stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, C. 43 Prof. Dr. S. F.

lgener'e Armaan stanbul, 1987

PARVUS'UN TRKYE HAKKINDAK YAZILARI

Prof. Dr. Mehmet ERZ B u makalemizde, 1910-1015 arasnda Osmanl Trkiye'sine ge lerek, eitli gazete ve dergilerde Trkiye'nin iktisad durumu hak knda yazlar yazan ve yazlar yanklar uyandran Parvtts'dan ve f i kirlerinden sz edeceiz. Esas zerinde duracamz yazlar, Trk Yurdu nda km olanlardr. Bu arada, ilgili kaynaklara da bavu racaz.

Parvus kimdir? Gerek ad Helphand veya onun Rusa ekli ile Gel fand (l) olan bu n l ve esrarengiz sosyologun takma ad Parvusdur (2), Ltince de kk m a n s n a gelen Parvus 'un Avrupa'da bili nen ad Alexander Helphand (1867-1924), Rusya'da domu, Alman ya'da doktora yapm, 1905 Rus devrimine katlm ,Sibirya'ya s r l m , oradan k a a r a k Almanya'da ve svire'de sosyalistlere ka tlmtr (3). Kendisim i y i yetitirmi, k o r k u n bir enerjiye sahip olduu an lalan Parvus, bir zamanlar Trotsky 'nin (Troki'nin) a r k a d a i d i .

(1) (2) (3)

E.H. Carr, The Bolshevik Revolution, c. 3, London, 1966, sf. 34 (dipnot 5). Adn duyduumuz, fkal zamanla onu unuttuumuz Parvus'u bize hatrlatan sayn Prof. Dr. Semavi Eyice'ye mteekkirim. Niyazi Berkes, Trkiye'de adaiama, ist. 1978, sf. 461.

347

Prof. Dr. Mehmet ERZ Troki'nin, Ocak 1905'te hazrlad ve onun srekli ihtill gr n n zn tayan i l k brorlerinin birine, Parvus nsz yazm t. Burada, sosyalist ihtillde, kylnn durumunun ve r o l n n ne olaca zerinde duruyordu. Ona gre Rusya'daki kyller sadece siyasi anariyi a r t t r m a k ve bylece h k m e t i zayflatmak vaziyetin dedirler; onlar, tutarl, ihtillci b i r ordu tekil etmezler. 27 Ocak 1905'te Iskra 'da kan makalesinde ayn eyleri syler. Trocki ok sonralar, 1905'teki fikirlerinin, Parvus 'unkiler ile ayn olmamakla birlikte, kendi kendi fikirlerinin onun fikirlerine skca snr tekil ettiini belirtiyordu (4). Parvus Almanya'ya gittiinde Sosyal Demokratlar a r a s n d a n fuz kazand ve onlarn en sol ucunda yer ald. Bolevikler ve dier Rus sosyalistleri ile Alman Sosyal Demokratlar arasnda, bir ba kurdu, irtibat salad (5). 1909'da Selnik'de Benaroi 'nin bakanlnda, okluu Rum, Ya hudi ve Bulgarlardan oluan bir grup, sosyalist b i r parti kurdu. Bun lar, 1908 seimlerinde Osmanl Meclisine ye de sokmulard. kin ci Enternasyone'e balandlar. B u partinin yapt kongrelere, l ke dndan sosyalist parti temsilcileri de katlmt. Bunlar arasn da, n l Alman sosyalist Parvus (eski b i r sosyalisti. Yahudi asll Alexander Israel Helpiand) da vard. Parvus, 1912'den sonra Tasvir-i Efkr, Tanin gazetelerinde ve bilhassa Bilgi ve T r k Yurdu'nda iktisad yazlar yazmtr. Bunlar, bilhassa Bat Emperyalizminin ik tisad sahada yapt ve yapaca zararlara, bunlardan korunma a relerine aittir (6). 1910 K a s m n d a Trkiye'ye gelen Parvus, barut fs gibi olan Balkanlar' grd. Sonradan Tito hareketine katlacak ve onun Prezidyum'unda yer alacak olan, Osmanl Meclisindeki Selanik Mebusu Vlaho Efendi ve Romen sosyalisti tins t o Rakovsky 'nin aracl ile, ttihat ve Terakki Frkas 'nm ileri gelenlerine sokuldu. Aada gs terilecei zere Parvus, Trkiye'de yazd yazlarda, sosyalizm ve

(4) (5) (6)

Carr, ayn eser, c. 1, sf. 72-73 (dipnot: 5). Carr, ayn eser, c. 3, sf. 35. Dr. Fehti Tevetolu, Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faafiyetler, (1920-1960) Ankara, 1967, sf. 15 : Weiter Z. Laqueur, Communism and Nationalism in the Middie East, London, 1961, sf. 207 ye atf.

348

Parvus'un Trkiye Hakkndaki Yazlan sosyalist ihtill szlerinden ihtiyatla kand. Trk'lerin yapaca ileri yle sralyordu: Avrupa smrgeciliinin b o y u n d u r u u n d a n , kapitlsyonlardan, Osmanl b o r l a r n d a n kurtulmal, demokratik, mill bir devlet k u r m a l ve ngiltere ile Almanya arasmda kacak bir Almanya safnda yer almaldr. Parvus, Trkiye'de aklamamakla beraber, sosyalist devrim iin tek ans, emperyalist devletler arasmda b y k b i r dnya savann patlamasnda buluyordu (7). 1901'de Rosa Luxemburg, kinci Enternasyonel 'in b i r kongre sinde, Gney Afrika'daki emperyalizmin militarist ve ven karak terini knayarak, Marx 'ta grlmeyen smrgecilik meselesini ilk defa ele alacaktr (8). Daha sonraki yllarda b u fikir Par vus 'un smrgecilikle ilgili eserinde Hilferding 'in Finans-Kapitalnde ve Lenin 'in emperyalizm ve smrgecilik h a k k n d a k i tez lerinde gelitirilecektir, Rusya'da b i r sosyalist ihtillin gerekletirilmesini bir iman gi b i b e n i m s e m i olan Parvus, btmun aresini bir Dnya Harbinde g r y o r d u . Harp p a t l a t p da emellerine yaklatn grnce, derhal teebbse geti. Parvus 'un arlk rejiminin yklmas ile ilgili ve Trkiye'de balayarak Almanya'da devam eden gizli almalar ze rine 1958 ylma kadar sylenenler, b u tarihte kan bir kitapta [Zeman, Z.A.B. ve Scharlau W. B., The Merchant of Revolution: The Life of Alexander Israel Helphand (Parvus) (Oxford, 1965)] Alman Dileri Bakanl arivlerindeki vesikalarn yaynlanmas ile doru lanmtr. Parvus, Rusya'nn kmesi iin ieride milliyeti ye sos yalist devrimci zmrelerinin ihtill karmas gerektii dncesi ile s t a n b u l ' d a Alman eliliinde alan Dr. Zimmer aracl ile 9 Ocak 1915'te bykeli Wangemhein ile yapt b i r grmede (bu konudaki tekliflerini bildirdi). Alman Dileri Bakanlnn istei zerine Berlin'e gnderildi ve orada 9 Mart 1915 tarihli ve Rusya iinde ihtill k a r m a konusu zerine b i r m u h t r a sundu (metni, Zeman, 140-152) ... Parvus'un Alman m a k a m l a r ile ibirliinin b i r so nucu, Lenin ve arkadalarnn m h r l b i r vagonla svire'den ge irilmesi olmutur (9).

(7) (8) (9)

Berkes, ayn eser, sf. 461-462. Bu konu iin, Marxizm-Lenin izm ve Tenkidi isimii eserimize bak. Berkes, ayn eser, sf. 616 (dipnot: 63).

349

Prof. Dr. Mehmet ERZ Berkes, Parvus 'un Trkiye'deki fikr tesirinden u szlerle bah seder: Parvus'un b u fikirleri ittihat ve Terakki nderleri zerine ok. etkili olduu gibi Trkler arasnda da ilgi ekti. ttihat ve Terakkinin 1911, 1912 ve 1913 kongrelerinde ve Trklk fikirleri yapan Franszca Jeune Turc ve T r k Yurdu gibi gazete ve dergiler de bunun yansmalarn grrz ... C. N u r i ye Ahmet Agayef, Par vus'un ilikili olduu ve sahibinin bir Musev (Sami Hirtzberg veya Gnzberg?) olduu sylenen Franszca Jeune Turc gazetesinin yazarl a r m d a n d ... Parvus, s t a n b u l ' d a Trkleri ve siyonistleri tand halde, b u m u h t r a s n d a Kafkas Mslmanlar ile siyonistlerden faz la iyimserlikle sz etmez (10). Berkes burada, Trklk hareketi liderlerinin Parvus'la, Yahu dilerle, siyonistlerle sk temasta bulunduklarn syleyerek, Trk ln, Yahudilikten doma b i r gr olduunu, s t kapal ekilde ima ediyor. Bunu daha ak ekilde syleyenler de vardr. Vambery' nin, Leo Cahun 'un, Tekinalap (Moiz Cohen )in ve h a t t Durkheim' in da Yahudi olduunu syleyerek, Trklk f i k r i m ykmaa al anlar grlmektedir. Son zamanlarda, Trklk fikrine, en sis temli h c u m l a r n yine Yahudi yazarlarndan geldiini (11) grmemezlikten geliyorlar. Parvus 'un, Trk Yurdu'nda yaz yazmasnn sebebini, Berkes yine kendisi veriyor: T r k Y u r d u n u n sahibi Yusuf Akura, Natk- perdez dedii Cavit Bey gibi iktisatlarn, Trk Yurdu'nda Trkiyenin iktisad meselelerine are olacak makaleler yazmalar iin davet edildiklerini, fakat hibirinin buna yanamad n sylyor. Parvus gelince, iktisadi yazlar ona yazdryorlar. lk yazs dolaysyla, Parvus 'u tantarak, ekonomik ve sosyal mesele lerin baz nemli yanlarna katlmamakla beraber, T r k halkna y a r d m edecek fikirlerinden t r yazlarn yaynlayacan bildiri yordu. (Trk Yurdu, s a y : 9, 1912, sf. 262 (12). Parvus, Trkiye'de ne sosyalizmden, ne de siyonizmden bahse diyordu. Hele Trkiye'nin iktisad meselelerine bir T r k milliyeti si gibi areler gsterirken, onunla ayn yayn organmda yaz yazmak ve f i k i r al veriinde bulunmaktan baka kabahatleri olmayan in-

(10) (11) (12)

Berkes, sf. 462, 616. Milli Kltrmz ve Meselelerimiz, (stanbul,' 1983, isimli eserimize bk. Berkes, ayn eser, sf. 460, 616.

350

Parvus'un Trkiye Hakkndaki Yazlar sanlar, nasl sulandrabiliriz? Yusuf Akura, arlk Rusya'smdaki T r k l n k u r t u l u u n u da, Trkiye'nin iktisad ve sosyal kalknma sn da ilni esaslara d a y a n d r m a k istiyordu. Burada i l k ilhamn, hsm olan Gaspral smail Bey'den almt. Trkln i l k nc lerinden olan Gaspral smail Bey, sosyalizmin her t r l s n de, liberal kapitalizmi de T r k dnyas iin zararl gryordu. Durkheim'in ve Moiz Gnen'in tesirinde kaldn iddia ettikleri Ziya Gkalp, 1918 ylnda Yeni Mecmua'da Kzl ve Kara Tehlikeden bah sediyor ve b a k a b i r yazsnda tarih maddecilii tenkit ediyordu. Yusuf Akura, Trkiye'nin iktisad kalknmasn, burjuvazinin ge limesine balyordu. Parvus, Trkiye'de bir sosyalist olarak grn mediinden tr, Yusuf Akura ile bu konuda f i k i r beraberlik leri m m k n deildir. Meer k i , Akura onu Rusya'da iken ta nm olsun. Ayr bir inceleme konusu olmakla birlikte, bu ok zayf bir ihtimaldir. B a t -emperyalizmine, kaptlasyonlara ve Rus arlna, k a r mcadelede anlaabilecekleri tabiidir. Burada ok ksa olarak belirtelim k i , Trklk hareketi ilhamm, kendi kaynandan almtr. Dardan alman sadece metoddur.

Parvus'un T r k Yurdu'ndaki Yazlarndan Baz Semeler Parvus'un T r k Yurdunda kaleme ald yazlar, bir Rus sosya listi (veya sonraki Alman sosyal demokrat) tarafmdan deil de, san k i , vatann ok seven b i r T r k iktisats tarafmdan yazlm gibi dir. imdi onlardan baz iktibaslar (alntlar) yapalm. den Gemeden Gznz Anz! (13) simli makalesinde, Trkiye'nin iinde b u l u n d u u hali yle an latyor: Vaktile Trkiye kav b i r devlet idi. Fakat o eski kuvvet ar tk mevcut deildir. B u g n Trkler, bakalar zerinde icray tahak k m iin deil, muhafaz- mevcudiyet u r u n d a b o u m a k mecburi yetinde bulunuyorlar. Bu hakikati uzun uzadya izah ve ispata ihti ya var m d r ? Eer, siz, milletinizin k a n m n son damlasn a k t m a k t a olduu nu hissetmiyor ... d m a n l a r tarafndan ihata edilmi ... takip edi-

(13)

Trk Yurdu, Ct : 3, stanbul, 132S (1913) sf. 361-366,

351

Prof. Dr. Mehmet ERZ raekte bulunan b i r av hayvan gibi sktrlmakta olduunuzu gr myorsanz, size b i r risale sahifelerinde bu hususa dair daha fazla ne sylenebilir? Bundan sonra Parvus, T r k kylsnn, Amerika Kzlderililerinin (yerlilerinin) durumuna dtn, Avrupallar nn de Rumeliyi yava yava terk etmekte olduunu sylyor. yle di yor: Avrupa'y tamamen terk ile Anadolu'da t o p l a n m a a mecbur kalacaksnz ... Sizin akimiz fikriniz harekt- askeriye ve muame ltt diplomasiye. Ahalinizin menafiini, menafi-i iktisadiyesini hi biriniz d n m e d i . . . (Devletiniz vaktile demokratik idi) ... Zaten Os manllarn asl kuvvet ve evketleri bundan neet ediyordu. Fakat Bizans medeniyetinin tesirile idare-i devletinizin esaslar deimi bulunuyor. Parvus, burada baz Bat'h dnrlerin yanl kanaatlerine ka tlarak, Osmanl devletinin Bizans devlet tekiltn taklit ettiini sylyor. B u iddiann ne derece aslsz olduunu, Prof. Ruad Kp rl, ilm delilleri ile ortaya koymutu. Onun ortaya koyduu fikir lerin ve vesikalarn salaml birok yabanc i l i m a d a m tarafndan da kabul edilmiti. Daha sonra Ord. Prof. .H. Uzunarl, Prof. Halil nalck, Prof. . L . Barkan, Prof. brahim Kafesolu gibi de erli tarihiler ve o n l a r takip eden tarihi ve sosyal ilimciler, Trk k l t r n d e k i devamll ve Osmanl devlet tekiltnn eski Trk devlet tekiltnn mirass olduu hususunu ortaya koydular. Parvus, u szleri ile aydnlar tenkit ediyor: Siz, merutiyet u s u l n kabul ettiniz. Lkin ahalinin emellerini tehis edemediniz, siz, -efkr- m n e v v e r e ashab-milletten uzaklamsnz, siz kendi milletinizi tanmyorsunuz. Siz, milleti hayallerinizde k a h r a m a n l k heyuls ekline sokarak medh ve sena ediyor veyahut cehalet ve mu hafazakrlndan dolay onu takbih ediyorsunuz. Fakat siz millet hayat yaamyorsunuz. Milletin hayat ile sizin ihtisaatmz arasmda b i r nokta-i temas yoktur. Siz, milletinizin halini r e n m e k ve onun ihtiyacat ve arzularnn ne yolda b u l u n d u u n u anlamak zahmetinde bulunmuyorsunuz. B u sebebten dolay, milletin refah haline aid me seleler ile megul oldunuz zaman, hakikatten ziyade hayaltmza t bi oluyorsunuz. Parvus, misal olarak ziraat nezaretinin orman yetitirme ye rine, krtasiyecilie g m l m olduunu anlatyor. ehirlerde, bil hassa s t a n b u l ' d a yangmlar sonucu ortaya kan a r s a l a r n yok pa hasna, yabanc m a l kurulularn, b a n k a l a r n eline getiini anlat 352

Parvus'un Trkiye Hakkndaki Yazlar yor. Kylerdeki mir ve m l k arazinin de, ayn tarzda sahip deitir diini anlatyor. Bugn yabanclara Trkiye'de gayrimenkul ve ara zi edinme i m k n n n salanm olmas karsnda, insann, yeni bir Parvus gelse de, yanp yaklsa, diyesi geliyor. Parvus, Trkiye Avrupa'nn Mal Boyunduruu Altndadr (14) balkl yazsnda, Osmanl Devletinin, Avrupa'nn mal boyunduruu altna nasl d m olduunu, Dyun-u Umumiyenin nasl iledi ini, gzel istatistik bilgilerle anlatyor. Diyor k i : Ben Avrupa'dan bahettiim zaman resm Avrupa'y yani b u g n Avrupa'da icra-yj h k m etmekde bulunan sunuf-i hkimeyi (hkim snflar) murad etmekteyim. Bizim burada bahsedeceimiz Avrupa, kendisile mnasebetde bulunan memleketleri kendi sermayesi sayesinde taht- esaretine alan sermayedar (kapitalist) Avrupadr. nk b u g n b t n Avrupa'da ve sanayi-i cesme (byk sanayi) sahibi bulunan di er m e m l i k t e 'hkiniyet-i sermaye' ile onun taht- esretinde ezil mekte bulunan ahali a r a s n d a mcadele vardr; ahalinin ekseriyetile sermayedarlar, birbirlerinden farkl menfaatleri, birbirlerine m k s i k i snf tekil ederler. Ve sanayii cesme memlikinin dahili mcadeletini ve Avrupa ile Asya beyninde m e h u d mbazereler, yirminci asr tarihinin almet-i essiyesidir. Parvus, ileri sanayi lkelerindeki snf mcadelesini, sermaye dar ve ahali terimleri ile anlatmaa alyor. Ayrca, Avrupa ile Asya arasndaki mcadeleyi ele alyor. Bu, Lenin'in sonradan geli tirdii ki tezat teorisini hatrlatyor. Birincisi, ileri sanayi lke lerindeki proleterya ile burjuvazi arasndaki i tezat; ikincisi, em peryalist Bat lkeleri ile smrge ve yar smrge lkeler arasnda k i d tezat. Birincisi, snf atmas, ikincisi, milli kurtulu sa va ile sonulanyor. B u teorinin esaslarn Parvus mu, Lenin 'den yoksa Lenin m i Parvus 'tan almtr? Bilmiyoruz. Fakat bildiimiz o k i , teori Marxizmin aka ortaya konulamad lkelerde ok ie ya ryor. Asya, Afrika ve Gney Amerika'da emperlizmden kurtulma bayra altnda, ok rabet gryor. Vaktile Trkiye'de Kadrocu lar bile milli kurtulu bayra altnda, Leninist prensipleri savun:

(14)

Trk Yurdu, kinci cilt, stanbul, 1328 (1912), sf. 476-484.

Prof. Dr. Mehmet EROZ m u l a r d r (15). Sonraki yllarda, onlar takip edenler oldu. Birok si v i l ve asker aydn onlarn milliyetiliine inanmt. (Bu bakmdan, Trk Yurdu evresinde halkalanan insanlarn, 70 yl nce, Parvus' u n fikirlerinin tesirinde kalmalarn yadrgamamalyz. Parvus'a gre bu memlekette icra-y hkmedenler ne h k m e t , ne milet, ne m s l m a n , ne de hristiyanlar deildir. Burada hkim-i Avrupa maliyunudur. Zaten memleketi soyanlar asl bu maliyundur (Trk Yurdu, c. 3, 1320, sf. 148). Avrupa, Osmanllar iktisad ve siyas esaret altna almak; Trkiye'yi b i r sermayedar mstemlekesi haline drmek istiyor. Dyun-u umumuye idaresi, devlet iinde devlet gibi davranyor. Alman sermayesinin Anadolu imendiferini elde etmesiyle, Anadolu vilayetleri, Alman vilayeti haline gelmitir. Trkiye'nin bana mu harebe belsn karanlar, yine Avrupa i d i . (Trk Yurdu, c. 3, 1329, sf. 1647 vb.) Osmanl Devletinin iinde b u l u n d u u iktisad ve mal sknt l a n uzun uzadya anlatan Parvus Jn Trk gazetesine Meskukat Islahat h a k k n d a b i r k a makale yazm olduunu sylyor ve un lar ekliyor: Asl mesele oradadr k i , devlet-i Osmaniye b u g n iste mi olsa bile kaime ihra edemez. Zira banknot k a r m a k yalnz, Osmanl b a n k a s n a ait bir hak olup devlet-i Osmaniye bu haktan mahrumdur. Osmanl Bankas ise, evvelce tasvir ettiimiz vehile kendisinin takip eylemekte b u l u n d u u siyaset-i aliye-i maliyenin icabatmdan olarak mevkii tedavle lzumu miktarda banknot i h r a et mekte ve bu suretle vesait-i nakdiyeye olan ihtiyac daha ziyade b ymektedir. Velhasl Avrupa maliyunu devlet-i Osmaniyeyi pene-i esaretinden k a r m a m a k iin kendisine b i r taraftan m k l a t ve tahdidat ihdas eylemektedir. Ve b u suretle ksa vadeli istikrazlarn bir t r l soru gelmemektedir (Trk Yurdu, C. 2, 1328, sf. 523-525) Parvus, Osmanl Ordusunu kyllerin tekil ettiini, buna kar lk onlarn ar b i r vergi y k altnda bulunduklarn ve fakir ol d u k l a r m anlatr (Trk Yurdu, C. 2, sf. 587-588).
(

(15) Bu konuda, Prof. Orhan Tuna'ya Armaan isimli kitaba yazdmz makaieye baknz .

Parvus'un Trkiye Hakkndaki Yazlar Alnan b o r l a r a faiz demek tabii lzmdr; fakat orda da di er b i r hakikat daha vardr k i , o da istikrazlarn pek ar erait tah tnda akdedilmi olmalardr. Bu hal devlet-i Osmaniyye'nin baz b o r l a r a yzde on faiz demesini ve en nihayet duar- iflas olma sn inta eylemitir. Devlet-i marnileyh (1876) senesi yani bor larnn tediyesinden aciz kald zaman yle b i r halde bulunuyordu k i , kendisinin istikraz sermayeleri ve faizleri iin senevi o n d r t mil yon Osmanl liras demesi lazm geliyordu. Halbuki devletin btn varidat ancak y i r m i milyon . Osmanl lirasna bali olmakta idi, Memleketin bu yolda idame-i mevcudiyet eylemesi tabii imkansz i d i . Bu hakikati tasdike mecbur kalan Avrupa maliyunu devlet-i Osmaniyeyi byle b i r hale getirdikten sonra kendisine kar gya m saade karane davranmak yolunu tuttu (Trk Yurdu, C. 2, sf. 477 480). Parvus'a gre i k i Avrupa vardr. Osmanl Devletini bu hale ge tiren resmi Avrupa'dr; Avrupa Maliyunudur. Krm muharebe sinden sonra devletin borlu dt, istikrazlar yapt, kylnn iyice sefil olduu belirtiliyor. Parvus, Trkiye iin k u r t u l u yolunu yle aklyor: Trkiye iin bir tarik-i necat vardr, o da demokra si tarikidir. Bu yolu size gsterecek yine Avrupa'dr. Fakat diplomat lar, bankerler, ve fabrikaclar Avrupas deil, kendi muhtekir ve mstebidlerile mcadele etmekte bulunan demokrat Avrupa'dr (Trk Yurdu, C. 3, sf. 83-85) Kendi muhtekir ve mstebidlerile mcadele etmekte bulunan demokrat Avrupa, Avrupa Sosyalistleri olsa gerekir. Burada ideali ze edilen demokrasi, Marx 'm ve sonra gelenlerin dilindeki burju va demokrasisi olmasa gerektir. Sonradan gerek demokrasi di ye andklar, sosyalist mcadeleler prosesi ve vasat olmaldr.

SONU: Dyun-u Umumiye daresinin oyunlar Osmanl borlar, tuz ve gmrk resimleri hakknda, doyurucu istatistik ve tahlili bilgi ler veren Parvus, b u g n Kapitlasyonlar h a k k n d a yazlan baz ki taplarda da grld gibi, meseleyi sadece iktisadi olarak gryor. Millet gereini b i r yana iterek, emperyalizm ve smrgecilii s n f l a balyor. Fakat sonunda kendisi de, in midir, cin midir? bel 355

Prof. Dr. Mehmet ERZ H olmayan Avrupa Maliyununa karm gibidir. nk binbir ka ranlk ii arasmda, Trkiye'de yapt vagon ticaretinden milyonlar v u r m u ; Almanya, Hollanda ve sve'te, k m r ve elik ticareti ya parak, milyoner sosyalist o l m u t u r (16). B u g n lgnca alan kaplar, lks ithalat ve hzla artan d b o r l a r karsnda; bu mehul a d a m n szlerinden karlcak pek ok ders vardr.

(16)

Berkes, ayn eser, sf. 616-617; dipnot : 63 (Zeman ve Schariau'ya atf).

356