Ar. Gr.

Firdevs KARAHAN

(rnek 58 ayn zamanda kartlam (antithesis) olmaktadr: Dilbilgisel arlklar birbirine benzer ama anlam bakmndanbirbirineters iki szck, szck bei ya da tmce kullanm.) 12. kilem (paradox), zt anlaml ve o lde anlamsz olmasna karn, bir bakma, gerei de anlatmaya alan, iinde szck beklerinin ya da yan tmcelerin bulunduu deyitir. kilemi ztlamadanayran nokta, ilkinde zt ya da eliik szcklerin kullanlmas, ikincisinde ztln szck grubu ya da tmce olarak ortaya konmasdr. rnek 59'da tmcenin ilk ksm olumlu iken ikinci ksm olumsuzluk anlam tamaktadr.Mcadeleyi, atmay seven bir glmece yaratcsnntipik dilsel kullanm rnei. rnek 59: Gayet iyi, anlaamyoruz! (59) rnek 60'da okuyucu tmcenin sonunun "siz deyin doksan" eklinde bitmesini beklerken tam tersine "siz demeyin artk" eklinde bir terslenmeyle karlamas glmece unsurunu dourmaktadr. Ya da bir baka deyile bozulduunu belli etmemek iin glmektedir. rnek 60: .. .William, Shakespeare kadar yal. Ben diyeyim yetmi, Abdullah desin seksen, siz demeyin artk... (63) Misafir arlamay gerekten bir meziyet sayan bir toplum olarak biz Trkler'in bu zellii gerekten bir meziyet mi yoksa ensoy'un dedii gibi "enayilik" mi? rnek 61'de verilen tmcenin ilk ksm bu meziyetin olumlu ynn yanstrken birden bire ikinci ksmda beliriveren "enayilik" szcyle tam tersi bir havann yanstlmas aslnda bu meziyetimizi doru kullanp kullanamadmz sorgulamakla ilgili. Yaplan zeletiriler, bazen keskin olsalar da, glmece unsuruolarak ortaya kmaktadr. rnek 61: Konuk kavram ok gelimi deilonlarda, nasl arlayacan! bilememek, bize zg bir enayilik. (118) 13. Devrikleme (anastrophe), olaan ya da doal tmce yapsnn devriklenmesi. Bu durum yukarda verilen rneklerin hemen hepsinde gzlenmektedir. Devrik tmce kullanmn, glmecenin genelde gnlk dil kullanmna yakn bir dili kullanmasndan kaynaklanmasna balamak sannz yanl olmayacaktr.
3.S0DU

Genelde yaznsal trlerde grlen szbilimsel biimler ve sz sanatlar, aslnda glmeceyi yaratmak adna bavurulantemel kaynaklardandr.Glmece konusundagenelde szck oyunu diye adlandnlan bu duruma yaznsal alandaki dil kullanmlann dilbilim yntemleriyle inceleyen biembilim ynndenbakldnda hayli zengin bir kaynakla kar karya kalnmaktadr. Bu yaznn snrlar iinde glmece ustas Ferhan ensoy'un dil kullanmna biembilim yntemlerindenbiri olan szck oyunlan ile szbilimsel biimler ve sz sanatlan erevesinden baklmtr. nce snflamada yer alan terimlerin tanmlar 205

Szel Glmecede Szck Oyunlar, Szbilimsel Biimler

yaplm daha sonra aklamalaryla birlikte rnekler verilmitir. Aklamalarda yer alan dncelerin okuyucuya ya da dinleyiciye gre deiebilecei gznnde tutulmaldr.Bu yaznn snrllklar ierisinde ensoy'un dil kullanmna sadece szck ve tmce dzeyinde yapt oynamalar dzleminde deinilebilmitir. ensoy'un yaratt metin, metinleraras ilikiler, dnce yaps baka bir yaznn konusunuoluturacaktr. znl'nn (1993:158-9) de vurgulad gibi glmecenin yntemlerinden birisi de dilde oynamalar yoluyla yaratlan armlar araclyla birtakm olay ve olgular okuyuculara anmsatmak ve sonra da yaratlan deiik dil ve mantk dnyasnda okuyucular gldrmektir.Byle bir yazarn ya da glmece ustasnnyntemleri ve bir olgu ya da bir olay glmeceye alrken yazarn dil ile nasloynadnnn belirlenmesi, deyi zellikleriyle birlikte yazarn glmece gcn ortayakaracaktr.Bu yazda glmece ustas olarak Ferhan ensoy'un kulland dil kendine zg zellikler tadndan dolay seilmitir. Ortaya kan sonu ise szck oyunlar, szbilimsel biimler ve sz sanatlar kullanlarak glmece amacyla yaratlan dil kullanmlarnnbaarya ulat, bunun da her ne kadarbireyolarak glmece ustalarkendilerinehas yollar izleseler de glmecede yaznsal anlamda evrensel dil kullanm olduu eklinde bir varsaymnortaya karlabileceidir. Bu varsaymn ispatlanabilmesi iin daha pek ok glmece ustasnn yaptlar yaznsal ve dilbilimsel verilerin nda incelenmelidir.

KAYN Aksan, Doan. 1993. iir Dili ve Trk iir Dili. stanbul: BE-TA Basm Yayn A.. Banguolu, Tahsin. 1986. Trkenin Grameri. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. Chiaro, DeIa. 1992. The Language Britain:Routledge. of Jokes: Analysing Verbal Play. Great

Kocaman, Ahmet. 1990. "Dilbilim Terimleri Szl" Dilbilim Aratrmalar. Ankara: Hitit Yaynevi. znl, nsaL. 1993. "Erayoloji" Dilbilim Aratrmalar. Hitit Yaynevi. znl, nsaL. 1997. Edebiyatta Dil Kullanmlar. Ankara: Doruk Yaynlar. znl, nsaL. 1999. Glmecenin Dilleri. Ankara: Doruk Yaynlar. ensoy, Ferhan. 1992. ngilizce Bilmeden Hepinizi i Love You. Ankara:Bilgi Yaynevi. ensoy, Ferhan. 1996. Oteller Kitab. stanbul: OrtaoyuncularYaynlar. Trke Szlk. 1988. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Yule, George. 1996. The Study of Language. Great Britain: UP of Cambridge.

206

------

-~------

Ar. Gr. Firdevs KARAHAN

rnek 44: Aferin Godfrey bisikletle gidiyor, Teksasl bayan ve ben arabayla. (58) rnek 45: Gnaydnlald. (120)

rnek 46' da ise aslnda isim olan "silecek" szc {-lA} isimden fiil yapm ekiyle fiil snfna katlmtr. Bylece elde edilen yeni tretilmi fiil olaand dil kullanm olarak glmecede kendine yer edinmitir. rnek 46: Yemekten Fernando ve Yogi ile dndk, bardaktan boanan bir yamuru silecekleyerek, neresi resort belli deil otele. (114)

7. Kiiletirme (personification), soyut kavramlara ya da cansz varlklara insan niteliklerinin ve yeteneklerinin verilmesidir. ensoy bazen rnek 47'de olduu gibi bavulunu karsna alarak yakn bir arkadayla konuur gibi onunla konumakta, bazen rnek 48' de olduu gibi arenalarda ldrlen boalarn gmld bir "ehit boalar mezarh"nn olup olmadn merak etmekte, bazense rnek 49'da olduu gibi evresindeki pa1miyelerin "yrye gemeleri"ne tanklk etmektedir. Her bir durumda yapt kiiletirme sreci sonunda glmece unsuru olarak karmza deiik eler kmaktadr. Bunlar kimi kez kendisine "merhaba lan, n'aber?" diye hitap edilen bir bavul, kimi kez "ehitlie gmlecek grei" bir boa, kimi kez de "rzgar ile arkada olup yrye geen" palmiyelerdir. rnek 47: Merhaba lan bavulum, n'aber? Nasl geti yolculuk? Gel bakalm, tut elimden, imdi gmrk geeceiz. Bavul uysal, izliyor beni. (29) rnek 48: Bir ehit boalar mezarl, belirli bir grei boalar ehitlii yok herhalde. . .(128) rnek 49: Palmiyeler yrye getiler, rzgar ile arkada. (lll) 8. Abartma (hyperbole), anlam kuvvetlendirmek ya da kardakini daha ok etkilemek iin abartlm szcklerin kullanlmasdr. "Kapalar Yksek Okulu'ndan byk grg ve eitimi olmu kdemli halc" Groteski Abdullah, "keyfinden purosunu yiyen" Brecht, "bizdeki adam ldrmelerin destans iir tarafn yazan" ekspir, glmece unsurunu yaratmak adna okuyucuya "abartmann da bylesi!" dedirtecek ve onu glmsetecek dil kullanmna rneklerdir(rnek 50-52). rnek 50: Groteski Abdullah, Kapalar' nn kdemli halclarndan, Kapalar Yksek Okulu'nda byk grg ve eitimi olmu... (8) rnek 51: Tibetlilerin gsterisi ilgin ve ok nemli bir epik tiyatro gsterisiydi. Brecht grse, keyfinden purosunu yerdi. (57) 203

--

Szel Glmecede Szck Oyunlar, Szbilimsel Biimler

rnek 52: Bizde adam ldrmelerin bir anlam vardr. Bir kan davasdr, ldrmek zorundasndr, hznle ekersin tetii. Bir umarsz aktr, duygu speklasyonu. kz vurur, intihar edersin, bir alaturka ekspir taraf vardr iin. Cinayetin iiri olmaz elbet, ama bunlarnkine baknca destans bir iiri var bizdeki adam ldrmelerin (38) 9. Yergi (irony), bir szcn, anlam dnda, tam ters bir anlamda kullanlmasdr. rnek 53'te ensoy'dan "klmaya demeyen, kaya yn piramidi" tanmlarken okuyucunun bekledii olumsuz bir sfat kullanmyken olumlu bir sfat kullanmyla ensoy okuyucuyu glmseme! rnek 53: .. .kaya yn bir piramidin nne geldik... Burda klacak bir ey yok zaten. Gayet baarl bir kaya yn. (121) 10. Yank, yansma (echo, onomatopoeia), seslerin anlamlarn yanstan szckler biraz sersemetmektedir. Bu sersemleme sonucunda ortaya kansa tabii ki

ve bunlarn kullanmdr. rnek 54'te metal dedektrnn kard "bip" sesi "bip etmek, biplemek" eklinde anlamn verecek ekilde yansma szck olarak kullanlmaktadr. rnek 54: stmde madensel bir ey yok,fakat bana gck herhalde, bip etti! Polis,

geri kp bir daha gememi istedi. Ne yani? Bir kere geince bip ediyorsa, bir daha geince gene eder adi makine. Nitekim makine beni mahcup etmedi, gene ayn biimde bipledi. rnek 55 'te sigara ien birinin kard seslerin ve evresine izdii portrenin betimlendii "paf kf' szckleri, rnek 56'da ise bandonun ald eseri anlatan "tara ts ta tara ts tat, tnta ts" eklindeki szckler dizgesi (birbirinden ayr yazlm her bir birim bir sesi karlamaktadr varsaymndan yola karak) yansma ve yank grevini yerine getinnektedir. Bylelikle elde edilen szckler glmece unsuru tayan birer nefer durumundadrlar. rnek 55: ikago'ya ini iin alalmaya balyoruz, kemerler balanyor, sigaralar sndrlyor. Ben sndryorum yani, benden baka pek paf kf sigara ien yok. (29 ) rnek 56: Birka boa daha ldrldkten sonra, cazbant ispanyol sepet havasn almaya balad, canla bala, tara ts ta tara ts tat, tnta ts biiminde. (129) 11. Ztlama (oxymoron), genelolarak zt ve eliik olan iki szcn birarada kullanlmasdr. rnek 57'de "bulandka berraklaan" bir kafa, rnek 58'de ensoy'un "sinirle" glmesine karn karsndakinin "sinirsiz" glmesi eliki yaratmakta ayn zamanda glmeceyi de dounnaktadr. Zaten insanlar hayattaki elikilere ya alarlar ya da glerler! rnek 57: Kafam bu/andka berraklayor kafamda Amerika. . .(39) rnek 58: Ben sinirle glnce, o sinirsiz glmeye balad. (] ]6)

204

-------

Ar. Gr. Firdevs KARAHAN

rnek 31: Groteski Abdullah, Kapalar' daki incir ekirdei dkktnnda, bir drl hal ynnn stnde... (137)
2. Benzetme (simile), birbirlerine benzememesine karn gene de ortak baz ynleri bulunan iki eyin, birbirine aka benzetilmesidir. Bu benzetme iin "gibi" eklinde bir balacn kullanlmas en belirgin zelliktir. rnek 32'den 35'e kadar olan tmcelerde "uysal bir ata benzetilen araba", "kayaya benzetilen yzlk banknot", "insanlarn at gibi glmeleri", "herkesin koyun gibi (yava yava) gitmesi" eklinde ortaya kan benzetmeler olaan durumlarda kullanlmayan ya da akla gelmeyen armiar ortaya koyduu iin okuyucuyu glmsetmektedir. rnek 32: Allahtan benim araba yolu biliyor, yle gidiyor kendi kendine, uysal bir at gibi... (64) rnek 33: Bozdurmazsan yle kaya gibi duruyor yzlk banknot. (120) rnek 34: Hepsi birden at gibi glnce, glnecek bir eyolduunu de onlara katlarak at gibi glyorum (61) rnek 35: Yasal hz. belirlenmi, herkes koyun gibi o hzla gidiyor. (121) 3. Dzdeimece (metonymy), gerekten sylenmek istenen bir szck yerine, onu rnek 36'dan 38'e kadar olan anlyorum, ben

andran ya da niteleyen bir szcn kullanlmasdr.

tmcelerde "ok byk, geni, battal boy" szckleri yerine bunlarn ngilizce karl olan "king size" szckleri kullanlmtr. Trke'de de "king size" szl anlatmlarda da ska duyulur hale geldiinden olsa gerek ensoy Amerika'dayken karlat eylerin bykln anlatmak adna sk sk "king size" kullanmaktadr. rnek 36: Zaten alnacakt, kadirinas ve zahmetkean krmz bavula, bir amerikal arkada ve fakat boyutunun "king size" olmas zorunluluu, al-veri paket/eri yatan stnde sergilenince, anla/d. (143) rnek 37: Gene ayn oday veriyorlar bana. Evime gelmi gibi atyorum kadirinas ve zahmetkean ve krmz bavulu. "king size" yatan stne... (138) rnek 38: Yeniden giriyoruz size, "king size" Amerika! Ay em velkam! (134) 4. ift kapsaml yineleme (antanadasis), anlamda yinelenmesidir. bir szcn iki ya da daha fazla deiik

rnek 39 ve 40'da yer alan "k" szc, Trke Szlk'te

belirtilen "arka bm, alt taraf' gibi deiik anlamlaryla kullanlmaktadr. Genelde lnl dilde kullanmaktan saknlan bir szck olmasndan yola kan ensoy, sanrz ki, Trke Szlk'te verilen ekilleriyle kullanm olsayd okuyucu zerinde ayn etkiyi yaratamam olabilirdi.

201

. ---

Szel Glmecede Szck Oyunlar. Szbilimsel Biimler

rnek 39: Barmen uzun uzun tavana, bana. bardaa bakyor ve bardam biraz sola alarak: -Evet, oras her yl damlar yle! Diyor ve dn kn gidiyor. (lll) rnek 40: Kameray yasalolarak yurt dna karabilmek iin, bunun pasaporta ilenmesi gerekiyor, o da bir kiilik, bir vatanda neredeyse, nasl benim bir pasaport numaram varsa, kamerann da knda bir numaras var. (21) 5. Ses benzeimi (paranomasia), sesleri ayn ama anlamlar ayr olan szcklerin kullanlmasdr. rnek 41 'de "geti" szcnn iki farkl anlam, yorumu okuyucuya braklmak zere kullanlmtr. rnek 41: -Nasl geti smail Abi? -Kol gibi geti. Gene okumadmyerden sordu! (112) rnek 42 ve 43 'te ise "kafa" szcnn iki farkl kullanm grlmektedir. Birincisinde "iki, uyuturucu madde gibi dardan bir eyalarak uyumak" anlamnda kullanlan "kafa yapmak", ikincisinde ise "ban dinlemek, sessiz sakin bir yerde dinlenmek" anlamnda kullanlan "kafa dinlemek". Deyim eklinde karmza kan bu tr kullanmlar, beklenmedik yerde okuyucunun karsna karak glmeceye hizmet etmektedirler.
rnek 42: Tavnda piirildii zaman yenilirse, uyuturucu niteliindeki bu zehir ok iyi kafa yapyormu. (72) rnek 43: Karaib denizinde. kamlumbaalarn pek beendii Akumal! Kafa dinleme yeri. (117) 6. Deiim (anthimeria), bir szcn bir szck snfndan baka bir szck snfna alnp kullanlmasdr. ngilizce'de szck tretme ekillerinden biri olarak 'conversion' (Yule 1996:67) terimiyle de karlanan bu tr kullanm okuyucunun ya da dinleyicinin szck snflarndan szckler kardnda onlarn anlamalarn karsna beklenmedik ortaya karmaktadr. rnek 44'te sfat olarak kullanlan "aferin" szc aslnda bir nlemdir. Ancak sfat eklinde kullanlmtr. Ayn ekilde rnek 46'da "gnaydn" szc nlem olmaktan alnp {-IA} ekiyle fiil snfna konulmutur. Bylece ortaya kan "gnaydnlamak" szc szl dilde yaygnlasa da yazl dilde ok yaygn olarak kullanlmamaktadr. Bunun yerine daha ok "karlkl gnaydn denildi" eklinde bir kullanm lnl dilin kurallarna daha ok uymaktadr. lnl dilin baz kurallarnn dna klmas glmeceyi yaratmak konusunda bavurulan ana yntemlerden birisidir.

balangta gletiriyorsa da sonrasnda olaand dil kullanm olarak glmece unsurunu

202

------

Ar. Gr. Firdevs KARAHAN

II.B. 2. Tmce Dzleminde Yaplan Oynama

. Ar bala kullanm (polysyndeton), bir ya da birok balacn birbirleriyle bantl tmceler arasnda an sklkla kullanlmasdr. rnek 22 ve 23'teki "gel dikiz ki" eklindeki balacn lnl dilde "gel gr ki" eklindeki kalba benzetilerek "dikizle-" szc seilmi, ancak bu szcn emir kipi olan "dikizle" yapld gzlenmektedir. Bu benzetme yaplrken "gr-" fiilinin yerine daha ok argo kullanm olan yerine sonhece dmesi (apocope) yaplarak "dikiz" szc elde edilmitir. rnek 22: Kalabalk iinde o denli batc deil, gel dikiz ki, krk sekiz saattir yalnzz. (134 ) rnek 23: Krtasiye olayn kkten kertiyoruz, yeniden biniyoruz minibse, gel

dikiz ki al-veri bezginiyiz, karnmz ackm. (143). rnek 24 ve 25'te grlen "ve" ile "fakat" balalarnn arka arkaya kullanm metin boyunca defalarca gzlenmitir. "Ve" ile iki tmcenin baland, "fakat" ile iki tmce arasndaki ztln gsterilmesi lnl dilde geerlidir. Glmece hedeflenerek yaplan ar bala kullanm, zellikle hem bala hem de ztlk gstermek adna iki balacn birarada kullanlmas ensoy'un en sk bavurduu yollardan biridir. rnek 24: Eve telefon etmek istiyorum vefakat odamdaki telefon marifetiyle dorudan doruya her yere telefon edemiyorum. (76) rnek 25 : stelik dolar verirseniz ok daha mutlu oluyorlar ve fakat Teksasl bayan cici dolarlarn bozdurmay hi sevmiyor. (120)

rnek 26' da ise "ve" balacnn sfat tamlamas ierisinde ardarda kullanm her bir sfat ayr ayr vurgulamak istemesinden kaynaklanmaktadr. Kullanlan sfatlara okuyucunun dikkatini ekmek isteyen glmece ustas genellikle bir insan iin kullanlan "kadirinas", "zahmetkean" gibi sfatlar kabilir mi? krmz bir bavul iin kullanmaktadr.
rnek 26: Gene ayn oday veriyorlar bana. Evime gelmi gibi atyorum kadirinas ve zahmetkean ve krmz bavulu, "king size" yatan stne... (138) 2. nyineleme (anaphora), birbirini izleyen tmcelerin banda ayn szcn ya da frenkeyi semi romantik polis hanm",

szck beklerinin kullanlmasdr. zellikle seilmi olan rnek 27'de. tmcelerin znesi durumundaki "polis kolejinde ikinci dilolarak devamndaki tmcelerin znesi olarakta ska tekrar edilmitir. Bu tr sk kullanrnn

nedenleri glmeceyi yaratan kii asndan deiik olabilir. Kimbilir belkide bunun nedeni kendisini etkileyen zneyle ilgili zelliklerin hepsini birden her seferinde yinelemektir.

199

-_.._-

._~--

Szel Glmecede Szck Oyunlar. Szbilimsel Biimler

rnek 27: .. .polis kolejinde ikinci dilolarak frenkfeyi semi romontik polis hanm, birdenbire benim nemli biri olabileceimi dnyor.. .(136).. Anlattklarm iinde, polis kolejinde ikinci dilolarak frenkeyi semi romantik polis hanmn, tek olumlu bulduu polis ey, yanmda para oluu.. .Polis kolepde ikinci dil olarakfreke,; semil TO""'ntik lunm, byle bir terbiyesizlikte bulunmuyor...( 137) 3. Ardyineleme (epistrophe), birbirini izleyen tmcelerin sonunda ayn szc ya

da szck beklerinin kullanlmasdr. rnek 2S'de "ilgin" szc iki kere olumlu anlamda tekrarlanm, ncsnde ise olumsuzluk anlam katan "deil" szcyle birlikte yinelenmitir. Ardyineleme sonucu tekrarlanan szck glmece unsuru tayan metin iinde ayn bir motif olarak yerini almtr. rnek 28: Giysiler ilgi, Alfred larry zaten ilgin, fakat onlarn yorumu Ugill deil.( 152)

4. okekli yineleme (polyptoton), ayn kkten tremi bulunan szcklerin yinelenmesidir. ensoy iin Teksas', Biosfer'i, Meksika'y ziyaret etmek anlamnda rnek 29'da kulland "gr-" eyleminin beraberindeinsanakazandrdklan anlamnda, yine "gr" szcnden tretilen "grg" szcnn kullanm, her grlen eyin grg denilen kavrama katkda bulunup bulunmadna gnderme yapmaktan te birey deildir. Her grdmz yer grgmz artmyorsa ne iyi! rnek 29: Salk olsun, Teksas' , Bios/er' i, Meksika'y grm olduk,grgmz artt. (143 ) 2.B. 3. Sz Sanatlar . Eretileme (metaphor), birbirlerine benzememesine karn gene de ortak baz ynleri bulunan iki eyin, birbirlerini andracak bir biimde karlatlTllmasdr. Eretilemeyi benzetmeden ayran en nemli zellik, benzeyenle benzetilen arasnda"gibi" eklinde bir balacn kullanlmamasdr. rnek 30'da "demir ku" eklinde benzetme yaplan nesne "uak"tr. Glmecenin iirsel zelliinden yola klrsa "demir ku" yerine "uak, yalpalanp inie geiyor" denilseydi okuyucuda yaratlmak istenen etki ayn olacak myd? Geri bu soru her okuyucu iin farkl yantlanabilecek bir soru, ancak her seferinde "uak" demek yerine sradanlktankurtulup"uak" iin farkl bir tanmlamayapmak sannz dilde zellikle glmece iin anlatm zenginlii denilen olguyu yaratmaktadr. rnek 30: Demir ku, yalpalanp inie geiyor... (29) rnek 31 'de ise Groteski Abdullah'n olduka kk dkkannanlatmakiin lnl dilde "ok ufak, kk" anlamnda kullanlan "incir ekirdei" tamlamas seilmitir. Her ne kadar buradaki eretileme fiziksel mekann kkln anlatma konusunda biraz abartlm gibi grnse de okuyucu zerinde amalad etkiyi brakma ya da brakacaa benzemektedir. 200

Ar. Gr. Firdevs KARAHAN

rnek

12:

.. .Aslnda

bir sredir

sigaray

brakma

almalarn

baaryla

srdryorum, eski pipolarm kardm kuytulardan, pipoya getim ve fakat uakta, pipo, pura ve benzeri dumanga eyler szkonusu deil, yalnzca sigaraya izin veriliyor. .. (22)

Genelde telefonda hitap ekli olarak kullanlan "alo" szcnden, rnek 13'de isimden eylem tretmek iin lnl Trke'de kullanlan {-lEIekiyle (Banguolu 1986: 214) yeni bir eylem tretilmitir. "Alo demek" yerine kullanlan yeni tretilmi szck, espriye yol aan bir unsur olarak ortaya kmaktadr. rnek 13: ...Kalkyorum, alo'luyorum... (75)
"Szn z", "ksacas" gibi anlatlan konunun sonu blmnn giri kalplan olarak kullanlan szckler yerine, "z" szcne "ksa-cas" szcne benzetilerek getirilen ekle yeni bir sonu bildirme szc elde edilmitir. Son trerne eklinde karmza kan bu szck biimi espri unsuru tadndan metin iinde glmece havasnn desteklenmesine yol amaktadr. rnek 14: zcesi, giremiyoruz galiba Amerika' ya.. .(137) Szck sonuna hece eklenerek yaplan son trerne baka bir szcn son ksm alnarak szck sonuna kaynatnlmas (blending) yoluyla da yaplabildii yukanda belirtilmiti. Glmece unsuru tayan szel ya da yazl metinlerde sklkla karlalan bu tr dil kullanmnn rnekleri rnek 15 ve 16'da grlmektedir. "Esrarengiz" "-engiz" Trke'de olduu bir durumu anlatmak amacyla "uzayengiz" "biyolog, szcnn ksm alnarak "uzay" szcne eklenmi ve uzay la ilgili ancak iinde srlarn szc oluturulmutur. lnl psikolog" gibi szcklerde, szck kknde verilen meslei yerine szcne eklenmitir. lnl dilde

getiren anlamnda kullanlan ve (-olog}diye glmece ustas tarafndan aynlan hece "boncuk iiyle uraan" anlamn vermek zere "boncuk" bulunmayan abalar sonucu olarak espriyi dourmutur. rnek 15: Baka bir kaset dayyor burnumuza, oyunun ad "Cyber Space". Uzayengiz bu iki szck glmece ustasnn, glmece yaratma konusundaki bilinli

bir dalga. (152)

rnek 16: Yer yer, hediyelik eya reyonlar, durumu var. Kimi talar boyayanlar, boncukologlar, ipten anta ya da sepet yapanlar. .. (157)

4.hece dmesi (syncope), bir szcn orta hecesinin kanlmasdr. rnek 1Tde lnl dilde "kadna" eklinde kullanlan szckteki orta hece drlp birinci hecedeki nlnn uzatlmasyla elde edilen ve aslnda szl dilde de kullanmna ska rastlanan "kaadna" szc glmecenin hedefledii elerden biri olan alay ya da szc sesletim

197

--

Szel Glmecede

Szck

Oyunlar.

Szbilimsel

Biimler

kurallanna gre syleme gayretinde olmayanlar yerme adna glmece ustas tarafndan zellikle kullanlmtr. Zira ...gemide oynanacak oyun iin kafamdaki dnceleri kada dkyorum...(15) eklindeki lnl dil kullanm da vardr.

rnek 17: Bir dosya kaadna bir Trkiye haritas iziyorum (69) S. Sonhece dmesi (apocope), bir szcn son hecesini karmaktr. rnek 18'de "gr-" szcnn yerine kullanlan "dikizle-" szcnn emir kipi olan "dikizle" yerine, sonhece dmesi (apocope) yaplarak elde edilen "dikiz" szc kullanlmtr. "Gel gr ki" kalbnn yerine "gel dikiz ki" eklinde kullanlan yap lnl dilden sapma olarakta kabul edilen argo kullanm da sergiledii iin glmece unsuru tamaktadr. rnek 18: Kalabalk iinde o denli batc deil, gel dikiz ki, krk sekiz saattir yalnzz. (134) Buraya kadar Ferhan ensoy'un dil kullanmndaki szck biimlerinde gzlenen

bozuk kullanm (malapropism), yerine doru yerletirilmeyen szckler (misplaced words), aktarlan dil srmeleri ya da deiik dil kullanmlar, szck snrlaryla oyn!lma, ntreme (prothesis), itreme (epenthesis), sontrerne (proparalepsis) ve ihece dmesi (syncope) rnekleriyle betimlenmeye allmtr. Bunlara ek olarak yaznsal bir tr olan iirde ska gzlenen uyak tarznda kullanmlara da rastlanmtr. rnek 19'da verilen "bele" szcnn devamnda kullanlan "emperyalistle" szcnn son eki bir ncekiyle uyak

oluturacak ekilde glmece unsuru tamas amacyla eklenmitir. Benzer ekilde rnek 20'de kullanlan "blrt" ve "zrt" szckleri birbirine benzeyen meze eitlerini anlatmak amacyla, birbirlerine uyakl ekilde kullanlmtr. rnek 19: E, amerikallarn ii bu; nerde bele, orda emperyalistle! (113)

rnek 20: Meze, Beyrut'ta meze demek ki! Derken, ezme, haydari, acl brt, az acl zrt, trnde, bildiimiz mezelerle, turularla, alageldiimiz (/56) rnek 21 'de de "koku" szcyle uyak oluturan "doku" szc hem kebap bir iki sofras kuruluyor.

atmosferini hem de ortamn dokusunu yani fiziksel mekann anlatmak adna zellikle seilmi ve yinelenerek kullanlm szcklerdir. Birbirine ses olarak benzeyen szcklerin yinelemeli kullanm glmece unsuru ieren metindeki iirsel zellii bir kez daha vurgulamaktadr. rnek 21: Bildiimiz kebap. Koku ayn koku, doku ayn doku, esselamn aleykm!

(156)
198

----------_..._---

Ar. Gr. Firdevs KARAHAN

szck oyununu iki anlamllktan ok dizisel (paradigmatic) seimin dizimsel (syntagmatic) seime yanstlmas olarak tanmlamaktadr. Bu tanma gre szck oyunu, kullanlmas gereken yerin dnda szck kullanm olarak karmza kmaktadr. Bu durumu Hockett, tpk bir air gibi, szck oyunu yapan kiinin, karsndaki zerinde bir etki yaratabilmek iin kendi dilindeki seenekleri kullanmas olarak yorumlamaktadr. Glmecenin yaratc dil kullanm olduu varsaymndan yola kldnda, Jakobson'un terimiyle, her bir glmece dilbilimsel ya da sosyokltrelolarak iirsel zellikler gstermektedir (Chiaro 1992:34'de). znl'nn (1999:53) belirttii gibi glmece dilinde, gnlk ve yazn dillerinin incelemelerinde ele alnan dizisel ve dizinsel szck bantlar nemlidir. Olaan grlmeyen szck birliktelii glmece esi olabilir (Nash 1985: 126-136 znl 1999:53'de). Bu anlamda dier yaznsal trlerin yannda zellikle iirde gzlenen ancak glmecede de youn bir ekilde kullanlan olaan d dil kullanmlarnn szbilimsel biimler ve sz sanatlar asndan zmlemesi aadaki blmlerinde ele alnacaktr. 2.B.1. Szck Dzleminde a. Szck Smrlaryla Szck snrlarnn Yaplan Oynamalar

Oynama bertaraf edilmesiyle bir szckten birden fazla szcn

tretilmesi yoluyla ortaya kan szck oyunudur. rnek Tde "oteller" szc, "o teller" zamir tamlamasn oluturacak ekilde ikiye ayrlmtr. Ayn sesleri ieren bu szck ve zam ir tamlamasnn ayn tmce iinde kullanlmas glmeceyi yaratann olaand dil kullanm zellii olarak okuyucunun karsna kmakta ve tamlamann devamnda kitabn baka boyutlar da vurgulamak zere yazldn belirtmek adna "teller" szc bir kez daha yinelenmektedir. rnek 7: Oteller kitab, bir kente ulatnzda, hangi otelde kalmamak gerektii konusunda size bilgi vermekle birlikte yalnz o telleri anlatmaz, baka tellerden de alar (Oteller Kitab kapa) (Sadece bu rnek ensoy'un Oteller Kitab'ndan alnmtr.)

b. Szck Biimiyle Oynama

-Szbilimsel

Biimler

Bir szcn bir blm ile baka bir szcn bir parasnn alnarak birletirilmesi (blending) (Yule 1996:66) ya da o dilin tretme yollar kullanlarak yeni szckler tretilmesidir. eitleri ise aadaki gibidir: 1. ntreme (prothesis), bir szcn bana bir hece (ya da ses) eklenmesidir. rnek 8'de lortasnda insann yaamas iin yaratlm ve fanus eklindeki ad Biosfer olan yeri gezen ensoy, burada kald odasn herhangi bir odadan ayrmak ve ortamn farklln bir kez daha vurgulamak adna "oda" szcnn banda, Trke'de bat kaynakl "biyoloji (biology), biyosfer (biosphere)" gibi szcklerde yer alan "bio-" ksmn kaynak dilde kullanld ekliyle kullanmtr. Okuyucuya farkl gelen bu kullanm espriyi dourmaktadr .

195

----

Szel Glmecede Szck Oyunlar, Szbilimsel Biimler

rnek 8: .. .atm gzm, Biosferdeki bio-odamdaym, yataktaym... 2. treme verilen "kaymanne" (epenthesis),

(75)

bir szcn ortasna bir hece eklenmesidir. rnek 9'da eklinde yaygn szcklerinin szc szcn szc aslnda "kayn" ve "ana"

szc gnlk dilde "kaynana" ya da "kaynvalide" "Kaynana"

olarak kullanlmaktadr.

birleirken orta hece dmesi sonucu olumu eklidir. Dolaysyla "kaynanne" normalde sesletim srasnda orta hece dmesine uramas gereken "kayn" byle bir srece sokulmadan kullanlmas ensoy'un karmza kmaktadr. rnek 9: Kaynannemin

deiik dil kullanm tercihi olarak

numarasn yazdryoruz platonik akm Santralc Abla'ya

(77) 3. Son trerne (proparalepsis), bir szcn sonuna bir hece eklenmesidir. Son trerne olarak belirtilen hece, glmece unsuru tayan, szel ya da yazl metinlerde ek olarak ortaya kabildii gibi baka bir szcn son ksmnn alnarak bir szce eklenmesi (blending) yoluyla da olabilmektedir. rnek lO'da "bir konuda gereksiz yere srar etmek" anlammdakullanlan "tutturmak" szc "aksrmak - aksnk" szcndeki gibi sfat ve isim yapma eklerinden biri olan {Eklekiyle (Banguolu 1986:230) "tutturmak - tutturuk" ekline, daha sonra isimden isim
tretme eklerinden eklinde isme olan {-lIkIeki (Banguolu Szck 1986:193-196) getirilen eklenerek eklerle "tutturukluk" lnl dilde dntrlmtr. sonuna

kullanlmayan, tretilmi szck yoluyla espri yaratlmak istenmitir. rnek LO: Benim Maya uygarl gezeceim, diye bir tutturukluum yok. (118) rnek 11' de ise bir lkenin vatanda olmay gsteren ek olarak {-ll} eki lnl Trke'de kullanlan kullanlr kullanlmaktadr "Belikal" diye dnen (Banguolu glmece 1986:192). Belika vatanda olmak anlamnda anlatmak iin nasl olma" zelliini bu ekin "sahip szcn, Belika vatanda olmayanlan

ustas ensoy,

belirtmesinden yola karak, rnein "paral" szcnn tersi "parasz" olmas gibi, {-sIz} ekini kullanmay tercih etmitir. Bu tercih, espri unsurunu yaratmak amacyla ayn tmcede iki kez kullanlmtr. rnek ll: .. Belika PIT' sinin ok ar altn belirtiyor. Bir Belikasz olarak,

Belikasz sarin bayana teekkr edip antaya geri koyuyorum mektubu.. .(26) rnek 12'de kullanlan "durnanga" szc {-gE}ekiyle kullanlan bu ekle (Banguolu 1986:239) tretilmi ve "dumanla

ilgili herey" anlamnda kullanlmtr. lnl Trke'de fiilden isim ve sfat yapmak iin isimden yeni szck tretmek ve tretilen bu szckle yaratlan hava glmece unsuru tamaktadr.

196

-----

-----

- ---------------

Ar. Gr. Firdevs KARAHAN

Bozuk Kullamm (Malapropism) ve Yerine Doru Yerletirilmeyen Szckler (Misplaced words)

Bozuk kullanm, uygun olmayan szcklerin ses olarak benzeyen dier szcklerin yerine kullanlmasdr. yamur" tamlamasnda rnek l' de "akr akr yaan yamur" tamlamas yerine "akrt yer alan ve "akr" szcne ses olarak benzeyen "akrt"

szcnn kullanlmas olaand dil kullanm olarak karmza kmakta ve espriyi oluturmaktadr. rnek 1: Hem yap bir scak, hem akrt yamur, ok tropikal gnler. (117) rnek 2' de ise lm gibi ac bir olay karsnda, kardaki insana taziyederi sunmak adna kullanlan "banz saolsun" deyii, uan kalkmamas durumunda insann bana gelebilecek kullanlmtr. tatsz olaylar dnldnde ve daha ok "gemi olsun" dilekleriyle karlanmas beklenen bir durumda ortak szck olan durumda kullanlmas glmsemeye neden olmaktadr. rnek 2: (Oyunun al) ok eamanl bir olay, hereyin salisesinde olmas gerek. Uak kalk gibi ok ciddi ve sinirbozucu bir olay. Kalkt kalkt, kalkmad, banz saolsun! rnek 3'te ise, glmeceyi "kardaki kullanlan yaratann olaand dil kullanm zellii, normalde

olsun"un varl dolaysyla " Belli bir durumda kullanlmas gerektii dnlen bir deyiin farkl bir

canlda (ki bu olaan durumlarda bir insandr) uyandrlan his" durumuna "bip duygusu uyandrmak" eklinde ortaya kmaktadr. Olaylar dizgesi

benzetme yaplarak cansz olan makinalarda "bip" sesinin kmasn salamak anlamnda sonucunda beklenmedik ekilde okuyucunun karsna kveren bylesi bir dil kullanm espri unsuru olarak karmza kmaktadr. rnek 3: Metal para kullanmam, saatim plastik, hazreti swatch! Yzk taklmyoruz, fakat benim ruhum heavy-metal, bu ve benzeri makinalarda bip duygusu uyandnyorum. Glmeceyi yaratann szck seiminden kaynaklanan, doru yerde doru szcn

kullanlmamas glmece unsurunu dourmaktadr. Bu ounlukla szck seimi ve szck badatrma kurallarnn dna klmasyla ortaya kmaktadr. rnek 4'te "beni ordan aln" demek yerine "(eyalanmla birlikte) beni ordan toplayn" eklindeki szck seimi, uaktan inen bir insann hali dnldnde ortaya kan olaan resmin tanmlanmasndan te bir ey deildir aslnda. Ancak lnl dil kullanmnda "birini bir yerden almak" eklinde kullanldndan okuyucu ya da dinleyicinin beklentisi "almak" szcnn kullanlmas ynndedir. Bu beklentinin karlanmamas glmeceyi dourmaktadr.

193

_.-

Szel Glmecede Szck Oyunlar, Szbilimsel Biimler

rnek 4: Austos' un 22' sinde biniyorum, ayn gn sizin saatle 20.30 sular Dallas' a iniyorum, beni ordan toplayn, diyeceim. (16)

2. Aktarlan Dil Srmeleri ya da Deiik Dil Kullanmlar Baka birinin yapt deiik dilsel kullanrnn ya da baka birinin alcya ya da gImeceyi yaratana, farkl gelen dil kullanmnnaktarlmasgImeceyi dourabilmektedir. Ferhan ensoy'un ngilizce'den Trke'ye ya da Franszca'dan Trke'ye Trke sesletim sistemini kullanarak aktardklar, zellikle bu dilleri bilenler asndan glme unsuru tayan tmceler olarak karmza kmaktadr. Bu tr dil kullanm aktarmlar, aktanmdaki iki dili bilen birinin kendine zg tavr iinde gImsemesine yol amaktadr. rnek S'te Franszca bir kalbn, rnek 6'da ngilizce bir tmcenin Trke'nin sesletim ve yazm zelliklerine gre okuyucuya aktarlmas bu di~leribilenler asndan bu iki dilde komik saylabilecek sesletim zelliklerini sergilediinden gImeceye yol amaktadr. rnek 5: Frenke anlatyorum derdimi. Bayan gyafrenke biliyor ya! Aslnda ilke olarak biliyorlar frenkeyi bu amerikallar ve frenke konumay biliyor musunuz, diye kendilerine sorulduunda, hibir zaman olumsuzyant vermiyorlar: -n p! rnek 6: -Ay em kaming, 22 Vt, in Dallas vit Amerikn Erlayns, helf pas tventi o klokl Dkey? -Okey! 2.B. Szbilimsel Biimler ve Sz Sanatlar
Yukarda verilen Chiaro'nun szck oyunlar snflamasna ek olarak ve bu snflamay daha iyi tamamlayaca dncesinden yola karak, daha ok yazn alannda verilen iir tr rnleri incelemede kullanlan szbilimsel biimler ve sz sanatlar asndan belirli bir gImece unsuru hedef alnarak yapld varsaylan szck oyunlar yaps ve altyapdaki beklenti zmlemenin ikinci blmnde incelenecektir. Dilbilimsel ya da ama bellidir: Dinleyeni ya da okuyan gImsetmek!

Aadaki blmlerde amal olan szck oyunlarnnsnflamas yaplmtr. Her bir snflama belirli bir dilbilimsel seenei ortaya karacak ekilde ve betimlemeli dilbilimin sesbilim (phonology), biimbilim (morphology), szck dzlemi (lexis), szdizimi (syntax) konular temel alnarak yaplmtr. Ancak sesbilim dzeyindeki dil kullanmlar, biimbilim altnda da irdelenebildiindenayrca buna deinilmemitir (znl 1997.24). Dizisel seenekler, olmas gereken szdizimsel seeneklerin yerine getiinde gImece ortaya kmaktadr. Bu anlamda Joel Sherzer (1978:341 Chiaro 1992:34'de) 194

----

Ar. Gr. Firdevs KARAHAN

Kant ve Henry Bergson gibi filozoflar tarafndanne srlmtr.Kurama gre, herhangi bir glmece metninde olaylarn aknda, dinleyici ya da okuyucuda, olaylann nasl sona ereceine ilikin bir beklenti vardr. Olaylar beklenilenin dnda gelitii zaman, insanlar bir eit oka urarlar. Umulann tersi bulunduunda,o sonu insanlarnglmesine neden olur. (3) Psikoanalitik kuram Freud ortaya atmtr. Kurama, Tezli Glmece Kuram da denilmektedir. Kurama gre, her insanda gizli kalm bir saldn istei vardr. Zaman zaman davranlannda ve konumalarndainsanbu isteini aa karabilir. Bu nitelii gereklerle aknca da bir terslik doar, bu terslik de insanlar gldrr. (4) Kavrama kuram'nn ncs Gregory Bateson'dur. Kurama gre, olaylarn ve konumalarn aknda baz ztlama noktalar ve mantksal sorunlarbulunur.Bu noktalarve sorunlarglmeye yol aar (znl 1999:21) Victor Raskin'in (1986:144 znl 1999:57'de) kuramna gre ise glmece yazlarndaki her tmcede bir anahtarszck vardr. Bu anahtarszck, baka tmcelerdeki anahtar szcklerle birlikte bir anlam takm oluturur. Bu anlam takm da bir metin oluturur.Glmecede anahtarszckler, kendi anlam takmlarnndndaki szcklerle bir metin oluturabilir. Bu ikinci metin, ilk metinle ztlanca bu ztlk ve gerginlikten sonra glme olay ortaya kar. Glmece ve deyi incelemelerinde dilin ve dilbilimin nemi kukusuz ok byktr. Burada nemli bir nokta da dilbilimin ad geen konulara nasl uygulanacadr. Raskin'in nerdii gibi, 1. Bir glmece esinin diline ilikin bireyler sylemek genellikle dilbilimi glmeceye uygulamak deildir. 2. 3. Dilbilimi, daha ok, szl glmeceye uygulanabilir, ve uygulanmaldrda... Dilbilimin, glmecenin de sz konusu olduu herhangi bir alana uygulanmas, ancak ve ancak dilbilimin doru ve yararl yntemler kulland zaman geerli olur. Her tr glmece aratrmasndadilbilim, metindekidile ilikin her tr sorunaare olarak grlmemelidir

4.

Dilbilim yntemlerinin yaznsal metinlerin inclenmesinde kullanlmas deyibilimin konusunu oluturmaktadr.Yaznsal metinlerden biri olan iire de iirin betimlenmesi ve yorumlanmas asndan katkda bulunabilmek amacyla dilbilirnin sesbilgisi, biimbilgisi, szdizimi ve anlambilim gibi alanlarndan yararlanlmaktadr. Glmece konusunda da iirsel yetinin oduundan yukarda bahsetmitik. Bu amala tpk airlerin ses, biem ve szdizimi dzeylerinde bilinli ya da bilinsiz olarak bavurduklarve yaznda szbilimsel biyimler ve sz sanatlar olarak geen szck oyunlar, glmecenin yaratcs tarafndanda bilinli ya da bilinsiz abalar sonucuolaanddil kullanm olarak karmzakmaktadr. 191

--

._-

------

Szel Glmeade Szck

Oyunlar. Szbilimsel Biimler

Bu olaand dil kullanmn betimlemek ve zelliklerini belirlemek iin, daha ok edebiyat eletinnenler tarafndan kullanlan szbilimsel biimler ve sz sanatlar snflamas dilbilimciler tarafndanda rdilini incelemek iin kullanlmtr(zellikle bkz. znl 1999 ve Aksan 1993). iirsel zelliklerin de bulunduu glmece dilini incelemek amacyla bu yazda da szbilimsel biimler, sz sanatlarve dilbilimin konulararasndayer alan szck olutunna yollar temelolarak alnmtr. Raskin'in yukarda belirttii gibi dilbiliminin daha ok szel glmeceye uygulanmas gereinden yola karak szel kullanmlar olduu gibi yazya aktaran bir glmece ustas olarak Ferhan ensoy seilmitir. Yukarda belirtilen konular ensoy'un ngilizce Bilmeden Hepinizi i Love You (1992) ve Oteller Kitab (1996) adl kitaplarndan alnan rneklerle betimlenmeye allacaktr. Daha ok iir, dzyaz gibi yaznsal trlerde grlen szbilimsel biimler ve sz sanatlar ensoy'un dil kullanmnda arlkl olarak gzlenmitir. Ferhan ensoy'un bandan geenleri anlatt her iki kitabnda da kendisine zg gibi grnen dil kullanmlarnnaslnda evrensel yaznsal dilde kullanlan szbilimsel biimlere ve sz sanatlarna uygunluk gstennesi glmecede kullanlan dilin de evrensel boyutlar olduunu bir kez daha kantlamaktadr. Bu almann zmleme blmnn ilk ksmnda glmece ustas olarak Ferhan ensoy'un dil kullanmnda Chiaro'nun The Language Of lokes: Analysing Verbal Play (1992) adl kitabnda yer alan szck oyunlarna yer verilmitir. kinci ksmnda ise znl (1997:229-232)'de Trke terim karlklar verilen

Corbett'in (1971:462-495) szbilimsel biimler ve sz sanatlar snflamas temelolarak alnmtr. nce snflamann tanmlar, daha sonra Ferhan ensoy'un dil kullanmndan rnekler verilmitir. Bu iki snflamann birbirini tamamlad dncesindenyola karak glmecedeki dille oynama yollar ve okuyucuyu ya da dinleyiciyi gldnneye yol aan olas nedenler belirlenmeye allacaktr.
2.

zmleme

2. A. Szck Oyunlar zmlemenin ilk blmndeChiaro'nun The Language Of lokes: Analysing Verbal Play (1992) adl kitabnda yer alan szck oyunlar temelolarak alnmtr. Chiaro'nun snflamasndan alnan baz blmlere rnekler derlenmitir. Bunun nedeni Chiaro'nun snflamasndaki dier blmlere rnek bulunamamasdeildir, ancak szbilimsel biimler ve sz sanatlar yoluyla daha belirgin terimlerle snflamannyaplabilmesidir.

192

~---

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi Ci/t: 16/ Say: 2 / ss. 189-206

Szel Glmecede Szck Oyunlar, Szbilimsel Biimler ve

..

Sz Sanatlarnn Yeri.Yntem,

zmleme ve Gzlemler

Bir Ornek.Ferhan

ensoy'un Dil Kullanmndan

Ar. Gr. Firdevs KARAHAN*

Abstract: Although rhetorical fonns and figures of speech are used in literaturefor specific purposes, they can also be used in humour.In this study, the language use of Ferhan ensoy is examined in tenns of verbal plays, rhetorical fonns and figures of speech. The examples are obtained from ensoy's books ngilizce Bilmeden Hepinizi i Love You and Oteller Kitab. The result is that the use of language with a humourous purpose by using verbal plays, rhetoricalfonns and figures of speech reaches at success and it may reveal that there is a globallanguage use in humourin tenns of literature. Key words: Linguistics, humour, stylistics, rhetoricalfonns, figures of speech. zet: Szbilimsel biimler ve sz sanatlan yaznsal metinlerde belirli amalarla kullanlmasna karn glmecede de kullanlmaktadr.Bu almada Ferhan ensoy'un dil kullanm, szck oyunlan, szbilimsel biimler ve sz sanatlan asndan incelenmitir. rnekler ensoy'un ngilizce Bilmeden Hepinizi i Love You ve Oteller Kitab'ndan derlenmitir. Ortaya kan sonu ise szck oyunlan, szbilimsel biimler ve sz sanatlan kullanlarak glmece amacyla yaratlan dil kullanmlannn baanya ulat, bunun da glmecede yaznsal anlamda evrensel dil kullanm olduu eklinde bir varsaymn ortaya kanlabileceidir. Anahtar szckler: Dilbilim, glmece, biembilim,szbilimselbiimler, sz sanatlan.
* Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi ngiliz Dilbilimi Blm

189

~-

Szel Glmecede

Szck

Oyunlar.

Szbilimsel

Biimler

. GR

Glmece ustalannn insanlan gldnnek ya da glmsetmek iin kullandklan temel yollardan biri de "szck oyunu"dur. Szck oyunu, glmeceyi yaratmak iin dilin amal olarak kullanlmasdr. Gldnnenin pek ok yolunun olmasnnyansra, szel glmece bu yaznn konusunu olutunnaktadr. Bir glmecenin anlalabilmesi iin nce o glmecenin iinde yaratld dilin bilinmesi, aynca o dilin sahip olduu sosyokltrel bilgiye sahip olunmas gerekir. Bir glmecedeki espriyi anlayabilmek iin dilbilimsel, sosyokltrel ve "iirsel yeti" dizgelerinin bileimine sahip olmak baka bir narttr. Richard Alexander (1982 Chiaro 1992:17-47'de) iirsel yetiyi, dilbilimsel seeneklerle istenilen etkiyi yaratabilmek iin oynand durumlan anlayabilme yetenei olarak tanmlamaktadr.Tpk bir iir okuyucusu zerinde yaratlan etki gibi yaplan esprininalcs zerindede bu etki yaratlmak istenir. Bu nedenle alc, glmeceyi yaratan kii ya da airin dille nasloynadn bilmek durumundadr. Corafi ya da tarihselolduu kadar sosyokltrel snrllklar da zihinsel dzlemde eitlilikler gsterir. ncelikle glmece, okuyucunun,gndenne yaplan kii ya da eyi ayrt edip edemediini test eder. Tpk bulmaca zer gibi glmecenin iindeki 'espri'nin ne olduunu zmelerini bekler. Bu nedenle, eer alc glmecedeki espriyi anlamyorsa, glmeceyi yaratanla alc arasnda paylalmam bir bilgi var demektir. Bir glmeceyi anlamamak dilbilimsel snrllklardan da kaynaklanyor olabilir ki bu dilbilimseloyunun dnya bilgisi zerindeki oyunla akmasndan kaynaklanmaktadr. iero bu iki eit glmeceyi u ekilde aklamaktadr: "ki eit nkte vardr; gerekler stne kurulan nkte, szckler stne kurulan nkte. nsanlar genelde bu ikisinin birleimine glerler" (De Oratore, II. LlX, 239-40) (1965:377-383 Chiaro 1992:14'de). Charles Hockett (1977, Chiaro 1992:14'te) szck oyunlann iki grupta toplamaktadr; dzyaz ya da iir biiminde. Hocketl'a gre dzyaz eklinde olan glmeceler dnya bilgisiyle oynarken, iirsel zellik gsteren glmeceler dilin kendisiyle oynamaktadr. Hocketl'in bu aynm kesin izgiler tasa da yanltcdr nk herhangi bir glmecede mutlaka dille ilgili oyunlar gzlenmektedir. Dilbilim dndaki bilim dallar da glmece ile ilgili drt kuram ortaya atmlardr.(1) stnlk kuram Aristo tarafndan ortaya atlmtr. Kurama gre, herhangi bir glmece esini okuyan, duyan ya da seyreden bir kimse, olay kahramannn yapt yanll kendisinin yapmayacandan emin olarak, kendisini glmece kahramanndan stn hisseder, bir rahatlama duyar, bu durumu houna gider ve gler. (2) Uyumazlk kuram 190

--