VIII.

ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

133 _______

LNGNN KRYOJENK ENERJSN KULLANAN G EVRMNN ANALZ

H. Krad ERSOY S. Orkun DEMRPOLAT

ZET Bu almada, LNG alm terminallerinde, LNGnin doalgaza dntrlmesi esnasnda, ak-kapal bileik Rankine evrimiyle g retimi aratrlmtr. Kapal Rankine evriminde propan, ak Rankine evriminde ise metan, arac akkan olarak dnlmtr. Elde edilen sonulara gre, Trbin giri basnlarnn ve evaporatr k scaklnn artmasyla, kondenser k scaklnn ise azalmasyla, LNGnin kriyojenik enerjisini kullanan kapal Rankine ve ak-kapal bileik Rankine evriminden elde edilecek i miktarnn artt tespit edilmitir. Marmara Erelisi LNG Alm Terminalinden (LNGMAT) temin edilen veriler kullan larak, LNGnin kriyojenik enerjisini kullanan bile ik evrim ile terminalde retilebilecek g miktar da belirlenmitir. Buna gre arac akkan olarak propann kullanld kapal Rankine evriminde trbin giri basnc 4.74 bar, kondenser k scakl 193 K, evaporatr k scakl 273 K alndnda ve ak Rankine evriminde LNGnin trbin giri basnc ise 150 bar seildiinde bileik evrimin, LNGMATda, toplam 12.43 MWlk g retebilecei bulunmutur

1. GR Trkiye, tkettii enerjinin % 23n doal gazdan karlamakta ve bunun % 20sini ise halen LNG olarak ithal etmektedir. 1994 ylnda iletmeye alnan Tekirda Marmara Erelisinde bulunan Bota LNG Alm Terminali 2006 ylnda ~ 4.4 milyar Nm doal gaz tketim hattna gndermitir [1]. lkemizde ikinci LNG alm terminali ise bu yl hizmete giren 10 milyar Nm3/yl kapasiteye sahip zmir Aliaa LNG Alm Terminalidir [2]. Doalgaz svlatrmak iin 850 kWh/tonLNG enerji tketilirken, terminallerde LNGnin tekrar gazlatrlmas esnasnda, LNGnin kriyojenik enerjisinden faydalanlarak 240 kWh/tonLNG elektrik enerjisi retilebilir [3]. Son yllarda LNG alm terminallerinde g retimi zerine almalarn younlamas ve bu konunun iki adet (toplam ~16 milyar Nm3/yl kapasiteli) LNG alm terminallerine sahip olan Trkiyeyi de yakndan ilgilendirmesi, bu almann k noktasdr.

2. NCEK ALIMALAR LNGnin kriyojenik ekserjisinin kullanm iin Liu ve You [3], dk(5 bar), orta(20 bar) ve yksek basnl(70 bar) ayr karma evrim nerdiler. Yksek basnl karma evrimde; LNGnin nce propan kullanan Rankine g evriminin kondenserinden atlan s ile daha sonra deniz suyu ile gazlatrlacan ifade ettiler. Tekrar gaz durumuna gelen LNGnin bir blm tketim hattna verilirken dier blm bir trbinden geirilerek tekrar LNGnin n stlmasnda kullanlmak zere LNG hattna gnderildi. 450 MW gcndeki bir evrimin ~150 t/h LNG tkettiini, orta basnl karma evrim kullanldnda ise 11.7 MW gcnde bir enerji geri kazanm olacan belirttiler.

Teknolojik Aratrma Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

134 _______

Bisio ve Tagliafico [4] ise, g evriminde sl verimin, maksimum ve minimum scaklklara (Yksek scaklktaki s kayna ile dk scaklktaki s kayna scaklklarna) bal olduunu, LNG gazlatrma tesislerinde -160 oC civarndaki ortam dk scaklktaki s kayna olarak kullanmann g evriminin verimini teorik olarak yaklak %13 artracan ifade ettiler. Qiang ve ark. da [5], g retimi esnasnda dk scaklktaki s kaynann scaklnn sl verime etkisini aratrdlar. LNG gazlatrma tesislerinde Rankine evrimi ile g retimini incelemek iin, 60oC ile -60 oC arasnda alan Rankine g evriminde akkan olarak propan kullanldn dndler. LNG nce Rankine evriminin kondenserinden atlan s ile sonra deniz suyu ile gazlatrldktan sonra bir trbinden geirilerek tketim hattna gnderildi( ak- kapal bileik Rankine evrimi). Bylece hem Rankine evriminin verimi artt hem de gazlatrma iin gerekli enerji karlanm oldu. Trbin giri basncnn ykseltilmesi ve youma scaklnn drlmesi ile sl ve ekserji verimini % 30-40 orannda arttrlabileceini de vurguladlar. Cho ve ark. [6], LNG alm terminallerinde LNGnin buharlatrlmas iin sya ihtiya varken, bir g evriminin ise evreye s atmas gerektiini vurguladlar. Bu durumda LNG alm terminali ve g retim tesisinin dikkatli bir entegrasyonunun bir sinerji oluturabileceini belirttiler. Bu birlemenin g retimini artracan, bakm ve iletme maliyetini ise %20-25 civarnda dreceini ifade ettiler. Demirpolat ve Ersoy [7], LNG alm terminallerinde, ak Rankine evrimi uygulamas ile terminalin sv pompalarnda halen tketilen enerjinin %91inin karlanabileceini, bunun da LNGMATdaki ikinci kademe sv pompalar iin gerekli gce edeer olduunu belirlemitir. Bu almada ise, LNG alm terminalinde, doalgaz tketmeden, sadece souk enerjisinden faydalanarak g retim metotlarndan olan ak-kapal bileik Rankine evrimi trbin giri basnlarnn, buharlatrc ve kondenser scaklklarna bal olarak aratrlacaktr. Ayrca elde edilen neticeler LNGMATdan temin edilen veriler kullanlarak, bu terminalde retilebilecek g miktar da belirlenecektir.

3. LNG ALIM TERMNALLERNDE, AIK-KAPALI BLEK RANKNE EVRM LE G RETM Yakn bir gelecekte muhtemelen LNG tketiminin artmas nedeniyle, evre scaklndan daha dk scaklkta ve sv fazda bulunan LNGnin fiziksel ekserjisinin kullanm daha nemli hale gelecektir [4]. Ak-kapal bileik Rankine evrimi tesisat emas ekil 1de ve P-h diyagram ise ekil 2de sunulmutur. ekil 1de tesisat emasnn alt tarafnda LNG gazlatrma prosesi, sol stte kapal Rankine evrimi, sa stte ise ak Rankine evrimi gsterilmitir. Kapal Rankine evriminde propan, ak Rankine evriminde ise doal gaz (metan) dolamaktadr. Kriyojenik scakla sahip olan LNG dk scaklktaki enerji kayna, deniz suyu ise yksek scaklktaki enerji kayna olarak dnlerek, bu iki scaklk(kaynak) arasnda alan bir Kapal Rankine evrimi (a-b-c-d) ngrlebilir. LNG, tketim hatt iin gerekli basn deerinin zerinde bir basnca, ilave bir sv pompas (P3) ile karlr. Yksek basnl LNG gazlatrldktan sonra bir trbinden (Trbin-2) geirilerek g retilirken, basnc, doal gaz tketim hatt basncna kadar drlr, yani ak Rankine evrimi (3-4-6-7) gerekletirilir. LNG hattnda gazlatrma ilemi iin kullanlan Buharlatrc1, kapal Rankine evrimi iin kondenser grevini yapmaktadr. Tesise enerjinin korunumu kanunu uygulanrsa: Tesisten elde edilecek net g Wnet, Wnet= (WT1-WP4 )+(WT2 (WP1+WP2 +WP3)). Wnet=mpropan((hb-hc)-(ha-hd))+ mLNG((h6-h7) (h4-h1)). Bileik sisteme dardan verilen toplam s miktar Qtop ve sl verimi sist, Qtop= Q2+Q3 +Q4 Qtop= mLNG((h6-h5)+ (h8-h7))+ mpropan(hb-ha) sist.= Wnet/Qtop (kW) (kW) (kW) (kW) (1) (2) (3) (4) (5)

Teknolojik Aratrma Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

135 _______

BUHARLA TIRICI-4

BUHARLA TIRICI-3

a P4 2 P2 1 P1
P : Pompa

b
TRB N-2

7
F E

3 P3

TRB N-1

8
B

4 BUHARLA TIRICI-1(LNG)
KONDENSER (PROPAN)

BUHARLA TIRICI-2 DG : Do algaz

G: Jenaratr

LNG TANKI

ekil 1. Terminalde ak-kapal bileik Rankine metodu iin tesisat emas [8].

ekil 2. Terminalde ak-kapal bileik Rankine metodu iin P-h diyagram [8].

4. ARATIRMA SONULARI VE TARTIMA LNG alm terminallerinde LNGnin kriyojenik enerjisini kullanan ak ve kapal bileik Rankine evriminin parametreleri Tablo 1de verilmitir. Bu parametrelere bal olarak LNG tesisinde kg bana retilecek net i miktar ve sl verim aratrlmtr. Bileik Rankine evrimlerinde kullanlan, trbin basn, evaporatr ve kondenser scaklk deerleri Tablo 1de belirtildii gibi sabit kalmak koulu ile bileik Rankine evriminde kondenser scaklnn (Td) net i retimine ve sl verime etkisi ekil 3de gsterilmitir.

Teknolojik Aratrma Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

136 _______

Ak-kapal bileik Rankine evriminden, kg bana elde edilecek net i, kondenser scaklk deeri -40 Cden -80 oCye drldnde ~13 kJ/kgdan ~107 kJ/kg deerine ulamaktadr. Kondenser scakl 40 oC azalrken, iteki arta benzer ekilde sistemin sl verimi de artmaktadr. Ayn tesiste, kapal Rankine evrimindeki evaporatr (Buharlatrc4) k scaklnn artrlmas ile net iin ve sl verimin deiimi aratrlmtr. Tablo 1de verilen LNG hatt deerleri deimezken, kapal Rankine evriminde evaporatr k scaklk deerleri (Tb) 0 oC ile 90 oC aralnda deitirilmitir. Sz konusu scaklk aralnda, LNG tesisinin kg bana net i ile sl verimin deiim grafii ekil 4te verilmitir. ekil 1de tesisat emasnda grlen Buharlatrc-4n k scaklnn (Tb), 0 oC den 90 oCye arttrlmas ile tesiste ~ % 48 orannda net i art olmaktadr. Ayn scaklk art iin, LNG tesisinin sl verimi ~ % 27 orannda artmtr. Tablo 1. Ak ve kapal bileik Rankine evriminin parametreleri. evrim Kapal Rankine evrimi Trbinin adyabatik verimi Pompann adyabatik verimi Evaporatr k scakl (K), Tb Kondenser k scakl (K), Td Trbin giri basnc (bar), Pb Ak Rankine evrimi Trbinin adyabatik verimi Pompa adyabatik verimi LNG tank basnc (bar), P1 Doalgaz sevk basnc (bar), P8 Trbin giri basnc (bar), P6
120 Net i 100 Net i, W net (kj/kg) 80 60 40 20 0 -80 Isl Verim Tb= 273 K Pb= 4.74 bar P6= 150 bar

Akkan Propan 0.8 0.8 273 - 363 193 - 233 2.43 4.74 CH4(LNG - Doal gaz) 0.8 0.8 1.05 82 100 - 250
20 18 16 Isl verim, (% ) . 14 12 10 8 6 4 2

-70

-60 -50 K ond enser scakl ,Td(C)

-40

0 -30

ekil 3. Bileik Rankine evriminde kondenser k scaklnn, LNG tesisinin net iine ve sl verimine etkisi.

Teknolojik Aratrma Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

137 _______

170 160 150 140 Net i, Wnet (kj/kg) 130 120 110 100 90 80 70 60 50 0 30 60 90 E v ap oratr k scakl, Tb (C) Net i Isl V erim Td= 193 K Pb= 4.74 bar P6= 150 bar

17 16 15 14 12 11 10 9 8 7 6 5 120 Isl verim, (% )

Isl verim, (% )

13

ekil 4. Bileik Rankine evriminde evaporatr k scaklnn, LNG tesisinin net iine ve sl verimine etkisi.
120 115 110 Net i, Wnet (kj/kg) 105 100 95 90 85 80 75 70 2.0 2.5 Tb= 273 K, Td= 193 K, P6= 150 bar Net i Isl Verim 4.5 12.0 11.5 11.0 10.5 10.0 9.5 9.0 8.5 8.0 7.5

3.0 3.5 4.0 Trb in giri b asnc, Pb (b ar)

7.0 5.0

ekil 5. Bileik Rankine evriminde Trbin-1 giri basncnn, net i ve sl verime etkisi. Tesisin veriminin arttrlmas ynnde yaplan bir dier alma da kapal Rankine evrimindeki trbin giri basncnn arttrlmas yntemidir. Tesise bu yntemin uygulanmas ile kg bana net i ve sl verimin deiimi aratrlmtr. Kapal Rankine evrimi iin dier parametreler sabit tutularak sadece trbin giri basnc (Pb), 2.43 bardan 4.74 bara kadar arttrldnda sistemin net i ve sl verim deiimi ekil 5de verilmitir. ekil 5e gre, trbin giri basncnn 2.43 bardan 4.74 bara arttrlmas sonucu tesisin net iinin ~ % 20 orannda artt grlmektedir. LNG tesisinin sl verimi de net iin artna paralel olarak ~ % 20 orannda artmaktadr.

Teknolojik Aratrma Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

138 _______

Trbin-2 giri basncnn arttrlmas analizinde Tablo 1de verilen dier parametreler sabit kalrken, ekil 1de verilen ak Rankine evrimindeki Trbin-2 giri basnc (P6) 100-250 bar arasnda deitirilerek elde edilen sonular ekil 6da sunulmutur. Buna gre trbin giri basnc arttka trbinden elde edilen i miktar; Trbin-2 giri basnc 150 bar oluncaya kadar hzla artmakta, 150-200 bar aralnda olduka az miktarda artmakta ve 200 bardan sonra ise hemen hemen sabit kalmaktadr. Bu nedenle 200 bardan sonra basnc ykseltmek gereksizdir. 4.1. rnek alma: Marmara LNG Alm Terminalinde (LNGMAT) G retimi Tesis; Kuzey Marmara kysnda, Tekirda ili Marmara Erelisinde, ana doal gaz boru hattna 23 km uzaklkta yer almaktadr ve 1994 ylnda iletmeye alnmtr. Terminalin iki ana fonksiyonu vardr. Gelen LNGyi boaltmak ve depolamak, depolanan LNGyi istenilen miktarlarda gazlatrarak sevk etmektir. Terminalde 3 adet 85000 m3 LNG tank mevcuttur. Terminal, saatte maksimum 685000 Nm3 gaz sevkyat yapacak ekilde dizayn edilmi olup, yllk sevkyat kapasitesi maksimum 6 Milyar Nm3dr. Tesisin dizayn ak diyagramna gre, LNG debisi 160.28 kg/s, LNG tank basnc ve scakl 1.05 bar 112 K, doal gaz sevk basn ve scakl ise 82 bar 273 Kdir. Tesisteki LNGnin hacimsel olarak % 90.98i metandr [9]. Bu nedenle LNG, Bisio ve Taliafico [10] ile Zhang ve Liorun [11] yapt gibi saf metan olarak kabul edilebilir. Botadan elde edilen LNGMATn 2006 yl faaliyet raporunda, 2006 yl iinde 4.4 Milyar Nm3 doal gaz tketim hattna enjekte ettii bildirilmitir [1]. Buna gre tesisin dizayn ak diyagramndaki gibi ktle debisi 160.28 kg/s alndnda yaklak olarak 2006 yl iinde hatta sevk edilen doal gaz 4.35 Milyar Nm3 olmaktadr. Yani bu almada kullanlan LNG ktle debisi deerinin 2006 yl faaliyet raporuna gre de doruland grlmtr. Bu almada LNGMATa uygulanmas ngrlen ak-kapal bileik Rankine evrimindeki arac akkanlarn termodinamik zellikleri Tablo 2de verilmitir. Mevcut durumdaki tesiste halen, P1 ve P2 pompalar iin toplam 3.96 MW enerji tketimi sz konusu iken, terminale ekil 1de sunulduu gibi bileik evrim uygulanrsa halen kullanlan P1 ve P2 pompalarnn tkettii g karlanacak ve stelik 8.47 MWlk enerji retimi de yaplabilecektir. Buna gre tesisin ylda 350 gn alt dnldnde, 33 GWh/yl enerji tasarrufu yannda ~71 GWh/yl g retmek te mmkn olabilecektir. Yaklak bu kapasitede g reten evrim rnekleri dnyada zellikle Japonyada (rnein Senboku LNG terminali), halen iletilmektedir.
140 130 120 Net i, W net (kj/kg) 110 100 90 80 70 60 50 75 100 125 150 175 200 225 250 Trb in giri b asnc, P6(b ar) Pb= 4.74 bar, Tb= 273 K, Td= 193 K Net Isl V erim 15.0 14.0 13.0 11.0 10.0 9.0 8.0 7.0 6.0 5.0 275 Isl verim, (% ) 12.0

ekil 6. Bileik Rankine evriminde Trbin-2 giri basncnn, net i ve sl verime etkisi.

Teknolojik Aratrma Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

139 _______

Tablo 2. ekil 1de verilen ve LNGMATa, uygulanmas dnlen ak-kapal bileik Rankine evriminde akkanlarn termodinamik zellikleri. evrim Kapal Rankine evrimi Trbinin adyabatik verimi Pompann adyabatik verimi Evaporatr k scakl (K), Tb Kondenser k scakl (K), Td Trbin giri basnc (bar), Pb Ak Rankine evrimi Trbinin adyabatik verimi Pompa adyabatik verimi LNG tank basnc (bar), P1 Doalgaz sevk basnc (bar), P8 Trbin giri basnc (bar), P6 Akkan Propan 0.8 0.8 273 193 4.74 CH4(LNG - Doal gaz) 0.8 0.8 1.05 82 150

5. SONU VE NERLER Liu ve You [3], doalgazn LNGye dntrlmesi esnasnda 850 kWh/tonLNG enerji tketildiini belirtmektedir. LNG alm terminallerinde ise bu iin tersi (LNGden doal gaza dnm) yaplrken enerji retmek yani svlatrrken harcanan enerjinin en azndan bir ksmn gazlatrrken geri kazanmak mmkndr. LNG alm terminaline ak-kapal bileik Rankine evrimi uygulandnda retilebilecek enerji miktar; trbin giri basnlarna, evaporatr ve kondenser scaklklarna bal olarak belirlenmitir. almada elde edilen sonular yle zetlenebilir: 1 2 3 LNG alm terminaline ak-kapal bileik Rankine evrimi uygulanrken, ak Rankine evrimi trbin giri basnc 200 bar olduunda, bileik evrimin kg bana maksimum miktarda enerji retecei bulunmutur. Kapal trbin giri basncnn ve evaporatr k scaklnn artmasyla, kondenser k scaklnn ise azalmasyla, LNGnin kriyojenik enerjisini kullanan bileik evrimin retecei i miktarnn ve sl veriminin de ykseldii belirlenmitir. Arac akkan olarak propann kullanld kapal Rankine evriminde trbin giri basnc 4.74 bar, kondenser k scakl 193 K, evaporatr k scakl 273 K alndnda ve ak Rankine evriminde LNGnin trbin giri basnc ise 150 bar seildiinde bileik evrimin toplam 12.43 MWlk g retebilecei bulunmutur. Terminalin sv pompalar iin gerekli g (3.96 MW) karldnda ise tesise uygulanmas dnlen bileik evrimin net gcnn 8.47 MW olabilecei tespit edilmitir. Tesisin ylda 350 gn alt varsaylrsa; ak- kapal bileik Rankine evrimi ile terminalde, 33 GWh/yl enerji tasarrufuna ilaveten 71 GWh/yl enerji de retilebilecei sylenebilir.

Ak-kapal bileik Rankine evrimi ile terminalde, nemli miktarda enerji retimi yaplabilecei grlmektedir. Bundan sonra yaplacak almada ilk yatrm maliyeti, geri deme sresi, iletim ve bakm maliyeti gibi faktrler de gz nnde bulundurularak bileik evrimin ekonomik analizi yaplabilir.

Teknolojik Aratrma Bildirisi

VIII. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES

___________________________________________

140 _______

KAYNAKLAR [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] BOTA LNG Terminal letme Mdrl Ylk Faaliyet Raporu, 2006. http://www.alto.org.tr LIU, H., YOU, L. Characteristics and applications of the cold heat exergy of liquefied natural gas. Energy Conversion & Management 40,1515-1525, 1999. BISIO, G., TAGLIAFICO, L. On the recovery of lng physical exergy. Energy Conversion Engineering Conference and Exhibit(IECEC) 1, 309-317, 2000. QIANG, W., YANZHONG, L., JIANG, W., Analysis of power cycle based on cold energy of liquefied natural gas and low-grade heat source. Applied Thermal Engineering 24,539-548, 2004. CHO, J. H., EBBERN, D., KOTZOT. H., DURR. C. Marrying LNG and power generation. Energy Markets 10,8,28-35, 2005. DEMRPOLAT. S.O., ERSOY. H. K. LNG alm terminallerinde direkt genleme metodu ile enerji geri kazanm. Enerji Verimlilii Kongresi Bildiriler Kitab 113-119, 2007. ERSOY. H. K., DEMRPOLAT. S.O. LNGnin kriyojenik enerjisini kullanarak g retiminin aratrlmas. ICCI Bildiriler Kitab., 235, 2007. BOTA LNG terminali proses ak diyagram, 1986. BISIO G., TAGLIAFICO. L. On the recovery of LNG physical exergy by means of a simple cycle or a complex system. Exergy, an International Journal 2,34-50, 2002. ZHANG, N., LIOR, N. A novel near-zero CO2 emission thermal cycle with lng cryogenic exergy utilization. Energy 31,1666-1679, 2006.

ZGEMLER H. Krad ERSOY 1965 yl K.Mara doumludur. 1987 ylnda S.. Mh. Mim Fakltesi Makine Blmn bitirmitir. Ayn niversiteden 1991 ylnda Yksek Mhendis ve 1999 ylnda Doktor nvann almtr. 2001 ylndan beri S.. Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Makine Blm Termodinamik Anabilim Dalnda Yrd. Do. Dr. olarak grev yapmaktadr. Soutma, ekserji ve LNG konularnda almaktadr. S.Orkun DEMRPOLAT 1976 Konya doumludur. 2001 ylnda S.. Mh. Mim. Fakltesi Makine Blmn bitirmitir. Ayn niversitenin letme Anabilim Dalnda 2003 ylnda, yksek lisansn tamamlamtr. Halen S.. Fen Bilimleri Enst. Makine Mh.de ikinci yksek lisansn srdrmekte ve S.. Kadnhan Faik il MYO Doalgaz Istma ve Shhi Tes. Tek. Programnda r. Gr. olarak grev yapmaktadr. Doalgaz ve LNG konularnda almaktadr.

Teknolojik Aratrma Bildirisi