UNIVERSITETI I PRISHTINS

FAKULTETI I XEHETARIS DHE METALURGJIS

DEPARTAMENTI I TEKNOLOGJIS

PUNIM DIPLOME

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

Kandidati Shpejtim Alimi

Mentori Prof. Dr. sc. Hamit Mehmeti

Mitrovic, 2008

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

PRMBAJTJA PRMBAJTJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .I 1. HYRJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2. NJOHURI T PRGJITHSHME MBI ELIKUN AUSTENITIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2.1 eliku austenitik X5CrNi18.10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

S pari falnderojm profesorin e nderuar Hamit Mehmeti si njri ndr kryesort pr realizimin e punimit t diploms n mnyr praktike n Institutin e Materialeve n TU Bergakademie Freiberg Institut fr Werkstoffwissenschaft der Technische Universitt Bergakademie Freiberg n Gjermani, e njherit edhe mentor n temn e punimit t diploms me titull: Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencn elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10 apo Restwiderstandsmessungen an einem verformten metastabilen austenitischen Stahl . Poashtu falnderojm dekanin e nderuar t Fakultetit t Xehetaris dhe Metalurgjis n Mitrovic Prof. Dr. sc. Kadri Berisha i cili dha kontribut t konsiderueshm dhe prkrahje q ne t kemi mundsin e punimit t diploms n TU Bergakademie Freiberg. Gjithashtu falnderojm edhe Prof. Dr.-ing. habil. Dr. h. c. H. Oettel i cili me projektet e DAAD s t stipendiave m prkrahi financialisht gjat realizimit t ktij punimi e njherit kryesor n bashkpunime ndrunivesitare. Falnderoj Dr. rer. nat. D. Heger pr ndihmn e tij i cili ishte kordinator n punn praktike t punimit t diploms n Institutin e Materialeve Institut fr Metallkunde TU Bergakademie Freiberg. S fundi m lejoni q t falnderoj edhe familjen time pr prkrahjen e vazhdueshme gjat shkollimit tim. Ju Falnderit!

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

1. HYRJE

Para shum shekujsh shkenctart zbuluan se shtimi i nikelit dhe kromit n elik mund t prmirsonte sjelljen e elikut ndaj korrozionit, por padyshim pasurimi i elikut me kto elemente la shum pr t qen i krkuar. Nj zhvillim vendimtar ndodhi n Gjermani m 1912, prmes kombinimit t nikelit dhe kromit me nj saktsi t prshtatur ndaj trajtimit t nxehtsis, ku ishte e mundur pr s pari her t arrihet nj optimum i rezistencs ndaj korrozionit si nj karakteristik mekanike shum e mir. M pas definohen termet V2A ( eliku - CrNi ) i njohur si nj ndr eliqet m t mira ndryshe i quajtur edhe si NIROSTA dhe V4A ( eliku - CrNiMo ) e prdorur V nga fjala gjermane Versuch q d.m.th prov ( cikl provash ) dhe A pr termin austenit , t cilat edhe sot prdoren si synonime pr elikun austenitik. Dy prodhuesit m t mdhej prdorin terme t ndryshme markimi si jan Nirosta ( Krupp Stahl AG ) dhe Remanit ( Thyssen Edelstahlwerke AG ). N zonn industriale ne natyrisht q e njohim si eliku austenitik. Ky sht emrtuar sipas W. C. Roberts - Austen. Shpesh prdoren emrat internacionale si 18/10 ose 18/8 duke treguar kshtu raportet m t zakonshme t prlidhava Cr dhe Ni t cilat prdoren n elikun austenitik. Kto eliqe jan ndr prlidhat m t rndsishme komerciale. Kto jan esenciale pr funksionimin e shkncs moderne dhe ato prbjn nj pjes t rndsishme pr prodhuesit e metaleve dhe industrit e prpunimit t metaleve n mbar botn. eliku austenitik ka qen i regjistruar si material gjysh nga viti 1966. Dim se prdoret sistemi internacional ISO pr standardizimin e materialeve.

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

2. NJOHURI T PRGJITHSHME MBI ELIKUN AUSTENITIK

eliqet austenitike nuk ekzistojn si prlidha t pastra Fe C , sepse - fazat nuk jan t qndrueshme n temperaturn e mjedisit. Pr prodhimin e tyre duhet t bhet legurimi i hekurit m tej me nikel ( Ni ) ose mangan ( Mn ). N metalurgji eliku austenitik definohet si nj prlidh hekurmbajts me nj prmbajtje minimale t
Cr prej 10.5 %. Prezenca e kromit ( Cr ) krijon nj shtres siprfaqsore t pa dukshme invisible

surface film e cila reziston oksidimin dhe e bn materialin pasiv ose rezistent ndaj korrozionit. Rezistenc e lart e oksidimit arrihet n ambient t hapur - atmosfer dhe n temperatur ambienti me shtimin e m shum se 12 % ( masore ) t kromit ( Cr ). Kromi formon nj shtres t oksidit t kromit ( III ) valent ( Cr2O3 ), kur i nnshtrohet oksigjenit. Kjo shtres sht shum e holl pr t qen e dukshme ( e dallueshme ), d.m.th q metali qndron i shndritshm ( me shklqim ). Gjithashtu kur siprfaqja grvishtet ather kjo shtres shpejt riformohet. Ky fenomen quhet pasivitet passivation nga shkenctart e materialeve dhe ka pamje si metalet tjera, e sidomos si alumini ( Al ). Pra eliku austenitik ka rezistenc t lart ndaj oksidimit ( korrozionit ) n disa ambiente. Emri rrjedh nga fakti se eliku austenitik korrodon apo ndryshket shum m ngadal se sa eliku i rndomt. Mikrostruktura e elikut austenitik ( austenit ) do t duket si n figurn 1.

Figura 1. Mikrostruktura e austenitit ( 325x )

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

Shnojm se: kur prlidhat austenitike nxehen dhe ngadal ftohen brenda kufirit t temperaturs

350 [C ] dhe 950 [C ] precipitojn karbidet e kromit ( Cr ) n kufirin ndrkokrrizor. Kjo prbrje e kromit
zvoglon rezistencn ndaj korrozionit t prlidhave. Precipitimi i karbideve n kto prlidha bhet shkak n nj korrozion t ashpr. Ather prdoren kto dy metoda pr t reduktuar kt korrozion t tyll. Prmbajtja e karbonit mbahet n nivelin m t ult t mundshm ( deri 0.02 % ) dhe Elemente stabilizuese, shtohet titani.

N prgjithsi rezistenca ndaj korrozionit n prlidhat austenitike sht m e lart se sa n prlidhat ferritike dhe martensitike. N fakt eliku austenitik ka nj rezistenc t lart ndaj korrozionit dhe do t thot q prdorimi i elikut austenitik do t rezultoj n nj jet shum m t gjat se sa eliku i rndomt. eliku austenitik sht 100 % material riqarkullues ( recyclable ), pra sht material i vrtet me jet t plot ciklimi full life cycle . Kur meren n konsiderim shpenzimet totale t ciklimit, eliku austenitik si material shpesh sht opcion m i lir. Shtimi i nikelit ( Ni ) ndikon n stabilizimin e strukturs austenitike t elikut. Kjo struktur kristalore e bn elikun jomagnetik dhe pak t brisht n temperatura t ulta. Pra prmbajtja e nikelit ka efekt t atyll q t shmang problemet e brishtsis s elikut austenitik n temperatura t ulta, ka sht karakteristike e llojeve tjera t elikut. Pr nj qndrueshmri m t lart ndaj sforcimeve shtohet karboni. Elementet plotsuese mund t shtohen si molibdeni ( Mo ), titani ( Ti ) ose bakri ( Cu ), pr modifikim ose pr prmirsim t vetive duke i br ato t prshtatshm pr disa aplikime duke prfshir temperatura t larta e sidomos n rezistencn ndaj korrozionit. Komponentet e ndryshme n prlidh i japin elikut karakteristika t caktuara. Nj proporcion i lart i karbonit ( C ) e bn elikun e qndrueshm ( t fort ) por pak leht t farktueshm dhe kufizon elasticitetin e tij. eliqet austenitike prmbajn nj maksimum prej 0.15 % karbon ( C ), nj minimum prej 16 % krom
Cr ) dhe sasi t mjaftueshm t nikelit ( Ni ) ose manganit ( Mn ) pr t mbajtur nj struktur austenitike n t

gjitha temperaturat prej regjionit kryogenik (temperatura shum e ult) deri te pika e shkrirjes s prlidhs. Me zvoglimin e prmbajtjes s karbonit nn 0.03 % ose stabilizimin e karbonit me titanium ( Ti ) ose niobium ( Nb ), kto eliqe pas saldimit mund t bhen rezistent ndaj korrozionit ndrkokrrizor. Siprfaqet e stabilizuara t elikut nuk jan t afta pr t mbajtur nj shklqim pasqyror. eliqet n prgjithsi ndahen n tre grupe: austenitik, ferritik dhe martensitik. eliku austenitik ka nj kombinim t vetm t vetive t cilat e bjn t zbatueshm n temperaturat ( mjaft t ulta ) kryogenike.

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

Kto eliqe n temperatura kryogenike kan nj qndrueshmri t lart n trheqje sesa n temperatur ambienti prderisa qndrueshmria e tyre sht vetm pak e degraduar. eliqet austenitike CrNi jan materiale t rndomta pr aplikime n temperaturat kryogenike. N temperatura ekstreme t ulta kto eliqe shfaqin nj qndrueshmri ( soliditet ) mekanik t lart dhe nj duktilitet t mjaftueshm. eliku ferritik dhe martensitik nuk rekomandohen pr prdorim n temperatura nn zero, ku ato shfaqin nj rnie t viskozitetit dinamik ( shtalbsis ). N prgjithsi kto mjaft prdoren deri n

50 [C ] , si rrjedhim zakonisht vendet me temperatura t ulta kufizojn prdorshmrin e tyre.

eliqet austenitike kan disa limite ( kufizime ) : o Temperatura maksimale nn kushtet e oksidimit sht 925 [C] . o Ato jan t prshtatshm vetm pr prqndrime t ulta t acideve reduktues ( super austenitet jan t disponueshm pr shkalla t larta acidesh ). o Shkalla t larta ndaj joneve halide, posarisht jonet kloride mund gjithashtu t shkatrrojn siprfaqen pasive. Super austenitet dhe Duplex austenitet jan t prballueshm ndaj ktyre kushteve. Kur prmbajtja e kromit ( Cr ) sht e lart ( 18 deri 26 % ) dhe prmbajtja e nikelit ( Ni ) sht e ult ( 4 deri 7 % ), prbrja rezultuese quhet Duplex ( i dyfisht ). Ve ksaj shum lloje prmbajn 2 der 3 % molibden ( Mo ).

Kjo shpie n nj prbrje e cila sht nj kombinim i ferritit dhe austenitit ( prandaj edhe emri Duplex ) dhe kan kto karakteristika: o o o Rezistenc t lart ndaj korrozionit nga sforcimet ( stress corrosion cracking ) Rritje t rezistencs gjat veprimit me jone kloride Saldueshmri t mir, etj

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

2.1 eliku austenitik X5CrNi18.10

Komponentet primare t prlidhs jan nj sasi e vogl e karbonit ( C ), rreth 18 % krom ( Cr ) dhe 10 % nikel ( Ni ). eliku austenitik X5CrNi18.10 gjithashtu haset edhe me shkall 304 ose me numr materiali 1.4301 si dhe me disa specifikime varsisht se sipas cilit standart emrtohet. N tabeln 1 do t paraqesim emrtimet e ktij lloj eliku sipas disa standardeve:

Shkalla AISI 304

old British UNS Nr. BS S30400 304S31 En 58E Nr. 1.4301

Euronorm Emri X5CrNi18.10

Suedes SS 2332

Japonez JIS SUS 304

Tabela 1. Specifikimet e shkalls 304 pr elikun austenitik

Sistemi nacional europjan i standardeve sht krejt ndryshe bile edhe nga vetvetja. M i zakonshmi sistem sht German Werkstoff ( workshop ) Number i cili u jep t gjitha eliqeve numr me nj shifr plus katr numra emrtimi, pra 1.4301 pr shkalln 304 t elikut austenitik. Nj tjetr identifikim pr gjitha shkallt sht emrtimi sipas standartit DIN , pra X5CrNi18.10 pr shkalln 304. Gjithashtu do t paraqesim n tabeln 2 vetit mekanike t elikut austenitik - shkalla 304. Kufiri i rrjedhshmris Re0.2% ( Mpa ) 205 Fortsia Rockwell B Brinell ( HR B) max ( HB ) max 92 201

Shkalla 304

Sforcimi ( Mpa ) 515

Zgjatimi A ( % n 50mm ) 40

Tabela 2. Vetit mekanike t elikut austenitik - shkalla 304.

Disa nga vetit mekanike t elikut austenitik X5CrNi18.10 sipas tabels 2, mund ti paraqesim edhe grafikisht e sidomos lakoret e provave pr sforcim zgjatim nga temperatura 60 [C ] deri m 200 [C ] . Ngarkesa sht br deri n vlern maksimale. Normalisht se kto prova mund t bhen edhe n tmperatura m t ulta deri n temperaturn e azotit t lngt 196 [C ] .

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

S pari do t paraqesim figurn e cila paraqet lakoren sforcim-zgjatim t elikut austenitik X5CrNi18.10 n disa temperatura.

Figura 2. Lakorja sforcim zgjatim n temperatura t ndryshme dhe ngarkes deri n vlern maksimale t zgjatimit uniform n t gjitha temperaturat.

Nga figura shohim se vlerat pr sforcim dhe zgjatim t mostrave jan prafrsisht t njejta me ato tabelare. Mund t vrehet nga figura 2 se rritet sforcimi me zvoglimin e temperaturs. Qndrueshmria e vrtet n trheqje n vlern maksimale t zgjatimit n kt rast shnohet si m dhe rritet prej 600 [ MPa] n 200 [C ] deri rreth 1400 [ MPa ] n 60 [C ] . Nj zgjatje maksimale sht arritur n temperatur rreth 40 [C ] e cila arrin deri rreth 170 % nga vlera m i ult e zgjatimit uniform e arritur n 200 [C ] ( 30 % ). Prova e ngarkess njaksiale ( uniaxial tensile testing ) sht kryer n makinn univerzale t provave, ZWICK lloj 1476 70. Provat jan br me nj shpejtsi ( cross-head ) prej 1[mm/min] dhe ngarkes t disponueshme prej 100 [kN ] . Makina sht e pajisur me nj dhom pr kontrollimin e temperaturs e cila mundson q temperatura e provave t jet e ndryshueshme prej 80 [C ] deri 200 [C ] .

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

Nj termoelement i lidhur ( bashkangjitur ) n siprfaqen e mostrs gjat provave siguron q temperatura e matur t jet ajo e mostrs. Pas provs njaksiale, mostrat m von jan prdorur pr vlersimin e vllimit t fraksioneve t ' - martensitit duke prdorur metodat magnetike matse dhe pr karakterizimet mikrostrukturale duke prdorur mikroskopin optik. Poashtu n tabeln 3 do ti paraqesim vetit fizike t elikut austenitik - shkalla 304 n kushte pjekje annealing ). Prueshmria Nxehtsia Rezistenca Koeficienti mesatar i Moduli i termike specifike specifike Dendsia Shkalla elasticitetit bymimit termik ( m/m/C ) 3 ( w/mK ) ( kg/m ) 0 100 C elektrike ( GPa ) 0 -100C 0 -315C 0 -538C 100C 500C ( J/kgK ) ( nm ) 304 8000 193 17.2 17.8 18.4 16.2 21.5 500 720 (

Tabela 3. Vetit fizike t elikut austenitik shkalla 304.

Analiza kimike e elikut X5CrNi18.10 e shprehur n prqindje masore jepet me tabeln 4 si mposht. Fe 70.00 C 0.030 Cr 18.62 Ni 8.610 Cu 0.600 Mn 1.470 Ti 0.034 N 0.085 Mo 0.021 P 0.022 Si 0.343 V 0.172

Tabela 4. Analiza kimike e elikut X5CrNi18.10 e shprehur n prqindje masore.

Prbrja kimike e elikut t prdorur eksperimentalisht pra sht dhn n tabeln 4, ku pas marrjes s mostrave ato jan prpunuar mekanikisht dhe jan austenitizuar n 1050 [C ] pr 30min dhe m pas sht br ftohja n uj. N fakt, mosparaqitja ( mungesa ) e nj faze sekondare si martensiti ose ferriti e nxitur nga trheqja ndihmon n rezistencn ndaj korrozionit. eliku austenitik 1.4301, X5CrNi18.10, ka prdorim t gjr pr arsye t vetive t shklqyera t rezistencs ndaj korrozionit ndrkristalor, aftsi shum t mir pr deformim n t ftoht, aftsi t mira n trheqje dhe aftsive t mira t saldimit. Pra materiali 1.4301, X5CrNi18.10 e mbron rezistencn e vet ndaj korrozionit deri m 300 [C ] , por mund gjithashtu t prdoret n temperatura mjaft t ulta pr aplikime kryogenike. Prlidha 1.4301 praktikisht sht jo magnetik. Ky lloj eliku ka nj saldueshmri t shklqyeshm me t gjitha metodat standarde t shkrirjes standard fusion metods ), me dhe pa metale mbushse. eliku austenitik X5CrNi18.10 saldohet me tunxh (

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

CuZn37 duke prdorur rrezatim me llaser Nd : YAG , me nj shpejtsi prej 10 m/min dhe trashsia e shtress

metalike sht 250 m . Sidoqoft pas saldimit eliku 1.4301 nuk sht i qndrueshm ndaj korrozionit ndrkokrrizor. Duke ju falemenderuar rezistencs ndaj korrozionit, materiali 1.4301 prdoret gjrsisht n industrin kimike, si materiale pr prerje, pr or, pr pajisje mjeksore, pr gypa dhe tuba, susta, n industrin automobilistike dhe aplikime tjera.

Ndikimi i temperaturs ndaj rezistencs elektrike t elikut austenitik X5CrNi18.10

8. LITERATURA
Austenitic stainless steel C.W. Kovach and J.D. Redmond Advanced engineering materials On the Deformation Behavior and Martensitic Transformation of Metastable Austenitik Steels By Musa Onyuna, Heinrich Oettel, Ulrich Martin, and Andreas Wei. Revist shkencore vol.6 N0 .7 July, 2004 e Technische Universitt Bergakademie Freiberg , faqe 529 deri 535. Bazat e shkencs s materialeve Prof. Dr. Sc. Hamit Mehmeti Deformationsinduzierte Martensitbildung und Schdigungsverhalten bei der plastischen Verformung des metastabilen CrNi-Stahles X5CrNi18.10 - nga Maria Glavatskikh Introduction to stainless steels Jonathan Beddoes and J.Gordon Parr William D. Cllaister, Jr. Materials science and engineering an introduction - sixth edition R. E. Smallman and R. J. Bishop Electrical properties Electrical conductivity The Microscopic Theory of Electrical Conduction Superconductivity Interneti o www.atlasmetals.com.au Technical Handbook of Stainless Steel Modern Physical Metalurgy & Materials Engineering

o www.azom.com Stainless steel grade 304 o http://en.wikipedia.org/wiki/Electrical_resistance o www.mathey.ch

o www.ask.com