MALAT YNTEMLER II Prof.Dr.

rfan AY

SA EKLLENDRME
SA EKLLENDRMEDE GENEL TEST METODLARI EKME TEST Sa ekillendirme genel olarak karmak bir ilemdir.Bkme,germe derinekme ilemleri paraya birlikte uygulanr.Bu nedenle ,sacn mekanik zelliklerini belirlemek iin en iyi yol ekme deneyidir.

HDROLK ESNEME TEST Bu testte sa, hidrolik yolla tmsekletirilir.Bunun iin kalp kullanlr. ekil deitirmeler 0,7 kadar kartlr.Pek ok durumda bu yolla elde edilen akma erileri,ekme yolu ile elde edilen erilerden epeyce farkl kar.Bu sapma,sacn dik yndeki anizotropisi ile aklanabilir.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

FORMNG LMT DYAGRAM FLD- (I) Sacn yzeyine yuvarlak daireler izip sac eki ve bas yklerine maruz bra kalm.Bu ilem sonucu yuvarlak daireler ile doan gerilme ler arasnda iliki vardr.Bir seri deney sonucu , max.strainler (elipsin byk eksenine karlk gelen) min.strainler(elipsin kk ekesenine karlk gelen) deerler kaydedilsin.Birleme noktalarndan FLD diyagram izilir. FLD diyagram sacn ekillenebilecei blge ile ekillene miyecei blgeyi ayrr.izilen strainler kritik noktalardr.Bu noktalardaki atlaklar,ekil verme iin UYGUN saylr. iyi ve hasarl blgeler arasnda -kritik def. blgesi- vardr.

FORMNG LMT DYAGRAM -FLD -(II) FLD diyagram sacn farkl blgelerinden, yar-kresel bir zmba ile eritlere derin ekme ilemi uygulama sonucu izdirilir.eritlere atlak oluuncaya kadar derin ekme yaptrlr.Her zel sa iin bu test tekrarlanmaldr.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

ERCHSEN TEST Sacn tek bana ekillendirilmesinde tmsek yksekliini belirlemek iin Erichen veya Olsen testi yaplr.atlak oluuncaya kadar sa zorlanr. Derin ekme zmbasnn derinlii ( mm olarak ) llr.Detayl bilgi DIN 50101 de mevcuttur.

SWFT CUP TEST-(I)Sacn ekillenmesi derin ekmeye benzedii iin Derin ekme oran snr tayini iin swift cup testi yaplr.aplar gittike artan yuvar lak dairesel paralar derin ekme ilemine tabi tutuluyor.atlama durumuna gelen max.ap tayin edilir.Bu deer zmba apna blnr Bylece derin ekme oran snr o = Do / do bulunur. max

SWFT CUP TEST-(II)-Bu test yardmyla,plastik anizot ropiden dolay kenar boyunca cidar kalnl deiimi olan KULAK TP IKINTI zellii llr.Bu tr bir olaya meyil Z ile deerlendirilir.Aada bir eritin zayf olan ile ,gl olannn kulak tipi knt etkisi grlmektedir. Z= [(hmax- hmin) / 0,5 ( hmax+ hmin)] .% 100 Z=[ (hmax- hmin) / hmin].%100

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

SWFT CUP TEST-(III)Aada, EN AW-3004 erit malzemenin scaklk ve souk def.orannn kulak tipi knt zerine etkisi gsterilmitir.

HACMSAL METAL EKLLENDRME TEST METODLARI UPSETTNG TEST Bu test,silindirik paray iki kalp arasnda dverek eri izdirmedir.Bu deneyden ama,uygulanan kuvvet ile strainde flamadan dolay oluan hatay grmektir.nk para ile kalp arasndaki srtnme bu hatay dourur.

BURMA TEST Bu testte , silindirik bir para,ekseni etrafnda hareket eden bir tork ile burulur.llen torktan gerilme hesaplanabilir,burulma asndanda strain hesaplanr.Deformasyon esnasnda,numune geometrisi hemen hemen hi deiime uramadan kalr.Strain hz eki ve dvme testlerinden daha kolay sabit tutulabilir.Bu yzden bu test,zellikle yksek scaklklardaki deformasyon ilemlerinde ok faydal olur.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

PLANE-STRAN TEST Karlkl iki dikdrtgen kalp,kaln bir para zerine bastrlr.Plane-strain art elde etmek iin (b/h) oran 6y gemelidir.Test esnasnda yk altndaki alan sabit kalr.Bu yzden ykseklik azalmasnn deneysel hata s ,gerilme iine yaylamaz.Ama strain iine yaylr.nk sf (F)=F/(a.b) dir.Kalp kenarlar boyunca gerilme birikimi krlmann balamasna sebep olur.

EKLLENDRME LEMNDE AKMA OLAYI Bu blmde ; Akma yerinin tanm, Akma yerinin niin nemli olduu? Sa metal ekillendirmede anisotropinin etkisi, Akma yerini tayin etmek iin kullanlan deneysel metotlar, Farkl akma kriterlerinin snrlar ve avantajlar Teorik modeller iinde en uygun akma kriterinin hangisi olduu? Sa metal ekillendirilme proseslerinin analizi,

le ilgili konular anlatlacaktr. TRESCA AKMA KRTER Bu kritere gre , malzeme elastik halden plastik hale max kritik bir deere ulat zaman geer.Bu deer gerilme tipinden bamszdr.Genel ifadesi : Max {|1 2| , |2 3| , | 3 1|} = ak Burada 1 > 2 > 3 asal gerilme plane strain artlar iin (3 = 0) alnrsa o zaman yukardaki denklem ; 1 2 = ak = 2 k 2 1 = ak = 2 k Eer 1 > 2 ise Eer 2 > 1 ise olur.

VON-MSES AKMA KRTER Bu kritere gre ,hidrostatik basn malzemenin plastik akmasna sebep olamaz.Yalnzca , distorsiyon enerjisi malzemeyi elastik durumdan plastik duruma geirmede etkili olur.Elastik distorsiyon enerjisi kritik bir deere eriirse plastik akma balar.Genel forml ise ; ( 1 2) +( 2 3 ) + ( 3 - 1) = 2 ak eklindedir. Plane-strain iin 3 = 0 alnrsa ; 1 +2 - 1.2 = ak
2 2 2 2 2 2 2

olur. Bu denklem bir elips gsterir.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

TRESCA VE VON-MSES AKMA YZEYLER Aadaki diyagramlarda, Tresca ve Von Mises akma kriterinin uzaydaki grafikle gsterimi grlmektedir.Tresca akma kriteri,polyhedron(ok yz olan boyutlu) ile gsterilirken,Von Mises akma kriteri bir silindir ile gsterilmitir.1 2 dzlemleri ile polyhedron kesit kesimesinden bir polygon doarken, 1 2 dzlemleri ile silindirik yzeylerin kesimesinden bir elips doar.

ANSOTROPNN NEM Bu terim, test yaplan ynde malzeme zelliine bamll ifade eder Anizotropinin nemli kayna vardr. * Tek kristallerde olduu gibi doutan veya orijinal anizotropi * Plastik deformasyon ncesi veya deformasyona bal kazanlm anizotropi * Son yapsal anizotropi Plastik anizotropi (r) ; srasyla genilik ve kalnlk ynndeki strainlerin orandr. Yani : ( r ) = 2 / 3 Klasik yntemde (r) uzamann % 20 si olan durumdur.Normal ( r ) deeri ise sacn yn ile ilgili bir deer olarak (r) =( r0 + 2.r45 +r90 ) / 4 alnr. Planar olarak ynle ilgili (r) in deiimi ise ; (r) =( r0 + r90 - 2.r45 ) / 2 alnr.

Anizotropinin farkl ynde deiimi

Anizotropinin iki farkl ynde deiimi Hadde ynne dik (t), hadde ynnde (l) strainleri arasndaki oran ( rb ) rb = ( t / l ) kieksenli anizotropi katsays dr. Burada t = ln (dt/d) , l = ln (dl /d) dir.

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

EKLLENDRME MEKANZMALARI EKLLENDRMENN TANIMI ekillendirme : Kat bir malzemeye, yeni bir yzey yaps,ekli ve zellii kazandrmak iin kontrollu yaplan ileme ekil verme denir. ekil verme kabiliyeti ; En nemli malzeme zelliklerinden birisidir. nk (Al), ekil verme asndan en nemli metallerden birisi iken dkme demir en ktlerden birisidir.Yksek mukavemetli olma, ekil verme kabiliyetini drr. ekillendirme ok eitli alardan snflandrmaya tabii tutulur. GERLME DURUMU ynnden ; Basn etkisi ile ( Haddeleme , dvme, extrzyon ) eki-bas etkisi ile (Tel ekme,derin ekme,dvme) Germe etkisi ile ( Uzatarak ekil verme) Eme etkisi ile (Lineer hareket eden takmlarla ve dnel hareket eden takmlarla sa ekillendirme ) * * GERLME DURUMU ynnden ; Kayma etkisi ile (ikiz yolu ile ve deformasyonla ekil verme ) HAMMADDE DURUMU ynnden ; Salara ekil verme (iki boyutlu - cidar kalnlklar sabit) Hacimsal paralara ekil verme ( boyutlu cidar kalnlklar farkl) EKL VERME SICAKLII ynnden ; Souk ekil verme (Para stlmaz) Scak ekil verme (Para stlr) KUVVET UYGULAMA ynnden ; Direkt kuvvet etkisi (Dvme,extrzyon,) ndirekt kuvvet etkisi (Derin ekme) ekme kuvveti etkisi (Tel ekme) *

EKLLENDRMENN SINIFLANDIRILMASI

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

AKMA GERLMES :Bir malzemenin plastik ekil deitirme ye kar direncidir, veya tek eksenli ekme gerilmesi altnda plastik deformasyon balatmak, srdrmek iin gerekli olan gerilmedir. Gerek gerilme : Mhen. gerilme : g = F/A mh = F/A0

Hacim sabitlii V0 = V A0.L0 = A.L den ; (A0.L0) / L = A olur. g = F / (A0.L0) / L g = mh. (L/ L0) * Uzamalarla iliki Mhendislik uzamas mh = ( L L0) / L0 mh = L/L0 - 1 (mh +1)= L/L0 Gerek uzama forml ise ; ger = (dL /L )
L

olur

ger = L0 (dL /L ) = Ln | L | ger = Ln L - Ln L0 = Ln( L/L0) ger = Ln (mh +1) olur. Homojen olarak ekil deitirme yapldnda ilk hacim=son hacim HACMN SABTL KURALI

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

Homojen olarak ekil deitirme yapldnda hacmin sabitliinin matematiksel ifadesi aadaki gibi kartlr.

Plastik deformasyon hz ve ivmesinin etkisi Def.miktarn zamana gre tretirsek , hz elde ederiz ; Hz = d /dt olur.

Buna dayanarak ;

h + b + l = 0 yazlr. Deformasyon hz () ile takm hz (V)n birbirinden ayrt etmek gerekir.Homojen bir basma ileminde herhangibir (h) yksekliinde ; Bu iki hz arasndaki iliki ; = Vtak / h eklindedir. Plastik deformasyon ivmesi : plastik deformasyon hzn zamana gre tretirsek ; = d/ dt olur Oda scaklnda akma erileri

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

Yksek scaklklarda akma erileri

Ortalama akma erileri

10

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

SPER PLASTSTE nce taneli poli-kristalli bir malzeme uzatlarak ekme artlarnda plastik deformasyona maruz brakldnda zel bir scaklk ve zel bir ykleme artlarnda kopmadan nce boum yapmakszn ekillenebilme kabiliyetine sperplastisite ad verilir.Veya tek eksenli deformasyonlarda uzama % 200 n zerinde ise buna sperplastisite denir.Baz malzemelerde bu uzama % 1000in bile zerinde grlmtr.imdiye kadar kaydedilen en byk uzamalar % 4870-7750 ile Pb-Sn tektik alam ile % 5500-8000 arasnda Al-bronzunda gzlenmitir. SPERPLASTSTE-TANE BOYUTU IISper plastisitenin artlarndan birisi de malzemede ince taneli yapnn olmasdr.nce tane iin, matrix tane snrlarnda ikinci faz partiklleri olmaldr.Bu nedenle pek ok super-plastiklik gsteren malzemeler olarak otektoid (Fe-C gibi),tektik(Al-Ca gibi),monotektoid (Zn-Al gibi)bileikleri esas alnr.nce tane iin termomekanik ilemler uygulanr.Al alamlarnn ou zirkonyum ilavesiyle sperplastik zellik kazanr.Zira (ZrAl3) ok ince zirkonyum dalm tanelerin iri olumasn engeller.kinci fazn mukavemeti matrix yapnn ki ile ayn olmaldr.Eer 2.ci faz sert olur sa, partikl/matrix arayzeyinde boluk oluabilir.Geri bu boluklar baz mekanizmalarla snmlenebilirler.

TANE SINIRI KAYMASI- IIISper plastik def.esnasnda hakim olay yksek al tane snr kaymalardr.Dk al tane snr kaymalar scak ilem esnasnda grlr.Tane snr bu olay iin oynak deiken olmaldr.Taneler eit eksenli olmal ki tane snr kaymalara msaade etsin.

11

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

SPERPLASTSTDE AKMA GERLMES-IV-

Sperplastik malzemelerin akma gerilmesi, def.hznn,scakln ve tane boyutunun bir fonksiyonudur.Yani bunlardan etkilenir.Malzeme davran da geleneksel malzemelerden farkldr. Akma gerilmesi ak = C. m ile ifade edilir. Burada Cscakla,mikroyapya ve numune iindeki kusura bal bir malzeme mukavemet katsaysdr. (m) ise malzemenin def. Hz hassasiyet katsaysdr. I.Blge : m deerinis beten dk sperplastik lik aka yok II.Blge :sperplastik lik yalnzca bu blgede var,hzla beraber gerilme de artar.tane boyutu klr. III.Blge : m deeri sperplastiklik aka yok. nisbeten kk

DEFORMASYON HIZI HASSASLIK KATSAYISI-(m deeri)-V-

Sperplastisite de (m) nemli bir parametredir. Boum olumasna kar malzemenin bir direnci anlamna gelir.I.Blge : (m) nisbeten dk sperplastiklik aka grlmez. II.Blge : (m) in ykselmesi boumlamaya kar direnme anlamna gelir.Azalan tane boyutuna karlk artan scaklkla artar.III.Blge : (m) dk sperplastisite aka grlmez .

12

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

(THXOFORMNG ) YARI KATI-SIVI HALDE SICAK EKLVERME PROSES YARI KATI-SIVI SICAK EKL VERME Aadaki diyagramda iki farkl alamn yar kat-yar sv halde nce dkm,sonra hangi scaklk aralnda dvlerek ekil verildii gsterilmektedir.

YARI KATI-SIVI SICAK EKL VERMEDE MALZEME YAPISI- Normal aluminyumun i yaps dentrit eklinde iken,yar kat-yar sv halde ekil vermede globullar (kresel)i nce taneli yap olumaktadr.

13

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY TRBOLOJ VE SRTNME

DERN EKMEDE TRBOLOJ Salarn ekillenmesinde takm ile sacn temas noktalarnda = FR / FN eklinde srtnme vardr. Srtnme katsays veya = R / N gibi ifade edilir.Bu ifadeler, yava hz,yasz ve dk basnlar iin geerlidir. Oysa pek ok ekil vermede zel ya, yksek hz ve basnlar kullanlr. Srtnme katsays ; yalamadan, sa malzemesi ve kaplamasndan, takm malzemesi ve kaplamasndan, takm-sa malzeme ikilisinden, normal basma ve derin ekme hzndan etkilenir.

DERN EKMEDE SRTNME BLGELER Derin ekme ileminde eitli noktalarda srtnme alanlar vardr. * Sa tutucu - ya sac * Sac ya ekme kalb

* Sac ya kalp radys Birbirine temas eden bu yzeylerde srtnmenin min. olmas arzu edilir.Yksek srtnmenin olduu ksmlar ise ; * Zmba kenar radys ya sac * Zmba kenar ya sac

ekme kuvvetleri zmba zerinden ekil verilen alan zerine doru transfer edilir.Yani zmba alt ksmnda,zmba radysnde,zmba yan yzeylerindeki kuvvetler,simetrik bir para derin ekilirken i parasna aktarlr.Bu yzden takm-i paras arasndaki srtnme,olabildiince yksek olur.

SRTNME MEKANZMALARI-I-

14

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

SRTNME MEKANZMALARI-IISa metalin derin ekilmesinde ayn anda sv, kat ve snr srtnmeler oluabilir. * Sv srtnmede ; hidrodinamik basn, yan hidrostatik basnc ile rtebilir.Ya , normal basncn sa yzeyine gemesine izin verir. * Snr srtnmede ; ya filmi, ok sk ekilde baslr, yle ki yzeyler temas etmez.Bazen akma gerilmesine ulaldnda i paras yzeyi dzgn ekilde kar.Sv ve snr srtnmenin ayn zamanda oluumu, kark srtnme olarak adlandrlr. * Eer sa ve takm arasndaki ya filmi krlrsa, adhesive anma doar. Ara yzey basnlar yksek iken,kayma hzlar nispeten dk olduundan metal ekillenmesi esnasnda srtnmenin hidrodinamik haline ulalamaz.Bu kark srtnmenin en genel halidir.

YZEY YAPILARI Sa yzeylerin yalanmasn iyiletirmek iin, sac zerine zel mikroyaplar oluturulur.Bu ilem haddede son paso verilirken yaplr.Aada biti haddesinde oluturulan yzey yaplar grlmektedir.

HADDE - BT YZEY EDT YZEY Standart sa hadde biti yzeyinde yne bal przllk doar,o takdirde hadde ynnde ve ona dik ynde srtnme davranlar farkl olur. Eer, sa son biti yzeyi EDT (electro discharge texture) prosesi ile yzey yaps oluturulursa ; * yi bir derin ekme zellii kazandrlm olunur(yalar hapsolduu ve tutulduu iin), ayrca boyama sonras cezbedici bir grn elde edilir.

15

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

ekil verme takmlarnn yzeylerinin kaplanmas ekil verecek takmlarn yzeylerini kaplatmadaki amacmz, kaplamann anmaya kar koruma salamas, esas metalin ise mekanik gerilmeleri kaplama tahrip olmadan karlamasdr. Aada takm yzey kaplama emas grlmektedir.

Tribolojide viskozite-basn-scaklk ilikisi Yalamann viskozitesi, scaklkla der basnla hafife artar.Sadece atmosfer basncnda 200 C , veya 400 C gibi zel bir scaklkta yalama viskozitesinin deeri verilir.Yandaki grafikte alamsz M100 mineral bir yan eitli scaklk ve basnlardaki viskozite lmleri grlmektedir.

16

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

Viskozitenin etkisi : Yatay eksende pot ember basnlar artarken,pot emberi altndaki malzeme aknn kontrol ancak ye sahip bir yalama ile mmkn olur.AL2F ya ile arayzey basnc 8 N/mm2 ye kadar olan ilemler yaplr.Normal basnlarda AL2N ya kullanlr. s olduka dk durumlarda AL2D ya tercih edilir. Diyagramdan,srtnme kuvvetlerinin artan viskozite ile azald grlmektedir.Ara yzey basnlar artarken azaldndan AL2D yalar daha faydal olur.

Kuru yalama

17

MALAT YNTEMLER II Prof.Dr. rfan AY

18