You are on page 1of 100

1

POPOL WUJ
pa Kiche Chi chabal

Kulbil Yol Twitz Paxil


Direccin Lingstica y Cultural Programa de Produccin y Traduccin

W
Paxil, Kablajuj Baqtun

rttt

wt
Tun Wuqub Winaq. Guatemala, octubre de 1,999.

Belejlajuj Katun Woo

Kulbil Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala Simn Rodrguez Hernndez Nimakamal Be Mario Ramos Ramrez Ramrez Ajbinisan Chak Alejandro Teletor Velsquez Ukaal Pwaq Pascual Martn Domingo Kikamal Be Mayab taq Chabal

Uwch:

Pa Kajib Xalqat Be

Qaxel Tzij: Gaspar Tambriz Gmez. Ilonelab: Alberto Ajtun Pelic, Federico Hernndez Zapeta.

POPOL WUJ Versin Kiche 1,998 de ALMG


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG. Queda terminantemente prohibido reproducir este libro, total o parcialmente sin el permiso expreso de la Academia.

Segunda edicin 1,999. 2,000 ejemplares ______________________________________________________________________


ALMG.13 Calle 11-52 Zona 1,Guatemala, Guate. Tel. 2323404, Fax 2329342, Correo Electrnico: almg @infovia.com.gt.

CHIKECH: Ri kechaw pa Kiche Chi chabl, xuquje ri kakoqaj rij we wuj ri, xa rumal che ri kakaj kaketamaj ri jun nimalaj nojibl tzibam kan pa we wuj ri.

KAMOWAXIK: Kiqaya jun nimalaj kamowaxik chike: ri ajtijab, ri ajtzibab, ri ajsolinachabal xuquje ri ajqijab, are ku taq wa ri xetoban che we chak ri.

Kutbl rech

Jun nimalaj kikotemal pa ri Kulbil Yol Twitz Paxil (Academia de Lenguas Mayas de Guatemala) rumal che ri kuya chikiwch konojel ri winaq ri kakaj kaketamaj ri kariqitaj chupam ri Popol Wuj, xtzibax ku wa pa ri kak utzibaxik ri chabal Kiche. Ruk wa, we jun chak ri ri Kulbil Yol Twitz Paxil katajin kubano ri taqatal wi pa ri Uwuj Taqanik re ri Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, kariqitaj ku wa pa ri Taqanik 65-90. Pa ri Qat c re ri kajib Wokaj, je ku wa kubij ri: Wokonik, banik xuquje ubanik jalajoj taq chak pa keb uwch tzij, xuquje pa maya tzij, rech qas kaban uyaik utzijoxik ri etamabal xuquje ri ukojik ri qatzij pa maya, rech kaya uchuqab xuquje uqijol ri jalajoj qabqantajik pa we Paxil (Guatemala). We chak ri xjach uwch pa taq qat, jas banatal kanoq pa ri wuj ubinam Crestomata Quich re ri jun ajtzib J. Antonio Villacorta. Ri are xutzukuj upajik jas ko pa ri uchuch wuj ri banatal kanoq pa ri Siglo XVIII, xuquje xtzukuxik jun ujunimaxik utzibaxik ri chawem Kiche. Ri xetoban che we chak ri, jalajoj tinimit kut e petenaq wi are ku taq wa: Nahual, Solol; Momostenango, Totonicapn xuquje Santa Cruz, El Quich, ko chi ku jujun wa. Kuk wa we kitobanik we winaq ri katoban chuchobik jas taq tzibatal chupam we wuj ri. We wuj ri xsolix kumal ri ajqijab, solil taq chabal, ajtijab, xuquje ajpopib; kechaw ku wa pa Kiche chabal. Xqatux kut pa ri wuj tzibatal kumal we winaq ri: Francisco Ximnez xuquje ri utzibam ri Adrin I. Chvez. Le Kulbil Yol Twitz Paxil ko ukojbal chirij we jun tukin wuj ri, rumal che ri ko jalajoj taq chomabal kariqitaj chupam, are taq ku wa: nojibal, kuxlanem, kulmatajem, mayajinem, ri ubinam we wuj ri, Wuj re Soloj Qijolal, Wuj re Kulmatajem, Wuj re Solbal Ajpop Tzij, chiqasikij ba uwch we wuj ri; kuya ku kan chaqe jun nimalaj etamabal kech ri qatit qamam kaqakoj ku wa pa ri qakaslemal re we kamik xuquje pa ri petenaq chi qawch. Pa we wuj ri qetam chi ko jujun tzij man qas ta kaqax chi qawch, xa ku jun nimalaj chuqab wa we xbanik ri chu junimaxik ri qachawem pa Kiche, jun chuqab xuquje wa xkiban ri xetoban chusolixik we wuj ri. We ne ko ne jas jun kariqitaj chupam man qas ta kachobotajik kaqamaltyoxij we kaya ubixik loq chaqe rech kaqawok ri qachawem Kiche, ruk ba ri utobanik ri loqalaj Tzaqol, Bitol, Alom, Kajolom; kaqaxax chi ku wa we loqalaj taq tzij ri pa jujun maya chawem chik re we Paxil.

CHOLBAL RECH

Tzij

Uwch Wuj

Nabe Tzij: Uchekul ri Popol Wuj .......................................................... 1 Ukab Tzij: Tzukunem rech kaj, ulew .................................................... 2 Rox Tzij: Tzukunem kech awajib ......................................................... 5 Ukaj Tzij: Qola uqeqal jb.................................................................. 11 Ro Tzij: Nimarisabal rib Wuqub Kaqix ........................................... 13 Uwaq Tzij: Ri e alaxik Sipakna chil Kab Raqan ................................. 15 Uwuq Tzij: Nimowem kib Jun Ajpu chil Xbalamkej......................... 16 Uwajxaq Tzij: Ri uchak Sipakna ............................................................ 21 Ubelej Tzij: Uchakatajik Sipakna ........................................................ 25 Ulaj Tzij: Uchak chil uchakatajik Kab Raqan.................................... 28 Ujulaj Tzij: Ri kalaxik Jun Jun Ajpu chil Wuqub Jun Ajpu ............. 32 Ukablaj Tzij: Kextaqbalil rech Xibalba ............................................ 35 Roxlaj Tzij: Qapoj Xkik ........................................................................ 41 Ukajlaj Tzij: Nikaj chik puwi qapoj Xkik ........................................... 46 Rolaj Tzij: Kalaxik yox Jun Ajpu, Xbalamkej .................................... 49 Uwaqlaj Tzij: Taq kichak Jun Ajpu, Xbalamkej ................................ 55 Uwuqlaj Tzij: Esikital pa Xibalba ...................................................... 61 Uwajxaqlaj Tzij: Benam pa Xibalba .................................................. 66 Ubelejlaj Tzij: Utikaribal kichakatajik xibalba .............................. 69 Ujukal Tzij: Nikaj chi tikaribal kichakatajik xibalba ................... 75 Ujukal Jun Tzij: Chakoj pa etzan kik ................................................ 77 Ujukal Kaib Tzij: Pa ajawan kamikal................................................... 80 Ujukal Oxib Tzij: Kastajibal ............................................................ 82 Ujukal Kajib Tzij: Paqalem chikaj ..................................................... 88 Ujukal Joob Tzij: Pan Paxil, Pan Kayala ......................................... 91 Ujukal Waqib Tzij: Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj chil Ik Balam................................ 92 Ujukal Wuqub Tzij: Kaj Paluna, Chom Ja, Tzunun Ja chil Kaqix Ja...................................................... 95 Ujukal Wajxaqib Tzij: Benam tzalijem uloq pa Tulan ...................... 98 Ujukal Belejeb Tzij: Qaq chil kowibal ......................................... 101 Ujukal Lajuj Tzij: Ri kamowabal ........................................................ 105 Ujukal Julajuj Tzij: Kulibal kux ..................................................... 107 Ujukal Kablajuj Tzij: Pa Tojil, Pa Awilix, Pa Qaqawitz ................ 109 Ujukal Oxlajuj Tzij: Ralaxibal qij ..................................................... 112

Tzij

Uwch Wuj

Ujukal Kajlajuj Tzij: Rajawanik Tojil, Awilix, Qaqawitz ................ 116 Ujukal Jolajuj Tzij: Sipanik kik ........................................................ 118 Ujukal Waqlajuj Tzij: Taqchinem kech Xtaj chil Xpuch................ 119 Ujukal Wuqlajuj Tzij: Chakubanem rech tobal ib ........................ 126 Ujukal Wajxaqlajuj Tzij: Qatebal uwch kowibl .......................... 130 Ujukal Belejlajuj Tzij: Kisbl taq qij kech e nabe nan, tat......... 132 Ukakal Tzij: Uwch uqij Naqxit ........................................................ 135 Ukakal Jun Tzij: Utikaribal Chi Ismachi ............................................ 137 Ukakal Kaib Tzij: Utikaribal Qumarkaj ..................................... 140 Ukakal Oxib Tzij: Ajaw Quqkumtz ............................................... 143 Ukakal Kajib Tzij: Kibi nimaq Ajawab ........................................ 145 Ukakal Joob Tzij: Mayijabal tzonobal rech tinamit ..................... 149 Ukakal Waqib Tzij: Kijal ri Ajpopab ............................................. 153

POPOL WUJ

POPOL WUJ
Nabe Tzij
q w

Uchekul ri Popol Wuj Are uxe ojer tzij waral Kiche ubi. Waral xchiqatzibaj wi, xchiqatikiba wi ojer tzij, utikaribal, uxenabal puch ronojel xban pa tinamit Kiche, ramaq kiche winaq. Are kut xchiqakam wi ukutunsaxik, uqalajsaxik, utzijoxik puch awexabal, saqiribal, rumal Tzaqol, Bitol, Alom, Kajolom kibi. Jun Ajpu Wuch, Jun Ajpu Utiw, Saqinim Aq, Saqinim Sis, Tepew, Quq Kumtz, Ukux Ch, Ukux Plow, Ajrxalaq, Ajrxasel. Chuchaxik rachbixik, rachtzijoxik ri Iyom, Mamom, Xmukane, Xpiyakok kibi. Matzanel, Chuqunel, Kamul Iyom, Kamul Mamom, xeuchax pa kiche tzij. Are taq xkitzijoj ronojel chi saqil kolem, saqil tzij ri xkiban chik. Wa xchiqatzibaj chik chupam kaxlan tzib, pa kristyan uqijil chik xchiqelesaj rumal maja wi chik ri ilbal re Popol Wuj, ilbal saq petinaq chaqa plow, utzijoxik qamujibal, ilbal saqakaslem. Xeuchaxik. Ko nabe uwujil, ojer tzibam puch, xa kutal chuwch ilol re, bisol re, nim upetik, utzijoxik puch. Are taq xchiks tzuk ronojel kaj ulew, ukaj tzukuxik, ukaj xukutaxik, retaxik, ukaj chexik, umejkamaxik, uyuqkamaxik upakaj, upaulew. Kajtzuk, kajxukut, xeuchax rumal ri Tzaqol, Bitol, Uchuch, Uqajaw kaslem, winaqirem, abanel, kuxlanel, alal rech, kuxlaal rech saqil amaqil, saqil al, saqil kajol, ajbis, ajnaoj che ronojel attal wi kaj, ulew, cho, plow.

Ukab Tzij
wt

Tzukunem rech kaj, ulew Are utzijoxik wa: ka katzininoq, ka kachememoq, ka katzininik, ka kasilanik, ka kalolinik, ka tlon na puch upakaj. Wa kate nabe tzij, nabe uchaik: maja wi ko jun winaq, jun chikp, tzikin, kr, tp, che, abj, jul, siwan, km, kichelaj, xa utukel kaj kolik. Ma wi qalaj uwch ulew, xa utukel remelik plow ronojel upakaj. Maja wi na qila kamolobik, katzowik, maj jun kasilobik, kumal kabantaj, kakotz kabantaj pa kaj. Xa ma ko wi na qila kolik, yakalik. Xa remelik ja, xa lianik plow, xa utukel remelik, xa ma ko wi na qila lo kolik. Xaq chemelik, katzininik chi qequm, chi aqab.

Xa kitukel ri Tzaqol, Bitol, Tepew, Quq Kumtz, e Alom, e Kajolom e ko pa ja, saqtetoj e ko wi. E muqutal pa quq, pa rxon. Are ubinaam wi ri Quq Kumtz. E nimaq etamanelab, e nimaq ajnaoj chi kikojeik. Xuquje kut xaq ko wi ri kaj, ko na puch Ukux Kaj, are ubi ri Kabawil. Xeuchaxik. Are taq xpe ku utzij waral, xul kuk ri Tepew, Quq Kumtz waral chi qequmal, chi aqabal. Xchaw ruk ri Tepew, Quq Kumtz. Xecha kut. Are taq xenaojinik, are taq xebisonik, xkiriq kib, xkikuch kitzij, kinaoj. Are taq xkalaj. Are taq xkuxlabaj kib. Xe wi saq, are taq xkalaj puch winaq. Are taq xkinaojij utzukik, uwinaqirik che, kaam, utzukik puch kaslem, winaqirem chi qequmal, chi aqabal, rumal ri Ukux Kaj, Jun Raqan ubi. Jun Raqan, nabe. Ukab kut Chip Kaqulja. Rox chik, Rx Kaqulja. Chi e kut, oxib ri Ukux Kaj. Are taq xeul kuk ri Tepew, Quq Kumtz, are taq xnaojixik saq kaslem, xa apachike ta chawexoq, are taq qakira puch, apachinaq tzuqul, kolol.

ett

qttt

wttt

ettt

10

rttt

Ta chuxoq, are taq xenojinik. Are ta ba ri ja cheltaj! chijamatj ba! Chiwinaqir ta ba ri ulew, utukel ta ku rib! Chajchoj ta kut! Chawexoq, saqiroq, kaj ulew! Ma ta ku uqijilabal, uqalajibal ri qatzaq, ri qabit. Chiwinaqiroq winaq tzaq, winaq bit xecha kut. Are chi xwinaqir ku ri ulew kumal. Xa ruk tzij xkoji ri uwinaqirik. Chiwinaqir ulew. Ulew! xecha, libajchi xwinaqirik.

qP qq

qw

Je ri xa sutz, xa mayul uwinaqirik chi ku ukojeik, are xpe ri juyub pa ja xas nimaq taq juyub xuxik. Xa kinawal, xa kipusil xbantaj wi unaojixik juyub, taqaj, xas rachwinaqirik ukisisil, upachajil uwch. Je kut xkikot wi ri Tepew, Quq Kumtz: utz chixatulik, at Ukux Kaj, at Jun Raqan, at pu Chip Kaqulja, Rx Kaqulja! Xwitzin qatzaq, qabit xecha kut. Nabe kut xwinaqir ulew, juyub, taqaj. Xchobochox ube ja, xbinijeik le raqan xol taq juyub. Xa chobol chik xekoji wi ri ja, are xkutunijeik nimaq taq juyub. Je ku uwinaqirik ulew ri kate xwinaqir kumal ri Ukux Kaj, Ukux Ulew keuchaxik ri. Kate nabe xkinaojij xkolow ri kaj, xkolow na puch ulew chupam ja. Je kut unaojixik ri ka te xkinaojij, are taq xkibisoj rutzirik, ubantajik kumal.

qe

q r

qt q qt

q wt

q et

11

Rox Tzij
q rt

Tzukunem kech awajib Are taq xkinaojij chik uchikopil juyub, chajil re ri kichelaj, ronojel uwinaqil juyub: ri kej, tzikin, kj, balam, kumtz, sochoj, qanti, chajil kaam. Kacha ri Alom, Kajolom: Xa pa chi lolinik, ma xa on chi tzininik uxe che, uxe kaam? Kate ri utz kekoji ri chajil re xecha kut. Are taq xkinaojij, xkitzijoj puch, xas ku xwinaqir kej, tzikin. Are taq xkisipaj ku rochoch kej, tzikin: at kej: pa ube ja, pa siwan katwar wi, waral katkoji wi, pa km, pa qayes, pa kichelaj kapoqisaj wi awib, kajkaj abinibal, achakalibal xuxik xuchaxik. Are taq xkiban ku kisok chutiq tzikin, nimaq tzikin. Ix ix tzikin puwi che, puwi kaam kixochochin wi, kixjayin wi, chiri kixpoq wi, kixkiyaritaj wi puwi uqab che, puwi uqab kaam xeuchax ri kej, ri tzikin. Are taq xkiban kibanoj, konojel xkikam kiwarabal, kiyakalibal. Je kut xok kochoch chikp ri ulew xuyao ri Alom, Kajolom, utzirinaq chi konojel ri kej, ri tzikin. Are taq xeuchax chi ku ri kej, ri tzikin rumal Tzaqol, Bitol, Alom, Kajolom: kixchawoq, kixsikinoq! Mixyolyolinik, kixsikinoq! Kixchawa ba chijujunal, chijutaq chobil, chijutaq molajil! xeuchax ri kej, ri tzikin, ri kj, ri balam, ri kumtz. Chibij na ku ri qabi, chojiqajarisaj oj ichuch, oj iqajaw! Kixchawa na kut Jun Raqan, Chip Kaqulja, Rx Kaqulja, Ukux Kaj, Ukux Ulew, Tzaqol, Bitol, Alom, Kajolom. Chixchawoq chojisikij, chojiqijila! xeuchaxik. Xa ku xewitzwotik, ma ku xechawik jacha ta ri winaq, xa kewachalajik, xa keqaralajik, xa kewajinik. Ma wi xwachin uwch kichabal, jalajoj xkoqibej chikijujunal. Are taq xkita ri Tzaqol, Bitol, xa wi xewitzwotik, ma wi xechawik. Xecha chik chikibil kib: ma wi xwitzin ubixik qabi rumal oj kajtzaq, oj pukajbit, ma wi utz xecha chik chikibil kib ri Alom, Kajolom.

q tt

q qtt

q wtt

q ett

q rtt

q ttt

q qttt

q wttt

q ettt

q rttt

12

wP

Xeuchax kut: xa kixjalatajik rumal ma wi xixutzinik, ma wi xixchawik, mi ku xqajal qatzij, iwecha, ikuxum, iwarabal, iyakalibal iwech wi xuxik, siwan, kichelaj rumal ma wi xwitzin qaqijiloxik, ma wi xujinataj. Ka ko wi lo qijilonel, nimanel chiqaban chik. Xa chikama ipatan, xa itiojil. Ta chuxoq! Are ku chipatanij xeuchaxik are chi xepixabax chutiq chikp, nimaq chikp e ko chuwch ulew. Are taq xraj ku kikitij chi kiqij, xraj kitijtobej chik, xraj pu kinuk chi qijilabal. Ma xkita wi kichabal chikibil kib. Ma xnawachir wi kut, ma xbantaj wi puch. Kije kut xchakataj wi kitiojil, xkipatanij xetiik, xekamisaxik ri chikp ko waral chuwch ulew. Kije kut utijtobexik chik winaq tzaq, winaq bit kumal Tzaqol, Bitol, Alom, Kajolom. Xa kutija chik, mixyopij rawaxik, usaqirik. Qabana tzuqul qe, kolol qe! Jupa cha are chi kojsikixoq, are chi kojnabax puch chuwch ulew? Mixqatijo chech ri nabe katzaq, kabit. Ma wi xkiwitzij qaqijiloxik, qaqalajisaxik puch kumal. Kije kut qatija wi ubanik ajnim, ajxob, tzuqul qe, kolol qe xecha. Are utzukik kut, ubanik puch ulew, xoqol utiojil xkibano. Ma ku utz xkilo, xa chiyojomanik, xa tzubulik, xa kanebebik, xa kalububik, xa kawululik, xa pu chikaqumarik. Ma wi chikolol ujolom. Xa jun benaq wi uwch, xa kul uwch, ma wi chimukun chirij, chichaw nabe ubik maja wi unaoj. Xas chiqumar pa ja, ma wi ko. Xecha chi ku ri Ajtzaq, Ajbit: kawachlabik, are taq xok xolbe, ma wi chixbinik, ma pu chipoqotajik, are taq chuxa unaoj chiri xecha. Are taq xkiyoj kut, xkiyak chi ri kitzaq, kibit, xecha chi kut: jupa cha chikaqabano, chutzir ta wi, chiwachir ta wi, qijilol qech, siqol qech?

wq

ww

we

wr wt

w qt

w wt w et

w rt w tt

w qtt

w wtt

13

w ett

Xecha are taq xkinaojij chik. Xa qabij chike Xpiyakok, Xmukane, Jun Ajpu Wuch, Jun Ajpu Utiw. Qatija chi uqijixik, ubitixik! xecha chikibil kib Ajtzaq, Ajbit. Are taq xkibij chike Xpiyakok, Xmukane. Kate ku ubixik chikech ri e Nukwachinel, Ratit Qij, Ratit Saq keuchax kumal ri Tzaqol, Bitol. Are kibi ri Xpiyakok, Xmukane. Xecha ku ri Jun Raqan ruk Tepew, Quq Kumtz. Are xkibij chech Ajqij, Ajbit e Nukwachinel: xukulu xa pu churiqo che ta chik chiqawinaq bitoj, chiqawinaq tzaqoj, ta chitzuqul, kolol qech, kojsikix taj, kojnabax ta puch. Kixok ta kut pa tzij Iyom, Mamom, Qatit, Qamam, Xmukane, Xpiyakok. Chita chawexoq, chisaqiroq, qasikixik, qatoqexik, qanabaxik rumal winaq tzaq, winaq bit, winaq poy, winaq banom. Chatuxoq! Chikutuna ibi Jun Ajpu Wuch, Jun Ajpu Utiw, Kamul Alom, Kamul Kajolom, Saqinim Aq, Saqinim Sis, Ajkwal, Ajyamanik, Ajchut, Ajtzalam, Ajrxalaq, Ajrxasel, Ajqol, Ajtoltekat, Ratit Qij, Ratit Saq kixuchaxik rumal ri qatzaq, qabit. Chimala chi ixim chi tzite, xa chibantajik, xa pu chel apanoq chiqaja, chikoto puch uchi, uwch che xeuchax Ajqijab. Kate puch uqajik, uqijiloxik ri xmalik chi ixim, chi tzite. Qij! bit! xecha ku ri Jun Atit, Jun Mam chikech. Are ri Mam are Ajtzite, Xpiyakok ubi. Are ku ri Atit, Ajqij, Ajbit, chi raqan Xmukane ubi. Xecha kut, are xkitikiba qij: xa chukulu, xa pu churiqa! Chibij, kuta qaxikin, kixchawik, kixtzijon taj! Xa chuqulu ri che chajawaxik, chikotox puch kumal Ajtzaq, Ajbit. We, are tzuqul, kolol qech chichawexoq, chisaqiroq. At ixim, at tzite, at qij, at bit. Katchokonik, kattaqan taj! xcha che ixim, tzite. Qij! bit! Katkix la uloq, at Ukux Kaj, ma qalajisaj uchi, uwch Tepew, Quq Kumtz! Xecha are taq xkibij ku utzukulikil: utz, are chux ri poy, ajam che, chichawik, chitzijon ba na chuwch ulew. Are chuxoq! xecha kut. Are xkibij, xas xban ri poy, ajam che.

w rtt

w ttt

w qttt

w wttt

w ettt

w rttt

eP

eq

ew

ee

14

Xewinaqwachinik, xewinaqtzijon puch, are winaqil uwch ulew


er

xeuxik, xepoqik, xemialanik, xekajolan ri poy, ajam che. Maja wi ku kikux, maja wi pu kinaoj, ma wi natal Kajtzaq, Kajbit. Xa loq xebinik, xechakanik. Ma wi xkinataj chik ri Ukux Kaj. Kije kut xepaj chi wi, xa utijtobexik, xa pu uwababexik chi winaq. Xechaw nabe, xa chaqij kiwch, ma na sanl kaqan, kiqab, maja wi kikikel, kichomalil, maja wi kitiqowal, kikabchal, chaqij kotzkoj kiwch, ka pichipoj kaqan, kiqab, ka yikiyoj kitiojil. Kije kut ma wi xenaw chi wi chuwch Tzaqol, Bitol, alal kech, kuxilal kech. E nabe tzatz chi winaq xeuxik waral chuwch ulew.

et

e qt

Ukaj Tzij
e wt e et

Qola uqeqal jb Kate ku kikisik chik, kimayixik, kikutuxik puch xekamisax chi ri poy, ajam che. Are taq xnojix kibutik rumal Ukux Kaj, nimabutik xbanik, xpe pa kiwi ri e poy, ri e ajam che. Tzite utiojil ri achi, are taq xalax rumal Tzaqol, Bitol. Ri ixoq sibaq ku utiojil. Ri ixoq, xraj okik rumal Tzaqol, Bitol. Ma wi xenawik, ma pu xechaw chuwch Kajtzaq, Kajbit, Banal Kech, Winaqirsal Kech. Kije kut kikamsaxik, xebutik. Xpe nimaqol chila chikaj. Kotkowch ubi xkotin uloq ubaq kiwch. Xpe Kamalotz xqupin ula kijolom. Xpe Kotz Balam xtij kitiojil. Xpe Tukum Balam xtukuwik, xkichow kibaqil, kibochil, xkajixik, xmuchulix kibaqil, kajisabal kiwch rumal ma wi kenaw chuwch kichuch, chuwch puch kiqajaw, ri Ukux Kaj, Jun Raqan ubi. Rumal xqequmar uwch ulew, xtikar ri qeqal jb, qijil jb, aqabal jb. Xok kula chutiq chikp, nimaq chikp. Xrut kiwch rumal che, abaj. Xechaw konojel kiqebal, kixot, kilaq, kiboj, kitzi, kika, jaruj pa le ronojel xqut kiwch.

e rt

e tt

e qtt

e wtt

e ett

15

e rtt e ttt

Kx xiban chiqe, xojitio. Ix chi kut kixqati chik xcha ri kitzi, kak chikech. Are ku ri ka: xojkokonik iwumal jutaq qij, jutaq qij, xqeqarik, xsaqirik, amaqel jol jol, juk juk qawch iwumal, are ta nabe qapatan chiwch. Kixtan na winaq, we wakamik kut xchitij qachuqab, xchiqakeej, xchiqajok puch itiojil xcha ri kika chike. Are ku ri kitzi xcha chik, are taq xchawik: ma ku pa rumal ma wi chiya qawa? xa kojmukunik, xa pu kojikuxij uloq, kojitzaq pu uloq, yakal wi qacheel iwumal are chi kixwaik. Kije kojiwachij wi ma wi kojchawik. Ma ta ku mixojkamk chiwe? Jupa cha ma wi xixnawik, xixnaw ta kut? Chiwij ta kut xojsach wi, we wakamik kut xchitij qabaq ko pa qachi, kixqatio xecha ri tzi chike, are chi xqut kiwch. Are chi ku ri kixot, kiboj xechaw chik chike: kx wa xiban chiqe, xaq qachi, xaq qawch, amaqel oj tzakl chuwi qaq, kojikato. Ma wi kx xqanao? Xchitij kut, kixqaporoj xcha ri kiboj, konojel xkat kiwch. Are ri abaj ri kixkub chi aninaq chipe ta qaq taqal chi kijolom, kx xban chike. Anilabik kemalmalijab chik. Raj kaqanik chuwi ja, xa kawulij ja, ketzaq uloq. Raj kaqanik chuwi che, kechaqix uloq rumal che. Raj keok pa jul, xa chiyuch jul chikiwch. Kije kut ukayojik winaq tzaq, winaq bit. E tzixel, e tzalatzoxel chi winaq xmayixik. Xqutux kichi, kiwch konojel. Xcha kut. Are retal ri koy ko pa kichelaj wakamik. Are xkoji wi retal rumal xa che kitiojil xkojik rumal Ajtzaq, Ajbit. Are ku ri koy kije ri winaq chiwachin. Retal jule winaq tzaq, winaq bit, xa poy, xa puch ajam che.

e qttt

e wttt

e ettt

e rttt

rP

rq

rw

re

16

Ro Tzij
rr

Nimarisabal rib Wuqub Kaqix Are ku xa jubiq saqnatanoj uwch ulew, maja wi qij. Jun kut kunimaqrisaj rib, Wuqub Kaqix ubi. Ko nabe kaj, ulew, xa kamoyomot uwch qij, ik. Kacha kut ri: xewi xa are usaqetal winaq ri xbutik, kije ri ri nawal winaq ukojeik. In nim kinkoji chik chuwi winaq tzaq, winaq bit! In uqij! In pu usaq! In na puch rikilal! Ta chuxol! In nim nusaqil! In binibal, in pu chakabal rumal winaq. Rumal pwaq ubaq nuwch, xa katiltotik chiyamanik rxqawal, naypu nuware rxqawaqoj chi abaj kije ri uwakaj. Are ku ri nutzam saq julujuj chinaj kije ri ik. Pwaq kut nukayibal kasaqpaki uwch ulew, are taq kinel uloq chuwch nuqalibal. Kije kut in qij wi, in puch ik rumal saqil al, saqil kajol ta chuxoq, rumal chinaj kopan wi nuwch xcha ri Wuqub Kaqix. Ma ku qastzij are ta qij ri Wuqub Kaqix, xa are kunimarisaj rib ri uxit, upwaq. Xa are kut, taql wi uwch ri chikabe wi, ma na ronojel ta uxe kaj kopan wi uwch. Maja kut kiloqa uwch qij, ik, chumil, mojoqa saqiroq. Kije kut kuqobisaj wi rib ri Wuqub Kaqix chi qijil, chi ikil. Xa maja chikutunoq, chiqalajoboq usaqil qij, ik. Xa xurayij nimal ikowem. Are taq xban butik kumal poy, ajam che. Kije kut xchiqabij chik are taq xkam Wuqub Kaqix, are taq xchakatajik, are taq xbantaj winaq rumal Ajtzaq, Ajbit.

rt r qt

r wt

r et r rt

r tt

r qtt

r wtt

r ett r rtt r ttt

r qttt r wttt

17

Uwaq Tzij
r ettt

Ri e alaxik Sipakna chil Kaib Raqan Wa uxe uchakatajik, uyikoxik chi puch uqij Wuqub Kaqix kumal e kaib kajolab. Jun Ajpu ubi ri jun, Xbalam Kyej ubi ri ukab. Xa wi e Kabawil rumal itzel xkilo ri nimarisan rib xraj xuban chuwch Ukux Kaj. Xecha ku ri kajolab: ma wi utz ta chuxoq, ma wi chi qas e winaq waral chuwch ulew. Kije kut chiqatij uwubaxik chuwi recha, chiqawubaj wi chiri, chiqakoj wi uyab, are taq kisoq uqinomal, uxit, upwaq, uquwal, uyamanik ri kukakabej. Kije ku chubana ronojel winaq. Ma wi chiwinaqir wi uqaqal, xa pwaq, ta chuxoq xecha ri kajolab, jujun chi ub kitelem kikabichal. Are ku ri Wuqub Kaqix e kaib ukajol, are nabeal ri Sipakna, ukabal chi ku ri Kab Raqan, Chimalmat ku ubi kichuch, rixoqil ri Wuqub Kaqix. Are ku ri Sipakna, are chire chaj ri nimaq taq juyub. Ri Chi Qaq, Jun Ajpu, Pekul, Xkanul, Makamob, Julisnab, xuchaxik ubi juyub xkolik pa chisaqirik, xa jun aqab chixwinaqir rumal ri Sipakna. Are chi ku ri Kaib Raqan, silab juyub rumal chinebowik chutiq juyub, nimaq juyub rumal. Xa wi kije nimarisabal kib xkiban ukajol Wuqub Kaqix. In wa! in qij! xcha Wuqub Kaqix. In wa! in banal ulew! xcha ri Sipakna. In chi kut kinyikow kaj, chikinwulij ronojel ulew! xcha ri Kaib Raqan. Xewi ukajol Wuqub Kaqix, xewi chi xkikam wi kinimal chirij kiqajaw. Are ku itzel xkil wi kajolab. Maja chibantajoq qanabe chuch, qanabe qajaw. Kije kut xnojix wi kikamk, kisachik kumal kajolab.

r rttt

tP

tq

tw

te

tr

tt

t qt

t wt

18

Uwuq Tzij
t et

Nimowem kib Jun Ajpu chil Xbalam Kyej Wa kate wubaxik Wuqub Kaqix kumal kaib kajolab, xchiqabij kichakatajik chikijujunal ri nimarisan ib. Are ri Wuqub Kaqix jun nimache re tpal, are ku recha ri Wuqub Kaqix, are xrilo ri uwch tpal, kachakan chuwi che, jutaq qij ilom kut rechabal kumal ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Kikakalem chi ku chuxe che ri Wuqub Kaqix, ematzamoj uloq ri kaib kajolab pa uxaqche, are taq xopan ku ri Wuqub Kaqix takal chuwi recha, ri tpal. Kate kut are taq xubaxik kumal Jun Ajpu, taqal ubaq wub chukakate, xuraqaqej uchi. Are taq xpe chuwi ri che taqal chuwch ulew. Chixmalmat ku ri Jun Ajpu, anim xbek, qastzij wi xbek xeuchapa. Kate kut are taq xjeyix loq uqab ri Jun Ajpu rumal ri Wuqub Kaqix, xas xtzaq loq, xmej loq utzam uteleb. Are taq xutzoqopij chi ku Jun Ajpu ri Wuqub Kaqix, xa wi utz xkibano, ma nabe kichakatajik taj rumal Wuqub Kaqix. Ukatal chi ku ri uqab ri Jun Ajpu rumal ri Wuqub Kaqix, are taq xbe chi rochoch, xa chi ku ulotem ukakate xopanik. Jasa ri xakulmaj? xcha ku ri Chimalmat, ri rixoqil Wuqub Kaqix. Jasa tane? ri e kaib kxtok xinkiwubaj, xkisilabisaj nukakate rumal xa xkxwajik, sibalaj kaqoxow chik, nabe mixnukam loq jun chike chuwi qaq, chixekiba wi, chitzeyaba wi, are chi kulkikama chik, qastzij chi e kxtok xcha ri Wuqub Kaqix, are taq xuxekeba uqab ri Jun Ajpu. Kinaojinik chi ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej are taq xkibij kut chi rech jun mam, qastzij saq chi uwi chi mam, jun ku atit, qastzij kamul atit chik, xaq kepachayaj chik chi ri ja taq winaq. Saqinim Aq ubi ri mam, Saqinim Sis kut ubi ri atit.

t rt

t tt

t qtt

t wtt

t ett

t rtt

t ttt

t qttt

t wttt

t ettt

19

t rttt

Xecha ku ri kajolab chike ri atit, mam: kixqachbilaj taj kixbe quk keqakama qaqab ruk Wuqub Kaqix, xa kojteri chiwij. Xa je ri qamam ri qachbilam, kaminaq kichuch, kiqajaw, kije kut eteretoj wi chiqij, xa ne keqasipaj, rumal xa elesan uchikopil wareaj kaqabano kixcha. Kije ku ri oj akalab karil ri Wuqub Kaqix. Xa wi oj yow naoj xecha ri e kaib kajolab. Utzbala xecha kut.

qt P

qt q

Kate kut are taq xebek. Tzalan ku ri Wuqub Kaqix chuwch uqalibal, are taq xeokow ri atit, mam etzeyatal ku ri e kaib kajolab chikij, are taq xeokowik chuxe rochoch ri Ajaw, kuraqaqej ku uchi ri Wuqub Kaqix rumal uqoxom uware. Are taq xril ku Wuqub Kaqix ri atit, mam, kachbilam kib. Jawi kixpe wi qamam? xcha ku ri Ajaw. Xa ojtzukul qakunabal lal Ajaw xecha kut. Jasa utzukuxik ri kunabal? La iwalkwal ri iwachbilam? Man e qalkwal taj lal Ajaw, e qamam, xa are ma kaqatoqobsaj kiwch, ri kaqariqo, jupir chaqap kaqaya chikech, lal Ajaw xecha ku ri atit, mam. Kawitzin ku ri Ajaw rumal uqoxom uware, xaq ku nimaq wachil chik kachawik. Kinta ba chiwech kitoqobisaj ta nuwch. Jasa ri kichakuj? Jasa ri kikunaj? xcha ku ri Ajaw. Xa uchikopil wareaj kaqesaj, xa ku ubaqwch kaqakunaj, xa baq kaqawiqo lal Ajaw xecha kut. Utzbala, chikunaj ba nuware, qastzij kaqoxowik jutaq qij, ma wi xchinqitajik, maj wi nuwaram rumal, ruk ubaq nuwch. Xa xinkiwubaj e kaib kxtok, are taq xtikarik, ma wi kinechaik rumal, kije ta ku chitoqobisaj wi nuwch, xaq kachuykat chi we, nuware. Utzbala lal Ajaw, xa chikp ba kaqoxowik, xa choka ukaxel, chel ri ela. La ma utz kel ri we, kumal xa are in Ajaw wi, are nukowbal ri we ruk ubaq nuwch. Xchiqakoj chi na kut ukaxel jokom baq xchok chik Are ku ri jokom baq ri xa saq ixim.

qt w

qt e

qt r

qt t

qt qt

qt wt

qt et

qt rt

20

qt tt

Utzbala, chiwelesaj, chito uloq xcha kut. Are taq xel ku ri uware Wuqub Kaqix. Xa saq ixim ukaxel uware xokik, xa chi ku saq julujuj chi ula ixim pa uchi. Xas xqaj uwch, ma wi Ajaw chik xwachinik, xkis relik ri uware xkanaj rx kawakoj puchi. Are xkunax chi ku ri ubaqwch Wuqub Kaqix, are xcholik ubaqwch, xkiselik ri pwaq. Ma na kx taj xunao. Xa wi xa are ka maqalik are taq chixkis ku relik ri unimarisabal rib. Xa wi kinaoj ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are taq xkm ku ri Wuqub Kaqix, xkam ku uqab ri Jun Ajpu. Xkm ku ri Chimalmat, rixoqil Wuqub Kaqix. Kije ku usachik uqinomal Wuqub Kaqix. Ri xa ajkun xkamow ri quwal, yamanik xa pu nabe wa chuwch ulew. Nawal atit, nawal mam xbanowik. Are xkikam ku ri kiqab, xtikitax ukoq, utz chik xuxik. Xa rumal ukamk Wuqub Kaqix xkaj kije xkibano, itzel xkil ri nimarisabal ib. Kate kut xebe chik e kaib kajolab, xa utzij ri Ukux Kaj ri xkibano.

qt qtt

qt wtt

qt ett

qt rtt

qt ttt

qt qttt

Uwajxaq Tzij
qt wttt

Ri uchak Sipakna Waral chik kakut ubanoj chi Sipakna, unabe kajol Wuqub Kaqix. In banal juyub kacha ri Sipakna. Are ku ri Sipakna katin chuchi ja, are taq xeokow omuch kajolab, ejurul che raqan kikabal, omuch che ubinisaxik. Are xkiqat ku jun nimache, uwapalil kikabal. Kate kut xbe ri Sipakna, xopan ku chila kuk ri omuch kajolab: jasa ri kiban ix kajolab? Xa che ma wi kaqayako, chiteleba. Xchintelej. Jawichi kopan wi? Jasa kupatanij chiwe? Xa uwapalil qakabal. Utzbala xcha kut, are taq xujuruj, xuteleba ku aqanoq chu chi kikabal omuch kajolab.

qt ettt

qt rttt

wt P

21

wt q

Xa ta wi katkoji quk, at kajol. Ko pa achuch, aqajaw? Man kota ba xcha kut. Kaqachbilaj ta na ba, chuweq chuwabaxik chik jun qache raqan qakabal. Utz xcha chi kut. Kate kut xkiban kinaoj ri omuch kajolab: are ri ala jupa cha ri kaqaban che chiqakamisaj taj? rumal ma wi utz ri kubano, xa utukel mixuyak ri che. Qakoto jun nimajul chiri, are kut chiqatzaq wi qajoq pa jul. Jakama qaja ulew pa jul kojcha ta chech, chi are taq ku pachal qajoq pa jul, kaqatarij qajoq ri nimache, chiri ta ku chikm wi pa jul xecha ku ri omuch kajolab. Are taq xkikot jun nimajul, naj xqajik, are xkitaq ku ri Sipakna. Oj kojkanaj kanoq, chibe chukotik ulew ma wi kaqariqo xuchaxik. Utzbala xcha kut. Kate kut xqaj pa jul. Kasikin uloq are taq xkototaj ri ulew. Naj ta chiqajik awumal? xuchaxik. Je xcha kut. Are taq xutikiba ukotik jul, xa ku ujul xukoto ukolobal rib. Xretamaj ri ukamk, are taq xukot ku jun wi chi jul, chi utzalanem ukab jul xukot ri xkolotaj wi. La xkototajik? La naj xqajik? xuchax ku qajoq kumal omuch kajolab. Tajin kinkoto, kixinsikij aqanoq we chutzir ukototajik xcha uloq ri Sipakna pa jul. Ma ku are kukot uxe jul ri umuqbal, xa ujul kukoto ukolobal rib. Are kut are taq xsikin uloq ri Sipakna, ukolom chi ku rib pa jul are taq xsikin uloq.

wt w

wt e

wt r

|
wt t

wt qt

wt wt

wt et

wt rt

Kixpetoq chulikama ulew, rachaq jul ma xkototajik. Qastzij naj mixqaj wumal. Ma wi kita nusikibal lo? Are ku ri isikibal xa wi kaxojlinik, kije ri jun elebal, kaib elebal ix ko wi kinto xcha uloq ri Sipakna pa ujul. Chi kut matzal chi wi uloq, kasikiyaj chi uloq pa jul. Are kut kajurux uloq ri kinimache kumal kajolab, kate puch xkitarij qajoq ri che pa jul.

wt tt wt qtt

22

wt wtt

Ma ko, ma chawik, ma ko ta na churaq uchi are taq kamoq xecha chikibil kib. Xa kejasjatik, xa pu chi matzamoj kiwch chikijujunal, are taq xkitarij qajoq ri che. Are ku! xcha kut. Are taq xuraqaqej uchi, xa jupaj chik xsikinik are xqaj apan ri che. Oqa! Mixutzinik! Utz mixqaban che, mixkamk! Are ube tajin kubano, kuchakuj, are taq chuxoq nabe xukoj ula rib quk, chiqaxol puch oj omuch chi kajolab xecha kut kekikot chik. Ko ri ubanik qaki oxij, keokowik oxij puch chiqukaj loqoqebal qakabal ri oj omuch chi kajolab xecha. Chuweq kut kaqilo, kbij puch chikaqilo ma kepe chi snik pa ulew, are taq chekowinoq, are taq qeyoq, kate kut kakubi chiqakux, are taq kaqatij ri qaki xecha kut. Kuta ku uloq ri Sipakna pa jul, are taq xkibij kajolab ri ka chukabij puch. Are taq xetubuqij snik kebinowik, kebuchuwik, are taq xekulun xe che. Jubutzaj is kikayelom, kikayelom puch rixkaq Sipakna. Are xkil ku ri kajolab: ma wi xutzin ta ri kxtok! Chiwila na snik, mixewulul uloq, mixetubuqin uloq jubutzaj is kikayem, ku rixkaq ri. Chiwila na mixqabano! xecha chikibil kib.

wt ett

wt rtt

wt ttt

wt qttt

wt wttt

wt ettt

wt rttt

Are ku ri Sipakna xa wi kaslik, xuboq uloq rismal uwi, xa pu kukux uloq rixkaq che ri kuya uloq chikech ri snik. Kije ku ri xkamk xkinao omuch kajolab, kate kut xtikar kiki ka chiroxij, are taq xeqabar puch konojel kajolab. E ku qabarinaq chik konojel omuch kajolab, ma wi kakina chik. Kate puch xwulix ri kikabal pa kiwi rumal ri Sipakna, xkis kichayatajik konojel. Ma wi jun, ma wi kaib xkolotaj chikech ri omuch chi kajolab, xekamsax rumal Sipakna, ukajol ri Wuqub Kaqix.

et P

et q

et w

23

et e

Kije kut kikamk omuch kajolab ri, xcha chi kut: are ri xeok chi chumilal ri Motz ubi kumal Wa kut xa saqibaltzij lo.
Ubelej Tzij

et r

Uchakatajik Sipakna Are chi ku chiqabij uchakatajik chi Sipakna kumal ri e kaib kajolab Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are chi uchakatajik, ukamk ri Sipakna, are xchak chi kumal ri e kaib kajolab Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are chi uyoq kikux kajolab, ri omuch chi kajolab xekamk rumal Sipakna. Xa kr, xa tp xutzukuj chi taq ja, xa are chirechaaj jutaq qij. Pa qij chiwakatik are taq kutzukuj recha, chaqab kut chikareqaj juyub. Kate kut ujalwachixik jun nimatp kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are kut xkikoj ri uwch ek, ri nimaq ek ko pa taq kichelaj. Are uxul tp xuxik, pajak chi kut kol qab, xkikojo selabaj ku ri uwarachaq tp, ri jowojik. Kate kut are taq xkikoj ukoq chuxe pek, chuxe nimaq juyub, Meowan ubi juyub xchakataj wi. Kate kut are taq xepe ri kajolab xkikulaj ri Sipakna chi ja. Jawi katbe wi at kajol? xuchax ku ri Sipakna. Maj kinbe wi, xa wecha kintzukuj ix kajolab xcha ku ri Sipakna. Jasa ri awecha? Xa kr, xa tp. Xma ko chi wi kinriqo. Kabijir xinkanaj chi wechaxik, ma wi kinchij chik waijal xcha Sipakna chikech Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Jun are le tp ko ula xe siwan, qastzij chi nimatp. Ka qij chawechaaj lo! Xa kojutio mixraj qachapo, kaqaxibij qib rumal. Ma chibeoj keqachapa xecha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Chitoqobisaj nuwch! Kixbe ta ba wuk ix kajolab xcha ri Sipakna. Katkay chikaj, are taq katbek, ma sachbal taj, xa ukam ja katbek, attaqal apanoq

et t

et qt

et wt

et et

et rt

et tt

et qtt

et wtt

et ett

et rtt

24

xe nimajuyub, jowol kula chuxe siwan, xa ka tel apanoq xecha Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
et ttt

La kitoqobisaj nuwch? Ma ba xikul taj ix kajolab? Chikutu ba na chinuwch, in ko kinkutu wi ri tzikin chibeta iwubaj. Wetaam jawi e ko wi xcha chi ku ri Sipakna. Xelajik xok na chikiwch kajolab. La ma xqaj kut xqachap loq? are kije xojtzalij awumal, ma xa ma wi xqatijo, xas kationik ri ojjupulik kojok bik, kate ku kuxibij rib ri ojpakalik kojok bik, xa ku sakin chik, ma wi chikaqariqo, kate ku kuta pakalik katok ubik xuchax kut. Utzbala xcha ku ri Sipakna. Are taq xbek achilam chi ku ri Sipakna xbek, xeopan chuxe siwan, tzalan ku la ri tp, kaqwawoj ula rij, xe siwan xas ku kakumatzijik. Utzbala! xkikot ku ri Sipakna. Karaj taj xkok ta puchi, rumal chi qastzij kutzin chiwaij, xraj kutij ri, rxroj jupunik xraj okik, pakal ku ri tp xopanik. Kate kut xel chi uloq: ma wi xariqo? xuchax kut. Ma ba, xa pakalik kaqanik, xa nabe xaqan chik ma wi xinuriqo, kate utz lo kinpakik kinok bik xcha chi kut. Kate kut pakal chik are taq xok bik, xkis ku rokik bik, xa uwi uchek chik xkutun uloq, xkis bi rilitajik, xlilob ku qajoq nimajuyub chuwch ukux. Ma wi xsolkopij chik, abaj kut xux ri Sipakna.

et qttt

et wttt

et ettt

et rttt

rt P

rt q

Kije uchakatajik chi ri Sipakna kumal kajolab Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Ri banal juyub xcha utzijoxik ojer, unabe kajol Wuqub Kaqix. Chuxe juyub Meowam ubi xchakataj wi. Xa unawal xchakatajik ukab nimaqrisal rib. Jun chi kut xchiqabij ubixik.

rt w

25

Ulaj Tzij
rt e

Uchak chil uchakatajik Kaib Raqan Rox chi kut nimarisabal rib, ukab ukajol Wuqub Kaqix, Kaib Raqan ubi: in yojol juyub! xcha. Xewi ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej xechakow ri Kaib Raqan. Xcha ri Jun Raqan, Chip Kaqulja, Rx Kaqulja, are taq xechaw chikech ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej: ukab ukajol Wuqub Kaqix jun chik chi xkachakatajik, xewi nutzij, rumal ma wi utz kibanoj chuwch ulew, kakikowisaj qij, chi nimal, chi alal ma ku keje chuxik. Chibochij ku ubik chila relebal qij xcha ku ri Jun Raqan chike ri e kaib kajolab. Utzbala lal Ajaw. Ma wi utz wi kaqilo. Ma pa lal kolik, lal pu yakalik, lal Ukux Kaj? xecha ku ri kajolab, are taq xkikulaj ba utzij ri Jun Raqan. Are puch katajin ri Kaib Raqan yojol juyub, xa staqil kutenij raqan chuwch ulew, xas xchiwulij nimaq juyub, chutiq juyub rumal. Are taq xkulutaj kumal ri kajolab: jawi katbe wi at kajol? xecha chech ri Kaib Raqan. Maj ba kinbe wi, xa in wulil juyub, in puch yojol rech chibe qij, chibe saq xcha kut, are taq xchawik. Xcha chi ku ri Kaib Raqan chike ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej: jupa cha kixpetik? Ma wi wetam iwch. Jasa pa ibi? xcha Kaib Raqan. Maj ba qabi, xa oj ubanel, xa pu oj tzarabam pa taq juyub, xa oj meba, maja ba na kaqil qech at kajol. Xa chutiq juyub, xa nimaq juyub kojbek at kajol. Are ku ri jun nimajuyub xkilo, xa kuqil qakiyik, qastzij naj kaqanik, xa kaqupupik kokowik puwi ronojel juyub. Maj ku wi jun, kaib tzikin mixqakam chuwch at kajol. We ku qastzij kawulij

rt r

rt t

rt qt

rt wt

rt et

rt rt

rt tt

rt qtt

rt wtt

rt ett

26

ronojel juyub at kajol? xecha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej chech Kaib Raqan.
rt rtt

Ma qastzij xiwilo ri juyub kibij. Jawi ko wi? Xchiwil na xchinwulij qajoq. Jacha xiwil wi? Chila ba ko wi chi relebal qij xecha ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Utz, chikama qabe xeuchax ku ri e kaib chi kajolab. Ma wi! xa kachap nikaj, chiqaxol katkoji wi, jun chamox, jun chawikiqab chiqe rumal ko qawub, we ko tzikin chiqawubaj xecha kut. Kekikot chik kitijtobela kiwubanik. Are kut are taq kewubanik ma na ulew taj ubaq kiub, xa chi kuxlabij ri tzikin, are taq xchikiwubaj. Chumayijaj ku ri Kaib Raqan. Are taq xkibak ku kiqaq ri kajolab. Xkibol ku tzikin chuwch qaq. Jun ku ri tzikin xkikul sqkab chirij, saq ulew xkikojo: are ku chiqayaa chech, are taq jikonoq, are taq chusiqa puch kokal tzikin, are taq chaqajoq. Are ku ri ulew xok chirij ri tzikin kumal, pa ulew chiqatzaq wi keje kut, pa ulew chimuq wi. We nim etamanel! Jun tzaq! jun bit! Are taq chawexoq! Are taq saqiroq! xecha ri kajolab. Rumal xa xchirayin wi ukuxlal chitiik, chichakuxik, keje xchurayij ukux ri Kaib Raqan xecha chikibil kib Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are taq xkibol ri tzikin, xchaqaj kut, qan ubolik, chiyipowik, chikabchiyanik kij ri tzikin, chikowinik simisoj ruxlab. Are ku ri Kaib Raqan kurayij chik rechaxik, xa kawaqalaj chiuwal puchi, xa kabiqilajik, kakurulaj puch uchub, ukxaj rumal usimisojil tzikin. Are taq xutzonoj kut: jasa pa ri iwecha? Qastzij utz ruxlab kinnao, chiya ta jutzit wech xcha kut. Are taq xya ku jun tzikin chech ri Kaib Raqan, uchakatajik ku ri. Kate kut xukis ri tzikin, are taq xbe chi kut, xeopan ku chila relebal qij ri kowi ri nimajuyub.

rt ttt

rt qttt

rt wttt

rt ettt

rt rttt

tt P

tt q

tt w

tt e

tt r

27

tt t

Are ku ri Kaib Raqan xaq tubul chi raqan, uqab. Ma wi chikowin chik rumal ri ulew xkul chirij tzikin xutio, ma ku jawi chik kila jasa xuban chik che ri juyub, ma wi xutzinik xuwulij taj. Are taq xxim ku kumal kajolab, chirij xxim wi uqab, xrilij uqab kumal kajolab, xxim kut uqul raqan kikabichal, kate kut xkitarij qajoq pa ulew, xkimuqu wi. Kije kut uchakatajik Kaib Raqan ri, xa wi xa are Jun Ajpu, Xbalam Kyej ma wi ajilan kibanoj waral chuwch ulew. Are chi ku, xchiqabij chik kalaxik ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are nabe mixqabij ri kichakatajik ri Wuqub Kaqix ruk Sipakna ruk Kaib Raqan waral chuwch ulew.

tt qt

tt wt

tt et

Ujulaj Tzij
tt rt

Ri kalaxik Jun Jun Ajpu chil Wuqub Jun Ajpu Are chi ku xchiqabij chik ubi kiqajaw ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xqakamulij chuwi, xa pu xqakamulij ubixik, utzijoxik puch kikajolaxik ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej xa nikaj xchiqabij, xa chaqap ubixik kiqajaw. Wa kate utzijoxik, are kibi: ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu keuchaxik, are ku kiqajaw ri Xpiyakok, Xmukane. Chi qequmal, chi aqabal kalaxik ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu kumal Xpiyakok, Xmukane. Are ku ri Jun Jun Ajpu e kaib xeralkwalaj, e pu kaib ukajol: Jun Batz ubi nabeal, Jun Chowen chi kut ubi ukabal. Are ku ubi kichuch wa: Xbaqiyalo kuchach rixoqil Jun Jun Ajpu. Are ku ri Wuqub Jun Ajpu maja wi rixoqil, xa ulaqel. Xa pu ukab xa kajol ukojeik, e nimaq ajnaoj, nim puch ketamabal, e nukwachinel waral chuwch ulew, xa utz kikojeik, kiyakeik puch. Xkikut nawikil chikiwch ri Jun Batz, Jun Chowen, ukajol Jun Jun Ajpu. E ajsu, e ajbix, e ajpu, e pu ajtzib, e pu ajkot, e ajxit, e ajpwaq xeux ri Jun Batz, Jun Chowen. Are ku ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu xa sk, xa chaj chikakibano jutaq qij,

tt tt

tt qtt

tt wtt

tt ett

tt rtt

tt ttt

28

xa e kakab chikikulelaj kib, e kajib chi konojel, are taq kekuchmayij pa jom.
tt qttt

Xul ku ri Wak ilol ke, Usamajel Jun Raqan, Chiip Kaqulja, Rx Kaqulja. Are ku ri Wak ma wi naj waral chuwch ulew, ma wi naj Chi Xibalba, che libajchi chopan chik chikaj ruk Jun Raqan. Xeyaluj waral chuwch ulew, xkm ku ri kichuch ri Jun Batz, Jun Chowen. Are ku ubeal Xibalba xecha wi, are taq xkita ku Jun Kame, Wuqub Kame rajawal Xibalba: jasa ri kaban chuwch ulew? Xa keniknotik, xa pu kejuminik. Kebek are ta kok waral taj! Keuletzan na wi, keqachak ta kut! Xa ma wi kojnimax kumal, maj ba kinim, ma pu qawi kexob kuxik, xa kejikik uloq pa qawi xecha kut konojel ri xibalba. Are taq xkikam kinaoj konojel. Ri kibi Jun Kame, Wuqub Kame, e nimaq qatal tzij. Are ku ri Ajawab konojel e yaol upatan rajawarem puch jujun chi ajawab, kumal Jun Kame, Wuqub Kame. Are ku ri Xikir Pat, Kuchum Kik kibi Ajaw, are ku kipatan ri kik chuyabij winaq. Are chi ku ri: Ajal Puj, Ajal Qana, ki ajawab chik.

tt wttt tt ettt

tt rttt

qtt P

qtt q

qtt w

Are ku kajawarem: ri kisipojik winaq, chipe puj chirij raqan, chipe qana chirij uwch, chuqanal chuchaxik. Kate kut rajawarem Ajal Puj, Ajal Qana wi. Are chi ku ri Ajaw Chamiy Baq, Chamiy Jolom ri e Rajchamiy Xibalba, xa baq kichamiy. Are ku kajchamiyal ri chibaqir winaq. Qastzij chi baq chi jolom chik, are taq chikamk juyojaj baq xopan chikamowik. Are upatan wi Chamiy Baq, Chamiy Jolom kibi. Are chi ku ri Ajaw Ajal Mes, Ajal Toqob kibi, are kipatan ri xa chikulwachij winaq uwetzames, we kape pu chirij ja, chuwa ja, chibe kekulwachix wi, xa chikitokota che jupuloq chuwch ulew, are taq chikamk. Are kut kajawarem Ajal Mes, Ajal Toqob keuchaxik. Are chi ku ri Ajaw Xik, Patan kibi. Are kajawarem ri winaq ri kekm pa be, xa rx kamk kuchaxik, chipe kik puchi, are taq chikamk, kuxawaj kik. Xa jujun chi

qtt e

qtt r

qtt t

29

patan kitelelaom, xa chikiqosij ukulel ukux winaq, are taq kekm pa be, xa chikikulmaj apanoq we chibinik chikulik. Are kut kajawarem Xik, Patan ri.
qtt qt

Are kut xkikuch kinaoj are taq xetzayixik, are taq xekotobax puch Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu. Are xkirayij xibalba ri ketzabal ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu, ri kitzum, kibate, kipachqab, kakiya chuwch, wchsot puch, kiwubal Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu. Are chi ku xchiqabij chik kibiik Chi Xibalba, xekanaj ku kanoq ri Jun Batz, Jun Chowen ukajol Jun Jun Ajpu. Xkaminaqoq kichuch. Ka chuwi chik kichakatajik chik Jun Batz, Jun Chowen kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
Ukablaj Tzij

qtt wt

qtt et

Kextaqbalil rech Xibalba Kate ku kipetik Samajel kumal Jun Kame, Wuqub Kame: kixbek ix Rajpop Achij, jeitaqa ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu kixcha are taq kixopan kuk: kepetoq kecha Ajawab chiwech. Waral taj keulchaja wi kuk, chikastaj ta qawch kuk, qastzij chiqamayijaj kichi, je ta kut kepe wi, kecha Ajawab. Chikikam ku uloq ri kichokonisan, kibate, kipachqab, chipe na puch ri kikik, kecha Ajawab, kixcha are taq kixopanoq xeuchax ri Samajel. Are ku Kisamajel ri tukur: Chab Tukur, Jun Raqan Tukur, Kaqix Tukur, Jolom Tukur keuchax ri Usamajel ri Xibalba. Are ri Chab Tukur keje ri chab, xa kopokik. Are ku ri Jun Raqan Tukur xa jun raqan, ko uxik. Are ku ri Kaqix Tukur kaq rij, ko uxik. Are chi na puch ri Jolom Tukur xa utukel ujolom, maj ba raqan, xa uxik kolik. E kajib ri Samajel Rajpop Achijab keqelem. Are taq xepe ku chila, Chi Xibalba, libajchi xeulik, e taqal ku chuwi jom, kechaj ku Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu pa jom, ri Nim Uxoral Chaj kuchaxik. E takatoj ku ri tukur chuwi jom, are taq xkitzaq ku kitzij, xewi xa are ucholik utzij ri Jun Kame, Wuqub Kame, Ajal Puj, Ajal Qana, Chamiy Baq, Chamiy Jolom, Xikiripat, Kuchum Kik, Ajal Mes, Ajal Toqob, Xik, Patan kibi konojel Ajawab. Xtzaq kitzij kumal tukur.

qtt rt

qtt tt

qtt qtt

qtt wtt

qtt ett

qtt rtt

30

qtt ttt

La qastzij kacha Ajaw Jun Kame, Wuqub Kame? Qastzij bala kecha, oj na ku achbilal iwe. Chikama uloq ronojel ketzabal kecha Ajawab. Utzbala, kojiwiyej na, oj kaqapixabaj na kan qachuch xecha kut. Xebe kut chi kochoch, xecha ku che ri kichuch (kaminq chi kiqajaw): kojbe na ixqachuch, xa kate kulik, mixul Usamajel Ajaw kamal qe, kepetoq kecha kut, kecha taqol qe. Xchikanaj ku kan wa qakik xecha kut, kate xekixima kanoq puwi ja ko jul. Na kate chikaqachokonisaj chik. Xa kixsuanoq, xa pu kixbixanoq, kixtzibanoq, kixkotonoq, chimiqoj kochoch, chimiqoj puch ukux iwatit xeuchax ku ri Jun Batz, Jun Chowen are taq xepixabaxik. Qus qus ku xoq kichuch ri Xmukane. Jo na, maja ba kojkamk, matbisonik xecha, are taq xebe Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu. Kate puch are taq xebe Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu, xkam kibe kumal ri Samajel. Are taq xeqaj ku pa ubeal Xibalba, xuluxuj uchi kmuk. Xeqaj kut, are taq xel chi ku apanoq chuchi jal ja, siwanub. Kul Siwan ubi xeokow wi. Xeokow chi kut chupam ri jal jal ja, simaj. Ma wi ajilam simaj ri xeiko wi, ma wi xetokotajik. Are taq xeopan chi ku chuchi ja, chi kikija xeokowik, chiri ma wi xkukaj. Xeopan chi ja utukel puch chi ja. Ma wi xechakatajik, xewi xeokow chik. Are taq xeopan chi ku pa kajib xalqat be, ka chiri kut xechakataj wi pa kajib xalqat be: jun kaqabe, jun ku qeqabe, saqabe jun, jun kut qanabe, kajib be. Are ku xchaw ri qeqabe: in kinikamo, in ube Ajaw xchaw ri be. Chiri kut xechakataj wi, are xkitaqej ri be Xibalba, are taq xeopan ku pa kipopbal rajawal Xibalba, xechakataj chi kut chiri. Are nabe kubulel ri xa poy, xa ajam che kawutalik kumal xibalba. Are kut nabe xkiqijila: qola Jun Kame xecha che ri poy. Qola Wuqub Kame xecha chik che ri ajam che. Maj ku xechakowik. Kate kut xejumujub rajawal Xibalba chi tze, xa kejumin

qtt qttt

qtt wttt

qtt ettt

qtt rttt

wtt P

wtt q

wtt w

wtt e

wtt r

wtt t

31

chik chi tze konojel Ajawab, rumal xechakomajik chikikux, xkichak ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu, xetzen na.
wtt qt

Kate kut xechaw chi Jun Kame, Wuqub Kame: utzbala mixixulik, chuweq chiqasaj uwch ibate, ipachqab xeuchax kut. Kixkuloq chuwi qatem xeuchaxik. Utukel kut katanalaj abaj kitem xyaik, xekat chi kut chuwi tem. Qastzij wi xepiskalij chik chuwi tem, ma wi xeyakamarik, qastzij wi xewalijik, xkat kikulibal. Kate kut xetzen chi ri xibalba, xepichkarik chi tze, xwinaqijeik ukumatzil tze chikikux, chi kikik kib, chi kibaq kib chitze konojel rajawal Xibalba. Xa jix chi pa ja, chieyoqa ichj, isik chi warabal xeuchax kut.

wtt wt

wtt et

wtt rt wtt tt

Kate kut xeopan pa Qequm Ja, utukel qequm upam chi ja. Are taq xkikam ku kinaoj xibalba: xa keqapus chuweq, xa labe xas kekamk, rumal ri ketzabal, ri qachajibal kecha ku ri xibalba chikibil kib.

wtt qtt

Are ku ri kichj xa kolokik chay, saqitok ubi ri chay, uchj xibalba. Xa jukul kichj, xas chi yojyox baq, chi ko wi ri kichj xibalba. Xeok ku ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu chupam ri Qequm Ja. Are taq xeyaoqa kichj, xa jun chi chj tzijom chik xel ruk Jun Kame, Wuqub Kame. Ruk jujun kisik, xa wi tzijom chik xel kuk Ajawab. Are taq xebeyaoqa kuk ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu. E chokochoj chi uloq pa qequm, are taq xopan ri yal kichj ruk kisik, kajuljut ri chj xok apanoq: ri kichj xekitzija ri jujun kisik, kije chulkiya chi saqirik, ma wi chikisik xa wi xa are uwch chulkimoloba kecha Ajawab chiwe. Xeuchaxik xechakataj kut. Xkikis ri chj, xkikis ku ri sik xeyoqa chike. Tzatz ku ri utijobl Xibalba, kiya molaj chi tijobal:

wtt wtt

wtt ett

wtt rtt

wtt ttt

are nabe ri Qequm Ja, utukel qequm upam. Ukab chi kut Xukulim Ja ubi, tzatz chi tew upam. Saqxuruxuj, saqkarakoj chi xurulaj tew kok uloq chupam. Rox chi kut Balam Ja ubi, utukel balam ko chupam kekichowik, kebuchuwik

wtt qttt

32

chi matat, kechikitit, e tzapim balam pa ja.


wtt wttt Sotz

Ja ubi ukaj utijobal, utukel sotz upam chi ja ketzitzotik, ketzitilajik, keropop pa ja. E tzapim sotz, ma wi jawi keel wi. Ro chi kut Chayim Ja ubi, utukel chay ko chupam, saqleloj re chi chay chi tzininik chiyojojik chiri pa ja.

wtt ettt

wtt rttt

Kinabe utijobl Xibalba ma ku xeok ta ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu chupam, xa ubixik apanoq ubi tijobl ja. Are taq xeok apanoq Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu chuwch Jun Kame, Wuqub Kame: jawi ko wi ri nusik? Jawi ko wi ri nuchj xbeyaoqa chiwech xqeqal? xeuchax kut. Xqakiso at Ajaw xecha. Utzbala, wakamik bala xkis iqij, kixkamk, kixsachik, xkiqakup puch, wa xchiwewaj wi iwch, kixpusik xecha Jun Kame, Wuqub Kame. Are taq xepus kut, xemuq kut, chi Pukbal Chaj ubi xemuq wi, xqat ujolom ri Jun Jun Ajpu, xa unimal xmuq ruk ri uchaq. Chiya ri ujolom xol che ri tikil pa be xcha ku Jun Kame, Wuqub Kame. Are taq xeyaoqa ujolom xol che, xwachin ku ri che, maja ba uwch maja choka ri ujolom ri Jun Jun Ajpu chuxol che. Are ku ri tzima kojcha che wakamik, ujolom Jun Jun Ajpu xuchaxik. Are xumayijaj ku Jun Kame, Wuqub Kame uwch ri che, jumaj kolokaq uwch. Ma ku qalaj ko chi wi ri ujolom Jun Jun Ajpu, xa junam chi uwch ruk uwch tzima karil ronojel xibalba, are taq chulkikayej. Nim ukojeik ri che xux chikikux. Rumal xas ubanik are taq xok ujolom Jun Jun Ajpu chuxol xecha ku ri xibalba chikibil kib. Ma ko ma chupuw ri uwch! Ma ko ma pu chopan apanoq chuxe che! xecha. Xkiqataj kib, xkiqil kib xibalba konojel. Ma ku qalaj chi ri ujolom Jun Jun Ajpu, xa junamatal chi ruk uwch che, ri tzima ubi xuxik. Nim kut utzijoxik xuta jun qapoj. Wa kate xchiqabij ropanik.

ett P

ett q

ett w

ett e

ett r

ett t

ett qt

33

Roxlaj Tzij
ett wt ett et

Qapoj Xkik Wa chi kut utzijoxik jun qapoj, umial jun Ajaw, Kuchum Kik ubi. Are kut are taq xuta jun qapoj umial jun Ajaw, Kuchum Kik ubi uqajaw. Xkik kut ubi ri qapoj, are taq xuta kut utzijoxik ri uwch che, are taq chitzijox chi rumal uqajaw, xumayijaj kut are taq xtzijoxik. Ma kinwila ri che kabixik? Qastzij kas uwch kacha kinto xcha kut. Kate xbek xa utukel xopan ku chuxe che tikil, chi Pukbal Chaj tikil wi. Ji ya! Sibalaj jel uwch we che! Ma ku xa qas chiwachin we che? Ma kinkam taj, ma kinsach ta la kinta xchinchup kanoq xcha ku ri qapoj.

ett rt ett tt

ett qtt

Are taq xchaw ku ri baq ko ula xol che: jas ampe qarayij che ri xa baq ri kolokoxinaq chuqab taq che? xcha ri ujolom ri Jun Jun Ajpu are taq xchaw che ri qapoj. Ma karayij? xuchaxik. Kinrayij xcha ku ri qapoj. Utzbala, chalikiba uloq ri awikiqab, wila na xcha ri baq. Jae xcha ku ri qapoj. Xulikiba aqanoq uwikiqab chuwch ri baq. Kate kut chipitz! kaban uchub ri baq, are taq xpetik taqal ku puqab qapoj. Are taq xril kut upuqab, jutzuj xunikoj, ma ku jawi uchub ri baq puqab. Xa retal mixinya chawe ri nuchub, nukxaj. Are ri nujolom maj ba kachokon chi wi, xa baq, maj chi ba uchak. Xewi keje ujolom we Kinimajaw, xa utiojil utz wi uwch. Are kut are chikamk chuxibij chirij winaq rumal ubaqil. Kije kut xa ukajol keje ri uchub, ukxaj ukojeik we ukajol ajaw, we puch ukajol naol, ajuchan, chi ma chisach wi, chibek, chitzaqatajik, ma wi chupel, ma pu mayixel uwch ajaw, achij, naol, ajuchan, xa xichikanajik umial, ukajol are taq

ett wtt

ett ett

ett rtt

ett ttt

ett qttt

34

chuxoq. Kije mixnuban chawe.


ett wttt

Kataqan ku chila chuwch ulew, ma wi kakamk. Katok pa tzij, are taq chuxoq xcha ri ujolom Jun Jun Ajpu. Xya wi kinaoj are taq xkibano, are kitzij Jun Raqan, Chip Kaqulja, Rx Kaqulja chikech.

ett ettt

Kije ku utzalijik chi ri qapoj chi rochoch, kialaj pixab xbix chech. Xas ku xwinaqir ral chupam rumal ri xa chub. Are ku kiwinaqirik Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are taq xopan ku chi rochoch ri qapoj. Xtzaqat ku waqib ik, are taq xnawachil rumal uqajaw, Kuchum Kik ubi uqajaw. Kate puch unatajik qapoj rumal uqajaw, are xil ri ral ko chik. Are xkikuch ku kinaoj konojel Ajawab: Jun Kame, Wuqub Kame ruk ri Kuchum Kik.

ett rttt

rtt P

rtt q

Are ri numial ko chi ral ix Ajawab, xa ujoxbal xcha ku ri Kuchum Kik are taq xopan kuk Ajawab. Utzbala, chakoto uchi ri are, ta ma kubij chipus kut, chi naj ta chibepus wi. Utzbala alaq Ajawab xcha kut. Kate kut xutzonoj chech umial: jachin pe ajchoqe ri awal ko chapam at numial? xcha kut. Maj ba wal lal nuqajaw, maj ba achi wetaam uwch xcha kut. Utzbala, qastzij wi chi at joxol chek. Chipusu ix Rajpop Achijab, chikama uloq ri ukux chupam sel, chikololej Ajawab wakamik xeuchax kut ri tukur. E kajib xebek, kitikem ri sel ta xebek, kichelem ri qapoj, kukam ri saqatok, ri pusbal re. Ma wi utz taj kinikamsaj ix Samajel, rumal ma wi nujoxbal ri ko chi nupam, xa wi xwinaqirik, xa are xnumayijaj ri ujolom Jun Jun Ajpu ko chi Pukbal Chaj, kita kut ma wi kinipus taj ix Samajel xcha ri qapoj are taq xchawik. Jasa pa xchiqakoj ukaxel ri akux? Xbix uloq rumal aqajaw: chikam uloq ri ukux, chikitzololej Ajawab, chikitzaqixtaj, chikijunamwachij utzukik, chanim chikam uloq pa sel, chikoloba qajoq ukux chupam sel xujuchax uloq. Nakila

rtt w

rtt e

rtt r

rtt t

rtt qt

35

kut xchiqaya pa sel? Kaqaj ta ba ma ta katkamk xecha ku ri Samajel.


rtt wt

Utzbala, ma wi kech ta ri nukux, are taq chuxoq, ruk ma wi waral iwochoch chuxik. Ma ku xa chichij winaq chikamk, qastzij iwech ri qitzij joxol, kate na puch wech Jun Kame, Wuqub Kame. Xa kik, xa jolomaj kech, are taq chuxoq, are chikut chikiwch. Ma wi are ri nukux chiqat chikiwch are chuxoq. Chikojo ri uwch che xcha ku ri qapoj. Kaq kut uwal ri che xelik, xkol pa sel, kate puch xuwon rib, kolokik xuxik ukaxel ukux, are xyitz chi ku uwal kaqache. Kije ri kik uwal che xelik ukaxel ukikel, are taq xukol chila ri kik chupam ri uwal kaqache, keje ku ri kik rij xuxik, kaq julujuj chik kolom chi pa sel. Are taq xqup ku ri che rumal qapoj. Chuj Kaqache xuchaxik. Are ku ri Kik xubinaaj rumal kik jolomaj xuchaxik. Chila kut kixloqox wi, chuwch ulew ko iwech chuxik xcha ku chike ri tukur. Utzbala at qapoj, kaqakam bi wa, jat ba apanoq. Xa katbina apanoq, oj keqayaxtaj we ukexewach akux chikiwch Ajawab xecha ku ri Samajel. Are taq xopan ku chikiwch Ajawab, ketzelewachin konojel. Ma wi xwitzinik? xcha ku Jun Kame. Mixwitzinik ix Ajawab. We ne ku ukux xe ko pa sel? Utzbala, chiqila kut xcha ku ri Jun Kame. Are taq xutzeyej ku aqanoq, kachetow rij chi rumal kaq lujuluj rij chi kik. Utz, chiluku uwch qaq, chiya chuwi qaq xcha ku ri Jun Kame. Kate puch xkichaqij puwi qaq, kok kut xkina xibalba. Xas xeyakataj uloq konojel, xechiki chuwi qaq, qastzij chi qas xkinao ri usibal kik. Are kut e chikichoj wi kanoq, are taq xebe ri tukur e wabal rech qapoj, xa xkiya aqanoq chi jul, chuwi ulew. Xtzalij chi ku qajoq ri wabanel. Kije kut xechakataj wi rajawal Xibalba rumal ri qapoj, xa xemoywachixik konojel.
Ukajlaj Tzij

rtt et

rtt rt

rtt tt

rtt qtt

rtt wtt

rtt ett

rtt rtt

rtt ttt

rtt qttt

Nikaj chik puwi qapoj Xkik

36

rtt wttt

Are kut ko ri uchuch Jun Batz, Jun Chowen are taq xul ri ixoq Xkik ubi. Are taq xul ku ri ixoq Xkik ruk ri uchuch Jun Batz, Jun Chowen. Xkoloq ral chupam, xas kaqin chik, ma wi keyak ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej kibi.

rtt ettt

Are taq xul ku ri ixoq chuwch ri atit. Xcha ku ri ixoq che ri atit: mixinulik lal chuchu, in alib la, in puch alkwal la lal chuchu xcha are taq xok apanoq ruk ri atit. Jawi katpe wi uloq? Ko chi pa ri wal? Ma pa xekamk Chi Xibalba? E ko kaib kanoq ketal kitzijol puch Jun Batz, Jun Chowen kibi. Jawije katpe wi! Katel ubik! xuchax ri qapoj rumal ri atit. Xa are la qastzij wi chi in alib la. Xko na ri in ko wi rech Jun Jun Ajpu, we wukaam e kaslik, ma wi e kaminaq ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu, xa ukutbal rib saq mixkibano lal nan walib, keje kut kawila ta chi uloq uwch ri wukaam xuchax ri atit. Are kut kiqaqal ri Jun Batz, Jun Chowen: xa su, xa bix kakibano, xa tzibanik, xa pu kotonik kakichakuj jutaq qij. Are ku kubul wi ukux ri atit. Xcha chi ku ri atit: xa ma kinwaj wi at ta walib, xa ajoxbal ri ko chapam, at kxtok, xa xkm wi wal kabij xcha chi ku ri atit. Qastzij ba ri kabij chuwe, utzbala at walib kinatoo, jat ba jakama qecha. Chakowij jacha jun chi nimakat chipetik, at na ku walib kinatoo xuchax ku ri qapoj. Utzbala xcha kut. Kate puch are taq xbe pa abix, ri ko wi kabix ri Jun Batz, Jun Chowen, kukam ubeel kumal, xutaqej ku ri qapoj, xopan puch pa ri abix. Xa ku juwi ri abix, xma ko chi wi ukawi, uroxwi xuwachelaj wi uwch chi juwi, are taq xkis ku ukux ri qapoj. Ki la in makul! In kasbal! Jawi kenkama wi ri jun kat echa kabixik? xcha kut. Kate puch usikixik Chajil Echa rumal: ta tul uloq! ta tul takaloq Xtoj! Xqanil! Xkakawix! Xputziya! at Chajil re kecha Jun Batz, Jun Chowen! xcha ri qapoj. Are taq xukam ku ri tzamiy, utzamiyal uwi jal xuboq aqanoq, ma wi xujach ri jal, chiqaj ku ri jal echa pa kat, xkoxin ri nimakat.

rtt rttt

ttt P

ttt q

ttt w

ttt e

ttt r

ttt t

ttt qt

ttt wt

37

ttt et

Are taq xpe ku ri qapoj. Xa ku chikp xekamow la ri kat, are taq xepetik xekiya ukoq pa uxukut ja, keje ri reqam xopanik xril ri atit. Kate puch are xril ri atit ri jal, jun chi nimakat. Jawi xpe wi ri echa awumal? Mi akalaba wi, we ne xakis ukamik uloq ri qabix? Chinbe na kenwila xcha ri atit. Are taq xbe, puch xerila ri abix. Xaqsi xew ko wi ri juwi abix, xaq xew qalaj ukolibal kat chuxe. Anim chi kut xpe ri atit, xul chi kut chi rochoch, xcha chi kut che ri qapoj: xew retal chi qastzij wi chi at walib, xchinwil chi na ri abanoj ri ko wi ri enawinaq chik xuchax kut qapoj.
Rolaj Tzij

ttt rt

ttt tt

ttt qtt ttt wtt

Kalaxik yox Jun Ajpu, Xbalam Kyej Are chi xchiqatzijoj kalaxik Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are ku kalaxik wa xchiqabij. Are taq xuriq uqij kalaxik, are taq xalan puch ri qapoj Xkik ubi. Ma ku xuwachij atit, are taq xealaxik libajchi xeyakayik, e kaib xealaxik Jun Ajpu, Xbalam Kyej kibi. Pa juyub xeyaki wi. Are taq xeok ku pa ja, ma ku kewarik. Jetzaqa kanoq! qastzij chaw kichi xcha ri atit. Kate kut are taq xeya pa snik, qas ku kiwaram chiri. Xel chi ku chiri, xeya chi chuwi kix. Are ta ku xkaj Jun Batz, Jun Chowen xekm ta chiri pa snik, xekm ta puch chuwi kix xkaj, rumal kichakimal, kiqaq wchibal puch kumal Jun Batz, Jun Chowen. Ma wi xekulax pa ja kumal kikatz nabe, xa ma wi ketaam, xa wi ku pa juyub xekiy wi. E ku nimaq ajsu, ajbix ri Jun Batz, Jun Chowen. Xenimaqir kut nimakxkol, rayil xeokow wi, xekaxkobisaxik. E nimaq etamanel chik xeuxik. Xa wi xewi e ajsu, e ajbix, e pu ajtzibab, ajkot xeuxik. Ronojel xwitzin kumal. Xa ketam wi xealaxik, xa xenawinik e pu ukaxel kiqajaw ri xebe Chi Xibalba

ttt ett

ttt rtt

ttt ttt

ttt qttt

ttt wttt

ttt ettt

38

(kamnaq wi kiqajaw). E ku nimaq etamanel Jun Batz, Jun Chowen chikikux ronojel, nabe ketam are taq xewinaqir ri kichaq.
ttt rttt

Ma ku xel apanoq kinawikil rumal kiqaq wchibal, xa chikij xqaj wi uloq kikux. Ma wi banoj xepoyisan kumal ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xa ku wubanik chikiban jutaq qij, ma wi keloqox rumal ri katit ri Jun Batz, Jun Chowen. Ma wi chiya kiwa, xa aninaq waim, xa pu wainaq chi Jun Batz, Jun Chowen are taq keulik. Ma ku kaqirik, oyowarik, xa chi kikuyu, xa miketam ri kikojeik, keje ri saq kakilo. Kukam ku ri tzikin are taq keulik jutaq qij, chi kakikut ri Jun Batz, Jun Chowen ma ba jasa la chiya chikech kikabichal ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xa ku su, xa pu bix chikibano Jun Batz, Jun Chowen. Are taq xeul chi puch ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej, ma wi chi kitzikin kukaam xeokuloq, xqaqar ku ri atit.

qttt P

qttt q

qttt w

qttt e

Jasa pa rumal ma wi chi tzikin iwukaam? xeuchax ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are wi ixqatit, xa mixetanatob qatzikin chuwi che. Ma wi jun chaqan chuwi che chiqech chikaj ixqatit, are ta pu ri qatz kebe ta quk, chibe ta kekiqasaj uloq ri tzikin xecha kut. Utzbala, kojbe iwuk chisaqirik xecha ku ri katz. Are taq xechakowik. Xkam ku kinaoj kikabichal chech kichakik Jun Batz, Jun Chowen: xa qatzolqomij kikojeik e upam qatzij. Are taq chuxoq rumal nim ukxkol mixkiban chiqe, xojkam taj, xojsach ta puch xkaj ri oj kichaq. Keje ri xojpe wi uloq chikikux. Keje kut keqachak wi, xa retal chiqabano xecha chikibil kib. Are taq xebe kut chila chuxe che qante ubi. Kachbilam ku ri katz are taq xebek. Xkitikiba chi ku wubanik, ma wi ajilan chi tzikin chuwi che ketzititik, xemayijan ku ri katz are taq xekil ri tzikin. Are ku ri tzikin ma wi jun xqaj uloq chuxe che. Ri qatzikin e ma wi keqaj uloq. Xa jix jiqasaj uloq xecha kut chike ri katz. Utzbala xecha kut. Kate puch xeaqan chuwi che. Xnimar ku ri che, xsipoj upam. Kate kut xkaj qajik uloq, ma ku utz chik kiqajik uloq chuwi che Jun Batz, Jun Chowen.

qttt r

qttt t

qttt qt

qttt wt

39

qttt et

Xecha ku uloq chuwi che: jupa cha kojichakanik ix qachaq? Toqob qawch! Are ri che kaxibin chik kaqilo ix qachaq xecha uloq chuwi che. Xecha ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej: chikira iwex, chixima xeipam, najlik utzam chijururej chiwij, ka te kut utz ibinik xeuchax chik kumal kichaq. Iwe xecha kut. Are taq xkijuruba ku utzam kitoq, xaqsi kije chixuxik, xa koy xkiwachibej chik. Kate kut xebe chuwi taq che, chutiq juyub, nimaq juyub, xebe pa taq kichelaj, kewojom chik, kesilaj chik chuqab taq che. Keje ku kichakatajik Jun Batz, Jun Chowen kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xa rumal kinawal are taq xkibano.

qttt rt

qttt tt

qttt qtt

qttt wtt

Are taq xeopan ku chi kochoch. Xecha kut xeopanik ruk katit ruk pu kichuch: ixqatit jasa xkikulwachij ri qatz? Xa rx kiwch mixebek keje ri e chikp chik xecha kut. We ne jasa mixiban chike iwatz? Mixinikalaba, mi pu kixinchikiba. Ma ta keje xiban chike iwatz ix wi xcha ri atit chikech Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xecha chi kut che katit: mixbisonik ixqatit, xchiwil chik kiwch ri qatz xkeulik, xa are chi kut utijowik wa chiwe ixqatit, la qi mixtzenik, qatija na qaqij xecha kut. Kate puch xkitikiba suanik, Jun Ajpu Koy xkisuaj.

qttt ett

qttt rtt

qttt ttt

qttt qttt Kate puch xebixanik, xesuanik, xeqojomanik. Are taq ukamik ri kisu, kiqojom,

are taq xkubi puch ri katit kuk. Are taq xesuanik, xesikix pa su, pa bix. Are taq xubinaj ri Jun Ajpu Koy ubi su.
qttt wttt Are taq xeok ku uloq ri Jun Batz, Jun Chowen, kexojowik are taq xeulik, kate

puch are taq xmukun ri atit, itzel kiwch xril atit, are taq xtzenik, ma wi xukuy utze ri atit. Xa ku ju su xebek, ma wi xkil chikiwch.
qttt ettt Keyakyatik xebe pa kichelaj. Jasa pa chixabano ixqatit? Xa kajmul xchiqatijo,

xa oxmul chik
qttt rttt

xkeqasikij pa su, pa bix, kakuyu atze. Qatija chi na xecha chik Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

40

wttt P

Kate xesuan chik. Are taq xeok chi uloq kexojow chik, xeul chi unikajal uwa ja. Xa wi ququs kakibano, xa wi kakitaqchij ri katit che tze, libajchi xtzen chi ri katit. Qastzij tzebal kiwch ri koy, kixiririk uxe kipam, kichitita tze puch chuchi kikux. Are taq xeok uloq, are kut xutzej atit. Kate xebe chik pa taq juyub. Jasa pa chiqabano ixqatit? Xew chiwa roxmul chik xchiqatijo xcha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xesuan kut, xeul chik kexojowik. Xa ku chukuyuka utze ri katit, xeaqan ku uloq chu qatanaj tzaq. Kaq rxroj uchi taq kiwch, putzupaq kichi, chi kismal kichi, kiwch kimalama, chikijoqij chike. Are taq xril chi kut ri atit, kate xpoqolij chi utze ri katit. Ma chi ku xril chikiwch rumal utzebal atit. Xa are wi ku wa ixqatit, xkeqapixabaj ubik chu kajmul kut. Xesuax chik, ma ku xeul chik chukajmul, xas xebek pa kichelaj. Xecha ku chech katit: mikuxqatijo ixqatit, minabe xeulik, mi pu xqatij chi kisikixik. Mixbison kut, oj kolik, oj awi amam, xa xqilo at wi qachuch, ixqatit, kenabex ri qatz, are taq chuxoq mixekojik, mi pu xebinowik Jun Batz, Jun Chowen keuchaxik xecha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xesikix ku rumal ri ajsu, ri ajbix, ri ojer winaq, are puch chusikij ri ajtzib, ri ajkot ojer. Xechikopirik, e koy xeuxik rumal xa xkinimarisaj kib, xekiyoq ri kichaq. Kije ri qalabil chikikux, keje kut kimayixik are taq xesach ri Jun Batz, Jun Chowen, e chikp xeuxik. Are kut e ramaqelal kochoch chik, xa wi xa are e ajsu, e ajbix. Nim chik xkibano are taq xekojeik ruk katit ruk pu kichuch.
Uwaqlaj Tzij

wttt q

wttt w

wttt e

wttt r

wttt t

wttt qt

wttt wt

Taq kichak Jun Ajpu, Xbalam Kyej Are taq xkitikiba chi ku kibanoj, kikutbal kib chuwch katit, chuwch pu kichuch. Nabe xkiban ri abix. Xa kojabixik ixqatit, ixpu qachuch. Mixbisonik, oj kolik, oj awi amam, oj kikaxel qatz xecha ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are taq xkikam kut kikaj, kimixkina kixekem xebe, ruk jujun kiwub xkitelej, xel chi kochoch. Are taq xkipixabaj ku katit chech uyaik kiwa: chitikoj na qij chibeyal qawa ixqatit xecha. Utzbala ix wi numam xcha ku ri katit.

wttt et

41

wttt rt

Kate kut xeopan chuchi ri keabix wi. Xa qi xkichikiba ri mixkina pa ulew, xa ku qi chitajin ri mixkina pa ulew, ma ku ki chitajin ri mixkina chutukel. Are ku ri ikaj xewi xkichikiba chutolok che, xa wi chukab rib che chibek, chilajajik chibek ronojel che, kaam. Kaqchajchoj chik, chiqatoj che xuban ri xa jun ikaj. Are ku ri mixkina tzatz chikupuj. Ma wi ajilam utukixik kuban ri xa jun chi mixkina, ma wi ajilam kupuj, xa chutijuyub, nimajuyub kebek. taq xkipixabaj ku jun chikp Xmuqur ubi, xkituyuba aqanoq chuwi nimakutam. Xecha ku Jun Ajpu, Xbalam Kyej: xa chawil ri qatit chipetik yal qawa, xas katoqik are taq petinaq. Kate kut chiqachap ri mixkina ruk ikaj. Utzbala xcha ku ri Xmuqur. Are kut xa wubanik chi kakibano, ma na qastzij abixik kakibano. Kate puch xoq ri Xmuqur, anim kut xepetik, jun xuchapo mixkina, jun kut xuchapow ri ikaj. Chikipisla kiwi, xa loq chubakala ulew puqab, ri jun xa keje chutziloj uwch, keje ri qastzij abixom. Are ku ri jun chik xa loq chupukij uwebal che pujolom, keje wi ri qastzij qatol, chenel. Are taq xeil rumal katit. Kate kut kewaik, ma qastzij abixik chikibano. Xa loq chibe yal kiwa, are taq xebe ku chi kochoch. Qastzij mixojkosik ixqatit! kecha keopanik. Xa loq chikikij, chikiyuq puch kaqan, kiqab chuwch katit.

wttt tt

wttt qtt

wttt wtt Are

wttt ett

wttt rtt

wttt ttt

wttt qttt Are taq xebe chi kut chukab qij, xeopan ku pa kabix, kis yakatajnaq chi ronojel

che, kaam uchapom chi rib ronojel tun, kixik are taq xeopanik.
wttt wttt

Jachin ba kamichow wa? xecha kut. Are ku kebanow ri ronojel chutiq chikp, nimaq chikp, kj, balam, kej, iml, yak, utiw, aq, sis, chutiq tzikin, nimaq tzikin. Are xebanow wa, xa jun aqab xkibano.

wttt ettt Kate chi kut xkitikiba chi abixik. Xawi xuban chi rib ulew ruk kotoj che. Are

taq xkam chi ku kinaoj chiri pa qatoj che, pa kupuj puch.


wttt rttt

Xa qawaraj ri qabix, chubana wi jachin kabanow loq. La jasa chiqariqo xecha kut. Are taq xkinaoj, xeopan chi ku chi ja. Kate kaqilo kojmichowik ixqatit? Nimaq kim chik, nimaq kichelaj chi puch ri qabix, are taq xojopan mer ixqatit xecha ku chech katit, che puch kichuch.

ettt P

42

Xkojbe kut xchiqawaraj rumal ma wi utz kaban chiqe xecha.


ettt q

Kate kut xebatzonik. Kate kut kibeik chik pa kiqatoj che, chuchi kut xematzaje wi, e muqumuxinaq chik chuchi. Are taq xekikuchu ku kib konojel chikp, xa jun xkisep wi kib konojel chutiq chikp, nimaq chikp. Are puch tikil ukux aqab are taq xepetik, xechawijeik konojel, are taq xepetik, are kichabal ri: yakalin che! yakalin kaam! xecha are taq xepetik. Kenebebik xeche, xekaam, are taq xeyopijik, are taq xekutun ku chikiwch. Are ku nabe ri kj, balam. Xkaj ku xkichapo, ma wi xuyarib. Are taq xyopij chi kej, iml, xa ku che ri uje xkichap wi, xa ku xqupuqub kan uje kej pa kiqab. Are taq xukam ri uje kej ruk uje iml, ri xqaj taq kije. Ma ku xkiya kib ri yak, utiw, aq, sis. Xeokowik konojel chikp chikiwch ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Chikatat chi ku kikux, rumal ri ma xekowin ta che uchapik. Xpe ku ri jun chik uxambe chik, katzotzotik are taq xpetik. Kate kut xkiqatej, xkiya ku pa kat ri cho, kate puch xkichapo, xkiyatej puch chirij uwi. Xraj xkibiyo, xkiporoj uje chuwi qaq, are taq xukam ri uje cho, maj ba rismal uje, je na puch ubaqwch, are taq xraj bik kumal kajolab ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Ma ta kikamik iwumal, ma wi are ipatan ri abixik ko iwe xcha ri cho. Jawi ko wi chabij na kut? xecha ku ri kajolab chech ri cho. La kinitzoqopij ta ne bala, ko nutzij chi nupam, kate kut chinbij chiwe, chiya ta na kin wecha xcha ku ri cho. Kate chiqaya awecha, chabij na xuchaxik. Utzbala. Are ba rech iqajaw ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu kibi ri xekam Chi Xibalba, ko ku kanoq ri ketzabal, xekel kanoq chuwi ja ri kibate, kipachqab, kikik puch. Xa ma wi kakut chiwch rumal iwatit, rumal ri are xkm wi iqajaw. Ma qastzij awetaam? xecha ku ri kajolab chech ri cho. Nim xkikot kikux, are taq xkito utzijol kik, are taq xubij ri cho. Are taq xkiya kut recha cho. Are ku recha: ri ixim, sakil, ik, kinaq, peq, kakow, are ku awech ri kuban chimeskutajinaq, awech kut chakuxu xuchax ku ri cho kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

ettt w

ettt e

ettt r

ettt t

ettt qt

ettt wt

ettt et

ettt rt

ettt tt

43

ettt qtt

Utzbala ix kajolab. Jasa ku kinwachij we kinril ri iwatit? xcha kut. Ma wi chitzaq akux, oj kolik, kojnojinik, ko ruchaxik ri qatit. Xas ka koya aqanoq xikin ja, are taq kujok apanoq, xas katopan chi ri xekel wi, chiri kut kaqil wi pa utun ja, xa puch katqil wi apanoq xecha ku che ri cho. Are taq xkipixabaj, jun aqab xkiban kinaoj ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Qi ku tikil qij xeopanik. Ma ku qalaj ri cho kukaam are taq xeopanik, jun ri yakalik xok pa ja, jun ku xok xikinja, libajchi xuya aqanoq ri cho. Are taq xkitzonoj kut kiwa chech katit: xa chiqutu qati, kaqarayij ri qutum ik ixqatit xecha kut. Kate kut xqut kiti, jun laq uwaal xtikibax chikiwch. Xa wi kimichbal ri katit, kichuch puch. Xkitzajisaj ku ja pa qebal: qastzij kachaqij qachi, chakama ula qukya xecha chech katit. Jae xcha kut, are taq xbek. Are kut kewa kanoq, ma ku qastzij are kenumik, xa kimoywchibal xkibano. Are xkil ku ri cho chupam qutum ik, kolon uloq ri cho chirij kik, xekel wi puwi ja. taq xkilo pa qutum ik. Are taq xkitaq ku jun xan ri chikp ri xan keje ri s xopan chi ja. Are ku xworow uwch uqebal atit, xa yakal ja chel chuwch uqebal, chutijo. Xmachitzapitaj uwch qebal.

ettt wtt

ettt ett

ettt rtt

ettt ttt

ettt qttt Are

ettt wttt Jasa xuban ri qatit? Ojjisabaj chi ja, kojwitzin rumal chichaqij chi xecha chi

che kichuch, are taq xkitaq ubik. Kate kut xukaq ula cho ri kik, xqaj ula pa utun ja ruk bate, pachqab, tzum. Xkimajixtaj kut, kate xebekawaj pa be, ubel jom.
ettt ettt Kate kut xebe chik ruk katit chi ja, katajin ku ri katit, kichuch. Kutzapij uwch

qebal jujun, kate kut are taq xeopanik jujun chi ku chi wub, are taq xeopan chi ja: jasa pa mixibano? Xa mixkos qakux xojpetik xecha.
ettt rttt

Chiwila na uwch nuqebal, ma wi katzapitajik xcha katit. Libajchi kut xkitzapij chik, junam kut xepe chik, e nabe chuwch katit. Keje kut ukanajik kik ri.
Uwuqlaj Tzij

rttt P

Esikital Chi Xibalba Kekikot chi kut xebek e chojel pa jom, naj kut xeetzana wi kitukel. Xkimes ri jom rech kiqajaw.

44

rttt q

Are taq xkitaq uloq rajawal Xibalba. Xa apachin chi ri mixutikiba chi etzanem pa qawi? Ma pu kekisbik keniknot uloq? Ma pu xekm ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu xraj kinimarisaj kib chiqawch? Je ku itaqa chik! xecha chik ri Jun Kame, Wuqub Kame, konojel Ajawab. Keitaqa uloq xecha kut chech Kisamajel. Kixcha kixopanik kepetoq kecha Ajawab, waral taj kojchaaj wi kuk, wuqubix kojetzanik kecha ajawab kixcha kixopanik xeuchax kut ri Samajel. Are taq xebe kut, nimajok ku kibe ri kajolab chi kochoch, ka e taqal chi kochoch, xa ku yakal ri Samajel xopan ruk katit. Are kut kechajik are taq xulkanoq Usamajel Xibalba: qastzij kepetik kecha ri Ajawab xecha kut ri Usamajel Xibalba. Are taq xchuyi ku kanoq kiqij kumal ri Usamajel Xibalba: wuqubix ketzelawachixik xuchax kanoq Xmukane. Utzbala ix Samajel xcha ri atit. Xebe ku ri Samajel, xetzalijik. Are taq xkis ku ukux ri atit: jasa xchiwuchaj kitaqik ri wi numam? Ma wi qastzij ri xibalba? Xa keje rulik Samajel ojer, are taq xebekamoq ri kiqajaw xcha ri katit. Qus chok pa ja utukel. Kate kut xqaj uloq jun uk chukayak, kate kut xuchap aqanoq, are taq xuya kut pa uqab, xmalmat ku ri uk xbinik. At wi numam chawaj taj kinato kebekataqa ri wi numam pa jom? xuchax ri uk are taq xbe ri Samajel. Mixul Samajel ruk iwatit kacha are katopanik. Wuqubix kut keopanik kcha Usamajel Xibalba kcha iwatit xuchax ri uk. Are taq xbek, chimalmat kut xbek. Kubul ku ri kajol pa be Tamasul ubi, ri xpeq: jawi katbe wi? xcha ku ri xpeq che ri uk. Ko ba nutzij chi nupam, kinbe kuk ri kajolab xcha ri uk che ri Tamasul. Utzbala, ma ba katkanik kinwilo xuchax ku ri uk rumal ri xpeq. La kawaj katinbiqo? Chawila nampe kinkan wa, xkojopan chanim. Utzbala xcha ri uk chech ri xpeq. Kate kut are taq xbiqitaj rumal xpeq xchibe naj. Ku ri xpeq are taq xbek chi, ma wi kakanik. Kate kut are taq xukul chi ku jun nimakumtz Saqikas ubi.

rttt w

rttt e

rttt r

rttt t

rttt qt

rttt wt

rttt et

rttt rt

rttt tt

45

rttt qtt

Jawi katbe wi at Tamasul kajol? xuchax chik ri xpeq rumal Saqikas. In Samajel, ko nutzij chi nupam xcha chi ku ri xpeq chech ri kumtz. Ma ba katkanik kinwilo. In taqom xkinopan chanim xcha ku ri kumtz chech ri xpeq. Katojona xuchaxik. Kate ku xbiq chi ri xpeq rumal Saqikas. Are taq xukam ri recha, ri kumtz kebiqow ri xpeq wakamik. Chanim ku ri kumtz are taq xbek. Xkulutaj chi wi kut ri kumtz rumal Wak nimatzikin. Xbiq chi wi ri kumtz rumal Wak.

rttt wtt

rttt ett

Kate pu xopan chu wi ri jom, are taq xukam recha ri xik ketiow kumtz pa taq juyub. Are taq xopan puch ri Wak, xchakachob chuwi usutzil jom, kekikot ku ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej keetzanik.

rttt rtt

Are taq xopan ku ri Wak, are taq xoq ku ri Wak: wa ko! wa ko! xcha roqibal ri Wak. Naqipa ri xoqik? Pe ta qawub xecha. Kate puch xkiwubaj ri Wak, xchi ku taqal ubaq wub chubaq uwch, chisetet kut xqaj uloq, qastzij wi kut xbekichapa. Kate xkitzonoj: jasa apetik? xecha chech ri Wak. Ko ba nutzij chi nupam, chikunaj ta na ubaq nuwch nabe, kate kut xchinbij xcha ri Wak. Utzbala xecha kut. Kate xkelesaj saqin rij kik ri chaj, xkikoj chi uwch ri Wak, Lotz Kik xubinaaj kumal. Libajchi kut xkay kumal, utz chik uwchibal ri Wak xuxik. Chabij kut xecha chech ri Wak, kate kut xuxawaj nimakumtz. Katchawoq xecha chik chech ri kumtz. Utzbala xcha kut, are taq xuxawaj chi ri xpeq. Jasa ri ataqkil? Kattzijonoq xuchax chi ku ri xpeq. Ko ba nutzij chi nupam xcha chi ku ri xpeq. Kate kut xutij xabik, ma wi xuxawaj, xa ku keje chukxaj uchi chutijo, xma ko wi xuxawaj. Kate kut raj xchayik kumal kajolab. At kxtok xuchaxik. Are taq xyik uwarachaq chi aqan, xqaj kut ubaqil uwarachaq chi aqan. Xutij chi kut uchuqab, xa keje chuchub uchi.

rttt ttt

rttt qttt

rttt wttt

rttt ettt

rttt rttt

46

qPP

Kate puch xkijaq uchi ri xpeq, xjaq kumal kajolab, xkitzukuj pa uchi. Xa ku nakal ri uk xe uware ri xpeq, xa pa uchi ko wi, ma na xubiqo, xa keje xxabik. Keje kut xchakataj wi ri xpeq, ma wi qalaj uwch recha xkiyao, ruk ma wi xchawik, xa recha kumtz xuxik. Chatzijonoq! xuchax chi ku ri uk. Are taq xubij kut utzij: kcha ri iwatit ix kajolab jeataqa, xul taqalke, kpe Chi Xibalba Usamajel Jun Kame, Wuqub Kame, wuqubix keul waral kojchaj wi, chipe ri ketzabal, kik, bate, pachqab, tzuum. Are chi qasu uwch wa kecha ri Ajawab. Xul kitzij kcha ri iwatit, are taq xinpetik. Qastzij kcha ri iwatit, koqik, kasikinik ri iwatit xinpetik. Ma qastzij xecha kut ri kajolab chikikux taj xkito. Xas xepetik, xeopan ku ruk ri katit, xa e pixabam che ri katit xebek. Jo na ixqatit, xa oj pixabal iwe. Wa are ku retal qatzij chikkanaj kan, jujun xchiqatik na che ri waaj, chunikajal qochoch xchiqatik wi, are retal qakamk. We chichaqijik mi pa xekamk kixcha taj, are taq chichaqijik. We ku are chipe utux e pa kaslik kixcha kut ixqatit, ixpu qachuch. Mi xoqik, ko retal qatzij kkanaj iwuk xecha. Are taq xebek, jun xutik Jun Ajpu, jun chi ku xutik Xbalam Kyej. Xa pa ja xkitik wi, ma na pa juyub taj, ma na pu pa rx ulew taj, xa pa chaqij ulew, chunikajal upa kochoch xkitik wi kanoq.
Uwajxaqlaj Tzij

qPq

qPw

qPe

qPr

qPt

Benam Chi Xibalba Are taq xebe kut, jujun chi wub chike. Xeqaj Chi Xibalba. Libajchi xeqaj chuwa kumuk, xeokow chi wi ku chupam jal ja siwan, xa chikixol tzikin xeokow wi, are ri tzikin Molay kibi. Xeokow chi kut pa puj ja, pa kik ja, chakbal ta ke chikikux xibalba, ma wi xkiyiko, xa chirij wub xeokow wi. Xel chi ku apanoq pa kajib xalqat be.

q P qt

q P wt

Xa ketam wi kut kibe xibalba: qeqabe, saqabe, kaqabe, rxabe. Chiri kut xkitaq wi jun chikp Xan ubi, are kamol kita are taq xkitaq ubik. Chijujunal keatio, nabe chatia ri nabe kubulel. Chatzaqatisaj kitiik konojel, xa

q P et

47

awech wi kut katzubaj wi ukikel winaq pa be xuchax ri xan. Utzbala xcha ku ri xan.
q P rt

Are taq xok pa qeqabe, taqal ku chirij ri poy, ajam che, nabe kulel. E kakatalik. Nabe ku xkitio, ma wi xchawik, xuti chi kut. Are xuti chi ri ukab kulel, ma wi xchaw chik. Xuti chi ku urox, rox kulel are ku ri Jun Kame. Ay! xcha chi ku jun are chi xtiik. Jasa uwch la Jun Kame? xcha ri ukaj kulel che kul chila. Jasa xintiowik, man wetam taj Xti jun chik. Ay! xcha. Jasa uwch la Wuqub Kame? Jasa xattiowik? xcha chi ri ro kulel. Ay! Ay! xcha. As xabano Xikir Pat? xcha Wuqub Kame che. As walo xintiowik xcha chik. Xti uwaq kulel. Ay! xcha. Jasa la Kuchum Kik? xcha Xikir Pat che. Jasa uwch la ri xintiowik xcha chik. Are taq xti uwuq kulel. Ay! xcha chik. che. Jasa la ri xintiowik xcha chik. Are taq xti uwajxaq kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Ajal Qana? xcha chi ri Ajal Puj che. Jasa la ri xintiyowik xcha chik. Are taq xti chi ubelej kulel.

q P tt

q P qtt

q P wtt Jasa la Ajal Puj? xcha Kuchum Kik

q P ett

Ay! xcha. Jasa la Chamiy Baq? xcha Ajal Qana che. Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq xti chik ulajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Chamiy Jolom? xcha Chamiy Baq. Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq xti chi ujulajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Xik? xcha chi Chamiy Jolom che. Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq xti chi ukablajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Patan? xcha Xik che. Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq xti chi roxlajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Kik Re? xcha Patan chech. Jasa la xintiyowik xcha chik. Are taq xti chi ukajlajuj kulel. Ay! xcha chik. Jasa la Kik Rixkaq? xcha chi Kik Re chech. Jasa la xintiyowik xcha chik.

q P rtt

q P ttt

q P qttt Kije ku ubixik kibi, ri xkibij konojel chikibil kib, xkikut kiwch, xkibij kibi,

jujun chi jolomaj ubixik kumal, are chibij ubi jun ri kul chuxukut.
q P wttt Maj ba jun xusach ubi, kis xkibij kibi konojel, are taq xeti rumal rismal uwch

uchek Jun Ajpu xumich ubik, man qastzij Xan ri xetiowik, xetoqa kibi konojel rumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej.

48

q P ettt Kate kut are taq xebek, are taq xeopan puch chila e ko wi xibalba. Chiqijila

Ajaw xcha ri tuyulik, xcha jun taqchinel. Ma wi are Ajaw ri, xa poy, ajam che ri xecha are taq xeopanik.
q P rttt Kate kut are taq xeqalajinik xkibij: Saqirik tat Jun Kame! Saqirik tat Wuqub

Kame! Saqirik tat Xikir Pat! Saqirik tat Kuchum Kik! Saqirik tat Ajal Puj! Saqirik tat Ajal Qana! Saqirik tat Chamiy Baq! Saqirik tat Chamiy Jolom! Saqirik tat Kik Xik! Saqirik tat Patan! Saqirik tat Kik Re! Saqirik tat Kik Rixkaq!
qqP

xecha are taq xeopanik. Konojel xkil ku kiwch, xkibij kibi konojel. Maj ba jun xkisach ubi. Are taq xajawax chikech, ma ta xkanaj ubi kumal. Kixkuloq xeuchax kut, xerajoq chuwi ritem, ma ku xkaj ta wi. Ma wi are qatem ri, xa chojim abaj ri tem xecha Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Ma wi xechakatajik. Utz ba la, xa ba jix pa ja xeuchaxik. Kate kut are taq xeok pa Qequm Ja. Ma wi xechakataj chiri.
Ubelejlaj Tzij

qqq

qqw

qqe

Utikaribal kichakatajik xibalba Are nabe utijobl Xibalba, ri xeok wi keje chi ku utikarik kichakatajik, are taq chikikux xibalba. Nabe xeok pa Qequm Ja, kate kut are taq xeyoqa kichj, katilowik, are taq xopanik ruk jujun kisik rumal Usamajel Jun Kame. Wa kichj kacha Ajaw. Chuliya chik ri chj kasaqarik, ruk ri sik, chulkimoloba kacha ri Ajaw xcha ri Samajel are taq xopanik. Utzbala xecha kut. Ma ku xkitzij ta ri chj, xa qaqa uje chikp ukexwch xokik, are uje kaqix, keje ri chj xkil ri waranelab. Are chi ku ri sik, xa qaqachikp xkikoj chi wi sik. Jun aqab chiyikowik kumal. Mi xeqachako! xecha ri waranelab. Ma ku jubiq xkis ri chj, xa wi xaq are uwch. Are ku ri sik, maj ba jasa la xkitzij che, xa wi xaq are uwch. Xeeyoqa kuk Ajawab: jasa pa ne keuxik? Xa apawije xepe wi? Anchinaq xekajolanik, xealanik? Qastzij kaqatat qakux rumal ma utz kakiban chiqe, jalan

qqr

qqt

q q qt

q q wt

49

kiwch, jalan na puch kikojeik xecha chikibil kib.


q q et

Are taq xetaqan kut konojel Ajawab: chixetzanoq ix kajolab! xeuchaxik. Are taq xetzonox kut rumal Jun Kame, Wuqub Kame: japa kixpe wi? Chibijtaj ix kajolab! xecha kut xibalba chike kajolab. Aw ri lo xojpe wi, man qetam taj xa xecha. Ma wi xkibij. Utzbala, xa kabe ku ichaj ix kajolab xecha xibalba chike. Utz xecha. Xa are ba chiqakoj ri qakik xecha xibalba. Ma ta are chiqakoj wa qe? xecha ri kajolab. Ma ja ba, are chiqakoj we qech xecha chik ri xibalba. Utzbala xecha kajolab. Je bala, xa ix jun chil xecha xibalba. Ma bala, xa oj jolom kj xecha kajolab. Maja ba xecha xibalba. Utzbala xcha Jun Ajpu. Are taq xtzaq ku uloq rumal xibalba, qas ku taqal chuwch ubate Jun Ajpu. Kate puch are taq xkil xibalba, ri saqitok xel chupam ri kik, chitzininik xbe chuwch taq ulew ri chaj. Jasa ne la? xcha ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Xa kamk kiwaj chiqech. Ma ta xojeitaqa. Ma ta pu xbe Isamajel. Qastzij toqob qawch. Xa kojbek xecha kajolab chike. Are ta ku xajawax chike kajolab, xas ta xekm ri chi ri xeetzanik. Man xechakataj taj. Ma wi keje, xa xibalba xechakataj chik kumal kajolab. Ma ba kixbek ix kajolab, kojchaj na, xa are kaqakojo ri iwech xeuchax ku ri kajolab. Utzbala xecha kut. Are ku xok ri kikik are taq xqaj ku chaj.

q q rt

q q tt

q q qtt

q q wtt

q q ett

q q rtt

q q ttt

q q qttt Kate kut are taq xkichoy kichakon: Jasa qachako? xecha xibalba. Keje na

qas ku xa xecha kajolab. Xa qachaka kajkaj sel kotzij xecha xibalba.


q q wttt Utzbala.

Jasa ku chi kotzijal? xecha kajolab chike xibalba. Jutikab kaqamuch, jutikab saqamuch, jutikab qanamuch, jutikab ku ri nimaq qequmaxar xecha xibalba. Utzbala xecha ku ri kajolab. taq xqaj kut kicha, junam kichuqab, tzatz pu kicha ri kajolab, xaku rutzil kikux, are taq xkiya kib chi chakatajik ri kajolab.

q q ettt Are

50

q q rttt

Kekikot ku ri xibalba are taq xechakatajik. Utz mixqabano, nabe mixeqachako xecha xibalba. Apa xchibekikama wi ri kotzij? xecha chikikux. Qastzij are taq aqab chiya ri qakotzij, qachakom puch xeuchax puch kajolab Jun Ajpu, Xbalam Kyej rumal xibalba. Utzbala, chaqab chi kut kojchajik xecha kut, are taq xkipixabaj kib. Kate chi kut are taq xeok chi kajolab pa Chayim Ja, ukab tijobl Xibalba. Are ta kut xajawax chik xeqataqox taj rumal chay, chanim taj chikikux, xekm taj chikikux. Ma ku xekamk. Are taq xecha che ri chay, are taq xkipixabaj: are iwe ri ronojel utiojil chikp xecha che ri chay. Ma ku xesilab chik, xa jun kaj chi wi chay ronojel. Are kut e ko chi pa ri Chayim Ja chaqab, are taq xekisikij konojel snik: chay snik! cheken snik! kixpetoq, kixojoq iwonojel! Jikama ronojel uwch kotzij kichikom Ajawab! Utzbala xecha kut. Are taq xebe ku ri snik, konojel e kamal kotzij utikon Jun Kame, Wuqub Kame. Myeroq kut xkipixabaj chajil kikotzij ri xibalba: chiwila qakotzij, miyao chi elaqaxik, rumal mixeqachak ri kajolab. Jawi kape wi ri qachakom kumal? Chimaja uwaraxik jun aqab. Utzbala xecha kut.

qwP

qwq

qww

qwe

qwr

Ma ku xkina ri chajil tikon, xaloq chikiraquj kichi che uqab taq che, tikon puch. Keechakala chiri, jawi keje ri chikichawbej ri kibix. Xpurpuweq! Xpurpuweq! xcha ri jun Porpoweq are taq xoqik. Pujuyu! Pujuyu! xcha chik are taq xoqik

qwt

ri Pujuyu ubi. E kaib chi chajil tikon, utikon Jun Kame, Wuqub Kame. Ma ku kakina ri snik elaqal kichajim. Kebolowik, ketukuwik eral taq kotzij ri keeqatowa uloq ri kotzij chuwi taq che, ri kesikow ruk chuxe che re kotzij. Xa keje chi kiraquj kichi ri chajinelab. Ma na are kakinao kakux kije, kakux kixik. Are kakirixik kotzij kakeqaj uloq re, kasikowik ri keeqatowa uloq.

q w qt

51

q w wt

Libajchi kut xnoj kajib sel kotzij, tikitoj chi kut are taq xsaqirik. Kate kut are taq xul Samajel, Taqonel. Kepetoq kacha Ajaw. Xas chikama ula ri qachakom xeuchax ku ri kajolab. Utzbala xecha kut. Kitikelaom ku ri kotzij kajib sel, are xebek. Are xeopan ku chuwch Ajaw. Ri Ajawab xkikam kotzij, qus uwch. Keje kut xechakataj wi xibalba:

q w et

q w rt

xa snik xekitaq ri kajolab, xa jun aqabil xkichap snik, are taq xkiya pa sel. Keje kut xesaqkaji konojel ri xibalba, saqbuk kiwch rumal ri kotzij.

q w tt

Kate kut xkitaq ri chajil kotzij. Jasa pa rumal mixiya qakotzij chielaqaxik? Are qakotzij waral kiwilo xeuchax chajinelab. Ma ba xqanao at Ajaw, are taq xyuq qaje xecha kut. Kate puch xjix kichi, kitojobal kichajim chi elaqaxik. Kije kut kichakatajik Jun Kame, Wuqub Kame kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej, uxe ri banoj ri. Are taq xkikam ri kichi, perpaq kichi xpurpuweq wakamik. taq xkipixabaj chi ku kib: xsaqir chik xecha xibalba. Utzbala xecha kajolab are xkelej.
Ujukal Tzij

q w qtt

q w wtt Kate chi kut are taq xkaj chaj, xa wi xa are junam kechajik, xkerej chi ku chaj, are

Nikaj chi tikaribal kichakatajik xibalba q w ett Xeok chi kut pa Tew Ja. Ma wi ajilan tew, tzatz chisaq boqom chupam ja, rochoch tew. Xas ku xtzaj tew rumal kutzmainaq, xsach ri tew kumal ri kajolab.
q w rtt

Ma wi xekamk, xa wi e kaslik are taq xsaqirik. Are ta ku xkaj xibalba chila ta xekm wi, ma wi keje, xa wi utz kiwch are taq xsaqirik, xekel chi ku ula taqal ke, xebe chi chajinelab. Jasa la ma wi mixekamk? xcha chik rajawal Xibalba. Xkimayijaj chi kibanoj kajolab Jun Ajpu, Xbalam Kyej. xeok chi kut pa Balam Ja, tzatz chi balam, balam rochoch. Ma wi kojitio! Ko iwech chuxik xeuchax balam. Kate kut xkipukij baq chikiwch ri chikp.

q w ttt

q w qttt Kate

52

q w wttt

Kate kut kepaqaqik chi ri chuwi baq. Mi ku xewitzinik? Mixutij kikux? Kate wi ri mixkiya kib, are kibaqil ri kakuxixik xecha ri waranelab. Konojel ki kikux chike.

q w ettt Ma ku xekamk, xa wi xa are utz kiwch xeel uloq pa Balam Ja. Jasa ku chi e

winaqil? Jawi chi xepe wi? xecha ri xibalba konojel.


q w rttt

Kate chi xeok chupam jun Qaq Ja, xa utukel qaq upam. Ma wi xekatik rumal, xa boloj, xa tzimaj wi. Xa wi xa utz kiwch, are taq xsaqirik. Are ta kajawaxik xas ta kekam chupam ri keokow wi. Ma wi keje, xa wi kasach kikux xibalba kumal. Xekoj chik chupam Sotz Ja, utukel sotz chupam chi ja, jun ja chi kamasotz nimaq chikp, keje ri kitzam kikamisabal. Xas xewitzinik keopan chikiwch. Xekoji ku ri chi chupam, xa pa wub xewar wi. Ma wi xetiik rumal ri e ko pa ja, chiri kut xkiya wi kib jun wi, rumal jun chi kamasotz chikaj xpe wi, xa wi ukutbal rib ri xbantaj rumal ko kakitzonoj wi ri kinaoj. Jun aqab kut ri sotz kebujujik: kilitz! kilitz! kecha, kecha jun aqab. Xtani ku ri sqin, ma ja wi chikesilob ri sotz, chiri ku chakal wi ri jun tzam wub. Xcha ku ri Xbalam Kyej che Jun Ajpu: ka janik pa usaqirik? Kawilo. Ka janik kawil na xcha kut. Are ku karaj, mukum uloq chuchi wub, karaj karil uloq usaqirik. Kate puch xqupix ujolom rumal kamasotz, qupul chikanoq unimal ri Jun Ajpu. Juchalik: ma mixsaqirik? xcha ri Xbalam Kyej. Ma ja wi chik chisilab ri Jun Ajpu. Jupa cha? Ma xa on mi xbek Jun Ajpu? Jupa cha mi xabano? Ma ja wi chik chisilabik xa ku chikaqosos chik. Kate kut xuxibij rib Xbalam Kyej. Ay! Mixqaya kanoq! xcha kut. Chila kut xekola na wi ujolom chuwi jom, xa wi utzij Jun Kame, Wuqub Kame. Kekikot ku ri xibalba konojel rumal ujolom Jun Ajpu.
Ujukal Jun Tzij

qeP

qeq

qew

qee

qer

qet

q e qt

Chakoj pa etzan kik Kate kut are taq xutaq chikp, konojel ri sis, aq, konojel chutiq chikp, nimaq chikp chaqab, xa wi xa are raqabal.

53

q e wt

Are taq xutzonoj kakut kecha: Jasa taq pa iwecha chijujunal? Are kixintaq wi, chikama uloq ri iwecha xcha ku ri Xbalam Kyej chike. Utzbala xecha kut. Are taq xebek e kamal rech, are taq xeul keje kut konojel. Ko xa qumar rech xeukama, ko xa tzalik xeukama, ko xa abaj xeukama, ko xa ulew xeukama, jalajoj kecha ri ch'utichikp, nimaq chikp. Xa pu uxambe kanajoq ri sis, qoq xeukama, kubalakatij chutzam kapetik. Are kut xok jalwchibal ujolom Jun Ajpu. Libajchi xkotox ubaqwch. Tzatz chi Ajnaoj chikaj xpe wi. Are Ukux Kaj, Jun Raqan xulkoloq, xutuk uloq chiri pa Sotz Ja. Ma ku xaq ta xutzir uwch, utz chik xuxik, xa wi xa are uchuuq jel xwachinik, xa wi xa are xchawik.

q e et

q e rt

q e tt

q e qtt

Are kut are taq xchiraj saqirik, chixkaqatarin uxe kaj. Kaxaqinar chik Mam! xuchax ri Kuch. We xcha ri Mam, are taq chixaqirik, kate ta chiqequmar chik, kajmul xxaqin ri Mam. Kaxaqin Kuch kacha winaq wakamik. Are taq kasaqirik. Xa ku kakarx utzirik are taq xutikiba ukojeik. Ma utz chaxux ku Jun Ajpu? Je utz xcha kut. Xa wi xa are chubaqatila ujolom keje ri qastzij ujolom xuxik. Kate kut are taq xkiban kitzij, xkipixabaj kib: ma na katchajik, xa kachayekuj awib, xa in jun kinbanowik xcha Xbalam Kyej che are. Kate kut are taq xupixabaj jun iml. Katkola chi chuwi jom, chuwi katkoji wi, chupam px xuchax iml rumal Xbalam Kyej. Chopan na kik awuk kate katelik, ka in kinbanowik xuchax ri iml, are taq xpixabax chaqab. kolon chi ku ujolom Jun Ajpu chuwi jom.

q e wtt q e ett

q e rtt

q e ttt

q e qttt Kate kut are taq xsaqirik, xa wi xa are utz kiwch kikabichal. Xqaj chi ku kichaaj,

q e wttt Mixqachakoyin! Mixban kiyan! Mixiyao! xeuchaxik. Xa wi xa are chisikin

Jun Ajpu. Chakaqa ri jolom chi kik! keuchaxik. Ma ku chikaqoxow chik, chiyakow kib.

54

q e ettt Are ku xetzaqow kik rajawal Xibalba, xuqul kut Xbalam Kyej, taqal ku che ri

kik chuwch bate. Chitanenik are taq xelik, xas ku xikow kik chuwi jom, xa jun xakanab wi, taqal pa px.
q e rttt

Are taq xel ku ri iml, chikoxkotik are taq xbek, oqatal kut are taq xbe kumal ri xibalba, kejumunik, kechaninik xebe chirij ri iml, xekisbik konojel xibalba. Kate kut xukamixtaj ri ujolom Jun Ajpu, xutikixtaj chi uqoq Xbalam Kyej. Are chi ku xekikuba ri qoq chu wi jom. Qastzij jolom chi ku ujolom ri Jun Ajpu. Kekikot chi kut kikabichal. Are kut kebetzukuj na kik ri xibalba, kate kut xkikamixtaj chi ri kik pa px. Are taq xesikin chi kut: Kixpetoq! Waral kik kemixqariqo! xecha kikotem chi kut. Are taq xeul xibalba. Jasa pa ri mixqilo? xecha chi kut, are taq xkitikiba chi ku chajik, junam chajik chi kut xkiban chik kikabichal. Kate kut xkaqataj ri qoq rumal Xbalam Kyej, chi pu kabin ri qoq xqaj pa jom, saqiram ku ri usaqilal chikiwch. Jasa ba ri chikekikama? Apa ko wi ri kamal re? xcha xibalba. Keje ku kichakatajik rajawal Xibalba kumal Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Nimakxkol xekoji wi, ma wi are xekm wi, ri ronojel xban chike.
Ujukal Kaib Tzij

qrP

qrq

qrw

qre

qrr

qrt

Pa ajawam kamikal Are kut waral kinabal, kikamk Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are wa kinabal, kikamk xchiqabij chik. Are taq xepixabax kut xkibano, ronojel kxkol rayil xban chike, ma wi xekamk rumal utijobl Xibalba, ma wi xechakatajik rumal ronojel tionel chikp ko Chi Xibalba. Kate kut are taq xkitaq chi kaib nukwachinel, keje ri ilonelab, are kibi wa: Xulu, Pakam etamanelab. We katzonox chiwe kumal rajawal Xibalba, rumal ri qakamk, kinaoj kakinuk rumal ri ma wi xojkamk, ma pu mixojchakatajik, mixqasach kitijobal, ma xa chikp chok chike.

q r qt

q r wt

55

q r et

Are ku retal wa chiqakux, chojim abaj kamisabal qe kumal, mixekikuchu kib konojel xibalba, ma ku qastzij are ta xkaj xojkamk, are kinaoj wa xchiqabij: we kixultzonobexoq kumal che ri qakamk, are taq kojqatoq. Naqi xchibij ix Xulu, ix Pakam? We kecha chiwe ma utz lo chiqatix ta kibaqil pa siwan?, we nabe utz, xa wi xa are chik chikastaj kiwch kixcha. We ba are utz xa chiqaxekeba chuwi che? are taq kecha chik chiwe, xa ma utz wi xa wi, xa are chiwil chikiwch kixcha. Are taq kecha chi kut chi roxmul xa ba are rutzil, xa chiqatix kibaqil pa raqan ja?. We kixuchax chi kumal: are utzbala kekamk, kate ku utz chijok kibaqil chuwch abaj, keje chikex kajim jal, jujunal chikexik, kate ku chitix ubik chi raqan ja, chiqaj wi kuwa chibeta pa chutijuyub, pa nimajuyub kixcha kut, are taq chikutunsaj ri qapixab, mixqabij chiwe xecha Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are taq xepixabik, xketamaj kikamk. Are kaban ri nimachojim abaj, keje ri chojibal xkiban xibalba, nimaq xaq xkikojo. Kate kut xul Samajel, kachilal ke Usamajel Jun Kame, Wuqub Kame.

q r rt

q r tt

q r qtt

q r wtt

q r ett

Kepetoq, kojbe ta kuk kajolab, chibe ta qila ka kixqachojij kacha Ajaw ix kajolab xeuchaxik. Utzbala xecha kut. Anim xebek, xeopan ku chuchi choj. Chiri kut xekichuqabij wi che etzanem kichopij. Are wa ri qaki, kajtaqmul taj chixikaj chijujunal, ix kajolab! xeuchax ku rumal Jun Kame. Ma wi are kojimich wi ri. Ma pa qetam qakamk ix Ajawab? Chiwila na xecha kut. Are taq xkikulawachij kiwch, xkirip kiqab kikabichal e jupujuj are taq xebe pa choj, chiri kut xekm wi kikabichal. Kekikot chi kut konojel xibalba. Taqal kixub, taqal kixulqab. Mixeqachako! Qastzij ma wi matam xkiya kib! xecha. Kate kut kitaqik ri Xulu, Pakam. Xkanaj wi kitzij xa wi xa are xtzonox ri xbe wi kibaqil, are taq xeqijin xibalba, xjok kibaqil, xetixoq chi raqan ja. Ma ku xebe ta chinaj, xas xeqaj chuxe ja, e chaom kajolab xeuxik. Xa wi xa are kiwch xuxik, xekutun chi kut.

q r rtt

q r ttt

q r qttt

q r wttt

56

Ujukal Oxib Tzij


q r ettt

Kastajibal Chi robix kut xekutun chik, xeil chija kumal winaq. E kaib keje ri, xa winaq kr xewachinik. Are taq xil kiwch kumal xibalba, xetzukux kut chitaq ja. Xchuweqa kut keekutunoq e kaib chi meba, atziyaq kiwch, atziyaq pu kij, atziyaq kul kiqu, na chibanam ta kiwch, are taq qas xeilik kumal xibalba. Jela chi kut xkibano: xa xajoj Pujuy, xajoj Kux, xa Iboy xkixajoj, xa Xtzul, xa Chitik xkixaj chik.

q r rttt

qtP

Kiya mayijabal xkiban chik. Xkiporoj ja, keje ri qastzij chi xkatik, libajchi kut xchiwinaqir chik. Tzatz chi xibalba chikayik. Kate chikipus kib, chikm jun chike, pi ne na chi kaminaqil, nabe chikikamisaj kib, xa wi xa libajchi kakastaj wi chi uwch. Xa kakay xibalba are taq chikibano, ronojel xkiban chik, uxenajik chik chakabal kech xibalba kumal. Kate chi puch xopan chi utzijol kixajoj chi kixikin Ajawab Jun Kame, Wukub Kame. Xecha are taq xkito: jasa ri e kaib meba? La qastzij wi chi qus? Qastzij wi pu chi jelik kixojowik, ronojel kaqabano xcha kut. Kitzijoxik xopanik kuk ajawab, utz xkito. Are taq xebochi kut Kisamajel taqal ke. Chepetoq, chulkibana qakay, keqamayijaj taj, keqakayij ta puch kecha ajawab kixcha chike xuchax ri Samajel.

qtq

qtw

qte

qtr

Xeopan kut kuk ri ajxajoj, are taq xubij ku kitzij Ajawab chike. Ma ba chikaqaj rumal ri qastzij kojxobik. Ma xa ma wi kojkixibij kojok apanoq chi

57

Ajawal Ja, rumal itzel qawch, ma xa ku nimaq ubaq qawch chi meba. Ma xa on kail chiqe xa oj xajol. Jasa ta chikaqabij chike qachmeba? Kokam kurayij na pu ri qaxajoj ka kakastaj kiwch quk. Ma ku jela ku xchiqaban chike ri ajawab, keje ku ma wi kaqaj wi ix Samajel xecha kut ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej.
qtt

Xelejebex na kiwch chuwi rayil, chuwi kx. Kaq rayil xebek, ma wi matam xkaj benam, kiyamul xechijik, xa chimachkay Samajel chikiwch kamal ke, are taq xebe kut ruk Ajaw. Xeopan puch kuk Ajawab, kemochochik, chikixule la kiwch xeopanik. Xkikemelaj kib, chikiluk kib, chikipach kib. Chimayokij chi atziyaq, qastzij wi chi meba kiwchibal xeopanik. Are taq xtzonox ku kijuyubal, kamaq puch, xtzonox na puch kichuch, kiqajaw. Apa kixpe wi? xeuchaxik. Ma ba qetam taj at Ajaw, ma wi xqetamaj uwch qachuch, qaqajaw, ka oj chutin are taq xekamk xa xecha, ma wi jasala xkibij.

q t qt

q t wt

q t et

Utzbala, chuban ta ba qakayibal. Jasa chiwaj? iwajil chikaqayao xeuchaxik. Ma ba kaqaj, qastzij chi kaqaxibij qib xecha chik che ri Ajaw. Mixibij iwib, mixobik, kixxojowoq. Are ta nabe chixaj ri kixpusuw ta iwib, chiporoj ta ku ri wochoch. Chibana ronojel ri iwetaam, kojkay taj kaqaj, are uwa qakux kixetaqoq, rumal ix meba chikaqaya iwajil xeuchax kut. Are taq xkitikiba ku ri kibix, kixajoj, are taq xeul kut konojel ri xibalba, xepulik e kayenelab. Ronojel kut xkixajoj, xkixajoj Kux, xkixajoj ri Pujuy, xkixajoj ri Iboy. Xcha ku ri Ajaw chike: chipusu ri nutzi, chikastaj chi uwch iwumal xeuchaxik. Jae xecha. Are taq xkipus ri tzi, xkastaj chi uwch, qastzij kut chi xkikot ri tzi are taq xkastaj uwch, chusabisala uje ta ri xkastaj uwch. Xcha ku ri Ajaw chike: chiporoj na ba wochoch! xeuchax chik. Are taq xkiporoj ku rochoch ri Ajaw, e pulinaq ri Ajawab pa ja konojel, ma wi xekatik, libajchi chik xkutzirisaj, ma na su sachik ri rochoch Jun Kame. Xkimayijaj kut konojel Ajawab, xa wi xa are kexojowik, nim kekikotik. Xeuchax chi kut rumal ri Ajaw: chikamisaj na ku jun winaq, chipusu, ma ta ku chikamk xeuchax kut.

q t rt

q t tt

q t qtt

q t wtt

q t ett

58

q t rtt

Utzbala xecha. Are taq xkichap ku jun winaq, kate xkipusila, xkipaqabisaj ku aqanoq ukux ri jun winaq, xkikoloba kut chikiwch Ajawab. Xkimayijaj chi kut Jun Kame, Wukub Kame. Libajchi kut xkastaj chi uwch ri jun winaq kumal, nim xchikikot ukux are taq xkastaj uwch.

q t ttt

Xkimayijaj ku Ajawab. Chipusu chi na ku iwib, chiqiltaj! Qastzij kurayij qakux ri ixajoj! xecha chi ku Ajawab. Utzbala at Ajaw xecha kut. Kate puch xkipusil kib, are ku xpus ri Jun Ajpu rumal Xbalam Kyej, chijujunal kut xperepoxik raqan, uqab, xel ujolom, xkoli apanoq chi naj, xkotix uloq ukux, xcheke chuwch tzalik. Keqabar ku ri konojel rajawal Xibalba chi kayik. Xa ku jun chi kaxojowilabik ri Xbalam Kyej. Katwalijoq! xcha kut, libajchi kut xkastaj uwch, nim kekikotik. Xa wi keje kekikotik Ajawab, xa wi are kebanowik, kakikot kikux Jun Kame, Wuqub Kame, keje ku ri are kexojowik kakinao. Kate puch urayinik, umalinik pa kikux Ajawab che ri kixojoj Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Are taq xel ku kitzij Jun Kame, Wuqub Kame: chibana chiqe! Kojipusu! Jujunal taj kojipusu! xecha kut Jun Kame, Wuqub Kame chike ri Jun Ajpu, Xbalam Kyej. Utzbala, chikastaj iwch. Ma ba ixko kanoq pa kikotirisail iwe, ix pu rajawal iwal, ikajol? xecha kut chike Ajawab. Are ku nabe xpus ri ujolom Jun Kame ubi rajawal Xibalba. Kaminaq chi ku Jun Kame, are taq xchap chi Wuqub Kame. Ma wi xekastaj chikiwch.

q t qttt

q t wttt

q t ettt

q t rttt

q qt P

q qt q

Kate puch kelik xibalba chi kaqan are xkil ri Ajawab xekamk, e xaraxoj chi ubik, e pu xaraxoxinaq kikabichal, xa ku kajisabal kiwch xbanik. Xas ku xukamibej ri jun Ajaw, ma na xkikastajisaj chi uwch. Are ku ri jun Ajaw xel na ubik, xok na chikiwch ri ajxajoj, ma wi xukulu, ma pu xuriqo. Toqob nuwch! xcha, are taq xuna rib. Xaqis kebek konojel kal, kikajol pa nimasiwan, xa jun xkibalij wi kib pa nimaxol bachan, chiri kut e tubul wi. Are taq xkulun kut ma wi ajilan chi snik,

q qt w

q qt e

59

tukul ula pa siwan.


q qt r

Kije ri xebeyoxa uloq, are taq xeul kut, xulkiya chi kib, konojel xeulelajoq, xeulpwaqoq. Kije ku kichakatajik rajawal Xibalba. Xa mayijabal, xa pu kijalwchibal kib ri xkibano.

Ujukal Kajib Tzij


q qt t q qt qt

Paqalem chikaj Kate puch are taq xkibij kibi, xkiqajarisaj kib chikiwch konojel xibalba. Chita qabi xchiqabij, xchiqabij na puch ubi qaqajaw chiwe. Oj wa, oj Jun Ajpu, Xbalam Kyej qabi. Are ku qaqajaw ri xikamisaj Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu kibi. Oj ku paqol re wa kiyaril, kikxkolil ri qaqajaw. Keje kut mixqakuy wi ronojel kxkol mixiban chike. Keje kut kixqasach wi iwonojel. Kixqakamisaj, ma ja wi chik kolotajel chiwe xeuchax kut. Kate puch katajin koqik konojel xibalba: toqob qawch ix Jun Ajpu, Xbalam Kyej! Qastzij wi xojmakun chike ri iqajaw kibij! La kate e muqul chi Pukbal Chaj! xecha kut. Utzbala, are ba ri qatzij xchiqabij chiwe. Chita iwonojel ix xibalba: rumal ma na nim ta chi iqij, iwalaxik chuxik, ruk na puch ma wi nim chi ikochibal, xsaqin chik ikik, ijolomaj, ma wi chajom, kik iwe. Xa xot, xa kaam, xa chuch chi ri xjeraxik. Xa na pu ral kim, ral tolob chiwechaaj. Ma ku iwech ri ronojel saqil al, saqil kajol. Xa naoj chi kutzaq rib chiwch. Are ri ajmak, ajlabal, ajbis, ajmokom chak la umak kixoq wi. Ma na xa rx chapom ronojel winaq chibano, kixtaow puch chuwi ri kik jolomax xeuchax kut konojel xibalba. Kije kut tikarinaq kisachik, umayixik, na puch kisikixik. Ma wi nim kiqij ojer, xa xraj su wi winaq ojer. Qastzij ma na Kabawil kibi ojer, xa wixibal chow itzel kiwch. E ajtza, ajtukur, e taqchinel che mak, che labal. Benam pu ajmuqulik kux, e qeqail, e saqiil, ajmox wch, ajlatzab keuchaxik. Chi xeopan kiwch kikulutajik. Kije ku usachik kinimal, kiqaqal. Ma wi nim chi kajawarem xuxik.

q qt wt

q qt et

q qt rt

q qt tt

60

Are xebanow ri xa Jun Ajpu, Xbalam Kyej.


q qt qtt Are kut koqik, kasikin ri katit chuwch ri aj ri xkitik kanoq. Xpe utux ri aj, kate

xchaqijik, are kut are taq xekat pa choj. Are taq xpe chi ku utux ri aj.
q qt wtt Kate kut xkaton ri katit, xukat ri pom chuwch ri aj, natabal kech ri. Are xkikot

wi ukux katit ri chukamul xpe utux ri aj. Are taq xkabawilax rumal katit, are taq xubinisaj kut Nikaj Ja, Nikaj Bichoq,
q qt ett Kasam Aj pa Chatam Ulew ubi xuxik. Are kut xubinaaj wi Nikaj Ja, Nikaj

Bichoq rumal xa chunikajal upa kochoch xkitik wi aj. Are chi ku xubinaaj wi Kasam Aj pa Chatam Ulew rumal chuwi chat ulew katik wi aj. Are na puch xubinaaj wi Kasam Aj rumal xpe utux aj, are chi xkoj ubi rumal Xmukane. Xkitik kanoq Jun Ajpu, Xbalam Kyej, xa natabal ke rumal katit.
q qt rtt

Are ku ri nabe kiqajaw, ojeroq e kaminaq ri Jun Jun Ajpu, Wuqub Jun Ajpu. Xkil chi kut uwch ri kiqajaw chila Chi Xibalba. Xekichabej chi kiqajaw, are taq xekichak xibalba. Wa kate uwiqik chik kiqajaw kumal. Are xkiwiq wi Wuqub Jun Ajpu. Chila xeekiwiqa wi chi Pukbal Chaj. Xa wi xa are uwch xraj uxik, xtzonox kut che ubi, ronojel uchi, utzam, ubaqwch. Xuriq nabe ubi, xa ku sqakin chik xchataj wi, xa are ma wi xubij chik ubi ri ujunajpuwil uchi, xa are pu xchataj chi wi.

q qt ttt

q qt qttt

Kije kut are taq xkinimaj wi, kanajik ukux kiqajaw, xa wi xkanaj chi Pukbal Chaj. Are chi chiri
q qt wttt

kixsikix wi chuxik xecha chi ukajol chech, are taq xkubax ukux. Nabe chel iwe nabe na puch kixqijiloxik rumal saqil al, saqil kajol. Ma wi chi sach ibi, are taq chuxoq xecha chech kiqajaw, are taq xkikuba ukux. Xa oj poqol ikamk, isachik, kxkol, rayil xban chiwe. Kije kut kipixabik ri chakatajnaq konojel xibalba.

q qt ettt

Are taq xeaqan uloq waral e nikaj saq. Xas ku xeaqan chikaj. Jun ku qij, jun na pu ik chike, are taq xsaqir upam kaj, uwch ulew, chikaj xekoji wi.
q qt rttt Are

ku kichakanik ri omuch kajolab xekm rumal Sipakna, are ku kachibil

61

xuxik e uchumilal kaj xeuxik.

Ujukal Joob Tzij


q wt P

Pan Paxil, Pan Kayala Wa kut utikerik, are taq xnaojix winaq, are taq xtzukux puch ri xok utiyojil winaq. Xecha kut ri Alom, Kajolom, e Tzaqol, Bitol, Tepew, Quq Kumtz kibi:

q wt q

mixyopijik usaqirik, mixtzaq rutzirik, mi pu xqalejeik tzuqul, kolol, saqil al, saqil kajol, xqale winaq, uwinaqil uwch ulew xecha. Xmolomanik, xulik, xbe kinaoj chi qequmal, chi aqabal, are taq xkitzukuj, xkipakuj puch, xenaojinik, xebison puch waral. Kije kut xel wi apanoq kinaoj, saqil qalaj xkiriqo, xkikanajisaj puch ri xok utiojil winaq. Xa skaqin chik ma wi kawachin qij, ik, chumil pa kiwi e Tzaqol, Bitol.

q wt w

q wt e

q wt r q wt t

Pan Paxil, Pan Kayala ubi xpe wi qanajl, saqajl. Are ku kibi chikp wa e kamal recha: yak, utiw, kel, joj. E kajib chi chikp xbin utzijol qanajl, saqajl chike. Chila kepe wi Pan Paxil, xkikut ubeel Pan Paxil. Are kut xkiriq ri echa, are kut xok utiojil winaq, winaq tzaq, winaq bit, ja kut ukikel, ukikel winaq xuxik, are xok kumal Alom, Kajolom ri jl. kut xekikot wi, rumal ri uriqitajik utzalaj juyub, nojinaq chi qas tzatz chi qanajl, saqajl, tzatz na puch chi peq, chi kako, ma wi ajilan tulul, kawex, qinm, tpal, ajache, kab. Nojinaq kialaj echa chupam ri tinamit Pan Paxil, Pan Kayala ubi.

q wt qt

q wt wt Kije

62

q wt et

Ko wi echa wachinel, ronojel chut echa, nim echa, chutitikon, nimatikon, xkut ubeel kumal chikp. Are taq xkex ku ri qanajl, saqajl. Belejeb ukya xuban Xmukane, echa xokik ruk ja ropenal xwinaqir uqab cheal, uqanal winaq xuxik. Are taq xkiban ri Alom, Kajolom, Tepew, Quq Kumtz keuchaxik. Kate kut xkikoj pa tzij utzaqik, ubitik qanabe chuch, qajaw. Xa qanajl, saqajl utiojil, xa echa raqan uqab winaq ri e qanabe qajaw. E kajib chi winaq tzaq, xa echa okinaq che kitiojil.
Ujukal Waqib Tzij

q wt rt

q wt tt

Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj chil Ik Balam Wa kibi nabe winaq xetzaqik, xebitik. Are nabe winaq ri Balam Kitze, ukab chi kut Balam Aqab, rox chi kut Majukutaj, ukaj kut Ik Balam. Are ku kibi ri qanabe chuch, qajaw.

q wt qtt

Xa tzaq, xa bit keuchaxik, maj ba kichuch, maj ba kiqajaw, xa utukel achi chiqabij, ma wi ixoq xealanik, ma na pu xekajolaxik rumal ri Ajtzaq, Ajbit, ri Alom, Kajolom. Xa pus, xa nawal kitzaqik, kibitik rumal ri Tzaqol, Bitol, Alom, Kajolom, Tepew, Quq Kumtz. Are taq xewinaqwachin kut, e winaq xeuxik. Xechawik, xetzijonik, xemukunik, xetion puch, xebinik, xechapanik, e utzalaj winaq, e chaom achijil wch kiwchibal.

q wt wtt

q wt ett Ko

kuxlab xuxik, xemukun na puch, xas xopan kimukubal, xkis kilo, xkis ketamaj ronojel uxekaj, we kemukunik. Libajchi chikisolwachij, chikisolmukuj puch upam kaj, upam ulew. Maj uqatajil na, chikilix taj ronojel, man kebin taj, are taq naom nabe, kate are chikakil ri uxekaj. Xa wi chiri e ko wi, are taq kemukunik.

q wt rtt

q wt ttt

Tzatz ketamabal xuxik, xokow kiwchibal pa che, pa abaj, pa ch, pa polw, pa juyub, pa taqaj. Qastzij wi chi e loqolaj winaq ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Are taq xetzonox kut rumal ri Ajtzaq, Ajbit: juchul kikojeik kakinao? Ma kixmukunik? Ma kixtaonik? Ma utz ichabal ruk ibinibal? Kixmukuna na kut! Chiwila uxekaj! Ma qalaj juyub, taqaj? Kiwilo! Chitija

q wt qttt

63

na kut! xeuchaxik.
q wt wttt

Kate puch kis kil ronojel uxekaj. Kate kut kikamowanik che ri Tzaqol, Bitol: qastzij wi kamul kamo, oxmul kamo! Mixojwinaqirik, mi pu xojchinik, xojwachinik, kojchawik, kojtaonik, kojbisonik, kojsilabik, utz kaqanao, xqetamaj naj, naqaj.

q wt ettt

Mi pu xqilo nim, chutin upa kaj, upa ulew, kamo kut chiwe, mixojwinaqirik oj tzaq, oj bit. Mixojuxik at Qatit! at Qamam! xecha, are taq xkikamowaj kitzaqik, kibitik. xketamaj ronojel, xkimukuj kajtzuk, kajxukut, upam kaj, upam ulew.

q wt rttt Kis q et P

Ma ku utz xkito ri Ajtzaq ri Ajbit: ma wi utz ri mixkibij qatzaq, qabit, mixqetamaj ronojel nim, chutin kecha. Je chi kut ukamik chik kinaoj Alom, Kajolom: jucha chik chiqaban chike? Xa ta naqaj chopan wi kimukubal! Xa ta skakin uwch ulew chikilo! Ma wi utz ri kakibij. Ma pa xa tzaq, xa bit kibi? Xa nabe e Kabawil keux chik? We ma wi kepoqotajik, kekiritajik, are taq chawexoq, are taq saqiroq? We chikiyarik are chuxoq? Xa qayojo chi skakin chik, ko chi karaj. Ma wi utz kaqanao. Xa pa xchijunamataj kibanoj quk ri naj ta kopan wi ketamabal, kilon ronojel? xeuchax ku rumal Ukux Kaj, Jun Raqan, Chip Kaqulja, Rx Kaqulja, Tepew, Quq Kumtz, Alom, Kajolom, Xpiyakok, Xmukane, Tzaqol, Bitol keuchaxik. Are taq xkiban kut ukojeik chik kitzaq, kibit. Xa ku xwabax ubaq kiwch rumal Ukux Kaj. Xmoyik keje ri xuxlabix uwch lemo, xmoyomobik ubaq kiwch. Xa naqaj chik xemukun wi, xa are chi qalaj ri e ko wi. Kije kut usachik ketamabal ruk ronojel kinabal e kajib chi winaq, uxe utikaribal. Keje kut kitzaqik, kibitik nabe qamam, qaqajaw rumal Ukux Kaj, Ukux Ulew.
Ujukal Wuqub Tzij

q et q

q et w

q et e

q et r

q et t

q et qt

64

Kaj Paluna, Chom Ja, Tzunun Ja chil Kaqix Ja q et wt Are taq xkoji chi ku kikulaj, kixoqil puch xuxik. Xa wi Kabawil xnaojin chik, keje ri xa pa waram xkikam wi kitzij, jel chi ixoq ko ruk Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.
q et et q et rt

Ko chi kixoqil are chi xekastajik, anim xkikot chik kikux rumal kikulaj. Are ku kibi kixoqil wa: Kaj Paluna ubi ri rixoqil Balam Kitze, Chom Ja ubi ri rixoqil Balam Aqab, Tzunun Ja ubi ri rixoqil Majukutaj, Kaqix Ja ubi ri rixoqil Ik Balam. Are kut kibi kixoqil ri xeok qajawab xeuxik. E poqol winaq, chut amaq, nim amaq. Are kut uxe qech ri oj kiche winaq, tzatz ku xuxik ri ajkixib, ajkajib, ma na xa e kajib chik xeuxik. Xa are kajib ri qachuch oj kiche winaq.

q et tt

q et qtt Jalajoj

chi kibi chi kijujunal, are taq xpoqotaj chila Pa Relebal Qij. Ki kibi xuxik ri winaq: tepew, olomam, kojaj, kenech, ajaw chuchax chik ubi winaq. Chila Pa Relebal Qij xepoqotaj wi.

q et wtt Retaam

kut utikarik chik rech ri tamub, rech ilokab xa jun xpe wi chila Pa Relebal Qij.

q et ett Balam Kitze umam, uqajaw belejeb Nimaq taq Ja chi kawikib. Balam Aqab

umam, uqajaw belejeb Nimaq taq Ja chi nijayibab. Majukutaj umam, uqajaw kajib Nim Ja chi ajaw kiche.
q et rtt

Ox chob chinamit chi ukojeik, ma wi sachel ubi umam, uqajaw, are poqol kirol chila Pa Relebal Qij. Xa wi xa are xpe wi tamub, ilokab ruk oxlajuj ukaamaq, oxlajuj tekpan ruk rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja ruk puch saqajib ruk na puch lamakib, kumtz, tujl ja, uchub ja, aj chumil ja ruk aj kib ja, aj baten ja, akul winaq, balam ja, kanchajeleb, balam kolob. Xa are kut unimaqil amaq, ri uka amaq kojcha chech, xa unimaqil ri mixqacholo, ki chik elenaq chirij ri jutaq chob chi tinamit, ma wi mixqatzibaj kibi, xa wi ku chila xepoqotaj wi uloq, Pa Relebal Qij. Kiya winaq xuxik chi qequmal, are taq xkiyarik. Maja chalaxoq qij, saq are taq xekiyarik. Xa jun xekoji wi konojel, e tzatz chi kikojeik, kibinowik chila Pa

q et ttt

q et qttt

q et wttt

65

Relebal Qij.
q et ettt

Are ma ja ba chi tzuqum, kolom. Xa wi chikaj kakipaqaba wi kiwch, ma wi ketaam xebe wi naj ta xkibano.

q et rttt

Are taq xkoji pa ki chiri qeqawinaq, saqawinaq. Ki wchibal winaq, ki kichabal winaq, ukay, uxikin.

q rt P

Kolem uxekaj ko kut juyubal winaq, ma wi ilom uwch, ma ja ba rochoch, xa chutijuyub, nimajuyub kebe wi, keje ri e chuj xecha, are taq xkiyajobej ri juyubal winaq xecha. Chila xkil wi relebal qij. Xa ku jun kichabal konojel, maja chikisikijoq che, abaj, are natal chikech ri utzij Tzaqol, Bitol, Ukux Kaj, Ukux Ulew xecha. Xa are kikuxlaan ri rawaxik, usaqirik. Xa tzonoj chikakibano e ajloq tzij, e ajloq, e ajnim, e ajxob, chikipaqaba kiwch chi kaj, are taq xchikitzonoj kimial, kikajol: aqaroq! at Tzaqol! at Bitol! Kojawila, kojata! Mojatzaqo, mojapixkalij! At Kabawil chi kaj, chi ulew! Ukux Kaj, Ukux Ulew! Chaya taj retal qatzijol, chibe qij, chibe saq! Ta chawexoq, ta saqiroq! Ki ta rxal be, rxal jok kojaya wi! Liyanik saq, liyanik amaq taj! Utzalaj saq, utzalaj amaq taj! Utzalaj kaslem, winaqirem ta puch kojaya wi! At Jun Raqan, Chip Kaqulja, Rx Kaqulja! Chip Nanawak, Rx Nanawak! Wak, Jun Ajpu! Tepew, Quq Kumtz! Alom, Kajolom! Xpiyakok, Xmukane! Ratit Qij, Ratit Saq! Ta chawexoq, ta saqiroq! xecha. Are taq xeqijilonik, xesikinik, xa selawachin usaqirik. Xa wi chila kemukun wi chi relebal qij, kilawachin ri Ikoqij, nimachumil xa chalaxik qij, tzijol re upa kaj, upa ulew, ubinibal winaq tzaq, winaq bit.
Ujukal Wajxaqib Tzij

q rt q

q rt w

q rt e

q rt r

q rt t

Benam tzalijem uloq pa Tulan Siwan Xecha e Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam: kojoyobej na usaqirik xecha e nimaq etamanel, e naonel, e ajkixib, e ajnim keuchaxik. Maja ba jabiroq che, abaj chichajin e qanabe chuch, qajaw. E xa ku xkos kikux chiri chiroyobexik qij. Ki chik ronojel amaq ruk yaki winaq ajkixib, ajkajib.

q rt qt

66

q rt wt

Xa jo oj qatzukuj, oj pu qila we ko chichajin retal la! Chiqariqo ri kojtzijon ta chuwch, xaq ku je oj kolik, maja ba chajil qe xecha kut e Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Xkita utzijol jun tinamit, xebe wi. Are ku ubi juyub wa xebe wi Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam ruk tamub, ilokab: Tulan Siwan, Wuqub Pk, Wuqub Siwan ubi tinamit xeopan wi e kamal re Kabawil. Xeopan kut chila pa Tulan Siwan konojel, ma wi ajilan chi winaq xeopanik, tzatz kut chubinik, cholon kut relik uloq Kikabawil. Nabe ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam kekikotik: are katzukux wa mixqariqo! xecha. Are kut nabe xel ri Tojil ubi Kabawil, xekel ukoq reqaxik rumal Balam Kitze. Xel chi ku uloq Awilix ubi Kabawil, xrukaj Balam Aqab. Qaq Witz chik ubi Kabawil xukam Majukutaj. Nikaj Taqaj ubi Kabawil xukam Ik Balam. Xa are kut rach kiche winaq ri xukam chi kut re tamub, xa wi xa are Tojil chi tamub ko ubi xkamowik umam, uqajaw tamub Ajawab ketaam kut wakamik. Rox chi kut ilokab, xa wi Tojil ubi Kabawil xukam kimam, kiqajaw Ajawab xa wi ketaam wakamik. Je kut ubinaam wi oxib chi kiche. Xma xutzoqopij wi rib rumal xa junam ubi Kabawil. Tojil kiche, Tojil chi tamub, Tojil chi ilokab, xa jun ubi Ukabawil, keje ku ma wi xujach wi rib roxichal kiche. kitzij nimaq kikojeik Tojil, Awilix, Qaq Witz.

q rt et q rt rt

q rt tt

q rt qtt

q rt wtt

q rt ett

q rt rtt

q rt ttt

q rt qttt Oxib

q rt wttt Are taq xok chi kut ronojel amaq rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikina ja ruk yaki

winaq ubi wakamik.


q rt ettt Chiri

kut xjalkatij uchabal ri amaq, jalajoj kichabal xuxik, ma wi qalaj chik xkito chikibil kib are taq xepetik chi Tulan Siwan. Chi ku ri xikipaxij wi kib, ko xbe chila Pa Relebal Qij, tzatz ku ri xepe waral. Xa ku jumaj tzum kiqu, maja ba ri utzalaj taq kul taj kikojom, xa utzumal

q rt rttt

67

chikp kikawubal, e meba, maja ba kech, xa e nabeal winaq chikikojeik.


q tt P

Are taq xepe chila Tulan Siwan, Wuqub Pk, Wuqub Siwan kucha chupam ojer tzij. Tzatz chubinik xeopan chi Tulan Siwan.

Ujukal Belejeb Tzij


q tt q

Qaq chil kowibal Maja ba kiqaq, xaqi e ko ri Tojil. Are ku ri Ukabawil amaq, nabe xwinaqir uqaq, ma wi qalaj uwinaqirik, kanikow chi kiqaq. Are taq xkil ri Balam Kitze, Balam Aqab: aqaroq! Maja ba qaqaq mixuxik! Xkojkm rumal tew xecha kut. Are taq xchaw kut ri Tojil: mixbisonik! ko iwech, chisacha ri qaq kibij xcha kut Tojil chike. Ma qastzij? At Kabawil, at qatzuquj, at pu qakolon, at Qakabawil! xecha che are taq xkikamowaj ri xubij Tojil. Utzbala. Qastzij in Ikabawil! Are taq chuxoq! In Iwajawal! Are taq chuxoq! xeuchax ri Ajkixib, Ajkajib rumal Tojil. Are kut keqaqal ri amaq, kekikot rumal ri kiqaq. Kate puch are taq xtikar nimajb, are katala uqaq amaq, tzatz kut chi saqbach xqaj pa kiwi ronojel amaq, are taq xchup kut kiqaq rumal saqbach, maj ba chi kiqaq xuxik. Are taq xkitzonoj chi kut kiqaq ri Balam Kitze, Balam Aqab: at Tojil! qastzij kojwitzin rumal tew xecha ku che Tojil. Utz, mixbisonik xcha Tojil. Kate are taq xrelesaj qaq, xuboq uloq chupam uxajb. Kate kut xekikot ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam, kate kut xemiqik. Are kut chupinaq chik uqaq amaq, kewitzin chi rumal tew. Kate pu kipetik chiketzonol kiqaq kuk ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.

q tt w

q tt e

q tt r

q tt t

q tt qt

q tt wt

68

q tt et

Ma ku kakichij chik rumal tew, saqbach, xa kelexlot chik, kesiksot chi puch maja ba e kas chi wi, kakoyokot chi kaqan, kiqab, ma wi kechapan chik are taq xeulik: ma ku kojqax na iwuk chiqatzonoj ukoq skakin iqaq xecha are taq xeulik. Ma ba xekulaxik, are taq xkoqon ku kikux ri amaq. Jalan chik kichabal ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Aqaroq! Jasa xkanaj wi qachabal? Jupa cha xqabano? Mixojsachik! Apa xojqaxtokx wi? Xa jun qachabal are taq xojpe chila Tulan Siwan, xa pu jun qatzukibal, qawinaqiribal. Ma wi utz xqabano xecha kut konojel amaq xe che, xe kaam. Are taq xukut ku rib jun winaq chikiwch ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Xcha ku ri winaq: qastzij chi are Ikabawil, ri are kixtzuqun, are pu kexwch, natabal re Tzaqol iwe, Bitol pu iwe. Miya ku kiqaq ri amaq, ko na chikiyao che Tojil, Iwajawal, ba chikiya chiwe, chikitzonoj na chech Tojil, chi re na chipe wi chikuyao kambal qaq xcha ri winaq ko uxik, je ri uxik sotz. In Samajel kumal Tzaqol iwe, Bitol iwe xcha ku ri winaq. Xekikot chi kut, xnimar chikikux ri Tojil, Awilix, Qaq Witz are taq xchaw uloq ri winaq. Libajchi kut xusach rib chikiwch, ma wi xmayinik. Are taq xeul chi kut ri amaq, kewitzin chi rumal tew, tzatz chi saqbach, chi qeqal jb, saqbachom puch, ma wi ajilan tew.

q tt rt

q tt tt

q tt qtt

q tt wtt

q tt ett

q tt rtt

q tt ttt

q tt qttt Ka qikulo keluklutik, kechakchatik rumal tew ronojel amaq. Are taq xeul chuchi

ri e ko wi ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Nim ukatat kikux, chikimaj kichi, chikimaj kiwch.
q tt wttt Kate

puch kulik chik elaqomab chikiwch Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. ma wi pu xuriqo? Ma pu xa jun qochoch, xa pu jun qajuyubal are taq xojtzaqik, are taq xojbitik? Chitoqobaj ku qawch! xecha kut.

q tt ettt Ma ku chitoqobisaj qawch? Chiqatzonoj ukoq skakin iqaq. Ma wi xukulu,

q tt rttt

Jasa kula chikuyao chiqe chiqatoqobisaj ku iwch? xeuchax kut. Utz

69

chiqaya pwaq chiwe xecha ku ri amaq.


q qtt P

Ma wi kaqaj ri pwaq xecha ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam Jasa pa qas chiwaj? Xa ta ba chiqatzonoj xecha chi kut ri amaq. Utzbala, kqatzonoj na chech Tojil, kate ku ri xchiqabij chiwe xeuchax chik. Kate puch xkitzonoj che Tojil: jasa pa chikiya ri amaq at Tojil? Kulkitzonoj ri aqaq xecha ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Utzbala. Ma chikaj kitunik xe kitolok, xa pu kimeskel? Ma karaj on kikux kinkiqaluj ri in Tojil? Are taq ma ku chikaj, ma ku chinya kiqaq kacha Tojil kixcha chike. Katikal na kut, ma na wakamik taj, xtunik xe kitolok, kimeskel kacha chiwe kixcha xeuchax kut Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Are taq xkibij kut utzij Tojil. Utzbala chitunik utz puch chiqaqaluj xecha kut. Are taq xkichokobej, xkikuluba puch utzij Tojil, ma wi xkikiyalaj chik. Utz xas! xecha. Are taq xkikam ku ri qaq, kate ku ri xemiqik.
Ujukal Lajuj Tzij

q qtt q

q qtt w

q qtt e

q qtt r

q qtt t

Ri kamowabal Xa ku juchob ri xa xrelaqaj ubi qaq pa sib, are ri Sotzil Ja, Chamalkan ubi Kikabawil kaqchikeleb, xa sotz uwchibal. Are taq xokow pa sib, chiliblotik xokowik, are taq xulukama qaq, ma wi xutzonoj uqaq ri kaqchikeleb, ma wi xuya rib chi chakik.

q qtt qt

q qtt wt Xa

are xechakataj konojel ri amaq, are taq xuyao uxe utolok, uxe umeskel chituxik ri xubij Tojil, are taq xpus ronojel amaq chuwch, are taq xkotix uloq ukux chutolok, chumeskel.

q qtt et Maj

chitijowoq ubanik are taq xnukwachixik rumal Tojil ukamk puch qaqal, tepewal kumal ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.

q qtt rt

Chila petinak wi Tulan Siwan, ma ku kewataj, junelik mewajik xkibano. Xa are kiselawachim ri usaqirik, kilawachim relik ula qij. Kejalow kib chi rilik ri nim chumil Ikoqij ubi. Are nabe chuwch qij, are taq chalaxoq ri qij, rx Ikoqij. Amaqel ku chila ko wi kiwch Pa Relebal Qij, are

q qtt tt

70

taq xekoji chila, Tulan Siwan ubi xpe wi Kikabawil.


q qtt qtt

Ma na xa ta ka waral taj xkikam wi kiqaqal, kajawarem puch. Xa wi chila xchataj wi, xyakataj wi nimamaq, chutamaq. Are taq xpusik chuwch Tojil, xuyao ukikel, ukomajil, utolok, umeskel ronojel winaq. Xas chi Tulan Siwan xpe wi kiqaqal, nim etamabal ko kuk. Chi qequmal kut, chi aqabal puch kibano.

q qtt wtt

q qtt ett

Xepe chi kut xeboqotaj chi ula chila, xkikanaj chik Relebal Qij. Ma wi are qochoch wa, xa jo, chiqila na kojtiki wi xcha ku ri Tojil.

q qtt rtt Qastzij

chixchaw chikech Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Kixkamowan na kanoq, chitija na kut jutiq ixikin, chisisa ichuk, kixqajiboq, are ikamowabal chuwch Kabawil. xecha kut, are taq xkijut kixikin, xok kut chupam kibix kipetik Tulan Siwan. Xoq kikux are taq xepetik, are taq xkoqotaj kanoq ri Tulan Siwan.

q qtt ttt Utzbala

q qtt qttt Aqaroq!

Ma wi waral xchiqil wi usaqirik, are taq chalax ri qij, saqirisal uwch ulew xecha kut are taq xpe kut. ku xukanajibej ri pa be, xas ko wi winaq chikanaj chiri kewar wi.

q qtt wttt Xa

Jujun chi amaq keyakataj wi uloq, amaqel kut chikil ri chumil retal qij.
q qtt ettt

Are retal usaqirik chikikux are taq xepetik chila Relebal Qij, junam kiwch xeokow ula chila Nim Uxol kabixik wakamik.
Ujukal Julajuj Tzij

Kulibal kux q qtt rttt Are taq xeul puch chiri chuwi jun juyub, chiri xkikuch wi kib konojel kiche winaq ruk amaq. Chiri ku xeopan wi konojel, are taq xkipixabaj kib. E ubinaam juyub wakamik: Chi Pixab ubi juyub.
q wtt P Xekikuchu wi kib, chiri kut xkikobisaj wi kib: in wa, in kiche winaq! At ku

ri at tamub, are abi chuxik! xuchax ri tamub. Xcha chi kut ilokab: at ilokab, are ri abi ri chuxik! Ma wi sachel, oxib chi kiche xa junam qatzij xecha kut, are taq xkikoj kibi.

71

q wtt q

Are taq xbinaj chi ku ri kaqchikeleb, kaqchikeleb ubi xuxik. Ruk chik rabinaleb are chi ku ubi xuxik, ma wi sachinaq wakamik. Are chi ku ri aj tzikin ja ubi wakamik. Are ku kibi ri xkibij chikibil kib. nabe chuwch qij, are taq chalaxoq. Chila xojpe wi, xa xqapaxij qib xecha chikibil kib.

q wtt w Chiri na xeopan wi, xa chikiyebej na usaqirik, chikilawachij relik ula chumil are

q wtt e

Are chikatat wi kikux ri nimakxkol xeokow wi uloq, maja ba wa, maja ba echa, xa uxe kichamiy chikisiqo, keje ri kewaik kakinao, xma kewa wi are taq xepetik. Ma ku qalaj kiokowik uloq pa plow, keje ri maja ba plow xeokow wi uloq, xa chuwi taq abaj xeokow wi uloq, kaqalajin ula ri abaj pa snayeb, are taq xkibinibej kut Cholochik Abaj, Boqotajinaq Snayeb ubi kumal ri xeokow wi uloq chupam plow, ujachom rib ja xeokow wi uloq. Are kut chikatat wi kikux, are taq xkipixabaj kib, chi maja ba kiwa, juqub chikiqumuj ri xa jun na ixim. kut e kal wi chuwi juyub Chi Pixab ubi. Xa wi ku kukam ri Tojil, Awilix, Qaq Witz. Nimamewajik kakiban ri Balam Kitze ruk ri rixoqil Kaj Paluna ubi rixoqil. Xa wi keje kuban Balam Aqab ruk rixoqil Chom Ja ubi. Ruk chi Majukutaj nimamewajik ko wi ruk rixoqil Tzunun Ja ubi. Ruk Ik Balam, Kaqix Ja ubi ri rixoqil. Are kut e ajmewaj ri chi qequmal, chi aqabal, nim kibis are taq xekojeik chuwi juyub Chi Pixab ubi wakamik. Xcha chi kut Kikabawil chiri.
Ujukal Kablajuj Tzij

q wtt r

q wtt t

q wtt qt Chiri

q wtt wt

Pa Tojil, Pa Awilix, Pa Qaq Witz q wtt et Are taq xcha kut ruk Tojil, Awilix, Qaq Witz chikech ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam: xa ta kojbek, xa ta pu kojyakatajik, ma ta waral kojkoji wi, chi ewalaj taj kojiya wi!
q wtt rt

Mixyopij usaqirik. Ma pa toqob iwch we kojnabixik rumal ajlabal, chi tzaq we oj ko wi iwumal ix ajkixib, ix ajkajib. Jujun ta kut kojiya wi xecha kut are taq xechawik. Utzbala, xa kojboqotajik, qatzukuj ri kichelaj xecha kut konojel.

72

q wtt tt

Kate puch xkikam chi reqaxik Ukabawil jujun chikech, are taq xeok kut Awilix pa siwan ubinaam Ewabal Siwan xuchax kumal, pa nimasiwan chi kichelaj. Pa Awilix ubi wakamik, chiri xkanaj wi. Xkukanaj kanoq pa siwan rumal Balam Aqab. Cholom ukanajik, unabe ri xkanaj chi kut Qaq Witz chuwi jun nim kaqaja, Qaq Witz ubi juyub wakamik. Kitinamit ku ri xuxik, chiri kut xkoji wi Kabawil Qaq Witz ubi.

q wtt qtt

q wtt wtt

Xa wi xkanaj ri Majukutaj ruk Ukabawil, ukab kut Kabawil ri xewax kumal. Ma na pa kichelaj xkoji wi Qaq Witz, xa saqajuyub xewax wi Qaq Witz.

q wtt ett

Are taq xpe chi kut Balam Kitze, xul chiri pa nimakichelaj xulewaxa wi Tojil rumal Balam Kitze, Pa Tojil kuchax wakamik ubi juyub, are taq xkikobisaj ri ewabal siwan, kunabal Tojil. Tzatz chi kumtz, tzatz puch chi balam, sochoj, kanti chiri pa kichelaj xekoji wi, xewax wi kumal ajkixib, ajkajib.

q wtt rtt Xa ku jun xekoji wi Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Xa

jun xkoyobej wi usaqirik chiri chuwi juyub Qaq Witz ubi.


q wtt ttt Xa wi ku kol uxol ri xkoji wi Kabawil tamub ruk ilokab. Amaq Tan ubi ri

xkoji wi ri Ukabawil tamub, chiri xsaqir wi. Amaq Ukinkat ubi ri xsaqir wi ri ilokab, chiri xkoji wi Ukabawil ilokab, xa kol uxol juyub.
q wtt qttt

Xa wi chiri ronojel rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja, ronojel chutamaq, nimamaq. Xa jun xtakatob wi, xa pu jun xsaqir wi, xa jun xkoyobej wi relik uloq nimachumil Ikoqij ubi. Nabe chel uloq chuwch qij are taq saqirik xecha.

q wtt wttt Xa ku jun xekoji wi Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.

Maja ba kiwaram, kiyakalem nim roqej kikux, kipam che usaqirik, upakatajik puch, xa wi chila xkix wi kiwch, xpe wi nimabis, nimamokem, e chiqarinaq rumal ukxkol.
q wtt ettt

Xa e ko wi uloq. Ma wi qus mixojpe wi! Aqaroq! Oj taj xkojilowik ralaxik qij! Japacha xqabano? Junam qawch chi qajuyubal, xa xkoqotaj kib kecha, are taq kis kechawik chikibil kib chuwi bis, chuwi mokem, chuwi puch oqejxik xechaw wi. Maja wi kut chikubaroq kikux che usaqirik. Are kut e kubukuxinaq wi ri Kabawil pa taq siwan, pa taq kichelaj, xa pa ek, xa pa atzyaq

q wtt rttt

73

e ko wi, ma na pa tzalam taj xeya wi xecha.


q ett P Nabe ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, nim kiqij, nim puch kab, kuxlab chuwi ronojel

Kabawil amaq, tzatz kinawal, tzatz puch kibinibal, kichakabal chi tewinik, chi xibinik kikojeik chi ukux amaq.
q ett q

Kubulik kikuxilal kumal ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Ma na chilik kayal ta kikux che ri kabawil kukaam, keqan puch xepe chila Tulan Siwan, chila Relebal Qij. Xa wi ku chiri xekoji wi pa kichelaj. Are saqiribal Pa Tojil, Pa Awilix, Pa Qaq Witz kuchax wakamik. Are kut xejawax wi, xesaqir wi qamam, qaqajaw. Wa chiqabij chik usaqirik, uwachinik puch qij, ik, chumil.
Ujukal Oxlajuj Tzij

q ett w

q ett e

q ett r q ett t

Ralaxibal qij Wa kate usaqirik, uwachinik puch qij, ik, chumil. Nim kut kikikotemal Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam are taq xkil ri Ikoqij. Nabe xel uloq, chitilitotik uwch are taq xel uloq nabe kut chuwch qij. kut are taq xkikir kipom chila petinaq wi Relebal Qij. Kate uchak chikikux, are taq xkikiro koxichal kikamowabal chikikux. Pom ubi pom rukam Balam Kitze. Kawistan Pom ubi pom rukam Balam Aqab. Kabawil Pom xuchax chik rukaam Majukutaj. E oxib ko kipom, are kut xkikato, are taq xesaqbisan apanoq chila relebal qij.

q ett qt Kate

q ett wt Mixtan

q ett et Kis keoqik are taq xesaqbisan, xkikat kipom, loqolaj pom, kate kut xkoqej ri

ma wi xkilo, ma pu xkiwachij ralaxik qij.


q ett rt

Kate puch are taq xel ula qij, xkikot chutichikp, nimachikp, xqis yakataj uloq pa ube ya, pa siwan, xekojeik tzam taq juyub, xa jun xbe wi kiwch chila xel wi ula qij. Kate taq xeoqik kj, balam. Nabe kut xoq ri tzikin Keletzu ubi. Qastzij chi

q ett tt

74

xekikot konojel chikp, xkirip kib xik, kot, saqakuch, chutitzikin, nimatzikin.
q ett qtt

E ku xukuxujinaq ri ajkixib, ajkajib. Nim kikotemal kuk ri rajkixib, ri rajkajib, tamub, ilokab ruk rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja ruk tujal ja, uchab ja, kib ja, aj batena ruk yaki tepew. Jarub pa chi amaq ko wakamik, ma wi ajilan chi winaq, xa jun xsaqir wi ronojel amaq. Kate puch xchaqijik uwch ulew rumal ri qij, keje ri jun chi winaq ri qij, are taq xukut rib, katan uwch, are xchaqijan wi ri uwch ulew. Maja chela ula qij, chaqalik, yitzilik puch uwch ulew, maja chela ula qij, xa ku xaqan na aqanoq ri qij keje ri jun chi winaq.

q ett wtt

q ett ett

q ett rtt Ma ku xchijitaj ukatanal, xa ku kutubal rib are taq xalaxik, xa chi ku ulemom ri

xkanajik. Ma wi qastzij are chi qij ri kawachinik xecha chupam kitzij.


q ett ttt Kate

puch xas xabajir ri Tojil, Awilix, Qaq Witz ruk ukabawilal kj, balam, sochoj, kanti, saqakoxol. Xa xkichap chi ku kib che che are taq xwachin qij, ik, chumil. Jumaj abaj xeuxik konojel. Ma ta oj yakamarinaq lo wakamik rumal ri tionel chikp, kj, balam, sochoj, kanti, saqakoxol. Ma ta ba qaqij lo wakamik, ma ta xabajir unabe chikp rumal qij.

q ett qttt

q ett wttt

Are taq xel uloq nim kikotemal xkoji wi kikux Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Sibalaj xekikotik are taq xsaqirik, ma ta e kiya winaq chi kikojeik, xa e chutin are taq xekoji chiri chuwi juyub Qaq Witz.

q ett ettt Chiri xesaqir wi, chiri puch xeqatan wi, xesaqibisan apanoq chila Pa Relebal

Qij xepe wi, are kijuyubal, kitaqajal, chila xepe wi Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam kibi.
q ett rttt Chiri kut xekiyar wi chuwi juyub, are kut kitinamit xuxik. Chiri ku ko wi are

taq xwachin qij, ik, chumil. Xsaqirik, xpakatajik uwch ulew, ronojel uxe kaj.
q rtt P

Chiri kut xtikar wi kibix, Qamuqu ubi xkibixaj. Xa roqej kikux, kipam xkibij chupam kibix: aqaroq! Xojsachik chi Tulan Siwan! Xqapaxij wi qib, xa ku xekanaj chik qatz, qachaq. Jawi mixqil wi qij? Jawi lo e ko wi are taq mixsaqirik? xecha chike ri rajkixib, ri rajkajib yaki winaq.

q rtt q

75

q rtt w

Xa wi Tojil ubi Ukabawil yaki winaq. Yolkwat, Kitzalkwat ubi xqajach chila chi Tulan Siwan are qachelik uloq, are puch utzaqat qawch are taq xojpetik xecha chikibil kib. Are taq xkinataj chi apanoq katz, kichaq ri yaki winaq ri xsaqir chila Mexico ubinaam wakamik. Ko chi na puch chajkar winaq xekanaj chila Relebal Qij tepew, oliman kibi xekanaj kanoq xecha. Nim ukatat kikux chiri chuwi Qaq Witz, xa wi keje kakiban ri rech tamub, ilokab, xa wi xa are e ko wi chiri pa kichelaj Amaq Tan ubi, xsaqir wi ri ajkixib, ri ajkajib tamub ruk Ukabawil. Xa wi xa are Tojil xa jun ubi Ukabawil roxchobichal kiche winaq. Xa wi ku xa are chi ubi Ukabawil rabinaleb, skakin ujalkat ubi, Jun Toj xuchaxik ubi Ukabawil rabinaleb, xa ku cha xa chiraj junamataj chi kiche ruk uchabal. Are ku jalkatajinaq wi chabal ruk kaqchikeleb rumal jalan ubi Ukabawil, are taq xpe chila Tulan Siwan Sotz Ja. Chimalkan ubi Ukabawil, xa ku jalan uchabal wakamik. Ruk na puch chirij Ukabawil xkikam wi ubi utinamit, aj posotzil, aj poxajil keuchaxik. Xa wi Ukabawil xjalkatij wi uchabal, are taq xya uloq Ukabawil chila Tulan Siwan, chirij abaj xjalkatij wi uchabal, are taq xepe pa Tulan Siwan chi qequmal, xa ku jun xewax wi ronojel amaq, koleje ubi Ukabawil chu jutaq chobil.
Ujukal Kajlajuj Tzij

q rtt e

q rtt r

q rtt t

q rtt qt

q rtt wt

q rtt et

Rajawanik Tojil, Awilix, Qaq Witz Are kut xchiqabij chik kialubik, kibayatajik puch chiri chuwi juyub. Xa jun xekoji wi kikajichal Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam kibi. Koq kikux che ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, are ko chik pa ek, pa atzyaq kumal. Wa kut ki katonik, uxe chi puch kojobal rech Tojil, are taq xebe ku chuwch Tojil, Awilix. Xeekila, xebe pu qijila, xekamawan chi chuwch chech usaqirik. E ku wonowoj chik chi abajil chiri pa kichelaj, xa kinawal wch chik xchawik, are taq xeopan ri e ajkixib, e ajkajib chuwch ri Tojil.

q rtt rt

q rtt tt

76

q rtt qtt Ma

ku nim ri kukaam kikatoj puch, xa qol, xa rachaq noj ruk yia xkikato chuwch Kikabawil. Are taq xchaw kut ri Tojil, xa unawal chik are taq xya uloq kinaoj ri Ajkixib, Ajkajib.

q rtt wtt Xecha are taq xechawik: xa wi waral qajuyubal, qataqajal chuxik, oj iwech chik

mixuxik, nim qaqij, nim puch qalaxik kumal ronojel winaq, iwech ri ronojel amaq. Xa wi ku oj iwachil chi na itinamit, xa wi chiqaya inaoj.
q rtt ett Mojikut

chuwch ri amaq are taq kojqaqanij, rumal ri qastzij wi chi e ki chi kikojeik. Keje kut ma wi kojiralajobisaj wi, xa are kut chiya chiqech ri ral kim, ral torob, xa wi ku rixnam kej, rixnam tzikin. Chuliya ta skakin ukikel chiqech, toqob qawch, chikanaj ku rismal ri kej, chichajij ri umuquwch chimich kanoq. Are ku kej xuxik, are na puch qakexwch chikut chuwch amaq. Japa ko wi Tojil? are taq kixuchaxik, are kut chikut ku ri kej chikiwch, mikut na puch iwib. Ko chikut chiban chik, nim ikojeik chuxik chikiwch ri ronojel amaq, chikuqaj ukikel, ukomajil chiqawch chul wi, kojkiqaluj e qech chik xcha ku ri Tojil, Awilix, Qaq Witz.

q rtt rtt

q rtt ttt

q rtt qttt Kajolal wch chikiwachibej. Are taq keilik, are taq chopan puch poroj chikiwch.

Are taq xtikar ku utzukuxik ri ral taq tzikin, ral kej, kamob tzukuxik kumal ri ajkixib, ajkajib. Are kut are taq xkiriq ri tzikin, ral kej, kate kut xebekiya ri ukikel kej, tzikin puchi ri abaj, ri Tojil, Awilix, Qaq Witz.
q rtt wttt

Xukaqa ku ukaj kik rumal Kabawil, xas chixchaw ri abaj are taq keopan ri ajkixib, ajkajib, are taq chiekiya kikatoj, xa wi keje chik chikiban chuwch ri kej, chikikat qol, chikikat puch iya, jolom okox.

q rtt ettt Xekoji ku kej chi kijujunal, chiri kul wi kumal chuwi juyub. Ma wi kilaqabem

ri kochoch chi qijil, xa pa taq juyub kebin wi.


q rtt rttt

Are kut chikechaaj ri xa ral wonon, xa ral sital, xa pu ral aqaj chikitzukuj, ma na utzalaj wa, utzalaj ukya are ta puch, ma wi qalaj ubeel kochoch, ma wi qalaj ko wi kanoq kixoqilal.

77

Ujukal Jolajuj Tzij


q ttt P

Sipanik kik Are kut tzatz chik ri amaq, jujun chi e sepesoj wi, kikuchum chi kib ri jutaq chob chi amaq. Kebelo chik pa taq be, qalaj chi kibe. Are ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam xma qalaj e ko wi. Are kut are taq xchikil ri amaq chikichow pa be, kate kut are taq keok uloq tzam taq juyub, xa roqibal utiw, xa pu roqibal yak chikoqibej, xa pu roqibal kj, balam chikibano. Are taq chikil ri amaq ki chubinik: xa utiw ri koqik, xa pu yak, xa kj, xa balam kecha kut ri amaq. Je ri ma winaq chukux ri ronojel amaq, xa ku michibal kech amaq are taq xchikibano. Ko karaj kikux ri ma na qastzij are taq chixibin ta rib chikibano. Ko kakaj che roqibal kj, roqibal balam chikoqibej, are taq chikil ku ri winaq, xa jun, xa kaib xebinik chikaj, xkimayij chikech. Jutaq qij are taq keul chi kut chiri chi kochoch ruk kixoqil. Xa wi ral wonon, ral sital, xa pu ral aqaj kukaam xchikiyao chikech kixoqil. Jutaq qij are taq xebe chi kut chuwch Tojil, Awilix, Qaq Witz. Xecha kut chikikux: are ri Tojil, Awilix, Qaq Witz xa ukikel kej, tzikin kaqayao che. Xa qatisa qaxikin, qachuk, qatzonoj qakowil, qachijilal che ri Tojil, Awilix, Qaq Witz. Na kita chikuchaj kikamk ri amaq? Xa ta jujunal keqakamisaj xecha chikibil kib, are taq xebe kut chuwch Tojil, Awilix, Qaq Witz. Are taq xkitis kixikin, kichuk chuwch Kabawil. Xkiwakuj ri kikikel, xkijik ukoq puchi ri abaj. Ma ku qastzij are ta chi abaj chuxik, keje ri e jujun chi kajolab are taq keulik. Xekikot chik chech ri kikikel ajkixib, ajkajib. Are taq xpe chi kut retal kibanoj. Chichakonisaj kije, are ikolobal iwib! Chila xpe wi, chi Tulan Siwan are taq xojikam uloq xeuchax kut. Are taq xya uloq ri tzuum Pa Silisib ubi ruk kik xok chikij, kijab rib ri kik xuxik uyaom ri Tojil ruk Awilix, Qaq Witz.
Ujukal Waqlajuj Tzij

q ttt q

q ttt w

q ttt e

q ttt r

q ttt t

q ttt qt

q ttt wt

q ttt et

Taqchinem kech Xtaj chil Xpuch Wa utikarik chik releqaxik winaq, amaq kumal Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.

78

q ttt rt

Kate puch ukamsaxik amaq ri, are xkikam ri xa jun chubinik, xa kaib chubinik, ma wi qalaj are taq xchikikamo, kate kut are taq chibekipusu chuwch Tojil, Awilix, Qaq Witz. Kate kut are taq chikiya kik pa be, kolik ujolom chikikoloba pa be. Kecha kut ri amaq: balam mixtiowik xa kecha rumal keje ri raqan balam kaqan ta chikakibano, ma wi chikikut kib. chi amaq xkeleqaj. Ka naj kut xuna wi rib amaq. We are ri Tojil, Awilix, Qaq Witz kok quk? Xa ketzukux ri ajkixib, ajkajib. Jawi taq lo ko wi kochoch? Chiqataqej ri kaqan xecha kut konojel ri amaq.

q ttt tt

q ttt qtt Tzatz

q ttt wtt

Are taq xkikam kinaoj chikibil kib, kate kut xkitikiba utaqexik kaqan ri ajkixib, ajkajib. Ma ku qalaj, xa raqan kej, xa raqan balam xchikilo, ma wi qalaj kaqan, xmako qalaj wi, are nabe kaqan ri xa kipich keje ri kaqan, xa sachbal re kumal, ma wi qalaj kibe. Xa chiwinaqir sutz, xa chiwinaqir qeqal jb, xa pu chiwinaqir xoqol, xa chiwinaqir musmul jb xchikilo chikiwch amaq.

q ttt ett

q ttt rtt

Xa ku chiks kikux chi kitzukuxik, are taq chikoqotaj pa be, rumal nim ukojeik ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, naj ta ku xkiban chiri chuwi juyub, chuxikin ri amaq xkikamisaj wi. Are are taq xwinaqir ri elaqik, e chalamikat, are taq chikikam ri amaq pa taq be, chikipus chuwch ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, xkikol ku kikajol chiri chuwi juyub.

q ttt ttt

q ttt qttt Are Tojil, Awilix, Qaq Witz oxib chi kajolab kiwchibal kebinik, xa unawal ri

abaj xkoji kan ja. Are keatin wi chiri chuchi ri ja, xa kikutbal kib. Xubinaaj kut Chi Ratinibal Tojil ubi ja xuxik.
q ttt wttt

Kiya mul kut chikilo amaq, libajchi chikisach ta kib, are taq keilik rumal amaq. Are taq xux utzijol ri e ko wi ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Are ku wa ukamik unaoj amaq chech ukamisaxik.

79

q ttt ettt

Nabe kut xraj kinaojij amaq: uchakik Tojil, Awilix, Qaq Witz! xecha konojel ri ajkixib, ajkajib chuwch amaq. Xkijek kib, xkitoq pu kib konojel, maj ba juchob, kachob are ta chi xkanaj chike.

q ttt rttt

Konojel xkikuch kib, xkita ku pu kib, are taq xkam kinaoj. Xecha kut are taq xkitzonobej kib: jasa pa chikaqaban che kichakik ri kawek kiche winaq? rumal mixkis qalkwal, qakajol, ma wi qalaj usachik winaq kumal. kojkisik chi elaqaxik, are taq chuxoq. We are nim uqaqal ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, are ku Qakabawil ri Tojil chuxik, chikaqanabij taj. Ma wi chutzirik kojkichako. Ma pa oj kiya winaq chi qakojeik? Are ku ri kawek ma wi jarub chi kikojeik xecha kut, are taq xeopan konojel. Xcha chik chajkar chikech ri amaq, are taq xechawik: apachin lo ri keatin chuchi ja jutaq qij? We are Tojil, Awilix, Qaq Witz, are ta keqachak na nabe chiri. Are kut chitikar wi kichakatajik ri e ajkixib, ajkajib xecha chi kut chajkar chik are taq xechawik. Are ta qachakobal kech chuxik kumal ri e kajolab kewachinik, are taq keilitaj chiya, kebe ta kut e kaib qapojib. Are ta qastzij chi e chaom, e tasaqloloj chi qapojib. Chibe ta kut kirayibal chike xecha kut.

q qttt P We

q qttt q

q qttt w Jasa la ku chikaqachakobej kech?

q qttt e Utzbala, xa ba kiqatzukuj e ta kaib chi utzalaj taq qapojib xecha kut, are taq

xkitzukuj kut kimial. Are ri qastzij e saqilaj taq qapojib. Are taq xekipixabaj ku ri qapojib:
q qttt r

kixbek ix qamial, jichaja ri kul chi ja. We kut are taq keiwil ri e oxib kajolab chichanaba ku iwib chikiwch, we ku chirayin kikux chiwe kichako. Kojopan ta chiwij are taq kecha chiwech, jae kixcha kut. Are taq kixtzonoxik apa kixpe wi? apa ajchoq mial? Are taq kecha, oj kimial Ajawab kixcha ku chike. Chipeta ku retal iwumal, are taq jasa la chikiya chiwe. Tasaq chi kakirayij iwch, qastzij chiya iwib chikech. We ku are taq ma wi chiya iwib kixqakamsaj kut, kate utz qakux are taq ko retal chikam uloq. Are ku retal chiqakux, are taq keopan chiwij xecha ku ri Ajawab, are taq xekipixabaj ri qapojib. E kaib, are kibi wa Xtaj ubi jun qapoj, Xpuch chi ku ubi jun chik. E pu kaib Xtaj, Xpuch kibi xetaq ubik chi ja chi ratinibal Tojil, Awilix, Qaq Witz. Are kinaoj konojel

q qttt t

q qttt qt

80

amaq ri.
q qttt wt

Kate puch xebek, xejawuxik, qastzij wi chi e jelik chi wachinik are taq xebe chila ri katin wi Tojil, Awilix, Qaq Witz qas kirikilom, ku ri kichajon are taq xebek. Kekikot chi ku ri Ajawab kumal ri e kaib kimial xekitaq ubik. Are taq xeopan kut chi ja, kate xkitikiba chajonik, xkisonoba kib kikabichal, e chakachaxinaq chuwch taq abaj, are taq xekulun ku ri Tojil, Awilix, Qaq Witz, xeopan chila chuchi ja. Xa ku skakin xrokobej kiwch ri e kaib qapojib kechajonik. Are ku ri qapojib xas xekixik are taq xeopan ri Tojil, Awilix, Qaq Witz.

q qttt et

q qttt rt Ma

ku jawi xbe kirayibal ri Tojil, Awilix, Qaq Witz chikech ri e kaib qapojib. Are taq xetzonox kut: apa kixpe wi? xecha chikech ri e kaib qapojib. Xeuchax chik: jasa pa kiwaj kixul waral chuchi we qaja?

q qttt tt xeuchax

kut. Oj ba taqom uloq kumal Ajawab, are taq xojpetik. Chiiwila kiwch ri Tojil, Awilix, Qaq Witz kixchaw kuk xecha Ajawab chiqe. Keje kut chipe wi retal qastzij we chiwl kiwch xojuchaxik xecha ku ri e kaib qapojib, are taq xkisukuba kitaqkil.

q qttt qtt Are ta ku xkaj ri amaq xejox ta ri qapojib rumal ri kinawal Tojil, Awilix, Qaq

Witz. Xecha ku ri Tojil, Awilix, Qaq Witz are taq xechaw chik chikech ri Xtaj, Xpuch kibi ri e kaib qapojib:
q qttt wtt

utz, chibe retal qatzij iwuk, chiwiyobej na, chiya apanoq chikech Ajawab xeuchax kut. Kate puch kinaojinik chik ri ajkixib, ajkajib. Xeuchax ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam:

q qttt ett

kixtzibanoq chuwch oxib kul, chitzibaj retal ikojeik, chopan kuk amaq, xchibe kuk ri e kaib qapojib kechajonik, chiya ubik chike xeuchax ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj.

q qttt rtt

Kate kut xetzibanik koxchal. Nabe xtziban ri Balam Kitze, balam uwchibal xuxik xutzibaj chuwch kul. Are ku chi ri Balam Aqab, kot chi uwchibal xutzibaj chuwch kul. Are taq xtziban chi ku ri Majukutaj, jumaj wonon, jumaj sital uwchibal utzib xutzibaj chuwch kul.

81

q qttt ttt

Xutzir ku kitzib koxichal, oxbusaj xkitzibaj.

Kate kut are taq xeekiya kul ri Xtaj, ri Xpuch kibi. Xecha ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj: wa retal itzij kixopanik chikiwch Ajawab. Qastzij xchaw ri Tojil chiqech kixcha. Wa ku retal xqakam uloq kixcha chike. Chiquj ku ri kul chiya chike
q qttt qttt

xeuchax ku ri qapojib, are taq xekipixabaj ubik. Are taq xebe kut xkukaj ubi ri tzibam kul. Are taq xeopon kut, xas ku xekikot ri Ajawab are taq xil kiwch xekel ku ka kitzonoxik ri qapojib.

q qttt wttt

Ma xiwil uwch ri Tojil? xeuchaxik. Xqil bala xecha ku ri Xtaj, ri Xpuch. Utzbala. Jasa pa retal xikam uloq? Ma qastzij? xechaw ri Ajawab. Keje ri ba ri retal kimakunik xkina ri Ajawab.

q qttt ettt Are taq xkiritaj ku ri tzibam kul kumal qapojib: jumaj balam, jumaj kot, jumaj

na puch wonon, sital utzibal upam kul, chiyulinik uwch, are taq xkirayij ku uwch kat xkikoj chikij.
q qttt rttt

Maj ku xuban ri balam utzibal nabeoq chirij Ajaw. Are taq xukoj chi ku ri Ajaw ri ukab tzibam kul, kot utzibal xa utz xuna Ajaw chupam, xa wi kasolow chikiwch, katzonon ukuxik chikiwch konojel. Are taq xok chi ku rox tzibam kul chirij Ajaw. Are ri wonon, sital upam xukoj ku chirij, kate puch are taq xti utiojil rumal wonon, sital, ma wi xchijtajik, ma pu xkuyutaj kitiobal chikp, are taq ku xuraquj kut uchi Ajaw rumal chikp, xa tzibam kiwchibal chupam kul utzib Majukutaj, ku rox tzib.

q wttt P

q wttt q Are

taq xechakataj wi. Kate puch kiyajij qapojib ri rumal Ajawab, ri Xtaj, ri Xpuch kibi: jasa pa chi kula ri iwukam uloq? Apa xeikama wi? Ix kxtok xeuchax ri qapojib, are taq xeyajik. Kichakatajik chi ku ri konojel amaq rumal Tojil.

q wttt w Are ta xkaj xbe ta kiibal ri Tojil chikij ri Xtaj, ri Xpuch, e ta joxol chek xeuxik

chukux amaq, taqchibal are taq kexuxik. Ma ku xbantaj kichakatajik rumal e nawal winaq ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj.

82

Ujukal Wuqlajuj Tzij

Chakubanem rech tobal ib q wttt e Are taq xenaojin chi ku konojel amaq. Jasa pa kekuchuj? Qastzij nim kikojeik are taq chuxoq xecha kut, are taq xkikuch chi kinaoj. Xa ta keqokibej, keqakamsaj, chiqawiqa qib chi chab, chi pokob. Ma pa oj ki? Maj ba jun, kaib chik chikakanaj chiqe
q wttt r

xecha kut, are taq xkam kinaoj. Xa xkiwiq kib konojel amaq, tzatz chi kamisanel, are taq xemolotajik konojel amaq e kamisanel. Are kut e ko ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam, are e ko chuwi juyub, Qaq Witz ubi juyub e ko wi, xkikol ku kikajol chiri chuwi juyub. Ma wi e ta kiyia winaq, ma na keje ta kikiyal, ri ukiyal amaq. Xa skakin uwi juyub kiqatem, xa ku cha are taq xnaojix kikamsaxik rumal amaq, are taq xkikuch kib konojel, xeponik, xekita kib konojel. Wa kate kimolowik kib konojel amaq, e kawutal chik chi chab, chi pokob konojel, ma wi ajilan kipwaq kikaubal, jebejoj kiwchibal konojel Ajawab, Achijab. Qastzij banoj kitzij konojel.

q wttt t

q wttt qt

q wttt wt

q wttt et

Qastzij e qalabil chuxik. Are ku ri Tojil, are Kabawil are pu chiqaqijila, xa are taq chiqakanabij xecha chikibil kib. Majukutaj, Ik Balam kakito are taq kanaojix, rumal maj ba kiwaram, kiyakalem, are taq xekautaj ku konojel chi ajlabal.

q wttt rt Xa wi ku karetamaj ri Tojil, kaketamaj na pu ri Balam Kitze, Balam Aqab,

q wttt tt Kate

kut xeyakatajik konojel ajlabal, chaqab taj xkokibej chikikux are taq xebek. Ma ku xeopanik, xa pa be xewarax wi konojel ri ajlabal. Kate puch kichakatajik chik kumal ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Xaq ku jun xewaran wi pa be, ma ba chixkina chi kib, kis xewarik konojel. Kate ku utikarik umichik kimukwch rumal ruk kismachi, are taq xkir ku ri pwaq chikiqul ruk kiyachwch ruk puch kichachal, are ku ri uqul kichamiy xa are xkikam ri pwaq, kajisabal kiwch, xa pu michbal kech xban retal unimal kiche winaq.

q wttt qtt

83

q wttt wtt Kate puch xekastajik, xas xkichapala kiyachwch ruk uqul kichamiy, maj ba

chi pwaq chikiqul ruk kiyachwch.


q wttt ett

Jasa pa mixojkamowik? Jachin mixojmichowik? Apa mixpe wi mixeleqan qapwaq? xecha kut konojel ajlabal. Are na be ri e kxtok keleqan winaq. Ma ku chuwitzinik chiqaxibij ta qib chikiwch, chiqokibej kitinamit, xa wi xa are chiqil uwch ri qapwaq, chiqaban chikech xecha kut konojel amaq, xa wi xa are banoj tzij kakiban konojel.

q wttt rtt

Xa wi ku kul kikux ri ajkixib, ajkajib e ko chuwi juyub. Xa wi xa are nimanaoj kakiban ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam. Are taq xenaojin ku ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam, xkiban kaxtun chuchi ri tinamit, xa tzalam, xa chutub xchuketebej rij kitinamit.

q wttt ttt Kate xkiban ri poy, keje winaq xux kumal, kate xkichol chiri chuwi kaxtun, xa

wi xa are ko pokob, ko puch kichab, xekawaxik, xok ri yachwch pwaq pa kiwi, xok ku xa poy, xa puch ajam che, xkojow ri pwaq rech amaq ri xekikama pa be, are xukawibej poy kumal.
q wttt qttt Xekotokomijik chirij tinamit. Kate puch are taq xkitzonoj chi kinaoj chech Tojil:

we kojkamk? We puch kojchakatajik? xuchax kikux chuwch ri Tojil. Mixbisonik, in kolik, are kut chikoj wa chikech, mixibij iwib xeuchax ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.
q wttt wttt Are taq xya uloq ri wonon, sital. Are kut xekikama ku kaam, are taq xepetik,

kate ku xkiyao chupam kajib nimaq kokob, kajib xkoji wi chirij tinamit, xkitzapij wi ri wonon, sital chupam kokob, are ku kulabal rech amaq kumal.
q wttt ettt Xenikwachix kut, xemuqcheex puch, xnikox kitinamit rumal Usamajel amaq.

Ma wi e jarub xecha kut, xa are kut xeulkila ri poy, ajam che. Kesilajeyik, kukalaam kichab, kipokob. Qastzij winaq kewachinik, qastzij chi e kamisanel kewachinik, are taq xkil amaq, kekikot kut konojel amaq, ma wi janik xkilo.
q wttt rttt

Tzatz ri amaq chukojeik, ma wi ajilan chi winaq e ajlabal, e pu kamisanel, e kamisal kech ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam are e ko chuwi juyub, Qaq Witz ubi e ko wi. Are ku kokibex wa xchiqabij chik.
Ujukal Wajxaqlajuj Tzij

84

Qatebal uwch kowibl q ettt P Are kut e ko chiri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam, xa jun e ko wi chuwi juyub ruk kixoqil, kalkwal. Are taq xepe kut konojel ajlabal, e kamisanel, ma wi xa kachuwi, oxchuwi chi amaq.
q ettt q Xkotokomij chirij tinamit, keowinik, e wiqitalik chi chab, chi pokob, chikiqosij

kichi, kelulutik, kechaninik, chiominik kijuyub, kixulqab xa xeok chuxe tinamit.


q ettt w Ma

ku kakixibij kib ri ajkixib, ri ajkajib, xa kekay uloq chuchi kaxtun, e cholon uloq ruk kixoqilal, kalkwal. Xa kul kikux banoj ku kitzij ri amaq, are taq xeaqan ku chuwch juyub.

q ettt e Xa ku skakin chik ma wi ketzaqanik chuchi tinamit. Kate puch are taq xjaq uwi ri

kokob, kajib ko wi chi tinamit, are taq xeel ku ri wonon, sital, keje ri sb are taq xel chupam ri jujun chi kokob.
q ettt r

Kewitzin ku ri ajlabal rumal chikp xetoqtaj chubaq kiwch, xetoqtaj puch chi kitzam, chi kichi, chi kaqan, chi kiqab. La ko wi xchibechapawoq on ko wi xchiemajowoq ronojel ko wi wonon, sital? Xetoqtaj chu tiomal ubaq uwch, xchikilij e chuquchuj keje taq chikp chirij ri jujun chi winaq, xeqabar rumal wonon, sital, ma wi xchapataj chi kichab, kipokob, kewonkojeik chuwch taq ulew. Kelajajik xeqaj chuwch juyub, are kut ma wi kakina chik are taq xekaq chi chab, xechoy che ikj, xa bolaj che xkikoj chik ri Balam Kitze, Balam Aqab, xa e kixoqil e kamisanel, xa wi ku xetzalij ri chajkar chik, xa xel chik chi kaqan konojel amaq. Are xkiriq nabe xewitzinik, xekamisaxik, ma na xa skakin chi winaq xkamk, ma wi are xekm ri xkitzayij chikikux, xa ku chikp xok chike, ma na kula achijilal taj xkibano, ma wi chab, ma wi pokob taj xekm wi, are taq xeyoqotajik konojel amaq. Xa ku xeelaj chik ri amaq chikiwch ri Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj. Toqob qawch! Ma ta kojkamk! xecha. Utzbala, xa ix wi kamel chuxik, ix ajpatan chibe qij, chibe saq xeuchaxik.

q ettt t

q ettt qt

q ettt wt

q ettt et

q ettt rt Kije kut kichakatajik konojel amaq ri kumal qanabe chuch, qajaw. Chiri xban wi

85

chuwi juyub Qaq Witz ubinaam wakamik. Are nabe xetiki wi chiri, xepoq wi, xekiyaritaj wi, xemialanik, xekojolanik chuwi Qaq Witz.
q ettt tt Kekikot chik are taq xekichak konojel amaq, chiri chakatajinaq wi chuwi juyub,

keje ku xkiban ri, xekichak na amaq, konojel amaq.


q ettt qtt Kate kut xkubi kikux. Xetzijon chike kikajol, xa naqajoq kikamoq, are taq ku

xkaj xekimisaj. Are chi wi xchiqabij chik kikamk Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam kibi.

Ujukal Belejlajuj Tzij

Kisbl taq qij kech e nabe nan, tat q ettt wtt Xkina ku kikamk, kisachik, are taq xepixaban chikech kikajol, ma na e yawab, ma pu kejilowik, kepolow taj, are taq xkanaj kitzij che kikajol.
q ettt ett

Are kibi kajol wa, e kaib xukajolaj Balam Kitze: Kokaib ubi ri nabeal, Kokawib chik ubi ukabal ukajol ri Balam Kitze kimam, kiqajaw kawekib.

q ettt rtt E

chi ku kaib chik xukajolaj ri Balam Aqab, are kibi wa: Koakul ubi nabe ukajol, Koakutek chuchax chik ukab ukajol ri Balam Aqab rech nijayib. Xa ku jun xukajolaj Majukutaj: Koajaw ubi. E oxib xekajolanik. Ma wi xkajolan ri Ik Balam. Qastzij wi ajkixib, ajkajib. Are ku kibi kikajol ri.

q ettt ttt

q ettt qttt Are xekipixabaj kanoq, xa jun e ko wi kikajchal, xebixanik, chi xkatat kikux,

xoq pu kikux chupam kibixanik Qamuqu ubi kibix xkibixaj, are taq xepixab ku chike kikajol:
q ettt wttt

ix qakajol kojbek, kojtzalij puch, saqil tzij, saqil pixab chiwe. Mikuxixul, kaqanataj chi ijuyubal ix qixoqil xecha chike kixoqil, chi kijujunal xepixabik.

86

q ettt ettt

Kojbe chi qamaq, cholon chi Qajawal Kej, leman chikaj, xa tzalijem xchiqabano, mixbantajik qapatan, mixtzaqat qaqij. Kojinataj kut, mojisacho, mojimeskutaj puch. Chiwila na iwochoch, ijuyubal puch, kixtiki wi are taq chuxoq, kixbe kut, chibeiwila chik xojpe wi

q ettt rttt

xecha kut, are taq xepixabanik, are taq xkanaj ku retal ukojeik ri Balam Kitze. Are itanabal iwech wa. Xchinkanaj iwuk, are iqaqal, wa mixnupixabaj, xnubisoj xcha kut.

q rttt P Are taq xkanaj ri retal ukojeik Pisom Qaqal chuchaxik. Ma wi qalaj uwch, xa

wi qas pisilik xmakirom wi, ma wi qalaj tisbal re, rumal ma wi xilowik are taq xpisik. Keje ku kipixabik ri, are taq xesach ku chiri chuwi juyub Qaq Witz.
q rttt q

Ma na xemuq taj kumal kixoqil, kalkwal, ma wi qalaj kisachik are taq xesachik. Xa are qalaj ri kipixab. Loq ku ri pisom chikech xuxik, are natabal kech kiqajaw, xas xekaton chuwch kinatabal kech kiqajaw. Are taq xwinaqir wi winaq kumal Ajawab, are taq xkam chirij Balam Kitze, tikarinaq wi umam, uqajaw kawikib, xma ku xkisach wi ri kikajol, ri Kokaib, Kokawib kibi. Kije kut kikamk ri kikajchal e nabe qamam, qaqajaw, are taq xesachik, xekanaj chi kikajol chiri chuwi juyub Qaq Witz, xeyaluj chi wi kikajol chiri. Qajinaq chik, yokotajinaq chi puch kiqij konojel amaq, maja ba chik kiqaqal, xa qas e ko chik, xa wi kukam kib konojel jutaq qij. Chikinabaj kiqajaw, nim uqij ri pisom chike. Ma wi chikikiro, xa wi pislik chiri kuk, Pisom Qaqal xuchax kumal, are taq xkobik, xbin puch kikuum xya kanoq rumal kiqajaw, xa retal kikojeik are taq xkibano. ku kisachik, kimayixik Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam, e nabe winaq xepe chila chaqa plow, Pa Relebal Qij, ojeroq keul waral are taq xekamk, e rij chik, e ajkixib, ajkajib kibinaam.
Ukakal Tzij

q rttt w

q rttt e

q rttt r

q rttt t

q rttt qt Kije

Uwch uqij Naqxit

87

q rttt wt Kate

puch xkikuxlaaj kibeik chila Pa Relebal Qij, are kikuxlaan ri upixab kiqajaw. Ma wi xkisacho, ojeroq kekamoq kiqajaw, xya kixoqil amaq, xkijiaj are taq xekikam ixoq e oxib.

q rttt et Xecha kut are taq xebek: kojbe chila Pa Relebal Qij chila xepe wi qaqajaw

xecha. Are taq xkikam kibe e oxib chi kajolaxel: Kokaib ubi jun, ukajol Balam Kitze, rech konojel kawekib. Koakutek ubi kajol Balam Aqab, xa rech nijayibab. Koajaw ubi jun chik ukajol Majukutaj, rech ajaw kiche.
q rttt rt

Are ku kibi ri xebe chila chaqa plow, e oxib are taq xebek. Xa wi ko kinaoj, ko pu ketamabal, ma na xa eta winaq kikojeik, xkipixabaj kanoq konojel ktz, kichaq. Kekikotik xebek. Ma wi kojkamk, kojulik xecha are taq xebek e oxib. Xa wi xa are xeokow chuwi plow, are taq xeopan kut chila Pa Relebal Qij, are taq xekikama ri ajawarem. Are kut ubi Ajaw wa: rajawal Aj Relebal Qij xeopan wi. Are taq xeopan kut chuwch Ajaw, Naqxit ubi Nim Ajaw, xa Juqatol Tzij, tzatz rajawarem. Are ku xya uloq retal ajawarem, konojel uwachinel. Are taq xpetik retal Ajpopol, Ajpop Qam Jayil. Are taq xpe kut retal uqaqal rajawarem puch Ajpop, Ajpop Qam Ja. Xkis uyaik uloq Naqxit uwachinel rajawarem.

q rttt tt

q rttt qtt

q rttt wtt

Are taq ubi wa: muj, qalibal, subaq, cham cham, talil qana abaj, tzikwil kj, tzikwil balam, jolom, pich kej, makutax, tot, tatam, kus, bus, kaxkom, chiyom, astapulul, konojel ku kukam ri xepetik, are taq xkikam ula chi chaqa plow. Utzibal Tulan Siwan, Utzibal xecha che qas okinaq chupam kitzij. Kate puch are taq xeulik chiri chuwi kitinamit Qaq Witz ubi, chiri kut xekuch wi konojel tamub, ilokab. Xekikuchu kib konojel amaq, xekikotik are taq xeulik Kokaib, Koakutek, Koajaw, xa wi chiri chik xkikam wi kajawarem amaq.

q rttt ett

q rttt rtt

Xekikotik e rabinaleb, e kaqchikeleb, aj tzikin ja, xa retal xkutun chikiwch ri unimal ajawarem, nim chi kikojeik chuxik amaq, ma nabe xkisik are taq xkikut kajawarem, are e ko chiri Qaq Witz. Xa ko kuk konojel ri xepe Pa Relebal Qij, ma naj ta chi kut xkiban chiri chuwi juyub, e ki chik chi konojel. Chiri kut xekm wi kixoqil Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam.

q rttt ttt

88

Are taq xepetik xkoqataj chi kanoq ri kijuyubal, jun chi juyub xkitzukuj are ketiki wi, ma wi ajilam juyub xetiki wi, are taq xepoqik, are taq xebinaj puch che ri xemolomanik, xechijomanik e nabe qachuch, e nabe qaqajaw.
q rttt qttt

Xecha ojer taq winaq are taq xkitzijoj, are taq xkitoloba puch kanajoq nabe kitinamit Qaq Witz ubi. Are taq xeul chi ku, chiri xkitikilibej chik jun tinamit Chi Kix ubi.

q rttt wttt

Ma naj ta chik xkiban chiri chuwi juchob tinamit, kemialanik, kekajolanik puch. Chiri qas e ko taq wi, are taq kajib juyub wa, xa jun xchok wi ubi ri kitinamit.

q rttt ettt Xekikuluba

kimial, kikajol, xa qas chikisipaj, xa toqobanik, xa pu mayijanik chikibano, rajil kimial chikikamo, xa utz kikojeik xkibano.

q rttt rttt Are taq xeokow chiri chuwi jutaq chob chi tinamit. Wa taq kibi: e Chi Kix,

Chi Chak, Jumetaja, Kulbat, Kawinal ubi juyub xeyaluj wi. Are kut kakinukwachij ri juyub, kitinamit puch, ulaj juyub kakitzukuj e ku ki chik chi konojel.
wPP

Xa ku kaminaqoq ri kamal ajawarem Pa Relebal Qij. E mamaxel chik xeul chiri chuwi jujun tinamit. Ma na xukam kiwch ri xeokow wi, jetaq wi uloq kxkol, rayil xkibano. Ma ku naj ta xkiriq wi kitinamit e mamaxel, e pu qajawixel. Wa ku ubi tinamit xeul wi:
Ukakal Jun Tzij

wPq

Utikaribal Chi Ismachi Chi Ismachi ku ubi juyub kitinamit xekoji wi, chi na puch xeamaqilab wi. Chiri kut xkitij wi qaqal. Xqaj kichun, kisajkab chukaj leoq ajawab. Xecha ku ri Konache chu Belejeb Kej ruk puch Qalel Ajaw. Are taq xajawar ku Ajaw Kotuja ruk Istayul kibi Ajpop, Ajpop Qam Ja, xeajawar chiri Chi Ismachi, utzalaj tinamit xuxik xkibano. Xa ku oxib Nimaq taq Ja xux chiri Chi Ismachi, majoqa ri juwinaq kajib chi Nimaq taq Ja. Xa oxiboq Kinimaq taq Ja: xa jun Unimaja kawekib, xa ku jun Nim Ja chuwch nijayibab, xa na puch jun rech ajaw kiche. Xa qas kaib chi Nimaq taq Ja ri kachob chi tinamit.

wPw

wPe

wPr

89

Are e ko Chi Ismachi, xa jun kikux, ma ja ba ketzelal, ma ja ba kikayewal, xa liyanik ajawarem, ma ja ba kichaoj, kiyujum puch, xa saq, xa amaq ko chikikux.
wPt

Ma ja ba moxwachinik, ma ja ba kaqwachinik xkibano, ka chutinoq kiqaqal, ma ja kenukmayijoq, ma ja pu kanimaroq. Are taq xkitij kut xkikowisaj pokob chiri Chi Ismachi, xa retal kut kajawarem ri, are taq xkibano xretal kiqaqal, retal na puch kinimal. Are taq xil ku rumal ilokab, are taq xwinaqir labal kumal ilokab, xraj wi xkikamisaj ri Ajaw Kotuja, xa ku jun Ajaw xraj. Are ri Ajaw Istayul xraj kitijoj, xraj tijox kumal ilokab chikamisnik. Ma ku xel apanoq kimoxwchibal chirij Ajaw Kotuja, xa chikij xqaj wi, ma nabe xkm ri Ajaw rumal ilokab. Keje kut uxenajik yujul, chakimal, labal puch.

w P qt

w P wt

w P et

Xkokibej nabe tinamit, xebek e kamisanel, are ta ku xkaj xkisach ta uwch Kiche, xa ta kitukel xajawarik chikikux, xa ku are xeul kanoq xetelechexik, xeqanabix puch, ma wi jarub chik xkolotaj chikech. Are taq xtikir kut pusunik, xepus ri ilokab chuwch Kabawil, are chik tojbal kimak xuxik rumal Ajaw Kotuja, qas chi kut xok chi munil, xealabilaxik, xewinaqix puch, xa xeekiya kib chi chakik rumal kinukbal labal chirij Ajaw, chirij Siwan Tinamit. Xmayixik, xkutux ta uwch rajawal Kiche, xraj kikux, ma ku xbantajik. Keje kut uwinaqirik upusik winaq chuwch Kabawil, are taq xban ri pokob, labal uxe are taq xtikar upokobaxik tinamit Chi Ismachi.

w P rt

w P tt

w P qtt Chila

xtikar wi uxenajik qaqal, rumal ri xaxnim wi rajawarem Kiche Ajaw, jumaj e nawal Ajawab, xma ko wi keyakataj wi, xma ko wi alachinaq chok chike, xa wi banal rech nimal ajawarem, chiri xenajinaq wi Chi Ismachi.

w P wtt Chiri xnimar wi uqijixik Kabawil, chixibin chik, xkixibij pu kib konojel amaq,

chut amaq, nim amaq, xkiwachij rokik teleche winaq, xkipusila, xkikamisaj rumal kiqaqal, kitepewal ri Ajaw Kotuja, Ajaw Istayul ruk nijayib, ajaw kiche.

90

w P ett Xa oxchob chi tinamit xekoji chiri, Chi Ismachi ubi tinamit. Ka chiri chi na

puch xkitikiba wi waim, ukaja chech kimial, are taq xkisij uloq.
w P rtt

Are kikuchubal kib ri oxib chi Nim Ja ubi kumal, chiri kut chi ku qaj wi kakiya, chiri puch chikiweej wi kiwa, rajil kanab, rajil pu kimial, xa kikotem chikikux are taq xkibano. Xewaik, xeecha chupam Kinimaja: xa qakamowabal, xa pu qapakubal chech retal qatzijol, retal qatzij chuwi ixoqal, achijal xecha. Xa chila xqob wi uloq, chila puch xkibij wi kichinamit kib, wuqamaq kib, kitikpan kib.

w P ttt

w P qttt Qakulel qib oj kawikib, oj nijayib, oj puch ajaw kiche xecha oxib chinamit,

oxib pu Nimaq taq Ja. Ma naj ta kut xkiban chi Chi Ismachi, are taq xkiriq chik, are taq xkil chi puch jun chi tinamit, xkoqotaj chi wi ri Chi Ismachi.

Ukakal Kaib Tzij

Utikaribal Qumar Kaaj w P wttt Kate puch are taq xeyakataj chi uloq, xeul chiri pa tinamit Qumar Kaaj ubi kumal kiche chuchaxik, are taq xeul chik Ajawab Kotuja ruk Quq Kumtz ruk puch konojel Ajawab, xroqexoq, xrolea puch winaq, uxe saq, uxe amaq, uxe kaslem, winaqirem.
w P ettt

Chiri kut qas xkiban wi kochoch, chiri na puch xkiban wi rochoch Kabawil, chu nikajal uwi tinamit xkiya wi, are taq xeulik, are taq xkitikilibej puch.

w P rttt

Kate puch unimarik chik kajawarem, e ki chik, e pu tzatz chik, are taq xkinaojij chik Kinimaja, xemoloxik, xejachajox puch rumal xwinaqir kichaoj, xkiqaqwachij chi kib chuwi rajil kanab, rajil kimial, rumal xa ma wi chitzaqom kukya chikiwch. Are chi ku uxe chik kijachowik kib, are taq xkitzolobej kib, tzolkaqbej baq ujolom kaminaq, xkikakabej kib.

wqP

91

Are taq xkipaxij ri belej taq chi chinamit. Xbanowoq uchaojil anab, mial, are taq xban unaojixik ajawarem, juwinaq kajib chi Nim Ja xuxik.
w qq

Ojeroq keulik konojel chiri chuwi kitimanit, are taq xetzaqat juwinaq kajib Nimaq taq Ja chiri pa tinamit Qumar Kaaj (xutzirisaxik rumal ri Seor Obispo, Kamal Be re Tyox), ri tinamit ka xtoli kanoq. Xeqaqar chiri, xnukmayijinaq kitem, kichakat. Xa jachajox kiwch jutaq wi chi qaq jujun chi Ajawab. Belejeb taq chi chinamit xukolela rib, belejeb chi Ajawab kawekib. Belejeb chi Ajawab nijayibab. Kajib chi Ajawab ajaw kiche. Kaib chi Ajaw saqikib. Kiya taq xuxik, ki chi na puch chirij jujun Ajawab. Xa unabe ri ko chi wi ral, ukajol. Tzatz tzatz uchinamital jujun chi Ajawab. Chiqabij kibi ri Ajawab, chijujunal jujun Unimaja.

wqw

wqe

wqr

Wa kate kibi Ajawab chuwch kawekib. Are nabe Ajaw wa: Ajpop, Ajpop Qam Ja, Ajtojil, Ajquq Kumtz, Nim Chokoj Kawek, Popol Winaq Chituy, Lolmet Kej Nay, Popol Winaq pa Jom Tzalatz, Uchuch Qam Ja. Are kut Ajawab ri chuwch kawekib, belejeb chi Ajawab koloji Unimaja chijujunal, kate chik chiwachim uwch. Are chi ku Ajawab wa chikiwch nijayibab, are nabe Ajaw wa: Ajaw Qalel, Ajaw Ajtzik Winaq, Qalel Qam Ja, Nim Qam Ja, Uchuch Qam Ja, Nim Chokoj Nijayibab, Awilix, Yakol Atam Utzam Pop Saqlatol, Nim Lolmet Yaol Tux. Belejeb kut chi Ajawab chikiwch nijayibab. Are chi ku ajaw kiche wa, are wa kibi Ajawab: Ajtzik Winaq, Ajaw Lolmet, Nim Chokoj Ajaw Kiche, Ajaw Qaq Witz. Kajib Ajawab chuwch ajaw kicheeb koleji kinimaja. Kaib chinamit chi na puch saqikib Ajawab: Tzutuja, Qalel Saqik. Xa jun chi Nim Ja e kaib chi Ajawab.

wqt

w q qt

w q wt

w q et

Ukakal Oxib Tzij


w q rt

Ajaw Quq Kumtz Je kut xtzaqat wi juwinaq kajib chi Ajawab, juwinaq kajib na puch chi Nimaq

92

taq Ja xuxik. Are taq xnimar ri qaqal, tepewal pa Kiche, are taq xqaqarik, are taq xtepewarik unimal retal Kiche. Are taq xchunaxik, are taq xsajqabix puch siwan tinamit.
w q tt

Xul chut amaq, nim amaq. Ko kut ubi Ajaw xnimarisan Kiche, are taq xwinaqirik qaqal, tepewal, are taq xwinaqirik rochoch Kabawil, kochoch na puch Ajawab. Ma na pu are xebanowik, ma wi xechakun taj, ma pu xkiban ta kochoch, ma na pu xa ta xkiban rochoch Kikabawil, xa rumal xekiyar kal, kikajol. Ma na xa kibochij, xa ta pu kelaq kiqupum are ta puch. Qastzij wi chi kech Ajawab chi kijujunal. Tzatz na puch ktz, kichaq xuxik, xmolomoxik ukojeik, xmolomox na puch utabal utzij jun chi Ajawab. uqij ralaxik Ajawab rumal ral, ukajol. Are taq xekiyar ri aj siwan, aj tinamit ruk na puch.

w q qtt

w q wtt Qastzij wi chi eloq kitzij puch, chi nim kikolem Ajawab, nimatalik xowatal puch

w q ett

Ma na xa ta ku keje xul kiya kib konojel amaq, kalabal kut, xqaj wi usiwan, utinamit. Ka rumal kinawal Ajawab xeqaqarik ri Ajaw Quq Kumtz, Ajaw Kotuja. Qastzij chi nawal ajaw Quq Kumtz xuxik, juwuq chaqan chikaj, juwuq kut chibeubana qajoq Chi Xibalba, juwuq chi kut chikoji chi kumatzil. Qastzij chi kumtz chuxik, juwuq chi na puch chubanoq chi kotal, juwuq chik chi balamil. Qastzij wi chi kot, chi balam uwchibal chuxik. Juwuq chik chi remeik chi kikel, utukel remenik kik chuxik. Qastzij chi nawal ajaw ukojeik, xibixib chikiwch kumal konojel Ajawab, xupaxij rib utaik, xkita konojel Ajawab amaq ukojeik nawal ajaw. Are ku utikarik, unimarik puch Kiche. Are taq xuban Ajaw Quq Kumtz retal nimal. jun ajaw nawal, are ta ukojeik. Xa yoqobal rech ronojel amaq are taq xubano, xa ukutbal rib rumal xa are jukisik ujolom amaq xuxik. Ukajle Ajaw ri nawal ajaw, Quq Kumtz ubi. Xa wi xa are Ajpop, Ajpop Qam Ja.

w q rtt

w q ttt

w q qttt Xmasachel uwch umam, ukajol chukux. Ma ja ba at ala xban wi ri xkoji are ta

w q wttt

Xkanaj chi ku ketal kitzijol, xeqaqarik, xetepewar puch. Are taq xekajolan chi kut, kikajol kut tzatz chik xubano, xkajolax ri Tepepul, Istayul, xa ku ajawarem xuban, role Ajaw xuxik, xa wi xekajolanik jutaq le chi Ajawab.

93

Ukakal Kajib Tzij

Kibi nimaq Ajawab w q ettt Wa chi kut kibi chik uwaqle Ajaw, e kaib chi nimaq Ajawab, e Qaq Kiqab ubi jun Ajaw, Kawisimaj ubi jun chik. Are kut tzatz chik xuban ri Kiqab, Kawisimaj. Are chi xnimarisan Kiche, rumal qastzij nawal ukojeik.
w q rttt

Are xqajowik, are puch xpaxin usiwan, utinamit chut amaq, nim amaq. Naqaj taq uxol ko wi ri tinamit ojer. Are kijuyubal kaqchikeleb, ri Chuwila wakamik. Ujuyubal chi na pu rabinaleb ri Pa Maka. Ujuyub ku kawokeb ri Sajkab Ja. Utinamit chi kut saqulewab Chuwi Miqina, Xelaju, Chuwa Tzaq ruk Tzoloj Che are xrixowaj Kiqab. Xuban labal, qastzij wi xqajik, xpaxik usiwan, utinamit rabinaleb, kaqchikeleb, saqulewab. Xexuleik, xepaqaik konojel amaq, ka xtoqi chi naj ta ukamisaj Kiqab juchob, kachob are taq chi, ma wi kukam upatan chikech, konojel xkaj kitinamit, xukam upatan chuwch Kiqab, Kawisimaj. Xeok chi munil, xelotzik, xekaqik chi che. Ma ja wi kiqij, ma ja wi kalaxik xuxik. Xa cha mixkoji paxibal tinamit, xas chijixtajik uchi ulew, keje ri chiqosin kaqulja chupaxij abaj, chixibinik, libajchi kuchelaj amaq chuwch Qol Che retal tinamit, rumal wakamik jun juyub abaj skakin chik, ma wi xqatatajik, keje ri xchoy che ikj, rumal chila ko wi pa taqaj Petatayub ubi, qalaj wakamik, karil ronojel winaq, keokow wi retal rachijilal Kiqab. Ma wi xkamk, ma ba pu xchakataj wi, qastzij wi chi achi xukam ku upatan ronojel amaq. Are taq xenaojin ku ri Ajawab konojel, are taq xekiqatej rij siwan, rij tinamit, xqajinaqoq utinamit ronojel amaq.

wwP

wwq

www

wwe

wwr

Kate kut are taq relik waranel, ilol, ajlabal, are taq xkiban kut uwachinel chinamit laqabel juyub: we chipe chik are taq chululaqabej utinamit amaq xecha are taq xkikuch kinaoj konojel Ajawab. Are taq xel kiwaban: keje ri qakejoj, keje pu qachinamit, keje na pu qatzalam, qakaxtun chuxik. Are chik qoyowal, qachijilal are taq chuxoq xecha konojel

wwt

94

Ajawab. Are taq xeelik uwabam jujun chi chinamit, kulelaij rech ajlabal.
w w qt

Are taq xepixabax kut, are taq xebe puch waban, laqabel ujuyubal amaq: chibek rumal qajuyubal chik! Mixibij iwib, we ko chi ajlabal chul chik iwuk are ta kamisal iwe, anim chulibij, chienukamisaj! xcha kut Kiqab chikech. Are taq xepixabaxik konojel wch ruk Qalel, Ajtzik Winaq. Are taq xbeyijeik ri uchi chay, uchi kaam chuchaxik, are taq xkipaxij kib kimam, kiqajaw konojel kiche winaq, ko pa jujun chi juyub, xa chajil juyub, xa pu chajal chay, kaam, chajal labal puch are taq xbek. Ma na jun ta saqir wi, ma na jun ta puch Ukabawil, xa katei rij ri tinamit. Are taq xeelik konojel aj chuwila, aj chulimal, saqija, xajbal kej, chi temaj, wajxaqlajuj ruk chi aj Kaib Raqan, chabikak chi jun ajpu ruk aj maka, aj xoyabaj, aj sajkab ja, aj siy ja, aj miqina, aj xelajuj, taqajal juyub, ri xelik waral labal, chajal ulew, are taq xbek rumal Kiqab, Kawisimaj, Ajpop, Ajpop Qam Ja, Qalel, Ajtzik Winaq e kajib chi Ajawab. Xetaqonik, xewaran puch ajlabal. Kiqab, Kawisimaj ubi Ajaw chuwch kawekib, e kaib. Kema ubi Ajaw chuwch nijayib. Achaq Iboy kut ubi Ajaw chuwch ajaw kiche. Are ku kibi Ajaw ri xetaqowik, xesamajelan puch, are taq xebek kal, kikajol pa juyub, pa jujun chi juyub. Xbe na ku nabe, xul na kanab, xul na pu teleche chuwch Kiqab, Kawisimaj, Qalel, Ajtzik Winaq. Xkiban chiwi labal ri uchi chay, uchi kaam, xekanab chik, xetelechen chik, e achij xeux chik ri, e waban xeyaik. Xekiyar kut, ki chi kut kikuxilal kumal Ajawab. Are taq chulkiyaa kanab, kiteleche ronojel. kut are taq xkuch naoj kumal Ajawab Ajpop, Ajpop Qam Ja, Qalel, Ajtzik Winaq. Are taq xel ku naoj: xa qachapa kinabe chikoji, are taq keqalem wachinel chinamit chok wi. In Ajpop! In Ajpop Qam Ja! Ajpop chi reqalej wi chok chi ku awech at Ajaw Qalel, Qalel ri qalem xchuxik xecha kut konojel Ajawab are taq xkam kinaoj. Xa wi ku keje xuban tamub, ilokab, junam kiwch oxchob chi kiche. Are taq xban chapanik, xkiqobisaj unabe kal, kikajol, keje ku ukamik naoj. Ma ku chiri xchap wi kiche. Ko ubi juyub xchap wi unabe al, kajol. Are taq xetaq kut konojel ku pa jujun chi juyub, xa jun xekuch wi. xban wi.

w w wt

w w et

w w rt

w w tt

w w qtt Kate

w w wtt

w w ett Xebalax, Xekamaq ubi juyub xechap wi, are taq xok kikalem. Chiri Chulimal

95

w w rtt

Wa ku kiqobik, kichapik, ketaxik puch juwinaq Qalel juwinaq Ajpop, xchapik rumal Ajpop, Ajpop Qam Ja, rumal puch Qalel, Ajtzik Winaq. Xok keqelem ronojel Qalel Ajpop, julajuj Nim Chokoj, Qalel Ajaw, Qalel Saqik, Uqalel Achij, Rajpop Achij, Rajtzalam Achij, Utzam Achij, kibi achijab xokik. Are taq xeqobik, xebinaj puch chuwi kitem, chuwi kichakat e unabe ral, ukajol kiche winaq, ilol rech, taol rech, uchi chay, uchi kaam, kejoj, tzapil, tzalam, kaxtun chirij Kiche. Xa wi ku keje xuban tamub, ilokab xuchapo, xuqobisaj puch unabe ral, ukajol ko pa jujun chi juyub. Are kut uxenajik Qalel Ajpop, reqalem pa jujun chi juyub wakamik. Keje relik ri, ta xeelik chirij Ajpop, Ajpop Qam Ja, chirij puch Qalel, Ajtzik Winaq xel wi.

w w ttt

Ukakal Joob Tzij

Mayijabal tzonobal rech tinamit w w qttt Are kut xchiqabij chik ubi rochoch Kabawil, xa wi xa are xubinaaj rochoch ri ubi Kabawil: Nimaq Tzaq re Tojil ubi tzaq rochoch Tojil rech kawekib. Awilix ku ubi tzaq rochoch Awilix rech nijayibab. Qaq Witz chi kut ubi tzaq rochoch Ukabawil ajaw kiche.
w w wttt

Tzutuja kail na Kajibaja ubi chik nimaq taq tzaq xkoji wi abaj xqijiloxik kumal Ajawab kiche, xqijilox puch rumal ronojel amaq. Chok na uqatoj amaq nabe chuwch ri Tojil, kate kut are taq chuqijila chik ri Ajpop, Ajpop Qam Ja.

w w ettt

Kate chulkiya ku kipatan chuwch Ajaw. Are Ajaw chik are chi puch kitzukun, kikojom Ajpop, Ajpop Qam Ja, xqasan kitinamit.

E nimaq taq Ajawab, e nawal taq winaq, nawal ajaw ri Quq Kumtz, Kotuja,

96

nawal ajaw ku ri Kiqab, Kawisimaj.


w w rttt Ketaam

we labal chibanik, qalaj chikiwch ronojel, chikilo we kamik, we waij, we chaoj chibanik, xax ketaam wi. Ko kut ilobal rech, ko wuj: Popol Wuj ubi kumal. Ma na xa keje e Ajawab, nim kikojeik, nim na puch kimewajik, are loqobal tzaq, loqobal pu ajawarem kumal. Naj ta chik xemewajik, xeqaj bik chuwch Kikabawil. Wa are ku kimewajibal: belej winaq kemewajik. Ju belej ku keqaj bik, keqatanik. Oxlajuj winaq chik kimewajibal. Oxlajuj chi kut keqaj bik, keqatan chuwch Tojil, chuwch pu Kikabawil. Xa tulul, xa ajache, xa qinm chikakitijo. Are ma ba wa chikiweej. E wuqlajuj ku winaq keqaj bik. Lajuj kemewajik, ma wi kewaik. Qastzij wi chi nim awasinik chikibano, are retal kikojeik e Ajawab.

weP

w e1

wew

wee

Ma wi ruk ixoq chewar wi ku, xa kitukel chikichajij kib kemewajik. Xa pa rochoch Kabawil kekoji wi jutaq qij, xa qijilonik, xa qatonik, xa pu qajbik chikakibano. Xa wi chiri e ko wi xqeq, saqirik, xa choq kikux, xa pu choq kipam. Are taq ketzononik chech usaq, ukaslem kal, kikajol, che na puch kajawarem. Chikipaqaba kiwch chikaj. Wa kate kitzonobal chuwch Kikabawil, are taq ketzononik. Are ku xroqej kikux wa:

wer

wet

aqaroq! At ob uqij! At Jun Raqan! At Ukux Kaj! At Ukux Ulew! At Yaol Rech Qanal, Rxal! At pu Yaol Mial, Kajol! Chatziloj, chamakij uloq arxal, aqanal. Chaya ta ukasleik, uwinaqrik wal, nukajol. Chipoqtaj, chiwinaqir taj tzuqul awe, kolol awe, sikil awe pa be, pa jok, pa beya, pa siwan, xe che, xe kaam. Chayaa kimial, kikajol. Ma ta ba il tzaq kakixajo, ma ta chok kxtokonel chikij, chikiwch, mepajik, mesokotajik, mejoxowik, meqatowik, meqaj pa ri ikem be, ri ajsik be. Ma ta jawi paq toxkom chikij, chikiwch. Keyataja ba pa rxabe, pa rxajok. Ma ta ketzaq pa il, pa awitzmal.

w e qt

97

w e wt

Utz taj kikojeik tzuqul awe, kolol awe chachi, chawch at Ukux Kaj, at Ukux Ulew, at Pisom Qaqal, at puch Tojil, Awilix, Qaq Witz upam kaj, upam ulew, kaj tzuk, kaj xukut. Xa are saq, xa ta amaq upam chachi, chawch at Kabawil! Kije kut ri Ajawab are taq kemewajik chupam ri belej winaq, oxlajuj winaq, wuqlajuj winaq puch. Kemewajin qij, choq kikux chuwi kal, kikajol, chuwi puch konojel ixoqib, alkwalaxelab, are taq xkiban kipatan jujun chi Ajawab. Are loqobal saq kaslem, loqobal puch ajawarem, are rajawarem Ajpop, Ajpop Qam Ja, Qalel, Ajtzik Winaq. E kakab are taq keokik, kakijal kib che uqaluxik amaq kuk konojel kiche winaq. Xa jun xel wi uxe tzij, uxe puch tzuqunel, kolonel, xa wi uxe tzij, xa wi keje kakiban tamub, ilokab ruk rabinaleb, kaqchikeleb, aj tzikin ja, tujal ja, uchaba ja. Xa jun cheel wi ri xikin chiri Kiche, are taq xkiban kech konojel. Ma na xaq ku keje xeajawarik, ma na xa xkikaq kochij tzuqul ke, kolol ke. Xa are taq kiwaim, uwaja xkibano. Ma pu xa loq taj, xkitzubu, xkeleqaj kajawarem, kiqaqal, kitepewal.

w e et

w e rt

w e tt

w e qtt

w e wtt Ma na pu xa ta keje xqaj usiwan, utinamit chut amaq, nim amaq. Nim rajil xkiyao,

xul, xit xul pwaq, xul puch sqkab, raqan tuwik, raqan chiquwal, chiyamanik, xul puch rxon, kubul chaktik, kipatan konojel amaq, xul chikiwch nawal ajawab Quq Kumtz, Kotuja, chuwch puch Kiqab, Kawisimaj, ri Ajpop, Ajpop Qam Ja, Qalel, Ajtzik Winaq.
w e ett

Ma wi xa chutin xkibano, ma na pu xa ta skakin chi amaq xkiqasaj, e kiya chob chi amaq xeul upatan na pa Kiche. Kxkol kuxakaam wi, xyaqex wi kumal, ma wi atam xwinaqir kiqaqal. Ka Quq Kumtz uxe nimal chi ajawarem, keje ku ri utikarik, ri unimarik puch ri Kiche. Are chi ku xchiqachol uleel Ajawab ruk kibi konojel Ajawab, xchiqabij chik.
Ukakal Waqib Tzij

w e rtt

w e ttt

Kijal ri Ajpopab Wa kut uleel, utasel ajawarem chi ronojel kisaqiribem Balam Kitze, Balam Aqab, Majukutaj, Ik Balam, e nabe qamam, e nabe qaqajaw. Are taq xwachin ri qij, xwachin ri ik, ri chumil.

w e qttt Wa kate uleel, utasel ajawarem, xchiqatikiba uloq qas chuxe kulukuj chi rokik

98

Ajawab, are taq chokik, are taq chikamijeik jutaq le chi Ajawab, ri mam ruk rajawal, chi tinamit ronojel, chi jujun chi Ajawab. Wa ka kut xchiwachin uwch jujun chi kijujunal Ajawab. Kate xchiwachin uwch jujun chi kijujunal Ajawab kiche.
w e wttt

Balam Kitze uxe nabal kawekib. Kokawib ukable chik Balam Kitze. Balam Konache xtikiban Ajpopol, roxle ku ri. Kotuja, Istayul ukajle. Quq Kumtz, Kotuja uxe nawal ajaw, role xkoji wi. Tepepul, Istayul chik uwaq tas. Kiqab, Kawisimaj uwuq jal ajawarem, nawal chi wi. Tepepul, Istayul uwajxaqle. Tekum, Tepepul ubelejle. Wajxaqib Kam, Kiqab ku ulajujle Ajawab. Wuqub Noj, Kawatepech chik ujulajuj tas Ajawab. Oxib Kej, Belej Tzi ukablajujle Ajawab, are kut keajawarik are taq xul Tonatiuj, xejitzaxik kumal kaxlan winaq. Tekum, Tepepul xepatanijik chikiwch kaxlan winaq, are xekajolan aqanoq roxlajujle Ajawab xuxik: Ri Don Juan de Rojas (Tat Xwan), Don Juan Cortes (Tat Xwan) ukajlajujle Ajawab, e kajolaxel rumal Tekum, Tepepul. kiche.

w e ettt Are kut uleel, utasel ajawarem ri Ajaw Ajpop, Ajpop Qam Ja chuwch kawekib

w e rttt

Are chi xchiqabij chik re chinamit. Wa chi kut Nim Ja rech jujun chi Ajawab chirij Ajpop, Ajpop Qam Ja. Are ubinaam ri belejeb chinamit chi kawikib, belejeb Nimaq taq Ja, are taq ubi e rajawal jujun chi Nimaq taq Ja:

wrP

Ajaw Ajpop jun Unimaja, Kuja ubi Nim Ja. Ajaw Ajpop Qam Ja, Tzikinaja ubi Unimaja. Nim Chokoj Kawek jun Unimaja. Ajaw Ajtojil jun Unimaja. Ajaw Ajquq Kumtz jun Unimaja. Popol Winaq Chituy jun Unimaja. Lolmet Kej Nay jun Unimaja. Popol Winaq pa Jom Tzalatz Xkuxba jun Unimaja. Tepew Yaki jun Unimaja. Are ku ri ri belejeb chinamit chi kawekib tzatz ral, ukajol ajlatal chirij belejeb chi Nim Ja. Wa kut rech nijayibab belejeb chi wi chi Nim Ja. Are nabe xchiqabij uleabal rib ajawarem xa jun uxe xchitikar chuwch uxe qij, uxe saq chi winaq. Balam Aqab nabe mamaxel, qajawixel. Koakul, Koakutek ukale. Kochajuj, Kotzibaja roxle. Belejeb Kej ukajle chik. Kotuja role Ajaw. Batza chi kut

wrq

wrw

wre

99

uwaqle chik. Istayul chi kut uwuqle Ajaw. Kotuja chi wi uwajxaq tas ajawarem. Belejeb Kej ubelej tas. Kame chuchax chik ulajujle. Ajaw Kotuja ujulajujle. Ri Don Cristobal (Tat Xtup) chuchaxik xa jawarik chuwch kaxlan winaq. Don Pedro de Robles (Tat Lu) Ajaw Qalel wakamik.
wrr

Are ku ri chi konojel Ajawab elenaq chirij ri Ajaw Qalel. Are chik xchiqabij rajawal jujun chi Nimaq taq Ja:

wrt

Qalel, unabe Ajaw chikiwch nijayibab jun Unimaja. 2Ajaw Ajtzik Winaq jun Unimaja. 3Ajaw Qalel Qam Ja jun Unimaja. 4Nim Qam Ja jun Unimaja. 5Uchuch Qam Ja jun Unimaja. 6Nim Chokoj Nijayibab jun Unimaja. 7Ajaw Awilix jun Unimaja. 8Yakol Atam jun Unimaja. 9Nim Lolmet Yaol Tux jun Unimaja. Are ku ri Nim Ja ri chuwch nijayibab, are ubinaam wi belejeb chinamit, chi nijayibab chuchaxik. Kiyataq kut uchinamital jujun chike Ajawab, are unabe ri mixqabij kibi. Are chi kut rech ajaw kiche. Wa umam, uqajaw: Majukutaj nabe winaq. Koajaw ubi ukale Ajaw. Kaq Laqan rox. Kokosom ukaj. Komajkun ro. Wuqub Aj uwaq. Kokamel uwuq. Koyabakoj uwajxaq. Winaq Bam ubelej. Are ku Ajawab ri chuwch ajaw kiche, are uleel, utasel puch. Are ku kibi Ajawab wa chupam Nim Ja, xa kajib Unimaja:

1Ajaw

w r qt

w r wt

w r et

w r rt

Ajtzik Winaq Ajaw ubi nabe Ajaw, jun Unimaja. Lolmet Ajaw ukab Ajaw, jun Unimaja. Nim Chokoj Ajaw rox Ajaw, jun Unimaja. Qaq Witz kut ukaj Ajaw, jun Unimaja. Chi kajib kut Nim Ja chuwch ajaw kiche. Are ku ri e oxib chi Nim Chokoj, keje ri e qajawixel kumal konojel Ajawab Kiche, xa jun chikikuch wi kib e oxib chik chokojib. E alanel, e uchuch tzij, e uqajaw tzij, nimaskakin ukojeik e oxib chi chokojib. Nim Chokoj ku chuwch kawekib. Nim Chokoj chuwch nijayib ukab kuri. Nim Chokoj chuwch ajaw kiche rox Nim Chokoj. Chi oxib ku ri Chokojib jujun ku chuwch chinamit. Xa are ku ukojeik kiche ri, rumal ma wi chi ilbal re Popol Wuj, ko nabe ojer

w r tt

w r qtt

w r wtt

100

kumal Ajawab, sachinaq chik. Xa are kut ri mixutzirik chi ronojel Kiche (Santa Cruz ubi wakamik).

You might also like