenin isiz brakt bu kimseler, proleter snfn saysn oaltacaktr. Kapitalist dnemin sonunda mlkiyet hakk, snrl bir ka kiinin elinde toplanarak devam edecektir, Devrim, bu bir ka mlkiyet sahibini yok ederek ve mlkiyet rejimini (hukuk strktr), kaldrarak, Kapitalizm tarafndan, bizatihi oluturulmu bulunan bu gelimeyi bitiriverecektir. Grld gibi ii snfnn. Marks'a gre tarihsel grevi, giderek mlkiyet rejimini kaldrmaya ynelik eylemler yapmak olmaktadr. Bylesi bir devrim (sentez), elikileri zen son devrim olacaktr. nk retim aralarm, mlkiyeti, insann insan tarafndan smrlmesine olanak veren kayna kurutmu olmaktadr. Sosyalist toplumda, Marks 'a gre insan, artk yabanclamayacak ve zgr olacaktr (898). Kolaylkla anlalabilecei gibi, Kapitalizmin nlenmez bir tarzda Sosyalizme dneceini belirten Marksizmin tarihi, bu materyalist tarzda ve ynde yorumlanma ve sunuunda, belli llerde kalan bir determinizm (adeta bir alnyazs), dolaysyla bir katlk, bulunduu, gzden kamamaktadr. Bu nitelikleriyle Marksist modeli, Kapitalist sistemi, daha nceden belli olan bir sona doru yola kartt ve bir kesinti, engel kabul etmedii iin, dorusal (Lineaire) bir model olmaktadr.
(898) Acaba MARKS, ada uygulamalardaki SOSYALZMLER, demokratik bir rejim ile btnletiremeyen ve bu lkelerde yaayan insanlarm SOSYALZM rts almda, tipik smrlmeleri ve YABANCILAMALARINI ve zgr olamaylarn, grebilseydi, bu duruma ne derdi? T E O R S N nasl olutururdu. Acaba, buna ramen yine R E F O R M C U mu, yoksa D E V R M C mi olurdu? Bu soru M A R K S ' a sorulmu olsun.

ada iktisad

sistemler

Marks 'a baklrsa, Kapitalizmin geliimi, tarihsel maddeciliin, bilimsel yntemi ile analiz edilmi olmaktadr. Bu nedenle, daha nce andm yar - dnsel sosyalistlere kar kmaktadr. nk, onlar, Kapitalizmin hastalklarna, sistemin ileyiini ve geleceini bilimsel bir tarzda incelemeden, ksm areler aramaktaydlar. Bu nedenle suludurlar. G) Kapitalist Sistemin Marksist Geliim emas: D a h a nce belirtmee altm gibi Marks'a gre Kapitalizm, belirlenen dorusal dzeyden baka bir ynde geliemez. nk sistemi ieren zorunluluklar: teknik strktrn deimesi ve k r - k a z a n c a ynelik anlay (Esprit), sistemi, eninde sonunda ykmaa gtrecektir. Grld zere, hareket noktasnn balang kesiminde teknik gelime bulunmaktadr (Marks'm anlay iinde makinalama ve i blmnn gelimesi).

a) lk Aama: Birikim \Sorunu ve Sonular: Kar Orannn Dmesi, Tketim Yetersizlii, Bunalmlar.
Krlarn ve glerini arttrmak arzu ve hrs ile dolu olan K a pitalistler, tasarrufa ve birikime (yatrma) ayrdklar paylar, giderek oalmaya ynelmektedirler, Kapitalist Sistemin, teknik gelimelere olan bamll, gnen, mutluluk, ekonomik g gibi olgular sermayeye sahip olmay ve onu oaltmay (Fazla deeri artrma) gerekli klmaktadr. Balangta Kapitalistlerin, sabit sermaye ( C ) ile deien sermayeyi (U), birlikte (899), oalttklarn var sayalm. Bu durumda cretlerin dzeyini ykseltmi olmaktadrlar. Bu durum F a z l a - D e erin dzeyini dnnce Kapitalistler, kr oranlarnn dmesini engellemek amac ile, iileri makina ile ikame etmeye yneleceklerdir, yani sabit sermayeyi (C), deien sermayeye (V) grece
(899) Belirtmek gerekir ki MARKS, SERMAYE NDE, iki temel e grmektedir: biri
sabit, dieri deiken olan sermaye... Ona gre sabit sermaye, retken deildir, yani hi bir Fazla Deer yaratmaz. Sabit sermaye, i gc satn almaya, tahsis edilmemi olan sermayeyi temsil etmektedir. O halde bu sermaye, bina, donatm, enerji, ham maddeler gibi mallarn tedari-

kine tahsis edilmi sermaye olmaktadr. Deiken sermaye ise, MARKS'a gre, tek retken (Fazla Deer) sermaye olmaktadr. gc satn almaa (cretler), tahsis edilmi sermaye olmaktad.r.

BER HAMTOULLARI daha hzl bir tarzda oaltacaklardr Deer retmesine karn). (deien sermayenin. Fazla

inin makina ile ikme edilmesinin iki sonucu vardr: almann etkiliini, cret seviyesinin sabitliine ramen oaltmakta; smr orann ve fazla deerin ortalama dzeyini artrmaktadr; ilerin bir ksmn isizlie mahkm ederek, cretlerin artmasn engelleyen bir yedek sanayi ordusu oluturur. Fazla deerin dzeyi ise dmeyeceinden smrme orannnda bir azalma olmayacaktr. Sermaye birikiminin bu sorunu iki sonu yaratacaktr. Biri, azalan kr oran, dieri ise bunalmlar genelletiren iilerin yetersiz tketimi, olan bu durumlar ksaca incelemeye alalm. aa) Kr Orannn Azalmas: Sabit sermaye (C) ve deien sermaye (D), birikim sonucunda oalrlar; fakat C, V ye grece daha fazla byr. Bu dnem boyunca i gcnn smr derecesi deimez, toplam Fazla Deer: P, ekonominin btn igc zerinden alnmakta ve deien sermayenin V orannda, bymektedir. . w _ P (toplam Fazla Deer) , ,. t azla Desrer oran r T r ,1. w . = aa vukar sabit V (Deien Sermaye) kalmaktadr. Tersine, ortalama kr oran decektir Eer p = nk:

P - y olursa; P = p X V olur; P (Fazla deer yn) C + V

Fakat, r (ortalama kr oran) =

P yi deeri olan p x V ile ikme edersek; r, o zaman ^ " v c i v P (Fazla Deer oran) sabit olduundan,

v
c +

v ilikisi eilir; nk, C , V den daha hzl bir biimde o-

almakta olduundan r, de (kr oran, dmee balar

ada iktisad

sistemler

K r orannn dmesi ekonominin genel boyutlar erevesinde oluan bi yaygnlk kazanr. Fakat birikim sayesinde gelien sektrler gnmemektedir. Bu olay, Fazla Deer ynnn ok sayda kk Kapitalistler arasnda paylaabilmek iin, ekonomik kesimlerde bir yma srecinin olumaya balayacan gstermektedir. bb) Bunalmlar Genelletiren iilerin Yetersiz Tketimi Burada andm bu iki enin, yaratt sonular, kr orannn dmesi dorultusunda oluan dier sonularla birleerek Fazla retimin dnemsel bunakmlarn douracaktr. Bu olu, retimin eitli dallarnn ayn tazda ve oransal olarak ayn byklkte gelimemesinin sonucu olmaktadr. Talep, tketim mallarndan retim mallar retimine doru kaymaktadr. nk C oalmakta ve anlan iki dal arasnda dengesizlik yaratmaktadr. Dier yandan, iileri yetersiz bir tketim biiminin sefalet dzeylerine iten dil olmayan bir gelir dalm ile, Kapitalistlerin tm gelirleri tketim mallarna ayrmamalar sonucu, toplam tketim, yetersiz olacaktr (900). Bu durumda Marks 'n dncesi aktr; retim ve tketim mallar yn, toplumun tketim kapasitesine grece daha byk deildir. nk bu sonuncusu iileri, belli bir kr dzeylerinde yansyan, smrmenin bir arac gibi iletildiinden; Kapitalist toplumda ok byktr. Kapitalizmi, dnemsel bunalmlara, yetersiz tketim durumlarna, sabit sermayenin birikimi, teknolojik isizlik, kr oranlarnn dmesi ve tketim olanaklarnn elverisizlii gibi olgular aracl ile itilmi getirilmi, olmaktadr ki, bu Kapitalist gelimenin ilk aamas olmaktadr. Yma sorunu ikinci aama olarak saptanmaktadr.

b) kinci Aama: Yma Yasas ve Etkileri

Kapitalist toplumda bulunan sermaye, zel olarak hem bymekte, hem de giderek glenmekte olan says snrl giriimci K a pitalistlerin ellerinde yma eilimi gibi iki nemli nitelii olan bir sre iine girmektedir. Bu yma eiliminin nlenmezlii balca, mainizm ve i blmnn dorultusunda teknik gelimeler
(900) Daha nce Liberal Kapitalizmin bunalmlar ve Karc Kapitalizme geiin nedenlerine deinirken, bu Yetersiz Tketim, konusunu o ereve iinde de anlatmtm.

BER HAMTOULLARI ile ve byk boyutlu giriimlerin, dk maliyetlerde alabilecek, yarm ve risk paym azaltabilen, stelik fazla deer'in, paylamn ok avantajl bir hale getirebilen nedenlerinde oluuvermektedir. Aktr ki, mainizm ve i blm, yeni retim tekniklerini daha etkin bir tarzda kullanmak olanan ortaya kardklarndan giriimler, ancak belli byklkler ortamnda kullanlabilecek retimin, bu yeni teknik yntemlerini elde edebilmek iin tek iken yapamadklarn, glerini birletirerek, yani yarak, yapabilecek bir nitelik ve g kazanmaktadrlar. Bylece, yma yasas, olumaa balamaktadr. Yukarda, retim yntemlerini, daha d a gelitiren teknolojik yeniletirmelerin, ymaya yol at belirtilmekte idi, bu ilk nedene, yine anm olduum zere ekonomi iinde, kr orannn dmeye balamas olgusu da, ikinci bir nemli neden olarak katlmaktadr. Nihayet, anlan bu yma olgusu, bunahmlarn etkisi altnda daha da bymekte, gerekli olmaktadr. Bu noktada oluan sonular: Hem maddesel, hem de beer niteliklte olan retim aralarnn bir ksmn, ekonomik faaliyetlerin dna itecekler ve kk giriimler, bylece, saf d edilmi olacaklardr. Bylece yma sreci, aadaki sonular oluturacaktr: aa) Proleterlemenin Yaygnlamas: Yna sreci, kyl, zeneat gibi kk giriimci ve teebbsleri, ortadan kaldrmaktadr. Aa kan bu evreler, mteebbis iken isiz kalnca, ii snfna katlarak, Proleterlerin saysn oaltmaktadrlar. Dier yandan modern teknikler, kadn ve ocuklarn da altrlmasna olanak vermektedir. Bu gelimeler sonucu, Marks'a gre sosyal strktr, kar karya gelen, biri Kapitalist, dieri Proleter yndan oluan ikili bir gruplama, oluturmaktadr. Bu toplumun blnmesidir. bb) Proletaryamn Yaam Koullar Glemektedir: i ailesinin erevesinde, almak zorunluluunda kalan kimselerin says oalmakta; alma saatleri artmakta, alma younlamaktadr. cc) Kapitalistleme ve Proleterlemenin Kazanmas: Evrensel Boyutlar

Kapitalist yma uluslararas dzeyde mal ve sermaye piyasalarn birlemeye doru zendirmektedir. Bu oluun, sosyal alanda-

ada iktisad

sistemler

ki yanks, eitli lke proleterlerinde de birlemenin ok yararl olaca ynnde bir bilincin, olumasna neden olacaktr. dd) Proleterlerin Hzlanacaktr: Bu gelimeler karsnda proleterler rgtlenmekte, oluturduklar sendikalarda, birletirdikleri gleri ile, Kapitalist Sistemin yaplarn deitirmeye ynelmektedirler. c) nc Aama: Kapitalist Sistemin zlmesi. Teorilerini ksaca yanstmaa altm Marks, analizlerinin sonucunda, Kapitalizmin geici olduunu formlletirmektedir. Kapitalizmin dinamiini oluturan birikim ve yma sreleri, sistemi, nlenmez bir tarzda ykmaa gtrmektedir. Bir yandan kr oranlar seviyesinin dmesi sonucu: bunalmlarn tekrarlanmas, isizlik ve tketim yetersizlii aracdnda dzen, kan kaybetmektedir. Dier yandan yma sonucunda, says snrl Kapitalistler ile rgtlenmi bulunan Proleter ynn, ylesine bir dierinin karsna dikmektedir ki, oluan gerilim ortamnda, retim aralarnn ymas ve igcnn sosyalizasyonu, uzun bir sre birlikte yaayamaz bir hale gelirler. Bylesi derin bir dengesizlie dayanan Kapitalist rejimi, genel bir sosyalizasyona doru kaydrmak iin, Marks 'a gre kk bir fiske yetecektir. retim devletin elinden gemekte, iiler devleti ele geirmektedirler. Kapitalist ksr dng krlm, proleter diktatrln a alm olmaktadr. Kapitalist sistem ykldndan, Sosyalist sistem kurulabilir, Oluturulmas nerilen Sosyalist sistem, insancl boyutlara dayanan bir toplumsal dzendir. Marksist teori, Kapitalist Sistemin, isel geliim mantn ve srelerini saptamak ve emek sorununun, anlalmas ve yorumuna olanak verecek bir genel analiz erevesi ve yntem sunmaya almaktadr. Temel aba, Marks 'n en bata, nsanolu, yabanclamadan nasl kurtulabilecektir?, sorusuna, bir karlk aramaa ynelmektedir. Bulduu karlk: Yabanclatrmann ekonomik erevelerini kaldrarak, yani Kapitalizm ve insan yabanclatran en etkin arklar olan ve retim aralarm kuatan zel Mlkiyet Rejimini, kaldrmak, olmaktadr. Kapitalist Dzeni Etkileyip Ypratmas

BER HAMTOULLARI

ok karmak olularn yrtt ok ynl bir srece Marks' n bulduu bu tek karln deerlendirilmesine burada girimeden nce Marksist doktrinin etkilerine ksaca deinmee alaym. D) Marksist Doktrinin Etkisi: Tad gerek veya yanllk pay ne olursa olsun Marks 'n teorileri, evrensel apta yaylan byk yanklar oluturmutur. Dnce ve eylemi kuatan ki ynleriyle Marks 'n tezlerine, amzda bile kapal kalm, bir tek lke gsterilemez. Son yllarda, Marksizmin Trkiye'de de, dnce ve eylem alannda nemli etkiler yaratt, Marksist dncenin inceleme konusu yapld (901) ve eyleme dnt bir dier olgudur, Bu etkileri ok ksa olarak, biri eylem, dieri dnce alannda olmak zere gruplamak olanakldr. zet halinde bir iki deinme ile belirtmee alalm. a) Eylem Alanndaki Etkisi: Marksist dncenin daha nce de hem bir teori, hem de bu teoriyi uygulanacak aralar n grdn belirtmitik. Liberal Kapitalizmin savsaklad sosyal sorunlar sonucunda, toplumun adeta dna itilmi bulunan ve retimin yaratcs, taycs olan emek sahiplerini, gelir dalmnn en az adilliine bile unutan bir ortamda Marksist dnce ii kesimine sahip ktndan, ilk nce, bu cephede byk bir etki yapacaktr. Bu dnemde olumu bulunan ii yoksulluunun nedenlerini kendi anlay erevesinde aklayan Marks, emek kesiminin sorunlarna ve umutlarna bir karlk sunmu olmaktadr. Halk ynlarnn hayalinde byk gece, yoksullarn zlemini ektikleri adaletin, yerletii an olmaktadr. Ksaca Marks, olumasna neden olduu umut ve kkrtt korku ile, ada dnyamza dek uzanan benzer(901) Bknz, Trkiye'de yaynlanan ve burada anamayacam Marksist eilimli tm eylem ve dnceleri ve Sosyalist Partileri, anmsatmakla yetineyim. S. D t V T O L U : Asya retim tarz ve Osmanl Toplumu, Sermet Matbaas, stanbul, 1967. u son yllarda, Trkeye bilimsel bir artmadan gemeden gelii gzel evrilen kimi sol yaynlar ile yaynlanmakta olan tm sosyalist dergiler [v.b,], anmsayalm.

ada iktisad

sistemler

siz, bir bilin bunahm, patlatm olmaktadr. Lenin'in belirttii gibi Marksist doktrinin z evrensel apta proletaryann, Sosyalist toplumu oluturmadaki tarihsel grevini aydnla karm olmasdr (g02). Marks ve Engels 'in ilk kez 1844'te formlletirdikleri ve 1848 ylnda yaynladklar Manifeste du Parti Communiste (Komnist Parti bildirisi) adl eserlerinde, bu dncelerinden sonra, olaylar nasl olutu? Marksist doktrinin ii hareketleri zerine dorudan ve dolayl etkisini, anlan bu doktrini gelitirerek kendi lkesine uygulayarak, yeryznde Sosyalist sistemin ilk tipini oluturan, V. Lenin, o zamandan beri tarihin balca dneme blndn belirtmektedir: 1) 1848 devriminden 1871 Paris Komnne; 2) Paris Kommnnden, Rus devrimine 1905; 3) Rus devriminden, Lenin'in ama dein, in'in Sosyalist sisteme geii ve Gney Amerika lkeleri gibi, yer yznn, gnmze dek uzanan devrimci eylemlerinin, Marks - Lenin - Mao' nun dncelerine dayanm olmas gibi olumalar, Marksist doktrinin, (hakl veya haksz, deerlendirme yapmadan, gzetliyoruz sadece), amzn en etkin doktrini olduunu, gstermektedir. Bugn yeryz alannn % 26'sm kaplayan Sosyalist lkelerin toplam nfuslar da milyar 210 milyonu bulmaktadr. - Ayn saylar, gelimi Kapitalist lkeler iin ise karlkl olarak % 9 ve 540 milyondan ibaret kalmaktadr-, MARKSST - LENNNST - MAOSTLER TARAFINDAN YNETLEN LKELER AVRUPA'DA: Yer yznde, 1944 ylnda dein, S . S . C . B . , ve Moolistan'dan (D) baka, Marksist-Leninist lke yok idi. lkeler dzeyinde, Sosyalist Cephe, kinci D n y a Paylam Savandan sonra, Doru Avrupa lkelerinden bir ksmnn, Moskova'da oluturulan modeli, ithal etmek durumunda kallarnda balamasndan sonra, olumaya balad. Bylece, bugn, Sosyalist saylan Dou A v r u p a lkelerinin says dokuza kmaktadr: S.S.C.B., Bulgaristan, Romanya, Polonya, ekoslovakya, Macaristan, Dou Almanya, Arnavurluk.
(902) Bkuz, V. LENINE: Oeuvres, a.g.e., Paris-Moskova, Cilt: 18, sh: 608-609.

BER HAMTOULLARI Yukarda anlan lkelerin Sosyalist rejimlerinin olumasn salayan koullar ve uluslararas yaplar (ilikiler), doal olarak bu lkelerin sosyalist modellerinin geliim srecini de belirlemi oldu. Bu konuda iki nokta nem kazanmaktadr: Faizmden Sovyetlerin bir yardm olmadan kurtulabilen lkeler ile, Kzl O r d u ' n u n yardmn gren lkeler. Yugoslavya ve Arnavutluk, birinci grupta yer almakta, geriye kalan 7 lke Sovyetlerin deien oranlarla yardmn gren lkeler olmaktadrlar. Bu ilikinin nitelii ile sz konusu lkelerin Sosyalist Modeli arasnda, yakn bir balam, bulunduunu sylemek olanakldr, AMERKA'DA: Yneticilerinin, kendilerini Marksist-Leninist iln ettikleri tek Amerika lkesi, Kba'dr. (Anmsatalm ki, Guy a n hkmetinde yer alan, Ulusal Halk Partisi, yneticilerinden bir ksm, Marksist-Leninist olduklarn, belirtmektedirler. Ayrca, muhalefette bulunan, lerici Halk Partisi, resmen Sovyet yanls olduunu, belirtmektedir. ASYA'DA: Asya Kt'asnda kendini oist iln eden alt lke bulunmaktadr, Marksist-Leninist-Ma-

Moolistan: K i m i z a m a n D Moolistan diye de adlandrlan Moolistan, 1950 ylma dein i n ile Sovyetler arasnda gidip gelmelerden sonra, gnmzde moskova eksenine daha yakndr, in: i n Komnist Partisi, 1949 ylndan beri iktidarda bulunmaktadr. kili ilikilerinin bozulmasndan sonra, 1960 yllarnd a Moskova ile aras son derece ald. deolojik uyumsuzlua eklenen toprak, (snr) anlamazlklar, bu iki lkenin arasn uzlamaz derecede at. i n Komnist Partisinin tarihi son derece hareketlidir. eitli gruplar aras iktidar savam, siyasal yeni ynelimlerle karmaktadr. Eyll 1976'da Mao'nun lm, ve D R T ' lerin, bertaraf edilmesi, Kltr Devriminin nemli ilkelerinin bir yana itilmesi, ve M . T e n g Hsiao-ping'in, n plna kmas, realizme, bir dn mdr, ekonomik alanda Yeni yneticiler Sovyetlere yaklaacaklar mdr? Kuzey Kore: Sovyetler ve in'e karn bamsz bir politika izleyen bu lke, sanayileme dalnda son derece baarl politikalar izleyebilmitir. Vietnam: 1954 ylndan beri Hanoi'de iktidarda bulunan K u zey Vietnam Komnist Partisi, Saygon'da da Nisan 1975'ten beri

ada iktisad

sistemler

iktidarda bulunmaktadr. te son derece gl, yerleik bir ynetime sahip olan Vietnam Komnist Partisi, d ilikilerde de Moskova ve Pekin arasnda son derece akll ve dengeli bir iliki srdrmektedir. Laos: Pathet-lao (Yurtsever Cephe), ad altnda savaan L a os Komnist Partisi, 1975 ylndan beri tek bana lkeyi ynetmektedir. Kamboya: 1975 bahar'ndaki, K h e m e r Komnist Partisinin baars, resmen rgtlenmenin, bir zaferi idi. nk Komnist Parti, ancak bu yl ortaya kabildi. in'den yardm gren bu lke, Moskova tarafndan terkedilmi olmann duygusu iindedir. AFRKA'DA: Afrika'da az ynetici bulunmaktadr. kendini, Marksist-Leninist iln eden

Bat Afrika'da iki rejim kendini bu tr nitelendirmektedir. Benin lkesi, Devrimci Halk Partiye dayanmaktadr. Kongo ise, i Partisine dayanmaktadr. unu d a belirtelim ki, Afrika'da, en kktenci (radikal), Sosyalist deneyimler bile, Marksist-Leninist etiketi, takmamaktadrlar. Gine - Bissau, Angola, Mozombik, gibi Portekiz eski kolonileri, tek partiye dayanmaktadrlar, fakat, bunlarda d a Marksist-leninist, dnceden fazla, Kolonyalizme kar geleneksel bir savama dayanmaktadr, sosyalist bir toplum oluturma gayretleri. Marksizmin olumasndan bu yana, Lenin'in liderliinde, Rusya'da, Mao'nun liderliinde, in'de, ve dier lkelerde oluturulan sosyalizmlerde, Marksizmin etlisi ve katks, ister gelitirilip her lkenin koullarna uydurularak, ister u veya bu lde uygulanm olsun, her zaman, azmsanamayacak llere varmaktadr. Ksaca Marks ile birlikte Sosyalism, dnce dzeyinde ideal olmaktan kp, ii snf ve onlardan yana olanlarn, snfsal bir hareket arac, haline geldi. b) Dnce Alanndaki Etkisi: Aktr ki, her eylem olumadan nce dncede biimlenir. Sadece, ekonomik ar dzeyde, Marksizmin deerlendirilmesi, doktrini yaralamadan yaplmaya pek elverili deildir. Marks'n iktisad anlay bir btn oluturan d-

BER HAMTOULLARI nce sisteminin (yabanclama, tarihsel maddecilik v.b.) ayrtrlmas g ve dnrn felsefik grlerinin bir uzants olmaktadr. Bundan tr, Marks'n felsefesinden, ekonomik analizi artrsak (ki Marksist anlaya gre bu yaplmaz), Marksist ekonomik teorilerin, deimi bir dnemin izlerini tadn ve X I X . yzyldan beri ekonomi biliminin gsterdii gelime ynnden, son derece nemli hcumlara uradklar sylenebilir (903). Tarihsel maddecilik, Deer, Emek, Dazla Deer, Birikim ve Yma teorileri, ekonomik bunalmlar, veya proleterlemenin, srekli bymesi ve en son Kapitalist sistemin, yeni koullara uymayaca konusundaki grleri bugn, aynen savunmann bilimsel bir dayana kalmamtr. Temel neden, daha nce de, Kapitalist sistemin, oluum ve deiim aamalarn, anlatrken izleyip, belirttiim gibi amzdaki Karc Karma, plnl aamas ile Kapitalist Sistem, yeni koullarn yanstt eitli yaplara gre, lkesine, halkna gre, son derece uyabilen yeni tutarllklar oluturabildiini, ksaca, uyumlamada ve direnmede esiz bir yetenek gsterdiini belirtmitim. Kapitalist sistem, strktrel gelime ve deimelerin dorultusunda, biim ve ileyilerini yeniletiren, yeni biimler halinde srmektedir (904). Prof. E. James'in belirttii gibi, Marks'n teorilerinde ileri srd dnceler, gnmzn hi bir sorununu kavrayamayacak (905), bir duruma gelmi bulunmaktadr. Bu noktalar vurguladktan sonra, buna karn, Marks'n etkisi byk olmutur. Bu etki, yalnz Marksist olanlar ile snrlanmamaktadr. Marksist olmayanlar bile, ondan etkilenmilerdir. Daha nce dolays ile belirtmi olduum zere Marksizm, Kapitalist sistemin, retim biimi ve ili(903) MARKS'in ekonomisi hk. da daha geni bilgi iin, bknz, Joan ROBINSON: Essai
Sur l'Economie de MARX, Dunod, Paris, 1971.
(904) Aktr ki MARKS'in doktrini, X I X . yzyl Liberal Kapitalizminin strktrlerinin, ilham ile olumutu. Mdahaleci Kapitalizm eski strktrleri deitirip, zellikle, SOSYAL sorunu dzeltince, eski strktrlerin oluturduu bu doktinin eitli tezleri geersiz bir hale geldi. Her eyin aa yukar deimeden getii bu sre iinde, T E K deimeyenler, baz K A T I (orto-

doks) Marksistler olmaktadr. Marks' iyice kavrayamam bu kat davranlar, bizatihi Marks bile yadrgamaktadr. (905) E. JAMES: Histoire Sommaire de la Pensle Economique, Paris, 1969, 4. Bask, sh: 178.

ada iktisad

sistemler

kilerinden itibaren evrim sorununu, zel olarak incelemi olmakla, Kapitalizmi, bizzat Kapitalistlere de retmi olmaktadr. Marksizmin aydnlatt elikilerin tehditleri, Kapitalist sistemin, deiip gelimesinde, nemli bir etken oluturduunu sanmaktaym. Gncel Kapitalizmin sosyallemesi ve uygarlamasnda, bu etki gzlenebilir. amzn deimi strktrleri karsnda, geerliliini byk lde kaybeden Marksizm (zaten dikkat edilirse, artk M a r k s i z m ; Marksizm - Leninizm - Maoizm olmutur, dierlerini anmazsak bile), metodolojik alanda, nemli katklar getirmektedir. (Dinamik analiiz, global kantiteler, Makro - ekonomi, bir de, toplumlarn evriminde, zellikle kurumsal strktr ile teknik strktrim, nemine dikkatleri ekmi olmas, anlmaya deer). Ksaca Marks, iktisatlar geree ynelmeye zorlamtr. Marks'tan sonra, ekonomik analizlerde, sosyal gruplarm kompartmanlar (davranlaryla) birlikte gz nne alnmamas, olanakszlamtr. Ekonomik analizleri aydnlatmak iin, sosyoloji ile ibirlii yapmann zorunluluu anlalmtr. Yine Marks'tan sonra strktrlerin incelenmesi savsaklanamaz bir nem kazanmtr. Her rejim deimekte veya gelimektedir, bu evrimin yasalarm saptamak, bilimin grevi olmaktadr. Marks'n en byk eseri olan Kapital'in I. cildinin yaynlanmasndan (1876), t a m 100 yl sonra, Marksist dncenin, snrll ve katks, aydnla kavumutur. Marks, retimde, geni anlam iinde-, iki nemli cephenin var oluunu bulmutur: M a l ve hizmet retimi ile sosyal ilikiler, tnsan varlnn, retimi ve yaratclndan, sosyal inam kartabilmitir. Kapitalizmi inceleyerek, zerinde deiim deerinin egemen olduu ve pazar iin retim yapld tamamen Kapitalist ret i m biimini ortaya koyabilmitir. Endstrilemeye bal ve egemen snfn yararna gre yn alan bir sre. Her sistem ekonomik faaliyetlerin ortaya kard sorunlara uyacak kurumlar oluturmakta ve bunlar, duruma gre gelitirmektedir. Saptanan yasalar, daha nce anlattm strktrel or-

614

beir

hamitoullar

tamlara gre, belli bir yer ve de zaman iin olumakta ve o koullarda, ancak geerli olmaktadrlar. Marks'tan sonra iktisat, mekanizmalar tanmak onlarn ileyilerini, btn lkelerde, halkn hayat dzeyini ykseltmek ve bireylerin kalknmaya gelitirici nitelikleriyle katlmalarn salayacak tarzdaki dengeli ve uyumlu politikalar bulmak ve uygulayabilmek iin aklayabilmek zorunda kalmtr. Burada Marks 'n dolayl etkisi kendini gstermektedir. Ekonomiye insancl boyutlar kazandrmak yarm, Marksist dnce hzlandrm bulunmaktadr. Marksizm, bu konuda bir tehis ve bir tedavi yolu (ama Marksist dnce, cephesine gre tek geerli), bulduu savndadr. Fakat (determinist sav) yn ne olursa olsun, aray zendiren, ve gerekli klan bir neridir bu... amzn gereklerine, daha iyi uyabilen; daha geerli, bar, demokratik ve daha insancl, aklamalarn ve zm yollarnn var olduunu gstermek ve kamtlamal araylarnn, insanl her trl iddetten kurtarmak adna yaplmasnda da, Marksist kkenli tehdidin arl bulunmaktadr. Bu da, bir dier katkdr. amz yer yer sarabilen iddet olaylarnn Marksist kkenine bal katlklarn, temelden zlmesi, Marksizme kar, daha yapc ve yetenekli bir dzenin meydan okuyabilen gc ile oluabilmesine baldr. Bylesi bir, demokratik ve insancl dzen oluursa, Marksizmin rakip olarak bu kez yapc etkisi, yine anlacaktr. Marksist doktrinin tezlerine gre, siyasal, ekonomik ve sosyalist devrimin, belli bir endstriyel kalknma aamasna ulam, rnein bir ngiltere ve Fransa'da olumas gerekir idi. Oysa, Liberal Kapitalizmin ve endstriyel devrimin boy verdii bu lkelerdeki Kapitalizm, keceine, yeni strktrlere, kendini uyumlatrma konusunda da Marksist doktrinin grlerini dorulamad. Rusya ve in gibi, Batya oranla tarmsal strktrlerin egemen olduu lkelerde Devrimin olumas, Marks'n teorilerinin bir dier snrlln ortaya koymutur. Marks 'n uygulamada dorulanmayan grlerinin yaratt boluu doldurmak abasn Lenin, Emperyalizmi ve devleti

 a d a iktisad

sistemler

615

ieren grleri ile ve uygulamadaki politikalar ile dolduracaktr. Stalin, Lenin'in Soryalizmi kurmak ynndeki teorik ve pratik abalarn srdrecek, Mao ise Asya'nn farkl strktrlerinde oluturaca model ise, Marks'tan itibaren balayan araylar, olgunlatracak ve yeni bir prestij kazanmasna olanak verecektir. (Burada, F. Gastro; Ernesto Che Guevara (1929-1967), F. Fanon (1924-1961) gibi Marksistlere deinmeyeceim). imdi Marksizm etkisinde olan ve onu devam ettiren Lenin -Stalin ve Mao'ya ksaca deinelim. E) Lenin, Stalin ve Mao'nun Marksizme Katks Marks, Kapitalist sistemin geliimini, tarihsel maddecilikten itibaren aklyordu. Gr deterministti. Ona gre retim ilikilerinin deimesi, zorunlu olarak toplumun yapm da deitirir. ncelediimiz zere, Marks, birikim, yma ve proleterleme gibi, olgular aracdyla, Kapitalizme doru, nlemez bir tarzda dneceini, ileri sryordu. Bu konuda Marks ylesine emin idi ki, bu determinizm dorultusunda, Sosyalizme gidi bir aln yazs kadar kesin grndnden devrime bavurmann zorunlu olmadn bir an iin dnmtr. O halde Marks' dnce ve yntem olarak izleyen Marksistlerde, Marksizm nasl bir geliim izleyecektir? nce Lenine bir gz atalm. a) Lenin'in (1870-1924) Katks: Marksist evreler dahil dnsel dzeyde, oklukla sanld gibi, Lenin, Engels'in dncelerini daha monolitik hale getirerek, onlar yeniden ele almakla yetinmi deildir. Oysa bu dnceleri, kaynaa, Marksizme dnerek geniletmitir. Marks gibi, Lenin'de, analiz edilecek yeni bir ierikten belli bir durumundan, ak bir tartmadan bir sorun veya eletirici bir biimde yeniden ele ald, belli bir anlaytan hareket etmekteydi (906). Metodu ve anlay ile Lenin, Marksizmi srdrm bulunan bir dnrdr.
(906) Bknz, Henri LEFEBVRE: Problhnes Acluels du Marksizme, P. U. F., Paris, 1960,

sh: 94.

616

BER HAMTOULLARI

Nitekim, daha ilk nemli eserinde Lenin, sosyal ekonomik formasyon anlayn oluturmak iin ba vurduu Marks'n dncelerinde, gerekli dokular bulmutur. Halkn Dostlar Kimlerdir adl incelemesinde, ekonomik nitelikli olaylarn sosyal gerei tketmediini belirtmekte ve Marksizmin, sadece bilimsel bir iktisat iermekle yetinmediini, ayrca bilimsel bir sosyolojiyi de kapsadn, ortaya koymaktadr

(907)-

Yine Lenin'e gre, ideolojik sperstrktr, sosyal ilikilerden ayrlmaz. nk sosyal ilikiler, hem maddesel, hem de ideolojik ilikileri birden iermektedir. Lenin, kurumlar (Devlet) ile ideolojileri analiz ederken, bunlarn karlkl ilikilerini, bir dierinden hibir zaman ayrmamtr (908).

Lenin'in, Marksizme ne gibi katklar getirdii sorulduu zaman, Marksistler, paradoksal da grlse Marks ve Engels'te en azndan tohum halinde bulunan dnceleri gelitirmekten baka hi bir ey tarznda bir karlk vermee eilimli grlmektedirler (909), Lenin kendini bizzat Rus Marksisti, bir militan bir izleyici ve insanln bir yesi olarak kabul etmekte ve hi bir zaman, balca stad veya retici olarak deil (910). Gerekten Lenin'in, burada anmamz ve aklamamz mmkn olmayan tm eserleri (911), incelenince, gze arpan ilk belirgin nokta, onun katksz Marksist oluu, ikinci nemli nokta ise, Marksizmi yeni koullara gre gelitirip devrimci nitelii ve gcn oaltarak, Marksizmin etkin tabanlarm, genilettiidir. Bu deinmelerden sonra imdi Devrim teorisyeni Lenin' in Marksizme katksna geebiliriz.
(97)-(9 8 )
Bknz

> LfiNINE: Otuvres Cilt: I, sh: 85-150.

(909) ( 9 1 0 ) M . S I M O N : Ce Que Lenine a ApporU au Marxismev>, Cahiers du C . N o : 4, 1970,

sh: 41. (go)-(g1) LENN hk.'da daha geni bilgi iin bknz: Le Dioiloppement du Capitalisme en Russie, (1899), Ed. Sociales, Paris, 1969.
Que Faire? 190a. l'Etat et la Rholution, 1918. I'Implrialisme Stade Suprfme du Capitalisme, 1917.

Ayrca LENIN'in btn eserlerini bir araya getiren yayn iin, bknz: Ouevres Complltes, Editions Sociales Internationales, 1928-1935. G. C O G N I O T . Prisence de LENNE, II cilt halinde, Ed. Sociales, Paris, 1970.

ada iktisad

sistemler

61

Rus Devrimci Partisinin Lideri ve 1917 y.'dan sonra da, yeni tipteki Rus Sovyet devletinin efi (proleter devleti) Lenin, ksaca belirtmek gerekirse; Marksizmi balca iki nemli cephede btnleyerek gelitirecektir. aa) Devrimci Teorinin Gelitirilmesi Marks ve Engels'in ok iyi gelitirememi bulunduklar Devrimci Teoriyi, Lenin, etki ile uygulanabilecek bir tarzda gelitirebilecektir. Bu dorultuda: Devrimin, deolojik Bombas oluturulacaktr. Devrimin arac ve kurumu Komnist Partisi, olmaktadr. Lenin daha 1902 y.'da Devrimci teori olmadan, devrimci hareket olamaz diyecektir (912). deolojinin temel amac, uygun bir politik bilin oluturmaktr. Gerekten devrimci bir bilin oluturmak iin, ekonomik ve sosyal dzendeki snfsal atma yetersiz kalmaktadr. i hareketlerinin, ekonomik ve sosyal ilikilerin tmn aka kavram olmas, olumas yansmasnn da, siyasal hayatn deneyimlerine dayal olmas bir zorunluluktur. Lenin'e gre eitim, bylece hem teorik hem de politik alanlar ieren bir etkinlikten geerek oluacaktr. Daha nce anm olduum, Marks'm (itiraf edilmeli ki, biraz ampirik olan) determinizmi, Lenin ve Stalin tarafndan da, aka belirtilmeden eletirilmi olmaktadr. Nitekim Stalin, 1924 y.'da: Determinizim Devrimci Proletaryamn, pratik ve teorisidir diyecektir (913). Lenin iin Komnist Parti, ii snfnn en bilinli kesiti olmaktadr (914). Bu inan, lideri, partiyi hazrlamak ve gtmek iin, ideolojik oluturmaya yneltecektir. Lenin,in bu noktadaki gr, Sovyetlerin Anayasasnda 16. madde ile kurumlaacaktr. Burada parti, btn ii rgtleri yneticileri ile sosyal ve Devlete bal organizasyonlar yneticilerinin ekirdei olmaktadr. Politik, ideoloji ve sosyal nitelikl i 2) Bknz, CHAMBRE: De Kari MARX MAO Tw-TOUNG, Spes, 1959.
H. CHAMBRE: Le Marxisme en Union Sovi(tique, Paris, 1955.

(913) H. CHAMBRE: a.g.e. (914) Aktr ki, bu noktada LENN, MARKS ve ENGELS'in, Komnist Manifestosu'nda yansyan dncelerine katlmaktadr.

61

BER HAMTOULLARI

teki dier gler arasndaki dengeyi salayan en yksek siyasal rgt olmaktadr, Komnist Partisi. bb) Proletarya Diktatrl (Teorinin Uygulanmas) Lenin, bu devrim teorisini, Rusya'da Sosyalizmin ilk aamasn oluturmak amac ile ugulayacaktr. Bylece Proletarya Diktatrl, akla kavumaktadr. Andm Devlet ve Devrim eserinde Lenin, daha 1917 y. da oluturulacak rejimin, ilk aamasm Komnizm olamadn, belirtmektedir. Komnizm veya bir dier deyile: herkese ihtiyacna gre, formlnn uygulanmasna, retilmi bulunan mal ve hizmetlerin, btn mlkiyeti kaldrmaa olanak verecek bir dzeyde bollamasndan sonra, geilebilecektir. Rejimin olumasnn bu aamasndan, Lenin'in hazrlam olduu Yeni Ekonomik Politikaya (N.E.P.), gre: zellikle, Rusya'nn kk birimli tarmsal retim yaps sonucu, iftilerin oluturduklar ekonomik kesimin, dar boyutlu birimlerine, piyasa ekonomisinin, baz tipleri iinde kalmasna olanak vermektetedir (yukarda anlan mlkiyet oklukla, tarmsal kesimdeki bu kk birimleri iermektedir). Lenin'in oluturduu model son derece dinamik bir endstrilemeyi, ngrmektedir. Sosyalist nitelikte olan bu gei rejimi; Proletaryann Diktatrl, tarznda olacaktr. ilerin elinde Devlet, daha gl olacaktr; cretlilik devam edecektir; fakat, tek retici ve iveren olarak sadece, Devlet olmaktadr. Hzl bir endstrileme, bir gei aamas boyunca gerekli kld skln, iilerce kabul edilmesini vazgeilmez bir hale getirmektedir (915). Bu ksa deinmelerden kan sonu sosyalist devrimin teorisyeni Lenin'in Marksizmi (Marks, Engels ), iki nemli konuda, btnlemekte gelitirmektedir. Bunlardan biri, devrimci
(915) Deinmiken belirtmeli ki, belli bir birikim dzeyine eriyinceye dek, halk ynlarnn, ounluuna Mahrmiyete katlanmay yklemede, SOSYALZMN belli bir AAMASI ile Kapitalizmin, belli bir aamas, yntem farkna ramen A M A alannda, BRLEM OLMAKTADIR. kisinde de sonu ayndr: Kalknmann ykn, en az bir nesile Y K L E T MEK... insani ynden, bu iki tertibi, kabul etmemek iin sadece, NESLLER arast bu adaletsizlik yeterlidir. nsann dnyaya bir tek kez geldii hatrlanrsa, bylesi bir TASARRUFUN,

meru bir savunulmas, yaplmaz. Buradan, hem ekonomik adalet, hem de ekonomik
kalknmay, birlikte gerekletirecek SSTEM TERTPLERNN zorunluu kendiliinden, aydnla kavumaktadr.

ada iktisad

sistemler

61

unsurlar tarafndan siyasal iktidarn ele geirilmesi ynndeki, yntem ve teknik olmaktadr. kincisi ise, komnist bir toplumsal dzenine geiin, bir dierini izleyen aamalar, konusunu iermektedir. Burada ilk aama, ii diktatrl olmaktadr. Marksizme yapt katklarda Lenin, ayn zamanda, Marksizmin snrhln ve zellikle, Marks'm determinizminin de yetersizliini yanstm olmaktadr. Bundan trdr ki, Lenin, kendinden nceki Marksistlere oranla daha az deterministir ve politik eylemlere, ideolojinin rolne, Partinin dinamik gcne, inanmakta, gvenmekte ve Kapitalist sistemin, bu unsurlar olmadan ykdabileceine inanmamaktadr. Oysa Marks, oklukla andm zere. Kapitalizmin bizatihi, birikim, Yma v.s. ile, yklacan belirtiyordu.. Byle olunca, Soryalizme geiin, sadece Kapitalist sistemin yksek bir endstrileme dzeyine gelmeden de oluabileceini, uygulamada, oluturduu rnek ile de ortaya koymu bulunmaktadr. Lenin'in bu konudaki teorik aklamas, Kapitalist retim biiminin en yksek aamas olan: Emperyalist Aamaya varm olmasna dayanmaktadr (916). Tekelci aamasna geen kapitalist retim biimi, emperyalist nitelii ile ii dnyasna yepyeni sorunlar karm olmaktadr. te bu yeni sorunlar emek ve sermaye arasndaki elikilerin daha da sivriletirebileceini aydnlatmaktadr (917). Lenin ile Marksizm dnce alannda eksikliklerini tamamlamak olanan bulmakta ve ok gelimi Kapitalist bir lke olmadan da, uygulanabilecei yeniliini ortaya koymaktadr, Bu dorultuda zellikle Bat Avrupa'ya zg olan Marksizm, corafi alanda da, douya kaymaktadr. Nitekim Lenin, Avrupa Sosyalizmine giden yollar, ankay ve Kalkta'dan getiini
(916) Bknz, LENN: l'Imperialisme State Supreme du Capitalisme, 1917. (917) Belirtelim ki, Kapitalist retim biiminin transformasyonunu, ortaya koymak giriimi
sadece LENIN'e ait deildir. ngiliz iktisats R. A. HOBSON (Impiralisme, 1902) ile, Avusturyal Marksist: R. HILFERDING (Le Capital. Finaneier, 1907) ile yine

ikiside Marksist ve Alman asll olan, K. KAUTSKY (Le Socialisme et la Politigue Coloniale, 1907), R. LUXEMBOURG (l'Accumulation du Capital, 1913), gibi dnrler, bu sorunun olumasnda pay sahibidirler. Buna ramen LENIN'in burdaki katks, MARKS ve ENGELS tarafndan zellikle anonim irketler ve genel olarak BRKM (l'Accumulation) yasas dolays ile yaptklar deinmeleri, GELTRMEK ve bunlardan DEVRMC sonular karabilmek YETENEN gstermi olmasndadr.

BER HAMTOULLARI

daha 1920'lerde, belirtecektir. Kalkta, henz Komnist olmad ama, Pekin 1949 y. dan itibaren bu gr Asya iin, yalanlamayan bir gelime oluturdu. Lenin ile Sosyalist oluum, yukardaki nedenlerle, en gelimi kapitalist sanayici lkelerden balayan, evrensel, spontane (kendiliinden), bir devrim olma niteliini yitirmekte; isel elikilerin tekil dinamiine balanmaktan ok, dardan kkrtlacak devrimci eylemlerin, i elikilerden yeni bir yap yaratmas, yaratabilmesi, olmaktadr. Devrimin bu stratejisinde proletaryann ncs olan entellektel ve zellikle Marks ve Engels'in savsakladklar kyl grubundan oluan dinamikler, yeni ilevler yklenmektedir, cc) Lenin'in Etkisi 21 Ocak 1924 y.'da vefat eden Lenin'in etkisi, Marks'n etkisinden daha azdr denemez. ki alanda toplanabilecek bu etki, ilk olarak Marksist doktrinin yeniden gzden geirilmesi (Revizyonizm) akmn balatm (918), doktrinin biraz yumuamas ve yumuatlabilecei ynnde esinler getirmitir. Ulusal kurtulu hareketlerinin amz damgalayan gelimelerine, in oluumundan bu yana baklrsa ve Bat lkelerinin oundaki Komnist Partilerin, Lenin'i izledikleri (919) gz nne alnrsa, bu etkinin, amzn, en gl dnce ve eylem akmlarndan birini oluturduu sylenebilir. Kap'tah'zmm, evrensel apta uaklatran zincirin en zayf halkasnn kopacann savlanmas zerine Lenin'in izleyicisi Staln, evrensel ve srekli devrimin taraftar olan Troki'ye, bu noktaya dayanarak, kar kacaktr. amzn iki byk s-stemi arasnda, bar iinde bir arada yaama sorununun kkenleri incelenince, Lenin'in bu alanda da bir katks olduu grlmektedir. Gerekten Lenin, sadece soyalist devrimi yaratmak ve o ynde yeni bir ekonomi ve kltrel alanda devrim ve barn korunmas gibi, politikalar oluturmakla ye(918) Bu konuda yararla baklacak en nemli ve nl eserlerden biri, G. LUKACS'a
aittir. Histoire et Concience de Classe, 1923 (Franszcaya eviri; Ed. de Minuit, Paris,

1960).
(919) Bir tek rnek anm olmak iin, Fransz Komsnist Partisi ve onun Lideri G. bu dorultudaki demecini anmsatalm. Bknz, G. MARCHHAIS: MARCHAIS'in, Le Ltninisme Inspire

Ntre Lutte, C. G., -iinde-, No: 4, Nisan 1970, sh: 4-8.

ada iktisad

sistemler

61

tinmedi: Sosyalist Devletin, Kapitalist devletler ile yan yana yaad dnemler iin, izlenecek d politikann ilkelerini de oluturup, Bar iinde birlikte yaama ilkesinin temel niteliklerini de gstermi olmaktadr. Ar anarist solculara kar gtt savanda Lenin devrimi dardan tahrik eden veya devrimi ihra etmek gibi servenci dnceleri reddetmektedir (920). b) Stalinizm (Marksizm ve Leninizmin Uzantsmda Byk bir Sapma) S. S. C. Birliinde Sosyalist sistemin, Lenin'den sonra en nemli olay Stalinizmdir, denilebilir, nk Lenin'in oluturduu proletarya diktatrlnn aracl ile komnist topluma gidiin ilk aamas olan Sosyalizmi rgtleyip, amacna ulatrma denemelerini, Stalin, yrtecektir. Burada, anlan Stalizmin ne sosyolojisi, ne de tarihini, derinliine inceleyecek deilim (921). Yalnz belirtmeliyim ki, Stalin'in Marksizmi anlama, yorumlara ve uygulama biimi, saysz sorun yaratmtr. Lefebre'e gre in'li Marksitler (922), byk bir otorite ile, Stalinist hatalarn tarihsel ve sosyal kkenleri bulunduunu ortaya koymulardr. Bu anlaya gre Stalin, ekonomik olgu ile sosyal olguyu bir dierine kartrmakta veya en azmdan, sosyal olgunun nemini, azmsatmaktadr. Bundan tr Stalin kiilerin zel giriimlerinin kendiliinden oluan niteliinin sorunlar zebileceine inanmamakta, insan ynlarna tamamen dtan ve Devlet kanal ile karlmasnn, Sosyalizmin sorunlarn zmede tek ve en etkin yol, grmektedir. Stalin dnemi katlnn nedeni, anlan gre gre, ksaca budur (923). Bu genel deinmelerden sonra, Stalin dneminin Sosyalist dorultusundaki olularna geebiliriz.

(920) Bknz, G. C O G N I O T : Lenine Tel Qu'il Fut, a.g. in. sh: 38.

(921) Bu konuda daa geni bilgi iin, bknz.

j . STALN: Doctrines de I' U.R.S.S., Paris, 1938.
J. STALN: Les Problimes Economigues du Socialisme En U. R. S. S., Paris. 1952. J. STALN: Aperu Historiue du Bolchevisme, Ed. du champ Libre. J. STALN: Des Principes du Leninisme, Paris 1939. J. STALN: Anarchisme et Socialisme, 1905. (922) Bknz, H. LEFEBVRE: ProblSmes Actuels du Marxisme, a.g.e. sh: 111 v.s.

(923) Bknz, J. STALN: Oeuvres ComplHes, Ed., Franais, (ed; Sociales), Cilt: I, sh: 262

v. s.

BER HAMTOULLARI

1945 y.'da sonra S.S.C. Birliinde, sosyalist ideolojik gelimeler alannda en nemli dnce, Stalin'in 1947 y'da yaymlad, S.S.C.B.'nde Sosyalizmin Ekonomik sorunlar adl (924), kitapta yansmaktadr. Stalin'in dncelerine gre, S. S. G. Birlii'nde olumakta olan Sosyalist rejimin geliim srecinin de anlalmas ve aklanmasna olanak veren Sosyalizmin ekonomik temel yasas: her toplumun giderek bymekte olan maddesel ve kltrel ihtiyalarm azami llerde doyurmay salamaktan ibaret olmaktadr. Sosyalist retim biiminin amac, kr deil; fakat, insan ve onun ihtiyalardr. Burada Stalin, aka Marks ile birlemektedir. Lenin devrimci ideolojiyi, devrimin silh yapm idi. Stalin ise, ekonomiyi, gnmzn S.S.C. Birliinin ada yksek dzeydeki sanayileme ve teknolojinin felsefesini de yanstacak tarzda Ve ilerde de, izlenecek ynler ve uygulanacak aralar da aydnlatacak nitelikte olmak zere, bir doktrin, haline getirmektedir. S. S. C. Birliinde 1945'te, yaynlanm Marksist ilk politik iktisat kitab, Stalin dneminde ekonomiye verilen bu yeni ilevin nemini belirtmekte; S.S.C. Birliinin ekonomik sistemini yanstmakta ve onu dorulayarak, gelimesinin gereinin teorik temellerini, aydnla kavuturmaktadr (925). Bu ekonominin gelimesinde Stalin'in amac, Sosyalizmden, ekonomik gelime gerekletirecektir. Marksizmin, balang dinamizmine uygun den bu gr, bir inan olgusu olarak, Marksist erevede kalnrsa, ne bir itiraz, ne de eletirilebilir. Bu gr sonucunda Rus halk Sosyalist aamadan, Komnist aamaya geii salayacak btn tamaa arlmaktadr. Bu gei dneminin emrindedir, buna gnll yapmad takdirde, Devlet, bunu yaptrtacak, her trl gce sahip bulunmaktadr. Ve Stalin'e gre kii, buna kendiliinden ynelmez, o halde, Devletin zorlu gdmcl tek kar yol olmaktadr. Daha nce andm gibi, en azmdan bir veya nihayet gerektii zaman birden fazla nesil (kuak), bu ama iin, btn hayatm bu savaa adamak zorunda braklacaktr. (Burada, daha insancl bir toplum oluturmak amac ile insanlarn ezilmesi gibi,
(924) Bknz, J. STALINE: Les Problimes conomiques du Socialismes en U.R.S.S., a.g.e.

ada iktisad

sistemler

bir dieriyle atan paradoksal, bir durumun oluabildiini, vurgulamakla yetinmi olalm). Bu grler dorultusunda Stalin, S . S . C . B . , ekonomisinin organizasyonunu, yeniden ve fonksiyonel bir biimde, dzenleyecektir. Sosyalizmin bylesi bir geliim srecine girmesi ve dier lkelere yaylmas Stalin'e gre, her eyden nce Kapitalist sistem iinde bulunan lkelerin d piyasalarn snrlayacandan, onlarn bunalmlarm hzlandracaktr. Yine Stalin'e gre kolonilerini kaybetmi bulunan Kapitalist lkeler arasnda, silhl bir atmann oluabileceini de belirtmektedir (926).

c) Mao ve Marksist-Lenirist Devrimi

Stalin'den sonra, Marksist - Leninist akm yeni katklarla srdren en nemli dnr. M a o Tse - Toung'tur (1893'te domu 1976'da vefat etmitir). in'in 1925 ylnda 400 milyon nfusuna karn, sanayi dalnda alan iilerinin says, sadece 2 milyondan ibaretti (927). 1949 da, in'in, devrime hazrln baarya gtrme srasnda bulunuyorken, nfusu 550 milyon ve ii says sadece 3 milyondan ibaret kalmaktayd, 1965 y.'da ise, ayn rakamlar, karlkl olarak, 700 ve 11 milyona varmaktadr. Bu veriler, hem 1949 devriminden nce, hem de 1965 kltr devrimi sonras, in'in strktrel zelliklerini, ak bir duruma kavuturacak niteliktedir. Ve in'in S.S.G. Birliine grece, h e m daha az gelimi, hemde, byk boyutlarda bulunan bir lkede, halka dayal bir devr i m ile, Sosyalist topluma gei srecinin iletilmesinde de, bir merkezden ekonomiyi plnlama ve gtmenin gl ve olanakszln da, aydnlatacak niteliktedir.
(925) Bknz, Manuel d'Economie Politique, 3 c bask E. Sociales, Paris, 1956. (936) Burada dncelerine deinemeyeceimiz, Marksist, Leninist ve Stalinist teorisyenlerden: A. JDANOV (1896-1948), E. VARGA 1880-1864, G - DIMITROV (1882-1949) ve STALIN''n dncelerinden ayrlan dnrlerden: A. GRAMCI (18911937) ile andmz G. L U K A C S ile, Marksist-Leninist olduklar halde, STALINIZME

kar olan TROK (1879-1940), N. BOURKHARNE (1888-1938), E. E. PREOBRAJENSKI (1886-1938) V. SERGE (1890-1947), TITO 1892-1980) M. DJILAS, varln anmakla yetiniyoruz.
(927) Bu rakamlar MAO'nun, Kuomingtan kyl gazetesinde yaynlanm bulunan, in Top-

lumunda Sosyal Snflar, 12.2.1926, adl Makalesinden alnmtr. Anan; G. MARTIN E T : Les Cing Communismes, Ed. du Seuil, Paris, 1971, sh: 136.

BER HAMTOULLARI

Pre-Kapitalist koullarn damgalad inde, Mao'nun on yllar boyunca aratrd, rendii ve retmee alt, devrimci bir sava gdecek yol ve yntemlerdir. Bu zel koullarda kyllerin arl ve nemli, ehirsel proletarya, emperyalizm ile devrim arasnda burjuvazinin durumu, militanlarn organizasyonu v.b. gibi sorunlar dikkatle incelenmektedir. Bylesi yaplarda devrimci bir sava, kyl tabanmdan balatan Mao, Kapitalist lkelerin egemenlii altnda bulunan koloniletirilmi uluslara, kurtulu yolunu gstermekte ve Marksist ideolojinin bilincinin deerini, daha iyi bir toplum oluturma dorultusundaki etkisinin somut rneini gstermi olmaktadr. Mao'ya gre yabanc egemenliinde bulunan lkeler iin devrimci sava, hem kurtarc, hem de eitici olmaktadr (928). Mao'nun Marksizme getirdii katklar dnceme gre Sosyalizme, in rneinde olduu zere eitli yntemlerle geirebilecei ve farkl biimlerde sosyalizmler oluturabilecei, hususudur. Mao, ynetimindeki in Komnist Partisinin Devrimci Zaferi, 1937 y.'na dein uzanan geliimler bir yana braklrsa, 1937'den itibaren iki aamadan oluur: 9 lk aama, in-Japon sava ve Japonya'nn 1945 y.'da teslim olmasna dek uzanan dnem; 6 kinci aama, 1945'de, Japon teslimi ile 1949'da, in Komnist partisinin son zaferine dek uzanr. 1945'y.'da Sosyalistlerin i ve d dmanlar (hkmet ve Japonya), bir dierini ypratarak, ezerek, solun zaferini, son derece kolaylatrm oldular, Bu arada Mao stratejisini, 1940'ta yazd Yeni Demokrasi zerine, balkl incelemesinde yanstr. Burada, geerlilii srekli kabul edilen iki tez u olmaktadr:
(928) Mao Tse-TOUNG, hk. da daha geni bilgi iin bknz: Mao Tsd-Toung: Oeuvres Choisies, Edit. Sociales, Paris, 1955. S. SCHRAM: Mao TK-TOUNG, A. Colin, Paris, 1963. P. DEVILLERS: Ce Que Mao a Vraiment Dit, Stock, Paris, 1968. J. CHARRIERE, H. MARCHISIO, BETTELHEIM: Le ConstructionduSocialisme en Chine, F. Maspero, Paris, 1965. J. GUILLERMAZ: La Chine Populaire, P. U. F., Paris, 1964. H. CARERE; S. SCHRAM: Le Marxisme et l'Asie, Colin, Paris, 1965. R. GARAUDY: Le Problime, Chinois, Ed. Seghers, Paris. 1967.

ada iktisad

sistemler

65

# Maoistler, devrim sava srasnda, Burjuvazi ile olan ilikilerini ve ibirliini, proletaryanm batan sona kadar egemenlii altnda srdreceklerdir. Bu yeni demokrasi erevesinde; ii snfm, kylleri kk burjuvalar ve milli burjuvalar gibi "Devrimci" saylan btn snflarn bir tek cephe oluturan "Cephe" diktatrl olumakta ve bylece, Feodal ve Emperyalist Cepheye kar savamaktadr. 0 1949 da, "Halkn Demokratik Diktatrl" adl dier, ok nemli bir yazsnda, Komnist Partisinin iktidar ele geirmesinden sonra, burjuvazinin, kaderinin ne olacan saptamaktadr: i ve kyl snf, ehirsel kk burjuva ve milli burjuvazi, "Halk Birliini", oluturmakta ve byk arazi mlkiyetine sahip reaksiyonerler ile hkmet temsilcilerini ve emperyalizm ile ibirlii yapan evrelerin ayrcalkl durumuna son verecek Devleti, birlikte kuracaklardr. Bu yeni Devlet'te Kapitalizm Belli bir dnem iin yararl grldnden, yok edilmemekte, fakat, denetim altna alnmaktadr (929),

F) Marksist Tezlerin emalatrlmas; Buraya dein uzanan aklamalar, Marksizmin daha nce de belirtmi olduum zere dnyaya, ayr bir bak asn yanstan bir anlay btn olduu, ortaya kmaktadr. Her eyden nce bir felsefedir ve ok eitli sosyal sorunlar saran, farkl tezleri ve ekonomik doktrini, anlan bu felsefenin uygulanmasndan baka bir ey deillerdir. Marksist - Leninist tezlerin tm, balca aada 28 nolu izelgeden izlenebilecei gibi, 13 ayr disiplin erevesinde snrlandrlabilir: 1) Felsefe; 2) Sosyoloji; 3) Politik iktisat; 4) Din; 5) Ahlk; 6) Su, crm ve ceza; 7) Aile; 8) E i t i m ; 9) Sanat ve ede- * biyat; 10) Devlet; 11) Sava ve bar (ulusal ve uluslararas sorunlar); 12) Dil, 13) Uluslararas Komnist eylemin, teorisi ve pratii.
(929) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz, Jean ROUX: Marxisme-Lininisme, Paris, Robert-Laffont, 1969.

66

BER HAMTOULLARI

Yukarda anlan dallarn her biri kukusuz, kendi aralarnda da, al t-blmlere ayrlabilir. rnein politik iktisat da ilkel, kleci, feodal, Kapitalist, Sosyalist iktisat gibi, ayrmlara olanak verebilir. rnein Kapitalizm iin, tekelci olmayan, tekelci emperyalist v.b. Belirtmek gerekir ki, hi bir Marksist teorisyen veya Marksolo, bu entellektel okulun teorilerini global bir fikir verebilecek tarzda ve ynde, Marksizmin belli bal dallarn sistematik ve mantki bir dzen iinde sunma denemesine girimemitir (930), Marksizmin en nl ve deerli yaptlarndan biri saylan, Anti -Dhring'te Engels bile almasn: Felsefe, politik iktisat ve Sosyalizm gibi, balca ksma blmek ile yetinmektedir. Bundan tr, Marksist doktrini, btnlnn tutarll iinde aydnla karmada aadaki 28 nolu izelgenin belli bir yarar dokunabileceini dndk, H. SOSYALST SSTEMN DOMASI VE GELMES Marksist - Leninist doktrinden, sosyalist bir ekonomik sistem yaratacak Devrim, yeryznde ilk kez Rusya'da Ekim 1917'de, olumutur. Daha nce doktrinal deinmeler ile belirtilmi olduu gibi, Lenin liderliinde (asl ad: Vladimir litch Oulianov) ok gl bir Komnist partisinin araclyla zenle hazrlanmt. i kesimi, bu ideolojik hazrln etkisinde ounluu iinde, hemen yaplacak bir proleter devriminden yanayd. ounluu oluturan bu eilim karsnda bulunan bir dier eilim, Rusya'y burjuva devrimi aamasndan geirmek istiyordu, Lenin'in partizanlar, Rusya'nn sosyalistleri arasnda, bir zamanlar ounluu temsil ediyor ve bu nedenle onlara "Bolcheviques" (Bolevik) deniliyordu, aznl oluturan dier eilime de, bu anlama gelen "Mencheviqued, denilmekte idi. Proleter Devrime hazrlanan "Bolevikler" iin ortam da, uygundu. Almanya'ya kar verilen savalarn sonular, arlk hkmetinin reformlar gerekletirebilecek bir iktidar gsterememesi (gl bir burjuvazinin yokluu, anlan gszln en nemli nedenlerini
(930) Bknz, Jean ROUX: Marxisme Leninisme, a.g.e.

ZELGE 28: Marksist Tezlerin emalatrlmas.

BER HAMTOULLARI

oluturmaktadr). Bu nitelii ile arlk rejiminin politikas, korkun bir Polis (bask-iddet) rejiminden baka bir ey deildir. Kyl ynnn yzyllardan beri biriken honutsuzluuna son derece canl ve giriken olan ii snf, ( 1896 y.'da, 1.742.000 kii civarnda bulunuyordu ) ve onun ncs olan gl bir parti vard. Fazladan bu ortamn elverililiini hemen sezebilecek, Proleter Devrimin ve ii diktatrlnn o zamana dein en byk teorisyeni olan Lenin gibi bir liderin mevcut olmas ve Devrim saatinin aldna karar vermesi, Ekim Devrimine gtrecek, btn koullar tamamlam oluyordu, Bylece tarihsel bir geliimin aamalarndan geen Marksist Leninist doktrin, Ekim 1917 Rus devrimi ile balayan ve gnmze dein devam eden Sosyalist Sistemin, ilk rneini oluturmu oluyordu. Bu devrim ile Sosyalist iktidar, sonralar Komnist Partisi adn alan "Bolevik" Partisine gemi oluyordu. 1. S O V Y E T SOSYALST SSTEMNN GELM AAMALARI Yeryznde ilk kez, Rusya'da oluan bu Sosyalist sistem, doktrini ve uygulamas ile birlikte, deimeler ve ilgili strktrler dorultusunda yeni uyumlatrmalarn gerekleri sonucu, gnmze dein uzanan araylar ile gelimelerini srdrecektir. A) Sosyalist Bir Modelin Olumas Daha nce belirtmi olduum zere, Sosyalist sistemi ngren dnrlerin doktrinleri, Kari Marks ve Lenin dahil, daha ok Kapitalist sistemin ileyii evrimi ve bunu ykmann yollarnn aratrlmasna, oklukla, tekabl ediyordu. ktidara getikten sonra ve sosyalist sistemi oluturmann, sistematik bir modeli henz hazrlanmamt. Bu konuda rnek alnacak, baka bir uygulama da yoktu. Bundan trdr ki Sosyalist Sistemin ilkeleri ve kurumlar, uyguladm bilimsel deyimle ksaca, erevesel ve ileyi strktrlerini oluturmak tarihsel olarak, o zamamn zel ve genel koullarnn etkilerini tayacaktr. Sovyet Sosyalist Sisteminin, gerek geliim, gerekse deiim aamalar, ite bu dnemin, strktrel belirleyiciliinin etkisine gre oluacaktr.

ada iktisad

sistemler

Sosyalist Sistemin en nemli ileyi strktr olan ve Kapitalist sistemin piyasasna tekabl eden Plnlama hakknda, Ekim Devriminden nce Marksist teorisyenlerin kitaplarnda, model olarak bir bilgi aramak bo, bir aba olmaktadr. Lenin'in 1917 de nl "Nisan Tezleri" nerilerine dein, her eyden nce iktidar ele geirme yntemleri (ksaca, sanat), "Rus Boleviklerini" ilgilendiriyordu. Bu nedenlerle sz konusu bir iktidar kullanma ve Sosyalist yntemi oluturma konular hakknda, bir hazrlklar yoktu. Yukarda andm gibi Marksist Teori, Pre - Kapitalist ve Kapitalist ekonomik mekanizmalarn analizini yapyor; zellikle Kapitalist sisteme gre ve onun ztt olan bir Sosyalist Ekonominin Proje taslana deiniyor, fakat sosyalist sistemin organizasyonu, ileyii ve gelimesi hakknda hi bir model oluturmuyordu. Rus Devrimcilerinin elinde sadece, bir yarglama arac vard ve de byk umutlar. Mars, Engels ve Lenin dahil, hi bir teorisyen sosyalist bir sistemin ekonomik yasalarnn ne olacam, henz formlletirememiti. Marksist olmayan dncenin ise, sosyalizmi kurmak ve kalknmak iin en kestirme yolu bulmak isteyen bir lkeye, verecek fikirleri yoktu. Bundan tr her eyi, ilk kez ve yeni olarak yaratmak gerekiyordu. Bu gerek, bu model - rehbersizlik - yokluu, bu ilk sosyalist oluturma denemesine, stelik pek istikrarl olmayan bir siyasal ortamda, ampirik bir nitelik kazandracakt. Yeni rejim, balca iki temel sorunu zmek zorunluluunda idi: Kapitalist sistemi yok etmek ve Sosyalizmi oluturmak (ve bunu Marksist dncenin tersine, endstrileememi bir lke ortamnda yapmak). Bundan tr, isel ve dsal strktrel koullarn snrllnda, yava yava gitmek, Ssyalizmi aama aama gerekletirmek tek seenek oluyordu. Sovyet Sosyalist sisteminin geliim aamalarm, kurumsal temel strktrlerin ve izlenen ekonomik politikalar ltlerine gre dzenlemenin, sistemin tarihsel geliimine de uymas dolaysyla, en doru yol olarak bulduum bu yntemi, uygulayacam. Bununla beraber, Sovyet Sosyalist Sisteminin oluumunu, balang tarihi olan 1917 ile, Stalin dnemi Anayasasna

BER HAMTOULLARI

(5 Ocak 1937) dein uzanan ksmna sosyalizmin yerleme dnemi, ondan sonraki dnemine de geliim dnemi, denilebileceini, anmakla yetmeyim (931). Bundan tr balca: a) Sava Komnizmi, b) N.E.P. c) Endstrileme, d) Plnlama, dnemleri aamalarna deinmek gerekecektir. a) Sava Komnizmi Dnemi (1918-1921). Daha nce andm Nisan Tezlerinde (932) Lenin, Sosyalist Devrimi, "ubat hareketinin" bir devam gibi anladn im ediyor; fakat, her eyden nce iktidar ele geirmenin programm, oluturuyordu. Bolevik'lerin Devrim arifesinde ekonomik program, proletarya iktidar erevesinde uygulanacak Devlet Kapitalizmi araclyla, Sosyalizme geii hazrlamaktan ibaretti. Lenin'in kar koymak zorunda olduu glkler ok sayda idi: retim srecinin alt st olmas, savan yaratt sorunlar ve Rus solunun yaratt aceleci ve dikenli grler, byk engeller yaratyordu... nce fabrikalarn tm kapanmt. Kapitalistler kamt. Sonra i ve d savan gereklerini yerine getirmek zorunluluu vard. Sosyal dzeni deitirmekle ie balayacakt. Halka verilmi szler vard. Yeni rejimi, dsal balardan kurtarmak iin, Almanya ile her ne pahasna olursa olsun bar yapmak (bu amala BrestLitovsk Antlamas imzalanacakt) ve Polonyallar, geri ekilmeye zorunlu klacaklard. Ve en nemlisi Devrimden yana olmayan ordunun bir ksmna kar, yeni rejimi savunmak gerekiyordu. Btn bu gereklerle ncelik, Sosyal alanda Devrimi gerekletirmeye veriliyordu, ite bu Sovyetlere zg strktrel ortamda, yeni bir r e j i m oluacak ve Sovyet Sosyalizmini, derinden ve gnmze dein damgalayacakt.
(931) Nitekim, S.S.C. Birliinde de, bu noktada uyguladm yntemin bir benzerinin uyguland grlmektedir; bknz, A. DENISSOV: Histoire de l'Etat et du Droit Socittique, Moskova, 1949. (932) Petersbourg Merkez Komitesi yelerine bir rapor biimi altnda sunulan bu neriler,
17 Nisan 1917 tarihinde PRAVDAVa yaynlanm ve daha nce SOVYETLER Konferansna katlan BOLEVK delegelere de verilmi idi.

ada iktisad

sistemler

61

Lenin'in bu olaanst rejimi olutururken; proleter cephede karlat ilk engel "ar komnistlerin" muhalefeti idi. nk onlar iin Devrim, retim aralar zel mlkiyetinin hemen kaldrlmas anlamna geliyordu, iilerin, bu kesimi denetlemekle yetinmekte olan kimi nerileri, "yarm tedbir" sayyor ve reddediyorlard. L. Kritman'n deyimi ile ii hareketinin zaaf, henz yenilmemiti. Bu muhalefet alacakt. Kasm 1917'de, endstriyel teebbsler zerinde ii denetimine dayanan (Teebbs Komiteleri) bir dzen oluturulacak, btn nemli kararlarn merkezi bir organ tarafndan alnmas, bir yasa haline gelecektir. Btn byk mlkler kamulatrlp, araziler cnu ileyenlere datlacak. Bankalar, Sigorta irketleri devletletirilecek. Ve ulusal tek bir banka kurulacaktr. Burada, zel teebbsleri adeta bir sendika, bir kartel halinde bir araya toplamak ve bunlarn ynetim ve denetimini kamuya vermek sz konusudur. Oluturulacak tketim kooperatifleri ile, bu kurulular t a m a m lanmaktadr. D ticaret de devletin tekeline gemektedir. Bylece ekonomik faaliyetler artk piyasa tarafndan gdlmemektedir. Anlan bu kamusal teebbslerin ynetimi, ii komitelerince; ekonominin genel gdm ise, Ulusal Ekonomi Kurulu tarafndan yrtlmektedir. Merkezi iktidarlar, retimin tmn savan (geni anlam ile, hem reaksiyonerlere, hemde sosyalizmi gerekletirmek iin) gereksinmeleri dorultusunda gdebilecek bir duruma gelmektedirler. Haziran 1918 y. da balayan byk teebbslerin kamulatrdmas, bu amalarla Ocak g2o'de btn sanayi teebbslerini ierecek tarzda genileyecektir. Bu arada para arac da, kaldrlm olmaktadr. Belirtmek gerekir ki, ekonominin bir merkezden itibaren ve sava ncelii ilevinde gdlmesi, bakaca dendikte bu sava komnizmi aamasndan itibaren, Sovyet Sosyalist Sisteminin ana izgileri olumaya balayacaktr. retim aralar zel mlkiyetinin kaldrlmas, piyasann dzenleyicilik zellii ile yok olmas, ekonominin bir merkezden gdlmesi ve ekonominin, Pln drtsne dayanmas gibi yeni strktrler olumaktadr.

BER HAMTOULLARI

Btn bu tedbirlerin Lenin ve Komnist ekonominin teorisyeni (933), Boukharine'in, Marks'n "Gotha ve Erfrt Programnn eletirisi", adl kitapta yer alan grlerinin etkisini yanstt, grlen esinleri ile olumaktadr. Yalnz, Rus ekonomisinin, i sivil sava ve d savalar sonucunda, alt - st olmu ortamnda alnm bulunan bu nlemler, ekonominin tutarszln, daha da ayrtracak sonular douracaktr. Oluturulmak istenen yeni yaplar, yeni bir sistemin tutarlln henz gerekletirecek gte deildir. Daha bir n grntden ibaret, kalmaktadrlar. Bundan byle Sava Komnizmi dnemi, Rusya'da gerek bir ekonomik iflsa sebeb olmaktadr. Sanayi retimi, sava ncesi dneminin 115'ri dzeyine kadar inmitir. Ticaret durmu, iftiler, ehirlerin gda v.b. ihtiyalarn karlayamamaktadrlar (934), nk, retim dzeyini ykseltebilecek nlemler alnamamtr. retimin, eski arklar durmutur. Yenileri ise, devreye henz gl bir tarzda girememilerdir. Ekonomiyi, yeniden ve daha iyi bir tarzda ileyecek bir hale sokmak ve Sosyalist rejimi kurtarmak gerekmektedir. Savurganlk, kara borsa, alk sorunlar gibi belirti ve olumalar, Yeni Ekonomik Politika (N.E.P.) dnemi, zmee alacaktr. b) Ekonomik Yeni Politika Dnemi (N.E.P.: 1921-1924)

Sava Komnizmi dneminin ok kt sonulanmas karsnda, Lenin'in nderliinde, 1921 y. dan itibaren, dnrn daha nce anm olduum "Kapitalizmin devlet aracl ile yok edilmesi, projesine dnlecektir. Bu Yeni Ekonomik Politikas'nn ilkeleri Sosyalizme dntrlmek istenen ekonomiye, bir ka Kapitalist ilevin esini ithl edecektir. En byk dar boazn
(933) Belirtmeli ki, N . B O U K H A R I N E ' m 1918 de yazd "Komnistlerin Program adl du Communisme", adnda bir eseri

bror, M A R K S ' m tezlerim uygulamaya yneliyor ve milyonlara varan sayda, yaylyordu. Ayrca Komnizmin teorisyeni olan dnrn l'A.B.C., neminin, kurban olmaktan kurtulamayacaktr. (934) Byk toprak mlkiyeti, Kasm 1917 de kaldrlm idi. Fakat kyllerin basks altnda, krsal kesimin bu kamulatrlmas, F L Y A T T A , birlere) elik etmiyordu. stelik iftilerden, topraklarn eit paylam ile sonuland. Topraklarn bylesi bir paylam retimi arttrabilecek verimi ykseltebilecek nlemlere (tedrnlerin bir ksm vergi olarak alndndan, reticiyi frenleyecek, retimi snrlayacak unsurlar oalyordu.

daha vardr (bknz; Maspero, Paris), Hatrlatmal ki BOUKHARINEVe STALIN d-

ada iktisad

sistemler

olutuu tarmsal kesimde vergilerini dememek iin retmeyen iftilere, ticarette bulunabilme, retme ve vergilerini deyebilme olanaklar verilmek istenmektedir. Bylece ticaret serbestisi, yarm ve snrl bir piyasa, N.E.P.'nin, nemli bir esi olmaktadr. Tarmsal kesimde grlen snrl bu Kapitalist eler, sanayi alannda kk ve orta byklkteki teebbslere dein uzanacak ve hkmetin denetiminde olmak koulu ile yabanc sermayeye izin verilecektir. Gerek Sosyalizme, garip gelen bu nlemler, Sovyetlerin, o zamanki yaplarnda, vazgeilmez (ifa veren, zorunlu ktlk), bir ara aama gibi, grnmektedir. Sanayi teebbsleri de, tekellere, kooperatiflere, birliklere hatta, bazan zel kiilerin ynetimine girmektedir. Datm kesiminde, zel ticarete izin verilmektedir. cret alannda, randmana gre pirim ve cret rejimi uygulanmaa baland. Bu denemenin ksa sredeki amac, tehdit eden al yenmek ve ekonomiye bir dzen kazandrmakt. U z u n sre bakmndan ise Lenin, N.E.P.'i, g kazandrtan bir birikime yol aacak ve daha sonra, Kapitalizmi t m ynleriyle ortadan kaldracak olanak ve aralar salayan, kesin bir saldrma politikasnn bir arac gibi grmektedir 935). Aka anlalmaktadr ki, parasal tabanl deiim, snrl da olsa bir piyasa, ticaret serbestisi, kk zel teebbslere izin verilmesi, ksaca snrl bir zel ekonomiye olanak verilmesi, geici bir dnem iin kabul edilmi olmaktadr. (Fakat belirtelim ki, 1921-24 dnemindeki bu gerek, 1960 'lardan sonra, ekonomik yapnn giderek karmak, gelimi bir yapya kavumu olmas sonucunda, adem merkeziyete kayan gelimelere, yeniden nem kazanacak ve Sosyalist Sistemin, Kapitalizme dahil bulunan baz elerle uyumlaabilecei grlecektir). N.E.P., uygulamas sonucunda, Sovyet ekonomisi, aa yukar 1926 ylnda, sava ncesi retim dzeyine kavuabilecektir. Fakat artk tamamen ayr strktrler sz konusudur. Endstrilemenin yeni gerek sorunlar, Sosyalist bir r e j i m d e ortaya kmakta ve yeni yntemler ile nlemleri gerekli klmaktadr.
(935) Bknz, A. DENISSOV: a.g.e., sh: 181. A. MASNATA: Le Systeme Socialiste-Sovietique, Neuchatel, svire, 1965, sh: 24.

BER HAMTOULLARI

Lenin, 1924'te vefat ettiinde, yukarda andm gerekler dorultusundaki tartmalar devam ediyordu. Parti yelerinin bir ksm N.E .P .i savunmann ekonomide Liberal eilimlerin yaygnlamasna yol aacam belirtirken; dierleri iin Sovyetler, "aln yazgsn" yeniden zorlamak durumundadr, grn, savunuyorlard. Daha 1922'de Parti Genel Sekreteri olan Stalin, iktidar eline alr (936). Dizginleri skar ve ekonomik kalknma, endstrileme politikalar, yeni bir nitelikle uygulanmaya balanr. c) Endstrileme Dnemi (1925-1928) Gelimi bir lkenin endstrilemeye ynelirken, geri kalmln oluturduu zel sorunlarla karlamasn Sosyalist rejim iinde olmas, ortadan kaldrmamaktadr. Sovyetler Birlii de, ite bylece, endstrilememi olmann sorunlar ile karlamaktadr. Sorunu sadeletirerek sunmak gerekirse, her eyden nce, endstrilemek yolunda olan bir ekonomi, o zamana dein kendi kendine yeten bir ekonomik retim biimi ortamnda yaayan iileri, kendine ekmek, dier yandan tarmsal retimin oalmasn destekleyip zendirmek durumundadr. Ayn sre iinde, toplam tarmsal retimin, yeni ehirsel endstrinin ve ii ynn, ihtiyacn karlayacak dzeyde tutulmasn bir zorunluluk haline getirmektedir. Bakaca dendikte, ya tarmsal kesimde yaayan insanlarn verimini oaltmak veya endstri kesiminde yaayan iilerin, gda ihtiyalarn karlayabilmenin gerekleri lsnde, krsal kesimin tketimini ksmak gibi iki seenek, sz konusu olmaktadr. Daha nce andm zere, kylleri kazanmak zorunda kalan Lenin, bu kesimin tketimini oaltan uygulamalarn olumasna engel olamam idi. N.E.P., dnemindeki serbest ticaret sonucunda ise, gda maddelerinin ykselen fiyatlar, iftilerin gelirlerini ; iilerinkine oranla daha hzl bir tarzda ykseltmeye neden olmu idi. Bu sonu, Sovyetlerin hem eitlik ilkeleri anlayna, hem de yukarda anmaa altm, endstrileme s(936) STALIN'i/ iktidara gemesi ve Komnist Partisi yelerinin 1924 te (Nisan) 446.000 den, 1925 te (/ Kasm) 1.025.090'ttc kmas hk. da daha fazla bilgi iin bknz, G. M A R T I -

N E T : Les Cing Communismes, a.g.e.

ada iktisad

sistemler

65

recinin, tarmsal kesimden itibaren oluacak igc gne de aykr dmektedir. Anlan ikilemeyi zmek iin iki eilim, belirecektir. Komnist partisinin o zaman iin "sanda" yer alanlarn grlerini temsil eden Boukharin, tarmsal kesime yatrmlar ynelten bir ncelik verilmesini kylleri fiyat ykselmeleri yolu ile zendirmeyi ksaca kalknmaya, tarmsal retimi oaltmak suretiyle balamay, nermektedir. Komnist Partisinin, sol kanadnn grlerini temsil eden Trotsky ise, tarmsal kesimin tketimini, tarmsal kkenli mallarn fiyatlarn drmek suretiyle ksmak ve ne pahasna olursa olsun endstrilemeye gitmeyi, nermi olmaktayd (hi kuku yok ki, bylesi bir politika, iftilerin muhalefetini yaratacak ve tarmsal kesimin retimini drebilecek sakncalar dourabilirdi). Balangta Partiden Trotsky'i elimine etmek iin partinin sa kanad ile ibirlii yapan Stalin, 1927 y.'da yeniden, saa kar dnmekte, daha nce andm gibi Boukharin'i bertaraf ederek, Komnist Partisinin mutlak Lideri, olmaktadr. Bylece hzl bir endstrileme srecini, otoriter yntem ile gerekletirecek iktidar, Stalin'in eline gemi olmaktadr. Zengin iftileri yok ederek, kentsel tketimi karlamaa olanak verecek tarzda tarmsal kesimin kollektifletirilmesi gerekletirilecektir. Bylece Stalin, zorlu yntem ile tarmsal sorunun, sanayilemeyi frenlemesini veya geciktirmesini hi deilse, engellemi olmaktadr. (Belirtmek gerekir ki, tarmsal sn>run, Sovyetler'in gnmze dein uzanan ve zm, henz btn ile salanamam dikenli, bir konu olmaya -Kuru ev'in dmesini de kolaylatrmt- devam etmektedir). Bylece Sovyet endstrileme sreci, bir tek parti diktatrln ve bir tek adamn, bu partiye egemen olan diktatrl araclyla, iletilecektir. Endstrilemeye, retim aralar reten (ar) endstri ilkesinin uygulanmas ile girilmektedir. Sorumlu gdc kurullar oluturulmakta; cretlerde eitlik ilkesini uygulamak, sk bir ekonomik hesaplara dayanan rasyonel bir ynetim iin, aba harcanmaktadr. gcnn seferberlii

66

BER HAMTOULLARI

konusunda ortaya kan sorunlar, deierek dzelen kararlarla rayna girebilmektedir. Yukarda tarmn kollektifletirilmesine deinmitim. Byk iftilerin (Koulaks) bertaraf edilmesi (fiziki yok etme), Sosyalizmin krsal kesime girii, 1930 yllarndan sonralarda da, devam edecektir. iftileri "Sosvkhozes ve Kolkhozes" ile Devlet memuru veya "ibirliki" haline getiren uygulamalardan nce, tarmn endstrileme ile paralel gelimesi salanamamtr. Ekonomik kalknmay ve Sosyalist sistemi gerekletirmek gerei ekonominin Planlanmas zorunluluunu getirecektir. Bylece Sosyalist Plnlama, daha nce anlan gl aamalarn denemelerinin yetersizlii sonucu oluacak, Kapitalizmin "anarik kabul edilen" piyasa mekanizmalarn ikme edecektir.

d) Plnlama Dnemi: Daha nce anm olduum zere, Sava Komnizmi, Yeni Ekonomik Politika, Endstrileme aamalarnn dikenli sorunlarna henz etkin bir zm bulamayan Sovyet Rejimi, 1925 y.'dan beri ekonomik politika, sektrel programlara yol gsterici nitelii amayan ve sadece retimin baz dallarn ieren, eitli hesaplar ve denetimler dnda, her hangi bir pln oluuna rastlanmamtr. Oysa lkenin kalknmas gerekmekte, Sosyalizmi gerekletirmek gerekmektedir. Aslnda Sosyalist Sisteme gei iin etkin aralar aratrlmaktadr. te bu dorultuda Endstrileme ve Pln, Sosyalizmin emrine girivermektedir. Hatta "Sovyet sanayilemesinin zgn (orijinal) ynn izleyen iktisadi stratejide deil, bizatihi plnlama yoluyla gereklemi olduu" (937) hatrlanrsa; sanayilemenin olduu kadar, Sosyalizme geiin de en nemli temel arac, Plnlama olmaktadr.
(937) Bknz, E. H. GARR: "Somme Random Reflexions in Soviet Industrialization",
Socialism, Capitalism and Economic Grouth, (Ed. C . H . Feinstein). 1967 Cambridge

University Press, sh: 282, Anan: K. BORAT AV: Sosyalist Plnlamada Gelimeler, S.B.F. Yayn, Ankara, 1973 sh: 13.

ada iktisad

sistemler

Marksist doktrinin ngrd Sosyalist sistemin piyasa mekanizmasna dayanmayaca aktr. Ekonomik kaynaklarn eitli kullanmlar arasndaki tahsisi ve blm sorunlar, gerek hazrlk, gerekse uygulama ynleri ile bir Pln tarafndan gdld, ada Sosyalist Sistemlerin ortak zellii olmaktadr. Yalnz, bylesi bir Pln modelinin, Marksist tezler ve teorilerde oluturulmam olduu da, grlmektedir. erii hazrlanmam bulunan Plnn, "pln" veya "plnlama" tarznda, sadece szck olarak zellikle F. Engels tarafndan "AntiDhring"'te, ksaca: "Plnl ibirlii", "retimin sosyal plnl olarak dzenlenmesi", "anarinin bilinli bir plnlama ile ikme edilmesi", "belli bir plna gre sosyal retim", "retim aralarnn tmnn plnlanmas" gibi en az yedi yerde kullanm olduu (938), ortadadr. Bundan tr Sosyalist ilk modeli oluturan Sovyet Rejimi, Sosyalist Planlama konusunda da bir "rehber" rnekten yoksundur. Nitekim, Sovyet iktidarnn ilk ekonomik kararlar, balca aadaki nedenlerin esini ile oluacaktr: 9 Kollektivist tipte, zmler arayan ideolojik nedenler; 0 Yeni rejimin merkezi iktidarna g kazandracak, nedenler; 9 Halkn ve ordunun gda ihtiyacn karlayacak pratik zmlere dayal nedenler. politik

yaamsal

Lenin'in daha nce andm nl "Nisan Tezlerinde" de (1917), ekonomik plnlamaya yer verilmedii ve iktidara getikten sonrada, hkmetin ilk hazrlad projelerde piyasa mekanizmasn ikme edecek ekonomik plnlara rastlanmamaktadr. Sovyet plnlama modelinin formasyonu zerine, ilgin bir aratrma yapm bulunan, Czeclavv Bobrovvski (939) ekonomik plnlamann, Rus Sosyal Demokratik Partisinin programnda
(938) F. ENGELS: Anti-Dhring, 1878, Ed. Sociales, Paris, 1950, sh: 182, 319, 322, 324, 356, 349(939) Sovyet plnlamasnn oluumu hakknda daha geni bilgi iin bknz, C. BOBROVVSK:
335, La Formation du Syst&me SouMgue de Planification, Moutor, Paris-La Haye, 1956.

BER HAMTOULLARI

da yer almam olduunu belirtmektedir. Oysa E. Zaleski'ye gre baz Rus Marksistlerinm teorik almalarnda (rnein: A. Bogdanov) Sosyalist bir Devlet Plnlamasnn baz genel ilkeleri, yansmaktadr (940). Sovyetlerin ekonomik teorisinin,. Sosyalist bir toplumu oluturmaya dnk olmasn ve ekonomik faaliyetlerin bir plnla dzenlenmesi konusunda, L. M. Gatovskij'in de deerli teorik almalar bulunduunu anmsatmakla yetineyim (941). Marksist teorilerdeki Pln modeli boluuna karn, balca plna dayanmas gereken bir ekonomide, Sovyet yneticileri ekonomik faaliyetlerin tmn bir pln ile gtmenin zorunluluunu yukarda andm nedenlerle de, abucak kavradlar. Nisan 1918 de, Rus Bilim Akademisinde verdii bir sylevde Lenin, lkesinin ekonomik bamszln salayacak, retimin rasyonel bir lokalizasyonunu gerekletirecek ve elektrifikasyonun mekanik inasn tahrik edecek, bir pln'n hazrlanmasnn ok yararl olacan belirtiyordu (942). Yine 1918 Mays-Temmuz aynda toplanan ilk Sovnarkhoz Kongresinde bir sylev veren Mocotov da, endstriyel plnn yetersizliini belirtmekte ve btn ekonomiyi kavrayacak bir tek plnn yaplmasn nermektedir (943). Bylece Rusya'y elektrifikasyona kavuturmay amalayan bir plnn hazrlanmas, Sovyet plncl yolunda, ileri bir adm olmaktadr. Andan bu plnn (Pln Goelro), kabulnden iki ay sonra Devletin Genel Pln Komisyonu (o zamandan beri Gosplan diye anlmaktadr), oluturularak Sovyetlerin en yksek kurulu olan alma ve Savunma Soviet'ine balanm olmaktadr. (Burada Sovyet rejimi plnlamasnn btn aamalarn incelemek, alma snrmzn dnda kalmaktadr. Andmz kaynaklardan, daha fazla bilgi edinmek olanakldr). Bylece, endstrilemenin, kalknmann ve Sosyalizme geiin balca arac olan Plnlamann (944) ilk toptan ve model
(940) A. BOGDONOV'un, Rusa yaynlanm bu almalar iin, bknz, E. ZALESKI: Planification de la Croissance, SEDEIS, Paris, 196a. (941) M. M. GATOVSKIJ'in, Rusa yaynlarn, anan H. CHAMBRE: Le Marxisme en Union Soviltique, Ed. du Seuil, Paris, 1955, sh: 386 v.s. (94a) (943) Anan, E. ZALESK: Planification de la Croissance, sh: 3a, 37. (944) Sovyet Plnlamas hk. da daha geni bilgi iin bknz: Ph. J. BERNARD: Destin de la Planification Sovietigue Ed. Ouvrieres, Paris 1963.
V . J . M A R C E V V S K I : Planification et Croissance des Democraties Populaires, II cilt,

P.U.F., Paris, 1956.

ada iktisad

sistemler

olarak uygulanmas I. Be Yllk Plnla (1928/29-1932/33) ortaya konmu olmaktadr, ilk pln resmen, 30 Eyll 1928'de yrrle girmekte, 31 Ocak 1932'de bitmektedir, ikinci Be Yllk Pln 1 933-1937 dnemini; nc Pln: 1938194.2 dnemini, Savatan sonra, Drdnc Pln: 1946-1950 dnemini, Beinci Pln: 1951 1955 dnemini, Altnc Pln: 1956-1960 dnemini kapsamakta ve 1959 dan itibaen ise, Be Yllk Plnlarn, Yedi Yllk Plnlara dntrlmesi istenmitir. 1955 -1965 dnemi (Belirtelim ki, 1956-1960 dnemi, VI. Pln, uygulama srasnda terkedilerek), Vl'nci pln denilen -1*959 -1965- pln ile ikme edilmi oldu. Bylece uygulamada hi bir zaman, anlan dnem iin, bir Vl'nci Be Yllk bir pln mevcut olmad. 1961-1965 dnemi iin ak rakamlar verildii halde, bu dnem iin, bir plndan sz alamaz. Resm olarak ise VIII. Plann gerekletirildiinden sz edilmektedir (945). Grld gibi Sosyalist Plnn geliim seyri, kesikliklerden gemektedir. Ayrca ekliyelim ki, 19711975 dnemi iin XI'nci Be Yllk Kalknma Pln hazrlanmtr. 1966'dan beri, gerekletirilebilen byme hz, anlan 1966'da % 7,1:1967 % 8,6; 1968'de % 7> 5 ve 1969'da ise % 6,1 oranndadr. IX'ncu pln dnemi iin ise yllk ortalama olarak % 6,7 lik bir byme hz ngrlmtr (946). I'nci Be Yllk Plnn sonular ngrlen hedeflere grece tamamen gereklememi olduu halde, ylda ortalama olarak % 8-9 orannda bir byme hz gerekletirmi olmaktadr. Il'nci Be Yllk Pln ise temel endstriyi yayarak gelitirmeyi baaracaktr. Tarmsal kesim ak bir durgunluk yanstmasna karn, kollektiflemeye konu olmas ekonomik genel bymenin gelimelerine de katks olmaktadr. Bylece Sovyetler Birlii, 1934 y.'dan itibaren, endstrilemi bir lke olmaa balamakta ve bu endstrisinin olanak
(945) R. A . C L A R K E : Rtsultats du Pln Quinquenal Sovietique, 1966-1970, 27.5.1971

sh: 11.
(946) Bulletin d'Informations Economigue, No: 1, 1971, R. E., -iinde-, 27.5.1971, sh: 16-17.

I
640

BER HAMTOULLARI

verdii silhlanabilme hazrl sonucunda, Alman saldrsna 1941 y.'da kar koymasn ve sonrada onu malup etmesini baarabilmitir. Ksa bir srede bu sonulara gelmede, insan yanlarm zorlamann, payn ve "alma Kamplarn" da unutmamak gerekir (947). Sovyet Plnlarnn genel hedefleri, ekonomik alanda lkeye bamszln kazandrmak, ekonomik kalknmay, endstrilemeyi gerekletirerek salamak ve komnist topluma varmay kolaylatrmaktr. zel hedefleri sektrel ve lokal seviyelerde, ekonomik sosyal sorunlar zmek, savurganl nlemek, maliyeti daha dk yntemler gelitirmek ve gelimi Bat'nn gelimi teknolojisini olabildiince taklit ederek, onlar amak gibi noktalar iermektedir. Buraya dek andm aamalardan geen, S.S.C.B., yneticileri, 1917-1940 ydlar dneminde Sosyalist aamay oluturmu olmaktadrlar. Genellii iinde Marksist dnceye uygun, endstrilemi temele dayal bir Sosyalizm. Anlan bu Sosyalizmin nitelikleri ksaca yle zetlenebilir: 0 Proletarya diktatrl ve siyasal iktidarn byk olmas; gc;

<9 retim aralar mlkiyetinin kaldrlm 9 Ekonominin bir Plna gre gdlmesi.

2. S O V Y E T SOSYALST SSTEMNN DEMES 1917 y.'dan 1953'e dein uzanan dnemde, geri kalml yenmek, nceliklerin ncelii olmu, Sosyalizmin oluturulmas bile, yoksulluun bu ksr dngsn krmaa ynelmiti. D a h a nce belirttiim zere, "Komnist topluma" ve herkese "ihtiyacna
(947) Amlan bu alma kamplar, ylesine oktur ki, P O L S ' m bunun iin zel R G T L E R oluturmas gerekmitir. Bu tarzda oluan Kamplarda, 200,000 kiinin zorla altrlmas sonucunda Leningrad ile Beyaz Deniz aras kanal ina edilmitir. 1941 de ele geen, bir Devlet plnna gre, toplam yatrmlarn % 18'i, bu tr alma ile gerekletirilmi olmaktadr. Anan, J . M . A L B E R T I N I : Capitalisme et Socialisme a l'Epreuve, a.g.e.n. sh: 100.

ada iktisad

sistemler

61

gre ilkesine ulaabilmek iin ekonomik luklarn zorunluluu olmaktadrV^48),

kalk*Jf)|^a,

zorunlu-

Bu dnem iinde, politik yaplarn ekonomiye egemenlii, retim aralarnn kamulatrlmas ve burjuvazinin yava, yava silinmesi gibi, Sosyalizme doru baz taransformasyonlar gerekletirilmitir. Fakat, yukarda belirtmee altm gibi, Sosyalizmi, ekonomik bymenin arac yapmak yerine, ekonomik bymeyi, Sosyalizmi gerekletirmenin, bir arac yapmak gerekmektedir. Ksaca ikisi arasndaki karlkl ilikileri ve etkileri, bir dierini destekleyip, btnletirecek ve yaygnlatracak bir hale getirmek zorunluluu duyulmaktadr. Oysa, bu iki dalda da tkanklklar olumaa balam, kalkmamadan, Sosyalizmin gelimesi de frenlenmektedir. Ekonomik faaliyetlerin gdm ve ynetimi, artk yeni strktrlere uymamaktadr. Sovyet ekonomisi, Stalin dnemine dein uzanan uygulamalar sonucunda, ok deimi ve eitlilik kazanmtr. Plnlama, retimin btn dallarnda belli bir miktar bykl ieren hedefleri saptamak; retimden sorumlu olan eitli ve bir dierine belli bir hiyerarinin kat ilikileri iinde bal Bakanlklarn, merkezi strktrleri ile departmanlar aras ilikileri en yksek idari mercilere balayan sk balantlar ile nitelenecek bir durumda idi. Plnlarn uygulaycs olan Sosyalist teebbslerin kaynaklar, ynetimi ve retimi, rasyonellik, etkinlik bakmndan, byk engeller karyordu. Bir tek rnek vermi olmak iin, retimlerine deinelim: Teebbslerin baar gstergesi, re- 1 " timin global deeri idi. (Rusa Valovaj = Brt, global). Byle olunca; teebbs ynetenlerin ilk hedefi, bu global deeri bytmeye ynelmek oldu. Bu dorultuda en pahal h a m maddeleri kullanmak, en kolay retilecek mallara ynelmek (kalite ve tketiciyi tatmin endiesi duymadan), ksaca, global deeri ykseltecek btn yntemleri uygulayarak val gsterge(948) Bu noktada da, Sosyalist sistem ile Kapitalism, yine ters ynde benzer bir noktada
birlemektedirler. Nihayet Kapitalist sistemin sosyalizasyonu da kalknma aamalarna gre genilemektedir.

BER HAMTOULLARI

sini ykseHSfek. en bykapa haline geldi (949). Bylece, daha 1950 y.'dan beri Sovyet yneticileri ekonominin yoksul kesimleri ile (oklukla hafif sanayi ve kimi zaman kimya dal gibi ar sanayi) ilgilenmee baladlar. Ayrca hizmetler kesimi de ilgi bekliyordu. Kuruev (Khrouchtchev), artk ekilmez bir nitelik kazanm bulunan merkezi katl krmak ihtiyacn duydu (Blgesel Ekonomik Kurullar oluturacaktr-Sovnarkhozes-). Fakat bu rgtler, Moskova'da bulunan eski Bakanlklarn boluunu ikme etmiede ve ekonomik birimler arasnda yeni ve doyurucu ilikiler kurmada yeterli olmadlar. Ksa sren varlklar srasndaki mdahaleler-, daha ok kartrc bir nitelik yanstt. Bundan tr, yeni ekonomiyi yerine oturtamadan, kendileri ortadan kalktlar. Ekonomik kalknma ve sosyalizme geii hzlandrma alanlar da, derin bir bunalm iinde idi. Daha nceleri % 8,2 civarnda gerekleen ekonomik byme ortalamas, 1956-1960 dnemi iin % 5'e dmt (950). Teorik dzeyde ise son derece youn tartmalar oluuyordu. Belirtilmeli ki teori ve pratii ieren bu eletiriler, deer teorisi ve fiyatlarn formasyonu teorisi ile ilgili yeni ve verimli gr ve tartmalarn damgalad bir ekonomi biliminin, yeniden douu denilebilecek erevelerinde cereyan ediyordu (951).
(949) Rusya'da Teebbsn reformu konusunda ilgin bir eser iin bknz: Marie LAVINGNE: Les Economies Socialistes, Colin, 1970, ezllikle; sh: 78 v.s. (950) Bknz: "Trois Ans de Reforme Economique en U.R.S.S. (1966-1968)" E. P., 3.7.1969, sh: 12 v.s.
formlar"

-iinde-,

(951) S.S.C. Birliinde Sosyalist rejimin, bir dier aamaya gtrecek ve "Ekonomik Reoluturan-, 1955-1965 dnemini saran, bilimsel nitelikli bu tartmalara-, ksaca (Voprosy Ekonomik-, N o : 6, 1955); "Endstriyel reanmak ile yetinirsek- u dnrler katlmaktadr: E. L I B E R M A N : "Ekonomik Hesap ve ilerin Endstride Maddesel lgisi" timin planlanmas ve onu gelitirecek maddi zendiriciler", (Kommnist; N o : 6, 1956); Endstri "Pln ve Uygulamann Yntemleri" (1959); "Pln, Prim ve Kazan (1962 ve ayrca ayn

balkl 2. inceleme 1964.).

Ayrca, L . G A T O V S K J : "Sosyalist Ekonomide Kr'n rol", 1962). G. K O S J A T C H E N K O : "Plnlamay yiletirmenin Koullar". K. PLOTNIKOV: Liberman Teorilerinin Deerlendirilmesi" (V. Ekonomik, N o : 11, 1962). R. B E L O U S O V : "Ekonomik Etkinlik Her eydir" (Pravda: 13 Kasm 1964).

L. KASSIROV: "Maddi zendirme ve retim" (Pravda: 22 Ocak 1965). Daha geni bilgi ve dier dnrlerin grleri iin bknz, La Reforme Economique en U.R.S.S. La Documentation Franaise, No: 3564, 17.2.1969, Paris.

ada iktisad

sistemler

Reformlar oluturan bu gelimelerin aamalarna burada girimeyeceim (952). Aslnda Kapitalist ekonomiden Sosyalizme gei dneminin ekonomi teorisi, Eug6ne Preobraschenesky'nin nl eseri: Yeni Ekonomi ile domu olmaktadr. Bu eserde gelitirilen temel tezin ilkeleri, bir dierine kart olan pln ve piyasa mekanizmalarnn ekonomik hayata egemen olma ynndeki atmalardr. tte Kapitalizmden, Soryalizme geiin bu tarihsel dnemi bu iki mekanizmann atmas ile damgalanmaktadr (953). Piyasa-Pln ilikisine dokunmuken, belirtmek gerekir ki, ada Sosyalist lkelerin ekonomilerinde, emperatif (emredici) plnlama ile kendiliinden oluan piyasa unsurlarnn, sistemin mant iinde dnemine ve lkesine gre deimek zere, giritikleri kombinezonun srekli bir aba halinde yayld grlmektedir. Yalnz anlan bu kombinezonun, sistemin mant iinde olutuu ve strktrel anariye (tutartzla) yer vermediini de belirtmi olaym. Nitekim Sovyet akademisyenlerinden L. Leontiev's de Deer yasas ile plmn bir dierine hasm olmaktan ok, balak olduklarm belirtmektedir (954), Stalin dneminden kalma Sovyet Plnlama ynteminin katln, bir dier deyile ekonomiyi bir merkezden gtmenin sakncalar veya ekonomide ademi merkeziyete doru ynelme, 1953 y.'dan itibaren, yava yava balayacaktr. En kaln izgileri ile balca nedenleri yle zetlenebilir: Sovyet Sosyalist Modelinin Avrupa'da yaylmas, halk ynlarnn entellektel dzeyinin son derece gelimi olmas sonucu, baz uygulamalarn eletirilmesi, ekonomik byme hznn dmesi ve ayn dalda derinliine yaplabilen aratrmalarn, ortaya kard yeni grler; batnn gelimi(95a) Bknz, H . C H A M B R E : Nouvelles Melhodes en Economie Sovi(tique Projet, -iinde-, 1

Ocak 1966.
M . K A B A J : l'Evolution du Systbne des Stimulants Mattriel Dans l'Industrie de l ' U . R .

S.S.. R.I.C.,-iinde-, Temmuz, 1966. ( B . I . T . ) . (953) Bknz, E. PREOBRAJENSKY: De/aN.E.P. auSocialisme, Paris, Ed. du C. N. R. S., 1966. Sosyalist ekonomiye gei hakknda, yararla okunacak bir eser iin, bknz, Ch.
B E T T E L H E M : La Transition Vers l'Economie Socialiste, Maspero, Paris, 1970. (954) Anan, E. M A N D E L : La Reforme de la Planification Sovi(tique et Ses Implications Thioriques Les Temps Modernes, -iinde-, Haziran 1965, sh: a 161 v.s.

BER HAMTOULLARI

ekonomi bilimi ile kurulan ilikilerin gelitirilmesi; dnce alannda yukarda andm aratrma olgusu dorultusunda, yeni grlerin olumas ve farkl doktrinlerin, tartlr bir hale gelmesi (955) gibi' Sovyetler Birliinin, ekonomik alandaki gelimelerine paralel gelimeler gsteren, ekonomik dnce alanndaki bu gelimeler, dier nedenleri btnlemektedir. Varoluu, Sovyet ekonomik dncesinin geliim seyrini ve verimi olumsuz ynde etkileyen, hatta donduran Stalin' in lmnden sonra dnceden balamak zere her ey, eskiye oranla, daha olumlu ynde gelimeye balamaktadr. Bir ka aydnlatc rnek verelim: Kharkov niversitesinde profesr olan ve tketim maddelerinde, tketicilerin tercihleri ve zevklerine, hi yer vermeyen ve sadece teebbs eflerinin kendi odaklarnda, kalitesi dk olan mal retiminin, srmniin de gletiini, bu eflerin byk lde, retim metodlarn da dzeltmek iktidarmdan uzak olduklarn, retim plnlar, maliyet, cret, randman ve yatrmlar, Merkezi Plnlama emalarna gre hazrladklarm belirten Liberman, sosyalist ekonomiye, Komnizmin hizmetinde olmak zere (956) kr kavramm, bylesi bir ortamda gelitirmi olmaktadr. Bylece sosyalist rejimin plnlama rgt, sosyalist teebbsler arasndaki karlkl ilikiler, hem retici, hem de tketici nitelikleriyle, Liberman tarafndan eletirilerek ortaya konmu olmaktadr. Sovyet plnlamasn ilke olarak deil; fakat, uygulama olarak eletiren Liberman'n kr unsuru anlay; hi bir zaman zel kiilere kr - kazan salamak iin, n grlmemektedir. Kr, retimin rasyonalizasyonunu, iyiletirilmesi, sosyal hizmetlerin salanmasnda, bir zendirici gsterge ilevi, grecektir. Bu dorultuda gerekletirilecek krlar, retim aralar mlkiyetine sahip olan btn toplumun olacaktr yazara gre (957),
(955) rnein, bir yanda LBERMAN, N. FEDORENKO; L. LEONTEV, V. TRAPEZNIKOV v.s. dier yanda, L. GATOVSKJ, B. SUKHAREVSKJ, A. G. ZVEREV v.s. gibi. (956) Prof. LBERMAN, Londra'nn The Economist gazetesinde, 26.8.1966 tarihinde yaynlad makalesinin bal udur: Kr, Komnizmi Gerekletiren Bir Ara olmaktadr.

(957) LIBERMAN'n, yorumu iin bknz, I. GUELFAT: Nouvelle Etapes Dans le Dtveloppement de la Penste conomique en U . R . S. S., R . H . E. S., -iinde-, N o : 1, 1968,

jh: 56-100.

ada iktisad

sistemler

65

Ksaca Liberman'n tutumu, Stalin plnlama ynteminin baz yetersiz yanlarn dzeltmeyi amalamakta ve merkezi bir plnlamann gerekleri ile Sosyalist teebbslerin rasyonel ileyileri, ihtiyalar arasnda, yeni tertipleri ngrmektedir. Anlan bu dzenlemeleri ksaca zetlersek: Oransal olarak nadir olan mal ve hizmetlerin teebbslere tahsisi ile, retimin temel amalarnn merkezi otorite tarafndan saptanmas; Merkezin saptad amalarn gerekletirilmesi kararlar verme yetkisinin teebbse transfer edilmesi; ynndeki

Teebbsn iinde, ynetici personele ve iilere verilecek primler ve teebbs fonuna aktarlacak demelerin kiriteri olarak kr-sermaye ltnn kabul edilmesi. Grlyor ki, Prof. Liberman iin kr esi, merkez dzeyde saptanm bulunan tetemel hedefleri, ylesine gerekletirme zendiricisi oluturacaktr ki, toplum iin yeni olan bu uygulama, teebbs iinde iyi sonular vermenin, arac olmaktadr. Daha nceki uygulamalarda, andm gibi, sosyalist teebbsn her uygulamas, toplumun ve tketicinin lehine sonulanmyordu oklukla. Anlmaya deer dier tezler, L.V. Kantorovitche'e aittir. Gelitirdii teoriler'e, dnr, Sosyalist Bir ekonomide, optimal plnlama ekonomik etkinlik, iktisad kaynaklarn en iyi kullanlmas, gibi, konulara, yeni katkdar getirmektedir (958). Stalin dneminin Merkeziyeti Plnlamasna dayanan Sovyet Sosyalist rejimi, yukarda zet halinde deinmee ancak olanak bulduum, doktrinal grlerin olumas, br yandan, Siyasal Strktrn en stn katmannda Stalin'in yerine, baka yneticilerin gemesi sonucunda, sistem, Ademi Merkeziyete dayal strktrel bir deimeye uramakta ve beliren bunalm, yeni bir tutarllk ile giderilmektedir.
(958) Bknz, L. V. KANTOROVITCH: Calcul Economique et Utilisation des Resscurces, Paris, Dunod, 1963, (305 sh, Rusadan eviri).
Ayrca, N. C H A N D R A : Le ModUe de Kantorimtch et la Mithode Soviitique des

Balance, R. E. P. -iinde-, 1966, No: 2, sh: 228-254.

66 A) Ademi Merkeziyetilik Dnemi

BER HAMTOULLARI

Stalin 'in, brakt strktrler, onun yerine geen yneticiler ve zellikle Kuruev tarafndan, byk lde deimi olmaktadr. Sovyet Komnist Partisinin yeni hedefleri arasnda, 1980 ylnda Sovyet insanna, 1960 A.B.D.'inin y a a m dzeyini salamak, ilkesi bulunmaktadr. Yukarda belirtildii gibi, Sosyalist Rejim, ekonominin ve beer strktrlerde belirmi bulunan yeni niteliklere gre yeni bir aamaya trmanm bulunmaktadr. 1960'lara dein, lkenin asker gc garanti edilmi olmakta, retim aralar (donatm) endstrisi, tketim mallar retiminin ve tarm potansiyelini oaltabilecek bir duruma girmektedir. Yalnz, gerekten ok glenmi bulunan, bu byk sanayi potansiyelinin kullanlmas, plnlama yntemlerinin blgesel zelliklere ve yresel gereklere gre yeniden gzden geirilmesine bal bir duruma gelmektedir. Sanayi teebbslerinin, Moskova'da yer alan teknik bakanlklardan itibaren ynetilme yntemi, byk tutarszlklar yanstyor; israflara yol ayordu. Bundan tr, ekonomik yntemi deitirip, daha etkin bir hale getirmek gerekiyordu. Ekonomik ynetimin etkinliini salamak zere iki yol izlenecektir. Kuruev 'in, daha nce ksaca andm A d e m Merkeziyetilik yolundan sonra, Kossigin tarafndan izlenen, idar merkeziyetilik ve ekonomik Adem merkeziyetilik, bir dier deyile iktidarlar geniletilen Bakanlklara karn, Sanayi Teebbslerinin zerklik uurlar da geniliyordu. a) Ekonomik Reformlar: Yukarda, zellikle 1962 y.'dan itibaren Sovyet otoritelerinin, ekonomik ynteminin teorik tartmalar konu edilmesini zendirecek bir ortama girdiklerini belirtmitim. Dncelerini zetlediim Prof. Liberman, plnlamaya, Sanayi teebbslerine retim hacmi, rn tr ve teslim etme programm, sadece iaret etmekle yetinmesi gerektiini belirtmekte, retim yntemi ve ayrntlarla ilgili dier kurallarn, mal fonlarn, cretlerin v.b., hususlarn ise, teebbslere braklmasn neriyordu. Ksaca bu ilgin ve yeni olan giriim, bir teebbs zerklii, nerisi oluyordu.

 a d a iktisad

sistemler

17 Eyll 1965 y.'da Merkez Komitesine sunduu bir raporda Kossigin'de, yrrlkte olan eski sistemi yeriyor ve pln gstergelerinin gereklere uymamasndan yaknyor ve yukardaki nerilerden esinlenerek, Ekonomik Reformlar oluturacak bir taslak sunuyordu. Amac, ksaca her eyden nce, Sovyet vatandann yaam dzeyini ykseltmektir. Bu hedefi gerekletirmek iin, iki eylem nerilmektedir: retim, tketicilerin gereksinmelerini, daha iyi karlayabilecek ve onlarn yarglarna, ak bir hale getirilmeliydi; retim daha etkin olmalyd. Bu amala, yatrmlarn randmann ykseltmek, i gcnn katksn oaltmak, yeni tekniklerin, retim srecine girmesini hzlandrmak gerekmektedir. zet halinde belirttiim bu hedefleri gerekletirmek iin. nerilen aralar ise unlar olmaktadr: Teebbslere, daha byk bir zerklik tanmak;

Teebbslerde alan i gcnn, retim ile ilgilenmesini ve katkda bunulumasn salayacak etkin zendiriciler oluturabilmek; Ismarlama yntemi kullanmnn azaltlmas ve onun yerine akid ynteminin genileyen alan tarafndan ikme edilmesi (959). Anlan bu kararlar 1965 ylnn son aylarmdan itibaren uygulanmaa balanacaktr (960). 1966 ylnda bu sanayi teebbslerinin says. 45.000 civarnda idi (961). Anlan yeni sisteme, 1967'de endstriyel retimin % 12'sini reten 700' giriyordu; 1968'de ise, retimin % 40 n reten 7.000 teebbs daha bu ynteme katlyor, 1968 yl sonunda ise retimin % 70'sini saptayan 26.000 teebbs bu sisteme geiyor ve 1969 ylnda, sistemin genelleecei belirtiliyordu (962).

(959) Bknz, G. LASSER: La riforme de l'Entreprise Sovitiqut, R. E., -iinde-, No: 5, Eyll

1967, sh: 701-702.

(960) Belirteyim ki, benzer Ekonomik Reformlar, Sosyalist dier Avrupa lkelerinde dt uygulanacaktr. Macaristan hk. da, bilgi iin bknz, J. B O G N A R : Les Nouveaux Micanismes de l'

Economie Scialiste en Hongrie, Paris, 1969. (961) J. DESAU: La R6forme Economique en Cours d'Application en U. R. S. S. E. A., -iinde-, 1963, sh: 19-50.
(962) Trois Ans de Rtforme Economique, a.g. in. P. E., -iinde-,

BER HAMTOULLARI

b) Piyasa Mekanizmalarna Yer Veren Yeni Bir Aama ktisad kalknmay hzlandracak sosyal retimin etkisini ykseltmek, dier yandan, iilerin ekonomik ynetime katlmasn, kr-prim gibi zendiricileri ve teebbsler aras yarm gibi elerin Sosyalist rejime ithal edilmesi ilke olarak, Sosyalist kalan plnl bir ekonominin, snrl bir piyasa aygtlaryla uzlatrlmas abalarnn sistem ynnden anlam nedir? 1965'te genelletirilen bu ekonomik reformlar baz Sovyet iktisatlar (A. Birman rnein) lkelerin yeni rejiminde yeni bir nc aama gibi sunmaktadrlar ( N . E . P . , plnlama ve topraklarn kollektifletirilmesi aamalarndan sonra). Batllarn ou ise, Kapitalist sisteme dnn bir biimi olarak, nitelediler bu yeni al. Gnmze dek uzanan gelimeleri ile strktrel yeni tutarllklar oluturmay gerekletiren bu Ekonomik Reformlar, Sovyet Sosyalist sisteminin, gelimi, deimi strktrlerine tekabl eden, isel ve dsal etkilerin dorultusunda oluan yeni bir Sosyalist aamadr. Dnceme gre sistem, kendi mant iinde gelimektedir. Bir ekonomik kararn Moskova'da veya rnein Ukranya'da alnm olmas, yani teebbslerin, merkezden veya teebbsn bizatihi odandan itibaren ynetilmesi; ok nemli bir nitelik deiiklii yanstmaz. Sosyalist teebbsn, baz zendiriciler uygulamas da, nitel kkl bir deiiklik deildir. retim aralar mlkiyeti ile, bu ekonomik v.b. zendiricilerin, Kapitalist bir retim biimi retip, retmediine bakmak gerekir. Bu olu olmad srece, Kapitalist sistemin varlndan sz amann, doru olmayaca sylenebilir. Kuruev'in son yllarndan itibaren, Sovyetlerin sanayi strktrnn son derece bozulmu olduu, anlalm ve tepkiler belirmi idi. retim aralar reten veya byk sanayiye verilen kesin ncelik (K. Marks'm geniletilmi yeniden retim emas ve Lenin'in grlerinin etkisi), artk kuku yaratmaya balyordu. Hzla yaydan bu tartma iki plnda zel bir nemle yansyordu: # Politik Alanda; Resm doktrin olan Stalinci grn, temsilcileri olan akademisyen: Strumilin, Ostrovitjanov, Paskov'u, modern ekonomiyi savunan, Kantorovich, Nozovilov, Nemcinov gibi dnrleri, kar karya getiriyordu.

ada iktisad

sistemler

# Bilimsel Alanda; Merkezi Plnlamadan yana olan Gluskov, Belkin, gibi dnrleri, Devlet dzeyinde bir merkeziyetilik, tabanda Teebbs seviyesinde ise, bir ademi - merkeziyetilii savunan Liberman gibi dnrleri, kar karya getirecekti (963). Bylece gerekletirilen reformlarla, Stalin plnlama tipi ve ekonominin gdm deimekte, Sovyet Sosyalist Sistemi, yeni bir rgtlenme biimi iinde, piyasa mekanizmalaryla uzlaan yeni dzenlemeler oluturmu olmaktadr. Sovyet Sosyalist sisteminin bu yeni modelinin olumasnda; ksaca andm, bu isel kkenli nedenler yannda, dsal nedenlerin ve zellikle, Stalin dnemi kapandktan sonra, Sosyalist lkeler arasmdaki ilikilerde meydana gelen byk deimelerin de rol bulunmaktadr. 1955 y.'da, Sosyalist cephede oluturulan Varova Pakt'mn, 1968 Baharnda (Demokrasi ile Sosyalizmi uzlatrma denemesi), ekoslovakya'ya yapt karmalarn da gsterdii gibi Sosyalist entegrasyonu kurtarmak amacma dnk olduunu kantlyordu. Yine ekonomik alanda oluturulan Comecon da, ayni ilevi bu alanda yrtecekti (964). Grnrdeki neden ise, Kapitalist nitelikte tehditlerdi. Ksaca Sosyalist blok giderek daha karmak, daha farkl ve daha da blnm bir h^le gelmektedir in, Arnavutluk ve ekoslovakya, bu oluun en ak rnekleridir (965). Kapitalist Bat dnyasndaki isel atmalara, benzer sistem ii atmalardr bunlar. Milovan D j i l a s gibi, Komnist dncenin, ldn iddia etmenin (966), her ne kadar gereklere uymad kabul edilebilirse de, Sosyalist cephede, her lkenin eitli strktrlerine gre, en uygun den modelin oluturulmasna, Sovyetlerin, engel olmaya kalkmas da, kanmca evrime kar dtnden doru deildir ve d e ; ekoslovakya'da
(963) Bu konuda daha geni bilgi iin, J. MARCZEWSK: Evolution de la penste Economique Dans les Pays de l'Est, P. E., -iinde-, 6 Mart 1969. (964) Bknz, H. G. DENCAUSSE: Les Realitcs Contre l'Ideologie, Reme Franais de Science Politique, ubat, 1969, sh: 11-43 aras. (965) Bknz, I. IANNAKAKIS: Vers Une Opposition Socialiste Au Sein du Socialisme,
Les Temps Modernes, Austos-Eyll, 1968.

(966) M. DJLAS: La Societ^ Inancheve, Paris, Calmann-Levy, 1969.

BER HAMTOULLARI

grld zere, byk tepkiler yaratmaktadr. Ksaca, Sosyalist olua, bir tek lkenin kendi modelini ve diktatrln empoze etme denemeleri Sosyalist Cephede, direnler ve tepkiler yaratmaktadr. Btn bu oluumlar arasnda, sosyalist cephede en nemli atma, Sovyetler ile 9,6 milyon k m 2 yz lm ve 780 milyon nfusu, 2,8 milyon ordusu ile in arasmda, olumaktadr (967). Grld gibi Sovyetler Birlii, Sosyalist cephede belirmi bulunan bir ayrln. Kapitalist sistemin yaratt tehdidin etkisine kendi vatandalarnn eklenebilecek direnmelerine neden olacak durumlarn olumasn, hakl olarak dilememektedir. Dierlerine eklenen bu nedenlerle, Sovyet Sosyalist modeli, tketicilerin eilimlerine giderek daha fazla almakta, y a a m dzeylerini ykseltecek bir iktisad kalknmay gerekletirecek dzenlemelerle uzlamaya almaktadr. Bu dzenlemeler, C. Bobrovvski ile birlikte syliyebilirim ki, Sovyet Sosyalist Sisteminin ilkelerine dayanarak srmektedir. Sovyetlerde grlen bu olumalar, dnceme gre dier sosyalist lkelerde de her strktrel zellik ve gereksinmeler dorultusundaki farkllklarla tekrarlanacaktr. in'in 1963 y.'dan sonra farkl bir modele girmesi, Romanya ve Macaristan'n nisbeten daha zerk gelitirmelere, Yugoslavya'nn Sosyalist K a r m a Ekonomi uygulamasna karn, ekoslovak denemesi (Sosyalizmin demokrasi ile uzlaan bir dzenlemeyi sergilemeden engellenmi oldu), zgr bir ortam bulabilirse d a h a da eitlenebilecek bir oluumun rneklerini sergilemektedir. Sovyet Sosyalist modeli, belirtmek gerekir ki btn baskdara karm, Sosyalist cephede yer alan dier lkelerin, hi biri tarafndan ve anlalr strktrel nedenlerle aynen tekrarlanamamaktadr. Yugoslavya'nn 1950 evrelerinde bu modeli aynen uygulamaya kalkmasnn yaratt baarszlk karsnda, bu lkenin denemeye balad yeni
(967) Bknz, A. GABELIC: Le Tourbillon Strat^gique du Monde Socialste R. P. I., Belgrad, 20.3.1969.

ada iktisad

sistemler

65

modeller, bu kitapta belirtip savunduumuz strktrel snrll aka ortaya koymaktadr. 3. SOSYALST SSTEMN STRKTRLER Daha nce belirtmi olduu gibi, Sosyalist sistemin balca en byk Doktrini olan Marksizmin ngrd Sosyalist sistemi, erevesel ve ileyi, ksaca btn strktrleri ile henz oluturamamtr. Marks'tan nceki sosyalistlerde de, dank dnceler ve dsel bir ka deneme dmda derli toplu, bir Sosyalist sistemin teorilerine rastlanmamaktadr. Zaten, Sosyalist ilk modeli oluturmak durumunda kalan Sovyetlerin, gnmze dek henz devam eden glkleri de, Marksist-Leninist doktrin, bu alandaki boluundan ileri gelmektedir. Burada deinmee alacam strktrler, genellikle Sovyet Sosyalist Modeli, rneini temel alm olacaktr. 1945'ten itibaren, Dou ve Orta Avrupa'da, Polonya, Macaristan, ekoslovakya, Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk ve Yugoslavya' nn olutuduu ve Halk Demokrasileri denilen lkelerde de ilke olarak Sovyet modelinden (aa yukar), alman esinlenmeler dorusunda,uygulamalarn olutuu kabul edilirse, andm Sovyet modelinin snrlar genilemi olmaktadr. Nihayet btn bu lkelerde, nce retim aralarnn mlkiyeti kaldrdarak onun yerine sosyalist bir mlkiyetin temellerini oluturan kamulatrmalar (968), yaplmakta, sonra da sosyalist topluma gtrecek bir retim biiminin oluturulmas amacna da dnk olmak zere, bir ekonomik ynetim domaktadr. Sosyalist Sistemin, erevesel ve ileyi strktrlerini en nemli nitelikleriyle yanstabilmek iin, kurumsal, sosyal, ekonomik strktrlerin ve iktisad faaliyetler ve olaylar ieren srecin, ana izgilerini saptamak zorunludur. imdi bu konuyu incelemee alalm. A) erevesel Strktrler Sosyalist Ekonomik Sistemin, hukuksal, kurumsal ve sosyal strktrleri, sistemin erevesel strktrlerini olu(968) Bknz, Dusan K O K A V E C : Bratislava, 1969. La Propriitt Socialiste, Le Droit Civil Tchecoslovaque,

BER HAMTOULLARI

turmaktadrlar. Bu strktrlerin, tabann oluturan Sosyalist Mlkiyet kurumu, ile tavann oluturan ve dier btn strktrleri dorurtan bir anne olan sosyalist Devlet, Sosyalist sistemin, erevesel strktrlerini ve bu olutan itibaren de, ekonomik sistemin modelini yanstan, ileyi strktrlerini belirlemektedir. Bu nedenle, Sosyalist Devlet, Sosyalist Mlkiyet ve davran strktrleri zerinde durmak gerekmektedir. a) Sosyalist Devlet Aktr ki, Marksist-Leninist doktrine gre, Sosyal Devlet, Proletarya diktatrlnn devleti olmaktadr. Doal olarak, bu devletin ilevi, Kapitalist veya Prekapitalist sistemden, nce sosyalist aamay, sonra da Komnist aamay gerekletirmekten ibarettir, m r , bylece bir Devlete ihtiya kalmayan Komnist bir toplum oluturuncaya kadar srecektir. amzn btn Sosyalist modelleri henz birinci aamada bulunduklarndan, imdiki Sosyalist Devletin, nitelikleri de sadece bu aamann biimi ile snrlanmaktadr. S. S. C. Birliinin Anayasasna gre Devlet, endstri ve tarm kesimindeki iilerin, ibirlii ve dayanmasna dayanmaktadr (969). Anlald gibi, yukarda deinilen nitelii ile Devlet, proletarya diktatrlnn Devletidir. Kuruev'in belirtmi olduu zere, bu diktatrlk baz snflanl diktatrl deildir. nk, Sovyetlerin eski ve hayatta olmayan bu liderine gre snfsz bir toplum sz konusudur. Bu anlay dorultusunda ii snfnn ynetiminde olan bir Devlet sav, yansmam olmaktadr (970). Aslnda Sovyet uygulamasnda grld gibi, ii snfnn gdcl, Komnist partisinin araclylada gerekletirilebilir. Bylece, i Diktatrl, yeni bir biimde srebilemektedir. Partinin bu rol, So&yalizmin gelimesi ltnde, bymektedir. Bylece Devlet, Parti araclyla yansmaktadr.
(969) Bknz, Principes des Connaissances Politiques (Gosspolitizdat), Moskova, 1960, sh: 213 v.s. (970) Sosyalist Dou Avrupa lkelerindeki uygulamalar lt olarak ele alnrsa Sosyalist lkeleri ynetenler kanmza gre, oklukla snfna dahil deillerdir. Hatta
onlarn tam demokratik mmessilleri bile deillerdir. Objektif bir gzlem; L E R adna ve onlar yararna (belli llerde), fakat onlardan kopmu, S O S Y A L S T bir BROKRAT snf, olmaktadr. 1970 Ocak aynda Polonya'daki ii isyan, bylesi bir snfa kar yaplm ve yneticilerin deimesi ile sonulanm bir eylem olarak, says oaltlabilecek rneklerden bir tanesini oluturmaktadr. "

 a d a iktisad

sistemler

65

Yukarda, andm gibi Sovyetler iin Sosyalist Devleti: ii snf ve btn almalarn elinde, Sosyalist bir toplumu oluturup oradan Komnizme geii hazrlayan bir vazgeilmez ara olmaktadr (971). Grld gibi Sosyalist Devlete verilmi bulunan bu ilev dolaysyla, Sosyalist modelin btn strktrleri, retim biiminin deimesinde, ekonominin ve sosyalizme geiin t m rgtlenii, Devlet tarafndan oluturulmakta, deitirilmekte ve de gdlmeltedir. Bu ilev zellikle, i gc ve tketimin denetlenmesi, retimin oluturulmas, Sosyalist Mlkiyetin yaratlmas ve korunmas konusunda somutlamaktadr. Burada anacam Sosyalist lkelerin Anayasalar, Devletin bu zelliini, iyice yanstmaktadrlar (972). Her hukuk strktr gibi, rnein Sovyet hukuk r e j i m i de, toplumun ekonomik rejimine dayanmaktadr. V e de hukuk striiktre isel bir uyum ile kurallar btnl salayan da, Sosyalist Devletin yaratt bu iktisad rejim, olmaktadr. Sosyalist Devletin bu zel durumu, Sovyetlerdeki tipi ile ve onun yanks olan kamusal hukukun, eitli biimleri ile ekonomik ilikilere egemen olmaktadr. Bylesi bir devletin temel strktrlerinden itibaren, rgtleri ve ekonomisi, eitli kurumlar aras, kiiler aras ekonomik ilikiler, Kapitalist sisteme grece ok farkl ve zel bir durum yanstmaktadr. Bu tr yaplarda ekonomik hayatn dzenlenmesi, Devlet Teebbsleri veya sanayi, ticar ve tarmsal v.b. gibi kooperatifleri arasndaki karlkl ilikiler araclyla olumaktadr. b) Sosyal Mlkiyet: retim aralarnn Sosyal (973) Mlkiyeti, Sosyalist ekonomik sistemi belirleyen en nemli dier bir yaps olmakta(971) N. A L E X A N D R O V (ve dierleri): Les Principes de la TMorie de l'Etat du Droit, Mos-

kova, 1960, sh: lo. (972) Bu konuda, ilgin aklamalar ve seilmi paralar iin bknz, M. LAVIGNE: a.g.e. (973) Kapitalist sistemin, belirleyici temel strktrlerinden biri retim aralarnn zel Mlkiyeti idi. Buna karn Sosyalist sistemde, yaplan kamulatrmalarla, bu zel
mlkiyet kaldrlmaktadr. Oluan bu yeni mlkiyete, kimi zaman Kollektif Mlkiyet v.s. denildii, sk sk grlmektedir. Aktr ki, oysa Kollektif sfat, dinamik ilikilerde, dorudan bir paylama, ortaklk ve zellikle Y A R A R L A N M A Y I ierdiinden, biraz eksik kalmaktadr. Bundan tr, S O S Y A L Kavram, bana daha uygun grlmektedir.

BER HAMTOULLARI

dr. Kurumsal ve Sosyal yaplar asndan, retim aralarnn z e l Mlkiyeti, ilke olarak kaldrlm bulunmaktadr. (Fakat, tketim mallar, bakalarm smrmeye olanak vermeyecek tarzda; rnein iftinin kendi evine, ve bir ka ba hayvana, kk bir toprak parasna ve aletlerine v.s. sahip olmas, normal karlanmaktadr). Andm bu Sosyal Mlkiyet, ya devletin veya Kamusal Yresel Ynetimlerin (rnein: Kolkhoses), elinde olup, farkl organlar, tabandan tavana kadar, ok sk balantlardan oluan diziler oluturmaktadr. Anlalmaktadr ki bu temel zerinde Sosyalist Devlet, spesifik kurumlar aracl ile ekonomik faaliyetleri, gtmek kudretini, elde etmi olmaktadr. Ekonomik birimlerin, bylesi bir sosyalizasyona balanmas, ekonomik faaliyetlerin tmn Devletin eline vermekte ve Devlet bu sayede ekonomik hayat, saptanacak amalarm ksa ve uzun vadeli izdmlerine gre, yneltmek ve oluturmak olanana kavumu olmaktadr. retim aralarnn mlkiyeti, zel kiilerin tasarrufuna konu olmadna gre, bu temelden itibaren oluan sosyal snflarn strktrlei de, sosyal mlkiyetin ilevleri dorultusunda olumaktadr. Sosyalizmin, nl sav sz (Slogan), snfsz bir toplum oluturmaktadr. Kapitalist smf, olmadna gre geriye bir tek snf kalmaktadr. Bylece sosyalist anlay gereince tek snfl bir toplum olumaktadr. Bu toplumda insanlarn, bir dierinden ayrlmasnn lt artk, onlarn hukuk statlerinden ok, kiilerin ekonomik ilevlerinin nem sras olmaktadr A. Marchal 'a gre sonu olarak, sosyalist aamasndaki bir toplum, ayr sosyal snf tamaktadr: i snf, Kolktosiens kyller ve entelekteller. Konuya deinmiken belirtelim ki, teknokrat ve brokrat gruplarn oluumu Sovyetler'deki biimi rneinde, Kapitalistlemeye dek varmamakla beraber, dier sosyal gruplara oranla tahamml bazan g bir ayrcalkl durum oluturabildiini, anmsatmakla yetinelim. Sosyalist Mlkiyet hakknda bir bilgi vermek amac ile aadaki izelgeyi yanstalm (974).
(974) Belirtelim ki, Sosyalist lkelerin ounda, tarmsal kesimde genilii deiebilen bir alan kamulatrma d kalabilmekte, endstri alannda, snrl llerde kalan ve srekli Devletin ynetiminde -bulunan bir ZEL KESM bulunabilmektedir. 1961, sh: 103.

ZELGE 29: Sosyalist Ekonomilerde, Sosyalist Mlkiyet Kesimi (veya Sosyalistletirilmi kesim % olarak) lkeler G.S.M.H. 1950 Bulgaristan Macaristan Polonya D. Almanya Romanya ekoslovakya Yugoslavya

sanayiinin Brt Gelirinde 1966 97,7 98,6 78,8 85,9 96,1 99,'

Tarm Kesiminin Brt Gelirinde 1950 65,0 I I,03 8,0 12,1 8,2 17,0

Toptan Sat Ticaretinin I Hacminde

1960 99,7 90,6 72,4 81,1 83,3 98,0 77 a

>95 97,5 9i,4 96,8 70,0 92,4 96,1

1960 99, 97,3 99,4 84,5 98,7 99,9

1966 99,5 98,9 99,6 85,3 99,8 100

1960 99,' 77,o3 10,8 80,0 64,6 9,

i

1966 99,6 97,33 >3,3' 9i,3 90,6 90,5 14,o3 94,3 61,0 83,0 47,3 88,5 9i,7

65.7 54.o 54,2 61,4 81,0

99,9 98,8 97,4 77,2 99,9 99,9

99,9 99, 98,7' 78,5 100 100

12,4

1: 1967; 2: 1963; 3: Ekilen Alanlar. Kaynak: M. Lavigne: Les Economies Socialistes, A. Colin, Paris, 1970. a.g.e., sh: 38.

66

BER HAMTOULLARI Sosyalistletirilmi

Aadaki izelgeden de (30) S.S.C.B.'nde sektrn boyutlarn izlemek olanakldr.

ZELGE 30: S. S. C. B. Ekonomisinde Sosyalistletirilmi Sektrn Oran (Yzde Olarak). Yllar Mill Gelirde Brt Sanayi retiminde Brt Tarm retiminde Toplam Ticaret Hacminde 1924 1928 1937

35-0 44.0 99-' 82.4 99-8 76.3 , 3-3 98.5 1.6 76.4 100.0 47-3 Kaynak: G. M. Sorokin: La Planification de l'Economie de l'U. R. S. S., Moskova, 1961, sh: 103

B) leyi Strktiir Yukarda andmz erevesel strktrler, ekonomik faaliyetlerin olumas ve niteliini belirleyen ileyi strktrlerini de belirlemi olmaktadr. rnein sosyal ihtiyalar azami lde tatmin etmek amac, her eyden nce bu ihtiyalarn saptanmasn gerektirmektedir. Bunun dnda, sahip olan iktisad kaynaklar ve teknik dzeyinin de, buna olanak vermesi gerekir. Herey Devletin egemenliinde bulunduuna gre iktisad faaliyet alan, btn lke olmaktadr. Teknie gelince, Kapitalist r e j i m d e olduu kadar gelitirilmi olmaktadr. Piyasa mekanizmalarnn ve fiyatlara dayal hesaplarn kaldrlm olmas, teknik gelimeleri ve sekin bir teknokrasi'nin olumasna yol veren ortam oluturmaktadr. Bylesi strktrlerde kiilerin znel istekleri yerine, normal ihtiyalarn objektif ve bilimsel deerlendirmelerinin ikme edilmesi zorunlu olmaktadr Bu ilevleri, Sosyalist plnlama salamaktadr. a) Sosyalist Plnlama Ekonomik adan, retim, tketim, datm kurallar, emredici bir nitelie sahip ve belli dnemleri kavrayan genel bir pln tarafndan saptanmaktadr. te bu plnn hesaplar, halkn objektif bir tarzda saptanm bulunan sosyal ihtiyalarna gre, retim miktarnn gerektirdii, sermaye ve igc, unsurlar, aydnla kabilmektedir. S.S.C. Birlii Anayasas'mn 11. maddesi pln hakknda unlar sylemektedir: "S. S. C . Birliinin ekonomik hayat, toplu-

ada iktisad

sistemler

65

mun yararma olmak zere iktisad kaynaklarn oaltdmas, alanlarn maddesel ve kltrel dzeylerinin ykseltilmesi amac ile, bir plan ile gdlmektedir. Bir dier dnre gre, sosyalist plnl bir ekonominin en byk avantaj, en ekonomik retim dallarn kalkndracak ve gereken alanlarda, son derece byk kaynaklar ytrabilme kapasitesi ile retimin en ekonomik dallarnn strktrlerinde derinliine reformlar yapmaya olanak verebilmesidir (975), Belli dnemler iin uygulanan bir plnn nitelii, bir yasa'dan farkszdr. Bundan tr plm uygulamada kusuru grlen yneticiler cezalandrlr. Bu niteliine karn Sosyalist Plnn uygulanmas unu gstermektedir ki, ne uzun sreli plnlarda (Prospectifs), ne de car plnlarda, ekonomik hayatta oluacak btn gelimeleri ayrntlar ile birlikte ngrmenin olanakl olmad sylenebilir. Bundan tr, Sosyalist plnlarn, uygulamalarnda gerekli durumlarda, yaplan baz dzeltmeler zorunlu ve meru kabul edilmektedir. Ksaca Plnlama btn Sosyalist ekonomilerin vazgeilmez bir arac olmaktadr. Ekonomik faaliyetleri gtmenin bir metodu olmaktadr. Sosyalist btn lkelerde plnlama rgtleri, ekonomik ynetim organlarndan ayrlm bulunmaktadrlar (zaman iinde snrl olmak dnda), ekonomik dier rgtlerden emirler almazlar ve ekonomik birimler zerinde de, hi bir iktidarlar bulunmamaktadr. Plnlamann emredici, olduu denildii z a m a n ; bu demek deildir ki plnlama, belli teebbslere, belli bir davran empoze edebilir. Fakat idare, ilgili teebbs iin hazrlanm bulunan plnn, uygulanmas ynnde teebbs mecbur edebilir. Gnmzn sosyalist btn lkelerinde idarenin, bu dorudan hareket aralar, ekonomik denilen dolayl tedbirlerle btnlenmektedir. Bu sonuncu aralar, plm korktuundan deil; fakat, kendi karma da uygun bulduundan dolay uygulamasn ngrmektedirler (976). Bu yakn gelimeler, plnlamann metodunda, zorunlu bir deimeyi gerektirmektedir. Tersine idarenin faaliyetlerini derinden deitirmektedir. ,
(975) Bknz, K. KRASOVSKI: La Planification des Investissements de Capitaux et la Nouvelle Tecnique, V. Ekonomi, No: 8, 1961, sh: 62. (976) Daha geni bilgi iin bknz, Marie LAVIGNE: a.g.e.

BER HAMTOULLARI

Sosyalist plnlama dolays ile aydnlatlmas gereken bir dier yanl, Merkez Plnlama kavram ile ilgilidir, Bu deyim ile aklanmak istenen udur : Ekonomik hayatn btn unsurlarnn, merkez dzeyde pln tarafndan tanmlanmadn; fakat plnn uygulama emirlerinin, merkezden ve sk bir ynetsel hiyerari tarafmdan yayld ve denetlendiidir. Oysa gayet doal olarak, adem merkeziyeti bir idarenin, merkez dzeyde hazrlanm bir plnla uyumlaabileceini veya tersine teebbslere kendi plnlarnn baz elerini hazrlayabilmek yetkisi de verilebilir ve bu husus merkeziyetilii glendirilmi bir ynetim ile de badaabilir (daha nce, 1965 te Sovyetler Birliinde gerekletirildiini belirttiim ekonomik reformlar, bu nitelikteydi). Ksaca plnlama belli bir zaman iin, bymenin oran ve hzm, ekonomik faaliyetlerin, ister ulusal, blgesel, ister sektrel veya teebbs dzeyinde olsun, temel kriterlerini saptayan ve deyim uygunsa ekonomik hayatn eilimlerini yanstan bir aygt olmaktadr. Sosyalist ekonominin, Kapitalist sistemin piyasasma tekabl eden bu aygtnn, dier ileyilerine, burada deinmeyi gerekli grmemekteyim (977). b) Sosyalist Teebbs Sosyalist btn lkelerde iktisad hayatn akn ve iktisad faaliyetlerin oluma ve ileyilerini, eitli biimleri iinde, Sosyalist sanayi v.b. teebbsler, gerekletirmektedirler. Bu noktada aktr ki Plnlar uygulayanlar, bu teebbsler olmaktadr, z e l faaliyetlerin alan snrl olduundan, toplam ekonomik faaliyetlere, bu teebbsler egemen olmaktadrlar. Sosyalist lkelerin ounda, ekonomik ynetimin temel ilevleri, ayndr ve temel ekononomik birimleri oluturan sanayi, ticar, tarmsal, hizmetler gibi eitli retim dallarn ieren teebbsleri kuatmaktadr.

Daha nce andmz 1965 reformlarndan sonra rnein S.S.C. Birliindeki sanayi teebbslerinin, ileyi tarz deierek geliti. Bu teebbslere zerklik verilerek, etkinliklerini dzeltmek ve teebbs yneticilerine, giriimlerini daha ekonomik olan kriterlere dayatmalarna olanak verildi.
(977) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz, W BRUS: Problemes Gneraux du Fonctionnement de l'Economie Socialiste, Maspero, Paris, 1968.

ada iktisad

sistemler

65

Ksaca bu reformlar ile teebbslerin kullandklan, snrlar geniletilmi oldu (978).

yararlandklar

haklarn

Belirtmek gerekir ki, Sosyalist Dou A v r u p a lkelerinde, bilinen olaylar sonucu, 1945 y.'da balayan sanayi ve ticar irketlerinin kamulatrlmasndan sonra oluan sosyalist teebbsler, benzer ve ortak ynlerine karn, Sovyetler'in rgtlenme tipinin bir kopyas deillerdir. Farklar, her lkenin sosyalizmi gerekletirebilecek ekonomik yntemlerin izleyebildikleri orijinal biimlerden ileri geldii gibi, Sosyal Mlkiyet yapsnda, kamusal ve zel mlkiyet paylarnn karlkl oranlar ve merkeziyetilik derecelerinin deiebilmesi sonucu olumaktadrlar. Anlan bu farkllklarn en belirgin olduu lke, rnein Y u goslavya olmaktadr, Bu lkede sanayi ve ticar teebbslerin 1945 ten sonra kamulatrlmas sonucunda, zgn bir rgtlenme biimi dodu. Ekonominin kamulatrlan (enerji, maden, demir - elik sanayii, banka ve sigortalar) kilit kesimler, 1950 'lerden itibaren, Autogestion (kendi kendini ynetim) rejimine baland. Halk demokrasileri ve gnmzde zellikle Cezayir'de yaygm bir uygulama haline gelmi bulunan bu yntem, Kamulatrlm teebbslerin, anlan bu birimlerin personeline transfer edilmesi ve iilerin setii bir kurul ve bu kurulun grevlendirdii bir mdr tarafndan yneltilmektedir. Yugoslav teebbslerinde alan kiilerin cretleri, daha nceden saptam deildir; nk, bu yelerin gelirleri, ilgili teebbsn ileyii mal durumu, baarlarna ve ii kurullarnn, gelir dalm kararlarna, gre deiebilmektedir. Sosyalist teebbs hakknda, burada saptamaa altmz zellikler, daha nce Sovyet Sosyalist Sisteminin Deimesi ve Ekonomik Reformlarn olumas dolays ile deindiimiz gelimelerle, birletirilecek olursa, Teebbsn Sosyalist Sistemin btn zelliklerinin birleip yansd temel bir retim ve dalm oran olduu, kendiliinden ortaya kar. c) Davram Strktr: Kapitalist sistemde, retimde bulunmann gdc nedeni, kr araylar idi. Sosyal Mlkiyetli bir Sosyalizmde kiileri mal ve
(978) Teebbslerin ynetilmesi hakknda bknz, V. POLYAKOV: ve A. SLNE: l'Administration du Personel Dans les Entreprises SovWtiques Depuis La Reforme ficonomique, R. I. T., -iinde-, Ocak 1972, sh: 579 v.s.

66 hizmet retmeye iten g, kr-kazan ya nedir?

BER HAMTOULLARI Saiki olmadna gre,

Psikolojik ve zihinsel adan (ksaca Davran Strktiirii), tamamen plnl bir Sosyalist ekonomi, ihtiya ekonomisidir. Yani, mal ve hizmet retimi, kr - kazan salamak amac ile deil; belli ihtiyalar karlamak amac ile, gereklemektedir. Artk kr yerine sosyal ihtiyalarn azami karlanmasn salayacak ynde ve tarzda Plnlar uygulamaktadr. Bu noktada, Sosyalizmde retici kiilerin, topluma hizmet ak ve gnen dzeyini ykseltmenin bilincinin var olduu veya olmas gerektii, kabul edilmektedir, Sosyal snflarn, smren ve smrlen tarzda, ikiye ayrlm bulunmad, Sosyalist ekonomi 'de, bunun gerekletirilebilecei kabul edilmektedir. reticilerin, cretleri, almalarna gre oluacandan, verim ykselecektir. (Sosyalizmde herkesten yeteneine gre alnp, almasna gre verilir). Bylece ekonomik faaliyetlerin motor, ilk olarak topluma olan hizmet ak ve gnen zlemi olmaktadr (Bylesi bir Davran Strktrnn, yeni bir eitim ile salanabilecei belirtilmektedir). D a h a nce andmz ekonomik reformlarla, teebbsleri zendirme yolunda yeni unsurlar getirildiini belirttik. Yukarlarda, ayrca, endstri ve tarmsal alanda, snrl da olsa smrye olanak vermeyen ve devletin denetiminde olan zel kesimlerin varlndan sz atk. Bu ve buna benzer alanlarda, Sosyalist ekonomilerde, ap deimek zere, snrl bir parasal zendiricilere de yer verilmi olduu ortaya kmaktadr. Yalnz u varki, bu anladaki btn zendiricilerin, u iki ilke ile atm a m a s bir n kouldur: # lkin, bir emek harcamadan ve hakkedilmeden salamak olana ortadan kalkmaktadr; kincisi, bu yollarda, Kapitalist olabilmenin mtr. bir gelir tkan-

yollar

4. SOSYALST E K O N O M K SSTEMN STRKTREL TLL (VARYASYONLARI) Kapitalist retim biiminin olumas ve sistemin en azndan 300 yllk bir zaman sarmaktadr.

E-

gelimeleri,

ada iktisad

sistemler

61

Sosyalist retim biimine dayal bulunan Sosyalist sistem ise, 1917 ylnda grnmee balamtr. Sistemin kendini duyurmas ve tutarl bir tarzda ilevebilmesi ise 30-40 yllk bir zamana ihtiya gstermitir. amzn balca iki byk sistemi arasnda, yalmz nitelik ynnden deil, geliim ve deiim aamalar bakmndan d a byk farkllklar bulunmaktadr, Sosyalist sistemin ierdii lkelerde oluan yeni ekonomik reformlar ve orijinal araylar, yeni strktrel dengeler yaratan tutarllklarn, ak gstergesi saydabilir. Yarm yz yd biraz aan Sosyalist sistemin, gerek yer yznde yaydmas, gerekse Sosyalist lkelerin her birinde oluma tarz ve geliim-deiim seyri, bu sistemin de, eitli strktrlerle badaabilen nitelikte olduunu yanstacak gtedir. Bu gerein ilk gstergesi, sistemin dnya yzeyinin eitli yerlerinde, deiebilen biimler ile olumas ve yaylmasdr. Y a ylma konusunda, aadaki saylar bu durumu saptayacak niteliktedir: II. Dnya Savandan nce, Sosyalist sistem evrensel dzeyde, yeryznn, alan olarak sadece % 17 'sini ve nfus olarak ise, % 9' unu ieriyordu. 1960 'de ayn saydar karlkl olarak % 26 ve % 35 'lere km bulunmaktayd. Yine Sosyalist sistemin, yeryz, toplam sanayi retimindeki pay: 1917 ylnda % 3 'ten daha aada iken; 1937 'de % o'a, 1950 'lerde % 38 (ve 1965' te sadece S.S.C.B.'nin pay, % 20) orannda, bir dzeyi yanstyordu (979). Sosyalist evrelerin bu gelimeyi, Sosyalist Sistemin, Kapitalist sistemden, daha stn olduu ynndeki deerlendirmelerine, burada deinmeyeceim. Yalnz konumuz bakmndan bu geliimin, Sosyalist sistemin deiim aamalar ve oluumunun henz bitmemi olmas ve strktrel ynden, bir Sosyalizmin deil; birden ok Sosyalizmlerin, var olduunu ve de olabileceini, aydnlatmas bakmndan, ilgin grnmektedir. Bir dier zellik de oklukla, Sosyalist Dou Avrupa lkelerin de olumu bulunan yeni strktrlerin, gnmzdeki nitelikleriyle, Kapitalist retim biimine yollar tkam olduklar; fakat Sosyalist sistemin mant iinde kalan ve her lkenin geliim seyri(979) Bknz, Economie Politique du Socialisme, Ed. du Progres, Moskova, 1967, sh: 303.

66

BER HAMTOULLARI

nin zellikleri dorultusunda, yeni dzenlemeler ve biimler oluturabileceini (rnein otoriter Sosyalizmden, Demokratik Sosyalizme geileri v.b.), yanstmaktadr. Sosyalist Cephede, Sosyalist lkelerin ekonomilerini kaynatrmak dorultusundaki ve bazan talihsiz dsal mdahalelere dein uzanan bu ak glkler, bu sistemde strktrel belirleyicilik ve snrll, aydn bir tarzda ortaya koymaktadr. amzda eitli lkelerin gerek Sosyalist Sisteme yneli biimleri; gerekse bizatihi Sosyalist sistem iinde yer alan lkelerde, Sosyalizmin yry, gidi tarz, andmz strktrel dorultuda, standart tek tip bir Sosyalizmin, mevcut ve her lke tarafndan uygulanabilecei (hazr bir elbise gibi), btn aygtlar ile olumu bir modelin tasavvur edilmiyeyecei, birden ok modellerin ilgili strktrlere gre, ancak oluturulabileceini gstermektedir. Bu kanmza dayal grmz ada Sosyalist sisteme dahil lkelerin Sosyalist uygulamalar dorulayacak niteliktedir. imdi, Sosyalist sistemin eitli strktrlerle, uyumlaabilen farkl biimler ve tertipler oluturabildiini gsteren, denemelerini ksaca ve kimi zaman anmakla yetinen deinmeler yapmaa alalm, A) Sosyalist Sistemin Z a m a n indeki Deimeleri (rnek S.S.C.B. rnei) Sotyalist deimeleri zaman bakmndan ele alnca ilk rnek olmas ve Sosyalizmin ocukluk hastalklarna henz bir ann bulunmam olduu bir dneme rastgelmesi dolaysyla, Sovyetler modelini anmak bir zorunluluk oluturduu gibi, aydnlatc nitelikler de tamaktadr. Sovyet Sosyalist modelinin, gnmze dek uzanan oluum ve deiik aamalar, Kapitalist bir strktrden, Sosyalist strktrlere geiin glerini ve yaratt sorunlar d a aydnlatmaktadr. Yeni strktrel uyumluluklar oluturacak gelitirmelerin eski strktrlerin yarattklar glkleri amada doan sorunlar ile yeni strktrlerin oluturabildikleri elikileri zmede karlalan sorunlar, Sosyalist sistemde de doal uyumlatrc aygtlarn (telfi edilen hatalar), yetersizliini ve dtan yaplmas gereken karmalar (Reformlar), vazgeilmez bir hale getirdii de, aydnla kavumaktadr. S . S . C . B i l i i Sosyalizmi, yarm yz yl ieren mrnde, dah a nce anmaa alt, belli bal drt aamadan gemi olmaktadr. Bunlardan ilk iki aama, yeni tipteki bir ekono-

ada iktisad

sistemler

miy oluturma abalarn (eski strktrler ile yeni strktrler atmas), yanstmakta, son iki a a m a i s e ; Sosyalist strktrler aras uyumu ve birlikte dengeli gelimeyi salalamaa ynelmektedir. Anlan bu aamalar ksaca anmaa alalm. a) Sava Komnizmi Dnemi (1917-1921) D a h a nce andm bu oluum aamasnn ilk dnemi, Sosyalizm ncesi strktrlerle, Sosyalist bir dzene geme arasnda olu an bir atmadr. Eski strktrleri ykma ve onlarn yerine Yenilerini geirme, ksaca, strktrel transformaryon ve konjonktrel glkleri amaa alma dnemidir. b) N.E.P. Dnemi (1921-1928) -Devlet KapitalizmiPre-Kapitalist veya Kapitalist nitelikli strktrlerden sert de olsa ani, kanl da olsa, bir rpda sosyalizme geilemeyecei, strktrel uyumun ve tutarhln zaman isteyen bir olu olduunu ortaya koymaktadr. Bu kanmza, Lenin 'in Mart 1921 Kongresinde, Yeni Bir Ekonomik Politika izlenmesinin gereklerini belirtmi olmas ve daha sonra bu politikann uygulanmaya balanmas, g kazandracak niteliktedir. D a h a nce anm olduumuz gibi, Sosyalizmi gerekletirmek amac ile (ben buna strktrel gei diyorum), kapitalist mekanizmalarn bazlar, Sosyalizmi oluturmak ve giderek bir uyum, tutarllk salamak amac ile kullanlacaktr. Kapitalist sistemin baz unsurlarna yer veren bu dn, ksm olarak; zel giriimcilik, piyasa mekanizmasna ba vurulmu olmas bu dnemde ( N . E . P . ) , oluturulmu bulunan kamusal ekonomik kesimin yannda snrl da olsa bir zel kesim ve henz ok zayf olan bir kooperatif kesimin eklenmesine ve bylece karma ekonomik bir yapnn domasna yol amtr. Baz kesimlere serbestlik vermek, kamusal (Sosyalist) kesimin yaplarna g kazandrmak, sonucunda, N . E . P . aracl ile, Sosyalist sisteme geici salayacak strktrel bir uyum gerekletirilebilecektir. Bu andan itibaren bu nc aamaya gemenin yollar alm olmaktadr. Stalin dneminin, sanayileme ve kollektifletirme politikas bir pln erevesi iinde uygulanacaktr. c) Plnalama Dnemi (Merkeziyetilik)

Sovyet Sosyalist sistemini gelitirme abalarmn ilk aamasn oluturan bu dnem, plnlama yntemi, endstriyel bymenin

66

BER HAMTOULLARI (Sosyalistleti-

ve tarmsal strktrlerin, yeniden yaplatrdmas rilmesi), olular ile damgalanmaktadr.

Planlnma ilkin, ekonomik ve asker anlamda stratejik dallarn strktrlerini hedef alan bir sanayilemeyi zendirmek ve retimi oaltmaya, sonra da, oluturulan bu gelitirilmi strktrleri korumaya ynelmektedir. Bu amala, anlan bu yeni strktrlere, ekonomiyi uyumlu bir hale getirmek gerekmektedir; nk ikisi arasnda bir farkllk bulunmaktadr. Aktr ki, bu noktada kalknmann teknii ile ilgili sorunlar sz konusu olmakta ve retim mallar retim sanayi (ar) dallar, ncelii almaktadr. z e l ticaret serbestisi 1932 y.'da kaldrlm i ticaret strktrleri, Devlet maazalar ve kooperatifler temelinden itibaren oluan bir datm kanalyla iler hale gelmektedir. Devlet tekelinde olan d ticaret strktrleri ise, plnl kalknmann saptad ihtiyalar temelinden itibaren organize edilmektedir. Kapitalist sistemin 1929 byk ekonomik bunalmnn glkleri iinde yzerken S . S . C . Birliinde, endstriyel kalknma hzl bir seyir izlemektedir (Dnya toplam sanayi retimindeki pay 1928'de % 4,7 iken, 1932 ylnda % 13,3 e kmaktadr. Sosyalist strktrler genelleerek yayld. Fakat tarmsal strktrler, ekonominin dalist niteliinin kaybolmasn salayamad Glkler, sadece tarmsal kesim ile snrlanmyordu. Hafif sanayi, ulatrma, kimya dal gibi temel alanlar ve bireysel tketim noktalarnda da byk glkler vard. Ksaca, strktrel ynden ve onun bir gstergesi olan ekonomik alanda eit ve dengeli olmayan bir kalknma vard. Nedenler arasnda nde gelen, plnlama yntemlerinin katld ve Merkeziyetiliiydi. Dier bir neden, Sovyet ekonomisinin kalknma aamasma trmanmasyla olumaktayd. Bir nc byk neden, II'nci Dnya Savamn ykntlar idi (65.000 km. yol harap olmu, 20 milyon insan hayatn yitirmi, bina, malzeme gibi donatm fabrika v.s. yklmt, tna dnemi 1951 y.'na doru tamamlanmt. Sovyet Sosyalist ekonomisi, karmak bir iktisadi yap kazanm, kalknma yolunda engeller belirmi, Stalin dnemi plnlamas ve Merkeziyetilii, strktrel uyumsuzluklar yaratmt. Bu uyumsuzluu giderecek, yeni bir geliim aamas gerekliydi. Ekonomik Reformlardan geen aama, bu ihtiyac karlayacakt. Karlad da...

ada iktisad

sistemler

65

d) Adem Merkeziyetilik

(Ekonomik

Reformlar)

Dnemi

T a r m ve endstri kesimleri, endstrinin eitli strktrleri, arz ve talebin strktrleri arasnda, byk bir uyumsuzluk domutu. Teebbslerin retimi, ok rasyonel deildir. retimin kalitesi dkt. Tketicilerin eilimleri, talebin nitelii ve seviyesi, merkezden artk n grlemeyecek bir durumdayd. Ksaca 1960 'lara gelindii zaman Sovyet ekonomisi, nemli bir kalknma gerekletirmi olduu halde, deiik kesimler aras strktrel uyumsuzluun yaratt dar boazlarn etkisi de bymekte idi. Sovyet iktisad dncesinde, Stalin dnemine oranla byk bir y u m u a m a ve gelime olutu (E. Liberman, L.V, Kantorovitch v.s.).

Kaynaklarn daha iyi tahsis edilmesi, daha etkin ve rasyonel bir retimin salanmas, tketicilerin eilimlerine ve denetleme, deerlendirme gibi arzularna yer verilmesi, iilerin retkenliini zendirecek, gelitirecek yeni unsurlarn getirilmesi, dnceleri derin bir etki yaratyordu. Dnce ve deoloji strktrndeki bu oluma ve gelimeler, dier strktrleri etkileyecekti. Sonu olarak, andmz, Eyll 1965 Ekonomik program doacakt. Ksaca, Sosyalist teebbslere, belirli zendiriciler ile birlikte belli bir zerklik veriyor, Merkezden hazrlanan plnlar, blgesel-lokal dzeylere kaldrlyordu. Bu ekonomik ademi merkeziyetin yumuamasn yanstan en iyi bir gsterge, reformdan sonra rnein Moskova'da bulunan ve 200.000 den fazla teebbs yneten 35 Bakanlk, 25'e iniyordu. Kaldrlan Bakanlklarn gtt teebbsler, bundan byle, blgesel ekonomik kurullarca veya Sovnarkhozes 1ar tarafndan ynetilmeye baland. Yresel sorunlar ve yararlar ilgilendirecek konular zmede, yresel dzeyde olumu bulunan Sovyetler yetki sahibi klnd. Ksaca Sovyet Sosyalist Modelinin temelleri devam etmektedir, yalmz ekonomik gelimenin gerekleri dorultusunda, yeni dzenlemeler yaplmaktadr. Ekonomi yine, bir pln erevesinde gdlmektedir. Yalmz yeni strktrel geliimi ierecek ve tutarllklar salayacak, bir yetki dadm (daha dorusu plnn hazrlna katlan taban genilemektedir, uygulamada da, iilerin katks genileyecektir), bir ibirlii gerekletirmek gerekmektedir. Yeni strktrel gereklerden itibaren plna, esneklik ve etkinlik kazandrlacaktr. rnein 1954'y.da, ok ayrntlara kaan pln, 5.000 rn ieriyordu

66

BER HAMTOULLARI

ve daha ekonomik reformlardan nce bile, 1959'da d a ekonominin eitli kesimleri arasndaki temel oranlar saptamaa olanak verecek tarzda 300 rne iniyordu. Ksaca ekonomik, sosyal ve sosyalist bir optimum gerekletirmek isteyen Sovyetler, olgunluk ana erimi ekonomik gelimeleri ortamnda, belirecek hem isel, hemde dsal (Sosyalist Dou Cephesi) strktrel uyumlamazlklar, ite reformlarla dta ise (asker) karmalarla zmee, ynelmi olmaktadr. Ve bu uyumlatrmalar, giderek geliip, demokrasiye, yava yava yer veren tertiplere, yarnlarda kayarsa, buna amamak gerekir. Ksaca anmaa altm gibi, Sovyet Sosyalist Modeli, bir gei ekonomisinin, gelimi bir ekonominin strktrel aamalarna gre, adem merkeziyetilikten, merkeziyetilie ve orandan yeniden adem merkeziyetilik aamalarna nbetlee gidip gelmelerle damgalanan yeni biimler, yanstmaktadr, Bu olu ve deimeler Sovyet Sosyalist sisteminin eitli strktrlerle uyumlaabildiini gstermektedir. Bu gn yeni bir geliim aamasna girmee hazrland belirtilen (980), Sovyet ekonomisinin, yarn baka biimler alabilecei sylenebilir. Biim deimekte, fakat z devam etmektedir. B) Demokrasiden Yoksun Sosyalizmin Nedenleri: 25. Ekim 1917 (aslnda bu 25 Ekim, Bat takvimine gredir. Rusya'ya zg olan Julien Takvimine gre ise bu, 7. Kasm 1918' dir), Devrimi, Rus Burjuvazisi ve T o p r a k Aalarnn, ekonomik ve siyasal iktidarna son verdi. Geici Kerensky hkmeti devrildikten sonra, lkeyi sosyalizme gtrmek zere, ii ve kyl adna, Bolevik Parti ynetimi balad. 1918-1920 dnemi, i sava ve d (yabanc) mdahaleleri ile damgaland. Sovyet iktidar, i ve d dmanlar yendi, fakat bu arada, retim aygt da felce urad. 1921 Ylnda Bolevik Parti, zellikle T a r m Sektrnde nemli olan bir zel giriim kesimini uygulamaya koyan, Ekonomik Yeni Politika'y (NEP) oluturdu. Lenin iin N E P , geici bir tedbirin tesinde nitelii olan bir politikadr. Hedefi, kyller zerinde id(980) Bknz, B. KERBLAY: l'Economie Sovitique en 1972 et Ses Perspectives, EXPANSION, ubat, 1973.

V A D A KTSAD S S T E M L E R

667

detli (vahi) bir buyurganlk (zorlayclk) uygulamadan, zellikle kooperatif rgtler aracl ile lkenin sanayilemesini, gerekletirmektir. Devletin uygulamaya koyduu Sanayi Kesimi rgtlenme tipinin (modelinin), stnln kantlayarak, yava yava onu ekonomik yaama egemen klmaldr, Yedi yl sonra, ekonomik alanda nemli ekonomik gelimeler gerekleti. cretlerin gerek dzeyi, 1913 ylmnkini at. Endstriyel retim, sava ncesi dzeyini at tarmsal retim ise, ayn dzeye ulat. Bu gelimelere karn, ekonomik bir bunalmn varl ortada idi. Kentlerin tahl gereksinmeleri dzgn bir tarzda karlanamyor ve isizlik, byyordu. Bu durumda N E P , tartlmaya balad. lkenin sanayilemesi iin kaldrlmas m, yoksa uygulama biiminin deitirilmesi mi gerekir? zellikle, 1928 ylndan beri uygulanmakta olan sanayileme modeli, yaygnl ve nitelii N E P ' t e n vaz gemeyi, nlenmez bir tarzda, sonulandryordu. Bylece Sovyetler Birlii, btn ile yeni bir yola giriyordu. Sosyalizm adna, sanayilemenin yeni bir biimi, oluuyordu (*). Ar sanayi, nceliklerin, nceliini alyordu. Bu stratejide, kesin ncelik en modern tekniklere veriliyor ve zel kesim, btn ile kaldrlyordu. Bylece sanayi btn ile devletlemi oluyordu, Tarmsal Kesim ise, Devletin byk iftlikleri ve kooperatifler erevesinde kollektifletiriliyordu (Kolkhozes). stnlkleri hakkndan gerekten bir inanlar olmadan, kyller, bu iftliklere katlmaya itiliyorlard. Bunun yannda kyllere, ok kk boyutlarda bir toprak ve hayvan braklmasna karn, bunlarn toplam etkisi, ekonomik dzeyde olduka nemli idi, 1928-1940 dnemi ekonomik dnmlerinin iinde olutuu ortamlar, Be Yllk Kalknma Plnlarndan ok, sosyal elikilerin damgasn tamlardr. Devlet sanayi kesiminin ekonomik yneticileri tarafndan uygulanan bask, son derece pahal bir rgtlenme biimi ve teknik seimi (yatrmlar) yannda, merkezi ekonomik organlarla, dier kadrolarn, iktidarm bytyordu. Sovyetlerin endstrileme biimi, yukarda vurgulanan ve siyasal yap dorultusunda Sosyalizmin bir gerei olarak savunulan ve srdrlen Bolevik Ynetimin temsil ettii B A S K I ile damgal idi.
(*) Daha geni bilgi iin bknz, Ch. Bettelheim: Les Luttes de Classes En U . R . S . S . , II. cilt. (1923-1930), Seuil-Maspero.

66

BER HAMTOULLARI

Yukarda anlan nemde, endstriyel retimin byme hz, esiz bir dzeye eriiyordu. kinci Dnya savandan az nce Sovyetler, byk bir endstriyel g haline geldi. (Bylece 1940'ta elik retimi 18,3 milyon tona ykseldi 1928'da 4,3 milyon ton idi. Bu ve retimin dier dallarnda, dnyada ikinci sraya gemitir. Almanya, ngilrere, Fransa ve Japonya'y geerek). zellikle, yukarda anlan baarl sonular, 1929 ekonomik byk bunalmnn tm dnyay sarst bir dnemde alnm olmas anlamn bytmektedir. nk, bunalm ve isizlik tanmayan Sovyetler Birlii ile, bu iki olgudan bunalan dnyann dier kesimleri arasndaki farkllk, haykrcdr. Ayrca, kapitalist modeller dnda sanayilemenin olanaksz olduunu belirten evreleri, dorulamayan bu model, fazladan d borlanmaya bavurmadan gereklemitir. Bu baarlarna karn Sovyet sanayileme modeli, son derece tehlikeli, ekonomik ve sosyal elikiler, douracak niteliktedir. imdi bu elikileri belirtelim. 1930 yllarnda Sovyet sanayilemesi, geni olarak ilkel bir birikime, dayand (ngiltere'de Kapitalizmin ilk oluumunu anlatan Marks'n, niteliklerini belirtii dorultuda). Bununla beraber, Sovyetlerde, sanayinin hzl bymesi, donatm dardan satn alman, ok byk retim birimlerinin egemenlii sonucunda, yukarda anlan nitelikle deiiverdi. Ayn zamanda tarm bir kenarda unutuldu. Oysa kyllerin topraklar kolektifletirmelerle istimlk edildi ve retim zerinden Devlet bir pay almaya balad. Bu nedenlerle temel gda maddelerini retimi, son derece azald. Sz gelimi, 1940 ylnda bu retim, 1928 ylnn dzeyine bile eriemiyordu. Ancak, II. Dnya savandan ok sonra, bu dzeye eriebildi. Buna karm Tarm, Sovyet ekonomisinin en gsz, dal halinde kald. Bu dalda yaplan byk yatrmlara kan, srekli bir bunalm iindedir. Yukarda anlan sanayileme dneminin gerekleri olan son derece modern tekniklerin ve yatrmn yaplmas, kyl snfnn yaam dzeyini, dengesiz ve iddetli bir tarzda drd (hatt alk olutu). i snfnn ise, gerek cretlerinde derin bir de neden oldu. Ekim Devrimin'den sonra oluturulan olduka ilerici alma mevzuat, artk uygulanmaz oldu. alma hukuku, geni olarak ceza, bir nitelik ald. Bu nitelikteki geliimin, soyasal sonular, doal olarak nemli oldu. Kyl gurubu ve ii snfnn byk bir blmndeki ho-

ada iktisad

sistemler

nutsuzluklar, baskc ve sindirici iddetli yntemlerin olumasna yol at. Bylece, iiler ve kyller, giderek kapitalist tipteki bir i blm ve hiyerarik sistemin iine alnd. Karar veren mekanizmalarn tamamen dnda kalan bu halk ynlarna karn, ayrcalkl ynetici bir aznlk oluarak gelimeye balad. Bunlar, sonunda siyasal iktidara sahip olan bir Devlet Burjuvazisi oluturdu. Aktrki, bylesi bir geliim, sosyalizme gidebilecek yollar tkam, baskc ve bastrc nitelikleri, kendisini douran balang koullarnn tesine taan bir Devlet Kapitalizmi (otoriter) dourmutur. Ekonomik alanda ise, yukarda anlan ilkeler birikimin, potansiyeli tkendikten sonra endstriyel geliimin de hz kesilmeye balad. Bu noktada oluan eliki, teknik yeniletirmeleri tkamakta ve onlarn btn ile etkin kullanlmalarn engellemektedir. Bu nedenle gnmzde, Sovyetlerin endstriyel teknolojisi gelimi Bat dnyasn geriden izlemekte ve oradaki ak byme eilimi gstermektedir. Bu nedenle de (dierlerine ek olarak), Sovyet emeki snfnn (ii-kyl), yaam dzeyi, endstriyel gelime aamasnn, doal olarak vardrmas gereken dzeyin ok altnda, bulunmaktadr. Buraya dein anlan, durumlarn yaratt sosyal ve siyasal elikilerin, sistemi atlatmamas iin gvenlik konusunda, iki kesimli bir yap oluturulmutur: Polis ve asker g. Belirtmek gerekirki, S . S . C . B . , tarihinde eine rastlanmayacak tarzda taarruza ynelik ve evrensel dzeyde gerekli grd mdahaleleri yapabilecek nitelikte bir asker g oluturmutur. A . B . D . , ayarnda bir g oluturmak iin, G . S . M . H . ' n n ylda % 25-30'nu asker harcamalara ayrmaktadr (A.B.D.'nde ayn oran, % 7-8). te lkenin ekonomik gelime hzn kesen ve Sovyet (*) halklarnn zerindeki yk arlatran bu asker g, uluslararas alanlarda, bir yandan sper glerin karsnda yeni bir denge salarken, emperyalist tipte bir d politika izlemenin ve lkenin iindeki baskc rejimin, ayn blok iinde kalan dier lkelere uygulanmasna olanak vermektedir (Macaristan ve ekoslovakya rnekleri). Yukarda bir ksmna deinilen elikiler, Sovyet Sosyalist Modeli'nin Siyasal Rejim olarak Demokrasiye neden elik etmediini, ekonomik yaplardan balayarak aydnlatabilecek niteliktedir.
(*) Ch. Bettelheim: Les Luttes de Classes En U . R . S . S . (1917-1933), I. Cilt, a.g.e.

BER HAMTOULLARI

Aslnda Sosyalizmin rejim olarak anayurdu olan S.S.C.B.'nde, Sovyetlerin, demokratik z ve temellerden uzaklamak zorunda kallar, diktatrle olan tutkularndan ileri gelmemektedir. Yukarda vurgulamaa altmz gibi, bu olgunun konjonktrel ve yapsal nedenleri bulunmaktadr. Her eyden nce, sivil i savan etkileri altnda, demokratik yntemler bir kenara itildi. Bolevik Parti tekleerek, siyasal bir tekel kurdu. Siyasal Polis (Tchka), her yerde hazr ve nazr (var olan, gzetleyip ve denetleyen, yldran), istediini yapan (hkimi mutlak), bir ara haline geldi. 1918'de Sovyet Anayasas milyonlarca kiinin oy verme hakkn ortadan kaldrarak, eit olmayan bir oy verme yntemi getirdi (burada bir iinin oyu, 25 kylnn oyuna e deerde idi). Bu ve benzeri yntemlerle, Proletarya Diktatrl, Parti Diktatrlne dnt. Parti Diktatrl ise, ynetici snfn veya grubun (kzl brokratlarn) diktatrlne ve bu sre iinde dorukta, Parti Genel Sekreterinin diktatrlne gtrmtr. Oysa Lenin dneminde, yrrle giren kurallara gre, Partinin Demokratlatrlmas (*) salanmt. Burada sz konusu olan Parti evresinin (periferik), liberallemesi deil, tersine Partinin tabann (temeli), oluturan yelerin, eletirileri, bir hcreden dierine yaymada kendi aralarnda tartabilmeleri sayesinde, merkezi bir motr olan Parti aygtn demokratlatrmaya ynelikti (Parti ii demokrasi). Lenin, partinin iktidar tekeline sahip olmasn istemiyordu. Fakat liderler, istedikleri tarihi oluturamamaktadrlar. te tek partiyi oluturan Stalin'dir. Lenin'in lmn izleyen yllarda Leninizmin teorisini, Stalin oluturdu ki, burada tarihi ok iyi bilen ve yrrlkteki koullarn niteliklerinin bilincinde olan Lenin'in, iinde bulunulan koullarn bir zorunluluu olarak beliren gemiin zm yntemlerini kmldamaz, deimez ilkeler haline getidi. Kesin iktidara sahip olan Parti Genel Sekreterinin, herkesi Partiden ihra edebilme tehdidi altnda tutabilmesi diktatrle gtrmektedir. Lenin dnemindeki demokratik srecin iletilememesi, Kapitalist Rusya'mn Burjuva Diktatrl yerine, Kzl Diktatrln koymutur. Bylece Ekim Devrimi, bu noktada, sade(*) Lenin: Ceuvres Comptetes, Cilt: 33, Sh: 307.

ada iktisad

sistemler

61

ce Diktatrlklerin dayand glerde bir deiiklik yapan bir nitelie dntrlm olmaktadr. Yine bylece liderlerin putlatrlmas, otoriter iletiimi yaygnlatrmakta ve kzl brokrat aznaznln, oalan yetkileri sonucu, siyasal ve ekonomik iktidara sahip olmakta ve sonu olarak snrl bir toplumu farkl bir biimde srdrebilecek yeni ilikiler domaktadr. Nitekim Sovyetler, halk larnn oluturduu organlar deildir, fakat onlar iin ileyen organlardr. Stalin olay ve olgusu, ite yukarda deinilen bu yaplar sonucunda dodu. Ve Sosyalizmin Demokratik z (Demokrasi olmadan Sosyalizm ve Sosyalizm olmadan Demokrasi olmaz. zgrlk olmadan sosyal adalet ve sosyal adalet olmadan da, zgrlk olmaz), bylece kayboldu. Yine bu nedenlerle, Sosyalizm adna oluturulan Kzl Diktatrlk, bylelikle bir gelenek oluturarak, alkanlklar ve zel karlar yaratarak yerleti ve de yaygnlat. Stalinler olay, Sosyalizme doru diktatoryal bir yntem haline geldi. Kukusuz, bu trde bireysel bir diktatrlk, Sosyalist retim biimine baml deildir. Marx'm, Lenin'in doktrini ve dncesi ile organik ve yapsal mutlak bir balants da olmamak gerekir. Bylece Stalinizmin dourduu diktatrlk, Sovyetlerde Sosyalizmin nne geti. Ve Sosyalizmin ideolojik dmanlar. Sosyalizmin byk bir sapmasndan baka bir ey olmayan Stalinizm ve trevlerini, baar ile Sosyalizm'in yerine ikame etmeyi baardlar. Oysa 60 yama giren Sovyet Sosyalist Modeli, oluan ve olumas olanakl Sosyalizmlerden, sadece bir rnektir. Ama ilk rnek. Nitekim Komnizme inanan tarihi Jean Elleinstein'e gre (*) de, Devrim ve i sava koullarnn belirledii ortamda oluan Proleterya Diktatrlnn biimi, tohum haline D K T A T R L K O L G U S U N U (Stalin), yapsnda tayordu. Konuya deinen aklamalarnda (**) dnr, sz konusu diktatrl oluturabilecek nitelikteki unsurlar aadaki gibi sralamaktadr: Yabanclarla sava yllarndan sonra, i savan ykntlar ve aln etkileri ile Rusya'nn maruz kald yknt ve bozulmalar. Deiik ynlerden, halk ynlarnn bir Orta a kltr dzeyini amayan durumlar. 1818 ylndan itibaren balayan
(*) J. Elleinstein: Histoire du phenomene stalinien, Grasset, 250 sh. (**) J. Elleinstein: Histoire de I ' U . R . S . S . , Edit. Sociales.

BER HAMTOULLARI

ak iddete (terre) karlk, kzl iddete bavurmak eilimlerinin egemenlii, diktatrlk yrtebilecek gte bir Proletarya'nm yokluu (iktidarsz diktatr) bu alan bsbtn Komnist Partisine brakmtr. Demokratik her tr gelenein yokluu. Nihayet (Sovyet Devletinin ilerinde, arlk Devletinin, yeniden oluturulabilmesi (yenilenin yenen zerindeki yeni z a f e r i ) . . . Gnmzde, ulusal dzeyde oluturduu ykc elikilerle hem Sosyalist rejimin anayurdu S . S . C . B'nde, Sistemin z ile uyumlu temeller zerinde salkl gelimesi engellenmektedir. Hem de, uluslararas Komnist eylemi blen (az ilerde deineceimiz rokomnizm, Sosyalist Blokta, 1968 ekotlovakya, olgusundan sonra en yeni bir blnmedir) ve Sosyalizmin insancl yzn vahi bir maske ile tannmaz hale getiren K I Z I L D K T A T R L K , bir yaam biimi ve bir Sistem olarak Sosyalizmin, yerlemesi ve yaylmas olgusu karsnda, almas kolay olmayan engeller dikmekte, Sosyal ve zgrlk yaplarn giderek genileterek, gnenci giderek daha yaygnlatrarak kendini yenileyip elikilerini tanabilir bir boyutta tutabilen Demokrasici ve Sosyal Kapitalizme kar, ekici ve daha stn bir Sistem olduu ynndeki umut ve grlerin yaralanmasna neden olmaktadr. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii tarihinin, Sosyalist Sistem bakmndan oluturduu elikileri, X X . yz yln bandan gnmze dein, ekonomik, sosyal kltrel ve zihinsel somut yaplarnn, aydn bir analizi yaplmadan anlalamaz. Belitelim ki, Komnist Partisi'nin X X . Kongresine ramenSovyetler Birlii toplumu ve tarihinin somut elikileri, henz bilimsel hi bir analize konu yaplmam ve bu dnemin arivleri, tarihilerin incelemelerine, sunulmamtr. Bu asal neden ile, konuya genellikle siyasal ve egemen olan sosyal grubun eilimleri dorultusunda yaklaldndan, her eyden nce Sosyalizm adna kar klmas ve deitirilmesi gereken yapsal somut gerekler, Sovyetler'in isel bu elikileri ile balantl olarak analiz edileceine, S T A L N gibi bir tek kiinin sapmacl gibi sunulmaktadr. Oysa Stalin'in kendisi ve oluturuduu olgu bile (*),. bu yapsal elikilerin bir sonucu deil midir?
(*) Stalin hk. da daha geni bilgi iin bknz: R. Pethybridge: The Social Prelude to Stalinism, Londra Macmillan, 1974. Ch. Bettelheim: Les Luttes des Classes en U . R . S . S . , ki Cilt, Masp^ro, Paris, I974 A. B. Ulara: Stalin, l'homme et son temps, Galmann-Lvy Gallimard, ki Cilt.

ada iktisad

sistemler

G) Sosyalist Sistemin Mekn tindeki Gelimeleri kinci D n y a Savandan sonra, Dou ve O r t a A v r u p a lkelerinden Romanya, Bulgaristan, Polonya, ekoslovakya, D. Almanya, Macaristan, Yugoslavya ve Arnavutluk, biri Hitler ve Mussolini' nin Faizmi, dieri Stalin dnemi Sovyet iagali veya onun etkisine balanabilecek babca iki byk nedenle Halk Demokrasileri adyla, Sosyalist Cepheye gemi oldular (981). Anlan bu lkelerin hepsi, kendi strktrlerinin zelliklerine bakmadan, o zamana dek tek model olan Sovyet Sosyalizmini, aynen rnek alp uygulamaa koyuldular. Sovyet plnlamas ve endstrileme modeli, onlar iin, tek rnek oldu. Bu taklitilik 1950 ylna dein srd. Amlan yln en nemli olay, Yugoslavya'nn Kominform'dan kopuudur. 1947 'y da, Sovyet modelini aynen uygulayan Yugoslavya, sanayi, ticar, tarmsal alanlarda ok geni bir kamulatrmaya gitmiti, tzlenen yol zor yoluydu. Uygulanan Pln Sovyetlerin tipi gibi emredici idi. Hedefleri biraz hrsl, gerekletirme aralar ise snrlyd. 1949 ylma gelindii zaman plnn baarszl gn na kmt. zlenen politika tarmsal kesimde retimi drmt. Kominform, kamulatrma politikas dolays ile Yugoslavya'y knaynca ve bu lkenin glkleri, Sovyet modeli ile zlemeyecek nitelikte olduu kavrannca, Yugoslavya anlan Sosyalist Bloktan koptu. Ve tek bana, kendi strktrel zelliklerine gre, Sosyalist yolunu aramaa balad. Bundan byle, Avrupa'nn Sosyalist lkelerini Comecon 'a (982), ye olup olmadklarna gre ikiye ayrmak mmkndr. Sosyalist lkeler arasnda, Karlkl Yardmlama Kuruluna (Comecon), ye olan, D. Almanya, Pol., Rom., Bul., Macaristan gibi lkeler, Sosyalist gelimeleri, S. S. C. Birliinden biraz farkl olmakla birlikte, zaman iinde genellikle, paralel bir seyir izlemektedir.
(981) Bu cephenin oluum tarihini ieren ilgin bir aratrma iin bknz, F. FEJTO: Histoire des DSmocraties Populaires, II. Cilt, Ed. du Seuil, Paris, 1969.
(982) Hatrlatalm ki COMECON, (Sosyalist lkeleri arasnda Karlkl Ekonomik Yardm-

lama Kurulu) 25 Ocak 1949'da, imzalanan bir bildiriyle kurulmutur Bat lkelerinin, l ' O . C . D . E . , ne tekabl etmektedir.

BER HAMTOULLARI

Oysa, ayr bir yol ve yntem uygulayan Yugoslavya 1950'lerden beri, ekonomik faaliyetlerin balca oluturucusu olan teebbslere kendi kendini ynetim, ilkesini ve piyasa mekanizmalarnn baz trlerini, adem merkeziyeti bir plnla badatran modeli ile, farkl bir tertip oluturmaktadr. Yine Avrupa dnda, in'de, Kba'da, ili'de, K. Vietnam, K. Kore v.b. gibi farkl lkelerde, Sosyalist modelleri olumu bulunmaktadr. Bu modellerin hepsini, burada ayr incelemek yerine, belli zellikleri olan Yugoslavya ve in'i ksaca yanstmaya alalm. Avrupa'da Sovyetleri incelemi olduk. Belirtmek gerekir ki, genellikleri iinde, Halk Demokrasileri, Sovyetlerin reformcu dzleme girmi bulunan modelini izlemekte ve kendi zel strktrlerine gre, baz ayarlamalar yapmaktadrlar (983). Romanya, Polonya, bu dzenlemeleri, yava yava, Sovyetler Birliini kollamaktan geen ok g ve ince bir diplomas yntemiyle ancak, yapabilmektedirler. D) Sosyalist K a r m a Temelleri: Ekonomi: Yugoslavya Sosyalizminin

Sosyalist her devrim, felsefesini, evrensel boyutlar varsaylan yce bir doktrinden alr. Fakat, daha mutlu ve insancl yeni bir toplum olutuabilecek politikalar, her lkenin ve dnemin, somut yaplar belirleyerek biimlendirir.

(983) Burada Halk Demokrasilerinden yer almayan EKOSLOVAKYA'nn hem ekonomik

kalknma aamas bakmndan dier Sosyalist lkelere grece daha iyi bir dwumda bulunma-

s hem de, davran strktrlerinin, DEMOKRASYE (tarihsel gelenekleri) daha yatkn oluu nedenleriyle ve Bat Avrupa'ya yakn olmasnn da azmsanmamas gereken etkileri sonucu SOSYALZM, demokras i ile uzlatran reformlar uygulamasna giriti. Batdaki ad ile Gler yzl, insancl sosyalizmi uygulamak aamasna, bknz, Oto Sk :Nova Mysl, ek K. Partisinin Dergisi, Eyll 1968), ama, Sosyalizmi, demokrasici yntemlerle oluturmak

ve srdrmek idi. Ama dtan yaplan mdahalelerle engellendi. ekoslovakya hakknda daha geni bilgi iin bknz:
O. SIK: La Viriti Sur l'Economie Tchlcoslovaque, Paris, 1969. O. SIK: Plan and Market Under Socialism, New York, 1967. J. VERNES: Nouvelles MHhodes de Direction Economiques en Tchlcoslovaquie, E.

P., Mart, 1966, sh: r 15-130.

A. GISSELBRECHT: Le Socialisme D(mocraiique, Tch(coslovaque Modile ou

'

Plan d'Urgence?, La N. C., -iinde-, Kasm, 1968, sh: 11-20.

ada iktisad

sistemler

65

1917 ekim devriminden bu yana oluan ve gelien, sosyalist tm deneyimler, strktrel (yapsal) bir diyalektik yanstmaktadrlar. Yugoslav tipi sosyalizm ise, bunun en ak ve ilgin rneklerinden biri olmaktadr. ok ulustan oluan federatif bir devlettir Yugoslavya. Doal tarihsel, ekonomik, sosyal, etnik ve inansal yaplar kimi zaman badatrlmas ok g niteliktedirler. Yapsal bu farkllk, Yugoslav sosyalist sisteminin oluum ve geliimini de etkilemitir. Balca iki aama yanstan Yugoslav sosyalizmi 1950 ylma dein sren ilk aamas boyunca, Sovyet ve halk demokrasileri sosyalist modelini benimseyerek, aynen uygulamt. Ksaca bir srede brokratizme dnen bu sosyalist devletilik modelinin, merkeziyeti, buyurgan ve brokratik mekanizmalar, Yugoslav yaplar ile uyumlaamyor ve sorunlar zlemiyordu. Bu modelin yapsal snrll, Yugoslavya'y kendine zg yol ve yntemler izlemeye doru yneltti. 1950'den sonra yeni temelleri olan bir sosyalist model oluturdu. Yugoslavya'mn kendine zg yaplar ve niteliklerini saran bu sosyalist model, tamamen sosyalist sistemler yrngesinde yer almaktadr. Genellikle bu yeni model iinde Yugoslavya'nn gerekletirdii, ekonomik sosyal gelimeler ve zellikle, gerekletirebildii d bamszlk, nc Dnya lkelerine ok ekici gelmektedir. Bu ekicilik, gnmz Trkiye'sinde de, yanklanmaktadr. Yugoslav sosyalist modelinin temellerinden biri olan ii ynetimi ve gdm (otojestiyon) zerinde de durulmaktadr. Bu zel nedenle de Yugoslav sosyalist sistemini tm temelleri ile aydnlatmak, Trkiye bakmndan da zorunludur, amzn Sosyalist sistemi iinde Yugoslavya, Sosyalizminin kendine zg bir yeri ve nitelii bulunmaktadr. Uygulama alannda ayrc zellikleri yle zetlenebilir: Dou Avrupa Cephesi dnda bulunmas Bat Kapitalist Cephesi ile ok sk ilikilerinin olmas (D ilikiler strktr), dier yandan 1550'lerden beri, inin ynetimi ve gdm denilen otojestiyon ilkesi ile belirtilen ekonomik reformlarn aracd ile Sosyalist sistemini oluturmaa balam olmasdr. Bu sistemin temeli, dengeli bir forml iinde, Sosyalist amal bir Plnlamay, piyasann avant a j l yanlar ile badatrarak, hem kat merkeziyeti bir

676

BER HAMTOULLARI zararl ynlerini

plnn, hem de, anarik bir piyasamn, ntralize etmi olmaya dayanmaktadr.

Yugoslavya'da mevcut olan teebbsler, farkl yapya ayrlmaktadr: 0 Sosyo - Kamusal: (yani Devleti olmayan teebbsler): Sanayi ve ticar teebbsleri ile baz tarmsal isletmelerin ou bu gruba girmektedir; # Kooperatif Kesim: Buraya, tarmsal birimleri ile zeneat, birimleri girmektedir. 0 z e l Kesim: Kiiyi, kapitalistletirmeyecek nitelik ve boyutta bir zel kesim; bulunmaktadr. Yugoslav teebbslerinin bu yaps, aka grld zere, ekonominin karma bir nitelikte olduunu gstermektedir, Fakat, biraz tede anlatacam zere, bu yapya karm, Yugoslav teebbslerin, ileyi ve ynetim biimi, Kapitalist sisteme deil; tersine, Sosyalist Siteme gemeyi temel ama edinmitir. Sovyet tipi Be yllk, otoriter, emredici, bir plnlamann ve sk bir kamulatrmann, iyi sonu vermemesi nedenini yaratan strktrel zellikleri dolaysyla Yugoslavya, Piyasa ve Pln ibirliine dayal Sosyalist K a r m a bir ekonomi aamasna gemi ve bu tertiple sosyalizmi gerekletirmee almaktadr. Bu ikinci aamaya Yugoslavya, Sovyetlerden ve dier Sosyalist lkelerde farkl olan strktrleri gerei gelmi olmaktadr. Yugoslavya g45'y.'dan itibaren Merkeziyeti bir Pln uygulayabileck strktrel temellere sahip deildir. Klatzman'n belirttii zere Merkeziyeti, Emredici Sosyalist bir Plnlamay yapabilmek ve baar ile uygulayabilmek iin, en azndan u koula ihtiya bulunduu anlalmaktadr: lkenin ekonomik mekanizmalarn derinlikleri iinde iyi tanmak, ynetimin btn basamaklarnda yksek nitelikli uzmanlarn bulunmas ve karar vermek durumunda olan kiilerde fiil ve yeterli bir sorumluluk (984). Oysa Yugoslavya'nn ekonomik ve kltrel yaps bunu salamaktan uzakt. Ayrca lkenin, (doal strktr yoksul, engebeli), ulusal bir birlik gerekletiremeyen etnik yaps, blgesel, yresel karmak zel(984) M. J. KLATZMAN: l'Originalit de l'Economie Tougoslave, Revue Economiqut. Mays, 1957.

ADA KTSADi SSTEMLER

677

liklerle, Siyasal yaps, ok kk tarmsal iletmelere dayanan ve II. Dnya Savann, daha da yoksullatrd bir ekonomik yaps (ve nihayet 1947 y.'dan sonra uzun bir dnem dtan yardm gremeyen, -bir yalnzlk-, karsnda, sava dneminin yerletirdii gdmc bir devlet alkanlna karn, ekonomik gelimeyi bir Merkezden itibaren, gerekletirebilecek aralara ve strktrlere sahip deildi. Bundan tr, Yugoslavya'nn 1963 Anayasas, lkenin sosyo-ekonomik organizasyonunun temelini oluturan ilkeyi yle belirtiyordu; sosyal mlkiyette, ahma, retim aralarnn zgr ibirlikisi olmakta, retimde ve sosyal gelirin dalmnda, btn iiler, kendi kendilerini yneterek, teebbs yaamaktadrlar (985). Yugoslavya'da Sosyalist aamalar damgalayan balca olular yle sralamak mmkndr: 1 9 4 5 - 1 9 4 6 : Strktrel reformlar (kamulatrmalar); 0 1947 : Be yllk plnn yrrle konulmas; 1948-1949 : Yugoslavya'nn Kominform'dan kopmas; O 1950 : Anlan plnn haykrc baarszl; 0 1951-1953 : lk Kurumsal Reform ve Gei Dnemi iin yeni bir Doktrin oluturma abalar; 9 1960-1962 : kinci byk reformlar;
1 965-1968

: nc

byk

reform

(986).

Grld gibi 1947 de Sovyet modelini aynen uygulayan, 1948 -1949 yllar arasnda Stalin'e ve zellikle 1948 de kendisini mahkm eden Kominforma ballklarn gstermek iin iddetli ko(985) Yugoslavya hakknda daha geni bilgi iin bknz: G. CAIRE: l'Economie Tougoslave, Ed. Ouvri^res, Paris, 196a. E. KARDELJ: Originalit du Systeme Economique de la Yougoslavie Socialiste, E. P., Mart 1965, sh: 71.
T. PHILIPPOVICH: La Tougoslavie Entre l'Ouest et l'Est, Ed. Cr&tions de Presse,

Paris, (tarihsiz). C. BOBROVVSKI: La Tougoslavie Socialiste, A. Colin, Paris, 1956.

G. M O L L E T : Le Socialisme Selon Tito, Seghers, Paris, 1971. M. P. GANAPA: Rlforme Economique et Socialisme en Tougoslavie, A. Colin, Paris.

1970. BtCANC: La Concurrence Socialiste en Yugoslavie, E.A. -iinde-, Tem.Eyll 1956. (986) M. MATEJIC: Le Systeme Economique de la Yougoslavie, R de SCH., -iinde-, Nisan, Haziran 1962, No: 2, sh: 272.

67

BER HAMTOULLARI

lektifletirmeye ynelen Yugoslav yneticileri bu taklidin, Yugoslavya'nn zmek zorunda olduu zel problemleri tam kapsamadn grerek 1951 ylnda nce pln kendi koullar ile tutarl bir hale getirecek reformlara, sonra 1953'de de kyllerle alma kooperatifleri arasnda serbest szleme sistemini getirmeye yneldiler. Nitelikleri itibariyle pragmatik ekonomik mekanizmay prensip olarak seen Yugoslavya, Sovyet ve ekoslovakya sistemlerinden farkl yntemler kabullenip uygulad. Bunlar ksaca aadaki gibi, zetlemek mmkndr: a) Yugoslavya'da devlet teebbsleri, dier lkelerinkinden daha geni bir zerklikten (muhtariyetten) faydalanmaktadrlar.'Birka istisna dnda, kendi retim plnlarm kendileri saptamaktadrlar. Teebbsler arasndaki yarm dzeyine ne Sovyetler'de, ne de ekoslovakya'daki teebbsler, eriememektedir. b) Fiyatlar daha serbeste olumaktadrlar. Teoride piyasamn etkili bir tarzda ileyebilmesi iin fiyatlarn tamamen serbeste olumas gerekir. Fakat uygulamada, gerek enflasyon ve gerekse hayat pahalln nleme korku ve endiesi birok mallarn taban fiyatlarnn saptanmasn zorunlu klmaktadr. c) Yatrmlarn byk bir ksmnn deiik projelerini, verimlilik gibi konulan, hkmetin uzun vadeli politikas ve uzun vadeli plnlarn dorultusunda inceliyen bankalar tarafndan oluturulmaktadr. d) Teebbsler bulunduklar komnlerdeki otoriterlerle ve ok az dzeyde de kalsa blgesel cumhuriyetler mal ve idar ilikileri vardr. (Blgesel komnler irketlerin direktrlerini tyin eder). e) Seilmi ii kurullarna direktrler kalr. Bu mdrler teoride fabrikalarn iinde Polonya'da ve Rusya'da meslekdalannn sahip olmadklar bir gce sahiptirler. Devlet teebbs iinde alan iiler tarafndan yrtlmekte ve cret seviyesi ise belirli snrlarda gerekletirilen karara balanmaktadr. Devlet kendi teebbsleri arasnda bir monopol durumun olumamas ve deiik fabrika iileri arasnda byk cret farklarnn domamas iin, teebbslerin gelir kullanmalarn sk, skya denetler. Net haslann byk bir ksmn verdii eklinde alarak ve dier mal tedbirlerle n grlen cret dzeyinin almasn nler.

ADA

KTSAD

SSTEMLER

67

f) Kyllerin ounluu kendi topraklarnn sahibidir. Stalin dneminde kollektifletirilen topraklar denemesi, btn ile terkedildi. Kyller, ekecekleri rnleri tesbit ve semekte zgrdrler. Devletin zorunlu kld bir retim ve tesellm sz konusu deildir. Kyller istediklerini piyasada serbeste satmak olanana sahiptirler. Bununla, beraber btn teebbsleri, maazalar dahil devletin saptad fiyatlarla kyl kooperatifleri aracdndan gemektedirler. Bu demektir ki, byk ehirlere gidemeyen yahut, sadece devlet teekkkiillerinin satn alabilecei mallar reten kyller (buday ve meyve gibi), kooperatiflerden gemek zorunluluundadrlar. Bununla beraber, mademki kyller, yetitirecekleri mallar semekte serbesttirler, fiyat saptanmasnda, devlet kudreti bir snrllk arz etmektedir. 1962 ylndan bu yana Yugoslavya, burada deinmemize olanak olmayan ilgin baka gelimelere de sahne olmutur. 1952 Anayasa'sn deitiren 1963 Anayasas, merkeziyetilii ve brokrasiyi nlemeyi hedef tutan saysz hkmleri, dier deiikliklerle birlikte iermektedir. 1962 ylna dein Sovyet teorisyenleri, Yugoslav sistemini revizyonizmin temsilcisi olmakla itham ediyorlard. Gerekten, anlan yla kadar Kapitalist sistemden farkl yanlar olsa bile, bir piyasann ve iiler tarafndan ynetilen teebbslerin varoluu, Sovyet doktrinine uymamakta idi. fakat 1965'te bizzat Rusya'mn nemli saydabilecek reformlar uygulamaya balamas, bu defa in gznde, Rusya'y revizyonist gstermeye yetti. Btn bunlara karm, bana yle geliyor ki, Sosyalist lkeler arasnda grnrde ekonomik dzeye balanan bu anlamazlklar daha ok politik nedenler dolaysyla ortaya kmaktadr. Ve strktrel snrlbk ile zorunluluu, savsaklamaktadr. Ancak zet halinde akladm Yugoslav K a r m a ve demokratik Sosyalizmi, lkenin zel strktrleri ynnde olumu zgn ve bamsz bir modeldir. Bu model dier Sosyalist lkelerden ayrlan zellikleri ile, in dahil birok lkeyi etkilemi bulunmaktadr. Yugoslav Modelinin Sosyalizme gemek isteyen dier lkelere, oluum aamalarnda geirmi

BER HAMTOULLARI

olduu Yanllklar Listesi dolasyla da, bir deneyim laboratuvar olmakta, aydnlatc dersler sunabilecek niteliktedir. Sosyalist K a r m a Ekonomisi ile Yugoslavya, anlan ge. liim dorultusunda alnmas gereken kararlar, anlk oportnist bir tarzda almaktan ok, teorik ve ideolojik dnce ve tartmalar sonucunda alnmaktadr. Avrupa Sosyalizmi cephesinde, arz ve talep strktrlerinin bir dieriyle uyumlatrlmasnda, piyasa ve plnm, en avant a j l yanlarma dayanan sentezi ile en iyi gerekletiren Sosyalist model, kammca Yugoslavya'ya ait olmaktadr. 1950-1968 dnemi bakmndan yllk ortalama kalknma hz % 6,5'lik dzeye ermekle, Yugoslavya bu noktada Polonya ile eit Macaristan' ise, biraz aan bir durumda bulunmaktadr (987). Gerek memleketin iinde, gerekse uluslararas etkileri dorultusunda Yugoslav Modeli, ok karmak strktrlerin varl ile tutarl olabilecek zgrlk bir Sosyalizme gidilebileceini de gsterdiinden eitici rol byk olmaktadr. Bu aklamalardan sonra, Yugoslav Sosyalizminin temellerine geelim, E) Drt Temel: Yugoslav sosyalist sistemi zn ve rengini, balca drt unsurun bir tekisini destekleyip btnleyen, niteliklerinden almaktadr. Yugoslav sosyalizmini dokuyup gelitiren, bu drt ana direk: 1. Sosyal Mlkiyet, 2. inin ynetimi ve gdm (otojestiyon), 3. Plnlama ve Piyasa, 4. Gelir Dalm, mekanizmalarndan olumaktadr. 1. Sosyal Mlkiyet: Yugoslavya'nn ekonomik, sosyal ve siyasal yaam ve yaplar genellikle retim aralarnn Sosyal Mlkiyeti (S.M.), temelinden beslenerek belirlenmekte ve olumaktadr. Mlkiyet anlaynn tarihsel ve ada geliim izgisinde, S. M'in yerine ve nemine, burada giremeyeceiz. Nitelii ve ilevi ieriklerinde kalan, zet bir deinme ile yetineceiz. zel mlkiyete gre, S. M. anlaynda, mlkiyetin bireysel niteliine kar, olumsuz bir tavr gizlidir. Sosyalist bir anlay iide, S . M . bireysel do(987) Bknz, G. BOBROYVSKI: Economie Comparative du Developpement, Paris, Centre d'

Assas, 1970 sh: 24.

ADA

KTSAD

SSTEMLER

rultuda, artk bir mlkiyet hakk anlamna gelmemektedir. Mlkiyet kavramna kar bir yadsma (negasyon), yanstmaktadr. Hi kimseye ait olmayan bu mlkiyet hakk, herkese, toplumun tmne aittir. Toplumsallatrlan retim aralar, toplumun tmnn yararna sunulmutur. Sosyalizmde, S. M. ekonomik, sosyolojik ve hukuk anlamda, dnmn bir srecidir. oklukla retim aralarn kuatan bu mlkiyet tipi, bireyselcilii tkad oranda, daha sosyallemekte ve insanla, doa-evre arasnda rlen bir iliki haline geldike, mlkiyet niteliini yitirmekte ve szcn gerek anlam ile, iyi almann bir n koulu haline gelmektedir. nk S.M.retim aralarna yeni bir ilev vermektedir. retim aralar, artk iiyi (emeij, smren bir kaynak olmaktan kmakta ve alma kapasitesi ile iinin kiiliini yabanclatran ortamlar, bertaraf edilmektedir. retim aralarnn S . M . , artk alan snfn, siyasal iktidarnn bir kaynan oluturmaktadr. S.M.'in, baka tr smr kategorileri oluturulabilen snfa mlkiyeti, kamusal mlkiyet ve devlet mlkiyeti tiplerine kar da, kmaktadr. Bylece S . M . temelini ve gvencesini oluturduu otojestiyon aracl ile, hem sosyal brokrasi'nin, hem de sosyal teknokrasinin oluturabilecei tipik smrlerin remesini engellemektedir. Bu nitelikleri ile, iktisad ve sosyal adem merkeziyetiyetiliin temeli ve ilk koulu olmakla kalmamakta, fazladan, bu yeni sosyo-ekonomik modelin dayana olan iktidar ve devletilii de, sosyalist demokrasiyi douracak tarzda sosyalletirmektedir. Yugoslav sosyalizminin bu ilk temeli, sanayi, madenler, ulatrma gibi ekonominin kilit nokta ve alanlarm, sosyal mlkiyet rtmektedir. Sz gelimi, 1974 yl itibar ile, sosyalistletirilmi sektr mill gelirin % 82'sini, zel mlkiyete dayanan sektr ise, % 18'ini oluturmaktadr. Buradan, tarma elverili topraklarn % 90'nn ve inaatn byk bir blmnn zel mlkiyete konu olduu anlalmaktadr. 2. Otojestiyon: Sosyal mlkiyetin doal bir trevi olarak oluan iinin ynetim ve gdm (otojestiyon), devlet sosyalizmi yerine, ii sosyalizmi'ni, getirmektedir, Stalin ve Kominform ile Yugoslavya'ya, otojestiyon, kurtarc yeni bir yntem gibi grnmtr.

BER HAMTOULLARI

Kurumsal dzeyde, Yugoslavya'ya zg bir dnce olmayan otojestiyon kavramndan, bu lke devleti, buyurgan ve brokratizme dayal sosyalist modele kar yeni bir sosyalist model oluturabilecektir. ilerin ynetimi ve gdmne dayanan bu iletme tipi, ekonomik, kltrel ve siyasal adan, insann aln yazgsn belirleyen kararlarn alnmasna ve uygulanmasna, ilgili kiilerin dorudan katksn salayan bir yntem olmaktadr. Burada, sosyal sre, mekanik bir modelin, bir tek merkezden kaynaklanan hiyerarisi yerine, sibernetik bir model oluturabilecek tarzda bir tekisi ile karlkl egdm iinde bulunan birden fazla merkezin, kurduu kendiliinden dzenlenebilen, balant ve iletiimleri iinde oluur ve geliir. Otojestiyon, Yugoslav sosyalizminde, 27 y d nce (1950) kendini gsterdi. Bu dnemde, reticilerin otojestiyonu, iilerin otojestiyonu, sadece ekonomide ve teebbslerde uygulanyordu. 1953 ylnda, alan halkn otojestiyonu, eitimde, kltrde ve kamusal kesimde de yaygnlat. Bu sosyal ynetim idi. Daha sonra bu iki biim, gelierek ve yaygmlaarak, 1963 .ylnda otojestiyon sosyal kavramnn yanstt bir srete, birleerek eridiler, Ekonomik ve siyasal ilikiler alanna yerleen otojestiyon, ii snfnn ve tm alanlarn, hem ekonomik, hem de siyasal egemenliini baat klmaktadr. Burada devlet katmannda oluan ilevlerin, topluma ve otojestiyon organlarna, basit bir transferi sz konusu deildir, Ayrca karar merkezlerinin saysn oaltmakla yetinen bir sre de sz konusu deildir. Yine sadece demokrasinin klsik tekniklerini hazrlayan ve gelitiren bir yntem de deildir. Bundan daha fazla bir ara sz konusudur. Bizatihi klsik devlet iktidarn alan snf aracl ile, toplumsallatrmaktadr. inde, devletin halkn devleti olduu, devletin kamusallat ve tm toplumu demokratlatran sreler olumaktadr. Var olduu ve iledii oranda devlet, artk ii snfnn bir aracndan ibaret kalmaktadr. Bu nitelikleri ile otojestiyon, ylesine bir model oluturmaktadr ki, onun aracl ile, snfl bir toplumdan, snfsz bir topluma gei, gerekletirilebilmektedir. 3. Plnlama ve Piyasa: Merkeziyeti olmayan bir sosyalizmin, sosyalist karma bir ekonominin kendine zg bir piyasa ve plm olmas, doal bir baka sonutur. Sonra bu dzen kendi kendini, Sosyalist Rekabet diye nitelendirdiine gre, grnte, bir

ADA

K T S A D i SSTEMLER

tekisi ile atr grnen bu iki kavram sosyalist bir izgide, uyumlatrabilemektedir, demektetir. Sosyal mlkiyet, otojesyonla oluan sosyalist mekanizmalar, sosyalizmi oluturabilecek nitelikte bir pln ve bir piyasa ile btnleerek etkinliklerini oaltabilmektedirler. Sosyalizm bylece, plndan izledii politikann, somut kapsamn ve umudunun boyutunu, karmaktadr. yeri rgtleri dzeyinde, yresel ynetimler, cumhuriyetler ve federasyon dzeyinde, iilerin, retim ve gelir dalmndaki ynetim ve gdmleri, plnlamann biimini ve piyasa ekonomisinin belli bir tipini, belirleyip, nitelendirmektedir. Hazrlanan plnlar iinde, bir piyasaya yer veren bir rekabet ekonominin, yani arz ve talebin etkisinde oluan fiyat mekanizmalar, kredi, faiz, mekanizmalarnn gereklerini gz nne almaktadr. Bylece toplumsal gereklerle, zgr karar verme unsurlarn birletirip, badatrmaya ynelen bir sosyalist modelde, bata iiler, tm halk, dorudan ve gereki bir eitim ve bilinlendirme araclnda, ekonomik gidii destekleyen ynde uygulamaya katlmaktadrlar, Plnlama, balca, temel unsurlar ieren global oranlar dzenlemek, zellikle gelir dalmn (toplumsal ve zel tketim), yatrmlar ynlendirmek, yabanc lkelerle oluan ekonomik ilikileri dzenlemek, ekonominin teki yaplarn etkileyen unsurlar zerinde durmak gibi amalar gtmektedir, Ksaca, plnlama ve piyasann ileyiini salayan temel unsurlar, her eyden nce retim aralarnn sosyal mlkiyeti ile, iilerin giriimleri, gdmleri ve sosyal ve rasyonel unsurlarn etkilerinde oluan ve mill gelirin byk bir blmn oluturan oranlar olmaktadr, zel mlkiyete tabi olan snrl bir ekonomik kesim, piyasa mekanizmalarna gre ilemektedir. Piyasann rol, btn ekonomide, basit retimin tmn sarp dzenlemektedir, Ayrca cari yatrmlar, teknik gelimeler, ekonominin modernletirilmesi, ilke olarak piyasamn zendirici gcne dayanmaktadr. Tketim mallarna doru olan gereksinimi karlamak ve bu tr rnlerin girdilerini salayan, ham madde sektrleri ve inaat da piyasaca gdlmektedir. Bylece piyasa ve pln, bir tekisinin, iyi yanlarnn oalmasn ve eksikliklerinin giderilmesini salayacak tarzda, btnlemektedirler.

BER HAMTOULLARI

4. Gelir Dalm: iilerin otojestiyonu ile birlikte, harcanan emee gre (almaya gre, bilgi dzeyi, sorumluluk dzeyi v.b.), gelir dalm ilkesi, cretle alma yntemi yerine gemitir. Otojestiyonun kuatt iletmelerde, oluan gelirin paylam kriterlerini iiler saptarlar. alanlarn gelirleri saptanrken, harcanan emek, ortaya konan gayret, salanan ekonomik sonular ve alma biriminin verimlilii, gz nne alnmaktadr. nk, karar almada tam bir zerklie sahip olan iiler, almann prodktivitesini iyiletirip, oaltmadan, gelir dzeyini ykseltemeyeceklerini, baz hatalar pahasna, aka renmilerdir. Bu nedenle gelir, ykml olduu ilevleri grdkten sonra (toplumun ve iletmenin genel gereksinimleri iin belli paylar ayrldktan sonra), iileri, prodktiviteyi oaltmaya yneltecek bir zendirici unsur haline gelmekte ve bu sre iinde, ekonomik, yeni bir kategori, olmaktadr. Grld gibi, emein gerek deerini belirleyebilecek, temel ltlerle emein smrlmesi, engellenebilmektedir.
/

retiler Temelleri net bir tarzda belirlenmi bulunan Yugoslav ii sosyalizmi, henz son biimini alm deildir. lkenin global yaplar ve zelliklerinden itibaren oluan ve gelien bu model, neyi retiyor? tik reti: Ne teori, ne sylevler, ne d yardm ne bizatihi devrim ve hi bir ey, aln yazgsn, diledii dorultuda oluturmak zere, almaya koyulmu kararl bir halkn, bu deerli abasnn yerine gemeye yetmez. kinci reti: Yugoslav sosyalist mcadelesi ve deneyimleri, pluralizmin, diyalektik erdemlerini ve zgn araylarn yararlarn sergilemektedir. Marksist doktrinin, uygulamada farkl bir variyant olarak yansyp, oluan bu sosyalist model, iktisad-sosyal sistem seiminde, tek modele dayal taklit ve kopyacln, olanak d olduunu, vurgulamaktadr. Her dnem ve her lke iin mutlak geerli determinist bir tek sosyalist modelin geerli olmadn, her lkenin ulusal ve global yaplar ile uluslararas konumunun zellikleri ve istidatlar dorultusundan itibaren, kendi sistemini oluturmasnn gerekliliini, vurgulamaktadr.

ADA

KTSAD

SSTEMLER

E) rokomnizmin Kkenleri ve Anlam Gncel Avrupa Komnist Partileri'nin, uluslararas Komnist Eylem ve Sosyalist Sistem hakkndaki dnce ve tutumlarn ieren rokomnizm (Avrupa Komnizmi), son iki yln rettii yeni bir akmn kavramdr. Demokratik Sosyalizm, Marksizme kar, dnce dzeyinde oluan bir tepki idi (genellikle). rokomnizm ise (adndan da anlalabilecei gibi), Sosyalist Sistemin uygulamada ald biimlere (rejimlere) kar bir tepki ve Bat Avrupa lkelerinin zgn geliimlerine uygun bir dnce akm, olmaktadr. zet bir deinme ile belirteyim ki, balangta Moskova ekseninde younlaan uluslararas Komnist Eylem, in Sosyalizmi ile Pekin'de ikiye blnmken, imdilerde oluup yaylan rokomnizm ile, balca Bat Avrupa ekseninde, bamsz yeni bir merkez ile ilerlemektedir, Tarihsel her olgu gibi rokomnizm de, son bir iki ylda olumad. Kkenlerini, aslnda son yirmi yln gelimelerinden almaktadr. Az tede bu akmn nedenlerini ve anlamn belirlemee alacaz. Bu noktada ksaca, bu kavramn kkenlerine inelim. a) rokomnizm Kavramnn Olumas

rokomnizm, deyim olarak ilk kez, 3 Haziran 1976 tarihinde talyan ve Fransz Komnist Partilerinin, Paris'te yaymladklar ortak bir demete, yer almakta ve Enrico Berlinguer tarafndan sylendii, anlalmaktadr. Yine 1977 ylnda, italya Komnist Partisi Genel Sekreteri: Berlinguer, Fransa K.P., Georges Marchais ve spanya K . P . , Genel Sekreteri Santiago Carillo, Madrit'te bir doruk (zirve) toplants dzenlediler. Hedefleri, rokomnizmin niteliklerini belirleyip gelitirmek idi. Bu dorultuda srdrlen giriimlerde en dinamik Parti, spanyol Komnist Partisi ve Genel Sekreteri, Santiago Carillo, olmaktadr. Nitekim, Santiago Carillo, bu konudaki grlerini sistematik bir tarzda, bir kitap (*) halinde yaymlayacaktr (rokomnizm ve Devlet, Nisan, 1977). Aslnda Bat Avrupa Komnist Partileri'nin, Moskova ekseninden balayan uluslararas Komnist eyleme olan gvenlerinin sarslmasna yol aan olgular, daha eskilere gider.
(*) Santiago Carillo: Euro Cmmunisme Et Etat, Flammarion, Paris, Nisan, 1977, (256 Sahile).

66

BER HAMTOULLARI

Yirmi yl aan Macaristan Mdahalesi (1956'da oluan bir halk ayaklanmasn, bastrmak iin yaplan Sovyet karm), Bat Komnist partilerinde znt ve kuku ile karlanmt, zellikle, talyan Komnist Partisi, VlII'nci Kongresinde (1957), Parti lideri P. Togliatti, ilk kez Komnizme giden ulusalc yol, dncesini oluturarak yanstyordu. Bu dncede, Moskova'ya duyulan kukular yansmakta idi. Yine Togliatti, lmnden nce yazd ve Kruev'e ulaamayan mektubunda, uluslararas Komnist Eylem bakmndan yeni bir dnceye kaynaklk edecek bir kavram kullanyordu. talyan Komnist Partisi lideri Luigi Longo'nun Vasiyet diye okuduu bu mektubunda, Togliatti: Farkllk inde Btnlk, ilkesini gelitiriyordu. Ksacas, yani her lke, kendine zg koullarn oluturaca modeller iinde (yani Sovyetler Modeli dnda), dier Komnist Partilerle eylemde birleecekti. Fakat bu rpn, byk yanklar yaratmadan bir tarafta kalverdi. Ama, 1968 Baharnda ekoslovakya'nn, askeri igali ve Brejnev'in Snrl Egemenlik ilkeleri, byk kukular ve tepkiler oluturdu. Daha nce dolays ile deindiim gibi, aslnda ekoslovakya'nn Demokrasiye almas (dnceme gre), Sosyalizmden uzaklamak anlamnda deildi. Fakat ne olursa olsun, ekoslovakya'nn Sosyalizmi, Demokrasi ile birlikte, uygulamaya ynelik bu denemesi, kanmca rokomnizmin, eylem alannda ad sylenmeden oluturulmak istenen ilk rnei saylabilir. (Anmsatalm ki, Sosyalist Dou lkeleri iinde ekoslovakya, daha 1940'larda sanayi bakmndan daha ileri bir dzeyde idi. Fazladan, demokratik gelenekleri derin olan halk vard. 1948 ylnda Komnist Partisi Genel Seim ile iktidar alamayacan anlaynca bir darbe yapt ve bylece Parlemento aracl ile iktidar olma yoluna tkad. Bu darbeden sonra lke, souk savan odak noktalarndan biri haline geldi. Bu nedenle de Dubek'in demokratik denemesi, nce Moskova'da, sonra Dou'nun Sosyalist dier lkelerinde, kuku ve korku ile karland). Yukarda ksaca yaplan deinmeler, rokomnizmin, kkenlerinde nce ok merkezli (oulcu) Sosyalizmin etkileri bulunmaktadr. Bu yolda ilk nder Togliatti, sonra Berlinguer ilerleyecek,

ADA

K T S A D i SSTEMLER

67

daha sonra da Santiago Carillo'nin nclnde ispanya Komnist Partisi'nce alacaklardr. Bu arada Fransz Komnist Partisi, onlara katlacaktr. Son olarak ingiliz K . P . , bu akma katlmtr. Gnmzde, rokomnizmin merkezi Madrit, Roma ve Paris, geninden gemektedir. Anlan bu lkenin Partileri, Sosyalist Modeline, rokomnizm araclnda kar karak, bu modeli ilerine sindirememekte anlamaktadrlar. Fakat Sovyetler karsnda izlenecek yol ve yntemlerde ortak bir izgide birleememektedirler, b) rokomnizm'in Oluum Nedenleri Avrupa'nn, Dou lkelerinden ve in'den farkl bir Sosyalist Model oluturmak isteminin doasnda yer alan eitli nedenleri, isel ve dsal olmak zere iki ksmda incelemek gerekir. tsel Kkenli Nedenler: Endstrilemede ileri bir aamaya ykselmi bulunan Batnn gelimi lkelerinin, ekonomik, sosyal ve siyasal yaplar, belirli zellikler yanstmaktadr. Kimi lkede Sosyallemi Demokratik Kapitalizm (isve, B. Almanya, ingiltere, Fransa v.b.), yeryznde yksek yaam fzeyi salayan niteliini srdrmektedir. Sovyetlerinki dahil, yrrlkteki Sosyalist modeller, henz ekonomik geliim ve yaam kolaylatrmak (maddesel gnen) bakmndan, Bat lkelerden daha ekici bir rnek oluturamamlardr. Fazladan Sovyetler dahil tm Sosyalist Blok (Avrupa), Bat'dan teknoloji ithal etmekte ve bor almaktadr. Ayrca Demokratik rejime ve onun yaam biimine kutsal bir yaam biimi gibi vazgeemez bir tarzda altrlm bulunan halk ynlarna (Sosyal, Yap), Demokratik olmayan bir siyasal rejim kabul ettirmek olanak ddr. Ekonomik ve demokratik bu gelimelere eklenmesi gereken husus, Bat uluslarnn zihinsel yapsdr. Kilise'nin giderek Sosyalleerek, ilerici akmlar benimser bir dzeye eritii bu lkelerde, dinsel inanlara olan bamllk, halen nemli oranlardadr (Bat dnyasnn kltr ve uygarlk farkll). Kapitalizmin giderek Sosyallemesi yannda, Demokratik Sosyalist (Sosyal Demokratlar da denmektedir), eylem, bu lkelerde, Komnist Partilerin nnde gelien gl bir rakip olarak belir-

<

BER HAMTOULLARI

mektedir. Bat lkelerinin doruktan ve tabandan oluacak darbelerle iktidar ele geirme ve srdrmenin olanakszl... Ksaca Bat lkelerinin, kendilerine zg olan ve ok kaln izgilerle belirttiimiz bu somut yaplarnn (koullar, olanaklar ve torunlar), zgrl, dtan itham edilip, aynen uygulanmak istenen Sosyalist bir modeli, etkisiz bir duruma indirgeyecei noktasnda, aydn ve ak bir bilin dzeyi, bulunmaktadr. ok ksa olarak, gnmz Bat dnyasnn retim gleri ve retim ilikileri, siyasal ve Sosyal Demokrasi ; le dnce ve davran yaplar (ki bu noktada Komnist Partilerin niteliklerini belirlemektedir), ile uluslararas ilikilerin yaps (Uluslararas Komnist Eylem), Bat Avrupa lkelerinin bu yaplar ile badaacak nitelikte bir Sosyalist Modele arda bulunmaktadr. nce konjonktrel, sonra strktrel nedenlerle, Bat Dnyas, sz gelimi Sovyetler Birlii veya in'in hareket ettikleri noktalar, oluturmay dndkleri Sosyalizme, balang yapamazlar. steseler de, bu modelleri uygulayamazlar. Bat iin izlenecek yollar ve yntemler ile Sosyalizmin baars ve iinde geliecei modeller de, farkl olacaktr. nk Bat'nn zmek durumunda bulunduu sorunlar da farkldr. Yukarda belirtildii gibi, ekonomik ynden ok gelimi bulunan demokratik kltr ve gelenek / greneklerin derin kkenlere vard Bat toplumlarnda KAPTALST ZEL GRM KESM de, ada geliim dzeyinde, byk farkllklar tamaktadr. retimde ve tketimdeki anariyi yaratan, gelir adaletsizliklerini deiken nitelikleri ile douran Tekeller ve Hkmetler st bir g kazanan ok Uluslu irketlerle karsnda, verilecek savam, gelime ritmini daha iyi denetlemek ve dourduu zararlar dzetebilmek, giderebilmek, Devleti, halkn Demokratik Devleti niteliine kavuturmak, retimi, iilerin ynetim ve gdm aracl ile insanc gereksinmeleri en iyi bir biimde karlayacak bir dnme hazrlamak. Gncel yaama ekilmez, skc nitelikler kazandran parasal uygarlk yerine, insanc bir uygarlk retmek v.b., gibi sorunlar, yukarda ksaca belirtilen konularn, kapsam ve hedefler bakmndan farkllklarn, yeterince aydnlatmaktadr sanrm. Dsal Kkenli Nedenler: Yukarda zet halinde belirlenen isel kkenli nedenlerden zellikle Demokratik siyasal rejimin salad yeni ve genileme ye-

ADA

K T S A D i SSTEMLER

tenei byk olanaklarla, iktidara Genel Oy araclnda gelebilmek ve dier zellikler, Bat Avrupa Komnist Parti ler'ine gre (italya, Fransa, ispanya, ingiltere, isve vb), hi bir sosyalist lkede gerek bir uygulamas bulunmayan Proletarya Diktatrln, gereksiz hale getirmitir. Genel oy ve Parlemantarizmi kabullendikten sonra, Proletarya Diktatrlnden vazgemek, doal bir sonu olmaktadr, (bu kmn sonunda Marx ve Lenin'e Gre Proletarya Diktatrl hk. ek var). Aslnda bu nokta, isel yaplar kadar, bata Sovyetler Modeli olmak zere, Sosyalist dier lkelerdeki uygulamalarn, olumsuz sonularna duyulan tepkiler. Sz gelimi ad geen Santiago Carillo, Brejnev'in temsil ettii sisteme ilkel Sosyalizm, demektedir. Yine ad geen italyan Togliatti'nin, daha Haziran 1956 ylnda Sovyet Devriminin, brokrasi tarafndan bozulma olaslndan da sz atn, anmsamak gerekir. Anmsatalm ki, 29-30 Haziran 1976'da Dou Berlin'de toplanan Avrupa 29 Komnist Partisi'nin Konferansnda, Bat tezleri ile Sovyetlerin tezleri kar karya geldi. Avrupa Komnist Partilerinin grleri baar kazand. nk: Her partinin lkesine zg koullar nedeni ile farkl politikalar izleyebilmeksizin, bir baka deyile bamsz davranabilecei, kabul edilmitir. Bu sonu, rokomnizmin bir baars (dnce dzeyinde), saylabilir.. nk imdilere dein, baml bir durum egemendi. Anmsatalm ki, Komnist Enternasyonal, 1943 ylnda lvedilmi idi. Yalnz uygulamada srdrlmeye allyordu, ite anlan Berlin Konferansnda, yani 1 Temmuz 1976 tarihinden balayarak, resmen geerlik kazanarak, kalkyordu. Bylece 33 yllk bir uygulama son buluyordu. Bu dnemin egemen zellii ne idi? Ekim Devrimi deneyiminden balayarak, 1919 ylnda oluturulan III. Enternasyonal, evren iin rnek bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii oluu ile, Sosyalist Devrim'in evrensel apta geerli Partisi olmak iddiasnda idi. Uluslararas Komnist Eylem, ite rnek bir Model oluturan Sovyet Sosyalizminin ekseni etrafnda dnecekti. Strateji, bu temelden itibaren rlmekte idi. Dnya Komnist Partilerinin III. Enternasyonal'e katlabilmelerinin ana koullar vard: Sovyetler Komnist Partisinin disiplinci modelini, aynen uygulamak, Sovyetlerin Sosyalist rejimini onaylamak ve retmek bu iki koulun gstergesi olarak, Sovyet yneticilerinin ite ve dta uygulayacaklar politikalar, aynen onaylamak ve izlemek...

BER HAMTOULLARI

Anlan kitabnda S. Carillo, unlar belirtmektedir: Proleterya Diktatrl, bize Sosyalizmin bir modeli olarak gsterilen ve izlememiz istenen Sovyetler dahil, hi bir lkede, bulunmamaktadr. Tersine, bugn Sovyetlerde ylesine brokratik bir sosyal katman (tabaka) vardr ki, deiik aamalardaki mensuplar ile hemen hemen denetlenmesi olanaksz ve lml saylamyacak bir siyasal iktidara sahiptir. Ve ii snf ile hatta Komnist Parti'ye ramen, tek bana buyruk ve kararlar alabilmektedir. Sovyetlerde, ideoloji ile somut gerekler arasnda ylesine bir uurum bulunmaktadr ki, Burjuva toplumunda ideoloji ile uygulama arasndaki yabanclatrc ve aldatc yap ilikileri belirleyen bir niteliine benzemektedir. S. Carillo'ya gre, Sovyetler B. Devletinde, gzlelenebilen sapmalar ve bozulmalar, gemi zamanlarn, ancak Emperyalist Devletlerinde rastlanabilir trdendir. Bunun kkenleri, 1930 yllarnda oluan buyurgan (zor gc ile, sanayilemede bulunmaktadr. Geri kalm bir lkede modern bir sanayilemenin gerekletirilmesi, birden ok ekonomik kesimin, henz tayp sindiremiyecei bir olgu olduundan, halk ynlar iin bitmez, tkenmez bir zveri (fedekarlk) getirmitir. Bundan karlacak normal sonu, u olmaktadr: Sovyetlerin, Demokrasiye gemelerini engelleyen, ite bu sz konusu buyurgan ve henz olgunlamam Sanayileme biimidir [Modeldir]. rokomnizmin, en n dzeyde savunucusu olan S. Carillo, Acaba Sovyetlerde D E V L E T YAPILARI, lkenin maddesel gelimesine bir fren ve ileri bir SOSYALZME varmay, ENGELLEM E M E K T E MDRLER?... Buraya dein yaplan aklama ve deinmeler, rokomnizmin dsal kkenli nedenlerinden en nemlisinin S O V Y E T L E R ve Sosyalist dier modellerin, olumlu ve taklit edilmeye deer bulunmadklar yargs olmaktadr. Dsal kkenli bir dier yakn etki, Faist dnemden gelen Portekiz'de yaplan baarsz bir darbe, denemedir. Bu lkenin Komnist Partisinin (Cunhal'in liderliinde), yapt D E V R M denemesidir. Bu son rnek, bu tr denemelerin Bat lkelerinde baar anslarnn bulunmaddr. (Yukar da, ktisaden Az gelimi lkelerde rastlanlan bu tr darbelerin Bat lkelerinde geersiz olduunu belirtmitik).

ADA

K T S A D i SSTEMLER

Tersine frr rnek, talya'da Komnist Partisi'nin, demokratik izgide kalarak gerekletirdii baar, her geen gn gcn bytmes'd'r. c) rokomnizmin Anlam: Proletarya Diktatrl, Kapitalizmin vahi Burjuva Diktatrlne tekabl ediyodu. Gnmzn Sosyalletiilmi Burjuva Demokrasisine kar ise yeni bi Demokrasi anlay e kmak, geliim ve dnm diyalektiinin de doal sonucu saylmaldr. rokmnizm'i savunanlar iin, Marks'n tanmlad ideoloji, yeni bir smrc snf oluturan Kzl Brokratlarn, evirdikleri dolaplar rten bir Ekran olarak kullanlmaktadr. Anlan kitabnda S. Carillo, Dou lkeleri tarafndan (Sovyetler, Bulgaristan ve ekoslovakya) kendisine yaplan ac sulamalar da gz nnde tutarak ve yanl anlamalar nleyebilmek iin rokomnizmi belirlerken, ne anlama gelmediine deinerek aklamalar yapmaktadr. Carillo'ya gre, rokomnizm, Sosyal Demokrasinin yeni bir biimi deildir ve hele hele, komnist hedefleri gizlemeye ynelik bir taktik de deildir. spanyol Komnist Partisi Genel Sekreterine gre, zgrlk ve demokrasiyi gerekletirmek iin, Proletarya Diktatrlnden vazgemek yeterli deildir. Kapitalist Devlet aygtm, iddet ile, yani g zoru ile yok etmeye sapmadan, demokratlatrmann yol ve yntemlerini gstermek gerekir Kapitalist Devleti, bar ve yasal lml yntemlerle demokradatrmak, ana hedeftir. Bu sre nasl ileyecektir? S. Carillo'ya gre, yle: Eer retim gleri, yeteri llerde gelimemi ise, retimin Sosyalist Glerinin likileri biimsel (ekilci), kalmaya mahkmdur. Bu nedenle alm Kapitalist Toplum, kendi yapsnda Sosyalizmin tohumunu tamaktadr. retim glerinin son derece gelimi olmas da, tek bana Sosyalizmi gerekletirmeye yetmez. Baka unsurlara gereksinme bulunmaktadr. Carillo, burada, Devletin giriimci ve iyilikler yaratc-koruyucu niteliklerine bal zellikleri vurgulamaktadr. Gelimi Kapitalist lkelerde, iddete bavurmadan, oulcu ve Parlementer yol ile Demokratik Dnm, gerekletirebilir. yle bir toplum tipi oluturulmaldr ki, orada Komnist Partisi

BER HAMTOULLARI

tek bana mutlak bir iktidara sahip olmasn, i (alanlar) ve kltr gleri ile iktidar paylasn. Burada politik dahil, grev hakk tanmaldr. Ekonominin Karma nitelii srdrlecektir. Malikler, sadece ekonomik alanda deil, fakat politik alanda da rgtlenebileceklerdir. Yabanc yatrmlar, bir denetim erevesinde kabul edilecektir (gnmzde Sovyetler B., bile Bat teebbsleri ile ibirlii yapmaktadrlar, nk amzda ekonomi, uluslararas bir nitelik, kazanmaktadr). rokomnizmin siyasal ve sosyal Demokrasi aamalarnda, gelir farkllklar srecektir. leri bir sosyal politika ve retim glerinin gelimesi sayesinde, giderek hafifleyeceklerdir. Bu nitelikleri ile rokomnizm, uluslararas Komnist Eylemde, yeni bir eilimdir. Gelimi Kapitalist lkelerin yapsal zelliklerini yanstan ve Sosyalist Dou lkelerinin rejimlerini sindirip onaylamayan bir eilim. Avrupa Komnist Partileri'nin, Haziran 1976'da Berlin'de toplanan Konferansta, Ruslar'n istemlerine karn anlmayan Proleter Enternasyonalizmin, daha da kllendiini ve ulusal Komnizmlerin dorultularnda, artk sadece Enternasyonalist bir Dayanmadan, sz alabileceini, gsteren bir eilim. Bize yle geliyor ki, Bat Avrupa'da Marksist-Leninist kkenli bir Devrim oluacak ise, bu, zgrlk, bar ve adm adm (birden veya kat deil), gerekleecektir. Veya hi bir zaman gn yz grmeyecektir. Baz dnyasnn, yaps ve nitelii, nk bir Devrim'den ok, bir EVRM'i belirlemektedir. Bu gzlem ve yorumumuz dorulanrsa (ki buna inanmaktayz), gelimi Kapitalist Bat Toplumlarnn, Sosyalist Devrimlerini gerekletirecek evrimlerinin izleyecei yol ve oluturabilecei sreler, kukusuz S . S . C . B . ve in'den, farkl olacaktr. Sz gelimi, gncel Bat Dnya'snda iddetli bir Devrim ve onun doal bir sonucu olan isyan veya i-sava beklenmemelidir. yle grnyor ki, uzun bir sre alabilecek tarihsel bir dorultuda yaplacak ilerici, yapsal (Devrimci nitelikte) Reformlar, Sosyalist Devrimi dokuyup, oluturacaklardr. d) rokomnizmin Olas Geliim izgisi ve Avrupa Komnist Partilerinin Gc:

Marksist-Leninist veya Mao'cu Doktri'nin uygulamadaki yanlglar, yetersizlikleri, gereklerde somutlatrlmamas, olanakl baka Sosyalist Modellerden ve vazgemeyi gerektirmemektedir.

ADA

K T S A D i SSTEMLER

Dou Avrupa lkeleri dnda kalan gnmz Avrupas'nda, uluslararas Sosyalist Eylem, biri Demokratik Sosyalist (veya Sosyal Demokrat), Partilerin oluturduklar rososyalizm, dieri, Komnist Partilerin yukarda akladmz rokomnizm olmak zere iki yoldan yrmektedir. Her iki oluun, farkl adlarna karn, hedefleri ve felsefelerinin ierikleri arasnda byk benzerlikler bulunmaktadr, Gnmzde, Bat Avrupa Komnist Partileri, Demokratik Sosyalist Partilere grece daha gszdrler, Fransa gibi lkelerde iki formasyon bir araya gelince, aklanan genel oylarn %50'nden ounu alabilecek durumdadrlar, italya'da ise Komnist Parti, Hristiyan Demokratlar'dan soma gelen 2. byk partidir. Yine Avrupa lkelerinden, sz gelimi, F. Almanya, ingiltere, isve'te iktidar olmu Demokratik Sol'un sergiledii iktisad/sosyal Politikalar, olumas olanakl Sosyalizm modelleri hakknda bir dnce vermektedir. Ksaca anlan bu nedenlerle, Demokratik rejimde birleen bu iki Sosyalist akmn, zaman iinde bir dierine yaklaabilmeleri gl bir olaslk gibi grnmektedir. Bu akmlardan hangisinin dierine yaklaacan veya btnlemenin rengini, hangi akmn vurgulayaca sorunu,halk ynlarnn tercihinden itibaren oluacak formasyona ve onun etkinliine bamldr. Sz gelimi, hangi lkede, hangi akm gl ve toplumun gereksinmelerine karlk verebiliyor ve yarnlar iin salkl umutlar (ham hayal deil) oluturabiliyor ve yarnki kuaklara (nesillere), yaama ve dayanma, direnme gc verebiliyorsa, dier akm pei sra srkleyebilecektir. Avrupa Komnist Partilerinin Gc Kapitalist Sistem iinde yer alan Avrupa lkelerinde bulunan Komnist Partilerini, g arlklarna gre aada zetliyoruz. talyan Komnist Partisi

Kaytl, 1 milyon 700.000 yesi ile, Avrupa'nn en byk Komnist partisidir, italyan Parlamentosunun toplam 630 kiiden oluan milletvekilinin 179'u, I . K . P . ' n e mensuptur. Bu nitelii ile, italya'nn en byk Partisi olan Hristiyan Demokrat Partiden sonra, ikinci sray almaktadr (1972'de yaplan genel seimlerde toplam oylarn % 7,2'ni, 1976'da yaplan yresel seimlerde ise %

BER HAMTOULLARI

33,4'n almtr). Oyunu srekli oaltabilen I . K . P . , Avrupa Komnist Partileri iinde, seim ile iktidara geebilme ans, en yksek olan partidir. Muhalefette olmasna karn, etkinlii byktr. Ve oluacak her yasa tasarsnda fikri alnmaktadr. Fransz Komnist Partisi

Kaytl 511.000 yesi ile (26.099 hcrede gruplanm, 9.558'i Teebbslerden, 10.611 yresel, 5.930'u krsal, kadn ye says 200.000-11 Kasm 1977 tarihinde) F . K . P . , talyan Komnist Partisinden sonra Avrupa'nn en gl Komnist Partisidir. Fransz Parlamentosunun (Ulusal Meclis), toplam 490 milletvekilinin, 73' F.K.P.'nden olumaktaer. Bu oran ile, De Gaulle'c Cumhuriyeti Birlik Partisi ve Sosyalist Partiden sonra gelen 3. byk parti, olmaktadr. 1973 yl genel seimlerinde, toplam olaylarn, % 21,2'ni alm, 1976 yl yresel seimlerinde ise, bu oy orann ykseltememitir. F. K. P., Sosyalist Parti ve Radikal Sol Parti ile birlikte ve 1969 ylndan beri ortak bir Program erevesinde, Birleik Sol bir Cephe oluturmutur. 1976 ylna dein, seimlere birlikte katlmlardr. Yalnz bu seimlerin tmnde en kazanl kan parti, Sosyalist Parti olmaktadr. nmzdeki seimlerde yine Sosyalist Parti ile birlikte hareket etmek konusunda srdrlen grmeler ve saptanan Program zerinde (zellikle Milliletirmeler ulusal savunma mal ve sosyal konularda) tam anlama halen salanmam ve u anda (Kasm 1977), anlan iki Parti arasndaki grmenin kesiklii srmektedir. 1969 ylnda dein, F . K . P . , lkenin ikinci byk Partisi idi. Srekli gelien Demokratik Sosyalist Patisi karsnda, F . K . P . , gelimemektedir. Yakn zamanlara dein Avrupa Komnist Partileri iinde Moskova'ya en yakn bir politika izleyen F.K.P.'nin, imdilerde farkl bir yol izlemektedir. Partinin XXII. Kongresinde (ubat, 1976) oluan siyasal bir dnmde, Proletarya Diktatrlnden vazgeilmiti. Sovyetlerle ilikileri gerginlemi, Parti Genel Sekreteri G. Marchais, Sovyet Komnist Partisinin X X V . Kongresine katlmad gibi, geenlerde 60. yl dnm kutlanan Ekim Devrimine'de katlmam (Fransz heyetine bakas bakanlk etmitir).

ADA

K T S A D i SSTEMLER

0 Portekiz Komnist Partisi Kaytl ye says oo.ooo'i bulan P . K . P . , talyan ve Fransa' dan sonra Bat Avrupa lkelerinin 3. byk partisidir. Portekiz Kurucu Meclisinin 195 kiilik varlnn 25 milletvekili, P . K . P . ' n e mensuptur. Sosyalist ve Halk Demokrat Partiden sonra lkenin nc byk Partisidir. 1975 ylnda yaplan Kurucu Meclis seimlerinde toplam oylarn % 13 n, ancak alabilmitir. Portekiz Hkmetinde bir de Bakan bulunan P . K . P . , Sosyalist Parti ile Sallazar'm Faist rejimi karsnda sk ibirlii yapm ve bu birlikte hareket 1975 ylnn ortalarna dein srmtr. Gnmzde ise bu ilikiler bozulmutur. Bu nedenin de etkisinde P . K . P . , Bat Avrupa Komnist Partiler iinde Moskova'ya baml izgiyi izleyen ve ii Snfnn nderliinde Devrimi zorunlu gren bir Parti'dir. 0 spanyol Komnist Partisi Frano'nun ynetimi srasnda, giriim ve varln yasa d srdren l . K . P . ' n i n , buna ramen 30.000 kaytl yesi bulunmakta idi. Frano'nun lmnden sonra yaplan bir kamu oyu yoklamasna gre (bknz, The Guardian Gazetesi) Sosyalistlerin 9 milyon, Hristiyan Demokratlar'n 8 milyon ve Komnistlerin ise 2 milyon kiinin desteini taplayabilecekleri olanakl grlmtr. (Seimlerde: Sosyalist Parti 115, Hristiyan Demokratlar 160, l . K . P. : 20 ve Franco'cular: 15 milletvekili karmlardr). rgtlenme tipi bakmndan dier partilere grece ok daha iyi ve gl olduu belirtilen l . K . P . ' n i n i Sendikalar zerinde de byk bir etkisi olduu belirtilmektedir. spanyol komnistlerinin Moskova'dan bamsz bir politika izlemekte, Avrupa'da en nde olmalar Demokrasiye bal bulunmalar ve Kilise ile ilerici dorultuda ilikiler kurmaya eilimli bulunmalar, d politikada gereki bir davrana girmeleri (rokomnizm akm), Seimlerde anslarn oaltabilecek unsurlar gibi grnmektedir. General Frano'nun 36 yl sren Faist D ktatrlnden sonra, 15 Haziran 1977 tarihinde yaplan demokratik ilk Genel Seimleri, l . K . P . de ilk kez katld. Seilen toplam 350 milletvekilinin 20'i, Komnist Parti'deki (Toplam Genel oyun % 10'nu ald) Ayrca Senetoda da 9 yelik kazand,

66

BER HAMTOULLARI

Beklenilenin gerisinde kalan bu sonucun nedenlerine deinen S. Carillo, krk yldan beri, yasal bir alma yapmann olanakszl, yasallatktan hemen sonra, gerektii lde ve yeterince bir hazrlk yapamadan seimlere girme zorluluunun domas ile, Franco rejiminin, srekli hcum hedefi olan Parnin aleyhinde halk ynlarnn aldatlarak kandrlmas, gibi unsurlar ileri srmektedir. Belirtelim ki, talya, Fransa, Portekiz, spanya, Finlanda, Komnist Partileri dnda kalan, dier Avrupa lkelerinin Komnist Partileri ok snrl bir g oluturmakta ve lkelerinde byk bir etkiye sahip bulunmamaktadrlar. Bunlar ksaca anmakla yetinelim: Bat Almanya Komnist Partisi: Kaytl yesi: 40 bin, 1974' te yaplan genel seimlerde toplam oylarn % 3'n almtr. ngiltere K.P.: Kaytl ye: 60 bin, 1974 seimlerinde, % 1 oy. Yunanistan K.P.: Kaytl ye: 20 bin. Avusturya K.P.: Kaytl ye: 25 bin, 1971 seimlerinde 1,2 oy, %

sve K.P.: Kaytl ye: 17 bin, 1973 seimlerinde, % 5,3 oy. Belika K.P.: Kaytl ye: 15 bin, 1974 seimlerinde % 3,2 oy, Hollanda K.P.: Kaytl ye: 12 bin, 1972 seimlerinde, % 4,5 oy. Danimarka K.P.: Kaytl ye: 8 bin, 1973 seimlerinde, % 3,6 oy. Norve K.P.: Kaytl ye, 5 bin, 1973 seimlerinde (Sosyalist Halk Partisi ile birlikte genel oy, % 11,2). e) Marks ve Lenin'e Gre Prolerarya Diktatrl Proletarya Diktatrl, Marks'n kalemine ok istisnai olarak (ve nadiren) gelmektedir. Bu konuda en sk amlan deinme Gota ve Erfurt Programnn Eletirisi dolays iledir (1875). Kapitalist Toplum ile Komnist Toplum arasnda, birinden dierine devrimci geii, dnm gerekletirecek bir ara dnemdir. Siyasal bu gei srasnda Devlet, Proletarya'nn Devrimci Diktatrlnden baka bir ey olamaz. Bununla beraber 1852 den itibaren Joseph Weydemeyer'e gnderdii ve Proletarya Diktatrl kavramn kulland bir mektupta unlar belirtiyordu: Snf-

ADA

K T S A D i SSTEMLER

67

larn varl ve snf savasm bilinmektedir. Benim yeniden yaptm katk udur: i - Snflarn varoluu, ancak retimin tarihsel kalknmasnn belirli aamalarna baldr, 2 - Snfsal savasm, zorunlu olarak Proleterya Diktatrlne gtrecektir, 3 - Bu Diktatrln kendisi bile, btn snflarn ortadan kaldrlmasnn ve snfsz bir toplumun, bir gei aamasndan baka bir ey deildir. te bu gei dnemini, oluturduu doktrinin merkez noktas y a p a n Lenin'dir. 1917 ylnn Austos ve Eyll aylarnda, yani Burj u v a iktidar ile Sovyet iktidar arasndaki etin atma dneminde yazd temel eseri Devlet ve Devrim'de unlar belirtmektedir: leri, yani Komnizme doru yry, Proletarya Diktatrl ile ancak gerekletirilebilir. Bunun bakaca bir yolu yoktur. nk, smrc Kapitalistlerin direnlerini krp aabilecek baka smf ve baka aralar bulunmamaktadr. Oysa Proletarya Diktatrl, yani ezilen smrlenlerin nclnde rgtlenmesi ve ezenleri bertaraf etmek iin egemen bir snf haline getirilmesi, Demokrasinin sadece geniletilmesi ile yetinemez. Ayn zamanda, Demokrasinin nemli llerde geniletilmesi ile, yani yoksullara ilk kez tannan demokrasi, halk iin Demokrasi, yoksa zenginler iin deil, Proletarya Diktatrl, ezen lerin, smrenlerin ve Kapitalistlerin zgrlklerini ise kstlamaktadr. nsanl, cretli esaretten kurtarmak iin bunlar yenmek gerekir. Bu nedenle onlarn direnlerini g yolu ile krabilmektir. V e kukusuz basknn, ezginin olduu yerde, iddetin olduu yerde, zgrlk yoktur, demokrasi yoktur... Ancak Komnist toplumda, Kapitalist snfn direnci kesinlikle krld zaman ve Kapitalistler ortadan ekildikleri zaman ve snfsal ayrm kalkt zaman (yani retimin sosyal aralarndan itibaren, toplumun bireyleri arasnda oluan ayrma paydos), ancak Devletin gerei de kalmaz, ite bu ortamda, zgrlkten sz amak olanak iine girer(*).

(*) Bu

konuda daha geji bilgi iin bknz: K. Marx ve Engels: Manifeste Communiste, Paris, 1950. Lenine: L'Etat et la Revolution, ed; Gunther. K. Marx: Critique du Programme de Gotha et d'Erfurt, Ed. Sociale 1950.

BER HAMTOULLARI

Lenin'in bu konuda oluan dncelerinden sonra, Proletarya Diktatrln kavram, Komnizme giden yolu seen tm hkmetler iin, vazgeilmez temel bir kural (dogm) haline geldi. F) in'de Sosyalizm in Halk Cumhuriyeti, i Ekim 1949 Devrimi ile in'i Yar Koloni olmaktan kurtaryor, ulusal birlii kuruyor; siyasal bamszl salyor ve Sosyalizmi, oluturmaya balyordu. in ile Yugoslavya Sosyalizmleri arasnda nemli noktalarda ilgin bir paralellik bulunmaktadr, ikisi de, Sosyalizme gemek iin, nce Sovyet Modeline bavurup, daha sonra bu yntemin kendi strktrlerine uymadn grnce ondan uzaklamlardr. kisi de, S.S.C.Birlii'nin oluturduu cephe dnda yer almaktadrlar. Buna karn, iki Sosyalizm arasnda, byk bir fark bulunmaktadr. Yugoslav Modeli, Sosyalist Teebbse mal zerklik tanmakta, yarm ve kr mekanizmalarn plnla badaabilen tertipler, oluturabilmektedir. in Modeli ise, teebbslerin gdmnde snrl bir zerklik, fakat merkeziyeti bir pln uygulamakta ve ekonomik faaliyetlerin zendirici olarak kr unsurunu reddetmekte ve onu bir lt olarak kabul etmemektedir. in Sosyalizminin bir dier zellii, Avrupa dnda oluan ilk Sosyalizm olmasdr. Bu olu strktrel dorultuda ve global alanda iki zellik yanstmaktadr: zelliin ilki, din, dnce ve davran strktrleri bakmndan genellikle Asya ve zellikle inlilerin, felsefesi ve endividalizmine karn in'de kollektif anlay ve oklukla Asya Tipi bir retim biiminin uzantlarna dayanan Pre - Kapitalist strktrler egemen bulunmaktadr (988).
(988) Nitekim, J. GERNET daha nceden mevcut bulunan D E V L E T Strktrler ve O R D U
tarafndan yetitirilmi ve gdlm bulunan bir i gc sayesinde, B Y K sulama ileri baarlabilmitir bknz, J. G E R N E T : La Chine Ancienne des Origines a VInstauration dt

l'Empire, P. U. F., Paris, 1964, sh: 7-8.

Burada ayrntlarna giremiyeceim Asya Tipi retim tarz, baz iktisatlarn iddia ettikleri gibi, byk sulama operasyonlar (hidrolik) veya N S E D D l gibi, byk ilerin Z A R U R E T sonucunda domu deildir, kanmza gre, D O U Y A zel D E S P O T bir devletin mevcut olmas ve bizatihi bu boyutta byk almalarn yaplabilmi olmas, A S Y A T P R E T M T A R Z I N I oluturacak sosyal strktrlerin M E V C U T olduunu gstermektedir.

ADA

K T S A D i SSTEMLER

Bu noktada ikinci zellik olumaktadr. 1949 ylnda in endstriyel retim bakmndan, 1913 yl Rusya'snda bile, mutlak deer olarak ok daha diik bir dzeyde bulunmaktadr (989). Ayrca in, Avrupa ve Japonya tarafndan, yar smrge haline getirilmi bulunduundan, in'de Sosyalist olu, sosyal olduu kadar, Milliyeti bir nitelik kazanacaktr. Andm ve Avrupa'nn Sosyalist lkelerinkinden farkl olan in'in bu strktrleri doal, beer ve dolaysyla ekonomik nitelikteki dier strktrlerin de farkl olan nitelikleri dorultusunda in Sosyalizmine, farkl bir biim verecektir. nk in Sosyalizmi, etno-santrik unsurlarn farkl zelliklerinden baka ayrca, ekonomik yosulluunun tesinde, bir geni boyut sorununu, oluturmaktadr: Anmsamal ki, yer yznde yaamakta olan drt insandan biri, inli'dir. Sosyalist sistem iinde yaayan insanlarn 2 / 3'si de, in'de yaamaktadr. lkenin yz lm ise, 9,6 milyon km 2 dir. in Devrimi, Sosyalizmi kurmann ilk aamasnda, Sovyet modelini, rnek aldn belirtmitim. zlenen bir kalknma stratejisi iyi sonu vermediinden, 1958'den itibaren yeni bir strateji uygulamasna geilecektir. 1960'larda oluan tarmsal bunalm, in teorisyenlerini, ar sanayiye dayal bulunan kalknma stratejisini gzden geirmee ve her eyden nce, 700 milyon nfusu olan bir lkede tarmsal sorunu zecek yntemler aramaya zorlayacaktr. (Beslenme sorunlar). 1949 Ylnda, in'in yeni hkmeti, 20 yl sren bir savan ykntlarn onarmak, yeni bir Devletin temellerini a t m a k ; ekonomik kalknmay gerekletirmek ve bunlar Sosyalist bir sre iinde oluturmak zorunluluu ile kar karya kalmtr. Halkn % 8o'inin krsal yrede (lokalizasyon strktr, yaayan, kyl ve ifti kimselerden olumas, kii bana den gelirin, ok dk olmas, mevcut sermayenin hacmini drmekte, ar nfus ve dk istihdam, alk sorununu, tm tehdit edici ynleriyle, ortaya kard (990) bir ortamda Sosyalist olu, elbet(989) J. R. DUMONT ve M. MAZOYER: Diveloppement et Socialismes E.d. du Seuil, Paris, 1969, sh: 61. (990) M. MENGUY: l'Economie de la Chine Populaire, P. U. F., Que Sais-Je?, Paris, 1971 sh: 23.

BER HAMTOULLARI

teki bu strktrlerin etkisini, damgasn tayacaktr. Bu tarmsal sorunun yakcl zerinde durmadan nce, in Sosyalist Modelinin . zelliklerine biraz deinmekte yarar vardr. in'in Sosyalist modeli, ksaca nce lkenin ekonomik strktrleri, sonra da tarihsel geliimin nitelikleri ynnde olum u ve bu unsurlarn arlklarnn ve snrllklarnn etkisinde bir biim kazanmaktadr Marksist - Leninist Doktrin, Mao'nun temsil ettii dnce szgecinden, in'in yeni uyumlatrmalardan geerek, in tipi bir sentez oluturmaktadr. Mao, yabanclarn Sosyalizmin kurulmas ynndeki Ismarlama hazr formllerini, bir yana brakmak gerekmektedir (991), derken, andm strktlerden itibaren yeni bir model, olgunlatrmann nemini ve in'in zelliklerini de yanstm olmuyor mudur? Ksaca, ayrntlarna burada girmeden ve R. Garaudy'inin de belirttii gibi, in'in Sosyalist modeline, Marksizmin, btn toplumlarn u nl beli aamadan (ilkel toplum, Kleci T. Feodal T., Kapitalist T., Sosyalist ve Komnist Toplum) gemesinin zorunluluunu ileri sren Tarihsel Maddecilik anlaynn domatik emas, uygulanamaz (992). nk (bu kitapta uyguladm strktrel ve doktrinal yaklam dorular nitelikte olan), Garaudy'ye gre, rnein Kleci retim biimi, in'de olumamtr ve bu tip retim biimi, sadece Akdeniz lkelerine zg bir geliimdir. Yine in'de Avrupa Feodalizmine benzer, bir retim biiminin olutuu da savlanamaz. Yine hatrlatmal ki, in'de Sosyalizme gei, Marksist emann Kapitalist sistemin strktrel tabanl elikilerinin, bir sonucu da deildir. Ayrntlarna girmeden iaret etmekle yetineyim ki, in, Prekapitalist denilebilecek aamadan, dier ara basamaklar kmadan Sosyalizme ve de, endstri iisinin deil, Mao'ya gre Proleter olan kyl snfnn devrimi (krsal dinamik) sonucu gemeyi denemektedir. in Sosyalizminin zel biimini anlayabilmek iin, Avrupa'dan farkl, belli strktrlerin varln da yanstan
(991) Bknz, MAO Tie-TOUNG: Oeuvres, Cilt: II, Ed. Sociales, Paris, sh: 246. (992) Bknz, R. GARAUDY: Le Problime Chinois, a.g.e., sh: 15 v.s.

ADA

K T S A D i SSTEMLER

yukardaki deinmeler gereklidir. nk tarmsal tabann Devrimi ile rlen bu Sosyalizm, genellii iinde tarmsal kesimin zel niteliklerinin belirledii aamalardan geecektir. Mao'nun Sosyalizme giden yolunda, kyller ve krsal evre,devrimci oluun merkezi olmaktadr. Burada amlan bu srete ii ve kyl balakl almaktadr (Lenin'in almas sz konusudur. Marks'ta da, kyl sorunu gelitirilmemitir). Mao'da ilgin nokta, kyl eylemini (dier yan balamalar savsaklamadan), Sosyalist devrimin, zerk ve kesin bir gc olarak grm olmasdr. Bundan tr tarmsal sorunlar zebilenler, bu devrimci kyly kazanabileceklerdir (993), Bu noktalar aydnlanmadan ve bilinmeden in Sosyalizminin, krsal alanda oluturduklar ok ilgin Halk Kommnlerinin, tarihsel anlam ve dier aamalar karanlkta kalr ve ada in, anlalmaz. Avrupa ve Avrupa d Sosyalizmlerin farkn, in rneinin etkisinde olan nl Lin Pio, u ekilde belirtmektedir: Avrupa ve Kuzey Amerika, genellii iinde kentsel yaplarn etkisindedirler. Fakat, Asya, Afrika ve Latin Amerika's ise, krsal evrenin etkisinde bulunmaktadrlar. Evrensel devrim bu gn, kentlerin, krsal kkenli gler tarafndan, kuatdmam olduuna tank olmaktadr. Son olarak evrensel devrim, Asya, Afrika ve G. Amerika halklarnn devrimci savamlarna bal hale gelmitir (994), L. Pio'ya gre... Belirtelim ki, zellikle Sovyetler, M a o ' n u n grlerini farkl bir tarzda yorumlamaktadr: . . . Maoculuk Marksla yabanc bir ideolojik akmdr, proleter enternasyonalizmin dolaysz bir kartdr. Maoculuun temel elerinden biri de, Sovyet aleyhtarlnda, doruuna varan byk devlet ovenizmi olmutur (994). te in Sosyalist Modeli ksaca anmaa altm bu maddesel ve ideolojik strktrlere gre olumu ve gelimektedir. in Sosyalizminin aamalarna bir gz atalm,
(993) E. SNOYV: The Other Side ofthe River, Londra, 1968, sh: 70. (994) Lin PIO: Vive la Victorieuse Guerre du Peuple, Pekin, 1966, sh: 51 (Yabanc Diller in Yayn). Bknz, M. Isladkovski-F. W. Konstantinov: Mao'nun Teorik Grlerinin Eletirisi (eviren: K. V. ner), Konuk Yaynlar, st sh: 17.

BER HAMTOULLARI

a) Sosyalizmi Alama Dnemi (1949-1956) Yukarda andm tarmsal kesimin egemenliindeki yaplarda (nfusun % o'u, toplam topraklarn % 70'ini ellerinde tutuyor. Kyllerin bu byk toprak sahipleri, tccar ve tefeciler tarafndan smrlmesi), ivedi zm bekleyen sorun, toprak reformu olmaktadr. Bu, sadece halk ynlarnn gda ihtiyacn karlamak iin deil; fakat, byk bir nemi olan tarmsal kesimde Kapitalist retim biimini kaldrmak ve onun yerine, Sosyalist retim biimini oluturacak uygulamalar ikme etmek gibi, nemli bir hedefe varmak da, sz konusudur. Ksaca bu aamada, ekonomiyi bir toplumun temellerini oluturmak, temel hedeflerdir. in Modeli, balangtan itibaren Sovyet denemesinin, ilk dnemlerde yanstt yanlglara dmemek iin, endstri ve tarmsal kesimdeki kamulatrmalara, hzl, genel ve sert bir tarzda bavurmaktadr. Rasyonel davranarak yava yava, basamak basamak ilerlemektedir. Ekonomik alanda yaplan kamulatrma ve uygulanan politikalara burada giriemeyeceim (995). Toprak reformuna ksaca deinmekle yetineceim, in'de oluan Sosyalizasyonlar, iddetli eilimlerden giderek ok daha lml eilimlere doru gelimektedir. 1949 Devriminden nce, Komnistlerin egemen olduklar yrelerde, toprak mlkiyeti iddetli bir yntem ile, kamulatrlmtr. Fakat 1950'de (6 Haziran yasas ile) byk toprak mlkleri ve sahipleri tarafndan iletilmeyen topraklarn tm (toplam topraklarm % 80; -47 milyon - hektar), kamulatrarak, ortalama bir hektar zerinden in kyllerine datdm olmaktadr. Ortakdk ve yarclk kurumu ve dk faiz ile kredi, tedbirlerine elik eden bu toprak reformu, kyllere tasarrufta bulunabilme olanam verecektir
(995) Bu konuda daha ayrntl bilgi iin, bknz: C. BETTELHEIM; J. Charridre et N. MARCHESSO: La Construction du Socialisme en Chine, Paris, 1965. J. BRULE: La Chine a Vingt Ans, Paris, 1969. A. DONNITHORME: China's Economic System, Londra, 1967. J. MYRDAL: Report From a Chinese Village, Londra, 1965. J. S. SALTIEL: l'Economie Selon Mao, Paris, 1968.

ADA

KTSADi

SSTEMLER

(996). 1955 y. na dek zorlu bir kollektifletirme grlmez (997). Kendi topraklarm kendileri ileyen kk iftilere rastlanmaktadr (bu belli uurlarda kalan zel mlkiyete yer verme anlamna gelmektedir). Anlan bu kollektifletirme olgusu aamadan geecektir (10 Ocak 1953'te). tik aamada, yardmlama ekiplerinin geici olumas, (bu olu, ikinci aamada sreklilik kazanmaktadr): Szkonusu olan ey, almann Sosyalizasyonudur. nc aamada, yar - sosyalist retim kooperatifleri oluturulmutur (donatm ve iletmenin sosyalizasyonu, topran zel mlkiyetine, gnll katkya ve karlkl yararlanmaya dayanmaktadr). b) Sosyalizmin
( 959
i _i

Yerletirilmesi

ve

Gelitirilmesi

Dnemi

96)

Sosyalizmi oluturma ve gelitirmenin zounlu aamalarn in de, derinden duyacaktr. Yalnz zel strktrlerinin olanaklar dorultusunda Sosyalizmi kurmak ve gelitirmenin dier sorunlar, zellikle 1956 ylndan sonra kendini gstermeye balayacaktr. Bu aamada, Sosyalizmin gerekten oluturulmas balamaktadr. nk bu ortamda ancak, daha nceki dnemlerin belli bal ve burjuvaziyi, proleteryaya kar diken elikiler zlmee balanacaktr. Bu nemli eliki srecektir. Fakat, u farkla ki, artk temel ve ok yakc niteliini, srdrmeyecektir. Sosyalizmin kuruluu gelitirilmeye baland andan itibaren, bu yeni dnemin elikilerini karlamak ve zmek gerekmektedir. Bu aamada Sosyalist Mlkiyetin gelimeye balayan biimi ile, retim glerinin zayf gelimesi arasndaki uyumsuzluk sz konusu olmaktadr. in'de 1958'den itibaren hzl gelien bir uygulama oluacaktr. Burada en nemli oluumlardan biri, kooperatiflerin birlemeleri sonucunda oluan ve her biri 20 - 25 bin kiiden oluan Halk Kommnlerine dayal retim birimlerinin kurulmasdr (sk bir | rgtlenme, ocuk ve yallarn bakm, ortak yemek v.b. gibi). Grevleri: B a r a j yapm, kanallar yapma, sulama, tarmsal almalar v.b., gibi ileri iermek tedir.
(996) Bknz, A. MARCHAL: a.g.e., sh: 548.
(997) Burada izlenen politika, yoksul kyllere dayanarak orta halli kyllerle anlaarak, zengir kylleri etkisiz hale getirmek, olmaktadr.

BER HAMTOULLARI

Bunun dnda, endstri alannda ok sayda, kk boyutlu retim birimlerinin oluturulmas ile in'in yapsal gereklerine rgt ussal ve gereki bir dier retim biimine gidilmitir. Ksaca bu olumalar sonucunda tarmsal retim % 25, sanayi retimi ise % 35 orannda artm olmaktadr. Bu hzl atlm sonucunda gerekletirilen gelimelerle birlikte, gerilimler de olumaktadr. Organizasyonundaki yetersizlik ve emredicilikten dolay oluan bu glkler sonucunda, daha lml bir kalknma hz ile yetinilecektir. Artk, 1966 y.'na gelindii zaman, ekonomi btn ile Sosyalletirilmi olmaktadr.

Kltrel devrim dneminde, Komnist partisi yneticilerinin halk ynlar ile olan ilikileri, yeniden gzden geirilecek, brokrasi sorununa bir zm yolu aranacak, ksaca Sosyalizmin gelimesini engelleyen strktrel uyumsuzluklar, elikiler, giderilmeye allacaktr. in'in strktrel zelliklerinden itibaren balam bulunan ve her aamann zelliklerine gre deien bu eitli aamalarn en byk amac, Sosyalist bir toplumu gerekletirmektir. Bundan tr burada nemli olan nokta ekonomik temeller ile, st yapy oluturan ideolojiler arasndaki sk etkileim ve balam kurmaktadr. Sosyalizme ulama hedefi ve abalar, retici

glerin hzl gelimesi ve yeni retim ilikilerini oluturmak ile snrlanamaz. Anlan bu iki temel oluum Sosyalizmin vazgeilmez temelleri olduklar halde (nk, yeterli bir kalknma ve Sosyalist retim ilikileri olmadan elbette Sosyalizme geilemez) yeterli deillerdir. Ayrca Sosyalist bir toplum oluturulmasna dnk olan abalarn sreklilii gerekmektedir.
c) Mao'nun lmnden ktidar Sonra Balayan Bunalm ve Yeni

Mao'nun lmnden (26.12.1893/9.9.1976) sonra in Sosyalizmi, bunalml bir dneme girmitir. u anda in'de olup bitenleri gerek boyutlar ile izlemek ve kesin bir ey sylemek olana yok. Durumu izleyen tarafsz Bat kaynaklarna gre edinebildiimiz bilgilerle yetineceiz. Mao'nun lm tarihi olan 9 Eyll'den sonra, Huo Kuo-feng'in 18 Eyll 1976 tarihinde Parti bakanlna geldii grlmektedir. 6 Ekim 1976 tarihinde'de, Mao'nun salnda bile in Komnist

ADA

K T S A D i SSTEMLER

Partisinin, en kktenci ve Devrimci kanadn oluturan ve Politbro'nun yeleri bulunan drt yneticinin: Mao'nun ei, Bayan Chiang Ching, Wang Hong-wen, Chang Chun-chiao ve Yao Wenyuan, tutuklandlar. Sonra bu eski yneticiler aleyhine bitmeyen bir iftira kampanyas srdrld. 12-18 Austos 1977 tarihleri arasnda yaplan in Komnist Partisi XI'nci Byk Kongresi, Merkez Komitesinin 201 asil ve 132 yedek yesini seti. Bylece Merkez Komite byk lde yenilenmi oldu. 19 Austos'ta olaan toplantsn yapan bu komite, Polit-bro yelerini seti: 1) Daimi Komite: Hua Kua-feng (Merkez Komitesi Bakan), Yeh Chienying, Teng Hsiao-ping, Li Hstiennien, Want Tung-hsin, (bu drt ye, Merkez Komitesi Bakan Yardmclar). 2) Dier yeler: Wei Kua-ching, Ulanfu, Fang Yi, Liu Po-cheng, Hsu Chi Teng-kuei, Su Chen-hua, Li Teh-sheng, Wu Teh, Yu Chiu-li, Chang Ting-fa, Chen Yung-kuei, Chen Hsi -lien, Keng Piao, Nieh Jung-chen Ni Chihi-fu, Hsu Hsiang-chen, Peng Chung. 3) Yedek yeler: Chen Mu-hua, Chao Tzu-yang, Saifudin. (Polit-bro'nun Daimi Komite'si dnda kalan yelerinin 12'si, X. Kongre'nin 1973 ylnda oluturduu Polit-bro'da ye olmayan btn ile yeni kimselerdir. Ayrca o tarihte, 21 olan ye says, imdi 23'e kmtr, ama Daimi Komite, gr birliini salamak iin 9'dan 5'e indi). Hua Kuo-feng'in bakanlndaki Daimi Komite ve Polit-bro' nun dier yeleri, in'in ynetimini yklenmi bulunmaktadrlar. Mao'dan sonra zellikle, 55 yandaki bakan Hua ve drt Bakan yardmcsndan Yeh Chien-ying (78 yanda), Teng Hsiao-ping (73 ya) ile birlike ynetime egemen grnmekle birlikte (kollektif) bir liderlik grnts vermektedirler. Yeni yneticiler iinde Babakan Hua ve Babakan yardmcs olan 73 yandaki Teng, siyasal iktidar paylat izleminini vermektedirler. Fakat, in'in siyasal yaps ve bu iki liderin zel nitelikleri, ikisinden birinin nmzdeki srede siyasal iktidara sahip olmada ne geebilmesinin olasl olduunu gstermektedir. Genellikle, 8 ubat 1976'da Babakanla (par intrim) getirilmesinden sonra yldz parlayan Hua Kuo-feng, dier yelere g rece gen ve Mao'cu olmann avantajlarna sahip grnmektedir. Babakan yardmcs olan Teng Hsiao-ping ise, inili, kl bir gemie sahiptir (kararl ve azimli-inat-bir kiilii var). Kltr

76

BER HAMTOULLARI

Devrimi srasnda elenmi bulunan Teng, 1973'te X. Kongre'den sonra Merkez Komite yeliine seilmitir. 7-8 Ocak 1975'te, Politbro yesi ve Babakan Yardmclna getirilmiti. Ayn ayn sonlarnda Ordunun Genel Kurmay Bakanlna atand grlmtr. 26 ubat 1976'da, Teng, Duvar Gazetelerinde itham ediliyor, 7 Nisan'da ise, Polit-bro karar ile, Parti'de, Devlette ve Ordudaki tm grev ve yetkileri kaldrlyor, buna karn, Hu a Kuo feng, Babakanla getiriliyor. Mao'nun lm dolays ile 18 Eyll'de Cenaze Treninde bir sylev veren Hua, Parti iinde ki Burjuvaziye kar savam verileceini ve Teng'e yneltilen eletirilerin srdrleceini, belirtmitir. 21 Ekim'de ise Hua, in Komnist Partisi Bakanl ile Merkez Komitesi, Asker Komisyonu Bakanlna getirilecektir. 1977 yl Ocak aynda Chou En-lai'n lm yldnm dolays ile yaplan gsteri ve duvar afilerinde (Pekin merkezinde), Teng'in iktidara dn istenmitir. 28 ubat'ta Diileri Bakam Huang Hua, Teng'in uygun bir zamanda iktidara dnebileceini haber vemitir. 16-21 Temmuz 1977'de toplanan Merkez Komitesi, Teng' in Partide, Devlet'te ve Ordudaki eski tm yetki ve grevlerinin iade edildiine kararar almtr. Teng'in, yukarda ksaca yansyan bu izgisi, u anda Ordu'nun yarsnn kendisini tutmas, deneyim ve prestiji ile egemenlik ve iktidarn zamanla bytebilme ynnde, Hua'dan daha byk bir ansa sahip olduu izlenimini vermektedir. Buraya dein yaplan aklamalar, inde Mao'nun lmnden sonra siyasal iktidar ve gler savamn bir lde aydnlatmaktadr. imdi dier konulardaki deimelere bir gz atahm. Kltr Devrimi dneminin bittiini iln eden yeni iktidar, Partinin iinde yer alan ve Lin Piao'dan kaynaklanan lml akm ile, elimine edilen drtl eteden kaynaklanan kktenci, fakat onlara gre "Kapitalist akma kar bir savam vermek durumundadrlar. Bu nedenle lke apnda bir ayklama ve temizleme eylemi srdrlmektedir. Nitekim son Kongre'de Parti Genel Bakan Hua, ana hedeflerinin Proletarya Diktatrl altnda, Devrim'in srdrlmesi ve her trl saptrlmann karsna klp engelleneceini belirtmitir. Drtl eteye deinen Bakan, Mao'nun byk teorisini,

ADA

KTSAD

SSTEMLER

77

btn ile saptrmak istediler. Partinin asl izgisini deitirdiler. lkeyi Kapitalist yola sokmak istediler. Bu hedeflerine varmak iin ve Devrime kar olan Programlarn uygulayabilmek iin, eski kadrolar Kapitalist ve Demokrat olmakla itham ederek, elimine etmek istemilerdir. Parnin iinde bir burjuvaziletirme eylemine girimi ve rolleri tersine evirerek, bizleri sulamlardr. Amalar Partiyi ve orduyu ykmak, Proletarya Diktatrln ykmak ve Kapitalizmi geri getirmek idi (Bknz, Le Monde, 23 Aout 1977). Drtlerin uzaklatrlmasnn ve srdrlmekte olan ayklama srecinin, olumu bulunan bunalm ve llerde giderebilecei u anda kestirilememektedir. Mao'nun birletirici dncesi, bu bunalm amaa yetecek midir? Merkezi dzeyden, yresel dzeye dein, kadro ve personelin yenilenmesinin yarataca elikiler yannda oluturabilecei yeni sorunlar anmsatmakla yetinelim ve ekonomik alana geelim. 800 milyona yaklak (belki aan in Ekonomisi gibi bu konuda da kesin saylardan sz aabilmek olana henz bulunmamaktadr), nfusu ve tarmsal yoksul bir ekonomiye dayal, geleneksel tipteki yaplardan, sanayilemi ve gl bir ekonomiye gemenin, hele bu yz yln sonunda varlmas dnlen, yer yznn en byk ekonomik glerinden biri haline gelme hedefinin, gereklemesi pek kolay grlmemektedir. in Takvimine gre Ocak 1977 tarihinde toplanmas beklenen Ulusal Meclis (in Halk Ulusal Meclisi), Anayasa'y reforme edecek (yeniden dzenleyecek) ve Parti Merkez Komitesi'nin nerecei Bakanlar atayacaktr. Bu deiiklikler ekonomik alanda ilerin ok iyi yrmediinin hukuki ve siyasal alanda bir yanks saylmaldr. Nitekim, ayn zamanda Polit-bro yesi, Babakan yardmcs (Ocak 1975), Plnlama Komisyonu Bakan Yu Chiu-li, yetkililer nnde yapt bir analizde, ekonominin glklerini anlatm ve egemen bulunan yar anariye, dikkatleri ekmitir. Plnlama ve alma hayatn kuatan bu enerji karsnda retim aygtlar yeterince ilemez olmu, sorumluluktan kama, prodktivite dkl ve byk savurganlklar yannda rnlerin kalite dkl, halk ynlarnn yaam dzeyini de olumsuz etkilemitir. in ekonomisinin en nde gelen Patronu gibi grnen Yu Chiuli'ye gre, ekonominin yeniden rgtlenmesi gerekmektedir, n grlen reformlar arasnda: zellikle uzun deneyimleri olan ii-

BER HAMTOULLARI

lerin cretlerinin ykseltilmesi (zendiricilik), (yaplan hesaplara gre, ii ve memurlarn yaklak % 46's bundan yararlanacaklardr). Ayrca 6 noktay saraca bildirilen yeni bir gelitirme program ile, zellikle reorganizasyon ve ekonomik ilerin ele alnmas, gerei, ortaya kmaktadr. Her eyden nce elimine edilmi drtl etenin teebbs ve rgtlerdeki taraftarlarnn temizlenmesi gerektii de vurgulanmaktadr. Siyasal organlardan sonra bu partizanlarn ekonomik birimlerden de uzaklatrlmas kararlatrlmtr. Dier yandan otorite ve disiplin vurgulanmaktadr, Nitelikli ve uzman kiilerin, sorumlu mevkilere getirilmesi belirtilmektedir. Bilimsel ve teknolojik zendiricilerin tesinde, in ekonomisini uzun yllardan beri yneten ilkelerden bazlar da deitirilmektedir. Yu'nun yapt ekspozeden anlaldna gre, Prodktivitenin (verimin), oaltlmas iin, iilere verilmekte olan cretin, fiili olarak sunulan i saatine gre ayarlanmasnn gerektii belirtilmektedir. Ayrca kutsal bir konu saylan Fiyat stikrar da sz konusu olmaktadr. zellikle tarm rnlerinin (ham madde ve yakacak rnleri) son derece dk olan fiyatlar arasndaki dengesizlik yanstlmakta ve bu dengesizliin giderilmesi gerektii belirtilmektedir. Ekonomiye egemen olan bu Tarmsal kesimde yaplacak bu tr bir ayarlamann in ekonomisinde son derece nemi bulunan bir Yntem ve ekonomik ynetim deii, dnm anlamna gelmektedir. Tm bu tedbirler, daha nce dier Sosyalist modellerde dolays ile akladmz reformculuun, bu kez in'de olumasndan baka bir ey deildir. nk Kltr Devriminden bu yana, in ekonomiside Sosyalist zden ykselmesi ve dodurulmas gereken zendiriciler yeine, Prim ve Maddesel dier zendiricilere bavurmak zorunda kalmaktadr. (Belirtmeli ki, Sosyalizmler beer yasalar, aamamaktadrlar). in ekonomisi gelimenin ve yksek dzeylerdeki sanayilemenin aamalarn trmandka, bu gn alan bu reformcu yolu, daha da geniletmek zorunda kalacaktr. Burada noktalanan ekonomik glkler (yukarda belirttiimiz gibi), in'in siyasal yapsnda oluan deiimin somut olarak nedenlerini bu odakta da aydnlatmaktadr. Dier btn sosyal oluumlar gibi, Sosyalizm de kendine zg olmak zere; yeni sosyal ilikiler (sadece retimin yeni. biimleri deil), yeni bir Sosyal bilin ve zellikle yeni bir davran strktr ile nitelendirilmektedir. Sosyalist toplumun yeni bir insan

ADA

K T S A D i SSTEMLER

tipi rettii,dendii zaman, ite belii bir davran strktr olan (biraz ideal olan) bir insan, kastedilmektedir. Deinebildiim kadar ile bile, 28 yllk in Sosyalist modeli, bir ok bakmlardan, ilgin zellikler yanstmaktadr. Sergiledii nemli noktalardan biri, (dnceme gre) deien strktrlere gre, Sosyalist modellerin de, farkllaabileceidir. kincisi ise, iktisad kalknma ile, siyasal ve ideolojik (rejim) arasndaki, kardkl ilikileri ve u y u m gerekliliini ortaya konmu olmasdr. in Sosyalist modelinin 28 yl ile snrlanan uygulamalarnn deerlendirilmesi ynnde, amzn Aperikan vatanda olan Rus asll nl iktisat profesr V. Leontieff 'e, sz brakalm (ve sol eilimlere hi bir sempatisi olmayan bu dnrn izlenimi ile yetinelim). in'i ilk ziyaretinden 43 yl sonra yapt ikinci gezi dnnde, V . Leontieff, in'in ekonomik baarlar karsnda ok arm ve in'de, fikirler arasnda bir tercih yapmak olanandan ok, mallar arasnda bir tercih yapabilmek olanann bulunabildiini belirterek, ekonomik retkenlie ve siyasal zgrln snrllna dikkatleri ekmi olmaktadr (998), Sosyalist strktrleri iinde ada in'i gzetlerken, sistem ve ideoloji etkisinde kalmadan sylenebilecek ey, bence yle zetlenebilir: Dn alktan insanlarn lebildii in'de, bu gn 800 Milyonu akn nfusuna karm, alk sorunu zlme benzemektedir, zellikle kentsel ve krsal kesim arasnda, bir adaletsizlik ve gelime farkll bulunmaktadr. Yoksul bir Sosyalizm grnts veren in'de, bugn oluan toplum, dne grece, daha iyi, Bat lkelerine oranla ise maddesel gnen ynnden ok yoksul; fakat, bununla beraber daha ar ve dayanmal bir nitelie sahip ve daha bamsz gibi, grnmektedir. nsancl ynden lehte kaydedilebilecek bu iki nemli noktadaki baar, demokratik zgrlklerin yokluu ile yaralanmam olmasayd, deeri ve anlam belki daha byyebilirdi.
(998) Quarante-Trois Ans Apres sa Premiere Visile Pekin. V . L E O N T E F F : Ebluvi Par la Chine, Le Monde, 5 Ocak, 1972.

Rene DUMONT: La Revolution Culturelle, Ed. du seuil. Paris, 1976.

BER HAMTOULLARI 5. SOSYALST SSTEMN G C V E GELECE X I X . Y , Yln, ikinci yarsnda insanlar arasndaki ilikiler, insan gc ve bilgisinin akllara durgunluk verecek tarzda gerekletirebildii gelime, eski sorunlarn dayand verileri, kknden deitirmitir. Bu yapsal bir gelime, t m ile yeni bir aamadr. amzda karlalan sorunlar, yaratc byk bir gayreti gerektiren yeni tarihsel koullar iinde, ortaya kmaktadr. Sadece u son yirmibe yl iinde, tarihsel gidiin hz, imdilere dein grlmemi bir ritim ve bir niteliktedir. Bu duruma hakim olup, aa damgasn vuran en nemli olu, kinci Endstri Devrimi diye nitelendirilmesinin uygun olacam dndm teknik ve bilimde, meydana gelen ba dndrc gelimelerdir. Teknik ve bilimi kapsayan bu alanda, hi kuku yoktur ki nicel (kantitatif) bir deiiklik deil, fakat nitel (kaltatif) bir deiiklik sz konusudur. Bandan dolay imdilere dein sz konusu olmayan birok yeni sorunun domas, daha deiik koullarda doan Marksizm'i, bu yeni durumun dzeyine karp, bu yeni eler ynnde gelitirmek, zenginletirmek gerei, birok Marksist'lerce de ileri srlmektedir. Sz konusu olan ey, Marksizm'i amzn dourduu bu yeni sentezleri de kapsayacak ynde ilemek ve gelitirmektir. Hi bir iktisad sistem, kendisini douran ve oluturan ilk ve balang dnemi strktrlerinin izdii ortamda bir defa saptandktan sonra, ebediyete kadar ileyebilmek, geerli olmak savnda bulunamaz. Yeni problemlere zm yolu bulunmadan, yeni uyumlamalar salayamayan ve an (gncel strktrlerinin) gerisinde kalan bir sistem yaama olanaklarm yitirmi, demektir. Biraz nce, amz karekterize eden deiikliklerin kantitatif deil, fakat, kalitatif olduuna deinmitim. Bu noktay biraz aklayaym:

ADA

K T S A D i SSTEMLER

Genellikle eyrek yzyl ncesine dein yaplan bulularla (keiflerle) son yllarda yaygnlaan yeni yaratlar (icadlar) arasnda derece fark deil; fakat, yapsal bir farkllk bulunmaktadr. Belirtmeye alaym: Birinci Endstri Devrimi: Atein bulunmasndan, yontma ta devrine, oradan buharn, motrn, elektriin, gelimi makina ve aletlerin buluuna dein uzanan yaratma zinciri ne kadar mkemmel olursa olsun, temel amac, insann fiziki gcn ve almasm daha etkili, daha hzl ve verimli bir hale getirmek ve bir anlamda emek gcn ikme etmek idi. I'nci Endstri Devrimi, bunun iin sadece kantitatif deiiklikler yaratabilmitir. kinci Endstri Devrimi Oysa, amzda deiiklik ve bulular kalitatif bir dzeyde cereyan etmektedir. Ve insann artk almas -igcdeil; fakat, insann baz entellektel almasn ikme edecek niteliktedir. Yani, yeni bulularn sonucu olan yeni aygtlar artk, yalnz insann igcn deil; fakat, ayn zamanda kafa gcn de ikme edebilecek bir g haline gelmilerdir. Bu noktay aklayaym: r n e i n bir uydunun uzaydaki seyrini gdebilmek, ynetebilmek iin, mihrakm srekli hesaplam a k gerekir. Bu ilemler, i o dan fazla yksek dzeyde uzman matematikinin aylar sren almasn gerektirmektedir. Halbuki elektronik hesap makinalar birka saniyede, milyonlarca Kompleks (ok kark) ilemleri, yamlgsz bir tarzda yapabilmektedirler. Sz gelimi A. B. Devletlerinde Geda elektronik makinas otomatik olarak retimi ve 9 merkezin rettii elektrii ve bunun blmn kontrol edebilmektedir. stelik bu makina tketilen elektrik miktarn da gzetebilmektedir. 1964 yl ocak aynda Moskova'da bir elektronik hesaplama cihazndan bir gayrimenkuln yapmnda en iyi teknik deikeni belirlemek konusunda yararlanld. Yine 1964 yl Mart aynda Leningrad ehrinin yeni inaat kesimine yerletirilen bir aygt, gemileri otomatik olarak avlanma alanna doru gdyor, balk yakalamas ve dier

BER HAMTOULLARI

ilemleri rahatlkla ynetiyordu. Gnmz uzayn fethine tank olmaktadr. Az ve dier gezegenlerde aratrmalar yaplmaktadr. Dier alanlarda da buna benzer byk kalitatif deiikliklere tank olunmaktadr. zellikle, zihinsel yapda, byk bir dnm ve geliim izlenmektedir. nsanlar, toplumlar giderek bilinlenmektedirler. Gnen ve zgrlk istemekte olan bu halk ynlarn, artk, oyalamak, aldatmak ve sonsuza dek, bask altnda tutmak, giderek olanakszlamaktadr. Bu byk bir bilinlenme ve uyanta byk bir devrimdir. F. Engels, materyalizmin bilim tarihinde devir aan her yeni ve byk kefe gre biimlenmek zorunluluunda olduunu belirtiyordu. Bu son aklamalarla yansyan zet bir iki rnein iaret ettii gibi, Sosyalist sistem, savland zere Kapitalizme dnmemekte, gelimekte ve Il'nc Endstri Devrimi dahil, deien ve dnen yaplarn gerektirdii ynde deimekte ve gelierek srmektedir. ada Sosyalist gelimi lkelerin, Sosyalist geliim srecinin temeli, ksaca yukarda deininilen bu yeni gelimelerle, yenilenerek glenerek srmektedir. Sosyalist rejimin ana yurdu Sovyetler Birliin'den, in'e ve Kba'ya dein, gnmzde Sosyalizm, blgelere ve lkelere gre byk bir eitlilik, sergilemektedir. Bat Avrupa Komsnist Partilerinin yeni oluturduklar rokomnizm eilimi ve rneklerinin de gsterdii zere, ve baka lkeler Sosyalist sisteme getike, bu eitlilik daha da byyecektir. nemli olan Sosyalist z ieren eksenin korunmasdr. Aktr ki, her lkenin kendine zg olan somut yaplarnn (koullar, olanaklar ve sorunlar), zgll, dtan ithal edilip, aynen uygulanmak istenen bir modeli, etkisiz bir duruma getirmektedir. Anmsanmal ve hi unutulmamaldr ki, gerekten Sosyalizme geebilmek iin, retim glerinin belli bir gelimilik dzeyine erimesi gerekmektedir. Yoksa u veya bu yntemle iktidar deiiklii getiren bir Devrim yaplabilir. Fakat, yklan Devletin temellerini, Devrimci temellerle ikme edemezseniz, oluturduunuz

ADA

K T S A D i SSTEMLER

yei temeller, Sosyalizmi dourtamaz, gelitiremez ve yaygnlatrarak, srekli klamaz. Yklan Kapitalist Devletin temelleri, Sosyalist olmayan ve farkl smrc tipte baka kategorilerle, yer deitirmi olur. Ve bu temellerden balayarak oluan Smrc yeni snf, karlarn srdrmek yolunda Sosyalizme, gerek Sosyalizme alma yetenei olan tm giriimleri de engeller. Sosyalizmin en byk birlii olan Demokrasi unutulur. Sosyalizm adna stelik bu eksik ve Demokratik olmayan Sosyalizmi, gc yeterse, baka lkelere tek model olarak, zorla benimsetmee alr... Sosyalizm, insann, smr ve yabanclamalarn her trnden kurtardmas, ksaca zgr ve gnenli olmas demektir. Bu anlamda Sosyalizmin z, lkesi ve koulu ne olursa olsun, her yerde geebilir. zgrlklere kar tutum ve uygulamalar, bastrc ve yabanclatrc politikalar, Sosyalizmin z ve Demokrasisi ile badatrlamaz. Bu nedenle Sosyalizm ve Demokrasinin iyi tanmlanmas gerekir. nemli olan ekonomik, siyasal ve kltrel koullar insan lehine ylesine deitirmek ve dntrmek gerekmektedir ki, her insan sahip olduu istidatlar, ulaabilecekleri gelime dzeyine ykseltebilsin. Bu gerek, her eyden nce sadece siyasal bir vatandalkla deil, ekonomik ve kltrel bir vatandal da zorunlu klmaktadr. Tarihsel geliim, ekonomik sosyal dnmn yeni dinamiklerinde yeni rejimler oluturmaktadr. Ekonomik demokrasi, dnler iin bir zlem olan, fakat gnmzde gerekleen Syasal Demokrasi gibi, tarih sahnesine kabilirse, toplumsal boyutlarda oluacak sosyal demokrasinin uyumlatrc iletiimlerine her tr smrnn kaynan kurulabilen zgr, bar, insancl ve gnenli bir toplum oluabilecektir. Bu da, Sosyalizme farkl yollar ve yntemlerle geebileceinin somut daha kantlayacaktr. Marksist, Leninist veya Mao'nun doktrinin uygulamadaki yanlgdar, yetersizlikleri ve gerekletirilememesi, gerekletirilmesi olanakl baka sosyalist modellerden vazgemeyi gerektirmemektedir. Dou Avrupa lkeleri dnda kalan gnmz Avrupasn'da uluslararas Sosyalist Eylem, Komnist Partilerin oluturduklar ro-

BER HAMTOULLARI

komnizm ve Demokratik Sosyalist Partilerin oluturduklar rososyalizm, diyebileceimiz Sosyalizm, gibi iki eksenden beklenen iki yoldan ilerlemektedir. Adlarnn farkllna karn, her iki grubun ilham ettii programlar ve yneldikleri gerekler, bir dierine ok benzemektedirler. Bat Avrupa Komnist Partilerinin, genellikle Demokratik Sosyal Partilerden daha gsz olmalar, Demokratik Solun gerekleme olana daha byk olan yaklamlar sonucu giderek bymesi, ilerde bu iki eylemin bir dierine yaklaabilmeleri olasln oaltmaktadr. Bu yaklamada hangi akmn, dierinde erimesi, bir baka deyile btnlemeye hangi akmn renginin egemen olmas, lkelerin sz konusu akmlardan hangisinin daha gl oluuna baldr. Sz gelimi Komnist Partisinin gl olduu bir lkede rokomnizm, demokratik Sosyalist Partinin egemen olduu lkede ise rososyalizmin egemen olaca sylenebilir. Btn bu gelimeler, Sosyalizmin Mekkesinin, artk Moskova veya Pekin olmadm ve Sosyalizmin tek ve geerli, deimez bir modelinin bulunmadn ortaya koymaktadr. Her lkenin kendine zg yaplarnn ve koullanma gre bir Sosyalizm oluturmas gerektiini, Sosyalizmin ulusal renklere gre farkldaabileceini ortaya koymaktadr. Demokratlama ile birlikte retim gleri ve ilikilerinin Sosyalist bir nitelik kazanmas ve toplumlarn yaam dzeylerinin ykselmesi gibi iki salkl temel zerinde ykselecek Sosyalist Modeller, asil ada Kapitalizm iin ciddi tehlikeler oluturmaa balayacaktr. nk gnmze, dnceme gre Sosyalizmin en byk Dman, Demokrasiye Elik Edemeyen Sosyalizmdir. Olgunlam Kapitalizmlerin olduu kadar, rm Kapitalizmlerin Sosyalizme dnmelerini engelleyen de, korku ve dehet saan ynleri ile ite, bu eksik Sosyalizm'dir. nk ada [Kapitalizmin giderek Sosyalleebilmesi ve Demokratlamasna karn, Dou Sosyalist lkelerinin Sosyalist Demokrasiyi oluturamamalar, Sosyalizmi, geni halk ynlar nnde dehet saan ezen bir rejim gibi gstermeye yetmektedir. Ksaca andmz bu nedenlerle, gnmz Avrupasmda olumakta olan rokomnizm, smrc Kapitalist ve Emperyalistlerin, Sosyalizme kar aklar savata kullandklar en etkili silhlar ellerinden alacak ve uygulamadaki baz Sosyalist rejimleri kara noktalarm aklatracak niteliktekdir. Sosyalizmin vahi grnts, bylece insanc bir yze kavumaktadr. Sosyalizmin bu zgrlk ve insanc nitelikleri, Kapitalizm iin asl tehlike olacaktr.

ADA

KTSAD

SSTEMLER

yle sanyorum ki, Bat bnyesindeki bu gelimeler, gnmzn Demokratik olmayan kimi Sosyalist uygulamalar da etkileyecek ve nmzdeki yllarda Demokrasiye almalarm hzlandracaktr. unu vurgulayarak belirtmeli ki, Kapitalizmin en gelimi ve olgunlat Bat lkelerinde, olumakta bulunan rokomnizmi, Sovyet ideologlar Maoizm'den daha tehlikeli grmektedirler. Oysa bamsz ve egemen olmas gereken her komnist partinin (ki 1976 Berlin toplantsnda bu ilke benimsenmiti), Sosyalizme ulamak ynnde kendilerine zgn (orijinal) ve uygun yollar ve yntemler aratrmas, daha nce dolays ile belirttiimiz gibi, tarihsel, siyasal veya ekonomsal koullarn, sadece basit bir sonucu deildir. Anlan yaplarn dourduklar sonu kadar, Dou Avrupa Sosyalist Modelini benimseyememe ve onu yeniden yarglama anlamn da iermektedir. Sovyetler ve Dou lkelerinden bazlarnn, rokomnizme kar ok iddetli bir tarzda kar klarnda, kanmca ite bu sonuncu noktann arl bulunmaktadr. Halbuki Bat lkeleri Komnist Partilerinin gereki ve anlaml bu yeni yaklamlar, Sosyalist rejimlerden bazlarnn somut eletirisi ve reddi anlamna gelmesine karm, Sosyalist Sistemin imdileri ve gelecei bakmndan son derece yararl ve lehte bir eylem gibi grnmektedir. Sosyalizmin, zne dn, kanmca yanstan bu yeni yaklamlar, Sosyalizmin, Demokratik ve insancl ynlerini de yrngeye ve devreye sindirdiklerinden, Sosyalizme Sistem olarak daha byk bir yaama gc alayabilecekler ve bu nedenle tam Devrimci bir nitelie doru yol almaktadrlar. Yukarda belirlediim gibi, bu Devrimci gelimeler evrim yasalarm da gz ard etmediklerinden gerekidirler ve bu nedenle daha byk bir etkinlik yanstabileceklerdir. Dnceme gre Bat' daki bu gelimelerin ilk ve en hzl etkileri gnmzn Dou Avrupa lkelerinde duyulacak ve bu Rejimlerin balca eksii olan Demokrasi oluarak Sosyalizmi btnclle kavuturacaktr. Vurgulanmas gereken nemli bir dier nokta udur: Dnceme gre insanlar daha zgr, daha gnenli ve ininsancl yapabilecek Sosyalist bir toplum, ancak Kapitalist Sistemin ok gelitii ve yeterince olgunlat (retim glerin ve ilikilerinin, disiplinin belli bir dzeyde gelitii, Demokrasinin yerletii ve yapsallat bir ortam) demokratik ortamlarda, gerek nitelikleri ile doabilir ve gelie-

76

BER HAMTOULLARI

bilir. ada t m Sosyalist uygulamalarn t m eksikliklerinin, dmlendii odak, kanmca budur. Pre - kapitalist, Demokratik olmayan ve yeterince geliememi Kapitalist lkelerde, u veya bu yntemle, siyasal iktidar (Devlet), yklabilir. Fakat O'nun yerine gerekten Sosyalist bir Devlet konamamakta ve Sosyalist sistem rlememektedir. Nedeni bence ok ak, nk, yrrlkteki yaplar, daha gelimi bir toplum tipi ifade eden Sosyalizmi retecek ve srdrecek gelimilikte ve olgunlukta deillerdir. Bu nedenlerle gelimi Bat toplumlar, Kapitalizmi, gemi zamanlarda oluturduklar gibi, gerek Sosyalizmi de oluturabilme ynnde en istidatl ve uygun yaplara (koullar-ortamlara), sahip grnmektedirler. rokomnizm, Bat toplumlarnn, yaplarnda sakl bulunan, gerek Sosyalizmin bu salkl tohumlarm imlendirebilirse ve yukarda belirtmeye altm gibi gnmz Sosyalist rejimleri Demokrasi ile btnleebilirlerse (ki dnceme gre o yne gireceklerdir), Sosyalizmin yer yzndeki yaylma ve srme hz byyecektir. Bu noktadan gelecee uzanan izdmler, Sosyalist Sistemin lehine grnmektedir. Oluturduu dolayl etkilerle Kapitalizmin uygarlamasna byk, katklar dokunan Sosyalizm, insanla en byk hizmetini, insanc, zgrlk ve gnen salayc gerek ve devrimci yzn gstermekle yapabilecektir. ada ve Devrimci olanlar, gnmz kavrayabilen, toplumun maddesel ve moral t m ihtiyalarm kardayabilen ve yarnlar iin, yaama gc, gveni ve umudunu verebilenlerdir. Ksaca Sosyalist sistem de, Kapitalist sistem gibi, hem zaman, hem de yer iinde, eitli modeller ve tutarllklar oluturabilmekte ve sonu olarak, bir deil, birden ok Sosyalizmler, sz konusu olmaktadr. Kapitalizmler gibi, Sosyalizmler, tekilden oula doru bir geliim gstermektedirler, a d a iktisad sistemler dorultusunda bu gerein anlalmas ve kabul edilmesi orannda, kat davran ve tutumlar yerlerini, anlaya, lma ve anlamaya brakabileceklerdir. Bu nemli nedenle, ideolojik yanlg ve atmalarn mihrakn oluturan domatik determinizim yerini, bilimsel nisbilie (grecelie), braktndan, bar uzlama yntem ve hogr ikme olabilecektir.

NC BLM

IKTISAD SISTEMLER BIR DIERINE YAKLAYOR MU?

(Konvergens Sorunu)

TRKIYENIN IKTISADI SISTEMI, OSMANL IMPARATORLUU VE ENDSTRIYEL DEVRIM, LIBERAL KAPITALIZMIN OS. IMP. SZ, MPARATORLUUN CUMHURIYETE AKTARDII YAPLAR, CUMHURIYET TRKIYESI'NIN IKTISADI SISTEMININ NITELII, KAPITALIST KARMA EKONOMI RUNLAR VE BUNALM, SONU. SISTEMIMIZIN SO-

BRNC
KTSAD

KESM
SSTEMLER BR DERNE DORU

YAKLAIYOR

M U ? (Konvergens Sorunu)

Gerei, her z a m a n sevebileceimi sanmaktaym; fakat, iinde yaadmz u dnemde, O ' n a tapmaa hazrm... A. De Tocqueville Buraya dein, amzn balca iki byk sistemi olan: K a p i talizm ve Sosyalizmi, doktrinal ve strktrel temelleri ve karlkl balantlar ile; zaman ve mekn iinde deien oluum ve gelimelerini ve bir dierini izleyen eitlemelerini incelemeye ve yanstmaya altm. Her birinin izledii evrim izgisinin strktrel temellerden itibaren, anlamm saptamaa gayret ettim (999). Trkiye'nin iktisad sisteminin temel niteliklerini belirtmeden nce, iktisad sistemlerin bir dierine doru geliip gelimedikleri sav ve sorununa (Convergence), deinmek gereklidir. I. C O N V E R G E N C E SORUNUNUN D O M A S I Kapitalist sistemin, oluturduu isel elikiler sonucu yklacan, Marksist dnce akm yannda, Schumpeter gibi, sosyalist olmayan dnrler de ileri srmlerdir? D a h a nce andm gibi, rnein Bat dnyasnn nl iktisat ekonomist R.L. Heilbroner de (ooo), Kapitalizmin geleceine deinirken,
(ggg) Ekonomik sistemlerin karlatrlmas iin, ayrca bknz: C. GRUSON: l'fivolution des Systimes conomiques, Esprit, Mart, 1960, sh: 408-4176. (1000) Bknz, R. L. HELBRONER: Les Limites du capitalisme Am^ricain, a.g.e., g6g.

BER HAMTOULLARI

uzun srede bu sistemin Sosyalizme dneceini, ileri srmektedir. Kapitalist sistemin sonunu belirten, onun yeni koullara uyamayacam ileri sren grler iyi bilindiinden; bunlar uzun uzadya belirtmee gerek duymuyorum. rnein Sovyet nl iktisats, E. Varga, A.B.Devletleri kalknmasnda, bir yavalama veya duraklama belirir belirmez, Amerikan Kapitalizminin yklacan haber veriyordu. Kapitalist sistemi, X I X . yzyldan amza dein eletirenler, sistemin balca iki zaafna iaret etmektedirler: ktisad bunalmlarn olumasn engelleyememesi ve dnemsel aralarla oluan bu bunalmlarn Kapitalizmi ykaca sav. kincisi ise, sosyal zaaf: i snfnn yoksulluu, isizlik ve iflslar ile zel teebbslerin azalan kr yasas. Btn bu zaaflarn sonunda, (kullandm deyimlerle) oluan strktrel uyumazlklar ve elikiler eninde sonunda, proletaryay isyana itecek (tahrik edilmi devrim) ve Kapitalist sistem yklverecektir. >ir lde, Liberal Kapitalizm iin geerli olan bu savlar, ada Kapitalizmin, denetim ve dzenleme altna alnm bulunan ekonomik byme sreci, strktrel bunalmlarn olumasm engellemi, Devlet karmlar ii sendikalar Sosyalist Partiler ve Demokratik r e j i m i n ileyen uyumlatrc mekanizmalar sonucunda, L. Kapitalizmin nem verip ele almad sosyal sorun zlm; Mdahaleci Kapitalizm, sosyal tabanm, ekonomik tabam gibi, glendirebilmitir. Kapitalizm, zaman ve yer iinde, eitli strktrlerle uyumlaabilen, yeni biimleri ile, byk bir direnme, uyma ve yaama gc, niteliini yanstm bulunmaktadr. Kukusuz, bu demek deildir ki, Kapitalist sistemin hi bir sorunu kalmamtr. Her sistemin ve her gelime aamasnn oluturabilecei zel sorunlar bir yana, Kapitalizmi ykacak, oluum ve sorun (burada ki gibi), sz konusu olunca, bu savlarn strktrel temelleri, gsterilememekte ve sadece dilekler, yansm olmaktadr. Sosyalist sisteme gelince, zellikle I l ' n c i Dnya Savama dein, L.V. Mises ( o o ) , veya F.A. Hayek (1002), gibi baz d(1001) Hangi biimde olursa olsun (.zel mlkiyeti kaldran), bir Sosyalist rejimin mmkn olmayacam, en geni anlam ile L B E R A L olan L. V . M I S E S , iddia etmektedir. Bknz, La Socialisme, Etde Economigue et Sociologique, Paris, Medicis, 1938.

(a002) F. A. HAYEK: La Route de la Servitude, Paris. Medicis, 1945.

ADA

K T S A D i SSTEMLER

niirler, Sosyalist bir sistemin ileyemeyeceini belirtmilerdi. Tek Sosyalist deneme olan S.S.C. Birlii, o zaman byk glkler iindeydi. (Sava Komnizmi N.E.P., dnemini anmsatalm). Sosyalist sistemin yaayabileceini gren dier dnrler ve evreler bu kez, anlan bu sistemin, ekonomik dalgalanmalar ve sosyal sorunlar zd halde, retkenlik, rasyonellik fiyat ve ekonomik hesaplar gibi sorunlar ve zellikle, insan psikolojisi, zgrlk gibi beer nitelii olan sorunlarda, Sosyalizmin yetersiz kalacam belirtmi ve belirtmektedirler. Sosyalist sistem de, urad eletirilere ve karlat glklere karn, daha nce anmaa alt gibi; Sovyetlerin oluturduklar ilk modeli aan yeni modeller oluturmu, zaman ve mekn iinde, ok eitli strktrlerle uzlaabilme yeteneini gsterebilmitir. Gnmze dek yaylma alann genileterek, srebilmi olmas, zaaflarna karn gl ve canl yanlarnn daha baskn olduunu, rtlmesi g bir kant olarak yanstmaktadr. Ksaca, iki istem arasmda bir kardatrma yapldnda (1003), izlediimiz gl yeteneklerine karm iki sistemin ve onlarm farkl tiplerle sren modellerinde, eksik yanlar sakncalar olduu da bir dier gerek olmaktadr. Bu sakncalar gren baz dnrler, (1004), her iki sistemin en iyi taraflarn alarak, bir iyilikler sentezi oluturmay ve u te burada Convengence in ilk teorisi, bu kaynaktan beslenmektedir. Dier iki teori ile leen Gonvergence sorununa bal grleri, aada anmaa alacam gibi, her iki sistemde oluan deime ve delimelerin, pek bi imsel saydamayacak yorumlarndan, berlenmektedir. imdi ad geen ve teori etrafnda toplamaa altm, bu grleri (105), aklamaa alaym.

(1003) Sistemlerin rasyonellii hakknda, daha geni bilgi iin bknz, M. GODELIER: RationaliU et IrrationaliU en Economie, F. Maspero, Paris, 1966, (zellikle sh: 833-279). (1004) Bknz, F. PERROUX: La Coexistence Pacifiue, Cilt: I, P. U. F., Paris, 1958. (1005) Bu konudaki dank ve deiik grleri, teori dzeyinde derleyip, ayklayp toplama ve emalatrma gayreti, denemesi, giriim ve sorumluluu da, bana aittir.

BER HAMTOULLARI TEORLER

U. C O N V E R G E N C E SORUNUNUN

. TEORILERIN GENEL IZGILERI

lk iki teori temeline dayandrlan, iktisadi sistemlerin bir dierine yaklamay sorunu (Convergence), ematik bir dorultuda iki tarzda snrlanabilir. lk yorum, iktisad sistemlerin gsterdikleri gelimenin karma yaplar oluturan niteliini temel almaktadr. Birinci yorum ile ayn sonuta birleen ikinci yorum ise, sistemler aras, yaplan eitli unsur Transferi dorultusunda bir sentez, gerekletirdii noktasmda olumaktadr. Bu noktalar biraz daha aaym: A) lk Yorum: lk yorum diye nitelendirdiim yaklama gre, Kapitalist sistem, Sosyalist sistemden Plnlama tekniklerini dn akrken; buna kar sosyalist sistem de, paralel olarak Merkezden gdlen otoriter ekonomisine, Kapitalist sistemin piyasa aygtlarndan baz eleri alarak, katmaktadr. Bu karlkl al - veriler, her iki sisteme de bir karma nitelik kazandrmakta ve bylece Sosyo - Ekonomik K a r m a Sistem, domaktadr. B) kinci Yorum: i k i iktisad sistemdeki gelimeleri izleyen ikinci bir gr; anlan belli bal bu iki byk sistemin, ekonomik organizasyonu altst eden temel nedeni, modern yeni ve byk endstrinin teknol o j i k niteliine balamaktadr. Bylece her iki sistemde de, benzer paralelde oluan ve hzlanan teknolojik gelimeler, sistem farkllklarna karm, her iki cephede bir dierine benzeyen yeni bir toplum sentezine gtrmektedir. Bu nedenle, bu teknik unsur, zorunlu olarak iki sistemde de, bir dierine benzeyen bir toplum tipi, retmi olmaktadr. Bylece sistemlerin geliimi, bir dierine benzeyen gelimi, bir dierine benzeyen gelimi teknolojiyi kullandndan ayn toplum tipini reten sonuta, birlemi olmaktadr. Savnn temelleri ksaca bu... G) nc Gr: Geneletirilmi Bir Ekonomi D a h a nce ksaca andm zere bu ksmda oluan grler yer yznn biri Kapitalist, dieri Sosyalist sistem tarznda bir

ADA

K T S A D i SSTEMLER

dierine dman olan iki cephe halinde blncesinin, insanlk bakmndan arzettii tehlikeler temelinden, hareket etmektedir. Bat lkelerinin blgesel zelliklerine gre olumu bulunan Liberal ve Marksist doktrinlerin, bencil ve ancak baz snrl lkeler iin uygulanabileceini belirtmekte; genellikle, nc dnya denilen geni bir lem iin, bu sistemlerin geerli olamayacam, bu durumun da, btn insanlk iin tehlikelerle dolu olduunu iddia etmektedir. Sz konusu doktrin ve sistemlerin tehlikelerini, bylece saptadktan sonra, nerilere geilmektedir. Bir doktrine dayanm a y a n ; (Doktrinsiz) Genellemi bir Ekonominin oluturulmas, ve bunun her lkeye uygulanabilirlii erevesinde Kapitalizm ve Sosyalizm zel durumlar oluturacaklardr. Bu grn temsilcileri (F. Perroux; A. Sauvy; O. Lange; A. Novvicki v.b.) andan bir dierine dman bu iki sistemi de ieren, ve btn lkelere uygulanabilecek, nitelikte bir Genel Ekonom i sentezi oluturmay amalarken, daha insancd bir dzen yaratacaklarn da dnmektedirler. imdi, nce bu grleri ksaca ve eletirileriyle birlikte zetlemee alaym. 2. K A R M A E K O N O M YORUM). GR: (BRNC VE KNC

Kapitalist sistemlerin plnlama aracna yer veren strktrel tertiplerin, ileyi ve yarattklar sonulara bakmadan, sistemin temel dokular iinde yklendii ilevi, gz nne almayan ve yine sosyalist sistemlere dahil, eitli Sosyalist Modellerin de, baz Piyasa unsurlarm, Sosyalist mekanizmalar ve amalar erevesinde iletilmesini unutan bu grleri, bu balk altmda incelemek olanakldr. Ksaca Kapitalist Piyasasnn, Pln ile ve buyurgan (emredici) Plnlamann, Piyasa ile badaamayaca, varsaymndan hareket ettii sylenebilecek bu grler, doal olarak, her ikisistemde, eitli strktrlerle, yeni uyumlar oluturduu ve ilgili sistemin ana yrngesinde kalan ve sistemin felsefesi ile uyumlaan, yenilenmi biimlerle, yepyeni bir sistemmi gibi, Karma Sosyo - Ekonomik sistem, demektedirler. Belirtelim ki, iktisad sistemlerin evrimini, strktrel ve doktrinal balantlarn gz nne almayan bu grler,

BER HAMTOULLARI

ekonomiden ok, biyolojik yasalardan esinlenmelerini almaktadrlar. Bu dorultulardaki yetersizlie, az ilerde yeniden dnmek zere, anlan bu grlere en nde gelen bir rnek vermekle yetinelim. A) Prof. J. Tinbergen'in Tezi K a r m a ekonomi grnn en sekin rneini Bat lkelerinde, Hollandal nl iktisat (ktisatta ilk nobel dln alan) Prof. J. Tinbergen vermektedir. T r k Plnclmn, ilk aamasnda (1960 'tan sonra), Ba danmanlk gibi bir grevde de bulunmu olan, J. Tinbergen, K a r m a Ekonomi konusuna ok sayda incelemeler tahsis etmi bulunmaktadr (1006), J. Tinbergen'e gre, her iki byk Sistemin karlkl olarak, piyasa ve pln unsurlarnn szmalarna maruz kalmas, sistemler ii meydana gelen son derece nemli gelimelerin, sadece bir ksmn belirleyen bir olu olmaktadr. Bu snrlar aan gelimelerin listesi; J. Tinbergen 'e gre her iki sistem bakmndan aadaki gibi sralanabilir.

a) Kapitalist Sistemdeki Gelimeler:

aa) K a m u Kesiminin Yaylmas Kapitalist sistemlerde, ekonominin temel dallar olan, enerji, ulatrma, banka, kimi zaman demir-elik gibi, kesimleri millletirmeler araclyla, I l ' n c i D n y a Sava sonrasnda kamusal kesime, gemilerdir. Ve yazara gre bu yndeki sreci, durdurmann veya geriye evirmenin de artk olana bulunmamaktadr.

(1006) J. TNBERGEN'in zellikle aadaki incelemelerine baklabilir: Do Communist

and Free Economies Show a Converging Pattern Soviet Studies, Cilt: 12, 1961, N o : 4, 333341 (Bu inceleme ayrca Comparative Economic Systems, Models and ases, -iinde-,

yeniden baslmtr Ed. By. M. BORNSTEIN, IRWIN, 1969, sh: 432-441); Some
Suggestion on a Modern Theory of the Optimum Regime Socialism, and Economic Grouth..,

Ed. ( by C. H. Feinstein, Londra Cambridge niversitesi yayn, -iinde-, 1967, sh 125-132. Bu noktada ayrca, Memleketimizin zellikle, 1960'lardan sonraki Karma
Ekonomi dzenindeki gelimeleri zerinde, J . T N B E R G E N ' i n etki oran aka saptanmas mmkn olmayan, fakat buna ramen, bir etkisi olduu sylenebilir. Bir dier olaslk, T R K l Y E ' n t n de, dnre baz ilhamlar verebilmi olaca hususudur.

ADA

K T S A D i SSTEMLER

bb) Devletin Ekonomiye Mdahalesi Dnre gre, Kapitalist Bat lkelerinde Devlet btesi, mill gelirlerin en az te veya drtte birini oluturmaktadr. Bu mal g devletin ekonomiye karma oramn arttrmaktadr. Dier gelimeleri ksaca yle zetlemek olanakldr.

Teebbsler aras tam yarmn, ister ekonomik nedenlerle (sabit harcamalarn oalmas), ister trstlere kar karlm bulunan yasalarla olsun, snrlanm olmas; A . B . D . , Fransa, ngiltere, Hollanda gibi lkelerin z e l Byk Teebbslerinde Plnlama Tekniklerinin kullanlmas; Enflasyon ile savam fiyat ve cretler zgrlne getirilen snrlamalar; Tarmsal kesimler rn satabilizasyonu; gibi dzenli olmayan (dalgal, piyasala-

A z Gelimi blgelerin yaam dzeyini ykseltmek iin ksa sreli rantabilite hesaplar dnda kalan blgesel kalknma politikalar; zellikle, Eitim ve Salk Alanlarnda bedelsiz veya tenzilatl (karlksz ve indirimli) hizmetlerin yaygnlatrlmas.

b) Sosyalist Sistemdeki Gelimeler:

J. Tinbergen 'e gre, Sosyalist sistemdeki gelimeleri de yle zetlemek olanakldr. (Sovyet Modeli temel alnmaktadr): Teebbsleri gden uzman kiilerin giderek profesyonelleerek bir uzman Manegers snf oluturduklar; almann verimine gre cret farkllatrlmasnn rlm olmas (1007): kald-

Plnlamada Parasal baz kategorilerin kullanlm olmas;

(1007) J . T I N B E R G E N ' i n Sovyet Sosyalizmi, hk., daki bu gzlemleri, 1965 Ekonomik Reformlar dneminden nceki uygulamay iermektedir. Oysa, ondan sonra daha byk deime ve gelimeler olduu da yer yer ortaya konmu oldu.

726

BER HAMTOULLARI I

Sermaye Faizi kavramnn, retimin bir maliyet unsuru ola-

rak kullanlmas (yoksa kiisel bir gelir tipi olarak deil); Tketiciler iin, fiili bir yeleme [tercih] olana dorultusunda, bir zgrlk tannm olmas; Plnlama yntemlerinde matematiksel yntemlerin kullamlm olmas; Uluslararas ticaretin nemli rolnn anlalmas ve kendine yetmek (autarcie), ilkesinin braklmas. kendi,

Ekonometri uzman nl J. Tinbergen, izledii iki sistemin bu gelimelerinden u sonucu karmaktadr; Komnist lkeler Kapitalist zgr lkeler gibi, ortaya kan sorunlar zmek dorultusunda, bulduklar areler, ilerdeki eilimleri ile, iki sistemi bir dierine doru iten bir hareketi oluturmaktadrlar. J. Tinbergen in Sosyalist lkeler iin and bu gelimeler 1961 ylna dek uzanmaktadr. Eer geliim ve deiim noktasnda kalrsak; daha nce belirttiim zere, J. Tinbergen'in sunduu katoloun daha da genilemi olduu bir gerektir. Dier yandan Kapitalist sistemde de, byk deimeler meydana geldii ortadadr. B) Tinbergen'in Tezi Geerli midir? Grlerini saarak sunduum Tinbergen'in izledii ynteme ve kard sonulara katlmak olanakl mdr? Prof. J. Tinbergen 'in grlerini deerlendirir ve yarglarken iki noktay bir dierinden ayrmak gerekmektedir:

a) Hakl Olduu Noktalar:

amzn balca iki byk sisteminin deimekte ve gelimekte olduunu saptarken ve bu konuda somut rnekler katolou sunarken: Prof. J. Tinbergen, kukusuz doru bir gerei yanstm olmaktadr. Bu kitabn nceki blmlerindeki aklamalarma bu noktada ters gelen bir taraf bulunmamaktadr.

 a d a kttsadi

ststemler

727

Ayrca, iki byk sistemin gelimelerine deinirken, Tinbergen 'in bunlardan birini dierine grece avantajlandrmam olmasn da, lehine tutum kabul edilebilir. nk G. Grossman'm belirttii zere, Convergence sorununa deinen ou dnr sosyalizmin, Kapitalistlemekte olduunu sonucuna varmaktadr (1008).

b) Tinbergeri'de

Paylalmas Olanaksz olan Noktalar

Yukarda andm ve hak verdiim noktalar izlerken, Prof. J. Tinbergen, belirtmeli ki doru saptamalardan, yanl sonular karmaktadr. Nedenleri ksaca yle zetlenebilir. Kapitalist sistemde meydana gelen yeni oluma ve gelimelerin (bir Ekonomik Kamusal Kesimin olumas, Devletin karmlar, Endikatif Pln, rekabetin snrlanm olmas, v.b.), gerek anlamn daha nceki aklamalarmzda (Kapitalist Sistemin Oluum ve Deiim aamalar Blmnde) ortaya koymutum. Kapitalist sistemdeki, devlet karmlar, ekonomik politikalarn mkemmelletirilmesi, k a m u kesimi, pln v.b., gibi gelimeler, Kapitalist sistemin, temel niteliini ve ruhunu deitirecek ve baka bir sisteme doru gelime veya ynelme niteliine ve anlamna gelemez. nk baka bir sistemden (Sosyalizmden) pln v.b. gibi elerin dn alnmas soyut olarak deil; uygulama alanndaki ilevleri ve dourduu sonulara gre deerlendirmek gerekir. Ve daha nce aklam olduum zere rnein, zendirici Pln, Piyasay ikme etmemekte; fakat, Piyasamn iyi ilemeyen yanlarm ikme ederek onu, daha olgun bir duruma getirmektedir. Yani Pln, Devlet Mdahalesi ve dier aralar, Kapitalizmin temellerine g kazandrmaktadr. Mdahaleci Kapitalizm, zendirici Pln ile badamaktadr. nk Kapitalizmin genel felsefesi iinde sindirilerek kullanlmaktadr. Sosyalist sistemin buyurduu Pln, Kapitalist sistemin, retim aralarnn zel mlkiyetine dayal strktrlerine zaten uygulanamaz, zendirici Pln, Kapitalist sistemin strktrlerine sindirilmi bir nitelik tamaktadr. Tinbergen'in pln konusunda gz nne atmad nemli nokta budur (strktrel tutarllk). Sosyalist Sistemin ara-

(1008) Bknz, G. GROSSMAN: Economic Systems, New York, 1967, sh: m .

BER HAMTOULLARI

larmdan biri olan Pln, Mdahaleci Kapitalizmde yeni bir kapsam ve nitelik tamakta, Kapitalistlemektedir. ada Kapitalizmi deerlendirirken Tinbergen, l olarak. Liberal Kapitalizmi ele almaktadr. Liberal Kapitalizmin, belirttiim gibi, Kapitalist Sistemin tek ve balca modeli saylmaz. Ondan nce, baka bir model (Mdahaleci - Ticar Kapitalizm - Kolbertizm) bulunmaktadr. Ve Liberal Kapitalizm, tekelci aamasnda, t a m yarm, fiyat zgrlnn, kalmam veya en azndan snrlanm olduunu, belirtmi, grmtk. Tinbergen'in bu konuda yanlgs, Kapitalizmi ve Sosyalizmi, zaman ve mekn iinde bir tek model ile snrlayan grnde, olumaktadr. Bunun temel nedeni ise, iktisad sistemlerin Strktrel ve Doktrinal balantlar iinde, eitli tertipler oluturabilecei konusunun, savsaklanm ve henz bilimsel dzeyde aydnlatlmam olmasndan domaktadr. Oysa bu kitapta yansyan dnceme gre, amzda, bir tek Kapitalizm veya Sosyalizmden ziyade strktrel deimelere gre, birden ok, Kapitalizm veya Sosyalizm bulunmaktadr (ktisad sistem plralizmi). Kartrlan dier nemli bir nokta, Kapitalist sistemde, bir Kamusal Ekonomik Kesimin, z e l Kesim yannda yer almas ve bu temelden itibaren Devletin ekonomik alana karmasdr. unu ek olarak belirteyim ki, Devletin Kapitalist sistemde ekonomiye karmalar, sosyalist retim biimi ve ilikilerini, oluturm a k iin midir ? lk olarak bu soruna evet diyecek bir dnrn kabileceini tasavvur edemiyorum. Bu sorunun karl, hayrdr ve gnmzdeki nitelii ile bu mdahalelerin amac, t a m tersine; Sosyalizme gidiin ansn azaltan, bir dier deyile proleter bir devrimi engelleyecek koullar ve strktrleri oluturmaktadr, (ekonomik bymenin bunalmsz olumas ve hzlanmas, sosyal adaletin salanmas v.b. gibi). Anlald gibi, Kapitalizmde Devlet karmlar, sistemin ruhuna uygun niteliktedir. Sonra hatrlamak gerekir ki, ou kez Devlet, ekonomik dallardan, rantable olmayanlarn stne almakta, dierlerini, zel kesime brakmaktadr. Byle olunca, bir ekonomik faaliyetin Devlet veya bir zel kii veya kiiler tarafndan yaplyor olmas, Kapitalist r e j i m i n niteliini deitirmeyen yzeyde ve biimde kalan bir deime ve gelimedir. Bundan tr Devlet ka-

ADA

KTSAD

SSTEMLER

rmlar, Kapitalist sistemde deien koullarn zorunluluu ynnde oluan iktisad politikalardr. Nitekim, SSC Birlii, NEP dneminde, Sosyalizme geii hazrlamak iin, o dnemin strktrlerinde Devlet Kapitalizmi, bir sre karmlar iki byk sistemin, farkl amalara dnk iktisad politikalardr. Ve nitelik ile amacna, dourduu sonulara bakmadan sadece, biimsel yorumla yetinen bir yaklam, Kapitalist sistemde Devlet karmlarm salkl bir tarzda saptamaya olanak verememektedir. Tinbergen'in bir dier yanlgs, sosyal ynn glendirmi bulunan ada karc Kapitalizmi yorumlarken (bedelsiz: eitim ve salk) olumaktadr. Eer Liberal Kapitalist sistemin doktrini olan Liberalizmi, btn aamalar ile olmazsa bile rnein, sadece A. Smith'i incelemee vakit bulabilseydi; nl ekonometri uzman Tinbergen, Liberalizmin, sand kadar vahi olmadm ve A. Smith'in bireycilii yceltmedeki en byk amacnn toplumsal gnenci, o dnem koullar iinde en iyi gerekletirebilecek bir ara kabul ettiini saptayabilirdi. Fazladan Smith'in Devlete, eitim, salk vb. gibi zel kiilerin yapmayaca ve yapamayaca ileri yapma grevinin de verilmi olduunu grrd. Bundan tr, bu noktadaki sav, dierleri gibi, Kapitalizmin baka sisteme doru kaymakta olduunu deil; tersine, kendi mant ve z yrngesi iinde ve yeni gelimeler ynnde (demokrasi - sendikaclk v.b.) deitiini ve sosyal zaafn, yendiini gstermektedir. Ksaca Kapitalist sistem, daha nceleri sk sk tekrarlamak pahasna ve aydnla kavuturmak nedeni ile belirttiim gibi, eitli strktrlerle badaabilen, deiik rgtlenme biimi ve ileyileri oluturmutur. Fakat her seferinde, Kapitalist retim biimini yaatan temellerini (ruhunu) srdrerek. Bence amaz ve engeerli olan bu temel retim aralarnn zel mlkiyetidir. Bu temel ve ruh yaad srece, deime ve gelimeler ne olursa olsun, Kapitalist sistem srmektedir. Kapitalist nitelikli bir devletin veya devlet mdahalelerinin, bu mlkiyeti tamamen kaldrmayan fakat, ona, millletirmelerle ortak olmas da nicel bir deimedir. nk Ekonomik Kamusal teebbsleri, Sosyalist teebbsler deillerdir.

BER HAMTOULLARI

Ve buradaki millletirme sonucu oluan kamu teebbs, ilke olarak Kapitalist kurumlara ve kurallara gre ilemektedir. Tek fark, bunu zel kiiler deil de, ya onlarla ortak olan veya bamsz devlet memurlar (Kapitalist Sistemin Davran Strktrne sahip memurlar) tarafndan iletilmektedir. J. Tinbergen'in, Sosyalizmin, Kapitalizme doru gelimeler iinde olduunu belirten saptamalar da, iktisad sistemlerin, analiz yntemleri ve evrim izgisi karsmda doru sayabilmeye olanak bulunmamaktadr. Dnr nce Sosyalist sistem olarak sadece 1961 dnemindeki Sovyet Modelini temel olarak ele almaktadr. lk yanlg burada olumaktadr nk gnmzde, baka modeller olduu gibi, sovyet Modeli de, andm reformlardan bu yana olduka nemli noktalarda gelimeler kaydetmi; fakat yine Sosyalist niteliini yitirmemitir. Bu konuda saptanmas gereken ok nemli bir dier nokta bulunmaktadr. Convergence sorununu Kapitalizm iin, ileri sren J. Tinbergen Liberal Kapitalizmi temel l olarak ele almakta ve yeni gelimeleri ona gre saptamaktayd. Daha nce bebelirttiim gibi, Sosyalizmin hem teori hemde uygulamada ilk ve tek Modeli olan Sovyet Sosyalizminin, baka bir sisteme kayacak deimeler gsterdiini savlarken; hangi Sosyalist sisteme grece anlan deiikliin olutuunu belirtmek gerekir. Oysa ilk model olmas dolays ile karlatrmann burasnda, bir kmaz ve ar bir yanlg olumaktadr. nk izlediimiz gibi Sovyet Sosyalist Modeli, Kapitalizm ncesi ve Kapitalist bir yapdan, Sosyalizme gemenin, zorunlu aamalarn yanstmaktadr. Sosyalizme geiin en geerli gstergesi, ve Kapitalizmden tek ayrc lt, retim aralarnn Sosyalist Mlkiyetidir. Gnmzn Sosyalist olan eitli lkelerinin, strktrleri, politikalar, ekonomik mekanizmalar, ayn biimde % 100, benzer deillerdir. Ve bir dierleriyle kardatrlabilir, ynlerine karn, bir dierlerinin kopyas olamazlar. nk her lkenin strktrel zellikleri farkldr. A m a bu tarklla ramen hepsinde benzeyen ortak bir strktr vardr ki, Sosyalizmin denek ta, ite bu lt olmaktadr: retim aralarnn Sosyalist mlkiyeti, kapitalist olmayan retim biimi. Ve yeni sosyal gler...

ADA

KTSAD

SSTEMLER

J. Tinbergen ve ayn dorultuda yorumlar yapan grler ileri sren dier dnrlerin, gz nne almadklar en temel noktalardan biri de ite budur. nk Sosyalizm de retim aralarnn Sosyalistlemi olmas halinde, buyurgan bir pln (kapsam ve matematiksel yntemi ne olursa olsun) uygulanamaz. Bylesi bir mlkiyetin, buyurgan bir plnn, Sosyalist teebbslerin oluturduu strktrlerde ise, piyasa mekanizmalarnn baz eleri, ekonomik rasyonellik, ekonomik gsterge ve Kapitalistletirmeyen, ok snrl zendiricilik dorultusunda kullanlabilir. Bylesi bir ortamda, J. Tinbergen'in grleri ve Sosyalist bir lkenin otariden kp, d ticarette bulunmasna bakp, Sosyalizmden ayrld sonucunu karmak, Sosyalist sistemin hi bir yn ile badamayan, kk bir ayrnt olmu olmuyor mu? Sosyalist sistemin oluum ve deiim aamalarn anlatrken belirtmi olduum gibi, nemli olan Kapitalist Sistemden u veya bu eyi almak deildir; bu aralarm, niin ve hangi ortamda, kullamlddr. Liberman'n aha nce andm dncesinde aklam olduu gibi, sz gelimi, kr esi, Komnist r e j i m e gemek amac ile badaacak ynde kullanlmaktadr. 1965 y.'dan sonra Sosyalist cephede gerekletirilen ekonomik reformlar (ademi merkeziyete doru kaylm olmas, tketiciye nem verilmesi, plnlama yntemlerine esneklik kazandrlmas, kr, fiyat elerine yer verilmesi, smrye olanak vermeyen bir zel kesimin olumas). Bat dnyasnda, Sosyalizmin, gerilemesi tarzmda nitelendirildi (1009). Oysa belli bir kalknma aamasma gelmi bulunan, rnein S.S.C.B., bu yeni strktrlerde, oluan karmak sorunlar zmek ve kaynaklarn tahsilinde ise, daha olgun, etkili ve geerli yntemleri uygulamak zorunluunu kardamak sz konusudur. Batdan dn alman baz yntemler (1010). Sosyalist strktrlere uyumlatrmalardan geirilerek kullanlmaktadr. (Batnn, buyurgan plndan, zendirici Kapitalist bir pln,

(oog) Bknz, VVILLES: Convergence; Possibility and Probability, Planning and the Market in the U. S. S. R., -iinde-, Ed. by A. Balinsky, 1967, sh: 89-118. (1010) Bknz, J. S. PRYBYLA: The Convergence of VVestern and Communist Economic Systems: a Critical Enstimate, Comparative Eco., Sys., a.g.e., -iinde-, sh: 442-452.

BER HAMTOULLARI

retebilmesi gibi). Bundan tr bu noktada da, dier sistemden dn olarak alnm bulunan baz elerin, hangi strktrlerin oluturduu tutarllk btnde kullanlabildiine baklmak gerekir. Anlan e bylece Sosyalist retim biiminin oluturduu mekanizmalarda, sistemin z ile badaan dorultuda, kullanlm olmaktadr, rnein, buyurgan bir plnlama erevesinde, ulusal ekonomik kararlarn piyasa mekanizmalar dnda kalan ve Sosyalist dorultuda alnmakta olduu bir yerde ve belli amalarn saptanmasmda, temel olarak deerin lt olarak alnmad bir sistemde, Piyasa Mekanzmasmn unsurlarm kullanmak, Kapitalizme gtremez. Sadece, pln uygulayanlara yararl baz gstergeler sunmak ile tketicilere ve reticilere yardmc olmaktadr. Ksaca Sosyalist bir ekonomide, kullanlan piyasa eleri, buyurgan Plnlamann eksik yanlarna g kazandran ynde kullamlm olmaktadr. Ksaca Sosyalist bir ekonomide piyasann roln, andan ekonominin plnl ve gdc nitelii belirlemektedir. Bu nitelii ile piyasa, Sosyalizmi deil, tersine Sosyalizm, piyasay sindirmi, kendine uydurmu olmaktadr. Bu noktadaki yamlglarm kayna, piyasanm kural olarak sadece Kapitalist sistemde kullannlabilecei grnden domaktadr. Pln konusundaki yanlg gibi. Oysa Sosyalist sistemde de piyasa aygtlarndan, Kapitalistlemeden Sosyalist anlay iinde kalarak yararlanabilmek olanakldr. Nitekim, W. Brus: pln ile piyasa arasnda muhalefet yoktur; nk, plnl bir ekonomide piyasa aygtlar, otoriter bir dalm mekanizmasndan daha rasyonel bir biim kazanabilirler ( o n ) , diyerek Sosyalizmin, piyasa ile uyumlaabileceini, belirtmektedir. ada sosyalist teorisyenlerinin hepsi bu noktada birlemektedirler. Ksaca belirtmek gerekirse, J. Tinbergen'in, iki byk sistemde izledii gelimeler, sistemleri bir dierine yaklatran ve nc bir sistem oluturan nitelikte, deillerdir. Kapitalizm-

(IOII) W. B R U S : Problimes G(n(raux du Fonctionnement de VEconomic Socialiste, a.g.e., sh: 245.

ADA

K T S A D i SSTEMLER

de, Sosyalizmde, kendi mantklar iinde kalarak, deimekte ve gelimektedirler. Sosyalist sistemde, retimin Sosyalist biimi ve her eyden nce temel retim ilikileri, retim aralarmn sosyal mlkiyeti, bu aralarn sermayeye dnmesi olanan ortadan kaldrmaktadr. Sosyalist toplumun z ile sermaye arasndaki farkllk ilkesini, yukarda and m temel eler koullandrmaktadr. Ksaca zel kiisel karlar sz konusu o l a m a z ; retim aralar mlkiyetinin Sosyalist olduu yerde, Kapitalizmde de retim aralarnn zel mlkiyete konu olduklarndan Sosyalizmden dn alman unsurlar, Kapitalist retim biiminin belirleyip oluturduu yasalarn egemenlii altnda girmektedir (rnek zendirici pln). ktisad sistemlerin bir dieriyle tutarl olan strktrlerinden itibaren ileyen genel yasa budur. 3. T E K N K G E L M E L E R E D A Y A N A N TEOR

Yukarda andm bu gre gre, iki byk sistemin gelimelerini bir dierine doru ynelten dinamik, modern byk tekniin gdmc nitelii, olmaktadr. Bu teknolojik gelimeler belli bal iki byk sistemin ekonomik organizasyonlarn derinden deitirerek, yeni sentezli bir topluma gtrmektedir. Andmz ilk gr biyolojik temelli idi. Buradaki ise kimyasal nitelikli bir sentez, gibi grnmektedir. A) Prof. J.K. Galbraith'in Tezi Ksaca zetlemek gerekirse, teknolojik devrim, her iki sistemi, bir kenara iten yeni bir sanayi toplumu, yeni bir Sanayi Devleti, oluturmaktadr. Bu dorultudaki Convergence grnn savunucusu anlald zere amzn, Amerikan ktisata s nl Prof. J.K. Galbraith, olmaktadr. D a h a nce izlediimiz baz grleri ile Galbraith, Kapitalist sistemde meydana gelen deime ve gelimeler sonucunda, eski egemen snf olan malik Kapitalistler, iktidarlarn, byk (dev) teebbslerin ortammda oluan managers lere, aktarm olmaktadrlar. Bundan byle gerek iktidar teknostrktrn (alman kararlara katlan btn st katman yneticileri) eline gemi bulunmaktadr (1012). Bu strktr belli bir kalknma aa(1012) J. K. GALBRATH: Le Nouvel fitat Industriel, a.g.e., sh: 61.

BER HAMTOULLARI

masna ulaan, endiistrilemi modern bir toplumun ortak kaderi olmaktadr. Bu geliim Endstriyel toplumlarn nlenmez bir sonucu haline gelince, sistemlerin bir dierine doru gelimelerini salayan itici bir g olmaktadr. Bu ynelmenin sreci ise yle ilemektedir: Modern retim biimi, ileri teknoloji, ihtiya duyulan sermayenin giderek bymesi ve bu gelimeler sonucunda ok karmak bir nitelik kazanan organizasyon. Btn bu geliim, Fiyatlar esine eemen olmay gerektirmekte, ksaca z e l irketlerin Plnlar, piyasay ikme etmektedir (1013). Bu gr paylaan dnrlere gre, yukarda amlan sre sonucunda iki byk sistem, andan bu yeni Sanayi Toplumuna doru ilerlemektedir. Bu sistemlerin her birinde oluan Dev teebbsler, onlar yneten gden Toknokrasinin eline, gerek iktidar vermektedir: Kapitalizmde sermaye sahipleri ortadan kaldrdmakta, Sosyalizmde ise, Komnist partisi veya Devletin otoritesi zayflamaktadr. Sosyalist sistemde tketicilerin, zaten egemen bir durumlar bulunmamakta, Kapitalizm de ise, teebbslerin reklm basks (bombardman), tketicileri ve zevkleri yabancdatrdp, gtmektedir. Fiyat ve cretler Sosyalizmde otoriter bir tarzda saptanmakta, Bat'da ise Devlet tarafmdan dzenlenmekte, istikrara kavuturulmaktadr. Her iki sistemde de gerekli kadrolar, entellektelleri Devlet, yneltmekte ve rgtlemektedir. Kullanlan aralar farkl olmakla birlikte, ayn sonucu dourmaktadrlar. Btn bu gelimelerden kan sonu, sanayilemi her iki sismin ak bir tarzda, bir dierine doru yaklaan bir eilime girmesi olmaktadr (1014). B) R. Aron'un Gr Yukarda zetlediim gibi Galbraith'in tezi, tamamen ona zg ve yeni saylamaz. nk ayn gr, d a h a ok sosyolojik bir adan ve daha nce, nl Raymond Aron (1015), tarafndan ortaya atlmtr. Dnre gre, i blmnn baz temel olular,
(1013) J. K. GALBRAITH: a.g.e., sh: 394. (1014) J. K. GALBRAITH: a.g.e., sh: 396. (1015) Bknz, R. ARON: Dix-Huit Leons Sur la SociH Industrielle, Paris, Gallimard, Coll. Ides, 1962, sh: 359.

ADA

KTSAD

SSTEMLER

sadece retim teknikleri tarafndan belirlenmektedir. Ve bu oluum, endstriyel toplumlarn, tmnde ayn tarzda cereyan etmektedir (1016). Yalnz bu oluumun, bir Convergence sorunu yaratt R. Aron tarafndan savlanmad gibi, bylesi bir tezi Optimist, diye nitelendirmektedir. Ve bylesi bir yaklamann gsterilemediini ve de genellikle mmkn olmadn, belirtmektedir. Galbraith gibi, modern teebbslerde, gerek iktidarn Managers'lerin elinde olduunu onaylamakta; fakat, hemen unu Belirtmektedir ki, bu iktidarm toplumlarn tipine gre (retim aralarnn mlkiyet biimi), farkl sonular vereceini belirterek, Sosyalizm ile Kapitalizm arasndaki temel farkll vurgulamaktadr (1016). nk, Devlet kudretinin S.S.C.B. ile A.B.D.'inde ayn olmadn ve dier btn ilikilerin de farkl bulunduunu belirtmekte, oluan nitel farklln sosyolojisine dikkatleri ekmektedir. C ) Galbraithin Eletirilmesi Teknolojik eye dayandran sistem yaklamalar teorisine, bu kitapta yansyan tezlerimi destekler nitelikleteki R. Aron 'un ynelttii itiraz belirtmi olmaktaym. Benim itirazma gelince; nce Galbraith'in, J. Tinbergen'in sapland yanlgy paylatn belirtmeliyim, tki sistemin bir dierine yaklatn savlayan Galbraith, rnek olarak sadece, A.B.D. ile S.S.G.B.'i almaktadr. Arlklar ve nemlerine karn, bu iki lke yalnz bama, bir genelletirme yapmaa yeterli saylamazlar. Karlatrma alanmn snrl olmasma ramen, evrensel bir genelleme yaplm olmaktadr. Esas ynnden ise bu teorinin asl rk yan, teknik strktr ile ekonomik sistemi, bir dierine kartrm olmasdr. Organizasyon ile, iktisad sistem bir dierine kartrlmaktadr. Oysa, bir toplumun teknii dmda, siyasal, sosyal, hukuk v.b. dier strktrleri de bulunmaktadr. Teknolojik gelimeler bakmndan, her kalkman, sanayileen lkede bir dierine paralel teknikler kullamlm olduu, yanl saylamaz. Yalnz ayn teknikleri kullanan btn lkelerin sistemleri bir dierine benzeseydi, bugn, endstrilemi Sosyalist lkelerin Kapitalistlemesi veya tersine Kapitalist lkelerin Sosyalistlemesi veya her
(1016) R. ARON: a.g.e., sh: n o ve 359.

BER H A M T O U L L A R I

iki sistemden farkl bir nc sistemde birlemeleri gerekir idi. O y s a uygulamada, her biri, kendi izdii yolda ilerlemektedirler. n e m l i olan gelimi ayn teknikleri k u l l a n m a k t a n ok, r e t i m aralarnn mlkiyetinden itibaren anlan b u teknikler dorultusunda, oluan sosyal retim biimidir. Bu teknikler nasl ve kimin iin (yararna) kullanlmaktadr. Aktr ki, bu sorunun karl, Bat'da baka, Sosyalist lkelerde ise daha bakadr. O y s a iktisad sistemler, gerekten gelien teknolojinin sentezinde, bir dierine yaklayor olsayd, yukardaki sorunun karl her iki cephede de a y m o l m a k gerekirdi. 4. G E N E L L E T R L M E K O N O M TEORS

Daha nce andm zere, Il'nci Dnya Savandan sonra Fransa'da, Prof. Dr. A. Sauvy ve F. Perroux, dier lkelerde nl O s k a r Lange gibi dnrler, bir dierine d m a n olan iki sistemin de yetersizliine dikkatleri ekiyor, tarihi y a k l a m ile teorik yaklam u y u m l a t r m a a dnk abalar oluturuyorlard. Il'nci Dnya Savandan sonra hazrlanan eserler bylesi bir sentezi hedef a l m a k t a d r (1017). Hedef, doktrinsiz ve her lkeye uygulanabilir Genelletirilmi bir E k o n o m i yaratmaktadr. Btn insanlar ve her insan ieren bir ekonomi o l u t u r m a k isteyen, insancl bir dilekten beslenmektedir, b u grler. deolojilerin sonunu iln eden ideoloji... O s k a r Lange 1930 yllarna doru, hem Marksizm, hem de Kapitalizmi, ierecek yeni b i r sentez, oluturmann zaruretine inanmaa balamtr (1018), Genelletirilmi bir ekonomide r e t i m biiminin temeli, nem dizisine gre ihtiyalarn karlanmasdr. Burada
(1017) Bu konuya ayrlan eserler iin, bknz:
F. P E R R O U X : l'Eurpe Sans Rimge, P. U . F., Paris, 1954.

F. PERROUX: La Valeur, P. U. F., Paris, 1943. F. PERROUX: La Coexistence Pacifique, P. U. F., 1958 ( cilt).

E. A., No: 114, 1961.

F. P E R R O U X : l'Economie du XX' Silcle, P. U . F., 1964. A. N O W I C K I : l'Economie Glntralisie et la Pensle Actuelle d'Oskar Lange, l ' l . S. S A U V Y : Le Reste du Monde, l'Observateur, 26 Mart, 1953.

(1018) W. BRUS ve KOWALIK: l'Economie et la Socialisme Selon Oskar LANGE, Cahiers de l' 1. S. E. A., Cilt: IV, No. 1, Ocak 1970, sh: 151.

ada

ktsad

sistemler

ekonomi, her kesin ekonomisi olmaktadr. Burada F. Perroux' nun belirttiine gre, iki byk r e j i m e benzeyen bir yapay kurgu sz konusu deildir. Asl ama, hem Kapitalizmi hem de Sosyalizmi, amaktr, tnsancl bir ekonomi oluturabilmek iin, bylesi bir aba zorunludur. nsanlar iin, insanlarm ihtiyac, insanlarn onuru iin, bir ekonomi oluturmak... Ancak en kaln izgilerine deinmekle yetineceim, doktrinsiz bu genelletirilmi ekonomi daha nceki grler gibi, iki sistemin bir dierine doru yaklama sonucu olumuyor. tkisini de amay neren bu grler, daha ok iyi dilekler biiminde yansmaktadr. nsancl ve btn lkelere uygulanabilir bir ekonominin oluturulmas tezleri de, iyi dileklere dayal nerileri amamaktadr. Her eyden nce lkeye uygulanabilir genel yasalar oluturmak, strktrel zellik ve eitliliin oluturduu snrllkla. karlamaktadr. Bylesi bir ekonomiyi, hangi gler ve nasl oluturacaktr? Bu sorunlara karlk verilememektedir. Daha nce anm olduum gibi, doktrinsiz ve teorisiz bir iktisad sistem oluturmann olana yoktur. Nitekim doktrinsiz bir ekonomi oluturmay amalayan bu grn de belli bir doktrini bulunmaktadr: insancl ve her lkeye uygulanabilecek bir sistem oluturacak genelletirilmi br ekonomi oluturmak, mevcut iki sistemi a m a k amalar, yeni bir doktrin deil midir? 5. GENEL BR D E E R L E N D R M E Kapitalist ve Sosyalist sistemleri, oluum ve deiim aamalar iinde incelerken de izlemi olduumuz gibi, her iki sistemden, ancak kendi btnleri iinde, baz unsurlar alarak, her iki sistemden bamsz, zerk nc bir sistem oluturmamn, ne tutarl Strktrler! ne de geerli bir Doktrini ; ne de yaayabilen bir rnei bulunmamaktadr. nk doktrinsiz strktrel bir tutarklk salayabilme olana bulunmamaktadr. Teorisiz, bir uygulama ve uygulanamayan bir teori oluturmak olanakszdr. Kapitalizm ve Sosyalizm dnda, uygulamada sistem araylarna kanlar, her iki sistemin - d a h a nce belirttiimiz emada yansd zere- yrngelerinde (Ho gr

38

B E R HAMTOULLARI

alanlarnda) kalan, farkl strktrel biimlerin oluturduu tiplerle, karlamaktadrlar, z e l olarak ayn sistemin yrngesinde k a l a n ; fakat, b i i m ve ileyi olarak farkblaan b u modeli, ister Kapitalist, ister Sosyalist cephede olsun, yeterince k a v r a m a d a n yal y o r u m l a m a k , sistemlerin bir dierine yaklat ynndeki grnleri y a r a t m a k t a , beslemektedir. Her iki b y k ve zerk sistem, z a m a n ve m e k n iinde, deien / gelien strktrlerin, nitelikleri dorultusunda, bi i m deitirerek srmektedirler. te her iki sistemin, b u gelime ve deimelerine (biim ve ileyi), baklnca ve dzeydeki grntler ile yetinince, iki sistemin de bir dierine doru y a k l a m a k t a olduu grleri olumaktadr. Her iki sistemin deimelerden geiyor olmas, b u kany daha yaygnlatrmaktadr. O y s a , b u gelimeler, her sistemin, kendi e v r i m yasalarma gre, kendi mantna ve deien strktrlerin dorultusunda deimektedir. Bana yle geliyor ki, Convergence sorunu, ada iki b y k sistemin g e l i i m ve d e i i m a a m a l a r gereklerine u y m a y a n bir dilekten ibarettir. Asl gerek, tekrar belirtelim ki, her sistemin, kendi m a n t iinde, eitli strktrlerle, yeni tutarllklar oluturabilen gelimeleri ve eitlenebilmeleridir. B u kesimi bitirmeden, kendi mantklar iinde, iki byk sistemin, yrrlkteki strktrlerin eilimi dorultusunda, nasl bir geliim izgisi izleyebilecekleri konusundaki dnc e m i b i r olashk olarak s a p t a m a k gerekir. Bat'nn Mdahaleci Kapitalist K a r m a Sisteminin sosyal niteliinin en nde rnei sve'te olumaktadr. Sosyal Dem o k r a t Kapitalizmin, b u ynde ilerleyebilecei ve Sosyal Kapitalizmin Bat'da daha yaygnlaaca sylenebilir. Sosyalizme gelince, Avrupa'nn Sosyalist D o u lkelerinden b a l a m a k zere, D e m o k r a t i k R e j i m e doru geii gerekletiren bir gelimenin oluabileceini belirtmek, ar bir iyimserlik s a y d m a m a l d r . ktisad gelime gerekletike ve Sosyalist r e t i m biimi, yeni sosyal ilikiler yarattka ve Bat lkeleri Ekonomik gnenci, sosyal adalet ile b a d a trp, D o u y u etkiledike, Avrupa'da genileyen Demokratik

 a d a iktisadi

sistemler

bir oluum, Sosyalizme elik ederek, giderek yaydacaa benmektedir. Ksaca, amzn iki byk sistemi dmda, ikisinden tamamen ayr, zerk. nc bir ktisadi Sistem, henz ne doktrinal tavam ve ne de strktrel taban ile oluturulabilmi deildir. ktisadi Sistem seenei konusunda, ada dnyamzda balca iki yntem bulunmaktadr: Kapitalizmler ve Sosyalizmler. Bu alanda yaplabileceklerin smr mevcut sistemleri dzelterek gelitirmekten ibarettir. Bu olanak her iki sistem iin her lkenin zelliklerine uyabilecek eitli modeller ve tutarllklardan geen yeni tertipler oluturabilme yolunu ak tutmaktadr. Ksaca her iki sistemin temel yrngesinde kalan, ondan esinlenen yeni Modeller oluturmak olanakldr. Oluan bu modelleri zaman ve meknn zelliklerine gre deitirip gelitirmenin olanakl olduunu ve bunun dmda bir dier seenein bulunmad ise bizatihi, Kapitalist sistemin yz yllar dolduran denemeleri ile Sosyalizmin 50 yl aan gemiini damgalayan somut gerekler kantlamaktadr. ki byk sistem eitlenebilen tiplerinin oluturabildikleri tutarllklar dnda; bu iki sistemin yrngeleri dmda ve onlardan tamamen bamsz bir nc sistemi oluturabilecek tutarllklar, amzn bilimsel verileri ile kurmak olasl, henz mevcut grnmemektedir. Gerek Kapitalizm, gerekse Sosyalizmin trevlerinden baka bir ey olmayan ve ada geliim aamalarnn bir gerei (sonucu) olarak doan yeni tip ve trleri, yep yeni ve bamsz bir sist e m m i gibi grmek ve gstermek amzn Sistemler disiplini dorultusunda grnen en byk bir yanlgdr. Uluslara byk mutsuzluklar getirebilen yn dolays ile, mutsuz bir yarnlg, sz konusudur.

KNC KESM
C U M H U R Y E T T R K Y E S N N KTSAD SSTEM

amzn belli bal iktisad sistemlerini zaman ve mekn iinde doktrinal ve yapsal balantlarndan geen evrimleri le birlikte incelemi ve gnmze dein uzanan temel eilimlerine de deinmi bulunuyoruz. imdi bu k altnda Cumhuriyet Trkiye' sinin iktisad sisteminin niteliini aklamaa alacam. D a h a nce dolays ile belirtmi olduum zere, her ekonomik sistem gemiten gelen yaplarn byk lde damgasn belirleyiciliin etkisini tar. imdiki zamann oluturabilecei yeni yaplar ile, yeni bir tutarllk yaratmaya ynelir. Gncel gereksinmeleri doyurmaa bakar, gelecee ynelik zlem ve umutlan, kavramaa yakalamaa alr. (Cumhuriyet Trkiye'si de, i ve d yaplannn nitelikleri (g ve gszl) dorultusunda ve bu strktrlerin snrll erevelerinde yeni iktisad sistemini oluturmutur. Bundan byle, Cumhuriyet Trkiyesi'nin iktisad sistemini objektif olarak saptayabilmek iin Osmanl mparatorluunun, gen Cumhuriyete devrettii strktrel miras, btn balantdar ile saptamak ve tarihsel geliimin sistem balantlarm oluturan ilmiklerim yakalamak, uygulamalar gereken yntemin, ilk koulu olmaktadr. kinci koul, Cumhuriyet Trkiye'sinin gnmze dein uzanan geliim aamalarndan geen olumalarm, Strktrel ve Doktrinal balamlar iinde yakalamak, aydnlatmak ve ortaya koymaktadr.

BER H A M T O U L L A R I

G n m z Trkiye'sinin iktisad sisteminin niteliini, s a p t a m a d a , sorunlarn y a n s t m a d a ve gelimesinin m u h t e m e l eilimlerini n g r m e d e ; dourabilecei trevleri aydnlatmada, en geerli y a k l a m n b u y n t e m olduunu b e l i r t m i olalm. C u m h u r i y e t Trkiye'sinin iktisad sistemini, oluum ve deiim aamalar iinde, tarihsel geliimi, strktrel ve doktrinal balantlar ile incelenmek, y o r u m l a m a k ve g n na karmaa almamzn b u sahifeye dek u z a n a n , genileyen h a c m i , olanak vermemektedir. (1019), A n d m z snrlln b u dorultusunda, memleketimizin iktisad sisteminin oluum ve deiim aamalar iinde genel niteliklerini ksaca saptamak ile yetinmee calacam, z e r i n d e d u r a c a m z iki temel n o k t a d a n ilki, C u m h u r i y e t t e n nce O s m a n l m p a r a t o r l u u n u n devrettii tarihsel ve ekonomik strktler, ikinci ise, C u m h u r i y e t dneminin strktr v e doktrinleri olacaktr. I. O S M A N L I M P A R A T O R L U U V E E N D S T R Y E L D E V R M Kapitalist sistemin oluum aamalarna deinirken ve Endstriyel Devrimi anlatrken, Bat A v r u p a ' n n dnceden davrana, ekonomiden, teknie d e i n geirdii strktrel deime ve gelimeleri saptamtm. Endstriyel D e v r i m i yaratan Kapitalist r e t i m biimi, dinde, felsefede, ekonomide m e y d a n a gelen d e i m e ve gelimelerin bilekesi oluyordu. Bat dnyasnda, b y k d e i m e ve gelimeler oluurken, dnyann ticaret Ekseni, Akdenizden Atlantie (Dou'dan Bat'ya), kayark e n ; O s m a n l mparatorluu, yerinde sayyor ve an giderek gerisinde kalyordu. K a p i t a l i z m ncesi yaplarn o r t a m n d a bulunan O s m a n l mparatorluunda Devlet, Asker ve M e m u r ittifakna dayanan sosyal strktr dorultusunda bir hukuk ve iktisad r e j i m oluturuyordu. a n balca r e t i m arac olan T o p r a k , Devletin mlkiyetine dahildi. Bat'mn Feodal yap(1019) Belirteyim ki, Trkiye'nin Kapitalist Karma Ekonomi Sistemi hk. daki incelemelerimi, daha ayrntl bir tarzda ayr bir kitap halinde yanstmaya alacam.

 a d a iktisadi

sistemler

sna benzemeyen (1020), Osmanl A s y a - T i p i diyebileceimiz retim biiminde tarmsal rnler, Bey ve Reaya ilikileri iinde retiliyor ve fazla - deer Devlet adna, ilgili asker - memur gibi grevliler araclyla almyordu. Bat Avrupa Kapitalist retim biimini, andm gelimeler sonucu gelitirince, ayn sreci iletememi Osmanl mparatorluu gibi lkeler, teknik dzeyi hele Endstriyel Devrimin gereklemesinden sonra, son derece gelimi bulunan Bat lkelerinin, dorudan veya dolayl basklarnn, egemenliklerinin altma gireceklerdir. Daha nce bilvesile belirtmi olduumuz zere, Liberal Kapitalizmin, yn halinde fazla retime girimesi ve Bat lkeleri ii snfnn dk olan cretler genel dzeyi dorultusunda daralan toplam talep hacmi, arttn belirttiimiz fazla rn aktmak iin d piyasalar, vazgeilmez bir koul haline getiriyordu. Bu retim sreci ve sisteminden itibaren Liberal Kapitalizm, dier lkelere doru geniletici szmalara balam idi. Kapitalist retim aamasna ykselememi bulunan Ormanl mparatorluunun daha gl tekniklere sahip bulunan Bat Liberalizmin szmalarna engel olabilecek yapsal direnlere sahip deil idi. 1. LBERAL KAPTALZMN UNA SIZII OSMANLI MPARATORLU-

Memleketimize I. Dnya Savandan nce Liberal Kapitalizmin ve ondan sonra da Mdahaleci Kapitalizmin nasl szdm, Trkiye'nin isel strktrleri ile bu dsal strktriin nasl uzlat ve bu yndeki ekonomik siyasal byk olaylara, ayrntlaryla, girmeyeceim. Snrl kesitlerde kalan rneklerle yetineceim. A) stnlk Yar Smrgeye Gei Yukarda Bat dnyasndan gerekletirilen Endstriyel Devrimin, teknolojik gelitirme ve iyiletirmelerin sonucunda ar retilen mallarn, bir d piyasa sorunu kardklarna deindim. Yine Osmanllarn, Bat dnyasnn bu gelimelerine ayak uyduramadn anmsattm.
(1020) Bilindii gibi Bat Avrupa Feodal toplumunda, toprak mlkiyeti Kont, Bey, Senyr gibi, ksaca kiilerin elinde bulunmakta ve zel Mlkiyeti, oluturmaktayd.

BER H A M T O U L L A R I

Bu almamzn n ksmlarnda, her hangi bir lkede veya kt'ada meydana gelen ekonomik byk deime ve gelimelerin, uluslararas ak ekonominin d e i i m kurallarnn arklar aracl ile yaylabileceine iaret etmitim (1929 ekonomik byk bunalm bunun en korkun rnei idi), ite Osmanl imparatorluu, Kapitalizme geemeyen duraan isel strktrleri ile, daha dinamik olan dsal Liberal Kapitalizmin Strktrleri arasnda oluan a t m a ve elikiyi zemedii ve yeni bir tutarllk oluturamad iin a n d m yabanc strktrlerin (Avrupa'nn), yar smrgesi o l m a k t a n kurtulamayacaktr. Memletimizde kimi zaman Osmanl imparatorluunu, geri braktran nedenler aratrlrken, oklukla Avrupa veya yabanc lkeler, tek neden olarak gsterilir. Oysa yukarda ki deinmelerimizden anlalabilecei gibi, Liberal Kapitalizmin Osmanl mparatorluuna szmas, lkenin bizatihi, geri k a l m olm a s , daha gsz ve dirensiz bir ekonomik - sosyal ve asker strktriere sahip o l m a s sonucudur. Bununla beraber, yabanc lkelerinin O s m a n l mparatorluunu ekonomik igli veya smrs olutuktan sonra, hi kukusuz lkenin kalknmas, devleti ynetenlerce artk istense veya o ynde etkin politikalar s a p t a m a k gc gsterilse bile, olduka glemektedir. n k mevcut engellere bir dier engel eklenmi bulunmaktadr (hem de, bamll srdren gte bir engel). a) O s m a n l mparatorluunun stnl: Oysa Osmanl imparatorluu, X V I . y.'da evrene egemen olan Sosyal R e j i m bakmndan ve zellikle teknik strktr bakmndan, Avrupa'dan hi te geri saylmazd. Bunun en ak kantlarndan biri, Osmanllarn Avrupa'nn ortalarna dek ilerlerken, d u r d u r u l a m a m olmalar, global plnda rnek olarak gsterilebilir. Nitekim konuya deinen M . Akda, X V I . y.'da, O s m a n l Sanayiinin Avrupa'dan geri olmadn hatta, eitli dallarda daha stn olduunu bile belirtmektedir (1021), Gerekten, Fransa K r a l I. Franois'nm O s m a n l mparatorluundan
(1021) Bknz, M. A K D A : Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, Ankara, 1959.

 a d a iktisadi

sistemler

2 milyon duka altn bor para (1022) ve asker yardm istemi olmas, ayrca talya'nn alktan lmemek iin Trk budayna muhta (1223), bir hale gelmi bulunmas, Kralie Elizabeth'in Trklerin yn boyama tekniini almak ve tngiltere'ye T r k iilerini karmak amac ile stanbul'a ajanlar gnderdii (1024), ve Fransz yazar Braudel'e gre, VIII. Kral Henry'nin, Trk Hukuk sistemini incelemek zere istanbul'a heyet gndermi olmasna baklrsa, Osmanllarn bu dnemi, arnlan aa gre olduka ilerde saym a k gerekir. Fatih Sultan Mehmed'in istanbul'u fethi ile, dnemi iin ileri bir teknik olan ar toplar, gemilerin karadan denize indirilmesi olgular arasmda byk bir iliki olduu aktr. Burada, tarihin bir dneminde Avrupa'dan en azndan daha geri olmad sylenebilecek Osmanl imparatorluunun, Kapitalist aamaya neden ykselemedii sorununa, deinmeyeceim (1025). Fakat kalknmam olduundan. Avrupa'mn ekonomik szmasma engel olamayan Osmanl imparatorluunda bakca iki akm oluacaktr. Bunlardan biri, en nde gelen temsilcisi M . Akif olan tslmclk akm, dieri gnmze dek sren ve gl akm oluturan Batllama akmdr (1026). Bu akmlarn, daha baka trevleri bulunduunu da hatrlatmakla yetinelim. Tanzimat ve jn Trkler gibi olular, bu Batdlama abalarnn en belirgin gstergeleridir. Osmanl mparatorluunu, kalkndrmak ve Avrupallatrmak iin Bat kurumlar, biimleri ve onlar yaratan strktrel dinamii unutarak taklit etmekle yetinen Tan(1022) D. A V C I O L U : Trkiy e'nin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1969, sh: 9. (1023) Bknz, A. E. YALMAN: Turkey in the Wold War, Yale University Press. (1024) D- A V C I O L U : a.g.e., sh: 9. (1025) Bu konuda daha geni bilgi iin, bknz, N. ZGR: Trkiye'de Kapitalizmin Gelimesi, Gerek Yaynevi, stanbul, 1972. D. A V C I O L U : Trkiye'nin Dzeni, a.g.cy (1026) Bu konuda daha etrafl bilgi iin, bknz: 1. CEM: Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul, 1970. - 1. KKMER: Osmanllarda Kapitalist Dzene Geilmemesi ve Brokrat ile Ortann Solunun Geliimi, Asya Matbaas, stanbul, 1968.

BER H A M T O U L L A R I

z i m a t ve dier politikalarn Trkiye'yi kalkndramayaca akt. Yaratt taklit ortamnda, O s m a n l mparatorluu, Bat Kapitalizminin szmasna ve yerlemesine daha byk olanaklar salad. imdi bu nokta zerinde duraym. Bilindii gibi, zellikle ingilizlerin, Sultan zerindeki basks ve etkisi (ayrca Londra'da elilik y a p m bulunan Mustafa Reit Paa'y iyi t a n m olmalar) sonucunda hazrladklar tasar, Tanz i m a t F e r m a m olarak iln edilecekti. b ) Liberal Kapitalizmin Giri Yntemleri: Yukarda a n d m T a n z i m a t F e r m a m ile s i s t e m asndan iki nemli a ve balant oluturulabilecektir. lki, genellikle Trkiye'deki hristiyan aznlklara ayrcalklar tamyarak, Bat Kapitalizmine nce karakollar o l u t u r m a k ; kincisi Liberalizmin yaylmasna olanak salayacak serbest ticaret, b o r l a n m a ve Batnn dnce y a p m a yatkm, benzer tketim b i i m i (zevkini) alayacak, insanlar yetitirecek e i t i m kurumlarnn a l m a s n a olanak vermektedir. Hi kuku yoktur ki, Osmanl yneticileri, Avrupa'nn, ok ince olan bu diplomasisini gizleyen perdeleri ile oluturduklar b u tertibin, t a m a m e n farknda deillerdir, bunu gerekten iyi sanmaktadrlar. N i t e k i m O s m a n l a y d m da, k u r u l m u bulunan tuzan farknda olmadan, T a n z i m a t eylemini alklayacak, destekleyecektir. i m d i b u olumalara bir gz atalm. aa) Serbest Ticaret A a m a s Daha nce andm Bat lkelerinde Liberal Kapitalizmin gelimesi ile Osmanl imparatorluunun smrgelemeye balamas arasnda yakn bir iliki bulunmaktadr. Osmanllarn ekonomik, sosyal, siyasal strktrleri ile, Avrupa'da oluan endstriyel devrimin atan strktrleri dorultusunda, mparatorluktan Kapitlasyonlar almyor ve Avrupa Liberal Kapitalizmi, s z m a olana buluyordu. ingiltere daha nce andm 1815 ve daha sonraki bunalmlar dolaysyla, d Pazarlar b u l m a k zorunluluunda idi. O s m a n l m p a r a t o r l u u ile b u a m a dorultusunda 1838'de Serbest Ticaret a n l a m a s imzalayacaktr. Aada yabanclara verilen ayrcalklarn belirteceimiz bu anlama yl sonra Avrupa'nn dier lkelerine de tannarak geniletilecektir. Buna gre:

 a d a iktisadi

sistemler

Yabanc tccarlar, Trkler ile eit duruma Dardan her trl mal ithl edilebilecektir;

gelmektedirler;

Eski kapitlasyonlar yeni ayrcalklarla lenecektir;

desteklenerek yeni-

Devletin btn tekelleri kaldrlacaktr (1027).

Daha nce Londra'da elilik yapm bulunan ngiliz yanls (muhibbi) M . Reit Paa'ya, bu anlamay imzalatan ngiltere'nin, stanbul'daki elisi Ponsonby, Dileri Bakanna (Palmerston) umduumuzun ve hakkmzn ok stnde iyi bir sonu aldk (1028), diye bildirecektir. Bylece, adn andmz Diileri Bakan Palmerston'm Osmanl Sanayiinin gelimesini mutlaka engellemek isteyen politikas (1029), baarya ulayor, kendince, kapanmayacak bir pazar salyordu. Aslnda yukarda izlediimiz anlamadan nce 1818 ylnda, ngiltere ile imzalanm bulunan ticaret anlamas 1820' lerde bir fermanla tamamlanmakta, ithalttan alnan gmrk resimleri % 3'e indirilmekte idi (1030). 1838 antlamas ile ise Serbest Ticaretin bu kutsal ilkesi adma, devlet tekelleri kaldrlyor, bunun karlnda ise, yukarda andmz gmrk resimleri % 3'ten % 5'e karlyor. Fakat ihra edilen mallardan da, % 12'lik bir resim alnarak, ihracat gletiriliyor, ithalt kolaylatrlarak, lkenin sanayilemesi kstekleniyordu. Daha nce, Avrupa lkelerine verilmi bulunan Kapitlasyonlar, ayrca Trkiye'den darya Avrupa'nn ihtiya duyduu mallarn kmasn zendirip saladndan o dorultuda, rnein X I X . y.'da, yerli imaltm skntya dmesine, hatta nemli bunalmlar geirmesine yol amtr (1031).
(1027) Bknz, Y. K. TNGRENK: Tanzimat Devrinde Osmanl Devletinin Harici Ticaret Siyaseti, Tanzimat, Maarif Matbaas, 1940, Cilt: 1. sh: 290-295. (1028) (1029) V. J. PURYEAR: International Economics and Diplomacys in the Near East. Kaliforniya, 1935, sh: 110 ve 118. (1030) M. RODINSON: l'lslam et Capitalisme, Ed. du Seuil, Paris, 1967, a.g.e., sh: 135. (1031) Daha geni bilgi iin, bknz, G. K N : Yabanclarn Hukuki Durumu, Siyasal
Bilgiler Fakltesi (Teksir), 1967, Ankara.

BER H A M T O U L L A R I

Anlan bu serbest ticareti, ngiltere'nin yarar dorultusunda Trkiye'ye alayan bu anlamalar 1860'larda bir dier antlama ile, takviye edilmektedir (hemde ngrlen dzeltme hkmleri hakkm, O s m a n l rmparatorluuna hi bir tarzda kulland r m a d a n ). Osmanl mparatorluunun ticar ve sanayi alanndaki gerilemesine deinen O . Nuri, Devletin gmrk resimlerini gerektii ynde ve gerektii lde ayariyamam olmasnn iktisad geriliimizi dourduunu belirtmektedir (1032). Yine .C. Sara'ta anlan bu serbest ticaretin, O s m a n l sanayiini yktm belirtmektedir (1033), Osmanl Hkmetinin kurduu Sanayi Islh K o m i s yonunun (1864-1866) yapt bir inceleme, a n d m serbest ve eit o l m a y a n bu ticaretin sonucunda, O s m a n l Sanayiinin nasl ktn ortaya koymaktadr. rnein: istanbul skdarda), 3500 kadar ii aktrabilen 2750 k u m a tezgh vard. 32-40 yl sonra bu tezghlar 25'e ve k u m a esnaf-usta, ii dahil sadece 40 kiiye i n m i olmaktadr. Yine ipekli k u m a esnafnn 350 adet tezgh ve 700 kiiden fazla iisi varken, 4 tezgah ve 8 iisi kalmtr. Yine atma yastklarn 60 teghlar, 4'e, 120 ii ise, 14'e inmitir (1034). Yine bir Fransz yazara gre, 25.000 bin okka ipek kullanan 1.000 tezgha sahip olan Bursa'da, 1847 y'da ise sadece 75 adet civarmda, tezgh kalmtr (1035). Bir dier gzleme gre, 1830 antlamasnn sonular, sanayii ykc o l m u t u r : Devletin kaldrdan tekeli yerini, yabanclarn tekeli ald, seyyar satcla kadar el attlar. E s n a f ve tccar isiz kald. Ulusal sanayii kt. Yabanc mallar ekici oldu. Parasal varlmz bylece Avrupa'ya akp gitti (1036). Batnn tketim kalplar Trkiye'ye alanmaya baland. Yine nl N a m k K e m l de: H e m e n her ihtiyacmz karlyacak tezgahlarmz var idi. 20-30 ylda hepsi m a h (103a) Bknz, Osman NUR: Mecelle-i Umuru Belediye, stanbul, 1922, Cilt: 1, sh: 729 (eski yaz ile). (1033) . G. SAR: Tanzimat ve Sanayiimiz, Tanzimat, Anan (AVCIOLU a.g.e., sh: 54. (1034) Anan, Osman NUR: a.g.e., sh: 760.
(1035) Bknz, V I Q . U E S N A L : Voyage Dansla Turguie d'Europe, Paris, 1868,sh: 297.

(1036) Gnmzn trkesi ile ifade etmeye altmz bu beyanlar iin, bknz. -V- Ahmet LUTF: Lutfi Tarihi, stanbul, 1873 C, 5, sh: 112.

 a d a iktisadi

sistemler

voldu. Bunun sebebi ise, mahut szlemeler ile Avrupa'llara verilen serbest ticaret hrriyetidir. Ekonomistlerin hepsi brak gesin, brak yapsn ilkesini kabul ettiler. Bu serbest ticaret Osmanllar iin zarark oldu (1037), diyecektir. Avrupa'da baz lkelerin himayecilie balad bir dnemde, oklukla ngiltere'nin basks altnda Osmanllarn, eit olmayan bylesi bir serbest ticareti kabul etmi olmalar, ekonomik strktrleri kadar, dnce ve davram strktrlerinin de nitelii hakknda yeterli bir bilgi verebilecek yetenektedir. Ksaca A v r u p a Liberalizminin Trkiye'ye bu alanmas sonucunda, Bat'y kopya etmede snrlanan biimsel abalar sosonucunda, Trkiye'nin sanayii kt. lke yabanc mallarnn h e m ak bir pazar, hemde emilen bir hammadde deposu haline geldi. D ticaretin yaps da bu dorultuda deierek, lke, artk ilenmi rn akp, h a m satan bir ticar mekanizmann iine gmlm oldu. Borlanma ile bu arklar daha da byyecektir. bb) Borlandrma Yntemi: Liberal Kapitalizmin Trkiye'ye girmesini salayan serbest ticaretin gerekletirilmesi yetmiyordu, bunu ayrca kkletirecek bir dier unsura ihtiya vard. Bu grevi de, Borlandrma yntemi baaracakt. nk d bor, sermayeyi salayan lkeye etkin bir mdahale ve denetleme arac sakyor, bamll perinliyebiliyordu. Osmanl mparatorluu bir yandan savalarn bir yandan d a ekonomik bunalmn, iki katl etkisi altndayd. Buna ramen Ali Paa gibi Devlet adamlarnn bor alma arzularna karn, Abdlmecit direniyordu. ngiltere'nin Babali'deki elisi, 22.8.1850 'de Sultan Abdulmecit'e sunduu raporda, adeta bir slhat projesi oluturuyor ve Avrupa'dan bor almalarn neriyordu (1038). Avrupa sermayedarlar devrin yneticilerini, rvet dahil eitli yollarla bor almaya zorlamlardr. Grld
(1037) Namk KEMAL: Hrriyet (Haftalk Gazete), 10.8.1868, sh: 7. (1038) Bknz, F. S. RODKEY: Ottoman Concern About Western Economic Penetration in the Levant 1849-1856, The Journal of Modern History, Cilt: 30, No: 4, sh: 348.

BER H A M T O U L L A R I

zere, iinde bulunuduu glklere r a m e n rene geldi i m i z gibi T r k devlet a d a m l a r ilk frsatta batya el am a m l a r d r . Aksine Bat onlara zorla bor v e r m i t i r (1039). Fakat, Bat b u direnmeleri aacaktr. O s m a n l Devlet a d a m larndan bir ksmnn bir onur sorunu yaptklar b u direnmeler, bir ka yl srecek ve glkler k a r s m d a , bor alnacaktr. 1854 'ten 1865 'e dek, 37 milyon d ve 40 milyon ingiliz liras i bor oluacaktr. B u 77 milyon ingiliz lirasna ylda denen faiz m i k t a r 1 milyon tngiliz liras kadardr. D bor ylesine bir girdap o l u t u r m u t u r ki, 1875 'te btenin 17 milyon liralk gelirine karlk, d bor demesine 13 milyon, a y r m a k gerekmektedir (1040). Anlan b u borlar, Osmanl m p a r a t o r l u u n u n ar bir tarzda smrlmesine yol amaktadr. r n e i n : 227 m i l y o n borlanan devletin eline sadece 77 milyon gemektedir (1041). B u ar s m r m e , Devlet maliyesini iflsa gtrecek ve 1878 'de Berlin kongresinde, Uluslararas bir Komisyon, O s m a n l Maliyesine el koyacaktr. 1881 y.'da ise, m p a r a t o r l u u n borlarn sonul a n d r m a k iin ise, nl Dyun-u U m u m i y e oluacaktr. rnein, Maliye Nezaretinde alan m e m u r l a r n says 5,500 iken, Dnyun-u Umumiye'dekilerin says 8.000 den fazladr (1042). Aktr ki Devletin iinde, Devlet olan b u rgt, Trkiye'nin h e m ekonomik, h e m d e politik h a y a t m a hkmetmektedir. A m l a n b u borlar reddetmediinden, demeler 1954 ylna dek srecek ve C u m h u r i y e t Trkiye'sinin Yabanc Sermaye ve Liberalizme kar, yneticilerini ve aydnlarn, g n m z e dek uzanan etkileri ile derin b i r tarzda damgalayacaktr.

cc) M s l m a n O l m a y a n Aznln

Kapitalistletirilmesi

T a n z i m a t ile genileyen ve Reit Paa H k m e t i n i n i m z a l a d antlamalarla m p a r a t o r l u u n , Bat A v r u p a ' n n ak p a z a r haline gelmesi, dier bir olula d a h a salam temellere b a l a n y o r d u .
(1039) T. AVDAR: Osmanllarn Tan - Smrge Oluu, Ant Yaynlar, stanbul, (tarihsiz), sh: 38.
(1040) Bknz, Ziya K A R A M R S E L : Osmanl imparatorluunun Mali Tarihine Br Bak,

stanbul, 1935, sh: 35 (Msvedde Notlan, seri: 3, No: 11). (1041) Bknz, ismail CEM: a.g.e., sh: 179. (1042) D. AVCIOLU: a.g.e., sh: 62.

ada iktisad

sistemler

Dinsel unsuru kullanan Avrupa'llar, Rum. Ermeni, Yahudi gibi Mslman olmayan Osmanl vatandalarm, smrlerinin bir arac ve bir n Karakolu, haline getireceklerdir. Osmanl mparatorluunun dar ve Hukuk yaplar sonucu, mal ve ticar bakmdan zaten avantajl bir duruma itilmi bulunan mslman olmayan topluluk, Emperyalist Devletlerin ak destekleri ve onlarm kar ortaklar olarak, ekonomik - mal faaliyetlere egemen olacaklardr. Devlet ilerinin genellikle mslman vatandalara ak olmas, hristiyan vatandalarn, topluma bir lde entegre olmasna giden yollar tkamtr. Bylesi bir ortamda bu aznlk, ister istemez mal, ticar ve zenet dallarna ynelecektir. Osmanl Toplumunun -Asker- M e m u r yapsna dayal biiminde, davram strktr (zihniyet) zaten, sanat, ticaret ve mal ileri, yceltmeyen bir nitelikte idi. Sonra, mslman nfusu eritip tketen ve btn enerjilerini ekonomik faaliliyetlere aktmalarn engelleyen, uzun sreli askerlik hizmetinden, hristiyan vatandalarn muaf tutulmas, onlar ekonomik bakmdan daha avantajl bir duruma getirdii gibi, mslman halkn ise, bu alandaki faaliyetini, snrlyordu. Ticar ve mal ilerle uramann verdii bir uyanklk, kazanan aznlk, Avrupa dillerini renmeye ynelecek ve yabanc elilerle kolaylkla bir ibirlii kurabileceklerdir. Bu noktada d emperyalizm, h e m ynetici, h e m de halk katmannda bulduu ibirlikilerle i emperyalizm halkas ile kaynap, g kazanacaktr. Anlan aznlk, gerektii yerde Yabanc Eliliklere mensup grnmek ve dier yerlerde vatanda statsn srdrerek uygulayaca Deve - Kuu politikas sonucunda yabanc tccarlar gibi kapitalasyonlardan yerli tccarlar gibi de, dier avantajlardan yararlanacaklardr. r n e i n III. Selim dneminde, stanbul'un en zengin sarraflarndan Tankorolu Similyon, nebaht Konsolosunun tercman saylarak vergi demekten kurtulmutur. Edirne'de Artin adl bir Ermeni tccar, Avusturya Eliliinden ald bir fermana dayanarak d i adm alarak Avusturya Tccarym diye ayrcalk isteyecektir. III. Selim, andan bu sahte tccarlarn beratlerini ellerinden alm

BER H A M T O U L L A R I

(1043). A v r u p a ile ticaret y a p a n eski T r k T c c a r l a r geleneini ihya iin Hayriye T c c a r l a r k u r u l m u , M a h m u t zamannda bu tccarlara yabanc lkelere geziler de yaptrlmtr. Fakat btn b u kar nlemler, Avrupa Kapitalizminin, kolonyalist devreden, emperyalist bir yrngeye girdii bir dnemde, yeterli bir diren ve engel oluturamamlardr. Emperyalist sermaye ve devletler, sistematik bir tarzda ve dneme gre etkin politikalarla, R u m ve Ermeni gibi, osmanl vatandalarn, amalarnn birer arac olsunlar diye, egemen bir d u r u m a getirmilerdir. A v r u p a Devletlerine, lkenin iilerine karmasna yol aan yetkiler veren reformlarn a m a c , hristiyan topluluu avantajl bir statye kavuturmakt. O s m a n l mparatorluunun en kuytu kelerinde bile, yzlerce konsolosluun alm olmas, b u gerei aydnlatmaktadr. Gariptir ki, ticar ilikileri mparatorluk ile ok snrl olan A.B.D.i bile, 1 8 3 1 - 1 9 1 1 yllar a r a s m d a 50 ye yalan konsolosluk amtr (1044). dd) Eitsel Yoldan Szma Y a b a n c emperyalizmin T r k i y e ' y e yerletirilmesinin bir dier arac Yabanc Okullardr. D a v r a m strktrn hedef alan bu eitli lke okullarndan, en ok R u m ve E r m e n i asll vatandalar, yararlanmlardr. 1839-1867 dneminde, sadece Fransz egemenliinde 19 okul almtr. 1867 y.'dan sonra Amerikallar, ngilizler, talyanlar ve Avusturyallar da sahnede grnecek, 1 8 6 7 - 1 9 1 4 dneminde 69 adet yabanc okul, oluturacaklardr (1045). Anlan bu kullanlmam, 1 andrp onu Formasyon okullar, sadece kltr emperyalizminin arac olarak ek olarak yabanc sermayeyi en etkin tarzda nemakoruyabilecek nitelikte personel yetitiren, bir vermekte de baar salamlardr.

Bu okullarn, ekonomik strktrleri vurgulayan zellikleri yannda T a n z i m a t reformlar sonucunda yetimi Ermeni - R u m v.b. kiileri, Devlet katmanlarnn en can alc yerlerine yerletirmekle de siyasal strktr etkilemilerdir
(1043) E. Z. KARAL: Selim III., Anan AVCIOLU. (1044) Daha geni bilgi iin bknz, D. AVCIOLU: a.g.e., sh: 92 v.s. (1045) D. CEYHUN: Hal Emperyalizm, stanbul, 1967, sh: 107.

 a d a iktisadi

sistemler

(1046). Bylece, bamlln, hukuk siyasal, eitsel ve ekonomik, yanlar tamamlanmtr.

2.

MPARATORLUUN
YAPILAR

CUMHURIYET E AKTARDII

Avrupa'da olumu bulunan Endstriyel Devrim ve Liberal Kapitalizmin Osmanl snrlarna girmesine engel olamayan, Pre - kapitalist geri yaplar, Emperyalizmin yuyukarda anmaya altm dier etkileri dorultusunda, daha da gerileyecek ve Cumhuriyet Rejiminin h e m isel hemde dsal yaplarn gemiten beslenen bu etkilerin niteliin de snrlayacak - koullandracak ve alaca biime imzasn atacaktr. Bundan byle, modern Trkiye, iktisad sistemini olutururken, ksaca andm ve gemiten gelen bu yaplar ile, I. Dnya Savamn douraca yeni yaplarn, balayc zelliklerini ieren, uyumlatrma ve ancak bu belirleyiciler snrlarnda kalan sentezler yapabilecek bir durumla kar karya kalacaktr. Yeni Trkiye'nin kurucular, bu yaplarn arlm yklenen bir durumda, Cumhuriyetin iktisad Sistemini oluturacaklardr. Cumhuriyet rejimine, imparatorluun devrettii mirasa eklenen I. Dnya Savann etkilerini gz nne almadan, Trkiye'nin sistemini ne anlamaya ve ne de anlatmaya olanak yoktur. Yukarda andm Avrupann ekonomik egemenliinden kurtulmak iin Osmanl mparatorluu ok rpmacaktr. rnein: Sultan Abdlaziz, tahta geer gemez sanayiinin korunmas iin baz tedbirler almaa alacaktr. Gmrk resimlerini arttrmak ynndeki her giriimi, Dvel-i Muazzama'mn direnleri ile karlacaktr. Birinci D n y a Savandan yararlanarak gmrk resimlerini % 15 orannda ykseltmi ise de, Sevr szlemesi ile yeniden eski smr ve balantlara dnlmtr. Ve bu alandaki balayc hkmler, 1929 ylna dein srecektir. Belirtmek gerekir ki, yukarda andm Sanayii Islh Komisyonu, uygulamada baar gstermediinden, yerine bir ikincisi kurulmutur. 1866 ylnda faaliyete geen bu ikinci komis(1046) Bununla birlikte bunlar arasnda yabanc sermayeye ramen, yetkilerini, devlete ballklarn bozmayanlarn ktn da, belirtmek gerekir.

754

BER HAMTOULLARI

yon, 7 irketin kurulmasna n ayak olacaktr. Sermayesine devletin de ortak olduu, bu karma nitelikli irketlere nemli ayrcalklar tannacak, zendirilecektir. Bu anlan irketlerin orta olmak, onlar desteklemek v.b. gibi zendirici, destekleyici tutumlar dnda Devlet, bizatihi retici olmamaktadr. Ve 1874 ylnda anlan irketler, byk bir varlk gsteremeden ykdmlardr. Bu sonu karsnda Devlet baz ileri yapmaya koyulmusa d a : zmit uha Fabrikas, stanbul Tersane fabrikas gibi, fabrikalarla sanayi dalna ve baz yatrm kararlarna katlmaya balayacaktr Buna ramen ekonomik hayatn tmn ierecek tarzda geni bir mdahalesi sz konusu deildir. Ksaca andm bu ortam, I. D n y a Savann sonunda oluan yaplar ile, Cumhuriyet Trkiye'sinin oluacak ekonomik sistemini, dorudan ve dolayl bir tarzda belirleyecek, etkileyecektir. Bundan tr, zellikle, Atatrk Trkiye'sinin izledii iktisad politikalar ve oluturmaa alt sistemi kavrayabilmek iin gemiin ykn bilmekte, byk bir zorunluluk bulunmaktadr. H. CUMHURYET NTEL TRKYE SNN KTSAD SSTEMNN

I.

MODERN TRKYE'YE

GE

Cumhuriyet Trkiye'sinin iktisad sistemini oluturacak iktisad ve sosyal politikalar, Osmanl mparatorluunun gelimesini engelleyen d emperyalizmin ve isel yaplarn dorultusunda ve etkisinde gelecee dnk daha iyi bir toplum hazrlamak amacna dnk olacaklardr. Yukarda izlediimiz noktalarda Osmanl mparatorluunun kmazlarndan dersler karlacak, fakat; mevcut strktrlerin de snrllnda ancak, yava ilerleyen gelimeler, kaydedilecektir. nce Osmanl mparatorluunun, modern Cumhuriyete devrettii yaplara hzl bir gz gezdirelim. A) mparatorluun Devrettii Yaplar: Osmanl mparatorluunun Trkiye'ye devrettii yapdar Avrupa Liberal Kapitalizminin szmasna, engel olamayacak nitelikte gsz ve yar smrge olmuluun balayc ve snrlayc zelliklerini tamaktadr.

 a d a iktisadi

sistemler

Kapitalizm ncesi ekonomik strktrlerden sanayi kesimi, yabanc emperyalizminin etkisinde varlk gsteremeyecek bir duruma girmitir. Nfusun % 95'inin topland tarmsal kesim ise, btnl iinde gerek mlkiyet yaps, gerekse ileyi tarz ynnden, ilkel ve yoksuldur.
Beer strktr, eitsel ynden ounluu iinde A.B.C., yi bile skemeyecek durumdadr. Davran strktr, ileri atlmlar, rasyonel olulara ynelecek nitelikten uzaktr. Ekonomik ynden, ok diik bir gelir dzeyinde bulunmaktadr. Yalnz bu nfus iinde, sermaye birikimi yapabilmi gruplarn banda gelen ve yabanc emperyalizmin ibirlikisi olan gayri - mslim bir aznlk da bilinen tarihsel olaylar sonucu Trkiye'yi terkedecektir. Bu kesimin banda belirtmi olduumuz zere, lkenin ticar ve iktisad hayatnda bu grubun egemen olmas sonucunda, deindiim nfus mbadelesi ile dier gler dorultusunda, mevcut snrl mteebbis snf, son derece daralm olacaktr. M a l , ticar ynden kapitlasyonlar, Laissez Faire, Serbest Ticaret antlamalar, gmrk rejimi gibi, dsal bamllklar (Gmrk resimleri Uluslararas denetime tabi idi ve d ticaret a, andm zere bykt) vard. Ayrca 1954 ylna dein srecek d borlarn toplam 17 milyon altn Trk Lirasn (1047 buluyor, ekonomik baszl engelliyordu. D a h a nce andm Pre-kapitaiist ekonomik yapdan itibaren oluan sosyal ve soyasal yap, burada ayrntlar ile analiz edemeyeceim bir ok frenleyici esi ile, doacak sistemi belirliyordu. B) Sava Yllar (1919-1923)

Kurtulu Sava, T r k halknn ellerinde kalan son iktisad imknlarn tkenmesine de yol akmtr. 8 yl sren sava sonrasnda kurulan Trkiye Cumhuriyeti, bitkin dm ve yoksullamann boyutlar daha da bymtr. Bundan byle yeni kurulan Cumhuriyetin ve Atatrk'n, ilk byk kaygusu ok yoksullam bulunan ulusun ve devletin, ekonomik gcn, ykseltmek idi. Atatrk, ekonomik alanda zgrle ulamakszm, siyasal zgrln korunamayacan, Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren
(1047) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz, Jean DUCREUT: Les Capitaux Europiens au Proche. Orient, Tez, Paris, ktisat Fakltesi, 1960, sh: 107 v.s.

BER H A M T O U L L A R I

y a n s t m a a almtr. Fakat byk nderin, b u alandaki en byk talihsizlii bu dnemde, Devletin ekonomik politikasna bilimsel verilerin ve yapsal gereklerin ve dorultusunda yn ve nitelik kazandracak yetimi, ekonomik ve teknik bir kadronun gerektii lde, b u l u n m a m o l m a syd. U n u t u l m a m a l d r ki, sadece Anafartalarda, yksek renim grm 89 bin yedek subay, ehit d m t r . Savalar, lkenin ekonomik kaynaklar kadar, zaten says yetersiz olan aydn kadrosunu da tketmi bulunmaktadr. Bylesi bir ortamda, yneticilerin ve aydnlarn iktisad doktrinlarizne olabilirdi? imdi bir iki kesit rnek ile bu soruya karlk vermee alalm.

G) Gei Dneminin ktisad Doktrini: Cumhuriyetin ilnndan nce ve ilk on ylnda Trkiye'nin iktisad doktrinini belirleyecek yaplar ksaca aadaki gibi zetlenebilir, Bat Emperyalizminin iktisad ve siyas smrs karsnda, siyasal bamszlk kazanldktan sonra, ekonomik bamszl salayacak yntemler aratrlacaktr. Bir kurtulu sava dneminin, ekonomide ve ynetim yaplarnda yapt deimeler olgusu vardr. Trkiye'ye girdikten sonra, O s m a n l mparatorluunun kalknmasn engellemi bulunan Liberal Kapitalizmin, bir iktisad sistem olarak b e n i m s e n m e olasl zayftr. D dnya'da. nce S.S.C. Birliin'de oluan Sosyalist D e v r i m ve daha nce Bat E m p e r yalizmine kar koyarken Sovyetlerden salanan y a r d m ve iki lke arasnda kurulan ilikiler ile, Trkiye'nin Bat'ya olan ekonomik dsal bamllklarnn etkileri, Cumhuriyetin b u ilk on ylnda kendilerini gsterecek ve ikinci on yllara da sirayet edecektir. Genel izgileriyle a n d m btn b u gelimelere ramen, Trkiye'nin izleyecei yol ve yntemin genel felsefesi bellidir. Bu doktrinin ana temeli Trkiye'nin Bat uygarlndan ayrlmayaca ilkesi idi. Dnemin nl dnr Ziya Gkalp' n, Trkiye'nin T r k ulusundan, Avrupa uygarlndan ve s l m mmetinden, s a p a m a y a c a m belirtmi olmas, bu felsefeyi aydnla kavuturacak niteliktedir. O y s a bilindii zere Bat Uygarlnn, (daha nce akladm gibi) iktisad sistemi, liberal K a p i t a l i z m a a m a s n d a bulunuyordu. V e

 a d a iktisadi

sistemler

uygarl da Kapitalist sistemin retim gleri ve ilikilerinin oluturduu (geni anlam ile) bir uygarlk tipi idi. Nitekim Atatrk, daha 1919 ylnda Amerikan Generali Harbard'a verilen bir muhtrada, unlar belirtiyordu . . .Boleviklere gelince, bizim memleketimizde bu doktrinin hi bir ekilde yeri olamaz. Dinimiz, adetlerimiz ve ayn zamanda sosyal bnyemiz tamamiyle byle bir fikrin yerlemesine uygun deildir. Trkiye'de ne byk kapitalistler ne de milyonlarca zeneatkr ve ii vardr? (1048), diyerek, sistemlerin ierebilecei bilimsel sosyalizmi yaratacak dinamiklere, Trkiye' nin sahip olmadn belirtecektir. Atatrk'n Liberal Kapitalizmin karsnda olduu da (kanaatime gre) bir gerektir. Nitekim O c a k 1931 de unlar sylemektedir: Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Trkiye vatannda yzyllardan beri bireyci ve zel teebbslerle yaplm olan eyleri, bir an nce yapmak istedi ve grld gibi ksa bir zamanda yapmaa muvaffak oldu. Bizim takip ettiimiz bu yol grld gibi Liberalizmden baka bir sistemdir. (1049). Trkiye'nin oluturaca iktisad sistemin niteliinin ne olacan, Tanzimat dneminin uygulad Liberalizmin ok tehlikeli ve kt sonular vermi olduunu belirten dnr Ziya Gklp, yle haber vermi olmaktadr. Andm dnemin felsefesini yansttndan bu grlere yer vermekte yarar grmekteyim. Gklp'e gre: "Tanzimattan beri mill ruhumuza uymayan ngilizlerin iktisat nazariyeleri bizi artmt. Hkmet fabrika kuramazm, mill sanayii ihyaya, himayeye alamazm, belediyeler ticaret yapamazm. ktisad teebbsler yalnz fertlerden beklenirmi. te bu gibi u m u m mahiyeti haiz olmayan nazariyeler iktisadmzn yklmasna sebep olduu gibi yeni bir iktisad hayata girmemize de mani oldu. Anlald gibi, andm dnemde olduka etkin bir dnr olan Ziya Gklp'ta, Liberal Kapitalizmin, Cumhuriyet Tr(1048) B. Daver Atatrk'n Yeni Trk Devletinin Ekonomik Sistemi Hakknda Dnceleri, Trk Tarih Dergisi, say: 53, ubat 1972, S15. (1049) (1050) Bknz, Ziya Gkalp: ktisad Vatanperverlik, Kk Mecmua, Diyarbakr 1923, Ayrca, N. Berkes'in bir derlemesi: Turkish Nationalism and VVeslern Civilization, New-York, 1959, sh: 306-307.

BER H A M T O U L L A R I

kiye' sinin ekonomik kalknmasn gerekletiremiyeceini belirtiyor ve unu neriyordu: Eer Devlet Kapitalizmini kabul edecek olursak... Eer Byk Millet Meclisi Trkiye' nin ekonomik artlarna dayandrlm ve ekonominin tm n kapsayan mill bir ekonomide pln hazrlayacak olursa, bir ekonomik mucize g r m e k m m k n olacaktr (1049), diyecektir. Bu ifadelerinden de aka grlebilecei gibi, nerilen Mdahaleci Kapitalizm idi. Y i n e Z i y a G k l p ' m belirttiine baklrsa, b u Devlet Kapitalizmi, geici o l m a y a n ve fakat Trkiye'nin devaml takip edecei bir sistemdir. Gklp'e gre: Trkler hrriyet a olduklar iin k o m n i s t olamazlar. Her ne kadar sosyal dayanmaya hizmet etmeyen zel servet m e r u addedilemez ise de, yatrmlarn her kesin istifadesi iin arttrlmas bakmndan zel mlkiyetin m u hafazas gereklidir (1050). B u r a y a k a d a r zet halinde sunduumuz bu grler C u m h u r i yet Trkiye'sinin oluturaca iktisad sistemin nitelii hakknda yeterli bir fikir verebilecek durumdadr. Y a l n z unu belirtmek gerekir ki, m e v c u t strktrlerin i l h a m ettii Devlet Mdahaleciliinin ve Birinci Cumhuriyet Anayasasna ilke olarak giren Devletilik ilkesi, andm yaplarn engelleri ve snrlmda ancak 1932 'den sonra, sadece sanayi kesimini ieren, 5 yllk kalknma pln ile birlikte uygulanabilecektir. Bu dneme k a d a r ise, Trkiye'de iktisad faaliyetler, balca zel Teebbse braklmtr. Devletin iktisad faaliyetlere katlmas oklukla dolayl yoldan olmakta, zel kesimi, eitli biimlerde zendirmek, desteklemek ve dourtm a k t a r z m d a olumaktadr. nk iktisad faaliyetlere Devletin etkin bir a j a n olarak katlmasn salayacak ne ekonomik veriler (bilgiler) ne, hazrlkl bir kadro ve ne de; dinamik bir K a m u s a l Ekonomik K e s i m , mevcut deildir. Bu ortamda, zellikle u l a m alanndaki alt yap ve sosyal yap deimelerine gidilecektir. Bu yeni strktrlerin olmad bir o r t a m da istenmedii halde, Liberal Kapitalizm, C u m h u r i y e t T r kiye'sinin, 1930 'lara dek sren, zorunlu a a m a s olacaktr. Yalnz b u dnemde de Atatrk'e zg Devletiliin dolayl biimleri uygulanmaktadr.

1923 zmir ktisat Kongresi bu aamann ktisadi politikasn oluturacak, ilk dnce rgt olmaktadr.
K s a c a andm bu strktrlerden itibaren kendini gsteren doktrinlerin bilekelerinde oluan ve Trkiye Cumhuriyeti'nin ik-

ada iktisad

sistemler

tisad sistemine biim veren ve gnmze dein sren iktisad sistemin de birer belirtisi olan iktisad politikalara bir gz atalm ve ekonomik sistemimizin niteliini bu somut dorultuda saptayalm. 2. ELL YILLIK K A P T A L Z M Cumhuriyet Trkiyesi'nin andm isel ve dsal, maddesel ve dnsel yaplar ortamnda, gereklemesini istedii hedefler, balca iki temele balanabilir: lki, siyasal Bamszlk dieri, ekonomik kalknma ve yoksulluktan kurtulma. Ve bu iki hedef, karlkl olarak bir tutarllk oluturmakta, biri olmadan, dieri gerekletirilememektedir. Osmanl imparatorluunun yar smrgelemesinde, andm bu iktisad gszln, siyasal bamszl, ekonomik ve siyasal bamlla nasl dntrd hususu, modern Trkiye'nin yaratcs Mustafa Keml tarafndan, iyice bilinmektedir. Tarihin bu dorultudaki ac dersi bata Atatrk ve dier ynetici kadro tarafndan 1950'lere dein sren politikalar, derinden damgalayacak niteliktedir. Nitekim Atatrk, izmir iktisat Kongresindeki sylevinde: Asker zaferler ne kadar byk olursa olsun, ekonomik zaferlerle talandrlmazlarsa, kazandacak baarlar, yaayamaz ve srekli olamaz (1051). derken yukarda andm ekonomik kalknma ve siyasal bamszlk, sreleri arasndaki karlkl ilikilerden geen balam aka, belirtmi olmaktadr. Yine bir dier deinmesinde Atatrk, yukarda andm kany pekitirecek nitelikte olan u dnceleri ileri srmektedir: Yeni Trk Devletinin temelleri sngler zerine deil, snglerin bile dayand ekonomi zerine kurulmutur. Yeni Trk Devleri, asker zaferler peinde koan Fatih bir devlet olmayacaktr. Yeni Trk Devleti, bir Ekonomi Devleti olacaktr. (105 2). Buraya dein ortaya kan balca dnceler, Cumhuriyetin ktisad sisteminin yrngesini izebilecek niteliktedir. K (1051) Bknz, Afet NAN: Devletilik lkesi ve T.C.'nin Birinci Sanayi Pln Ankara, 197a, sh: 8 v.s. (1052) Bknz, Trkiye'nin Milli Ekonomi Politikas Devletilik ve Karma Ekonomi, Karma ^Ekonomide Plnlama ve Gelime, Ekonomik ve Sosyal Etdler Konferans Heyeti, (4 Konferans), stanbul 1965, sh: 37.

BER HAMTO U LLAR I

saca zetlersek: Trkiye, toplumsal uygarlk modeli olarak, kapitalist Bat sistemini rnek almaktadr. A m a bu modeli, ekonomik kalknmas ve siyasal bamszl ile badat r m a k koulu ile, benimsemitir. Yalnz burada bir nans aklamak gerekir. Trkiye, O s m a n l mparatorluugenileme politikas izledii dnemden ve Avrupa'ya ayak att andan itibaren Bat'llamaya, adayln k o y m u bulunmaktayd. i m p a r a t o r l u u n gl dnemlerinde b u a m a , savalarla bilinli veya bilinsiz, izlenmektedir. Teknik ve asker gcn tkenmee ve Avrupa'nn Endstriyel Devrimlerinin gelitirici gc karsnda ve zellikle T a n z i m a t ' l a birlikte biimsel alndlarn (ekli taklitilik), araclyla, srdrlmektedir. C u m h u r i y e t Trkiyesi g n m z e dein a m l a n bu Bat 'llama politikasndan vaz gemeyecektir; tersine ilk dnemlerdeki geici ekimserlikten sobra bu sre, 1950 y. dan itibaren daha fazla geliecek ve ulusal savunmann bir zorunluluu olarak, askersel ve siyasal bir btnlemenin ilk ynelimi sayabileceimiz N A T O ' y a katlma ile srdrlecektir. Trkiye'nin 1963 yl Ankara Antlamas ile, Avrupa Ekonomik Topluluuna kaynatrlmasna ynelik politika, K a t m a Protokol ile ok nemli bir dnemeci t r m a n m olmaktadr. Trkiye' nin b u dorultudaki t u t u m u ile, Kapitalist sistemin tercih edilmi o l m a s arasnda bir btn olumaktadr. Sistemin niteliini anlayabilmek iin, b u dorultunun saptanmas gereklidir. Bunu bylece vurguladktan sonra, demin andm nansa gelelim. Genellikle A t a t r k ' n politikas ve ondan sonraki politikalar iin hedef ve yn Bat Avrupa modelidir. Yalnz o zam a n , Bat'nm Liberal olan Kapitalizmi, Trkiye'nin ne isel ne de dsal strktrleri ile b a d a m a m a k t a d r . nk Trkiye' de, bunu gerekletirecek Ekonomik ve Sosyal yaplar ve bunlarn en dinamik gc olan bir zel kesim, tarihsel akn dorultusunda oluamamtr. (retim gleri ve ilikileri ile bunlar douran yaplar). Trkiye'nin izleyecei K a p i t a l i z m i n karc (mdahaleci) niteliini, dnr ve sosyolog Ziya Gklp, d a h a 1923 y.'denberi, aka ortaya koymutur. G k l p ' e gre Devlet Kapitalizmi geici olmayan ve fakat Trkiye'nin devaml takip etmesi gereken bir sistemdir (1053).
(1053) Ziya GKALP: iktisad Vatanperverlik, a.g. inceleme.

 a d a iktisadi

sistemler

Bylece 58. doum yln geenlerde kutlamak kvancn duyan Cumhuriyet Trkiyesinin ktisad sisteminin, (daha nce andm, ktisad Sistemlerin evrim izgisi aydnlnda da), Kapitalizm olduu, aydn olarak ortaya kmaktadr. Aada ksaca inleyeceimiz Devletin ekonomik hayata dolayl mdahalelerine (Devletilik) ve 1960 y.'dan sonra resmlik kazanan Karma E kano minin eitli tertiplerine, aama ve d o z a j farkllklarna karn, yine Kapitalizm'dir. En son biimi ile (g8o 'de), Mdahaleci K a r m a ve Plnl, Kapitalizm niteliiyle, devam etmektedir. Belirttiim gibi, iktisad sistemimizin hareket noktas, Kapitalizm olduu gibi, var kava da yine, Kapitalizm'dir. Deiiklik sadece, ilgili dnemlerin ulusal ve uluslararas yaplarnn, zellikleri dorultusunda, greceli Liberal veya greceli Mdahaleci (devletilik, karma ekonomi v.b.), olulardaki gel - gitlerde, grnmektedir. Yani Kapitalist sistemin genel yrngesi iinde kalan ve dnemine gre deien gelien yeni yapdan ve onlarn dorultularnda biimlenen iktisad politikalarda, yeni tutarllklar oluturan, Kapitalist modellerin olumas sz konusudur. Nitekim lkemizin, b u konu ile ilgilenen; iktisatlarnda bazlar da iktisad sistemimizin, Kapitalist K a r m a , bir ekonomi olduunu kabul edebilecek bir dn dzeyinde bulunmaktadrlar. Bu konunun dorudan uzman olmayanlar ise, kimi zaman, Karma Ekonomiyi bamsz bir nc sistem gibi deerlendirebilmektediler (1054).
#

Trkiye iktisad, adl eserinde Aktan, konuya deinirken unlar saptamaktadr: Trkiye ekonomisi, temeli Kapitalist dzene dayal, karma, bir ekonomidir ( 1055). Grld zere Aktan, karma yaps olan T r k ekonomisin, Kapitalist niteliini, aka ortaya koymaktadr.
(1054) Kitabn daha nceki ksmlarnda ve iktisadi sistemlerin oluum ve deiim aamamalar ile bunlarn anlamlar ve Convergence sorununa deindiim odak ve dallarda bu konunun yeterince aydnla km olabileceini, umarak burada ayrca Karma Ekonominin, tek bana, bamsz ve zerk bir nc sistem olup olmadn belirtmek ve bu konuda Trk ktisad dncesini saran yanlglara girmiyeceim. (1055). Reat AKTAN: Trkiye ktisad, C: I, Siyasal Bilgiler Fakltesi, Yayn, Ankara, 1972, sh: 66 v.s.

BER H A M T O U L L A R I

niversitelerimizde yer alan baz iktisatlar ve onlarn bu deinmelerine d a y a n a n kimi grler, bilimsel dayanaklar olmadndan katlamadmz bilimsel yanlglar iermektedirler. K a r m a Ekonomiyi, bamsz bir Sistem olarak ele alan bu grlere bir rnek vermekle yetinelim. A d geen b u dnceye gre: Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bu y a n a btn sre b o y u n c a k a r m a ekonomi sistemi uygulanmtr (1056). N i h a y e t , C. Talas'da, Trkiye'yi, k a r m a ekonomik dzene bir rnek olarak gstermekte ve: Trkiye Cumhuriyeti' nin, Devleti, k a r m a bir ekonomik politikaya geici 1930 y.'dan sonra b a l a r (1057), demektedir. Says oaltlabilecek b u rneklerde yansyan dncelerin tm, iktisad sistemlerin teori ve uygulanmas ile birlikte ele alnnca; memleketimizin zel yaplar dorultusunda, dnemine gre, zde ve temelde b y k llerde deimeden geliebilen bir Kapitalist Sistemin yrngesinde kalndn syliyeceim. H e m e n deineceim deiik aamalar iinde de, ktisad s i s t e m i m i z yine Kapitalizm'dir, yalnz, h e m yaps h e m de ileyii, strktrel deimelerin dorultusunda gelien ve genellikle M d a h a leci diyebileceimiz Kapitalizm, sz konusudur. Bylece K a r m a nitelikleriyle Mdahaleci Kapitalist Sistemimiz, gel i m e k isteyen bir lkenin gerekleri dorultusunda Bat tipi, buyurgan o l m a y a n bir p l n l a m a ile de badaabilmektedr. 3. K A P T A L S T SSTEMMZN K L E M (VEYA AAMALARI) K u r u l u u n d a n g n m z e dein, C u m h u r i y e t Trkiye'sinin iktisad sistemi K a p i t a l i z m olmakla beraber, g n m z n Karc (mdahaleci) k a r m a , plnl ekonomik yaplarna, geride kalan yarm yzyln, eitli aamalarndan geirilerek gelinmi olmaktadr. lkemizin b u 58 yllk dnemini d a m g a l a y a n eitli aamalarn, doktrinal ve strktrel balantlar iinde incelemek bu almamzn, zaten genilemi b u l u n a n hacimi b a k m n d a n olanakszdr. H a t t a g n m z d e ok ilgin bir aamaya doru gelimekte olan
(1056) Mkerrem H: Kapitalizm, Sosyalizm, Karma Ekonomi ve Trkiye, istanbul, 1970, sh: 85. (1057) C. TALA: ktisad Sistemler, a.g.e., sh: 344 ve 350.

 a d a iktisadi

sistemler

z e l kesim ve K a m u s a l kesimin yaplarn, M d a h a l e c i min genel ilkelerinin, Karma bir ekonominin

Kapitaliz-

tutarllklar iinde geli-

incelemek olanana bile imdilik sahip deiliz. B u r a d a k i balca hedef, T r k i y e ' m i z i n i k t i s a d s i s t e m i n i h e m e k o n o m i k gelimesine olanak verebilecek, kavuturucu youn bildiini aklamalar kavram kargaalnn bylesi baz aydnlatc ve snrldr. Bu tehlikeler ve abann ne bir denli m e m i z , h e m d e i k t i s a d s i s t e m i m i z i n (bir n c e k i a m a l a b i r l e e n ) , akla konudaki oluturadenemenin memleTraznyapmakla

anmsamak,

gereklilii ve nemini ortaya k o y m a a

yeter. A y r c a

ketimizde - b u r a d a ayrntlar ile d e i n e m e d i i m - C u m h u r i y e t kiyesi'nde iktisad dnce, k a m u ve zel kesim hakknda d a m o l d u u n u (1058), ayrca a n m s a m a k gerekir.

sanmamas gereken bilgi b u l u n d u u ve deerli baz almalar yapl-

(1058) Trkiye'nin, iktisad dncesi ve ekonomik yaplar hakknda buraya dein andklarmzdan baka, aadaki kitaplara yararla baklabilir: . S. AYDEMR: nkilp ve Kadro, Bilgi yaynevi, II. Basm 1968, Ankara. smail ARAR: Hkmet programlar, (1920-1965), Burak yaynevi, 1968, stanbul. V. NEDM: Devletilik karsnda Zmre Menfaati ve Mnevver Mukavemeti, Kadro, say: 21, Ankara, 1933. I. HSREV: Mill Kurtulu Devletilii, Kadro, say: 19, 1933. K. Z T R K : Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisini A Nutuklar, (Derleme), stanbul, 1969. H. DERN: Trkiye'de Devletilik, stanbul, 1940. B. ECEVT: Ortann Solu, Ankara, 1967. H. CLLOV: Trkiye Ekonomisi, kt. Fak. Sermet Mat. stanbul, 1970. T. T M U R : Trk Devrimi ve sonras 1919-1946, Doan Yay., Ankara, 1971. A. . NUROY/Y. ROZALIYEV: Trkiye'de Kapitalistleme ve snf kavgalar, Ant yaynlar, stanbul, 1970. Y. SERTEL: Trkiye'de lerici Akmlar, Ant Yay., stanbul, 1967. K. BORATAV: Trkiye'de Devletilik, S. B. F. Yay., Ankara, 1962. D. SALAM: Trkiye'de Kamu ktisad Devlet Teebbsleri, Ankara, 1967. S. ZMEN: Trkiye'de ve Dnyada ktisad Devlet Teekklleri, Ankara, 1967. Y. K K : Plnl Kalknma ve Trkiye, Gerek Yay., 1971. F. BOZBEYL: Kalknma ve Plnlama (Trkiye'de Siyas Partilerin Ekonomik ve Sosyal Grleri) Derleme, II Clt, Ak, Yay., stanbul, 1969 Kamu ktisad Teebbslerine Ait zel Raporlar, Ankara, 1961. kinci Be Yllk Kalknma Plnnda Trk zel Kesimi, stanbul, 1970. E. SOREL: zel Kesimde Trk Mteebbisleri, Yaynlanmam, Doentlik Tezi, 1972. G. AYLAN: Trkiye'de Kapitalizm ve Siyasal deoloji, T . O. D. . E . , yayn, Ank. 1974.

BER

HAMTO U LLAR I

C u m h u r i y e t Trkiye'sinin, Kapitalist sistemin genel yrngesinde kalan K a r m a ekonomi tertiplerini yanstan deiik aamalarn, teker, teker zetlemeden nce, genel bir g r n m n yanstm a a (izelge 31) alalm. (Belirtelim ki, genel izgileriyle yansy a n bu politikalar iin anlan tarihler yaklak snrlar belirtmektedir). Aadaki izelgenin toplu olarak yanstt T r k ekonomik sistemi ve ktisad politikalarna, ayr ayr ve ksaca deinmekle yetineceim. A) Kapitalist Sistemin O l u t u r u l m a s Dnemi [zelci Mdahalecilik: 1923-1932]

Anlald zere iktisad sistemimizin geliimi, bir dierinden farkl aamalar izleyerek olumaktadr. Kapitalist sistemimizdeki bu farklln younlat nokta, ekonomik faaliyetlere Devlet mdahalelerini , dnemine gre deien biimi, alan ve niteliindedir. K s a c a Mdahaleci K a p i t a l i z m i n , z e l ve K a m u sal ekonomik kesimlerinin, ekonominin K a r m a tertibindeki arlklar ve ncelikleri, dneme gre deimektedir. Ulusal ekonominin kurulu yllarn ieren 1923-1932 dneminde Devlet, iktisad faaliyetlere snrl ve dolayl bir tarzda mdahaleler y a p m a k l a yetinmektedir. 1923 yl balarnda zmir'de (17. ubat 4. M a r t ) toplanan ktisat Kongresi iktisad politika alannda yol gsterici nitelikte u dileklerde bulunmutur. (Endstriyi kanunlarn zellikle g m r k tarifelerinin, ulusal endstriyi tevik edecek tarzda takviyesi, kara ve deniz nakliyesinin gelitirilmesi. Sanayicilere kredi. Sanayi sektrnn ihtiya duyduu personelin yetitirilmesi a m a c n a dnk eit i m v.b.) Bunun dnda bu d n e m d e , I Bankasnn kurdurulm a s ile 1927'de karlan Endstriyi T e v i k Kanunu'nu anmakla yetinelim (1059). H e m e n unu belirtelim ki b u d n e m d e T r k i y e ' y i ynetenler, a c a b a istemi olsalard bile ekonomik faaliyetlere d a h a etkin bir tarzda mdahale edebilirler m i y d i ? Bu soruya olumlu karlk vermeye olanak yoktur. n k , memleketin isel ve dsal durumu, bylesi bir mdahalenin yaplmasn kolaylatracak nitelikte deildir. n c e , yukarda andm i z m i r ktisadi Kongresi'nin
(1059) zel Kesimi zendiren Devletin olanaklar hakknda daha geni bilgi iin Bknz, N. SERN: 1923'ten bu yana Trkiye'nin Sanayilemesi, S.B.F. Yayn, 1963.

 a d a iktisadi

sistemler

ozi C C S; -PH" P H <b

1 1 I 97 I-I 973 973 _I 974 Olaan st C.H.P.- M.S.P. Koalisyonu Dnem Erim Hkmetleri

(zel kesimin ne getii K.Karma Ekonomi) (Kamusal Kesimin ne getii K. Karma Ekonomi ve Halk Sektr dncesinin ortaya kmas) II. Hkmet: zel Kesimin ne getii, Karma Ekonomi I. Hkmet: Kamusal Kesimin ne getii; zel kesimin Egemen olduu Karma Ekonomi Kamusal kesimin Egemen olduu Karma Ekonomi zel Kesimin Egemenliinde, M. Kapitalizm Devletilik Yumuama (Geveme Dnemi) Mdahaleci Kapitalizm (Devletilik) Liberal Kapitalizm Kapitalist sistemin oluturulmas ktisad Sistemimiz ve Politikalar

g 13

o CT) T m us
c>

m tr> <y> J3 O T o to O) 0 < > O)

4
: = S
H
W

'3-

O J W N

O 01 O m O) T Cl co a) co co O) T w co cn Cl C O cn 1 C O O Yllar

BER H A M T O U L L A R I

de yanstt gibi, memlekette iktisad dn, kltr pek gelimi saylmaz. Memleket yetikin, etkin bir kadrodan, mtelikli bir i gcnden yoksundur (1060). Ynetsel ve teknik ynden bir iktisad mdahaleciliin gerektirdii ara ve aygtlar (arklar) henz yeterince k u r u l m a m t r . O tarihlerde sermaye sahibi snrl evreler, devrin ve an iktisad sist e m dorultusundaki bilgilerinden yoksundurlar. E m e k gruplar ise, henz etkin bir bask grubu haline g e l e m e m i t i r (1061). Memleketin iindeki bu dar boazlar Lozan Andlam a s n m 1929 ylna dein sren, dier snrlamalar ile birleince, Devlet'e iktisad a j a n olarak byk bir giriimcilik ilevi b r a k m a m a k t a d r . Ve bu d u r u m 1932 ylma dein srecektir. B) Mdahaleci K a p i t a l i z m (Kapitalist Devletilik: 1932-1938) Cumhuriyetin yaklak olarak ilk on yl, lkenin kalknm a s (sanayilemesi) egemen lde, z e l giriimcilie braklm idi. zel sektrn organik ve ekonomik gszl (btn zendirme, ayrcalklara karn) lkenin sanayilemesine byk bir g ekleyemeyince lkeyi kalkndrmak isteyen yneticiler, ayn grevi Devlet'e vermee mecbur kaldlar. Sonra b u dnemde yurdun (mill) gvenliinin gerektirdii sanayi dallarna da el atmak, byk bir gerek olarak ortaya kyordu. lkede zel sermaye birikimi, spontane (kendiliinden, dtan yani bir devlet karmcl olmadan), kalknmay gerekletirecek apta deildi. Bu da, devlete olan arlar daha oaltan bir e oldu. zel sermayeye elik etmek, onunla birlemek, eldeki snrl gc oaltacakt. L o z a n anlamasnn 1929'a dein uzanan ve serbest bir g m rk politikas uygulamay engelleyen h k m de, kalkm oluyordu. 1929 Dnya ekonomik byk bunalmnn etkileri Trkiye' ye de ulamt.
(1060) Bknz, G. KN: Trkiye'de ktisat Kongresi (derleme), 1923, zmir, S. B. F. Yayn, 1968, Ankara. (1061) Belirtelim ki, 1921 tarihinde Trkiye'de sanayi iilerinin says 76 bin 216 kiiden ibaret iken; 1927'de bu say 256.885'e kacaktr. Anan Afet NAN: a.g.e., sh: 9.

 a d a iktisadi

sistemler

S.S.C. Birlii ve devrin Almanyasm'da ayr amalarla da olsa uygulanan Devletiliin etkileri, A.B.D.'nde Roosevelt'in uygulad New - Deal politikas, gerei ortadayd. Sonra Osmanl mparatorluundan gelen Merkeziyeti gelenek ile sava sonras Trkiye'sinin yneticilerinde yerleen gdmclk alkanlnn ve liderlerden ounun asker bir ortamn tad ayr davran strktrnden gelmi olmas gibi (sosyo - psikolojik) eler, bir yerde birleince, iktisad politika, Devleti bir dorultuya kayacakt. Belirtmek gerekir ki 1930 y.'da Fethi Okyar tarafndan kurulan Serbest Cumhuriyet Partisi, ekonomik ynden Liberalizmi savunuyordu. Atatrk ve tnn iin Devletilik ilkesi, btn retim ve datm aralarn fertlerden alarak, milleti bsbtn baka esaslar dahilinde tanzim etmek gayesini gden husus ve ferdi iktisad faaliyetlere meydan brakmayan Sosyalizm prensibine dayanan kollektivist komnizm gibi bir sistem deildir (1062). C . H . P . ' n i n , programna 1931 y.'da III. Byk Kurultay'da sonra benimsenmi bir kavram olarak giren Devletilik ilkesi, henz kesin bir ierie (muhtevaya) ulaamamtr. 1930 ylnn 30 Austos'unda iletmeye alan Kayseri - Sivas demiryolu dolaysyla bir sylev veren smet nn, Liberal doktrinin, memleket tarafndan kolaylkla anlalacak bir gr olmadn, yukarda anm olduum F. Okyar'n savunduu dnceye kar belirttikten sonra, unlar ekler: Biz iktisadiyatta hakikaten mutedil Devletiyiz. Mutedil Devleti olarak halkn temayllerine ve metalibine yetiemiyoruz diye kusurluyuz. Devletilikten bsbtn vazgeip her nimeti, sermayedarlarn faaliyetlerinden beklemeye sevketmek bu memleketin anlyaca bir ey midir? (1063). Cumhuriyet dneminin en nde gelen iki byk nderinin, Devletilik hakkndaki dnceleri, ak ve anlalr niteliktedir. S . S . C . Birlii'nin, daha nce andmz N.E.P., dnemi ve Sosyalizme gidii hazrlayan Devlet Kapitalizmi ile, hi bir
(1062) Bknz, Afet nan ve T. Timur'a atfen, anan B. DA VER: Atatrk'n Yeni Trk Devleti Hakknda Sosyal grler, Trk Tarihi Dergisi, say: 57, Haziran 1972, sh: 5. (1063) smet Paann Siyas ve tima Nutuklar (1920-1933), Ankara, Baveklet Matbaas, 1933, sh: 314 v.s.

BER H A M T O U L L A R I

benzerlii bulunmamaktadr. Y u k a r d a aka grld zere, I. nn Halkn ihtiyacn k a r l a y a m a m olmann derin strabn dile getirmekte ve zel g i r i i m kesiminin, her eyi yapamayacan belirtmekte ve lml devletilik derken de kanmca, zel kesimin y a p a m a y a c a ve y a p m a d ilerin devlet tarafndan yaplmas gerektiini, belirtmi olmaktadr. A m a d a h a nce deinmi o l d u u m Bat'nn Liberal Kapitalist lkelerinde de, Mdahaleci Kapitalizme daha yeni geildiinden, Kapitalist sistemin bir iktisad politikas olan Devletiliin, doyurucu bir tanm, a m a ve aralar btn iinde sunulmas, henz yaplamamaktadr. Acil olan lkenin yoksulluktan kurtulmas, sanayilemesi karsnda zel kesimin henz o l u m a ve ocukluk anda bulunduu bu srada, Devlete byk grevler d m bulunduunun anlalm olmasdr. Devlet bu ynde harekete geecektir. D a h a nceden ekonomik faaliyetlere dolayl olarak karan ve zel kesimi destekleyen, zendiren devlet, i m d i oluturaca K a m u s a l Ekonomik bir K e s i m ile dorudan retici ve dzenleyici olarak katlacaktr iktisad faaliyetlere. Yabanc irketlerin iletme ve tekelinde bulunan d e m i r yollar, havagaz, k m r irketleri gibi, yabanc tesisler satn alnp millleecek, yeniden kurulacak ve yukarda anlan K a m u Ekonomik Kesimine eklenecektir. G r l d zere zel kesim y a n n d a , bylece bir K a m u s a l K e s i m eklenerek, Ekonomik yap, K a r m a Kapitalist bir nitelik kazanacaktr. Devlet, t e m e l endstrileri oluturmaa, alt yaplar k u r m a a ve sanayi kalknmasn, Be Yllk plnlarla gtmee ynelecektir. Bu tarzda madencilik, m e t a l r j i gibi kilit sanayi dallar ile halkn gda ve g i y i m eyasm retecek byk kurulular, Devlet mdahaleleri ile kurulacaktr. (Devlet Sanayi Ofisi, Sanayi Kredi Bankas, Smerbank, Etibank v.b. gibi, gl bir Ekonomik K e s i m ) . Bu d n e m d e Devlet mdahaleciliinin en ilgin ynlerinden birisi 1933 y . ' d a n itibaren u y g u l a n m a a balanan ve sanayi kalknmasn amalayan Birinci Be Yllk K a l k n m a Plndr (1064). Belirtmek gerekir ki, Sosyalist o l m a a balayan S.S.G. Birlii ile Faist Hitler A l m a n y a s dnda, Kapitalist sistem iinde
(1064) Birinci Be Yllk Kalknma Pln, hakknda bknz, B. HAMTOULLARI: La Planification du Dveloppement Economique En Turquie, a.g.e.

 a d a iktisadi

sistemler

yer alp da, sadece sanayi daln iermekle de yetinse (sektrel) bir kalknma Pln uygulayan ilk devlet, Trkiye olmaktadrnemii olan Devletin bu mdahalelerine karn anlan dnemde zel kesimin de zellikle ticaret alannda byk gelimeler gstermesidir. C ) Devletilikte Yumuama ve Geveme Dnemi (1938-1950) Atatrk'n lm, II. Dnya Sava dnemi ve 1941-1945 Enflasyonu, Devletilie kar cephe alan evrelerin, kamu oyunu etkileyip, Devletilie kar dikilmesine en nde gelen nedenleri oluturmu ve dnce yapsn deitirmitir. Bu deimi ortamda Devletilikten sapmalar grlecektir. Atatrk Devletilii, bylece iki tr sapma ile zn yitirecektir. Anlald gibi bu dnem, dta II. D n y a Sava yllarna rastlamaktadr. Sava tehlikesi ve ekonomisi, kalknma gayretlerini ikinci plna itmitir. Savaa kar alman tedbirler, Devletilik gibi grnm ve gsterilebilmitir. II. Be Yllk Kalknma Plm, bu ortamda suya dmtr. Memlekette oluan ticar ve sna zel sermaye glenmekte, ekonomik iktidarn, siyasal iktidara dntrmee hazrlanmaktadr. Olaanst durumun ve savan sonular da, zaten, henz mkemmelleecek kadar uzun bir zaman bulamam olan Devletilie yklenecektir. lkenin gelien ve deien bu ekonomik yaplar karsmda, Atatrk'n vefat ile Devletilik, daha da zayflayacaktr. nk memleketi ynetecek bir yeni kadronun mizac ve stili daha farkldr. z e l kesimde oluan yeni gelimeler ve Devletilie cephe alan zelci kesim, 1948 yl Kasm aynda istanbul'da toplanacak olan Mill Ekonomi Kongresinde, seslerini duyuracaklardr. 1923 zmir Kongresinden sonra toplanan, kinci ekonomik bir Kongre sz konusudur. Toplantya katlan 1200 delege, araya giren zamann farkn duyuracak tarzda, gelimi bir aama yanstyorlard. Tartlan nemli konu: Devletilik, D Ticaret ve Vergi dallarn iermekteydi. D) z e l Kesimin Ar Dnemi (1950-1960) Bast Mdahaleci Kapitalizm

Yukarda deindiim ekonomik yaplardaki deimeler, siyasal strktrleri, demokratik r e j i m i n mekanizmalar

BER HAMTO U LLAR I

iinde etkileyerek deitirecektir. 1950 M a y s nda siyas iktidar ilk kez genel oy - M i l l i r a d e - ynnde deiecek, iktisat politikas da birlikte, bu deimenin dorultusunda yeniden oluacaktr. Dnemin iktidar, zel giriimcilie inanmakta, Devletin ekonomik fonksiyonunun iletmecilikten ok, dzenleyici olmasndan yana idi. Bu politikalar, zendirme, koruma, dzenleme ve denetleme ile yetiniyordu. Devlet iletmecilii, ancak zel kesimin hi bir tarzda y a p m a y a c a faaliyet dallarnda olumal idi. K s a c a dnemin ekonomik ve politik yaplar dorultusunda oluan tutarllkta Devlet, glenmi bulunan zel K e s i m i n emrine girmektedir. K a r m a ekonomik teebbslerin yaylmas, ktisad Devlet Teekkllerinin zel kiilere devredilm e s i hazrlklarnn y a p l m a s (ve buna karn bir alc bub u l u n m a m a s ) tarmsal, endstriyel dallarda, devlet k a r m cl ile zel kesime sermaye transferlerinin y a p l m a s v.b... Devlet infrastrktr yapar, tevik eder, y a r d m yapar a m a onun btn b u kapitalistletirme gayretleri, plnsz, p r o g r a m s z ve e g d m s z olduundan ada gelimelerden habersiz ve biraz da anarik bir tarzda yrtldnden yaratlmas m m k n olan organize, gl, dinamik bir z e l Sektr, bir trl oluturulamaz. zel Kapitalizm, ancak finans ve ticar aamasna kabilecektir. Fakat ekonomik ve sosyal yaplar aras derin bir b o z u l m a o l u t u r m a k pahasna... E) K a r m a Ekonominin Resmlik Kazanmas, K a m u s a l Kesimin Ar Bast K a r m a Ekonomi Tertibi ( 1 9 6 1 - 1 9 6 5 )

Y u k a r d a andm Ekonomik ve Sosyal Siyasal yaplar aras bozulmalar, y a r a t l m a m , o l u t u r u l a m a m , dengeleyici, badatrc i dinamikler tarafndan giderilemiyence; ekonomik ve siyasal bunalmlar o l u m u ve 27 M a y s 1960 'da yaplan asker operasy onla, yeni denge aray domutur. 27 Mays 1961 Anayasas, Devlete h e m ekonomik, h e m de sosyal alanda, yeni ilevler vermektedir. K a l k n m a y z e l Sektre dayatan iktisat politikasnn beklenen gc ve dinam i z m i verememi olmas ile lkede gelimekte olan yeni sosyal gler ve brokratlarm basks sonucu b u kez, K a m u

 a d a iktisadi

sistemler

Kesiminin arlnda yeniden bir Karc Kapitalizm uygulanmaa konulacak ve anayasaya giren K a r m a Ekonomi, resm bir iktisad politika haline gelecektir. Artk Devletilik deyimi, yerini oklukla yepyeni bir eymi gibi takdim edilen K a r m a Ekonomi'ye, brakacaktr. Gerekten 1961 Anayasas, ktisad ve sosyal hayatn dzeni bal altnda 41. maddesi ile iktisad sosyal ve kltrel kalknmay demokratik yollarla gerekletirmek; bu maksatla, mill tasarruflar arttrmak, yatrmlar toplum yararnn gerektirdii nceliklere yneltmek ve kalknma plnlarn yapmak, Devletin devidir, demektedir. Yine herkesin, diledii alanda almas ve zel tebbsler kurmas alma ve teebbslerin kararllk iinde yrtlmesi Anayasa'mn 40. Maddesinin gereidir. Bu zgrlk, ancak k a m u yarar, ulusal ekonominin gerekleri ve sosyal amalarla snrlanabilir. Anayasann yine 129. maddesi, yukarda Devlete bir ilev olarak verildiini belirtmi olduum ekonomik sosyal ve kltrel kalknmann, bir pln'a balanacan ve kalknmasnn bu plna gre gerekletirileceini hkme balamaktadr. Ksaca 1950-1960 dneminin, plnsz yntemi ve anarisine tepki olmak zere Trkiye'de Karc Kapitalizmin K a r m a ve Plnl tertibi, uygulanacaktr. Anayasa aka K a m u Kesiminin ve zel kesimin bir arada alarak, demokratik Plnlama dzeni iinde kalknma hedefine varlmasn, hkme balamtr (1065). Devlet ve zel Kesim arasndaki bir ibirliine dayanan bu Karc Kapitalizm, zendirici plnlar araclyla salanmaktadr. 1963 'te uygulanmaya balayan, Be Yllk Kalknma Pln anlan karma tertipte, arl kamusal ekonomik kesime vermitir. Buna ramen, daha nce andm zere, Kamusal Ekonomik Kesim yannda zel Kesim zellikle 1 950 'lerden sonra geen on be yl iinde, hzl bir tarzda gelimitir. Bir fikir vermi olmak iin belirtelim ki, 1963 - 1 9 6 6 yllar arasnda sanayi dalnda, z e l Kesimin yatrmlardaki pay, % 61 civarna ulamtr (1066).
t

(1065) Bknz, Kzm ZTRK: Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Cilt: I, sh: 237, 1966, Ankara. (1066) Bknz, kinci Be Yllk Kalknma Plnnda Trk zel sektr, Babakanlk, D . P . T . , stanbul, 1970.

BER H A M T O U L L A R I

F) z e l K e s i m e Arlk Veren K a r m a Ekonomi Tertibi (1965

-197) z e l kesimin iktisad iktidar, giderek daha byyen oranda p a y l a m a s , siyasal strktr etkilemede gecikmeye ektir. 1965 seimleri sonucunda byk bir ekonomik g haline gelmi bulunan zel ekonomik kesime dayanan veya en a z m d a n ona ok yakn olan bir siyasal partinin iktidara gelmesi ile K a r m a Ekonomi tertibi, zel k e s i m e arlk veren biime kayacaktr. Gemiten alnan derslerle plnlamadan, bu dorultuda yararlanlacaktr. 1968 ylndan itibaren, Be Yllk K a l k n m a Pln, K a r m a Teebbsler ynnden, daha aydn bir ilkeye dayanacaktr. Eer bir yatrm zel teebbs yapmyorsa, ilk nce k a r m a teebbsle gerekletirilecei, b u da yetmedii takdirde Devlet tarfmdan yaplaca saptanmtr. III. Be Yllk K a l k n m a Pln'da (1973-1977) zel k e s i m e arlk verecektir. G ) Olaanst D n e m Hkmetleri: (19711973).

a) Birinci Erim Hkmeti, kamu kesimine arlk veren Karma Ekonomi politikasn uygulamaa alm, fakat zel Kesimin ve giriimciliin, gncel: Mal, ticar hatta sanayi gcnn bym bulunan engellemeleri ile karlamtr. Ekonomik gelime aamalar ve retim biimi ile tutarsz bir hale geldiinden ve anlan olaanst dnemin siyasal koullar ile tutarsz olduundan, tutunamamtr. b) ikinci Erim Hkmeti ise ekonomik gelime aamasnn ve lkedeki ekonomik iktidarlarn gc dorultusunda, yine zel Kesime arlk veren Karma Ekonomi tertibini uygulamak zorunluluunda kalmtr. Erim Hkmetlerinin, olaanst hale ramen bir yl iinde uyguladklar iktisad politikalar, tm Cumhuriyet tarihinde uygulanm bulunan iktisad politikalar (zel Kesime arlk veren Mdahaleci Kapitalizm ile Kamusal Kesimine arlk veren Mdahaleci Kapitalizmi), bir yl iinde hzl bir tarzda tekrarlam olmak gibi ok anlaml ve ilgin rnekler sergilemekle, Trkiye'de iktisad sistem ve mdahaleler bakmndan eriilmi bulunan bir dzeyi (mmkn olan ile, artk mmkn olmayan iyice aydnlatm olmaktadr), iaret etmektedirler. Bu odakta, ayrca Trkiye'nin ktisad dncesi bakmndan da anlaml dersler bulunmaktadr. (Strktrler -iktisad politikalar ve sistem tercihi konusundaki tutarszlklar, kavram ve kapsam kargaas ve derin yanlglar, arpc nitelikleri ile sergilenmektedir).

 a d a iktisadi

sistemler

1973 Trkiye'sinde zel kesimin toplam yatrmlarda, retimde yaratt istihdam ve altrd i gc ve yaratt deer bakmndan ulusal ekonomik pay, zellikle son eyrek yz yldan bu yana byk gelimeler gstermitir (1067). Bundan byle Trkiye'nin Karma Ekonomi tertibini gelitiren modeli olutururken ve lkenin, demokratik bir ortamda iktisad kalknmasn yrtmeye ynelirken; bu yeni gelime aamalar dorultusunda, ekonomik, sosyal ve siyasal strktrler arasnda gerekli uyumlar salayacak mekanizmalar oluturmak zorunlu bir dier koul haline gelmitir. H) 1973-1977 Koalisyonlar Dnemi: ygulanan iktisad politikalar bakmndan, genellikle iki farkl tertip oluturup yanstmaktadr bu dnem. 1973-1974 dnemini dolduran C H P - M S P Koalisyonunda, genellikle Kamusal Kesimin nem kazanp ne getii ve zellikle Halk Sektr'nn dnce dzeyinde ortaya kt bir dnemdir. Ksa srmesine karn, iktisad iktidarn halk ynlarna aktarlmasna-dar snrda da kalsa-tanklk edecek uygulamalar olumutur (Taban fiyatlar sz gelimi). 1975-1977 dneminde ise, A P - M S P - C G P - M H P , Koalisyonu olumu ve bu dnemde genellikle z e l Kesimin ar bast Karma Ekonomi tertibi ne gemekle birlikte, sosyal alanda nemli mevzuat gelimesi (emekliler, dul ve yetimler, 65 yan am kimsesizler), gerekletirilmitir. Bu ok ksa deinmenin gsterdii gibi, Trkiye'de artk ister, zel kesimin, isterse kamusal kesimin arlnda bir tertip izlesin, Kapitalist K a r m a Ekonomi tertiplerinin vaz geemiyecei bir nokta, sosyal ynn giderek geniletmesidir. lkenin siyasal partileri dzeyinde bir sosyalleme olgusunun yaygnl, Sistemimizin gelime yn bakmndan, byk bir anlam tamaktadr.
(1067) Bknz, T. BULUTAY: Trk Toplumsal Hayatnda ktisad ve Siyasal Gelimeler S. B. F. D., iinde, Eyll, 1970, sh: 79-121. Bknz, zel Sektrn Gr ve Teklifleri, Ticaret Odalar, Sanayi Odalar Ticaret Borsalar Birlii Ankara, 1964. zel Sektrn Teviki politikas, Trkiye Ticaret Odalar Sanayi Odalar Ticaret Borsalar, 1969.

BER H A M T O U L L A R I

4. KAPTALST KARMA SORUNLARI.

EKONOM

SSTEMMZN

Trkiye'nin hangi sistemle (organizasyon ile) ve hangi sistemin hangi tertibi ile daha salkl ve daha hzl geliebilecei sorunu, t m yakcl ve dikenlilii ile ortadadr. Ve ayrntlar ile sorunu memleketimizin yapsal olanaklar snrhlklar ile tutarl bir tarzda derinliine burada inceleyemeyeceim. 58 yldan beri Kapitalist sistem iinde bulunan ve bugn, anlan sistemin genel yrngesinde kalan, karc, k a r m a ve plnl tertibini, uygulayan memleketimizin, sistemi nnde beliren iki nemli soruna dikkatleri ekmekle yetineceim. Fakat ondan nce zet halinde Trkiye'nin 1977 'deki ekonomik yapsn a n m a k istiyorum. A) 1977'de Trkiye'nin Ekonomik Yaps.

Y a r m yz yllk bir a b a d a n sonra, Trkiye'nin Kapitalist K a r m a Ekonomi sisteminin yaps, nasl bir nitelik oluturmaktadr? B u r a d a , byk bir gelime gsteren sosyal strktre (ii kesimi) deinemeyeceim. Sadece T r k iktisad sisteminin geliim izgisini, giderek rgtlenip byyen bu -sosyal yapnn byk lde etkileyebilecei hususunu anm olmakla, vurgulam olmakla yetmeyim. i snf (Sosyal Strktr) T r k i y e ' d e , ii liderlerinin ve devlet yneticilerinin bile kkenlerini yakalayamadklar derin bir dnmn sancl aamalarndan gemektedir. T r k i y e ' d e , Sosyal yap ve alma hayat, biri igc fazlas (iki milyonu akn), dieri K a r a alma(*) olan iki eliki sonucunda oluan, ekonomik ve sosyal gvensizlik ile damgalanmaktadr. rgtsz ve Sendikasz ii kitlesi ve isizler, sosyal yapnn en haykrc elikilerini oluturmaktadrlar. K s a c a T r k i y e ' d e ekonomik yap, balca kesimden olumaktadr. H e n z etkin bir toprak reformu yaplmam olduu ve tarmsal devrim gereklemedii iin, kentsel ve krsal (Lokalizasyon) strktrler aras, uyumlatrmalar kalknma ile badatracak bir p l n l a m a oluturulmam o l d u u n d a n , Trkiye'nin ekonomik yaps, blgesel ve ulusal dzeyde henz btnlememitir. Ulusal ekonomiye egemen olan bir dalizmde, balca u ekonomik
(*) Daha geni bilgi iin bknz, B. HAMTOULLARI: Trkiye'de Kara stihdam, Cumhuriyet, 30.11.1975, sh: 2.

 a d a iktisadi

sistemler

kesim kendini gstermektedir. Ad geen ekonomik kesimlerin yapsal ve ayrntl analizini burada yapmak, olanakszdr. Ksa bir bilgi vermektle yetiniyoruz. a) Pre - Kapitalist Kesim: Burada kk zeneatlar, kk ifti ve kyllerin byk bir ksm ile kk tccarlar ve kk sanayi yer almaktadr. 1963 T a r m Saymna gre 0 - 5 hektar byklndeki tarmsal iletmelerin, toplam iletmelere oran % 26.6 idi, 1970 ylnda ise anlan byklkler, karlkl olarak % 75-2-'ye ve % 3 1 . 3 ' e ykselmilerdir. En son T o p r a k - T a r m Reformu, tasarsnda 1 ile 50 dnm arasnda topraa sahip olan az ve yetersiz toprakl aile says 2 milyon 221 bin 322 kabul edilmektedir. Btn ile topraksz aile says ise, 1 milyon 268 bin 301'dir. ite bu topraksz ailelerden 72.883' ortak, 12.673' kirac ve 1 milyon 1 8 2 . 7 1 5 ' i de tarm iisi olarak almakta idi. Yine 1965 yl sonuna gre Trkiye'de 20.461 adet kk sanayi iletmesi ile, 192.242 adet el zeneatlar ile uraan i yeri bulunmaktadr. Buralarda istihdam edilenlerin says ise, 580.503 kiiyi bulmaktadr. Dier esnaf ve zeneatkarlarla birlikte, bu kesimde 3 milyonu akn kiinin bulunduu anlalmaktadr(*). b) Kapitalist z e l Kesim: 50 yllk kapitalist bir uygulama sonucunda ekonomimizin iinde, endstride, tarmda, ticaret ve hizmetlerde, organizasyonu, ileyii ve G.S.M.H .'daki pay ile, kapitalist gelimi bir zel kesim artk oluabilmitir. Yalnz kk ve byk burjuvazinin nitelendirdii bu sermaye kesiminde de, karlkl karlar ve dnceler atma halindedir. Emek kesimi gibi burada da bir btnleme salayacak bir tutarllk yoktur. z e l kesimin ulusal ekonomideki yeri nedir? Aada yanstmaa altmz veriler ve byklkler, z e l Kesimin ulusal ekonomideki arln aydnlatacak niteliktedir. Devletin ilettii bir ka retme iftlii gz nne alnmazsa, Tarmsal Kesimin tm, zel Kesim tarafndan gdlmektedir, ithalatn % 55'ini ve ihracatn byk bir blmn z e l Kesim
(*) Bu konuda daha geni bilgi iin bknz, B. HAMTOULLARI: Halk Sektr'nn Anlam, Doktrini ve Yaps, Halk Sektr Semineri -iinde-, Ky leri ve Kooperatifler Bakanl Yaynlar, No: 224. (26, 27 Nisan 1974. Ankara).

BER HAMTO U LLAR I

yapmaktadr. stihdam dahil, ulusal ekonominin tm kesimlerinde z e l Kesimin arl, byk bir nem tamaktadr. Bir fikir vermek vermek zere bir iki rnek verelim. 1970 yl istatistiklerine gre; K e n d i adna alanlarn says : Ailesi y a n n d a alanlar : iveren olarak alanlar : iveren y a n n d a cretle alanlar : kiiyi buluyordu. 4 . 1 8 9 . 769 7.583.078 101.767 3. 879.029

A y r c a B a - K u r ' a kaytl yelerin 1977 yl varsaymlarna gre 1 milyona vard gz nne alnrsa, kendi hesabna alanlarn saysndaki ykseliin anlam, zel sektr bakmndan aydnlatc olacaktr. Y i n e 1972 ylnn verilerine gre S . S . K . ' n a bal ve bir iveren y a n n d a alan 1 .615.012 iiden, 1 .103.058 'i z e l Kesime bal i yerlerinde almakta idi. (1977 yl tahminlerine gre ise, S . S . K . ' n a b a l ii saysnn 2 milyon 400 bin olduunu anmsatalm). Eklemek gerekir ki, 1975 y l m a gre i m a l t Sanayiinin z e l c i ksmnda yer alan 5.912 i yerinde, 451.949 ii almakta idi ( K a m u s a l kesimde ise 405 i yerinde, 247.666 kii). Aadaki izelge ise, 1963-1973 dneminde, on ve d a h a fazla ii altran B y k i m a l t Sanayiinde, yaplan global yatrmlar ve b u byklklerde z e l Kesim'in p a y ile retimde ve istihdamd a yine b u sektrn arl yansmaktadr.
Byk malt Sanayiinde zel Sektrn Arl () alanlar says (bin kii) Yllar 1964 Topl. zel Yatrmlar Milyar TL. Toplam 1.1 2.0 1.6 1 .6 2 .2 2.4 zel 0.5 0.8 retim Milyar TL. Toplam 19.6 23.0 28.6 zel 10.9 13.2

%
56.3 56.3

%
48.2
40.7 63.4 63.1

%
25-8

1963 1965
1966

3190
346.6

410.7 438.0 "9 6 7 1968 460.5 1969 (2) 480.2 1970 506.2 541.0 "97i

390.3

220.0 231.2 249.6 265.9 289.7 289.7

179-3 56.2 '99-7 57-6 57-o 57-7

o-9
1.0

55-o

1972 1973

361.6 637.6 412.0 Kaynak: D. . E. (Anan,

576.9

334-2

48.8 1.6 65-7 32-3 60.1 3-o i - 9 62.2 59-7 61.3 3.0 2.4 63-3 72.3 4" -5 61.7 88.4 4-7 3-o 62.6 53-6 62.6 4.6 64.8 7-1 104.9 65.6 64.6 141.2 89.4 9-2 6.1 66.7 Gr: Trk Sanayicileri ve i Adamlar Dernei, Temmuz,

i-4

34-i 41.9

15-1
18.1

57-3
52.8

21.7 25-1

53-2 5i-9 53-7 54-1 57-4 60.7 62.5 63-3

'975)(1) On ve daha fazla ii altran sadece imalt sanayii kurulular. (Bilindii gibi kamuya ait ondan az ii altran sna teebbs mevcut deildir. Fakat zel sektrn ok sayda kk sanayi kuruluu mevcuttur. Bunlara ait rakam yukardaki tabloda yer almaktadr.) (2) 1969-1971 yllar iin veri bulunamadndan tahmini deerler verilmitir.

ada iktsadi

sistemler

Yukarda ki izelge z e l Kesimin Byk imalt Sanayiinde, 1973 ylma gre, yaplan toplam yatrmlarn % 65'ine yakn yapmakta, istihdam edilen toplam 637,6 bin iiden 412 bine ( % 65), i salamakta ve toplam retimin ise, yine % 64'ne yaknn salamtr. '
G. S. M. Hasla'da, zel ve Kamusal Kesimlerin Paylar (Cari Fiyatlarla) Yllar zel K. % Kamusal K. % Toplam 100 82.7 1948 17-3 1962 (Yeni Seri) 22.5 100 77-5 26.1 100 73-9 197 Kaynak: Trkiye'de zel Sektr ve Kalknma, T . T . O . S . O . T . B . D . Ank., 1966. Trkiye Milli Geliri, Kaynak ve Yntemler (1962-1971).

z e l Kesimin toplam sabit sermaye yatrmlar iindeki arln da anmsatrsak, global arl daha iyi anlalr.
'973 Yl Prog. Gerek hedefi leme Sabit serm. yatrmlar 100,0 Kamu sektr yatrmlar 53.7 zel sektr yatrmlar. 46,3 Kaynak: (1973, 1974, 100,0 46,9 '975 Yl '974 Yl Gerek Prog. Gerek Prog. hedefi leme hedefi leme 100,0 54.1 100,0 48,0 100,0 50,0 100,0 50,4 1976 Yl Prog. hedefi 100,0 52,1 47.9 Gerek leme 100,0 53,0 47,0

52,0 50,0 49,6 45,9 53. 1975 ve 1976 Yl Programlarndan).

c) Kapitalist K a m u Ekonomik Kesimi D a h a nce de belirttiimiz gibi, Trkiye'de 1930'lardan beri Kamusal Ekonomik Bir Kesim ( K E K ) , oluturulmu ve bu dorultuda, ktisad Devlet Teekklleri ve K a m u k ktisad Teebbsleri ( t . D . T . - K . I . T . ) , domutur. imdilere dein oluan ve oluacak olan iktisad politikalarn, sz gelimi: T a m istihdam, yksek bir byme hz, adaletli bir gelir dalm, piyasa dzenlemesi, yerleik (istikrarl) ve etkin bir fiyat dzeyinin gereklemesinde, Kamusal Ekonomik Kesimin, byk bir nemi bulunmaktadr. Ekonomik ve sosyal yaama, Devletin yapt dorudan ve dolayl tm karmlarn en byk ve etkin arac olan KEK, bu nitelikleri ile ulusal ekonominin en stratejik blgesini oluturmaktadr.

BER

HAMTO U LLAR I

Yrrlkteki Kapitalist K a r m a Ekonomi sistemin, yeniden retilerek srdrlmesi bakmndan olduu gibi, b u g n k n d e n d a h a gelimi, d a h a mutlu ve demokratik bir toplum biimine gitmede de, gerekli dnmleri y a p m a k iin de son derece nemli bir ara olabilir. Y u k a r d a z e l Kesim'in ulusal ekonomimizdeki yerini ve nemini belirten bir ka izgi sunarken, yer yer K a m u s a l Kesime de deinmitik. Bu noktada ise, Devletin ekonomik yaama d o r u d a n ve dolayl tm karmalarndan sadece d o r u d a n olanlarn ieren K a m u fktisad Teebbslerinin ( K . . T . ) ulusal ekonomideki arln yanstan bir ka saysal byklk a n m a k , bu kesimin nemini ayd n l a t m a a yeter. F a k a t ok genel de olsa nce K . E . K . ' i ve Devlet kesimi hakknda bir iki noktaya deinmek gerekir. Hemen belirtelim ki, enerji retiminin tm (1972 de elektrik retiminin % 81) ve maden retiminin % 75'i ile ta kmr, bakr, kkrt ve plastik h a m maddelerinin tm ve ithaltn % 15'i, K a m u s a l Kesim tarafndan yaplmaktadr. Ynetim, salk, eitim tm alt yap yatrmlar; Genel ve K a t m a Bteler ile K . t . T . ' n i n tm faaliyetleri gz nne alnnca Devlet Kesiminin genilii d a h a kolaylkla kavranabilir. Sz gelimi sadece 1978 yl Genel Bte'si bu Devlet karmnn somut ve ak bir yansmasdr. Aada 1978 yl Bte tasars ve bir nceki yl ile karlatrlmasn a n m a k bu noktay aydnlatmaya yeter.
Bte Giderleri (Milyon TL.) Harcama Trleri Cari Harcamalar Yatrm denekleri Transfer denekleri Toplam

1977
63.844 61.556 219.998

1978
112.012 65.221 82.767 260.000

1980

1981 664.752 377.181 516.810

94-598

34 7 -"37
168.664 254.240 770.041

i 558.743

A y r c a , yukarda 1978 ylna gre 260 milyar tutan Konsolide Bte Tasarsna bir de K a t m a B i i t e y e Hazinenin yapt 4 1 . 3 2 4 milyon liralk transferler elekleninceGenel ve K a t m a Bteler toplam, birlikte 301 milyar liray amaktadr. 1980 ylnda, giderler toplamnn 770 milyar ve 1981 ylnn ise, 1. Tirilyon 558 milyara varm oimas, Devlet mdahalelerinin ap ve byyen eilimini yeterince gstermektedir. te Devlet iktisad yaam, bu bte byklkleri erevesinde, gdebilir, ynlendirerek diledii biimlere sokabilir.
* 1980 yl rakamlar Bte kanunu Tasarsnn tahminleridir. ** 1981 " " da

ada

ktsad

sistemler

K..T .'in Yatrmlar

Sadece bu Bte erevesinde K . . T . ' i n 1978 ylnda 60.5 milyar liralk bir Sabit Sermaye yatrm yapmas ngrlmtr. 1977 ylna gre bu % 22 orannda bir art belirtmektedir. Belirtmeliki, K . . T . ' i n yatrmlar, yaklak olarak toplam Kamusal yatrmlarn % 50'sini oluturmaktadr. Aadaki izelge, 1972-1976 dneminde K . . T . ' n i n eitli kurulularnca yaplm yatrmlarm yanstmaktadr.
iletmeci kurulular 9-978,1 12.558,8 15-311-0 25 99> 38.201,5 Tasarrufu kurulular 690,0 346,2 170,0 268,0 232,7 Art oran Toplam 10.668,1 12.905,0 15.481,0 26.177,0 38-434>2

Yllar 1972 1973 1974 1975 1976 (beklenen)

(%)

47, 20,9 '9,9 69,0 46,8

Kaynak: Kamu ktisad Teebbsleri ve tirakleri Yll, 1976, s. 32.

K . . T . ' n i n Ulusal ekonomideki, yeri ve nemini belirten bir ka byklk daha anmakta yarar var. K . . T . ' n i n 1976 ylna gre G . S . M . H . iindeki paylar, % 10 dolaylarndadr. 1976 ylna gre toplam satlar, 127,1 milyar bulmu ve 1977'de ise 155,6 milyara ulaaca var saylmtr. 1970 ylna grece (21,4) % 627'lik bir oalma. I I I . Be Yllk Kalknma Plnnda toplam yatrmlarn % 56'snn K a m u Kesimi tarafndan yaplmas ngrlmt. Sadece bu nokta, temel mallarn retiminde K . . T . ' n i n nemini aklayabilmektedir. Gerekten, imalt sanayiinde, plnl dnemde K a m u ve zel kesimlerin yatrmlar karlatrldnda, Kamusal kesimin oransal arlnn byd ve 1970'lerde belirli bir dzeyde kald anlalmaktadr. K a m u yatrmlarnn oklukla ara mallar retiminde younlat, grlmektedir. oklukla, imaltn dier sanayi dallar ile btnleen bu dallar, byk bir sabit sermayeye gerek duymaktadrlar. Demir-elik, petro-kimya, petrol rafinerileri, azot, kt, imento v.b., gibi dallar, bunlarn balcalardr. Aka grlebilecei gibi bu nemli dallar; zel sektrn genellikle az yneldii dallar olmaktadr. Aada ksaca imalt sanayiinde K a m u ve zel kesimin SabitSermaye oranlarna deinelim:

BER H A M T O U L L A R I '963-1976 Dnemi Sabit Sermaye Yatrmlar Yllar

1963 '965

Kamusal % 21
32 34 38 38

zel % 68 66 62 62 60
79

1964 1966 1968

1969 I970 "97' 1972 '973 '974 '975 1967

40
43 42 47 45-9

1976 Kaynak: D. P. T.

38.4 34.6 46.5

47-9

61.6 65.4
53-5 52-1

57 58 53 54-'

Plnl dnemde K a m u s a l kkenli yatrmlarnn bymesi ve zel kesim yatrmlar ile bir btnleme srecine girdikleri, yukardaki izelgenin aydnlatt iki nemli nokta olmaktadr. A y r c a 1 9 7 3 - 1 9 7 5 dneminde, imalt Sanayiinin bileiklerinde, K a m u kesiminin oklukla ara mallar retiminde, z e l kesimin ise tketim mallar retiminde, nde geldii anlalmaktadr. Aadaki izelge bu d u r u m u yanstmaktadr:
malt Sanayiinin ki Kesime Gre Yapsal Bileikleri retim Tr Tketim Mallar Ara Mallar Yatrm Mallar mal. San. Top. Yat. Kamusal 16.69
77-92 5-39

zel 36. 26 46.09

I7-65

Toplam mal. San. Pay 28.74

58.32

100

100

12.94 100

stihdam Bakmndan: K.t.T.'nde stihdam

1972 '973 233-502 1974 324.543 '975 '95-979 348.399 544-378 1976 '977 ( 0

MemurTeknik Personel i Toplam

212. 462 392-383

179.921

192.360

179.291

230.310 586.365
373-263

425.862

503-834

255 083 412.796 667.879

(1) Programlanan. Kaynak: Kamu ktisadi Teebbsleri ve itirakleri Yll 1977, sh. 24.

Belirtmeli ki, 1964'te T r k i y e ' d e alan genel sigortal toplam ii says 680.074, kii idi (1068). V e bunun % 26's olan 175.962'si K . t . T . ' n d e almakta idi (1069). K . t . T . ' n d e alan prersonelin,
(1068) Bknz, D. 1. E. Trkiye Milli Geliri, Toplam Harcamalar ve yatrmlar, 1938, 1948, 1969. A. PAYASLIOLU: Trkiye'de zel Sanayi Alanndaki Mteebbisler ve
Teebbsler, S. B. F., Trkiye ktisadi Gelimesi Aratrma projesi 1961, Ankara. (1069) Bknz, D. 1. E. Aylk statistik Blteni, Ocak, 1966, sh: 16 ile 1964 ylma ait Bte

Gerekesi, sh: 30-31.

 a d a iktisadi

sistemler

1977 ylnda 667.000'e ykseldii belirtilmektedir. Sz geken bu personele ylda yaplan deme 47 milyar liraya varmaktadr. 1975 ylna gre aktif varlklar 200 milyar liray aan K . I . T . ' nin yaptklar yatrmlarn, ancak % 4o' z kaynaklarndan karlanmaktadr. Bu nokta K . . T . ' i n finansman sorununu zemediklerini aydnlatmaktadr. D kaynaklara % 60 orannda, ar bir bamllk gstermeleri, bu kurulularn elikilerini de sergilemektedir. Aka, bu Kurulular, iletme ihtiyalar ve yatrmlar iin muhta olduklar fonlar yaratamamamaktadrlar. Sz gelimi, sadece 1975'te 36 Kuruluun, iletme toplam aklar: 7,3 milyar liraya kmtr (1971'de 400 milyon idi). Konsolide Devlet Btesinden karlanan bu aklar (ki 1975'te btenin 1 / 3'ni buluyordu), ekonominin tmn olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Bir btn olarak verimsiz ve krsz almalar (1976'da zararlar 6 milyar amakta idi, 1977'de 11 milyara yakn tahmin edilmektedir). rasyonel bir ileyie kavuturulmu olmamalar, siyasal basklara ak ve ekonomik zerklikten yoksun olmalar, etkinliklerini azaltmaktadr. K o n u m u z bakmndan bu noktalarn nemi, Kapitalist K a r m a Ekonomi Sistemimizin, iki ayandan biri olan Kamusal Sektrn bel kemiini oluturan K . t . T ' n i n bu elikileri, tm olarak Sistemin elikilerini bytm olmasdr. Oysa asal grevi ve varolu nedenleri, anlan sistemin elikilerini, azaltp, dzenli akn salamak idi, ksaca. z e l ve Kamusal Ekonomik Kesimle, byk bir gelime gstermelerine karn, iktisad Sistemimiz asndan, ada sorumluluklarn btn ile tayabilecek birgce kavuamamamlardr. iki kesim de, tam rasyonel, etkin ve verimli bir rgtlenme tipi ve ileyiinden yoksun bulunmaktadrlar. Bu adan her iki kesimde isel dzeyde grlen elikiler, sektrleraras ilikilerde de olumaktadr. Bu ksa deinmelerde anlalabilecei gibi, ulusal ekonomi, Pre-Kapitalist, z e l ve Kamusal Kesimleri ile, henz tam kaynaamam ve gelimelerin deiik aamalarna gre, kendilerini uyumlatrabilecek isel dinamiklere kavuamam bulunmaktadrlar. Trkiye'ye zg yapsal zellikleri de, kendi yaplar ile btnletirebilecek gten yoksun grnen bu zelliklleri ile, Kapitalist K a r m a Ekonominin, bunalmlara srklenmesine yol aan neden-

B E R HAMTO U LLAR I

leri oaltmakta ve Trkiye'ye zg bir zgn modelin olumasn d a engellemektedirler. A t a t r k sistemin erevesinde, kit'nin ekonomi politiinin oluturulamam ve yeterince anlalamam olmas, bu tkankln balca nedenidir. B) Hangi Sistem?

lkemizin geirdii denemeler u andaki maddesel ve dnsel yaplar, uluslararas ilikileri erevesinde, imdiki zamann sorunlarn ve gelecein umutlarn, hangi sistem optimum bir dzeyde, daha iyi karlayabilir? Bu sorunun burada, tartlmayacan yukarda vurgulamtm.
Y a l n z u kadarn belirteyim ki, Trkiye demokratik rejim iinde, denecek maliyeti (fiyat) ve yry (hz) deimek zere, Kapitalist K a r m a Ekonominin zel Kesim'e arlk veren tertibi ile olduu gibi, [en g e l i m i b i i m i ile Atatrk Sosyal Kapitalizm], K a m u s a l K e s i m e arlk veren biimi ile de hatta Kapitalist olmayan ve a n a y a s a m z m meru eresinde kalan, lkemiz ve ulusumuzun yapsal ve dnsel zelliklerinden beslenen zgrlk Sosyalizm ile de kalknabilir. [Burada Atatrk Sosyal Demokrasi, Trkiyeye zg bir model olarak, ortaya kmaktadr. M a r k s i s t Sosyalizmden ve A v r u p a lkeleri rneklerinde sergilenen Demokratik soldan da farkldr]. Fakat ne idi belirsiz, belirlenememi, Kapital i z m ve Sosyalizmlerden b a m s z ve zerk bir nitelii olma d halde, nc bir yol olarak ileri srlen ne zelci, ne k a m u s a l olmayan gerekten m p h e m , kark bir K a r m a Ekonomi ile, kalknamayaca veya en azndan, ok ge ve g kalknaca sylenebilir. n k yaplar ve ileyii (me kanizmalar) oyun kurallar aka ortaya konamamaktadr. n k, Kapitalizmi gizlemeye, ynelik yani ( K a p i t a l i z m i n incir yapra), sistemin yalnz zn deil, fakat geliebilme yeteneini de byk lde yaralamaktadr. Y a l n z bilimsel gereklik bakmndan deil, fazladan u y g u l a m a y a ilikin yararl nedenlerle de, niteliini saptrmamak gerekmektedir. B u r a d a , sistemler konusunda ak bir tutarszln giderilmesi sorunu, karmza kmaktadr. Yarm yzyl aan bir z a m a n d a n beri memleketimiz, Kapitalist Sistemin, zel kesim'e arlk veren tertibinden; k a m u s a l kesime arlk veren tertibine, gidip gelmelerle ok deerli frsatlar cmerte h a r c a m bulunmaktadr. Ve u son yllarda kurulan iki Hkmetin (Erim H.) gtt iktisad politikalar, bu elli yllk denemeleri, bir kez daha fakat hzlca

 a d a iktisadi

sistemler

83

tekrarlam bulunmaktadr. Yalnz unu belirteyim ki sistemi belirleyecek gelitirilecek, iktisad politikalar konusundaki bu istikrarszlk, bu deimeler, memleketimizde resmen kabul edilmi olan Mdahaleci Kapitalist Sistemin, ne zel kesimini kalknmann dinamii (motr) yapabilecek organize etkin bir hale getirebilmi (piyasa, fiyat v.b. mekanizmalar oluturabilmi) yapabilmi onu damklktan kurtaramamtr. Ve ne de K a m u Kesimini endstrilemeyi kalknmay srkleyip gelitirebilecek bir g bir yap ve bir mekanizma haline getirebilmitir. Sistemimizin en byk eksiklii ve dram anlan tertiplerden, hi birinde gerekli tutarll ve sreklilii salayamam olmasdr.

Bylece, Mdahaleci (karc) Kapitalist sistem iinde kalan Karma Ekonomi rejiminin dinamik iki kesimi olabilecek zel ve Kamu sektrleri, sistemin mantna ve gereklerine uygun bir dorultuda, gelitirilememi olduklarndan ; anlan bu iki kesim arasnda, karma ekonominin gerei olan yararl ve etkin bir ibirlii bir dierini btnleme, dzeltme ve desteklemenin organik (gbek) balar ilikileri de, halen kurulamamtr, denilebilir.
a) Gl Bir Devlet ve Kamu Kesiminin Zorunluluu:

Oysa Karc Kapitalizmi

bir iktisad

sistem

olarak semi ve

iktisaden halen yeterince gelimemi olan bir lke Karma Ekonominin hangi tertibine arlk ve ncelik verirse versin Kamusal Kesimi bir veri
olarak gelitirmek ve ok etkin bir hale getirmek mecburiyetindedir. zel sektr, mevcut olmad yerde yaratmak, oluturmak, mevcut

olduu yerde, onu tevik etmek, yneltmek onunla yararl i ve g birlii yapabilmek iin bir n gerektir bu. Yine zel ve zgr kesimin yapmadn ve

yapamadn karc Kapitalist sistemin yeni anlaylar dorultusunda

yapabilmek iin bile, Kamusal Kesimin gelitirilmesi ve etkin bir yapya,

rasyonel bir ileyie (brokratik deil) kavuturulmas zorunludur.

Kapitalist sistem erevesinde Kamusal Kesimin bu yeni rasyonellerin

kaldralar dorultusunda
bizzat

gelitirilmesinden, ekinmemeli hatta bu husus

zel Kesim tarafndan bile istenmelidir.

Burada memleketimiz bakmndan, son derece nemli bir konu olan Devlet sorunu, ortaya kmaktadr, iktisad Sistem seenei ve tertibi ne olursa olsun, lkemizin sahip olduu, ekonomik tm potansiyellere gre geliebilmesi, ulusal gereksinmelerin, uygarca ve yeterince karlanmas ve uluslararas dzeyde de, Trkiye'nin hakkn yedirtmiyecek bir yere (lyk olduu yere) karlabilmesi iin, D E V L E T ' i n nclne, byk bir ihtiya bulunmaktadr.

BER H A M T O U L L A R I

Fakat, nasl bir D E V L E T ? G l , etkin, adil ve demokratik bir D E V L E T kukusuz. Burjuvazinin, belli ortamlarda Faizme dnebilen Diktatrlnn Devleti deil. Sosyalizm kavram altnda gizlenmek istenen kzl Brokrat ve Teknokratlarn Diktatrlne olanak veren Devletde deil. Ekonomik ve siyasal iktidarlar tm ulusa sosyal adalet lleri iinde (alma, y a r a t m a , istidat, haketme) paylatran, bir sosyal g r u b u n , dier sosyal g r u b u ezmesine smrmesine, ksaca dier sosyal gruplar ve snflar zerinde egemenlik kurmasna olanak ve izin vermeyen, uluslatrlm, gerekten demokratik bir Devlet. te bu nitelikte gl bir Devlet'in nclnde, ancak yoksulluk, adaletsizlik ve eitsizlik reten kaynaklar ve nedenler giderilebilir. A n c a k bylesi bir Devlet, ekonomik-sosyal, kltrel gelimeler ve insanc kalknml gerekletirebilir. Bireysel ve toplumsal d z e y d e oluturulmas olanakl yaratcl, ulusal ve lkesel dzeyde egdm salayabilmek iin bu tr bir Devletin nclne ihtiya vardr. Bu dorultuda etkin ve yurttalarda sayg ve sevgi yaratacak, uygar ve insanc bir u y u m , davran, tutum, dn disiplini alayabilecek ve yaygnlatrabilecek gl bir Devlet'e, toplumsal yaamn btn kesimlerinde, byk bir ihtiya vardr. n c l k etmek iin. Yneltmek, zendirmek, desteklemek ve engelleri aabilmek iin. Y a p m a k yaptrmak, denetlemek ve a y d r m a k iin. Uluslararas ilikiler dzeyinde de, lkenin aleyhine olan tm ar ve zararl bamllklar, giderebilmek iin... 1980 Trkiye'sinde iktisad sistemi belirli ve etkin bir tarzda oluturamam olmak gerei yannda ulusal iktisad kalknmay engelleyen dier bir boaza deinmek gerekir, zira bu yap, ayn zamanda iktisad sistemimizin gelimesini de engellemektedir. b) Brokrasinin Engelleri

Ynetsel (idar) yap Trkiye'de bal bana bir sorundur. Bu nemli ge deiik hkmet adamlar tarafndan olduu kadar, z e l Sektr kesiminde de ak ve kapal bir tarzda tekrarlanan m a l i d a r brokrasidir. Trkiye'de ynetsel yap, kalknmay engelleyen en byk darboazlarn, en nnde gelmektedir. A d e t a Fransz d a r monarisini andran bu brokrasi gerek bir sanayilemeye zendirmekte, ihracatn gelimesini engellemekte ne Karc Kapitalist Sistemin gelimesine ve ne de Kapitalist o l m a y a n dier demokratik seeneklere giden yollar aabilmektedir. Brokrasi Statko' cudur, yetkilerinin ve ayr alklarnn srekliliini

ada

ktsad

sistemler

ve gvencesini gzetir. Gncel kt durumun ise muhafaza edilecek bir yan yoktur.

Oysa cidd istikrarl hzl bir iktisad kalknma politikasn hazrlayp, yrtebilecek kudrette mal ve idar mekanizmay yaratmadan, kalknmay gerekletirmek bir d olur (1070). ktisad sistemimizi, yeni eilimler ve gereksinmeler dorultusunda, gelitirmek, bir d olur. Bu Devlet gcn, halk ezen, hakszlk yapan, smren yabanclatran ve kendi gr ve duygularn halka ve lkeye zorla kabul ettiren (dikte ettiren) bir Brokrasi-tekrokrasi, aka smrc ve egemen bir sosyal snftr. Belirtmek gerekir ki, lkelere ve deiik iktisad sistemlerde arl deimek zere, B R O K R A T Z A S Y O N sreci, amzda evrensel bir olgudur. Devlet'in, halk, Demokratik veya bastm otoriter niteliklerine grece, sakncalar azaltlabilmektedir. Sos\al rgtlenme tipinin en gelimii olan Devlet, bir yapsal Kurum olarak ilevlerini ve hedeflerini, brokrat ve teknotratlar aracl ile yrtmekte ve gerekletirmeye almaktadr. Bu asal neden ile Devlet, vatandalar ile bu memurlar araclnda iliki kurar. Ynetsel ve ekonomik ynleri ile (geni anlamda) Kamusal Kesim, hem rgtlenme tipi, hem ileyii, hem de tm kadrolarnn eitsel dzeyi, davran ve tututumu nitelikleri ile DEVLET'i tutuklamaktadr. nk bu yn ve nitelikleri ile DEVLET'i belirlemektedir. Ayrca anmsatmak gerekir ki, Brokraside bir tek olgu sz konusu deildir. eitli brokrasiler ve eitli ilevli Brokrasiler bulunmaktadr. Trkiye'de Brokrasi yaps (rgtlenme tipi ve ileyii), braknz gnlmz ve yukarda umutlarmz yanstan Devleti, Anayasamzda belirlenen Devletin imajn bile, oluturup yanstamayacak, ada ve modern gereksinmeleri greve dntremeyecek nitelikte, grnmektedir. Hele bu yce nemine karn, bu Kitabn 3. basksnn yapld u sralarda (1980), lke Brokrasisi, yukarda belirtilen yetersiz durumunu daha da bozacak ynl bir andrma, ypratmann (eroziyon) etkisine ak hale getirilmitir. Son derece tehlikeli (yalnz insanc bakmndan deil, gelime, kalknma ve Devlet'in varlm srdrmesi bakmndan da) bulduumuz bu durumun ilki, ar enflasyon karsnda bir milyonu akn okluu iinde M E M U R grubunun, her gn biraz daha den yaam dzeyi ve ezikliidir. kinci nemli husus, Trkiye'nin gerek ite, gerekse dta, karlat etin sorunlar giderek daha karmak bir duruma gelmektedir. Bu nedenle daha bilgili, daha yetenekli ve sorumluluk yklenecek, uyumlu bir eitimden gemi,
(1070) Bknz, A. DELON: Les Problemes Administratifs de la Coordination en Matidre de D^veloppement conomique et Sociale; Brksel, 1. 1. S. A., 1969.

BER HAMTO U LLAR I

yetikin ve layk kadrolara olan ihtiyac byrken, ie ehil (layk) kiilerin, belli yetenek ve snanm salkl llere gre, nemli mevkilere getirilmesi gerekirken; tam tersine, kk siyasal partizanlklarn ve kiisel karlarn dorultusunda, ilere hi de ehil olmayan kimselerin, hi bir saknca grmeden en nemli mevkilere atanmas, u son zamanlarda, mallesef yaygn bir uygulama haline gelmitir. Normal ve yasal ve de liyakat ltne gre, bir Bakanlkta ube Mdr bile olmaya henz hazr olamamlarn, bir rpda, Genel Mdr ve Mstear bile olduklar kolayca izlenebilir bir duruma gelmitir (ayrca uzmanlk dalma aldrmadan). Doaldr ki bu tr kiilerin, haksz ve insafsz bir tarada Devlet ile alay edercesine kimi nemli grevlere asansrle kar gibi gelmeleri, yalnz ykseklmek iin gerekli olan alma, gayret, olumlu yarm ve hazrlklar (manev deerler sistemini) bir tarafa atmakla kalmaz, yetersiz yneticiler, evrelerine bu kez ve oklukla, yetersizliklerini kendilerine anmsatmayacak nitelikteki kimseleri almaya ynelmekte ve sonunda bu uygulama lsnde, ynetici kad olar gsz hale gelmektedir. Bir de bu noktaya son yllarda, gerektii gibi eitim ve retim yapamayan tm retim Kurumlarmzn ve eitimin dmekte olan global dzeyi, duruma eklenirse, konunun nemi (dram dememek iin), daha iyi anlalabilir. Ksaca anmakla yetindiimiz bu ayr odaktan kaynaklanan nedenlerle, Trkiye Brokrasisi ve Devlet mekanizmalar, korkun bir eroziyonun etkisinde, jel olmakta, kt ve yetersiz yneticiler iyileri kovarken, byyen, karmaklaan lke sorunlarnn zm olanakszlamaktadr. Son sz olarak geri kalm bir ynetim, gerukalm bir lkeyi kalkndramaz. Brokrasinin engebesinde boulmu bir ynetim ve Kamu Kesimini ve ne de zel Kesimi srkleyici dinamik bir organ, bir zne haline getiremez. Oysa 1980 Trkiye'sinin iktisad sistemini yneltecek nitelikteki, iktisad, sosyal ve siyas yaplar, kanmca ya Atatrk Sosyal Kapitalizme veya Atatrk Demokratik Sola doru koyacak niteliktedirler. Az tede bu konuya deineceiz. Bu yeni eilim ve niteliklerle badamayan bir ynetim ve bir Devlet, toplumsal, ekonomik katmanlardaki potansiyelin doal evrimci akn yalnz engellemekle kalmaz- Bu byk potansiyeli, patlama noktalarna srkleyebilir. Yaratc ve olumlu sreler yerine, ykc sreler oluabilir. Bu nedenle, bu gnk sistemi srdrebilmek iin olsun, deitirmek iin olsun, gl ve insanc etkin bir Devlete ve kesimine ihtiya vardr.
c) ktisad Sistemimizin Karlat Bunalmlar ve

Gelecei. Bir iktisad Sistem, oluturmas olanakl politikalar (iktisad sosyal) aracl ile, lkenin sahip o l d u u tm ekonomik potansi-

 a d a iktisadi

sistemler

yelleri harekete geiremiyor ve rasyonel bir tarzda iletemiyorsa; ulusun oalan ve eitlenen ihtiyalarn insanc bir dzeyde doyuramyorsa (sosyal adalet), yetersiz kalyor demektir. T m yetenek ve olanaklarn kullanamad iin, bunalyor demektir. Yaatan ve honutluk veren bir gnen retemeyen (salkl bir iktisad , byme-gelime ve kalknma) bir iktisad sistem, dnceme gre uygarln kesin ve ada iki temel lt saylmak gereken, doaya ve sosyal alandaki elikilere de, egemen olamyor demektir. Yukarda ksaca anlan ereve iinde, ulusun ounluunu honut edemeyen ve elikilerini gideremeyen bir iktisad-sosyal sistem kendini daha salkl bir biimde yeniden retemiyor (srdremiyor) demektir. Diriliini yitirmi demektir. Trkiye'nin Kapitalist K a r m a Ekonomi Sistemi, oluturduu iktisad-sosyal politikalarla, says hzla oalmakta olan nfusunun, tm gereksinmelerini karlayamamakta, dnen ve eitlenen ihtiyalar yeterince doyuramamaktadr. nk lkenin sahip olduu tm potansiyelleri, savurganl byk boyutlara vardrmadan, rasyonel bir tarzda iletememektedir. Oluan ulusal sosyal haslay, adaletli bir tarzda bltrememektedir. Sz gelimi, 57 yldan beri, ulusal ve lkesel dzeyde byk zveriler pahasna, byk sosyal adaletsizlikler pahasna, kimi z e l Kesim, ayrcalatrlarak desteklendi, kayrld, beslendi. Yukarda ksaca anld zere, zel Kesime ek olarak Kapitalist bir Kamusal Ekonomik Kesim de, oluturuldu. Fakat ada ltlere gre, gelimi bir Kapitalizm retilebildi mi? Gerek bir sanayileme gerekletirilebilindi mi? Kalknmann gerek ltlerinden b'iri olan (saylamas gereken) ihracatn dzeyi (dviz girdisi), bakaca dendikte,toplam ithalat karlama oran, % 40 (1976 yl n tahminlerine gre % 33,3), dzeyine bile varmamaktadr. Yn halinde karmak ve sade imalt rn ihra edip ulusal ithalt karlayabilecek bir dzeye eritimi, her gn daha da byyen bamll aabilerek sanayiletiren sanayiye kavuabildi mi, T r k Kapitalizmi? Bu noktada ekonomik sistemimiz, uluslararas dzeyde bir g yanmasnda boyunun lsn alm olmaktadr. Sonu hi de i ac deildir. D demeler sorununun uluslararas ekonomik ilikilere bal yan bir tarafa, ulusal dzeyde, Kapitalist K a r m a Ekonomimizin, Kamusal ve z e l kesimleri ile, gerek ayr ayr gerekse karlkl olarak, yeterince gelimemi bulunduklar, aydnla kmaktadr. zlerek belirtmek

88

BER HAMTO U LLAR I

gerekir ki, T r k i y e ' i n D T i c a r e t ve d e m e l e r Dengesi sorunu, aslnda isel dzeydeki tm ekonomik dengesizliklerin yansdklar- bir odak niteliindedir. D T i c a r e t i n yaps, bu noktada ok nemli bir gsterge niteliindedir (ve 1977 ylnda d ticaret ann 3,6 milyar dolara ve c a r ilemler ann ise, 2,8 milyar dolar evresinde kalaca varsaylmaktadr).
1-

retimin nicel ve nitel olarak yetersizlii, d demeler sorunu, enerji bunalm, e k o n o m i k - m a l savurganlk, hzl ve srekli enflasyon, aslnda ulusal ekonominin i ve d dengelerinin yalnz bozulmasnn deil; fakat, b y k bir bunalm iinde olduklarn d a gstermektedir. Bu bunalmn bir dier gstergesi, lkeyi eitli boyutlarnda saran yaygn anaridir. Anari ile, enflasyon zerinde biraz d u r m a k t a zorunluluk gryorum. aa) Ekonomik ve Sosyal Y a a m K u a t a n Anari Ekonomik a l a n d a byk bir b u n a l m l a kar karya bulunan Trkiye'nin, i ve d ekonomik dengeleri bozulmu b u l u n a n 1980 yl Trkiyesi'nin, gelime potansiyeli b y k , gelime yetenei yksek, gerekten b y k T R K Y E ' n i n en byk sorunu, k a n m c a kuralszln kural, yasaszln yasa haline gelmi olmas sonuc u n d a , ykc, datc bir A N A R N N ve disiplinsizliin, toplumun tm kesimlerini sarabilen yaygnldr. Trafikteki haykrc anari (alt yap yetersizlii, ara says arasndaki dengesizlik ve srclerin kural d tutumlar ile, Devletin denetim ve gzetim yetersizliinin oluturduu elikiler), genlik kesitinde d r a m a t i k boyutlar ile yansyan anari v.b., aslnd a , yukarda anlan yaygn anarinin, en duyarl kesitlerdeki yansmasndan baka bir ey deildir. r e t i m d e anari. T k e t i m d e anari. Devlet kesiminde anari, haykrc boyutlara kmken (devleti oluturan birimlerin her birinde ve bunlar arasnda), toplumsal yaamn deiik alanlarn, uyumsuzluk, dzensizlik asarmken, mikro dzeyde bireylere snrl bir tarzda alanmak istenen kural, yasa ve dzen dnceleri, yetersiz kalmaktadr. Devlet ile olan ilikilerinde bireyler, toplum ile ve dier insanlarla kurduklar ilikilerde bireyler, srekli bir dzensizlik, disiplinsizlik ve yasa d davranlar iinde yzyorlarsa ve b u dorultuda yabanclayorlarsa, Devlet ve toplum eitli boyutlar ile anari retiyor demektir. Evde, sokakta, okulda, p a z a r d a , i yerinde hi bir eyin a-

 a d a iktisadi

sistemler

da uygarlk dzeyde, bir dzenlilik iinde cereyan edemedii bir ortamda, her ey bireylere bir uyum deil, bir anari alyor demektir. Hi kuku yok ki bylesi bir anarik ortamda, ekonominin i dengeleri ve d dengeleri, ekonomik gelimenin eitli yanlar arasnda kurulmas gereken egdm, birbirini destekleme ve dar boazlar ama politikalar, baar ile ne oluturulabilir ve ne de gdlebilir. Nitekim, sadece zamlarla snrlanp kalan son istikrar tedbirleri, oluturulmas gereken iktisad politikay, klsik ve geleneksel btncl tarzda bile yaratamam ve ters sonular dourmutur. K a b a izgileri ile, deinmekle yetindiimiz bu korkun anarinin bir baka rnei, ulusal ekonomiyi ve bymeyi bir kanser gibi sarm grnen E N F L A S Y O N ' d u r . bb) Ekonomik / Sosyal Dengeleri Alt st Eden Enflasyon.

Yukarda deindiimiz anarinin ekonomik alandaki yansmalarndan biri de ulusal ekonomiyi kskacna alm bulunan hzl ve srekli enflasyondur. Yalnz retim arznn, toplam talep hacminin gerisinde kalmasndan kaynaklanmayan enflasyon, Devletin gzetim ve denetim yetersizliinde oluan iktidar boluunun, eksik bir rekabet ve bozuk ve dzenlenmemi bir piyasa mekanizmasndan da, kaynaklanmaktadr. Yukarda anlan anariden kaynaklanan enflasyon, vurgulamak gekir ki, oluup gelitikten sonra, ekonomik anariyi besleyen ve daha da yaygnlatran ykc bir kaynak haline de gelmektedir. Bir iki kesit deinme ile bu durumu biraz yanstmaa alalm. ktisadi kaynaklarn rasyonel ve ilevsel dalm (makro ve mikro dzeylerde) hzl ve srekli bir enflasyon karsnda olanakszlamaktadr. Sadece bu neden, Trkiye gibi bir lkede son derece zorunlu olan gerek ve etkin bir Planlamay, engellemektedir. nk gelir dalmn temel lt olarak el alan ve iktisad kaynaklarn ynlendirmesini (dalmn), satn alma gcne gre dzenlemek (planlamak) gerekmektedir. Oysa hzl ve srekli bir enflasyon, Mill Geliri, kendi mantna gre yeniden bir paylama tabi tuttuundan, Sosyal yapy oluturan eitli sosyal gruplarm gelir dzeyini, veri olarak temel lt nitelikleri ile ele almak, olanakszlamaktadr. Byle bir ortamda sabit gelirli olmayan (memur-ii dnda), sosyal gruplarn (reticiler, sermaye evreleri ve fiyat ykse-

BER HAMTO U LLAR I

iilerini, bakalarna yanstabilen meslek ve i sahipleri), gelir dzeyleri giderek ykselir. Bu d u r u m d a lkenin iktisad kaynaklarn, oalan bir tarzda srekli ykselen ve dnen b u sosyal gruplarn ihtiyalar ve istemlerine gre yneltmek (oldu-bittisi), bir zorunluk haline gelir. B u r a d a sosyal adaletsizlik ve dengesizlikler bir y a n a , ekonomik b y k bir savurganlk d a oluabilmektedir. D i e r y a n d a n , hzl enflasyon karsnda, sabit gelir blgesin? de bulunanlarn, parann srekli ve girerek den satn alma gc orannda den yaam dzeyleri, bir piyasa ekonomisin belirledii yaplar ve ortamlarda, iktisad kaynaklar bu sosyal gruplarn doyurulmas gereken zorunlu gereksinmelerine gre gtmek de, olanakszlamaktadr. Ekonominin m a k r o - m i k r o dengelerini bozan srekli enflasyon, her eyden nce ekonomik rasyonellii iptal etmektedir. Ekonomik yap ve ekonomik dengeler (i-d), bozulmaktadr. Bu dengesizliklerin dourduu derin elikiler, sosyal yap ile ekonomik yaplar arasnda bulunmas gereken dengeleri de alt-st dederek, sosyal bar yok etmektedir. Ekonomik ve sosyal yapnn bozulmas ve elikiler iinde yzmesi, m a n e v deerler sistemini de (alma ak ve disiplini, y a r a t m a , kazanlarn m e r u l u u - a h l k v.b.), son derece bozmakta, toplumu yceltebilecek unsurlar ikinci p l n a itilmektedir. Bu noktada karmza, yukarda deindiimiz anariye kaynaklk edecek bir odak d a h a kmaktadr. Trkiye'nin Kapitalist K a r m a Ekonomisinin imdilerde srmesi ve gelecei, aada ksaca deinilen sorunlar zmede gsterecei baar ve yanstabilecei yetenee baldr. Ulusal Dzeyde: lkenin, d o a l , beeri ve sermaye dalnda sahip olduu tm potansiyelleri (ve y a r a t m a gcn) ulusun gereksinmelerini, asgari geim dzeyinin stnde bir blgede karlayabilecek biimde rasyonel olarak ekonomik gelimeye kanalize ederek, d a y a n a k y a p m a k . Ekonomik ve sosyal-siyasal yaplar arasndaki dengeyi, sosyal bar, demokrasiyi, kurarak srdrmek. r e t i m d e yetersizlii, tketimde ar savurganl ve istihdamda isizlik sorunlarn zmek. Ekonomik ve sosyal-siyasal yaam kuatan, ulusal Dirlii ve kardelii bozan anariyi, btn ile berataraf edilemezse bile,

 a d a iktisadi sistemler

tanr mfek.

llere

indirebilmek.

Devleti

ulusallatrmak,

etkinletir-

Uluslararas Dzeyde: Trkiye'nin, ekonomik, politik ve zellikle kltrel-spiritel bamlln, ulusun kiiliini ve lkenin yararlarn, yaratcln yok edemiyecek boyutlarda tutabilmek. D ekonomik ilikileri (D ticaret-borlanma) lke yararna dntrebilmek (ihracatn, nicel-nitel olarak gelitirilmesi ve yer yznn eitli blgelerine kaydrlmas). Kapitalist K a r m a Ekonomi Sistemimiz, yaama ve srme diriliini, yukarda belirtilen ve aada kaln bir iki izgi halinde anlarak btnleen sorunlara verecei karlklarn doyuruculuk dzeyine gre belirlenecektir. Ayrca bu sorunlar zmee alrken, olumas doal saylabilecek dier elikileri de en azndan tanabilecek (tahamml edilebilir) boyut ve snrlarda tutabilmesine baldr. Bu konuda son bir saptama olarak unu vurgalamak gerekir: Trkiye'nin iktisad sistemi, Bat dnyasndan ithl edilmi bir sistemdir. Bu noktada, ulusal ve doasal yaplarmza uymayan yanlarnn oluturduu elikileri yenmesi, gidermesinin dourduu bunalmlar sz konusudur, ikinci olarak Bat kkenli bu sistem, Trkiye'de yerleirken ve geliirken oluturmas doal karlanmas gereken elikilere (geliim hastalklar) kar koymas, sorunu domaktadr. Gelien ve dnen Trkiye'nin dourduu yapsal yeni sorunlarn da elikilerinin, dierleri ile btnlemesi, zlmesi ve giderilmesi gereken bunalm boyutlarn ve dikenliliini, gn na karmaktadr. Yukarda ksaca andmz bunalmlar, aslnda vurguladmz ynleri ile yeterince geliememi Kapitalist Sistemimizin (son 57 ylda gerekletiridii nemli gelimelere ramen), az gelimiikliinden de, kaynaklanmaktadr. cc) ktisad Sistemimizin Deime Dnme Olaslklar

Yukarda bunalmlarna ksaca deinilen Sistemimizin, nmzdeki yllarda hangi ynde, nasl gelieceini aydnlatan gstergeler var mdr? Trkiye gibi Demokratik siyasal bir rejim ile ynetilen, bakaca dendikte, Demokratik Kapitalist bir sistemi olan lkede, yapsal deiim ve dnmn (retim gleri ve ilikilerinin), do-

BER HAMTOULLARI

a n elikilerin, honutluk ve honutsuzluun, anlaml bir tarzda yansd, en objektif (nesnel) alanlardan biri, Seim oylamalardr (Genel ve Yresel). Aada ki, izelge T r k ulusunun siyasal eilimleri ile birlikte sistem tercihlerini de yanstmaktadr.
Ekim 1973 Genel Seimi Semen Says Seime Katlan Katlma Oran Geerli Oy 11.224
%
16.798 bin

Haziran 1977 Genel Seimi 21.257 bin 15.358 " % 72.4

14.827 bin

"

68,8 10.724 bin

Siyasal Partilerin Son ki Genel Seimlerde Aldklar Oylar. YILLAR S. Partiler C.H.P. A.P. D.P. M.S.P. C.G.P. M.H.P. T.B.P. T.l.P. Bamsz 1973 /Toplam
3 . 5 7 1 bin 3.198 " 1.276 " 1.266 "

%
33-3
29.8

1977/Toplam
6. 136 bin

%
41.4

Fark % ( - , + ) 8.1 7-1 10.1 3-2 3-4 3-2

(+)

564 362
122

" "
"

11.9 11.8 5-3 3-4

5 468 274
1.270 278

" "
" "

369

1.8 8.6

1969 Yl 303 bin

1.08 2.7 2.8

952 " 59 " 37o "

i-9
6.4 0.4

0.1 2-5

0.68 ( ) 2.6 (-) 0.3 (-)

(+) (-) (-) (-) (+)

Y u k a r d a yer alan izgide yansyan veriler, iktisad sistemimizin olasl geliim ynlerini d e gstermektedir. 1977 yl H a z i r a n seimlerinde saptanan eilimler, iktisad sistemimizin Demokrasici yntemler ile, genel oylarn (seime katlan) % 41,4'n alan C . H . P . , ile yine oylarn % 36,9'nu alan A . P . ' n i n grleri ynnde geliebileceini gstermektedir. O anda koalisyonda bulunan A . P . , K a pitalist K a r m a Ekonominin z e l Sektre arlk veren tertibini uygulamakta idi. T e k bana siyasal iktidara geebilecek kadar oy okluunu ald takdirde, Kapitalist K a r m a Ekonomiyi, Sosyal K a p i t a l i z m e kadar grrebilir, izlenimini edinmek olanakldr. C . H . P . ' n e gelince. Demokratik Sol veya Sosyal Demokrasi, grn savunan b u Parti, Demokratik Sol bir Parti olduunu (1071) iln eden C . H . P . , (bu k a v r a m , 1974'te toplanan T z k ,
(1071) Daha geni bilgi iin bknz,: Cumhuriyet Halk Partisi Program, 1976. Demokratik Sol Dnce Forumu, Ankara: Genlik Kollar Yayn, 1974, s. 620 v.s. A. Cokun: Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokratik Sol.

 a d a iktisadi

sistemler

Kurultaynda kabul edilerek, C . H . P . tzne girdi) hzl kalknma ile sosyal adaleti birlikte ve zgrlk demokratik rejim iinde gerekletirmee kararldr (1072). 1974 yl Aralk aynda. Partinin Genlik Kollar Merkez Ynetim Kurulu tarafndan Demokratik Sol Dnce Forumunda, yapt konumada B. Ecevit, CHP'nn sol anlaynn zn, aadaki gibi belirtmektedir: . . . lkmz, kimsenin kimseyi ezemiyecei, smremiyecei, insan kiiliinin her trl toplumsal engelden kurtulmu olarak zgrce geliebilecei dinamik, yaratc ve haka bir dzen kurmaktr. Temel ilkemizde bu lkye doru demokrasi kurallar iinde ilerlemektir. Yine Parti Genel Bakan Ecevit, X X ' n c i Kurultay' A Konumasnda da (14. Aralk. 1975), yukarda yansyan anlay daha da vurgulamaktadr: . . . b i z i m demokratik sol anlaymz, belli ve tutarl bir dorultuyu gsterir, ama kalplam kat formllerden olumaz. Halka ve insanca dzen lksne erimek iin izledii dorultudan sapmakszn, deien ihtiyalara gre, deien tedbirler ve zmler getirir. Yukarda zlerine deinilen bu grler daha ayrntl bir tarzda, C H P ' n i n Yeni Demokratik Sol Programnda' sergilenmektedir. Kapitalist K a r m Ekonomi'yi, n grd Demokratik Sosyalizme, dntrmek isteyen bir partinin, Trkiye' nin yapsal zelliklerini (olanak ve tkanklklar), gz nne almak durumunda idi. Bu dzeni deitirmek ve onun yerine daha iyisini oluturmak, ok zg ve etkin gereki, iktisad-sosyal politikalar oluturmay gerektirecektir. retim gleri ve ilikilerinin, yeterince geliememi bir Kapitalizmin nitelikleri tarafndan belirlendiinin ve az gelimi bir lkede ve ortamlarda bulunduunun unutulmamas gerekir. Aslnda ileri dzeyde sanayilemi ve hristiyan lkelerde, gelimi Kapitalizme, bir seenek olarak etkinlik kazanan Demokratik Sosylaizm (veya Demokratik Sol), yeterince gelimemi bir K a pitalist sistemde Atatrk ve mslman bir lkede son derece byk bir dikkat, itina, zek ve yaratclk gerektirmektedir. Baarya ulaabilmek iin, yapsal dnm (geliememi bir Kapitalizmden, Demokratik Sosyalizme geii) salayabilecek politikalar oluturulurken, ulusal ve lkesel nitelikleri gerek boyutlar ile iyi tanmak ve kavramak byk bir zorunluluktur. Bu dorultuda C . H . P . ' n i n , Trkiye'ye zg bir Sosyal Demokrasi oluturmak gibi ok g bir savam vermesi gerekmekte idi.
(1072) Daha geni bilgi iin bknz, Ak Gnlere C . H . P . Seim Bildirgesi, 1973.

BER H A M T O U L L A R I

Yinelemek pahasna v u r g u l a m a k gerekir ki, Trkiye'nin tm zellikleri gz nne alnmad ve etkin, ilerlii olan ekonomik sosyal politikalar oluturulamadndan, Sosyal D e m o k r a s i yerine, Sosyal Mediyokrasi'ye dnt. Srekli a n m s a n m a s gereken bir nokta, retim glerini ve ilikilerinin niteliklerini gelitirip deitirmeden, insanlar ve kadrolar yeni bir eitimden geirip, yeni sorumluluklar ve ilevleri yklenecek ve yrtecek bir dzeye kavuturmadan, ykseltmeden, bugnknden d a h a insancl, d a h a demokratik ve d a h a gnenli bir toplum tipi oluturmaa olanak yoktur. T r k i y e ' n i n ulusal nitelikleri dorultusunda Sosyal Demokrasinin nce, Atatrk dorultuda Siyasal Demokrasiyi, sonra sosyal ve en sonunda d a iktisad demokrasi, boyutlarn aama, aama ele almak ve bir dierini, destekleyip btnleyecek tarzda gerekletirmek durumundadr. Atatrk Devrimcilii bir atlm evrim yasalarnn basamaklarn trmanabilirse ancak, hedefine varabilir. Bir dier nemli nokta, uygulamalardaki eylem ve politikalarn boyutlar ve nitelikleri ile siyasal g oran (oy oran) arasnda bulunan belirleyici denge, srekli gz nnde bulundurulmaldr.

SONU

Bu sahifeye dein sren strktrel ve doktrinal balantdarn karlkl dokular erevesinde yer alan anlatmlar, analiz ve sentez yaklam abalar, ayrca bir sonucu gerekli klmakta mdr? Olular ve deimeler aamasndan geen olaylarn nedenleri ve uzantlarnn eitli yapsal eleri ile, iktisad sistemlerin nasl doup, gelitiklerinin anlatm, belki ek bir sonucu gereksiz gsterebilir. Bununla beraber bir iki aklama daha yapmak yarar salayabilir. nsann, insan tarafndan smrlmesi, ezilmesi ve yabanclatrlarak insanc tm boyutlarnn yaratc derinliklerini alglamaktan ve ycelmekten yoksun braklmas, sadece bir tek retim biiminde olumamaktadr. Kapitalist Sistemin yapsal ve doal bir rn olan smr, gnmzn kimi Sosyalist rejimlerinde de, haykrc bir tarzda ve gzlenebilir bir olgu olarak grlmektedir. Aslnda, Sistem olarak sosyalizmde, smrye yer olmamak gerekir. Teori (Kuram) doeyinde bu byledir. A m a uygulamalarda, yani Sosyalist rejimlerde, durum farkldr. Ve anlald zere, uygulama dzeylerinde smr, yalnz Kapitalizmlerde deil, Sosyalist olduunu iln ve ileri sren kimi Sosyalist Rejimlerde de, deiik biim ve kategorilerde oluabilmektedir. amzn iki byk ve egemen sistemi unu gstermektedir: ktisad Sistemler, Siyasal Rejim olarak Demokrasiyi retip yaatacak yaplara kavuacak modeller oluturamadka, Faizme dnebilmektedirler (Kara ve Kzl Faizmler). Nitekim Burjuva Diktatrlne elik eden (Demokratik olmayan) Kapitalizmler, K a r a Faizme dnmektedirler. zel karn oaltp azamiletirmekten baka bir tutkusu olmayan bencil Kapitalistin, tek ve mutlak egemen olduu Kapitalizmin belli bir dneme ait olan bu modelinde, iiler btn ile klelemektedir. Yine, yalnz ve sadece Devlet'in, tek ve kesin Patron olduu ve Demokrasiye elik etmeyen Sosyalist Modellerde de (rejimlerde), ii smrlmekte, yabanclamakta ve klelemeden kurtulmamaktadr. Szde Pro-

BER H A M T O U L L A R I

letarya Diktatrl'ne d a y a n a n Sosyalizmler d e , bylece K z d Faizm retmektedirler. ki d u r u m u n ilkinde, B u r j u v a (egemen snf) olmayanlar, ikincisinde K z l B r o k r a t - T e k n o k r a t v e y a K o mnist Partisi yesi (egemen snf) olmayanlar, smrlmekte ve ezilmektedirler. Gelien retim gleri ve ilikilerinin, salkl temellerinden itibaren ykselen Sosyal glerin olumlu katklar sonucu, D e m o k ratiklemeye balayan Kapitalist Sistemin ada trevlerinde, b Demokratik srelerle birlikte, smr ve yabanclatrma boyutlar (doal olarak lkelerin ulusal erevelerinde), b y k ve nemli llerde a z a l m a a balad grld. B u r j u v a Diktatrlne grece, Burjuva Demokrasilerinin gerekletirdikleri sosyal adalet, haykrc boyutlara varmaktadr. Gelimi Kapitalist Bat lkeleri, smry, byk lde ulusal snrlarnn dna atabilmilerdir. G n m z Sosyalist R e j i m l e r i n i n en byk eksiklii ise kanmca, Demokrasiyi (Sosyalist Demokrasiyi), retebilecek maddesel yaplara k a v u a m a m olmalardr. Sosyalist Sist e m uluslararas dzeylerde olduu gibi, ulusal dzeylerde de bu noktada en byk yaray almaktadr. nk D e m o k rasi olmadan, gerek Sosyalizm olumaz. Gerek S o s y a l i z m o l m a d a n da gerek Sosyal Adalet oluturulamaz. Sosyal adaletin gerekletirilemedii yerlerde ise, Sosyal eitlik, hi gerekleemez. Sosyal adalet ve eitliin olmad yerlerde ise ne Demokrasiden ve ne de Sosyalizmden sz adam a z . k Sosyalizmin a m a z gstergesidir: demokrasi - Sosyal Adalet ve Eitlik: (nsann smrlmeden ve yabanclamalardan kurtuluu - sosyalist insan). ktisad sistemleri, kuram ve u y g u l a m a n n (Strktrel ve Doktrinal) yntemi iinde incelemi olmann yararlar ve retisi nedir? Bu soruya ksaca, en nemli kesitlerile karlk vermee alaym. a d a ekonomik gerekleri ve iktisad sistemleri, X I X . y. yln doktrinal mirasnn sistematik anlaylar ile ne kavrayabilmek ve ne de anlatabilmeye, artk olanak kalmamtr. a d a gerekler ve gereksinmeler ile ktisat Bilimi, d a h a otantik ve yeni bir yaklam iin kullanlabilecek yeni olanaklar sunabilecek ve domalar, tabular, alabilecek yetenektedir.

ktisad sistemlerin, zaman ve mekan iinde olumas, deimesi, bozulmas veya yklmas gibi, evrim srecinin kapsad konular bir yandan; nce

 a d a iktisadi

sistemler

eitli strktrlerin deiik niteliklerinin, dinamik ve statiine, sonra da iktisad, sosyal, siyasal doktrinlere balamadan, doru bir tarzda saplamaa ve kavramaya olanak bulunmayaca umam ki bu kitapta aydn bir gerek olarak ortaya kmaktadr. zlediimiz strktrel taban, doktrinal tavan ve ikisi arasnda dokunan karlkl ilikiler olmadan, iktisad sistemlerin ne z, temel felsefesi, ne de ayn sistem yrngesinde kalan deiik biimleri (variasyonlar) ve bu arada Karma Ekonomi tertibinin gerek anlam da saptanamayaca, aydnla km bulunmaktadr. nk ilgili yerlerinde belirtmi olduum gibi, Karma Ekonomi, Kapitalist Sistemin yrngesinde kalan belli bir geliim aamasnn belli bir modeli olduu gibi, Sosyalist Sistem erevesinde kalan bir trev model de oluturabildii (Yugoslav rnei) anlalmaktadr. Byle olunca gnmzde amzn iki byk sistemi ve her birine baml olan farkl modellerden baka, nc, bamsz, zerk bir iktisad sistemin, mevcut olabilecei varsaym, artk, bilimsel dorultuda kolaylkla iddia edilmeyecektir. Her eyden nce bylesi, bamsz nc bir orijinal sistemden sz aabilmek iin, gerekli ilk koul, Kapitalist ve Sosyalist sistemlerden tamamen farkl strktrlerin bir ayr sistem oluturabilecek gte belli bir tutarlla sahip olmas gerekmektedir. Aksi bir gr ileri srebilmek iin, ada iki byk sistemin ierdii ve ierebilecei strktrlerden (erevesel ve ileyi) tamamen farkl strktrleri, tutarl bir tarzda ortaya koymalar gerekecektir. kinci koul, sz konusu strktrlerin oluturabilecei ve ondan etkilenerek yeniden biim kazanabilecek, zerk bir doktrin, bulmak veya oluturmak gerekmektedir. Bamsz bir Teori (Doktrin) ve pratik (Strktr), olmadan, sz konusu iki byk sistem dnda, ayrca bamsz, nc bir ktisad Sistemden, bilimsel olarak sz amak, somut gereklere uymadmdan, bana olanaksz grnmektedir.
Kapitalizm ve Sosyalizmin temelini oluturan talardan, bu iki sistemin yrngelerine en geni anlam ile girmeyen yeni ve zerk bir sistem, t i r bamsz ato (saray) ina edilemez, olsa, olsa bir gecekondu ina, edilebilir. Gecekondular ise, aktr ki, modern ehirlerin bir trevi olmaktadr, bamldr. Sistemler aras al veri (piyasa-pln), ilgili her sistemin yaps iinde erimektedir.

ktisad isitemlerin tavan olan doktrinler ile, tabann oluturan strktrlerin, karlkl iletiim te etkileim srelerinden geen, sk ilikileri erevesinde geliebilecei, deiebilecei, aydnla kmaktadr. Fakat bu geli-

BER HAMTO U LLAR I

melerin, sz konusu sistemin iinde, sistemle beraber veya sisteme kar olmak zere, iki kesim de cereyan edebilecei sylenebilir.Sisteme kar olan deime ve gelimeler, bir sistemden dier ayr sisteme geileri (rnein, Kapitalizmden, Sosyalizme) ifade etmektedir. Sistem ii kalan deimeler ise, sistemle birlikte, sistemin temel esprisi iinde kalan, gelimelerdir. Burada bir iktisad sistemin, strktrlerinin, isel ve dsal uyumlamalarla denkleebildii deime ve gelimeler sz konusudur. Sistemin erevesinde, zellikle rgtlenme biiminde deimeler meydana gelmektedir. Fakat sistemin ana ileyii ve esprisi, biimsellik dnda amac, kkten deimemektedir. Bundan tr, bylesi deime ve gelimeler, ayn sistemin yrngesinde kalan farkl biimler oluturabilmektedir ki, Karma Ekonomi biimi de, bu kesimdeki variasyonlara tekabl etmektedir. amzn iki byk sisteminin geirdii evrim, bu saptamay dorulayacak rnekler ve salkl kantlar sergilemektedir. rnein, Kapitalist Sistemde: Ticar, Sanay, Tekelci, aamalardan geen, Liberal, Mdahaleci, Karma eitlemeleri (variasyonlar) ile sistem, srekli Kapitalist esprisini, koumakta ve srdrektedir. Ayn oluum kanmca, Sosyalist sistem iin de gererliliini srdrecektir. Deinmelerimizin bir dier genel sonucu, uzun srelerde sabit olmayan ve olamayacak olan strktrlere ve doktrinlere gre oluan ve deien iktisad sistemlere ve bunlarn bal olduu Doktrinlerin ancak belli ve snrl sreler iinde geerli olduklar, olabilecekleri hususunun akla km olmasdr. Bu konuda oluan dorultuya bir evrensellik yerine, bir nisbliin ikme edilmesi ve zellikle anlalmas, gerek doktrin gerekse sistem tercihi konusunda, kimi zaman ulusal erevelerde, kimi zaman uluslararas erevelerde, uluslar ve dier sosyal gruplar bir dierini yok etmee dek uzanan beer dramlara yol aan, atmalar douran kah tutumlarn (taassuplarn) olumasn da, engelleyebilmeye olanak verebilir sanmaktaym, Uygulama alannda bir dier nemli yarar, strktrlerin her trl iktisad ve sosyal politikalarn saptanmas ve uygulanmasnda gz nne alnmasnn gerekliliinin ortaya kmas, bu nemli elerin ihmal edilmesinin ise baarya gtremeyecei, fikrinin aydnla kmasdr. Bu husus, sadece yrrlkteki sistemin tutarlln bozan deiik dengesizlikleri, uyumlatrma ve sistemi yaatmada deil yalnz i fakat, bir sistemin, belli strktrlerinden, zlenen bir dier sistemin, tercih edilen strktrlerine ulaabilmek iin de, gz nnde tutulmas gereken zorlayc, emredici bir husus, olmaktadr. zellikle vurgulamak gerekir ki, retim gleri ve ilikilerinin belli bir gelimilik dzeyine varmadan, belli modeller oluturma ve gerekletirmenin olanakszl, kabul edilmelidir. Bu nokta iyi anlalabilirse, zellikle, iktisaden az gelimi lkelerin, gelimelerini en iyi tarzda karlayabilecek bir iktisad sistem tercihi sorununda, keyfilikte olua-

ada iktisad

sistemler

bilecek, savurganlk ve tehlikeli durumlar yerine, her geri kalm lkenin zel tipolojisine gre yani, isel ulusal yaplat na ve uluslararas (dsal) strktrlerinder geen ilikilerine gre, en tutarl ve etkin, gereki ve geerli bir tutum, ikme edebilmek mlkn olacak ve bu konuda insanlar ve insanl tehlikeli Serven'lerden, yoksulluktan ve mutsuzlukta yzmekten kurtarabilme olanaklar oalabilecektir. Bu noktada vurgulanmas gereken bi dier sonu, her hangi bir toplumun iktisad sosyal sisteminin olumas ve deimesi, bilim d kalan belli bir aln yazgsnn deil, fakat eitli strktrlerin, birleen, atan, uyumlaabilen eitli niteliklerinden itibaren gereklemekte olduudur. Bu temel ayrc ve kalc zellii yeterince gznne almayan tutumlarn, acmasz sonularla karlaacaklar anlalmaldr (ili, ekoslovakya bu konuda en yeni, rneklerdir). Bu kitapta, uyguladm strktrel ve doktrinal yaklamndan, Trkiye' miz bakmndan karabileceimiz reti, daha az nemli saylamaz Deiik aamalardan geen, 57 yllk bir Kapitalist uygulamann, denemenin, zel ve Kamu kesimlerinin arln tayan srekli ikileminde, Kapitalist Devleti veya greceli Liberal Politikalar ile gnmzn yanstt Karma Ekonomi, imdiki yaplarn en geerli tutarlna, hala ulaamamtr. Bu odakta, lkemizin ekonomisi 'fel" olmaktadr. Gncel ve geleneksel bu uzuv kopukluu etkin ve verimli bir egdm yokluu, iktisad sistem anlay ve yorumu ile yakndan balamldr. Ve iktisad sistem konusundaki derin ve vahim yanlglarnn bir sonucudur. Trkiye'nin ekonomisi, gerek emek gerekse zel kesimi ve kamu kesimi ile nemli bir aamaya gelmi bulunmaktadr. ki milyonu aan isizin ekonomik strktr damgalad bir ortamda ve demokratik bir rejimde, Liberal kapitalizmin, Trkiye'nin strktrlerine, dn olduu gibi bu gn de uymayaca kansndaym. Belirttiim gibi Kapitalist Devletilik ise, bamsz bir iktisad sistem deildir. Gnmzn ulusal ve uluslararas strktrlerinde, mevcut Kapitalist modeli, alt-st etmeden, Mdahaleci Kapitalizm (karma-sosyal ve demokratik) veya Atatrk Sosyal Kapitalizm ile, Atatrk -Sosyal Demokrasi en geerli iki seenek (alternatif) gibi grnmektedir. Gnmzn ekonomik -sosyal siyasal yaplar, imdilik Mdahaleci Sosyal Kapitalizme daha uyumlu grnmektedir. Ne varki kamusal, zel ve ii kesimi arasndaki (ekonomik-sosyal strktr) zorunlu ibirliini, uyumlama ve kaynamay gerekletirmek gerekliliine ramen, bu alanda dinamik bir giriim halen olumamtr. zendirici demokratik ve dinamik bir planlamay, etkin yapsal bir reformu, gerekletirebilmek her eyden nce, bu Karc, demokratik Kapitalist modeli, uygulayabilecek olan Devletin (Ekonomik ve dar Kamu Kesimi), kamulat-

BER H A M T O U L L A R I

rlmasn (milliletirilmesi), bir n koul olarak ortaya karmaktadr. Brokratik dar boazlar amak, zel ve ii kesiminin (emek-sermaye) ortak gayretini, i birliini plan aracl ile sosyal bar iinde gerekletirmek gerekir. Asl beceri kiilerin yaratc, zgr giriimini yok etmeden, smry kaldrabilmektedir. Trkiye'nin deneyimleri, Devletin ekonomik yaama, demokratik ve etkin karmlarnn, zel giriimciliin yetersizliini gidermek, sakncalarn nlemek gibi yapc ve yaptrc,yn izen ve ynelten, nitelikte ve dorultularda oluacak biimlerininin yararl, gerekli ve vazgeilmez olduklarn ortaya koymaktadr. amzn ekonomik sistemlerinde, srekli bir veri haline gelmi bulunan Devlet Karmlarnn, zel kiilerin (ister tek, tek, ister grup halinde olsun) ekonomik, sosyal ve siyasal giriim ve davranlarnn, genel ekonomik ve sosyal yararlarla uyumlu olduklar srece, zgr olarak olumasna olanak vermesi ve dardan ksrlatrc her trl, snrlama ve engellemelere konu edilmemeleri gerektiine inanmaktaym. Ne Devletin kiiyi, ne kiilerin Devleti, ezici ve baskc, bir ara haline getiremiyecekleri ulustan yana halk ve Demokratik gl bir Devlet yaps, oluturulabilmelidir. zel giriimciliin yapc, yaratc yndeki dinamizmini destekleyen, frsat, asalak, bencil ve anarist taraflarn trpleyen, hakkedilmemi, kr ve kazan kaynaklarna gz yummayan demokratik Devlet karmlar, Kamusal Kesiminde oluabilecek, engelleyici ve bastrn bir brokrasi veya teknokrasi'nin, ekonomik ve sosyal ksrlatrmalarnn Devlet kesiminde doup yaylmasn engeleyebildii takdirde; kii ile Devletin, en olumlu bilekeleri zerinde, kalknmaya (gnence) ve insan mutluluuna gtrecek, salam
temelli politikalar izlemesine olanak verebilir.

u veya bu sistemi semenin, insan topluluklarnn temel amac olmad, ana ve amaz hedefin, insann toplum halinde gnenli ve mutlu yaamas olduuna gre, bunu en iyi tarzda gerekletirebilecek bir iktisad sistemin seimi, en hayat bir konu olmaktadr. nk, iktisat bilimi, sadece mevcut mevcut zenginliklerin, nasl olutuu ve insanlar arasnda, nasl bltn (ktlk ve ihtiyalarn atmas), inceleyen bir bilim dal olmakla yetinmez. amzn ekonomisi, anlan maddesel zenginliklerin ktlk nedenleri, doasal veriler ve beer tkanklklar rgtlenme biimi gibi, ynleri ile birlikte de, incelemeye ve bu kaynaklarn olduunca oaltlabilme yollarn ve retilen bu mal ve hizmetlerin, insanlar arasnda, daha rasyonel daha doyurucu ve daha adil datlmasnn da ynetemlerini aratrmaktadr. En kaln izgileri ile andm bu yakc konular, ada belli bal iki byk iktisad sistemin, erevesel ve ileyi strktrlerine gre, ayr, tarzlarda ele alnmakta ve verdikleri karlklar da, kukusuz deiik olmaktadr.

 a d a iktisadi

sistemler

83

insan varlnn iyi yaamas, insancl boyutlarn, btn derinlikleriyle duyarak, insanca yaamas, ksaca mutlu olmas ve mutluluk amili
olmas en verimli retkenlik yntemlerinin rasyonel temelleri ve sosyal adaletin, zgrlk ile birleen kesien ve btnleen temellerinden,

beslenen ve ans eitsizliini gideren modellere sk skya baldr. iktisad dnce ve eylem dn olduu gibi bugn de, giderek moral ve sosyal alana kaymaktadr. Byk apl btn iktisat dnrler, felsef nitelikte fikirler ve eserlerle biten deneylere girimektedirler. nk her ey gibi, ekonomi bilimi de insanlar iindir. Ekonomiye giderek insancl boyutlar kazandrmak gerei, beer yn dnda ayrca, ekonomik rasyonellik bakmndan da, daha nceleri akladm, strktrel tutarllk ve etkinlik bakmndan da vazgeilmezdir. nk, bilimin hi bir dal, ekonomi politik kadar, insana bal unsurlarn oluturduu geni ve karmak alanlar kapsamamaktadr. Deiik aamalardan geen olgunlam ada Kapitalizm ve ocukluk hastalklarn, henz tam yenememi bulunan erginlik dnemlerinde dolaan
gen Sosyalizmin, nmze sergiledikleri (serven) denemeleri, yukarda

andm, gnenti ve mutlu (salkl) bir toplumsal sistemin, olumasn engelleyen nedenleri de, aydnlatabilecek nitelikltedir. Bu deneyimler demetinden, amz umutlarna da karlk verebilecek, nasl bir sonu karlabilir? ada iktisad sistemlerin, hangisi veya hangi Versiyonu, tertibi, daha mutlu bir toplum tipine olanak verebilecek ekonomik gelime, sosyal adalet ve zgrln, badap, gereklemesine olanak verebilir? ktisad sistemler konusundaki denemelerin, aydnlatc yanlarn, ada gereksinmeler ile olanaklar gz nne alrsak, nce andm hedefi, gerekletirmeyecek sistem tiplerini saptamak gerekir. Kanm odur ki, oluturduklar strktrel bozukluk, atma ve bunalmlarnda, ekonomik kayplar ve sosyal beeri sefaletlerle (maddesel ve manev), Kapitalist sistemin, ekonomik gelimeyi, bir avu insann brokratik veya bencil, tutkularna terkeden, Ticar-Kuralc Kapitalizm (Kolbertizm veya Merkantilizm) ile Liberal
Kapitalizm biimleri iinde, savunulamaz. Tine, Sosyalizmin, zgrlk

ve kalkndvrc temellerini gerekletirememi bulunan, tersine insan, sadece ekmek ile mutlu olabilecek bir robot haline getiren ve tek boyutlu bir insan, tek boyutlu bir toplum oluturan, otoriter bir brokrasinin diktatrlnde, sosyal ekonomik ve insanc byk kayplar yanstan Demokratik olmayan
(Otoriter) Marksist Sosyalizm (Robokrasi), salkl ve mutlu bir toplumu,

yarmy.y.yllk

bir denemeye ramen gerekletirememitir. Ksaca andm bu iki

BER H A M T O U L L A R I

rnek, Kapitalist ve Sosyalist sistemin, ularda yer alan modelleri veya tipleridir. Andmz gibi, her iki sistemde, baka ve daha insancl ve etkin biimlere, belli strktrler iinde yer verebilmektedirler. Bu noktay saptadktan sonra imdi yukarda ki sorunun dorudan karln vermee alalm. Devletin kii ile birlikte, yukarda anlan dorultuda, iktisad hayata mdahale ettii, karma ve etkin tipli, zgrlk-Sosyal Kapitalizm, oluturabilecei Piyasa-jP/an, patron-ii, sentezinin gl tutarllklarnn salayabilecei gl temeller, gelimi mutlu, ksaca salkl bir toplum, oluturabilir. Her lke, yapsal niteliklerinin dorultusunda, zgrlk, Sosyal b u M d a h a l e c i K a p i t a l i z m erevesinde, ulusal zellikleri ve ola-

naklar uluslararas alanlarla birlikte btnleyecek bir model oluturabilir. Ayn eyin, zgrlk Sosyalist Sistemin, insan ezmeyen, brokrasiyi ve Robokrasiyi engelleyen, iktisad kaynaklarn daha etkin dalmna ve kullanlmasna olanak veren, yine Karma biimleri ile yaplabileceine, kni olduumu belirtmeliyim. Burada nemli, hatta hayat olan nokta, ister, zgrlk Sosyal Kapitalist Karma Sistem seilsin, isterse zgrlk, etkin Karma Sosyalist sistem seilsin her iki duruma da strktrel elverililik ve tutarlln salanp, salanamayacana ciddiyetle bakmak, n gerektir. Ekonomik-sosyal -siyasal zneler ve dinamikler aras egdm salanabilmelidir. Bu tutarllk olmadan, sistemlerin etkin, rasyonel ilemesi ve iyi sonular dourmasnn, dnlemeyeceini, belirtmi olaym. Yaayan her canl varlk, bir evrim iinde demektir. Gzlenebilen bu evrim, iktisad sistemler iin zellikle daha doru ve de, dier cinsten olanlar gibi her tarafta ve ayn lke iindeki deiik blgelerde bile ayn hzda, ynde ve trde bir biimde olumaz Ayn strktrlerin damgalad dzeylerde, anlan bu evrim yaratt gelime yuvalar yannda, kar glerin, direnen, frenleyici unsurlarm da oluturabilmektedir. Demek oluyor ki, doal evrim sreci, her lkede, her alanda, hatta her kiide, genel ve standart bir olutan ok zel durumlardan itibaren farkllaan, dank ve eitli bir nitelik yanstmaktadr. Bu alanda bir dieri ile korkun tarzda elien, gzlem ve kantlar ileri srlebilir. Doal sre iindeki evrimin btn bu olumalardan, ka sonuca dein srebilecek, ka baarl olacak ve ka hazrlanmakta olan yeni sentezi glendirecek tarzda oluuma katlabilecektir?... Bu dorultuda ki seim, en azndan yaayacak olan ile lecek olanlar arasnda deildir. Fakat, yaama gcn yitirmi strktrler ile, hayatn kaynana yeni bir a, yeni bir g kazandrabilecek olanlar arasnda, olumaktadr... Doal srete bir seim, bir ayrm yapmak da sz konusu deildir. Daha nce anlatm bulunduum

 a d a iktisadi

sistemler

gibi, rnein: Liberalizmin, Doal Dzeni, Bat dnyasn, derin bunalmlarn grlmemi yoksulluuna yneltmiti; nk strktrel bozukluklara dardan mdahale edilmesine ve reformlara (uyumlatrma, dzeltme, destekleme, yaratma) yer vermiyordu. Sovyet Sosyalist modelinin 1965 y.'na dein uzanan aamalarnda, ideolojik katlk ve reforma kar olma (Revizyonizm), maddesel ve beer israflarn son snrlarna kadar geniletmiti. Liberal Kapitalizmi, Devlet Mdahalelerinin (ve Reformlarnn), dzenleyici, yapc nitelii, kurtard. Karma ekonomi, Planlama, Sosyal adalet Eitlik v.b., bu Reformizmin, ak gstergeleridir. Sovyetler'^ de Reformculuk akm (Lberman-Kantorov), baz piyasa eleri sistemin doal srecinin aksayan ynlerini dzeltmeye yaramt.. Anmsatalmki, gncel in de, ekonomik glkleri aabilmek iin prim gibi, zendirici aralara bavurmaa hazrlanmaktadr.
Bylece iki byk sistem de, strktrel ereveler ile snrlanan, deime ve gelimelerin bir fonksiyonu olarak doan Reformcu dorultuda ve sistemin genel mant ile uyuan nitelikte deiip, gelimektedirler. Devrimler, yerlerini devrimci reformlara brakmaktadrlar.

Kapitalizm iin hedef ve zorunluluk en yaralanabilir taraf olan sosyal ynn dzelterek daha adil ve daha gelimi bir toplum olumasnda, ekonomik ve sosyal strktrlerin uyumunu gerekletirmektir. Sosyalizm ise genellii iinde, zgrlk temellere oturan bir kalknmay, yeni tipte sosyal ve ekonomik ilikileri yanstacak tarzda gerekletirmektir.
amzn balca iki byk sistemi arasndaki savam, fiziksel alandan, ideolojik alana kaym olmasnda, kanmza gre, iktisad sistemlerin, ayn yrnge iinde kalnd halde farkl strktrel tertiplerin olumasna olanak veren oluma ve deimeler gereinde, bir tek model katlnn, ifls etmi olmasdr.

iki byk sistemin arasndaki stnlk yar, artk dnya kamu oyunu, bizce u iki noktada ikna etmee yneltmek zomnluundadr: 1) nsanlarn, ekonomik, sosyal ve bireysel gereksinmeleri ve zlemlerini hangi sistem daha iyi karlyorsa; 2) Her lkenin yapsal zelliklerine gre, sistemin mant ve hogr alan iinde kalan, geerli ve etkisi yeni tertiplerin olumasna olanak verecek yetenek ve esneklie sahip olup olmamas. Bu iki temel dinamikten itibaren oluan sonular dnceme gre, ada, Kapitalizm ile Sosyalizmin yeteneini, direnme gc ve aln yazgsn izebilecektir.

BER H A M T O U L L A R I

Bu kanya ulamamz ilham eden nedenler, gnmze dein uzanan iktisad sistemlerin evrim izgisinde toplanmaktadr. Bu dorultuda en somut ve bilimsel gncel rnekleri, Kapitalist ve Sosyalist sistemler iinde farkl modellerin mmessilliini yapan lkeler arasnda olumaktadr. Sosyalist sistem cephesinde, Sovyet Sosyalist modeli ile in Sosyalist modeli, yine Halk Demokrasileri modeli ile Yugoslav modeli arasndaki atma, rnek olarak gsterilebilirKapitalist Sistem cephesinde de, farkl model ve politikalar arasndaki kavga kutupta toplanmaktadr. Bir yanda A.B.D.'i dier yanda Bat Avrupa Kapitalizmi ve Japon Kapitalizmi. Bu cephede politikalar ve modeller arasndaki gr ve yapsal farkllklarn besledii ve ancak strktrel analizin yanstabilecei derinliklerdeki savam son yllarn uluslararas Para Sistemi ve bunalmlar araclnda, artk uzman olmayan sadece kiilerin bile gznden kaamayacak bir aydnla km bulunmaktadr. Bu gelimeler, Sosyalist ve Kapitalist cephe arasnda kimi zaman btn insanln geleceini tehdit eder nitelikteki atmalar, sistemler aras mcadele ve savatan, sistemler ii yarma itmi bulunmaktadr. nsanln ve barn lehine olduuna inandm bu yeni yarm ve gelimeler, hem, balca iki byk sistemin daha da iyilemesini, hem de her sistem iinde, her lkenin ulusal ve lkesel zellikleri ierebilen, yeni ve etkin modelleri oluturabilecek gl dinamikleri ve yeni bir hogr getirmektedir. Sistemler aras savam sistemler ii yarmaya dnnce, Kapitalist ve Sosyalst sistemlerin, ayr ayr yrngelerinde kalan fakl modeller, somut gereklerden itibaren ykselen ve dnce strktrndeki katlklar yumuatabilecek, geni ve lml fikirlere de, dayanan ve daha iyi sonular almak ve dinamiinde daha fazla bir gelime olana, bulabileceklerdir. Bu dorultudaki dorultudaki oluum, ister istemez her iki sistemi de, giderek ekonomik ynden daha ok etkin ve rasyonel olmaya, sosyal ynden, daha adil, daha eit ve daha insancl yapmaa; siyasal ynden ise daha zgrlk olmaa, yneltebilecek gtedir, yetenektedir. Marksizmin domas ve gelimesi, Kapitalist Sistemin, insanc ynde gelimesini nasl hzlandrm ise, Kapitalizmin sosyallemesi ve Demokratlamas, gnmzn sosyalist rejimlerini de, doal olarak Demokrasi ynnde etkileyecektir. Strktrel ve doktrinal yaklamn aydn analizinde oluabilen gcn, yava, yava yumuatabilecei deolojik Katlklar, iki sistemi de, giderek daha ok uygarlatrabilecektir. Gemi yz yllara grece (btn eksiklerine ramen), insanln durumunu daha iyiletirmi bulunan amz, insanlarnn

ada iktisad

sistemler

87

byk abalarla oluturduu uygarlklarn, daha da insancllatrlmas, olanakl grnmektedir. ktisad sistemlerin kuramlar ve uygulamalar ile genellii iindeki tm evrimi, srekli bir tarzda her lke iin ayr ayr geerli olmak zere, daha iyi sonular oluturan bir nitelikte olumu ve gelimitir. ktisad sistemler her biri ayr ayr kendi yrngesinde kalan, bu geliebilme yeteneinin nmzeeki dnemlerde, daha da geliebileceini belirtmek, andm tarihsel geliimin dorulad ve ar iyimser saylamayacak bir gr saylmaldr. ktisad sistemler, daha iyi ve daha mutlu bir toplum yaratmak iin, savam vermekte ve gelimektedirler. Bu eilim glenerek devam edecee benzemektedir.

Ankara, ubat. 5 5 Haziran. 5 5 5 5 Kasm. Nisan.

!973 1975 1977

1982
*

(Kitabn ilk yazm) (lk Bask) (kinci Bask) (nc Bask)

BBLYOGRAFYA

KTAPLAR - NCELEMELER - KOLLOGYUMLAR

A. ADELMAN A. AFTALION J. ARIAU M. AKDA R. AKTAN R. ALBERT J. M. ALBERTINI N. ALEXANDROC (ve dierleri) M. ALLAIS

: The Measurement of Industrial Concentration The Review of Economics and Statistics, 1971. : Les Fondements du Socialisme, Riviere, Paris, 1923. : L'Opposition aux Physiocrats la Fin de l'Ancien Regime, Librr. L. G. D. J. Paris, 1965. : Trkiye'nin ktisad ve tima Tarih, Ankara, 1959, [ki Cilt]. : Trkiye ktisad, C: I, Ankara, (S. B. F.), Yaym, 1972. : L'Economie Hmaniste, Desclee de Brouwer, 1945. : Capitalisme et Socialisme L'Epreuve, Paris, 1970. Ed. Ouvrieres,

: Les Principes de la Theorie de l'Etat du Droit, Moskova, : 1960. : A la Recherche d'une Discipline conomique, Paris, 1943. : Au de la du Laisser-Fairisme et du Totalitarisme, Nouvelle
Revue de l'Economie Contemporaine, [Nisan - Mays] 1950.

: Economie et Intcret, Medicis, Paris, 1947. : Abondance et Misere, Medicis, Paris, 1946. G. C. ALLEN M. ALPERT L. ALTHUSSER C. AMBROSI M. TACEL S. AMN B. ANDRfiAS L. ANSIEUX E. ANTONELLI : A Short Economic History of Moder n Japon,(1867-1837), Londra, 1962. : l'Economie Organisee, N. R. F. Paris, 1933. : Lire le Capital l'Avertissement Maspero, Paris, 1968. : Pour Marx, Franois Maspero, Paris, 1966. : Histoire conomique de Grandes Puissances, Librr, Delagrave, Paris. : L'Accumulation 1970. l'Echelle Mondial, Anthropos, Paris,

: Marx et Engels et la Gauche Hegelienne, 1965. : Histoire Economique de l'Espagne, Rev. Econ. Pol. 1898. : Economie Pure du Capitalisme, Paris, 1960. : Nouvelles Etudes d'Economie Hmaniste, La Licorne, 1959. Imp, J. Reschly, Montpellier. : La Doctrine Socialiste, R. E. P., 1939.

812 smail ARAR P. ARlfiS J. ARNAUT R. ARON

JJ

BER HAMTOULLARI : Hkmet programlar, (1920-1965), Burak yayn evi, 1968, stanbul. : L'Enfant et la vie Familiale sous l'Ancien R^gime Plon, Paris, 1961. : Ou Va la Suede? /. T. C. 1970. Une Societe Mixte, Seghers, Paris, 1971. La Lutte de Classe, N. R. F., Paris, 1964. Trois Essai Sur l'Age Industriel, Plon, Paris, 1966. Dix-huit Leons Sur la Socite Industrielle, Paris, 1962. | Le Marxisme, A. Colin, Paris, 1955. An Outline of Modern Imperialism. L'Evolution Economique de l'Angleterre, 1925, (H. SEE'nin Franszcaya evirisi). An Eighteenth Century Industrialist: Peter Stubs of Worrington, 1756-1806, Manchester, 1939. The Industrial Revolution, 1760-1830, Londra, 1954. Historie Politique de la Revolution Franaise, Paris, 1901. Structure ficonomique et Civilisation Egypte et le Destin Economique de l'slm, SEDES, Paris, 1959. Trkiye'nin Dzeni, Bilgi Yaynevi, II. Bask, Ank. 1968. Sosyalizmin nclerinden R. Owen, Yaam, Eylemi ve retisi, st. R. K. 1971. nklp ve Kadro, Bilgi yaynevi, II. Basm, 1968, Ankara. La Bourgeoisie Franaise, Perrin, Paris, 1934. Introduction Critique au Marxisme, Alsatie, 1953. Histoire de l'Allemagne Contemporaine (191 7-1962) Ed. Sociales Paris, 1962. [ki Cilt]. Revolution Industrielle et Sous-development, SEDES, Paris, 1963The Moral Aspect of Socialism. Fabian Tract. Essai d'Etude Monograhique et Statistique sur les Ententes Economiques Internationales, These, Paris, 1936. l'Organisation Administrative Brksel, 1966. des Entreprises Publiques,

A. ARVON T. ASHEROFT W. ASHLEY T. S. ASHTON A. AULARD J. AUSTRUY D. AVCIOLU R. AYBAY S. S. AYDEMR J. AYNARD E. BAAS G. BADIA P. BAIROCH S. BALL L. BALLANDE N. BALOG T. B. BALTA P. A. BARAN P. M. SWEEZY Ph. BARBER S. BARDA ve E. ALKIN

dare Hukukuna Giri, Sevin Matbaas, Ankara, 1970. Le Capitalisme Monopoliste, Maspero, Paris, 1970. Les Entreprises Internationales, Analyse et Prevision, D Ticaret Teorisi, stanbul, 1970. 1966.

I ADA KTSAD SSTEMLER

A. BARJONET R. BARRE : La C. G. T., Ed. du Seuil, Paris, 1968. : Structures Sociales Eco. Pol., 1958. et Croissance Economique, Rev. 813

: Nouveaux Sentiers de la Science Economique [Tez], Paris,

'949: Manuel d'Economie Politique, P. U. F., Paris, 1957. : La Periode dans l'Analyse ficonomique, Paris, 1950. : Economie Politique, P. U. F., Paris, 1963, [ki Cilt], A. BARRfiRE F. BARRET : Theorie Economique et Impulsion Keynesienne, Dalloz, Paris, 1952. : Essai de Glassification Rationelle des Doctrines Economiques Annales de la Facult6 de Droit d'Aix-en -Provence1942. : La Pensee Economique de Kari Marx, Ed. du Seuil, Paris, 1950. : Systemes et Structures Economique Ed. Paris, 1969. : Science Economique et Travail, Dalloz, Paris, 1957. : Note sur le Dterminisme et Sur l'Indeterminisme en Economie Cahiers de l'Institut de, Science Economique App. 1958.

H. BARTOLI

: La Rationalite des Decisions de Politique Economique et la Crise du Pouvoir dans la Societs Capitalistes Industrielles Eco. App. 1962. V. BASCH F. BASTIAT P. BAUCHET
t

: L'Individualisme Anarchiste, Paris, 1928. : Les Harmonies Economiques. Oeuvres Completes de Bastiat. Ed. Guillaume, 1850. Cilt VI. : La Planification Franaise, 20 ans d'Experience. Ed. du Seuil, Paris, 1966. : La Regulation par le Plan R. E. P., Mays, Haziran, 1964. : Premiere Introduction la Philosophie Economique ou Analyse des Etats Polices, 1771. : Qu'est-ce qu'une Nationalisation? La, R. P. P., 1940. : Les Doctrines conomiques Traite d'Economie Politique, Dalloz, Paris, 1960. : Cours d'Histoire des Doctrines Economiques. Les Cours de Droit. Paris, 1949-1950. : Le Corporatisme, Paris, 1942. : L'Aube d'une Nouveau Liberalisrne, Ed. Genin, Paris, 1953. : l'Economie Dirigee, l'Orientation Economique et Financiere; 24.2.1934. : l'Economie Dirigee et l'Exprience Amiricaine, Paris, 1941. : Que'est-ce Qu'une Nationalisation? La R. E. P., -iinde-, No: 547. Temmuz, 1945. : Origine Utopique et Metophorique de la Theorie du Laissez-Faire et l'quilibre Naturel R. E. P., 1931.

A. BAUDEAU L. BAUDIN

S. BAUER

8 O. BAUER P. BAYART F. BAYLE F. BEDARIDA M. BEER R. BELOUSOV J. BENTHAM Die Nationalitaten Frage Viyana, 1924.

BER H A M T O U L L A R I und die Sozial Demokratie,

L'Homme et la Machine dans ntre Civilisation Industrielle, Lille, Ed., Pilot; 1954. Psychologie et Ethique du National-Socialisme, Paris, 1953. La Bourgeoisie Devant les Problemes Ouvri^res sous la III 6 Republique, Paris, 1948. A History of British Socialism, 1940. Ekonomik Etkinlik Her eydir (Pravda: 13 Kasm 1964). Introduction the Principles of Maralsand Legislation. The Rationale of Reword. The Rationale of Penishment, Londra, 1830. [Harvard niversitesinde Prof.] Soviet Economic Grovvth, New York, 1953. Trkiye ktisat Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul, 1970. Le Capital Americain et Conscience du Roi, (Le N^o-Capitalisme aux Etats-Unis). A. Colin, Paris, 1957. Destin de la Planification Sovietique Ed. Ouvrieres, Paris, 1963. Introduction une Sociologie des Doctrines Economique Mouton, Paris, 1963. L'Etatisme d'Ancien Regime, Apres-Demair, Paris, [Ocak] 1966. Socialisme Theorique et Sociale Democratie Pratique, Stock, Paris, 1900. Les Methodes et l'Esprit du Capitalisme d'E ta t En France,
R. E. /., 1939.

BERGSON N. BERKES A. A. BERLE Ph. J. BERNARD M. BERNARD Ph. BERNARD E. BERNSTEIN J. BERTHOUD

L'Evolution de l'Economie Mixte en France. S. P., 1938. La Transition Vers L'Economie Socialiste Maspero, Paris. Les Luttes de Classes En U. R. S. S., II cilt [1917] 23/ 1913-30] Seuil-Maspero, Paris, 1974. L'Economie Allemande Sous le Nazisme, M. Rivere, Paris, 1946. Bilan de l'Economie Franaise, P. U. F., Paris, 1946. Les Plans Capitalistes Cahiers Internationaux, 1950 [Ocak Mart, No: 3-4]. Evolution de la Pensee Economique et Transformation du Capitalisme, R. 1. S., 1952. Problemes Theoriques et Pratiques de la Planification Franaise, Maspero, Paris, 1966. La Construction du Socialisme en Chine, Maspero, 1965,

C. BETTELHEIM

C. BETTELHEIM ve CHARRI ERE

 a d a iktisadi A. BEVAN S. W. BEVERIDGE

sistemler : Pour Vaincre la Peur. Ed. Calmann-levy, Paris, 1952.

: Full Employment in a Free Society, Ed. Montchrestien, Paris, 1945. : Social Insurance and Allied Service, Londra, 1943. : Du Travail Pour Tous Dans une Societe Livre, Paris, 1945. : La Pensee Economique et Sociale de Calvin, Genevre, 1959. : La Pensle Economique Liberale Dans PAllemagne Contemporaine. Paris, 1964. : Humanisme et Marxisme, P. U. F., Paris, 1952. : Les Banques Franaises au Cours du X I X e Siecle, Paris,

A. BIELER F. BLGER P. BIGO

99

'947P. M. S. BGOT de MOROGUES J. BILLY A. BIROU L. BLANC G. BLARDON L. BLAUDOIN M. BLAUG P. BLfiTON M. BLOCH R. BLOCH F. BLOCH -LAIN L. BLUM > > C. BOBROVVSKI : De la Misere des Ouvrires et de la Marcbe Suivre Pour Y Remedier, Paris, 1832. : La Politique Econoraique Que-sais je? P. U. F.,Paris, 1956. : Vocabulaire Pratique de Sciences Sociales. Ed. Ouvrieres. 1968. : L'Organisation du Travail, Paris, 1840. : Le Capitalisme, Bould-Gay; [Belika], : fitudes sur les Origines du Regime Feodal, 1889. : Ricardian Economies, New Haven, 1958. : Le Capitalisme en Pratique, Les fd. Ouvrieres, Paris, 1961. : Les Caracteres Origineaux de L'Histoire Rurale Franais, Paris, 1931. : Les Applications en France de L'Economie Mixte L. G. D. J. Paris, 1941. : A la Recherche d'une Economie Concentree. Les Ed. de l t Apargne, Paris, 1959. : A l'Echelle Humaine, d. Geallimard. Paris, 1945. : Devant la Cour de Riom. Ed. de la I.iberte, Paris, 1944. : La Formation du Systeme Sovietique de Planification, Mouton, Paris-La Haye, 1956. : La Yougoslavie Socialiste, A. Colin, Paris, 1956. : La Crise du Capitalisme Monopoliste d'Etat et les Luttes des Travailleurs, E. P.t 1970, [Mart], : Economie Dirigee et Economie Scientifique. Sirey, Paris, !932: The International Trade Balance, New York, 1922. : The role of East Economie Relations in Promoting Europeen Co-operation, Act. Econ. 1971. : Les Niveaux Mecanismes de l'Economie Socialiste en Hongrie, Paris, 1969.

P. BOCCARA C. BODIN BOGGS J. BOGNAR

8 BOISGUILBERT P. BOISSONNADE ve P. CHARLIAT : Le Detail de la France, 1967.

BER HAMTOULLARI

: Colbert et la Compagnie de Commerce du Nord. Paris, 1930. : Colbert, Le Triomphe de l'Etatisme, La Dictatur du Travail, Paris, 1932. : Les Idees Liberals dans le Socialisme de Jean JAURES, T/ise, Paris, 1921. : Malthus and His-work, Londra, 1924. : Les Trois Revolutions du Developpement, Ed. Ouvrieres. Paris, 1968. : Genese du Socialisme Scientifique, Ed. Sociales, Paris, 1967. : L'Experience Franaise de Planification, Seuil, Paris, 1958. : Les Espaces Economiques. Qje-Sais-Je P. U. F., 1961. : Plein Emploi et Socialisme en Grande Bretagne 1946, Revte Politiues Parlamentaire, 1951, [Mays], : Le Mecanisme des Prix. Paris, 1940. : L'Economie Dirigee et L'Experience 1941.

M. BOITEL J. BONAR P. BOREL E. BOTTIGELLI P. BOUCHET J. R. BOUDEVILLE

9)

L. BOUDIN J >

Americainc,

Paris,

N. BOUKHARINE
9f

: L'Economie Mondiale et L'lmperialisme, [1915] Anthopos, Paris, 1967. : L'A.B.C. du Communisme, Masparo, Paris.

A. BOURDAN BOURGUIN G. H. BOUSQUET

JJ

: Les Attardes Le Figaro. Haz. 1946. : Les Systemes Socialistes et L'Evolution Economique. : Adam Smith Textes Choises, Dalloz, Paris, 1950. : Introduction aux Systemes Socialistes V. Pareto. Paris, 1926. : A Propos des Origines de l'lmperialisme: l'installation des Groupes Financiers au Moyen Orient: 1 8 8 0 - 1 8 8 2 P e n s l e . 1961-1962. : N&>-Lib6ralisme, 1964. Dirigisme et Planisme C. R. M., Paris,

J. BOUVIER

J. B O U V I E R - A J A M F. BOZBEYL

: Kalknma ve Plnlama (Trkiye'de Siyas Partilerin Ekonomik ve Sosyal Grleri) Derleme, II Cilt, Ak yaynlar, stanbul, 1969. : The British Labour Party, tanford, 1965. : La Paix en Europe, Paris, 1969. : Histoire et Sciences Sociales La Longue Duree Annales. E. S. C. 1958. : Le Bienheureux Th. MORE, 1904.

C. F. BRAND W. BRANDT F. BRAUDEL A. BREMOND

 a d a iktisadi L. BROCARD

sistemler

87

Principes d'Economie Nationale et Internationale. Sirey, Paris, 1928, C.I. Les Doctrines Economiques et Sociale de Mirabeau, 1902. Les Gonditions Generales de L'Activit6 Economiques, Paris,

1934H. BROCHIER M. BRODSKY P. ROCHER J. BRULE R. BRUNET W. BRUS W. BRUS ve T. KOVVALIK K. BUCHER L. BUQUET BUTTENBACH BUTTENBACH ve JACOMET M. BYE G. CAIRE P. DE CALON J. CALVEZ Le Miracle Economique Japonais. C. Levy, Paris, 1970. L'Economie Politique Mathematique, Paris, 1949. La Chine a vingt Ans, Paris, 1969. La Constititution Allemande du 11 Aot. 1919. Payot, Paris, 1921. Problemes Gen6raux du Fonctionnement de l'Economie Socialiste, Maspero, Paris, 1968. l'Economie et la Socialisme Selon Oskar LANGE, Cahiers de VI. S. E. A., Ocak 1970. Etudes d'Histoire et Economie Politique, 1900. L'optimum de Population, P. U. F., 1956....

Theorie Gn^rale des Modes de Gestion en Belgique, Richon, 1952. Le Statut des Entreprises Publiques, Sirey, Paris, 1948. Les Pouvoirs Publics devant les Antogonismes Economiques, Chronigue Social Lyon. L'Economie Yougoslave, Ed. Ouvrieres. 1962 Paris. Pour les Libertes Sociales et Economiques. Paris, 1968. Structure et Methode du Capital E. H., Mart Nisan,

i956La Pensle de K. Marx. Ed. du Seuil, Paris, 1956. A. CAMARA M. P. CANAYA E. CANNAN Sociedates de Economie Mixta Buenos-Aires, 1914. Reforme Economique et Socialisme en Yougoslavie Colin, Paris, 1970. A.

Introduction la Richesse des Nations Ed. Caste, 1950. Histoire des Theories de la Production et de Distribution dans l'Economie Politique Anglaise de 1776 1848, Paris, 1910.

R. CANTILLON L. B. de CARBON CAREY

Essai Sur la Nature du Commerce, 1951. L'Histoire de la Pensle et des Doctrines Economiques, Ed. Montchrestien, Paris, 1971. Hormony of Interest, 1850.

88 R. CARNOT E. H. CARR

BER H A M T O U L L A R I L'Etatisme Industriel, Payot, Paris. 1920. Somme Random Reflexions on Soviet Industrialization, Socializm, Capitalism and Economic Crovvth, 1967, Cambridge University Press. L'Homme cet Inconnu, Paris, 1935. Euro Communisme, et Etat, Paris, 1977. Le Marxisme et l'Asie, Colin, Paris, 1965. L'Etat et l'Essor Industriel. Berger, Levrault, Paris, 1965. Deux Exp^riences d'Economie Mixte Electrique, L. G. D. J., Paris, 1943. Dans l'Industrie

CARREL S. CARILLO H. CARERE ve S. SCHRAM R. CATHERINE ve P. GOUSSET R. CEDlE . CEM P. CENSO D. CEYHUN A. CHABERT

Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul, 1970. La Gestion Financiere de l'Entreprise, Dunod, Paris, 1969. Hal Emperyalizm, istanbul, 1967. Structure Economique et Th6orie Monetaire. Harvard, 1956. Essai sur les Mouvements des Revenus et de l'Activitd Economique en France de 1798-1820, Paris, 1949. La Formation du Socialisme. Alcan, Paris, 1969. Le Sendicalisme Ouvrier. Franais, 1956. La Theorie de la Concurrence Monopolistique. P. U. F., Paris, 1953. De Kral Marx Mao Tse Toung. Spes, 1959. Le Marxisme en Union Sovi^tique, Ed. du Seuil, Paris, 1955. Nouvelles Methodes en Economie Sovietique 1966. [1. Ocak], Projet -iinde-. The Economic Developement of France and Germany, 1815-1914, Cambridge, 1922. The Lancashire Cotton Industry Manchester, 1901. La Construction du Socialisme en Chine. Maspero, Paris, 1965Histoire de la Troisieme Republique. L'Angleterre d'Aujourd'hui, Galmann-L^vi. Paris, 1965. L'Economie Mixte. Que-Sais-je? P. U. F., Paris, 1963. Droit Public Economique. Cours. 1955-1956, Paris. Organisation Economique de I'Etat, Dalloz, Paris, 1951. Les Entreprises Nationalisfe. P. U. F., Paris, 1967.

F. CYALLAYE C. CHAMBELLAND CHAMBERLIN H. CHAMBRE

J. H. CHAMPMAN

J. CHARRIERE H. MARCHISIO J. CHASTENET A. CHAZAL H. POYAT B. CHENOT

 a d a iktisadi L. CVHEALIER

sistemler

: Classes Laborieuses et Classe Dangereuses, Plon, Paris, 1958. : Demographie Generale, Dalloz, Paris, : Doctrines Economiques, Paris, 1947. 1951.

B. S. GHLEPNER

: Le MarcM Financier Belge Depuis Cent Ans, Brksel, 1830. : L'Avenir du Capitalisme d'Apres W. Sombart, R. I. S.,

i933>
F. GLAIRMONTE C. CLARK R. A. CLARKE P. CLEMENT

: Le Liberalisme conomique et les Pays Sous dveloppes. Genevre, 1958. : The Conditions of Economie. Progress, 1957. : Resultats du plan Quinquennal Societique 1971. P. E., [25-5-1971]. : Lettres, Introduction et Memoires de Colbert. : Systemes et Structures Economiques Traite d'Economie Politique. Dalloz, 1955. : Presence de Linine, Ed. Sociales. Paris, 1970. [ki Cilt]. : Lenine Tel qu'il Fut.
: Le Socialisme utopique. La Cahiers de l'miversitl Nouvelle.,

(1966-1970),

: Lettres et Memoires de Colbert, Paris, 1861-1862, 9. Cilt.

M. CLUSEAU G. COGNIET

Paris, 1965. : L'Internationale Communiste, Ed. Sociales. Paris. 1969 G. D. H. COLE C. W. COLE M. COLLINET A. COMTE CONDERCET CONDILLAC E. COORNAERT A. CORNU R. CORTEANO V. COSMAO R. COSTE A. COKUN R. COURTIN J. CROS : Socialist Thought: Marxism and Anarchism (1850 8go) 1957. : Colbert and Century of French Mercantilism. New York, 1939. [ki Cilt], : Essai sur la Condition Ouvriere de 1900 1950. Ed. Ouvrieres, Paris, 1951. : Cours de Philosophie Positive, 1830. : Le Tableau du Progres Humain, 1797. : Traite sur le Commerce et le Gouvernement. : Les Corporations en France Avant 1789 Paris, 1941. : K. Marx et F. Engels, P. U. F Paris, 1955. [ Cilt]. : L'Evolution de l'Etat, 1933. : Paul VI. nin, Populorum Progres'siosuna giri, Ed. du Centurion, Paris, 1967. : Quel Systeme Economique? P. Lethielleux, Paris, 1971. : Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokratik Sol, 1977. : Essor et Decadence du Capitalisme, R. E. C., 1935. : Le Neo-Liberalisme, Medicis, Paris, 1951.

8 R. CROS

BER H A M T O U L L A R I : L'entreprise publique et les techniques economiques de gestion, in L'entreprise privee et conomie nationale, P. U. F., 1967. : The Future of Socialism. Lonathon, Cape, Londra, 1956, : L'Angleterre Travailliste Les Temps Modernes, 1951 [Nisan]. : Origine et Espoire de la Planification Franaise, Dunod, Paris, 1968. : Fondements de la Sociologie Economiques et les Sciences Sociales. Dunod, Paris, 1967. : Les Services Publics Economiques, P. U. F., Paris, 1943. : La Nouvelle Organisation Professionelle, P. U. F., Paris,

CROSLAND M. CROZIER C. CRUSON J. CUISENIER H. GULMAN

99

'941B. V. DAMALAS A. DAUPHIN, MEUNIER B. DA VER : La Crise du Capitalisme et le Probleme de l'Economie Dirice. P. U. F., Paris, 1946. : L'Economie 1924. Allemande Contemporaine, Sarlot, Paris,

: Atatrk'n Yeni Trk Devletinin Ekonomik Sistemi Hakknda Dnceleri Trk Tarih Dergisi, say: 53 ubat, 1972. : Les Faux Dilemmes Liberalisme ou Dirigisme Ed. d' Organisation, Paris, 1959. : Adam Smith Sa vie, Ses Travaux, Sa Doctrine, Guillaume, 1886. : Histoire de la Gestapo, Paris, 1863. : Petite Histoire de la Paysannerie Franaise, P. U. F., 1942. : Bilan de l'Etatisme, Payot, Paris, 1922. : La Planification dans les Pays d'Economie Capitaliste. Mouton. Paris, 1968. : Les Monopoles, Ed. Sociales Paris, 1970. : L'Etat et les Entreprises Publiques, Sirey, Paris, 1957. : Le Statut des Entreprises Publiques Ed. Ber. Lev Paris. 1963: Les problemes Administratifs de la Coordination en Matiere de Dcveloppement Economique et Sociale: Brksel, 1969.

J. DAYRE DELATOUR J. DELAVUE A. DELEAGE r DELEMER J. P. DELIEZ

99

A. G. DELION r

H. C. D'ENCAUSSE H. DENIS H. DENIS A. DENNISOV

: Les Realites Contre L'Idioloji Revue Franais de Science Politiue, 1969, ubat. : La Corporation, P. U. F., Paris, 1941. : Histoire de la Pensle Economique, P. U. F., Paris, 1967. : Histoire de L'Etat et du Droit Sovitique, Moskova, 1949.

ada iktisad H. DERN D. DESANTI J. DESBOIS R. DESCARTES r

sistemler : Trkiye'de Devletilik, stanbul, 1940. : Les Socialistes de l'Utopie, Payot, Parins, 1970. : La Renaissance de L'Economie Mixte. Bangue, Ekim,

'937: Principes de la Philosophie, 1944: Les Passions de L'me, 1649. : Regles Pour la Direction de L'Esprit, 1628. : Discours de la M^thode, 1937. : M6ditations Metaphysiques, 1641. J. G. DESCHAMPS : Role et Moyens d'Action des Pouvoirs Publics, semi-Puplics et des Institutions Privees dans l'Amenagment du Territoire en France R. E. P. No: 3, Mays-Haziran 1972. : Le Capitalisme, La Libre Concurrence et l'Economie Dirigee, Sirey, 1934. : La Crise du Parti Scialiste, Action Populaire, Kasm, 1946. : La Reforme Economique en Cours d'Application en U., R. S. S., E. A. -iinde-, 1963. : Le Capitalisme, Paris, 1931. : La fin du Liberalisrne Revue X crise, 1. Mays, 1936. : Ce que Mao a Vraiment Dit, Stock, Paris, 1968. : Le Rle Economique de L'Etat et la Rtforme de Comptabilite Publique. R. E. R., Ocak-ubat 1936. : Le Mercantilisme, Flammarion, Paris, 1969.
: De la Dynamique et des Structures Revue, d'Eco. Polit.

L. DESHESNE P. DESQIJEYRAT DESSEAU G. D'ESTAING A. DETOEUF P. DEVILLERS H. DEVILLEZ P. DEYON P. DIETERLAND P. DIETERLAND

: L'Ideologie Economique, Ed. Cujas, Paris, 1964. : Les Normes ficonomiques, 1943, Sirey, Paris. : Au-de la du Capitalisme, P . U . F . Paris, 1946.

DIVISA, DUPONT, ROY S. DtVTOLU V. D. DJAKIN-G. KHARAKHASNIJAN M. DJILAS M. DOBB

: A la Recherche du Franc Perdu, 3. Fortune de la France Societe d'Ed, 1956. : Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Sermet Matbaas, stanbul, 1967. : Problems Socialitiches Internacializoci. Proizrodstro. Pop.
roy, Ekonomiki.

: La Societe Inachee. 1969 Paris-Calmann-Levy. : Political Economy and Capitalism. Londra, 1938. : Etudes sur le Developpement du Paris, 1969. Capitalisme. Mesparo

: Les Transformations du Capitalisme Apres la Deuxieme

BER H A M T O U L L A R I Guerre Mondiale, Paris, Les d. de la Nouvelle Critique, 1967.

E. DOLLEANS

: Histoire du Mouvement Ouvriere 1830-1871. A. Colin Paris. 1938 [Cilt: I.]. : Robert Owen Paris, 1970.

E. DOLLEANS ve M. GROZIER C. DOLLFUSS H. BOUCHE R. McDONALD A. DONITHORME F. DREYFUS J. DROZ C. DUCOULOUX J. DUCRUET J. C. DUFOUR P. GREVET H. HOLLEAU G. DUMAS R. DUMONT M. MAZOYER DUNOYER

: Mouvements Ouvriers et Socialiste, Angleterre, France, Allemagne, Etats-Unis, Les Ed. Ouvrieres, Paris, 1951. : Histoire de L'Aeronautique, 1'llLustration, Paris, 1942. Socialism Critical and Constructive, Indianopolis, China's Economic System. 1967, Londra. L'Intervention Economique. P, U. F. Paris, 1971. Le Socialisme Democratique, Paris, 1966. La Soci^te d'Economie Mixte. En France et en Italie L. G. D. F., Paris, 1963. Le Capitaux Europeens au Proche-Orient, Tez, Paris, ktisat Fakltesi, 1960. Les Formes Actuels de l'Exploitation des Travailleurs Sous le Capitalisme Monopoliste, d'Etat E. P. [zel Say], No: 194, Eyll, 1070. Pyschologie de Deux Messies Positivistes. Saint Simon et A. Comte. Paris, 1905. Developpement et Socialismes Ed. du Seuil, Paris, 1969. Tratie d'Economie Sociale (1825-1830). Liberte du Travail, 1845. Le Front Populaire et les Elections de 1936, A. Colin, Paris, 1924.

G. DUPEUX DUPONT - WHITE L. H. DUPRIEZ J. DURET DURKHEIM G. DUVEAU B. ECEVT S. EHRLICH EINAUDI

1959L'Individu et l'Etat, 1847. Les Mouvements Economiques Generaux, Louvain, 1947, Le Marxisme et les Crises, Gallimard, Paris, 1933. Le Socialisme, Alcan, Paris, 1928. La Vie Ouvriere en France Sous le Second Empire, Gallimard, Paris, 1946. Ortann Solu, Ankara, 1967. Les Groupes de Pression et la Structure Politique du Capitalisme, Revue Franaise de Science Politiue, Mart, 1963.

: Roosevelt et la Revolution du New-Deal. A. Colin, Paris, 1961.

 a d a iktisadi J. ELLENSTEN H. S. ELLIS A. EMMANUEL

sistemler : Histoire du Phenomene Stalinien, Grasset. : The Economics of Freedom New York, 1950. : L'Echage In^gal, Maspero, Paris, 1968.

83

: De Mystifier les Antagonismes Entre Les Nations, Politique

d'Aujourd' hui, 1970.

H. C. D'ENCAUSE F. ENGELS

: Les Realites Contre l'deoloji, Revue Franais de Science Politiue, ubat, 1969. : Anti-Dhring Dialectique de la Nature Ed. Social Paris, 1966. : The Labour Standart, Londra, 1881 [Temmuz], : The British Labour Movement, 1941. : Grund atze de Kommunismus. : L. Feuerbach et la Fin de la Philosophie Allemande Paris, 1966. : La Situation de la Classe Laborieuse en Angleterre, 1845.

F. ERGN L. ERHARD

: ktisat, Hamle Matbaas, stanbul, 1964. : L'Expansion Economique Allemande, Paris, 1953. : Prosperitc Pour Tous, Paris, 1960. : Le Systeme Economique Libral et le Redressement Allemand, Tendances Modernes du Liberalisme conomique, les Essais, 1961. : Une Politique de L'Abondance, Paris, 1963.

C. ERICKSON W. EUCKEN A. FANAROVA, M. MAKAROVA, L. MINAIEV. G. FAGNIEZ E. FAGUET M. FANNO H. U. FAULKNER P. M. FAVRE C. R. FAY L. FEBVRE F. FEJTO

: Britsih Industrialist, Steel and Housery, 1850-1950 Cambridge, 1959. : The Foundation of Economics, Londra, 1950. GRUNDLAGEN, der Nationalokonomie, 1941. Die : Principes du Socialisme Scientifique, Ed. du Progres, Moskova, 1970. : L'Economie Sociale de la France Sous Henri IV, Paris, 1897. : Le Socialisme en 1807, Paris, 1907. : Profit et Expension, Economie Appliqu(e, 1957. : American Economic History, Harper, New York, [8. Bask]. : Les Marxismes Apres Marx. P. U. F., 1970. : Life and Labour in the g th, Century, Cambridge, 1920. : Colbert et la Manufacture Annales, 1933. : Histoire des Democraties Populaires, Paris, 1965 [ki Cilt]. 1960.

8 G. FIEDMANN E. FIGUERDA M. FLAMANT FLAMANT VE J. SINGER KEREL C. FOHLEN

BER H A M T O U L L A R I Problemes Humains du Machnisme Industriel. Curso de Politica Economica, Madrit, ,1969. Structure cconomique et Periode Longue, Revue Economigue, 1954.

: Crises et Recessions Ecoomique, P. U. F., Que Sais-je? Paris, 1970. Bourgeoisie Franaise, Liberte Economique et L'Intervention de l'Etat R. E., No: 3, 1956. L'Industrie Textile au Temps du Second Empire, Paris, 1956. ' Naissance d'une Civilisation Industrielle, Histoire Generale du Travail, Cilt: III, Paris, 1959-1961.

M. FORTES R. FOSSAERT P. FOULQUIE J. FOURASTIE

Time and Social Structure Oxford, . 1949 (Radeliffe Drovvn onuruna). L'Avenir du Capitalisme, Ed. du Seuil, Paris, 1961. La Dialectique, P. U. F. Paris. Le Grand Espoir du X X 6 Siecle, Paris, 1952. La Civilisation de 1975, Que-Sais-je? 1953. La Planification Economique en France, P. U. F., Paris, 1963-

ve J. - P. COURTHEDUX ve A. LALEUF FOURGEAUD C. FOURIER Machinisme et bien-etre, Ed Minuit, Paris, 1951. Revolution l'Ouest, P. U. F., Paris, 1957. L'Homme devant le Capitalisme, Paris, 1936. La Theorie des quatre Mouvements, 1808. Le Traite de L'Association Domestique-Agricole, 1822. Le Nouveau Monde Industiel et Societaire, 1829. La Fausse Indistries, 1830. E. FOURNIERE > > A. de FOVILLE R. FRANCK L. FRANCK S. O. FRANCKS FRIED Essai sur l'Individualisme, Paris, 1901. Le Socialisme Integrale, Revue Socialiste, 1890. Cilt: 2. La Transformation des Moyens 'de Transport et ses Consequences, Paris, 1890. L'Economie Rationelle, Gallimard, N. R. F., 1928.
1

Planisme Francais et Democratie, Revue Eco. No: Mart 1953, [zel Say]. Central Planning in War and Peace, Londra, 1947. La fin du Capitalisme, Paris, 1932.

2,2.

 a d a iktisadi A. GABELIG K. GALBRAITH

sistemler

: Le Tourbillon Strategique du Monde Socialiste R. P. I. 20.3.1969, Belgrad. : Nouvel Etat Industriel, Ed. Gallimard, Paris, 1967. : La Crise des Societes Industrielles I'O. B. S., Nouvel Observateur, -iinde-, Paris, 1971. : l'Ere de l'Opulence, C. Levy, Paris, 1960, (The Affluent Society-ng). : Le Capitalisme Americain, Paris, 1956.

R. GANDILLON R. GARAUDY A. GARCIA GARESCI GAUDEMET A. GAYER W.W. ROSTOVV (vd.) O. GELINIER J. GELUCK S. LOGCUFIER S. GERMES

: La Politique Economique de Louis XI, Paris, 1940. : Le Probleme Chinois, Ed, Seghers, Paris, 1967. : Planification Municipal, Bagota, 1949. : Jean BODIN, Paris, 1934. : L'Abbe Galiani et la question du Commerce, des Ble. : The Growth and Fluctuation of the British Economy, 1790 1850, Oxford Clarendon Press, 1953. : Morale de L'Entreprise et Destin de La Nation, Edit, Plon, Paris, 1965. : L'Economie de Marche Dans l'Integration de l'Europe : Occidental, Ed Nauwelaerts Louvain, 1969, : Les Ententes et la Concentration de la Production Industrielle et Agricole, Paris, 1941. : l'Etat Capitaliste, Paris, Sirey 1937.

P. GEORGE J. GERNET A. GETTING C. GDE - C. RST G J. GIGNOUX J. GIGNOUX A. GIRARD GIRARDEAU A. GISSELBRECHT J. GODEGHOT

La Ville, le Fait Urbain, P. U. F., Paris, 1952. : La Chine Ancienne des Origines l'Instauration de l'Empire, P. U. F., Paris, 1964. : La Securite Sociale, Que-Sais-je? P. U. F., Paris, 1969 [8. Bask], : Histoire des Doctrines Economique, 7. Basm, Paris, Sirey,

1959: Monsieur Colbert, Paris 1941. : L'Economie Franaise Entre les Deux Guerres, SEDES, Paris, 1943. : L'Espagne la Fin du XVII Siecle. Rev. de Synthhe Historigue, Nisan 1913. : Essai de Contribution la paix Sociale, 1944. : Socialisme Democratique Tchecoslovaque Modele ou Plan d'Urgence?, La N. C., -iinde- Kasm 1968. : Histoire de l'Atlantique, Bordas-Paris, 1947.

8 E. GODCHOT M. GODELIER M. GOETZ G. GOETZ L. GOLDMANN GOMIEN R. GONNARD

BER H A M T O U L L A R I : Les Societes d'Economie Mixte et l'amenagment du Territoire, Librr, Berger-Levraul, Paris, 1966. : Rationalite et Irrationalite En Economie, F. Maspero, Paris, 1966. : La societe Capitaliste, Revue S. 1969. : Les Syndicats Allemands Apres la Guerre, Paris, 1933. : Sciences Humaines et Philosophie, Paris, 1952. : La Politique Douaniere de Colbert, Paris, 1803.
: Le Dirigisme au X X ' Siecle, Journal de la Matine Marchande, 29 Mart, 1945.

: Histoire des Doctrines Economique 3. Basm, Librr, G. D. J. Paris, 1941. Ziya GKALP : ktisad Vatanperverlik, Kk Mecmua, Diyarbakr, 1923, (Ayrca, N. Berkes'in bir derlemesi Turkish Nationalism and TVestern Cjvilization, New-York, 1959. : La Contradiction du Liberalisrne, G. R., Eyll, 1938. : Evenment et Structure Dans les Sciences de L'Homme Cahiers de L'l. S. E. A. Paris, 1959. : Methodologie Economique, Paris, P. U. F 1955. GRANCHET F. W. GREGORY ve I. D. NEU. G. T. CRIFFITH M. F. GRIVEL B. GROETHUYSEN G. GROSSMAN A. GROSSER J J C. GRUSON Ch. GRNBERG I. GUELFAT D. GUERIN M. GUILLAUME : Thomas Mun, 1912. : The American Industrial Elite in the 1870, Men in Business, : -iinde-, Harvard, 1952.

G. Guy-GRAND GRANGER

: Population Problems of The Age of Malthus, Gambridge, 1926. : Etde Sur l'Economie Historiques, These, Paris, 1968. : Origines de l'Esprit Bourgeois en France, Paris, N. R. F., 1927. : Economic Systems, New York, 1967. : Hitler, la Presse et la Naissance d'un Dictature, Paris, 1959. : l'Allemange de Ntre Temps, Fayard. Paris, 1970. : L'Evolution des Systemes Economiques Esprit, Mart, 1960. : /'Origine des Mots Socialisme, Revue d'Histoire des Docrines Economique, 1908. : Nouvelle Etapes Dans le Developpement de la Pensee Economique en U . R . S . S . , R . H . E . iinde, Paris, 1968. : Fascisme et Grand Capital, Paris, 1945. : La Psychologie de la Forme, Flammarion, Paris, 1937.

 a d a iktisadi J. GUILLERMAZ H. GUITTON

sistemler : La Chine Populaire, P. U. F., Paris, 1964.

87

: Le Catholicisme Social, Les Publications, Techniques, 1945: Stagnation et Croissance Economique, Element d'une
au Congres des Ecodynamique Seculaire, Rapport Introductif nomistes de Langue Franaise, Paris, 1951.

: Les Fluctuations fconomiques, Paris, 1951. : Economie Politique, Paris, 1956. G. GURVITCH : La Vccation de la Sociologie Actuelle, Paris, 1957. : Le Concept du Structure Sociale, Cahiers Internationaux. : Structure Sociales et Systemes de Connaissance dans Notion de Structure et Structure de la Connaissance XX&, Semaine de la Synthese Paris, 1957. : Structures Sociales, Traite de Sociologie P. U. F Paris, 1967. G. G U Y - G R A N L Yves GUYOT : La Contradiction du Liberalisme, G. R. Eyll, 1938. : Quesnay et la Physiocratie [Eserine nsz], Petite Bibliotheque Economique. : Le Dictionnaire d'Economie Politique Physiocrates, Journal des Economistes, 1896, XXVII. E. HALEVY G. N. HALM J. HAMEL H. HAMILTON : La Formation du Radicalisme Philosophique, Paris, 1901 -1904. : Economic Systems A Comparative Analysis, 1951. : Vers un Droit Economique Contemporaine, 1951. : The failure of the Ayr Bank 1772 The Economic History
Reviev, 1956.

B. HAMTOULLARI: : La Planification du Developpement Economique En Turquie, S. B. F., Yayn, Ankara, 1968. : ktisad Sistemler Ders Notlar, S. B. F., 1967. : amzda Reformlarn Ekim. 1971. Felsefesi, Milliyet Gazetesi, 18.

: Tarmsal Devrim -Bilimsel inceleme- Cumhuriyet Gazetesi, 8-21 [Aras]. Temmuz-1971. : amzn Dram ve Mende'in nerileri, Cumhuriyet Gazetesi 6. Aralk. 1972. : Sosyalist Enternasyonal ve Felsefesi, Milliyet, 30.12.1976. H. HANSONS : Public Entreprise, Brksel, 1956. : Le Secteur Public Dans une Economie en Voie de Developpement Tiers Monde, P. U. F., Paris, 1961.

88

BER H A M T O U L L A R I : Organisation et Administration des Entrepises Publique, Cenevre, 1966.

R. F. HARROD P. HARSIN

: Vers une Theorie Dynamiques, Paris, 1939. : Credit Public et Banque d'Etat en France du 16* au 17* Siecle. Paris, 1933. L'Afflux de Metaux Preciaux au 16* Siecle Revue d'Histoire
Economiue, 1927.

Les Doctrines Monetaires et Financieres en France du 164 au 18e S., Paris, 1928. G. HASBAH H. HAUSSER Les Fondements Philosophiques de l'Economie Politique R. E. P., Paris, 1893. La Pensee et l'Action Economique du Cardinal de Richelieu, Paris, 1944. La Prepondcrance, Espagnole, Alcan Paris, 1933. Travailleurs et Marchands de l'Ancienne France. H. HAUSSER VE A. RENAUDET A. HAUSSER VE MAURAIN, F. HAYEK Les Debuts de l'Age Moderne, Alcan, Paris, 1929. Du Liberalisme l'Imperialisme (1860-78) Coll, Halphen ve Sognac. Individualisme et ordre Economique, Paris, 1953. l'Economie Dirigee en Regime Colectiviste, Etudes Critiques sur les Possibilites du Socialisme, Paris, Medicis, 1939. La Routte de la Servitude, Medici, Paris, 1945. P. HAZARD G. HEGKSCHER R. L. HEILBRONER E. HEIMANN W. O. HENDERSON HERBERT M. H J. A. HOBSON H. J. HOLLANDER J. L'HOMME La crise De la Concience Europeenne (1960-1715), Paris,

1939Democratie Efficace, P. U. F., Paris, 1957. Les Limites de Capitalisme Americain, Ed, Hommes et Techniques, 1969, Paris. History of Economic Doctrines, New-York, 1945. The State and the Industrial Revolution in Prussia 17401870, Liverpool University Press, 1958. Essai Sur la Polie Generale de la Grain, 1753. Kapitalizm, Sosyalizm, Karma Ekonomi ve Trkiye, stanbul, Sermet Matbaas, 1970. Imperialism, Londra, 1948. David Ricordo, 1910. La Politique Sociale de l'Angleterre Contemporaine,P. U. F., Paris, 1953.

 a d a iktisadi J. L'HOMME

sistemler

Le Profit et les Structures Sociales Revue Economique, Paris, 1952Matriaux Pour une Theorie de la Structure Economique
et Sociale, Revue Ecoromique, 1954

Essai de Comparaison Entre les Structures conomiques et les Structures Sociales, Revue Economique, 1956. : Le Grande Bourgeoisie au Pouvoir (1830-1880), P. U. F., aris, 1960. : En Quels Termes se Pose le Probleme de la Suprematie d'Une Classe, Revue Economigue, 1956. Capitalisme et Economie Dirice Dans la France Contamporaine, Paris, 1942. H. HOUSSIEUX J J R. HOVVE HUSSON I. HSREV S. HYMER I. IANNAKAIS J. IMBERT

: Le Pouvoir de Monopole, Sirey, Paris, 1948. Distorsions de Structure et Adaptations France de 1789 1914, Rev. Eco. 1958. Structurelles en

: L'Europe Investit l'Amrique, La Revue Vision, 1971. : Les Services Industriels de l'Etat et leurs Methods Financiercs, Paris, 1916. Mill Kurtulu Devletilii, Kadro, say: 19, 1933. : La Grande Corporation Multinationale R. E., Kasm, Paris, 1968. Vers Une Opposition Socialiste Au Sein du Socialisme Les Temps Modernes., Austos, Eyll 1968. Histoire Economique, P. U. F. Paris, 1965. Greves Ouvrieres Sous l'Ancien Rgime. Rec. Hebdoman., Dalloz, Kasm, 1948. Economic Elements in the Pax Britannica, Harvard University Press, 1958. Devletilik lkesi ve T.C.'nin kara, 1972. Birinci Sanayi Pln, An1972.

A. M. IMLAHK A. NAN A. IIKLI N. H. JACOBY JACOMET VE BUTTENBACH E. JAMES

Sendikaclk ve Siyaset, S. B. F., yayn, Ankara, Effets et Repercussion de l'Entreprise

La Revue Dialoque, N o : 4, 1971. 1948.

Multinationale,

Le Statue des Entreprises Publiques. Sirey, Paris, 1948. Histoire de la Pensle Economique au XX* Siecle, Paris, 1955Histoire Sommaire de la Pensee conomique, Montchresti. Paris. 1955. Les Formes d'Entreprises Paris, 1935.

BER H A M T O U L L A R I J. JAUR'ES : Les Origines du Socialisme Allemand, Maspero, Paris, 1960. [Yeni Bask], : Socialisme et Liberte, Revue de Paris, 1898. E. A. J. JOHNSON L. JOUHAUX B. JOUVENEL : Prodecessors of Adam Smith, 1937. : Les Nationalisations, Base de la Structure Nouvelle du Monde, Force Ouvrilre, 14 Mart 1946. : L'Economie Dirigee, Valois, Paris, 1928. : Problemes de l'Angleterre Scialiste, Paris, 1947. : Decomposition de l'Europe Liberale, Plon, Paris, 1943. C. JUGLAR L. M. JOUFFROY C. JULIEN M. KABAJ : Des Crises Commerciales et Leurs Retour Periodiques en France, en Angleterre et aux Etats-Unis, ilk bask, 1860. : l'Ere du Rail, Paris, A. Colin, 1958. : l'Empire Americain, Crasset, Paris, 1969. : l'Evolution du Systeme des Stimulants Materiel Dans 1' Industrie de l'U. R. S. S., R. U. T., -iinde-, Temmuz, 1966. )B. . T.). : Le Systeme dit d'Economie Mixte dans les Entreprises publiques en Allemagne 1920, R. E. P., [inde]. : Great-Britain in the wolrd Economy, Londra, Pitman, 1946. : Industrialisation du Japon, Premiere Conference Internationale d'Histoire Economique, Paris, Mouton, 1960. : Evolution Capitaliste la Lumiere de l'Economie nesienne, Eco App, -iinde-,, Cilt: X, 1957. No: 23. Key-

R. KAEFFELIN A. E. KAHN M. KAJINISTTI N. KALDOR L. V. KANTAROVITCH Z. KARAMRSEL E. KARDELJ KASSIROV G. KAZGAN T. Mc KEOWN ve R. G. BROWN B. KERBLAY J. M. KEYNES M. J. KLATZMAN

: Calcul Economique et Utilisation des Ressources, Paris. Dunod, 1963. : Osmanl imparatorluunun Mali tarihine Bir Bak, st.

1935: Originalite du Systeme Ecomique de la Yougoslavie Scialiste, E. P., Mart, 1965. : Madd zendirme ve retim (Pravda) 22 Ocak 1965. : iktisad Dnce Veya Politik ktisadn Evrimi, st. 1969. : Medical Evidence Related to English Population Changes in the Eighteenth Century, Population Studies, : L'Economie Sovitique en 1972 et Ses Perspectives, Expansion, ubat, 1973. : Theorie Generale de l'Emploi, de l'Interet, de la Monnai, Payot, Paris, 1959. : l'Originalite de l'Economie Yougoslaves Revue Economique, Mays 1957.

 a d a iktisadi J. KLEIN D. KOKAVEC M. KOLINSKY S. Ch. K O L M A. KKL K. KRASOVSKI Kelles-KRAUZ KRESTCHNER

sistemler

83

The Mesta a Stuy in Spanish Economic History, 12731836. Gambridge, 1920. .La propriete socialiste Le Droit Civil Tc,hecoslovaque,
Bratislava, 1969.

l'Etat et la Classe Domnante l'Homme et la Sociiti, -iinde-, Nisan, Mays, Haziran, 1966. l'Avenir du Capitalisme Americaine, R. E. P., -iinde-, Kasm, Ocak, 1970. ktisat lmine Giri, Sevin Matbaas. Ankara, 1972. La Planification des Investissements de Capitaux et la Nouvelle Technique, V. Ekonomiki, No: 8, 1961. l'Inventeur de la Crise du Marxisme, R. S., -iinde-, Ocak, 1900. Le Raish Comme Entrepreneur Prive, 1928. l'Etat Comme Entrepreneur Prive. Annales de L'Economie
Collective, 1929.

K. KRIEGEL H. KRIER ve J. Le BOURVA S. KUZNETS Y. K K . KKMER E. KNK G. LABICA A. LABRIOLA A. LABRIOLA A. L ABROUQUfiRE C. E. LABROUSSE J. LACAURT - Gayet, Canu, J. GIGNOUX M. LAFFON MONTELS

Les Internationales Ouvri^res, Paris, 1970.

P. U. F., Que-Sais-jc?

Economie Politique, Paris, Colin, 1968. National 1946. Product Since 1869, N. B. E. R. New York,

Plnl Kalknma ve Trkiye, Gerek Yay. 1971. Osmanllarda Kapitalist Dzene Geilmemesi ve Brokrat ile Ortann Solunun Geliimi, Asya Matbaas, st., 1968. Der Interventionismus Volksvvirtschaftlich Theorie der Staatlichen Wirtschaftspolitik, Berne, 1941. La Theorie Leniniste de l'Imperalisme, La Pens(e, -iinde-, Austos, 1968. Les. Doctrines conomiques de Quesnay, 1897. : Essai Sur la Conception Materialiste de l'Histoire, Paris, 1902. : Capitalisme Japonais, Paris, Librr, G. D. J., 1939. : La Crise de l'ficonomie Franaise, la Fin de l'Ancien Regime et au Revolution., P. U. F., 1944. : Histoire du Commerce, l'Epoque Mercantiliste, Paris, 1950 : Les Etapes du Capitalisme -De Hammourabi Rockefeller-, E. ROCHE'un nsz ile, Payot, Paris, 1938

83 A. G. LAGRANCE ve R. PASSET J. LAJUGIE

BER H A M T O U L L A R I : Economie Politique, Systemes et structures Politiques de developpement. Dalloz. Paris, 1969. : Les Doctrines Economiques, Que-Sais-je, P. U. F., Paris, 1969. : Les Systemes conomiques, R. U. F., Paris, 1971. Que -Sais-je?. : Proudhon, Coll. des Grandes Economistes, Dalloz, Paris,

1953D. C. LAMBERT : Systemes Economiques et Types de Soci^tes Dans les Pays Occidentaux, Chrorique Sociale de France, -iinde-, Austos 1970, Lyon. : l'Oeuvre de J. M. KEYNES, Cilt: 1, Liege, 1963. : l'Intervention de l'Etat en Matiere Economique, Paris, L. G. D. J., 1939. : l'Etat Actionnaire, Librr, Daloz Paris, 1948. : The Rise of Europen Liberalism Londra, 1936. : Le Socialisme Suivant les Peuples, Paris, 1920. : La Rdformc de l'Entreprise Sovietique, R. E., -iinde-, No: 5, Eyll, 1967. : La Vocation de l'Europe: Socialiser Dansla Liberte, Paris, 1941. : Economie Dirigee et Socialisation, l'Eglantine, Paris-Bruxelles, 1945. Firmes Multinationales Projet, 1971. Un Systeme Qui Sombre, Paris, Bruxelles, 1932. Le Progres Technique Perment-il au Capitalisme d'Exister, Sans Milieu Non Capitaliste (Revolte, Ocak, 1932). Ch. de LASTEYRIE E. LAULHERE G. LAVAU B. LAVERGNE : Dflation ou D6valuation, R. D. M., 1935, Cilt: 6. : Les Categories Fondamentales d'une Economie Ordonee,
Economie et Hummanisme.

P. LAMBERT H. LAUFEBURGER P. O. LAPI E H. LASKI LASKINE G. LASSER G. LASSERRE J. LAURAT Ph. LAURENT L. LAURET

: La Dissociation du Pouvoir, Esprit, Haziran, 1935. : Essor et Decadence du Capitalisme, Payot, 1938. : La Crise et Ses Remedes; Que Faut-il Penser de l'Economie Dirice? Librr de Medicis, Paris, 1938.

M. LAVIGNE G. LEDUG

: Les Economies Socialistes, A. Colin, Paris, 1970. : Les Huit Question du Liberalisme, R. P. P., -iinde-, No: 808, Mart, 1970. : Economie du Developpement, Les Cours de Droit, Paris, 1961-1962.

 a d a iktisadi H. LEFEBVRE

sistemler

83

: Le Concept de Structure chez Marx. La Haye. Mauton,

1962.
: Le Matteialisme Dialectique, Paris, P. U. F., 1947. : Pour Gonnaitre La Penste de K. MARX, Paris, Bordas,

1947: Problemes Actuel du Marxisme, A. LEFEVRE G. LEFRANG Paris, P. U. F., 1960. : Les Chemins de Fer Sous le Second Empire, Paris, S. E. D. E.S. 1951. : Histoire du Travail et des Travailleurs, Flammarion, Paris,

1957: Le Syndicalisme dans le Monde, Qje sais-je? 1963. : Essais sur les Problemes Payot, 1970. Socialistes et Syndicaux, Paris,

: Histoire du Front Papulaire, Payot, Paris, 1965. : Histoire des Doctrines Sociales, Cilt: I, Aubier Montaigne, Paris, 1966. LENNE
55

: l'Imperalisme State Supreme du Capitalisme, 1917. : Oeuvres, Paris-Moskova. : La Catastrophe Imminente et les Moyens de la Conjurer. : La Naissance de la Grande Industrie en Dauphine, Paris,

P. LEON W. W. LEONTEF

1954.
: La Structure de l'Economie Americaine (1919-38) Paris, 1958: Eblui Par la Chine, Le Monde, 5 Ocak, 1972. M. LEROY J. LESCURE : La Vie Veritable du Compte S. SIMON, Paris, 1925. : Vers Une Economie Rationelle
Melanges R.

Gonnard,

1946.
: Des Crises Gdnerales et Pteiodiques de Surproduction, Paris,

1938.
LESSOURD ve GERARD E. LEVASSEUR R. LEWINSOHN : Histoire Economique XIX 4 -XX& Sitele, Paris, Armand Colin, 1963 : Histoire des Classes Ouvrieres et de l'Industrie en France Depuis 1790, jusqu' Nos Jours, Paris, 1903. : Histoire de la Crise, 1929-1934, Payot, Paris, 1934. : Histoire de l'Inflation, Paris, Payot, 1926. : Trusts et Cartels Dans l'Economie Mondiale, Librr de Mdicis, Paris, 1950. R. LEWINSOHN ve F. PGK : La Bourse, Paris, Payot, 1933.

83 A. LEWS M. LICHTEN BERGER R. LIEFMAN D. LIGOU : New Fabian Essays, 195a.

BER HAMTO U LLAR I

: Socialisme et Revolution Franaise, Paris, 1899.

: Cartels et Trusts, Paris, 1914. : Histoire du Socialisme, en France (1871-1961). P. U. F., Paris, 1962. : La cit Libre, Librr Medicis Paris, 1946. : The Economic Development of Japan, Princeton University Press, 1954. : Les Etapes du Socialisme, Paris, Fasquelle, 1903, : La Condition Ouvriere En France Depuis Cent ans, Paris, P. U. F., 1951 Col Que Sais-je?, No: 433.

W. LIPPMAN W, W. LOCKYVOOD

P. LOUS

LUCIUS
99

: Faillite du Capitalisme, Paris, 1931. : Renovation du Capitalisme, Paris, 1933. : Histoire et Conscience de Classe; Minuit Paris, 1960. : Lutfi Tarihi, stanbul, 1873-1910. : L'Accumulation de Capital, Paris, Maspero, 1967. : The Concentration of Economic Povver, Columbia University Press, 1946. : Les Partis Politiques en Grande-Bretagne Paris, 1953.

G. LUKACS Ahmet LUTF R. LUXEMBOURG D. LYNCH A. MABILEAU ve M. MERLE M. MAILLET

: Le Secteur Public en France, P. U. F., Que-Sais-je? Paris, 1970. : La Nouvelle Classe Ouvriere, Ed. du Seuil, 1963. : Precurseurs du Socialisme Moderne, La Revue Scialiste, Ocak, 1890. : Le Socialisme Reformiste, Paris, Derveaux, 1886.

Serge MALLET B. MALON

R. MALTHUS E. MANDEL

: l'Essai sur le Principe de la Population, Paris, 1964. : La Formation de la Pensee conomique de Kral Marx, F. Maspero, Paris, 1970, sh: 51.

 a d a iktisadi

sistemler

83

: La Rtforme de la Planification Scvietique et Ses mplications Theoriques Les Temps Modernes, -iinde-, Haziran 965: l'Apogee du Neo-Capitalisme et ses Lendemains, Les Temps Modernes, -iinde-, Austos Eyll, 1964. : La Reponse Socialiste au Dfi American, F. Maspero, 1969. : Europe-America: Contradiction of Imperialism, New York, Monthly Review Press, 1970. K. MANNHEIM H. de MAN Paul MANTOUX MAO-Tsetoung A. MARGHAL : Ideologie et Utopie, Paris, 1956. : Au de la du Marxisme, Brksel, 1927. : La Revolution Industrielle Au XVIII', Siecle, Ed. Genin, Paris, 1959. : Oeuvres choisies, Edit, Sociales, Paris, 1955 : Gours de Systemes et Structures Economiq^es 1955-56. : Systemes et Structures Economiques. P. U. F., Paris,

1959: l'Action Ouvrifere et la Transformation du Regime Capitaliste, L. G.D. J., Paris, 1943. : La Gonception de 1'Economie National et des Rapports Internationaux Chez les Mercantilistes Franais et Chez Leurs Contemporains, Paris, Sirey, 1931. J. MARCHAL : Gours d'Economie Politique, Librr, de Medicis, Paris, 1964. : Les Facteurs qui Determinent le Taux des Salaires dans le Monde Moderne, Revue Economigue, -iinde-, Temmuz 1950, sh: 129. P. MARGHAT J. MARCZEVVSK S I Louis MARLO
99

: l'Economie Mixte, P. U. F., Que-Sas-je?, Paris, 1971. : Evolution de la Pensle conomique Dans les Pays de 1' Est, P. E., Mart 1969. : Planification et Croissance des Democraties Populaires, II, cilt, P. U. F., Paris, 1956. : Le Sort du Capitalisme, Paris, Flammarion, 1938. ; Dictature ou Liberte Le Poin de Vue conomique, R. D. M., Haziran 1939. Formes et Essence du Socialisme, (eviri), Paris, 1898. : Les Cing Gommunismes, Ed. du Seuil, Paris, 1971. : Le Systeme Socialiste-Sovi^tique, Neuchatel, svire, 1965. : Le Pln ou l'Anti-Hasard, Col. Idees, (nrf), Paris, 1965. : Le Choix des Investissement, Dunod, Paris, 1959.

Saverio MARLO G. MARTINET A. MASNATA P, MASSE

83 P. MASSE M. MATEJIS M. MAZAR R. MAUZI MARX-ENGELS Maxime X X V A. MALYCH R. L. MEEK F. MELON P. MENDESFRANCE M. MENGUY A. METN J. P. MEYNARD C. A. MICHALET H, MICHEL R. MILIBAND S. MILL

BER H A M T O U L L A R I : Une Approche de l'Idee de Plan, Encyclopedie Franaise, Larousse, Cilt: IX. : Le Systeme Economique de la Yougoslavie, R. de SCF., -iinde-, Nisan, Haziran 1962. : Le Phnomne Nazi, Paris, 1957. : l'Ide du Bonheur au 8 J Siecle, A. Colin, Paris, 1960. : Critique des Programmes du Gotha et Erfur< Ed. Sociales, Paris, 1950. : Oeuvres Economiques et Philosophiques de F. QUESNAY, Ed. ONCKEN, 1888. : La Doctrine conomique Marxsiste, La N. R. t., -iinde-, No, 10, 1970. : Studies in the Labour Theory of Value, Londra, 1956. : Essai sur le Commerce, 1734. : La R6publique Moderne, Gallimard, Paris, 1962. : l'Economie de la Chine Populaire, P. U. F., Q,ueSais-je?, Paris, 1971. : Le Socialisme en Angleterre, 1897. : l'Etat Monopoliste et les Nouvelles Contradictions de la Reproduction, E. P., -iinde-, No: 200, Mays, 1971. : l'Entreprise Plurinationale, Dunod, Paris, 1969. : l'Ide de l'Etat, Paris, 1896. : The State in Capitalist Society, Weidenfeld and Nicholson, Londra, 1969. : Principes d'Economie Politique, Guillaumin, 1873, C. I. : Histoire de Ma vie, Librr, Bailli6re, 1874. : Essai sur la Rigion, Librr, Baillilre, 1845. : Systfeme de Logique Deductive et Inductive.

L. MIKSCH Emil MIREAUX L. MISES

: Wettbewerd Als Aufgabe, 1. ask, 1937, : Philosophie du LiMralisme, Ed. Flammarion, Paris, 1950. : Kritik des Interventionismus, Iena, 1929. : Le Socialisme., Etde Economique et sociologique, 1938 Paris, Medici.

F. MITTERRAND J. MOCHE

: Ma Part de V^rit, de la Rupture a l'Unit, Paris Fayard, 1969. : Socialisme, Crise, Nationalisations, Libr, Populaire du PS, 1932.

 a d a iktisadi G. MOLLET MONTCHRETIEN MONTREUIL J. de la Morandiere ve BYE C. MORAZE J. MORINI-Comby R. MOSSE

sistemler : Le Socialisme Selon Tito, Seghers, Paris, 1971.

'

837

: Traite d'Economie Politique, Ed. Funk Brentano, 1889. : Histoire du Mouvement Ouvrier, Paris, Aubier. 1946. : Les Nationalisations en France et l'Etranger, Sirey Paris, 1948. : La France Bourgeoise, A. Colin, Paris. : Mercantilisme et Protectionnisme, Paris, 1928. : l'Economie Collectiviste, Paris, 1939.

: La Reconversion aux Etats-Unis, Revue Eco. et Soc. : l'Economie Scialiste, Perspectives de l'an 2000, Paris, L. G. D. J., 1968. : l'Union Sorvitique au Carrefour, Paris, Ed. du Sagittaire, 1936. L. MOSSE : Essai d'une Thiprie Synthetique du D&equilibre Economique (Annales du Droit et des Sciences Sociales, 1933, No: I, sh: 27-34)MORTON ve TATE R. MUCCHIELLI J. MYRDAL V. NEDM D. de NEMOURS P. NENNI M. NIVEAU B. NOGARO : Histoire des Mouvements Ouvriers Anglais, Paris, 1963. : Le Mythe de la Cit ideale, Paris, 1960. : Report From a Chinese Village, Londra, 1965. : Devletilik Karsnda Zmre Menfaati ve Mnevver Mukavemeti, Kadro, say: 2r, Ankara, 1933. : Physiocratie ou Constitution Essentielle du Gouverment le Plus Acantageux au Genre Humain, (1761). : Vint Ans de Fascisme, Paris, 1960. : Histoires des Faits Economiques Contemporains, P. U. F., Paris, 1966. : Element d'Economie Politique, Librr. G. D. J., Paris, 1954, [5. Bask], : Cours d'Economie Politique, Les Ed. Domat Montchrestien Paris, 1943. : La Crise de l'Agriculture et la Politique Agricole en France, R. E., -iinde-, 1938. A. NOVVICKI H. NOYELLE : l'Economie Generalisee et la Pensee Actuelle d'Oskar Lange, d'l. S. E. A No: 114, 1961. ; Revolution Politique, . et Revolution Paris, 1944. Economique Sirey,

: Les Divers Modes d'Economie Dirigee, MELANGES, Pour, Prof. H. TRUCHY, Sirey, Paris, 1938.

838

BER HAMTO U LLAR I Utopie Lib^rale-Chimere Socialiste-Economie Dirig6e, Sirey, Paris, 1934. Le Dogme du Socialisme, A. P. P., Ocak, 1925.

Osman NUR A. OKASAKI S. OLIVIER A. ONCKEN M. OSVVALD N. ZGR S. ZMEN K. ZTRK PANUNZIO U. PAPI J. PARENT V. PARETO M. PAROD P. PARlS
S

Mecelle-i Umuru Belediye, istanbul, 1922. Histoire du Japon, P. U. F., Paris, 1958. Moral Fabian Essays in Socialism, 1889. Die Maxime Laisser Aller, Laissez Passer, Bern, 1886. Le Socialisme en Angleterre, La Revue Socialiste, -iinde-, Kasm 1895. Trkiye'de Kapitalizmin Gelimesi, Gerek Yaynevi, istanbul, 1972. Trkiye'de ve Dnyada ktisad Devlet Teekklleri Sevin Matbaas, Ankara, 1967. Cumhurbakanlarnn Trkiye Byk Millet Meclisini A Nutuklar, (Derleme), st. 1969. l'Economia Mista, 1934. Le Role de l'Etat Dans les Economies Mixtes, Revue des
Travaux de l'Academie des Sciences Morales-Politiues.

Le Mode Sudois, C. LEVY, Paris, 1970. : Les Systemes Socialistes, Paris, 1900. l'Economie et la Societ6 Franaise de 1945-1970, A. Colin, Paris, 1970. Histoire du Fascisme en Italie, Paris, 1962. Crdit Public et Banque d'Etat en France d u 16& au 17e Siecle, Paris, 1933. : Economics and Sociology; Marchal'in Relation to the Thought of his T i m e Quarterly Journal of Economics, 1932.

T. PARONS H. PASDERMADJIAN A. PASQUIER F. PASSY H. J. PATRICK

: La Deuxieme Revolution

Industrielle, P. U. F., Paris,

1959: Les Doctrines Sociales en France, Paris, 1950. : Le Principe de la Population. MALTHUS et sa Doctrne, Paris, 1868. : Lessons for Underdeveloped Countries From the Japanese Experience in Economic Development, The Indian Economic
Journal.

E. R. PEASE G. PLATON

: The History of the Fabian Society, 1961. : l'Etat Actionnaire et Administration de Societds, Marsilya, I925-

 a d a iktisadi A. PAYASLIOLU

sistemler

83

: Trkiye'de zel Sanayi Alanndaki Mteebbisler ve Tebsler, S. B. F., Trkiye ktisad Gelimesi Aratrma projesi, Ankara, 1961. : La Politique Financiere de Sully Dans la Geralite de Lyon,

J. PERMEZEL E. PFEFFER F. PERROUX

1935: La Societe Fabienne et le Mouvement Socialiste Anglais Contemporain, 1911. : Economie Organisee et Economie Dirigee, Paris, 1945. : l'Intervention de l'Etat au X X ' Siecle, Cours de Droit, 1945-1946. : La Valeur, P. U. F., Paris, 1943. : La Coexistence Pacifique, P. U. F., Paris, 1958, [ Cilt]. :. Le Capitalisme, Paris, P. U. F., 1962, Que-Sais-je?.

: Le Sens du Nouveau Droit du Travail, Paris, Domat-Montchhretien, 1943. : Capitalisme et Communaute du Travail, Libr, du Receuil Sirey, Paris, 1938. : Societe d'Economie Mixte et Systeme Capitaliste, R. E. P., -iinde-, 1933. : Les Techniques Quantitatives de la Planification, P. U. F., Paris, 1965. : l'Economie du X X ' Siecle, P. U. F., 1964. : l'Europe Sans Rivage, P. U. F., Paris, 1954. : Le I V ' Plan 1962. Franais, P. U. F. Que-Sais-je Paris,

: l'Entreprise et le Phenomene Collectif au Second X X ' Siecle, l'Entreprise et l'Ecouomie du XXe Siecle, P.U.P. Paris, 1966. : Les Classes Chez Marx et Dans la Vie, Semaine Sociale, "933: Les Comptes de la Nations G. PETRILLI R. PETHYBRIDGE H. PEYRET A. PHILIP Paris, P. U.-F-, : Ind^pendence de la Nation, Paris, 1970. : l'Etat Entrepreneur, R. Laffont, Paris, 1971. : The Social Prelude to Stalinism, Londra, Macmillan, 1974. : Histoire des Chemins de Fer en France et Dans le Mondt, Paris, S. E. F. I., 1949. : Histoire des Faits Economiques et Sociaux, Paris, Aubier, 1963, Cilt: I. : Q,uelques Nouvellles Etudes Sur le Socialisme E.P., -iinde-, 1931.

BER H A M T O U L L A R I : H. D. MAN et la Crise Doctrinale du Socialisme, Paris,

1933: La Democratie Industrielle, P. U. F., Paris, 1955. : Histoire du Labour Party (1900-1945), Paris, 1945. R. PHILIPPE M. PHILIPPE T. PHILIPPOVICH J. PIAGET A. PIETTRE : Le Drame Financier de 1924-1928, Paris, 1931 (N. R. F.) : Le Role de l'Etat Dans le Financement de l'Entreprise, Dunod, Paris, 1970. 1 La Yougoslavie Entre l'Ouest et l'Est, Ed. Greations de Presse, Paris, (tarihsiz). ; Introduction l'Epistomologie Gentique P. U. F., Paris. : Economie Dirigee d'Hier et d'Aujourd'hui, Paris, Medicis, 1948. : Les Trois Ages de l'Economie, Revue des Travaux de l'Academie des Sciences Morale et Politiques, 1951. : Cours d'Economie Politique Generale, 1966-1967, La ite du Droit, Paris. : Pensle Economique et Theories Contemporaines, Dalloz, Paris, 1961. Lin PIO H. PIRENNE G. PIROU : Vive la Victorieuse Guerre du Peuple, Pekin, 1965. : The Stages in the Social History of Capitalisme, American
History Revieu.

: Traitc d'Economic Politique, Receuil sirey, Paris. : Les Doctrines conomiques et France Depuis 1870, Paris, Colin, 1941. : l'Economie Dirigee, Experiences et Plan, R. E. P., 1934. : Qu'est-Ce Que le Capitalisme?, ile, L. LAURAT: Essai d'Une Dcfinition du Capitalisme, Nouveau Cahers, -iinde-, 15 Temmuz 1937. : Le Probleme des Trois Secteurs, R. E. P., -iinde-, No: 4-6, Temmuz 1940 ve Ocak, 1944. : Neo-Liberalisme No-Capitalisme, N6o-Corporatisme, Paris, 1938. : Jugement Nouveaux Sur le Capitalisme, R. E. P., -iinde-, 1938. : La Crise du Capitalisme, Sirey, Paris, 1934. : Economie Liberale et Economie Dirigee, SEDES. Paris,

1947: La Theorie de la Valeur et des Prix Chez W. PETTY et

Chez R. C O N T I L L O N , Revue d'Histoire des Doctrines Economigues, 1911.

 a d a iktisadi A. PISSAVY V. POLYAKOV ve A. SLNE J. PONCET L. POMMERY Pierre du PONT M. M. POSTON N. POULANTZAS

sistemler

: Les Nouvelles Formes de Gestion Par I'Etat, Rev. S. P., -iinde-, Ekim, 1934. l'Administration du Pesonnel Dans les Entreprises Sovietique Depuis La Reforme Economique, R, t. T., -iinde-, Ocak, 1972. : Politique Economique de l'Allemagne Cours de Droit, Paris, 1959-1960. Contemporaine,

: Aperu d'Histoire conomique Contemporaine, Medicis, '945. [2 Cilt]. : I'Etat Industriel, Paris, Sirey 1961. : Recent Trends in the Accumulation of Capital, The Economic Historic Review, -iinde-, 6. cilt, 1 Ekim, 1935. : Sur I'Etat Dans la Societe Capitaliste, Politique Aujourd'hui, Mart, 1970. : Pouvoir Politique et Classes Sociales, F. Maspero, Paris,

N. POULANTZAS H. PUGET V. J. PURYEAR E. PREOBRAJENSKY J. S. PRYBYLA R. RACINE W. RARPART J. RAVIER REINHARD ve ARNENGAUD G. RENARD
S>

1970.
: Les Nationalisation en France et l'Etranger, Paris, 1958. : International Economics and Diplomacies in the Near East, Kaliforniya, 1935. : De la N. E. P., au Socialisme, Paris, Ed. du C. N. R. S.,

1966.
: The Convergence of VVestern and Communist Economic Systems. : l'Actionariat Public, These, Cenevre, 1947. : A quoi Tient la Superiorite conomique des Etats-Unis?, Paris, 1954. : La Retour des Etats-Unis l'Economie de la Paix, E. H., -iinde-, Kasm, Ocak, 1945. : Histoire de la Population Mondiale de 1700 1960, Paris,

1961.
: Le Regime Scialiste, Paris, Alcan, 1921. : Le Socialisme en 1896, La Revue Scialiste, Aralk, 1896. : Ntre Programme, Revue Scialiste, Mays, 1894. : Le Parti Travailliste de Grande-Bretagne, Aubier, Paris, 1947: La Qjuestion d'Extremc-Orient (1840-1940), Hachette, 1946. : Les Grandes Reformes de l'Economie Franaise, Conference de l'Information, 27.2.1945. : memoire II. Enver et Contre Tous (7 Mart 1936, 16 Haziran 1940), Flammarion, Paris, 1963.

35

F. RENAUDEAU P. PRENOUVIN P. REUTER Paul REYNAUD

8 P. RICQEUR G. RIPERT R. ROBLOT C. RIST ve G. PROU Ch. RIST M. de la RVERE L. ROBBINS Joan ROBINSON M. RODINSON F. S. RODKEY T. ROGERS G. ROGISSART L. ROMIER W. RPKE

BER H A M T O U L L A R I : Une Philosophie Personnaliste, Esprit, Aralk, 1950. : Aspects Juridiques du Capitalisme Moderne, Paris, 1951. : Traite Elementaire de Droit Commercial, L. E. D. J., Paris, Cilt: I. 1968, Cilt: II, 1970. : De la France d'Avant-Guerre la France d'Aujourd'hui, Paris, Sirey, 1939. : Duree du Travail Dans l'Industrie Franaise de 1820-1870, R. E. P., -iinde-, 1897. : l'Ordre Naturel et Essantiel des Societes Politiques La Grande Depression (1929-1934), Paris, Payot, 1935. : La Grande Depression (1929-1934), Paris, Payot, 1935. : Essai Sur l'Economie de MARX, Dunod, Paris, 1971. : l'slm et Capitalisme, Ed. du Seuil, Paris, 1967. : Ottoman Concern About YVestern Economic Penetration in the Levant 1849-1856, The Journal of Modern History. : Industrial and Commercial History of England, 2 cilt, 1902. : Les Entreprises Publiques dans le Communaute Economique Europeene, Dunod, Paris, 1967. : Si le Capitalisme Disparaissait, Hachette, 1933. : Civitas Humana-Medicis Paris, 1946. : La Crise de Ntre Temps Payot, Paris. : l'Explication Economique du Monde Moderne Medicis, 1946. : The Problem of Economic, Order, Kahire.

R. ROSSAERT M. N. ROTHBART: ROTTIER ve ALBERT G. ROTTIER G. ROUANET L. ROUGIER

: l'Avenir du Capitalisme, Ed. du Seuil, Paris, 1961. : America's Great Depression, New York, 1963. : La Redistribution des Revenus Entre Groupes Sociaux en 1948, E. Ap., -iinde-, Nisan, Eyll, 1953. : Aspect d'un Nouveau Liberalisme, Econ App, -iinde-, Nisan, Haziran 1949. : Materialisme conomique de Kari MARX, Revue Socialiste, 1887. : Le Liberalisme Economique et Politique, Tendances Modernes du Lib. : Les Mystiques conomique, Libr, de Medicis, 1938. : Marxisme-Leninisme, Paris, Rober-Laffont, 1969. : Explorateur du Moyen Age, Ed. du Seuil, Paris. : Gresham on Foreing Exchange: An Essay on Early English Mercan tilism, 1949.

J. ROUX J. P. ROUX R. ROVER (de)

 a d a iktisadi J. RUEFF

sistemler Epitre au Dirigistes, Gallimard. Paris, 1949. La crise du capitalisme, La Revue Bleu, 1935, Paris.

83

Quelques Remarques sur la Programmation Economique, Les Fondements Philosophiques des Systemes Economiques, J. RUEFF et Essais Rediges en son Honneur, Payot, Paris,
1967.

Pourquoi je Reste Malgre Tout Liberal, X Crise -iinde-,

1934l'Ordre Sociale, I^brr, de Medicis, Paris, 1945. R. RUYER D. SALAM J. S. SALTIEL L. SALLERON P. A. SAMUELSON L. SARTRE A. SAUVY l'Utopie et les Utopis, 1950. Trkiye'de Kamu ktisad Teebbsleri, Ank. ni. Basmevi,
1967.

l'Economie Selon Mao, Paris, 1968. Diffuser la Propriete, Ed Latines, Paris, 1964S l'Economique, Cilt: I, Paris, A. Colin, 1957. La Surproduction en Regime Capitaliste, (Critique Sociale, Eyll, 1933). Richesse et Population, Theorie General De la Population, P. U. F , 1952.

SAUVAIRE - JOURDAN : ssac de Baccolon et les dees Libre-Echangistes en France, R. E. P., -iinde-, 1903. J. B. SAY Henri SEE : Cours Coplets d'conomic Politique, Pratique, Edit. Guillaume, Paris. : Histoire conomique de la France, Paris, Colin, 1938, I. Cilt. : Les origines du Capitalisme Moderne, Paris, Colin, 1940. : Esquisse d'une Histoire du Regime Agraire en Europe aux 18' et 19e Siecle, Paris, Alcan, 1921. F. SELLIER J. SERVIER P. SVVEEZY A. SEGFRIED : l'Influence de la Grande Depression sur l'Orientation de la Theorie Economique, Ec. App., 1949. : Histoire de l'Utopie, Paris, Gallimard, 1967. : Kapitalizm Nereye Gidiyor (Trkesi: A. B. KAFAOLU) Aaolu Yaynlar, 1970. : La Crise Britannique au X X ' Siecle, A. Colin, Paris, 1931. : Suez et Panama, Paris, A. Colin, 1940. : Introduction aux Etats-Unis d'Apres Guerre R. P., -iinde-,

1945O. SIK : La Verite Sur l'Economie Tchecoslavaque, Paris, 1969 : Plan and Market Under Socialism, New York, 1967.

8 F. SIMIAND

BER H A M T O U L L A R I : Recherches Anciennes et Nouvelles Sur le Mouvement General des Prix du X V I 6 au X X ' Siecle, Paris, 1932, DomatMonchrestien. : l'Ouvriere, Paris, Hachette, 1961. : La Gauche et la Socit^ Industrielle, Paris, 1970. : La Loi de Huit Heures, Une Evolution Remarquable de
la Technique Legislative, Revue Politique et Parlementaire,

J. SMON H. SMON M. G. SCELLE

i97o. A. SCHATZ A. SCHATZ et R. CAILLEMER M. SCHNEIDER S. SCHRAM A. SHONFIELD G. SCHMOLLER J. SCHUMPETER

5

: L'Individualisme

Economique,

1907.

: Le Mercantilisme Liberal la Fin de 17 6 Siecle, 1906. : Le Role de l'Etat Dans les Economies Europeennes, Nancy, 1952. : Mao-Tse-TOUNG, A. Colin, Paris, 1963. : Le Capitalisme d'Aujourd'hui; Ed., Gallimard (nrf), 1957. : The Mercantile System and its Sgnification, New York, 1931. : History of Economic Analysis, Londra, 1954. : Capitalisme, Socialisme et Democratie, Payot, Paris, 1961. : Capitalisme Moderne, 1903. : L'Apogee du Capitalisme Payot. Paris, 1932. : Les Juifs et la Vie Economique. Paris, Payot, 1923. : Le Bourgeois, Paris, 1928. : Grundlagen Und Kritik des Sozialismus, Berlin, 1919.

W. SOMBART

A. SMITH

: La Richesse des Nations, Franszca eviri, 1859. (Belirtelim ki, bu eserin Trke evirisi de, bulunmaktadr. Bknz: A. SMITH: Milletlerin Zenginlii., -eviren: Haldun DERN-, 4. cilt. stanbul Mill Eitim Basmevi. 1 ve 2. cilt. 1948, 3 c ve 4. cilt, 1955). : The Malthusien Controversy, Londra, 1950. ! Economie et Population les Doctrines Franaises Avant 1800, Cilt: I'de Bue Condorcet, Paris, 1954.
: l'Entreprise Publique, Les Annales de l'Economie Collective,

K. SMITH J. J. SPENGLER E. SPLOTOPOULOS A. SPIRE P. SRAFFA A. STALDER

-iinde-, No: 3, Temmuz, Eyll, 1966. : Inventaire des Socialismes Franaise Contemporaine Paris, 1946. : D. RICARDO Works an Correspojdence, 10 cilt, Cambridge, 1950-1955. : Au de la du Capitalisme du Collectivisme et du Dirigisme, Coll, de la Nouvelle Ecole de Lausanne. 1950.

 a d a iktisadi J. STALN

sistemler : Des Principes du L^ninisme, Paris, 1939. : Doctrines de l'U. R. S. S., Paris, 1938. : Anarchisme et Socialisme, 1905.

: Les Problemes Economiques du Socialisme en U. R. S. S., Paris, 1952. : Apercu Historique du Bolchevisme, Ed. du Champ Libre. J. STASSART J. STRACHEY
99

: MALTHUS et la Population, Liege, 1957. : La Fin de l'Imperalisme, Paris, R. Laffont, 1961. : Contemporary Capitalism. : Tristes Tropiques, Paris, Plon, 1955. : Le Conflit du Sifecle. Ed. du Seuil, Paris. : La Crise Britannique au X X ' Siecle, Paris, 1932. : l'Ide de Loi Naturelle Dans la Science Economique, R. E. P., -iinde-, Mays, Haziran, Temmuz, 1921. : H. M. Hyndman and British Socialism. Oxford Univ Press, 1961. : English Population in the Eighteenth History Reviv, -iinde-, Aralk, 1953. Century, Economic

Cl. Lvi - STRAUSS F. STERNBERG A. STIEGFRIED STRUVE C. T. SUZUKI H. J. TABAKKUK D. TADDEI C. TALA
99

: Theorie des Fluctuations Economique et Capitalisme Entraine, Cahiers d'Analyse Economique, Paris, cuas 1968. : Ekonomik Sistemler. Dayandklar Matbaas, Ankara, 1969. dncelerle, Sevin

: Sosyal Ekonomi, Sevin Matbaas, Ankara, 1972. : La Religion et l'Essor du Capitalisme, Paris, Marcel Riviere, Paris, Alcan, 1931. : Oeuvres Economique de J. B. SAY. Doktora tezi, Bordeaux, Alcan, 1927. x : Les Fondements Nouveaux de l'Economie Rationalisation et Monnaie Dirice, Ed. Marcel Riviere, Paris.

R. H. TAWNEY TEILHAC

J. TINBERGEN

: l'Influence des Experiences Communiste, Sur la Theorie de la Politique Economique C. E. P. E., Institut de Sociologie Solvay. niversite Libre de Bruxelles, Ekip, 1958. : De quelques Problemes Poses Par le Concept de Structure conomique Revue d'Econ. Politique, 1952. : Les Limites de la Libert Economique, G. R. Travaux, Eco. Polit, Belika, Ocak 1951.

Y. K. TNGRENK: T. TMUR

: Tanzimat Devrinde Osmanl Devletinin Harici, Ticaret Siyaseti, Tanzimat, Maarif Matbaas, 1940. : Trk Devrimi ve sonras 1919-1946. Doan Yay., Ank. 1971.

8 A. TOURAINE A. TOUZET A. TUN TURGEON P. TURGOT

55

BER H A M T O L L A R : La Societe Post-Industrielle, Paris, 1969. : Le Probleme Colonial et la Paix du Monde, Paris, 1938. : Les Etats-Unis, Comment Ils-Sont Gouvernes, L. G. D. J., Paris, 1959. : Les Idees Economiques de Sully, 1923. : Les Entreprises Publique en Europe, Paris, Dunod, 1970 : Lettre sur la Librt du Commerce de Grains, Ed. .: English Social History, Londra, Logmans, 1945. : Stalin, l'homme et son temps, Calmann-Levy, Gallimard. ki cilt. : Le Marxisme la Lumiere de I'Experience Yougoslavie, Semaine d'Etudes, C. E. P. E. : 20. Yzylda Dnya Ekonomisi, Gnmzn iktisad meseleleri ve balca tahlil aletleri, 1. . ktisat Fak. Yayn, 1970. : l'Ideologie Liberale. Ed. Anthropos, Paris, 1970. : Offensive du Nto-Liberalisme Sendcats, 4 Ocak, 1938. : Le Capitalisme de X X 4 Siecles, Ed. Du Progres [Tarihsiz], : Le Socialisme Contre l'Etat, Berger-Levroult, Paris, 1919. : Histoire de la Democratie Chretienne. : Les Plans Dans le Monde, Paris, 1970. : l'Industrie des Transports Maritimes au X X ' Siecle et au Commencement du X X ' , II. cilt, Paris, Pedone, 1903. : Le Peuplement Humain, Paris, les Ea. Ouvrieres, II. Cilt,

G. M. TREVELYAN A. B. ULAM R. UVOLIC Yksel LKEN

A. VACHET L. VALLON E. VARGA E. VANDERVELDE M. VAUSSARD J. VERGEOT R. VERNEAUX J. VIALATOUX VIQUESNAL D. VILLEY

1957. 1959: Voyage Dans la Turquie d'Europe, Paris, 1868. : Petite Histoire des Grandes Doctrines Economique P. U. F., Paris, 1944. : Doctrines et Science Economique, Melanges. : A la Recherche d'une Doctrine conomique, Ed. Genin Paris, 1961. : l'Option de Systeme, Revue d'Econ. Polit. 1964. : Actualite du Liberalisme Economique, La Porte, Ocan 1951. : Bilan de l'Economie Dirigee en France et en Angletterre, Egypte Conlemporain, -iinde-, Mays-Haziran, 1950. : l'Economie de Marche Devant la Pensee Catholique, R. E. P., -iinde-, Kasm, Ocak, 1951.

 a d a iktisadi

sistemler : Dupont-White, Paris, Alcan, 1936.

87

: l'Influence des Experiences Communistes sur la Pensle Economique Liberale, Semaine d'Etudes, 27-31 Ekim, 1958, niversite Libre de Bruxelles. H. VOLPE S. WEBB J J J S. WEBB WEULERSSE F. WIDEMAN Dupont - WHITE H. WILSON J. WOLFF Ph. de WOOT C. W. WRIGTH A. YALIN A. J. YOUNGSON E. ZALESKI R. ZANGRANDI : Structure de Classe et Inegalit6 Sociale, l'Homme et la Sociite -iinde-, Nisan, Mays, Haziran, 1966. : English Progress Towards Social Democracy, Fabian Text, No: 15. , : History of Trade Unionisme, Londra, 1894. : Socialism In England 1893. : Labour in the Longuest Reign (1837-1897), Fabian Text, No: 75, 1895. : Le Mouvement Physiocratique, 1910, Cilt: II : Les Societes d'Economie Mixte et la Democratie Sociale, E. ve P., No: 112, Kasm, 1963. : l'Individu et l'Etat, 1847. : Que Veulent les Travaillistes ? Paris, Payot, 1965. : Entreprises et Firmes: Ford et Renault, de Leurs Debuts 1914, Revue Economique, -iinde-, 1957. : Pour une Doctrine de l'Entreprise, Ed. du Seuil, Paris, 1968. : Economic History of the United States, New York, 1949. : ktisad Doktrinler Tarihi, S. B. F., [oaltma], 1973-

'974: The British Economy, 1920-1957, Londra Ailen and Unvvin, 1960. : Planification de la Croissance, SEDEIS, Paris, 1962. : Le Long Viyoge Travers le Fascisme, Paris. 1963.

KOLLOGYUMLAR RAPORLAR VE ETUDLER Projections Economique Pour l'Europe 1965-1980, O. N. U. Planification et Croissance Economique en Tchecoslovaquie 1966..
(Uluslararas Ticaret zerine bir inceleme grubunun hazrl).

La Concurrence Occidentale Pour la Conquete du Marche Sovitique Problimes Economiques 1970.

Moniteur, du Commerce International, 1970. Note de Recherche sur la Cooperation Industrielle en Tant que Facteur du Developpement du Commerce des pays d'Europe Orientale et Occidental Bulletin Economiue
pour l'Europe.

Vers Une Intensification des Echanges Commerciaux Entre les Pays de l'Est. Die welt, 7 Nisan 1972. Le courrier: des pays de l'Est 1971. B. I. R. D., Trends in developing Countries Washington 1970. L'Agravation de la Depandence Economique de I'Amerique Latine et ses Cons6quences
Politiques Problimes Economiques 1970. L ' O . C . D. E., Comiti d'Aide au Diveloppement (C. A . D.), Raport 1968.

Demographic and Economic Change in Developed Countries National Bureau of economic Research, New York, 1960. Avrupa Sendikaclk Hareketi, Trk-l Tayn, Ankara, 1968. Tendances Modernes du Liberalisme conomique, Les Essais-1961. (W. Lippmann, Kolloyyumu, Paris, 26-30 Austos 1948). Travaux du Colloque International du Liberalisme conomique, Ostende, Ed. du Centre
Paul Hymans A. S. B. L., Brvcelles, 1957.

Le Capitalisme Monopoliste d'Etat, Ed. Sociales, Paris, 1971. (Kollektif eser). Trk Ekonomi Kurumu semineri, Aralk, 1963. Fransz Sosyalist Partisinin: Qu'est-ce que c'est Les Nationalisations? Ed. de liberte, Paris, 1946, (Raporu). Economic Publique. Colloque International de Biarritz, 1966. Systmes conomique de l'Occident, KYKLOS, Varlog Basel, 1957. Ortak Pazar'da ve Trkiye'de ktisad Devlet Teekklleri ktisad Kalknma vakf yaynlar 1972; Centre Europeen de l'Entreprise Publique, C. E. E. P., (Raporlarndan Derleme).
Komnist Partileri ve ilerin Uluslararas konferans, 1960.

Colloque de Choisy-Le-Roi, Sur: Le Capitalisme monopoliste d'Etat Economie et politique, Paris, 1966. Mannuel d'Economie Politique, Ed. Sociales, Paris, 1956. La C. F. D. T., Seuil, Paris, 1971 (Fransz ii Hareketleri).
Fransa Les Semaines Sociales (Sosyal Haftalar) dolays ile yaplan Seminerler ve yaynlar:

Le Role conomique de l'Etat (Strasbourg 1922). Transformation Sociale et Liberation de la Personne (Toulouse 1945). Realisme conomique et Progres Social (Lille 1949). Les Exigences Humaines et l'Expansion conomique (Marseille 1956). Socialisation et Personne Humaine (Grenoble 1960). La Soci6t Democratique (Caen 1963). Le Taravail et les Travailleurs dans la Socit contemporaine (Lyon 1964). Le Diveloppement, la Justice et la Paix (Nantes 1967).

Yanl-Doru Cetveli:
Sahife 37 81 99 183 293 323 481 498 503 505 505 507 508 510 510 512 513 514 515 516 517 517 517 518 519 519 519 519 520 521 521 522 523 524 524 524 527 527 528 528 528 550 550 551 552 Satr 25 9 18 20 33 7 10 27 25 18 36 33 17 12 21 7 33 13 30 8 21 25 30 31 17 21 23 30 2 17 28 11 1 7 9 11 15 22 3 11 34 8 24 29 30 Yanl erekleri 1972 Turgo Deerlendirilmesi yumazl Doktrini llerde gll H.N. General Elektrc dalar engelerle zr Emperyalizminin kullanlmaldr Sz gelii genel olarak (mkerrer) Kompartimanlar Sfr Eit amalar strktrler canl nce ki arlklarna dnceme gre) ters (kacak) unsurlarlarla proleterlleme Endstriye Ekonomisini paylarda istihdam Wigforsa bir balad ticaret politikalarndan dtktisar (yerine) tpya izlerin Bunoktada Doru gerekleri 1722 Turgot Deerlendirilmesi Uyumazl: Doktrinin llerde gl H.B. General Electric dallar engellerle tr Emperyalizmin kullanlmaktadr. Sz gelimi Kompartmanlar Snr Eitlik amalar strktrleri can nceki arlklarnda (dnceme gre) Ters (yok saylacak) unsurlara i-kacak. proleterleme endstride ekonomisinin paylar da istihdam Wigforss biz baland d tiaret politikalarndan d-(yok saylacak) ktisat zel mlkiyeti yerine topya analizlerin Bu noktada

Yanl-Doru Cetveli:
Sahife 553 553 556 556 562 565 566 567 564 570 571 572 572 573 574 593 597 598 598 599 600 602 603 604 606 606 608 608 611 611 612 614 614 615 618 620 621 622 622 645 646 648 649 649 650 651 651 652 652 652 654 Satr 11 27 4 9 8 8 19 21 9 7 17 14 23 1 11 2 15 1 31 21 17 20 25 16 8 17 7 21 16 28 11 17 21 4 10 1 24 28 21 29 35 2 29 23 4 12 10 30 36 40 Yanl deitirmek Tehnokrasinin tkeei saylmaz zgrlgde devrim izlemek rgtleen Avusturya, ngiltee ii 289 kt anlarn kanallara yni alaldna krs soryalizmine tertiplere Engel'in larn iktidar egemen sentez esinldirmesi aralarn mlkiyeti (U) (D) tek iken niteliklte ki az adilliine portisine Sosyalism uymayaca kantlamal sarabilen ise retilmi olan Devletin Sosyalizmden ekonomik tamaa teoriler'e tartmalar temsilcileri olan Belkini strktrlerine gelitirmeler'e olduu doktrin Sosyal srebilemektedir. ii 1961, sh. 103 Doru toplumu deitirmek Teknokrasinin tketecei saylamaz zgrle devrim yolunu izlemek rgtlenen Avusturya, talya iisi 829 kt yanlarn kanalla yeni anlaldna krs sosyalizmine tertiplerle Engels'in larnda iktidari yine egemen senteze esinlendirmesi aralarn kaldran mlkiyeti (V) (V) tek tek iken nitelikte iki az adillii de i partisine Sosyalizm uyamayaca kantlamak sarsabilen ile ancak retilmi olan parti Devletlerin Sosyalizmden, kominizme geebilmektedir. Bu ideali ekonomik... yk tamaa teorilerle tartmalara temsilcilerinden Belkin strktrlerine gelitirmeleri olduum doktrinin Sosyalist srebilmektedir ii 1961, sh. 103 (yok farzedil-

Yanl-Doru Cetveli
Sahife 657 660 696 743 746 753 753 753 793 754 755 755 756 759 760 760 761 763 764 764 764 765 766 770 775 776 778 779 779 781 781 782 783 784 784 784 784 786 786 786 787 787 787 787 789 789 790 790 790 791 791 792 Satr 34 34 26 30 13 7 11 16 30 11 22 24 10 29-30 5 16 21 12-13 4-5 15 25 3 15 30 16 2-3 25 16 21 25 27 2 16 5 28 33 36 10 11 34 26 31 33 38 19 30 4-5 8 37 9 29 4 Yanl gerektirmektedir Varyasyonlar Prolerarya stnlk "nce karakallar" Emperyalizmin yu-yukarda niteliin de belirleyiciler karlacaktr. ramen ekonomik baszl Soyasal doktrini arizne Devleri mparatorluu Sobra iktisatlarnda aznsanmamas yansyan mdahalelerini (Endstriyi kanunlarn 1971-1973 Olaan st on yl giderilemiyence almakta idi vermek verrek 1980 1981 itirakleri var saylmtr kesimle, birgce kit'nin arasrda, Devletde boaza mali idar zendirmekte, tarada ykseklmek ve kesimine saylamas aabilerek yanmasnda gelimemi ve ynlendirmesini zorunluk girerek berataraf yer yznn gelimiikli Aada ki, Doru mel i gerektirmemektedir. Variyasyonlar proletarya stnlkten nc karakollar Emperyalizmin yukarda niteliinde belirleyicilerin karlaacaktr ramen Devletin ekonomik bamszl siyasal doktrinleri ne Devleti mparatorluunun sonra iktisatlarndan azmsanmamas yansyan mdahalelerinin (Endstriyi tevik edecek kanunlarn 1971-1973 Olaanst on ylnda, giderilemeyince almaktadr vermek 1980* 1981** itirakleri varsaylmtr kesimler bir gc K..T.'nin arasnda Devlet de dar boaza mali ve idari zendirmemekte tarzda ykselmek ve kamu kesimine saylmas aabilecek yarmasnda geliememi ynetilmesini zorunluluk giderek bertaraf yeryznn gelimilikliinden Aadaki

Yan-Doru Cetveli:
Sahife 793 794 797 798 800 800 800 Satr 16 6 16 30 2 16 34 Yanl Halka yeni doeyinde kesitlerile kesim de Srdrektedir strktrlerine Doru Haka yeni dzeyinde kesitleriyle kesimde srdrmektedir strktrlerine

CAGDA KTSAD SSTEMLER

Strktrel ve Doktrinal bir yaklam

Fiyat: 600 T L .