1

T.C
GAZ NVERSTES
EDEBYAT FAKLTES
FELSEFE BLM ADA TRK DNRLER II

HLM ZYA LKEN

ANKARA 2013

indekiler indekilerI Ksaltmalar.II nszIII Giri ve Deerlendirme...................................1 Trk Yurdu Dergisi/ Mustafa YILMAZ...5 nsani Vatanseverlik/ Burin AYLAK..18 Varlk ve Olu( I. Ksm)/ Demet KESERC..32 Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol/ Ebubekir AFAR..39 Trkiyede Pozitivizm Eilimi/ Emel AHAN...46 eytanla Konumalar/ Fatma FT...64 Bilgi ve Deer/ Gonca ZAKSOY72 Tarihi Maddecilie Reddiye/ Kbra ZKURT...79 Varlk ve Olu(II. Ksm)/ Lezgi KARADA.95

Eyyp Sanay/ Nuray ELMAS103 Trk Tefekkr Tarihi/ Seil ERZK108 Ak Ahlak/ Selgin ADANIR..136 nsan Meddcezri-Yarm Adam/ Sevtap GNEN150 Millet ve Tarih uuru/ Yeim BOZKURT..157 Kaynaka..IV

Ksaltmalar H. Z. A.g.e. S.s. V.b. Dr. Ord. Prof. Gr. r. V.s. : Hilmi Ziya : Ad geen eser : Sayfa says : Ve benzeri : Doktor : Ordinarys : Profesr : Grevlisi : retim : Ve saire

nsz Yapm olduumuz bu almay, Hilmi Ziya lken in dncelerini ele alm olduu kendi kitaplaryla birlikte Trk Yurdu Dergisi ve Eyyp Sayan n Hilmi Ziya lken adl almas erevesinde etraflca inceledik. almamzda sz edilen dnrn felsefe, sosyoloji, psikoloji gibi bilim dallarnn yan sra Trk dncesi, batllama problemleri de ele alnmtr. Ord. Prof. Hilmi Ziya lken ok ynl bir kiilik olmas sebebiyle Trk dnce ve edebiyatna hemen hemen her alanda alma kazandrmtr. Fikri eserlerinin yan sra resim, iir, piyes, roman gibi edebi ve sanatsal alanlarda da almalar yapmtr. fade ettiklerimizden de anlalaca zere sz konusu dnr, kendi felsefi dnyasn kurmu hatta kurduu bu dnya ierisinde yaam olan bir isimdir. lken, hem kendi anda hem de kendinden sonraki dnemde de etkili olmutur. Eserleri yazld dnemin siyasal ve toplumsal zelliklerini yanstmaktadr. Hilmi Ziya lken in Trk dnce tarihinde bu kadar nemli bir yere sahip olmasna ramen gnmz genleri tarafndan pek fazla bilinmemesi olduka enteresan bir tablodur. Bunun asl sebebi son yirmi yl iinde Trkiye de fikir ve dnce yerine ideoloji ve siyasi sloganlarn egemen olmasdr. Yeni nesil bedenen almak ile birlikte zihnen almaktan da kamaktadr. Eitim yerine diplomaya nem veren, teoriden ok pratie nem veren yeni nesil ne yazk ki onu tam olarak anlayamamtr. Hilmi Ziya lken ancak dnce sahibi, okuyan insanlarn zihninde iz brakmtr. Bu alma bir grup almas olup, Hilmi Ziya lken in eserleri ve onun zerine yazlm almalarn derlenmi halidir. Hilmi Ziya lken i bize aratrp, renme ve alma imkn sunan deerli hocamz r. Gr. Dr. Ceyhun Akn Cengiz e ve bu alma da katklar olan Burin aylak, Mustafa Ylmaz, Selgin Adanr, Demet Keserci, Lezgi Karada, Seil Erzik, Kbra Bozkurt, Ebubekir Avar, Fatma ift, Gonca zaksoy, Emel ahan, Nuray Elmas, Sevtap Gnen, Yeim Bozkurt arkadalarmza TEEKKR bir bor biliriz. 09.04.2013 Ankara

Giri ve Deerlendirme Hilmi Ziya lken felsefe, sosyoloji, ahlak, ontoloji, epistemoloji, deer, materyalizm gibi pek ok alanda eserler vermi ve bu eserleriyle derin bir yank uyandrmtr. Hilmi Ziya lken geni felsefe bilgisiyle birlikte tarih ve sanata ilgi duyan bir dnrdr. Bunun yan sra yetmi kitap ve yzlerce makale yaynlamtr. Osmanl mparatorluunun son gnlerini yaad yllarda eitim grm ve Cumhuriyet tarihimizin fikir hayatn adeta tek bana doldurmu bir isimdir. Hilmi Ziya lkenin psikoloji ile ilgili fikirlerine bakacak olursak; ele ald en nemli problem insan ruhudur. Ona gre ruh ve mahiyeti balamnda felsefe ve sosyoloji konular aklanabilir. Ruh, eya ile kendisinden ibaret birliin uurudur. Fikirler, tekilatlar, partiler ruh zerine kuruludur ve ruh lemin aynasdr. Ruh ve beden bir btn oluturur ve bunlar birbirinin tamamlaycsdr, ayn zamanda da birbirine zttr. rnein Varlk ve Olu adl eserinde ruh ve bedenle ilgili olarak, Descartesdan bahseder. Descartes ruhu bedenle ilikili olarak ve uurlu bir yap olarak ele alr. Tm canllar ruh ve beden birlikteliinde ele alrken, insan ise bilinli bir ruh varl olarak ele alr. Hilmi Ziya lken burada Descartes hakl bulmakta ve insan ruh-beden btnl iinde zaman, hareket ve hrriyet boyutu ile ele almaktadr. Hilmi Ziya lken ahlak konusunda da fikirler ne srm ve ideal bir ahlak dzeninden bahsetmitir. Bilinli varlk olan insann, kendi beninden vazgeip insanl dnmeye balamasyla ahlakl bir birey olduunu syler. Ahlak aamasnda mertebeler snf vardr. Bu snf: Halk, vatanda, vatansever ve son olarak insani vatanseverde ak ahlakna kavumu bir insana ulamaya alr. Ak ahlaknda, insan tutku ve sevgiyle bir btn iindedir. Tutkularndan arnm bir insan, eksik insandr. nk tutkular bireyin insanla doru gelimesi iin tevik edici en nemli unsurdur. Ksacas, zgrlne kavumu insan, birey olmaktan kp dier insanlar da nemsedii oranda ahlakl olur. Ak Ahlak ve nsani Vatanseverlik adl eserinde ark medeniyetinden Garp medeniyetine geite halkta ve ynetici aydn kesimlerde ortaya kan ahlakla ilgili skntlarn nasl zmlenebileceine ilikin nerilere yer veren Hilmi Ziya lken bu meseleyi soyut dzeyde ele almaktadr. Millet ve Tarih uuru adl eserinde de ayn konuya deinerek, aydnlar ve halk arasndaki uurumun kalkmas gerektiini savunmaktadr. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus aydn, kylyle aralarnda bulunan dnya gr farklln dnmeden kyller gibi davranmamaldr. nk bu riyakrlktan baka bir ey

olmaz. Bu nedenle aydnlar riyakrlktan uzak durarak, halk anlamaya almal ve halkn iine karmaldr. nk aydnlar halka kartklar takdirde, kendilerini kefedeceklerdir. Yine bir baka eseri Yarm Adamda mtarekenin ilk alt ay ve Kuva -yi Milliyenin durumunu ele alarak, ilim ve fen iin Avrupaya giden aydnlarn asl amalarndan sapmasn eletirir. Bu manada eserin ad olan Yarm Adam da bir metafor olarak kullanlmtr. Genel olarak zor gnlerden geen Osmanl Devleti ierisinde yaanan hrriyet ve gelenek atmas ele alnmtr. Gerekliine herkesin sonradan inanabildii Kurtulu Savann hibir umut aydnl yokken ve halk btn yenilgileri kabullenmiken, mtarekenin en karanlk alt aynda vatan araylar bile henz el yordamyla bulunmaya allyorken, ileri Trk aydnlarnn yalnzln, mutsuzluunu, inanla inanszlk arasndaki denge hazrszlklarn baaryla anlatmtr. Hilmi Ziya lken e gre Trk tefekkr tarihi birbirine uzak mesafelerde yaayan Trk kavimlerinin braktklar eserlerle tannr. Buna en iyi rnek Orhun Kitabeleri ve Yenisey Kitabeleridir. Hilmi Ziya lken Trk tefekkr tarihini e ayrarak inceler: 1 - Payen Trk Tefekkr (Trkler in Smerler den balayp, slamiyete kadar sren dnemi). 2 slami Trk Tefekkr (slami almalarn balad dnem). slam dncesinin Yunan dncesinden, Latin dncesinin de slam dncesinden etkilendiini syleyen Hilmi Ziya lken e gre bunun sonucunda Rnesans ortaya kmtr. 3 - Modern Trk Tefekkr (Tanzimattan itibaren ba gsteren dnem). Hilmi Ziya lken e gre Trk tefekkr realist, hadsi (bir dnceye aniden ulamak) ve tasavvufta bile rasyonalist bir yapya sahiptir. Hilmi Ziya lken, Ziya Gkalp adl eserinde Ziya Gkalp in hayat, fikirleri ve ada Trk dncesine kazandrd kavramlar zerinde durmutur. Ziya Gkalp in fikirlerine baktmzda onun, Trkl sistemli bir ekilde savunduu grlr. Gkalp in amac Trk milliyetiliini uyandrmak ve Trkiyeyi iktisaden modernletirmekti. Gkalp Trklk, slamclk ve Batclk denilen bu akm sistemli bir ekilde uzlatrmaya alm, Turanclk idealini ortaya atmtr. Hilmi Ziya lkenin ne kard en nemli akm olan Anadoluculuk ise, ilk kez 1918 ylnda ortaya atlm ve Turanclk, Osmanlclk, slamclk gibi akmlara tepki olarak kmtr. Anadoluculuk 20.yzyl balarnda Trkiyenin zel artlarnn bir sonucu olarak aydnlarca benimsenen yeni bir kimlik ve ideolojidir. I. Dnya Savandan yenik kan ve paralanan Osmanl mparatorluundan geriye kalan Anadolu topraklarn merkeze alarak ortaya koyulan yeni tr siyaset etme ve kimlik edinme srecini temsil eder.

Hilmi Ziya lken felsefenin temelinin akl deil, varlk olduunu sylemektedir. Felsefenin mantk ile kurulabileceini, ancak asl kurulan eyin varlk olduunu syler. Dolaysyla felsefenin asl temel konusu ontolojidir. Hakikat, gerek ve dnce varlk probleminden kar. Ona gre gerek ve ideal birbiriyle zt, fakat birbirini tamamlayan iki terimdir. Dolaysyla Hilmi Ziya lken Bilgi ve Deer adl eserinde de ift kutuplulua yani varln iki yzne eitli alanlarda rnekler verir. Bilgi teorisi bakmndan ele alnnca, tabiat bilgisi elde edilirken bu bilgiyi, ya obje ya da sje ye gre kavrarz. Fakat asl olan bunlarn birliidir. kisini birden grmek insanst bir varlk iindir. nsan ift kutupluluk nedeniyle, hep alternatifler karsnda bulunur ve seme durumunda kalr. Hlbuki ift kutupluluk ayn eyin ilk grndr. nsan bu btnl akl yoluyla kavrayamaz, nk bunlar akl ddr. ift kutuplunun birletii eye dyade diyen Hilmi Ziya lken e gre bilgi ve deerin havada kalmamas iin bunlar temellendirmek gerektii gibi, bunlarn temellendirilmesi de akn varl gerektirir. Bu noktada Hilmi Ziya lken materyalizme kar kmaktadr. nk materyalistlere gre, insan sadece maddi adan deerlendirilmelidir. Materyalistler rasyonalizmin ve deerlerin sama olduunu savunmulardr. nsann sadece hayvansal ve biyolojik ynlerini ele almlardr ama psikolojik yandan insan aklamada baarya ulaamamlardr. nsandaki ruhsal yn gz ard etmiler, evrendeki her eyin maddeden ibaret olduunu ve yeter-sebep ilkesinin olmadn dnmlerdir. ktisadi krizlerin olduunu sylemilerdir. Bunun sebebi de sermaye ile iin dengesizliidir. Endstrinin gelimesiyle Batdaki gelimeler canland ve materyalistler ferdi mlkiyeti benimsedi. Hilmi Ziya lken ise materyalistlerin tersine toplumsal mlkiyeti savunmutur. Dolaysyla in san aslnda toplumla i ie gemi bir varlktr. Materyalistlerdeki gibi sadece maddi ve bireysel bir varlk deildir. Grld gibi pek ok alanda fikir yrten Hilmi Ziya lkenin bu ok ynlln eytanla Konumalar adl eserinde de grmek mmkndr. Bu eser lkemizde eytan muhatap olarak ele alan ilk eser olmas bakmndan nemli bir yere sahiptir. Hilmi Ziya lken bu eserinde dneminin kltr elerine sert ve keskin eletiriler yneltmi ve kimi zaman da bu eletirilerden kendisi de nasibini almtr. Eletirdii konular; dnya dzeni, roman, tembellik, gemi zaman, saduyu vb. gibi on sekiz konudan olumaktadr. Yazar eletirilerini yaparken karsna muhatap olarak eytan alr ve onunla girdii mnazara erevesinde eser ekillenir. eytan olumsuz bir ey sylemez. Fakat eletirileri olduka kuvvetlidir. Yazardan daha korkusuz ve ak szl davranr. Yani yazarn gereki ynn aslnda eytan temsil

etmektedir. Ayrca bu eserin ieriindeki balklara baklmas bile, eserin kapsam hakknda fikir edinmek iin yeterli grnmektedir. Hilmi Ziya lken fikirlerinin sk sk deitii konusunda kimi zaman eletirilmitir. zellikle Tarih-i Maddecilie Reddiye adl eserinde fikirlerinin deitii ve tutarsz olduu konusunda eletiri almtr. Ancak kendisi bunlardan gocunmam, hatta bu deiimleri kiisel olgunlua ulamann gerei olarak nitelendirmitir. Dolaysyla her ne kadar eletiri alsa da, Hilmi Ziya lken Trk fikir tarihinin canlanmasnda nemli bir isim olmutur.

10

HLM ZYA LKEN Hayat Hilmi Ziya lken 1901 ylnda stanbul da dnyaya gelmitir. Babas organik kimya profesr Dr. Ziya lken, annesi ise Mfika lkendir. Hilmi Ziya lken, ilkrenimini Tefeyyz idadisi ilk ksmnda orta ve lise renimini ise stanbul Lisesinde yapmtr. 1 Hilmi Ziya lken, Osmanl mparatorluunun henz varln devam ettirdii bir dnemde II. Abdlhamit in saltanat ylnda dnyaya gelmitir. 31 Mart Vakas, II. Merutiyet, Balkan Harbi, I. Dnya Sava gibi Osmanl ve tm dnyay etkileyen acl olaylarn yaand bir dnemde yaamtr. Yeni cumhuriyetin kuruluuna ahit olmu bir isimdir. 1915 ve 1920 yllar ki bu seneler Hilmi Ziya lken in lise yllar Anadoluyu kurtarmay amalayan bir rgt olan Anadolucu hareket iinde yer almtr. 12 saylk el yazmas olan Anadolu Dergisinin karlmasna yardm eder. 1930lu yllarda Ahmet Aaolu, Mkrimin Halil Yinan, ekip Tun, Peyami Safa gibi aydn isimlerle iliki kurmutur. Hilmi ziya lken in yetime yllarnn zel koullar onu memleket ve toplum sorunlarna duyarl olmaya yneltmitir. Lise talebelii yllarnda dnemin artlarnda macera olarak grlen Turanclk akmna kar Anadolu ile snrl bir milliyetilik anlay dorultusunda almalarda bulunmutur.2 Yksek tahsilini ise 1918 ylnda balayp 1921 ylnda bitirdii Mlkiye de yapar. 1921 ylnda Edebiyat Fakltesi corafya asistanln kazanr. 1921 ve 1924 yllar arasnda corafya asistanl yapt dnemde felsefe ubesine devam ederek Felsefe T arihi ve Ahlak snavlarn verir. Ayn yllarda Ragp Hulusinin yerine Edebiyat Fakltesi ktphane memur vekili olur. 1924 ylnda Fen Fakltesi rencilerinden Hatice Zht ile nikhlanr. Bu dnemde Maarif Vekletine bavurarak Anadolu da lise retmenlii yapmak ister. Bu istei zerine Bursa Lisesi corafya retmenliine atanr. Bursa Lisesinden sonraki grev yeri ise Ankara Lisesi Felsefe-timaiyat ve Ankara Muallim mektebinde tarih ve corafya retmenliidir. 1925 ylnda Maarif Vekleti istatistik mdr olur. Fakat bu grevinin yannda vekil retmen olarak lisede ders vermeye devam eder. 1926 ylnda Talim ve Terbiye dairesi tercme heyeti yesi olmutur. Hilmi Ziya lken 1926 ylnn sonunda stanbul a tayinini ister. lken, stanbul Lisesi Felsefe, apa Kz retmen Okuluna nce tarih daha sonra psikoloji ve sosyoloji retmenliine atanr. 1928 ve 1929 yllar arasnda askerlik grevini subay ve renci olarak stanbul ve Edremitte yapmtr. 1930 ve 1933 yllar arasnda Kabata Lisesinde Felsefe ve Galatasaray Lisesinde sosyoloji retmenlii
1 2

Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.7 Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.13

11

yapmtr. 1933 ylnda Maarif Vekletinin hazrlad rapor dorultusunda yeni Edebiyat Fakltesi Trk Medeniyeti Tarihi profesr unvan ile aratrma yapmak iin Berlin e gnderilir. Maarif Nazr Reit Galipin istifas ile alma tamamlanamam ve Hilmi Ziya lken kadro d kalmtr. Fakat Atatrk n emri ile lken ayn kadroya bu kez doent olarak tayin edilmitir. Bu dnemde kendi istei ile grevi Felsefe Ordinarys Profesr Reichenbacha bal Trk Tefekkr Tarihi doentlii halini almtr. 1936 ylnda doentlik snavna girmi, 1940 ylnda ise Felsefe Profesr olmutur. Fakat o dnemde kadrolarn igal edilmi olmas onun sosyoloji ve ahlak profesr olmasna neden olmutur. lken, 1944 ylnda Teknik niversite Sanat Tarihi Profesr olmu ve bu grevini 1948 ylna kadar srdrmtr. 1955 ylnda Ankara niversitesi lahiyat Fakltesine sistematik felsefe profesr olmutur. 1957 ylnda stanbul niversitesinde ordinarys profesr olmutur. 1960 ylnda askeri idare zamannda 147 profesrn grevden alnmasnda onunda listede ad vard. lken stanbuldaki grevinden alnarak Ankara ya lahiyat Fakltesine geri gnderilmitir. 3 Hilmi Ziya lken in Eserleri Dorultusunda Fikri Deiim Sreci Hilmi Ziya lken in dncelerinin belli dnemlerde deitii savunulur. Bu erevede lken de bunu kabul eder. zellikle baz eserlerinde bu deiimler aka grlmektedir. Baz eserleri erevesinde dncelerine ksaca deinmek bu anlamda nemli olacaktr. Hilmi Ziya lken 1930lu yllarn dnce servenini Yirminci Asr Filozoflar adl eserinde bize sunmaktadr. Bu eseri lken in dnce servenini tamamyla yanstacak ekilde oluturulmutur. lken bu eserinde srasyla etkisi altnda kald dnce cereyanlarn belirtmitir. Bu eseri metafizikten mspet ilimlere, idealizmden materyalizme doru giden bir izgidedir. Engelsin dealizm ve Materyalizm adl makalesi takip edilen yolu gstermektedir. Devamnda lken in Ziya Gkalp ten etkilenmesi ile Durkheima yeni spiritaliste Fransz timaiyatna dayanan ilk almalarndan Boutrouxa ynelmesinde daha sonra Mehmet zzet ile birlikte Hegel felsefesine gidiinden ardndan uurun sbjektif emberine girerek solipsizme dme tehlikesine varr ve Hegel idealizminden ve eklektik felsefenin saldrlarndan kurtulmak iin fenomenolojiye ynelir. Daha sonra fenomenoloji ve yeni realizmde pheye dtn bunun yannda idealist ve enfsi uurculuun emberinden kurtulmak ve tam bir tabiat ve ilim felsefesine ulamak iin Spinozann panteizmini

Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Kaleminden Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.7 -8

12

benimsemitir. lken, panteizmi tersine evrilmi materyalizm olarak tanmlar ve panteizmi neticelerine kadar gtrmekten baka yaplacak bir eyin olmadn savunur. 4 Hilmi Ziya lken in yukarda deindiim felsefi akmlarnn izlerini bulmak iin verdii eserlere bakmak gerekir. Ak Ahlak adl eserinde lken, Boutrouxun plralizmiyle Spinozann natralizmini kaynatrmtr. Ak ahlaknda lken metafizii, vicdan tecrbenin dnda ve hayal olarak grr. Ona gre arif iin tabiattan baka tapacak ve aktan baka kanun yoktur. Bu onun tabiata kar yneldiini gstermektedir. lkenin bu dnceleri zamanla deierek bilgi ve tecrbenin zerinde hakikat olduunu ve bu hakikate de imanla ulalabileceini ifade eder. Ak Ahlak adl eserinde tabiatl savunan lken, Felsefeye Giri adl eserinde tabiatl bo bir ura olarak grr ve tabiatln insann aklamalarna dayandrarak mrekkebi basite indirgediini savunur. 5 Ak Ahlak adl eserinin hedeflerinden ilki ve en nemlisi halk ile aydn zmre arasndaki byk intibakszlk meselesidir. Aydn olarak ifade edilen zmre ahlaki ve fiili olan prensiplere sahip deildir. Halklk ise halka inmeyi gerektirir. Halka inmek demek onlara rehber olmak, nder olmak, ahlaki ve fiili sahada rnek olmak demektir. Ayn zamanda halka inmek halk tarafndan sevilmektir. lken e gre halk ile aydn kesim arasndaki kopukluk giderilip ortak bir duygu ba oluturulmaldr. Aydn denilen zmre halk medeni seviyeye ykseltebilmek iin aba harcamaldr. Ak Ahlak adl eserinin bir baka amac ise halkn ilham kayna olan mistik dnce ile aydn zmrenin ilham kayna olan rasyonel dnce arasndaki uurumu gidererek halkn mistik dnceden rasyonel dnce dzeyine kmasnn arelerinin aranmasdr. lken e gre insanln dini, mistik dnceden rasyonel, akli, felsefi dnce dzeyine kmas gerektiini sylemek yeterli deildir. Bu erevede eitli almalar gerekmektedir. Fakat bu bizim gibi henz skntlarndan kurtulmam bir millet iin kolay olmayacaktr. lken e gre bu noktada iki nemli problem ortaya kmaktadr. Birinci problem, ktle ruhundaki buhran ne ile tamamlanacak? kinci problem ise, halk ile aydn zmre arasnda nasl ba kurulacaktr? Bu problemlerden birincisinin cevabn lken Ak Ahlak adl eserinde verir. Halka dini ahlak yerine yeni ideal bir ahlak telkin edilmelidir. kinci probleme ilikin zmn ise nsani Vatanseverlik adl eserinde kaleme almtr. lken in bu iki eseri Osmanldan cumhuriyete, ark medeniyetinden Garp medeniyetine geile birlikte halk ve ynetici-aydn kesimlerde ortaya kan skntlarn nasl zmlenecei ve iki grup arasndaki boluklarn nasl doldurulacana ilikin almalar bulunur. Hilmi Ziya lken genel tavrnn dna karak eytanla Konumalar adl esrini
4 5

Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.14 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.24

13

kaleme almtr. Bu eser dnemin entelektel kesimlerini, kltrel rnlerini eletirdii deneme nitelii tayan kitabdr. Oysa bu zamana kadar lken eserlerini teknik anlamda bilimsel bir erevede ve bir kesime ynelik eletirileri olmadan yazmtr. En bata lken in fikirlerinde dnem dnem deimelerin olduunu izah ettik. Bu erevede lken 1958 ylnda Ak Ahlak adl eserinin ikinci basm yaplm ve lken bu basmnda kitabn ilk basmndaki fikirlerinin deitiini bizzat kendisi belirtmektedir. Bunu sylemesine ramen lken kitabn ieriinde hibir deiiklik yapmamtr. Bunu sylemekten de hibir zaman rahatsz olmamtr. Hilmi Ziya lken e verilen deer bakmndan beklide en nemli eseri Tarihi Maddecilie Reddiye adl eseridir. Bu eseri yazarn kiisel deerlendirmelerinden ok II. Dnya Sava sonras ortaya kan souk sava ortamnda kullanlacak Marksizm kart sylemlerin ya da felsefi dzeyde Marksizme nasl kar konulabileceini ve Marksist iddialarn nasl rtleceine dair bir rehber olarak deerlendirmek daha anlamldr. 6 Hilmi Ziya lken in eserleri genellikle yazld dnemin zelliklerini gstermektedir. Temel siyasi deiiklikler almalarna yansmtr. lken olaylara btncl bir erevede yaklar ve sosyal bilimler gibi doa bilimlerindeki gelimelere de depremler gibi yaklar. 1951 ylnda ilk basks yaplan Tarihi Maddecilie Reddiye adl eseri ile yeni bir dnce sistemi iine girmitir. Yeni dnce sistemi eskiyi reddetmekten ok bir aray abasdr. lken in tarihi materyalizmi savunduu dnemde dahi toplumun deer yarglarna ters dmemi, ideolojisini bilime kartrmam, bilim adam vasfn her zaman korumutur . lken, Tarihi Materyalizme Reddiye adl eserinde ilk olarak varln mahiyeti zerinde durmutur. Varln mahiyetini kavrayabilmek iin uurun dnda hibir eyin olmadn iddia eden idealist gr ile indirgemeci diyalektik materyalizmden kurtulmak gerekir. lken in Tarihi Maddecilie Reddiye adl eserinde idealist dnceye kar eletirisi deil de diyalektik materyalizmi eletirmitir. lken e gre varlklara bir btn olarak bakmak onlara kavramak ve anlamak asndan nemlidir. Oysa diyalektik materyalizm indirgemeci bir yol izlemektedir. Materyalizm ilk olarak Grek Atomculuunda daha sonrada toplumsal felsefe de karmza kar. Bu iki tarafta varl maddeye indirgemi ve cemiyet hayatn maddi unsurlarla aklamaya almtr. Materyalizm nesnelere hep kendi asndan yaklam ayn zamanda toplumsal doktrin, toplumsal felsefe ve pratik felsefeye yar ilmi yar felsefi tarzda yaklamas felsefeye zarar vermitir. lken, tarihi materyalistlerin kendini tanmlamalarn 3 ana balk altnda toplar. Bunlardan birincisi; tarihi materyalizm realiteleri kavramaya yarayan bir metodolojidir. lken e gre tarihi materyalizm bu sfat eski materyalizm ve Hegel in
6

Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.14 -16

14

tarih felsefesinin birletirilmesi ile aldn savunur. Tarihi materyalizmin dayand f elsefi fikir ise pragmatizmdir. Hakikat aksiyona baldr. Materyalizm ise onu snflar pragmatizmi haline getirmitir. Ona gre doru bir snfn ihtiyacn karlayan; yanl ise ona aykr olandr. lken e gre pragmatizmde pratik ve teorik olan birbirine kartrldnda bir karmaa olmaz fakat materyalizmde bu durum bulankl ifade eder. kinci tanma gre ise; tarihi materyalizm anti metafizik bir felsefedir. lken e gre ise tarihi materyalizm, maddenin ilk ve asli varlk olarak kabul edilmesinden dier varlklarn ise mantk oyunu ile maddeye indirgenmesinden dolay maddeci metafiziktir. nc tanma gre ise; tarihi materyalizm toplumsal hareketliliin prensibidir. lken e gre tarihi materyalizmin temelini Hegel atmtr. Kendini tarihi materyalist olarak adlandranlar ise sadece onu tersine evirmilerdir. lken, tarihi materyalistlerin hem tarihte tekerrr yoktur, olu vardr demelerini hem de bu oluu determinist bir ekilde aklamalarn hayret verici bir durum olarak grr. lken e gre tarihi materyalizm bo vaatlerden ileri gidememitir. 7 Tarihi Maddecilie Reddiye adl eserindeki bir dier nemli blm ise materyalistlerin ahlak anlayna kar dnceleridir. Tarihi materyalistlere gre ahlak rerim aralarna gre deiir. Yani ahlak bir bakma grecelidir. Oysa Hilmi Ziya lken snflarn stnde olan, deimeyen bir ahlak yasasnn olduunu kabul ederek tarihi materyalistleri eletirir. Ahlaki artlar deil retim aralar ile toplumsal artlar ve deerlerin deimesi donucu dahi deiim gstermez. lken e gre tarihi materyalistler adetler ile ahlak birbirine kartrmtr. Oysa adetler ne kadar deiir ise deisin ahlak kanunlar mutlak ve evrenseldir. Dier taraftan materyalistler dini de yorumlamlardr. Marks dinin materyalist yorumunu onun bir afyon olduunu syleyerek yapmtr. lken ise bu tanm kabul etmez. Ona gre din insanlar uyuturmaz ve ayn zamanda da bir amaca bal alet olarak da kullanlmaz.8 Hilmi Ziya lken in Tarihi Maddecilie Reddiye adl eserinde gze arpan dier nemli husus da insana ve insani olaylara verdii nemdir. nsan lken e gre iinde bulunduu cemiyetin ve kltrn devam ettiricisidir. nsan hor gren, kltr ve medeniyetin kn hazrlayan her trl teoriye kar kmtr. Ona gre kltr ve medeniyet birbirinden ayrlamaz btndr. Kltr, milletin yarat kudreti; medeniyet ise, bu kuvvetin dier medeniyetlerde yaylmasdr. Kltrn ve medeniyetin devamll salanmaldr. Bu devamllk cemiyet iinde bulunan fertlerin yaratc kabiliyetleri ile mmkndr. lken e
7 8

Demir Gne, Cevriye/Gece, ule, Hilmi Ziya lken ve Tarihi Maddecilie Reddiye, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174 , s.62-63 Demir Gne, Cevriye/Gece, ule, Hilmi Ziya lken ve Tarihi Maddecilie Reddiye, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174 , s.64

15

gre milletleraras etkileimde milli ruha uygun dmeyen her trl taklit den uzak durulmaldr. Kendi kltrmze uygun olamayan srf medeniyet adna almak doru deildir. Bu yabanclamaya giden yolu aar. Tarihi materyalizm toplumu btnlk bir yapdan ok snflara indirgeyen bir bak asna sahiptir. Oysa snfsal deerler insanlar aras ayrmcl arttrr. Snflara ayrlan bir cemiyette snflardan bir tanesinin stnl salanacak ve dierleri ezilecektir. Bu durumda insan kendini toplumdan soyutlanacak, deerlerinden ve kltrden soyutlanacaktr.9 Hilmi Ziya lken genelde medeniyet konusuna zelde ise Trk Batllamasna ilikin deerlendirmelerini Millet ve Tarih uuru, Trkiye de ada Dnce Tarihi, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol adl eserlerinde ortaya koymutur. Medeniyet srekli yrytr. Bu yry ise tercme salar. Tercme milletleri aar ve uyanmalarn salar. Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol adl eseri bu temel zerine yazlmtr. lken slam medeniyetinin Yunan medeniyetinden, ortaa ve sonrasndaki bat medeniyetinin slam medeniyetinden tercme yoluyla birtakm eyler aldn savunur. Medeniyet srekli bir hmanizmadr. Onu paralamak ve zincirlerinden koparmak imknszdr. Bu erevede lken, Ziya Gkalp in kltr-medeniyet ayrmn eletirmitir. Yine bu balamda Tanzimatlar eletirerek onlarn medeniyeti bo bir kalp olarak algladklarn syler. Teknik kltrn bir parasdr. Bizim yapmamz gereken ada Bat medeniyetini iyi bilmek Trk Tarihinin her ynn iyice anlamak ve Trkiyenin u an ki durumunu iyice gzlemlemektir. Ancak bu almalar sonda adalama iine girilebilir. Ona gre cumhuriyet dneminde Yunan klasiklerinin tercmeleri nemli gelimelerdir. lken in bir dier eseri olan Trkiye de ada Dnce Tarihi adl eseri toplumumuzun yakn dnemde karlat Batllama problemi ile dorudan ilikili bir eserdir. Batnn gelimilik seviyesine nasl ulaacamz sorunu gndemimizi olduka megul etmitir.10 Hilmi Ziya lken in Trk dnce tarihinde bu kadar nemli bir yere sahip olmasna ramen gnmz genleri tarafndan pek fazla bilinmemesi olduka enteresan bir tablodur. Bunun asl sebebi son yirmi yl iinde Trkiyede fikir ve dnce yerine ideoloji ve siyasi sloganlarn egemen olmasdr. Yeni nesil bedenen almak ile birlikte zihnen almaktan da kamaktadr. Eitim yerine diplomaya nem veren, teoriden ok pratie nem veren yeni nesil ne yazk ki onu tam olarak anlayamamtr. Hilmi Ziya lken ancak dnce sahibi, okuyan insanlarn zihninde iz brakmtr. Erol Gngr, stanbul niversitesinde iken Hilmi
9

10

Demir Gne, Cevriye/Gece, ule, Hilmi Ziya lken ve Tarihi Maddecilie Reddiye, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say :174, s.64-65 Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.17 -18

16

Ziya lken in rencisi olduunu, lken in ders vermekten holanmayan birisi olduunu ayn zamanda felsefeye merak olduu halde sosyoloji blmnde bulunduu iin memnun olmadn syler. Gngr e gre lken derslerini genelde leden sonra ge saatlere alr ve daima dersin son be dakikasnda gelip yine normal ders saatini doldurur. Snfa girince hemen dersi anlatmaya balar ve konsantrasyonunun bozulmamas iin ders anlatrken derse mdahale ettirmezdi. 11 Hilmi Ziya lken ksaca grdmz gibi dncelerinde dnem dnem deiiklik yapmtr. Fakat tm bu deiim ve dnmlerinin ilerisinde srekliliini koruyan bir yapda vardr. Sebebi ise Trkiyenin Rnesans gibi bir deiime olan ihtiyacna olan inancdr. lmi Faaliyeti Hilmi Ziya lken 1922 ylnda Abdulhak Hadi ile birlikte Mihrab dergisini ayn yl iinde Anadoluculuk akm ierisinde bulunmu ve Mkrimin Halil ve arkadalar ile birlikte Anadolu dergisini karmtr. Ankara Muallimler Birlii ile birlikte Trk Yurdu dergisinde eitli yazlar yaynlamtr. 1927 ylnda stanbul da Servet Berkin ile birlikte Felsefe ve timaiyat dergisini kartmtr. Bu dergi daha sonra cemiyet halini alr. Asl nemi ise cemiyetin yelerinin lise retmeni oludur. Toplantlarna niversitelerden felsefe alanndaki retim yelerini davet ederek mnakaa ederlerdi. Bu Trkiye de ilk defa yaplan bir eydi. lken 1932 ylnda Galatasaray dergisini kurmu ve bayazarln yapmtr. 1933 den sonrada Mlkiye dergisinde yazlarn yaynlamtr. 1933 de Berlin e, 1937 de ise Parise 9. Milletleraras Felsefe Kongresine gnderilmitir. Kongre dnnde Nurullah Ata ve S. Eybolu ile birlikte nsan dergisini kurmutur. 1942 ylnda sosyoloji dergisini kurmutur. 1939 ylnda Bkre de toplanlacak olan Institut nternational de Sociologie kongresine arlmtr. 1948 de Amsterdam a 10. Milletleraras Felsefe Kongresine katlmtr. 1949 da Oslo ya Unesco nun hazrlad kongreye gitmi ve dnte Trk Sosyoloji Cemiyetini kurmutur. 1952 ylnda Institut nternational de Sociologie kongresinin stanbul da yaplmasn salamtr. 1953 de Liege de Dnya Sosyoloji Kongresine katlm ve cemiyetin ynetim kurulu yesi seilmitir. Bunlarn yannda mahalli ettler olarak; renci ve asistanlar ile birlikte Menemende ehir tetkiki, Antalya da 1949 ylnda ehir tetkiki, Malatya da 1951 de ehir yer deitirme tetkiki yapmtr. 12 Eserlerinden Bazlar
11 12

Gngr, Erol, Hilmi Ziya lken in, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.5 -6 Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Kaleminden Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.8 -9

17

Metafizik(1928), Ak Ahlak(1931), Felsefe Yll(1931), nsani Vatanseverlik(1933), Trk Tefekkr Tarihi(1932-1933), Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol(1935), Yirminci Asr Filozoflar(1936), Ziya Gkalp(1939), Sosyoloji( 1943), eytanla Konumalar(1943), Millet ve Tarih uuru(1945) gibi birok eseri ile birlikte makaleleri de vardr. Hilmi Ziya lken, 1910 lu yllarn sonlarndan 1974 ylna kadar ki yarm asrdan fazla bir zamanda edebiyattan felsefeye, sosyolojiden psikolojiye, corafyadan manta pek ok dalda kitap, makale, dergi ve eviri yaparak Trk dnce tarihine damga vurmutur.13 HLM ZYA LKEN N FELSEFE ALANINDAK DNCELER VE DYADE KAVRAMI Hilmi Ziya lken, felsefeyi varlk hakkndaki dnce ve bu dnce zerinde dnce olarak tanmlar. Felsefenin asl konusunu btn var olanlarn varolularna asl sebep olan varln kendisi olarak belirtir. lken, gelenei bozmaz ve ilk felsefi almalarna Aristoteles ile balar. Aristoteles in tabakal lem dncesi lken in sonsuz varlk leminin tabakal olduu grn etkilemitir. Alt seviyede plralizm yani tabakal lem, st seviyede monist ya da panteist bir dnce ile ontolojisinin temelini oluturur.14 lken, felsefenin 3 ana konusu olduunu belirtir. Bunlar; i. ii. iii. lem Allah nsan

Bu alan birbirine indirgenemez ve birbiri iinde yok edilemez. rnein; mistisizm, insan Allah da eritir, lemi ise inkr eder. Panteizm, insan ve lemi Allah ile birletirir. Materyalizm Allah inkar eder, insani ise lem iinde eritmeye alr. lken e gre bu felsefeler yanltr. Yukardaki alandan biri incelenirken dierleri de ele alnmaldr. Bu alan birbirinden kopuk deildir. nk varlk btnlk iindedir. 15 Hilmi Ziya lken in felsefe alannda etkilendii bir dier isim ise Boutrouxdur. lken Boutroux un plralizmine dayanan sosyo -psikolojik insan felsefesinden olduka etkilenmitir. Yine bu dnemde lken in insan felsefesini oluturmasnda slam dnrlerinden Mevlanann dnceleri etkili olmutur. lken Ak Ahlak adl eserini yazd dnemde Spinozann etkisinde kalm ve ilimci felsefenin kklerini aratrmaya
Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Kaleminden Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.9 -10 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.23 15 Erdem, H.Haluk, Prof. Dr. Necati ner ile Hilmi Ziya lken Hakknda Sylei, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s. 36
13 14

18

almtr. 16 lken, Boutrouxun plralizmiyle Spinozann natralizmini kaynatrmtr. Ak ahlaknda lken metafizii, vicdan tecrbenin dnda ve hayal olarak grr. Ona gre arif iin tabiattan baka tapacak ve aktan baka kanun yoktur. Bu onun tabiata kar yneldiini gstermektedir. lken in bu dnceleri zamanla deierek bilgi ve tecrbenin zerinde hakikat olduunu ve bu hakikate de imanla ulalabileceini ifade eder. Ak Ahlak adl eserinde tabiatl savunan lken, Felsefeye Giri adl eserinde tabiatl bo bir ura olarak grr ve tabiatln insann aklamalarna dayandrarak mrekkebi basite indirgediini savunur. 17 lken materyalizm bata olmak zere tm eklektik felsefeleri reddetmek ile birlikte kendi felsefesini kurmaya alr. Ona gre ne ontolojik gr ne epistemolojik gr nede pozitivist gr bize gerei gsteremez. Bizi geree gtrecek tek sistem fenomenolojidir. Fenomenolojinin olaylarn kkn aramas, olaylar basite indirgemeden her olay kendi iinde deerlendirmesi lken e gre bu felsefenin en orijinal ve en nemli tarafdr. Fenomenoloji ile insandaki bilgi ve deer varl bu yolla aklamaya alm ve karmak olan basite indirgemekten uzak durmutur. lken fenomenolojiye ontolojiden balayarak ulamaya alr. Zira fenomenolojiden hareket edilirse sje -obje ztl ve tamamlaycsnn ierisinden klamaz bir karmakla varlr. Fakat ontolojiden balanrsa bu bulanklk olmayacaktr. Fenomenolojide objeleme ve sjeleme asla olmaz ve bunlarn sentezini aramak bo bir uratr. Ona gre diyalektik bilgi de deil deerde rol oynar. Her grn varln manzarasdr ve varlktan baka bir ey deildir. lken in ontolojisinde ne Parmenides in ifade ettii gibi deimez, zamansz, sonlu tek varlk nede Herakleitos un dedii gibi yalnz deien, hareket ve zamandan ibaret varlksz bir olu vardr. lken e gre varlk denildiinde z gerei bir kuvvet, deime ve olu olacaktr. Olu varln oluu ve tavrdr. Ruh ile beden, dnce ile madde iki ayr cevher deildir. Bunlar ayn varln zt ve tamamlayc unsurlardr. Ruh, bedin olmayan ey; beden ise ruhu olmayan eydir. Fakat ne ruh bedensiz nede beden ruhsuz olabilir. lken, varoluu hem beden hem de ruh olarak deerlendirir. Tanrnn varl ile ilgili meseleye geldiimizde ise tanrnn varln akla dayandrmann yanlg olduunu ve tanrnn varln ve ya yokluunu ispata almann bo bir ura olduu dncesine sahiptir. lken e gre estetik dzen ahlaki dzen insani ideale inanmak, sosyal dzenin devam etmesi Allah a inanmak ile mmkndr. Sonu olarak ya Tanrl dzenli bir lem ya da Tanrsz kr tesadfler vardr. 18 lken e gre Allah akn
Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.23 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.24 18 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.25
16 17

19

varlk olduu iin bilinemez, anlalamaz ancak inanlr. Akn varla ulamann tek yolu sezgidir. Bu sezgi Gazalinin kalp gz, Bergsonun intuition dediidir. Bu virtel sezgi, yaanm ve ya yaanacak, gerek ve mmkn hallerin bir arada toplanmasdr. Bunlardan yola karak insan bilgisinin gerekli olduuna ulalabilir. nk varlk dyadedr. Paradoksal bir yapya sahiptir. nsan bu paradokslardan birini seerken dierini ihmal etmi olur. hmal ettii dier paradoks ideal deerlerdir ki bunlar mutlak varlkla kuatlmtr. lken e gre Allah olmazsa ahlak ve bilgi temellendirilemez. 19 Dyade kavram lken felsefesinde nemli bir kavramdr. Varlk hakkndaki elikileri ve amazlklar bu kavram ile aklamaya almtr. nk insan sjeyi u noktaya gtren varoluuluk ile objeyi u noktaya gtren tarihi materyalizm arasnda seim yapmak zorunda kalmtr. Dyade kavramn tarihsel kkeninden ele alarak aklayacak olursak; dyade Yunanca da ikili grup, ift; felsefe de ise birbirini tamamlayan iki ilkenin birlii olarak tanmlanr. lken, dyade fikrini Platondan alm 1968 ylnda yaynlad Varlk ve Olu adl eserinde varln iki yz zerinde durmutur. nsan ilk ve asli krizin daima iinde bulunmu ve bu durumdan kurtulmak iin kutuplardan birinde aklk ve seiklik aramak zorunda kalmtr. te insann btn amac bu dramatik durumdan kurtulmak iindir. Bu ift kutupluluk Platon a gre insanln dyadedr. Platon yallk dnemi diyaloglarnda dyadeden sz eder. Dyade, ona gre ilk varlk ve ilk felsefenin konusudur. Her ey dyade ile balar ve ztlklar meydana gelir. Duyular lemi ile akl lemi birbirinden ayrlr. lken ise dyade fikrini Platondan almasna ramen Platon un onu gelitiremediini dnr. 20 Platon un Timaios diyalogunda leminde meydana geliini belirsizlik ve sonsuzluktan sonlu ve ekilli lemin kn anlatrken Philebos diyalogunda dyadedan bahseder. Platon a gre asl varlk dyadedr. Onda akl ve duyular ve ayn ile bakas birlemektedir. Platon, dyadelara rnek olarak az-ok, uzak-yakn, sonra-nceyi verir. Bunlar birbirine bal iki kart terimin belirsizliini ifade eder. Bu dyadelar say, uzunluk ve hacim gibi btn niteliklere uygulayabiliriz. Platon a gre btn lem dyadelarn kart ve tamamlayc nitelikte olan ift kutupluluklarndan meydana gelmitir. Alar, genler ve eriler sonsuz dyadelar halinde grlr. Ancak ve ancak ift kutuplu olan belirsiz varla snrllk ve sonluluk yklendii zaman anlalr hal alr. Dyadelarn anlalr hal almas demek elikinin snrda aklla kavranmasdr. Bu anlamda Platon, Philebos adl diyalogunda haz ile akl birletirmitir.
19 20

Erdem, H.Haluk, Prof. Dr. Necati ner ile Hilmi Ziya lken Hakknda Sylei, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s. 36 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken ve Dyade Dncesi, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:1 74, s.67

20

Birlik ve okluk kavramlarnn greliliini gstererek felsefeyi ztlar karsnda duyulan hayret olarak ifade etmektedir.21 Aristoteles in felsefesinde dyade kavram Platondan farkl olarak kullanlmtr. Aristoteles ztlklar, kutupluluu mantk erevesinde zmeye alr. Aristoteles e gre dyadea kart olan zelliklerin birletirilmesi akl ilkelerine aykr bir durumdur. Oysa ne tabiatn iinde nede tabiatn stnde akl ilkelerine aykr bir durum vardr. Bu durumda ona gre btn elikiler ve Platonun dyadelar akl ile zlebilir. Aristoteles elikilerin bir ksmnn yanl dnceden bir ksmnn ise eylerin tabiat hakkndaki bilgilerin eksikliinden kaynaklandn savunur. Bu durumlar da dahi zlemeyecek hibir kmaz yoktur. Aristoteles e gre dyade gereklii aklayamaz. nk dyadelar zihin bulanklndan doan elikilerdir. Ayn zamanda geree uygun ve rasyonel de deildir. Fakat Srp dnr Zeliko Markovi Aristotelesin dyade fikrine katlmayarak Platon un dyade dncesi ile ritmi ve uyumu yakaladn savunarak Aristoteles deki or ta yolun buradan ktn ve bir olduunu savunur. 22 HLM ZYA LKEN N SOSYOLOJ ALANINDAK DNCELER VE FERT-CEMYET LKS Hilmi Ziya lken Trk dnce tarihinin nemli sosyal bilimcilerinden birisidir. almalarnda felsefeyi temel alarak bireysel ve toplumsal olan arasndaki ilikileri ele almtr. lken in sosyoloji alanyla ilgili 1955 ylnda Sosyoloji Problemleri ad yla yaynlanan eseri iki temel ksmdan olumaktadr. Birinci ksm teorik sosyoloji, ikinci ksm ise tecrb sosyolojidir. Teorik sosyoloji ksmnda sosyolojinin konusunu, sosyolojik problemleri, metot ve itimai morfoloji konularn ele alrken; ikinci ksmda ise itimai aratrmasnn gelimesi, tecrb sosyolojinin hazrlanmas, survey hareketinin gelimesi sosyal aratrma yollar ve sosyal psikoloji gibi konular ele almtr. Sosyoloji Problemleri adl eserindeki konular Batda yaplan almalar ile paralel dorultudadr. Kitapta sosyoloji alanndaki problemlerden ok sosyolojinin kendisinin problemli durumu zerinde durulmutur.23 lken sosyoloji ve psikolojinin temelini insan felsefesine dayandrr. Sosyoloji alanna ait olanlar toplumun ve toplumsal ilikilerin incelenmesi, psikoloji alannda ise insann

Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken ve Dyade Dncesi, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.67 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken ve Dyade Dncesi, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.68 23 Canatan, Aye, Hilmi Ziya lken in Baz Sosyolojik Grleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.52
21 22

21

kendisi, i dnyas ve dnceleri bulunur. nsan psikoloji ilminin birimi, toplum ise sosyoloji ilminin birimidir. Sosyoloji insann objektif faaliyetlerini ve ilikilerini ele alr. Hilmi Ziya lken, sosyolojinin konusunu itimai gruplar ve itimai olaylarn oluturduunu ve cemiyeti fertlerin oluturduunu savunurken cemiyetin bireyler stnde bir ey olmadn da savunur. Toplum ne psikolojiye indirgenebilir ne de insanst realizme balanabilir. timai ad verilen tm rabtalar insana aittir. Sosyolojinin konusunu oluturan bu rabtalarn vasflar vardr. Bu vasflar; tabiat, aletler, bilgi ve fikir deerleri, itimai deerler ve normlardr. Her ey bu rabtalar arasnda ift rol yaratr. Bir tarafta cemiyet dier tarafta fert vardr.24 Cemiyet-fert ilikisinde karmza kan kavram ahsiyettir. Ziya Gkalp e gre ferdiyet, insann uzviyen ruhi olan mevcudiyeti, ahsiyette bunun zerine katlan itimai varlktr. Gkalp in bu dncesinden yola klrsa ahsiyet kazanmak tamamyla sosyallemek ile ilgilidir. Oysa lken e gre bu durumda fert cemiyeti kendinde yanstr. Byle bir anlay monadc bir ahsiyet teorisini dourur. Bu teorinin eletirilen taraflar; tamamen zihniyeti olmas ve ahsiyetteki otonom ve hrriyet zelliklerini aklama yetersizliidir. Oysa lken e gre ahsiyet ruhi unsurlarn birleimi deil parasz bir btndr. O halde ahsiyeti anlamak iin fert -cemiyet ilikisine bakmak gerekir. Her ahs potansiyelini tamamlama zelliine sahip olduu iin fert, imknlarn normlar halinde ifade edilmesi ise cemiyettir. Her ahsiyet objektifletirme asndan cemiyet, sbjektifletirme asndan ferttir. Bu durumda her ahs kendinde hem ferdi hem de cemiyeti yanstr. O halde fert ile cemiyet arasndaki iliki nasl gerekleecektir? Bu noktada iin iine deerler girmektedir. Deerlerin gelimesinde ilk srada kiisel deerler, kiisel deerler ortak zihniyeti dourarak toplumsal normlara ular. Son aamada ise kurallar tamamen benimsenir ve rf-adetlere ulalr. Bir dier sorun ise deerler nasl geekletirilecektir? Deerler anacak hrriyet ile gerekletirilir. Hrriyetin kazanlmasnda ise vazife ve vicdan duygusunun olmas gerekir. Hrriyet, tabiat ve toplum kanunlarna aykr olmamaldr. Hrriyet, insann iinden gelen doal bir igd ile deil uur ile ortaya kmaldr. 25 Hilmi Ziya lken e gre deerler, messeseler ve toplumsal ilikinin rndr. Bu noktada T. Parsons ile benzerlik gsterir. nk Parsonsda deerleri sosyal aksiyonlar retir. Sosyal aksiyon karlkl ilikiyi gsteren bir kavramdr ve toplumsal sisteminde dinamiidir. lken de ise toplumsal olann tanmlanabilmesi iin dinamik kavram itimai rabtadr. Toplum, kltrn rndr. Bu sebepten her itimai olay insana ait olmas bakmndan isel,
24 25

Canatan, Aye, Hilmi Ziya lken in Baz Sosyolojik Grleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.52 Gkalp, Nurten, Hilmi Ziya lken in ahsiyetilii, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.60 -61

22

kltre ait olmas bakmndan dsaldr. Teknik ise itimai rabtalarn geliiminde vastadr. Messeslere gelince lken onlar ikiye ayrr. Birinci messeselerde; fikir, sanat deerleri, rf ve adetler gibi objektif messeseler bulunur. kinci mes seselerde; biyolojik, fizik ve psikolojik kurumlarn birlemesinden doan objektif messeseler bulunur. 26 Sonu olarak Hilmi Ziya lken, iki bak as arasnda ztln olup olmadna bakmtr. Bu iki bak as fert ve toplumdur. Birey ve toplumu de erler sisteminden geirerek ze nasl ulalacan gstermitir. Mustafa Ylmaz TRK YURDU DERGS

26

Gkalp, Nurten, Hilmi Ziya lken in ahsiyetilii, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.52 -54

23

NSAN VATANSEVERLK 1.OLGU VE DEAL NANCI ekil deitiren ve daima ilerleyen dinamik bir lem tasavvurunda hakikat, gerekliklerin ilerleyici bir srecidir. Hakikat, gerekliklerin mmkn ilerleyiini ifade eden olgu ile idealin birlemesindedir. Bilmek ve nanmak: Ruhi hayatmzn iki temelidir. nsann fiili, duygusal ve zihni hayat bunlara dayanr. ocukta, vahide ve gelimi insanda bu iki temel daima vardr. Hakikatte inanmak asla kaybolmaz. nanmak, ruhi hayatmzn btn kuvvetidir. Bilmek ve faydalanmak onun sayesindedir. Hilmi Ziya, pragmatistlerin syledikleri gibi inanmak iradesi olmadn syler. nk inanlarmz sosyal evre, miza ve asl ruhi seviye tarafndan nceden belirlenmitir. Bununla beraber inanmak bize irade vererek evre zerinde etkili olmamz salar. Ve doadan faydalanmak imknn bize sunar. nsana g veren ve doa zerine hkmetmesini salayan tm inanlar iki genel snfa ayrabiliriz:

Bir ksm insanlara ve eylere vergi olup baka eyler ve baka insanlar Btn insanlara, btn eylere yaygndr. Bunlar da birletirici inanlardr(

darda brakr. Bunlar ayrt edici inanlardr.

Btn insanlar seviyorum gibi ) Ayrc nanlar: Bir ktlenin kanaat, rf ve detinden hareket ederler. Bunlar belirli bir toplumun deerlerine dayanrlar ve onu hedef edinirler. Ve amalar da yine belirli bir toplumdur. Btn ilka dinlerini bu snf iinde sayabiliriz. Helenizmde Tanrlar Yunanlar yaratmlardr ve bu Tanrlar onlar baka toplumlara kar korurlar. lka felsefe ve ahlaklar da btn akli deerlerine ramen daima ayrc kalmlardr: Platon ve Aristoda sosyal snflar, klelik, eitsizlik meseleleri gibi. Btn vahi kavimlerin dinleri ve inanlar da bu snfa girebilir. Totemizm, fetiizm gibi. Birletirici nanlar: Dorudan doruya insani ruhtan, kiilikten hareket eder. Amalar genel olarak insan ve btn insaniyet dolaysyla kinat ve Allahtr. Srrilik hareketlerine bu grup iine alabiliriz. lkel kavimlerin dinleri arasnda doup pek abuk bu toplumlar birbirine balamtr. lk Hristiyanlk, Brahmanizm ve Taoizm. Akli ve insani dinleri de bu gruptan sayabiliriz. nsani ya da ilahi bir birlik fikriyle hareket ederler. Hristiyanlk, slamiyet, Budizm. ktisadi hareketler de birletirici inanlardandr. Bugn

24

milletler aras ve insani hareketler daha ok iktisadi renklere brnm grnr. Bugnn evrensel ve insani hareketleri arasnda komnizm, sosyalim, anarizm olduu sylenebilir. Olgu inanlar bizi gereklie balar. eyler ile ilikilerimizi dzenler. inde yaadmz toplum dzeninin kuvvetli ve dayanmal olmasn salar. Olgu inanlar insanlar ayn durum iinde kalmaya zorladklarndan ilerlemeye imkn tanmazlar. Daima muhafazakrdr. deal inanlar; bizi yetkine, kazanlacak olana, olmas gerekene, birlie doru gtrr. nsani ruhla, vicdanla ve aklla temasa girer. rf ve adetlerin etkilerinden kurtararak mutlak, genel olan ahlakn prensiplerine doru gtrmeyi baarr. Ancak ideal inanc da gereklii ihmal eder. Daima inklpdr. Birbirlerine kart olsalar da olgu ve ideal inanc varln birer unsuru ve hakikattirler. Btn olgu inanlarn birletiren ve hepsinde ortak bir kavramdan sz etmek gerekirse bu kavram; vatandr. Vatan kelimesi bize btn blgesel, mahalli ve ayrc inanlar verebilir. deal inanlar birletiren kavram ise; insaniyettir. nk btn ideal inanlar az ya da ok insani ruha dayanr. Sonu olarak, olgu inanc ile ideal inanlar arasnda bir arpma oluur. Byle bir mcadelenin yani gelenek ile hrriyet ve fertle toplum mcadelesi eklinde ifade ettiimiz atma insanlar iinde iki tip meydana getirir: Olgu inancnda ilerleme imknszl grenler yalnz ideal inancna saplanarak, deal inancda geree uygunsuzluk grenler ktmserlike derler. O halde yalnz milliyet devri iin deil, btn toplumlar ve uygarlk ekilleri iin hakikat ideal ile olgunun birlii olan insani vatanseverliktedir. nsani vatanseverlik, insani ideale vatan gereinden balamak, insanl vatandan balayarak gerekletirmek ve vatann kendine zg olan rengiyle insanla girerek yeni bir kiilik halini almaktr. Hakikat yer ile gn, olanla olmas gerekenin, gerek ile idealin birliindedir. Bir toplumun hakiki millet haline gelmesi ancak insani bir ideal yaratmas ve bunun iin insanla yeni bir adan yani vatann zel karakteri ve kiiliiyle bakmasndan doar. nsani vatanseverlik; Hz. Muhammedde, Sokratta, Goethede, Tolstoyda grlr. 2.HAKKAT NANCI Hakikat olgu ile idealin arasnda ve onlarn belirlenmemi kaynamasnda deil, olgu ve kavramn iinde ve onlarn ayrlmaz olan btnndedir. Olgu inanlar sosyal bir

hayalcilik ve milliyetsizlike derler.

25

inan halini ald zaman vatanseverlik olur. deal inanlar ise insaniyetilik ad altnda toplanr. Eski Yunanda ve Romada bunlara ait rnekler bulmaktayz. 18. yzylda Goethe ve Schiller, insaniyetle vatancl temsil ediyorlard. 19. yzyl, romantizm ve tekrar vatanclk, milliyetilik, rklk yani yeni olgu inanlaryla szde ideallerin canland yzyldr. Bu yzylda insaniyet ve vatana kar dnce balad. Bu yzyln sonlarndan beri milliyetilik, rklk, lfazanlk, halk propagandas, romantizme kar hareket gnden gne artmaya balad. Bu alanda Marksizm ve faizm kendini gsterdi. Bu akmlarn ortak noktalar ise; halkla, fertilie ve hrriyetilie kar olmalardr. stikrarl bir toplum ekli, ideal ve olgu inanc bunlarda yoktur. Hakikat inanlar ideal ile olgunun birliine dayanan insani vatanclktr. Birok byk hareketlerde o ruhu grrz: Hz. Muhammed, Luther, Goethe, Dante ve Shakespeare, Tolstoy, Gandi. nsani vatanclk yeni bir felsefenin esas ve konusu olacaktr. Auguste Comte ve Kant insaniyetilik felsefenin esaslarn kurdular. Comte, yalnz ideal inancna dayanan bir felsefenin sonularna kadar gitti. Pozitivizm bu esastan dodu. nsani vatanseverlik felsefesi yeni bir Birlikilik olacak, hakikati olgu ile idealin birliinde ve ayrlmaz btnnde grecektir. nsani vatanseverlik toplumu ahlaki mertebeler toplumudur. Ahlaki mertebeler, insanlarn olgudan ideale, vatann kklerinden insaniyetin ideal zirvesine doru ilerleyiin snflanmas demektir. Bu esasa gre insanlar halk, vatanda, vatansever ve insani vatansever mertebelerine ayrlr. Halk korku ahlakndadr. Vatanda mit, vatansever gurur ve insani vatansever ise ak ahlakndadr. Hakiki hrriyet yalnz ak ahlaknda gerekleir. nsani vatanclk zerine kurulmu bir hareket kadercilikten ve demagojiden mutlak olarak kanr. 3. NSAN VE EVRES nsan ve dnya birbirinden ayr ele alnamaz, sje ve obje iki ayr lem deildir. nsan ve dnya bir btndr ki biz onu zihinde soyutlayarak iteni dtandan ayrmaya alyoruz. Hlbuki her iten olan ayn zamanda dtandr ve her harici olan ayn zama nda deruni bir fiilin eseridir. Hakikat, birliin bilinmesindedir. nsanla dnyasnn ilikisi deil; asli ve ilk olan birlik ilikisidir. Sje obje birlii insanda duygu olarak balar ve fikirle kemale gelir. Manevi lem, kaplamn gittike attrmak zere, safhadan geirmektedir: sje ve obje safhas, duygu ve fikir safhas, somut ve soyut safhas. nsan bu safhalardan geerek dnyasn en yakn eyadan insanla kadar geniletebilir ve deerler lemi dediimiz bu

26

manevi snrn iinde zihnin ayrd eyleri duygu tekrar birletirecek, bilmenin ayrd inanma yeniden birletirecektir. nsan bakn kendine evirdii zamandan beri, sjeyi objeden ayrd; gzlemledii lemin karsnda onu alglayan ve tasavvur eden ayr lem olduunu fark ett i. Fakat bu yapma ve ireti ayrmay srdrmesine imkn yoktu. Eyay ruhtan ayr anlamsz glgeler ve hayaletler gibi grmeye balad. nsan, lemi bilincin yarat, eseri ve glgesi haline getirdi. Fenomenlerin karklna dzen vermek, eyann belirsiz maddesine ekil katmak zere akledilir ve yetkin bir hale getirdiini iddia etti. Teknikten etik ve politik alanna getiimizde mesele deiir. Burada ilikimiz eya ile deil insanlarladr. Burada fikirleri faydamz ve ihtiyacmz iin paralara ayrmaya hakkmz yoktur. nk artk bilin fiilinin hedefi cansz veya canl eya deil; fakat insanlardr. nsanla evresinin ilikisinde tam ve uygun bir bilin fiili ancak obje -sje birliinde bulunabilir. nsani vatanseverlik, kiiliin sonucudur. Bilin fiillerinin etik alanndaki grn kiiselcilik ise, politik alanda grn de insani vatanclktr. 3. KSELCLK nsan, kendi iine kapand ya da doa ve toplum iinde eridii zaman hrriyetini kaybeder. Her iki ekilde de makine adam olur. Birinde gururu, dierinde melmeti onu kiiliksizlie gtrr. Makine uygarlnn yetitirdii i adam, memur, ofr, lfazan tipi gereklikten uzak ve yarm insan olarak grr. Bir idealinden bahseder: Yarnki toplumun ideal tipi olan insani vatansever de birok szde ve yarm insanlarn arasndan szlerek yeni bir toplumun yaay tarzn kendi vicdanna aksettiren yeni bir insan rnei haline gelecektir. Hilmi Ziya, bu gre ahsiyetilik ve bu zihniyeti temsil eden ideale de insani vatanclk adn verir. Trk milleti, vatan kurduu zamandan beri ve istiklal savanda insaniyet iin vatanda davaya girdii yani kltr ile uygarl ayracak yerde birletirmeyi baard gnden beri bu yeni gre ve yeni ideale adm atm demekt ir. Kiilik, insanla doann birlemesindedir. nsaniyetle vatann birliindedir. nsani vatanseverlik idealinde tarih ve halk incelemeleri iki kuvvetli kaynak ve iki esasl temel grevini grecektir.

27

5. ATIIK KUVVETLERN YARATII atk kuvvetlerin arpmasna ve bundan doan eserlere byk deer verilir. Darwincilik, evrimi organizmalarn atmasndan karmaktadr. Marksizme gre, sosyal evrim snf savann eseridir. Kart kuvvetler arpmasnn eseri tek tarafl deildir: Yani o , bir yann yok olmas ve kuruyup kalmasna kar, te yann gelimesinden domaz. Hrriyet, zt fikirlerin yaratt, Rnesansn at bir kaynak bir eserdi. Rnesansn ideal tipi hr insandr. Hr insan, her trl disiplinden, d baskdan kaan, iine ve kendi ruh glerine dayanarak yaayan insandr. ada insanlarn belirgin zelliklerinden biri de hak fikridir. Hak kelimesi Franszcada sa, doru izgi, doruluk, Arapada doruluk Cenabhak szlerinde grld gibi hakikatin timsali olan Allah anlamna gelir. Ben haklym sz hakl bir szdr. Fakat benim hakkm vardr sz kyasla daha yenidir. ada hak fikri ve ondan sonra gelimi hukuku meydana getiren iki sebep, kuvvetler dengesi ve znelciliktir. Kart kuvvetlerin arpmasndan doan bir baka eser de, ngiliz demokrasisinin yaratt kar fikridir. Modern insan ifade iin Amerikann fikir hayatna getirdii yeni kavram, pratik ilgi prensibidir. Bu gr, Yunanl insan tipinin tam zdddr. Eski Yunanl gznde i gren adam hor grlr. Amerikalya greyse faziletlerin en by srekli pratik ve i iinde olmaktr. Pratik ilgi ahlakn meydana karan ve modern insan idealine bu suretle yeni bir yorum getiren faydaclk, hmanizm felsefeleri oldu. Pratik ilgi ilkesi ada demokrasilerin ulat son noktadr. 7. DEERLERN GELMES Endlsl filozof bn Tufeylin Hay bni Yakzan isimli romannda tasvir ettii insan tipi, Robenson Crusoede bile grmediimiz kadar tek bana evre ve eitimin trl etkilerinden uzak bir yerde kendi kendine gelien bir manevi lemi temsil ediyor. Hibir d etkiye bal olmakszn ve daima kendi doasna uygun olan insann bu manevi lemine; eyann gzel, iyi ve doru denilen bir dzen altnda tasavvurundan ibaret olan bu fikirler, hisler ve fiiller sistemine bugnk ifademizle deerler dnyas diyoruz. Bu deerler dnyas, kendisine inanld mddete zorunlu, mutlak, bizden bamsz ve bize hkim grnecektir: biz kutsallklar deil, kutsallklar bizi idare edecektir. Biz Allaha deil, Allah bize hkim olacaktr.

28

nsann, doa iinde bir ocuk gibi tepkilerini dzenleyemedii, eyler ile mnasebetlerini ancak hareketlerle ifade etmek gcnde olduu tarihi bir devre vardr ki bu devreye insanln bo heyecanllk safhas demek uygun olur. nsanln bu devresinde, eyler ve olaylar balayan ve aklayan insann manevi evresine iten deerler lemi diyoruz. nsanln ruhi gelimesinde ikinci safhay durdurma evresi oluturur. Bu safhada insan, binlerce yl geirdii bo heyecanllk tecrbeleri sonucunda kendine hkim olmak, arzularna kar direnmek, kendini yenmek yetkinliklerini kazanm ve bylece itilmeye uram eilimler, hayaller ve heyecanlardan ibaret zengin bir i hayat kurulmutur. nsanln geirdii nc devre ise kiilik devresi olarak adlandrlr. Bu devrede insan, eilimleri ve kastlarn ihtiraslar dediimiz bir ikinci doa ve sanki doann kaderini tamamlayan bir ikinci gerekirlik haline getirmitir. Bylece o bo heyecanl ve impulsif tepkilerin dourduu obje ve sje arasnda belirsiz bir kaynamadan ibaret olan mistiklie, ne de durdurma ve direnmelerin dourduu sjenin kendi iine kapanmasndan ibaret olan deerler romantizmine dmeye mecbur olmutur. KARILIKLI ETK TEORS Ahlaki hayatn, sanatn, bilim ve felsefenin dayand ve kklerini ald insanln, ada bilim gznde nasl bir yeri ve deeri vardr? Ona bir gereklik gzyle baklabilir mi? Bu sorular bizi insanlk sorusunu bilimin verileri karsnda yeniden ortaya koymaya gtrmektedir. in dorusu, bu anlamda insanlk, ya bir tasavvurdur ki o zaman d varl sz konusu olamaz. Ya da bir gerektir ki o zaman bunun belirli ve ispat edilebilir baz verileri olmas gerekir. Auguste Comtea gre insanlk, sosyal bir gerek olmak zere vardr. O bir tasavvur deil bir olgudur. Fakat sosyolojinin bugnk ekli bize gsterdi ki sosyal gereklik, bir btn halinde insanl kuatm deildir. Sosyolojinin bu grne gre insanlk, ayn tipte bulunan toplumlarn arasnda deer ve amalar ortakln ifade eden deiik ve greli bir varlktr. Bazlarna gre ise insanlk, iine sosyal zmrelerin girmi olduu ve onlardan nce var olup kendilerine ekil ve anlam veren bir bnye, bir Gestalttr. Bu anlay ilkinin tersidir ve sosyolojinin bize vermi olduu dnce tarzndan uzaktr. Humedan beri kuvvetten den insan doasnn aynl fikri bu grte yeniden canlanm ve hkim bir yer almtr. Bu iki zt anlay eitli gr alarndan eletirilip, reddedilebilir: nsanln inkr veya sosyal deerlerin toplam olarak konulmas birok

glklere drecektir. Bir yandan eksik ve greli idealler bizi ahlaki bir phecilie

29

gtrecek, te yandan toplumun younluk, hacim, bnye gibi maddi varlndan manevi hayata nasl geileceini bu anlay gsteremeyecek bundan dolay en balang bir toplumda bile kolektif tasavvurlar kabul zorunda olacaktr. nsanl sabit ve evrensel bir Gestalt gibi anlamaya da imkn yoktur. nk ada bilim akmlar insani ruhun srekli bir olu ve evrim halinde bulunduunu gsterdi. Ksaca, bilimimizi yapan soyutlama, sanat meydana getiren sezgi, ahlak kuran irade anca k insani ruhun gelimesi iinde vardr. nsanln dayana ilerlemekte olan insan ruhudur. nsan ruhu dorudan doruya organizma ve toplumun gerekliliklerine bal olmayp ancak kendi zorunluluuna ve kanunlarna gre onlara baldr. Bu anlamda ruh, organizma ve topluma gre de hrdr. Ruhun ilerlemesi sorusu bilimci bak as altnda biyolojik ve sosyolojik olarak aklanr. Biyolojik aklama sosyolojik aklamaya gre daha eskidir. Biyolojik aklamada hayati trlerin ekil deitirmesini inceleyen trl akmlar, teorilerini sonlarna kadar gtrerek ruhi ve manevi hayatmz da aklamaya almlard. Bunlardan en sekinleri Lamarch ve Darwindir. Nietzscheye gre ruhun ilerlemesi hayati mcadelenin, tehlikeye atlmann, baar ve zaferin eseridir. nsani ruhun ilerlemesinin biyolojiyle aklanamayaca birok tecrbelerden sonra grld iin sosyolojik aklama grlmeye balanmtr. Comte ve Marx ruhi etkinlii ve btn manevi hayatmz sosyal zmrelerin hayat ve mekanizmas yardmyla aklamaya altlar. Bu gr daha verimli oldu. nk insan ve hayvan ruhi etkinlikleri arasndaki uurum olan hayal gc, soyutlama, ihtiras ve irade glerinin kuruluunu baka trl tasavvur etmek imknszdr. Sosyal bir ideal olarak anlalan insani vatanclk ancak ilerleyen bir gereklik, bir olu olan insani ruh zerine dayanabilir. BOHEYECANLILIK ve DURDURMA nsani ruhun ilerlemesi, organizmayla toplumun karlkl etkisinden doan yeni bir olgular zincirinden ibarettir. Ruhi gerekliin en nemli iki sreci olan hayal gc ve irade birer rn veya sonu olmakla beraber ayn zamanda sosyal ve organik evrimin art veya sebeplerinden ikisidirler. Hayal gc ve iradenin kuruluunu ak layan biyo-psikolojik boheyecanllk-durdurma srecidir.

30

Boheyecanllk; heyecan douran d uyarm olmad halde bu heyecan intibakszlna malik olma halidir. Durdurma ise bo heyecanlln ardndan gelen ve onun dourduu sretir. Durdurma, toplumun eitimidir. Belirli uyarmlar karsnda belirli tepkiler yapmak, bir ksm tepkilerini istedii zaman hapsetmesi, heyecan ve anlam olan hayalleri armas ve aralarnda iliki kurmas kabiliyetidir. Kiilik yani sentezci ve tam ruhi etkinlik bo heyecanllk ve durdurma srelerinin evrimine dayanr. AHSYETLK Uygarlk ve kltr ayr yaplr. Byle bir ayrma neden ihtiya duyulmutur? Ziya Gkalp ten nce bu konuda iki fikir vard. Biri Tanzimatlarn fikri, onlara gre uygarlk demek Avrupa demekti. Osmanllk zihniyetinin devam halinde Batnn grn hayatn, eklini kopya etmek uygarlamak iin yeterli sanlyordu. teki ise Trklerin fikriydi, onlara gre uygarlk asl varlmza dnmekten kacakt. Bakmz yalnz tarihe, milli varla evirmek gerekliydi. Gkalp in felsefesi bu iki gr uzlatrd. Ona gre manevi varlmz kendimize aittir ki burada o, Trklerle birliktedir ve buna kltr(hars) adn verir. Fakat maddi varlmzn ekli, bilim ve teknii Avrupaya borluyuz. Bu konuda Tanzimatlarla ayn grtedir ve yalnz bu ikincisine uygarlk der. Uygarlk kavramn yalnz ekle ve teknie hasretmek mmkn deildir. O btn sosyal kurumlardaki tam bir ortaklktr. Ancak her millet bu ortak esere kendi damgasn vurur; kendi mahalli rengiyle girer. Mahalli renk anlay ister istemez kltrle uygarlk ayrn reddetmeye gtrecektir. Kltr ve uygarlk ayn eydir. Eski Yunan uygarl, Rnesans uygarl, bugnn uygarl yryen bir btndr. Uygarla girmek bu byk kltr yarat kervanna katlmak demektir. Milletler onun iinden doacak, milli kltrler onun evlatlar olacaktr. DOU ve BATI Bu terimler birer semboldr ve bunlarla kastedilen corafi bir yn ya da mekndan ok bir deer, kavram, anlamdr. Dou nitelik, Bat nicelik lemi olarak adlandrlr. Douda eya nitelik deerlerine gre ele alnm; anlama, ruha, esasa girilmi fakat ekil ve kalpla nicelikle uralmam. Dier bir anlaya gre ise, Bat gereklie ak, Dou ise gereklie kapal ve gzn yalnz kendine evirmi olan ruhu temsil etmektedir. lki doa sevgisini ve teknii, teki mistik dnceyi ve srlar lemini dourmutur.

31

Baty Doudan ayran en nemli vasf, kiiliktir. Kiilik ile hrriyet ve dzen, fert ve toplum bilinte doan bir sistem halini alr. Ve her sistem insani gereklie bal ve ona evrilmi bir kuvvetler btn bilimi, teknii ve onlarn sonucu olan bilinli siyaseti dourur. Biz nicelii, gereklii, sistemi aramayalm, nk onlar yolumuzun nne kendiliinden kacaktr. Fakat yalnz kiilii ve kiiliklerin kurulmasn hazrlayan sebepler aranmaldr. KLK Bat ve Douyu ayrt eden en nemli nokta: Sosyal etkinlikte kiilerin roldr. Kiilii ne ferdin kendi kendine yaratt manevi bir kurulu ne de toplumun, ferdin bilincine aksettirdii deerler lemi olarak grmek doru olur. Bu fikirlerden her ikisinin de yetmedii aktr. Kiilik bir takm ruhi unsurlarn birlemesi ve terkibi olmayp para ve ksm kabul etmez bir btndr. Bunun iin bu iki zt fikri uzlatrmak zere aklanamaz. Bu sebeple onu ancak karlkl etki teorisiyle anlamak mmkndr. Karlkl etki sonucunda meydana gelen bu eser, her iki etkenin vasflarn toplayan, bununla beraber onlardan baka yeni bir varlk, yeni bir olgular serisi olan kiiliktir. Kiilik bir ruhi salk halidir. nsan kiilik halini almak iin psikolojik aamadan gemektedir. Bu gei ferdin kk evriminde olduu gibi insani ruhun byk evriminde de grlr. lk aamada insan, bo heyecanllk halindedir. evresi ile ilikisi zihnilemi olmayp duygusal bir kaynama onu evresine ve evresini de ona balar. Ortaklaa korkular, heyecanlar ve ilgilerin so nucu olarak onu tam ifade eden hal zmre igdsdr. ocuk, vahi ve hasta uurlu kimse bu evrededir. kinci aamada insan, direni halindedir. Bu evrede insan arzularna set ekmesini, eilimlerine yn vermesini renir. O artk zihni tepkileri sayesinde evreden kendini ayrmay baarmtr. Bu sebeple kiiliin kuruluunda en nemli aama direnmedir. nc aamada insan, ihtiras halindedir. nsan yeniden doaya, evreye ve eyaya evrilmeye balamtr. Artk insan bu devrede hem direniin dourduu kendine zel vasflara hem de ihtiras verdii iddetli ve dzenli bir ilgi ile kendini evresine ve eyaya balamada baar salamtr.

32

Hakiki ve normal kiiliklerin aznlk halinde ktleleri idare etmekten k arak btn bir toplum tekil edecek kadar ounluk kazandklar ideal toplum ekline insani vatanseverlik diyoruz. HAKK ADAM ve SAHTE ADAM Hakiki adam bamsz, zerk bir kiiliktir; o ancak iinde kiiliklerin gelimesine elverili toplumlarda ve belirli artlar iinde vcut bulabilir. Hakiki insan ada insandr. Hakiki adam, bakalarna benzemez, daima kendi kendine benzer. Sosyal artlar henz yetersiz olan toplumlarda, nispeten daha geri zihniyeti temsil eden uygarlklarda grdmz insan tiplerine eksik kiilik diyebiliriz. Sahte adam, gerekte eksik olduu halde kendini tam ve olgun kiilik gibi gstermek isteyen insandr. HRRYETE GDEN YOLLAR Hrriyet, doaya ve topluma zt olmamak zere, insann vicdannda n gelen bir evkle ve severek yapmasdr. Hrriyet ancak tabii ve sosyal dzen iinde mmkndr. Bir baka tanma gre ise hrriyet, insann doa ve topluma uygun olan her eylem deildir. nk bu eylem korkudan gelebilir. Bu takdirde d etkilere baldr ve etki ile olan harekette asla hrriyet yoktur. Hrriyet insanln en son ve en byk idealidir. Btn demokrasi akmlarnn ve btn milli hareketler ve insani davalarn esas odur. Hrriyete giden ilk yol olarak demagojinin yolu olarak grlr. Varlacak son yola bir gnde ulamak, hrriyeti kitlenin ayana getirmek, bin zahmetle elde edilecek meyveyi halkn kucana atma yoludur. Acemi bir ocuun eline tehlikeli bir silah vermektir. Hrriyet halka meyve gibi datmakla elde edilemez. kinci yol olarak ise sosyolojinin yolu grlr. Mademki hrriyete ulamak iin insann kemale gelmesi ve toplumun erikinliini tamamlamas gerek. Toplumu hakiki hrriyete sevk edinceye kadar disiplin altnda bulundurmak, erikin olanlarla yetitirmek gerekir. Erikin olanlar kimlerdir? Kim kimi terbiye edecek? Yarnn toplumu yalnz faaliyet zerine kurulmutur. iler gelenekten en ok kurtulan, gemiin zincirlerini en fazla kranlardr. yleye erikin olanlar, rgt kuranlar ve hakiki bir kuvvet olanlar yalnz iilerdir. Bu sebepten sosyalizme gre toplumu demokrasiye ve hakiki hrriyete gtren yol iiler rgtnn kurduu eitim ve disiplin yoludur.

33

nc yol ise faizmin yoludur. Toplumda fikri ykselmi olanlara bavurmak, hkmeti onlara brakmak, yarnn hakiki hrriyetine ulamak iin fikrin disiplin ve basksn kabul etmek gerekir. Bugnn toplumunda btn burhan irade ile dncenin ayr bulunmasndan ileri geliyor. Yumruu kuvvetli olann fikri zayftr. Yksek ve gzel eyler isteyenlerin ise onlar tatbik gc zayftr. Faizme gre tm mesele kafa ile yumruu birletirmektedir. Hrriyete gtrmek isteyen yol da yanlmalarla doludur. Biri anariye meydan vererek, ikincisi bazen cehaletin tahakkmne ulaarak, dieri inansz ve ahlaksz bilimin zararlarna kap aarak amatan uzaklamlardr. Hrriyete ulamak iin, her trl ideolojiden vazgemek; toplumu eya gibi grerek ona ekil vermeye kalkmamak gereklidir. Daima canl ve bilinli kiilerden hareket etmek lazmdr. Hareket noktamz insandr ve ideoloji deil bir ahlak meselemiz vardr. KLN SOSYAL ARTLARI Kiilik, ada toplumlarda tam ve hakiki gelimesini kazanm olup balca safhadan geerek var olur: Mistik insan, romantik insan ve ada insan. Mistik insan, ilkel olarak tanmlanan toplum ekillerine karlk gelir. Romantik insan, konunun sjeye indirgenmesinden ibarettir. Romantik insan, belirli bir devir edebiyatnn veya bir devir yaaynn tipi olmakla kalmaz trl uygarlklarda ve trl manzaralarda hep benci vasfyla belirir. ada insanda ise kiilik, konu ile sje arasnda tam bir bitiiklik ve birlik olarak grnr; bu ekilde grnen insan realisttir. Realist adam doa ve insanlarn karlkl ilikileri tam bir gelimeye elverili olan toplumlarda meydana kar. VATAN ve DEMOKRAS Milli Eitim Eitim kriterinde iki esasl eilim vardr. Ferdin ruhi gelimesini salamaktr ilk eilim. Eitim, manevi varlmzn ve deer hkmlerimizin kuruluudur. Milli eitim dendiinde bu iki fikrin btnn anlamalyz. Milli eitim, gerek ve ideal eklinde bir vatanda eitimidir. Anlamn ilka uygarlndan alan vatandalk, ancak bugnn uygarlna aittir ve yalnz bugnn genel akm olan demokrasinin doal bir sonucudur. Demokrat bir vatandan eitimi, baka btn eitim safhalarndan farkldr. lka sitesinde her snfn farkl bir eitim ekli vard. kinci olarak dini eitimde renim Allah ile insan arasndaki ilikiye hizmet etmesi iin verilir.

34

Hlbuki milli eitimde fertle mensup olduundan toplum arasndaki ilikilere yarayan bir eitim yolu tutulur. Dini eitim yalnzca manevi bir heyecan ve his dourmaya gayret eder. Milli eitim ise madde zerine dayanr. Birde milletler aras eitim akla gelebilir. Eer bundan medeni ve insani eitim kastediliyorsa bunu aklamak mmkndr: Her devrin bir uygarl vardr. lkada site uygarl, ortaada din uygarl gibi Bugn milli eitimi almak demek hem mensup olduu milletin eitimin almak hem de insani bir ideal olmak bakmndan milletler aras eitimi almak demektir. Bundan dolay bunlar birbirinin kart deil birbirinin tamamlaycsdrlar. Milli eitim demek, bir tr Avrupallamak demektir. Milli eitim, gemie, geleneklere kavmi devirden geen sosyal kurumlara dayanmakla yetinemez. Baz objektif esaslar yani iktisadi, corafi, dille ilgili halleri gz nne almakla beraber; yalnz bunlara bal kaldka milli eitim olmaktan uzak kalr. u halde bizim iin Avrupallamak ile millilemek ayn eydir. Demokrasi ruhu, nce Latin kavimleri arasnda dodu. Latin milliyet ide alinin ayrt edici vasf ise hrriyettir. Hrriyet fikri Latin kavimleri arasnda yava yava yaylarak, Fransada en byk gelimesini buldu. 1789 devri yeni idealin gerekleme imknn bulduu byk bir admdr. Dini eitim olaylar zerinde dnceyi ve akl yrtmeyi ihmal ediyordu. Liyakatl adam idealinin doduu saltanat eitimi ise, renimin bir mahsus olmas esas hkimdi ve altnda dini bir eitim saklyd. Bilim hayat iin bir hazrlk deil, salon iin bir ss olarak renilirdi. Vatanda eitimi bunlardan her ikisinin kkl olarak kartyd. nce doaya dnyor; bundan dolay doast bilimin yerine doa tetkikini koyuyordu. Cermen demokrasisi kaynan Lutherin sbjektivizminden almak zere, milli hayatn vasf ve dsturunu mecbur olmada buldu. Alman eitimi ferdi yetitirmek iin uygarl d art olarak hazrlamaz, belki bir btn olan uygarl tamamlamak iin bi r paras olan ferdi hazrlar. Alman eitimine gre devlet, yeryzne inmi bir Tanrdr. Milletin ahslanmasdr. Vatanda idealine son ar bir temasla girenler Anglosaksonlardr. ngiliz eitiminin hedefi, yalnz ferttir. Fakat bu fert, Fransz eitimindeki gibi manevi varl, ihtiraslar, i kuvvetleri bakmndan topluma kar gibi grlen fert deildir; bu sadece maddi bakmdan hayati ihtiyalar, menfaatine gre yetitirilen ferttir. ngiliz eitimi hrriyetidir. ngiliz eitimi hrriyeti ve ferti grnmesine ramen, en esasl vasf menfaattir. Amerikan

35

eitimi ise pratik bir eitimdir. ngiliz sisteminin faydac karakterini amtr. Faydaya ulamann aracn eylem ve pratik olarak grr. Kendi durumumuza gelince Avrupa uygarlna girmek bizim iin yaplmas zorunlu bir hamledir. Bundan dolay olgunlam, yemilerini vermi olan bir uygarl btn incelikleriyle, meziyetleri ve eksikleriyle birlikte kabul etmek gerekir. Yalnz unutulmamas gereken, her uygarln bir formunun bir de ieriinin olduudur. Formu, genel milletler arasdr. erii de, zel ve millidir. Bir uygarla girmek, onun yalnz formunu almak ve zaten kendisinde var olan ierii o forma eklemek demektir. u halde Avrupa bize milli eitim alannda ancak prensipler ve esaslar verebilir; genel izgileri gsterebilir. DEMOKRAS DEALLER Latinlerde hrriyet, Cermenlerde vazife, ngilizlerde fayda ve Amerikallarda faaliyet eitimi hkimdi. Bu drt prensipten her biri demokrasi eitimine dayanyor ve onu hedef ediniyor hepsinde ortak olan ama ise, vatanda yetitirmektir. Hrriyet prensibinin egemen olduu yerde, toplumun deeri ancak ferdin gelimesi iin elverili bir ortam elverili bir alet olmasndadr. Yani fert ama, toplum aratr. Hrriyet mutlak anlamyla, ihtiraslarn serbest gelimesi demek olduu iin bunlardan benci ve bakac olanlarnn ayrt edilmesine imkn brakmaz. Vazife prensibi, demokrasi uygarlnda hrriyetin eksik brakt pek ok noktay tamamlad. nce eitlik ve sosyal adaleti temin etti. Vazife prensibinin sonucu kamuya boyun eme ve sosyal iblmyd. Hrriyetin temin edemedii fikirlerin gereklemesi iini vazife tamamlad. Toplumda bir fikrin hkim olmas iin bu ekil tekinden daha elverili ve daha yaptrcdr. Fakat bu prensip fikrin serbeste domasna ve gelimesine engeldir. Tercih etme ve seme imknn ortadan kaldrr. Alman eitiminde toplum ama, fert aratr. Ferdin toplumdan ayr bir varl yoktur. Her ey devlette ahslaan toplum iindir. Ahlaki eylemi bana yaptran ey, eylemin konusuna kar sevgim deil; o konuyu bana ykleyen ykmllk idi. Hlbuki falan hareketi yapmakta tam hrriyetim yok, bu eylemi snrlandran ben deilim eylemin konudur. Bu suretle vazife prensibi bir eksii tamamlarken yeni bir eksiin kmasna engel olamamtr. Bu sakncalarn ortadan kaldrlmas iini fayda prensibi zerine ald. ncelikle toplumda fertler arasnda hrriyet ve vazifenin ortadan kaldramadklar elikiyi kaldrd; sosyal fayda ferdi faydalarn

36

toplamndan ibaretti. Eylemlerimizin yaptrc gc olmak bakmndan vazife prensibinin yanllna dmedi. Yani falan eylemi yapmaya beni mecbur eden eylemin konusu deildir, belki benim faydamdr yani nefsdir. Fakat tm bunlara ramen bunda da skntlar domutur. Eylemlerimizin yaptrc gc olmak ve eylem konusunu tercih etme hususunda, nefs de yalnz fayda esasn kabul etmekle birlikte onu ok daraltm ve manevi hayatmzn deerini en aza indirmi oldu. Sonra toplumla fert arasndaki elimeyi ortadan kaldraym derken; ferdi faydalarn toplamndan ibaret olan hayali bir toplumu kabule ve bunun sonucunda hakiki toplumu inkra kadar vard. Faaliyet prensibiyle faydann ahlakla ve estetikle ilgisiz dar erevesin terk edilmi oldu. Manevi hayat daha geni olarak kuatt. Faaliyet toplumun tm safhalarn ve geilerini ifade gcndeydi. Faaliyet prensibine gre, fert ve toplum hayatn gelimi faaliyetlerinde birer sahneden ibaretti. Bu prensibin en byk eksii lem tasavvuru meselesinde da ait ve objektif olan hakikati inkr ederek, doa bilimleri ve matematie varncaya kadar btn beeri bilgilerin pratik faydaya gre hazrlanm itibari ve izafi nispetler olduunu iddia etmesindedir. Burin AYLAK

37

VARLIK VE OLU Kitabn Tarihi ve Yazl Maksad: lk plan 1933 ylnda dnlm, temel fikir deiikliklerinden dolay 1934-1935 ylnda Tarih felsefesi dersleri bu kitap iin ilk adm olmutur.1968 ylnda tamamlanmtr. Yazl amac: Balang noktas klasik fizii temelden sarsan tamamlayacak fikridir. lim ve felsefe arasnda baarl karlatrmalar yaplmtr. FELSEFEDE LK OLGU ARATIRMASI Felsefe iki trl anlalabilir: 1) Felsefeyi ilimlerin snrn aan problemleri zgr bir dnce ile zmeye alan bir aratrma yolu ile grmek. 2) Disiplinli bir dnce tarz olarak grmek. Felsefi dncenin en belirli vasf bildiklerimizi temellendirecek ilk ilkeler olduuna gre felsefeye bu anlamda ilk olgu denilebilir. Yani felsefenin bitmez tkenmez hareketlilii bir temellendirme ve tekrar bu temellendirmeyi temellendirecek yeni bir ilke aramas onun belirli karakteridir. nsan zihninin birinci admda ortak duyu yardmyla bulduu ilk olgu, alglarn kavrad ve her eyin kendisinden kt sanlan ate, hava, su vb. unsurlard. Daha sonra bu kaba unsurlarn paralanmas, bu paralarn yeniden birletirilmesiyle ikinci bir adm dodu.Her ey paralarn bileik dalmasndan doar.fikri ortaya kt. nc admda en kk unsurlara (ortamlara) ayr ortaya kt. Bu da yetmedi birlemeler ve zlmeler birbirini kovalyorsa varlkta ne bir ne teki temel olabilir, ylesi ilk olgu deimedir denildi. Daha sonra da ilk olgu insandr dendi. Varln ift Manzaras Bir ncekinin yetmezliinden atlan yeni bir adm ncekileri de iine alarak deva m eder. Bugn bir temel felsefe deil, felsefeler var ve bu oalarak herkesin kendi felsefesi adn alyor. Hayatmzda durdurma, itilme, mahrum olma gibi ok fiille karlayoruz. Bu fiiller bizim hangi ada ve kltrde olursa olsun insanlarn emir ve yasaklar iinde yaamamzdan ileri gelir. Bu fiiller daima ift kutupluluk iinde yaamamzn neticesidir. Bu

38

yzden eski ahlaklar aklla tutkular arasnda ztlk grmler, hep tutkuya kar almlar. Kararlar ve tutkular ruhi hayatmzn stn derecede karakterini belirliyorlar. Derinliine felsefe Neden insanlar ocuktan ergine, vahiden medeniye, anormalden normale, bu karma varl gittike ayrmaya doru gidiyor? Bu varlklarn hi biri kendi bana hem zt hem tamamlayc mahiyeti ile devam edemez. Btn varlklar birbirine dayanarak devam edebilirler. lemde insanda grdmz ift vasflarn belirginlemesi evrimin karakteridir. Buna atallama da diyebiliriz. Varln gerginlii ile varln gevemesi irade ve telkinle kar karya gelir. Bat medeniyeti iradenin kt kullanlmas, Dou medeniyeti telkini1 ktye kullanmalarndan dengeyi kaybetmilerdir. ki medeniyet karlkl eksiklerini grr birbirini anlarsa dnya dengesini bulabilir. Olu varln bir tavrdr,varln yerini alamaz.Varlk olmadan olutan bahsedilemez. Felsefeden doktrin ve problemler Felsefe bir problemin filan veya adan grlmesinden doan bir doktrin2 deil. Felsefe problemlerin asl kendisinden doduu kes in ilk ilimdir. 27 Modern ilim felsefesine gre felsefe bir ilimdir. Filozof, gren, tahlil eden, yaayan deil, grlen, tahlil edilen, yaanan, zerinde, dnen, derinleen kimsedir. lim adam gibi filozof da sorularla ie balar. Problemlerin zm ekilleri sistemletii zaman doktrin adn alr.Her doktrin kendisinin kart olan bir doktrin gerektirir. Yaama Ve Bilme Bir ey alg ile tasavvur ile akl yrtme ile hatrlama ile bilinir. Fakat bu ey alg, tasavvur ve akl yrtmeden farkl olarak kalr. Ksacas: Yaanm olan bir hal bilinmi deildir. Objenin ie karan biyo -psikolojik artlardan syrlm olmas gerekir. Yani srf z haline konmaldr. Ayn tarihi vakalar gibi zaman d bakacaz.

27 2

telkin doktrin

39

FELSEFENN ORTAK TARAFLARI VE DEVAM EDEN FELSEF HAKKAT Felsefi Dnce Nasl Balamal Ve Yrmelidir? lmin ve felsefenin gelimesi birbirine paralel grnmektedir. Birinin buhranlar ve kazanlar tekinde de vardr. Bundan dolay felsefede ilim gibi insanlar arasnda ortak ve objektiftir. Filozoflarn gayreti eskiyi tamamlamak, dzeltmek onu ilerletmek iindir. Felsefenin metodu akldr. Akl felsefenin temeli deil aletidir. Dncemizin aleti mantktr. Dolaysyla felsefenin mantk dnda bir aletle kurulmas imknszdr. Felsefe aklla kurulur, ancak akl aan problemleri de iine alr. Felsefenin temeli akl deil varlktr. Felsefe sembolik mantk ile kurulur, ancak kurulan ey varlklardr. Akln veya tenkiti mantn tespit ettii ey varlk alanlar olacaktr.O zaman felsefenin asl kendi konusu ontolojidir.Bilgi tahlili felsefenin gayesi saylrsa byle bir tahlille varlklara ait asl konuya giremeden kap kapanm olur.Felsefe bilgi tahlili ile geliir.Fakat bilgi tahlili gaye deil,vasta olmaldr. Soyut Varlk Ve Konkre Varlk Soyut varlk kavram asl var olanlarla varolula iliii keser. Bu varln eitli anlamlar iinde bulank kalmasna neden olur. Felsefe konkre3varlklar arasnda mertebelendirme yapar. Hilmi Ziya lkene gre varlklar arasnda tabakalandrma yapmal, fakat bunu stn bir faktrn basks altnda yapmamaldr. Evrim fikrini temel alr ve bu ilk adan beri byledir. Belirsizlikten Belirlilie ve Snrlla Gei Felsefe tarihinin gsterdii snrszn snrlanmas dyade428 in belirli hale gelmesi eklindeki bilgi sreci gnmzn destekledii temel fikir olmutur. Belirsizlik bilgi verilerimizin yetmezliinden veya gzlem aletlerimizin eksikliinden ileri gelmiyor, fenomenlerin mahiyetinden, znden geliyor.

3 4

konkre dyade

40

Deime lmin ve felsefenin deimesi, sabit temel aamas, varlklar z farklar ile birbirinden ayrmas, sonradan domu ve bu insan zihninin gelimesinin iaretidir. Deimezi arayan ilk felsefe Pythagoreya aitt ir. uur fiilleri iki trl varlk alann kavrar. Bazlar dolu ontolojileri, bazlar bo ontolojilerdir. Dolu ontolojilerde zleri kavrar bunlar deimezler. Bylelikle z fikri artk felsefenin gizli bir lem gibi grlen z fikrinden kurtulur. Son dnemde belirsizi belirleyen bir tek bana ele alnmyor, o dyadenin lsdr. Dyade lemin esasdr.Bir ve snrlal birletii zaman anlam kazanr. Ksacas dnce tarihinin deimez ile ilgili fikirleri ya gerekten uzak ya paralanm ya da yakalanamaz, bilinemez bir alana gizlenmitir. VARLIK FKR VE VARLIKLAR Felsefenin temel konusu varlktr. Hakikat, gerek ve dnce ve varlk probleminden kar. Bir eyin varln onunla ilgili her hkmden nce dorudan kavrarz. lemde var olmak lemi atmz gstermez. Sonlu varlk sonsuzu yaayamaz ama dnr. Bu insani dnce insan varlnn kendini amak iin yapt en byk abadr. Varla ait hakikat ile srf semboller ve kelimeler arasndaki tutarla dayanan formel hakikat kartrlmamaldr. Byk Yunan filozoflarnn esasl bir kusuru da varlkta snrllk grmeleriydi. Modern ilim Plotinusdan faydalanmtr.(sonsuz bir) Varlk Kelimesinin Anlamlar Yeni felsefe fikirleri arasnda zel bir yer alan Existentialisme varolu kavram zerinde durmakta ve onu varlk kavramndan ayrmaktadr. Varolu varl kendi bana deil de varln kazanmakta, bu varlk zaman meydana kmaktadr. Varoluunun farkndadr. Var olanlar kendiliinden var olanlar ve meydana getirilenler olarak ikiye ayrrz. Kendiliinden var olanlarn iinde bulunduu varlklar btn evreni oluturur.

41

Btn varlk derecelerine ait gerek kavramlar olmasa fikir deeri alamaz. nsani varlk ve kiiler aras akn mnasebetler olmasa ahlaki deer alamaz. Deerler lemi, varlk lemine, deer problemi, varlk problemine baldr. yleyse bir deerler ontolojisi olmaldr. Varlk kavram bir z, yklemleri, sfatlar ve baz tavrlar gerektirir. Varln z sfatlar(yklemler) halinde grnr. rnein, genin kenar, kesi olmas onun sfat, dik al gen olmas onun tavrlardr. Varl sabit, tavrlar deiir. SSTEMLERN HASTALIKLARI Felsefe ve ilim insan eseridir. Her ada ilmin ilerleyii felsefeye yeni problemler kazandrm bazen de ortadan kaldrmtr. Dolaysyla felsefeyi ilimden ilmi felsefeden ayrmak kabil deildir. Olaslk nispeti yksek olan tarihi vakalarn yorumlanmasnda ideolojilerin inanlarn, tesirinden kurtulmak gleir. Bu yzden en deerli kitaplar bir yar iinde olmutur. Felsefe ayn buhrann sistem hastalnn zararl tesirlerinden kurtulmaldr. Bunun iin filozo f problemleri ayr ayr ele alnmal, zm yolu bulduktan sonra teki problemlere gemelidir. Filozoflarn byk sistem kurmak istemeleri sistem hastalklarn dourmutur. Asl felsefenin sbjektif unsurlardan ayrlmas, aklamalarda arlk merkezi halini almas felsefe tarihinde fikrin bocalamasna sebep olmutur. amzda pragmatist, gerek bilgi yerine baar inanan ve hakikat yerine tatmini koyuyor. Biz bununla avunuyoruz, avunmak ise daima kendini aldatmaktr.Bu daha ok 19.yy da grlmtr.Bugn yeni ontoloji devri objektif ve transandantel felsefe, diyalektif materyalizm akmlarnn gelimesiyle romantizm karmakl nlenebildi,tekrar felsefenin eski geleneine dnld. VARLIK KONUSUNDA DKOTOMLERN ZLMES lk konulan dikotomi529 varlk-yokluk problemidir. Bugnk felsefede gittike bariz bir yer almaktadr. Hegele gre olu yokluktan varla ve varlktan yoklua devaml bir geitir. Daha sonra solcu Hegelcilere gre olu, varln bir tavr olarak ortaya koyuyor. Yaparak yeeriyor kat sararyor.Deien bir ey var olmal ki deime olabilsin. Ayn ey varlk olmas bakmndan deimez z olu grn, imkn olmas bakmndan deien varolutur.

5dikotomi

42

Bundan dolay her varlk, gerekletirmesinde olutur. Bu olu insan iinde geerlidir. Olu varln sfat,oluun tarzlar onun tavrlardr. Gzden Fiile Gei nsan gelimesinde yalnz tohumda olan gelimiyor. evre, eitim ve kltrn byk tesiri vardr. Manevi hayat tohumda olann meydana kmas deil, kazanlm olan hayattr. nsan yaadka daha stn manevi kuvvetlerini kazanyor. Maddede deime ve yenileme maddenin bnyesindeki sarsntlardan doar. Varlk-deal Fransz ihtilalinde ideologlar toplumun ne olduu deil ne olmas gerektii peindeydiler. Pozitif bilimciler ideologlar hayalci olarak itham ettiler. deal, deerlerde insan eylemini harekete getiren kuvvettir. Gerek ve ideal birbirleriyle kart fakat birbirini tamamlayan iki terimdir. Hakikat bunlarn tamamlanm halidir.Varl varoluun btnl iinde kavrarz. Kendi bana mekanizm hibir ey deildir. Bunlar birbirleriyle kaimdirler. Beden ruh olmayan eydir,ruh da beden olmayan eydir.biri olmadan teki olmaz.Varolu hem bedendir, hem ruhtur, hem ayr ayr hem bitiiktir. VARLIKTA KRZ VE RTM Usuz bucakszlk iinde balamann bitirmenin, tamamlamann, toplanmann, dalmann hibir anlam yoktur. Radio-actif cisimlerin enerji kaybetmek zere baka cisim halini almas ve sonunda kuruna inmesi maddenin mahvolmakta olduunu gsterir. Quanta teorisi cisimcik ve dalga mefhumlarn birletiren bir teoridir. Bu birlemenin zaruretini nce Niels Bohr grd bunu tamamlayclk ile ifade etti. Cybernetique Robot veya makine adam neler yapabilir? Hesap makinelerinin ok mkemmel ekilleri elde edilmise bile neticeler asla madde ve canl unsurunun dolduracak kuvvetle deildir. Bitki hcresinin ift zarl oluu onda duyarllk derecesini azaltr. Bitkide duyarlk azdr ama kendi t ipinde zel bir duyarl vardr. evreden ald maddeyi kendi bnyesinde eritir. Bitkide olmayan ey farkllam duyarlk ve sinir sistemidir. Sinir hcreleri hayvana vergidir. Canl varlk hayvan derecesinde birdenbire deiiklik gsterir. Hcrenin tek zarl oluu

43

depreme ve duyarl artrr. Haber verme ve intibak cihaz olarak sinir sistemi hayvan evre iinde hareketleri ve artlar seecek bir duruma koyar. Aratrmalar soya ekmenin pay ve evre ile deimenin payn meydana kardka ikisinin de vazgeilmez gerekler olduu grlmektedir. Demek ki fert gerek olduu kadar nevi6 de gerektir. Canllar varlk olarak nevilerden, olu olarak fertlerden meydana gelirler. Gelecee doru alm bir zamani mekn inas olduu gibi, te yandan gemie doru katlanm bir mekani zaman inas vardr. Her iki sre karlkl kurulur. Ksacas insani varln ritimli hareketi bir zaman-mekn srekliliidir. Demet KESERC

44

UYANI DEVRLERNDE TERCMENN ROL Kitaptaki ana dnce; ayr ayr medeniyetleri aar gibi grnen byk uyanlar hakikatte, gittike genileyen srekli tefekkrle birbirine baldr. Bu tefekkr temin eden ise bilhassa tercmedir. lkemizde bu fikre ilk nce Tanzimat mtefekkirleri dikkat ettiler . Fakat bunun iin hibir aba harcamadlar. Oswald Spenglerin sand gibi kendi iine kapanm, bakalarndan habersiz ve kendi kendine doup byyen, devresini tamamlayan medeniyetler yoktur. Her uygarlk ana medeniyet baldr ve bu kkten beslenip akslameller gsterdii srece devamllk gsterir. 30 Yani Eski Smer ve Msr Yunana, Yunan Latine ve slama, slam dnyas da Latin Ve Rnesansa etkide bulunmutur. Burada etkilenmede en byk paya tercme faaliyetleri sahiptir. Eski in ve Hint medeniyeti hatta Osmanl devleti kendi ilerine kapanmas ve dier devletler ile ban koparmasndan dolay yklmtr. 31 lk medeni alm zamanlarnda raklk devri vardr. Burada btn tesirlere ak bulunursun ve tercme faaliyetleri yksek orandadr. Bu kr krne bir arpma deildir. nk burada ak bir yap arz ettiinden dolay tesirler arpmas vardr ve bunlardan doan uzvi bir seme ve arnma vardr. Uyan devrine yaratcl veren tercmedir. Medeniyet srekli bir hmanizmdir ve o paralanamaz. 32 Douda Tercme Yunan ilmi slam medeniyetine girmeden nce Yakn ark topraklarna girmiti. Yani Suriye, Irak ve ran topraklarnda Sryanice tercmanlarn yapt tercme kitaplar bulunuyordu. Bunun nedeni V. asrda Ortodoks kilisesi tarafndan tardedilen Nesturler ran da Gonde apur evvela Urfaya, oradan da Trkistan ilerine kadar gitmeleridir. 33

Medrese si 34bu olaydan sonra byk hret kazand. Byk tercme faaliyetleri ve yannda byk bir hastane kuruldu. Abbasi halifesi bu medrese ve hastaneyi Badata tad. Bundan sonra Sryaniceden Arapaya tp tercmeleri balad ve ilk isim olarak Huneyn bin shak 35 gsterilebilir. Halife El-Memun medreseyi tadktan sonra Beytl-hikme(M. 830) diye bilenen tercme mektebini tesis etmitir. 9. asrn ilk yars burada tercmeler ile geilirken ikinci yarsnda artk tercmeler gzden geirilmeye balanm yanllklar dzeltilmeye ve eksikler
lken, H. Ziya, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, Trkiye Bankas, 2009, s:3 A.g.e, s:VII 32 A.g.e, s:VIII 33 A.g.e, s:42 34 A.g.e, s:44 35 A.g.e, s:47
30 31

45

tamamlanmaya devam edilmitir. Burada byk isim grebiliriz: Huneyn bin shak, Sabit bin Kurre, Kosta bin Lukadr. lk tercme eser Huneyn bin shak tarafndan Sergios Calinosun nazari tp zerine olan kitabdr. Bunlar arasna bir isim eklemek gerekirse felsefe eserleri asndan el-Kindidir. 36 evirdii eserlerin bir kan Halifenin oluna ithaf etmitir ki bu da saray tarafndan eviri faaliyetlerinin desteklendiini bize gsterir. Tercmelere etki eden ikinci olayda Mslmanlarn skenderiyeyi istilasndan sonra oradaki eserleri Badata gtrmeleridir ki skenderiye Eski Yunan dilinden Sryaniceye tercmelerin olduu byk bir ktphaneye sahiptir. Sabit bin Kurrenin de bu tama sonucunda Badata getii iddia edilir. Bu tercme faaliyetlerinden nce Badatta medrese olduuna dair hibir rivayet yoktur. Tercme faaliyetleri ile Badatta ilmi faaliyetlerin baladn syleyebiliriz. Devletin medrese ve hastaneler yapmasyla balayan faaliyetlerin ilk yetitirdii insanlar elMerzevi ve Farabidir. Burada dikkat ekilen noktalardan biri felsefe ve tbbn beraber canlanmas ve devam etmesidir. Buradan yetien filozof doktor ve mantklar vardr. Bu iki filozofun yannda Ebu Bir Matta, Yahya bin Ad ve Ebu Sleyman es -Sicistani rnek verilebilir. Bu fikir canll Badatta balam ve gittike slam topraklarnda yaylm ve bn-i Sina ve Razi gibi mtefekkirler yetitirmitir. slam dncesi ilk nce Kuran ve etrafnda serbest bir hareketlilik gstermitir. Dinin kinat gr, insana bak as, irade meselesi, iyilik -ktlk ve yeni teekkl eden bir devletin bekledii bir itaat anlay erevesi iinde olmutur. Buradan kaderiler ve tam zt dnce olan cebriyeciler ortaya kt. Tabi bunlar felsefi bir temelden toksun idiler. Daha sonra ise mutezile mezhebi kt ve dncelerini en fazla felsefiletirenlerde bu mez hebe mensup kiiler oldu.37 Bu kiiler zamannda tercme faaliyetlerinin olmas bunlarn felsefeden destek almalarn salad. Buradan kendilerini mdafaa edecek deliller buldular. Bunun iinde Sokrat ncesi filozoflardan yararlandlar. brahim Nazzam Anaxagoras; Eblhzeyl ise Demokritosu takip etti.38 Dier taraftan da kendi dncelerine uymayan kii ve nermeleri tenkit ettiler ve bylece ilk slam diyalektii oluturuldu denilebilir. Bunun yannda Hint dnce etkisi de gz ard edilemez. randan tanan Gonde apur Medresesi Hint kaynaklarndan da eviriler yapmt. Mutezile dnce ekolnde Hint pheciliinin gz ard edilemez bir yeri vardr. slam dncesinde her talebe, hocasnda esasl bir eserin (daha ok Yeni Eflatunculuk ereveli oluyordu.) bir parasn renir ve bunu kendi soru ve tefsiriyle
36 37

A.g.e, s:48 A.g.e, s:64 38 A.g.e, s:66

46

geniletir. Bylece nesiller iinde kendini nakzeden veya tamamlayan tefsir ve erhler ortaya kmtr. Artk ana membalar etrafnda yeni gr ve ekoller olumutur. 39 Msrdaki tercime faaliyetlerine bakacak olursak da skenderiye ktphanesinin tanmasndan sonra artk eskisi kadar gl olamamtr. Fakat Yunan ilmi ile uraan iki byk mtefekkir vardr: bn-i Heysem(Bat da Alhazen ismiyle mehur) ve bn-i Rdvan. bn-i Heysem btn Yunan limleri ile megul olduktan sonra slam arihlerinide tenkitte bulundu. Byk fizikilerdendir. Tabiat ilimleri ile uratktan sonra felsefeye gemi ve phecilik anlayna sahip olmutur. bn-i Rdvan ise Yunanllardan Hippocrate, Calinos, Dioskorides, Rufes, ve Boles, Eflatun, Aristo, skender; slam dnyasnda ise Farabi ve Razi zerine almtr. Maripte Tercme slam dnyasnda tercme faaliyetlerinin son devri diyebileceimiz asr 11 ve 12 asr arasnda mariptedir. Marip denilince Tunus, Sicilya ve Endlse kadar btn Akdenizin batsnn slam medeniyetini katabiliriz.
40

Yeni tercmeler burada azdr. Sadece eski

tercmelerin zerinde tahsisler ve rtular yaplm zerine erh ve tenkitler yazlmtr. Beni Aglep devletinde lk byk tercman shak bin Umrandr. Bunun yannda bn-i Bacce tp, matematik, musiki ve felsefe zerine uram zellikle Farabi gibi btn ilimleri kuatc bir felsefi anlay getirmeye almtr. bn-i Baccenin almalar bn-i Rde zemin
41

hazrlad syleyebiliriz. bn-i Rd hem Marip mektebinin hem de slam medeniyetinin

en byk arihidir. slam medeniyetinde tercme edilen eserle bakacak olursak da genellikle Aristo ve Yeni Eflatuncu evirilerine dayanmaktadr. Eflatun eviri ve erhler azdr. Hatta Eflatun ncesi ilgilenen tek kii Razidir diyebiliriz. Eflatunun Siyaset, Les Lois ve Timeos evirileri vardr. Filozoflar siyasette Aristo yerine Eflatunun kitaplarn tercih etmitirler. Bu kitap Yahya bin Adi, Huneyn bin shak ve bnul Tark tarafndan tercmeleri bulunmaktadr. Aristonun eserlerine gelince nce tasnif ve tertip edilmi: 1- Mantk Kitaplar 2- Tabiat Kitaplar 3- Metafizie dair kitaplar
39 40

A.g.e, s:39 A.g.e, s:89 41 A.g.e, s:91

47

4- Ahlak Kitaplar42 Yine bu kitap evirileri zerinde Yahya bin Adi, Huneyn bin shak byk rol oynamlardr. El-Merzevi, Farabi ve el-Kindi daha ok erhler yazmlardr. Yeni Eflatunculukta ise Proklosun eserlerinin evirisi nemli bir etki yapmtr. Bu slam dnyasnda rak medresesinin alnda en byk isimdir. Kitaplar: Kitab- hudud-u evail-t-tabiiyat, on sekiz mesele, Kitab-l esolocya gibi eserler tercme edilmitir. Baka bir Yeni Eflatuncu ise Ammonius Saccassn eserleridir. shak bin Huneyn zamannda evrilmitir. Yani 2 ve 4. asrda balayan tercme faaliyetleri 4. asrda byk eserlerini vermeye balad. Badatta balayan bu hareket birok merkezlere dald. Bunlar: 1)_in Trkistanndan Anadolu ve Msra kadar uzanan Trk medreseleri, 2)_ Msrdan Sicilyaya ve Marip vastasyla Endls kadar uzanan Arap -Berberi medreseleri, 43 Badattan balayp Trkistan ve rana uzan bu yolda kadastro, geodesie, takvim, hava rasatlar gibi ameli ihtiyalara cevap verecek ilimler inkiaf etti. Akla gelen ve yetien ilk byk Trk limlerinden biride bn-i Trk ve Harezm dir. Bunlardan sonra Kadzade Rumi, Ulu Bey, Ali Kuu, Mirim elebi, Takiyeddin Rasid gibi 5. asrda byk matematikiler yetitirmitir. zellikle rasyonel ilimler diyebileceimiz matematik, mantk gibi ilimlerde byk gelimeler gstermitir. Tercmelerin Durmas ve limin Yol Deitirmesi 12. asrdan sonra byk bir durgun balyor ve ilim artk batya doru yzn eviriyor. Bunun sebepleri: 1)_Hal Seferleri: slam medeniyetinde ziraat, sanayi ve ticarete ait birok ey Batya geti. slam kitaplar bu seferlerden sonra Batya nfuz etmeye balad. 2)_Yahudilerin Nakillii: hem Endlste bulunan hem de Avrupadan kovulan

Yahudiler, burada slam felsefesi ve bilimine ait kitaplar Arapadan braniceye buradan da

42 43

A.g.e, s:93 A.g.e, s:125

48

Latinceye evirdiler. bn-i Memun bn-i Rdn Arapa eserleri zerine erh ve tercmeleri vardr. 3)_Garpta slam medreseleri: Endlste bulunan medreselere Hristiyan talebeler gelmeye balad. kinci Friderich renciler yollam Latince tercme faaliyetlerini tevik etmitir. Bylece talya ve Fransada yeni niversiteler kuruldu. Asrlarca bn-i Sina ve bn-i Rd tercmeleri okutuldu. Bunun yan sra slam limlerinin ders programlar erevesinde ders ve ilim izelgeleri oluturuldu. 4)_ Hindistan yolunun aranmas44 Batda Tercme 17. asrla ile beraber siyasal ve kltrel birlikler halinde milli uyanlar meydana gelmeye balad. Tercme, bilhassa nemli rol oynad. Tercme hem Rnesans salad hem de fikrin devamlln salad. kinci nokta ise dil meselesidir. Artk btn fikir mahsulleri anadil ile ifade edilmek isteniyordu. Bundan dolay da Orta aa baskn olan Latin ve Arapa dilleri yerine her millet kendi dillerine klasikleri evirmeyi balad. Rnesansla beraber her millet kendi dilleri erevesinde edebiyat ve felsefe yapmaya balad. zellikle Fransa, ngiltere, Almanya, Rusya bu tercme faaliyetlerine zel yer ayrdlar. Fransa zellikle 16. Yy. da balad tercme faaliyetine ve 17. Yy da bu faaliyetleri bitmiti. Artk kendi dillerinde felsefi eserler verecek seviyeye ulatlar. Franszlar Latin ve Yunan taklitilii ile baladklar bu tercme servenine Baat bir seviyeye ulatlar ve dier uluslara rnek bir yap tekil ettiler. ngiltere, Almanya, Rusya gibi devlet ve halklar Fransz dilinin tercmeleri ile baladlar ie. Franszlar taklit etmeleri yle bir seviyeye ulat ki saraylarnda Franszca konuulur oldu ve halk Fransz yaam tarzn hayatlarna uyguladlar. Fakat ngiltere de ampiristtik ekol Almanyada romantiklik ekol olutu. Her medeniyet raklk devirlerini Fransa evirileri ile atlatt. 45 Bundan sonra ana Grek kaynaklarna dn yapp kendilerine z felsefe ve edebiyat anlaylar ve ekonomik sistemler oluturdular. Tanzimattan Sonra Garp Tercmeleri Osmanllar devri Garpla, eski medeniyetlerle ban koparmtr. Bu devirde yalnz kelam, mantk ve tasavvufa ait eserlere ifrat derecesinde erh ve haiyeler yazlmtr. Kendi filozoflarn bile tercme etmemilerdir. Haiyecilik fikir donukluunun en bariz alametidir.
44 45

A.g.e, s:145 A.g.e, s:225

49

Saaklzade ve Ktip elebi bu durumdan ikyeti olmuturlar. Feriddn Attar, Glehri, Mevlana eserleri evrilmitir.46 Tanzimat ile tercme faaliyetleri artmtr. zellikle Garp evirilerinin artmasna bir tepki olarak ark evirilerinde art olmutur. Bu iki dnce ekolnn tetkikleri zihniyet deiimine zemin hazrlamtr. Tanzimatn ilk yllarnda tam bir istikamet yoktu. arka bal kalmak ve teknii de Garptan almak gerekliliini savunuyorlard. Fakat garp irfannn kaynaklaryla temas artka ve hayat bunlarla ekillenmeye balaynca artk bu dnce imknsz olmaya balad. nc Ahmet zamannda matbaa kurularak Garp tercmeleri balamtr. Fakat siyasi mecburiyetlerinden tr nc Selim ve kinci Mahmut ile Garp kltrne kaplarmz almaya balamtr. lmin tercmelerin banda ilk nce Tamanl Rfk Hoca bulunmutur. tercmelerde bu mhendishane erevesinde yrtlmtr. Londra
47

Abdulhamid Cambridge

devrinde kurulan ve ilk evirilerin buralarda yapld mhendishane banda durmu ve niversitesinde tahsil grm hem mhendishaneyi modern ekilde oluturmu hem de modern matematik kitaplarnn evirisini getirtmitir. kinci kii ise shak Hocadr.48 Divan tercmanlnda yetimi bir kiidir. Franszca ve Latince bilmektedir. Mhendishanenin bana Rfk Hoca lnce gemitir. Osmanl dilinde stlahlarda bulunmutur. Yeni ilimler ve fen kitaplar evirileri iin uramtr. Bunlar bir kurum erevesinde olan tercmelerdir. Zaten Osmanl Devletinde tercmeler iki ekilde yrmektedir. lki devlet ereveli, ikincisi kiisel ereveli. 49 Kiisel ereveli olanlardan bahsedecek olursak Ethem Pertev Paann Victor Hugo ve J.J. Rousseau evirileri vardr.50 Ziya Paann Moliere evirileri ve Rousseaudan Emile evirisi vardr. Ahmet Mithat Paann Monte Cristo evirisi vardr. Yusuf Kamil Paann Telemaque evirisi vardr.51 emseddin Saminin tercmeden nce Trke lgat hazrlam, sonra Victor Hugo nun Sefiller adl kitabn evirmitir. Sonra W. Thomsenden Orhun Abidelerini evirmitir. Abdullah Cevdet Shakespearein Hamlet, Macbeth, Kral Lear ve birok kitabn evirmitir.52 Baha Tevfik Louis Bchnerden Madde ve Kuvvet, Fouilleeden Tarih-i felsefe tercme etmitir. Salih zeki Henri Poincarenin lmin Kymeti, lim ve Usul, lim ve Faraziye Trkeye evirmitir. 53

46 47 48

A.g.e, s:232 A.g.e, s:244 A.g.e, s:245 49 A.g.e, s:256 50 A.g.e, s:245 51 A.g.e, s:246 52 A.g.e, s:249 53 A.g.e, s:250

50

Ebubekir AFAR

51

TRKYEDE POZTVZM ELM Pozitivizm ilk olarak Auguste Comte tarafndan Fransada bir bilim dal olarak ortaya koyulmutur. Bu ise ilim ve felsefe leminde hararetle karlanmtr. Fransada Tyndall. H.Taire. E. Renan ngilterede J.S.Mill bu felsefeyi benimsemitir. 1 Pozitivizm denildiinde genellikle mspet ilimler yani doa bilimlerine dayanan metafizik kart felsefe akla gelmektedir. Fakat bilgi kuram olarak pozitivizm idealist felsefeye bal bir bilim dal olarak grlr. Pozitivizmin genel olarak savunduu ey bizi idrak ettiimiz asl eya deil izlenimlerdir. Biz ancak izlenimlerden ibaret olan eyleri bilebiliriz. Bizde pozitivizm ilk olarak Tanzimattan sonra; Edebiyat - Cedideyle bir hesaplama devri balam ve ilk olarak ruhumuzu Bat dncesiyle sistemletirme gerei duymuuz. Servet -i Fnun, kendisine estetik kuram olarak pozitivizmi rnek ald. H.Taine vastasyla giren bu pozitivizm eilimi Ahmet uayipin makaleleriyle edebiyat sahasn aarak dorudan doruya felsefeye sokulmaya balad.2 Bundan da anlalaca zere Batda ilim aratrmalar sonucu domu olan pozitivizm bize ilim yoluyla deil edebiyat yoluyla girebilmitir. Gen Trkler Avrupada ttihat ve Terakkiyi kurduklar srada dnce akmlaryla da ilgilenmilerdir. Dier ilimlere nazaran toplum bilimlerinde pozitivizm eilimi daha kuvvetli olmutur. Trk toplumu iin en hayati, en acil mesele sosyal (itimai) meseleydi. Milliyetilik akmlar, siyasi partiler, iktisat ve eitim sistemleri sosyal m eselelere gre ekil almalyd. Nitekim merutiyetin bandan itibaren almaya balamtr. Sosyal meseleler karsnda iki felsefi tutum vard: materyalizm ve pozitivizm. Birincisi Prens Sabahattin tarafndan savunulan tarihi materyalizmdir. Fakat gei halinde olan toplum bu gr yadrgamtr. kincisi ise ttihat ve Terakkinin siyasi hamlesiyle paralel olarak Ziya Gkalpn sosyal pozitivizmidir. Gkalp, Trklk hareketini slamclk ve Garplkla(Batclk) birletirerek imparatorluun ihtiyalarna uygun bir ideoloji meydana getirmeye alrken ilime dayandn iddia ediyordu. Onun mritlii(yol gstericilii) kuvvetini eski kelam, fkh ve tasavvuf yerine sosyolojiden(itimaiyattan) alyordu.3

52

ZYA GKALP Hayat Ziya Gkalp 1875te Diyarbakrda domutur. Babas Tevfik Efendi, vilayetin resmi gazetesinin mdryd. Ziya Gkalp, bu ehrin ilkokulunda ve askeri ortaokulunda okumutur. 1890a doru, Diyarbakr lisesine girmitir. Bu srada Namk Kemal ve Ahmet Mithatn eserlerini okumutur. Bu aratrmalar dnrn fikri hayatnda nemli rol oynamtr. Ziya Gkalp, Namk Kemal ve Ahmet Mithattan etkilenmi ve bu grleri onun Bat dncesi ile temasn salamtr. Ziya Gkalpn eitimiyle babas Tevfik Efendi yakndan ilgilenmitir. Babasnn vefatndan sonra Gkalpn eitimiyle amcas Hasip Efendi ilgilenmitir. Amcas yeenin slam ilmiyle ilgilenmesini istemi ve slam felsefesine ait btn klasikleri temin etmitir. Ziya Gkalp stanbulda Baytar Mektebine(Veterinerlik Okulu) girdi. stanbula gelir gelmez ttihat ve Terakki Komitesine girdi. 1908de merutiyet ilan edilir edilmez Ziya Gkalp ttihat ve Terakki Komitesinde aktif rol almtr. Peyman gazetesi ve Dicle gazetesinde yaynlar yapt. Gen Kalemler, Yeni Felsefe mecmualarnda, Rumeli gazetesinde Gkalp, Ziya Gkalp, Sedat Tevfik, Demirta imzalaryla felsefe, sosyoloji ve tarihe dair yazlar ve iirler yazd. stanbula gelir gelmez Trk Yurdu mecmuasnda ilk yazlarn yazd. Fakat bir mddet sonra ttihat ve Terakkinin yardmyla timaiyat Mecmuas, Milli Tetebbler Mecmuas, Edebiyat Fakltesi Mecmuasn yayna balad. 1917den itibaren Yeni Mecmuay karmaya balad. 1919 banda tilaf Devletlerinin stanbulu igalinden sonra bu almalar durmu Ziya Gkalp ve mebuslar Maltaya srlmtr. Ziya Gkalp srgnde de almalarn srdrm ve Trk mnevverleri zerinde sosyoloji ve Trklk sahasnda telkinler yapmtr. stiklal harbi kazanldktan sonra Ankara bakent olmu ve ziya Gkalp merkeze gelmitir. Bu devirdeki ilmi faaliyetleri Trk folkloru ve mitolojisi ile sosyolojinin halka yaylmas etrafnda toplanmtr. Trk Tresi, Altn Ik, Trkln Esaslarn yaymlamtr. I.Dnya Sava esnasnda Trklemek, slamlamak, Muasrlamak adl kitab ile Yeni Hayat yaynlamtr. Fikirleri Ziya Gkalp Osmanl mparatorluunun k devrinin dnrlerindendir. Trkl sistemli bir ekilde savunmu ve ifade etmitir. Ziya Gkalpn amac Trk milliyetiliini uyandrmak ve Trkiyeyi iktisaden modernletirmekti.

53

Trklk, slamclk, Batclk, bu cereyan arasndaki kartl ilk defa Ali Suavi grerek onlar sistemsiz bir ekilde uzlatrmaya almt. Merutiyette bu kartlk, daha ak hale geldi. Yusuf Akura ve arkadalar, bu problemi zmeksizin, mnakaa ettiler. Onu ilk defa bir sistem ierisinde zmeye teebbs eden Ziya Gkalptr. 4 Ziya Gkalp Trklemek, slamlamak, Muasrlamak adl kitabnda bu cereyann uzlama esaslarn vermeye almtr. Yeni Mecmua ve slam Mecmuasndaki makalelerinde bu fikirleri olgunlatrmtr. mparatorluun devamn Trkln kuvvetlenmesinde grm bunun iinde milli bilincin canlanmas kadar medeniyet sahasnda modernlemenin gerekli olduunu savunmutur. Ziya Gkalp modernlemek iin, evvela devletin laik olmasna taraftardr. eriye mahkemeleri kalkmal, vakflarda eyhlislamlktan ayrlmaldr. Din bir vicdan ii olmaldr. Teknii, ilmi ve usul tamamen Batdan almalyz. Bunun iin de Dou ilmini ve yntemini esasndan terk etmeli ve Darlfnunu slah etmeliyiz. Fakat slam tetkiklerinin fevkalade gerekli olduuna kanidir. nk onlar bizim bin senelik mahiyetimizi aydnlatacak, lisanmzn bnyesini, dini vicdanmz izah edecek, ilim ve felsefe terimlerimize yeni kkler bulmamza yarayacaktr.5 Ziya Gkalp modern kanun iin Medeni Kanunumuzda nemli deiikler yaplmasn teklif etmitir. Osmanl Devletinde toplumu asl gelitiren retici burjuva snf yoktu. Bunun iin Ziya Gkalp milli ekonominin canlanmasn, zengin Trk burjuvazilerinin yetimesini tavsiye etmitir. Ziya Gkalp milli bilincin uyanmas iin fikri yollara bavurmu, balca kayna ise, Osmanl tarihine kar eski Trk tarihi ve Bat edebiyatna kar folklordu. Medeniyet ne hars (kltr) arasnda ayrm yapmtr. Ona gre medeniyet milletlerarasdr: lim, teknik ve sanattan ibarettir. Fakat hars(kltr) millidir: Gzel sanatlarn, ahlakn ve hukukun esasdr. Medenilemek, adalamak, yani ada medeniyeti kabul etmek demektir.6 Medeniyet ve hars(kltr) tarifini yapan dnr btn messeselerin ieriini milli zle doldurmak gerektiini sylemektedir. Gkalpe gre milliyetin temeli dildir. nk dil btn deerlerin zarfdr. Dilin sadeletirilmesi, stanbul ivesinin rnek alnmas nemle zerinde durduu konulardr. Ona gre dil sosyal bir messesedir, kendine mahsus kanunlar ve geliimi vardr. Trkelemi Trke kaidesiyle btn suni dillere kar durmutur.

54

Tesiri Ziya Gkalp gerek kendi nesli gerekse onu takip eden nesiller zerinde tesiri olduka fazla olmutur. Ziya Gkalp Bat ilmine dayanarak toplumumuzun btn meselelerini sistematik biimde grm olan ilk byk dnrdr. Ondan nce gelen dnrler fikirlerini belirli bir yere kadar getirmiler fakat gelitirememiler bir sistem oluturamamlardr. Fikirlerini tutarl ve sistem haline getiren, gelitiren, akm uyandran Ziya Gkalptr. Tarihiler zerinde tesiri byk olmutur. Ondan evvel bizde tarih anlay ok kstl ve hatalyd. Hala Namk Kemalin Tarih-i Osmansi ile Murat Beyin Tarih-i Ebul Farukunun sbjektif ve dar grleri devam ediyordu. lk defa olarak bu kadrolar kran; tarihi sosyolojik ve objektif bir usulle tetkike kalkan, milli tarihimizin kklerine inmek, ona Kay Han airetinden deil, fakat Orta Asyadaki ilk Trk imparatorluklarndan balamak lazm geldiini gsteren; tarihimizi ilk defa bu geni adan tek bir hanedana gre deil toplumsal evrime gre byk devirlere ayran Ziya Gkalptir.7 Eletirisi Ziya Gkalp ada ve kendinden sonraki dnrleri ne kadar etkilemi olsa da baz ynlerden eletirilmitir de. Gkalpn fikri hayatnda hkim olan siyasetti. Fakat onun siyasi dncesi bir tr zorunluluktur. Onu, sosyoloji hakknda ki dncelerinin nakilden ibaret olduu ve realiteyi gremedii ynnde eletirenler olmutur. Sosyalizm hakkndaki grleri gayet kstl ve kategoriktir. ZYA GKALPN ESERLERNDEN SEMELER TRKLEMEK, SLAMLAMAK, ADALAMAK I. AKIM lkemizde fikir akm vardr. Bu akmlarn tarihi incelendiinde aydnlarmz ilk nce adalamak modernlemek ihtiyacn grmlerdir. III. Selim devrinde balayan bu eilime daha sonralar slamclk akm eklenmi son olarak ise Trklk akm ortaya kmtr. slamlamak fikrinin savunucusu Srat - Mstakim ve Sebirlreat;

Trklemek fikrinin savunucusu ise Trk Yurdu dergileridir. Dikkat edilirse akmlarn ortaya kma nedenleri daha ok ihtiyalardan dolaydr.

55

Milliyet ideali ncelikle gayrimslimlerde sonra Araplarda en son ise Trklerde ortaya kmtr. Trklerin en sona kalmas sebepsiz deildir. Trkler ncelikle sezgisel bir ihtiyata tabi olarak, bir lk iin var olan yani ellerindeki devleti tehlikeye drmekten ekinmilerdir. Bunun iin Trk dnrler, Trklk yok, Osmanllk var demilerdir. Trklerin millet idealinden kanmas devlet iin zararl olduu gibi Trkln hususi mevcudiyeti iinde ykc olmutur. Bu dnceyle Anadoluda bile Trklk kalmad. Trkler memur ve ifti snflarndan ibaret kaldlar. lkemizde gl bir hkmetin kurulamamas Trklerin iktisadi snflardan yoksun olmas yzndendir. Hangi millette hkmet, iktisadi snflara dayanrsa, orada hkmet gayet gl olur. Milli idealden yoksun kalmak nasl ki Trkleri milli iktisat dncesinden yoksun brakt gibi, dilin sadelemesine ve milli tarzda gzel sanatlarn olumasna engel olmutur. Ziya Gkalpe gre Trklk akm Osmanlln rakibi olmak yle dursun gerekte en gl destekisidir. Trklk kozmopolitlie kar, slamiyet ve Osmanlln gerek dayanak merkezidir. Yine ona gre Trk dili de, Trk kavmi gibi, slam medeniyetine girdikten sonra slami ekil almtr. yleyse, Trklkle slamlk biri milliyet dieri medeniyet dairesi niteliinde olduklar iin aralarnda asla ztlk yoktur. Bugn bizim iin adalamak demek, Avrupallar gibi dretnotlar, otomobiller, uaklar yapp kullanabilmek demektir. adalamak, ekilce ve geim salama bakmndan Avrupallara benzemek deildir. Ne zaman Avrupallardan ada dnyann rnlerini ve bilgi alma ihtiyac duymadmzda, o zaman adalam olduumuzu anlarz. Trklemek ve slamlamak idealleri arasnda bir ztlk olmad gibi, bunlarla adalamak arasnda da bir kartlk yoktur. Ziya Gkalp, modernleme ihtiyacnn bize Avrupadan yalnzca bilim ve teknik fen ilimlerinin alnmas gerektiini manevi ihtiyalarmzn ise Avrupadan alnmas gerekmediini sylyor. O halde diyor her birinin etki alanlarn belirleyerek bu gayenin n de kabul etmeliyiz. ada bir slam Trkl yaratmalyz diyor. II. DL Ziya Gkalp toplumsal vicdann boyutunun olduunu syler: milliyetilik, mmetilik, adalk. Bu nermenin de ne derece doru olduunu anlamak iin dil unsurundan balamaktadr. Dilimiz gelimi dillerle karlatka kelime kelime onlarn taklidini yapmaktadr. Dilimizin bu fiili eylemi, bize unu gstermektedir. Bir zaman gelecek ki, Trkemiz, Fransz, ngiliz, Alman dillerindeki btn kelimelerin karlklarna sahip olacaktr. te Trke bu ihtiyacn ne zaman temin ederse o zaman adalk geliimini

56

tamamlam olur. Dilimizi mana itibariyle adalatrmak, terimler ynnden slamlatrmak gerektii gibi, dil bilgisi ve imla bakmndan da Trkeletirmek gerekir. Trke olmayan terimler mmkn olduka Trkeletirilmelidir. O halde dilimiz Trkeleirken, yava yava soydalarmzn anlayaca genel bir Trkeye gitmek gerektiini sylemitir Ziya Gkalp. III. GELENEK VE KURAL Toplumsal hayatmzn hangi ynne baksak iki farkl akmn arptn grrz. Bunlardan biri radikalcilik dieri ise muhafazakrlktr. Birbirinin tamamyla zdd sanlan bu iki akm hakikatte ayn esasta birlemitir: kuralclk. H.Bergs on bireyin ruhunu hatralarnn toplamndan ibare, bedenin de alkanlklarnn toplamndan ibaret gryor. Bir milletin hatralar, gelenekleridir, alkanlklar ise kurallardr. Demek ki bir milletin gelenekleri ruhunu kurallar da bedenini oluturur. Ziya Gkalp o zamana kadarki muhafazakrlk ve yenilikilik yollarnn kmazda olduunun farkna varmtr. Yeni Hayatta bunlarn ikisinden de saknmak gerektiini sylemitir. lk nce Trkle mahsus kurumlarmzn geleneklerini, evrim tarihlerini incelememiz gerektiini sylemitir. kinci olarak ise; slamla ait messeselerimizin geleneklerini, tarihini inceden inceye aratrmamz gerektiini ve kelamn tasavvufun fkhn nasl gelitiini aratrmamz gerektiini sylemitir. nc olarak, an bilim ve teknolojisinden, metot ve felsefesinden yaralanabilmek iin bunlarn da geliim tarihlerini, zamann ve toplumsal mekanizmalarnn incelenmesi gerektiini sylemitir. O halde ada bir devlet olabilmek iin; asrn bilimine ve felsefe sini, fen ilimlerini ve metodolojisini, milli ve dini geleneklerimize, izah ettiimiz ekilde alar ve onlarla kaynatrrsak ada bir slam-Trk medeniyeti ortaya kacaktr. IV. KLTR ZMRES, MEDENYET ZMRES Sosyoloji incelemeleri yapanlarn birbiriyle kart sonulara varmalarnn sebebi, sosyal hayat bir ksmnn kltr zmresinde dier bir ksmnn ise medeniyet zmresinde aramalardr. Bu gr ayrl sosyal olgularn tarifinde ortaya kmaktadr. Tarde sosyal olgular; taklit yoluyla gelitirilmi bireysel olgular olarak tarif ederken Durkheim ise; bir olgunun taklit yoluyla olduu zaman sosyal olgu olmayaca karln vermitir. Durkheime gre, bireysel olgular ackmak, susamak, uyumak gibi bireysel ihtiyalardr. Sosyal olgular ise; dini inanlar, ahlaki grevler, hukuki kurallar, sosyal idealler

57

gibi bireye dardan gelen eylerdir. Bu tariflerden de grlyor ki, sosyal hayat Durkheim kltr zmrelerinde, Tarde ise medeniyet zmrelerinde aramtr. Kltr olgular bireyde yapsal kavramlar vicdan melekesini, medeniyet olgular ise bilgiye dayal kavramlar akl melekesini ortaya karmtr. Kltr iinde birey, toplumsal bir vicdann isteklerini kendisi iin kymetli idealler olarak kabul edip onlar uyulacak kurallar eklinde grmeye, medeniyet iinde birey ise toplumsal bir akln mantki ereveleri dairesinde dnmeye mecburdur. Bu aklamalardan da anlald gibi; adalamak tabirinin anlam ada medeniyet zmresinin gittike gelien bilim ve tekniinde, hibir milletten geri kalmayacak ekilde stn bir yer elde etmektir. Medeniyet zmresi iinde ortak bir insan hayat yaamak, hibir vakit ne aile ve devlet hayatnn zelliklerine, ne de millet ve mmetin kapsad kltrel dayanmalara aykr deildir. Biz Trkler olarak, ada medeniyetin akl ve ilmiyle donanm bir Trk-slam kltr yaratmaya almalyz. V. TRKLN BAINA GELENLER Ahmet Vefik Paann Mntehebat - Durub- Emsaline baktmzda Trk kavmi adna ortaya atlan yakksz tabirler grrz. Bunlardan yalnzca bir kan paylamak istiyorum. Trk atna binince bey oldum sanr. Trkn akl sonradan gelir. Trke beylik vermiler, nce babasn ldrm. Trkler adna kullanlan bu gibi tabirler aalayc ekilde tabirlerdir. Fakat son yzyllarda milliyet duygusunun gelimesiyle Trklerden baka dier kavimler bu hakaretlere tahamml edememeye balamlardr. Milliyetilik fikrini slam lemine ilk sokanlar Araplarla Arnavutlardr. Trklerin c ibilliyetsiz ve barbar olduuna Trkleri bile inandrmaya almlardr. O zamanlarda zaten Trk unvann kabul eden tek bir Trk bile yokmu. Trk adnn nedenli bu kadar kt grlmesinde yine Trkleri sorumlu tutmutur Gkalp. Tanzimatlarn Tanzimat tuzana dmeleri ve milli bir Trk dili oluturmayp uluslar aras ortak bir Osmanlca kullanmalardr. Milliyetilik akm karsnda Osmanllk ve slamlln mahvolacan anlayan Trk genleri arasnda Trklk ideali patlamtr. Trklerde milliyet duygusunun uyanmasnda fayda m yoksa zarar m geldi? Gkalpe gre hibir zarar gelmemitir. Aksine faydalar ise saylamayacak derecede oktur. Trkenin sadelemesi, dilbilgimizin yabanc kurallardan kurtarlmas, iirimizin milli vezinle yazlmas, milli iktisat, milli alma ve ahlakn geliimi Gibi ideallerimiz ortaya kmtr.

58

VI. MLLET VE VATAN Sosyolojik tartmalara zemin olan kavram vardr: Trklk, slamclk, Osmanlclk. Bu kavramlar toplumsal varlklarn simgeleri haline gelmedike hibir anlam tamazlar. Toplumsal gereklie baktmzda grrz ki, bir slam mmeti, bir Osmanl devleti, bir Trk milleti, bir Arap milleti vardr. Bu hkmlerin gereklikle uygun olmas iin mmet kelimesinin bir dine mensup olan fertler topluluuna, devlet kelimesinin bir hkmetin idaresi altndaki fertler topluluuna, millet kelimesinin de bir dilde konuan bireylerin toplamn ifade etmek zere bir terin olarak kullanlmas gerekmektedir. Bu hkm kabul edenler olduu gibi etmeyenlerde olmutur. Bir taraftan slamclar demilerdir ki; millet kelimesi sizin mmet tabirine karlk kabul ettiiniz anlamna gelir. Bu itiraza kar u denilebilir ki; bir dine bal insanlarn toplamna mmet ve bir dilde konuan insanlarn topluluuna ise millet denir. Dier taraftan, Osmanlclar demiler ki; devlet kelimesiyle millet kelimesi e anlamldr. Bir devletin tebaasnn toplam bir millettir. Trkler ise bu iki grubun iddialarn eletirdikten sonra u iki sonucu karmlardr. 1) 2) mmet baka ey, millet baka eydir. Devlet baka ey, millet baka eydir.

imdi de vatan kavramna bakalm. Vatan, uruna hayatlar feda olunan kutsal bir lke demektir. Kutsal varlk olarak yalnz iki ey var: millet ile mmet. Kutsal gereklikler iki olunca bunlarn simgesi olan vatannda iki olmas gerekir: mmetin vatan, milletin vatan. Bir slam vatan vardr ki, btn Mslmanlarn vatandr. Dieri milli vatandr ki, Trkler kendilerininkine Turan adn vermilerdir. Gkalpe gre; Trklerin Trk yurdunu ya da Turan zel bir akla benimsemeleri, slam vatan olan Osmanl lkesini unutmalarn gerektirmez. nk miller ideali, devlet lks, mmet ideali baka baka eylerdir ve de kutsaldr. MLLYET DEAL deal esasen sosyal bir zmrenin, kendi fertleri tarafndan duyulmasdr. dealin var olmas demek bilinsiz bir safhadan bilinli bir safhaya gemesi demektir. Osmanlclk,

59

slamclk, Trklk idealleri domadan, Osmanl devleti, slam mmeti, Trk milleti mevcuttu. Devlet ve vatan kurumlar hayatlarn milli ideale dayandrrsa uzun mrl olur. Bireylere dayand takdirde kmeye mahkmdur. dealsiz bireyler, bencil ve karc, mitsiz ve ktmser olduklar iin boa harcanm durumdadrlar. Devletler mutlaka milli ideallere dayanmal ve her vatan mutlaka bir milletin vatan olmaldr ki yaayabilsin. Dil zmresi ayn zamanda devler ve vatan kavramlarn da ierir. Aile, snf, meslek oca, ky airet, din daireleri gibi kk zmrelerde hep milli zmrenin paralardr. mmete, devlete, vatana, aileye, snfa, meslek oca ve benzerine mensup ne kadar idealler varsa tamam milli idealin yardmclardr. Toplumsal evrim, maddi faktrlerin yerine zihinsel ve duygusal faktrleri koyduka, bunlarn yaylma arac olan dilin kymet ve etkisi gittike artacak ve bu suretle milliyet duygusu lmsz bir ideal haline girecektir. Dil, sosyal hayatn zemini maneviyatn dokusu, kltr ve medeniyetin temelidir. O halde hangi zmreye ve hangi faaliyete ait olursa olsun gelecekteki toplumsal akmlar, dil zmresini younlatracak ve milliyet idealinin ortaya kmasna neden olacaktr. FIKIH VE SOSYOLOJ nsann eylemleri pratik olarak iki adan incelenebilir. Birincisi kar ve zarar bakmndan, ikincisi ise; iyilik ve ktlk bakmndan. nsann eylemlerini kar ve zarar bakmndan inceleyen bilime ynetim bilim ad verilir. nsann eylemelerini iyilik ve ktlk asndan inceleyen ve deerlendiren bilime ise fkh(slam hukuku) ad verilir. Fkh bir taraftan vahye, dier taraftan sosyolojiye dayanr. Yani slam eriat hem ilahi hem de toplumsaldr. Fkhn nakle dayanan esaslar, mutlak ve deitirilemezdir. Kuran- Kerimin olduu gibi korunmas buna rnektir. Fkhn sosyal prensiplerine gelince, bunlar toplumsal ekillerin ve bnyelerin deiim ve dnmne tabidir. Dolaysyla bunlarla beraber deiebilir. Yukardaki aklamadan da anlalaca gibi fkhn iki kayna vardr. Aktarlan eriat ve toplumsal eriat. Aktarlan eriat geliimden stn ve ycedir. Geliime ihtiyac yoktur. Toplumsal eriat ise, sosyal hayat gibi, daima bir dnm ve oluum halindedir. Fkhn bu ksm slam mmetinin toplumsal geliimine bal olarak deiebilir. Fkhn naslardan olan esaslar kyamete kadar sabit ve deitirilemezdir. Fakat bu esaslarn insanlarn rfne, halkn btnne dayanan toplumsal uygulamas, her an gereklerine uyum salamak zorundadr.

60

rf nedir? rfn ne olduunu anlamak iin onu dier kavramlardan ayrmak gereklidir. lk olarak rf ile adet kavramlar birbirine kartrlyor. Baz adetler rftr, baz rfler adettir. Fakat her adet rf olmad gibi, her rf de adet deildir. Adet eskilerden kalma bir toplumsal kuraldr. Adet bireysel olmayp toplumsaldr ve atalardan kalmadr. detin kabul edileni ve reddedileni olduu halde rfn reddedilmii olamaz. rf, insanlarca kabul edilmi olan kurallardan ibarettir. rf hem toplumsal kurallara, hem de toplumsal vicdana dayaldr. YEN MECMUA (1917-18,SAYI:2) KARIIM VE TOPLUM Toplum, ok sayda insann bir araya gelmesi demek deildir. Bazen birok insan bir araya gelse bile toplum olmu saylmazlar. Molekller, uyum eklinde bileimden baka, karm eklinde de birletikleri gibi, insanlarda bazen toplumsal bileim halinde, bazen karm halinde birleirler. Karm halinde hidrojen ve oksijen molekllerini her biri kendi bireyselliini korur. Bileim haline geldiklerinde ise ark ne hidrojen molekl ne oksijen molekl kalr. Su moleklleri oluur. Ziya Gkalp toplum ve karm verdii rnekle aklamaya almtr. Karm halinde bireysellik n plandadr. Karm toplumdan ayran en belirgin iaret, birincisinin bireylerin kendini beenmilie sevk etmesi, ikincinin ise kendini bu duygudan soyutlamasdr. Toplumsal bileimde insanlar bireyselliklerini tamamen unuturlar. Milletlerin ykselme devirleri, toplumsal hayat youn ekilde yaadklar zamanlardr. k devrelerinde toplumsallama azalr, tersine karmlar oalr. Kiilik bitmeye yz tutarken bireycilik glenmeye balar. KLN FARKLI EKLLER Kiilik olumlu ve olumsuz diye ikiye ayrlr. Byk ideallerin doduu, byk imanlarn olumaya balad devirlerde birey gl toplumsal akmlarn iinde yaad iin olumlu bir kiilie sahip olur. Bir de bu ideallerin lmeye, bu imann yklmaya balad k devrinde, ortan bireyleri ihtiraslara srkler. Kiiliksiz fertler, bu srklenm eyi kolayca kabul ederek, akntya kaplrlar. Hlbuki ocukluunda toplumsal hayat yaam, kiilik terbiyesi alm olan bireyle, bu gelenekilik ve milliyetilik akmlarna kar isyan ederek ortamdan ayrlr.

61

KSEL VE CNSEL AHLAK lkel topluluklarda hak sahibi kiiler deil zmrelerdir. Mlkiyet hakk da bireylerde deil, zmrelerdedir. nk bu dnemde henz bireysel karakterler olumamtr. Toplumsal i blm olumaya baladktan sonra, yava yava bireysel karakterler olumaya balamtr. blm sonucunda, bireysel karakterler de meydana geldiinden, bireylerde kutsal olarak grlmeye balanmtr. Bireyin bu kutsall, karakter sahibi olmasyla da var olur. Bu ise, bireyin kiisel ahlaka gerei gibi uymasdr. Kiisel ahlakn en nemli ksm cinsel ahlaktr. Kiisel karakterlerin toplumsal vicdanda gittike daha kutsal bir ierik almas nasl bireylere hukuk sahasnda birok kiisel haklar salyorsa, ayn zamanda kiisel ve cinsel ahlakta da bir takm grevler ykleyecektir. Bundan dolay, bu esasa dayanarak, tamamyla bilimsel ve pozitif cinsel ahlak oluabilir. TRKLK NEDR? Trklk akm; Gen Kalemlerle balayp Yeni Mecmuada devam eden bir akm olup zellikle felsefi ve toplumsal bir harekettir. Bu hareketin temel amac milli kltr aramaktr. KTSAD VATANSEVERLK Vatanseverliin farkl ekilleri vardr. Dini, ahlaki, hukuki, estetik. Gkalpe gre; gerek bir vatanseverde bu vatani duygularn hepsinin de bulunmas gerekir. Vatanseverliin dini, ahlaki, hukuki, estetik ekilleri olduu gibi iktisadi ekli de var mdr? ktisat biliminde Braknz yapsnlar, braknz gesinler zdeyiine dayanan resmi bir bilim varken, nasl olurda iktisadi vicdann vatanseverliinden bahsedilebilir? ngiltere ve Amerika milli ekonomileri iin birer milli iktisat felsefesi meydana getirdiler. Yalnz bizler, ahlakta, hukuki, estetikte takliti olduumuz gibi iktisatta da ngiliz iktisat modeline aldanmz. Kapitlasyonlarn kaldrlmasndan sonra milli sanayiyi korumak iin gmrk tarifelerine hkim olmak ancak bu olayla gereklemitir. FARKLI LM ANLAYILARI lim hakknda birbirine benzeyen drt eit anlay vardr. Bunlardan ilki skolstiklere aittir. Skolstiklere gre ilim; nceden duyguda kabul edilmi gerekleri, akln karsama oyunlaryla ispat etmektir. Ortaada ilim bu haldeydi. Bizde hala ilim, genel mantktan ibarettir. kincisi ise; monistlere aittir. Monistler maddecilik ile biyoloji ve tp

62

bilimlerinin domasndan sonra ortaya kmtr. Bunlara gre ilim birdir ve o da maddecilik veya biyolojiden ibarettir. Dier ilimler, bu ana ilmin zel alanlarna ayrlmasndan doar. nc anlay ise pragmatistlere aittir. Onlara gre; pratik bir yarar douran her dnce gerektir. Bir dncenin doruluu, uygulamasnn dourduu sonulara baldr. Bir dnce, eer ona inanmamzdan dolay yarar salyorsa dorudur. Drdnc anlay, A.Comte tarafndan sezilmekle beraber, Boutroux gibi filozoflar ve Grasset gibi tp bilimciler tarafndan ortaya atlmtr. KK MECMUA LME DORU ada milletler seviyesine kmak iin, devletlerin mutlaka yerine getirilmesi gereken baz artlar vardr. Bunlardan birincisi ilme doru gitmektir. Milletlerin dn bilim ve felsefe, duyuu din ve sanat, iradesi ahlak, siyaset ve iktisattr. ada bir millet, pozitif bilimlerle dnen canldr. Felsefe, dnten ziyade bir eit sezitir. Bilim, bize amalarmza ulamak iin aralarn neler olduunu gsteren pratik rehberdir. Bilimin bir faydas da toplumun btn bireylerini ortak kanaatlerle birbirine balamasdr. Bireylerin dn tarzlar ayr olduundan, bireysel zeklaryla dnenler, yalnz kendi fikirlerinin doru olduunu, bakalarnn yanl dndn zannederler. Bu zan beraber almaya, birliktelik duygusuna engel olur. O halde toplumun btn bireylerini ortak kanaatlerde birletirmek ada bilimlerden baka bir ey deildir. ada devlet bir halk hkmeti olduu kadar bir bilim hkmetidir de. ada millet, sanayisiz, demiryolsuz, elektriksiz, refahsz olamaz. ada bir devlette ada hukuka dayanan bir tekilat yapmakszn, milli ekonomiyi ykseltmeksizin, halklktan doan gerek hrriyetle gerek eitlii salamakszn yaayamaz. Btn bu ihtiyalar karlayacak olan pozitif bilimlerdir. DEHAYA DORU Dehann bir kayna halk, dieri uluslar st dhilerdir. Bu iki kaynaktan yararlananlar, edebi bir sanat hayatna adaydrlar. Bizde Yahya Kemal ile Yakup Kadri bu iki kaynan etrafnda en ok dolaanlardr. Halkn dini, ahlaki duygular or ijinaldir. Bir millette halkn dini, ahlaki, estetik duygularnn toplamna milli kltr denir. Bir milletin dnrleri ile zanaatkrlar dini, ahlaki, estetik gibi duygularda halk temsil edebilecek bireyleri olursa onlara milli aydnlar denir. Milli aydnlar oluunca onlarn eserleri de orijinal olur.

63

AHLAKA DORU nsana normali gsteren ilim, orijinali yaratan deha olduu gibi, ideal olan tantanda ahlaktr. Deha deer olarak ilmin stndedir. lim yntem araclyla yaplr. Herkes alarak ilim sahibi olabilir fakat deha yaradln bir badr. Bilimin faydalar yava yava grlr ve maddidir. Bilim uluslar st olduu halde deha millidir. Deha, eref bakmndan ilimin stnde olduu gibi, ahlakta deer asndan dehann stndedir. Bir toplumda salam bir ballk hissi oluturacak manevi ba ahlaktr. Ahlaksz toplumlarda, ayn milletin yeleri birbirini sevmedikleri iin dayanma gl olmaz. Ailenin temeli ve devletin temeli glerini ahlaktan alrlar. Ahlakn zayf olduu toplumlarda aile iinde babann, vatan iinde hkmetin manevi nfuzlar zayftr. KTSADA DORU Toplumun manevi ihtiyalarndan din, ahlak, sanat, dil gibi faaliyetler doduu gibi, maddi ihtiyalarndan da iktisat ortaya kmtr. ktisat toplumsal bir faaliyetin addr. Bundan bahseden ilime ekonomi denir. Trkiyede iktisadn geliimiyle zengin bir snf yetimedii iin zevk aldklar ilerle uraan kiiler ok azdr. Trkiyede byk bilim adamlarnn, sanatkrlarn, filozoflarn yetimemesi, iktisadi hayatmzn ok geri olmasndandr. Bir lkede iktisadi hayat ne kadar yksekse, i blm de o derecede derindir. Yksek faaliyetlerin birer uzmanlk meslei olabilmesi de ancak i blmnn ok derinlemi bulunduu yerlerde mmkndr. Demek ki bilimde, sanatta, felsefede uzman mesleklerin ortaya kmas da ekonomik alandaki i blmnn geliimine baldr. ktisadi hayatn ykselmesi, yalnz uzmanlarn ykselmesi iin gerekli deildir. Dier toplumsal faaliyetlerin yaamas da her birinin zengin bir bteye sahip olmasna baldr. Bir lkede iktisadi hayat yksek deilse ne bilim, ne sanat, ne felsefe ne de ahlak ve din kendini gelitiremez. Toplumsal gereklikleri tekile indirgemeye allmamaldr. Bir ksm dnrlerin sadece dine, bir ksmnn da sadece iktisada deer vermesi doru deildir. Toplum hayat iin bunlarn her ikisi de gereklidir. Bunlar gibi ahlak, sanat, felsefe, bilim de toplumsal hayat iin ayn derecede gereklidir.

64

DEAL NEDR? DEALN ETLER VE DERECELER Deerlerin kaynann ideal olmas gerekir. deal, farkl farkl zamanlarda metafizikiler, dnrler ve sosyologlar tarafndan baka baka tanmlar yaplmtr. deal metafizikilere gre; fiziktesi leme ait bir gerekliktir. Platon tanrlk sfatn ezeli ilim olarak gryordu. Platona gre her yaratlm ezeli modeline benzedii derece gzeldir. Bu ezeli modeller varolularn idealleridir. Yeni Pltonculuun ideal anlayna gre; ayan sabite yani eylerin meydana gelmeden nce ilahi bilgide sabit olan asllar, eyann sonsuzluk lemindeki modelleridir. Kant, Nietzsche gibi birok dnr insanda kendi kendini amak kudretinin olduunu sylemilerdir. Bunun en orijinal filozofu Bergsondur. Bergson, ahlak idealini izah iin insann ruhunda yolu var etmek kudretinin bulunduuna inanmaktadr. Metafizikiler, ideallerin gerekliini kabul ediyorlard ama bu gereklie tamamen fiziktesi ierik veriyorlard. dealist dnrler ise, ideali fiziktesi alandan kurtarmlardr. nk idealin fiziktesi anlay pozitif bilimlerle uyumazd. Toplumun ok sayda ideale sahip olmasnn sebebi vardr. 1) Toplumun ok sayda zmrelerden olumasdr. Toplum, kltrel bir zmre

olarak grlrse millet adn alr. Siyasal zmre olarak grlrse devlet, ahlaki zmre olarak grlrse de vatan adn alr. Hukuk bakmndan halk adn alr. 2) Toplumun ok sayda camialara mensup olduudur. Toplumdan daha byk

olup onu iine alan zmrelere camia denir. 3) Toplumun ok sayda alt zmreler iermesidir.

Vatan ideali dier ideallere temel oluturur. Camialar kendilerine mahsus hukuki, siyasi, askeri, iktisadi rgtlere sahip olmadklar iin toplumsal organ nitelii tayamazlar. Bunlarn dayanak noktalar milletler yani vatani zmrelerdir. Bu aklamalardan da anlalaca gibi ideal bir deil ok saydadr. Her idealin farkl bir deeri vardr. Yalnz bir ideale balanmak yanltr. dealin eitli mucizeleri vardr. deal sayesinde bamszlk ve birliini kaybetmi toplumlar yeniden hayata dnmeyi baarmlardr. dealin bireysel mucizeleri de vardr. deal sahibi bir adamn ruhu salam ve dayankl olduu gibi bnyesi de dayankl olur. deal sahibi bir adam vatani, ailevi, mesleki grevlerini gerei gibi yerine

65

getirir. nsanlar arasnda erefli ve mutlu yaar. Mtarekelerden sonra grlmtr ki milletimizin byk ounluu ideal sahibidir. NSANDAK YARATICI VERMLLN KKEN Filozoflar, insandaki kudretin kkenini izah etme asndan drt gruba ayrabiliriz. 1) Kozmiki filozoflar. Bunlar, insandaki hrriyetle erdemin kkenini cansz

maddenin blnemez parasna denk grrler. Bu filozoflarn en bilinenleri G. Wilhelm Leibniz, Athur Schopenhauer ve Alfred Fouilleedir 2) Dirimselci filozoflar. Bunlar cansz maddeye hi nem vermezler. Cansz

maddeyi tamamen mekanik kanunlarna tabi grrler. Yalnz canl madde de, yalnz hayatta mucizev bir ierik olduuna inanrlar. Bu grubun en gzel rnei Bergsondur. Bergsona gre insan anlay, hayat anlayna dayanr. 3) Psikolog filozoflar. Bunlara gre, bilin yalnz ruha aittir, iyilik verimlilik

zellikleri de yalnzca ruha aittir. Ne madde de ne de hayatta bilinten, bellekten, iradeden bir eser yoktur. Kaynan duyularn deneyimlerinden alan bu apriori fikirler ve iradeler ruhun doast mahiyetinin kantlardr. 4) Sosyolog filozoflar. Bunlar, gerekliklerin her eidinin kendi olgularyla

aklanabileceklerine inandklarndan yksek olgular kullanmlardr. Bu filozoflara gre insann manevi verimlilik ve olgunluu toplumsal hayatla balamtr. nsan toplumsal hayatn dnda beerdir. Beer, toplumsal hayat yaayarak ideal sahibi olunca insan nitelii kazanr. KTSAD MUCZE Ziya Gkalpe gre, sava srasnda askeri bir mucize gsteren bu millet, bar devrinde de iktisadi bir mucize gsterebilir. ktisadi mucizeye ulamak iin Tanzimattan beri yrdmz yanl yolu terk etmektir. Hkmet fabrika kuramazm, milli sanayiyi kurmaya alamazm, iktisadi geliimler yalnz bireylerden ve irketlerden beklenirmi. Bu gibi ifadeler var olan iktisadmz ykt gibi yeni iktisadn olumasna da engel olmutur. Hkmet rehberlik etmezse Trklerin iktisadi hayatta bir tek adm atmasna bile imkn yoktu. Hkmet ise bu trl yardm yapmaktan geri durmutur. nk en byk engel bahane iktisadi kapitlasyonlard.

66

Bugn her milletin kendine zg bir milli iktisadnn olduunu gryoruz. Trkiyede byk sanayinin olmasna ihtiya vardr. Fakat bu sanayinin kurulmas bireylerin ve irketlerin giriimleriyle olamaz hkmetin rehberlii olmas gerekir. HKMET VE ZORBALIK YNETM Baz yabanc yazarlar, yeni kurulan hkmet eklimizle Boleviklik arasnda benzerlik kurmak istemilerdir. Fakat Trkler ile Bolevikler arasnda ciddi farklar vardr. ktisadi program farkldr. Boleviklerin iktisad byk sanayilere balyken bizde sanayi diye bir ey yoktur. O halde benzerlik kurmak imknszdr. Belki siyasi alanda benzerlik olabilir ksmen de olsa. Boleviklerin devlet anlay, hukuk anlay ve hkmet kuram zorbalk ynetimine dayanyor. Trkiyede ise, milli mcadelecilerin anlaylar bakadr. Trkiyede halk unvann yalnz bir snfn tel eline alamaz. Zengin olsun fakir olsun herkes halktandr. Halkn arasnda snf ayrcalklar yoktur. Gerek hkmet sistemi de asla zorbaca ynetime dayanmaz. Hkmetin z toplumsal vicdandan beslenmektedir. Bugn Trkiyeyi idare den Trkiye Byk Millet Meclisidir. MLLET NEDR? Milletin ne olduunu anlamak iin ilk nce ne olmadna bakmak gerekmektedir. 1) Millet, ncelikle corafi bir zmre deildir. Mesela, ran denilince bu

memleketin yalnz ran milletini ierdii zannedilmemelidir. 2) Millet, ikinci olarak, rk ve etnisite de demek deildir. Toplumlar tarih ncesi

devirlerde de rk ve etnik bakmdan saf deildirler. 3) Millet, nc olarak, bir imparatorluk iinde ortak bir siyasi hayat yaayanlar

topluluu da deildir. Mesela eski Osmanl mparatorluunun btn tabasna Osmanl milleti adn vermek hatayd. 4) Millet, drdnc olarak, bir adamn kendisini keyfine ve karna uyarak yesi

olarak kabul ettii bir toplulukta deildir. O halde millet nedir? Millet ne corafi, ne rki, ne siyasi, ne de iradeye bal bir zmre deildir. Millet, dil bakmndan ortak olan, yani ayn terbiyeyi alm bireylerden olumu kltrel bir zmredir.

67

KAMUCULUK Bireyler kamusal ilerde tamamen kiisel ama gtmeden, yarar salamadan, kiisel isteklerinden arnm halde ve karlk beklemeden yer almaldr. te bu karaktere sahip bireylerin kamusal ilere kar besledikleri ilgiye kamuculuk denir. Kamuculuk, toplumsal ve siyasi mcadelenin temelidir. Kamucular ok olan bir memlekette bask, tahakkm, zorbalk gibi eyler yaayamaz. Batnn Doudan fark, Bat milletlerinde kamucu ruhun gl olmasdr. Bir millette kamuculuk ruhu nasl ortaya kar? Milli felaketlerin etsiyle bir taraftan kalplerde idealler doarken bir taraftan da ruhlarda kamuculuk duygusu uyanmaya balar. Dolaysyla Trk milletinin yaad skntlar ve milli felaketler, birliktelik duygusu, idealler ve kamuculuk ruhunu oluturmutur. KY VE EHR Ky ve ehir kendi kendilerine ortaya kan iki nemli oluumdur. Bu oluumlar meydana getiren ne kanun ne de hkmetin irade giriimidir. Bu sebeple, memleketin vilayet, sancak, kaza gibi idari blmlerine yapay oluumlar denirken; aileye, airete, kye ve ehre doal oluum denir. TRKLN ESASLARI Trkln memleketimizde kmadan nce Avrupada Trkle ilikin iki akm belirdi. Bunlardan birincisi Trkseverliktir. kinci akm ise (Trkiyat) Trkolojidir. Birok Avrupa devleti Trklerin pek eski bir millet olduunu, ok geni bir alana yaylm olduklarn ve farkl zamanlarda cihana hkim olmu devletler ve yksek medeniyetler kurduunu ortaya koymulardr. Ahmet Vefik Paa, ecere-i Trkyi dou Trkesinden evirdi. Lehe-i Osman isminde bir Trk szlk szl meydana getirerek, Trkiyedeki Trkenin bir lehesi olduunu karlatrmal ekilde ortaya koymutur. Ahmet Vefik Paann bu bilimsel Trklnden baka, birde sanatsal Trkl vardr. II. Abdlhamit, bu akm durduramaya alrken Rusyada iki byk Trk yetiiyordu. Bunlardan birincisi Mirza FethAli Ahundof, ikincisi Krmda Tercman gazetesini karan smail Gaspraldr. Gaspralnn Trklkteki ilkesi dilde, fikirde ve ite birlikti. II. Abdlhamitin son yllarnda Trklk akm yeniden uyanmaya balad. Rusyadan gelen Hseyinzade Ali, Tbbiye Mektebinde Trklk esaslarn anlatyordu.

68

Trkn ikinci dneminde Leon Cahunun Asya Tarihine Methal adl kitabnn byk etkisi olmutur. Bu kitap, her tarafta Trklk eilimleri uyandrmtr. Ahmet Cevdet kdam gazetesini Trkln bir organ haline getirmitir. Fakat kdam gazetesi evresinde toplanan Trklerden Fuat Raifin, Trkeyi sadeletirmek konusunda yanl bir kuram izlemesi, Trklk akmnn deerden dmesine sebep olmutur. kdamdaki bu sadeletirme fikrinden yarar yerine zarar domutur. Bu srada Tbbiyede oluan gizli bir inklp rgtte de Pantrkizm, Panislamizm, Panottomaniz m ideallerinden hangisinin gereklie daha uygun olaca tartlyordu. Bu tartmalar, Avrupadaki ve Msrdaki gen Trklere de sram ve bunlardan bazlar Pantrkizm idealini bazlar da panottomanizm idealini kabul etmilerdir. O sralarda Msrda kan Trk gazetesinde Ali Kemal Osmanl birlii fikrini savunurken, Akuraolu Yusuf ve Ferid Bey Trk birlii siyasetini tavsiye ediyordu. Ziya Gkalp mer Seyfettinin ncln yapt Gen Kalemler dergisinde nceden beri Trk milletini, sosyolojisini ve psikolojisini incelemek iin harcad emeklerin rnlerini kafasnda biriktirmi ve bunlar ortaya atmak iin frsat beklemekteydi. te bu frsat Gen Kalemler dergisi idi. Ziya Gkalp dncelerini ortaya koymak iin Turan iirini yazm ve Gen Kalemlerde yaynlamtr. Bu iirden sonra stanbulda Trk Yurdu dergisi ve Trk Oca Dernei kurulmutur. Emel AHAN

69

EYTANLA KONUMALAR Hilmi Ziya lken in bu eseri edebiyat ve dnce dnyamzda pekte rastlanlmayacak trden bir eserdir. Kitap bir eletiri hatta daha da teye bir zeletiri kitabdr. Bu erevede yazar hem dnemini hem de kendini eletiriye tutar ve eksiklikleri gz nne sermeye alr. Peki, eytan bunun neresindedir? Eserin pekte rastlanlmayacak trden bir yapt olduunu belirtmemin asl sebebi de aslnda buradan gelir. nk yazar eletirilerini yaparken karsna muhatap olarak eytan alr ve onunla girdii mnazara erevesinde eser ekillenir. eytan olumsuz bir ey sylemez fakat eletirileri olduka kuvvetlidir. Yazardan daha korkusuz daha ak szl davranr. Yani yazarn gereki ynn aslnda eytan temsil etmektedir. Eserin yazarla eytann diyaloglar etrafnda ekillendiini sylemitik. Peki, nedir bu eletiri konular? Fazilet, telif ve tercme, ak, nizam- alem( dnya dzeni), nesir, iir, tiyatro, vnme, fikir ve hareket, itikak( kkenbilim), roman, kitap ve hayat, resim, tembellik, tenkit, gemi zaman, akl- selim( saduyu) olmak zere tam on yedi konu zerinde; bunlarn dnya apndaki yerlerine ve lkemizdeki durumlarna ait eytanla ekimeler ve konumalar etrafnda fikirler ortaya konulur. Yazar, her konusunu farkl bir blmde inceledii kitabn on sekiz blmde ele alr. Takdim bal ile ortaya konulan birinci blmde Hilmi Ziyann eytanla karlamas ve eytann kendini takdim etmesi yer alr. Hilmi Ziya alma odasnda iken nereden ktn anlayamad eytan ieri girer ve ona kendisini tantr. Hilmi Ziya eytan kovmaz, nk onu izlemeyi elenceli bulur. Bundan yz bulan eytan odaya iyice yerleir. nceleri ekimser ve souk olan hava hlamur servisiyle yerini akc mnazaralara brakr. Bu girizghtan sonra Hilmi Ziya ikinci blm olan fazilet konusuna geer. Fazilet konusunda nce konu ilahi dinler erevesinde tartlr. Burada Hz. Muhammed, Hz. Davud, Hz. sa gibi peygamberlerden rnekler verilir. Ve eytan onlarn aslnda erdemli gibi grnp erdemsiz olduklarn syler ayrca onlar riyakr olmakla sular. eytan bu blmde unu savunur: nemli olan dnmek deil, dncede samimi olmaktr. Bunu ortaya karmak iin de dnenle ie balanlmaldr. Bu szler Hilmi Ziyaya caz ip gelir. Daha sonra Hilmi Ziya Eflatunun Menon diyalouna atfta bulunarak meseleyi aklamaya alrken eytan araya girer ve unlar syler: Ben Eflatunu tanrm. Sz aramzda onun bu hususta ok kurnazl vardr. Daima kaamakl lisan kullanr. Kh Sokrat hakl karr, kh sofistleri. O iki katl bir bina kuruyordu. Fakat birinden tekine geecek merdiveni unutmutu. Hilmi Ziyann Hegel bu iki kat birletirmedi mi sorusuna ise yle

70

cevap verir: Haklsnz, yalnz onunda kendisine gre hilesi var. Tereciye tere satlmaz. Kendisine bunu atm. Bir yz madde bir yz fikir olan bu iki yzl lemde ne oluyor? Dedim. Kulama eildi. Birbirimizi ele vermeyelim, senin de ne marifetlerini biliriz. dedi. Konuma bylece devam eder ve bu blmde fazilet konusu dini ve felsefi ynden tartlm olur daha sonra bir dier blm olan telif ve tercme konusuna geilir. Hilmi Ziyaya gre telif ve tercme meselesi Sabk Maarif Nezareti zamanndan beri halk neredeyse en fazla megul eden konudur. Hilmi Ziya bu konu hakkndaki dncelerinde zellikle Namk Kemal ve Ziya Paaya deinir. Ona gre onlar az da olsa yazn hayatmzda kmldanlara sebep olmulardr. Hilmi Ziya burada Babaliden ve batllama yolunda zellikle yayn hayatmzda ne kadar nemli olduundan bahseder ve eytan burada konumaya dhil olur. Telif konusunda eytan nemli yazarlarn ve fikir adamlarnn yazdklar eserleri zgn bulmaz hepsinin alnt olduunu belirtir. Kamus - Felsefeyi Baldwinin Vocabulaire Philosophiquein biraz eni katlm hali olarak grr, terakki fikrinin Henri Delvelleden alndn syler. Ayrca beynelmilel olma anlayn da eletirir, allameleri yani derin bilginleri hie sayar. Telif meselesinde eytanla anlaamayacan gren Hilmi Ziya bu konumalardan sonra tercme meselesine geer. eytan tercme ve tenkidin bir arada var olduklarn belirtir ve edebiyatmzdan u rnekleri verir: Mehmet zzetin timaiyat tercmesine Mehmet Ali Ayninin eletirisi, Kprl Fuatn Le Bondan tercmesine Selim Sabit eletirisi, Mehmet Eminin Bergson tercmesine Nurullah Atan eletirisi ve daha birok rnek Buna cevap olarak ta Hilmi Ziya ekip Tun, Hseyin Cahit ve Nurullah Ata ok beendiini belirtir. Ayrca ona gre her tercme bir ameliyattr, ldrmese bile zedeler yani aslndan eviri elbette metine bir parada olsa zarar verir Hilmi Ziya lkene gre, oysa eytana gre aksine tercme demek yeni elbise dikmektir, hem evirecek hem de ekini belli etmeyeceksin der eytan. Hilmi Ziya lken telif ve tercme hakkndaki konumalarndan sonra shhat ve ak konularn incelemeye alr. nce shhat konusunu ele alr. nsan hasta olunca onda bir tek eyin arzusu olur der, o da iyilemek. Bunda baka hibir eyin insann gznde bir manas kalmaz dnre gre. Shhat konusunda ksaca bunlar belirttikten sonra ak konusuna geer. Genel olarak ak konusu ilahi bir manada deil de daha ziyade beeri trden bir ak olarak ele alnr. Hilmi Ziyaya gre ak, oyunlarn en tehlikelisidir. Aka bu manay ykleyen dnr, Stendhalin ak drde ayrmasndan bahseder. Birincisi, Portekizli rahibede ( Diderotun La Religiuse adl eserinden ) , Abelarda kar Heloiede yahut bizde

71

Leylaya kar Mecnuna grld gibi ihtiras-ak, ikincisi 1760da Pariste hkm sren ve bu devrin hatralar ve romanlarnda grlen zevk-ak. ncs maddi ak. Avda ormandan kaan gzel ve taze bir kyl kz bulmak. Ona gre bu nevi haz zerine dayanan ak herkes bilir. nsann karakteri ne kadar kuru olursa olsun, on alt yanda bununla balanr. Drdncs, tefahr akdr. nsanlarn en byk ksm, gzel ve modaya uygun bir kadna sahip olmak ister. Bundan sonra dnr akn ruhta nasl baladna deinir. Bunlar srasyla yledir: Hayranlk, pme duygusu, mid, ve nihayet ak doar, ardndan da ilk tebellr yani billurlama; burada da insan akndan emin olduu bir kadn zihninde bin bir olgunluk ile ssler. Altnca safhada phe doar. Yedinci ksmda ise ikinci billurlama olur. Akn bu aamalara sahip olduunu belirttikten sonra da an farkl fikir aamasndan getiini syler. Bunlar da yledir: Btn mkemmellikler ondadr, o beni seviyor, akn en byk delilini ondan elde edebilmek iin ne yapmal? Ak konusunda bunlar konuulduktan sonra bir baka blm olan nizam- lem yani dnya dzeni konusuna geilir. Bir nceki blmde hastalk halinde olan Hilmi Ziya bu blme nekahet zamann seyahatte geirdiini belirtmekle balar. Bu sayede Anadolu ehirlerini gezer. Grdkleri Evliya elebinin anlattklarna hi benzemez. nk artk Amerika kefedilmi ve Svey kanal almtr. Bu nedenle o zengin ve bereketli topraklar artk gzden dmtr. Artk bu topraklarda kerpiten evler, eri br yollar, bataklk dereler vardr. Bu gezi Hilmi Ziyann gzn amtr. Geziden dnnce eytan onu evde hazr halde bekler bulur ve seyahatleriyle ilgili konumaya balarlar. Hilmi Ziya eytana kat eyler syleyeceini aklar ve eytan da cevap verir: hikmet yalnz hakikattir. Ahlakn btn kanunlar tek bir ke limeye indirgenir; hakikat. eytan devam eder: btn fenalklarn kayna olabilirim fakat asla yalan sylemem. Hakikati sylediim iin Allah beni meleklerin arasndan kovdu der. Ziya eytana dnyay slaha m kalktn diye sorar. eytan cevap verir: doru sylemek leme niza vermek deildir. Yol gstermek benden, yapmak sizden. Nizam- lem baka itir. eytan bu konu hakknda iki ismi dile getirir. Bunlar Nazmi Acar ve Mkrimin Halildir. eytana gre bunlar nizam taifesini leme ilan etmilerdir. Buna gre insanlar; eski bilgeler, namuslu kiiler, doulu kt kiiler ve i olmak zere drt ksma ayrlmaktaydlar. Bu nizam taifesi genelde evliyadan olur. Cezbeli ve Tanrsaldrlar. Drst kiilerden deildirler. lhamlar Tanrdan gelen cokulu esinlemedir. Tanrsalla ykselmi kiilerden birka isim sayar eytan ve artk bu taifeden kimsenin yetimediini syler. Bunun sebebi de ona gre gafletten baka bir ey deildir. Tarikatlar kalkal bu taife halkn arasna karmtr; bunlar Bat lkelerini gezi p, alafranga terimlerle milletin gzn kamatrmlardr.

72

eytan buradan itibaren Hamdi Baarn Deien Dnya romanyla ilgili konumaya balar ve onun u cmlelerine dikkat eker: nsanln asl yapaca inklp yalnz insanlarn doal kuvvetlere hkmetmesi deil, bu kuvvetlerin insan cemiyetine hkmetmemesidir. Nasl ki btn dnyay tandktan sonra insanlk bugnk doal kuvvetlere en ok emrettii yksek dereceyi bulmusa, tarihin iki ayr devreden ibaret olduunu ve bunlarn ayr ayr dnyalardan ibaret bulunduunu anlamak, bu iki lemin kanunlarn, kymet hkmlerini, hatta lisann ve ahlakn ayr ayr eyler diye kabul etmek suretiyle de tarihe ve bizzat tabiata hkmedilmi olur. Yazara gre ise gelecek devir, liberalizm, kapitalizm, sosyalizm gibi dnceleri ortadan kaldracak ve yeni bir hrriyet devri balayacaktr. Bu blm bu dnceler etrafnda ekillenir ve beinci blm olan nesir konusuna geilir. Bu blm eytann dnre yapt bir aldatmaca ile balar. eytan Hilmi Ziyann karsna sevimli bir bilge olarak kar. eytana gre nesir bize Latinlerin hediyesidir. Bu tr Latinler tarafndan bulunmu, nce talyanlar daha sonra Franszlar alm son olarak ta bize gemitir. Nesir eytana gre, insann ve tarihin bir aynasdr, bunu da verdii eitli rneklerle aklamaya alr. Hilmi Ziyann btn kar kmalarna ramen eytan nesrimizi eletiri yamuruna tutar. Ona gre nesrimiz nazmn glgesinde kurumu ota benzemektedir. Sinan Paay mmi konumas bakmndan eletirir, Fuzuliyi ise ii bo kelime zincirleri kurmakla itham eder bu eletirilerinden Knalzade de laf kalabal yapmasyla nasibini alr. ada yazarlardan Yakup Kadri, Falih Rfk ve Peyami Safay da beenmez. Hilmi Ziyann tartma boyunca nesir tarihimizi rnekler vererek vd eytann ise ters bir tavr taknd grlr. Dnr sradaki blmde bir nceki blm tamamlayc nitelikte bir konu zerinde durur. Bu elbette iirdir. Bu blmde de yine Hilmi Ziyann vd eytann ise yerdii bir iir tarihi karmza kar. eytan a gre iir ngilterede Milton, Shelley, Byron, Keats, Fransada Baudelaire, Rimbaud, Valery ile devam etmesine ve muazzam rnekler ortaya koymasna ramen bizde byle gl iirler ortaya konulamamtr. Bizim iirimize ge lince ise; eytana gre Mesneviden baka gl bir rnek grmek olanakszdr. evket Buhari, Baki, Nedim, Nefi, Galip gibi airler sadece kendi anda rabet grm fakat bu ileriki zamanlara tanamamtr. Galipten sonra iirimizde byk bir knt olmutur. Yahya Kemal ise Galip ile amzda bir kpr grevi kurmaktadr. Bundan sonra da Nazm Hikmet ve Ahmet Haimin iirleri zerinde durulur ve blm bitirilir.

73

Sradaki blm tiyatro zerinedir. Bu blme Shakesparenin Dnya bir tiyatrodur, bizde aktrleriz. Szlerinin artk geersiz olduundan bahsedilerek balanr. Hilmi Ziyaya gre lem artk hem aktr hem de seyircidir. nk insanlk artk iinde bulunduu konum erevesinde hem suludur, hem cezalandrc, hem onurludur, hem haydut. Onun bu karar vermesindeki etken kitabn basm yllarna da bakacak olursak ikinci Dnya Savann getirmi olduu buhranl havadr. eytana gre ise artk dnya kendini inkr ve tasdik eden eytann kendisidir. eytana gre tiyatro dier sanatlardan farkl olarak halk eitme amac gtmesi asndan ok baka bir yerdedir. Ona gre oyuncular retmen, izleyiciler ise rencilerdir. Bunun yan sra eytan tiyatronun birok kk olduundan bahseder. Klasik tiyatro ile gelen Yunan kk, ortaan Mirakl ve Martirleriyle gelen dini kk, halk oyunlar Ona gre Batnn byk eserleri bu kklerden gelmektedirler. eytana gre bunlar rnek alnarak Trk tiyatrosu da kurtarlabilmektedir fakat Hilmi Ziya bunu kesinlikle reddeder. Bylece tiyatro bahsi de kapanm olur. Bir sonraki blmde en temel insani duygular tevahr (vnme) ve acze dme felsefi ve ahlaki olarak tartlr. eytana gre kumar, ak, sanat, siyaset, para, ilim, fazilet, nefsi feda etmek her ey vnmeye vesiledir. Hilmi Ziyaya ise eytann bu szlerini insanla atlan bir iftira olarak grr ve kabul etmez. Dokuzuncu blm; fikre ve harekete dairdir. Hilmi Ziyaya gre fikir dediimiz ey hem umumi hem de soyut olmaldr. Dnr ortaya koyaca fikrin her zaman mdafaa edebilecei bir fikir olmas iin abalar eytan ise buna insanlarn fikirleri srekli deiebilecei asndan kar kar. Ona gre maksat fikirle hareketin uymasdr. Hilmi Ziya ise bunu bu ekilde kabul etmez. Ona gre insan bir fikirden baka bir fikre geerken leme ve kendi kendine hesap vermeye mecburdur. Bu gei hangi sebeplerden domutur? Eski fikirlerini niin tamir etmeye lzum grm; bu gelime kendini yenileme midir, tekrar mdr, ilave midir? Fikir adam btn okuyuculara ve kendi kendisine kar bunu cevabn vermek zorundadr. eytana gre ise fikir dediimiz ey elbise gibi giyilip karlr. Ne derler , ne diyecekler diye etrafna baknanlar hibir ey yapamazlar. Fikir kelimeyle ifade edilir. Bunun iin fikir kelam demektir eytana gre; eyann kendi bana manas yoktur, ona sihrini veren isimlerdir. Fikirler de bu isimlerden doar. Bunun yannda kelamn iki trl olduunu da belirtir: kelam- melfuz, kelam- mahfuz. Birincisi byk zatlarn dnp syledii eyler ki hibir deeri yoktur. kincisi, henz dnmedii, sylemedii ve belki de sylemeyecei eyler ki asl deha eseri onlardr. Hilmi

74

Ziya fikir adamnn srarc olmasn vurgular eytanda burada ilgin bir reete hazrladn belirtir ve bunu aklar: soldan saa okunursa demokrasi, sadan sola okunursa aristokrasi; yukardan aaya okunursa komnizm, aadan yukarya okunursa anarizm mdafas ortaya kyor. Dolaysyla kim neyi savunursa o meru olur. Bu duruma eytan Ziya Gkalpi rnek verir. eytana gre hadise ne tarafa dnerse o da dnerdi: Diyarbakrda bilmemnecilik, Trkocanda Trklk, Merkezi Umum: ttihadclk, Rus arl yklr: Turanclk, Sovyet devleti kar, kk Trklk, Enver Paa Sarkama yryor: Hakanclk Bunlar ve daha fazlasn Ziya Gkalp e atfeden eytan, onu kendi bulduu reeteye en fazla uyan insanlardan biri olarak grr. Sradaki blm itikaka yani etimolojiye ayrlr. Kelimeler fikirleri yaratr, fikirler de lemi. Peki, kelimeler nasl ortaya kar? eytan bunu yle aklar: kelimeleri yaratan harflerdir. in marifeti heceleri yan yana getirmektir; onlardan bin bir ekil ortaya k ar. Her birinden ayr bir lem grnr. Datn tekrar birletirin, st ste yn, srayla dizin, kme yapn, halkalar, halar, zincirler, kordonlar yapn; bir avu akl ta kadar harften dnyalar kar der. Etimolojinin tarihine bakacak olursak ise eytan itikak ilminin vaktiyle ilimlerin en asili olduunu syler. Fakat daha sonra yine onun tabiriyle i ayaa dnce bu ilim tahtndan iner. Dokuzuncu arl a kadar bir kede kalan konunun bu dnemde tekrar zerinde durulmaya balanr. Daha sonra Ebulgazi Bahadr Han Trk eceresi ile ilgili aratrmalarda bulunur. Bunun yan sra Ahmet Vefik Paa, Ali Suavi ve emsettin Sami gibi isimlerde bu konu hakknda aratrmalarda bulunurlar. Bu sayede eytana gre etimoloji eski deerini kazanm olur. Romana dair blmde, ncelikli olarak romann Fransz ve Rus romancl etrafndaki tarihsel geliimi aklanarak bir giri yaplr ve buradan Trk romanclna geilir. Hilmi Ziyaya gre roman bizde gittike kuvvetlenmektedir. O nesir sanatlarnn en yenisi ve en bereketlisidir. iir ve destan eski nemlerini yitirdikten sonra yazn dnyasna hkmeden romandr. Nesrin btn maharetleri orada kendini gsterir. eytana gre ise romanmz emekleme devrindedir ama gitgide yrme aamasna gelecek ve nihayetinde bunu da gerekletirecektir. Son romanlarmz hakiki manada bir kriz geirmektedirler. Burada eytan Yakup Kadri ve Halide Edipi eletirir. Buradan kitaba ve hayata dair olan blme geilir.

75

Kitaba ve hayata dair olan blmde metnin genel akna ters bir tavr grlr. Burada olumsuz olan Hilmi Ziya iken; kitaplar ven ve onlarn ne kadar deerli olduunu anlatan eytann ta kendisidir. Bu blmde tarih boyunca kitabn geirdii maceralar bu bak alaryla ele alnmlardr. Tarih boyunca yaklmalarna, alnmalarna, hasar grmelerine ramen burada sulu kitaplar deil, insanlardr sonucuna varlr. Bu blmde karmza resim konusu kar. Burada eytan le Hilmi Ziya bir tartma iine girmez. Adeta zaman iinde bir resim gezintisi yaparlar. Louvre, Berlin Mzesi, British Museum ve Vatikan gibi nemli sanat merkezlerine yolculuk yaparlar ve dnya tarihinde resmin hangi ekillerden getiini anlatrlar. Yalnz burada dier blmlerden farkl olarak bizim resim tarihimizden hi bahsedilmez. Resim konusundan sonra dnr tembellik konusuna deinir. Burada tembel ve alkan insanlarn ne tr zellikler tadklar belirtilir. eytana gre tembel insan en az emekle en fazla kazanca sahip olmak isteyen insanlardr. Bunlar her ada vardr ve bundan sonra da olacaklardr. Himayelerindeki byk halk ktleleri ise afyonla uyutulmal ve gerein farkna bu ekilde varmalar engellenmelidir. Hilmi Ziyaya gre ise byle bir durum asla uzun srmeyecek ve bu geni halk ktleleri elbet gerein farkna varacaktr. Sradaki blmmz tenkid zerinedir. Burada tenkid edecek kiilerin zelliklerine deinilir. eytana gre bu konuyu ortaya karan ve insanlarn bununla uramasn salayan kendisidir. bu konuyla ilgili birka rnek verilerek blm bitirilir. rnekler arasnda; Koubeyin sultanlar sorguya ekmesi, Sar Mehmet Paann savunduu gerekler uruna canndan olmas gibi rnekler yer alr. Dnr tenkid blmne ksaca yer verdikten sonra bir baka konusu olan gemi zamana geer. Bu blmde bir tartma olmaz. eytan gayet ar bir dil ile yazlm, gemi zamana ait bir hikyeyi okur ve usulca Hilmi Ziyann odasn ter eder. Ve nihayet kitabn son blm olan akl- selime yani saduyuya geilir. Hilmi Ziyaya gre saduyu basit bir kuvvet olmasna ramen tam arand zaman pek ender bulunmaktadr. Saduyuyu zek ile ilimle, ihtisasla, servetle ve dahi hibir ey ile satn almak mmkn deildir. Abdullah Cevdet rahip Meslierin kitabn tercme ederek saduyunun ne kadar nemli olduunu gzler nne sermitir. Fakat Hilmi Ziyaya gre bu kitaptan deil de hayattan karlabilecek trden bir duygudur. eytana gre ise Abdullah Cevdet bu eseri

76

tercme edeceine Shakesparenin tercmelerinden vazgeseydi saduyuya daha ok hizmet etmi olacakt. Ona gre Abdulhak Hamit saduyu konusunda emsalsiz bir rnek olmutur. Hilmi Ziya ayn zamanda saduyunun yani akl- selimin akl olmadna da deinir. O ayn zamanda halkn bilgisi de deildir. Ona gre saduyuya en uygun olan ilimdir. Fakat ilim nazari, saduyu ise pratiktir. Birincisi teklif ederken ikincisi seme ve uygulama ister. Blmn son ksmnda Hilmi Ziya eytana akntya krek ekmek saduyuya uyar m? diye bir soru yneltir. eytan da u ekilde cevap verir: Akntya doru gitmek iradeyi elden brakp kr kuvvetlere esir olmaktr. Fakat akntya tek bana meydan okumak isyan etmektir. Akntlar daima kar karyadr. Birine meydan okumak iin tekine taklmak gerek. Sularn karlaaca yerde kayklar alabora olur. arpanlar, krlanlar, gird aba karanlar vardr. Hakiki kahraman tek ban akntya krek eken deil, arpan akntlarn banda byk yolu aacaklar iin ehit olandr. Tek bana krek eken Don Kiotlara saduyu deil, bir para akl isteyiniz. Der ve yine geldii gibi sessizce dnrn odasn terk eder. Herhangi bir sonuca varlmadan da kitap sonlandrlr Fatma FT

77

BLG VE DEER Ord. Prof. Dr. Hilmi Ziya lkenin bu eseri 1945 ve 1948 yllar arasnda stanbul Edebiyat Fakltesinde verdii derslerin byk bir ksmn iinde barndrmaktadr. Bu eser yaynland dnem iinde kymetli bir eserdir. nk bilgi be deer zerine detayl bilgi vermekte ve ders kitab olarak kullanlmaktadr. Bunun yan sra nu konular zerinde yaynlanm, allm ok fazla eser yoktur. Hilmi Ziya lken Bilgi ve Deer adl eserini nasl oluturduunu, bu yndeki dncelerine kitabn nsznde yer vermitir. Hilmi Ziya lkenin fikirleri 1925 de ekillenmeye balamtr. Dncelerini olutururken Spinoza, Husserl ve Humeun dncelerinden etkilenmitir. Deer bir yandan da Heisberg ve L.de Broplienin yeni fizikteki grleri yeni ufuklar amtr. Daha sonra ise Jean Noguenin epistemolojik bir aratrmada ulat htiya hakkndaki tahlilinin bilgi iin deil ancak deer alan iin k verebilecei hkmne vardm zaman bilgi ve deer alanlarn ayn ilkelerle aklama teebbslerine kar bende iddetli bir tepki uyand. Bilgi ve deer alanlarn ayn ilkelerle aklamann imknszl fikrini savunmaya karar verdim. Kantn kritik ayrmasndaki derin sebep insan zihninin daima karsna kacaktr. Fakat bu ayr ruhi yetilerin ayrlna, psikolojik bir temele dayandracak yerde onun kklerini daha derinde bilmenin fatal olarak ikin uurda kalmasnda ve daima alternativlere ulamasnda deerin akn varla yneliinde; birinin analitik ikincisinin sentetik oluunda (veya olaslk),tekinde hrriyetin bulunmasnda grdm. Bununla birlikte bilginin bir deer tr olarak onun iinde yer ald zaman bu kesin ayrln tekrar kalkaca sonucuna vard. Bilgi alanndaki phe duvarn deer alanndaki inan hamlesi ile amann mmkn olaca dncesi bana safdil bilginin ve ortak duyu inannn kat fizikiliine ve bulank psikolojisine dmeden felsefe tarihi, ilim ve i dncenin birletii yerde derinleme cesareti verdi. Hilmi Ziya lkenin Bilgi ve Deer adl eserinde ift kutuplulua nasl vardn, bilgi ve deerin ayn ilke ile aklanamayaca fikrine nasl ulatn kendi z sznde grmekteyiz. Kitab iki ksmda ele alacak olursak;

78

I.KISIM BLG Genel Bilgi ve Varolu Bilgisi ekil ve bnyeleri ile algladmz u varlklar anlaml varlklardr ve bizim dmzda da vardrlar. Bunlar d lemi meydana getirmektedirler. Tikeldirler ve paralara blnebilirler. Bu varlklar eskiden beri san (opinion)ve ad (vulgaire) bilgi dediimiz bilgi eidini meydana getirdiler. Bu bilgi medeni insanla ocukta ortak olan bilgidir. Fakat asl insan olarak bilgi demeye layk olanlar bunlar deildir. nk u varlklarla hayvanlarda srekli temas halindedir.nsan iin nemli olan ise objektif genel bilgidir.u veya bu insann grne gre kurulmu deildir.Bunun iin tarafszdr lmi bilgi dediimiz grubu oluturmaktadr.Bu bilgi bizim ruhi hallerimiz dnda bizden bamszdr.Bundan dolay objektif denilmektedir. zel somut bilgi ise; dorudan doruya kendi varlmza aittir. Dmzda da deildir. Bunun iin subjektifdir. yle ise ilmi bilgi elde ettiimiz genel varlk ile kendimizde bulduumuz sbjektif varlk birbirine kart iki bilgi ve iki varlk tipi tekil eder. lmi bilgi balca Aug. Comte ve sonraki ilimci pozitivist felsefe iinde yer almaktadr. Sbjektif bilgi, bilgi demeye layk deildir. nk hibir ekilde deiik karakterlerden dolay kont rol edilemez. Sbjektif bilginin kkenleri ise Platona kadar gtrebiliriz biz bilgiyi genelletirme deil hatrlama ile elde ederiz. Bilgi veya varlk alannda ilk felsefe problemi olarak obje ve sje ikililiini ortaya karmaktadr. Bilmek bilen sje ile bilinen obje, ben ile lem arasnda iliki kurmak demektir. Felsefeyi obje ya da sje ynnden ele alanlar olduunu ve bunlarn tek cepheli doktrin kavgalarndan kurtulmak iin iki akm kmt. Bunlar fenomenoloji ve yeni pozitivizmdir. Fenomenolojinin grne baktmzda; uuru tarif edenler hep dncenin cevher olduu lemden ayr bir varlm olduunu syleyerek onu kapal fanus haline getirmilerdir.

79

Fenomenoloji de bata Husserl olmak zere; uur her zaman bir eyin uurudur. Hedef edindii objeden bamsz kendi bana bir uur ortaya koyamaz. Yani her uur fiilinin bir ucu sje bir ucu objedir. Her fenomenolojik tasvir mutlaka ontolojiye yani varlk tasvirine ulaacaktr. Daima bilgi fenomenlerine ait bir varlk tasvirine gidecektir. Bu grn karnda yeni pozitivizm kmaktadr. kisinin ortak yan felsefeyi ilim olarak kurma arzusudur. Yeni pozitivizme gre biz obje ya da sje diye iki temel kavram kabul etmek zorunda deiliz. nk onlar szde problemlerdir. Deimez obje, deimez sje dediklerimiz aslnda duyum kompleksleridir. Sesler, renkler, klar, dalga uzunluklarndan yaplm komplekslerle gryorum ve onlara obje diyorum tahlil edince objeyi daima duyumlara irca ediyorum. Ayn ekilde sje olarak bende duyum komplekslerid ir. Deimez ben olarak daima kendimin aynsym diyoruz ama deiiyoruz. Ben kendimi kendim diye grebilmek iin kendime ait olan duyumlar terkip ediyorum. Onlardan biricik karm ve bu karmdan kardm birlie ben diyorum. O halde ilmin konusu da obje ve sje deil duyum kompleksleridir. II. KISIM DEER N.Hartman ve M.Scheler aka deer felsefesi yapan iki isimdir. Sokrattan nceki filozoflara baktmzda felsefi aratrmann temelini doa metafizii oluturmaktadr. Sokrat ve Sofistlerle birlikte insan ve deer problemi ortaya kt. Platon ise deer felsefesine nem veren iki isimdir. Diyaloglarnda eitli deerlere yer verdiini gryoruz. Lysisde: dostluktan, Lakhesde; cesaretten, Phaidrosda; gzellii ortaya

koymaktadr. Modern dncede ise deer problemini ilk ve bamsz olarak koyan Kanttr. Kant bunun iin nce ruh yetilerimizin snflandrlmas ile ie balamtr. Kant insan aklnn yetisinden sz eder. Bunlar; dnme, arzu ve histir. Dnme yetisine saf akl, arzu yetisine pratik akl, his yetisine karlk ise deer hkm vardr. Deer problemi felsefenin nemli problemlerinden biridir. Bunlar deer, bilgi ve varlktr. Var olan eyin deeri olabilir. Deer varolu alanna aittir. Var olmayan eyin deeri olamaz. Var olmayan fakat sadece varsaylan eyin hakikatinden sz edilebilir. Hakikat ise her eyden nce biimsel bir problemdir. erikten bamsz eklin tutarllna geerliliine bakar. Bunun iinde varlkla ilgilenmez. Deer her eyden nce bir varln

80

tespitine dayanr ve ancak sezgi ile kavranabilir. Bunun iindir ki deer ya bir duyum ya da duygu eklinde sezgi ile elde edilir. Deer sezgi duygu ya da duyum ile kavrandktan sonra kavram ve nermelerle ifade edilirler. Deer hakikatten ayr olduu halde kavram ve nermelerle hakikat diline evrilebilirler. rnein: Bu yapran yeil olduu dorudur veya bu maln ucuz olduu yanltr. nermelerine baktmzda aslnda bunlar birer deer ifade hkmlerdir fakat bunlar ekilleri itibariyle deer olmaktan km hakikat halini almlardr. Eer biz bunlar hakikat formu iinde vermeden deer sezgisi ile ortaya koyarsak bu yapran yeili gzeldir veya bu maln ucuz oluu karldr eklinde ifade edecek olurduk. Bir ey ne kadar somutsa o kadar deeri vardr. Bir ey ne kadar soyutlarsa o kadar deerden uzaklar. Soyut kavramlarn deeri yoktur hakikati vardr. O halde deerin kendisi mantk deil sezgi alndr. Tanr stn bir deerdir dediimiz zaman yaanm duyulmu yani ilahi varlk olarak bir deerdir. Soyut kavram olarak hakikattir demeliyiz. Btn deerler sezgiler ile kefedilirken, hakikat ise akl yrtmelerle kantlanr. Gereklik alanna baktmzda ise gerek bir yanda hakikat gibi ekle dier yandan deer gibi varolua ait bir zelliktir. Yani gerek alannda soyutlam ekil ilikileri ile somut zellikleri birlikte buluyoruz. Yani gerek alan eklini hakikatten maddesini deerden alr. Biz bir eyi sje ile bakarak gz nne alacak olursak bu bir deerdir. Fakat sje tarafndan tespit edilen fakat sjeden bamsz bir obje olarsak ele alacak olursak o bir gerektir. rnek verecek olursak ben bu kalemi gryorum demek benden bamsz bir kalem vardr demektir. Biz bunla gereklii tespit etmi oluyoruz. Fakat ben bu kalemi beeniyorum ya da istiyorum gibi ifadeler gerek deil deerdirler. doru ise biri yanltr. Yani ift kutupluluk sz konusudur. Bakas nasl olup da deer alanna girmektedir. Biz bakasnn varln iki trl kavrarz. Duyu verisi olarak ve uuru, duyu verilerimizi aan akn obje olarak. nce bakas benim duyu verilerimden biridir. O benim duyulmu olan objemden farkszdr. Ben arzu veya tatmin srecinde bakasn bir hedef ya da ara olarak grr. Bakas benin arzularn gerekletirir ya da gerekletirmesinde ara olur veya bene huzursuzluk veren ayr bir cins de olabilir Btn bunlara baktmzda bakas benin zerinde etki yapan bir gne ya da ine batmasndan fark yoktur. Duyu verisi olarak alglanan bakas ben iin bir objedir yani kendi ihtiyalarnn gereklemesini salayan bir ara gibi grecektir. Her deer ift kutupludur. Bu kt beyazdr hkm bu kt beyaz deildir hkmn iine alr. Biri

81

Yani bakas akn objesi bakmndan bir deerdir yani insan bir deerdir. Bakas tarafndan grlebileceini bilmesi bakmndan kendi kendinin deeridir. Deeri duyu verilerine gre incelediimizde iki alan karmza kar. Bunlar bilgi ve deerdir. Fikir tarihine baktmzda; 1.) Yunan felsefesinde; Bilgi ve deer arasnda eitlik vardr. nk btn deer hakikat sorusu iinde toplanmaktadr. yi ve kt olanlarda doru ve yanl olarak deerlendiriliyor. Bilgi=Deer 2.)Ortaada bilgi ve deer eitlilii kaybolmakta iyi ve kt bilgi ile belirlenemeyince bunlar mistik kkenlere dayandrlarak aklamaya alld. Bilgi<Deer 3.)Modern dnceyle bata pozitivizm ile deer bilginin egemenliine girmeye balad. Bilgi>Deer Deerin ls akldr. Deer insanlarn kapal uurlarna deil insanla ait olduu iin bildirilemeyen ve anlalamayan bir ey deer deildir. Her deer yaratnn ztlklar aan bir sentez olmas, deerler alannn gittike genileyen bir alan olmasn salar. Genel olarak insanln ikiye blndn grrz. Bunlar Dou ve Bat medeniyetidir. Birbirinin kart iki medeniyet bir yanda zek ve iradeye dayanan makine medeniyeti ortaya kyor dier yanda ise telkin ve sempatiye dayanan bir i medeniyeti karmza kyor. Dnyay fetheden irade medeniyetidir. nsanlar arasnda manevi balln temeli Dou medeniyetidir. Makine medeniyetine baktmzda insann makineye esir oluu ykcl ve inkrcl telkin medeniyetinin maddi baarszlna ramen i hayatta zenginlii kar karya koyduu zaman onlar arasnda tercih yapmann imknszl grlr. nsanlk bugn tercih durumunda deil sentez durumundadr. nsanlk her iki bataa saplanp mahvolacaktr. Bat medeniyeti kendi irade ve teknik gelimeler neticesinde kendini inkr edecek, Dou medeniyeti ise iradesizliinin perianlna mahvolacak ve yklacaktr. nsanln iki byk kutbu, iki lem kar karya kendi yetmezliklerini anlayarak integral insan meydana getirmek iin abaya gireceklerdir. ntegral insan

82

yetitiren bir eitimin verilmesinden doan btnsel insani bir medeniyete doru gidecektir. nsanlk bugn intiharla kendini yaratma arasnda bir seme durumundadr. Genel olarak bir deerlendirme yapacak olursak;"Bilgi ve Deer" adl eserinde ift kutuplulua yani varln iki yzne eitli alanlarda rnek veriyor: Bilgi teorisi bakmndan: Tabiatn bilgisini edinirken bilgiyi ya sjeye gre veya objeye gre anlarz. Ya birini ya tekini kavrarz. Hlbuki asl olan bunlarn birliidir, ikisini birden grmek insanst bir varlk iindir. Evreni de ya zaman veya mekn iinde grrz. Aslnda bu varlk zaman ve mekn btndr. Fizikte de bu ikilik vardr: Enerjiler bir manzaras ile dalga bir manzaras ile cisimdir. Biz bunlardan ancak birini kavrayabilir iz. , ayn anda ikisini birden kavrayamayz. Lauis de Broglie'in fikrine uyarak bunlar ayn gerein iki manzarasdr diyor. nsan konusunda da bu iki kutupluluk vardr. nsan ya sosyolojik ynden ya psikolojik ynden ele alnabilir. Sosyoloji ferdi psikoloji toplumu ihmal eder. Matematikte de durum ayndr. Nicelikler azalp oalmadr. Bu da ya srekli olur veya sreksiz. izgi hareket olmas bakmndan sreklidir fakat onu oluturan paralar var, bu bakmdan da sreksizdir. Say da yle. Saylar sreksizdir. Birbiri ile kesirlerle ayrlrlar, sonsuzca blnebilirler. Bylece sonsuz kk veya trevi bulunur. Trev srekli niceliin de son unsurudur. O halde trevde srekli ve sreksiz birleiyor. eitli alanlarda grlen bu ift kutupluluk yznden, insa n hep alternatifler karsnda bulunuyor. Yani bir seme durumundadr. Hlbuki ift kutupluluk ayn eyin iki grndr. Birbirine zt olan alternatifler aslnda birdir. Bu btn akl yoluyla kavrayamayz. nk bunlar akl ddr (irrationel). te ift kutuplarn birletii eye "Dyad diyor." gerek bilgi fenomeninde gerek baka var olanlar alannda grdmz bu vasfa Dyade diyoruz Dyad'lar aslnda zihnin icat ettii varlklar deildir. nsann btn var olanlar alannda ve bilgi fenomeninde rastlad akl d (irrationel) varlklar, mantki emalarmza dorudan doruya indirilmesi mmkn olmayan akl d uurumlar olduunu gryoruz. " Bilgi fenomenini bir alg gibi deil sje- obje ikilii halinde, yani dyade olarak almak zorundayz. Bu dyade akl d paradoksal bir mahiyet gsteriyor. Bu mnasebeti ancak onlar kuatan akn varlkla kabullenebiliriz. Bilgi fenomeni btn baka var olanlar gibi duyu ve akl alann aan bir kuatanda, bir ycelende bir" aanda" kendine temel bulabilir. te felsefenin asl konusu bu kuatan ve ycelen varlktr. nk lken'e gre varlk bir btndr, herhangi bir halini aklama onun btn iinde yerini gstermektir. nsan ve lem

83

akl yolu ile bilinip anlalabilir. Allah akn varlk olduu iin bilinemez, anlalamaz ancak inanlr. Aknlk deerler alannda da bahis konusudur. "nsan i ve bilgi sistemleri eklinde grlen faaliyetlerini akn deerlerle kuatmadka, bizzat bu deerler temelsiz kalr. Bir kiinin yalnz kendisi ve imdiki hali iin bilgi veya sanat eseri vcuda getirmesi mmkn deildir. Bunun iin de her ikin deer bir akn deer tarafndan kuatlr ve onsuz mevcut olmaz." Bu akn deerleri mutlak akn varla balyor: " Akn varlk mevcut olduu iindir ki insani varlk( uurlu-manevi varlk olarak) mmkndr, aksi takdirde ahlaki fiil inkr edilmi, bolukta ve sallantda kalrd Mutlak bir varlk sahas mevcut olduu iindir ki insani nizam mmkndr ve insani bir nizam mevcut olduu iindir ki ahlaki fiilleri gerekletirmemiz mmkndr. lken felsefesinde akn varlk nemli yer tutar. Bilgiler ve deerlerin havada kalmamas, onlarn temellendirilmesi Akn bir varl gerektirir. Hilmi Ziya lkene gre; nsan bilgisi grelidir (rlatif) bir anda varln tam bilgisini elde edemez. Bu grelilik hem insan zihninin yapsndan hem de varlktan kaynaklanmaktadr. Varlk dyade paradoksal bir yapdadr. nsan daima iki alternatif karsnda bulunur. Bunlardan birini semek mecburiyetindedir. nsann zihni yaps bu paradoksal hali kavrayamaz. nk mantk yapsna aykrdr. kiyzl olan varlklarn ayn anda bir yzn kavrayabiliriz. Gonca ZAKSOY

84

1.

Mantk ve Felsefe Karsnda Tarihi Materyalizm Materyalizm fikri iki ekilde gn yzne kmtr:

1.O nazari felsefede Greklerin atomculuundan zamanmza kadar lemin hakknda ileri srlen grler den birisidir. lemi madde denen tek varlk nevine irca ettii iin moniste, lemin esasnda sonsuz atomlarn bulunduunu kabul ettii iin plraliste saylmtr. 2. timai felsefede cemiyet hayatn tetkikle megul btn bilgi dallarn tek maddi amille izaha alan grtr.54 Madde esasl olarak lemin tek bir varlk trne dntrlerek monist bir ekle brnmesini salam ve lemin birok paracklardan olutuunu kabul ederek oulcu bir anlay benimsenmitir. Bu sonsuz atom paralarnn birlemesinden ve ayrmasndan doan varlklar oluturduunu savunanlar lemi plralist olarak deerlendirmilerdir. kinci gre baklacak olursa; toplumsal ya da sosyal olarak ilim alanndaki btn bilim dallarn sadece tek maddi etmene balamaya allan bir gr silsilesidir diyebiliriz. lemin varln ve kaynan genel itibariyle grld gibi materyalistler olarak, maddeye dayandrmlardr. Materyalizm insan yaamnn her ynnden bakarak bu zor durumlardan nasl kurtulabilmenin yollarn arar: 1. suretiyle. 2. 18. yzyln mekanik materyalizmi 55 Yeni materyalizm, eski materyalizmi inkr etmitir. Yeni materyalizm farkl mantklar kurarak metafizie hatta ilimlerin dncesine bile kar kt. Teori ile pratiklii bir araya getirmek istediler ve bunu hayata geirmeyi planladlar. Materyalizm sosyal bir felsefe olmak bakmndan btn ilimleri kucaklamak istemiti. Maddi ve manevi tm ilimleri benimsemeye almak istemiti ve bunlar aklama gerei duymulard. Nazari felsefeye ve rasyonalizme kar duru sergilemilerdi. nsanlk tarihinde felsefenin ge domasyla birlikte ciddi bir ekilde sistemleememi, faraziyelerle ve hlyalarla doludur. Realiteye aykr grler ortaya kmtr. Zamanlar ilmiyle az veya ok temasta bulunmalar dolaysyla lemin biricik temeli olarak grd madde stnde Allah kabul etmek

54 55

lken, Hilmi Ziya. Tarihi Maddecilie Reddiye, stanbul Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1963, ss: 8 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 8

85

onlarn iyi bir eletirilmeden geirildii zaman ayklanabilecek doru taraflar da vardr. Btn bu trl grlerin incelenmesine itimai doktrinler tarihi diyorum. 56 timai doktrinler yorumlanmalar sonucunda meydana kmtr: a) b) c) d) e) f) g) Rasyonalist itimai felsefeler Natralist ilmi felsefeler Tarih felsefeleri Siyasi doktrinler Devrimci doktrinler Islahat doktrinler Terakkici doktrinler Tarihi Materyalizm: Materyalistlere gre; realiteleri kavramak iin gelitirilen bir yntemdir. Metafizie kar bir duruu vardr. Sosyal hareketlerin kuraldr. Tarihi materyalizm pratik ve teorik ilimleri birletirmek iin pragmatizmden yararlanlmak istenmiti. Onlara gre madde ilk varlk olarak kabul edilmekteydi. Sonunda maddi varlklarn dnm sonucunda maddeci metafizik kavramn ortaya atmlardr. Madde metafiziinin cesaretli olduunu savunmulardr nk bilincin iinde zgr bir ekilde hareket edebilme iddiasn ortaya koymaktadr. Tarihi materyalizm yeni bir felsefi tarz olarak ortaya kmak ve farkl bir mantk uyandrmak istemilerdi. Bu mantk da Hegel tarafndan konulmak isteniyordu. Metafizik materyalizm Hegelin ortaya koyduu bu mant tam tersi bir duruma evirmeye kalkmt. Hegelin mant diyalektik sisteme dayanyordu. Varlk, yokluk ve olutan bahsediyordu. Varlktaki deime sadece olu dedii eyle mmkn oluyordu. Tarihte tekerrrn olmadn, sadece bir oluun olduundan bahsedilmektedir. Sonrada bu oluu determinizmle aklamaya alrlar. Burada bir eliki ortaya kmaktadr. Hareket halinde bir cisim ayn zamanda hem burada hem baka yerdedir. Hem vardr hem yoktur. Bizzat deimenin mevcudiyeti gerekte elimezlik mantki yerine elime mantki veya diyalektiin cari( geerli) olduunu gsterir.57 Diyalektikteki tez, antitez ve sentez oluumundan bahsedilmektedir. Cisimdeki genellemelerden sz edilebilir, nk ayn anda birok nesneyi gzlemleyemeyiz. Nesneleri tek tek ayn zamanda grebilmemiz ve deiimoluumlarna ahit olmamz gerekmektedir. Ama bununda mmkn olamayacan bilmekteyiz. Btn nesneler oluum, deiim, hareket halindedirler biz ne kadar da gremesek de. Bir maddenin genel hatlaryla gidiat, ayn olan bir dier maddenin de ayn
56 57

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 10 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 20

86

olduunu syleyebiliriz. Bitki, hayvan ve insan sralamas vardr. Bu sralama varlklarn zgrlne gre dzenlenmektedir. Bitkilerden insana doru gidite zgrln daha da n plana kmas gerekleir. Bir varln zgrlnn fazla olmas demek karsna zorluklarn kaca anlamna da gelir. Varlkla dncenin aynilii prensibinden hareket eden Aristo mant gibi metafiziki karakterde olan diyalektik zihnimizin kanunlarna ve btn matematik ilimlerine aykr olduu kadar realitenin de renkliliini, eitliliini ifadeden de acizdir.58 Hegel statik durumda bulunan maddelerin evrenle ilikisini ortaya koymaya almtr. Maddeciler kendi diyalektik grlerinin yklmayacana ve bozulmayacana dair grleri bulunmaktadr. Materyalistler kendi aralarnda diyalektii farkl farkl ekillerde yorumlamlardr. Teslis inancnn var olduunu grmekteyiz. Bu teslis inancndan doduunu syleyebiliriz diyalektiin. Birbirleriyle paralellikler gstermitir. Tarihi materyalistler diyalektik grlerinin sonsuza dek srebileceini ve bunun tabii bir durum olduunu sylemekteydiler. Diyalektiin gittii yol doru mudur? Bunu kestirememilerdir ve de bu konuda baya kararsz kalmlardr. Her eyden nce tabiatta elime olamayacan, onun yalnz zihnimize ait olduunu, tabiatt a benzerlikler, farklar ve ztlklarn olacan fakat bunlarn da biricik tabiat mnasebetleri olmadn fark edemiyor.59 Tarihi materyalizm ilmin mal olan her eyi kendinin olarak kabul etmektedir. Materyalist bak asyla insann varl nesneye ve maddeye dntrlmtr. Maddi diyalektiki rasyonalizme kar karken bir yandan da rasyonalizmin etkilerini tamaktadr ve kendilerine gre bir mantk ortaya koymaya almlard. Akl kullanmaya alr. Ve akla dayal olarak yorumlarn aktarmak ister. Dier taraftan da maddi diyalektikilii savunanlar rasyonalizmin sama olduunu ve doru olan vermediini savunurlar ve realiteye bal kalmay tercih etmek istemilerdi. Tarihi maddeciler lemde bir btnln olduunu savunmaktadr ve lem paralarn toplanm hali olmadn savunurlar. Zaten bu ifade onlarn ilkesiyle elien bir durumdur. Eer lem, bir paralar btnnden olusayd materyalistlere kar aykr bir gr olurdu. Dolaysyla paralardan oluan bir lemin var olduu kabul edilseydi, neden-sebep ilkesine gerek duyulacakt ki bu dnce de tarihi maddecilere ters bir dnce olacakt. Bu
58 59

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 23 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 25

87

yzden tarihi maddeciler lemde yeter- sebep ilkesinin bulunduunu kabul etmemektedirler. Tarihi maddecilere gre btn nesneler hareketlerini dardan alr. 2. lemlerin Menei Problemi lemlerin menei problemi drt ekilde grlmektedir:

1. 2. 3. 4.

lemin btnl Tekml elime Nicelikten nitelie gei prensiplerinden hareket eden tarihi materyalistler trl

ilimleri kendilerine dayanak diye kullanmaya almakta yahut bu ilimlerin farazi cemiyetlerinden faydalanarak onlar avlamaya almaktadr. 60 Materyalistler insann maymundan geldiini dnmlerdi ve kendi faraziyelerini buna uydurmaya almlardr. Darvinin teorisine dayanarak materyalistler kendi prensiplerini oluturmulardr. Yeni biyolojistler insanla maymun arasnda kurulmaya allan balantnn dorudan doruya yanlln ispat edecek birok yeni kantlar ileri srmektedirler. Bunlara gre insan maymundaki biyolojik vasflarn daha ilerlemilerine sahip bir nevi deildir. Tersine, insanda birok biyolojik vasflar ortadan kalkmtr. 61 nsan dier varlklar gibi doaya aykr davranamaz, doay kabullenir. nk insann i dnyas ok farkldr. nsanlar felsefi grlerden nce aratrmalar ve gzlemler yaparlar. Tarihi materyalizm son yllarnda evrim faraziyesinin geirdii bu sarsnty hibir zaman hesaba katamamtr.62 3. Biyoloji ve Psikoloji Pavlovun kpei zerinde bu konuya aklk getirilmeye allmtr. Pavlov kpee yapt uyarclarla et verip salya salglamas refleks olarak ortaya koymutur. Ruhi refleksten bahsedilmitir. Eer ruhi olarak bunu ortaya koyuyorlarsa, insan ve hayvan arasndaki farkllklarn aza indirgenebileceini savunmulardr. Yalnz Pavlovun daha da ileri gidemediini savunmulardr. Hayvanlarla aratrmalarn kstl tutmutur. Bellekle ilgili nemli gelimeler kaydedilemediini sylemiledir. Tarihi materyalizm, douundan beri hayatn maddeden ktn ispata yarayan kantlara dayanmak istiyor.63 Canl maddenin en

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 31 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 34 62 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 34 63 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 36
60 61

88

mhim vasf, onu cansz maddeden ayran en mhim fonksiyonunun temsil ve temessldr. 64 Canllarn mertebelerinin fizik ve kimyayla alakas olmadn sylemilerdir. 4.Yeni Fizik zerinde Tartmalar Baz materyalist fizikiler 20. yzylda yeniliklerden dolay materyalistlerin grleriyle elimektedir. Fizikte nemli noktalar arasnda elektronlar alannda bir tr czi iradesinin olduunu sylemilerdir. Fizikiler kat determinizmi reddetmilerdir. lk adan beri baz kavramlar arasnda bitmez tkenmez bir mcadele varsa ve bunlar daima ayn mahiyette yerinde sayyorlarsa ilmin hibir adm atmamas lazm gelirdi. 65 Baz fizikilere gre tarihi materyalizmin diyalektikle ilgisi olmadn savunmulardr. Tarihi materyalizm matematikten sosyal ilimlere kadar yaymak suretiyle taraf kazanmaya almlardr. August Comte ve Spencern genel ilkelerinden yola kmlardr ve bu alandaki en iyi sosyologlar olduunu savunmulardr. Tarihi materyalistler Marx ve Engelsden beri dini, edebiyat, sanat, hukuku, ahlak, rf ve adetleri hsl btn deerler dzenini ayn vecizelerle izah ettiklerini sanrlar. Eer bu mmknse o zaman iktisat alannda Marxn ileri srd sermaye nazariyesi gereklemi olacaktr.

5.

Din, Sanat ve Tarihi Materyalizm Marx dine materyalist gzle bakmt. nk Marx dine kar bir dnrd

genel itibariyle. Mark dinin insanlar uyuturduunu savunmutu. Marx din iin yle bir ifade kullanmtr: Din halkn afyonudur. fadesinde toplumu uyuturduunu ve krelttiini savunmutur. Dini materyalist adan Marx, aklamaya almtr. Dinin insan tarafndan ortaya koyulduu savunulmutur. nsan yapan bir varlktr. nsann var olmasyla birlikte baz inanlar gelitirmilerdir. Din insanla birlikte var olmutur. nk insanlar bir eylere inanma gerei duymulardr. Bundan dolay da bunu sistemletirmeye almlardr. Kurallar iinde kutsal eylere dayanarak baz sistemler ortaya koymulardr. Materyalistlere gre; dinin insan fakirletiinden bahsetmilerdir. Kltrel etmenlerin kuvvetlenmesiyle birlikte dini olgularn zayfladndan bahsetmilerdir. Marx ve Engels din zerine birok kitap yazmlardr ve takip edilmilerdir bakalar tarafndan. Engels, dini deimeleri snf ilikilerine gre olduunu ifade etmitir. Dini savalarla kyllerin ilgisi olduunu savunmutur. Mezhep mcadeleleri haricinde milli mcadelelerin ve milli ayrlklarn olduundan bahsedilmitir. Engelste dinin insanlar krletirdiini
64 65

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 37 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 41

89

savunmutur. Engelse gre her din insanlarn kafasnda gndelik hayatlarnda hkim olan kuvvetlerin fantastik glgesinden baka bir ey deildir. 66 Hristiyanlk klelerin isyan olarak tefsir edilmitir. Tarihi materyalistler objektif olarak durularnn olduunu sylemek gtr. nk dinin halkn zihnini uyuturduunu ifade etmilerdir. Din sadece dindarlara gre olmadn insan cemiyetlerini oluturan bir inan ve duyu olarak tasavvur edilebilir. nsanlarn hayatlarn bir din uruna feda etmesini sama bulmulardr. Bu hareketi menfi olarak kabul etmilerdi. Tarihi materyalistler arasnda dinsizlik bir proletarya olarak kabul edilmitir. Dinin gereksiz olduunu dnmlerdir. Genel olarak, burjuvalar dindar ve proleterler de dinsiz olmulardr. Dinlerde yani semavi dinlerde hibir zaman benlik uuru n plana karlmamtr. Dinlerdeki zihniyet ya da bilgiler subjektif olarak grlemez.

6.

Ahlak Problemi Engelse gre ahlak, snf ahlakndan ibaretti. Ahlak deerlendirirken insan

hayatnn sosyolojik, kltrel ve duygusal alanlarnn derinine doru inmek gerektiini savunmulardr. Snf mcadelesinde belirli alara gre snflandrmalar olutuunu dnmekteydi Engels. Ama bu dncesi yanlt. nk bu snflandrmann, snf ahlakna gre olduunu, rf, adet, geleneklere gre tasniflendirilme yapldn gz ard etmitir. Empiristlere gre insann zihninin doutan bo ve hibir bilgiye sahip olmadn savunmulardr. Tabula rossa halindedir insan zihni onlara gre. Soyut fikirlere sahiptir ve bunlar da yanstmak kolay deildir. slamiyette peygamberlerin ve halifelerin sosyal hayatlarnn ve alak gnll olmalar deerlendirilmektedir. Tarihi materyalistler, rf ve adetler ile ahlak karlatrmlardr. rf ve adetler arasnda da ok byk farklar vardr. Adetler ne kadar deiirse deisin, ahlakn bu prensipleri ayn olarak kalmtr. Materyalistler kalmlardr. ahlakn mutlak stnln ve normatif ahlakn samalndan bahsetmileridir. Bu tr konular hicvetmelerine ramen ilmi ve felsefi temellerden yoksun

7.

Tabiat Kanunu Fikri ve Tarihi Materyalizm

Tarihi materyalizmin nderlerinin btn deerler lemini ortadan kaldrmak iin dayandklar temel fikirlerden biri tabiattaki ekil deitirmeleri izaha aittir. Onlara gre evrim ve devrim iki ayr sre deildir. Her ikisi de nicelikten nitelie gei dedikleri bir

66

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 45

90

deimenin iki merhalesi ve iki manzarasdr. 67 lemdeki ekil deitirmelerin rnek olarak; bir nesne baka bir nesneye dnebilir. A durumundan B durumuna geilebilir. Materyalistlerin ikinci durumu dnemediklerini sylemilerdir. Onlarn hatalar B durumundan A durumuna geilebileceini kestirememilerdir. Bu durumu insanda, hayvanda, bitkilerde ve maddelerde ok rahatlkla grebiliriz. Tarihi materyalizmin kart olan kiilerde mevcuttur. Tarihi materyalizme kar olan dnce, mekanizm dncesidir. Mekanizmin prensiplerini ortaya koyan dnrlerden birisi de Descartestir. Descartesin koyduu prensipleri gelitirip dzenleyen kiiler vardr. Bu kurallar gelitirenler; Spencer, Kostylef, Loeb vs. tarafndan ortaya koyulmutur. Modern ilimle maddecilerin kullandklar ilim gereklikle uzaktan yakndan bir alakas yoktur. Materyalistler pozitivizmi kabul etmilerdir. Tarihi materyalistler kendilerinin daima ilimci olduklarn savunmulardr ama ilme dair bir adlandrma yapamamlardr. Materyalistler snf atmasna kar fikir atmasnn da olduunu sylemektedir. Tarihi materyalizm felsefi sistemlerden uzaktr. Materyalistler fizik teorilerine kar olumsuz tutumlar gelitirmitir ki kendi lehlerine dnmesi iin bu durumun. Marx ve Engels maddeci diyalektiin tek bana ilim problemini zebileceini savunmutur.

8.

Materyalist Psikoloji Descartes; ruh ve beden olarak ayr ekillerde incelemitir. Ruhu ve bedeni

tasavvur ederek aklamaya almtr. Ruh yetisinin hafzaya bal olarak hareket ettii sylenmitir. Materyalistler ruh aklamalarn deitirmilerdir. Ruh hastalklarn tedavi etmek iin baz ekoller ortaya kmtr. Ruh hastalklarnn da beyindeki bozukluklardan dolay olutuu sylenmitir. Ruhsal bozukluluklar birok maddi nedene balamlardr. Fikirlerimizin uur altnda olutuunu belirtmilerdir. Materyalist psikologlarn dayand bir baka unsur da irade zgrlnn inkr meselesidir. Maddi lemden ruh lemine kadar her ey irade zgrl grnten baka bir ey olmadn savunmulardr. Materyalizm Spinoza metafizii gibi zgrl inkar eden iradi hareketlerin maddenin d grnnden baka bir ey olmadn dnmlerdir. Materyalist bir psikologa gre hr iradenin bir seme eylemi olduunu ve zorunluluu gsterir. Mutlaki bir zorunluluktur bu. Eylemlerimizde hem menfi yanlar hem de olumlu yanlarmz gzlemleyebiliriz.

67

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 63

91

Spinoza rneini ok fazla dikkate almlardr materyalistler. nsan iradesinin daima birden fazla etkenlerle olutuunu sylemektedirler. Materyalistler, bir eyin nedeninin madde olduunu sylemekten geri durmamlardr. Metafizik nceden zaruret kavramnn karsnda yer alan hrriyet kavramn yerine koyuyordu.

9.

Tarihi Maddecilik ve Psikanaliz

Materyalistlerin umumi metodu olan psikanaliz yntemidir. Freudun grlerine itimat etmileridir. Psikanaliz, mesleinin tarihi maddeciler lehine kullanlm. Freud, ruhu salamlatrmak iin psikanaliz yntemini kullanmtr. uurumuzdaki baz dncelerin ekil alarak dar aktarlmasyla birlikte deerler leminin olutuunu belirtmilerdir. Freud metodunun maddecilik ynyle kmaza gtrdn savunmulardr. uur d ve uur alt eklinde ayrm yapmlardr ve bu terimleri aklamaya almlardr. Freud metodunun spritalist felsefenin evirisi eklinde bahsedilebilir.

10.

Tarihi Materyalizmin Postlatlar Materyalizm tam tamna sosyal alandaki bir felsefe gibidir diyemeyiz.

Materyalizm itimai bir felsefe olabilmek iin baz kavramlardan hareket etmek gerektiini sylemitir. Evrim, devrim, alt yap, st yap, snf mcadelesi g ibi kavramlardan bahsedilmitir. Evrim ve devrim konularna eilim gstermilerdir yntem aray sahibi olmak iin. Evrim ve devrim kavramlarnn birbirini tamamladn dnmlerdir. Evrim ve devrim kavramlarn aklamaya almlardr. timai felsefe diye adlandrlan sistem kendi iinde eliik bir duruma dmtr. Kendi iindeki kavramlar birbirini tamamlayamamaktadr. Evrim ve devrim konusundaki grlerini inceleyecek olursak; 1. Evrim ve Devrim: Evrim ve devrim kavramlarn materyalistler ktye kullanmlardr. Kurulan diyalektik metot da bu kavramlar desteklemektedir. Gaye- sebep ve mekanik- sebep bir deildir ve birbirlerine kar eliik halde bulunurlar Spencern grne gre. Ayn ekilde bu tutumlar materyalistlerde de devam etmitir. Evrim kelime kkeni itibariyle olan bir eyin zerinde deiiklikler gstermesidir denilebilir. Devrim kelimesi ise; olan bir dzenin zerine yeniliklerin getirilmesidir. Evrim teorisinin kkeni Lamarck ve Darvine kadar gidebilir fakat bu dncenin kkenlerini Schellingte ve Spencerda grebiliriz rneklerini. Evrim kelimesinin kelime

92

kkeni deimeye tekml etmektedir. Her maddenin evrim geirdii gr etkindir. Evrim mutlak bir gerekliliin eseri ise o zaman mekanik sebepler stnde daha geni daha kuatc daha yetkin terkiplerin meydana ktn iddiaya imkn yoktur.
68

Tarihi bir

materyalizm ani bir deime ekline devrim demilerdir. Devrim kavramnn kelime kkeni itibariyle, evrim kelimesinden doduunu tasavvur etmilerdir. Materyalistlere gre evrim ve devrim kavramlar birbirine kart kavramlar olmaktan kmtr. Ve onlara gre evrim ve devrim birbirlerini tamamlayc niteliktedirler. Ne kadar da evrim ve devrim kavramlar birbirlerini tamamlayc nitelikte olsalar bile, mahiyetleri gerei birbirlerinden ok farkl durumdadrlar bu kavramlar. Mahiyetleri asndan baklacak olursa evrim ve devrim kavramlarna kolayca birbirlerine yaklaamayacan grmlerdir. 2. Alt Yaplar ve st Yaplar: Tarihi materyalistler bu alt yap ve st yap terimlerini ok fazla kullanmlardr. Bu iki kavramn sadece materyalizme ait bir tabir olmasna ramen bu terimleri fizyolog ve sosyologlar da kullanmaya balamlardr. Tarihi materyalistler alt yap iin iktisa di etkinliklerin olduundan bahsetmilerdir. st yaplar iin ise; siyasi, ahlaki, dini, ilahi kaynakl olduunu savunmulardr. Yaam koullar fikirler retmemizi saladn belirtmilerdir. 3. timai Snflar timai dzenin yeni tabakalamalarla oluturulduu sylenmitir. zel olarak vasf ise; iktisadidir. Cemiyet soya ait tabakalama, dini tabakalama eklindeki tarihi imtiyazlar ortadan kaldran hrlk ve eitlik ideallerini gre, gelitii zamandan beri hkmi eitsizlik yerine fiili veya iktisadi eitsizlik gemitir.69 Yeni itimai dzenler; kanun, din, gelenek vb. ynnde eit grmektedirler. Ama iktisadi ve rekabet alannda insanlar eit grmemektedirler. Snf mcadelesi materyalistler iin yeni bir zamanda olumu bir olay deildir. Bundan dolay tarihi materyalistiler, kendi kklerini geri zamana ynlendirerek btn tarihi kaplayan bir olay olduunu ileri srmlerdir.

68 69

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 104 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 132

93

11.

Gaye- Vasta Deerler Milli deerlerin medeniyetinin iinden doduu bahsedilmektedir. Milli deerleri

medeniyete dntrmenin yanl bir ey olduu sylenmitir. Muhafazakrlk hareketlerine kar batclk hareketi ortaya kmt. Ziya Gkalp, milli deerler ve medeniyet arasndaki fark ortaya koymutur: Kltr ona gre; millet tarafndan oluturulmu bir eydir. Kltr subjektif

olandr. Milletin maddi ve manevi unsurlar kltre atfedilmitir. Maddi keifler kadar manevi keifler de nemlidir kltr deerlerinin iinde. Ahlak, sanat, felsefe gibi dallar bu deerler iinde olumu yaplardr. Medeniyet ise; milletler aras birleik unsurlardan oluan bir eydir. limlerin ve deerlerin toplanmas sonucu olumutur. Bilimsel ve byk teknik gelimeleri medeniyete atfetmileridir. Kesin olarak icat ve keifleri ortaya koymulardr. Medeniyetin yararnn olduundan ve neminden bahsedilmitir. Yarar btn milletlerin baka deerleri tanmas ve btnlemesidir. Tarihi materyalistler, kltrn milletin deerleri iinde olumadn aksine milletleraras oluan ilikiden doduunu dnmlerdir. Materyalistler, milli deerlerin sadece medeniyetin bir rn olduunu kabul etmilerdi. Bu ortaya koyduklar sav u ekilde aklamlardr: Cemiyetler deil, snflar vardr. Ve yeni cemiyet milletlerarasnda birleik olan kapitalist snfn esridir.70 Tarihi materyalistlere gre kltrn sadece bir snfn oluturduunu ileri srmektedirler. Ve bundan dolay yanl dmektedirler. nk bu dncelerinin altnda yatan sebeplerden birisi de milli deerleri benimsememi olmalarnda n kaynaklanmaktadr. O dnemde materyalistler cemiyet gibi bir kavramn olduunu kabullenmiyorlard. Dolaysyla cemiyetleri kendi iinde snflara ayrmaya almlardr. Snflarn ortaya kmasyla bu snflar arasnda atmalar ve byk mcadelelerin olduundan bahsetmilerdir. Yatay snf kavramndan bahsetmilerdir. Yatay snf derken; batdaki snflarn yerine, dou ve bat arasndaki snflarn mcadelesinden bahsetmilerdir. Tarihi materyalistler felsefi ilimlere bavurduuna inandrmak iin ilimleri kendilerine gre sistemletirmilerdir. Maddeyle ruhu bir arada tutar nk maddenin ruh kadar retici ve yaratc olduunu savunmulardr.

70

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 146

94

12.

Tarihi Materyalizmin ktisadi Gr

Tarihi materyalistlerin iktisadi grlerini Marx; ktisadi lmin Tenkidi, ktisat Meslekleri Tarihi ve Kapital gibi kitaplarnda bahsetmitir. Marx: Bir i szlemesi ile klenin satn alnmas arasnda z fark yoktur.71 Marx iktisat nazariyesiyle ilgili farkl bak alar ve kendine has dnceleri vardr. Marxa gre; herhangi bir dzeni ele geirince o dzeni daha da gelitirilmesi gerektiini savunmutur. Marx kullanma deeri ile deiim deerleri arasndaki ilikiden doan eye artk- deer diye adlandrmtr. Artk- deer dncesi iktisadi bir ey olduu ve bunu karlad dnlmektedir. Ama bu dnce hayali bir ey olmaktan ileri gidememitir. Gerekte mevcut bir durum deildir. Sermayeyi en ok salayan etmenlerden biri de makinelemedir. Rekabet durumu artar. Hobbesun byk balk kk balklar yutar, dsturuna Darvinin hayat mcadelesi fikrine benziyor. 72 Marxa gre fakirleme durumu, makinelemeden ileri gelmektedir. Makineleme isizlii arttrmtr. sizlik ise; insanlarn fakirlemesi yol amtr. Kapitalist dzen ba gstermeye balamtr. Gl gsz kavram ortaya kmtr. Snflanmalar ortaya kt toplumda. Marx, iktisadi durumda kriz durumlarn pek de aklayamamtr. nk kriz durumu birok iktisaty uratrmtr. ktisadi nazariyede yatrm ve tasarruf nemli kavramlardr. Birikim ve sermayenin de nemi ok byktr.

13.

Kriz Nazariyeleri

ktisadi kriz nazariyeleri ikiye ayrlmtr: 1. Para dengesizlii ile aklayan nazariyeler 2. retim, tketim ve blnme olaylarndaki dengesizlikle izah eden nazariyeler a) Organik Nazariyeler b) norganik Nazariyeler Quantitatif Nazariyeler: retim fazlas ile izaha alrlar. blmnn olmas onlara gre krizin balca sebepler indendir.

71 72

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 163 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 167

95

Qualitatif Nazariyeler: Daha ziyade yn deitirmesini aratrrlar. Yeni ham Modern cemiyetlerin kurulabilmesi iin, srekli artabilen bir sermayeye ihtiya

maddeler ve yeni mahreler bulunduu zaman kriz balar. 73 vardr. Bu sermayeye de total sermaye denilmitir. Makineleme ne kadar artarsa, o kadar ii asndan zarar meydana gelmiti. Kriz durumunda tasarrufun yok olmas, krizi daha da ok tetiklemitir. Kar durumlarnn endstrilerin durumlarna gre deimektedir. Fazla retim ve tketim iktisadi dengeyi bozduunu belirtmilerdir. Krizi engellemek iin, al ve sat maliyetlerinin dzenlenmesi gerektiini, dengeli bir eklin salanmasn istemilerdir. Krizleri nlemek iin birok tedbirler alnmaya alld: Krizleri hafifletmeye mahsus tedbirler Bu alanda bankalarn nemli rolleri vardr. Kamu hizmetlerine ait teebbslerle iyiletirici tedbirler alnmaldr. Gmrk siyaseti Parasal durumlar Tketimdeki gndelik kar ktisadi teebbslerin merkezilemesi gibi 74 Komnist Beyannamesinin limle ve Gerekle lgisizlii Kapitalist dzen cemiyetleri yok etmek iin var olduunu ve bu cemiyetlerin ykmna kadar var olup sonra da yklacan belirtmitir. Buna Marxn katastrof fikri denilmitir. nsan her zaman kendi iin ayn olan eyi sevmez. nsan blnmez bir birliktir. nsan, ruh ve maddeyi bir arada tamaktadr. Blnmesi imknszdr. nsanlarn asla birbirlerine benzemedikleri savunulmutur. Marxn iktisat nazariyesine baklrsa genel itibariyle; btn gemiin cemiyetlerin snf mcadelesinden bahsedilmitir. nsanlarn kle durumunda olmas, savatan kaynaklanan bir klelik olduundan bahsetmilerdir. Evrim ve kolektif retim ile ferdi mlkiyetin uyumazl hakknda iktisadi anlaylar vardr. Cemiyetleri drt devreye ayrmlardr: a) b)
73 74

14.

Dou cemiyetleri Klasik devir

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 171- 172 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 175 -179

96

c) d)

Feodalizm Burjuvazi Bu snflamann hakiki ir snflama olduunu sylemek yanltr. Teknik alanda

olarak dnlrse doru olmadn sylenebilir. Tarihi materyalistler gelecek hakknda ok ey sylemektedirler. 15. Tarihi Maddecilik ve Mistik Marx sistemini mistik yap asndan oluturmutur: Hareket noktas rasyonel bir fikir deil, bir zmrenin baarsndan ibaret olan Konusu olan iktisadi mnasebetler somut ve gerek insandan gittike Matematik ve tarihi gibi grnen kantlar altnda daima fkrmaya hazr Tarihi materyalistler; mistik fizikilerden ve mistik astronomlardan

irrationnel bir duygudur. uzaklaarak formller halini almtr. duyguya dayanan bir kant vardr.75 eklinde Marx, kanlarn ortaya koymutur. bahsetmilerdir. Ama onlara gvenmemilerdir. Materyalistler milli deerlere, burjuvazilere, milli kurululara iyi gzle bakmamlardr ve dmanlkla karlamlardr. Cebri hareketleri kabullenememilerdir. Marksizmin mistik etmenlerinin biri de diyalektik olduunu kabul etmilerdir. Marx iin, insanlk tarihi snf mcadeleleriyle dolu olduundan bahsetmitir. 16. Ziraat ve Endstrilemenin timai Realitesi Endstrilemenin dou sebeplerinden biri de iktisadi krizlerdir. Felsefenin iddiasyla meydana gelmitir. Endstrinin douuyla birlikte Avrupada farkllamalar ve deiiklikler meydana geldi. nsanlar daha ok gelimi ve ehirlemi merkezlere tanmlardr. retim sahas geniledi. nk fabrikalar ald. Elde yaplan iler yerini makinelere brakt. Eitimle ilgili almalar artt ve okuma - yazma oran ykselmeye balad. ehirden sonra ky hayatnn gelimesine ve tekniin yaylmasna neden oldu. Avrupa haricinde ortaan deerlerinin de hareketlenmesine neden olmutur. Bilgi halka yayld. Demokratik ynetimin uygulanmasn kolaylatrmtr. Bunun gibi birok sonular ortaya koyulmutur.

75

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 197

97

Smrgecilik yerini demokratikleme srecine ve milli deerlere brakmtr. tarihi materyalizme gre, itimai buhran endstrisi en stn ve zirai olmayan cemiyetlerde kmas lazm geldii halde, o tersine endstrisi en aa zirai memleketlerde kmtr. 76 17. Mlkiyet Tarihi materyalizm insan kiiliini ve onun tamamlayc unsuru olan mlkiyeti ireti bir ey ezenlerin ezilenler zerinde tahakkmn kurma arac sayyor. 77 Tarihi materyalistler mlkiyetin varln kabul etmeyen topistlere kar durua sahiptir. Bu ekilde yaptklar iin insan haklarna tecavz ettiklerini sylemilerdir. Cemiyetlerde, ferdi mlkiyetin olmadn iddia etmilerdir tarihi materyalistler. Onlara gre doadaki her nesne iin birleik mlk diye adlandrmlardr. Dinin btn unsurlarnn cemiyete ait olduunu ve ferdi bir durum olmadn belirtmilerdir. Sonradan da snfl bir ferdi mlkiyet meydana gelmitir. Btn cemiyetlerde mlkiyet gelimitir. Toplumsal mlkiyetten ok ferdi mlkiyet daha da n planda tutulmutur. Aslnda o dnemde ferdin kendine ait ahsi bir mlkiyeti bulunmad halde materyalistler, ferdi mlkiyeti iddetle benimsemilerdir. Maddi tasarrufla mlkiyet tasarrufu arasndaki farka dikkat ekmilerdir. Feodal yapda mlkiyet ve hkimiyet kavramlar nemli duruma getiini savunmulardr. Grlyor ki mlkiyet hibir zaman ferdi vasfn bsbtn kaybetmedii gibi, srf maddi bir tahakkm arac da olmamtr. 78 18. Aile Aile, tarihi maddecilerin de kurduu bir yapdr. Ferdi mlkiyetle ailenin birbirine paralel olarak gelitiini belirtmileridir. Aile, bir zmre halini almtr. Soydalk kavramn kullanmlardr. Aile hakkndaki aratrmalar; Bochofen, J. Kohler, Morgan, Durkheim, Mauss ve daha birok etnologlar birok aratrmalar yapmlardr. Mlkiyetin ortaklaa duruma gemesiyle aile balarnn zayfladn savunmulardr. Tarihi maddeciler savunduklar iddialar daha da kkl bir hale getirmek iin, bu tr hkmleri savunmaktadrlar. Ailenin ocuu toplumsal hayata hazrladn savunulmutur. Genel olarak her yerde toplumsal gcn varlndan sz edilmektedir. Ailelerin cemiyetlere uygun bir ekilde yaadn belirtmilerdir. Douumuzdan beri olgun yaa kadar getiimiz merhalelerde
lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 205 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 205 78 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 211
76 77

98

itimai deerleri gittike safha safha genileyen zmrelerden almak zorundayz. Eer nemli bir ksmn aileye borlu olduumuz bu erdemleri lzumsuz grmek anlamna geliyorsa byle bir grn bizzat insanln zne ve medeniyete ne derece aykr olduunu sylemeye lzum yoktur.79 19. Orta Snflarn Korunmas Orta snf kavram Marxn ortaya koyduu bir kavramdr. Cemiyet, orta snflarn korunmas gerektiini savunmulardr. blmnn devam iin zelikle orta snf korunmalyd onlara gre. Orta snflar cemiyetin btn tabaklarnda mevcuttu. Eskiden beri cemiyette var olan o rta snf kabiliyetlerin ve mertebelerin olduu bir snftr. Zek, beden gibi kabiliyetlerle lrler. Orta snf sosyal hiyerariye bal olduu savunulmaktadr. Kltrel olgularn ve olaylarn gereklemedii yerde orta snfn varlndan bahsedilemez. Dengesizliklerin ortaya kacan belirtmilerdir. Sermayenin yabanc bir ele gemesi ve merkezilemesi durumunda orta snfn zayfladn ve i blmlerinin paylalmasnda skntlar olabileceini savunmulardr. Bundan dolaydr ki kltrel etmenlerin olduu bir yerde kendi deerlerinin korunmas gerektiini idrak edilmelidir. Yaplan ile sermaye arasndaki denge kurulmaldr. Denge baarl bir ekilde kurulamazsa, iktisadi krizlerin engellenemeyeceini dile getirmilerdir. nsanlar baskl bir hayat yerine zgr bir ekilde yaamay tercih etmelilerdir. Da baml yaamak kltrel ve milli deerleri yok edebilir. 20.Tarihi Materyalizmin zlmesi Bu blmde; E. Bernsteinin tenkitleri; Kautskynin onu tenkiti; fikirlerin dal; birbirini nakzeden cereyanlar; tarihi materyalizmin iine dt kmaz anlatlmaktadr. Bernstein, insann evreni dzenleyici ve dzeltici rolne dikkat ekmektedir. Bernstein, Marxtaki gibi deterministi anlaya kar kmtr. Kaderci yaklamak istememitir hibir konuya. Bernstein birok konuda Marxn aleyhine sonular ortaya koymutur. Birden fazla sosyologlarn ve fizyologlar psikolojik mekteplerde ve Viyana mektebinde yetitirildi belirtilmitir. ktisadi krizlerin mahiyetinin mutlak olmadn izafi olduunu savunmulardr. Krizin daha da artmas sonucunda, burjuvazi cemiyetlerinin
79

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 214

99

yklacan sylenmitir. Bu ifadesiyle birlikte Marxn temel sistemi temel noktasndan sarslmtr. Kautskynin iddialar tarafsz ve objektif bir ilim adamnn tenkitleri olmaktan ziyade, sectaire bir meslek mensubu azn tamaktayd. 80 Bernsteine Kautsky sosyalizmi reddettii iin onu eletiriye tabii tutmutu. Evrimci ve ktmser bir yaps vardr. Determinizmi ve kadercilii kabul etmitir. Sovyet hareketlerine kar km biridir. Kaderci determinizmine kar Lenine tarafndan gelmitir. Lenine tarihi maddecilie ait her eyi ykmaya almtr. ktisadi hayata karmamtr. Sadece siyasi adan tezatlar ortaya koymaya alyor. Sava ve emperyalist karakterini ortaya koymutur. Yalnz bu tezatlklar materyalizmle hibir alakas yoktur. Slav rkl, Ortodoks kilisesi birlii, barseverlik, eitlik, insanlk ve ileri demokrasi ilgin bir ekilde yaylmtr. Grlyor ki doktrinin esaslar her gn baka bir renk ve hviyetle sahneye kan; baz demokrat cemiyetlerin basnnda son otuz krk ylda gnden gne dallanp budaklanan ve birbirini karlkl reddeden kk ile balar gittike kesilmekte olan garip bir aa haline gelmitir.81 21. timai Gerek ve nsan

Tarihi materyalizm, asndan itimai yani sosyal gereklere baklacak olursa; insan bir kltr iinde cemiyeti ortaya karan retici bir varlktr. Bu cemiyet deerlere sahiptir. blm; yatay ve dikey olarak sralamlardr. Snf dzeni iktisadi bir hayatn Avrupada dourduu bir dzendir. Millet tarihi materyalizmin iddia ettii gibi burjuvann gelimesin domu bir kavram deildir. ada itimai gerek olan millet; milletler medeniyeti; itimai problemlerin millet iinde yeri; insani varln dier varlklara irca imknszl; tarih iinde ve bugn integral tecrbelerle beraberdir insan. Kbra ZKURT

80 81

lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 222 lken, Hilmi Ziya. A.g.e., ss: 225

100

VARLIK VE OLU(II. KISIM) uurun Fenomenolojisi - 1 Kendini bilme ilk olarak Sokratesle ortaya kmtr. Ancak bu kendini bilme tam anlamyla bir uur deildir. uur, bu zamana ait bir kavramdr. uur kavram, eitli dillerde farkl anlam ve kelimelerle ifade edilmitir. Yel yani rzgr, bilin, ruh ya da nefs gibi ifade ekilleri vardr. Sokratesin kendini bil formunu il olarak dntren, dnyorum o halde varm ifadesiyle Descartestir. Bununla birlikte uur, nefs ve ruh kavramlarndan kurtulup ilk defa bilgi ve sezgi konusu olmutur. Descartesle birlikte dalist bir anlay balar nk o maddenin iki cevherinden sz eder. Bu cevherler ise, lem ile uur arasndaki ayrm ifade eder. Daha sonrasnda ise cevher yani z birok dnr ele ald ve E. Husserl uura yani z olarak cevhere fenomenoloji adn verdi. Husserlde uur ekilde alglanmaktadr. Ona gre fenomenoloji, hem kastl fiillerin hem de kastl muhteva veya objelerin tasviridir. Fenomenoloji bu deimez zlerin tasvirini yapan kesin bir ilimdir. Fenomenolojinin asl konusu nesnelerden nce uurun tasviridir. lemsiz uur ve uursuz lem olmaz. nsann varl lemde varlk olmasdr. lem Husserle gre her eyden nce cisimler kinatdr. uurun aktel olan ve aktel olmayan iki yn vardr. Bu uur dar anlamda bir bilgi fonksiyonu geni anlamda ise bilgiye ynelmektir. Aktel uur asla bir kapal uur deildir, onun eylemi sonsuza kadar uzanr. Genel olarak bir uura ait bir fenomenoloji kurmak istersek Husserle bakmamz gerekir. Fenomenoloji, matematikiler, tabiat bilimcileri, manevi ilimler ve insan ilimler inin yannda deerler felsefesinin de bir yntem arac olmutur. Max Scheler daha ok insan felsefesine uygulamtr. Fenomenolojinin gnmze yakn ki kullanm alanlar daha ok ontolojiye fenomenalojik bir bak asyla gerekletirilmeye allmtr. uur, insani varln ilk ak zelliidir. uur eer kendini bilebilmedir. O halde dier canllarda kendini bilme ya da deli ve ocuklarda kendini bilme nasl gerekleir ? Bunu tartmas da nemli bir konudur. Kendi banalk ve lemde varlk ifadeleri uur fenomenolojisi ile insani varl ontolojik anlamda birletiriyor. Descartes dnyorum o halde varn Nietzsche varm o halde dnyorum ve Schopenhaur ise irade halinde lemden sz eder. Bu da uura ynelii ifade eder. uur yalnz ben uuru ya da kendi uur deil, ayn zamanda lem uurudur da. Husserle gre insann zellii lemde var olmaktr. uur bir oluun uuru, zaman uurudur. nk insan ruh ve beden btn halinde yaayan bir varlktr. uurun ilk hallerine Kierkegaard lm korkusu, Heidegger tasa, Sartre ise i bunalts demitir.

101

Sosyal uur ise insan toplumsal bir varlk yapar ve bir an iin onu organik uurdan uzaklatrr. Sosyal uur, toplumun mekn-zaman emalarna gre kurulmu bir uurdur. Sosyal uurun insani varlkta rol byktr. Organik uur ile sosyal uur insann varoluunda karlkl etkileim ile rol alr. Organik ve sosyal uur ritimler iinde geliir. Kii bir bakmdan toplumdur bir bakmdan ise ferttir. Ancak toplum olunca fert, fert olunca da toplu m olmaz. Ayrca organik ve sosyal uur ayn zamanda zamana da baldr. nk uur sahibi insan zamani varlktr. Egzistansiyalist filozoflar insann bu vasf zerinde ok dururlar. rnein; jaspersa gre insann balca faktr tarihiliktir. Bu dnrlerin grleri her canl varlk maddeyi kuatr sonucuna ulalr. nsan ise bu noktada tm varlklar kuatr. Ancak bu egzistansiyalist zaman gr doru deildir. nk bu sre ierisinde insan, yalanacan ve leceini bilir. Yani oluu bilen bir varlktr. uurun zaman d ve zaman diye iki tr uuru vardr. Zaman d olan uur, Yunanllarn logos ve nous dedii, slam filozoflarnn ise nur diye ifade ettii uurdur. Shreverdiye gre nurdan nura ykseli varlk tabakalarnn aydnlanmas ortaya kmas demektir. Bu ykseli sonunda nurlar nuruna yani Allaha ular. Jaspers ise buna genel uur adn verir. Egzistansiyalizm zaman d uura nem vermemitir. Buna ise Sartren varolu zden nce gelir ifadesi aklar. Eer zaman d uur olmasayd gemii, gelecei ve bu gn bilemezdik. nk gemii tekrar yaayacak deil, hayalci genlerin ise gelecekte yaamas aktel uurun ya gevemi ya da henz domam olmasndandr. uurun Fenomenolojisi 2 uurun ilk olgusu sje ve objedir. Sje ve obje, ruh-beden, tez-antitez gibi birbirini tamamlar. Sjesiz obje ve objesiz de sje olmaz. uur fenomeni objelerle birlikte bulunan hareketli bir kastl fiiller srecidir. Bilmek de bu sre ierisinde sje ve objenin mnasebetleri sonucunda gereklerleir. uur ite bu sre ierinde yani bilmek noktasnda dier varlklardan ayrlan bir zelliktir. Obje uur dndaki bir meknda ve belli bir mesafededir de denemez. nk peygamberin hayat bizden 1400 yl uzaktadr. Ancak sje ve obje btnl sayesinde bu mesafe silinir. Sje ile obje arasnda mantki bir mnasebet yoktur. nk sje ya da obje birbirini iermez yahut biri birinden zellik olarak stn deildir. Baz dnrler buna zihni mnasebet deseler de yine de bu karmakl zememilerdir. Bu ifadelere baktmzda yle ise, sje-obje fiili, fiziki, ruhi, mantki mnasebetlerin hibiriyle aklanamaz. Bu mnasebet ancak tasvir edilebilir. Bu yzden Husserlin fenomenolojisi bir aklama deil, yalnzca tasvir metodu ile kurulmutu r. Sje ile obje birbirini tamamlar. Bu yzden birinin varl dierini ortadan kaldrmaz. Yani farkl ve

102

zt olanlar birbirini dta brakr ve ayn zamanda tamamlarlar. Schopenhaura gre sje objesiz, obje de sjesiz olamaz. Sje gerekletike obje, obje gerekletike de sje karanlkta kalr. Bu noktada eitli filozof ve dnrn grleri ele alnm ve suje -obje arasndaki ilikiye zellikle psikoloji alannda alm dnrlerin fikirleri ele alnarak - ocuk psikoloji rnek verilmitir. nk ocuk zellikle de d dnyay alglamakta ve ardndan kendi beninin farkna varmaktadr. rnein; Piagete gre ocuk uuru kendine katlan ile balar. Bu daha sonra animizm yani objeye evrilir. Sanat da bu noktada ocuk uuruna benzetilebilir. nk sanat da primitif uur, rya ya da ocuk uuru gibi zaman dla iaret eder. Baz dnrlere gre mitoloji de uur dnda gerektir. Ancak Schellinge gre mitolojinin uur dnda gereklii yoktur. Politeizm yani ok tanrcln mitolojilerin rn olduunu syler. Ancak projektif uurdan objektif uura geie ait ilk esasl bilgiyi felsefe ve ilim tarihi vermektedir. Felsefede primitif dnce ile objektif dncenin ortasnda dodu. Bu dnce mitoslar halinde ve ilk olarak sembolletirme olarak Eflatunda ortaya kt. Kader dncesi de bununla birlikte varlk gsterdi. nk kader tabiata dalma ve ona kar koyma olarak mcadeleyi ifade eder. Objektif uurun gelimesi ilmi dncenin gelimesi demektir. Yani ilimlerin gelimesi objektif uurun ile paraleldir. rnein matematiin gelimesi Descartesin objektif uura kendini vermesiyle gerekleir. Soyut obje tabiatn temelini oluturur. Yani tabiat i mnasebetlerini, kanunlarn meydana karma gc yalnz ondadr. Ancak mitosta bu byle deildir. Tabiatn genel mnasebetlerini kavrama gcne sahip deildir. Soyut obje objektif bilin yani uur alanna aittir ve bilgi cinsinden idealdir. Bilginin ve lemin kayna suje ve obje btnldr. Zaman ile mekn arasndaki iliki sembol ve muhteva ilikisidir. Zamansz mekn olmaz. Yani her ikisinde de ball sjeleme ile objelemenin ztlklarna ramen karlkl ballklar vardr. phe bilmenin deil, inanmann karldr. Bu yzdendir ki Descartes phe ediyorum, yleyse varm demitir. Yani inanmaya hazrlanyorum anlamnda kullanmtr. nsann ahlaki kii olmas insana insan olarak bakmas ile gerekleir. Hrlk ise bu noktada irade hrldr. rade hrl insanlarn birbirine kii olarak bakmalar ile gerekleir. nsan beden olarak hatta beden ve ruh yetilerinin zellii olarak bir ferttir. inde bulunduu zmre veya zmreler organizasyonu olarak toplumdur. Bu durumda fert ve toplum kiinin iki

103

manzarasdr. Toplum kiiler aras mnasebetlerde derece derece iddeti artan szleme, anlama, dayanma halinde bulunur. Bu mnasebetlerin iddet derecesine gre o toplum, cemaat ve komisyondur. Toplumlarda kii seviyesi vardr ve kiiler aras mnasebetler de sz konusudur. Toplumun olmamas sonucunda kii, sr, kalabalk, yn, ete ve toplant halini alr. Toplumda duygudalk ne kadar kuvvetli ise alet ve ey olarak grme vasf o kadar silinir. Bu da gsterir ki fertlerin yan yana gelmeleri daima toplumu meydana getirmez. Yalnz ykmllk ve sorumluluk duygular olan hr kiiler arasnda gerek dayanma ve cemaat doar. VARLIK VE ZAMAN Cansz tabiat zlme olarak bir yne doru deime halindedir. Bu yne enerjinin evrimi denir. Bu evrim bir yok olma manzaras gsterir. Her nerede varlk varsa ondan ilerisinde ancak onun imkn, yani olacak olan vardr. Bu da varlk ve imkn ifade eder. Varlk sonsuzluu gerektirir. Sonsuz kendi kendisini kuatamayaca iin sonsuz uuru tasavvur edebilir. Varln enerji halinde ekil deitirmesi ise sonsuzca yeni imknlar kazanmasdr. Varln enerji ile ilikisine bakldnda ncelikle varlk bir olu ierisinde enerji olarak deime halindedir. Yani mekn ve zamanda belli bir hareketi ve deiimi vardr. Bu dnce Eleal Zenona kadar giden felsefi bir dncedir. Heisenbergin kesintisizlik teorisi, Einsteinn izafiyet teorisi varln zamandaki hareketini ifade eden rneklerdendir. Enerji olan ve olacak olan eydir yani mmkn varlktr. Bu yzden enerjinin varl varlk halindedir. Madde enerjinin baka bir manzarasdr. Ya enerji younlaarak madde halini alr ya da madde zlerek enerji haline geer. lem Einsteina gre zaman sonsuz, mekn kapal bir eri olduu iin snrldr. Yani lem sonsuz bir harekete sahip sonlu bir kredir. Maddi varlk hem gerek hem de imkndr. Mutlak deime dalmadr. Mutlak deimezlik hareketsizlik ve lmdr. Maddi varlk yalnz mekani varlktr. Maddenin bir evrimi vardr ve bu evrim sonlu varln balang vasfdr. Maddi varlkta meknn mahiyeti genileme, ime ve daralma eklinde olur. Antik felsefede madde ekilsiz bir g, varln alalmas ve yok olmas gibi olumsuz anlamlara sahiptir. Ancak ada felsefede Materyalizm denen akm maddeye btn varlklarn kk, devrimlerle stn varlklar kendinden doan yaratc varlk anlam verir. Minkowskynin mekn-zaman statiktir, fakat boluktur.

104

Maddedeki olu yani deime birok dnr ve aratrmacy zaman iinde deien enerji ve deimeye bal olarak kinatn ya nedir? Sorusuna yneltmitir. Yani evrendeki deime ilk hale gtrebilirdi. Bu yzden eitli aratrmalar yapld. rnein; Gamow, lemin balangcndan beri safhadan getiini syler: a- Patlama safhas b- Kesifleme safhas ve c- imdiki safha Kinatn balang tezini savunanlarn bir ksm kelm grne bir ksm is e filozoflara yakndr. Canl varlk imkna doru alm daha stn bir mertebededir. Yani maddenin imknlarna gre canlnn imknlar daha genitir. Canl varlk ile madde arasndaki ayrmlar, Hylozoism, Animisme, Mecanism, Vitalism, Yeni Vitalism, Psiko-Biyoloji gibi akmlar ifade etmitir. Canl iin vardr diyemeyiz, var olacaktr diyebiliriz. rnein; Bergsona gre madde paralanmaya, blnmeye elverili olduu halde, hayat meydana gelmekte ve devam etmektedir. Canl daima yarat ve spontanelik deildir. Varln, kendi varlk art olan maddeye bal olduundan dolay yalanma, alalma, zlme ve dalma vasflar vardr. Canl ayn zamanda hem sebat hem de deime olarak grnr. zmseme cansz varlklarn canllarda eriyerek hayat bulmasdr. Bir yerde zmseme varsa orada hayat da vardr. Buna en iyi rnek virslerdir. Virsler canl ortama girerek hayat kazanrlar. Fertleme canl varlkta balar. Fertleme zmsemedir, yaylmadr. Fertleme, takn bir zmsemeye yklenmi snrlamadr. Btn-fert mnasebeti canl varlkta kendini daha ak olarak gsterir. Canl varln geliimi onun evrimini de ifade eder bir anlamda. Evrim bir olgudur. Bergson bu evrimi, btn varlklarn dinamiinde bulunan hayat hamlesi fikriyle aklamaya alr. Canlnn evriminde aa dallar gibi almann ileriye veya yana doru iki manzaras vardr. Canl varln evrimi ile ilgili evrim teorileri vardr. Lamarcism, Darwin, Ernst Heackel, Weismann ve Naegelinin aratrmalar, Hugo De Vrier ve Mendelin nce bitkiler ardndan da hayvanlar zerindeki mutasyon tecrbeleri, Eimerin teorileri, Yeni Darwincilik, teorileri evrim teorilerine rnek verilebilir. Bu teorilerin en nemli zellii rk dnen kiilerin iine gelmi olmasdr. Faizm gibi bir ideolojinin ortaya kmasna neden

105

olmulardr. Bunun yan sra Alman felsefesini de nemli lde etkilemilerdir. Evrim olgular paraldr ve aralarndaki boluklar doldurulamamtr. Evrimin ortak zellikleri: 1- Evrim tekrar edilemez ve aksedilemez. 2- Vergi evrimi ile madde ve enerjiye ait olan evrim kartrlmamaldr. 3- Evrim ilerleyici veya gerileyici olabilir. 4- Gerileyici veya ilerleyici evrimlerin trl problemleri vardr. 5- Devreli evrim ya da ihtiyarlama canllara ait bir zelliktir. bu sonulara baklarak evrim yalnzca d faktrlerin etkisiyle gereklemez. faktrlerde bu noktada olduka nemlidir. Canl varlk insanda igd ve ona bal yetiler olarak beden, canl varln olgunlatrc fonksiyonunun gelimesinden doan zek, dnce, dil, alet yapma, eit im oarak ruhtur. Dnce insann en nemli vasfdr. nsana sbjektif ve objektif uur glerini verir. Ancak insann biyolojik zelliklerine bakldnda insan, dier canllara oranla daha ge geliir ve olgunlar. rnein; sinekler yumurtadan kt gibi uar, rdekler doduklar gibi yzerken insann geliimi 20-21 yalarndayken gerekleir. Ancak u adan bakldnda insan doduu gibi beyin kabuu hzl bir ekilde geliir ve alclar kuvvetlidir. Vicdan ve uur ocuun bymesiyle birlikte olgunlamaya balar. Ruh hastalklarnda da vicdann gereklemesini engelleyen haller ortaya kar. Bu da yetime dneminde kritik srelerin alamamas, kiiliin gelimemesi sonucunda gerekleir. Vicdan stn bir evrim derecesidir ve fert-toplum krizinin alm olmasna, kiiliin normal ilemesine baldr. ZAMAN VE HAREKET Bu iki kavramda soyut kavramlardr. Burada mutlak varlk ele alnr. Mutlak varlk ba ve sonu olmayan zamansz ve sonsuz bir varlktr. Ancak zamanda bu zamansz varla baldr. Bu durumda zaman sonsuzluun iinden bir kesit, sonsuzlua gre sonlunun deime lsdr. Zaman ve sonsuzluk fikrini ilka dnrleri de ele alr. zellikle Parmenidesin varla ykledii zellikler bu anlamda nemlidir. Kant, Leibniz zaman ele alm dnrlerdir. Varoluulua ait zaman fikri ize tamamen yeni felsefeye zgdr. Ancak kklerini yine ilkadan alr. rnein, Herakleitos varl olu sayar. Augustinusta ise hatrlamak ve mit etmek zamann boyutlardr. Sartrea gre insan lemde kendisi iin vardr. varlk ve yokluk adl eseri bu dncelerin aklanmasnda nemlidir. Heidegger ve Bergson da

106

zaman, yaayan, uur sahibi olan varlk insandr. Karl Jaspers ise varolu fikrine hem ilim hem de felsefe yolundan yaklam bir dnrdr. Jaspers zamann akn engelleyen durumlar lm, strap ve hastalk olarak gsterir. Egzistansiyalizmin bu dncelerine ramen eksik ve yetersiz dnceleri de vardr. nk insan akn varlktan ve tabiattan uzaklatrmtr. Varlk konusu ierisinde Hrriyet meselesi de ele alnmtr. nsan hr mdr? Sorusu zerinde durulur da ok. zellikle Kant bu konu zerinde durmutur. Varoluulara gre uur hrriyettir. Varoluularda da hrriyeti ele alan Merleau -Pontydur. Ona gre ben hrdr. Hrriyet sfrdan balamaz hrriyet, hem lemden hem de leme domaktr. Snrl hrriyette Merleau-Ponty, mutlak hrriyette ise, Sartre nemli dnrlerdir. Sartrea gre varolular karlkl hrriyetlerin bozulmas ile olur. nsan ona gre, hr olmaya terk edilmi bir varlktr. radi fiil ve hr fiil tam olarak insanda ortaya kar. nsan sonlu varl iinde zamansz bir uura sahip olduu iindir ki sonsuz varla ynelir. Bergson hrriyeti ontolojik olarak inceler ve derin uurda yani uurun dinamizminde arar. nsan, hrriyetini aba ile kazanr. aba ize tehlike zevkinden lm hie saymaktan gelir. Ruh insann stn yndr ve hrriyet ise bu stn yn ile ilikilidir. Bu yzden insan dince ve hukuka kanunlar nnde yaptklarndan sorumlu tutulmutur. nk sorumlu olmak iin hr olmak gerekmektedir. Biz emaneti gklere ve yerlere verdik, onlar kabulden ekindiler. Sonra insana verdik, o kabul etti. nk zalim ve cahildi. Ayeti de insann sorumluluk ve uur sahibi varlk olduuna iaret eder. Kierkegaard ben nedir? sorusuna Hrriyet diye cevap verir. Heideggere gre ise varolu ve hrriyet ayn eydir. Sartrea gre de insann en bariz vasf hr olmaya mahkm olmasdr. Bunun iin de ne leme ne de bakalarna almayan yalnzlk iindedir. Hegel zamanla hrriyeti birletirmitir. Her kurtulu ona gre oluta yani sentezde gerekleir. Bu noktada benin baka benlerle ilikiye girmesi ve sosyallemesi ele alnr. Birok dnr benin dier benlerle mnasebet ierisinde olmas gerektiini syler. Mnasebet yalnzca benler deil ancak benler araclyla bakalarna aktarlmaktadr. nsanla ve sonsuzlua ak olan inan hrriyetlerin en yksek derecesidir. DNCENN ANTNOMLER Dncenin en stn ekli kavrayan, yani insanda ortaya kar. Bu da karlkl atmalar eklindedir. Hibir davran tek cevapl deildir, eitli yollara ayrlabilir. Bugn

107

ortaya kan atma ve kavgalar ise bu ok eitli yollar yzndendir. Mmkn yollarn kmaza girmesiyle de birlikte problemler ortaya kar. Bu problematikler ise, insan ilimlerinden doan problematikler, fizikten ve canllar ilminden doan problematikler, mantktan doan problematikler, felsefeden doan, bir -ok, tecrbe-akl eklinde ortaya kan problemlerdir. Bu tartma ve karlatrmalar ilkadan gnmze kadar devam etmi tartmalardr. rnein; Realizm-dealizm kartl zamanla Realizm-Nominalizm kartl halini alm ve son halini ise gnmze varolu felsefesi olarak gelmitir. Bunun yan sra Dogmatizm-Septisizm, Mekanik-Organik, Btn-Fert ilikileri de ele alnmtr. Sosyalizm btncl, Liberalizm ise fertilii temsil eden anlaylardr. Birok antinomi ilkadan gnmze kadar eitli ekillerde gelmitir. Kant fenomen kavramn grnen alem iin ele alrken Husserl tam tersi olarak grnmeyen aleme atfetmitir. Btn bu antinomiler ierisinde tarafsz bir gr sergilemeye alm olan Pragmatizmdir. Bu anlay Nietzsche ile balam ve son aamasn ise Bergsonda bulmutur. Pragmatizm iin fayda taraf nemlidir. Ona gre, btn doktrinler pratik faydamz tatmin ettikleri lde dorudurlar. Tarafsz durmaya alan bir dier dnce sistemi ise, Pyrron ile ortaya km olan pheciliktir. Bu sistem mutlak ve genel dorular reddetmi, her eye hatta duyu organlarmza bile phe ile baklmas gerektiini sylemitir. Lezgi KARADA

108

EYYP SAYAN(1901-1974) Hilmi Ziya lken, Osmanl mparatorluunun son gnlerini yaad yllarda renim grm ve Cumhuriyet tarihimizin fikir hayatn adeta tek bana doldurmu biridir. Bu kitapta Hilmi Ziya lkenin psikolojik, sosyolojik ve felsefi dncelerine yer vermitir. Psikolojisi: Hilmi ziya lken iin en nemli problem insan ruhunun aklanmasdr. Ruh ve mahiyeti bilindii takdirde sosyoloji ve felsefi konular aklanabilir, aksi takdir de ksr ekimelerden kendini kurtaramazlar. Hilmi Ziya lkene gre ruh, eya ile kendisinden ibaret birliin uurudur. Tabiatn birliini temsil eder. Tabiat btn dehasn ve kudretini ruh ile meydana koymutur. Medeniyet onun eseri, felsefe ruhun hrlnden domutur. Ruh akln ve aydnln en olgun halidir. lemin karanlk, gizli ve bulankl ruhla akla kavuturabilir. Ruh, dzen ve karanla k verir. Ruh onun aynasdr. Hilmi Ziya lken e gre ruh ve beden bir btn oluturur. Bunlar birbirinin tamamlaycsdr ve ayn zamanda birbirine zttr. Ruh bedenle biridir, beden ruhun artdr. Bedensiz ruh hayaldir. Beden ve ruh bir olu, bir nehirdir. Ondan hibir ey karlamaz, hibir ey yok edilemez. nsan ruh ve beden btndr. Ruh bedenin eseri olmad gibi beden de ruhun eseri deildir, sadece bir btndr. nsan biyolojik faaliyetlerini ruh ve beden arasnda var olan ahenk sayesinde yaplabilir. Bedeni eitirken onu eitilmi ruh zerine oturtmak gerekir. Hilmi Ziya lkene gre; Davranlk psikolojisi beden konusundaki aklamasn maddeci bir temele oturttuu iin materyalist bir psikolojidir. Ruhi olaylara bir takm cevaplar halinde ele alm duyularla deil, reflekslerden ie balamtr. Btn cevaplar uyarlmaya baldr. Ruhi olaylar mekanik olaylara indirgemektedir. Mekanik nasl ki bir etkinin eseri ise ruhi cevapta evre uyarmn etkisidir. Pavlovun kpekleri zerindeki deneylerin doruluu her eyden nce artl refleks ve hayaldir. Tecrb psikoloji bundan yoksundur nk tatl bir eyin hayalini hatrlaynca azmz sulanr. artl refleksler de durum farkldr. Refleksler insana ait almalarn da hayal ortaya kar. Hayal, mahiyeti bakmndan artl reflekslerden, reflekslerden de ayrdr. Her ikisi de ind irgenemez.

109

Gestalt psikolojisinin ise maymun ve tavuklar zerine yaptklar deneylerle insann ruh halinin kavranamayacan ifade eder. nsan eyay yaanm bir olay olgusu iinde kavryor. Hayvanlar da byle bir ey yoktur. nsan kendini ve d dnyay ayrd gibi kendi ruhi hayatnda d dnya haline koyabiliyor yani objeletirebiliyor. Freud ise uur altnda meydana getirdiini ileri srd kompleksleri cinsiyet igds ve koruma igds dourduunu savunuyor. Hilmi Ziya bunlarn bazlarnn gayet sabit, bazlarnn analojilerini son derce zayf ve temelsiz grr. Hilmi Ziya lken byle ztlk ve yetersizlikle dolu olan psikolojilerinin yerine anlay metotla tamamlanm derinlik terfi ediyor. Sosyoloji: Hilmi Ziya lken sosyal bir olay btnlk iinde btn karakterleriyle ele alr. Sosyal olaylar birbiri itibariyle birbirinden ok farkl ve ferdi objelerdir. nsann kendi objesini kuvve haline getirir, soyutlatrr ve fikir haline koyar, dier yandan ise benini nesne gibi alr gzn kendine evirir ve i lemini meydana getirir. Bylece insan deerler lemini kurar. ocuk doduu zaman kendini bir sosyal evrenin iinde bulur ve kendi evresini oluturmak iinde nceden var olan eyler katmak zorundadr. Hilmi Ziya lken Durkheim sosyolojisine imknsz grr nk Durkheim idealist ve materyalist grleri bir araya getirmek istediini fakat bunun imknsz olduunu ifade eder. Durkheim cemiyeti mahiyete ideal saymakta, cemiyetin maddi cephesine bakmaktan baka bir ey olmadn ifade eder. Durkheim sosyal olaylarn aslnda bir ey deil fikir olduunu ileri srer. Olayn hangi cephesine nem verirse o cephe aa kacak teki cepheler silinecektir. Hilmi ziya lkene gre her ahs herhangi bir insani sistemin tamamlayc unsurlarn kendine aksettiren bi ferttir. Karlkl tesirlerden ibaret bir sistem iinde her unsur o sistemine sistemin bir ferdidir, ayn karlkl tesir sistemindeki tamamlayc unsur zmre veya cemiyettir. Hilmi Ziya lken sosyal uurun iki zellii olduunu sylyor: a)Hafza: Mitolojiler, destanlar, tarihler eklinde kendini gsterir. Bunun en nemli kayna sosyal duygululuktur. b)timai Mantk: Cemiyetin d lemine evrilmi objektif grnm, pratik davrandr.

110

Modern cemiyetler hissi ile akliyi, hafza ile mant birbirinden ayrdklar oranda modern toplum olma niteliini kazanyorlar ve yaptklar planlamalar da ancak kendi tarih uurlarna, sosyal hafzalarna, hatralarna, inanlarna deer verdikleri oranda faydal ve baarl oluyorlar. Cemiyetlerin temelinde daima uur, irade ve otorite bulunduu noktasndan hareket ederler. Hilmi Ziya lken gre cemiyet, kolektif ruhtan ve kolektif iten ibarettir. Kolektif ruh, fertlerin karlkl etki ilikilerinden doar. Kolektif ruhun en nde gelen zellii sosyal baskdr. Cemiyetin iki yaps vardr: a) D Yap: cemiyetin iinde yaad doal, tabi artlara gre ald zel

ekil ve vasflardr. Cemiyetin dada, ovada veya deniz kenarnda yaamasna gre eitli grnmler gsterir. b) Yap: cemiyetin kurulu tarz ve fonksiyonlarnn zel ileyilerinden hsl olan ekil de iyapdr. Cemiyetin sosyal kurumlardr. Ticaret, endstri v.s. yaamalarna elverili olan ehir, kasaba, aile, millet cemiyetin iyapsdr. Hilmi Ziya lken, Aristonun tabakal lem grn etkisinde kalm ve sosyolojisinde bu etkiyi srdrmtr. Ona gre cemiyette tabakal bir snflama yapmak zorundayz ve grevleri, sorumluluklar da ona gre tevdi etmeliyiz. Herkese gc ve kabiliyeti nispetinde yk yklemeliyiz. Tabakal bir cemiyet hiyerarisi toplumun esasdr. Cemiyet yatay ve dikey olmak zere iki blme ayrr. a)yatay blmler eitli gayelere gre kurulmu i ie gemi bulunan toprak zmrelerine veya toplumdaki fonksiyonlarnn birbirinden ayrl deresine gre gittike ayrlan ve oalan faaliyet zmrelerine (sanat, fikir, ahlak) gre ortaya kar. b) Dikey blm ise tekilatl bir i organizasyonundan ileri gelir. Hilmi Ziya lkene gre de hi bir tekilat ve disiplinin bulunmad bir cemiyet mevhumdur, hayaldir. Cemiyette sosyal fonksiyonlar ne kadar ok farkllamsa, snflar da o derece birbirinden ayrlrlar.

111

Felsefesi: Felsefenin temel konusu varlktr. Hakikat, gerek, dnce problemleri varlk probleminden kar. Varln olumsuzu, varlk deil ve ya yokluk problemi de varlktan kar. lim ve felsefe, akli dnceden sonra uyanm ve tarihi dnce ile olgunlamtr. Felsefe ilimden ayr dnlemez. Filozoflarn sistem kurma gayretleri eskiyi ykp kendine gre yeni bir bina yapmak iin deil, aksine eskiyi dzeltmek tamamlamak ve onu ilerletmek iindir. Hilmi Ziya lkene gre felsefe bilme ile balar fakat bilme btn problemlerin haline yetmez nk bilgimiz snrldr. Bilmenin bittii yerde dnce devam eder. Dnce varlk lemi sonsuzlatrmaktr. Bilgi fenomeni mantk kurallarmza uymayan ztlk ve tamamlayclk vasflarla doludur. Bilgi teorisinde iki r vardr. Bunlar bilginin bozulmu iki ucunu temsil eder. Biri egzistansiyalizm(sje lehine bozulan dengenin son ucudur.) ,teki diyalektik materyalizm ( obje ynnden bozulan dengenin son ucudur.) Hilmi Ziya lkene gre bilgi meselesi bizi bir kmazla kar karya brakyor. nsan ya o ya da bu alternatiflerden birini semek noktasnda kalyor. nsan her ikisini de ayn anda kavrayamyor. Bilgi izafi, snrl ve sonludur. Mutlak ve akn varla arparak krlmaya mahkmdur. Fakat akn varla evrilmeden vazgeemez. nk kendi kendini kabul edii ancak sonsuzla mutlakla evrildiini kabul etmesinden ileri gelmektedir. Mutlakn ve sonsuzun inkr bizzat izafinin ve sonlunun inkr demektir. Hilmi Ziya lken iin ahlak meselesi, meselelerin meselesidir. Ruhun iktidar olgunlap tamaya balaynca ahlak olur ve ahlakn kudreti ktleleri hkm altna alp toplumlara yn verdii zaman siyaset olur. Ruh ancak ahlakla fiile geer ve ahlak siyasetle tamamlanr. Ahlakl olmak imann dnyaya yaymak, irfann fiil haline koymak demektir. Bu ise ruhun kudreti sayesinde mmkndr. Ruhunda kudret, ak ve cret olmayann irfannn da deeri olmaz. Ahlakn son hedefi insanlktr. Fakat henz ahlakn bu yn her yerde fiile gememitir. nsann bu gerein kabul edilmesiyle gerekleecek ruh amacna ulaacaktr. Buna ulamak da fertten geer. Hilmi Ziya lken e gre eskilerin ahlak uzvi ahlaktr bugnn ahlak desinler ahlakdr, rf ve adet esiridir. Adetlerin grelii ahlakn prensiplerini deitiremez. Btn sosyal snflar arasnda birleik ve ortaklaa ahlaki kurallar vardr. Yalnz ahlaki fiilde uurlar birbirine alr aralarnda karlkl nfuz ve kaynama olur, bakas ve ben birbirlerini ayn btnn paralar olarak grrler. mann

112

kuvvetini, verimliliini koruyabilmesi iin hogr ile beraber yrmelidir. mannn kuvveti insana cemiyete ve tabiata hkimiyetle beraberdir. nsan varl tek bana alnamaz. nsan lemde varlk olarak ele alnmaldr. lemde var olmak sjeyi atn gsterir fakat lemi atmz gstermez. nk insan kimlii ve z itibariyle sonludur; sonsuz varl yaayamaz ama dnr ve bu dnce insani varln kendini amak en byk abadr. Snrl bilgimiz ve deer dnyamz varlk karsnda insann karlat aczi mutlak varlk Allahla gidebileceimizi nemle belirtir. Nuray ELMAS

113

TRK TEFEKKR TARH Trklerin fikir hayat Uzak arktan Avrupa ierisine, ilk zamanlardan yeni zamana kadar muhtelif ktalar ve devrelere yaylm, medeniyet evresinden gemi olduu iin onun her safhasnda ayn kalan mterek karakterlerini bulup karmakla ilgilenmitir. Trk Tefekkr tarihi birbirlerine uzak mesafelerde yaayan Trk kavimlerinin braktklar eser lerle tannr. Orhon Kitabeleri, Yenisey Kitabeleri, Eski ran mitolojisindeki Trk izleri, Uygur eserleri buna en iyi rneklerdir. Trk Tefekkr Tarihini devreye ayrmak mmkndr: 1)Payen Trk Tefekkr 2)slami Trk Tefekkr 3)Modern Trk Tefekkr 1)Payen Trk Tefekkr: Trklerin slamiyeti kabulnden nceki devirdir ve slamdan evvelki devir olarak adlandrlr. Bu dnemdeki Trk tefekkr her an deimeye msaittir. Trklerin yeni din ve medeniyetlere girii, deiimleri kolaylatrmtr. Bu nedenle Trk fikri hayatnn ilk devirlerine Payen Trk tefekkr denilir. Bu devrin Smerlerden, slamiyeti kabule kadar yani 4000 senelik uzun bir mr vardr. 2)slami Trk Tefekkr: 8. asrdan 19. asra kadar 1100 sene devam eden devir dierlerinden olduka farkl karaktere sahiptir. slami Trk tefekkr bir mmet tefekkrdr. Trk tefekkr burada kendine mahsus karakteri ancak Araplar, Trk ve Acemler arasnda mterek olan slami bir ekil ierisinde ifade edilmitir. Bu dnemde bir eserin doabilmesi iin her eyden nce mmet ruhunun tamamen kavranlm olmasn gerektirmitir. Bu dnemin en nemli karakteri dini devlet olmasdr. Dini devlet kendini merulatrmak iin dini akliletirmeye almtr.

114

3)Modern Trk Tefekkr: Tanzimattan biraz nce balayarak, gittike Avrupa ile temas sonucu Trkler, Modern tefekkre yava yava girmeye balamtr. Modern tefekkr denince Rnesanstan balayarak Descartesle birlikte iyice yer edinince Avrupa tefekkr adn almtr. Mode rn tefekkr ahlak, siyaset ve teknik gibi hedefleri tekil eder. lme, felsefeye temel hazrlar. lk olarak dini tefekkr ile mcadele etmitir, daha sonra kendi prensiplerini usuln aratrmtr. Trk tefekkr iin belli zellikler vardr: 1)Trk tefekkr realisttir. O ne Hintliler gibi nefsin iine kapanm mistik grl millettir. Ne de Eski Yunanllar gibi tabiat ve nizam- lem e esir olmu kaderci bir rktr. 2)Trk tefekkr nazariye ile ameliye arasnda daima sk bir irtibat bulmaya elverilidir. Onda ameli olmayan ve srf bir zek oyunu olarak kalan muakeleler yapmak zevki yoktur. 3)Trk tefekkr fikirler ve mefhumlar basitletirmek vezih ve anlalabilir bir hale koymak; ona en rasyonel ve kolay eklini vermeye msaittir. Yani, o tasavvufta bile rationaliste dir. 4)Trk tefekkr hadscidir. Yani o vakalarla temasnda onlardan kendi aksiyonu iin ani ve seri neticeler karmaya muktedirdir. Muhtelif medeniyetlere sratli intibak kabiliyeti bunun eseridir. BRNC KISIM PAYEN TRK TEFEKKR 1)KOLLEKTF TEFEKKR Ferdi yaratmalarn eseri olmayan bu tefekkre kollektif tefekkr ad verilir. Kolektif Trk tefekkrmm en nemli eseri hikmettir.

115

a)Trk kozmogonisi: Asyann eski milletlerine ait kozmogoniler karlatrlp, incelendiinde Trk kozmogonisinin nemi ortaya kar. lk defa in ve ran kozmogonileri karlatrlmtr. inde kinat gr Milattan nce yirmi beinci asr gemez. Bu iki kozmogoni arasndaki farklar: 1)Dualizme prensibi her iki kozmogoninin temelini oluturur. randa yer -gk zt prensip olarak kabul edilirken, inden Tien ve Koun karlkl birbirlerinin ztt kabul edilir. 2)Birtakm genel unsurlar her iki millette de bulunur. 3)Kaplumbaa sembolizmi iki millet arasnda mterektir. 4)Phenix usturesi iki kozmogonide de grlr. Kpek ve horozun saa ve sola oynadklar ift rol her iki millette de ortaktr. 5)in kozmogonisinde en ve randa Gh ayn ey demektir. Her ikisi de saati temsil eder. Trklerin kozmogonilerinde dii ve erkek ayrm vardr. Trkler lemin birbirinin ztt olan Gk Tanr ve Asya Yer olarak adlandryorlard. Her ey bir kaos halindeyken sonradan g kazandka gk yerden, aydnlk karanlktan, erkek cevher, dii cevherden ayrlm ve tamamyla birbirinin ztt olan kuvvetlerin yeniden birlemesiyle kii yani ilk insan vcut bulmutur. b)Trk Mitolojisi: Bizde mitolojiyi sanat ve fikriyata canl bir mevzu getirmek isteyen Ziya Gkalptir. lk defa Trk destanlarn tetkik ederek onlar yeni lisanla nazma evirmeye ve yeni sanata mal etmeye almtr. Ural-Altay ailesi kavmi zmreye ayrlr: Trk ve Tatarlar, Moollar, Manular ve Tonguzlardr. Ouz Destan, Paris Milli Ktphanesinde yarm ekli yle bulunup neredilinceye kadar muhtelif lisanlarda tarih kitaplarnn ierisinde veya Trke baz eski metinlerde grlr.

116

c)Trk Hikmeti: Hikmet kolektif tefekkrn en yksek eseridir. Kollektif tefekkrn hikmet haline gelmesi, onun artk kendine mahsus bir felsefe, bir dnya gr yaratabileceini, bir rasyonellik kazandn ifade eder. Tarihin en eski milletleri arasnda kendine mahsus hikmet yaratm olan Trk milleti vardr. inden Avrupa ilerine kadar btn lkelere girerek onlara kendinden birok eyler katan ve kendine onlardan birok ey alan bir millettir. Trk milleti kollektif bir rtn ifadesidir. Yunan hikmeti, kadercidir. nsann tabiatn elinde bir oyuncak gibi olduunu dnr. Varlk karsnda nefsini ldrecek ve klli tabiatn paras haline gelecektir. ran hikmeti ise insaniyetidir. O, insan lemin merkezi ve btn eyann hakikati olarak kabul eder. Btn milli ve zmrevi farklarn nnde insann birliine inanr. Trkler ise muhtelif rk, medeniyet ve muhitlerle temasn karlkl tesirleri neticesinde olduka esasl bir realist dnya gr kazanmtr. Trk tresinde kast ve snf deil, mertebe ve derece fark vardr. Orhon Kitabeleri, eitli paralarna ayr ayr rastlanlan Trk milletinin canl bir rneidir. Orhon Kitabalerinde Trk Kaan zaferi, krann ve ayn zamanda eksikliklerini de bildirmek iin halka hitap eder. Trk hikmetine gre, lemin nizam iki zt kuvvetin arasndaki ahenk ve uyumadan domutur. Trk hikmeti ne Yunan hikmeti gibi kaderci ne de ran hikmeti gibi hayalcidir. Trk hikmeti, hakikati ve terakkicidir. Trk iin dier nemli husus cesaret ve alkanlktr. 2)TEKNK TEFEKKR in kronolojisiyle, Smerlerin kronolojisi arasnda yakn benzerlikler vardr. Smerleri astro-biologiesinde olduu gibi Orta Asya Trklerinde ve inlilerde de ayn olan birer hayvan ismi, tabiat kuvveti ve renk izafe edildii grlr. Tarihin eitli devirlerinde ini, ran, Hinti ve arki Avrupay istila etmi olan Trkler bu memlekete kendi tekniklerini gtrdkleri gibi, bu istilalar esnasnda eitli yerlerin tekniklerini de bir yerden dierine nakletmilerdir.

117

Teknik tefekkrn iptidai ekli sihirdir. Trklerde sihir amanizm adn alr. Eski Trkler dini reislerine toyan; sihirbazlara kam derlerdi. amanlara ait sihir ayinler iki trldr: Biri yaz ayinleri dieri ise k ayinleridir. 3)TRK TEFEKKR ZERNE MUHTELF TESRLER Orta Asyada Trkler arkla garb arasndaki geitlere hkim olduklar iin ayn zamanda hem iktisadi hem fikri kervanclk vazifesini grmlerdir. in, Hindistan, ran ve imdi Avrupann Trkler tarafndan istilas, Trklerin bu memleketlere getirdikleri eyler aratrma aamasnda kalr. Trk lkelerinin ilerine kadar Hindistan yolundan Brahmaniz , Budizm; ran yolundan Manicheisme, Nasturilik, Yakubilik, Aramilik; Kafkas yolunda judaisme; in yolundan tekrar Budizm; nihayet ran ve Kafkas yollarndan slamiyet sokulmutur.[1] Bunlarla birlikte din, yaz, edebiyat gibi fikri sistemlerde girmitir. a)Hindo-Avrupailerle Trklerin Eski Komuluu: O dnemde Asyada karlkl olarak bir boyal anak medeniyeti vardr. Tarihten nceki zamanlardan dokuzuncu asr balangcna kadar Gobi ile in Trkistan arasndaki havzada Hindo-Avrupai kavimlerle Turanlerin temas halinde olduklar, lisan, medeni noktalardan birbirlerini etkilediklerine rastlanr. Trklerde bu uzun komuluun olduu devirde yaamlardr. b)in Trkistannda Yunan-Buda Tesirleri: Eski dnemlerde bu tesirler teknik ve sanat eserlerinde gstermitir. Budizm, skender ve halefleri zamannda, Yunan sanat ve medeniyetinin tesirleri altnda kalmtr. Bununla birlikte in Trkistanna giren Budizm oraya ayn zamanda Yunan medeniyetinin tesirlerini de beraberinde gtrmtr. c)Trkler Arasnda Manicheisme: randa Mani tarafndan tesis edilen ve eski Zerdt dini ile Hristiyanln da olan manicheisme nce Maverannehirde sonra in Trkistannda Trkler arasnda yaylmtr. Bu dinin tesirleri Trklerin slamiyeti Kabulnden sonrada devam etmitir. Kendisini tarikat hareketleri iinde gstermeye balamtr.

118

d)Trkler Arasnda Hristiyanlk: Trklerin slamiyetten nce en fazla etkisinde kaldklar dinlerden biri de Hristiyanlk olmutur. Trk vastasyla Hristiyanlk birinci asr balangcnda ine girmitir. e)Trkler Arasnda Judaisme: Yahudilerin bir ksm Anadolu ve Kafkasya vastasyla Karadenizin imaline v e Orta Asya ierilerine kadar girmilerdir. Miladn beinci, altnc asrlarnda bu intiar juadaismein Trkler arasnda da taraflar bulmasna sebep olmutur. Musevi dinin yalnz sraillilere mahsus milli bir itikat olmasna ramen ilk defa olarak onu kendilerinden baka bir millette kabul ediyordu. Bunun sebebi ise juadaismein ierisinde kan anari zerine birbirine dman iki mezhebin kmasndandr. Juadaismein Trkler arasnda etkisi medeni ve fikri noktada byk eserler brakmamtr. KNC KISIM SLAM TRK TEFEKKR 1)SLAM MEDENYET slam Medeniyeti, slam dininin yaylmaya balad orta zamanl bir medeniyettir. Bu medeniyet temelinde, kkleri Arap medeniyeti olarak grlmtr. nemli eserler Arabistan dnda ve Arap olmayan cemiyetler arasnda da kmtr. Bu medeniyette mmet medeniyeti kendisini gsterir. slamiyet iinde Trk, slamiyet iinde Acem kendi milli renkleriyle grnmlerdir. slam bal bana sadece bir vahdet olarak da tanmlanmamtr. O halde slamiyet iinde Trkten deil, fakat Trkn slamiyetinden bahsedebiliriz. Bu ekilde Trkler sabit bir ekil ve bir vahdet olan slam medeniyetine kendine mahsus renklerini katmamlardr fakat kendi cemiyetleri ve itimai artlar ierisinde slamiyet yeni ekil ve anlam vermilerdir. a)Nakli limler: limlerin gereklemesi vahiy, ilham yoluyla vcuda gelmi olan dinin mistik esaslarna aittir. Vahiyle, Allah arasnda irtibat kurabilme vardr. Bu semavi dinde de arac olan peygamberdir. slamiyette peygamberlik iki dereceye ayrlr: Nebi: haber getire n ve

119

vazifesi yalnzca Allahtan vahiy almak, emirler getirmektir. Resul: yeni bir eriat vazeden ve eski eriatlarn yerine onu ikame edendir. Bu manada Resul aridir. Nebilerde esas olan yalnz vahiy, yani Allahn kelam olduu halde; Resuln ayn zamanda kendi szleri de dstur ve kaide addedilir. nk Resul yeni bir eriat getirir. Peygamber dier insanlar gibi olmakla birlikte mkemmel vasflara sahiptir. slam da btn dini nas ve kanunun iki temeli vardr. Bunlar Kuran ve peygamberin szleri yani Hadistir. Bu bakmdan Kuran eitli dini lim tarafndan tefsir edilmitir. lk hadisciler bn -i Abbas ve Hz.Ayedir. Fkh nakli ilimlerin en nemlisidir. nk bir yandan dini esaslara dayanrken dier yandan da rf ve kyas- fukaha dayanr. O dnemde kelamda en nemli cereyanlar mutezile ve mtekellimindi. Mutezile, btn itikad meselelerinde irade -i cziye ve ferdiyeti sylese de bunu yine kader ile anlatmaktadr. Mtekellimin ise bunu rationalisme ile tatbik eder. b)Akli limler: Dorudan doruya mahade ve nazariye ile kendisini gsteren dinle alakalar ikinci derecede olan ilimlerdir. Bunun kkleri Eski Yunandan, slam Medeniyetine kadar uzanr. slam Medeniyeti, akli ilimler sahasnda yaratc olabilecek bir dereceye gelir. Yeni ilim hareketlerinin banda da Trkler ve Acemler bulunmutur. Felsefe sahasnda El-Kindi, Farabi, bn-i Sina gibi byk mtefekkirler yetimitir. slam Medeniyetinde tarihin en byk messisleri Araplardr. nemli Arap mverrihi vardr: Bunlar Taber i, Mesudi ve bn Haldundur. Taberi, tarihi vakalarda nemli tespitler yapmtr. Mesudi, sanatkrane tarihe rnek olmutur. bn Haldun ise itimai ilikileri anlatmada nemli yere sahip olmutur. slamda, Eski Yunandan ve Hintten etkilenme olmutur. Rakamlarn Hintten gelme ihtimali yksek olmutur. slamda hesap zerine orijinal eser Mehmet b.Musa elHarezmdir. El-Kindi ve bn-i Sinannda hesaba dair almalar vardr. c)slamda Tasavvuf slam felsefesinin en orijinal taraf tasavvuftur. Sufilik gr iinde ince, sanatkrane ve derin bir vasf kazanmtr. Ruhiyat lisanyla yaplan tasavvuf derin bir

120

tecrbedir. Orada insan kendisini kendisinden daha byk olan bir eyle rnein, ruh - lem, Allah veya Mutlak ile temasa gelmi gibi hisseder. slam leminde ilk mistikler Bilal Habei, Selman- Farii ve Znnun- Msridir. Eserleriyle r ap tannan isimler ise Hallac- Mansur, Muhyiddin-i Arab, Mevlana Celaleddin Rumidir. slam mistisizmi baz karakterlere sahiptir. 1)Neoplatonisme dayanr. 2) Kurana ve slam kelamclarndan balayan dogmatik esaslara dayanr. 3)rf ve adetlere dayanr. Bunlardan sonuncusu slam mistisizmine ayr bir renk verir. slam tasavvufu, slamiyetin idealini ykseltmitir. mam Gazali, slam ahlakn korku ile mit arasnda grmtr. slam mistisizmi her iki dereceyi de aarak ilahi ve insani ak derecesine ykselmitir. slam mistisizminde katedilmesi gereken drt mertebe: eriat, tarikat, marifet ve hakikattir. Tasavvuf Telakkisine gre insanda iki nefs vardr. Bunlar, nefs-i emmane ve nefs-i levvamedir. Birincisi insan arzu ve itahlarn tatminine sevkeder. kincisi onlarn icra edilmesine engel olur. Sufilik terbiyesinin btn gayesi, insann nazarn kendi iine evirmesi ve orada hakiki bir mcahede sonucunda Allah yani vahdet -i anlatabilecek cilalanm bir ayna bulmas gibidir. 2)TRK SKOLST slam Skolstiinde iki byk mektep vardr. a)ark mektebi, onuncu ve on birinci asrlar arasnda oluturulmutur. b)Garp mektebi, on birinci ve on ikinci asrlar arasnda oluturulmutur. Trk Skolstiinde filozoflar iki zmrede toplayabiliriz: 1)Meayun: Aristoyu takip eden, tercme ve erh edenlerdir. En bykleri Farabi ve bn-i Sinadr.

121

2)rakiyun: Bunlar neo-platonismei takip edenlerdir. Trkler arasnda byk mtefekkir yetimemitir. En byk irakiler: Shreverdi, bn Tufeyl, bn Bacce, Arap ve Acemlerdir. Trkler tarafndan erh edilen Aristo olmutur. Meaiyunun esas dnceleri u ekildedir: 1)Maddenin ezelilii meselesi: Bu meselede Farabi, bn-i Sina ve bn Rt etkisi olmutur. Maddenin ezelilii meselesini, slamiyetle aklamaya almlardr. 2)Allahn ilminin kllileri bilip, czileri bilemeyecei meselesidir. Bu konuda meaiyun ile kelamclar arasnda tartmalar kmtr. a)Farabi Samaniler zamannda Trkler, artk slam medeniyetine girmeye balam, byk ehirlerde bu yeni medeniyetin fikri hayatn belirten medreseler, ktphaneler ve ilim yerleri almaya balar. Devletin fkh esaslarna gre hkimiyetini gsterdii yerlerde Trkler Snni olurlar. Onun dnda da Maverannehirin kasaba ve kylerinde Alevilik hkm srer. slam ortodoxiesi ile heterodoxiesi arasndaki mcadeleler, bu asrlardan Osmanl mparatorluunun son devirlerine kadar devam etmi ve fikri hayatn iki kutbunun da hem inkiafnda hem daralp kalmasnda nemli olmutur. Farabide bu mcadelenin iinde ve slam Medeniyetinin Trkler tarafndan benimsendii dnemde yaamtr. Ebu Nasr Farabi, Maverannehirde Farab ehrinde domutur. Farabi felsefesini usul, Aristo mant zerine almadr. Farabi, slami akideleri telif etmeye almtr. Onda telif iki trl olmutur: Birincisinde, Yunan kaynaklarnn birbiriyle ilikisidir. Burada Farabi, Aristoyu istinat noktas olarak ald halde daha ok Neo -Platonicien tesirlere ynelmeye mecbur olmutur. kincisinde, hikmetin eriatla aklanmasyla ilgili olmutur. Farabi eserlerinde hkim olan bu telifilik usuln yalnz Ahlak ve Siyasette kullanmamtr. Birincisinde Aristoyu, ikincisinde de Platona sadk kalmtr. Farabi ayn zamanda, ansiklopedist bir mtefekkirdir. Trk tefekkrne ilk ve en byk etkisi felsefe ve ilim cereyanlarn tantmakla olmutur.

122

Farabinin metafizii, Aristodan domutur. Cevher ikiye ayrlr: madde ve suret olmak zeredir. Fakat Farabinin dncesi bu noktada Aristodan ayrlr. Farabi bu yarat fikrini aklayabilmek iin Platonun eserlerine de bavurmutur. Farabiye gre eyann alt mertebesi vardr: 1)lahet-i ula 2)Semavi krelerin akllar 3)Faal Akl 4)Nefis 5)Suret 6)Mcerret madde Birincisi, Mutlak Vahdettir. Dierleri ise okluu ifade eder. Farabiye gre, Allah hem akl ile hem de ilham ve kavrama ile ispat edilebilir. Bu nedenle Allah hem zahir hem de batndr. Farabinin ruhiyat felsefesinin dier nemli konularndandr. O burada Aristodan hareket edip, Neo-Platonisme araclyla tasavvufi ruhiyata gemitir. Farabiye gre ruhiyatla ilgili drt derecesi vardr: 1)akl- bil-kuvve 2)akl- bil-fiil 3)akll-mstefat 4)akll-faal lem de asla maddeye ihtiya duymayan ve duymayacak olan bir takm ekiller vardr. Bunlar zihnimizle ilgidir.

123

1)Bil-kuvve zihin ki bilfiil zihnin ona ekil vazifesini grr. 2)Bilfiil zihin ki bil-kuvve zihninin stndedir. 3)Onunda stnde mktesep zihin(aklil-mstefat) bulunur.[2] ekiller, en

mkemmelinden mktesep zihne doru alalrlar, oradan da maddi ekillere inerler. Yine oradan mktesep zihne kadar ykselebilirler de. Farabi ilk olarak, Allahn akl fevkinde vahit olduunu, kendini bildii iin lemi de bildiini ve bizim onun mahiyetini ancak ak ile bilebileceimizi syler. Allah btn faal akllarn fevkine koymutur. Farabinin siyaset felsefesine dair grleri orijinal niteliktedir. Eserlerinde mkemmel bir site tasvir etmeye alyor. nsanlarn birbirlerine muhta olduklar iin bir arada olduklarn dnr. Adaletsiz yerine mkemmel sitelerin nasl olabilecei stne durup, bunun niteliklerini sralar. b)bn-i Sina bn-i Sina, Buhara kylerinden Afenede domutur. Trk tefekkrn garpta ilk defa temsil etmi ve garbn fikri ananesinde derin bir iz brakm olan bir Trk mtefekkiridir. Trk skolstiini garba naklederek beynelminel kymet vermesiyle nemli bir yere sahip olmutur. bn Sina, yaad dnemin fikri hareketleriyle yakndan ilgilenmitir. bn-i Sina felsefesi Aristo, Neo-Platonisme ve sufiyyun mesleklerini birletiren bir terkipilik syncretismedir. bn-i Sina terkipilii aamadadr: a)Meai ve irakiliin birletirilmesi konusu b)Skolstiin en belirgin karakterinin, dinin mistik esaslaryla felsefenin akli esaslaryla telif etmeye alr. c)Skolstiin iine en mkil bir telif sahasna girmitir. bn-i Sinaya gre felsefenin hakiki usul hadstir. Bu bazen derin ve psikolojik olurken; bazen de ontolojik bir kavray olaraktr. Btn bilgilerin bana mant koymutur. Mant btn lzumsuz teferruattan kurtulmu en sarih ve vazih bir tefekkr olarak

124

grmtr. Hakikati kefetmek duyularn ve ruhun grevidir. Mantk sadece bu melekelerin ilemesi iin kanunlar korur. bn-i Sina ilimleri nazari ve ameli olmak zere ikiye ayrmtr. ifa adl eserinde nazari ilimleri ksma ayrmtr: 1)Yksek ilim, maddeye merbut olan eyann bilgisidir. Bu, metafizik felsefe -i uladr. 2)Aa ilim, maddeye merbut olan eyann bilgisidir. Bu da fizik ve tabiyattr. 3)Orta ilim, muhtelif dallar olan ksm, bunlarda riyaziyattr. Bu ksm zihnin maddeden tecrit ettii eklin ilimlerine karlk gelir. bn-i Sinaya gre musiki, mihanik, ziya, riyaz ilimler iindedir. Ona gre ilimlerin derecesine tekabl eden lemin mertebesi vardr: En yukarda misal lemi; ortada nefisler lemi; en aada maddi ve fiziki lem vardr. bn Sina her cismin madde ve suretten teekkl ettiini sylemitir. Cismin maddesinin onun cismani suretlerinden baka suretleri de vardr. Cismin iki derecede keyfiyeti vardr: Birinci derece keyfiyeti kaldrlnca cisim mahvolur. kinci derece keyfiyeti kalknca yalnz cismin mkemmellii kaybolur. bn-i Sinaya gre kuvvet ve cisimlerdeki birinci keyfiyetten ibaret olup dereceye karlk gelen: 1)Tabii kuvvetler, arlk gibi. 2)Canllarda ve insanlarda olan, nefis kuvveti. 3)Tabiat fevkindeki mevcutlarn ruhi kuvvetidir. bn-i Sinann fizii ruhiyat sahasn aarak metafizie kadar ykselmektedir. bn-i Sinaya gre nefis, suret zmresindendir. nk bedenin hareketinden bilavasta deruni bir prensiptir. Nefis bedenin enteelechias yani kemal-i evveldir. Nefis kemaldir demek, onun bir insan insan ve bir hayvan hayvan klan prensip olduunu sylemektedir.[3] bn-i Sinann felsefi ruhiyatn metafizikten tamamyla ayrmak mmkn deildir. bn-i Sinaya gre nefis, ruhi bir cevherdir. Bunu aklamak iin ikiye ayrr: 1)Nefsi bir cisim gibi tarif edenlerin hatasn gstermek.

125

2)Onun cismani olmadn apriori bir surette ispat etmek. Birincisi menfi ve tenkidi; ikincisi msbet ve tesisidir. Nefis bir bedene bedenlik vasfn verir, araz deildir. 1)Nefsin vahdetine ait birinci delil, o, bedenden ayrlnca artk beden basit bir kadavra haline gelir. Dier tabirle beden artk nevini deitirerek canl mevcut olmaktan kar. 2)kinci delil; Nefis, melekelerinin yardmyla hayvani fonksiyonlarn mecmunu icra eder. Bedenin maddelerini tevhit ve terkip eden yalnz odur. nsan ise tamamen insani bir nefse sahiptir. nsani nefis zihin olmakla beraber makul ekilleri almaya msaittir. nsani nefis, kendi kendisini dorudan doruya tanr, bir alet veya beden vastasyla tannmaz. bn-i Sina nefsin melekeye sahip olduunu sylemitir: 1)Nebati nefis 2)Hayvani nefis 3)nsani nefis Nebati nefis gaziye, namiye ve mvellide kuvvetlerine sahiptir. Hayvani nefsin iki kuvveti vardr: muharrike ve mdrikedir. nsani nefis ise iki dnya arasndadr. Aada beden lemi, yukarda makul lemi vardr. Bu bakmdan insan bedene bakar ve onu idare eder, dier cephesiyle de makule bakar, ondan alr ve ona itaat eder. kisi arasnda da temaa halindedir. Akln makul karsnda kuvve halinde olmas, onu almaya elverili olmasndandr. Bunda hal gerekleir: Evvela srf ve basit yani plak ve mutlak istidat vardr. Bir ocuun renme istidad gibi, buna mutlak maddi kuvve denir. kincisi bilkuvve akl fiile gemek iin ksmen hazrlanmtr: yaz yazmay bilmedii halde kalem ve kdn neye yaradn bilen ocuk gibi. Buna mmkn veya kolay kuvve denir. Nihayet bilkuvve akl btn vastalarla bezenmi olabilir. Fakat onda henz renmek ihtiyac yoktur. Bu yazabildii halde yazamayan ktip gibidir. Buna da mkemmel veya tam kuvve denir. Faal aklla birlemek konusunda istidat bilkuvve akldr. Bu aklla ittihat bu da bilfiil akldr. Faal akl gittike daha fazla artan bir birleme istidaddr.

126

bn-i Sinann metafizii ruhiyat ve fiziine baldr. Ruhiyattan metafizie doru ykselme vardr. bn-i Sinaya gre vcud ksmdr: 1)Yalnzca mmkn olan vcud: Bu snfa doan ve kaybolan btn eya dhildir. 2)Bizatihi mmkn olup harici bir illetle zaruri olan veya ilk illet mstesna olmak zere, tevellt ve mahve tabi olmayan eya ki nfusu felekiye ve akllar gibi. bn-i Sinaya gre bunlar, bizatihi mmkn eylerdir. Fakat ilk illet mnasebetlerinden dolay zaruri olmak sfat kazanrlar. 3)Bizatihi zaruri olan ey, yani ilk illet veya Allahtr. Ona gre Allah ilk varlk, ayn zamanda hem akl hem makul hem de akildir. bn-i Sina tabiat mahadesiyle akl arasnda ahenk grmesi itibariyle Avrupa Rationaliste felsefesine zemin hazrlam ve Descartesin Cogitosundan farkl olarak vcut ve tasavvurun ayn olduu fikrinden hareket ederek bylece onun urad mkilattan kurtulmu ve adeta Spinoza ve Hegelin bilahare ulaacaklar neticelere evvelden ulamtr. 3)SELUKLER DEVR (1026 -1300) Selukiler devrinden sonra felsefi tefekkr yava yava gerilemeye balamtr. Trk memleketlerinde de medreseler kuvvetlendike taasup artmtr. Fikir hayat da kelam ve siyasi felsefeye bal kalmtr. Kelam: Kelamclardan en nemli isimlerden biri Gazalidir. Akln mutlak hakikate ulamada aczini gstermeye almtr. slami ve dini manada nemli eseri ihyadr. Makasidul-felasife adl eserinde felsefi cereyanlar tahlil etmitir. Gazali eserlerinde filozoflara eletiriler yneltmitir. Bunlardan bazlar: 1)Filozoflarn mantki prensipleriyle metafizik sonular arasnda mevcut tenakuzlar: Allahn kllileri bilmesi gibi. 2)Bir ksm aklla ispat mmkn olmayan fakat imanla kabul zaruri esaslara dayanr. 3)Dorudan hcum ve reddettii fikirlerdir.

127

a)ahabeddin Shreverdi (1158 1191) Selukiler zamannda en fazla zikredilen mtefekkirdir. Shreverdinin felsefesi rakiliktir. slamiyete gre birok deiiklikler yapmtr. Meailerle mutasavvflar ortasnda bir gre sahip olmutur. Shreverdinin hareket noktas mkaefe, vasl olduu yer de ilahi nur akidesidir. Bu dncesi nur derecelerini de tekil eder. lahi nura doru bir ykseli vardr. Felsefesinin en nemli noktas nur kavramdr. Ona gre Allahtan balayarak nefs-i hayvaniye kadar btn maneviyat aklayabilmek gerekir. Daha sonra lemin nefsine ve sonra Nurul- Envar olan Allaha ykseliyor. Allah ve nefs-i natka cismani deildir. Nefs-i natka mevcut olmak iin bir bedene muhtatr. Allah buna muhta deildir. Shreverdi nazarnda insan nefs ezeli deil, fakat ebedidir. Yani her ferdi nur bir insanla balar. Bu nur, Nurul-Envara karr. Bylece insan ruhlarnn ebedilii kanaatine varlmtr. Allahla lemi tek bir ey gibi anlatr. Hatta lem Allahtan zuhur etmi deil, bizzat odur. Btn ztlar iinde kaybolduu klli vahdetten ibarettir. b)Nizamlmlk Byk elukilerden Alp Arslan ve Melikahn veziridir. Byk Trk Devletinin idaresinde ve kuruluunda nemli hizmetleri olmutur. Niabur, Badat ve Basrada medrese oluturmutur. Nizamiye medresesi byk nem kazanmtr. Trk Devletinin milli esaslarn yeni ekle uygun bir hale getirmek konusunda nemli yere sahip olmutur. Bunu Siyasetname adl eserinde dile getirmitir. Nizamlmlke gre ordunun eitli unsurlardan olmas gerekir. nk ayn unsurdan zellikle hkmdarn bulunduu Trklerden olursa, ona hrmette kusur edebileceklerdir. Fakat kark bir orduda hibir zaman hkmdar aleyhine isyan edemeyeceklerdir. Seluki vezirinin bu gr imparatorluk hassa ordularnda da vardr. c)Yusuf Has Hacib Selukiler zamannda, onlarn siyasi nfuzundan uzak olan, Trkistanda yaayan Yusuf Has Hacib, Trk tefekkrnn ve siyasi felsefenin en nemli eserini oluturmutur. Bu eser Kutadgu Biligdir. Bu eserini Karahanllarda Kagarda hkmet sren Tabga Burahana yazmtr. Sarayda Has Haciblik nvann almtr. Bu eser Nizamlmlkn Siyasetnamesine uygun bir siyasi felsefe kitabdr. ok fazla yabanc kelimeye yer

128

vermemesinden dolay milli yarat olmak bakmndan nemlidir. Eserinde nasih atler vermitir. Btn siyasi fikirlerini akli prensiplere dayandrmtr. Kutadgu Biligde kadn hakkndaki dncesi Ouz tresinden farkldr. Orhon Kitabelerinde kadn ailenin mrebbisidir. Ocan temelinde, bilgili ve tecrbeli insan vardr. Kutadgu Bilige gre kadn ise btn fesatlklarn temeli ve fazilet hislerinden uzak olup, onun eve kapatlmas gerektiini dnmtr. Kutadgu Biligde yine, bilgiye, sanata ve ahlaka byk nem vermitir. Onun ahlak insaniyeti ve slamiyeti bir Trk te rbiyesi olmutur. 4)LMLER Mantk: Osmanllarn ilk devrinde yetien limlerden Bergamal Mehmet Muhyiddin vardr. Kafiye isminde, Osmanl devrinde mehur olan bir eser yazmtr. Bu devirde byk mantklar yetimeye balamtr. Bunlar Sadeddin Ta ftazani ve Seyyid Crcanidir. Taftazani, Horasanda Taftazan kynde domutur. Birok eser yazmtr. Birok ilimlerde, yeni bir devir at iin kendisinden ncekileri de, sonrakileri de byk lde etkilemitir. Seyid erif Curcani de ayn devirde yaamtr. Taftazani ile tartmalara girerek nemli eserler oluturmutur. Osmanl devri mantklar Molla Fenari, Hzr Bey, Hocazade ve Hayalidir. Bu devirde mantk bo, lzumsuz bir hale gelmitir. Ktip elebi, Mizanl Hakta mantn bu durumundan bahsetmitir. Riyaziyat: Avrupa riyaziyesinin kkleri Yunan ve Hint menbalarndan gelerek byk nem kazanm olan slam riyaziyesidir. slam riyazleri iinde byk ksm Trktr. Trk riyazlerinin en eski Hicri ikinci asrda yaayan bn-i Trk El-Cillidir. Dier nemli isim Harezmdir. Eserleri tercme edilmitir. Bir ksmna verilen Algoritma tabiri onun isminden gelmitir. Harzemli El-Biruni, felsefe sahasndaki hretine riyaziyat ile ulamtr. bn-i Sina ile birok felsefi, ilmi konuda mnakaalara girmitir. Yze yakn konuda eseri vardr.

129

Nasir Tusi, Tus ehrinde domutur. Byk bir riyaziyat olduu gibi mantk, ahlak ve filozoftur. Dier nemli isim Ali Kuudur. Kadzade ve Ulu Bey den ders almtr. R isale fil-Heye, Risale fil-Hesab gibi nemli eserleri vardr. Tabiat ilimleri: Empirik, tp, hayvanat, maden ve kimya gibi tabiat ilimlerinde Trkler birok eser yazmtr. Trk mtefekkirlerinden Shreverdinin, sihirbazlk ve kimyagerlikle megul olduu dnlmtr. Fakat birok Trk mtefekkir direkt empirik ve tp ilmiyle almaya balamtr. bn-i Sina tp alannda nemli yenilikler meydana getirmitir. Ahlak: lk Trk filozoflarnn dorudan doruya ahlaka dair eser yazmamtr. Farabinin ahlaki eserleri Aristoya erhinden kaynaklanyordu. bn-i Sinann ahlaka dair eseri yoktur. Ahlaka dair eser yazan nemli isim Nasir Tusidir. Ahlaka dair eseri Acemce, Ahlak- Nasridir. Trk ahlaklarndan dier nemli isim Knalzade Ali elebidir. Knalzadenin eseri felsefi ve ilmi ahlak alannda nemli eserdir. Ahlak - Alaide nce ilimler tasnifi yapar. Bu eserinde ameli ilimlerden yani ahlaktan bahsetmitir. Knalzadenin ahlak anlay Aristonun saadet kavramyla benzerlik gsterir. Knalzade ahlakn ilk ksmna psikoloji ile balar. Nefse ait zellikler, hayvani ve insani nefsin kuvvetleri, insani nefsin kemali ve noksan zerinde durmutur. Miza ve ahlak konularna olduka nem vermitir. Knalzadeye gre nesli devam ettiren anne babann efkat ve muhabbet veren, terbiye imknlarn hazrlayan inayet -i ezeliyedir. Ona gre terbiye safhadan geer: 1)Tabii terbiye. Burada ocuk henz itimai hayata dhil olmamtr. 2)Telkin terbiyesi, ocuk itimai hayata yava yava girmeye balar. 3)rade terbiyesi, ocua ahsiyet ve istiklal kazandrlr. Knalzade btn bu safhalara ayr ayr nem vermitir. Ansiklopedi: Trk limleri iinde ilk defa ansiklopedi yazanlar Farabi ve bn-i Sinadr. Farabinin Talims-Sani ve hsa el-Ulum; bn-i Sinann ifa adl eseri vardr.

130

Dier nemli isim Ktip elebidir. Garb muharrirleri arasnda Hac Kalfa ismiyle tannm olan byk Trk limidir. Tarih, corafya, siyaset, slami, hukuk, riyaziyat, tabiat ilimleri ve bibliyografya ile ilg ilenmitir. Kefz-Znunu bu bakmdan nemlidir. Cihannma adl eserinde ilk defa corafya kelimesini kullanmtr. Bursal smail Hakk, dier nemli isimdir. Onun eserlerinde en nemli zellik, Trkeye verdii nem, dilinin sadelii ve yaz hususundaki kolaylk, eserlerinin zenginliidir. Halk arasnda okunabilir, anlalabilir olmas bakmndan Trk tefekkrnde nemli yere sahiptir. 5)TRK TASAVVUFU Trklerde tasavvuf cereyan drdnc asrn sonlarnda Orta Asyada balamtr. Mistisizm hareketi, slamiyete daha nce girmi, fikir olarak Trklerden nce Acemler ve Araplarda balamtr. lk byk Trk mistikleri de eserlerini Acemce yazmtr. Daha sonra altnc asr sonlarna doru Trkeye evrilmeye balamtr. Trk eserlerinden ilk rnek Feridddin Attarndr. lk orijinal mistik airi Yunus Emredir. a)Srri Hikmet: lk Trk tasavvuf cereyan, ahlaki ve ilmi felsefedir. slamiyetten nce Trkler arasnda olan hikmeti yeniletirmek, kuvvetlendirmek iin telif edilmeye allmtr. Tasavvufun temel amac ahlaktr. Bu anlay sanatkrane ve sembolik alandan tamamen syrlmtr. Hoca Ahmet Yesevi, Orta Asyada Trk srri hikmetinin ilk nemli staddr. Hoca Ahmet Yesevinin basitlii, kolay anlalrl halk arasnda yaylmaya balamtr. Bu bakmdan pek ok kiide izinden gitmitir. Yknekli Ahmet, altnc asrn sonlarnda yetien srri hikmetin dier nemli ismidir. Hoca Ahmet hece ls kullanp halk arasnda yaylmken; Ykneki, aruz lsnde yazarak yksek tabakaya hitap etmitir. Atabetl- Hakayk ismindeki eseri nemlidir. Ahlaki yn ar basan bir eserdir.

131

Harzemli slam, Muinl- Mrid isminde srri hikmete ait bir eser yazmtr. Hikmet kitaplarnda olduu gibi eriat, tarikat hakikat safhalarndan gemektedir. Eserinde ilk nce imandan bahsettikten sonra, dinin zahiri ve ekli boyutundan, derin ve ruhi boyutlara gemitir. b)Klasik Tasavvuf: Klasik Trk Tasavvufu, slam Medeniyetinden gelerek yedinci asrn balarnda Anadoluda nemli eserler verilmeye balanmtr. Trk tefekkrnde bu dnemde, fikirle hayat arasnda sk bir balant olumaya balamtr. Anadoluda tasavvufun iki nemli ismi Sadreddin Konevi ve Mevlana Celaleddin Rumidir. Mtefekkirlerin istidlal yolu e ayrl r: 1)Tarik-i Cedeliye, kelamclarn yoludur. spat iin kyas kulanrlar. 2)Tarik-i Burhaniye, Hanefi fakihleri ve yunan felsefesini takip eden skolstikler tarafndan kullanlmtr. 3)Tarik-i Hitabiye, sufiler kullanr. Gazali tarafndan kabul edilmi fakat bn-i Rt reddetmitir. Bu sluplar ayr ayr kullanan olsa da hepsini birletiren dnrlerde olmutur. 6)MARP MEKTEB Sadreddin Konevi sayesinde yaylm ve yerlemitir. Arab tesirleri de tar. a)Muhyiddin Arab(1162- 1240) Endlste Mursiye ehrinde domutur. En nemli eserlerinden Fususul Hikem ile Futuhatl-Mekkiyedir. Felsefesi, vahdet -i vcuda dayanr. Muhyiddine gre, Hakikat varln vahdetindendir. Her ey Allahtan ibarettir. Allahn birlii ehadiyet, vahidiye t ve vahdet derecelerinden ykselmektedir. Klli olan varlnn dnda baka bir varlk olmamas suretinden vahdete tezahr eder. Ona gre varlk yalnz Allahtan ibarettir. lem onun tecellisi ve zuhurudur. Buna gre ben oyum dememeli, ben ondaym denmelidir. nsanda hakikatlerin bir hakikatidir. lmi dereceye ayrr:

132

1)Akl ilmi, medrese limlerine mahsustur. 2)Hal ilmi, peygambere mahsustur. 3)Sr ilmi, Batni ve gizli olan hakikate karlk gelir. Ona gre bu yollar insandan varla doru ykselen drt mertebede gerekleir: 1)Dua ediciler, insan ve onun ruhi kuvvetlerine karlk gelir. 2)Vesile sebepler, bunlar hakikate ulamann vesilesi olur. 3)Ahlak, hakikatle aramzda perde grevi grr. 4)Hakikatler, Cenab- Hakka, onun sfatlarna, fiillerine karlk gelir. Muhyiddine gre varlk, lem zuhur etmeden ncede vardr. Varln bu derecesine la-taayyn der. kiknci mertebe teeyyn-i evveldir. O, zuhur mertebelerinin ilkidir. Bu mertebede birlik (ehadiyet), btnlk halini alr. Vahdet mertebesi, k ve mauktan mcerret olan ak vardr. nc mertebe, taayyn-i sani, burada vahdet, vahidiyet ve hakikat-i Muhammediye, hakikat-i insaniye halini alr. Ehadiyet, vahdet ve vahidiyet mertebeleri kadim ve ezelidir. Muhyiddine gre kinatn anlam ve hikmeti, insan- kmildir. Hakkn ilmi insan- kmildir. Hakkn zat insan- kmilin zatdr. b)Sadreddin Konevi Muhyiddinden daha fazla mantk ve rasyoneldir. Sadreddine gre batndan zahire doru perde perde alan lemler bee ayrlr: 1)Aleml-maani, buras varln fiile kmasndan nce sabitlerdir. 2)Aleml-hudus, filozoflarn makul lemi 3)Aleml-melekt, nefsl lemdir. 4)Aleml-hayal, insann zihni ve tasavvuri hayatnn doduu mertebedir.

133

5)Aleml-mlke mahsus denilen lemdir. Varlk mertebelerini de bee ayrarak aklar: 1)Vcud-u bil kalem, varln ayn sabitler halinde ve batn olduu haldir. 2)Vcud-u fil-aleml-ukul, aleml hudusa karlk gelir. 3)Vcud-fil-aleml-nfus, aleml melekte karlk gelir. 4)Vcud-u fil aleml-hayal, gayp lemi ile ahadet lemi arasndadr. 5)Vcud-u fil aleml ecsam, aleml mle karlk gelir. 7)MARK MEKTEB Anadoluya yerleen zellikle Cengiz istilas ve Harzem devletinin yklmas zerine ksa zamanda daha fazla kesif olarak gelen fikir akmlarna umumi bir tabirle Marik Mektebi denir. Marik Mektebi, Marip Mektebinin ztt zelliklere sahiptir. Maverannehir ve Horasanda doan bu cereyann kkleri fikre dayanr: 1)Hint menei 2)ran menei 3)Trk menei Hint menei fikri ok eskiye dayanr. Birok mtefekkir, slam tasavvufunu Hint etkisiyle anlatmaya almtr. ran menei, Hint menei kadar eskidir. Comte, Gobineaunun rk fikirleri etkisi altnda kmtr. Trk menei, Marik Mektebinin kuruluunu, anlatmak iin en iyisidir. lk defa Marik Mektebi zerinde Trk tesirinden bahseden Ziya Gkalptir. Onun hadsi bu fikre daha sonra Baha Salt ve Kprlzade Fuat Beyler tarafndan tamamlanmtr. Onlara gre slamiyet ierisinde bir Arap ias olduu gibi bir de Trk ias vardr.

134

Marik Mektebinin kklerine bakldnda birok rk ve lisanlar kaynamtr. Bu bakmdan ortaya k tek bir sebebe balanamaz. a)Necmeddin Kbra Orta Asya mutasavvflarnn en byklerinden biridir. Usul- Aare adl kk risalesi vardr ve Bursal brahim Hakk tarafndan erhedilmitir. Necmeddin burada insan Allaha gtren yollar tetkik ediyor. yol zerinde durmutur: 1)Allaha gidenlerin yolu 2)Mcahede edenlerin yolu 3)Dini ve itimai kaidelere uygun yaayanlarn yolu Bunu yksek mutasavvftan, halka doru derece derece insanlar ayryor ve birinci yolu hepsinin stnde gryor. b)Mevlana Celaleddin Rumi: Babas Bahaeddin Veled byk lim ve mutasavvftr. Annesi Harzemah, Hkmdar ailesine mensuptur. Mevlana byk mtefekkir sanatkr olarak bahsedildii halde, dinler ve tarikatlar tarihi noktasnda Mevleviliin banda Sultan Veled grlr. Mevlana, ocukluundan beri ilim, sanat ve kltre ilgili olmutur. Tasvirleri, ilim, samimiyeti incelii onun en nemli zellikleridir. Mevlanann en nemli eserlerinden biri Divandr. Eseri bin beyitten oluur. Bir Trk mtefekkiri tarafndan yazld iin bizi, Fars lisan ile yazld iin ran edebiyatna mal edilmektedir. Dier nemli eseri ems Tebrizi ismiyle yazd eseridir. emse istinad yazm olduu eseridir. Bu eserinde de dier eserlerinde olduu gibi dnce slup bakmndan benzerlik vardr. Mevlana tasavvufta mantk ve diyalektik kullanmaz. Mantka iddetle kar kar ve u sz syler : Ey dil ile sylenen sz! Ne zaman senden mstani olacam. Yarabbi! Ecel bana gelmeden evvel, beni varlk delili olan ilim ve amelden kurtar. Bilhassa halkn diline den mantk ilminden fari et.

135

Mevlana bu bakmdan, felsefe ilme lfet etmeyen ve yalnz hal ierisinde yaayan mistikler gibi gerek tefekkr kelime ve hayalin stnde grmtr. Mevlanann hkim olan fikri insaniyetidir. Bu insaniyetilik psikolojik bir esasa dayanr. Mevlana, Ben bir per gelim ki, bir ayam eriatn zerinde durmakta dier aya btn dinleri devretmektedir. Bu gryle tasavvufu slamiyete hasretmeyerek, insani ve klli bir fikir haline getirdiini gsterir. Mevlanann tasavvufunda gaye, ruhun byk bir skna ulamasdr. Bu yalnz faziletle deil, sadece ruhi kuvvelerin en yksek hal kazanmas yani ak ile elde edilir. Ak fazilette, ilim de, defterde, kitap sahifelerinde deildir. Halkn dilinde dolaan yol klarn yolu deildir. Ak, nurani bir aatr ki dallar ezelde, kkleri ebettedir. Bu ak tubasnn ne arta dayand, ne yerde ulat bir nokta vardr. 8)TERCME VE ERH Trk tasavvufunun byk klasikleriyle ilgili olarak balayan ve daha sonra onlar takip eden bir cereyandr. Trk tasavvuflarnn klasik eserlerini oluturmaya balad tercmeler ve eserlerdir. Tercmelerin artmas, Trkenin mistik ifadeye snmasna, onu ifade edebilecek tarza gelmesini salad. O dnemde, Garp Trkleri arasnda, Nahifi ismiyle tannan Sleyman Efendi, Mevlanann Mesnevisini tercme etmitir. Trk tasavvufunun en nemli eserlerinden biri olmasna ramen Acemce yazld iin tam olarak anlalamayan bu eserin tannmasnda nemli katks olmutur. Osmanllar devrinde yaplan tercmelerden nemlisi Bosnal Abdullah Efendinin Fususul-hikem tercmesi, Kefelizade Abdlbaki Efendinin Abdlkerim el- Ceyliden nsanl-kmil tercmesini, Mustafa hfz b. Mehmed Eerifin Hseyin Vaizden Reahat tercmesini zikretmek lazm gelir. nk bu eserler, slam tasavvufunun en esasl kitaplarnn Trk muhitinde tannmasna hizmet etmitir.[4] Sadreddin Konyada ve dier Anadolu ehirlerinde byk slam theosophenun tannmasna sebep olmu ve Muhiddin felsefesini Anadoluda tarikatlar arasnda yaymtr. Sadreddinin hararetli erhleri sayesinde Muhiddin, Araplardan ziyade Trkler arasnda tannmtr. Sekizinci asr ortalarna kadar Sadreddinin at rdan baka erhlere rastlanmaz. nk bu devirde tasavvuf, ameliye, nazariye meslek haline gemeye balamtr. Bir yandan da Trk edebiyatna etkisi olmutur.

136

Dier nemli isim Davud Kayseridir. Oda Muhiddin felsefesine balanmtr. Bosnal Abdullah Efendide nemlidir. Fusus erhi, en tam ve en mkemmelidir. On birinci asrda Mesnevi arihi, Sar Abdullah Efendi nemlidir. On ikinci asrn en byk lim ve mutasavvflarnda Bursal smail Hakk ayn zamanda arihtir. Yzden fazla eseri vardr. ki cilt yazd Mesnevisi nemlidir. Onun erhlerinde nemli olan hrriyet ve istiklale dayal olmasdr. 9)TEKLATI TASAVVUF Trk memleketlerinde fikir hareketler, dier slam memleketlerinden ziyade ve hzla tekilat halini alm ve devletlemitir. Trk devletlerinde slami Trk hukuku ve siyasi felsefeyi oluturmutur. slam tasavvufu halk arasnda yaylarak iktisadi ve ahlaki tekilatlar haline gelmitir. Trk devletinin kuvvetle kurulamad yerlerde mahalli iktisadi tekilatlarla birleen bu tasavvuf hareketi Ahilik, Ftvvet meydana getirmitir. Trk tasavvuf cereyanlarna, umumi isimle Tekilat Tasavvuf denilir. Tasavvuf hareketlerinin devletle uzlam devletle alakasz veya devlet aleyhine olan btn ekillerinde umumi karakteri halkn isteklerini ifade etmesi, zellikle halk ktleleri arasnda kolaylk salamasdr. Halk arasnda doan en samimi tasavvuf tekilatlardr. a)Ahilik: Dini ve iktisadi bir teekkldr. Anadolu dnda Trkler arasnda rastlanan bu tekilat yedinci asrda Anadolu Selukilerinin Dneminde nem kazanmaya balamtr. Osmanl mparatorluunun Anadoluda siyasi gcn kazanamad zamanlarda Ahilik yar siyasi teekkller haline gelmitir. Ahiliin iki noktadan aklamas yaplabilir: a)Ananevi Menei: Ahi Nimetullah Evren olarak mehurlardr. Btn ahiler arasnda ananevi ecereye ok nem verilmitir. b)timai Menei: Anadolu ehirlerinde kk sanat sahipleri arasndaki iktisadi tekilattr. Tekilatn zerinde tasavvuf bir nevi ideoloji vazifesi grmtr. Ahiler kendi tekilatlarn tespit etmek ve tekilatta hkim olan dnceleri gstermek iin Ftvvetname ismiyle baz eserler yazmlardr. Ftvvetnamelerin yannda her meslek ayn zamanda bir tarikattr. Meslek ierisindeki terakki, tarikat ierisindeki d ini ve

137

ahlaki terakki ile muvazi gitmitir. Ahi olmak iin yedi fena hareketi balamak, yedi yeni kap amak gerekir. 1)Hasislik kapsn balamak ve ltuf kapsn amak 2)Kahr ve zulm balamak, ilim ve mlyemet kapsn amak 3)Hrs kapsn balayarak, kanaat ve rza kapsn amak 4)Tokluk ve lezzet kapsn balayp, alk ve riyazet kapsn amak 6)Herze ve hezeyan kapsn balamak, marifet kapsn amak 7)Yalan kapsn balamak ve doruluk kapsn amak. Ahi olmaya istekli olan insan, tarikat erknndan biriyle intisap edecek ve onun vastasyla kuak kuanp ehli tarik olacaktr. Balca mertebeden geilir: 1)Yiitlik, heves etmek 2)Ahilik, balamaktr. 3)eyhlik, tamam klmaktr. Yiitlik mmin yoluna varmaktr. Ftvvetnamelere gre bu mertebe tasavvufun eriat, tarikat ve hakikat dedii mertebeye karlk gelir. Ahilik tekilat ierisinde eyh olmak iin pek ok glklere katlanmak gerekir. Hakka inanmak, halk arasnda insaf ile durmak, nefsini kahreylemek, ahlaken ve fikren byk insanlara hizmet etmek gibidir. Ahilik Ankara, Bayburt, Konya, Erzurum gibi byk Anadolu merkezlerinde Osmanl mparatorluunun inkiafna kadar mahalli idareler srf Trklere zg deildir. lk eserler Arapa ve Acemce olduu halde yava yava Trkelemitir. Yerletii yer ise Anadolu olmutur. Osmanl mparatorluu kurulduktan sonra Ahilik tekilatndan sultan himayesindeki Esnaf tekilat halini almtr.

138

b) Byk Tarikatlarn Teekkl Tasavvuf hareketleri iinde itimai seviyelerine gre muhtelif tekilatlar halini alm, bu amala da Trk memleketlerinde baz tarikatlar olumutur. Yedinci asrda Klasik Trk tasavvufunun takip ederek devaml ve byk tarikatlar ortaya kmaya balamtr. Bunlardan en nemlileri, iz brakanlar: Mevlevilik, Bektailik, Naklik ve Kadiriliktir. Mevlevilik: Byk Trk tarikatlar ierisinde en eskisi ve en nfuzlusudur. Byk Trk mutasavvf Mevlanann fikirlerine dayanarak olu Sultan Veled tarafndan kurulmu ve Seluki Devleti ykldktan sonra Karamanoullar ve Osmanllar zamannda gittike kuvvetlenerek Osmanl mparatorluunun saray snfna zg aristokrat tarikat halini almtr. Mevlevilik by bir rabet kazanmtr. Konyada Karamanoullar zamanndadr. Mevlevilerin reislerine ve reis ailesinden gelenlere elebi denilirdi. Mevlevi ve tekke eyhleri Dede unvann alrd. Bektailik: Hac Bektaa dayandrlan bu tarikat, onun vefatndan sonra Osmanl Devleti ierisinde kuvvetlenmitir. Osmanl istilasyla Anadoluyu aar ak Rumeli ve Arnavutlukta yaylmtr. Bektailik bir taraftan gizli mezheplerden mstakil resmi bir tarikat bir taraftan da manevi mihrak vazifesi grmekte olduu iin ikiye ayrlmtr. Bu ikilik btn tekilatn sonlarna kadar devam etmitir. Bektailiim intihapl olan babalar tekilatna gre, Anadoluda ve Rumelide krk esasl dergh bulunur. Bunlar arasnda derece derece ykselen baba, tarikatn merkezi Hac Bektaa gider ve vazife alr. Derghnda vazifelerin dereceleri vardr. Bektai ocann en yksek ve canl yeri Meydan evidir. Umumi ve merkezi ayin -i cemler burada yaplr. Kadirilik: En devaml ve byk tarikatlardan biridir. Irakta Abdlkadir Geylani tarafndan tesis edilmitir. Eref Rumi nem rol oynamtr. Eref Ruminin en gzel eseri Mzekkin Nfustur. ok sade Trke ile zengin halk kelimeleriyle yazlm bu eser orta derecedeki fikir hayatnda nemli olmutur. Erefoluna gre kendi zamannda slam fikriyatnn anariye uramasna sebep olan mnafklar ve ahlak alannda fasklardr. Amac fasklarla mcadele etmektir. Bayramilik: Sekizinci asr sonlarnda Ankarada doan Hac Bayram Veli tarafndan oluturulmutur. Bayramilik, Osmanl Devleti tarafndan himaye ve tevik

139

edilmeye balad. Hac Bayramn tasavvufi iirleri ve telkinleriyle kurulan bu tarikat, birok mellif yetitirmitir. eyh Bedreddin nce, eyh Bedreddin Ahmet, eyh Baba Nuhas, Bolulu eyh Selahaddin, eyh Muhiddin Halife, air eyhi gibi pek ok isim bayramiydi. Naklik: Klasik Trk tarikatlar arasnda en kuvvetlilerindendir. Dokuzunca asrda Orta Asyada Hoca Bahaeddin Nakibend tarafndan tesis edilmitir. Eski Osmanl tekilatna bal olup kuvvetini ondan alan Bektailiin sarslmas zerine birok sahada onun yerini tutmutur. Btn tarikatlar ierisinde medreseye en fazla yaklaan ve Snnilikle en ok itilaf edilendir. Tarikatlar hep Snnilik ile iilik arasnda bulunmaktayd. Bunun iin onlara bazen Mteeyyi denilirdi. Bu Bektailite ok yksekti. Ali muhabbeti, Allabaya kar gsterilen ilgi, on iki veya sekiz imamclk bu ia taraftarlnn gstergesidir. Bazlarnda Teeyy yarm veya gizlidir. Mevlevilik byleydi. Bazlarnda da iilik rabta ok zayflamt. Buda Naklikte rastlanr. c)Anarik Tasavvuf Hareketleri Tasavvufun akldan ziyade hisse, uurdan ziyade gayr uura hitap etmesi halkn ekilsiz temayllerine kolaylkla cevap vermesine hizmet etmitir. slamiyetin rasyonel ekliyle zaten sokulmam gebeler ve baz ky, kasaba muhitlerinde yaayan halkn eski mistik itikadlaryla bundan dolay uzlaabilmi ve zahiren onlar ifadecisi vazifesini grmtr. Babailer: zerine nemli aratrmalar yaplm olan Babailer, Anadoluda yedinci asr ierisinde grnyorlar. Babailiin ilk menei Batnilik ise, dier menei bizzat halkn mahalli temaylleri yani amanlk bakiyeleridir. Anadoluda Babailie ait ilk vaka Hicri 635te siyasi olay halini alr. Baba shak tarafndan tahrik edilen Trkmen airetleri ve kyller aktan aa isyana balarlar. Amasya, Tokat civarnda doan bu hareket Kzlrmaka doru geniledi.

Hurufilik: randa sekizinci asr sonlarnda Esterabatl Fazlullah tarafndan tesis edilmitir. Trk memleketlerine zellikle Anadoluya yaylmtr. Fazlullah, Seyyid erif

140

Crcani ve Sadedin Taftazaninin muasrdr. Telkin ettii mistisizm harflerle gayb lemi ve batn arasnda bir iliki doar ve bu itibarla bir evi cabalismedir. Fazlullaha gre mmkn olan btn mevcudat istikrarsz, fani ve mtemadiye deime halindedir. Hadiseler lem bizatihi mevcut deildir. Deimelerinde sak olan bir kuvvet bulunmaldr ve bu kuvvet ancak ebedi olabilir. O halde vcud- mutlak ezeli bir kuvvettir. Hurufi metinlerini anlamak iin onlarn her satrda bir kullandklar tasavvufi ifreyi bilmek g erekir. Her harf bir tasavvufi kelimeye karlk gelir. Hurufi hareketi, ilk nce Anadoluda devlet ve kelami din tarafndan tahribata urad. Halepte air Nesimi, Hurufi olduu iin idam edildi. Fakat zamanla Bektailik ierisinde kaybolmak suretiyle yerlemeye balamtr. Seil ERZK

141

AK AHLAKI Ak ahlak Hilmi Ziya lkenin sadece ahlak zerine deinip insanlara yapp yapmamas gerektii eyleri anlatt bir kitap deil ahlakn, iyi yaamann birey ile deil ayn zamanda tm insanlk iin bir bor olduunu, insann bireyselliinden syrlp topluma hatta tm insanla ynelmesi gerektiine vurgu yapan bir kitaptr. Kitabn ieri genel olarak balkta toplad nsan( Ruh ve Beden) Meselesi, Ahlak Meselesi ve Siyaset Meselesi etrafnda geliir. Kitabn nemle zerinde durduu kavramlar ise zgrlk, ak, tutku, sevgi, bilinli ruh, ahlak, birlik, btnlk ve beklide kitab bize en ksa aklayabilen insanlk kavramdr. Kitap ilk olarak 1931 ylnda yaymlanm ve daha sonra da dnemin kltr ve sosyal artlarna gre eklemeler yaplarak tekrar kmtr. Ak Ahlaknda ilk olarak zgrlk kavram n plana atlm ve bununla giri yaplmtr. zgrlk kazanlan bir niteliktir. nsan zgrln kendisi kazanr. Bunu aklayan en uygun cmle ise nsan zincirleri iinde uyanr. Fakat kendi abalar ile birer birer bu zincirleri krarak zgrlne ular. zgrlk ona gre insann kendisini bulmas, kii olmas ve bu hakkn sonsuz kullanabilmesidir. Burada Rousseauenun insann doutan iyi olduu daha sonra da toplum artlar iinde bozulduu fikrinin de doru bulunmadn gsterir. nk bu fikrin tam tersi olan insann bataki gszln sonradan arzular ile kazand fikri savunulmaktadr. Ak ahlakn ortaya koyan en iyi kavramlar tutku ve sevgidir. Burada istekler sonsuzdur ancak insan bunu kendi olgunluu ile dizginleyebilecek ve stesinden gelecek bir gtedir. Bu yzden kitapta arzular ve tutku kavramna olumsuz bir anlam yklenmez aksine insanlk sevgisi iin gerekli olabilecek en nemli gler olarak gsterilir. Tutku esir olmak deil egemen olmaktr. Hilmi Ziya lken dncelerinde Spinozay kendine yakn grmtr; nk tutkularn akla elik edebileceini, onunla alabileceini ve olumsuz anlamlar yklenmesi gerekmediini ilk o sylemitir. Yine de aklc olan Spinoza yerine duygucu Scheler ona ve fikirlerine daha yakn gelmitir. nk eserin arlkl yn duygucu, natralist ve btncl bir felsefe ile kurulmu yap iinde olmasdr. Ak ahlak eserde olumlu, ideal ve iyimser bir dncenin sonucu olarak kmtr. Sadece duygularn arlkta olduu bir eser deildir aksine gereki bir dnceler hkimdir. Ak ahlak kalp ve saduyunun birletirilmi bir sonucudur. Daha ncede bahsettiim kitabn balk iinde ele alp incelendii insan, ahlak ve siyaset meselelerine daha ayrntl ve ayn balklar iinde ayr ayr deinmek gerekir. Konuya giri olarak ilk doann en nemli paras olan insandan giri yaplmtr.

142

1)

NSAN ( RUH VE BEDEN) MESELES:

nsan her dnemde ve dnrde olduu gibi burada da varlklar en deerlisi ve ansls olarak grlmtr. nsan ahlaki bir varlktr ve bu dnce onu birey olmaktan karr. nsan zgrl ile bata bulunduu gsz durumdan kurtulur. Doa durumunda insan bilgisizdir ve eylemleri de o ynde ilerler. Daha sonra insann bilme eylemi gerekleir. Burada Sokratesin de en nemle zerinde durmu olduu Kendini Tan! cmlesi rnek verilir. nsan bu bilmede ve renmede onu tevik edecek ey ise onun arzulardr. Arzular insann hkimiyetinde olduu srece olumludur. Ne zaman arzular insani ele geirir ve onu ynlendirmeye balarsa o zaman insan ahlakl olmaktan kacaktr. Tutku ilerlemek iin en vazgeilmez olandr. nk tutkularndan arnm insan ne yapabileceini bilir ancak onu yapabilecek gc kendinde bulamaz. Bu yzden eserde insan tutkularndan arndrmaya alan gemi dnrlere byk tepkiler vardr. Gnmze kadar gelen zaman iinde sa, Muhammed Peygamberimiz, Sokrates ve Gandhi gibi her biri kendi zamannda r am insanlar baardklar eyler ilerindeki azimdir ve insanlk sevgisi, akla admlarn atmlardr. Eserde sk sk bunlara rnek verilmitir. nsanda ruh ve beden btnl vardr. Ruh insanda bilinli bir tutkudur. Halk veya kendini bilmeyen ilk insan bedenini yetitirirse tamamlanacan sanr. Ancak ruh olmadan bu gereklemez. Ruh mutlak zgrl arar ve bu ikisi srekli ilerleyerek en son aamas olan insanlk evresine ular. Ruhlarn birbirine yaklat yer asl insani vatandr. nsann amac sava iinde olmak deildir ama daima ilerlemek ve aydnlanmaktr. Toplumda incelenmesi gereken ilk ey insan varl daha sonra ise ahlak, iktisad ve siyasetidir. nsan kiilik sahibi bir varlktr. Kiilik kavram insan iin nemlidir. nsan lemin vazgeilmez bir paras olarak grlm, kk lem olarak adlandrlmtr. Ruhu yceltmek iin insan her eyi istemesi ancak gndelik arzularn iine dmemesi gerekir. Sevgi ve sevin ve ruhun ykselmesi iin byk kaynaklardr. Ruhu ve ruhu ycelten tutkunun amac daima doyumsuz olmaktr. Bu doyumsuzluk sayesinde ruh gerek aka varacak birey olan kii insanlk iin adm atacaktr. Aka ykselen insan insani vatanseverlik olan mertebede mertebelerin en stne varm olur. Tutku insan doyumsuzlua, daima bitmemesi gereken amaca varmak iin yardm eder ancak onu yeri geldiinde dizginleyen ise ak, sevgidir. sann, Sokratesin yaptklarn kendinden vazgeen insanlk iin ehit olanlar olarak gzkr. Onlar sonunu kendi amalar dnmeden ilerlemilerdir. Ak ahlakna gre iyiliin karsnda ktln, akn karsnda da kinin bulunmas gerekir. nk ztlklar insan gcn ykseltir ve insann seimleri onu

143

doruya gtrmek iin lazmdr. nsanlar kt arzularn yenebilmeli ki iyinin peinden gidebilsin. Bu yzden tutkunun insan engelleyici bir ynnn bulunmad sylenir ve tutkuya byk deer verilir. nsann d ynne karlk nemli olann i eitimi olduu sylenir. Ak maddeye esir olmadan mutlaa Allaha ulamaktr. Buna gre nce btn olan mutlak varla ulamak deil onun en deerli paras olan insana en son da insanla ulamak gerekir. nsanlk tutku ve sevginin doruk noktasdr. Bu yzden btnn iindeki birlik nemlidir. Ama tm lemi insanlk birlii iinde kurmaktr. Hakka ulamak iin halk sevmek gerekir. Eski Yunanda uygulanan bilgelik kullanlr ancak onu bir yana brakarak insani yurtseverlie ulamak asl amatr. Bunun iin insandan beklenen srekli olumsuz bir bak as ile dnyaya bakmak deil ve yine halinden memnun olmak ama olanla yetinmek deil daha fazlas iin uramaktr. Sonunda ise bir sonu beklemek deildir sonsuzlua k olmaktr. nsann varl bu yzden nemlidir. Eserdeki insandan beklenenler Nietzchenin insan gibi bilinmeyene ynelmek deil olumsuz bir sr ahlakna kar duyulan nefretten ibaret olmamaldr. Nietzsche insan eerli bir varlk st insan konumuna getirmesi ile rnek olabilecek kii olmutur. Ancak burada insan duygularnn esiri olmamas iin er trl tutkudan arndrmas ve gelecee tn insanla olumsuz bakmas yanltr. Tm insanla ulamak iin st insandan kiiden teye gemek gerekir. Ya da Rousseauenin insan gibi bata iyi olup sonradan toplum artlar ile bozulan bir insan olmamaldr. O da bu gr ile inann doa durumunda mkemmel bir varlk olduunu daha sonra bozulmalar yaadn sylemesi insani aamalarn tam tersi bir dncedir. nk insani vatanseverlik ileriye doru gidilmesi gereken bir aamadr. nsanlar tutkular ile olan durumunu kabul etmek deil en iyisine ynelmesi gerekmektedir. nsan eksikliklerini, hatalarn grmeden ileriye adm atamayaca iin eksikliklerini kabullenmesi gerekir. nsan hayat hem iyi geen insan deil olumsuzluklar iinde de sabredebilen insan olmaldr. nsan ruhu ebedilie ulaan ona k olan insandr. Tm bunlar insana byk grevler yklenmesi gerektiini gsterir. nsan en sonsuz ak ve tutku iinde ebedi bir birlik iinde ilerleyen insan olmasdr. 2) AHLAK MESELES:

Ak ahlaknn ikinci olarak ayrd ahlak meselesinde ise insann ilk nce ahlakl bir varlk olmasndan gelen bir durumdur. nsan birey olmaktan kp dier insanlar da kendisi kadar, kendi deerleri kadar dnrse ahlakl bir insan olmaya balamtr. Ahlak insanolu iin yaratlndan beri vicdan duygusunun yannda gelien bir durumdur. nsanlk lemdeki

144

srekli ilerleyen deime halinin son aamasdr. nsan her eyden nce ahlakl biri olabilmek iin nce bireysellikten kurtulmas gerekir daha sonra da kiilik sahibi bir insan olarak dier insanlar iinde geliimin iinde bulunmaldr. Bunu yaparken de sadece ama gtmeden yapmak iin yapanlardan olmaldr. yilik iin iyilik yaplmadr. nsan ahlakl bir birey olarak ilerlerken iindeki arzular yok etmek deil, onlarla ba edebilecek gte bir olmaldr. Ama basit arzulardan arnmak ve daha ilerisi iin hakiki tutkularla glenmektir. Ahlakl olmak iin nce vazgeilmesi gerekilen eyler eylemlerinden korkuyu, umudu silmek olacaktr. Korkuyla yaplan iyilik olmayacak, umut iinde olan insan umut ettii ey gereklemeyince hayal krkl yaayacaktr. Benlik sevgisi ile kurulan ahlak da geici hatta ahlakl olmayacaktr. Ahlakl olmak iin tek gerekli olan ey tutku ve sevgidir. Bunlar zerine kurulu olan ahlak gerek deerine kavuacaktr. Bu sevgi ahlak menfaat gerektirmeyen iten gelen dostluk gerektiren ahlak olacaktr. Sevgiyi glendiren tutku ise ahlak iinde olumsuz bir anlamda deil aksine tm insanlk sevgisine ilerlemek iin gerekli olan tek itici gtr. Toplum iinde yalan ahlakl bir bireyin nnde byk bir engeldir. nsanlk ahlak iinde, duygu devresi(heyecan), hayal gc, irade ve en son tutku(zgr insanlar) evresinde geliirler. Tutku evresinde sanat, teknik, bilim gibi gelimeler yer alr. Bugnn toplumu iinde bulunduu ahlak ise desinler ahlakdr. nsanlar yaptklar iyilikleri karsndaki insan iin srf dier insanlara iyi grnmek ve yer edinmek iin yaparlar. Bu yzden bu ahlakn geerli hibir yan yoktur. Ahlaki alana akl unsurlar ile bakmak hataldr. Onlara ancak duygu ve iten gelen sevgi ile baklabilir. zgrl ou zaman insann doal halinden doduu eklinde nitelenir. Ancak zgrlk doal ahlak iinde deil sonradan insan gc ile kazanlr. Asl olan doal ahlak ise rf ve adetlerdir. Bunlar insan domadan bulunduu kltr iinde izilmi olanlardr. Asl olan hakikat tutkusu insanla giden ahlaki yoldur. Ahlak konusu iine belli kavramlar nemlidir. Bunlardan biri etki akdr. Etki ak demek, giritii bir eylemde nefsi feda ederek davranmak demektir. Bu kavram insan eylemlerinde benliini dnmekten vazgeecek duruma geldiinde meydana kar. Bir dier kavram ise aklk tutkusudur. Aklk tutkusu, sahte hayattan yanltan kurtulmu olan inandr. Bu insan vicdan mahkemesine gre sadece doruya ynelerek her eyde net davranr. Bu aklk ak ile ak olmaktr. Ahlaki yap iinde belki de insan hayatnn nemli blmn kapsayacak olan bir ahlaki yaam vardr ki bu da i ahlakdr. ahlak insann sahip olduu ve yapmakta olduu ii sadece para kazanmak iin yaparsa ortada ahlaki bir durum kalmamtr. ahlak insanlarn sosyal artlar iinde yapabilecei kendine en uygun ii baarmas ve bunu yaparken ama sadece maddi kazan

145

olmamasdr. Hatta maddi kazanc sadece geinme unsuru olarak, yetinebilecek kadar nemsemek gerekir. Bu yzden i ahlakna sahip birey dier insanlarla birlikte insanlk gelecei iin almaldr. Ahlak lemine bir yer edindirmek gerekirse onun iin ideal olan insanlk lemi ile gerek olan ak leminin birletii yerdir. Birlik demek btn insanl bir grmektir. Ancak bu birlik amasz birleen insan yn deil insanlk iin uraan insani yurtseverlik birliidir. nsan nce kendi yurdu iin toplad bu birlii daha sonra tm insanla kar gelitirmelidir. Eer o kendi yurdu iinde birleen rk bir insanlk oluturursa bu insani vatanseverlik iin en byk engeldir. Eer lemde bir ktlk varsa buna kzmak yerine onu silmek ondan kurtulmay gerektirecek eyler yapmak gerekir. Birlie ulamak iin insann amas gereken mertebeler vardr. Bu mertebeler aamas srasyla udur: 1)Halk aamas 2) Vatanda Aamas, 3) Yurtsever Aamas, 4) nsani yurtsever Aamas Bu aamalarn en sonu insan sonsuz mutlulua gtrecektir. Bu yzden insann amac hayat iinde bir son beklemeden bu sonsuzlua ilerlemektir. Bu aamalar iinde ise ahlak dereceleri de vardr. Halk aamas eitilmesi gereken bilinsiz insanlar topluluudur. Bu yzden burada korku ahlak hkimdir. Bilemedii ve sonucunu dnemedii her eyleminden korku duyar. Vatanda aamas ise umut ahlak iinde yaar. Birlik olmaya alan halkn vatanda olduunda istedii bir sr amac vardr ve bunlar iin srekli alr. Bunlar gereklemedii anda ise umutsuzlua der, ahlak zedelenir. Yurtsever aamas, uur ahlak iindedir. Bu ahlak kendi zgrln dnen bencil insanlardan oluur. nsani yurtsever aamas olan son aamada ise ahlak asl ulamak istedii noktaya varmtr. Bu aamadan sonra insan tutku ve sevgi ahlakn bulur. Ak ahlakna kavumu olan insanlar btn insanlk iin olan amacna kavumutur. 3)SYASET MESELES: nsan ve ahlak meselelerinden ayrlmayan ancak ona ulaaca yolda yardmc olan siyaset meselesinde eserin belki de sonu ksmn oluturacak olan Mertebeler Devleti konusu hkimdir. Mertebeler devleti siyaset iinde Ak Ahlaknn ulat son noktay gsterir.

146

Burada kullanlan ilk kavram ahlakla da ilikisi olan adalet kavramdr. Adalet insan ruhun zgrlne gtrr. Adalet sahibi insan birey kavramndan ok tekini de dnen insan olmutur. Kitleleri bilin, zgrlk, ilerleyi olarak ayrrken, insanlar da halk, vatanda, yurtsever ve insani yurtsever olarak ayrr. Halk; dierlerine gre daha dikkat edilmesi gereken bir snftr. nk halk bilinsiz insanlardan oluur. Yani daha gerek zgrlne kavuamam insanlar mertebesidir. Bu insanlar korku iinde eylemlerine ynelirler. Bu yzden kitabn da esas temeli olan Halka ramen yalnz halk iindir.cmles i nemlidir. Bunu anlam ise halkn tepkilerini dnmeden onlarn gelecei iin onlara kar gelmektir. Ahlakn amac insanlar toplum iinde gerek zgrlne kavuturmak ve eitlik iinde yaamalarn salamaktr. nsanlara dmanlktan nce kardelii retmektir. Vatanda mertebesindeki insanlar umut iine gelecek kaygs iinde olan insanlardr. Bu yzden de gelecei iin her eyi gz ard edebilecek bir durumdadrlar. Vatandaa gerekli olacak belli haklar verilir ve o bu oy kullanma gibi temel hakla rn kullanrken sorgulamaz. Gelecei iin gzn yumduu zamanlar oktur. Vatansever ise; vatandan iinde ykselirler ve onlarda artk gurur, benlik ve zgven halindir. Bu insanlarda tek bulanan ey takdir edilme duygusudur. nsan kendini kii olarak nemli grr ve artk bir eyleri dnrken daha akla yatkn kararlar verir. Son aama olan insanlk aamas ise; yani insani vatanseverlik ise ulalm biri hedeftir. Ancak bunda yine hedefe varnca vazgeme yoktur ve daima bir ilerleme ruhu vardr. Tm bu mertebeler kendi iinde nemlidir. nk insanlar halk aamasndan direk olarak insani vatanseverlie ulaamazlar. Bunlarn her biri almas gereken nemli engellerdir. Bu mertebeler snf toplumu deildir. Burada halk aamasnn iinde bir yurtsever insan topluluu yoktur. Her mertebe tarihi sre iinde ilerleme ile gerek deerini bulur. Bugnn toplumu ise ahlak kurmaya elverili deildir. Gerek adalet uygulanamaz. nk snf basks, eitliksizlik, sosyal artlarn vermi olduu bunalm insanlar iyilik, insanlk mertebesine karamaz. Demokrasi gerek bir demokrasi olarak oluamaz. Aldanan ve aldatan bir insanlar topluluu olumutur. Gnmzn siyasi sisteminde toplum artlarna gre ve insanlarn salam olduklar gelimelere gre siyasi ideolojiler de gelime gstermitir. ki tane siyaset ekli vardr ki bunlar dneminde ok gelimi ve kendilerine destek veren birok dnr bulmulardr. Bunlardan biri sosyolojidir. Sosyalizm eitlik ilkesine gre olumu bir sosyal ideolojidir. Sosyolojinin eitlik ilkesi ar bir deere ulanca insanlar arasndaki zgrlk kaybolacaktr. Ama deerler(sanat, kltr, din ahlak) ve ara deer (teknik aralar)

147

arasndaki uurum daha da alacak ve ortada bir karmak durum oluacaktr. Sosyalizm ama deerleri ar eitlik ilkesi ile kurutacaktr ve ortadan kalkmasna yol aacaktr. Dier bir sosyal ideoloji ise liberalizmdir. Bu da sanayi sisteminin vermi olduu zgrlk yapnn arya ulamas ve birey tabanl bir sistem oluturmaktr. Liberalizm il e sanayinin vermi olduu ara deerleri kullanm artacak ancak ar zgrlk sistem insanlar arasnda eitliksiz bir yap oluturacaktr. Eserde ikisinin de eksikleri olduu ve eer uygulanrsa bir eyler kaybedilebileceinden bahsedilir. Bu yzden ikisinin yerine yeni bir zgr sistem kurulur bu da mertebeler devletidir. Mertebeler devletinde halk, vatanda, yurtsever ve insani yurtsever aamalar ile kendini gerekletirmeye alan insann siyasi ideolojisidir. Burada ne sosyalizm gibi deerlerin bozulmasna izin verilecek ne de liberalizm gibi ara deerlere snrsz zgrlk verilecektir. Asl yaplmas gereken zgr sistem iinde insanlarn bir yandan ama deerlerini en iyi gerekletirebildii bir oram olacak, bir yandan da bir disiplin iinde ara deerler en iyi ekilde ileyecektir. Bunu en iyi yapacak olan ise yeni bir uzmanlar snf insan topluluudur. Uzmanlar snf gnmzdeki gibi bir snf ayrm deil insanlk iin alan toplumun en baarl insanlarnn yer ald snftr. Buradaki mertebeler devleti henz gereklememi ideal bir dzen olarak yer almaktadr. Gemiten gnmze sanayinin vermi olduu ve gelimeler ile kendini oluturan maddi toplumda kle ve efendi kartl bir burjuva ynetimin de yer ald bir durum vardr. Ancak burada birbirinin ayns yanstan insan vardr. Hlbuki insanlar sonsuzdur ve bu sonsuz insanlarn birer sonsuz fikirleri vardr. Her biri kendi alannda iyi, sonsuz insan tipleri vardr. Yani bunlar tek bir tip insan yaplamaz. Tm bunlar nda uygarln daima ilerledii sylenebilir mi sorusuna evrimci gr evet ilerleyebilir cevabn vermitir. Ancak insanlk daima olumlu bir ilerleme salamaz bu dz bir izgi deildir. yiler kadar ktler, dorular kadar da yanllar vardr. Bu yzden de ilerleme kadar gerilemeye yol aacak durumlar da vardr ve bu ztlklar insann gelimesinde byk etken rol oynamtr. Bir dier siyasi olarak nem arz eden konu ise ihtilalc yapdr. Bu yap tamamen ykmak ve yenisini ortaya koymak ister. Bunun yapmak istedii u cmle ile daha iyi aklanabilir.Aacn kklerini kesmek ama iek vermesini beklemektir. Bu durumda insan gemiini, bir gemii silmek kolay deildir. Gemi insann ne kadar gelitiini ve daha ne kadar gelime gstermesi gerektiini gsteren en byk durumdur.

148

Tm bunlar yine zgrlk meselesine getirir insan. nk insan zgr domaz, bu zgrln kendisi kazanmak zorundadr. Bunu da tutkular ve itici gleri ile salamaldr. Ak ahlak iin aralarnda sadece kan ba bulunan insanlarn birliktelii gibi bir durum yoktur. Tm bunlar kadar insanl iinde birlemi birbirlerine tutku ile bal olan insanlar da vardr ve asl onlar nemlidir. Bunlar arasnda dostluk bir kez kurulunca aralarnda gurur, korku ve umut gszlkleri de kaybolur. Yarn iin insanlk iin cesareti olmayan inandan dost olmaz. Bu zgr insanlarn toplumu iin en gerekli olan ey adalet ve inantr. Ruhi kuvvetler iinde iki eit ruh vardr. Birincisi kendi iine kapal, tembellik, korkaklk bulunduran toplumlar dieri de insani ruh iindeki toplumlardr. kincisinde insan yolun kahrn ekmi sadece kar peinde komayan insandr. nsanlarn eylemler karsndaki tavr onlarn gcn de ortaya koyar. Kibir sahibi insan tutku ve aktan mahrum olan insandr. Zalim insan hak diyerek halk ayaklar altna alr ve nedensiz ktlkler yapar. Zulm zulm iin yapan insan zulm insanlk iin, adalet iin yaptn syleyen insandan daha iyidir. Ancak tm bunlar tarihte gsteriyor ki zulm ile yola kan milletler, devletler da ima yok olmu ve gnmze ulaamamtr. nk zulmn peinden onu takip ettiren insanlar devaml olarak domadr. nsanlk iinde gelime gsterirken sosyal durumda ise ruhun noksanlndan doan sosyal belalar meydana gelmitir. Ancak yine de insanlar gnah ilemeden veya belalarn zntsn duymadan ideal topluma doru adm atlmaz. Noksanlklar gerekte eksiklik deil, doruluk iin bir admdr. Hatta ahlakszlk da bunlar iin bir admdr. Bu soysal belalar balklar altnda ele alnrsa, bunlardan biri tembelliktir. Tembellik insann daima insanlk iin tutkular ile ilerlemesine en byk engellerden biridir. Toplum iinde tembellikten doan sosyal eksiklikler, dilenmek, fuhu, kumar, piyango, faizciliktir. Dilenmek insann kendisine olan saygsn tketmesinden oluur. Fuhu insanln zgr yaand yerde insanlk lekesi olarak adlandrlr. Tembellikten doan sosyal belalar insan asalak ve bakasna bal bir insan haline getirir. Yani insan zgr bir birey gibi deil bilinsiz, baml bir bire y gibi davranr. Bir dier soysa bela ise yalandr. Yalan hakszl hak diye gstermektir. Yalann dourduu sosyal bozukluklar ise rvet, memurluk ruhu yerine sosyal grev vardr. Yalan toplumda yanl olan durumu topluma doru olarak gstermeyi empoze ettirmeye alan en nemli sonutur. nsan yalana yneldii anda ahlaki ynden de eksilmeye balam durumdadr. Sosyal belalardan bir dieri de zulmdr. Zulmn dourduu bozukluk ise iltimastr. Zulm eskiden beri kle efendi ilikisi iinde insanlk iin yz kzartc bir

149

unsurdur. Adalet iin zulm yaptn syleyen insan ise daha ahlaksz bir hal almaktadr. Zulmlerin en kts hogr eksikliinden doan zulmdr. ncesinde daima gvensizlik yatar. nk kendin cesareti olmayan insann iinde daima korku vardr ve korkuda kaamaynca saldrganlk ortaya kar. Bunlar toplum iinde ahlakl bir birey olarak geliimi engellemekle birlikte toplumu insanlk ideale ynelii engelleyici unsurdur. Yenia dneminde akl eiinde insanla ilerleme vardr. Aslnda balangtan bu yana ilk adan beri zorbac ve bask unsurlu bir ynetim hkimdir. Daha sonra insanlk adna byk gelime oldu ve zgr insan akln kullanmaya balad. Bu aklc durum daha sonra kendini aarak pozitivist bir hal ald ve yine olumsuza srklenmeye balad. Pozitivist insanlk iinde zayfn almas haline geldi ve yine kaos olutu. Bu ideolojilerin en kt olan ise fikri ynde insan etkileyen durumdur. Nietzschenin ahlaki ynden dneminin sr insann eletirirken btn erdemler ve ahlaki deer yarglar silmesi yanltr. st insan onda birey olarak yer alr ancak bir insann yannda insanlk ideali bulunmazsa burada byk eksiklik vardr. Ayn ekilde doutan iyi olup daha sonradan toplumla birlikte bozulmaya uram Rousseaue y da eletirir. Ak ahlaknda insana verilen deer ve insann ahlakl bir birey olmasnn teorikten kp siyasetle pratie ulamas ve siyasi bir ideoloji olacaksa eer ideal dzendeki mertebeler devletinden kmas iin yaplan almalar vardr. Her ne kadar idealin stne kamasa da dnem dnem bunu gerekletirmek isteyen ve bu uurda kendi benliini brakan Sokrates, Gandhi vb. gibi nl dnrler siyasi bir kimlikte nasl ahlakl olunabileceini gstermilerdir. Kitabn ana balnn da bu ekilde incelendii eserde son ksm olarak geni yer verilmi olan aklamalar ksmnda kitap iin belki de ayr incelenmesi gereken kavramlar tekrar ayrntlar iinde ele almlardr. Bu kavramlar veya cmleler Ak Ahlaknn aslnda bir ahlaki sistem olmaktan kp insanlk ideali olduunu gstermektedir. Ruh kavram bunlardan biridir. Ruh btn insanlar ve eylemler iindir. Ahlaki iktidarda gerek siyaseti gsterir. Gandhi klsz siyaset, sa ise bir devlet adamnn nasl olmas gerektiini ahlaki anlamda bize gstermitir. Ruhun iktidar olgunlap tat anda ahlak oluur. Ahlakn da tohumunu ruh tm olarak hkimiyetine alnca asl siyaset gerekleir. Ruh ahlak ile eyleme geer. Ruhun karakterini belirleyecek olan insan eylemleridir. Toplum iinde mertebeler ile birlikte insan guruplarnn da kiilikleri ortaya km olur. Toplumda bycler korku ahlakn, akl dinleri umut ahlakn, saltanat ynetimi ise gurur ahlakn hayatnn merkezi konumuna getirmitir.

150

En sonuncusu milletler aras toplum ise Ak Ahlakn ortaya karrlar. Bu mertebeler d ynde bir eitim deil, iten gelen bir eitimle alabilir. Mertebeler iinde her insann iini sosyal grev ak ile yapar ve byk aba harcar. En ar grev ise herkesten nce i ahlak gerei ak ahlak mertebesindeki insana verilir. Bylece herkes vatana olan borcunu demi olur. Ama zgrlk ve yarma akdr. Bu yarma gnmz insann kazan hrs deil aksine grevindeki tutkudan ileri gelmektedir. Bu ksmda ele alnan ve alnmas gereken en nemli cmlelerden biri nsan zincirler iinde uyanr fakat kendi abas ile bunlar krp zgrlne ular.cmlesi olmaldr. nk eserin iinde sklkla geen zgr, bilin sahibi ruh, insan varln n iyi anlatabilecek olan cmledir. nsan kedi abas ile daima ileri gitmek iin ulatnn bir kantdr. Bunun doru olduu gr ok nceden beri dier dnrler iinde de dile getirmilerdir. Kaderci gre sahip eski slam dnceleri, hatta vahdet -i vcuda dncesi bile insann fikirlerinin kapanmasna rahat ortaya kamamasna engel olarak gzkr. nsan kendini zgr grr ve yapay toplumu sonradan kendisi oluturur. Grler ierisinde sosyoloji ve psikolojinin iki zt dnce olduu ortaya kar. Sosyoloji her eyi toplumla aklamaya alrken, psikoloji de insan tam tersi olarak bireyden yola karak aklar ve toplumu meydana getiren esas olan bireydir. Bu iki ztln ortak noktas Ak Ahlaknda bulunmaktadr. Bir acdan da ele alnacak olursa psikolojinin kendi iinde tutkuyu ayr bir arzu sistemi iinde ele almas yeri geldiinde hatta onun kiilik rahatszl gibi hat safhaya ulaabileceinin sylenmesi psikolojinin dncelerinin de tartlma konusu olmasna yol amtr. Aksine tutku bir kiilik rahatszlnn tesinde kiilii olgunlatran etkili bir unsurdur. Toplumsal yapy incelerken dneme ayrlr. Bunlar organik bilin, sosyal bilin ve kiilik bilintir. Organik bilin iindeki insanlar sadece fizyolojik ihtiyalarn gidermek isteyen ve giderildiinde de isteklerinin sonlandn dnen toplumdur. Sosyal bilin evresi ise insanlarn artk bir deer sahibi birey olduklarnn farkna vardklarn ancak zgrlklerinin daha da kstlanm olduu bir toplumdur. Burada insanlar deerler eliince incelenir ve yer edinir. Kiilik evresi ise insanln son evresi olan bir toplum yapsdr. Burada tutkular en st noktaya ulam bilinli bir ruh tayan insan topluluu hkimdir. nsan olgunluunun zirvesine ulam bir insanlk olmutur. Kitabn bir dier nemli kavram ise hi kukusuz ki tutkudur. Tutku zgrlkle e deer olarak ele alnm ve aklanm bir konudur. Tutku eski dnemden beri insan iin

151

rktc hatta insana zararl bir duygu eklini almtr. Ancak bu fikir daha sonra ilk o larak Spinozada aklla birlikte olumlu ele alnan ancak akln daha arlkta olduu bir dnce hkimdir. Daha sonra Kant da dnceleri iinde tutkuyu insan geriye gtren bir duygu deil aksine insann fikirlerinin ortaya atlmas iin tetikleyici bir olumlu bir kuvvettir. Tutku kiiyi ktle ynlendiren kuvvet deil aksine kiinin tutkuyu farkl renkte kullanmas onu bu duruma srklemitir. nsan kk arzular peinde koan basit dnceler reten insan olursa eer o tutkusunu bu amala kullanacak ve ileriki zamanlarda bu tutku iddet halini alabilecektir. Ancak tutkuyu itekleyici bir kuvvet olarak ele alrsa o zaman tutku insanlk ak iin gzel bir etkidir. Tutkularn kurulmasnda en byk etken alkanlktr. Tutku kullanlmas olumlu olursa eer dknlkten kar ve onun byle gitmesi iinde insan eitilmesi gerekir. Tutkunun amac sadece kendinde olan arzudur ve bunun fayda amal yaplm bir duygu olmas amacndan kmasna yol aar. Tutkular hedeflerine gre snflamalara ayrlr. lahi, dini, siyasi, kefi, cinsel ilgi, mitolojik hedefler eklinde ayrlr ve her tutku olduu alanda amac sadece dncelerini glendirmesidir. Tutku toplum iinde organik bilinte ksa dnemli bir his iken, sosyal bilinte sadece amaca uygun bir yetidir. Sosyal bilin iinde tutku deerler ile rtlr ve olumsuzluk altndan kar. Daha sonraki kiilik bilincinde ise tutku asl amacna kavuur ve ak ahlakna ulamaya byk bir etkendir. Kiilik bilincinde ise tutku, zek ve iradenin ortak faaliyeti olarak ort aya kmtr. Kiilik bilincindeki tutku amasz hale gelmitir. nk amac sadece kendi iindedir ve iyilik gibi srf yaplmak iin ortaya atlr. Ancak tutku amac yok diye bo deil aksine amac kendi iindedir. Saduyu ou dnre gre tutkuyu durduran hatta insan ona kar koruyan olarak grlmtr. Ancak tutku saduyu gibi insani amalar tamaz ve bir dnce nda dz bir mantkta ilerlemez. Bu yzden tutku hedefine gre incelendiinde asla insan olumsuza srkleyen bir etken olamaz. Tutkunun hedefi ahlaki hedef olarak da yer alabilir iyilik iinde de olabilir. Tutku sevgiyi ykseltmesi asndan sevginin en nemli kayna olmutur. Sevgi yksek bir mertebedir ve bu mertebe iinde tutku sevginin himayesi iinde yaar ve bir adan da onu da ykseltir. Sevgi de trleri iinde ayrlrken, eros sevgisi, dike sevgisi(adalet), Agope sevgisi(tasavvuf ak), ve kozmik sevgi gibi dnce farllklar vardr. lemin mihraknn insan olmas ve insan bu kefeye koymas nemlidir. Ruh lemin ve bedenin merkezi durumdadr. Ruh daima olu ve ak halinde yaar. Ruh organik aamadan sosyal aamaya oradan da kiilik aamaya ykselmesi onun ahlaki anlamda ve insani anlamda

152

en st aamada bir insanlk idealine ulam kiilie sahiptir. Gnmze kadar yaana n ve ortaya kan felsefi kuramlar iinde ruhu maddeye indirgeyen materyalizme, aksine olan ideal bir deere ykselten idealizme kar ikisinin de u noktalarda oluu dncesi vardr. Materyalizmin ruhu maddeye indirgemesi onun bilinli ruhunu aaya ind irgerken aksine durum olan idealizmin ruhu en yksek derecede gstermesi de bunun dengesizliini gstermitir. Ruh bilinli bir insan olarak olunca insanla somut deerde yer aldka ve tutkuyla ilerledike asl amacna ulamtr. Ruhu nefis olarak incelen irse de tasavvuf dneminde nefsi ruh deerine tutup onu kk lem olarak niteleyebilmektedir. Ak Ahlak vazgemek deil, sonsuzca isteme, aa arzular amadr. Burada ama asla ulaamayaca bir aray sevmektir. Ama hedef deil eylemin kendisidir. Eserde oulcu felsefeden ve natralist felsefeden yararlanlmas onun btncl bir birlik iinde yaanlmas gereken felsefedir. Tutkunun douunda arzu deil, ihtiyatr. Arzu insann hareketlerinde onu kt anlamda ynlendirirken, ihtiya daha olumlu ve insan bir amaca gre deil bilinmeyene doru ynlendirir. Toplumda organizma arasndaki atmadan srasyla, heyecan ve duyguculuk, hayal gc, akl ve irade, tutku ve sevgi oluur. Heyecan evresi yine insann bilinsiz dnemine denk gelerek ortaya kar. Hayal gc insanda artk zgr bir ruhun olutuu balangc verir. Akl ve irade insann bilin sahibi varlk olduunu akl eliinde kefettiklerini kavramaktadr. Tutku ve sevgi aamas ise son olan insann son aamasn gsterir. Tutku sahibi varln birey olmaktan kp insani bir boyuta ulatn gsterir. Ak ahlak bata deersiz beeri idare ile grlrken daha sonra tutku ve sevgiye dayal deerli olur. Ak ahlak heyecanla balar ve sonradan irade ve sevgiye dayal bir boyut kazanr. Ak ahlakna ulamak iin aamalar; 1) 2) 3) Organizma ahlak, Desinler ahlak, Doruluk ahlak sevgi+tutku

Kiilik bilincinin gelimesi duygusal insani ruhla tutku, sevgi ve kiilikle alabilir. Her dnemde ahlak iinde birbirini tamamlayan yeni fikirler kmtr. Hedo nizm, Mutluluk ahlak, kar ahlak, Direnme ahlak gibi ahlak eitleri dneminin dnrleri tarafndan gelimitir. Bunun gibi his zerine kurulu ahlak, akl zerine ynelen ahlak, Kantn dev ahlak gibi trler de vardr. Sevgi ahlaknda sadece tutku ve sevgi btnlnden doan bir sevgiye ykselme ve huzurun yannda ayn zamanda bir de huzursuzluk dnemleri de vardr.

153

Bunlar ztlklardan doan birlik ilkesine uygun bir durumdur. Ama bu durum antik dneme tekrar dn niteliindeki bir durum deildir. Adalet kavram da zerinde durulan bir nemli fikirdir. Adalet Antik Yunan felsefesinden beri ortaya atlan bir durumdur. Her filozofun kendine gre dncelerine gre bir ahlaki yargs hkimdir. Bu ahlaki durum antik dnemde sitenin zerine ykl bir durumken daha sonra Stoaclk felsefesinde bireye yklenmi, kiisel anlam yklenmitir. Hristiyanlk ve slam dilerinde de zamanla bir adalet fikri dinin temeline oturmutur. Esere gre ise gerek adalet mertebeler devletinde gerekleir. Burada eitlik ve zgrlk iki eit durum eklinde biri birini amayacak ele alnr. zgrlk ve eitlik gerek deil aslnda ideal bir durumdur. Bunlar mertebelere ykselmekle gereklie kavuur. Ancak en son aama olan btn erdemler adalette toplanr. Adaleti, adil olan salayacak olan ise siyasettir. Adil olan insanda gerekleir. Eserde yine benzer sorulardan bir soru gelir. O da udur: Bugnn toplumu ahlak kurup adaleti uygulayabilir mi? Bu sorunun cevab ise bu gnn toplumu reform ile dzeltilemez. Eitim dzene girmedike insani ahlak kurulabilir. Bu yzden dzenin deimesi gerektiine inanlan bir durum yatar. Hakikat ne madde ne de ruhtadr. Birlik, gereklik ikisindedir. Ruhu yceltecek olan da yine insann kendi abas zgrl ile ulat insani vatanseverlik sonucu olacaktr. Buraya kadar tm bahsettiklerimiz iinde bir sonu karmak u sonular kmaktadr: nsan bataki bilinsiz halinden zgr bir varlk olarak kendi abas ile kazand zgrl ile kurtulmutur. Daha sonra ise yine kendi geliimini ile kazanm olduu bir tutku sahibi bir varlk konumunu almtr. Bu varlk onun en son hali mertebesinin son ekli olan insani vatanseverliktir. nsanlar bu hale hep olumlu bir dzlkte daima iyilikle kazanmazlar, aksine insanlar yaadklar zorluklar yenerek ktlklerini aarak insani vatanseverlie ular. Halkn bireylikten kp kendi vatann sadece savunarak burada kstl kalmas onun sadece rk bir kimlik kazanmasna yol aacaktr. Ancak tm insanl iine alan bir insanlk ideali iinde kazanm olduu mertebe ile insan ruhi ilerlemesini en iyi kazandn da gstermi olur. Ak ahlak da bu son aamann olumasn salayan tutku ve sevginin rndr. Ahlakl bir birey kendilikten karak tm insanla bir sonsuzluk, sonsuz sevgi verebilec ek duruma gelir. Bunu oluturan her ey yani insani asl insan yapan insanlk yapan her ey ak ahlaknda mevcut olan bir durum olmutur. Ak ahlaknda sosyoloji ve psikoloji, sosyalizm ve

154

liberalizm, aydn ve halk, iyilik ve ktlk gibi dnce ztlklarndan pek ok ekilde bahsedilmesi bile ztlklardan nasl birlie varlabileceini asl olann ulalmak istenen sonsuz idealler insani ltler olduu gzkmtr. nsani vatanseverlik insanlk idealinin bitmeyen ancak ideal ekilde varlmak istenen hedefi olmutur. Selgin ADANIR

155

NSAN MEDDCEZR-YARIM ADAM

Yarm Adam roman tarznda yazlm bir eserdir. Bu romann zetine gemeden nce baz bilgileri vermek kitapta yer alan detaylar grmemizi kolaylatracaktr. Hilmi Ziyann kaleme ald bu eser, 1941-42 yllarnda yazlmtr. Yarm Adam, nsan Meddcezri serisi iinde yer alr. Serinin kitaplar yledir: 1) Ba Bozumu 2) Yarm Adam 3) Posta Yolu 4) Kurtlar ve Kuzular 5) Halil Pertev 6) G 7) Deli Dumrul 8) Yeni Komedya Yarm Adam Mtarekenin hemen ban, ilk alt ayn ve Kuvayi Milliyenin durumunu ele alr. Kitapta genel olarak kartlklarn ortaya kard durum anlatlmaktadr. Zor gnlerden geen Osmanl Devleti ierisinde hrriyet ve gelenek atmas yaanmaktadr. Bu eseri Hilmi Ziyann eletirilerini tar. Eserinin ad olan yarm adam ifadesi anlalaca gibi bir metefordur. yarm adam ile anlatlmak istenilen ey udur: Hilmi Ziya ilim ve fen iin Avrupaya giden kiilerin asl amalarndan saptn syler. Bir zaman sonra hepsinin kendi karlar uruna bir ekilde milleti yama ettiini syler. Kitabnda bunlar dile getiren kii ba kahraman olan Mehmet Demirdir. Mehmet Demirin bunlar sylemesi o dnem iin erken grlr. Yani toplum bunlar duymaya henz hazr deildir. Bu nedenle Mehmet Demiri tanyanlar ve arkadalar onu ya susturmaya alm ya da unutmulardr. Etrafnda phe uyandran Demiri kimileri tecrbesiz ve hayalperest olarak niteliyordu. Bu gibi nedenlerle Mehmet Demir teebbslerini gerekletiremiyor ve yarm olarak kalyordu. Yarm Adam, gerekliine herkesin ok daha sonra inanabildii Kurtulu Savann hibir umut aydnl yokken ve halk liderini bulamam danklk iinde btn yenilgileri kabullenmiken mtarekenin en karanlk alt ayn vatan araylar bile henz el yordamyla bulunmaya allyorken, ileri Trk aydnlarnn yalnzln, mutsuzluunu, inanla inanszlk arasndaki denge hazrlklarn baaryla anlatmtr.

156

Hilmi Ziyann Yarm Adam adl romann teknik olarak ele alrsak, slubunun akc olduunu syleyebiliriz. Trkiye Bankas Kltr Yaynlarnn 2012 basmnda kitabn arkasna szlk konmu olsa da okuma srasnda okuyucuya zorluk karmamaktadr. Dier bir nokta ise, kitapta betimlemelere olduka fazla yer verilmitir fakat bu durum konunun aknda bir aksakla yol amamaktadr. Romanda diyaloglar ok fazla bulunmamaktadr. Anlatlan ou zaman anlatc tarafndan anlatlyor ya da ba kahramann gzlemleri aktarlyor. Anlatmlarda yresel azlara rastlanmaktadr. Romann ba kahraman Mehmet Demirdir. Yan kiileri ise Ali Sabir(morfinci), Cemalettin akir( gerek aydn tipi), halk adam katip Niyazi, Bekir Bey, Fahrnnisa, Zeki, Nurinnisa, Hac Toran, evki, Kzleme iileri, Yusuf, Rza Bey, Sabire Hanm, Selahattin Bey, Seit Aa. Romann zetini yaparken, romanda geen her olay ayrntl bir ekilde verilmeyecektir. nemli noktalara deinilecek ve dersimizin ierii esas alnarak balantlar kurulmaya allacaktr. Bu balamda eserin ierii yledir: 1919 sonbaharnda igal stanbulundan Mudanyaya giden Nilfer vapurunda balar. Mtareke stanbulunu betimler. Ba kahraman olan Mehmet Demir yabanc memleketten yeni dnmtr. Bursaya birtakm miras ileri iin gidiyordur. Demir vapurdaki dier insanlara yadrgayarak bakar. Ak olaca Nurinnisa ile de bu vapurda karlar. Yolculuk srasnda ayrca, bir cennet ve zafer dnyas gibi tasavvur ettii istikbali dnr. Dumanlar iindeki bu istikbalden korkuyordur. Fakat bu korku bile ona nee verir. stikbalin iinde kendini daima daha kuvvetli, tehlikelere kar metin, en fena ihtimaller nnde ba yukarda gryordu. Mehmet Demirin rengi daima sardr. Elmack kemikleri kk, gzleri derin ve hlyal. Zengin bir aileden gelir. Bursaya gelip oteline yerletikten sonra etfar gzlemlemeye kar. Memleketini ve insanlar tanma, gzlemleme ve bilme istei iindedir. Bu arzusu kitabn 23. sayfasnda yle anlatlr: mademki burada onu kimse tanmyordu ve tanyamazd; memleketi grmek iin bundan iyi frsat olur mu? Vaka ona yabanc diye vahi gzle baktklar belliydi. Fakat ne kar! Yava yava o da alacakt. Bu frsat bir daha ele geer mi? Yllardan beri Garp ehirlerinde ryasn grd ve dnnde onu bekleyen bir yn tatsz, yorucu iler iinde bile unutulmak bilmeyen bu memlekete sokulmak, vatan tanmak, yeni fikirlerle onu fethetmek hayali ilk defa yzne glen bu frsatta canlanmaya balamam myd?

157

Mehmet Demir bir kahveye girer ve etraf gzlemlemeye balar. Kahveden sonra evine gider. Ertesi gn arda ocukluktan tand Ali Sabir ile karlar. Ali Sabir kkken kimyager olmak istemitir fakat babas tarafndan engellenmitir. Ali Sabir bu nedenle iine kapanmtr. Kimyaya yakn olduu iin bir mddet eczacda alm fakat iten karlmtr. Bu sralarda morfin kullanmaya balar. Gzleri ukur, rengi sar, yorgun ve bitkin bir haldedir. Ali Sabirin kald hana giderler ve orada Mahmet Demir, Cemal ile tanr. O zamanlar Mehmet Demir otelde kalmaktadr. Han odalarnn duruma ise periandr. Mehmet Demir, Cemale ile ortaklaa bir ev kiralamay ve Ali Sabiri de yanlarnda gtrmeyi teklif eder. Cemal ile Mehmet Demir bir akamst gezintiye karlar. Mehmet Demir memleketi, insanlar ve Trk aile yapsn grme arzusundan sz eder. Cemal onu bir eve gtrr. Bu ev Bekir Beyin evidir. Eve girdikleri zaman Mehmet Demir arr, nk vapurda karlat ve ak olduu kz Bekir Beyin kzdr. Fakat olduka utanga ve sklgan olan Mehmet Demir bu hislerini kendine bile itiraf edemez. Bekir Bey eskiden gazete matbaas amtr fakat birok kez batrmtr. Servetini bu yolda kaybetmitir. leride Mehmet Demir ile beraber bir gazete aacaklardr. Bu evin bir dier nemi ise ev ahalisi zerinden verilmek istenen mesajlardr. Fahrnnisa ve Nurinnisa, Bekir Beyin kzlar vve Zeki Bey de Fahrnnisann eidir. Akam yemei srasnda memleket meselelerinden konuurken Fahrnnisa Mehmet Demire Almanyadaki kadnlarn nasl giyindiklerini sorar. Mehmet Demir grnleri anlatmay lzum grmediini syler.ama sade ve kendi iin giyindiini, elbise dertlerinin olmadn syler. Bunun zerine Fahrnnisa Alman kadnlarnn sslenmeyi bilmediklerini syleyerek dalga geer. Mehmet Demir ise onlarn iyi yaayabilmek iin bu ileri en az zc hale getirdiklerini syler. Fahrnnisann kocas Zeki Bey de Fahrnnisa gidi dnr. Burada zerinde durulmas gereken ey Fahrnnisa, Nurnnisa ve Mehmet Demirdir. Mehmet Demirin aydn profilini izdiini zaten biliyoruz. Nurinnisadan sz etmek gerekirse; sade giyinen, okumay seven, dil renmek isteyen biridir. Modern diyebileceimiz kadn tipini ve belki de olmas gereken kadn tipini sunar bize. Fahrnnisa ise her zaman gsterili giyinmeyi seven, makyaja ve gzellie nem veren, hayat yaamay para harcamakla bir tutan, dil renmek ve okumak gibi ileri faydasz gren bir tiptir. Bu tiple Hilmi Ziya lken, muhakkak bir eye dikkat ekmek istemektedir. Aslnda o devirlerde

158

Osmanl Devletinin dt yanlg eletirilmi olabilir. nk olmas gerekan kadn tipi Nurinnisa iken yanl anlalmalar sonucu benimsenen tip Fahrnnisa olmutur. Mehmet Demir ve Cemal arasnda geen bir konumada Cemal unlar syler: iyi adam rya gren adamdr. Banz tatan taa arpacaksnz. Fakat bir daha o scak, temiz ryay grmeye frsat bulamayacaksnz. ocuk olmaktan utanmayn! Sizde benim sevdiim, ocuk kalan tarafnzdr. inizdeki atei sndrmeden, insanlar tanyabiliyor musunuz? te o zaman size tam adam diye bakacam! Bu szler Mehmet Demirin kendisini, memleketi grmediini, hayata hep mektep duvarlar arasndan bakt gibi eletirileri iin sylenmitir. Yemein devamnda siyaset ve iktisadn memleket iin gerekli olduu konusu zerinde durulmutur. Bekir Bey eskiden Adam Smith, Montesquieunun okutulduundan, imdilerdeyse buna ehemmiyet verilmediinden sz eder. Bu yemekten sonra Bekir Bey ile ahbaplklar devam eder ve bir se sonra Kurdolu lakapl Bekir Bey Mehmet Demire birlikte gazete amay teklif eder. Demir ksa bir dre dndkten sonra bu teklifi kabul eder. Gazete basldktan sonra bakkallar ile anlamak yerine datmlarn maddi nedenler yznden kendileri yaparlar. Bu srada ad kumarbaza, alkolie km olan Bekir Beyin yine kimi tuza drd sorgulanmaya balar. Ama iin asl Bekir Bey kt biri deildir. Bekir Bey ile Mehmet Demirin birlikte kardklar gazetenin ierii yledir: bu memlekette toprak meselesi, itimai davalarmzn banda gelen en esasl mesele saylmaldr. Hakl muteebbis, faal klacak bir tarzda topraa balamadka; iktisat ilerinin kyden ve kylnn hayat eklinden doduunu her eyden evvel gz nnde bulundurmadka, renperi tarlasna, zanaatkar tezgahna muhabbetle raptrdecek miller zerinde dnmedike kyden ehre doru akan tehlikeli nehri durdurmaya ve itimai buhranumzn derdine deva bulmaya imkan yoktur. te bu yzden, bizde mstakil bir ahlak davas, bir din veya ikt isat davas daima neticesiz kalmtr ve kalmaya mahkumdur. Zira ahlakmz tanzim etmek, itikatlarmza ekil vermek, vatana iktisadi refah kazandrmak gibi endieler her zaman bir noktada birleir: hakiki insan, bir kl halinde insan yetitirmek! Gazetede yazlan bu szleri okuyan insanlar bu szlerin batan aa hezeyan olduunu sylemi ve alaya almlardr. Hatta bu szlere rakip olarak o an uydurulan szler olmutur. Mesela halktan biri bu szlerle alay etmi ve ona rakip olarak unlar sylemitir: toprak, Tanrnn emanetidir! Minnet ve cefa yayla onu sulamak gerek! Barndaki zehri ekmeine

159

katmadan, insan olamazsn. Allaha varmak iin nce trap olmalsn. Yolun bunca uzun, gnahn bunca arken ilk menzilin elbette odur. Onun kahrn ek, ta ki ban gklere desin! Ne byktr Hakkn sana ltfu. Bir gn gelip aclarn dinecek! Topraktan geldin, gene ona dneceksin! Bunu syleyen kii azametle alk beklemi fakat kimse dikkate bile almamtr. Yunan igaliyle birlikte bundan sonra halk kaytsz ve bezgin, aydnlar kendi i bunalmlarnda ve lke yorgun olacaktr. Bu srada Mehmet Demir ve Bekir Bey gazete faaliyetlerini srdrrler. Hac Torann olu evki, Mehmet Bekirin de ak olduu Nurinnisaya ak olmu ve bunu herkesin iinde, Mehmet Demirden nce sylemitir. Bu srada konuyla ilgili Cemal ve evki arasnda kk bir mnakaa olmutur. Mehmet Demir ve Cemalin evki ile aras almtr. evkinin babas Hac Toran Mehmet Demir v e Bekir Beye gazete iin para yardm yapmtr ve evki, Mehmet Demirden zr dileyerek barmak istemitir. Hac Toran, Kamil Bey ve Zeki Bey, Nurinnisa ile Demiri ayrmak iin planlar yapyorlard. Yunan igali srasnda Yunanllar birok kiiyi tevkif etmitir. Kuvay Milliye arpmaya balamtr. Ortalkta yaknda gazetelerin kapatlmas ihtimali zerine sylentiler balamtr. Bir akam matbaa semtinde yangn kar. Karanln iinde kzl bir dil gibi kvrlan alev, kav halini alm eski binalar yalayp yutar. Tulumbaclar bo sokaklarda yangn sndrmeye alrlar. Orta evler alev almaz ama matbaa yanar. Mehmet Demir nihayetsiz hareket ihtiyac ve hareket imkanszl iindedir. fkesinden kendini inkara gider ve fikirden tesinin hezeyan olduunu syler. Kitlenin imkan yok fikri anlamadn dnr. Mehmet Demirin katibi olan Niyazi Ali Sabiri ldrr. Niyazi kaar. Yunan polisi Mehmet Demirin bir casus olduunu dnr. Ertesi sabah bir Yunan polisi Demiri tevkife gelir. Fakat konu bakadr. Matbaada kan yangndr konu. Demire birinden phelip phelenmediini sorarlar ve bir ocuk gsterirler. Mehmet Demirin bir iki kez grd bir ocuu gsterirler ve Demir ocuu tanr. Polise bu ocuktan phelenmediini syler. Ardndan bir isyan tefik ile sulanr. Gazetede yazd yazlar buna delil olarak gsterilir. Demir neciolu Medresesine gtrld. Bunu duyan kardei Ali Hurrem kefaletle stanbula sevkini istedi. kta Kurdolu ailesiyle vedalaamad iin zgndr. Nur kendisini ailesine kar feda edebilecek kadar sever Demiri fakat Nur hari herkes Demirr cephe almtr.

160

stanbula geldiinde Nurdan bir mektup alr. Nur, bu ani giditen dolay byk znt iinde olduunu yazar. Aradan zaman geerken stanbulda gndelik ilerle uraan Demir, ikinci bir mektup alr. Bu mektup Niyazidendir. Niyazi mektubunda pimanln dile getiriyor, bu mektupla onu kim bilir nerelere srkleyecei konusundaki endielerini paylayor ve Nurun iki gn nce evki ile evlendiini bildiriyordu. Bu srede Demir, yalnz Nuru dnyordu. Bsbtn unutmaya karar verdii zaman bile zihni onunla doluydu. Kendi kendisiyle kald vakitler bunu bir trl kendisine bile itiraf edemiyordu. Sanki bu fikirler zerinde durursa kuvvetini bsbtn kaybedeceini hissediyordu. stanbul sokaklarnda byk bir tela vard. Saatte bir, gazete ilaveleri kyordu. Yunan ordusunun Haymanaya yeniden taarruz havadisi sinirleri bsbtn germiti. Fuha denler, dilenenler, giderek artan intihar olaylar ve cinayetler hayat cehenneme evirmiti. Bir gn mektuplar arasnda Bursadan gelen eski bir zarf bulur. Bu, Nurun evlendikten sonra yazd ilk mektuptur. Birka satrla kocasndan ayrlmak zere olduunu, babasna dndn, mahkemeye bavurduunu yazar. Mehmet Demir o gn kimseyle konumadan Bursaya dner. Yunanllarn tevkifi ihtimaline ramen doruca Bekir Beylerin evlerine gider. Alt ay nce brakt gibi, evi sessiz sedasz bulur. Her ey gene eski halindedir. Asma dallar yeermi ve bahenin etrafn i renkli iekler kaplamtr. Bekir Bey, eskisine gre daha sakin ve ihtiyar grnr Mehmet Demire. Gze arpan Zeki Beydeki deiimdir. Kln, intizamn kaybetmi, yksek bak yerine bariz bir dkknlk gelmitir. Demir Nuru bekliyordu ama bir trl soramyordu. Cesaretini toplayp Bekir Beye Nurun ne zaman geleceini sordu. Bekir Bey kocasyla bartn artk gelmediini syledi. Demir bolua uzun zaman baktktan sonra Fahriyeyi sordu. Bekir Bey cehennemde olduunu, kocasn brakp katn syledi. Bekir Bey birgn Nur gitmeyi teklif eder ve Mehmet Demir kabul eder. Nurun snmtr. Mutsuzdur. Paraya byk nem veren evki ile sevdikleri iin yapabilecekleri yarmaya balarlar. Servetinin ou babasndan gelen evki her eyini vermeye kalknca babasyla munakaa eder. Demir ortamdan ayrlr. Ertesi gn Anadolu yaylalarna gider. Yarm Adam adl eserde gl betimleme slubu baaryla kullanlmtr. Mtarekenin bunalml durumunu ustaca betimlemi ve o ruhu okuyucuya verebilmitir. Ayrca psikolojik tahlillere ska yer verilmitir. Ba kahraman olan Mehmet Demirin i bunalmlar okuyucuyu etkilemektedir. Mehmet Demir halka zeletiri yapan ve halk gzlemleyen bir

161

entellekteldir. Kitabn son ksmnda evki ile (grnrde) Nur iin girdii yarn bir metefor olduu dncesindeyim. Bununla halk mtareke iin cokulandrmaya alyor gibi grnyor. Bu eser o zamann ruhunu anlamak isteyen okuyucular iin ipucu niteliinde ho bir kitap. Sevtap GNEN

162

MLLET ve TARH UURU Mefhum Buhran: Mefhum buhran yani kavram buhran olarak adlandrlan buhranda, sorun mefhumda deil, bu mefhumlar kullanmay bilmeyenlerdedir. Duyulmam ya da nasl doduklar tam olarak bilinmeyen kelimelerin yanl ekilde kullanlmas, insanlar aras birtakm sorunlara neden olur. rnein Ortaada cemiyetler arasnda bu tarz duyulmam soyut kavramlarn aktarlmas nedeniyle mezhep kavgalar ortaya kmtr. Bunun yan sra hibir cemiyet, mefhumlarn buhrana sebep olduu gerekesiyle bunlara kapsn kapatamayaca gibi, hibir millet tm mefhumlar ben yarattm iddiasnda da bulunamaz. Mcerret mefhumlar (soyut kavramlar) konusunda karlalan bu zor durumlar, onlar kullanmasn bilmeyenler ya da bilerek tahrif edenler tarafndan bu mefhumlar tehlikeli silahlar haline dnebilir. 82 Kltr Birlii: Kltr Almanlarda medeniyet anlamna gelirken, bizde bir milletin, medeniyet artlarna gre yaratm olduu dil, ilim, felsefe, sanat, rf ve adetlerin toplam anlamna gelir. iftilikte kullanlan kltr kavram, ekilmemi bir tarlay ekip bimek, hazrlamak anlamna gelirken, mecazi anlamda da bir milletin uurunu ya da yaratc glerini gelitirmek, hazrlamak olarak kullanlr. Milli kltrler eserlerini yaratrken, folklora, rf ve adetlere dayanarak, bunlar malzeme olarak kullanrlar. Nasl ki bir mimar binay kurarken, kurduu yerin tandan faydalanmak zorundaysa, ayn ekilde bir kanuncu da bulunduu topran folklorundan, detinden, rfnden faydalanmak zorundadr. Ancak bu, mimarn btn dnyann ilmini ve tekniini yok sayp, kimseye benzemeyecei eklinde anlalmamaldr. nk bir milletin dnyay anlamas iin, milli medeniyetin tm rneklerini anlamas gereklidir.83 ark ve Garp: Garp ve ark kavramlar corafi bir kavram ifade etmekte ve ark kavram Asya ktasna karlk gelecek ekilde kullanlmaktadr. Ancak Asyadaki tm medeniyetlerin ayn karakteri tadn iddia edemeyiz. Bu nedenle ark medeniyeti ya da Garp medeniyeti olarak tek bir tip belirlenemez. Ayrca ark ve Garp uzlatrmak ya da birini semek de sz konusu deildir. rnein, ilim ve teknikte Garp benimseyip sanatta da arkl olmak ya da ahlak, siyaset gibi alanlarda arkll bahane olarak grmek kadar yanl bir dnce olamaz. Garp medeniyetinin en nemli zellii btn tesirleri toplayp, birletiren rasyonel ve ak medeniyet olmasdr. ahsiyet ve demokrasi de bu medeniyette domutur.

82 83

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,kinci Basm,2013,s.3 -7 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.9 -12

163

Dolaysyla bugn en ok ihtiya duyulan hr ahsiyet, seim, belediyecilik terbiyesi bu medeniyet yoluna katlarak elde edilebilir. 84 ahsiyet: ahsiyetin iki nemli vasf vardr: Biri onu dier insanlardan ayr klan vasf, dieri de onu insanla bal klan vasfdr. lkinde ahsiyetin cemiyetten ayrlmas sz konusu iken, ikincisinde cemiyete bal olmas sz konusudur. ahsiyet ne fertle, ne de ferdin yaratt manevi bir eyle ifade edilemez. nk ahsiyet kendi manevi muhitini, kymetini kendisi yaratr. Ayrca cemiyetten ferde gitmek doru olmad gibi fertten cemiyete gitmek de doru deildir. Fert -cemiyet ilikisi balamnda cemiyet meselesi araclyla her iki kutba gitmek daha doru olacaktr.85 Tanzimata Kar: Trk aydnlarna den grevler arasnda Garp ilminin inceliklerini anlamak, memleketi tanmak ve kendi kendini tenkit etmek yer alr. Tanzimat, Garp hep bo bir ekil olarak grmtr. Hrriyet ve eitlik fikirlerinin de dayanmas gereken sosyal gereklik kurulamad gibi sosyal gven de yklm, iktisadi snf ortaya kamamt. Bu sebeple Garpten gelen her ey bota kalmtr. Tanzimattan sonra ise Garp dncesi memeleketimize teknik ihtiyalar karlamak iin girmitir. Dolaysyla inklp gibi grnen bu hareket, aslnda bir karmaadan ibaretti. Namk Kemalin hamlesi her ne kadar byk olsa da, o da ark-Garp dalizminden kurtulamamtr. Garp medeniyeti Rnesanstan itibaren dnya medeniyeti olmutur. Ancak bugn artk Garp bo ekil olarak almyoruz. Trk olarak grevimiz kendimizi bulmak ve bunun iin de dnyaya bakmz geniletmektir. 86 Memleketi Tanmak: Gzmz kendimize evirmek gerekir. Kendimize bakmann birinci yolu, bakmz ileri dnyaya evirebilmektir. Yani hem fikir ve sanat bakmndan Rnesanssmz yapabilmek, hem de Garp iyice tanmaktr. Memleketi tanmak iin iki yol vardr: Bunlardan birincisi istatistik, ikincisi ise monografik ankettir. Byk rakamlar toplama ii olan istatistik tek bana bir anlam ifade etmez. Bu nedenle bunu toplumsal monografilerle yorumlamak gerekir. rnein Mehmet Ali evkinin Kurna Kynde yapt monografik anket nemli almalardandr. Ksacas, memleketin itimai teekkln tanmak iin blge monografilerini ve bunlar arasndaki mnasebetleri btn memleket monografisine kadar ykseltmek gerekir. 87

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.13 -18 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.19 -22 86 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.23 -32 87 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.33 -39
84 85

164

Tanzimat ve Hmanizma: Manevi kltre eitli manalar verilmekt edir ki, bunlardan birincisi tarihi kltrle balantl iken, ikincisi imdiye ait kltrle balantldr. Ancak birincisi insan gemie tapmaya kadar gtrebilir, ikincisi de medeni oluu sabitlie indirger. Bu nedenle kltrn en nemli art insan anlayan ve izah eden duruma getirmektedir. Tanzimatn ikilik buhrann amak iin gerekli olan hmanizma ve eski dnyamz tanmaktr ki tm bunlar geni manada Trkiyenin kltr davasdr. 88 Hmanist kltr yoluna girebilmek iin baz gerekli hususlar unlardr:89 a. Latin-Yunan mihverine doru ne derecede girebileceimizi tayin

etmeliyiz.(Terimler, kitaplar, retim, klasiklerin tercmesi vb.) b. Gzmz modern dnya zaviyesinden ayarlayarak mazimizi, slam din ve medeniyetini o bakla tetkike girmeliyiz. c. Tanzimattan sonraki mtefekkirlerimizi bu bakmdan tahlil ve tenkit etmeliyiz. d. Akli kltrde ilim-tarih temellerini birletirmeli, tarihi tamamen objektif lden grmeli, insann tabiat zerindeki zaferinin biricik vastas olmak zere bilgi imann ve determinizm uurunu tesis etmeliyiz. 90 Japonya ve in: timai Teekkl Problemi: Gerek in gerek Japonya her ikisi de toplumsal evrim geirmi cemiyetlerdir. Ancak in istilac obanlarn hkimiyetine bal iken, Japonya arazi sahibi reislere bal bir memlekettir. Ayrca Japonya son asra kadar, kapal bir kutu gibi, her tr etkiden uzak kalmtr. 1868de Meiji inklbyla bu kapal kutunun dna kp, deiikliklere uramtr. 91

VATAN ve DEMOKRAS Milli Eitim: Milli eitim denince iki fikir akla gelir: Birincisi ferdin i evrimini ortaya koymak, ikincisi manevi varlmz ortaya koymaktr. Millet kavramndan da itimai btn anlalmaktadr. Ancak millet her zaman var olan bir itimai btnl ifade etmez. timai manadaki eitim, ferdi hem cemiyete gre yetitirme hem de kendi lksne yaklatrma abasdr. Milli eitim bir vatanda eitimi olmakla birlikte, bu eitimi almak
lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.41 -43 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.45 90 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.45 91 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.47 -48
88 89

165

hem mensup olunan milletin eitimini almak, hem de milletleraras eitimi almak manasna gelmektedir. Milli eitim, Avrupallamak demektir ve Avrupallamak ile millilemek ayn eyi ifade eder.92 Hrriyet: Vatandan en nemli unsuru hrriyettir. Hrriyetin bulunmad ya da duyulmad yerde vatanda da bulunamaz. Siyasi ve metafizik manada eski medeniyet iin bilinmeyen bir fikir olan hrriyet fikri Rnesansta balamtr. Rnesansta ideal insan hr insana karlk geliyordu. Ancak hibir yerde mutlak hrriyetten sz edilemez. Mutlak hrriyet sadece bir grnten ibarettir. Hrriyeti kazanabilmek iin insann her eyden nce vazife ve vicdan duygularnn gelimi olmas gerekir ki, zaten hrriyet vazife ve vicdan ilkeleriyle aydnlanr.93 Vazife: Hrriyet demokrasinin ferti yanna iaret ederken, vazife ise demokrasinin cemiyeti yanna iaret eder. Vazife, toplumsal zorunluluklar kabul eden ferdin bilinli olarak boyun emesidir. Vazifenin kk sbjektivizme dayanr. Vazife prensibini kapsaml ekilde ileri sren Kanttr. Geni anlamda vazife, cemiyetin hedef edindii birtakm deerlere kar bizim vicdanmzda duyduumuz uurlu bir balan ifade eder. Ayrca bu vazife duygusuna sahip olan insan, bunu yapmak zorunda olduu iin deil, sevdii ve gzel bulduu iin yapar. 94 Hrlk ve Mesullk: Demokrat cemiyette vatanda hr olmal ve kanunlar karsnda da mesul (sorumlu) saylmaldr. Demokrat cemiyette liberaller, vatandan mesul olmasn hrlnden karmaya alrken, cemiyetiler ise hrl mesullkten karmaya alrlar. Yani eer vatanda hrse bu, vazife ve sorumluluklarnn sonucudur. nsan hr ve mesul olduu iin, ona kii (ahs) ad verilir. Dolaysyla hrlk ve mesullk kiilikte birlemektedir ve kiilik terbiyesi kazanlmad srece birtakm ideolojiler de havada kalacaktr. 95 Hrriyete Giden Yollar: Hrriyet, tabiat ve cemiyet kanunlarna aykr olmamak amacyla insann vicdanndan, iinden gelen bir sevkle hareket etmesidir ki, bu sevk uurla birlikte olmaldr. Ancak hrriyeti, tabiat ve cemiyete uygun olan her fiil olarak grmek yanl olur. nk bu fiil korkudan kaynaklanabilir ki bu durumda bu fiil d tesirlere bal olup, hrriyetle alakal olmaz. Ayrca hrriyet insanln en son lks olup, bunun yerine baka

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.57 -67 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.70 -72 94 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.73-74 95 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.77 -82
92 93

166

lk koyulamaz. Gerek hrriyete giden tr yol bulunmaktadr: Birinci yol; demagoji yoludur. Yani hrriyeti kitlenin ayana getirmektir ki bu yol, bir ocuun eline tehlikeli bir silah vermekten farkszdr. nk demagoji uzak bir lky dizimizin dibine getirip , abalama arzusunu ldrecektir. Bu nedenle bu yol, hataya dmtr. kinci yol; sosyalizmdir. Sosyalizme gre cemiyeti hrriyete gtren yol, iilerin kurduu terbiye yoludur. Ancak iiler affetmeyen, ilerinde sitem tayan gruptur. Dolaysyla byle bir snf kinine sahip olanlar halk terbiye etme esasna sadk kalamaz. nc yol ise faizmdir. Faizme gre, fikir adamlarna tekilat vererek, cemiyeti bu tekilatn disipliniyle terbiye etmektir. Ancak onlar tekilata balayp bask altnda iyiletirmek doru deildir. Ayrca ruhunda hrriyet ve sevgi ahlak olmayan insanlar cemiyeti terbiye edemez. Bu nedenle faizm hakiki hrriyete ulamada dier iki yol gibi uygun deildir ve hataldr. Hrriyete ulamak iin insanlar ahlaki mertebelere ayrp, her mertebede ahlak dayanmas kurarak, kitleyi terbiye etmek gerekir.96 Demokratik Cemiyetlerde leri ve Geri: Demokratik cemiyet ekli, ztt olan monarik ve aristokratik cemiyet ekilleriyle mcadele sonucunda ortaya kmtr. Modern manada demokrasi, cemiyetin kendi kendini idare ederek, hrlk ve eitlii kabul etmesi demektir. Son zamanlarda demokrasiden phe ile bahsedenler, ya demokraside hrl nemli grdkleri iin eitsizlii savunmaya alyorlar ya da eitlii nemli grdkleri iin hrl feda ediyorlar. Ancak modern cemiyette bu iki idealden biri tam olarak feda edilemez. nk hrln terk edildiinin sylenmesi, vatandalarn bir aznlk tarafndan idare edileceinin sylenmesi demektir ki bu da oligariden baka bir ey olmaz. Ayn ekilde eitlikten de vazgeilmesi, kuvvetlilerin idareyi ele alaca yani oligarik idarenin kurulaca anlamna gelir. Modern demokrasilerde toplumsal meselelere birinci derecede nem vermek ve toprak, ii meselelerini de halletmek zorunluluktur. Bu meseleye are bulmaya alan toplumsal grlere ve siyasi partilere ileri, bu meseleyi hie sayan toplumsal grler ve siyasi partilere de geri demek uygun olur. Ayrca demokratik bir cemiyette hrlk ve eitlik fikirlerini ayn anda gerekletirmek iin, cemiyetin temsili bir parlamentoya dayanmas yani siyasi partilere dayanmas gereklidir.97 Bir milletin itimai grleri, o milletin hususi artlarna gre ekil alr. Bu nedenle her millet iin ortak olan itimai grten bahsedilemez. Ayn zamanda bir milletten, dier millete itimai doktrin ya da parti program aktarlamaz. nk bir millette ileri demokratik
96 97

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.84 -87 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.89 -91

167

olan dnce, dier millette geri olabilir. Dolaysyla itimai gr kurulacaksa, ncelikli olarak milletin hususi ve milli artlar dikkate alnmaldr. 98 Dou ve Bat: Dou ve Bat tabirleri bir mecazdr. nk bize gre Avrupa, Avrupaya gre Amerika, Amerikaya gre de Japonya garptr. Dolaysyla Dou ve Bat ile kastedilen corafi mekndan ok, bir kavram, bir manadr. Garp, srekli ilerleme durumundaki bir medeniyettir. Garpllamak demek, belirsiz bir deiimi kabul etmek deil, teknik ve deerler alanndaki ilerlemeyi, evrimi takip etmek demektir. arkn dncesi sistemsiz iken, Garpn dncesi tam tersine sistemlidir. arkta mefhumlardan kurulan bina, lzumsuz talardan oluurken, Garpta ise bu bina gereklik temeli zerine kurulur. Dolaysyla Garp arktan ayran sistemli bir dncedir ve bu sistem dardan zorla dayatlm bir sistem deildir. Ayrca Garp arktan ayran en nemli zellik ahsiyettir. Bu ahsiyet sayesinde, hrriyet uurda doan bir yap haline gelir. 99 ktisadi Devletilik: ktisadi devletilik, bizi hem Garp sermayesinin iktisadi nfuzundan kurtarm, hem de tekniin dourduu ihtiyalarla birlikte umumi seviyemizi ykseltmitir. Teknikle fikir birbirine baldr. Yani her fikir, bir teknie karlk gelir. rnein sabanla ift sren bir adamn bilgi seviyesi, makine kullanan adamn bilgi seviyesinden geridir. Dolaysyla bir memlekette bir fikir getirmek isteniyorsa, bunun yolu ncelikle bu fikrin tekniini getirmektir. ktisadi devletilik ile bizde milliyetiliin ve Garpln uyanmas iin temeller hazrlanm oldu. 1924 -1938 arasnda, orta ve yksek eitimde renci saysndaki byk art da bunun sonucudur. Her ne kadar Ziya Gkalp 1916da milli endstriyi korumaktan bahsetse de, bu nlemlerin geici ve eksik olduu dnlemiyordu. nk endstrilemek iin devletin ii ele almas gerekiyordu. ktisadi devletilik ahsi kararlara dayanmamal, byle bir teebbse girmek iin memleketin itimai monografisi yaplmal, hangi iten nasl balanaca hakknda fikir edindikten sonra mdahaleye girilmelidir.100 Halk ve Aydnlar: Halk ve aydnlar arasndaki uurumun kalkmas iin aydnlar yapmacktan uzak durmal ve halkn arasna karmaldrlar. Ancak aydnlar, kylyle aralarnda bulunan dnya gr farklln dnmeden, kyller gibi davranmaya kalkarsa, bu riyakrlktan baka bir ey olmaz. Ayrca aydnlar kylyle ilmi, souk ekilde konumamaldrlar. Aydnlar, Trk lkesinin byk ounluunun ky olduunu, Trk
lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.91 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.97-100 100 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.102 -103
98 99

168

ehrinin yeni kurulduunu, hatta baz ehirlerin iinde bile kyn bulunduunu, kendilerinin de kyden ktklarn dnerek, halkn iine girerlerse, kendi mayalarn grrler ve sahte rollerini bir kenara brakrlar. Bylece aydnlar, halka kartklar zaman kendilerini de kefedeceklerdir. Bir dier nemli nokta, aydnlarn kyly sevmesi yeterli deildir, asl kylnn aydnlar sevmesi gereklidir. 101 Aile Davamz: Bizim iin mhim olan iki aile tipi vardr: Bunlardan birincisi ekirdek aile, ikincisi de geni ailedir. Birincisi Garp kapitalizminin inkiafyla faaliyete gemi, ikincisi ise kapal ve byk aile tipinin yklmasyla ortaya kmtr. kincisinin kkleri Zadrugaya, Roma ailesine kadar dayanmaktadr. ekirdek ailede, ocuun yetime tarzna bakacak olursak, ergenlik yana gelmeden kendi kendini idare edebilir, hayatn kazanabilir. Ancak geni ailede ocuk, byk aile iinde eriyerek, ergenlik yana kadar ahsiyetini kazanamaz. 102 Millet Tipleri : ...milletleri baka umumi tipte toplamak mmkn olur: 1-Tarihi merkezleme milletleri, 2-Ekonomik paralanma milletleri, 3-Siyasi paralanma milletleri. Byle bir ayrl birisinin siyasi olgunluk, tekinin de ekonomik olgunluktan mahrum olduu manasnda anlalmamaldr. Byle bir dnce realite ile taban tabana zt olur. Ancak milli kurulu srasnda tabii ekonomik olgunluunu henz kazanmadan siyasi birlie gemi ve ekono mik kalknmasn ondan sonra yapmaya balam olan milletleri, tekinden ayrmak lazm gelir.103 Milletlerin kuruluu, monarilerin oluturduu merkezleme ve gelimeden ileri gelmektedir. Baz yerlerde bu merkezleme gecikmekte ya da feodal birlemelerle ayn zamanda olmaktadr. Ancak Garp tarihindeki milletler bu itimai deiimi geirdikten sonra ortaya kmtr. Oysa glerle, istilalarla kurulan milletlerin tarihi olmaz. Dolaysyla bunlar tekilerden farkl ekilde kurulmutur. Bunlarda milli organizasyon, ehirlerarasndaki ilikiler, tarihi merkezleme milletlerine gre farkllk tar. Birleik Amerika Cumhuriyetleri, smrge milletleri bu gruba girer. Siyasi olgunluk milletleri ise dorudan imparatorluklarn

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.106 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.109 -111 103 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.113
101 102

169

paralanmas

yoluyla

meydana

gelmektedir.

Trkiye,

Irak,

Suriye,

Msr,

Hint

mparatorluundan ayrlan paralar bu gruba girer. Bu gibi milletlerde tarihi tekml, burjuvazi snfn dourmad iin byk endstri hareketi balayamamtr. Ayrca bu gibi milletlerde ekonomik fonksiyonlar siyasi faaliyetin sonucu olduu gibi, kendiliinden ekonomik bir gelimeden ziyade, siyasi basknn rndr. Dolaysyla siyasi zorlama sonucunda millet haline dnr ve smrge durumuna geer. 104 TRKLN TEKML mparatorluun timai Evrimi: mparatorluk, tarihin eitli devirlerinde feodal istihsali yeterli olmayan mntkalarn, byk bir site etrafnda toplanp, bir btn meydana getirmeleriyle oluur. Tarihimizi anlamak iin imparatorluklarn zne inmek gerekir. nk imparatorluklar iktisadi, siyasi ve manevi btnlerden olumaktadr. mparatorluun evrimi, alt aamadan geer: lk olarak, kabileden feodal yapya geite, byk sitelerin domasyla meydana gelen merkezleme devridir. kinci olarak, imparatorluu kuran kavim ile imparatorlua katlan kavimlerin arasndaki ayrln balamas sonucunda istila devri ortaya kar. nc olarak, imparatorluun eitli blgelerini birbirine balayarak, manevi dzeni salamas ve itimai btn meydana getirmesine dayanan kurulu devridir. Drdncs, merkez ile kifayetsiz blgeler arasndaki mcadelelere dayanan mcadele devridir. Beincisi, imparatorluklarn kendi kendilerine yetmelerini, dla temaslarn kesmelerini, birlik ve sknlarn ifade eden statik devirdir. Son olarak altncs ise, gebe kavimlerin istilas, daha stn yaplarn basks, cretli asker gibi yeni unsurlarn imparatorlua nfuzu sonucuna dayanan dalma devridir.105 Trkln Tekml: Geciktiren Sebepler-Douu-Byy: lim soyutlar yardmyla, somutlar toplayp, onlar snf ve kanun eklinde ifade etmektir. Soyut olmasayd, sayszca somutlar anlalamazd. Ancak insan zihni soyutu yerinde kullanamam ve daha da ileri gidip bu soyutlarn nasl meydana geldiini unutup, bunlar gerein yerine koymutur. Bir tarih uuru olan milliyetilik uuru 19.asrda tarihi hesaba katmayan mcerret (soyut) insanlk ruhuna tepki olarak balamt. Bu asr milli tezatlar grmeyen, srf zihinci felsefenin hkim olduu bir asrd. Napolyon mparatorluu, mcerret zihniyeti bata kurtarc olarak, ancak sonradan tehlikeli bir ekilde btn Garpa yayd. Avrupa milletlerinde ise bu harekete kar tepkiler olutu. Bu tepki tarihe, halka dnmek, mcerret kavramlardan kurtulmak amacn tayan milliyet hareketi idi. Ancak Trkler bir yandan slahat yapyorlar, bir yandan
104 105

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.114-116 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.119 -121

170

da Garp taklit ediyorlar, birlii salamaktan baka kurtulu yolu grmyorlard. Bu nedenle asl milliyetilik hareketleri Trkler arasnda ge balamtr. Ayrca Trk milleti milliyetten bahsederse, imparatorluun iindeki dier unsurlar kolayca dalacakm gibi bir korku vard. Bu sebeple millet, milliyet, Trklk gibi kelimeleri kullanmaya cesaret edemiyorlard. Bir dier husus, Gen Osmanllar, hatta ilk Trkler aydnlanma filozoflarnn etkisi altnda kaldlar. rnein, Namk Kemal Victor Hugonun Cromwell mukaddemesini taklit etmiti. Dolaysyla kendilerini romantik olarak sayan Gen Osmanllar aslnda bu mcerret ve zihinci grn etkisi altnda kalmlard. 106 Tanzimat Devrinde Trklk: lk Trklerden olan edebi Tanzimatlar Avrupaclk, Trklk grne sevk etse de, siyasi alanda Trklkten uzak kaldlar. Trkl nemli konuma getiren Vefik Paadr. Namk Kemal ise Trklk hareketine yabanc kalmtr. Baz mektuplarnda sade yazmay dnm ancak bu dnce fiile kamamtr. Trkle nderlik eden isimlerden birisi de Mustafa Celalettin Paadr. Touro-Arienne adl eserinde Avrupallar ve Trkleri kuatan rktan bahsederek, etimolojiden, tarihten deliller getirmektedir. Bylece Avrupallarn egoizmine kar rk birlii fikrini ne srerek iki alem arasndaki dmanl azaltmaya almaktadr. 1860 -1870 yllar arasnda Trklk eilimleri azalmaya balamtr. Mahmut Nedim Paann zamannda Trklk hemen hemen durmutu. 1876-1880 yllar arasnda Rumelide kan isyanlar nedeniyle padiahn nfuzu krld ve tekrar Trklk hareketi canland. Tarih-i lem adl eserinde Trk tarihine geni bir yer ayran Sleyman Paa ise trkl tedrisata sokan ilk kiidir. Dilbilgisini Osmanlca yerine Trke yazmtr. slamclar arasnda Trk olmayan ancak Trkl tavsiye eden mtefekkir ise Cemalettin Efganidir. Cemalettin Efganiye gre lisan birlii ve din birlii olmak zere insanlar birbirine balayan iki ey vardr. Cemalettin Efgani, air Mehmet Emin zerinde de etkili olmu, ilk Trke iirlerini yazmaya sevk etmitir.107 Trkiye Dnda Trklk: Realist ve lmi Trklk: 1897-1900 arasnda Yunan muharebesi ve onu takip eden yllarda fikir hayatmzda bir canllk domutur. Milliyetilik cereyan hayali olmaktan km ve realist bir yola girmitir. Asl Fraerli Arnavut olan emsettin Sami btn hayatnca Trkle hizmet etmitir. Bu srada Necip Asm kdam gazetesinde Ahmet Cevdetle almaktayd. kdam gazetesinin nemi Trkln merkezi vazifesini grmesiydi. Necip Asm byk Trk Tarihi, Orhun Abideleri ve Pek Eski Trk
106 107

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.135 -141 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.143 -148

171

Yazlarn neretmitir. Ayn dnemde Veled elebi Trk Lugatini yazmtr. Yine ayn dnemde Emrullah Efendi ve Bursal Tahir Bey Trkler arasnda saylabilir. kdam gazetesinin Trk muharrirlerinden biri de Raif Fuat Beydir. Raif Fuat Bey, Trk dili ve tarihi ile ilgili tetkikler yapm, dilde tasfiyecilikle ilgili tezi ilk kez savunmutur. Asl edebi Trklk fikri, nazmda Mehmet Emin, nesirde Ahmet Hikmetten sonra balamtr. Mehmet Emin, Cemalettin Efganinin sayesinde sade dile ynelmitir. Mehmet Emine her ne kadar hcum edenler olsa da bu hcum edenler onun Trk edebiyatnda at r gzard etmilerdir. Tevfik Fikret ve emsettin Sami bu noktada, Mehmet Emini takdir etmilerdir. nceleri Servet-i Fnun etkisiyle Haristan ve Glistan yazan Ahmet Hikmet Mftolu ise, daha sonradan adal Osmanl nesrinden kurtulup, Trkenin gzel mensur rneklerini vermitir.108 Hayali, Siyasi ve Hakiki Trklk: Turanclk ilk kez Hseyinzade Ali tarafndan ifade edilmitir. Ancak Hseyinzade Ali Turancl, Turan ideali olarak anlyordu ve Turan onda realite deil, entelektel bir idealdi. Ziya Gkalp, Hseyinzadenin etkisiyle Trklk cereyanna girerek, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak fikriyle Turanclk mefkresini benimsemitir. Ancak Hseyinzadede grlen sakin ve edebi Turanclk, Ziya Gkalpde mcadeleci ve aktif Turancla dnmtr. Trklk cereyan ilk kez 1908de Ahmet Mithat, air Mehmet Emin, Ahmet Hikmet Akora, Akil Muhtar gibi kiiler tarafndan Trk Derneini kurmutur. 1914te ise daha geni bir teebbsle Trk Oca kurulmutur. Ancak o zamanki Trklk, tpk Osmanlclk ve slamclk gibi vatan fikrini vuzuh suz brakmaktayd. Dolaysyla Trkln iyi tarif edilmi olmamas nedeniyle Trkiyecilik, Turanclk gibi kavramlar uzun sre birbirine kartrld. Trklk, Tanzimat devrinde asl hedefi olan ana vatan grmek yerine, hayali konular aramtr. Bu devrin tarihi aratrmalar iki gruba ayrlabilir: Birincisi Mustafa Celalettin Paa, Enver Paa gibi isimlerle anlabilecek, objektif olmann esaslarn unutacak kadar ileri giden hayali aratrmalardr. kincisi ise Trk tarihine dair eski kaynaklara bal kalan, Trkler ve Moollar birbirine kartran, lkadaki Turan kavimlerin tarih tetkiklerine nfuz edemeyen ilmi aratrmalardr. 109 Milliyetilik, Irklk, Turanclk: Medeni olmak, kuvvetli bir millet olmakla mmkn olur. Bu durumda millet nedir ? Millet, snrlar tarihte hazrlanm, mcadelelerle izilmi vatana dayanr. Ayn dille, ayn duyguyla kltr birlii kuran ve tek vcut haline gelen uurlu halk kitlesidir. Ancak bize bir takm olaylar gsteriyor ki Garpllama ve medenileme
108 109

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.151 -153 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.155 -159

172

yolundaki engellerden kurtulmak, Garpllama yolunda inklp olmak, din ve dnya ilerini birbirinden ayrmak zorunludur. Bu nedenle milletin tam olarak ahsiyetini kazanmas iin halk, cumhuriyeti, inklp, devleti ve laik olmaldr. nk millet derebeylik deil, tarihi ve itimai bir teekkldr. Comte de Gobineau zamannda milleti rka gre tarif etmeye alm ve hayvan eitleri gibi saf kan zerine rklardan ortaya ktklarn iddia etmiti. Ancak bu iddia ilmi temele dayanmamaktayd. Milleti kan birlii yerine dil birlii eklinde ifade edenlerin gr de savunulabilecek bir gr deildir. nk ayr kkten gelen diller birbiriyle kaynaarak tek bir millet dourabilir. spanyollarla talyanlar, Franszlarla Belikallar gibi milletler buna rnek olarak gsterilebilir. O halde rk gr iin sylenende olduu gibi, etnolojik birlie dayanmaya alan Turanc gr de hayalidir, realiteye uymaz. 110 Trkler ve Moollar: Moollarn dilleri gerek sentaks gerekse gramer bakmndan Trk dilinden farkldr. Gramer bakmndan Trke fiillerin sonuna mak, -mek eki gelirken, Moolcada oy eki gelir. rnein imek anlamna gelen okomoy, iitmek anlamna gelen sonormoy gibi. Dolaysyla ne isimlerde, ne de eklerde benzeyi yoktur. Ayrca fizik bakmndan da Trkler ve Moollar arasnda farkllk vardr. Moollar sar rkn vasflarn tarken, Trkler beyaz rkn vasflarn tamaktadrlar. 111 Millet Nedir, Ne Deildir: Millet kelimesi, eskiden slam dinine girenlerin oluturduu cemaat anlamna gelmekteydi. mmet ise ayn kkten gelenler anlamnda kullanlmaktayd. Sonradan bu iki kavramn anlam deiti ve mmet tm slam cemaatini, millet de slam cemaatinden gelen kollar ifade edecek ekilde kullanld. Ancak millet kelimesi kesin bir anlam kazanmad gibi, Trk milleti de kesin bir anlam ifade etmiyordu. Bazlar kendilerini Trk sayanlar bu ekilde ifade etmek gerektiini dnrken, bazlar da gerekten Trk olanlar Trk milleti olarak adlandrmak gerektiini dnd. Dolaysyla millet kavram birbirinden farkl pek ok etkilere kap at. 112 Tanzimat millet fikrine kaynaklk eden ze nfuz edeceine, Aydnlanma felsefesine ve zihincilie saplanm kalmtr. rnein, Hugoya ve Fransz romantik iirine atfta bulunan Namk Kemal ve Ziya Paa fikirde romantik felsefeye uzak kalmlardr. Dolaysyla Tanzimat zihniyeti, milli kaynaklar grememe hatasna dmtr. Oysa milli sanatn kymetleri, halkn uuralt hazinesinden alnmal, yaayan, idealletirilmi kymetler olmaldr.
lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.161 -163 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.165 -167 112 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.169 -170
110 111

173

Milli medeniyeti dierlerinden ayran zellik tarih uurudur. Milli medeniyet irade ve ahsi yarat medeniyeti olmas bakmndan tekilerden ayrlmaktadr. Ancak bu irade ve yarat hamlesinin yaplabilmesi iin tarih uuruna dayanlmas gerekir ki, milli hareket iin gerekli olan itimai uuraltnn deeri de buradan gelir. 113 Milletin tanmn yaptktan sonra, millet ne deildir? Sorusunun cevabna bakmak gerekir. Kendi iradesiyle bir eyleri yaratma kudretine sahip olamayan cemiyetler millet olamaz. Tarihi oluta rol oynamayan kaybolmu etnik unsurlar ve tarihi bir inkiaf kaderine sahip olmayanlar millet deildir. nsanln geirdii tarihi tecrbeleri geirmeyen cemaat ya da cemiyetler eski medeniyetlerin miras ile millet olamazlar. Milleti kuatan geni zmreler olduu gibi, milletin iine giren dar zmreler de vardr ki bunlardan birisi etnik zmrelerdir. Ancak etnik zmre, kendi kifayetsizliine ramen milletlik iddiasnda bulunursa, anari ortaya kar. nk etnik zmrenin milletlik iddias tarih uuruna aykr olduu gibi, ayn zamanda gerek d ve hataldr.114 Bizim Terbiyemiz: Her millet daha nce kiiliini kazanma yolundaki savalardan ders alarak, onlarn terbiyesini kabul ederek, kiiliini bulur. Bu sebeple milli terbiye, hem klasik terbiyeyi almak, hem de kendi terbiyesini yaratmakla mmkn olur. Klasik terbiye, salam bir ilimle, hmanizma kltrne dayanr. Bu nedenle en yeni terbiyeden balamak, eski kklere kadar inmek ve btn medeni gelenei bilmek gerekir. Dolaysyla birinci planda klasiklerin tercmesi ve yeni nesle retilmesi esastr. Ancak bu hazrlklar raklk evresini ifade eder ve raklktan bir st aamaya gemek gerekir. nk rak kalmaya mahkm olan bir millet, millet olmad gibi, baka milletlere hayranlk duymakla, onlar taklit etmekle yetinir. raklktan ustalk durumuna gemek iin kendine mahsus terbiyenin kazanlmas gerekir ki, milli kltrn medeniyet iine karmas da bunu ifade eder. Bu nedenle kltr ve medeniyet arasnda hibir ztlk ya da ayrlk yoktur.115 Bizim terbiyemiz, klasik temellerini salamlatrma ve medeni gelenee balanma yoluna son zamanlarda girmitir. Edebiyatmz kendi uurunu kazanm, Yahya Kemal gibi statlar yetitirmitir. Resmimiz de Garp raklndan geerek, kendi minyatrmz, nakmz deerlendirmeye balamtr. Bununla birlikte milli terbiyenin nasl kazanlacan bilmek, milli terbiyeyi kazanma yolunda en byk adm saylabilir. Bir millet kendi edebiyat n, kendi iirini, mimarisini, hukukunu yaratana kadar baka bir milletin yarat
lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s .172-177 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.178 -180 115 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.183 -185
113 114

174

abalarn, tecrbelerini gstererek yeni nesle doru yolu gsterebilir. Biz bu yolun arasnda yer alyoruz. Hzmz engelleyen unsurlar ortadan kaldrdmzda verimli e yler ortaya koyabiliriz. rnein, biz eer Trk dilini, edebiyat ve iirde olduu gibi tm bilgi dallarnda ve felsefede de kullanlabileceini anlarsak, bu yola tamamen girmi oluruz. 116 Millet ve Yurt: Yurt, milletin zerinde yaad topraktr. Bu nedenle milletten bahsetmek, aslnda yurttan bahsetmek anlamna gelir. Yurt kavram zerinde romantikler srarla durmulardr. Romantiklere gre yurt milli varln heyecann oluturan bir yapdr. rnein Namk Kemal vatan fikrini yerletirmeye almtr. Yurt, milletin dayana olan esasl bir gerek olmakla birlikte, manevi hayatmzn da temelini oluturur. Yani itimai varlmz, devamn yurt fikrine borludur. timai tipler, cemiyetler deiir ancak yurt bunlarn arasnda ortak bir ba olarak kalr. timai hafzann dayana olan vatan, ayn zamanda tarihin maddi semboln oluturur. Yurt ve millet birbirinden ayrlmaz bir birlik olarak grlmeli ve buna gre incelenmelidir. Yurdun karakteri bulunur: Birincisi; yurdun bizim tarafmzdan sevilmesidir. kincisi; yurdun yenilemeye elverili olmasdr. Yani yurt, ilmin ve terakkinin yeni eyler bulmasna elverili olan bir maddedir. ncs; yurdun eski his ve heyecanlar devam ettirmesidir ki, biz yurdun zerindeki izler sayesinde eskiden olan eylerin gerekliine inanrz.117 Tarih uuru ve Vatan: lk defa tarih uuru Yunanllarda belirmitir. Herodotosla birlikte Akdenizin bu kavmi eski medeniyetleri tanmaya alt ve bir tarihi nesli yetiti. Yunanlya gre akl sayesinde tabiatn tm srlar zlebilir ve lem de akln nizamna uygun ekildedir. Romal, bu nizam kanun haline getirdi ancak o da Yunanl gibi halkla temas kuramad ya da kurduu temas zayf kald. lka vatan, uuralt kuvvetleri, his ve iradeyi, vicdan bilmiyordu. Bu yeni kavramlarn uyanmas iin Ortaan gelmesi gerekiyordu. Bununla birlikte Ortaa, d lemden i leme evrilmiti ve plastik sanatla, ilim ve tabiat evki ikinci planda kalmt. Ortaan sonlarnda vatan ve tarih kavramlar domaya balad. Bu tarih uurunun ilk byk kvlcm Rnesansta yank bulmutur. Bylece Ortaada gelien vatan ve tarih uuru Rnesansta olgun seviyeye gelmitir. Daha sonra gen milletler 19.asrdan beri kendi tarih uurlaryla yeni medeniyet sahnesinde rol aldlar. Bylece milli tarihler yazld, folklorlar ortaya kt, rf ve adetler incelendi. Ksacas romantizm hareketi tarih ve vatan uuru fikri ile tm milletleri ahsiyetsiz olmaktan kurtard. Trk romantizmi Namk Kemal, Abdlhak Hamit ve Gkalp olmak zere merhaleyle ortaya koyulmutur.
116 117

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.187 -188 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.189 -193

175

Namk Kemal merhalesinde tarih uuru slam dnyasna evrilirken, vatan uuru da Osmanlya evrilmiti. Abdlhak Hamit merhalesinde, vatan tm slam lemine yaylmt. Gkalp merhalesinde ise, milli tarih ile rk tarihi birbirine karmt. Dolaysyla bu merhale de milli tarihe, vatana dnmedi, mcerret emalar etrafnda dnd. 118 Tarih uuru ve vatan 19.asrdan beri btn milletlerde olduu gibi, bugn de ifade kazanmay beklemektedir. Romantizmin yanl yorumlar yznden ona cephe alanlar, bu kavram kltc manasnda alglayanlar hakszdrlar. Ayrca byle bir zihniyet, ahsiyeti ldren zihniyetten baka bir ey deildir. Gen milletler buna, medeniyete ve terakkiye kaplarn aarak kar koyabilirler. Tarih uuru vatann kklerine inmelidir; aksi takdirde hakiki bir kltr ve dil yaratlamaz. nk byk fikirler, kltr ve dili yaratm milletler arasnda doabilir.119 Bir Tarih Felsefesi Mmkn mdr? : 19.asrdan beridir tarihiler ve filozoflar en ok uratran meselelerden biri tarih felsefesidir. Tarih felsefesine ynelik itimatszlk gsterenlerin ileri srdkleri fikirlerden birincisi; tarih felsefeleri mazi hakknda kifayetsiz bilgiye dayanmakta olup, birok devir ya az bilinmekte ya da hi bilinmemektedir. Bu nedenle mazi hakkndaki bilgimiz eksik ve paraldr. Ancak bu itiraz yerinde olsa bile, bu sebep tarih felsefesinin bulunmasna engel olamaz. kinci olarak tarih felsefesine yneltilen itiraz ise udur: Tarihi olaylar karmak olmas bakmndan, bunlar t ek bir ilim halinde toplama imkn yoktur. Bu itiraza kar verilecek cevap da udur: imdi birtakm olaylardaki itimai, ruhi ve hayati durumlar kadar tarihi olaylarn iinde de ayn derecede durumlar bulunduu dikkate alnrsa bu itiraz da yerinde bir itiraz deildir. Bir tarih felsefesinin mmkn olup olmad konusunda karmza kan ilk mesele, tarihi olaylarn cereyan ettii hususi bir zamann bulunup bulunmaddr. rnein, bir ksm filozof tarihi zaman, psikolojik zaman ile ayn grmektedir. Tarih bu filozoflara gre tabiatn oluu, tarihi zaman da bu srekli oluun uurudur. Dolaysyla sabit ve deimeyen bir ey yoktur. Eski Yunanda Herakleitosda balayan bu yap, tam olarak ifadesini Hegelde bulmutur. Ancak eitli felsefelerin zaman hakk ndaki fikirleri tahlil edildiinde her birinin ayr yetersizlikleri olduu grlr. Bu tarihi zaman fikrini zme kavuturmak iin her eyden nce yaplmas gereken felsefe ile ilim arasndaki uyumazl ortadan kaldrp, kozmik zaman zerinde dnmek gerekir.120

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.198-202 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.203 -204 120 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.213 -220
118 119

176

Tarih konusunda bir baka husus; tarihi pozitif bir ilim olarak grenler ve tabiat hadiselerinin akn bu pozitif ilmin metoduyla aydnlatmaya alanlardr. Tarihin objektif olarak kurulabileceini iddia edenlerin tarih telakkisinde iki yn dikkat eker: Bunlardan birincisi birtakm nitelikleri sralamaya dayanan tarihe kananlar iken, dieri de objektif tarihte tarihi izaha ulamak isteyenlerdir. Eer tarih yalnzca sralamayla yetinirse olaylar dosyasndan fark kalmaz. Aslnda tarih, olaylar dosyas deil, tarafmzdan kefedilen bir saha da deil, tarih yaratlan bir lemdir. Yani bizim aktel olu gcmzn yaratt bir kymettir ve malzemesini olup bitmi olan olaylar oluturur. Btn bu olmu olaylar diriltilir ve manevi varlmzn devamll kazandrlm olunur ki ite buna tarih uuru deriz. Varlmzn en kuvvetli yann burada buluruz. Ancak yaratlm olan tarih uuru ile kefedilmi olan tarihi olmular arasndaki fark ve balant belirtilmedii srece tarih felsefesi kurmak imknszdr. Dolaysyla tekrar edilemeyen olaylarda, maziyi yaratc bir hazine sayan grle tarih felsefesi kurmak mmkn grnmezken, uurlu varlklar arasnda aktel oluun yaratc gc sayesinde ina edilen bir tarih uuru zerinde dnlen tarih felsefesi mmkn grnmektedir.121 znik: Bir Glbandan Grlen Tarih: Orhan ve Murat zamanlarnda znikte Seluk sanat ile Bizans etkisinin uzlamasndan yeni medeni eserler ortaya kmtr. Bakent znikten Bursaya, daha sonra da Edirne ve stanbula nakledilince znikin nemi azalmtr. Bir sre yine Osmanlnn medreselerinin bulunduu ilim merkeziydi. Ancak stanbuldan arka giden yollar baka yerlerden getii iin ve Anadolu Beylerbeyliinin merkezi Ktahya olduu iin znik giderek kld. rnein Selukiler zamannda byk bir ilim merkezi olan Davud Kayseri ile birlikte tasavvuf, kelam ve fkh statlarnn yetitii znikte pek ok medresenin bulunmas gerekirdi. Ancak bugn bu eserlerden sadece Orhan ve Sleyman Paa medreseleri kalmtr ki o da harap bir haldedir. Son zamanlarda 4 -5 bin nfusa sahip kk bir kaza merkezi olacak kadar tarihi roln kaybetmi grnmektedir. znik nemli bir tarihi perspektife sahip olduu iin mevcut yaplar restore edilirse Bergamadan daha enteresan hale gelebilir. 122

121 122

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru, s.225 -242 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru, s.245 -247

177

TRK MLLETNN TEEKKL Kltrmzn Kaynaklar: Kltr deyince, teknik ve gzel sanatlardan oluan eyaya ait yaratlar, ahlak, hukuk ve siyasetten oluan ahslara ait yaratlar, ideal inanlar, ilimler ve felsefeden oluan fikirlere ait yaratlar anlalr. Eyaya ait halk kkleri; edebiyat, dekoratif sanatlar, tiyatro, musiki, mimari vb.dir. ahslara ait halk kkleri hukuk ile ahlakn deien ve kalan taraflardr. Fikirlere ait halk kkleri ise inanlar ve ilimle alakaldr. Bir cemiyetteki hakiki kltr yarat, bu halk kkleriyle balantl olduu srece canlanr. 123 Edebiyatn temeli arklar ve komalardr. Bu ark ve komalar temelini vatan ve tarih uurundan alyorsa, bu eserlerin kltrn douunda mevzu, ritim ve deyi bakmndan nemli rol vardr. Ayrca bu arklar ileyen sanatkr, yal milletlerin tecrbelerinden faydalanmal, ancak onlarn hazr kalplarn olduu gibi alma hatasna dmemelidir. Halk arklarnn yeniden yaratlmas iin bu arklar blgenin ortak heyecan ritmini vermeli, bayram ve elencelerde halkn cokunluunu karlamal ve kyler, ehirler, airetler arasndaki ritim farklln ortadan kaldrmal, ortak makamlar zerinde durmaldr. 124 Halk edebiyat iinde yer alan bir dier rn de, destanlardr. Trk destanlar slamdan nce ve slamdan sonra olmak zere iki ksma ayrlabilir. slamdan nceki destanlar farkl ekillerdedir. Smerlerin Glgam Destan buna rnek gsterilebilir. Daha yakn dnemlerde de Ouz Destan, Uygur Destan ve Krgz Destan vardr. Ancak Ouz Destannn asl hikyeleri slam devrinde unutulmutur. Anadoluda tek bir olay etrafnda toplanan byk bir destan olmadna gre halk arasnda okunmakta olanlar iki gruba ayrlabilir: 1) Anadolunun fethiyle ilgili olanlar 2) Lirik ve ya epik olaylarla ilgili olanlardr. Anadolunun fethine ait olan destanlarn bir ksm baslmam olan pek ok eserde toplanmtr. Eski Hintin Mahabarata ve Ramayana destanlar Hindularn bu memleketi fethine dair destanlardr. Lirik ve ya epik olan destanlar ise, bir ksm mitoloji ve efsaneler gibi halkn icad olan destanlardr (Tahir ile Zhre gibi). Bir ksm Arap ve Fars edebiyatndan Anadoluya gemi halk hikyeleri arasnda yer alm destanlardr (Leyla ve Mecnun, Hsrev ve irin gibi). Bir ksm da memlekette yaam hakiki ahsiyetler olup, efsanelemitir (Krolu hikyesi gibi). 125 Destanlar yazarken u drt arta dikkat edilmelidir: a) Destanlarn asli biimleri saklanmal b) ekli bozulmamal c) Destanlarn konusu, yaanmakta olan ynleri
lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.257 -258 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.258 -264 125 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.264 -268
123 124

178

kuvvetlendirmeli d) Vezinli blmlerin ritmi saklanmal, geniletilmeli ve hatta manzum ekline getirilmelidir. Ayrca lirik ve epik destanlara ek olarak memleketin asrlar boyunca yapt mdafaa ve istilalarda meydana gelmi olan olaylarla ilgili destanlar vardr ki bunlar da sanatkrlar iin ayr bir ilhama sahiptir. Bu eit destanlar halkn isyann gsteren destanlar, hudut boylarndaki mdafaay ieren destanlar (Kafkas Harbi, anakkale, Plevne gibi) ve d lkelere yaplan harpleri ieren destanlardr (Sultan Muradn Dicle ve Frat boylarndaki harpleri gibi).126 Masallara baktmzda; masallar yerli masallar ve dardan gelme masallar olmak zere ikiye ayrlr. Yerli masallarn da btn memlekete yaylm, memleketin bir ksmna yaylm olanlar gibi trleri vardr. Dardan gelme masallar ise ranllardan geenler ve Araplardan geenler olmak zere ikiye ayrlr. ranllardan geenler Eshab- Kehf, Kral Midas hikyesi gibi masallardr. Halk bu masallar benimseyerek, yourarak kendine mal etmitir ve asllarnn hangi lke olduu sz konusu olmamaktadr. Arap masallarndan ise dorudan doruya dini manada geenler de bulunur. rnein; peygamberin hayat, sahabelerle ilgili olanlardr. Bu masallar da benimsenmitir. Dini ekil dnda Veysel Karani, Seyfelmluk gibi geen masallar da vardr, ancak bunlarn benimsenmesi sz konusu deildir. Masallar itimai ve ahlaki karakteri temsil ettii iin masallarda tefsir edilecek yaanm bir durum grmeyen kiiler tarihi uurdan yoksun olan kiilerdir. 127 Kltrn kaynan oluturan bir baka etmen de tiyatrodur. T iyatrosuz modern bir cemiyet dnlemez. Bir millet tiyatrodan vazgeecek olursa, millet olarak sanat gcn kaybetmi olur. Baka bir ynden, baka medeniyetlerin tiyatrosunu taklit etmek de ayn derecede doru deildir. nk her millet kendi tiyatrosunu kendi mitosundan, geleneklerinden, duyuundan karr. Osmanl edebiyatnda tiyatronun yeri yoktur. Ancak bunun yerine tiyatronun kk olabilecek ortaoyunu, karagz, kerbela olay, halk destanlarnn temsili ifadesi, temsili karakterde halk rakslar gibi birok unsur bulunmaktadr.128 Kltrn bir baka kaynan oluturan hukuk ve iktisada baktmzda, Trk hukuku ve iktisadn esaslarnn kurulabilmesi iin bu kurulularn modern milletin ihtiyalarn salayacak gte olmas gerekir. mparatorluk devrinde hukuk ve iktisat bu ihtiyalar karlayamad iin Glhane Hatt- Hmayun ortaya koyulmu ve slahatlara giriilmitir. Mecelle hukuk yolunda yaplan bir slah olsa da fkh doktrininden ileri gidememitir. kinci
lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.269 -271 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.282 -285 128 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.286 -289
126 127

179

Merutiyetten sonra eri mahkemelerle adli mahkemelerin ayrlmas karar alnd ve Cumhuriyet dneminde de eri mahkemeler kaldrld. Yeni kanunlarn hazrlanmas ihtiyac doduunda da svire kanunu esas alnmtr. Tm bunlar hukuk tarihimizin Avrupallama yolunda mecburi olarak att admlard. Gerek hukuk gerekse iktisat olsun her iki alanda da yaplmas gereken, memleketin tm blgelerindeki aile tiplerini, ky ve ehir ilikilerini, rf ve adetleri incelemek ve memlekete uygun bir monografik tetkik yapmak, bu tetkikleri gz nne alarak tarihimizi incelemektir. Yani Selukiler ile Osmanllar zamanndaki hukuki ve iktisadi sistemlerin o zamanki itimai yapya ne derece uygun olduu aratrlmal ve bunlar tarihi ve sosyolojik almalarla aydnlatlmaldr. 129 Trk Milletinin Teekkl: Millet denilen yap yeni bir teekkldr. Eski alarda millet olmayp, milleti hazrlayan baka itimai ekiller ve medeniyetler bulunmaktadr. Milli teekkl, Garp medeniyetinin eseri olmakla birlikte, bu medeniyetin tekniini, ruhunu alan cemiyetler giderek millet halini alr. te bu milletleme hareketlerinin banda istiklal savalar gelir ve kltrlerini meydana getirir. Trk milletinin nasl teekkl ettiini grebilmek iin onu meydana getiren amillere bakmak gerekir. Trk milletini meydana getiren amiller; Anadolunun siyasi ve medeni bir birlik kazanmas, Ouzlarn slamlaarak bu vatana yerlemesi, mdafaa ve istila hareketleri ile vatan snrlarnn izilmesidir. O halde Trk milleti etnik bakmdan Ouz kavmine, vatan bakmndan Rumeliye, din bakmndan slamiyete, medeniyet bakmndan da modern milletler medeniyetine bal olan bir kltr birliinden domutur.130 Anadoluya yerleen Trkler sadece gebelerden ibaret olmayp, bir ksm Orta Asya ve Trkistanda iftilik ve madencilikle uraan yerlemi bir nfustu. Ayrca Trkler Anadoluya slamiyeti kabul etmi olarak geldikleri iin, Anadolunun Trklemesi ayn zamanda slamlamas demekti. Bir dier nokta; Anadoluya yerleen, kltr merkezleri oluturan slam ilmi ve sanat iki zt durumu getirmiti ki bu da kelam ve fkh karsndaki tasavvufun getirdii sanatkrane zihniyetti. Bata Konya olmak zere tm byk ehirlerde medrese ile tekke arpmaktayd. Yani bir yandan medrese ile tekke mcadele ederken, dier yandan halk tarikatlar ile saray tarikatlar mcadele ediyordu. 131 Ancak Mool akn nnde gerileyen ikinci Trkmen akn, Anadolunun manzarasn deitirdi. Yaylalarda bulunan airetler ehirleri igal etti ve yeni beylikleri kurdu. Selukiler
lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.300 -303 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.305 -307 131 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.311 -316
129 130

180

zamannda topraa yerleen Seluk medeniyeti yerine gebe, yamac beylikler ortaya kmt. Melik ah zamannda bir devlet sistemi kurulmaya balad ve ordu, tmar ile zeamet denilen kyllerden oluuyordu. Bunun yannda bir de sipahi ordusu ve dini kuvvete kar koyacak hassa ( yenieri) ordusu bulunuyordu. Trkler Osmanl istilas srasnda Anadolu kylar ile Rumelide byk bir temsil gc gstererek, igal ettikleri yerleri de Trkletirmilerdir. Yenieri Ocann temelini oluturan devirme tekilat da bunun gstergesidir. Ancak Osmanl istilas hzn kaybedince temsil gc zayflad ve Yenieri Oca tehlikeli bir yap oluturdu.132 Osmanllarn istiklal iin yaptklar savalara baktmzda bunlar: 1) Timurlenke yaplan mdafaa 2) Paralanan devleti tekrar kurma abas 3) Doudan gelen yeni istila tehlikelerine kar hazrlkl olmaktr. Timurlenk, slamTrk lemini sarsm, ykc teebbslere girmiti. Altnordu devletinin paralanmasna neden olarak, Ruslar kuvvetlendirmiti. Ydrm malup edip, Trk milli birliini de tehlikeye drmt. Ancak Yldrmn kuvvetli mdafaas sayesinde Moollar abuk ekilmilerdi. Milli birlii tehdit eden bir baka olay da, II.Beyazd dneminde Msr ordusunun Adanaya girmesi ve ah smailin Erzuruma yrmesidir. II.Beyazdn karlat bu tehlikeyi olu Yavuz, Garpa istila hareketini durdurarak, Anadolu iindeki Batni hareketini yok ederek nleyebildi. Bu nedenle Yavuzun Msr ve aldran seferleri istila harpleri olmayp, mdafaa harpleriydi ve bu harpler istila eklini alnca imparatorluk iki manada gelimitir. Bir yandan Romann varisi olmak, dier yandan Abbasiliin varisi olmak. Yani bir yandan Garpllamak, dier yandan arkllamak!133 Sonunda Abdlmecidden balayp, V.Mehmede kadar sren Tanzimat devrinde Garpla ark arasnda uzlama teebbslerine girilmitir. Osmanl hanedan yenieri yznden gcn kaybettiini dnd iin Garp teknii ile yeni bir ordu kurmak istiyordu. Ancak Tanzimat esasta slamcl savunan, ekilde de Garpl savunan bir hal ald. Dolaysyla Garpl tercih etmek zorunda olduumuz dnlmedi. slamclk, Trklk ve Garpln birleebilecei zannedildi. O halde aslnda bizim davamz, bir millet tekil etmek deil, teekkl etmi olan milleti tamamen Garpl hale getirmektir. Bunun iin de tm hazrlklara sahibiz. Dolaysyla davamz bir hayal peinde komak deil, teekkl eden milletin, modern anlamdaki kltrn tamamlamak olmaldr. 134

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.318 -321 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.323 -325 134 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.334 -335
132 133

181

Tarihimizde Kltr Merkezleri : lim ve kltr merkezleri

bakmndan Garp

milletleri arasnda balca iki tip gze arpmaktadr: 1) Tek merkezli olan veya hi deilse hakim bir merkeze gre dierleri glgede kalanlar; bu tipin en bariz misali Fransadr. 2) ok merkezli ve her biri ayr ayr birer btn tekil edenler. Bunlarda kltr merkezleri ayr ayr karakter ve tipler gsterirler: Almanya, ngiltere ve Amerika da byledir.135 Birinci tr milletlerde fikir canll olduka yksek seviyededir. Ancak burada bir memleket nasl dnyorsa, btn memleket de yle dnmeye mecbur olduu iin burada yeni yaratlarn domas skntldr. kinci tip milletlerde ise, her blge kendi fikrini yaratmaktadr ve ilim, sanat birbiriyle barma halindedir. Bunun en gzel rneklerine Rnesans dneminde talyada, 17.yzylda Hollandada rastlayabiliriz. 136 Anadolunun fethinden imparatorluun kuruluuna kadarki dnemde kltr hayatnn zenginliini sylemek mmkndr. rnein Anadolu Seluklular zamannda byk merkezler kurulup, bu merkezlerde niversite dzeyinde medreseler kurulmutur. slam medeniyetinin en mkemmel medrese tipini Anadolu Selukileri meydana getirmitir denebilir. Ayrca Anadolu Selukileri zamannda Kad Abdlmecid Herevi, Emir Kemaleddin Kamyar gibi kelamclar yetimitir. Anadolu Selukiler dneminde felsefede de bir hareketlilik grlm, Aristo mantnn takipisi olan Meailik zayflamt. Shreverdi rakilikle felsefede yeni bir ekol ortaya koymutu. Bu dnemde tabiat ve tp almalar da olduka ilerideydi. Kayseride tp mektebi ve Artukoullarnn Mardinde yaptrd hastane ve tp medresesi buna rnektir. Bunlarn dnda Tokatta, Kastamonuda, Antalyada, Aksarayda, Nidede, Beyehirde vb. tbba ve ilme dair medreselerle, hastane ler bulunmaktayd. 14.yzylda Konya, Kayseri, Nide, Ankara, Ktahya, Sinop, Amasya gibi pek ok yerde niversite kurulup, kltr merkezi oluturuldu. 137 Ayrca Trk yaz sanatnn byk statlar da bu dnemde yetimi, birok eser de bu dnemde tercme edilmitir. Tasavvuf alannda Felekname, Garibname gibi tercmeler meydana gelmitir. Bu fikir zenginlii 15.yzylda devam etti ve Osmanllar harp gemilerini, topu, tfei Avrupallardan aldklar halde, bunlar tezghlarnda ileyerek daha iyilerini yaptlar. Bylece Garp devletini yenmeye, Roma dzeyinde imparatorluk kurmaya muvaffak oldular. 138 Yeim BOZKURT

lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.339 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.339 -340 137 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.341 -345 138 lken,Hilmi Ziya,Millet ve Tarih uuru,s.346
135 136

182

Kaynaka LKEN, Hilmi Ziya; "Millet ve Tarih uuru", Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, kinci Basm, 2013 LKEN, Hilmi Ziya; Varlk ve Olu, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara niversitesi Basmevi, 1968 LKEN, Hilmi Ziya; "nsani Vatanseverlik", lken Yaynlar, stanbul, 1998 Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174 LKEN, Hilmi Ziya; eytanla Konumalar, lken Yaynlar, stanbul, II. Bask, 2003 LKEN, Hilmi Ziya; nsan Meddcezri-Yarm Adam, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2012, LKEN, Hilmi Ziya; Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, Trkiye Bankas, 2009 LKEN, Hilmi Ziya; Bilgi ve Deer, lken Yaynlar, stanbul, 2001 LKEN, Hilmi Ziya; Tarihi Maddecilie Reddiye, stanbul Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1963 LKEN, Hilmi Ziya; Trkiyede Pozitivizm Eilimi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2007 LKEN, Hilmi Ziya; Eyyp Sanay, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1986 LKEN, Hilmi Ziya; Trk Tefekkr Tarihi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 6. Basm, 2013 LKEN, Hilmi Ziya; Ak Ahlak, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 8 . Basm, 2012