Recep Tayyip Erdoan niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

3 (2013), ss. 143-168.

M. HAMD YAZIRDA (1878-1942) REFORMA KARI TECDT YA DA BAKALAMADAN YENLEME TASAVVURU Merter Rahmi TELKENAROLU
Y. Do. Dr., Gmhane . lahiyat F., slam Hukuku

zet: Tecdit ve reform, Tanzimat sonras youn bir ekilde tartlan terimlerdendir. Szlk anlamlar ayn olmasna ramen, balarndan geen tarihsel serven ve kavramsal ierik bakmndan birbirinden farkldrlar. Tecdit asla dn ifade ederken, reform asl dntrmeye karlk gelmektedir. Bu dnemde Osmanlnn askeri, siyasi ve ekonomik ynden k, toplumun her kesiminde teceddt (yenileme) taleplerini gndeme getirmitir. Byk slam limi M. Hamdi Yazr makalelerinde, yaplacak yeniliklerin reform deil, tecdit eklinde olmas gerektiini belirtmitir. Toplumun deerlerini ykan radikal deiimin yozlamaya ve kimlik bunalmna yol aacan sylemi; bakalamadan yenileme fikrini savunmutur. Anahtar Kelimeler: Yenilik, Reform, Tecdit, Toplum, Kimlik, M. Hamdi Yazr

The Conception of Tajdeet against Reform or Innovation without Alteration at M. Hamdi Yazr
Abstract: The words of tajdeet and reform intensively were discussed after the Tanzeemat of the Ottoman state. Spite of the dictionary meanings are the same, these words are different in terms of historical adventure and conceptual content. While the tajdeet expression the return to original, the reform means changing of this original. Military, political and economic collapse of the Ottoman state during this period has revealed innovation demands in all sections of society. According to the great Islamic scholar M. Hamdi Yazr the innovations must be in the form of tajdeet not reform. He said that the change which destroys values of the society leads to degeneration and identity crisis. And he argued in his articles the idea of innovation without alteration. Key Words: Innovation, Reform, Tajdeet, Society, Identity, M. Hamdi Yazr.

. : .

Bu makale, Akdeniz niversitesi lahiyat Fakltesi tarafndan 2-4 Kasm 2012 tarihleri arasnda Antalyada dzenlenen Elmall M. Hamdi Yazr Sempozyumunda ayn adla sunulan tebliin gzden geirilmi halidir.

144

Merter Rahmi Telkenarolu

. . . . . , , :

1. Giri Tecdit ve reform, son dnem Osmanl aydnnn dnce dny asnda kendisine yer bulan slamclk ve Batclk eklindeki iki kart paradigmaya ait terakki (kalknma, ilerleme) arsnn iki ayr adresiydi. Esasen birisi Arapa teki Franszca kkenli olan bu iki kelimenin szlk anlamlar birbirine ok yakn olduu halde, zihi nlerde yapt arm daima farkl olagelmitir. phesiz bunda, her iki terimin bandan geen tarihsel serven ile kavramsal adan ilkinin slam leminde ze dne karlk gelmesi, ikincisinin ise Hristiyan-Bat dnyasnda klli deiimi ve ana damardan kopuu temsil etmesi etkili olmutur. 17. yzyldan itibaren Osmanl toplumunda asker hezimetle balayan, iktisadi ve teknolojik geri kalmlk ile derinleen yenilgi psikolojisi, ulema da dhil olmak zere birok aydn yeni fikr ar aylara itmitir. Pek ou da sz konusu yenilginin gerekelerini, ma ddi faktrlerde sorgulamak yerine asrlardan beri varlnn tem inat olan kltrel elerde bulmu, bu elerden syrlarak tekrar ayaa kalkaca yanlgsna dmtr. Tanzimat ve Islahat fermanlaryla kendisini aa vuran -en hafif ifadeyle- garpllama temayl, din sabiteleri de kapsayacak yenileme/yenilenme kavramn gndeme getirmitir. Bu kavram douran siyasi ve sosyal atmosfer, mekteplisinden medreselisine n eredeyse herkesi bu kavram etrafnda kalem oynatmaya sevk etmitir. 19. yzyln son eyrei 20. yzyln balarnda, entelektel mahfiller ve gazete kelerinin en hararetli tartma konusu ihy, slah, itihat, tecdit, reform gibi kavramlard. Nitekim alg dnyasn batl

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

145

deerler zerine kodlayan bir ksm reform yanllar, terakkiye engel olan biricik amilin maziye ait skolastik takntlar (!) olduunu za nnetmi ve geri kalmln reetesini deerler haritasn batan a aya tekrar izmekte bulmutur. Mesdd (kapatlm) ya da mnsedd (kapanm), ne dersek diyelim, asrlardan beri cr et edilemeyen itihat ameliyesini canlandrmak suretiyle yaanlan an s orunlarna cevap arayan Mslman mnevverlerin kendisini tan mlamak iin setii anahtar kavram ise tecditti.
1

Tecdit kelimesi, Osmanllarn kurumlarn deitirmeye karar verdikleri dnem olan Tanzimat sonrasnda belirgin olarak kull anlmaya balanmtr.
2

Tarih iinde bu kavram, yaanan slam

gerek slam ile kritik etme dncesini zinde tutan sembol ka vramlardan birisidir. Tecdit, iten ie yenilenmenin, geriye dnn, kayna klara yaklamann unvan olup, Mslmanlara hemen her zaman veya ihtiya duyduklarnda Hz. Peygamberin hayatna ve saadet devrine ynelebilme imkn tanmtr.3 Tecditte din hakkndaki yanl anlama ve sapkn uygulamalar tashih edilmekte, din, bu anlay ve uygulamalardan, daha teknik bir ifadeyle bidatlerden, tamamen arndrlmaktadr. Reformda ise tashih edilen dinin kendisi olup bu sayede bidatler dinin bnyesinde iselletirilmektedir. Tecdit; frdaki, reform ise; usuldeki deiimlere karlk gelmektedir. Tecdit; asla dn, reform ise; asl dntrmeyi ifade etmektedir.
slamclk, douda tecdit, slah, ihy, ittihad- slam; batda Panislamizm, zellikle yeni aratrmalarda modern slam, ada slam dncesi, slamda reformist dnce ve benzeri kelime gruplaryla anlmtr. Bu hareket Trkiyede Srt- Mstakm-Seblrread, Beynl-hak, slam Mecmuas, Volkan gibi dergilerde kmelenen kiilerin nclnde ortaya km ve gelimitir. Kara, smail, Trkiyede slamclk Dncesi, Dergh Yaynlar, stanbul 2011, I, 17. 2 Bula, Ali, Tecdit ve Modernizasyon Arasnda Fakih, Diyanet Aylk Dergi, ubat 2011, Say: 242, s.7. 3 Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, I, 18. 4 zdenren, Rasim, Reform ve Tecdit, Diyanet Aylk Dergi, ubat 2011, Say: 242, s.17.
1

146

Merter Rahmi Telkenarolu

Reform kelimesi, dinin ada yaama adaptasyonu, Avrupa m odernlemesinin deerlerine uyumu ile balantl olarak dnldnde Hristiyan dnyada saygn bir yere sahiptir. Ayn kavram slamla beraber anldnda ayn olumlu armlar yapmamaktadr. Bunda ise kavramn Trkiyedeki bozuk sicilinin nemli bir rol vardr. 1920lerde gndeme getirilen slam reformu projesi, slamn kendi ihtiyalar dorultusunda deil, yaban c inisiyatifin dardan mdahalesi ile gndeme getirilmitir.
5

Bu proje aslnda batdaki

teknolojik btn gelimeleri Hristiyanlkta yaplan reformasyona mal eden, Mslman dou toplumlarnn da ilerlemesi iin ayn ameliyeyi slam dini iin zorunlu gren uuk bir analojiye dayanmaktadr. Osmanl son devir din limlerinden Elmall M. Hamdi Yazr (1878-1942), tecdit ve reform arasndaki bylesine kaln izgileri fark etmemenin douraca vahim sonular ngrmt. Din ile yorulmu milli hviyeti kaybetme tehlikesine verdii refleks, tabiatyla onu bu konularda kalem oynatmaya sevk etmitir. almamzda, merhum Yazrn dinde tecdit ve onunla alakal olarak fkh bilim inin ilevi ve tedrisi, itihat kapsnn ak/kapal oluu, kanunlarmz ve kanunlatrma yntemi, terakkinin esaslar ve benzeri kon ulara ilikin dncelerini, yine kendi yazlarndan hareketle, ele alacaz. 2. E. Hamdi Yazra Gre Fkh lmi, tihat ve Kanunlar 2.1. Fkh lmi Elmall, temel kaynaklar Kuran ve snnet olan fkh biliminin itimai nizam ve evrensel adaleti temin edeceinden emindir. O gne kadar kan kaybeden sosyal ve siyasal btn messeselerin

Aktay, Yasin, Reform, tihat ve Tecdit zerine, Diyanet Aylk Dergi, ubat 2011, say: 242, s.19. Bu erevede camilere kiliselerdekine benzer bir biimde dizayn verilmesi, ilahi eliinde alnmak zere orglar konulmas, ezan, Kuran ve genel olarak btn ibadetlerin Trkeletirilmesi gibi neriler slam reformu kapsamnda yer alan dzenlemelerdi. a.y.

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

147

ihyas hususunda, bu bilimin ktphaneler dolusu kltr mirasna son derece gvenmektedir. Yazr, ortaya kan her trl problemin zmn eskilerin eserlerinde aramay savunan ve yeni bir itihadn caiz olmadna kail statik dnce sahipleri ile ada geli meler ve problemler karsnda slami konular yeni bir deerlendirmeyle ele alp her eyi y eniden yorumlamay savunan ve on drt asrlk birikimi kmseyip reddeden iki u ekol arasnda mutedil bir yol izlemeye taraftardr. Ocak 1909da yaymlanan Makle-i Mhimme balkl yazsnda Fkh ilmi, modern an muhtelif ilemlerini iine alacak ekilde yeni almlar gerekletirebilecek mi, yoksa kendi iine kapanarak lkeyi cahilce bir taassuba m srkleyecek ? mealindeki soruya cevaben; din hkmlerin nemli bir ksmnn mctehed fh, yani hakknda itihat edilebilir hkmler olduunu syleyerek slam fkhnn dinamikliine vurgu yapmaktadr. Bu hkmlerin muallel ve dahi Ezmnn tagayyr ile ahkmn tagayyr inkr olunamaz kuralnn iletilebildii rf, adet ve ihtiyalar gzeterek usul -i fkh ve hukuk felsefesi nda deiiklie mahal olabileceini vurgulamaktadr. Bu dorultuda yetkin hukukularn gayreti ile ortaya konacak itihatlar manzumesinin sadece gnmz deil, sonraki asrlarda ahit olacamz medeniyet ve terakkiyat da kapsay acak muhit bir nizam tekil edeceini belirtmektedir.7 Ne var ki, din emirlerin bir ksm, beer ihtiya ve zaruretlerle mtenasip, istikbal-i hayat deruhte eden retiler olduu halde , insan aklnn ilk
6

Ylmaz, H. Kamil, Tecdit mi Teceddt m?, Diyanet Aylk Dergi, ubat 2011, Say: 242, s.5. Elmall, ikinci eilimde olan kimseleri Amerika unuyla Avrupa patatesi yemeye alp Arabistann muzuna, hurmasna yan gzle bakanlar ifadesiyle inelemektedir. Elmall M. Hamdi Yazr, lhad Ne Byk Cehalettir!, Seblrred, sy. 628, 7 Cemziyel-evvel 1343/4 Aralk 1924 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011), s.341. Elmall M. Hamdi Yazr, Makle-i Mhimme, Beynl-hak, sy.18, 9 Muharrem 1327/31 Ocak 1909 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011), s.78-79.

148

Merter Rahmi Telkenarolu

bakta gerekesini ve hikmetini kavrayamayaca, ancak asrlar sonra faydasnn ortaya kaca kapsaml ilahi buyruklardr.8 H. Yazr, Pariste dzenlenen Kuzey Afrika Kongresinde Monsieur Rinye Milye tarafndan Franszca olarak verilen konferansn tercmesine dt dipnotlarda kategorik olarak fkhn deien ve d eimeyen ksmlarna iaret etmektedir. slam dininin deimez olmas evvela usl-i dn denilen inan esaslar ile, ikinci olarak frt dniyenin kesin delillerle sabit olmu yakn ve zarr ksm (katiyyt) ile ilgilidir. rnein adam ldrme, hrszlk, zina gibi dinin yasaklad fiiller hibir zaman meru hale dnmez. Ayn ekilde er delillerle sabit hkmler de deiime konu olamaz. Zann ve nazar konular ise insan hayatna temas ettii ynyle zaman iinde farkl hkmler alabilir. Hatta ayn ey bir dnem haram iken, fayda unsuru mlahaza edilerek, baka bir dnem farz haline gelebilir. zellikle yabanc unsur zannedilen pozitif bilimler dahi, Vesle, maksadn hkmn alr genel kuralnca, din bilimlere yardm ettii lde dinin bir gerei olarak addedilmelidir. Bu adan bakldnda slamn deimez bir nizam olmasnn modern bilimlerden yararlanmaya engel olmayaca rahatlkla sylenebilir.
9

Kendisi de bir fakih olan ve Osmanl ilmiye tekilatnn de iik kademelerinde mderrislik yapan M. Hamdi Yazr, temizlikten m iras hukukuna kadar iki yz civarnda konuyu ele alan fkh biliminin bir btn halinde ve tek elden deil, modern hukuk eitiminde olduu gibi nce hukuka giri mahiyetinde genel hatlaryla, sonra da farkl dallara ayrlarak tafsilatnn mdellel olarak kaleme al nmas ve ders verilmesini tavsiye etmektedir. 10 Bu ekilde yaplacak

Yazr, Makle-i Mhimme, s.80. slamiyetle Medeniyet-i Cedide Birleebilir mi? balkl konferansn mtercim dipnotu, (Mtercim: Elmall M. Hamdi Yazr), Beynl-hak, s.20, 23 Muharrem 1327/14 ubat 1909, (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011), s.90-91. 10 Elmall M. Hamdi Yazr, Ulum-i slmiyenin Ruhu ve Mizac- Tasnifi, Seblrread, sy. 364, 30 evval 1336/7 Austos 1918 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011), s.197.
8 9

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

149

bir tasnif, retim metoduna kolaylk salamakla birlikte bu alanda yaplacak ihtisaslamaya da katkda bulunacaktr.11 2.2. tihat Meselesi Elmall, nazari planda, itihat messesesinin ilemesinden yanadr. Hatta din dncedeki taassup ve kr taklidin yol at donma realitesini Mslmanlarn geri kalmlnn temel sebepleri arasnda grmektedir.12 Yazr, slam hukukunun esaslarn yaad asrn ihtiyalarna gre yorumlayacak ve problemlere are getirecek hukukulara byk ihtiya olduunu belirtmekte, ne var ki bugn bu konularda Mslmanlarn ihtiyalarna cevap verecek ne hukuku ne de h ukuk kitaplarnn mevcut olduuna dikkat ekmektedir.13 Hlihazr itihadn taraftarlar ile itihat kartlarna ait sloganik sylemlerin mbrem derecede ihtiya duyduumuz mtehit f akihleri yetitirmeye yetmediine, itihadn yalnzca gl bir bili msel birikim ile salanacana yle vurgu yapmaktadr: Bazlar ctihd niin mesdddur?! diye baryor, dier bazl ar da bu kelimeyi azna almaktan ekiniyor. Fakat ne evvelk ilerin itihas bir mctehid tretiyor ve ne ikincilerin ihtiraz mehziri tketiyor. ctihd, ilm-i kavmin bir feyz-i mnteiridir.14 Elmall, itihadn blnmesinin bir zaruret haline geldiini, bir alanda mtehit olan kimsenin baka bir alanda mukallit olabileceine vurgu yapmaktadr.
15

Ayn zamanda itihadn ferd olmaktan

Yazr, Ulm-i slmiyenin Ruhu ve Mizac- Tasnifi, s.198. Dnmez, . Kafi, Hamdi Yazrn Fkh Usul Anlay, Elmall M. Hamdi Yazr Sempozyumu, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993, s.181-182. 13 alkan, brahim, Muhammed Hamdi Yazrn Hukukuluu, Elmall M. Hamdi Yazr Sempozyumu, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993, s.193. 14 Yazr, Ulm-i slmiyenin Ruhu ve Mizac- Tasnifi, s.198. 15 Elmall M. Hamdi Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011, s.382. Ayrca bkz. elik, kr, Hak Dini
11 12

150

Merter Rahmi Telkenarolu

karlp bir messese (meclis-i l-i ictihd, heyet-i ilmiye) haline getirilmesini arzu etmektedir.16 Tarihte birok kimsenin tecdit hadisinde
17

zikredilen men ifadesini tek kii olarak anlamakta srar

etmesine ramen Elmall, itihadn ferdi bir abay atna inanmakta, bu inancndan tr men kelimesine adam yahut adamlar
18

anlamn yklemektedir.

19

Yazr, hukuki yorum ve yasama faaliyetlerinde ifrat ve tefri tten uzak mutedil bir yol tutulmas, daha ak ifadeyle; beer arzul arn iteledii keyflik ile acmasz ve baskc tutum eklindeki iki ya nltan kanlmas gerektiini savunmaktadr. Nis suresi 27 ve 28. yetler
20

hakknda tihatlarnzda, fiil ve hareketlerinizde ehvete

deil hikmete, ilahi aklamalara ve doru yolda olanlarn ahl k ve gittikleri yola tabi olunuz. Ter (yasama) ilminde pek byk bir esas olan u yete baknz:

Allah Tel sizden ar teklifleri kaldrp mesuliyetinizi hafifle tmek ister. Zira insan zayf olarak yaratlmtr. Binaenaleyh ter konusunda ehvete tabi olmak caiz olmad gibi iddet ve bask da caiz deildir. yorumunu yapmaktadr.
21

Kuran Dili Adl Tefsirde Ahkm Ayetlerinin Yorumu (Baslmam Y. Lisans Tezi), Sivas 2008, s.12. 16 Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, I, 56.
17

mmetin dinini yenileyecek kii/kiiler gnderecektir. Ebu Dvd, Melhim, 1; Tabern, el-Mucemul-evsat, VI, 323, H.no: 6527; Hkim, el-Mstedrek, IV, 567, H.no: 8592. 18 Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.396. 19 Aydn, Mehmet S., Elmallda Teceddt Fikri, Elmall M. Hamdi Yazr Sempozyumu, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993, s.304. 20 Allah sizin tevbenizi kabul etmek istiyor. Hlbuki eh vetlerine uyanlar ise, sizin doru yoldan byk bir meyl ile sapmanz istiyorlar. Allah, din hus usundaki ar teklifleri sizden hafifletmek istiyor. nk insan sabr ve tahamml bakmndan zayf yaratlmtr. Nis 4/27, 28. 21 Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, Birleik Yay., Ankara ts., II, 505-506.

Allah, her yzyln banda bu

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

151

2.3. Kanunlarmz ve Kanunlatrma II. Merutiyet sonras ilk meclise Antalya mebusu olarak giren Elmallnn Knn-i Essnin tadilinde nemli grevler stlenmesi
22

onun yasama faaliyetlerindeki tecrbesini gstermesi asndan

nemlidir. Yazra gre slahat uruna yaplan kanunlarn hibirisi ciddi bir kanun olamam, hepsi birer inklap propagandas mahiyetinde kalmtr. Kanun, mmkn olduu kadar sabit olmal, milletin vicdannda makes bulmal, ayn zamanda sosyal dzeni ve istikrar temin etmelidir. Fransz sosyolog ve fikir adam Gustave Le Bonun (1841-1931) dedii gibi, toplum iinde bakalama ve yenileme meydana getirmek iin yasal mekanizmay kullanarak gsterilen abalarn kanun yapma sanatna muhalif olmas bir tarafa, itimai nizam ihlal ettii phe gtrmez bir gerektir. te bizim kanunlarmz hep byle olmutur. Bu yzden de kalplere asla nfuz edememitir. Beeri dnm ve deiim nce tabiat ve ftratta hsl olur; yasal dzenlemelere ise bunu tespit iin mracaat edilir. 23 Farkl zaman ve meknlarda vuku bulan hadiseleri zme kavuturmak zere hukuki yorumlara bavurma grevini stlenen mtehit imamlarn ortaya koyduu muhtelif mezheplerin tamamyla mmetimin ihtilaf rahmettir
24

hadsine uygun olarak amel edi-

lebilir. Bunlarn hepsi hukuk felsefesinin bir ubesi ve slam dininin birer meyveleridir. Dolaysyla lkemizin ihtiya duyduu yasal dzenlemeler geni katlml bir hukuk komisyonu tarafndan bata Hanef mezhebi olmak zere drt mezhepten istifade ederek tamamlanmal, bunlarda bulamamann douraca hukuki boluklar ise

alkan, Muhammed Hamdi Yazrn Hukukuluu, s.187. Elmall M. Hamdi Yazr, Dinimiz, Devletimiz, Tasvr-i Efkr, sy.2587, 11 Knn-i Evvel 1334/11 Aralk 1918 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011), s.207. 24 Hadsi Nasr el-Makdis el-Hccesinde, Beyhak ise er-Rislet'lEariyyesinde senedsiz olarak rivayet etmilerdir. Al b. Hsmuddn, el-Mttek el-Hind, Kenz'l-umml, Beyrut 1410/1989, X, 238.
22 23

152

Merter Rahmi Telkenarolu

Avrupa kanunlaryla deil kendi z malmz olan er kurallar nda doldurulmaldr.25 Yasalarn hazrlannda esas alnacak eklektik metot, birden fazla mezhep ile ayn anda amel etmek anlamna gelen telfk-i mezhib olmayp, Hanef bir mukallidin fi mezhebini taklid etmesi rneinde olduu gibi mezhepler aras gei (cz intikl) uygulamasdr. Bunun meruiyetine gelince, caiz olmas yle dursun, resmi kanalla (irde-i hilfet) gerekletii takdirde vacib bile olacaktr.26 te yandan M. Hamdi Yazr, devr-i istibdadn kaybettirdiklerini geri getirmenin bir ift sz iki satr kanun ile hsl olmayacan, gemite ahkm- eriyyeye verilen zararlar telafi etmenin en gzel yolunun merutiyet ve meclis-i mebsn olacan ve fakat devletin birdenbire deil zamana yaylarak dinen, siyaseten ve iktisaden ilerlemesine n ayak olunmas gerektiini belirtmektedir. 27 Ayrca Hamdi Yazr, hukuk dilinde bugn resepsiyon
28

olarak

adlandrlan; yabanc bir lkenin hukukunun aynen ya da deit irerek kabul edilip baka bir lkede yrrle konmasna da kardr. Ona gre ithal kanunlar, bir milleti asimile etme ve esaret altna almann, hatta varln bile tartlr hale getirmenin en ideal yol udur. Merhum, Mecelle-i Ahkm- Adliyemize Rev Grlen Muhezeyi Mdfaa balkl makale dizisini Rusya bykelilik batercman Andr Mandelstam'n (1869-1949) Osmanl ticaret kanunu (Mecelle) hakknda yaymlam olduu bir eserine cevap olarak kaleme almtr. Elmall, bu eserin yazl gayesinin Osmanl ticaret kanununun sz sylemedii konularda Fransa Medeni Kanununun (Code Civil) Osmanl mahkemelerince bavuru kayna olarak kullanlmasn tavsiye etmekten ibaret grmektedir. Byle bir tavsiyeyi
Yazr, Makle-i Mhimme, s.80. Yazr, Makle-i Mhimme, s.81. 27 Elmall M. Hamdi Yazr, 31 Mart Meclis-i Mebsanda, Beynl-hak, sy. 30, 2 Cemziyel-evvel 1327/22 Mays 1909 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011), s.116. 28 Bkz. Akipek cal, ebnem, Medeni Hukuk -I-, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yaynlar, Eskiehir 2012, s.6.
25 26

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

153

de senelerce kapitlasyon yoluyla Osmanllarn i ilerine mdahale etmekle yetinmeyen, dahas Osmanl devletini Avrupann dorudan mstemlekesi haline getirmeyi amalayan yabanclarn sinsice bir giriimi olarak deerlendirmektedir.29 Kitapta Mecellenin belirli maddelerini eletirmekle ie balayan Monsieur Mandelstam, Mteri, kablel-kabz, mebi akar ise satabilir ve eer menkl ise satamaz eklindeki 253. maddeyi gnmz ekonomi kurallarnn deien yapsna aykr grmektedir. Ayn ekilde Mecellenin satlan maln tesliminden nce satcnn elinde telef olmas halinde mteriye bir ey gerekmeyip zararn t amamen satcya ait olmasn ngren 293. maddesini eletirmekte ve ilgili maddenin cb ve kabl ile bey, mnakid olur ve Bey-i mnakidin hkm mlkiyettir eklindeki 167. ve 369. maddelerle attn iddia etmektedir.30 Sz edilen makalede eletirilere teker teker cevap veren Y azr, Mecellenin bir kabahati varsa o da olsa olsa zmze ait manevi sermayenin bir eseri ve milli bir hviyete sahip olmasdr. Bununla birlikte Mecellemizde ihtiyct- hzra itibariyle ufak-tefek baz yn- tadil mevd da olabilir. Bundan da bize Fransa kanun-i medensine arz- ihtiya etmekliimiz icap etmez, bahr- b-kern (snrsz deniz olan) fkhmz yine bizim ruh-i terakkiytmz temin eylemeye kafidir.31 Yazr, Osmanl dnemi kanunlatrma (taknn, kodifikasyon) h areketlerinde Hanef mezhebinin alternatifinin Code Civil deil dier snni mezhepler olmas gerektii kanaatindedir. rnein Mecellenin 253. maddesi olan Mteri, mebi menkl ise kablel-kabz satamaz maddesini Mlik mezhebinin tanr mallarn maln nite29

30

31

Elmall M. Hamdi Yazr, Mecelle-i Ahkm- Adliyemize Reva Grlen Muahezeyi Mdafaa, Beynl-hak, sy. 48, 11 Safer 1328/22 ubat 1910 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011), s.138. Yazr, Mecelle-i Ahkm- Adliyemize Reva Grlen Muahezeyi Mdafaa, s.139. Yazr, Mecelle-i Ahkm- Adliyemize Reva Grlen Muahezeyi Mdafaa, s.142-143.

154

Merter Rahmi Telkenarolu

liklerinin belirlemek kaydyla satlabilecei eklindeki grne uygun olarak tadil edilebileceini, bu konuda Fransa Medeni Kanununa asla ihtiyacmzn olmadn ifade etmektedir. Konuyla ilgili olarak Bey-i mezkrun vchen muhsent havi olduu halde pek cz olan fesdnda hakikaten favidinden ziyade mazarrat bulunmaa balad asr- hzrn icabatndan olarak kabul edilecek olursa madde-i mezkreyi mam Mlik hazretlerinin mezheb-i lleri vechile tadil etmekte mkiltmz olmad cihetle Fransa kanun-i medensini kabule asla ihtiyacmz yoktur. 32 demektedir. Nitelikleri belirtilmi bir meb iin kabz sonras mteriye grme muhayyerlii tanyan Mlik hukukularn bu grnn tereddtsz alnmas meyannda ise Mumelt- mterife-i ticriyeye daha muvafk grlecek olursa Mecellemize kabul etmekte tereddt etmeyeceimizden Fransa kanun-i medensine niin muhta olacamz anlamak mkildir.33 cmlesiyle ayn grn tekrar etmektedir. Son tahlilde Hamdi Yazrn bu ve benzeri ifadeleri, Fransz medeni kanununun tercme edilerek Osmanl Devletinde aynen tatbik edilmesi gerekt iini ileri sren Sadrazam Ali Paa (1815-1871) gibi devlet ricaline kar yrtt fikr mcadelenin dayanaklarn vurgulamaya yneliktir. 3. M. Hamdi Yazrn slamn Terakkiye Engel OlupOlmad Tartmasndaki Tavr Osmanlnn son dnemine ait din ya da siyas btn mevkutelerde, terakki ile teceddt kelimelerinin beraber zikredildii gr lmektedir. Bu iki kelimenin yan yana oluunun nedeni, sebep -sonu ilikisi kadar basittir. Geri kalmlktan duyulan memnuniyetsizlik, tarih boyu gelenei atp yenilik arayna girme arzusunu motive etmitir. Teceddt etmeden terakki edilemeyecei gereinden har eketle, terakkiye yaplan ar, ayn zamanda teceddde ardr. Her milletin zlemi olan kalknmlk, deiime ve dnme ak olma
32

33

Yazr, Mecelle-i Ahkm- Adliyemize Reva Grlen Muahezeyi Mdafaa, s.149. Yazr, Mecelle-i Ahkm- Adliyemize Reva Grlen Muahezeyi Mdafaa, s.162.

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

155

cesaretini tayanlara nasip olmutur. Mazi ile yetinen teceddde kapal milletler ise, muasr medeniyetlerin gerekletirdii gelimilik nimetlerinden hep mahrum kalmlardr. Trk siyasi hayatnn en nemli asr tartmasz 19. yzyldr. Osmanl devletinin son asrn oluturan bu yzyl, hem dnya sistemi hem de Osmanl devleti iin tam bir deiim yzyldr. Bunun nedeni Fransz ihtilali, smrgecilik, sanayi devrimi, ulusuluk gibi etkenlerin tetikledii bir dizi sre ve rgtlenmelerdir.
34

Ayn za-

manda tarihin bu dnemi, Batclk, Osmanlclk, Trklk, slamclk veya slamc dnce gibi ideoloji ve fikir akmlarna ahit olmutur. Bunlarn hangisine mensup olursa olsun Osmanl yaza rlar, az veya ok, tarz ne olursa olsun, kendi dnemlerini ve nceki dnemleri sorgulam, idari ve ahlaki dnce, gnlk yaay ve gncel gzlemlerden hareketle orijinal saylabilecek zmler retmilerdir.
35

Mezkr fikir akmlarnn sorgulad ve zerinde tartt konularn banda slam dininin terakkiye mani olup olmad konus u gelmektedir.
36

M. Hamdi Yazrn da iinde bulunduu slamc m-

nevverler, en ufak brorlerde bile slamiyet, mni-i terakk deildir dvizinin ispat ve dorulanmas iin fikir savana girmile rdir.
37

Yntem olarak semeci-telifi (eklektik, intihab) bir sentezi

benimseyen bu mnevverlere gre batnn ilm, sna, teknik stnlkleriyle slamn kltrel ve ahlaki zelliklerinin birletirilmesin-

Bkz. Dursun, Davut, Klasik/Geleneksel Sistemden Modern Sisteme Gei abalar, Trkler, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002, XV, 581vd. 35 Bolay, Sleyman Hayri, Tanzimattan Cumhuriyete Trk Dnce Tarihi, Trkler, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002, XV, 515 vd. 36 Grkan, Menderes, Elmall M. Hamdi Yazrn (1878-1942) lmi Kiilii ve Fkh lmindeki Yerine Bir Bak, slam Hukuku Aratrmalar Dergisi, Say: 6, Konya 2005, s.220. 37 Onlara gre Osmanl imparatorluuna hkim olan gerek slamiyet deildir. Mslmanlar, slamiyetin ulvi ruhu, adalet ve medeniyet nuru iinde yaamamaktadrlar. Mslman dnyas bugn lzumsuz alkanlklarn, esatiri hurafelerin, uydurulmu bidatlerin esiridir. Tunaya, Tark Zafer, slamclk Akm, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2003, s.15.
34

156

Merter Rahmi Telkenarolu

den ortaya kacak birleim38, terakkinin esaslarn byk oranda belirlemekteydi. Buna paralel olarak Bat medeniyetinden teknik mahiyette de olsa bir eyler alnmasna karlk, iinde bulunulan Dou-slam medeniyetinden de bir eyler atlacaktr.
39

Hamdi Yazr, sz edilen tartmann esasen lkemize Batl y azarlar tarafndan tandn, byle bir tartma ile amaladklar eyin de; kalknmlk ltlerine uyan biricik ulusun Avrupa to plumu olduunu yutturmak ve bu suretle slamn bakalamaya kar gsterdii kendisini koruma direncini krmak olduunu sylemektedir.40 Buna ramen yaad muhitin insan olan Yazr, terakkinin mahiyeti, esaslar, ltleri ve sair konularda dnceler ini serdetmekten de geri durmamtr. Bylesine hararetli bir tartmada taraf olmak, slamn terakkiye engel bir din olduu dnc esinin yol aaca yalnzlama ve daha vahimi olarak asimilasyon tehlikesine kar gsterilen refleksin doal bir sonucudur. Yazra gre terakki kavram, insanlk lemi iin dnldnde ok ynl
41

ve izaf bir manaya sahiptir. Dnyada hibir ey, tek

bana terakkiyi temin edemez. Gerek terakki, insann faziletli olmasdr. Toplumsal saadet, fazilet ile elde edilir. Fazilet ise kamu yarar uruna kendinden dn vermek, kiisel menfaati toplumun menfaatine ncelemek demektir. Bunun yegne amili de din olabilmitir.42 Ebedi hayata mteveccih olmayan insan ruhu, gerek huzuru kaybetmitir. nsann be-on gnlk mrnde nail olabilecei saadet dahi, ahirete ynelik abalarnn semeresidir. nsann gzellii elbisesi, hanesi, ev eyas vs. d gzelliinde deil , erdemli dav-

Kara, Trkiyede slamclk Dncesi, I, 22. Tunaya, slamclk Akm, s.65. 40 Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.399. 41 Terakki yle bir mefhum-i mmdr ki mteallikine ve gayesine gre birok medlller ile alakadardr. Elmall M. Hamdi Yazr, Mslmanlk Mni-i Terakki Deil, Zmin-i Terakkdir, Seblrread, sy.544-545, 27 Zilkade 1341/11 Temmuz 1923 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011), s.261. 42 Yazr, Mslmanlk Mni-i Terakki Deil, Zmin-i Terakkdir, s.262.
38 39

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

157

ranlarnda aranmaldr.43 Gerek terakki, mazideki deerlerden vazgemek deil, onlar onarmak ve yeni almlar ile daha mkemmel hale getirmektir. Tbir-i harla; servet-i eslfa servet-i ahlf zammeylemektir.44 Elmall M. Hamdi Yazra gre, Mslman toplumlar, slami ilimleri kaybettii gibi pozitif bilimlerde dahi yetersiz olduu iin gsz dm, Bat toplumlarna kyasla bilimsel anlamda zayf kald iin de onlar taklit etme tehlikesiyle yz yze gelmitir.
45

Bat dn-

yasnn bilimsel ve teknik birikiminden asla mstani kalnmamaldr. Batl bilim adamlar, bizim Kurn ilimlerimizi kendi dillerine tercme edip mtala ederek iindeki malumattan istifade, belki de tahrif etmenin yollarn ararken, bizim onlarn aktard ilm gan imetten mahrum kalmamz akllca bir davran olamaz.
46

Din grevlerin en nemlisi bilim ve kltr tahsili yolunda aba sarf etmektir. Bugnk bilim ve fenlerin tamamn renmeye almak Mslman toplumun vazifesidir. Bu vazifede gsterdii kusur, mmetin kn hazrlayacaktr. Tarih boyu slam milletlerinin terakkisi dinlerine sarlmakla doru orantl olmu, gerilemeleri de slam medeniyetinin ruhundan uzaklamakla husule gelmitir. Hlbuki dier milletler, mensup olduklar dine yaptka alalmlar47, ftrat dini olan slamn hkmlerine yaknlatka terakki etmilerdir.48 Osmanl devlet idaresindeki talihsiz kn sorumlusu din deil, baskc siyaset ve kt ynetimdir. Binaenaleyh eer

Yazr, Mslmanlk Mni-i Terakki Deil, Zmin-i Terakkdir, s.263. Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.382 . stadn bu ifadesi, Newtonun 1676 tarihli mektubunda kulland If I have seen farther, it is by standing on the shoulders of giants Daha uza gryorsam, bu, devlerin omuzlarnda ykselmem sayesindedir cmlesini hatrlatmaktadr. http://maverd.blogspot.com/2011_01_01_archive.html (11.01.2011). 45 Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.378. 46 Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.379. 47 Yazr, Mslmanlk Mni-i Terakki Deil, Zmin-i Terakkdir, s.273, 277, 281. 48slamiyetle Medeniyet-i Cedide Birleebilir mi? balkl konferansn mtercim dipnotu, (Mtercim: Elmall M. Hamdi Yazr), s.88.
43 44

158

Merter Rahmi Telkenarolu

slah hareketine giriilecekse bu, slami ilimlerden deil, kamu ot oritesini elinde tutan idari mekanizmalardan balamaldr.49 Yine Yazra gre muhafazakr olmak ile terakki kart olmak ayn ey deildir. Bir kii gelenee bal olduu kadar ilerleme ve kalknma taraftar da olabilir. Ulemann genel olarak muhafazakr bir izgide durmasnn sebebi ise, renip rettikleri ilimlere ait sabit, istikrarl, kendi iinde tutarl olan bilgilerin kymet ve kuvv etidir. Bundan dolay Mslman limler, yenileme (teceddt) iddialarna hep kukuyla yaklamlardr. Yine de bu, btn olaylar deimezlik dngsne kaptrp yeni olan her eyi inkr etmeyi gerektirmez. Terakki, olaanst unsurlar tayan istikrarl bir yrytr. lim sahibi kiiler, ilmin istikrar yannda ilk illet/Yaratcnn kudretine ve imkn dairesinin geniliine inanr; daima terakki ve tekml hedef alr. Ayn zamanda ehl-i ilim, btn ttrdt hazfeden ve mazi ile btn alakalarn kesmek isteyen hev bir mteceddid ol amazsa da terakkye kar da doymak bilmeyen bir hrs- itiha tar; o muhafazakr iken ayn zamanda terakkperverdir.50 4. M. Hamdi Yazrn Tefekkr Dnyasnda Yenileme 4.1. Dinde Tecdit/Teceddt ve Yntemi Sanayi devriminden sonra fersah fersah yol alan Avrupa medeniyetine kyasla harap ve bitap dm ark lkelerinin kaan ke rvan yakalamak iin kltrel bir hamle yapmas kanlmaz grnyordu. Yenileme iaryla hareket eden bu hamlenin teknoloji ile snrl kalmayp din, hukuk, siyaset, eitim dhil btn kltr g elerini iine alaca muhakkakt. Bundan en ok etkilenecek kesim olan Osmanl ulemas, gelien olaylar karsnda olup biteni seyretmek yerine batya doru akan bu nehrin seyrini din (slam) leh ine evirmek iin olaanst bir aba harcamlardr. Zayfn ku v-

49 50

Yazr, Dinimiz, Devletimiz, s.201. Yazr, lhad Ne Byk Cehalettir!, s.332-333.

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

159

vetliyi taklit etmesindeki ocuksu gdlerin itmesiyle de hayli yol alan bu nehir iin alternatif mecralar gstermek hi de kolay deildi. Bu i, her yeni eye heves eden insan ruhunu eski ile kanaat etmeye ikna etmek kadar zordu. Bunun en ideal yolu ise eskiye yeni bir elbise bimek; slam toplumuna ait din, manev ve ahlak ze nginlii pozitif bilimler ile harmanlamak, bu zenginlii yeni bir y orumla zihinlerde canl hale getirmekti. te tecdit ve teceddt tasa vvuru bu zorlu servenin rndr ve merhum Yazr, bu faaliyetin en yetkin teorisyenlerinden birisidir. Tecdit, slam toplumunun zerindeki ataleti atmas, donukluktan kurtulmas ve yabanc hukuk sistemlerinin hkimiyetine girerek z deerlerinden uzaklamasnn nne gemek iin Elmallnn nerdii hususlardan birisidir.
51

Ancak o, bir yandan tecdidin zo-

runlu olduuna inanrken, te yandan gerekletirilen radikal deiikliklerin toplumu bu toplum olmaktan karacandan -ada olan pek ok mnevver gibi- ciddi olarak endie duymaktadr.
52

Dinde tecdidin nasl yaplacayla ilgili olarak mfekkirimiz, ncelikle tecdidin tahrif olmadn hatrlatmaktadr. slamn en byk prensibinin tevhit olduu gz nnde tutularak btn almlar vhid/tek olan asldan hareketle gerekletirilmeli, btn yenili klerde mmetin kimlii korunmaldr. Her asrda ortaya kan fikr ve madd olaylar incelenmeli, dindeki temel ilkelerin pratik ekilleri gzden geirilmeli, bu suretle bir taraftan tmevarm, dier taraftan tmdengelim eklindeki ift ynl akl yrtme neticesinde buluma noktas tespit edilmelidir. Bylelikle Mslman toplumlarn h ayatna gerek bilinli gerekse bilin d giren hadiselerin er kriterlerle balants tespit edilecek ve hangisinin tecdit, hangisinin bidat/dinde reform olduu ortaya konulmaldr. Neticede akl ile duygu tevhid edilerek kamu vicdanna gven telkin edilecek, naslarla

Grkan, Elmall M. Hamdi Yazrn (1878-1942) lmi Kiilii ve Fkh lmindeki Yerine Bir Bak, s.224. 52 Aydn, Elmallda Teceddt Fikri, s.300. rnein Mehmet Akif mahiyeti yahut rh-i umumiyi zedeleyen deimeyi ilerleme deil gerileme olarak telakki etmektedir. a.y.
51

160

Merter Rahmi Telkenarolu

sabit ilkeler garanti altna alnacak, bizimseyeceimiz yeniliklerle bizimseyemeyeceimiz yeniliklerin snr ayrlarak toplumsal ruh paralanmaktan kurtarlacaktr. Mceddidin yapaca ey vahdeti krmak, ikk artrmak, usl inkr, furu tecrid, istikametten inhirf, teehhiyt- mcerredeye tebeiyet suretiyle vicdan- mmeti ecneb vicdanlara teslim etmek ve hziyyet-i mmeti ref edecek bidiyyata yol amak olmayacaktr. Teceddd bize nefret deil, muhabbet zerk edecek, hirs deil emniyet getirecektir. Bu balamda Peygamber varisi olan limlerin misyonu her asrn tarihini gzelce kayt altna almak ve o tarihlerde yrrlkte olan er gerekelerin pratik deerlerini ve sosyolojik etkilerini tetkik ettikten sonra , geen asrn hlasasn ve gelecek asrn ihtiyalarn/problemlerini belirlemektir. Bu ihtiyalar/problemler dahi bazen teorik bazen de pratik deere sahip olmaktadr. Teorik ihtiyalar; bilimsel yn gl, pratik ihtiyalar ise; pratik zekya sahip uygulama kkenli mcedditlere gereksinim duymaktadr. Her iki nevi mceddit de slamn temel kaynaklarndan beslenen ve mmetin hviyetini koruyan ahsiyetlerden teekkl etmelidir.53 Fransz diplomat Edouard-Philippe Engelhardt (1828-1916), slam dininin tamamen yok edilmesi, devletin dinden soyutlanarak laik hale getirilmesi ve dinin serbeste yorumlanarak tahrif edilm esi
54

eklindeki temel ilkeyi konu edinen Devlet-i Osmaniyenin

Tarih-i Islahat55 adl eserinde, Osmanl devletinin slahat gerekesini dinin yol at yalnzlama ile aklamaya alm, buna kar M. Hamdi Yazr, devletin ykselmesi iin gsterilen bu dsturun devleti yapmak deil ykmaktan baka bir ie yaramayacan ifade etmitir.56 Nedenini de lemde hibir ey tebdl-i hviyyetle slah edilemez; ifn edilir. yi olmas arzu edilen bir hastann kalbi kesilip

Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s. 397-398. Yazr, Dinimiz, Devletimiz, s.203. 55 Sz konusu eser Ali Read tarafndan tercme edilmi ve 1328/1910da baslmtr. 56 Yazr, Dinimiz, Devletimiz, s.206-207.
53 54

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

161

atlamaz, kesilmek yle dursun, o kalbin ayrca takviyesine itina edilir.57 cmleleriyle izah etmitir. te yandan Elmallya gre teceddt, sadece dinin bidat ve hurafelerden ayklanmas faaliyeti olmayp topyekn slam dncesinin gnmz bilimleri nda kendisini itimai bir ahenge kavuturmasdr.
58

Bu ynde yaplacak almann genel hatlarn ise

Kelm ve hikmetin bilcmle ulum ve fnn ve kffe-i akliyyt ile, fkhn teriyyt ve ictimiyyt ile, hads ve tefsirin ahlk ve edebiyat ve btn ciht- dniyye ve insniyye ile olan alakalar takviye ve tenmiye olunur; bir cihetten hak ve batln, bir cihetten de hsn kubhun miyarlar tavzh ve tamm klnr..
59

cmlesiyle izmektedir.

4.2. nsandaki Teceddt Meylinin Psikolojik Arka Plan M. Hamdi Yazr, Drul-fnn felsefe mderrisi Mehmet Emin (Eriirgil)in kitap
60

mukaddimesi olmasna ramen kitabn kendi-

sinden daha kymetli addettii Dbcede, insann dnce dnyasnda bitmek tkenmek bilmeyen yenilik araynn nedenlerini irdelemektedir. stada gre beerdeki teceddt meyli bir taraftan ruhundaki snrsz eilimler, dier taraftan da insann hayatn ak iinde srekli yeni hadiselerle karlamasndan kaynaklanmaktadr. 61 nsanlk lemi zaman olarak nbvvet asrndan uzaklatka kalplerdeki heyecan kaybolur ve zerini bir donukluk ka plar; eskiden beri tekrar edilip duran ve rutinleen malumat hatrlatmak hisleri harekete geirmez olur. Zira hayat duraanlarsa alkanlklar duygulardaki tazelii izale eder. Bylelikle her yenilik giriiminde, yeni olan bu
Yazr, Dinimiz, Devletimiz, s.207. Aydn, Elmallda Teceddt Fikri, s.304. 59 Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.398. 60 Kitap, (Paul Janet, Gabrielles Seailles) Histoire de la philosophie: Les problmes et les coles adyla 1887 senesinde Franszca neredilmi eserin ilahiyat felsefesi ve metafizik blmlerinin tercmesidir. 61 Elmall M. Hamdi, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.394-395. Beka iinde teceddt, teceddt iinde beka; ite nefsin arad budur. Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.395.
57 58

162

Merter Rahmi Telkenarolu

eyin asldan uzaklamadan orijinali koruyan bir hal almasn salayacak ilkeleri mtalaa etmek zorlar. Parann btn ile sal amas yaplmaynca vicdani bir strap ba gsterir. Akl ise bir yandan yenilie kar duyulan itiha, dier yandan asldan uzaklamann verdii gerilim arasnda salkl kararlar veremez; gnllerde geliigzel bir yenilik arzusu uyanr. Dolaysyla her yenilik hayat olmayp asla ve orijinale uygunluu orannda kymet kazanr. Cihet-i temslden mahrum ve tegayyr-i mutlaka mnteh olan tecedddler, artk teceddd deil, bekay ykan bir tebeddldr. Bir asln seyr-i inkfn takip etmeyen, bir vka-y ibtidiyenin etrafnda bir silsile-i tekml ahzeylemeyen tecedddler mevt-i klldirler. Buna lisan- eriatta bidat- seyyie tlak olunur.62 Elmall, Mslmanlarn asrlarca sren tekdze hayatn n eden olduu lmcl duraanlktan kurtulabileceklerinden mitsiz de deildir. Nitekim Allaha gerekten inanan insanlara vahyin indii adan uzak olmann zarar vermeyeceini, zira slamn beer hay atn geliim evrelerinden tek birisi iin nazil olan snrl bir din olmayp insanln kyamete kadar srecek tekml seyrine k tutucu prensipleri ieren amil bir din olduunu belirtmektedir.

yi biliniz ki; Allah arz lmnden sonra diriltir.
63

yetini tefsir

ederken bu yetin Ey mminler biliniz ki; Cenab- Allaha yalnz aklen deil, aklen ve hissen merbut olan insanlar iin mrr-i zaman korkusu yoktur. Onlar eskidike yenilenme imknn bilmeli, peyderpey evk- cedide iinde ilelebet payidar olmaldr. Bu din, mahdut bir safha-i tekmlde tevakkuf iin nazil olmu bir din-i has deil, namtenahi mertib-i tekml idare iin inzal olunmu mebdi-i hakkay muzammn bir din -i mmdr.64 manasn anmsattn sylemektedir.

Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s. 395-396. Hadd 57/17. 64 Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s. 396.
62 63

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

163

4.3. Tecdit Hadsiyle lgili Deerlendirmeleri Yce Allahn vahyin etkisini ve nbvvet hidayetini canl tu tmak, ayn zamanda toplumlarn deer yarglarnda zaman iinde ortaya kan bozulmalar dzeltmek iin her dnem birtakm mceddit ve slahat nderleri gnderdii bir gerektir. Bu adan bakldnda tecdit hadisi anlam ve fonksiyonu itibariyle slam tar ihinde byk bir rol oynam, gelenek ve yenilik ikilisini bnyesi nde barndrr bir tarzda slamn geleceine ynelik projelere ilham kayna olmutur.
65

Cenab- Allah bila-phe her yz sene banda, yani her asrda bu mmete dinini tecdit ediverecek adam ve adamlar gnd erecektir.66 Ebu Dvd, Hkim ve Tabernnin rivayet ettii hadisi yukardaki ekliyle Trkeye eviren Hamdi Yazr, bu hadse be madde halinde yle bir aklama getirmektedir: 1. Hads, ibrenin delaletiyle mceddidin geleceini vadetmektedir. 2. r olarak tecditin gerekliliine vurgu yapmakta ve bunu yzyl ile snrlandrmaktadr. 3. m yoluyla ise her asr banda yenilenmeye ve bu uurda almaya tevik etmektedir. 4. Hadiste geen hzihil-mme (Bu mmet) ibaresi, yenilenme eylemi gerekletirilirken mmetin kimliinin korunmas gerektiine ve bu kimliin pekitirilmesine vurgu yapmaktadr. 5. Mceddidin belirli bir ahs olacana iaret etmektedir.67
65

66

Bkz. Ertrk, Mustafa, Gelenek ve Yenileme Asndan Tecdit Hadisi Hakknda Bir Deerlendirme, Uluslararas slam Gelenek ve Yenileme Sempozyumu, stanbul 1996, s.57-63. Ebu Dvd, Melhim, 1; Tabern, el-Mucemul-evsat, VI, 323, H.no: 652; Hkim, el-Mstedrek, IV, 567, H.no: 8592.

164

Merter Rahmi Telkenarolu

Elmallya gre Hz. Peygamber bu szyle aslnda mrr-i zamann sebep olduu menfi sonulardan kurtulmann yolunu gstermektedir. Demek oluyor ki, her yzyl banda dinimizin yenilenmesini beklemeye hakkmz olduu gibi bu yenilenmeyi gerekletirecek mcedditleri yetitirmek de grevimizdir. Biz bu grevin idrakinde olursak Allah Tel da vadini yerine getirecektir. Bylelikle mrr-i zamann verdii kasvetten
68

kurtulacak ve nbvvet nu-

runa yaklaarak din bilinci canl tutacaz. 69

5. Sonu Yerine Elmall M. Hamdi Yazr (1878-1942), batllama

70

yanls bir grup

ittihat aydnlar zmresi ile Avrupa kanunlarn olduu gibi tercme ederek adalet ina etme aymazlndaki devrimci hukukul ara kar mcadele eden mmtaz simalardan biridir. Toplumdaki bylesine keskin kltrel deiim taleplerinin, kendine yabanclama ve kimlik problemi douracann farknda olan M. Hamdi Yazr, Trklerin Avrupayla entegrasyonu srecindeki teceddt rzgrlarn din lehine evirmeye alm ve bu amala Seblrread, Beynl-hak gibi dergilerde pek ok makale kaleme almtr. O, slamn znde bulunan kaynaklara daima gvenmi, bat deerleri karsnda hibir zaman eziklik hissine kaplmamtr. Merhum,
Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.396-397. Merhum, bu ifadeleriyle man edenlerin Allah zikretmekten ve inen haktan dolay kalplerinin sayg ile rpermesinin zaman gelmedi mi? Daha nce kendilerine kitap verilip de, zerinden uzun zaman geen, bylece kalpleri katlaanlar gibi olmasnlar. Onlardan birou fask kimselerdir. (Hadd 57/16) ayetine gnderme yapmaktadr. Tefsirinde, deki fe harfinin sebebiyet bildirdiini, yani zamann uzamasnn (tl-i emed) kalp katln netice verdiini, zamann gemesiyle duygularn snd ve gnllerin kararmaya baladn sylemektedir. Yazr, Hak Dini Kuran Dili, VII, 152. 69 Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.397. 70 Burada ve almann genelinde batllama, garpllama, batclk sylemleri ile Abdullah Cevdet, Baha Tevfik, Klzde Hakk, Subhi Ethem gibi isimlerin ban ektii ve Bat medeniyetinin maddi/manevi unsurlar arasnda ayrm yapmakszn btnyle ve kaytsz ekilde alnmas gerektiini savunan Batllama akm kastedilmektedir.
67 68

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

165

yaad vasatn problemleri hakknda dnen ve kalc areler arayan bir zihin dnyasna sahiptir. Ona gre hukuk mekanizmas, slam cevherinden kopmakszn iletilmeli ve bu balamda tasarlanan her tr yenilik kendi referanslarmzla ekillenmelidir. Yasalar, mezhepsel kayglardan uzak bir ekilde hazrlanmal ve devrin bilumum ihtiyalarna cevap vermelidir. Ancak erevesini ithal kanunlar veya materyalist/pozitivist felsefe cereyanlar deil, yeni y orumlarla gelimeye ve genilemeye elverili olan er-i erf izmelidir. Dier bir ifadeyle tagayyr etmeden teceddt edecek (bakalamadan yenileecek) bir fkh tasavvur edilmelidir. Yazr, htiyc nsa erfak ve evfak olan mesli herhangi mezhepten olursa olsun alr ve faraza bunlarda bulamay acamz bir zarriyyl-hl bir hdiseye tesdf edersek hallini aynen bulabileceimiz Avrupa kvnninden deil, kavid-i felsefe-i eriyemizle hall ve tayin eyler..
71

cmleleriyle tam da bu tasavvuru dile getirmektedir. Lakin

ona gre hukuki yorum, sadece yetkin bir elden sadr olmal; yle herkesin eline oyuncak edilmemelidir. Zira kendi ifadesiyle ctihad, ilm-i kavmin bir feyz-i mnteiridir.
72

Bahsi geen mekanizmay

73

iletecek olan kii (mtehit) veya kiiler (heyet-i ilmiye) , vakay olduu ekliyle grp bu dorultuda zm arayan, bu zm ise z deerlerimizle harmanlayan; zamne ocuu deil zamann bir ocuu
74

olmaldr. Yine ona gre, Hz. Peygamberin (s.a.s.) her

asrda geleceini mjdeledii ve dini khnelemi alkanlklardan arndrarak orijinal haline irca etmekle grevli olan mceddidin yapaca ey; vahdeti krmak, ikk artrmak, usl inkr, furu tecrd, istikametten inhiraf, teehhiyt- mcerredeye tebeiyet suretiyle vicdan- mmeti ecneb vicdanlara teslim etmek ve haziyyet-i mmeti ref edecek bidiyyata yol amak olmay acaktr.
75

imdiye kadar

sz konusu prensiplere riayet etmediimiz iin de Heves ettiimiz

Yazr, Makle-i Mhimme, s.80. Yazr, Ulm-i slmiyenin Ruhu ve Mzc- Tasnfi, s.198. 73 Yazr, Makle-i Mhimme, s.80 74 Bu ifade Prof. Dr. H. Kamil Ylmaza aittir. 75 Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.397-398.
71 72

166

Merter Rahmi Telkenarolu

tecedddler, hep teceddd-i mevt gibi ac bir tebeddl oldu. Ykt, yapmad!76

KAYNAKA Akipek cal, ebnem, Medeni Hukuk -I-, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yaynlar, Eskiehir 2012. Al b. Hsmuddn, el-Mttek el-Hind, Kenz'l-umml, Beyrut 1410/1989. Aktay, Yasin, Reform, tihat ve Tecdit zerine, Diyanet Aylk Dergi, ubat 2011, say: 242. Aydn, Mehmet S., Elmallda Teceddt Fikri, Elmall M. Hamdi Yazr Sempozyumu, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993. Bolay, Sleyman Hayri, Tanzimattan Cumhuriyete Trk Dnce Tarihi, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002. Bula, Ali, Tecdit ve Modernizasyon Arasnda Fakih, Diyanet Aylk Dergi, ubat 2011, Say: 242. alkan, brahim, Muhammed Hamdi Yazrn Hukukuluu, Elmall M. Hamdi Yazr Sempozyumu, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993. elik, kr, Hak Dini Kuran Dili Adl Tefsirde Ahkm Aye tlerinin Yorumu (Baslmam Y. Lisans Tezi), Sivas 2008. Dnmez, . Kafi, Hamdi Yazrn Fkh Usul Anl ay, Elmall M. Hamdi Yazr Sempozyumu, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993. Dursun, Davut, Klasik/Geleneksel Sistemden Modern Sisteme Gei abalar, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002.

76

Yazr, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, s.398.

M. Hamdi Yazrda Reforma Kar Tecdit

167

Elmall, M. Hamdi Yazr, Dinimiz, Devletimiz, Tasvr-i Efkr, sy.2587, 11 Knn-i Evvel 1334/11 Aralk 1918 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011). __________, Hak Dini Kuran Dili, Birleik Yaynlar, Ankara ts. __________,lhad Ne Byk Cehalettir!, Seblrred, sy. 628, 7 Cemziyel-evvel 1343/4 Aralk 1924 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Y aynlar, stanbul 2011). __________,Makle-i Mhimme, Beynl-hak, sy.18, 9 Muharrem 1327/31 Ocak 1909 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011). __________,Mecelle-i Ahkm- Adliyemize Reva Grlen Muahezeyi Mdafaa, Beynl-hak, sy. 48, 11 Safer 1328/22 ubat 1910 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011). __________, Metlib ve Mezhib Tercmesinin Dibcesi, Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011. __________, Ulum-i slmiyenin Ruhu ve Mizac- Tasnifi, Seblrread, sy. 364, 30 evval 1336/7 Austos 1918 (Merutiye tten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011). __________,31 Mart Meclis-i Mebsanda, Beynl-hak, sy. 30, 2 Cemziyel-evvel 1327/22 Mays 1909 (Merutiyetten Cumh uriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011). __________, Mslmanlk Mni-i Terakki Deil, Zmin-i Terakkdir, Seblrread, sy.544-545, 27 Zilkade 1341/11 Temmuz 1923 (Merutiyetten Cumhuriyete Makaleler, Haz. Kksal, A. Cneyd ve Murat Kaya, Klasik Yaynlar, stanbul 2011).

168

Merter Rahmi Telkenarolu

Ertrk, Mustafa, Gelenek ve Yenileme Asndan Tecdit Hadisi Hakknda Bir Deerlendirme, Uluslararas slam Gelenek ve Yenileme Sempozyumu, stanbul 1996. Grkan, Menderes, Elmall M. Hamdi Yazrn (1878-1942) lmi Kiilii ve Fkh lmindeki Yerine Bir Bak, slam Hukuku Aratrmalar Dergisi, Say: 6, Konya 2005. Kara, smail, Trkiyede slamclk Dncesi, Dergh Yaynlar, stanbul 2011. zdenren, Rasim, Reform ve Tecdit, Diyanet Aylk Dergi, ubat 2011, Say: 242. Tunaya, Tark Zafer, slamclk Akm, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2003. Ylmaz, H. Kamil, Tecdit mi Teceddt m?, Diyanet Aylk Dergi, ubat 2011, Say: 242.