Demir Kucukaydin - Denemeler - V-2 - Yayinlanan Kapakli

Demir Kkaydn
Gemii Gelecekten Gelecei Gemiten Kurtarmak
Denemeler
Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak
Gelecei Gemiten Gemii Gelecekten Kurtarmak
Denemeler
415
Denemeler
TM HAKLARI SAKLIDIR. BU KTABIN TAMAMI YA DA BR KISMI 5846 SAYILI YASANIN HKMLERNE GRE, KTABI YAYINLAYAN KKSZ YAYINLARIN VE YAZARININ ZN OLMAKSIZIN, ELEKTRONK, MEKANK, FOTOKOP YA DA HER HANG BR KAYIT SSTEM LE OALTILAMAZ, YAYINLANAMAZ, DEPOLANAMAZ.
KKSZ YAYINLAR
D VANYOLU CAD. NO 54 EREV K HANI 102 34110 EM NN TEL/FAKS:+90.(0)212.519 56 35 koksuz@yahoo.com.tr
GELECE GEMTEN GEM GELECEKTEN KURTARMAK - DENEMELER
BR NC BASIM OCAK 2010
ISBN 978-605-60414-2-6
Sayfa Dzeni ve Hazrlk: Kksz Yaynlar Bask: Mart Matbaaclk Sanatlar Tic. ve San. Ltd Ceylan Sok. No 24 Nurtepe, Kathane stanbul Tel: 0212.321 23 00
416
Gelecei Gemiten Gemii Gelecekten Kurtarmak
Denemeler
Demir Kkaydn
417
Denemeler
Demir Kkaydn
1949da Balkesirin Savatepe ilesinde dodu. Lisede kompozisyon dersinde Anadilinizi neden seversiniz? sorusunu, Soru yanl, anadilimi sevmek zorunda deilim diye yantlad iin okul deitirmek zorunda kald. So uk demircilik mesleini rendi. zmirde TP Karyaka le rgtnde ve mensucat fabrikasnda alt. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji blmnde okudu. 1968 niversite igallerine katld. Samsun-Ankara yrynde yer ald. Deniz Gezmiin nderi oldu u Devrimci renci Birliine girdi. Yap ileri Sendikasnda smet Demirle alt. Aliaa raneri inaat rgtlenmesine katld. Dev-Genin stanbul ynetimine seildi. Filistine gitti, Demokratik Halk Kurtulu Cephesinde askeri eitim ald. Dnerken snrda yakaland, ikence grd. Nizip ve Antep cezaevlerinde 2,5 ay yatt. k nca tekrar ii rgtlenmelerinde alt. Aliaa grevlerinin rgtlenmesinde yer ald. Necmettin Giritliolu yan banda ldrld. Dev-Gen davasndan tutukland, be ay hapis yatt. knca tekrar fabrika ve ii rgtlenmelerinde alt. TSPi kuracak olanlar n izgisine kar kt iin tecrit edildi ve kendi bana rgtlenmeye balad. TKPnin yeniden rgtlenmesi faaliyetlerine katld. Bunun organ Kvlcm gazetesini kard. Alt say sonra gazete kapatld ve tutukland. Gazetedeki yazlar ndan dolay nce yz zerinden 36, sonra 17 yla mahkm oldu. On yl hapis yatt. Hapiste teorik almalar yapp eitli kitap ve makaleler yazd. Hapisten kamak iin tnel kazmaya katld. Tnel yakalannca tekrar ceza ald. 1984te Malatya E Tipi cezaevinden tahliye oldu. Mevcutlu olarak askere gtrld. Tebdilihava alnca askerden rar etti. Fransada politik mlteci oldu. Drdnc Enternasyonal Fransz seksiyonunda (LCR) alt. Almanyaya gitti ve Alman seksiyonunda (GM) alt. Ne Yapmal dergisi ve Devrimci Marksist Tartma Defterlerinin redaksiyonunda yer ald. Ayr ca Almanca SoZ Magazin adl teorik derginin redaksiyonunda alt. Trkiyede Kurueme Sreci diye bilinen tartmalar na Avrupada katld. Bu almalar n Birlik mi Rekompozisyon mu adl kitapta toplad. Hamburgda taksi ofr olarak almaya balad. zgr Gndemde haftalk denemeler yazmaya balad. Sosyalizmin Sorunlar dergisinin yaynnda alt. Bu dnemde yeni sosyal hareketler, Marksizmin devrimci ve eletirel geleneini srdren damarlar n (K vlcml, Troki, Benjamin) sentezi, ulus teorisi, dnyann siyah-beyaz blnml , sreksiz devrim gibi teorik sorunlar zerinde yo unlat. Yabanclara ynelik Kxz dergisi ve teorik Yeni Zamanlarda yazd. nternet yaygnlanca Demirden Kaplar sitesinde ve eitli forumlarda tartmalara katld ve yazlar n yaynlad. zgr Politika ve zgr Gndem gazetelerinde yazarlk yapt. 2001de Kvlcml Sempozyumunun rgtlenmesine katld. Radikal demokrat izgide bir politik dergi iin giriimlerde bulundu. Bunlardan sonu kmaynca halen yazar oldu u Kxz sitesinin kuruluuna katld. Son yllarda ulus, din, styap teorileri alannda yo unlat. Kitaplar: Tersinden Kemalizm (Araf Yaynlar-2004); Byk Ortadou Projesi ve Sosyalist Strateji (Araf Yaynlar-2005); Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan (Versus Yaynlar-2007, derleme); Marksizmin Marksist Eletirisi (Kksz Yaynlar-2009); Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi (Kksz Yaynlar-2009) Ayr ca yaynlanamam ok sayda kitab <www.koxuz.org> internet adresinden cretsiz olarak indirilebilir.
418
Annem ve Babama...
419
Denemeler
420
indekiler
nsz .......................................................................................................... 1 Kvlcmlnn Miras .................................................................................. 9 Hayat Hzl Gideni Cezalandracaktr.......................................................15 Politik Olan zeldir ...................................................................................19 Gelecei ve Gemii Kurtarmak .............................................................. 25 1 Maysn Douu, Bugn ve Gelecei zerine Dnceler ................41 Trk Nedir?................................................................................................51 Aznlklar ve Demokrasi ...........................................................................55 Tarihin Laneti ............................................................................................59 Kt Olabilme ve Yanl Yapabilme Hakk ............................................. 63 Hatalar Sizden Hzl Koarlar ...................................................................67 Hayat ve lm ...........................................................................................71 1 Mays Dnceleri..................................................................................75 Tarallk ................................................................................................... 83 Kendiliindenlie vg ........................................................................... 87 Politik slam Nedir? ...................................................................................91 Requiem ve 11 Eyll ................................................................................. 97 Kyafet Kavgasnn lk Anlam ................................................................ 99 Umutsuzluk lkesi....................................................................................107 Dou ve Bat ............................................................................................ 111 Eurovizyon, Modernleme ve Demokratikleme ...................................115
421
Denemeler
Bonapartizm ............................................................................................119 Sfrn Deeri ...........................................................................................125 Minima Politika .......................................................................................129 Almanlarn En yisi Olarak Marks veya Yenilgide Zaferi Kutlamak ......................................................................141 Fizikte Bunalm: Karanlk Madde ve Karanlk Enerji ...........................155 Ararat .......................................................................................................161 Kemalizm ve slam ..................................................................................165 Sabetayclar, Yahudiler, Anti-Semitizm ve Kemalizm ...........................169 Dou Toplumlar ve topya ....................................................................177 Sama Dnya ...........................................................................................185 Polemik Yapmak ya da Unutulmu Bir Politik Kltrn zlerinin Ardnda .....................................................................................189 Zina zgrl........................................................................................197 Teori ve Politika .......................................................................................201 u Aznlklar Tartmas ........................................................................ 205 Chenin Che Olmadan nceki Yolculuklar .......................................... 209 Trkl ve Ulusu Yeniden Tanmlamann Fark ..................................215 Krt Olduu in Vurulan 5-C rencisi Uurun Ansna ......................................................................215 Doa ve Toplum.......................................................................................219 1905 zel Grelilik ve Srekli Devrim .............................................. 223 Kurban Bayramnn Ekonomi Politii ................................................... 227 Pardus Ulusal letim Sistemi ..........................................................237 Avrupa Merkezcilik ve ok Kltrllk veya ok Kltrl Toplum Slogan Niin Gericidir? .......................................................................................247 Avrupa-Merkezcilik Nedir? .................................................... 248 Kltr Nedir? .......................................................................... 256 Kltrn ok kltrllk Balamndaki Anlam...............261
422
Almanlarn En Mehuru..........................................................................267 Ku Gribi (Tavuk Vebas), Globalleme, Kapitalizm ve Ulusal Devletler ...............................................................271 Ek 1 Basna ve Kamuoyuna ............................................... 284 Ek 2 Grip Ku ve... ............................................................... 289 Mal Varlklar, zel Hayat, Devlet Srlar, Ticari Srlar.........................291 Marksist Kltr ve Uygarlk Kavramlar ve Uygarlklar/Kltrler atmas..............................................................301 Yaradl Teorisi, Tanr ve Ulusuluk ..................................................... 311 Jakobenizm Nedir? Osmanlda Kim Jakobendi? Bugn Kimdir? ........................................................................................315 Bir Anlk Gecikme ..................................................................321 Bir Lhza-i Teahhur .................................................................322 Da Vinci ifresinin ifresi......................................................................325 Dnya Kupasnn Dndrdkleri .......................................................331 Sol Neden Ofsaytta?.............................................................................335 Futbol ampiyonas, Alman Politikas ve Sol .........................................341 Spor ve Futbol zerine Deinmeler ........................................................353 i Snf ve Futbol..................................................................353 Uluslar, Spor ve Politika ..........................................................354 Gerici Ulusuluk ve Spor ........................................................359 Sosyalizm, Sosyalist lkeler ve Spor ......................................362 Napolyonun Szleri ................................................................362 Trkler, Gvercinler ve nsanlar .............................................................367 nsan Olmak, Demokrat Olmak ve Yenilgicilik .....................................371 Trbann Diyalektii ..............................................................................375 u tekiletirmek Meselesi .................................................................387 zr Dilemenin Sorunlar ve Her eye Ramen Niin Kampanyaya Destek? ................................................................... 403 Tarih ve Demokrasi ................................................................................ 409
423
Denemeler
424
nsz
Yirminci yzyln son eyreinde domak ve 90larla sonu ilan edilen tarihin tek kutuplu muzaffer dnyasnda devrimci Marksizmi savunmak. Ne Ekim Devrimi, Dou Avrupa devrimleri, Sovyetler Birliinin zl, ne de 68 srecinin toplumsal hareketlenmesi, Kzl Tugaylar, Denizlerin idam, Mahirlerin, Kaypakkayalarn katledilii. Bunlarn hibirinde bir anlam bulmayan ve hibirine aina olmayan yeni jenerasyonun imaj ve markalarla snrl dnyasnda gen bir sosyalist olarak giderek yaltlmak, yalnzlamak. Bir banka ubesinde gnein douundan batna dek zamann bilgisayardaki rakamlara harcayan bankaclar, kilometrelerce uzayan ehir trainde saatlerini yitiren yolcular, bir mr karn tokluuna alp ev sahibi olmaktan yoksun iiler, oran giderek artan isiz, yoksul, a, sel ynlar, yeryz leinde geri dnlemez etkiler yaratan eriyen buzullar, insanl penesine alan depresyonun tescilli yeni ruh hastalar ve hastalklar, ilenen akl almaz nefret cinayetleri, gmen kartl, rk katliamlar, oven ykseli: te yirmi birinci yzyln ilk eyreinden birka fotoraf. Ancak saylan bu irrasyonel olgulardan daha da vahimi, toplumun tm bu olanlar hayatn olaan bir parasym gibi normalize etmesi ve merulatrmas. te benim 1984l am. Sanrm ne Hikmet Kvlcmlnn ne de Demir Kkaydnn yitik kua, modern uygarlmzn bugn giderek iinden klamaz hale gelen
1
Denemeler
elikilerle tkenme noktasna ulaabileceini tahmin ederdi. Zira zikretmekte beis yok ki uygarlmz hibir dnem bylesine bir rme, yozlama, yabanclama ile kuatlmamt ve daha fazla kr hrs gezegenimiz iin hi bu kadar ykc ve kapsayc olmamt. Adaletsizliklere, eitsizliklere ve smrye kar hibir dnem bylesine bir kaytszlk ve dirensizlik sz konusu deildi. Hibir dnem durum bu kadar umutsuzluk verici deildi ve hibir dnem toplumsal bilin apolitizmle bu denli hadm edilmemiti. Onlarn kuanda dsal olan faizm, evet, faistler var ve onlarla savalmal saikindeki faizm bugnk neoliberal dnyada iselletirilip gndelik ilikilerde neredeyse bir kurala dnm durumda. Toplum artk, bireylerin sradan biraradalndan mteekkilmi gibi kurgulanrken birey de gemisini kurtarann kaptan addedildii bir bireycilik sarmalnda kutsanyor. Laissez faire (braknz yapsnlar, braknz gesinler) anlay devletlerin piyasaya mdahalesini dlayan liberal bir hkmden, bireylerin rgtlenip devlete aadan mdahalesini engelleyen ve alttakinin ezilmesi pahasna ste kabilmek iin her eyin mmkn, meru ve mubah olduu bir dnya grne doru tekabl ediyor. Parann nasl kazanldndan ok nasl harcanldnn, neyin nasl retildiinden ok neyin nasl tketildiinin esas lt olduu bireyci bireyler toplam: post-materyalist yaam tarzlarnn belirleyici hale geldii transnasyonal bir marketing toplumu! Piyasa, kendisini bireylere tek gerek zgrlk alan olarak pazarlarken, birey retim srelerindeki ezilen, smrlen, aalanan konumunu yok sayan bir atomizasyon iinde airetsel, yresel, cinsel, mezhepsel ve ulusal kimliklere blnyor, ayrtrlyor. Atomizasyon, alan ve smrlen kitlelerin rgtllnn ve dayanmasnn nne set ekilmesinde, toplumdaki servet ve g dengesizliklerinin manple edilmesinde artk, evrensel bir anahtar haline geliyor. Thatchern buyurduu zere: Toplum diye bir ey yoktur: sadece bireyler ve devlet vardr!. *** Modern uygarlmz yeryzn Foucaultnun Panoptikon analojisindeki gibi grlmeden gzleyen gardiyanlarla grmeden grlen mahkmlarn olduu byk bir hapishaneye dntrm durumda. Tahakkme dayal iktidar, ilikilerle, bireylemelerle, kirlerle, srelerle tm toplumsal yzeyleri bio-politik olarak kaplad. nsanln ve yeryznn siyasal gelecei henz eyrek yzyl ncesine dek ateli tartmalara konu olurken bizim jenerasyonumuz bugn dnyann pek yakn bir gelecekte nasl sonlanacan tartyor, kyamete bi2
limden dayanaklar, tarihten referanslar bulunuyor. Hollywood gie rekorlar kran kyamet senaryolu lmler ekiyor, kyamet kitaplar baslyor, hep birlikte nasl leceimiz konuuluyor. Dnyay deitirme arzusu yerini dnyayla vedalama arzusuna brakt. Hegelin modern varsaymnn aksine gerek olan irrasyonele, rasyonel olan ise gerek dna dnt. Kurtulu ve devrim kriyatnn yerini lgn bir kanksama kltr ald. Toplumsal sistemin radikal dnmne dnk tahayyl, kitlesel bir sinizmin iinde parampara oldu. Peki, ne oldu da gelecee dnk kolektif inan ve umut, ufkumuzun dna tand? Lksemburgun nceki yzyln balarnda Ya sosyalizm, ya barbarlk! diyerek att lk, ne oldu da Orwellin 1984 n aratmayan yzylmzn vahi yeni dnya dzeni iinde bouldu? Yeryzmzn neredeyse bete eitlik ve zgrlk idealleriyle adna sosyalist denilen iktidarlarca fethedilmiken o grkemli idealler nasl kendi ackl taklitlerine dnp znd? ilerle birlikte ve iilerin kurtuluu adna kurulan iktidarlar, rlen duvarlar, dikilen heykeller nasl oldu da ayn iilerce zgrlk ve kurtulu adna ykld? Dahas Aydnlanma projesinin adaleti, eitlii, zgrl modern toplum szlemesiyle evrensel ltlerde kurma gayeleri neden Batl devletlerin beyaz erkekleriyle snrl kald? Spinozann doa retmez dedii bata etnik ve ulusal kimlikler neden insann beeri varoluunun tek mutlak temeli olan emein yerini ald? Ezilenler, fkesini neden egemenlere kar yneltmiyor da kendi etnik blnmlkleri iinde tketiyor? Halklar asndan snfsal gerilimleri baltalayp grnmezletiren ovenizmle, devletler asndan hukuksal bir birim olarak yurttaln askya alnd antidemokratik ulusulukla, yeryzmz asndan kat bir apartheid rejimiyle somutlaan bu ucube gidiatn nne neden geilemiyor? Bu sorular hususiyetle sormaktan imtina edip Enver Hocann lm yldnmnde, brakt komnist miras ansna trenler dzenleyen ya da destalinizasyon siyaseti hasebiyle Krueve veya Amerikan ibirlikisi Gorbaova kfrederek reel sosyalizmin zln aklayan bir solu kelimenin en kibar anlamyla yeterli bulmuyorum, tpk pek yaknda vukuu bulacak devrimin ncs olduunu addedip bizleri saarna aran sol bir rgt yine en naif tariyle mtenebbih bulmadm gibi. Solun tarihsel trajedisi, bir bakma kendi tarihsel trajedisini aklamakta kald kaytszlkla alakal olmakla beraber yalnz bununla snrl deildir. Nitekim ne Marksizm Endstri Devrimi srecinin ilk ve en ar koullarnda Marxn sylediklerinden ibarettir, ne de Leninizm arlk Rusyasnn amansz sa3
Denemeler
va koullarn yaran devrimci kriz srecinde ya da sava komnizmi dneminde Leninin yapp ettiklerinden ibarettir. Dnyay anlamak ve deitirmek hususunda insanla gl bir rehberlik sunan Marksizm-Leninizmi kendilerinin de birok defa ifade etmi olduklar zere tamamlanm ve dokunulmaz olarak grp mutlaklatrmak, onlar ilk sz sylemi olmak yerine son noktay koymu olarak deerlendirmek yanltr ki bu hem anti-tarihsel bir materyalizmle vcut bulan anakronizmle hem de bir bilim olarak tarihsel materyalizmin ideoloji derekesine indirgenmesiyle neticelenir. Demir Kkaydnn nem ve deerini de byle aklyorum ve yle bir ykyle benzerlik kurmak istiyorum. Trkiye i Partisinin genel bakanlarndan ve Trkiye sosyalist hareketinin mihenk talarndan biri olan Behice Boran, henz Marksizmle tanmam bir niversite rencisiyken grd sosyoloji reniminin, kafasndaki birok soruya yant bulamadn fark etmitir. Fenomenolojiden sembolik etkileimcilie, pozitivizmden ilevselci kuramlara dek grd bir dizi yaklamn birbiriyle tutarsz ve varsaymlara dayal mantndan rahatsz olan Boran, bu dncelerini okuldaki bir arkadana aar ve arkada, Borana bu elikileri gidermenin bir yolu olarak Marksizmden bahseder. Sosyolojinin dolduramad boluklar, Borann Marksist kuramn derinliklerine inmesiyle yapboz gibi bir bir kapanr. Bundan sonra Marksizm, Borann uruna hayatn adayaca bir dnya grne ve akademisyenliinden men edilmesinden yllarn cezaevinde tketmesine dek bedelini fazlasyla dedii bir siyasal eylemlilie dnr. Bu yknn, kendi ykmle hatta Kkaydnn yksyle de kesien bir yan var. Marxn kirleriyle belli bir dzeyde henz lisedeyken tanm biri olarak niversiteye sosyoloji rencisi olarak girdiimde karma kan bir ksm varsaymlara dayal, birbiriyle tutarll olmayan ve Borann dnemindekinden de bir hayli fazla olan eitli kuramlarla tanma ve tartma olana buldum: ilevselcilik, gstergebilim, psikanalitik kuram, feminist kuram, varoluuluk, fenomenoloji, eletirel okul, postkolonyal kuram, post-yapsalclk, dnya sistemi kuram, tarihsel sosyoloji, izo-analiz gibi birbirinden ok farkl dertleri olan ve birbirinden ok ayr baklar sunan, ounun varl ve epistemolojisi Marksizmin yapc ya da ykc eletirisinde yatan bir yn teori ve teorisyen. Sanki tm sosyal bilimler tarihi, Marxtan ve onun doktriniyle kavgadan ibaretmi gibi. Tamamlanmam ve son noktay koymam bir dnce sistemi olarak Marksizmin ele almad ya da yeterince ele almad edebiyat, dil, kltr, sanat, cinsellik, toplumsal cinsiyet, beden, znellik, arzu, sylem, kimlik gibi pek ok konu yzyllk toplumsal teori tarihinin ok saydaki dei4
ik temsilcisi tarafndan mercek altna alnyordu; reddiyeden olumlamaya, ykmaktan gelitirmeye uzanan bir deerlendirme cetvelinin belli bir noktasna denk derek. yelerinin her biri Marksizmden yola kan ve entelektel alma alanlarndaki eitlilikle ilgi eken Frankfurt Okulu ya da yazdklarnn ounu Marxa borlu olduunu sylemekten ekinmeyen, an kukusuz en grkemli entelektel gr olarak meydan okuyan almalaryla Foucault, metnin dndaki gerekliin nammknlnden, dilin yapbozumundan sz edip Marxn hayaletlerini geri aran Derrida, bata sermayenin farkl varyasyonlar olmak zere Marxn kavramlarn keskin bir sosyolojik analizin iinden gelitiren Bourdieu, an yeni komnist manifestosunu yazmakla selamlanan Negri&Hardt, tm felsefeleri Hegele duyduklar fkeyle biimlenmesine ramen onun mirasn tersine evirerek devam ettiren rencisi Marxtan ve yeni tr bir komnizmden sz edebilen Deleuze&Guattari ikilisi vs Dnce dnyasndaki deiimlerin dnda politik eylemliliin kendisinde de nemli deiimler vard. Salt emek-sermaye elikisiyle birebir aklanamayan ekolojik tahribat, etnik ayrmclk, sava ve iddet, cinsiyetilik, ataerkillik, heteroseksizm gibi kurumsallam sorunlara kar faillerinin kendi sesini devletlere kar aadan rgtledii ve adna yeni toplumsal hareketler denilen etkili bir politik mcadele ve toplumsal muhalefet formu ortaya kmt. Tm bu gelimeler ister istemez unu aa karmaktayd: Marxn epistemolojisinde, ontolojisinde ya da metodolojisinde nasl bir boluk vard ki yirminci asr, snfsal olmayan toplumsal teori tartmalaryla, toplumsal mcadele biimleriyle ve dejenere olmu brokratik devlet kastlarnn sosyalizm ad altnda modern burjuva uygarlna eklemlenilerinin dramatik ykleriyle tamamlanmt. Kat olan her eyin buharlat modern dnyada ne oluyordu da Marksizmin adna yaslanan her hareket, her iktidar onun silik bir glgesine dnyordu. Feci dn zafersi bir ykseli olduuna bir yzyl boyunca nasl kanaat getirilebiliyordu. *** te tpk benim gibi ve benden krk yl nce grd sosyoloji renimi srecinde Kkaydnn sele Kvlcmly kefedii bu meseleleri dert edinen biri olarak benim Kkaydn kefediime benzemektedir. Frankfurt Okulu bata olmak zere Bat Marksist gelenei iindeki okumalarn Trokist (Devrimci Marksist) gelenekle harmanlamakla yoldalarndan epey bir mesafe kat eden Kkaydn, perspektine Kvlcmlnn dnyada neredeyse hi bilinmeyen modern uygarlk ncesine ilikin tarih tezlerini de
5
Denemeler
katarak uluslararas anlamda tm Marksistlerden ayrm biridir. Bu ayrma, umutlarn tkendii, ufuklarn kreldii, bilinlerin hadm edildii byle bir aa denk dtnden Kkaydn iki kere yalnzdr: hem inand dnya grnn bilinen ezberlerini o dnya grnn yeniden douu adna bozduundan hem de Adornonun yanl hayat doru yaanmaz aforizmasn andrr gibi an yanllna fazla doru geldiinden. *** Elinizdeki kitap, Kksz Yaynlar tarafndan baslan nc Demir Kkaydn kitabdr. Kkaydn, Marksizmin Marksist Eletirisi balkl ilk kitapta grlerini yukarda sz edilen temel teorik sacayann stne gelitirmiti. Marxta zme kavuturulmadan braklm ve kkenleri yap-fail gerilimine dek giden boluklar tehis ve tahlil etmekte izledii zgn metoduyla Marksizmde styap teorisinin noksanln tespit eden Kkaydn, retici glerle retim ilikilerinin dzeyi olarak dinin tm styapnn kendisi olduunu ve devrimin bir dinden bir baka dine gemek anlamna geldiini, modern uygarln dininin de zel-politik alan ayrm stnden temellenen ulusuluk olduunu detayl biimde ortaya koymutu. Bu tahlilin, yukarda Marksist kayglarla dillendirdiim sorulara ynelik tatmin edici bir aklama sunduunu sylemekle yetinmeliyim burada. Elbette bunun postmodernlerce determinist, ekonomist, ilerlemeci ve Avrupa-merkezci olmakla yar hakl olarak itham edilen Marksizme ynelik tecrit koullarn krmakta ok gl bir olanak sunduunu da. Bir Devrimcinin Otobiyograsi balkl ikinci kitap ise Kkaydnn sz konusu savunularn hangi tartmalarn iinden evrilerek gelitirdiini Trkiyede pek alk olmadmz otobiyogra tryle gstermesi balamnda nemli. Bu, hem kendisinin bir devrimci olarak gemile hesaplamas ve zeletirisini hem de Trkiye sosyalist hareketinin tarihsel topografyasn sunmas balamnda zellikle de yeni muhalif jenerasyon asndan, ilgi ekici. Elinizde tuttuunuz Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak Denemeler balkl kitap ise eitli dnemlerde Politik slamdan ku gribine, ulusuluktan futbola dek uzanan eitli gncel konulara ilikin yazlm zevkle okunabilecek denemelerden olumaktadr. Kkaydn, her satrda ayn devrimci kayglar tamaktadr: tm dnyay kuatan ulusuluun nasl bir barbarlk olduunu tariemekte ve bu kuatmay yarmann somut yollarn ortaya koymaktadr. Kabul, dili insann kafasn tutup duvarlara vuran cinsten, u postmodernlerin tabiriyle fazla byk-anlatc, dolambasz, oto-didaktik, non6
poetik, fazla 68li, fazla huysuz ve fazla ihtiyar; slubu fazla kavgac ve kat Ancak bunlarn hangisi gereklii kalbinden vuran szlerine ve sylediklerinin ardndaki muazzam metodolojiye halel getirebilir? nceki yzyl sosyalizmin ulusulukla girdii ensest ittifakn ortak kan bandan gelen bozuk ve patolojik mantnn zaferiydi. imdiki mesele, yeryz leinde tm siyasetimize sirayet eden bu patolojinin daha srp srmeyeceidir. nsanlk ya ulusuluk denilen patolojinin penesinde blnp yok olacak ya da bu patolojinin tecridi yoluyla komnizm bir Anka kuu gibi zgrl, eitlii kllerinden yeniden yaratacaktr. Kkaydnn elinizdeki kitapla cisimlemi tm abas kukusuz bu barbarln grnmlerine dikkat ekmeyi ve bundan k yollarn hangi somut program araclyla bulabileceimizi gstermektir. yi okumalar Birol Dinel Aralk, 2009.
Denemeler
Kvlcmlnn Miras
Yzyln banda domak ve yetmilerin banda lmek!.. Genliinizde Ekim Devrimini yaarsnz. Sadece o cokuyu yaamak bile bir devrimciye ezilenlere adanacak bir hayat srdrecek bir enerjiyi salamaya yeter. Ama tarihin ve talihin yzne gld bir kuaktansnzdr. 1929larda Kapitalizm tarihinde grd en byk buhranla sarslrken, Sovyetler byk bir hzla kolektietirme ve sanayilemeyi baarmaktadr. Daha sonra faizmin ykseliiyle bir karanlk dnem balarsa da, bu dnem bile kapkara deildir: spanya umutlar yeertir. Sonra Stalingrad Zaferi. Btn Dou Avrupann Sosyalist Bloku kuruu. in Devrimi. Kba Devrimi. Sputnik, Yuri Gagarin ve nihayet 1968lerin btn dnyay saran devrimci kabar. Zaman zaman geriye ekililer olsa da iyimserlii besleyen, zaferden zafere koan bir dnemde yaamsnzdr. Umutla lebilirsiniz. Hikmet Kvlcml bu kuaktand. Yzyln ortasnda domak; 60larn devrimci kabaryla ezilenlerin yannda saf tutmak; 90larda hl u rezil dnyada yaamak. Belki bizler bile yine de anslyz. Hi olmazsa 68in havasn soluduk. Ya bizden sonraki kuaklar? Yenilgiden ve rmeden baka hi bir ey grmediler ve yle grlyor ki daha uzun sre de gremeyecekler. Viktor Serge 30larn sonu iin an gece yars der bir yerde. Bugn o dnemin belki ksa bir gne tutulmas olduu, ama asl an gece yarsna daha yeni yeni girdiimiz grlyor. Bizler ve bizden sonrakiler byle bir kuaktanz. Hikmet Kvlcmldan gelecek kuaklara ne kalabilir? *** Adanmlk. nsan hayatna anlam veren ey onun amacdr. Snfsz, smrsz, zulmsz bir dnya iin savamak ve bu savata hep ezilenlerin yannda saf
9
Denemeler
tutmak. Byle bir hayat iin kendini adamak. Evet, bu gelecek kuaklara kalabilecek bir niteliktir Kvlcmldan, ama baz kaytlarla. Kvlcmlnn adanmln salayan ruh hali ve gerekeler bizlerin ve gelecek kuaklarn adanmlnn gerekesi olamaz. Onlar insanlar daha gzel bir dnya umudu iin savaa aryorlard, bizler ise daha da ktsn engellemek iin, hi bir umut kalmad iin savaa armak ve savamak zorundayz. Kvlcml ve kua, arlarna bilimsel gerekeler bulabiliyorlard. rnein kapitalizmin mrn doldurduunu, sosyalist bir toplum iin nesnel koullarn var olduunu syleyebiliyorlard. Bizler ise kapitalizmin mrn doldurup doldurmadnn nemli olmadn; aksine eer genliini yayorsa bile insanlk iin ok daha byk bir tehlike olduunu ve belki tam da mrn doldurmad iin ona kar savamak gerektiini sylemek ve savamak zorundayz. Bizler ve gelecek kuaklar adanml tamamyla ahlaki bir tavr ala balamak zorundayz. Bizler ve gelecek kuaklarn devrimcileri Kvlcml ve kuandan farkl olarak Ezen var ezilen var, ben ezilenden yanaym. Tarihsel sre ezilenlerin kurtuluu iin koullar olgunlatrm m, olgunlatrmam m? Bunun hi bir nemi yok. Hatta eer olgunlatrmamsa ve kapitalizm eer hala genliini soluyorsa tehlike daha byktr ve insanln yok olutan kurtulabilmesi iin daha byk bir kendini adamlk gerekmektedir demek ve yle yapmak zorundayz. Kvlcml ve kua iin devrimler tarihin lokomotieri idi, bizler ve sonraki kuaklar iin imdat frenleridir. *** Kvlcmlnn politik eyleminden gelecek kuaklara bir tecrbe olmann tesinde, ibret verici bir rnek olmann tesinde pek bir ey kalaca sylenemez. nsanlarn son eylemleri bir bakma onlarn vasiyetleri kabul edilebilir. Kvlcmlnn lmnden nceki son iki eylemi stanbuldaki Skynetim Mahkemesine ve SBKP genel Sekreteri L. Brejneve yazd mektuplardr. Bugn ne Sovyetler Birlii var, ne SBKP, ne de onlara ikyet edilen TKP. Hepsi pazar ekonomisinin faziletlerini kefetmekle meguller. Skynetim Mahkemelerine yazd mektuplarda Kvlcml, Ordu Genliinin Anti-emperyalizmini okuyordu. O anti-emperyalizmin nereye vard, bugn en ak biimde, lhan Seluk ve benzerlerinin, Krt ulusunun yzde yz hakl direnii karsnda takndklar, anti-emperyalist gerekeli ovenizmlerinde grlebilir.
10
Hayatn snfsz ve smrsz bir dnyaya adam ve bunun iin hep ezilenlerin yannda saf tutmay ilke edinmi bir dava adam iin son iki politik eyleminin, gelecek kuaklara yanlsamalardan baka bir ey anlatmayan bu anlamszl ve yanll, lmnden 21 yl sonra ortaya kan bu manzara, ne acdr ve tarih ne kadar acmaszdr. Kvlcmlnn politik tavr allar aslnda nc Enternasyonalin ve SBKPnin resmi izgisinin damgasn tamtr daima. 1930larda yazd Yol, nc Enternasyonalin nc Dnem politikalarnn damgasn tar ve radikalizmi de oradan gelir. Ayn Kvlcml 1960larda 20. Kongre sonrasnn politik tezlerine uygun tavr allar gelitirir. Bu fark bugnlerin en yakc konusu Krt Sorununda aka grlebilir. 1930larda Krt Sorununda ii hareketine en byk destei grrken; Kemalizmi en ar biimde mahkm ederken; 1960larda bu yndeki her giriimi emperyalizmin bir komplosu olarak deerlendirmek eilimindedir. Fakat Kvlcml SBKP politikalarnn bir papaan da deildir. O politikalar savunuunda bile bir derinlik, bir orijinalite, radikal bir yan vardr. Kendi devrimci ve radikal eilimleriyle savunduu resmi politika arasnda daima bir eliki vardr. Baz momentlerde bu elikiyi aa da vurur, rnein in Kltr Devrimi vesilesiyle yazd Kzl Bekiler; Kba iin yazd Kba Felee Meydan Okuyor yazlarnda ya da kaaklndan lmne kadar yazd anlarnn son blmnde olduu gibi. Anlarnn ilk blmlerinde neredeyse Suriyede sosyalizm; Bulgaristanda komnizm varm gibi deerlendirmeler yaparken; gerekleri yakndan grdke; lmnn arifesinde Sovyetlerde bir devlet Snarnn egemenliinden; Trokinin son gnlerinde de iddia ettii gibi Leninin ldrlm olabileceinden sz eder. Bir kopuun arifesinde gibidir adeta, ama mr bu elikiyi amasna zaman brakmadan biter. 1930larn banda yazd Yolda, sosyalist teorinin (zellikle strateji, taktik, rgt sorunlarnda) uluslararas ii snfnn deneylerinin sistemletirilmesi olduu yolundaki Leninin nermesini yazar. Fakat Kvlcmlnn eserlerine bakldnda bu konuda bir tek bile orijinal eseri grlmez. rnein, 1933te Almanyada tarihin grd en byk ve en moral bozucu ii hareketi yenilgisi ve faizmin iktidara gelmesi konusunda bir tek yazs bile yoktur. Marksizm Bibliyoteinden kan spanya Sava ile ilgili kitap ise resmi Sovyet grnn poplarize edilmesinden baka bir ey deildir.[*]
[*] Bu kitap Kvlcml adyla yaynlanm olmasna karn, yazarn o olmad daha sonra anlald. Kvlcml bu kitab kendi yaptlar arasnda saymaz. 11
Denemeler
Bu eksiklik ve a kavrayamayn srr yine Yolun baka bir yerinde uluslararas ii hareketinin deneylerini sistemletirmeyi nc Enternasyonalin yapt dolaysyla kendisine bu alanda yapacak i kalmad eklindeki nermededir. Kvlcml a anlamak iini Sovyetlere havale etmitir. Byk bir i huzuruyla da kendi lkesi ve lkesinin tarihsel toplumsal yapsna ynelmitir. *** Kristof Kolombun temel nermesi (Dnyann yuvarlak olduu) doru olmakla birlikte; karsamas (srekli batya giderek in ve Hinte ulalaca) yanlt. Ama bu yanla ramen ve tam da bu yanl nedeniyle kefettii yeni bir ktayd. Kvlcml da an deneylerini Sovyetlere havale ederken yanl yapyordu, ama bu yanla ramen ve biraz da tam bu yanl nedeniyle kendi mcadele alann, yani Trkiyeyi anlamak iin onun iinden kt daha dorusu bir trl kamad Tarihi anlamak gerekir derken Tarih alanndaki en byk keiere doru yelken ayordu. Doa ve Toplum gibi bilim de hi bir eyi bedavadan vermez. Frankfurt Okulu felsefedeki ileriliini, Politika ve Tarih konusundaki geriliinin kefaretiyle demitir. Trokist gelenein uluslararas ii hareketinin deneylerini sistemletirme abas, Tarih ve Felsefe alanndaki geriliin kefaretiyle denmitir. Kvlcml da Tarih alannda salad baarlar politika ve felsefe alanndaki geriliiyle demitir. (Aslnda birbirinden ayr bu gelenek birbirinden bamszca, ama birbirini tamamlayc bir ekilde gelimitir. Dnya bunlardan ilk ikisini biraz olsun biliyor, ama henz Kvlcmly bilmiyor.) Marks, nasl Kapitalde modern toplumun yzndeki peeyi kaldrma abasna girdiyse, Kvlcml da kapitalizm ncesi medeniyetlerin yzndeki peeyi kaldrm ve onlarn hareket yasalarn bulmutur. Bu muazzam keif bir tek kavramla zetlenebilir: Tarihsel Devrimler. Bugn en kabaday Marksiste devrim deyince sadece Hollanda ve ngiliz devrimlerinden bu yana gelen modern devrimleri sayar. Peki, bundan nce en az be bin yllk sn toplumlar, uygarlklar vard, bu dnem boyunca devrimler olmam mdr? En kabaday Marksistler bile bu soruyu sormamlardr. Bu soruyu soran ve cevabn arayan bir tek Dr. Hikmet Kvlcml olmutur. Cevap: medeniyetlerin kurulu ve ykllarnn ve bu kurulu ve ykllara yol aan barbar aknlarnn aslnda birer devrim olduunun kedir. Bu devrimler modern devrimlerden farkl olarak bir snfn deil bir uygarln yklna yol aarlar.
12
Bu devrimlerin mekanizmalar Kvlcmlnn eserlerinde en ince ayrntlarna kadar ilenmitir. te gelecek kuaklarn devrimcilerine Kvlcmldan kalan en byk miras bu Tarih almalar, ksaca kendi adlandrmasyla Tarih Tezidir. O gemi tarih gelecein devrimcilerine ne sunabilir? ok ey. Bir kana deinelim. Marksizm, ii hareketi btn dnyaya yayldka Avrupa Merkezli olmakla eletirilmitir. Bu eletirinin grnte hakl bir yan vardr da. Kvlcml Tarihte Avrupa merkezlilie kesin bir son vermitir. Bugn giderek dnya apnda bir apartheit rejiminin gelimesiyle, dnyann siyahlar kendilerini entelektel klelikten yani euro-sentrizmden kurtaracak gl bir tarih anlay bulacaklardr. Ayn zamanda Kvlcml bir Marksist olduu iin Marksizmdeki euro-sentrizmin teorinin kendisinden doan bir yapsal zellii olmadnn da somut bir kantdr ve o eletirileri varlyla bo drr. Marksizm aydnlanmann dorusal geliimci, iyimser ve teknik hayran etkileri bakmndan eletirilmektedir. Bu eletirinin de grnte hakl bir yan vardr. Ama Kvlcmlnn Tarih Tezi ve incelemeleri varlyla bu eletirileri bo drr. Tarih Tezi, antik Tarih boyunca tarihsel srecin motorunun Teknik deil (nk binlerce yl pek az gelimitir) insan olduu nermesine dayanr. Tarih tezi dorusal geliimci anlaylara lm darbesi vurur. Kapitalizme feodalizmden deil lkel Sosyalizmden sranr. Ve nihayet Walter Benjaminin devrimlerin tarihin imdat frenleri olduu yolundaki nermesi Tarih Tezini bilene hi de yadrgatc gelmez; aksine bu nermenin kantlarn sunar. Kvlcmlnn miras sadece bununla snrl da deildir. Modern toplumu anlamak; tm znelerin radikal kanatlarn birletirebilecek; global bir program gelitirmeyi salayabilecek metodolojik bir katk da yapmtr. Bu katk, modern kapitalizmin kapitalizm ncesi ve dier toplumsal ilikilerle kaynamas ve bu kaynama sonucunda, somutta Marksn kapitalde ele ald saf ve soyut kapitalizmden ok farkl bir toplumsal ilikiler ve gler sisteminin ortaya kna yol amasdr. Kvlcmlnn bu alandaki metodolojik katks 60larn strateji tartmalar iinde anlalamadan unutulup gitmitir. Bu tartmalarda iki taraf da kapitalizm gelitike kapitalizm ncesi ilikileri tasye ettii varsaymn paylayor ve buna gre bir devrim stratejisi iziyordu. Kapitalizm ncesi ilikileri arlkl grenler demokratik devrimi; dierleri de sosyalist devrimi neriyordu. Daha sonra Trokistler gecikmi olarak eitsiz gelimeden hareketle tam da demokratik grevler nedeniyle ve devrimin dinamiiyle sosyalist devrim olacan
13
Denemeler
syledilerse de bu temel varsaym sorgulamadlar. Kvlcml ise, onun sadece kapitalizm ncesi ilikileri tasye etmekle kalmadn, ama ayn zamanda onlar glendirdiini, yaattn ve ortaya basit emalara smayacak bambaka toplum ve snf ilikileri ktn sylyordu. Ayn metodolojik yaklam lmnden bir sre nce yazd bir blm yaynlanm Trkiyenin ok Katl Sosyal Ehram: Kadn Sosyal Snfmz adl incelemesinde de gelitirir. Batdaki feminist hareket de Kvlcmldan bamszca benzer bir metodolojik ilkeyi bulup gelitirmek zorunda kald. Kapitalizm sadece aileyi ve ev ii emei tasye etmekle kalmaz, onu yeniden retir, glendirir, deitirir ve bir btn olarak kendi de deiir. Kanmzca bu metodolojik ilke gelecekte tm ezilenlerin hareketlerini ortak bir program ve teori etrafnda birletirebilmek iin gerekli radikal, btnsel ve eletirel bir teorinin dayanmas gereken temel bir yaklam olmaldr.
***
Kvlcmlnn politik tavr allar Tarih Tezinin ya da metodolojik katklarnn mantki bir sonucu deildir. Hele kimilerinin iddia ettii gibi o politikalara teorik bir zemin bulma abas hi deildir. yle olsayd, bilime bilim d kayglarla yaklat iin alak diye nitelenmesi gerekirdi. Kvlcmlnn tarih ve metodoloji alanndaki katklaryla ve bunlarn gerekten devrimci zyle politik tavrlar arasnda daima bir eliki olmutur. Resmi Sovyet gr ve bu grn Trkiyedeki savunucular bu elikiyi ok iyi sezdikleri iin Kvlcmlnn gelecek kuaklara miras kalacak bu esas eletirel ve devrimci yann yok saymaya, kmsemeye hatta deli samas gibi gstermeye almlardr. Aslnda Kvlcmlnn tarih alanndaki katklaryla politikas arasnda Hegeldeki yntem ve sistem elikisine benzer bir eliki vardr. Nasl Marks, Hegelin devrimci ekirdeini, yntemini benimsedi ise, gelecek kuaklarn devrimcileri de Kvlcmlnn tarih almalarnda ihtiyalar olan devrimci z bulabileceklerdir. Ama yle grlyor ki, imdi Kvlcmly anan ve gemiin ykn srtnda bir kbus gibi tayan sosyalistler onun tutucu kabuunda oyalanyorlar. 11 Ekim 1992 Bu yaz zgr Gndem gazetesi iin yazld ve muhtemelen Kvlcmlnn lmne denk gelen gnde yaynland.
14
Hayat Hzl Gideni Cezalandracaktr

nsann hi bir zaman bugnk kadar ok zaman olmad, ama hi bir zaman da bugnk kadar zaman sknts ekmedi. Geen yzylda i saatleri haftada 80 saati buluyordu; bugn birok lkede 48 saat yasalam durumda, hatta birok ileri lkede 40 veya 35 saatlik i haftalar giderek kural oluyor. Buna ramen gnmzn insannn en byk problemlerinden biri srekli zaman ktl ekmek; modern toplumda herkes zamann ok sratli akp gittiinden ikyeti. Yeryzndeki insan saysndan daha fazla retilmi tek sostike tketim arac belki de saat. Modern ehirlerde hemen hi bir byk alan, istasyon, salon yoktur ki orada bir kocaman saat bulunmasn. Zaman kontrol altna almak iin yatrlm bu muazzam emee ramen insann zamana klelii giderek pekiiyor. Bir toplumun refah dzeyinin ve gnlk yaamdaki ortalama hzn artmas insanlarn daha bol zamana sahip olmalarna deil; bir zaman ktl iinde yaamalarna yol ayor. Modern toplumun en byk sorunlarndan biri zamanszlk. Son yllarn en ilgin tarih ve sosyoloji aratrmalarnn zellikle zaman kavram zerinde younlamalar; Daliden M. Endeye kadar birok sanatnn insann zamann klesi oluunu estetik imgelerle ele almalar bu problemin yansmalardr. Yeni bir yla giri, zaman zerinde dnmek iin bir frsat olamaz m? *** Zaman ziksel bir kavram olarak, Newtonun dndaki herhangi bir nesneyle ilikisi olmadan, doas gerei eit ekilli ve kendi kendine akan mut15
Denemeler
lak, gerek ve matematiksel Zamanndan Einsteinn deiken ve ancak uzay ve madde ile birlikte var olabilen rlatif zamanna doru bir evrim geirir. Fiziksel zamann, sadece kavrannn deil, ama bizzat kendisinin de bir tarihi vardr ve bugnk bilgi seviyesine gre zamann tarihinin popler bir zeti Stephen Hawkingin Zamann Ksa Tarihinde bulunabilir. nsann Zaman duygusu, kklerini her ne kadar Termodinamiin kinci Yasasndan (Entropi) alsa da, insann zaman kavraynn ve bilincinin bir de sosyolojik boyutu vardr ve sosyolojik bir olgu olarak zaman bilincinin ve kavramnn tarihi ziksel zamann tarihinden hi de daha az heyecan verici deildir. *** Douu ve yaygnlamas topu topu bir ka yz yllk bir gemii olan burjuva uygarlnn zaman kavray dorusal (Lineer) bir niteliktedir. Herkes ilkokuldaki dersliklerin duvarlarndaki bir ucu uzak bilinmeyen gemiten gelen, dier ucu bilinmeyen gelecee giden bir dorudan oluan doa ya da toplum tarihi emalarn hatrlayabilir. Bilim kurgu lm ve romanlarnn en ok sevilen konularndan biri olan zaman iinde ileri veya geri gidiler yine zamann dorusal bir yaps olduu varsaymna dayanr. Kapitalizm ncesi uygarlklarda retim her eyden nce bir tarm retimiydi ve bu nedenle doann ritmine balyd. Msrdaki Nil taknlar; Gnein, Ayn hareketleri; Mevsimler; hatta insanlarn hayatlar srekli tekrarlar deil miydi? Bu nedenle modern kapitalizmin douuna kadar insanln zaman kavray aslnda dorusal deil, dairesel ya da helezonikti. Modern kapitalizmin douu ile birlikte, retim doann ritminden kurtulduka ve art deerin kayna igc olduka ve emek sreci ancak zamanla llebilir bir sre olarak ortaya ktka; bu grnmez, elle tutulmaz eyi, Zaman, lmek ve birimlere ayrmak ihtiyac dodu. Doal Zamandan Mekanik Zamana geildi. Dairesel zaman krinin yerini dairesel arklarla llen ve birimlere ayrlan, ama dorusal zaman kri ald. Denebilir ki, insann hayatnda dairelerin (tekerlek, ark vb.) nemi arttka zamann dairesel kavrannn yerini dorusal kavran almtr. Kapitalizm ncesinde her uygarln kendine gre bir tarihi ve zaman vard. Modern kapitalizmin dnya ticaretine egemen olmasyla birlikte Dnya Zaman kri (1884) dodu ve kapitalizmin anavatan ngilteredeki Greenwich rasathanesine gre btn dnya bir tek zaman birimine baland (1911) ve zaman dnya lsnde standardize edildi. ***
16
Olabildiince az zamanda uzun yol; olabildiince az zamanda daha ok enformasyon; daha ok retim. nsanolu hi bu kadar hzl deildi, ama hi bu kadar zamanszlk da ekmedi. Denizin ortasnda susuzluktan lrcesine bir enformasyon denizi iinde enformasyonsuzluktan bouluyoruz. Kapitalizmin bayranda tek slogan var: Daha Hzl! Kapitalizmle ilk karlaan insanlar modern burjuva uygarlnn bu srati ve dakiklemesinin insan doasna aykr niteliini seziyorlard. Artizanln gl izlerini tayan Paris komnarlar belki bu yzden; burjuva devleti gibi saatleri de paralamlard. Ama sosyalist harekette bu gzel gelenekler unutuldu. Sosyalistler burjuva zaman modeli ve idealinin en ateli savunucular oldular. Sratte burjuvaziyle yara girdiler. ngiltere ya da Amerikan tekniine; yani o srate, yani o zamanszla; zaman kleliine ulamak tek hedef oldu. Bizler artk insanlara daha byk sratler ve daha ok enformasyonlar; dolaysyla daha az zaman deil; daha ok zaman; yani daha yava, daha ritmi dk bir hayat ve retim; daha deerli ve zgrce seilmi enformasyonlar vaat etmeliyiz. Dorusal, programlanm, neredeyse sonsuz kklere blnm burjuva uygarlnn mekanik zamanna kar; insan doasna ve doann ritmine daha uygun; deien, byk birimli ve yumuak bir zaman ezilenlerin bayraklarna yazmas gerekiyor. Bu gibi sorunlar gndemine almayan, tartmayan ve programna koymayan bir geri lke devriminin; ne uluslararas kapitalizm karsnda dayanabilme ne de ona kar bir zafer kazanabilme; yani ne insanln ounluunu ne de zengin ve ileri lkelerin ezilenlerini etkileme, yanna alma ans yoktur. *** Kemalizm, Bat uygarln zaman kltryle de rnek almt. Mildi takvimden, alafranga saate ve radyo saat ayarna kadar insanlarn gnlk hayatn belirleyen; kapitalist retime uygun kltrel koullar oluturan tedbirler alnd. Biz sosyalistler Kemalizmi hi bir zaman bu ynyle eletirmedik. Hatta eletirimiz onun bu kltrel koullar yeterince baaramamas ynnde younlat. Trk solu sadece burjuva zaman kltrn idealize etmek ve bayrana yazmak hatasn ilemedi; kk burjuva ve kapitalizm ncesi ilikiler ortam nedeniyle, rgtlerin almasnn byk bir blmn, normal olarak kapitalizmin kendiliinden gerekletirdii, modern toplumun kltrn
17
Denemeler
ye ve taraftarlarna benimsetmeye harcad. rnein randevulara zamannda gelmeyi, yani modern zaman kltrn retmek rgtlerin daima nemli bir sorunu olmutu. Brakalm sosyalist olmay, burjuva anlamda bile politik olmayan; znde kltrel nitelikteki bu almalar politik almann z ve kendisinin yerini bile ald. Bu nedenle sosyalistlerin faaliyetlerinin ok byk bir blmn, Trkiyenin geri kapitalizminin bir trl yeterince beceremedii, modern topluma uygun kltrel niteliklerle donatlm insan yetitirme almas ald. Bir bakma Tarih sosyalistleri Trk kapitalizmini glendirmek iin kulland. Bu anlamda Trk sosyalistleri sadece Burjuva Uygarln ve Kemalizmi eletirmemekle kalmadlar; nesnel olarak Kemalizmin hedeerine ulamasna hizmet eden, hem de Kemalizme ramen hizmet eden, kltrel deiimin aralar oldular. *** Ezilenler elbette ezenlere kar savalarnda, savan kendisinin dikte ettirdii kurallara uymak zorundalar. rnein elbet dakik olmak zorundalar. Ama bunun insann doasna aykr olduunu bir an bile akldan kar madan. Pratik almada elbet: Hayat ge kalan cezalandrr ya da Ge gelmenin faziletlerinden yararlanamayanlar, ge kalmann reziletleri iinde bunalrlar ilkeleri geerliliini koruyacaktr. Ama tarihsel ve programatik dzeyde; burjuvazinin bayranda daha hzl yazdna gre, bizim de bayramza unu yazmamz gerekiyor: Hayat hzl gideni cezalandracaktr! Ve de cezalandryor: Zamanszlkla. Aralk 1992
18
Politik Olan zeldir

Kadn hareketinin ezilenlerin kavgasna yapt en byk katk, onun zel olan politiktir parolasnda zetlenebilir. Bu parola sadece kadnlarn ezilen bir cins olarak mcadelesini bir politik mcadeleye dntrmenin olanaklarn sunmak ve dntrmekle kalmaz, ama ayn zamanda kapitalizme kar radikal bir reddiye olarak, kadnlarn mcadelesini dier ezilenlerin mcadelesiyle balamann olanaklarn yaratr. nk kapitalizm, aslnda hi bir ekilde birbirinden ayrlmayan insan hayatnn eitli ynlerini, zel hayat, i hayat, politik hayat, kltrel hayat gibi, birbirine kar su geirmez blmlere ve gettolara ayrr. Bu hayatlarn her biri iin, her biri dieriyle elien ayr ahlaklar ve normlar yaratr. Bylece bir fotorafnn hi bir insani kayg duymadan bir felaketi profesyonelce ekmesi; zel hayatnda ocuklar seven bir politikac veya askerin, politika ya da i hayatnda binlerce ocuu ldrecek kararlara imza ya da ocuklarn bana bomba atabilmesi ve btn bunlar tam bir vicdan rahatlyla yapabilmesi, bu ayrmn zihinlerdeki gizli, allm egemenliiyle mmkndr. ya da politika hayatnn normlar, zel hayatn normlarndan ayrlm ve ona tamamen zt normlar koyulmutur. ya da politika hayatnda sevginin duygunun yeri yoktur rnein. Orada akln kurallar geerlidir. Akl ise eni sonu kar ya da zaferi salamann aracdr. Bylece insani her
19
Denemeler
ey sermayenin zaferine kurban edilir. Bu ayrm insanlar srekli deien kimlikler ve roller iinde bir yaam srdrmeye zorlar. Kapitalist toplumda aslnda her birey izofrenik bir vakadr. En baarl politikaclarn, sanatlarn, savalarn ardnda, zavall, tkenmi, kendisine bile saygsn yitirmi insan posalar yatar. Bu izofrenik duruma kar durabilmenin bir yolu, tm dier alanlar yok edip ya da onlar tek baarl olan alann kurallarna tabi klp hayat lletirmektir ya da bu blmlenmeye kar kmaktr. Ama kar ktnz an, toplumun kurallarn anlamayan, tanmayan bir ruh hastas muamelesiyle akl hastanesine tklrsnz ya da en handen amatr grlrsnz. Profesyonellik, bir ii ya da meslei iyi bilmek anlamndan km, her alann kurallarn bilen, birinin normlarn dierinin alanna sokmayan anlamn kazanmtr. Yaral bir insan gren bir foto muhabiri, orada fotoraf ekmeyi deil de, o yaral insana yardm etmeyi dnyorsa, henz bir amatrdr. Geici olarak ho grlebilir belki, ama biraz ileri giderse, geri zekal ya da uyumsuz damgas yiyip akl hastanesine tklabilir. Kapitalizmle yz yze gelen henz kapitalist olmam toplumlardan gelen insanlarn modern burjuva uygarlnda anlamakta en ok zorlandklar ve en ok uyum zorluu ektikleri konu bu hayatn ve alanlarn paralanml ve birbirinden soyutlanmldr. Modern sanatn en nemli eserleri bu blnmln yol at durumlar anlatr. te kadn hareketi zel olan politiktir parolasyla, zihinlere egemenlik kurarak sermayenin dzenine en byk destei salayan bu ideoloji, en zayf yerinden su almaya balar. Bu ayrmn kendisi tartma konusu olur. Ne var ki, u ihtiyar diyalektie gre, her ey kendi zddna dner. En ifal ilalar, yerinde ve dozunda kullanlmazsa, en ldrc zehir olurlar. Bunun tersi de dorudur. zel olan politiktir parolas da, tarihsel bir program ve radikal bir eletiri olarak yzde yz doru olan bu parola, eer yerinde ve zamannda kullanlmazsa, bir zamanlar vulgar marksistlerin temel neden ekonomiktir dedikleri gibi, her duruma uygun her kapy aan sihirli bir anahtar haline getirilirse, kendi zddna dner ve aslnda zel olan gizlemenin bir arac haline dnr. Bu durum en ok kk politiklemi gruplarda ve evrelerde grlr. Her zgl atma, ayrlk, eliki byle tarihsel sosyolojik kavramlarn ardna gizlenerek aklanmaya allrsa, aslnda baskya kar km bu parola bir bask arac haline dnr. Kk gruplarn alannda, insanlar aras ilikileri belirleyen, tarihsel ya da sosyolojik yasalar deildir, ya da yle diyelim, tarihsel ya da sosyolojik yasalara gre belirlenmi kk gruplara ilikin yasalardr. Bir toplumdaki
20
deiimleri, belirli snarn eilimlerini, belki retici glerdeki, teknikteki ya da iktisadi ilikilerdeki bir deiimle aklayabilirsiniz, ama orada tabiri caiz ise, iktisadi, teknik, snf kuvvetleri geerlidir. Ama kk gruplardaki insanlar aras ilikiler alannda, cinsel ynelimler, en basit dorudan maddi ya da manevi karlar, kltrel ya da duygusal yaknlklar veya ztlklar ok daha belirleyicidir. Bu farkllk belki modern zikten bir benzetmeyle daha iyi aklanabilir. Modern zik teorilerine gre evrende drt temel kuvvet bulunmaktadr: ekim kuvveti, manyetik kuvvet, gl ve zayf kuvvetler. Ayn ykl paracklar birbirini iterler. Ancak atomun ekirdeinde, protonlar pozitif ykl olduklar halde bir arada bulunurlar. Atom-alt alanda, artk baka kuvvetler geerlidir. Atom-altnda rnein gravitasyon (ekim) kuvvetinin esamisi okunmaz. Etkisi rahatlkla sfr kabul edilebilir. Ama evrenin kaderi, galaksilerin, yldzlarn, gezegenlerin oluumlar ve hareketleri sz konusu olduunda, orada son sz gravitasyon syler. Toplumda da byledir, teknikteki gelimeler, bunun yol at toplumsal ilikiler son durumada tarihsel gidii belirler. Gravitasyon gibidir onlar. Tarihsel srecin kaderini onlar belirler. Ama kk gruplar alanna girince, tpk atom alt dnyada ya da ekirdek ziinde olduu gibi, orada baka kuvvetlerin egemenlii vardr. rnein orada snfsal karlar veya eilimler deil de rnein cinsel sempatiler ya da eilimler ok daha belirleyici olur. ktisadi ilikiler deil de, kiilerin en im i maddi kar beklentileri ok daha belirleyici olur. Davranlar belki ideolojiden ok modern toplumdaki yalnzlk korkusu belirler. rnekler oaltlabilir. Bu noktaya niye geldik. Politik mcadelenin bir problemini aabilmek iin. Kitlesel partilerde ya da rgtlerde, o rgtlerin davranlarn ya da sorunlarn, deiimlerini, sosyolojik, gravitasyon kuvveti benzeri deimeler belirler. rnein bir sosyalist partinin reformistlemesi, pekl, o partinin dayand snfn ya da tabakalarn toplumsal konum ve karlarndaki, dolaysyla iktisadi ilikilerdeki ve teknikteki deimelerle aklanabilir. Binlerce yenin setii delegelerin kongrelerde aldklar kararlar bu tr gler belirler. Ama kk bir grubun ya da evrenin kararlarnda, sempatilerin, antipatilerin, kk hesaplarn ylesine byk bir yeri ve arl vardr ki, o kararlar bir tarihsel, toplumsal eilimle aklanamaz. Kk bir toplulukta, birka kiinin tavrnn ou kez byk bir arl olur. O tavrlar ise, tarihsel ya da sosyolojik llerle bakldnda rastlantsal denilecek durumlar tarafndan belirlenir.
21
Denemeler
Hele byle kk gruplarn, byk tarihsel deneyleri yaamadan, kadn ya da ii hareketinin yeterince ie sindirilememi, kulaktan dolma ya da yzeysel bilgileriyle ve de bir gericilik dneminin tecrit ortamnda var olduklarn dnn, ortaya tam anlamyla bir sama durum kar. Kahramanlar, byk sosyal hareketlerin vokableriyle (ya da sylemiyle diyelim) konuur. Fransz devriminin nderleri eski Yunan ve Roma yurttalarnn dilini kullanyorlard. 48 devrimcileri 89un. Marks buna bakarak, birincisinde trajedi, ikincisinde komedi olur diyordu. Ama kk gruplarda byk sosyal hareketlerin diliyle konumak, ortaya komedi bile deil, sama izofrenik bir durum karr. Fikir ayrlklar: snfsal ihanet; tartmada biraz yksek sesle konumak seksizm vb. olarak tanmlanr. in ilginci, ezilenlerin ou kez kendi ezilmiliklerini, bu ezilmilie kar mcadeleye sempati duyan ezen gruplardan bireyler zerinde bir egemenlik ve bask arac olarak kullanmas gibi olgular nedeniyle, toplumsal bir ezilmilik durumu, kiisel ya da kk grup ilikileri alannda, diyalektik olarak tam zddna dner ve bir bask durumuna dnr. Sosyolojik olarak ezilen bir cins, snf, rk ya da milliyetlerden kiiler, kk gruplarda pekl bu konumundan dolay ezen ve egemen duruma geebilirler o kk grubun ilikileri balamnda. Baskya kar tarihsel mcadelenin parolalar, kk gruplar iinde birden basknn ideolojik aralar haline dnrler. rnein zel olan politiktir parolas, son derece zel bir kar veya konumu korumann ve glendirmenin; onu politik gibi gstererek, gerek kar gizlemenin bir arac haline dnebilir ve dnr de. Aslnda kk gruplarn tarihsel kaderini bu tr sorunlar belirler. Canl ve ykselen bir harekete dayanmayan, gcn ondan almayan her trl kk politik gruplama ya da gruplamay koruma abas, kk gruplarn davranlarna yn veren kuvvetlerin basks altnda kalmaya mahkmdur. Ve bu nedenle de, mthi enerji ve g tketen, moral bozukluu yaratan, kemikleme ve buharlama eilimini bir arada tayan kk gruplamalara basit insani ilikiler tesinde fazla bir deer vermemek gerekir. Hatta mmkn olduunca bu tr ekillenmelerden uzak durmak yararldr. Politik kk gruplarda kadn hareketinin tarihsel parolas deil onun ztt dorudur. Politik olan zeldir. En politik gibi grnen ya da yle anlamlandrlan tartma, ayrlk ve kararlarn ardnda, aslnda tamamen apolitik, ama tamamen insani, hatalar ve unutkanlklar karmaas insan, insanm, insana zg hi bir ey bana yabanc deildir anlamnda insa22
ni, akrebin sokmas ktlnden deil, tabiat icabdr anlamnda insani zayklar, eilimler, beklentiler yatar. zel olan politik olarak grnr. Ama bu grnm gereklii arptt, onun zn anlamay zorlatrd, hatta bir bask arac olduu iin, ou kez aslnda gerici tarihsel bir ruh halinin, gerici bir zeitgeistn, sol bir grubun iinde gizlenmesinin arac da olur. Ve orada daire kapanp bir st dzeyde tarihsel yasa hkmn yine gerekletirir. Politik biimde grnen zel aslnda politiktir, fakat tam da zt konumda. Onun iin kk gruplar alannda, gerein zn daha iyi verdii iin, Politik olan zeldir parolas, genel bir parola olarak, o kk grubun ilikileri iinde kullanlmamak artyla, o ilikileri genel olarak tanmlamak iin, zel olan politiktir parolasndan ok daha devrimci, zeletirel, ayktrcdr. 3 Mart 1997
23
Denemeler
24
Gelecei ve Gemii Kurtarmak

Evreni saylar m ynetiyor yoksa? Bugnk modern Bat uygarlnn benimsedii takvime gre ikinci bin yln bitii, sanki ilahi bir saduyunun nehirleri kentlerin ortasndan geirmesi gibi, tam da bir tarihsel dnemin bitiine denk geliyor. nsanlk tarihinde ei benzeri olmam bir krlma izgisi, bir fay, ayn zamanda, tarihin btn gz nne alndnda pek nemli olmayan on yllk bir hata payyla, iddet ve acyla dolu yirminci yzyln ve ikinci bin yln bitiiyle akyor. Saylarn sihirli gcne inan, btn antik uygarlklarda grlr. Tek tanrl dinler ncesi Mezopotamya, Msr, Anadolu, Akdeniz uygarlklar zincirinin son halkas eski Grek uygarlnda, Pisagorcular deil miydi evrenin hkiminin saylar olduuna inananlar? Btn bu uygarlklarda, dierlerinin yan sra on ve katlarnn daima zel bir anlam olmad m? Uzak Asyaya giden ticaret yollarnn destan Bin Bir Gece Masallarnn adnda, bin saysnn bysne bir gnderme yok mudur? Bu gelenek aslnda bir dou dini olan Hristiyanlk araclyla, Avrupann geleneine de gemedi mi? Avrupa Orta anda dnya tarihi, Yaradl, Sel, brahimin Dnemi, Davudun Dnemi, Babil Esareti, sann Doumu gibi her biri bin yl tutan dnemlere ayrlmam myd? Ve ilk bin yln sonunda, Avrupa Orta anda insanlar kyameti beklemiyorlar myd, ayn dnemde dou uygarlklar yeni ieklenmelerini yaarken ve rnein slam uygarl kendi takvimine gre ilk yzyllarndayken. kinci bin yln sonunda, gelecei kendisinden kurtarmann konu olduu, binin bysne inanan gemiin hi mi izi yok bu yarmada. Ve o ge25
Denemeler
mi, kendisinden kurtarlacak gelecekten nce, nc bin yln kapsnda karmza kp, bizlere alayc bir glmsemeyle, kendisinden kalamayacak bir aln yazs olduunu hatrlatmyor mu? *** stelik bin yl deiimiyle akan a deiimi, rakamlarn bysne inanan mistisizme lmden sonra yeniden bir dirili yaatan koullar besliyor. Btn uygarlklar ve imparatorluklar, kendilerini ciddi olarak tehdit edebilen, bir maddi gce dayanan muhalefetlerle, genliklerini solurken kar karya gelirler. Ve btn bu direnileri ylesine iddetle bastrrlar ki, artk genlikleri bittiinde, yatalak olduklarnda, beyinleri skleroza uradnda, ortada bu can ekimeye, bu srne son verebilecek, ona bir merhamet vuruu yapabilecek hi bir g kalmaz ortada. Silahl ve isyanc partilerin yerini bir eylerin deiebilecei inancnn bittii noktada mistik tarikatlar alr. Mistisizm rmeye bir tepki ve kiisel dzeyde bir direniin ifadesi olduu kadar, bir uygarln ry dneminin de gstergesidir. Spartakist ayaklanmasnda Roma henz genliini yayordu. Spartakistlerin yenilgisinden sonra hi bir g Romay ylesine tehdit edemedi. Romann kne, bir tr mistik direni olan Hristiyanlk elik etti. slam uygarlnda da farkl olmad. lk bir ka yz yl boyunca, bu uygarlk genliini yaarken, ayn zamanda en gl halk ayaklanmalar, en gl kitlesel ihtilalci mezhepler ortal kaplamt. Ama sonunda ylesine yenildiler ve ezildiler ki, memnuniyetsizliin kendisini da vurabilecei tek yer mistik tarikatlar oldu. Bundan sonra slam lemini s, mistik tarikatlar doldurdu Eer dardan gelen barbar halklar olmasayd, yatalak uygarlklara lm vuruu vurabilecek hi bir g kalmamt ortalkta. Modern bat burjuva uygarl da pek farkl bir yol izlememi grnyor. Ona kar da en ciddi direniler ve tehditler, o tam da genliini yaarken grld. 1848 devrimleri, Paris Komn, Ekim Devrimi, in, Yugoslavya, Kba, 1968. Btn bunlar ona genliini yaad dnemde bir tehdit olarak tarih sahnesine ktlar. Ama imdi, artk tam da stabilize olduu ve genliini yitirdii dnemde, ona direnebilecek, ona bir tehdit oluturabilecek hi bir g yok ortada. Mistisizm bir yeniden dou yayor. Bizzat mistisizmin bu yayl, bir a bitiinin bir sonucu ve ifadesi deil mi? Eski uygarlklar anda, dnyada uygarlklar henz btn yeryzn uygarlatrmamken, o uygarlk alanlarnn dnda barbar halklar vard o uygarlklara son verebilecek, tarihin Gordiyon dmlerini kesebilecek skenderler, Cengizler Atillalar vard. Ama Coca Colann satlmad bir
26
tek ky bakkalnn bile kalmad bugnk yeryznde, bu ryen bat uygarlna son verebilecek hi bir g kalmam grlyor. Ufo hikayeleri, artk dnyada kalmam, Gordiyon Dmn zecek, uzayl barbarlara bir davet deil mi? Ama artk barbarlar gelmeyecek ve bu uygarlk, yeni bir bin ylla birlikte girdii bu ada, kendisine bir lm vuruu yapacak cellad arayacak, bulamayacak; srnmeye ve rmeye devam edecek. *** Bizzat bu yarma sorusu bile, bu uygarln kaderinin bir sezii, ondan kurtulmak iin bir araytr. Gemi ve gelecek zerine bin yl bitiinin bu yarma konusu da, tpk mistisizm gibi, bir a dnnn, yitirilmi bir genliin lanetli damgasn tayor. Antik uygarlklarda, hele dorusal ve gemiten gelecee doru bir ok eklinde bir zaman anlaynn egemen olmad ya da hi olmad gemite, gemi, erdemin, yiitliin, stn ahlaki niteliklerin egemen olduu bir altn a, bir cennettir. Roma hep ilk dneminin zlemiyle yaamad m? slamda Ergin Halifeler Dnemi hep bir ideal olarak kalmad m? Homeros destanlar, gemie ve gemiin kahramanlarna bir vg deil midir? Antik uygarlklar, gemilerini yceltirken pek de haksz saylmazlar. O kahramanlk ve erdem dolu dnemler, onlarn henz uygarlamadklar, kandalk ilikilerinin egemen olduu, snf blnmelerinin ve zengin fakir farknn uygarlktaki gibi uurumlarla ayrlmad bir dneme denk der. Antik uygarlklarn gemii yceltilerinde ve imdiyi bir rme olarak grmelerinde gereki ve drst bir yan vardr. Gemiin zlemle anld antika uygarlklarn rme alarnda dahi, gemiten gelecei ve imdiyi kurtarmak diye bir sorun dnlemezdi bile. Modern burjuva uygarl, henz genliini soluduu dnemde, gemii bu erei yerinden alp, eski Greklerin analk hukukundan babalk hukukuna geerken, kadn tanrlar karanlklar lemine itmesi, kt ve korkun olarak tasvir etmesi ve alt duruma geirmesi gibi, lanetliler lkesine yollad. Gemi bir enkazd, bir harabeydi; gelecek bir hazine. Gemi, karlm frsatlaryd insanln; gelecek olanaklar. Gemi kendisinden kurtulmaya allan bir egemen, ezen; gelecek, gemiin esaretinden bizler tarafndan kurtulmay bekleyen bir kurban. Gemi cehennemdi, gelecek cennet. Gemi bir geceydi, gelecek gn. Gemi, yer altnn, ller lkesinin tanrs Osirisdi, gelecek gnein ve n tanrs Ra. Gemi, masallarn kt kalpli kraliesiydi, her sabah aynasna, benden gzeli var m diye soran ve kendinden gzeli yok eden. Gelecek uyuyan gzel.
27
Denemeler
Modern burjuva uygarl da, gemii lanetlerken pek haksz saylmazd, eski uygarlklarn gemii verken olduklar gibi. Modern uygarlk, ryen antik uygarlklarn humuslandrd topraktan birdenbire kan bir mantar gibiydi. O inden Atlas okyanusuna kadar bir eridi kaplayan binlerce yllk uygarlklar zinciri artk tam bir rmeyi ifade ediyordu. Bu rme iindeki eski uygarlklar, kendilerinin kahramanlk, yani uygarlk ncesi, uygarlk eii dnemleri kadar olsun, bir ideal ve rnek sunmaktan uzakt modern kapitalist uygarla. Teknik ve bilimdeki gelimeler ise tarihsel bir iyimserlii besliyordu. Byle bir dnemde, gelecek gemiin veya imdinin kendisinden kurtarlaca bir ey olarak tasavvur bile edilemez, byle bir soru akla gelemezdi. Ancak, u ksa yzylda, u arlklar yzylnda (Hobsbawm) insanln yaadklar, geen yzyln gelecee ilikin btn hayallerini gmd. O ok umut balanan teknik, insanlk tarihinde ei grlmemi katliam ve aclarn da arac olabiliyordu. Atom yeryznde canllarn bile var oluunu tehdit ediyordu. Doaya egemen olma onun dengesini bozuyor, canl yaamn artlarn bile tehdit ediyordu. retimdeki onca arta, retkenlikteki mthi ykselilere ramen, insanln byk blm, eskisinden de daha kt koullarda yayor, her gn gemitekinden daha fazla ocuk lyordu. Maddi refah bile, saland yerlerde insanlara binlerce yl boyunca aranm mutluluklar vermekten uzakt. Yalnzlk, izolasyon, zamanszlk, yabanclama, ilikilerin, bo zamanlarn metalamas, iddetin ykselii ok daha almaz sorunlar olarak insann karsna dikiliyordu. Btn bunlar, Aydnlanma dneminin iyimser bir gelecek beklentisine lm vuruu oldular. Gemie anlamn veren gelecek hakkndaki beklentilerdir. Gelecek iin umutlar besleyen bir a, gemiin alglann da deitirir. Gemi, btn olumsuzluklarna ramen, mutlu bir gelecek iin geilmesi zorunlu bir aama, gelecein mutluluu iin bir kefaret, bir diyet, o mutluluk lkesine giden zahmetli bir yol gibi grnr. Devrimler tarihin lokomotieri olarak grnrler. Ama gelecek umut n yitirdiinde, bir mutluluk lkesi vaat etmez grndnde, gemi, Tarih meleinin grdkleri, hayata dndrmek istedii ller, yeniden birletirmek istedii krk paralar, gelecek ise bu melein bir frtna tarafndan srklendii yn olarak grlr. Ve gelecek sadece yeni ykntlar vaat eder. Devrimler, tarihin lokomotieri deil, imdat frenleri olarak grnrler. (W. Benjamin) Bylece gelecek yitirildii iin gemi de yitirilmitir artk. Yeni bir aa ve bin yla insanlk ne umut vadeden bir gelecek ne de zlem duyulabi28
lecek bir gemi olmadan giriyor. Tam da bu ruh hali, bin yl dnnn sorusunu belirliyor. Ancak gelecein ve gemiin yitirildii bir an eiinde, gelecei ve gemii birbirinden kurtarmak akla gelebilir ve sorulabilir. Ve o gelecek artk ylesine bir lanetle damgaldr ki, sahneye yalnzca kendisi kamamakta, kendisine ynelecek iddeti ve laneti biraz olsun azaltabilmek, saptrabilmek iin, kardei gemiin irkinliinin ardna gizlenmektedir. Bu balamda, gelecei ve gemii birbirinden kurtarmak sorusu, felse kabuklarndan ve imgelerden soyulduunda, umut vadeden bir gelecek iin, gelecei yeniden kazanabilmek iin ne yapmak gerekir sorusundan baka bir anlama gelmez. Bu anlamda, programatik ve politik bir sorudur. Bizzat kendisi bir programdr. *** Sadece gemi ve gelecei mi yitirdik? Bir de o gemi ve gelecek arasnda, insan psikolojisi ve alglamasna gre saniyelik bir dnemi kapsad sylenen incecik bir zar gibi imdi var. ster bu psikolojik boyutuyla, ister eitli kriterlere gre tanmlanabilecek baka tarihsel ve sosyolojik boyutlaryla bir de imdi var. Bir zamanlar sadece imdi vard. Augustinius, sadece imdide yaadmz ve bu imdinin, gemi eylerin imdisi, imdiki eylerin imdisi ve gelecek eylerin imdisi gibi boyutlar olduunu sylyordu. Parisli isyanclar, ebedi olmasn istedikleri an iin saatlere kurun skyorlard. Bugn ise ne saatleri ykmay ve onlara kurun skmay dnebilecek bir hayal gcmz, ne de yle durup ebedi olmasn isteyeceimiz bir an var. Bir bakma gemi ve gelecek yok olmu ortal imdi ele geirmi durumda. Haberleri bir sprinter gibi okuyan spiker, hava raporunu hzla geip giden bir bahar yamuru gibi anlatan meteorolog, son liste ba paray alaca mzikten daha hzl bir tempoyla tantan DJ, gazetelerin balklar, geip giderken grlen reklam aleri, her ey, tarihsiz ve geleceksizce bir an iin yayor ve yok oluyor, buhar olup uuyor. Tpk mrleri saniyenin bile ok kk bir blm kadar sren radyoaktif reaksiyonlar sonucu ortaya kan tanecikler gibi. Sanki gelecek ve gemi yok olmu durumda, her ey imdi iin var. Bir imdi diktatrl hkm sryor. Ama imdinin bu toplumsal egemenlii, kii ve alglay asndan, imdinin yitiriliinden baka bir ey deil. Hayat hi bir zaman yaanmam, yaanmayacak, tadna varlmam imdilerden oluuyor. Her imdi sadece bir sonraki randevu iin var. imdi gelecein bir hizmetisi. Ama
29
Denemeler
gelecekteki imdiler de daha tedeki bir gelecein imdileri. Btn imdi ve gelecek, daha hzl, durmayalm deriz prensibine gre alan modern uygarln mihrabnda kurban edilmi durumda. Bu anlamda, gemii ve gelecei birbirinden kurtarmak, imdiyi yeniden kazanabilmek demektir. *** Ne gelecek, ne gemi ne de imdi kald. Her eyi yitirmi bulunuyoruz. Yitirdiklerimiz bu kadarla kalsayd gene iyiydi. Umutsuz bir gelecein glgesinin vurduu bir tarih bile yok artk elimizde, tarihin ykntlar bile alnyor. Modern toplumun tanrs kar ise, dini ulustur. Tarihin grd en etkili, en kanl, en sama illzyon olan, yalan olan ulus ve ulusuluk, sadece ykntlardan oluan bir gemii bile insanla ok gryor, onu gizlice alyor. Uluslarn tarihi yoktur. Uluslar ve ulusuluk, tpk bir vampir gibi, olmayan tarihini yaratmak iin, kendi varln srdrebilmek iin insanlk tarihinin kann emiyor, btn tarihi kendisi gibi tarihsizletiriyor. Btn uluslarda, imdinin tarihi o ulusal devletin ya da o devlete yol aan hareketin tarihiyle balyor. Bylece bir yandan uluslar tarihsizliklerini rtk bir ekilde itiraf ederlerken, dier yandan da geni anlamyla imdiyi de sadece bir ulusal ilkeye tabi klarak ve indirgeyerek, insanln elinden kapyor. Tarihin geri kalan ise yine ulusal oluumlarn hazrlanlarnn tarihi oluyor. Tarihi olmayan uluslar btn insanlk tarihini igal ediyorlar. Btn uluslarn tarihi yalanlar zerine ina edilmitir. Tarih zerine yazlan her ey o tarihsize, o soysuza bir tarih, bir soy salamaya hizmet etmektedir. Bu en ak biimde, u an ina halindeki ulusun, Avrupa ulusunun tarihinin inasnda grlebilir. sadan, Eski Greklere, Hal Seferlerinden Otuz Yl Savalarna, hatta kinci ve Birinci Dnya Savalarnn boazlamalarna kadar btn tarih, sanki Avrupa ulusunun oluumu yolunda geilmesi zorunlu aamalarm gibi ele alnyor. Tarih, uluslarn ve ulusulun yamasna uruyor ve onun unsurlar ulusal tarihlerin inalarnda kullanlyor. Artk gemi, sadece uluslarn ve ulusularn prizmasndan baknca vardr. Baka bir gemi yoktur, uluslar tarafndan alnmtr. Bu anlamda gelecei gemiten kurtarmak, gemii uluslarn ve ulusuluun elinden kurtarmak demektir. *** Fakat sadece gelecek hi bir umut vaat etmedii iin yitirmedik gelecei ve gemii; sadece dayanlmaz srati, ticarilemesi ve yabanclamas yznden yitirmedik imdiyi; sadece uluslar ve ulusuluk ald iin yitirmedik
30
ykntlardan ibaret bile olsa tm insanln gemiini; ama ayn zamanda, unuttuumuz iin de, unutturulduu iin de yitirdik. Her hatrlama ayn zamanda baka bir eylerin unutulmas, unutulmaya terk edilmesidir; her olayn ne karl, baka bir olayn arda itiliidir; en ak gibi grnen her tartma, tartlmayana kar bir susu komplosudur. Gerek Tarih henz yazlmam olandr. Var olan tarih ezilenlere kar bir susu komplosudur. Tarih, galiplerin, stn gelenlerin veya daha batan stn olanlarn tarihidir. Ve bu tarihte sadece irenlikler kalmaktadr. Uygarlklarn douuyla birlikte, tarihi sadece irenlikler ve k kaplamaktadr. Kahramanlk dnemlerinin tarihi kadar olsun, rnek alnacak bir erdem yoktur ortada. Bylece ezilenlere kar bu komplo yznden insanlk da tarihinde rnek alacak hi bir ey gremez olmakta; eski uygarlklar kadar olsun, gemiiyle bark olamamaktadr. Gemi ezenlerin ve galiplerin tarihi olarak onlar tarafndan yazld iin onurunu da yitirdi. Zafer sarholuu iindeki modern bat uygarl, bu zaferini ebedi klabilmek, baka olas bir dnyann ve hayalin btn anlarn hafzalardan silebilmek iin, onun erdemli yann unutuyor ve unutturuyor. Tarih sadece Konsantrasyon Kamplar deildir; ona kar direnenlerdir de. Sadece savalar deildir; bar iin savaanlar, asker kaaklardr; sadece uzlaanlar, eyyam efendileri, teslim olanlar deildir; uzlamayanlar, direnenlerdir. Sadece galiplerin zafer arabasna balad ynlarn tarihi deildir; bir inanc srdren marjinal, kk gruplarn da tarihidir; sadece kilisenin deil, Katarlarn da tarihidir; sadece engizatrler yoktur, engizatrlerin yakt atete yanarak k verenler de vardr; sadece ryen Abbasi ve Emevi halifeleri yoktur, Nesimiler, Hallac Mansurlar da vardr. Tarihin btn dikkati ve enerjisi, gemi zerine btn bildiklerimiz hep birinciler zerine odaklanmtr, dierleri unutulmaya ve unutturulmaya terk edilmitir. Ama onlar hep vardlar, varlar ve var olacaklar. Nasl her eylere kadir tanr bir topal eytanla ba edemez, onu yok edemez ise yle. O eytanlarn da bir tarihi var ve yazlmam gerek tarih, bizlerden alnan gemi, o eytanlarn tarihidir. Bu anlamda gelecei gemiten kurtarmak, o unutulan gemii hatrlamak, gemie erdemli ve yiit yann geri vermek, kazandrmak demektir. Tarihle barmak demektir. *** Bir an iin gelecei bir yana brakalm. Unutulmu ve alnm bir gemi ve yaamadmz bir imdi var. Gelecei gemiten kurtarmak iin, unu-
31
Denemeler
tulmuu hatrlamak, alnm geri almak, yaanamayan yaayabilir klmak gerekiyor. Unutulmuu hatrlamak, alnm geri almak, yaanmayan imdiyi yeniden kazanabilmek iin ne yapmak gerekiyor? imdiyi tekrar kazanmaktan balanabilir. Niin ve nasl yitirildi imdi? Nedir bylesine ne insan biyolojisinin ne de doann ritmini takmadan, saatlerden saniyelere, saniyelerden nano-saniyelere doru, mthi bir hzla hayat kyma eden. Zaman alan ve bizleri zamanszla mahkm eden? Eer bir metann deerini iinde younlam emek belirliyorsa, bunun tek ls de zaman ise ve denmemi emek miktar lsnde art deer ve kr artyorsa ve ancak daha ok kr ettike ayakta kalabiliyorsa sermaye; sermaye ancak daha hzla devir ettii takdirde, kr oranlarnda bir ykseli salanabiliyorsa; makineler ancak, durmakszn ve en hzl tempoyla altklar takdirde daha verimli oluyorlarsa, yani retim sisteminin mant, kiilerin iradesinden ve isteinden bamsz olarak bunu gerektiriyorsa; bu nedenle bu modern bat uygarl durmayalm deriz, daima daha hzl ve daima daha ok diye yazmsa; zaman ve imdiyi yeniden kazanmak bu kra dayanan anarik retim, deiim ve tketim sistemini yok etmeden mmkn olabilir mi? Ama bu sistemi yok etmek ise, kr yerine insanlarn ihtiyalarn daha ok ve daha hzl yerine; daha yava ve daha az yabanclam emekli zaman diyen; kr deil insan merkeze koyan bir sistem kurmak; dokunulmaz kutsal, bugnk bat uygarlnn temelini oluturan zel mlkiyete dokunmadan olabilir mi? imdiyi, yeniden kazanmak, sadece srat boyutuyla bile, bat uygarlnn temelini oluturan modern sermayenin temellerini dinamitlemek demektir. imdiyi kazanmak biimindeki bu masum istek, bu son derece insani arzu, bugnk sistemin duvarlarna arpmak zorundadr. Ya o hzla geen zamann, yaanmayan imdinin ieriine gelince; her eyin metalamas yol amyor mu insan ilikilerindeki metalamaya, souklua ve yalnzla; sadece retken igc, art deer reten bir i gc nemli olduu iin deil mi, ocuklarn okul ve kre gettolarnda ocukluklarn yaamadan, eski inde kadnlarn ayaklarnn daha kk yata kalba vurulmalar gibi, sermayenin ve pazarn isteine ve ihtiyalarna uygun formlara sokulmalar. Ve ayn nedenle kapatlmyor mu, artk art deer retemeyecek olanlar yallar evi denen gettolara. Srf daha yksek Kr oranlar deil mi, bylesine akl almaz sratle gerekleen teknik deiikliklerin nedeni. Ve o teknik deiiklikler, sadece henz ziksel bir ypranmaya uramadan, makineleri moral ypranmaya uratmakla kalmyor, insanlar, zellikle yallar da modeli gemi makineler gibi ple
32
atmyor mu? Bylece ocukluk, genlik ve yallk, bir stres ya da gereksizlik duygusu iinde yaanmadan yaanyor. Olgunluk ise, yani cretli olarak allan dnem ise, ya mthi bir tempo iinde yabanclam emek olarak, yani yaanmam bir hayat olarak, ya da onun yeniden retimi iin uyumak, yemek gibi ilerle geiyor. Geriye kalan bo zamanlar ise, ticarilemi, souk, yalnz ve sevgisiz olarak uup gidiyor. Bu sefaletin turizmden evlere, aktan seksel ilikilere kadar daha nice yanndan sz edilebilir. in ilginci, btn o nc dnyann sefaletinin, yani Bat Uygarlnn kasaplar, manavlar, bakkallar, hizmetileri ve genelevleri olmaya mahkm edilmelerinin nedeni, o ziki yoksulluun nedeni, u Bat Uygarlnn ocukluunu, genliini, yalln yaayamayan, erginliini ise yabanclam emek ve onun yeniden retimiyle geiren, geri kalan kck bo zaman da ticarilemi, souk ve yalnzla mahkm olmu alanlarnn i gcnn yeniden retiminin yatn dk tutmak ve dolaysyla art deer ve kr oranlarnda ykseli salamaktan baka bir ey deildir. Manevi olarak savunmaya bile demeyecek bir hayat iin, insanln drtte nn lme ve acya mahkm edilmesi. Fakir lkelerdeki maddi ve zengin lkelerdeki manevi sefaleti yok etmek isteyen her giriim, biraz olsun sorunun nedenlerine girdii an karsnda, u zel mlkiyete, kra, her eyin metalamasna dayanan bugnk bat uygarlnn temellerini grmek ve onlara ynelmek zorundadr. Bu yneli ise karsnda, amaz bir ekilde sermayenin ziksel gcn ve bask aralarn bulur. Ama hayal gcn ve umudunu yitirmi bir insanlk, bu durumun nedenini ok iyi bildii ve grd halde bu temellere ynelemiyor. Eletirisinin sonularndan korkuyor, son szn yutuyor ve geriye adm atyor. Btn dnyadaki aydnlar, dnce adamlar, bu maddi ve manevi sefaleti her ynyle, en sanatsal ve arpc ifadeleriyle ele alp anlatyorlar. Ama nedenler konusuna gelince diller tutuluyor. Bu tutuluun ardnda, uygarln bu ryne son verecek bir gcn grlmemesi yatyor. Ortada bu tasvir ve eletirilerin gerektirdii karsamalar yapmak iin cesaretlendirici bir g yok. O zaman da umutsuzluk sonunda teslimiyete yol ayor. Teslimiyet kendine saygnn yitirilmesine yol ayor. O zaman da unutmaya ve unutturmaya alyor ve sistemin su ortaklarna, kapolarna dnyor.[*] Kurbanlar celltlarnn i birlikiliine soyunuyor. Niye mmkn olmasn, insan ihtiyalarna, doann ve insan biyolojisinin ritmine gre insanlarn zgrce ve demokratik olarak planladklar [*] Kapo: Nazi Almanyasnn toplama ve imha kamplarnda tutuklular arasndan arasndan seilen sadist ve yaltak hizmetliler.
33
Denemeler
bir retim, deiim ve dalm sistemi. nsan bu kadar yeteneksiz midir? Bu insana gvensizlik deil midir? Yklm, szm ona planl denen brokratik keylik ekonomileri bunun olanakszlnn bir kant olarak gsterilebilir mi? nsanlk bu kadar yeteneksiz deildir. Ama bunun iin nce hayal edebilmek, var olann kader olmadn, baka yollar da olabileceini dnmeye cesaret etmek gerekiyor. Ancak o zaman imdiyi yeniden kazanabiliriz. *** Ya bizden ulusun ve ulusularn ald gemi. Onu nasl kazanabiliriz? Daha iki yz yl kadar nce, kendilerini ulus olarak tanmlayan devletler, Atlas okyanusunun iki kysnda, insanln ok kk bir blmn kapsayan topluluklardan ibaretti. nsanlarn byk ounluu iin, ulusuluun anlad anlamda bir ulustan olmann bir anlam yoktu ve byle bir problem bile bilinmiyordu. Ama bugn yeryznde, bir tek santimetre kare toprak kalmamtr ki bir ulusal devlete dhil olmasn, bir tek bile insan yoktur ulusu olmayan. Ulusu olmayan bir insan dnmek, ada hayal gcn ar zorlamak olur, nasl glgesiz bir insan olamazsa, ulussuz da olamaz (E. Gellner). Ama daha yakn zamana kadar insanlar iin bir ulustan olmak, kltrel ya da soysal bir yaknl ifade etmekten baka bir anlam tamazd. Ulusal birimle, siyasal birimin akmas gerektii (E. Gellner) yolundaki ulusuluun anlay, akla bile gelmezdi, Bugn, u ya da bu soydan, u ya da bu airetten olmann siyasal bir anlam olmad gibi bir anlama sahipti bir ulustan olmak. Belki bu uygarln genliini yaad ada insanln hayrna olmu bu ulus ilkesi ve ulusuluk, modern uygarln dini, globalleen bir dnyada, sadece bir apartheit sisteminin dayana olabilir. Gney Afrikada klasik aphartheit biterken, dnya lsnde bir apartheit sistemi kurulmu bulunuyor. Yeryznn beyazlar, Amerika, Avrupa, Japonya, Avustralya gibi lkelerin uluslar, yeryznn siyahlarn, nc dnya denilen rezervuara hapsediyor. Amerika, in Seddi benzeri yksek teknolojili duvarlar ryor, Meksikann kuzeyine, benzerini Avrupa baka biimlerde Asyann Batsna ve Afrikann kuzeyine yapyor. Rezervuara hapsedilenler ve rezervuar yaplan alan ylesine byk ki, bu duvarlarn bir rezervuarn etrafndaki itler olduunu kavramak iin hayal gcn zorlamak, anlaylarda bir Kopernik devrimi yapmak gerekiyor. rlen duvarlar, beyazlarn etrafna deil, siyahlarn etrafna rlmektedir, ama bu siyahlar ylesine byk ve oktur ki, ilk bakta bu grleme34
mektedir. Bu rezervuar koskoca bir hapishanedir ve oradan artk kimsenin kamasna msaade edilmemektedir. Kamaya kalkanlar, ya hapishane yaplm adalardan kamaya kalkanlar gibi, nehirlerde ve denizlerde boulmakta, balklara yem olmakta, dalarda donmakta ya da duvarlara taklp kalmaktadrlar. Bu hapishanenin sahibi beyazlar ise, turist olarak i gcn daha ucuza yeniden retmek iin istedikleri zaman oraya girip kabilmekte ya da politikac ve i adam olarak, istedikleri zaman ve biimde bu hapishaneyi kontrol edebilmektedirler. Beyazlarn idare binasna ise sadece hapishanedeki ibirlikilerinin kma haklar oluyor. Bazen de idare binasnn temizlik gibi baz ihtiyalar iin baz siyah mahkmlarn orada bir parya olarak almasna msaade ediliyor. Bu sistemin bir tek ad vardr: Apartheit. Ama ulus ilkesinin ve ulusal devletlerin egemenlii, bunun sorgulanmaszca kabul edilmilii, bir rklk olduunun grlmesini engelliyor. Ulus ve ulusulua son verilmeden ise bu apartheit sistemi yok edilemez. Ama bu sistem, ulus ilkesine ve ulusal devletlere dayand ve artk insanlk, ulusun dnda bir varolu tarzn unuttuu ve hayal bile edemedii iin, bu sistemin kurbanlarnca, yani siyahlarca bile, sistemin korkunluu, akl ve insanlk dl grlemiyor ve bir itiraz getirilemiyor. Gerekliin tam bir kavran ancak hayallerin aynasnda olabilir. Bu nedenle, sistemin kurbanlarnn bile nce hayal grmeye bunun iin de hayal gcne ihtiyac var. Bat uygarl bir yandan globalleir ve globallemeden sz ederken, sermaye, krlar ve mallar hi bir snr tanmadan dnyann her yerine kolaylkla geebilirken i gcnn ve insanlarn serbest dolamnn nne koyulan ulusal devletin snrlarnn akl ve insanlk dln gizlemek iin, ok kltrllk ya da etniklik diye bir yalan uyduruyor. Ama bu gizleme abas, ulus ilkesine dayanan devletin gereksizliinin de st rtk bir itirafndan baka bir ey deildir. ok kltrllk bir aldatmacadr, daha dorusu, bat uygarlnn kendi kltr anlayn, tanmn, dier kltrlere dayatmasdr. Dier kltrlerin kltr anlaylarnn ve tanmlarnn bask altna alnmasdr. Kltrel olan bu tanmda, siyasi anlam olmayandr. Yemektir rnein, giyimdir, gnlk hayata ilikin kimi alkanlklardr, konutuunuz dildir. Ama biri kp, benim kltrmde devlet yok, benim kltrmde bir ulustan olmak diye bir kavram yok, benim kltrmde saniyeler dakikalar yok, benim kltrmde zel mlkiyet yok, benim kltrmde polis yok, benim kltrmde mahkemeler yok diyemez. Bunlar dedii an, ok kltrllk efsanesi biter, syleyen soluu cezaevinde ya da tmarhanede alr. ok kltrllk, ulus ilkesine dayanan devletleri kurtarmak iin karlm, bat uygarlnn kltr anlaynn diktatrldr.
35
Denemeler
Avrupa uygarlnn kltr karsndaki tutumu, dinler karsndaki tutumuna benzer. Bu uygarlkta din, kiinin bir vicdan ve inan sorunu olarak tanmlanm ve en ideal biimlerinde tmyle politik alann dna itilmitir. Ama bu aslnda, dier dinlerin din anlaylar zerinde bir diktatrlktr. rnein sradan halk slam deil, politik slam, ya da eriatn tanmlad slam, tpk ulusuluun, siyasal birimle ulusal birimin akmasn n grmesi gibi, siyasal birimle din biriminin akmasn n grr. Bu anlay karsnda bat uygarlnn din anlay bir diktatrlktr, ona izin veremez nk. Bunun tersi de dorudur, politik slam da, dini kiinin vicdan ve inan sorunu olarak, politik alann dnda anlayan yaklam zerinde bir diktatrlktr. Bunlar uzlamazlar. Ayn ekilde baka kltrlerin kltr tanmlar karsnda da ayn durum vardr. Bir kltrn siyasal alan iinde grdn, dier kltr grmyorsa, bunlardan birinin geerlilii dieri zerinde diktatrlktr. oulculuk, ok kltrllk, demokrasi, ok renklilik gibi kavramlar bu diktatrl gizlemeye yarayan ideolojik aralardr. Ceza suun cinsinden olmaldr. Gze gz, die di. Mademki bat uygarl, dini ve kltr yle tanmlyor ve politik alann dna itiyor, ona da bu uygarln dini olan ulus ilkesine ve ulusulua niye ayn ceza verilmesin? Bat uygarlnn ufkunun tesinde baka bir uygarln hayali, ie, bat uygarlnn dini olan ulus ilkesinden balamak zorunda deil mi? Bugn dnyadaki btn devletler, var olan ve var olmaya alan btn devletler, hepsi, ulusal birimin politik birimle akmas anlayna gre kurulmu bulunuyor. Tpk bir eriat devletinde, dinsel birimle politik birimin akmasnda olduu gibi. Aslnda bugn btn dnya, ulus ilkesi asndan eriat devletleri tarafndan ele geirilmi bulunuyor. nsanlarn dinsiz olma hakk var, ama ulussuz olma hakk yok rnein. kii bir araya gelip bir din ya da tarikat kurabilir, ama bir ulus kuramaz. nk ulusunun ulus anlay, ulusal birimle siyasal birimin akmasn ngrr. Ulusuluun ulus anlayn kabul etmek iin hi bir neden yok ortada, aksine 80li yllarn bandan beri, ulus ve ulusuluk alanndaki anlaynda devrim yapm kitaplarn hepsi, ulusuluun ulustan nce geldiinin, varoluu bakmndan snara deil rnein dinlere benzediinin kantlaryla doludur. Bu anlay reddetmek enternasyonalizmle de olamaz ve enternasyonalizm deildir. Enternasyonalizm, ulusuluun ulus anlayn reddetmez, dlamaz, onu olduu gibi kabul eder ona dayanr ve onu yeniden retir. Onun iindir ki, yeryzndeki uluslarn ounu enternasyonalistler yarat36
mlardr. Ulusun ne olduunu ulusulardan renemezsiniz derler, enternasyonalistlerden de renemezsiniz. Tpk tanrszlk ya da dinsizlik gibi, ulussuz olma hakkn savunan bir anlay ki bu anlay otomatik olarak siyasal olanla ulusal olann akmas gerektii anlayn reddetmek zorundadr uluslarn ve ulusuluun mezar kazcs olabilir. Byle bir anlay, ulusu siyasal alann dna iterek, isteyene istedii ulusu kurma, girme, kma, ulussuz olma hakkn salayabilir. Ulus kiisel bir seim, din gibi bir inan sorunu veya tpk, bugn kltrn tanmland gibi bir kltr sorunu olur. Elbette byle bir yaklam, ulusal olanla politik olann akmasn reddeden ve ulusal olan, tpk daha iki yz yl nce insanln ounda olduu gibi, politik alann dna iten yaklam, ulusunun yaklam zerinde bir diktatrlktr. Ama bugn btn dnyaya egemen olan ulusuluun anlay da dieri zerinde bir diktatrlk. *** Uluslarn bir araya gelip ok uluslu birlikler (Avrupa Birlii) ya da uluslar st (Birlemi Milletler) birlikler kurmas, ulusuluu yok etmez, sadece glendirir ve grnmesini gizler, daha byk ve gl olarak baka bir isimle yeniden retir, ulusal olanla politik olann akmasn sorgulamaz. Uluslarn aralarndaki atmalarn, uluslar arasndaki yaknlamalarla; uluslar aras rgtlenmelerle; ulusunun anlad biimiyle ulus ilkesini ret etmeyen, dlamayan, ama yeniden reten mekanizmalarla kaybolaca inanc ocuksudur ve hi bir tarihsel tecrbe bunu desteklemez. Ulusunun ulus anlayn ret eden, onu dlayan, onun zerinde bir diktatrlk oluturan, baka bir ilke ancak bugn insanl apartheit sisteminden kurtarp, ulusal atmalara son verebilir. Bu, bir tarihsel analojiyle daha kolay anlalabilir. slamiyet ncesi dnemde, insanlar Arap yarmadasnda airetlere gre rgtlenmilerdi. Geerli ilke, soy kardelii, kan kardelii idi, tabiri caiz ise, siyasal olan kan ve soyla belirleniyordu. Muhammet, bu airetleri birletirmeye, birlemi milletler ya da Avrupa Birlii gibi, airet birlikleri ya da federasyonlar gibi yollar denemedi, o kandalk ilikisi ve ilkesinin yerine baka bir ilkeyi getirdi, kan kardelii yerine din kardelii. Ancak bylece her airetin iindeki din kardelii ilkesini kabul edenler, kan kardelii ilkesini kabul edenlere kar baka bir ilkeyi dayattlar. Dier bir rnek, modern bat uygarlnn tarihinden verilebilir. Burjuvazi, ilk muhalefetini dinsel biimler iinde rgtledi. Bu biimler iinde kald srece, tm insanl, tm dinleri etkisi altna alabilecek bir uygarlk
37
Denemeler
gelitiremezdi burjuvazi. Hristiyanln hangi yorumunun daha doru olduu, bir Mslman ya da bir Budist iin hi bir ey ifade etmez ve anlalmaz kalrd. Burjuvazi, Muhammetin airetler kardelii ya da federasyonu denememesi gibi, bir dinler birlii ve kardelii de denemedi. Burjuvazi, btn antik uygarlklarn ve dinlerin dayandklar ilkeleri dlayan, geersiz klan ve onlar zerinde bir diktatrlk oluturan bambaka bir ilke ile, rnein ulus ilkesi ile onlar zerinde kesin bir zafer kazand. Burjuvazi, btn dinleri, antik uygarlklar ve airetleri, tpk Muhammetin bir zamanlar, din kardelii ilkesiyle yapabildii, yani kardeleri siperlerin kar taraarna srebilmesi gibi, ulus kardelii ilkesiyle, din ve kan kardelerini birbirine kar srp ekonomik gcne dayanan zaferini ideolojik olarak pekitirebildi. Modern uygarlk, ancak, baka bir ilkeye dayanarak, her din ve kandalk birliinin iinden yn yn gnll savunucular bulabildi. Ulusuluun sonu da byle olabilir. Ulus ilkesini ret eden, bo dren, onu dinlerle ayn kefeye ve gerek yerine koyan bir ilke, bizden tarihi ve gnmz alan; insanln bir apartheit sistemine mahkm eden ulusal devletlerin sonunu getirebilir. Her ulus iinde, ulusal olanla politik olann akmas gerektiini savunanlarla, bunun kiisel bir tercih sorunu olmas gerektiini savunanlar arasnda bir blnme olmadka ve ikincileri birincilere stn gelmedike, alnm gemii yeniden kazanmak ve gelecei gemiin lanetinden kurtarmak mmkn olamaz. Modern uygarln dini ulusuluk ya da onun heretik kart enternasyonalizm, klasik dinler kadar olsun byle bir eletiri ve bak karsnda dayanacak gte deildir. O insan varlna ilikin temel sorular ne sorar ne de ona bir cevap arar. Sanldndan ok daha gszdr. Burada btn sorun bunun olabileceini dnmek, bunu hayal edebilmekte. Var olann ufku dndan ona bakabilmekte. *** O halde hayal grmeliyiz. Ama hayal grmeyi bile unutmu bulunuyoruz. Hayal grmeyi de unuttuumuza gre, onu yeniden hatrlamak, sanki ar bir ameliyat ve uzun bir yatalaklk dneminden sonra bir hastann yeniden yrmeyi renmesi gibi, hayal grme almalar yapmamz, tembellemi kaslarn itaatsizliine son vermemiz, yol atklar aclara dayanmamz gerekiyor. Tabakhanede alan iiler gibi burnumuz ufunetin kokusunu almaz olmu durumda. O pislik kokusunu tekrar fark edebilir olmak iin, nce temiz bir havaya gerek var. Bu temiz havay ancak hayaller salayabilir.
38
Ancak hayallerin altnda gerekliin akl ve insanlk dl daha iyi grlebilir, onun daha derin bir kavranna ulalabilir. Herkes, kuyuya dmemek iin nne bakyor, kimse yldzlara bakmay aklndan geirmiyor bile. Kafalar yukarya kaldrlsa, kuyunun az grlebilecek ve belki o zaman kuyudan kma abasna girilebilecek. Hayallerin ufku olmakszn gerekliin daha tam bir kavran olamaz. *** Gerekliin hayallerin nda gereki bir deerlendirilii ise unu gsterir: durum umutsuzdur. ylesine umutsuzdur ki artk ciddi bile deildir. Belki oktan insann var oluunu salayan koullar tahrip oldu geri dnszce. Bir gkdelenin tepesinden aa dene yere akld ana kadar bir ey olmaz, belki insanlk bu durumda. Paratn ipini ekecek, ya da uuruma doru hzla giden trenin imdat frenini ekecek bir g de grlmyor ortada. Tarihin tersinden alan yumann yol at Gordiyon Dmn kesecek, skenderler de yok artk. Modern uygarlk btn insanl kendi zafer arabasna balam, gemii alm, unutmu ve unutturmu. Yaplacak ilk i, durumun byle olduunu grmektir, durum hakknda sahte umutlar ve hayaller yaymamaktr. Durumun umutsuzluu grlmeli ve gerein gzlerinin iine cesaretle baklabilmeli. Gereklii grebilmek iin hayal grebilmek; umutsuzluu grebilmek iin gereki olmak gerekiyor. Hi bir umudun ve kaybedecek bir eyin olmamas; bunun grlmesi ve kabul ok salam bir hareket noktas salar. ok radikal ve eletirel bir tutumun koullarn salar. Bu radikalizm yine ayn lde radikal; ne umuda, ne baarya bir referans noktas olarak bakmayan bir ahlaki tavr al gerektirir. Ezen var ezilen var, galip var malup var, stteki var, alttaki var, kadn var erkek var, siyah var, beyaz var. Bunlarda hep lanetlilerden yana olmak gerekir, hep yle olmaya almak gerekir; tarihin ve gelecein, basknn ve smrnn olmad bir dnya iin bir olanak vaat edip etmediinin nemi yoktur. Gienin ve barikatn bu tarafnda olmak, ahlaki bir ilke olmal. nsan hayatna anlam veren ey, onun amacdr. Ama ise, smrsz ve basksz bir dnyaya ulaabilmek iir azami olan yapmaktan baka bir ey olamaz. Hayal gcyle gerekliin rezaletinin kavran; gerekilikle umutsuzluun kabul ve umut ve umutsuzlua bir anlam yklemeyen ahlaki bir seimle konumun belirlenii.
39
Denemeler
Gerekesini insanln umutsuz durumundan ve ahlaki bir seimden alan byle bir tavrn, bir zafer beklentisine bile ihtiyac yoktur. Tarihte eer ezilenlerin kurtuluu yolunda zaman zaman bir para ilerlemeler kaydedildiyse, bunlar zafer kazananlar deil, yenilenler sayesinde olmutur. Kurtulua azami katk, ou kez yenilgiyi gerektirmitir, zaferi deil. Zaferi kazanan kilisenin deil, onun yaktklarnn, cadlarn rnein daha ok katks vardr insanln kurtuluuna. Bir zafer bile beklemeyen, umutsuz bur durumdan yola kan ve umudu bile olmayan bir tavr olabilir ancak umudun kendisi. Kaos teorilerinde kullanlan bir metafora gre, indeki bir kelebein kanat rp, Amerikada bir kasrgaya yol aabilir. Aar deil aabilir. Bu kk kck de olsa bir olanaktr. O halde yaplacak i bellidir. indeki bir kelebein kanat rp olmak. *** Yaanan tarih yaanmas zorunlu bir tarih deildir. Bugnk tarih olas tarihlerden sadece biridir. Tarihin bugnk yolunu zorunlu olarak kat ettiine dair hi bir kesin toplumsal yasa yoktur. Sadece toplum deil, doa tarihi iin bile geerlidir bu durum. Daima baka olanaklar vardr. Bugnk evren, muhtemelen olas evrenlerden sadece biridir. Belki o baka olas evrenler bile var evrenimizin dnda. Ama bu kir yle de ifade edilebilir. Eer Big Bangtan bugne, evrenin tarihinin kaseti ya da lmi yeniden oynatlsayd, ayn lmin grleceinin hi bir garantisi yoktur. Bugnknden bambaka zellikleri olan baka yap talarna dayanan bir evren olabilirdi. Doa tarihi iin de geerlidir bu durum. Hayatn douundan beri lmini yeniden oynatmak mmkn olsa, bugnk canl trlerinin ayn ekilde olacana dair hi bir yasa ve garanti yoktur. Aksine, bizlere doal evrimin kanlmaz sonucu gibi grnen insan bir rastlantdan (S. J. Gould) baka bir ey deildir. Paleantoloji ve Jeoloji bunun ynla kantn sunuyor. Peki, ayn ey toplum iin geerli deil mi? Bugn yaadmz tarih, olas tarihlerden sadece biri deil midir? Kaset bandan alnsa, ayn mziin dinleneceinin bir garantisi ve zorunluluu yoktur. Ve tarihin her an, kasetin yeniden alnabilecei bir balang noktasndan baka nedir ki? 9 Kasm 1998
40
1 Maysn Douu, Bugn ve Gelecei zerine Dnceler

Modern toplum tarihindeki ulusla snrl ulusal bayramlar bir yana, btn byk bayramlarn kkeninde dinsel bayramlar ve onlarn kkeninde de insanlk tarihindeki, avclk ve toplayclktan gebelie veya tarmcla gei gibi, byk devrimler yer alr. Gerek ulusal, gerek dinsel btn bu bayramlar kutlayanlar ya da kutlamaya arl olanlar bir ulusun ya da dinin taraftarlaryla snrldr. 1 Mays, tarihte, tm uluslardan, kavimlerden, dinlerden, rklardan, cinslerden, yalardan insanlarn kutlad ilk ve tek bayram olma zelliini koruyor. (8 Mart Kadnlar Gn, uluslar, rklar ve dinler st olma zelliine sahipse de ve 1 Maysn aksine, son yllarda kutlan nicel ve nitel olarak ykselme eilimi gsteriyorsa da, onu kutlayan znenin ezilen cinsle snrl olmas onu 1 Maysa gre daha snrl klyor. Ancak, 8 Martn 1 Maystan daha uzun mrl olaca dnlebilir. Kadnn zerindeki basknn kkleri ok daha derinlerdedir ve snfsz bir toplumla ortadan kalkmayacaktr. Belki snfsz bir toplum, bu en eski ve kkl blnme ve bask biimine kar mcadelenin ykselii iin yepyeni olanaklar da sunup ona byk bir atlm gc de kazandrabilir.) 1 Maysn btn dinler, uluslar, kavimler, rklardan insanlar tarafndan kutlanmas onun mesajnn tm insanlk iin bir mesaj olmasyla ilgilidir ve insanln ulusal, dinsel vb. blnme ve dmanlklar olmadan da var olabileceinin sadece bir umut deil, bir olanak olduunun da en esasl kantn oluturur. O ulusal, dinsel, rk41
Denemeler
sal vb. blnmeler ve dmanlklar olmadan yaamann ancak bu blnmelerle blnerek; yani btn dinlerden, dillerden, uluslardan, rklardan iilerin kendi uluslaryla, dinleriyle, rklaryla blnmesiyle mmkn olabileceini gsterir ve btn dier blnmelere kar bir meydan okuma; bir provokasyondur ve onlarn var olular iin en byk tehdittir. Tarihte birok kereler, btn insanlarn kardeliini tleyen retiler kmsa da bunlar hep belli bir dinin iindeki bir sekt olma zelliini aamamlardr. Tarihte ilk kez iiler, bunu tm insanlk iin bilinli bir program ve grev olarak ortaya koyabilmilerdir. i snfnn ancak dnya leinde ve dnya tarihsel llerde var olabilmesi nedeniyledir ki, onun hedeerinin evrensellii ile bir ii snf bayram olmas arasnda isel bir ba vardr. Ve yine bu nitelik, onun hi bir zaman bayram olamayacak bir bayram olduunu gsterir. Aslnda 1 Mays bir bayram da deildir, bir projedir, bir ardr, bir ar iin ii snfnn birlik, mcadele ve dayanma gndr. Dolaysyla, yle bir bayramdr ki, eer yaamaya devam etse ve tekrar bir canlanma salasa bile, gerekten bir bayram olarak kutlanabilecei gn, onu kutlayacak zne olmayacak ve ars ise artk gereksiz olacaktr. 1 Mays, ii bayramdr. Ama ii snf, kendini yok etmek zere var olan bir snftr. O kendisini var eden toplumsal koullar, yani kapitalizmi ortadan kaldrd an kendisini de ortadan kaldrmaya balar, proletarya, yani cretliler ancak burjuvaziyle bir ztlk iinde var olabilir; burjuvaziyi ortadan kaldrdnda kendisi de ortadan kalkmaya balar. Dolaysyla 1 Maysta sembolleen amalara ulalrsa, yani snfsz bir topluma ulalrsa, iiler de ortadan kalkm olacandan ve 1 Maysn arsna artk gerek kalmayacandan; ne znesi ne de vesilesi kalmam byle bir bayram kutlamak anlamsz olacaktr. Dolaysyla 1 Mays, tpk Marksn eserinin alt balnn, Ekonomi Politiin Eletirisi alt baln tamas gibi, yani Marksist ekonominin hedenin bizzat kendi konusunu, yani meta retimini ortadan kaldrmay hedeemesi gibi, bizzat kendi konusunu ve znesini yok etmeye ynelik; bayram olarak kutlanabilecei an artk bayram olarak kutlanmasna gerek olmayacak bir bayramdr. Eer yaarsa ve gelecekteki mcadeleler iin bir sembol grevini grmeye devam ederse, gemi mcadelelere bir kran gn olarak bir bayram olabilecei dnlebilir belki. Ama eer bir gn gerekleirse, gelecein snfsz toplumunun insanlarnn bayramlara gerek duyacaklar phelidir. Bayram ktlk, bask, yoksulluk, ar alma koullar vb. altnda anlamldr. Bunlarn ald bir dnyada insanlarn, en azndan bugnk anlamyla bayramlar kutlamayacaklar tahmin edilebilir.
42
O halde, 1 Maysn tarihsel kaderini belirleyen, her eyden nce bir bayram deil, onun bir zneye bal bir proje olmasdr. znenin ve projenin kaderidir 1 Maysn tarihsel kaderini belirleyen ve bu kaderin ne olaca ok belirsizdir. Ama kkleri ve bugnne bakarak, genel baz eilimler belirlenebilir belki. *** 1 Mays, modern kapitalist uygarln iki byk merkezindeki, Amerika ve Avrupadaki ii hareketlerinin ocuudur. 1 Maysa vesile olan olaylar Amerikada olmu, ama onun Amerikann snrlarn ap btn modern ii hareketinin bulunduu lkelere yaylmas, ekirdeini Avrupa lkelerindeki ii hareketine dayanan partilerin oluturduu kinci Enter nasyonalin kararlar ve uygulamalaryla gereklemitir. Amerika, modern toplumun, kapitalist toplumun modeli ve idealidir. Amerikan kapitalizmi dnya burjuvazisine, gangsterleri, modern reklamcl, ilk zrhl sava gemilerini, Fordist retimi, vb., verdiyse; Amerikan iileri de dnyaya, beyaz iilerin siyah kyllerin mzii Bluesundan kaynaklanan, isyanc ve muhalif bir zellik tayan Rock mziini veya siyah iilerin Jazzn; Batnn usuz bucaksz otlaklarndaki byk iftliklerdeki tarm iilerinin (cowboy) ya da demiryollar inaatlarnda alan proleterlerin, pratik, salam ve ucuz kyafeti Blue Jeann (kot pantolonu) yan sra 1 Mays da verdi. Amerikan western lmlerinin ekiciliinin ardnda, Amerikan ii hareketini istikrarsz klan nedenlerden biri vardr. Uzak ve Orta Batnn kk zgr iftisinin atas, ne kle, ne serf, ne airet balaryla baldr. O tm kapitalizm ncesi balardan, daha bir kk retici olmadan nce kurtulmu modern zgr iinin zgr bir kylye dnm hali olarak ei benzeri olamayan bir tarihsel tiptir. Engels, bsenin romanlarnn ekiciliinin ardnda, Norveli kk retmenin tarihinde hi bir zaman serii yaamamasnn, onlu ser ikten km bir Alman kk burjuvas karsnda gerek bir insan klnn yattn yazar. Benzer ekilde, Amerikal kk toprak sahibini bylesine ekici klan, onun bir iiden kk zgr kylye dnm olmasdr. Ama bizzat bu sre, yani sanayilemi doudaki iiler iin daima, Batnn topraklarnda zgr bir kk kylye dnme olana; Amerikan ii hareketinin gl bir gelenek ve teorik temele sahip olmasn engellemi ve Amerikan ii hareketine daha ziyade, sanayi buhran ve canlanmalarna ar baml ve gelenek biriktiremeyen bir nitelik vermitir. Ne var ki, Amerikan ii hareketinin tek sorunu bu da olmamtr. Siyah ve beyaz iiler; beyaz iilerin de gmen ve Amerika doumlu iiler;
43
Denemeler
ve yeni gelen gmen iilerin de dinlere ve dillere gre blnml ve Batdaki bo topraklarn yedek sanayi ordusunu emmesi ve yeni gmen aknlarnn bile sanayinin ihtiyac olan ihtiyac karlamamas nedeniyle Amerikada ii cretlerinin kta Avrupasna gre ykseklii de Amerikan iilerinin gl bir politik ii hareketi yaratamamasnda etkili olan dier nedenler arasnda saylabilir. Btn bu olumsuz etkilere ramen, i sava sonrasndaki dnemde sanayinin hzla gelimesine paralel olarak ii hareketinin ve rgtlerinin de ykselii grlr. Ve 1 Maysa yol aan olaylar, bu ykseliin tepe noktasn temsil ederler. Bu olaylar ayn zamanda, Amerikan i Hareketinin tarihinde, daha ziyade zanaatkr iilie denk den rgtlenme biimlerinin zirvesi ve k olduu kadar; yeni sanayi tipi ii sendikalarnn ykseliini de iaretlerler. i snfnn yeni bileimi artk, Emek valyelerinde sembolleen rgtlenme biimlerinin kabuunu atlatyordu. 1 Maysa yol aan olaylar, Emek valyelerinin de sonunu getirmitir. Yeni olan nceleri daima eski biimler altnda ortaya kar. Nasl, daha sonra Fransz Devriminde artk tmyle din d bir biimde ortaya kacak olan modern burjuvazinin ilk partileri dinsel tarikatlar biiminde ortaya ktlarsa; nasl ilk otomobiller at arabalarna benzerse, ilk modern ii rgtleri de ortaan esnaf loncalarnn biimleri ve ilikileri altnda ortaya ktlar. Bugnk modern sanayi sendikalar, sanayi devriminden sonra ortaya km ve modern ii partilerinin ortaya kna da denk den sonraki biimdirler. Ama bundan nce, uzunca bir sre ii hareketine meslek dalna gre, byk lde lonca karakteri de tayan ii sendikalar ve birlikleri egemen olmutur. Ve ii hareketi iinde, bir biimden dier biime gei daima atmal bir yol da izlemitir. Amerikan ii hareketi de balangta bu kurala uyar. lk byk ii rgt masonluktan ve mistik zanaatkr loncalarndan esinlenmi, 1869da New York ve Chicagodan sonra Amerikann nc byk sanayi ehri olan Philadelphiada dikimevi iilerince gizli olarak kurulmu Soylu ve Kutsal Emek valyeleri Tarikatdr i hareketinin ve rgtlenmelerinin ykselii en iyi Emek valyeleri rgtnn ye saylarnda grlebilir. rgtn yesi 1878de on bin dolaynda iken, bu say 1885te 110.000 ve 1 Maysn ortaya kmasna neden olan olaylarn getii yl olan 1886da 700.000e frlamt. rgtn gerek etkisi ise, ye saysn kat kat ayordu. te 1 Maysa yol aan olaylar ve gelimeler, Amerikan i hareketindeki bu ykseliin sonucu olarak ortaya kmlardr. Bu ykseliin sala44
d 8 Saatlik i gn kazanmnn ve buna kar Amerikan burjuvazisinin kar saldrsnn semboldrler. 1 Mays, 1 Mays olmadan nce, 5 Eyll idi. On dokuzuncu yzylda ii hareketinin btn kapitalist lkelerdeki temel sloganlarndan biri: sekiz saat i, sekiz saat dinlenme, sekiz saat da kltr idi. (Ve bugn bile dnyadaki iilerin byk ounluu iin gereklemi deildir). lk ii sendikalar, iileri daha sonraki gibi sanayi kollarna gre deil, mesleklerine gre rgtlerlerdi. te ii hareketinin bu ykselii iinde, yine byle sendikalardan biri olan Marangozlar Sendikasnn nderlerinden biri olan Peter McGuire, New Yorktaki merkezi ii sendikalar toplantsnda, iilerin kent sokaklarnda yry yapabilecekleri zel bir gne sahip olmalarn ve Eylln ilk Pazartesi gnnn Emek Gn olarak ilan edilmesini nerdi. neri cokuyla kabul edildi. Ve o yl, 5 Eyll 1882de otuz bin ii eitli sloganlar atarak yrd. Ayn olay 1883te de tekrarland. Daha sonra, Eylln ilk Pazartesi gnnn Emek Gn olarak kutlanmas, ABD ve Kanada rgtl Meslek kurulular ve ii sendikalar Federasyonu (FOTLU) 1884 Chicago toplantsnda da kararlatrld. Daha sonra Amerikan i Federasyonuna (AFL) dnecek olan FOTLU, o zamanlar Emek valyelerine gre ok daha gszd. ki ii rgtlenmesi biimi arasndaki ayrlk, zellikle, Emek valyelerinin, vas iilerin dier iilerden ayr olarak meslek sendikalarnda rgtlenmeleri noktasnda younlayordu. Bu ayrlk, yar zanaatkr iilikle, modern sanayi iilii arasndaki fark ifade ediyordu. 1 Mays olaylarna yol aan btn gelimeler, o zaman daha gsz olan, ama gelecee ynelik eilimi ifade eden FOTLU tarafndan nerilmi ve gerekletirilmi bulunuyordu. Yine ayn yl, 1886da FOTLU da modern sanayi tipi rgtlenmenin ilk rneklerinden biri olan AFLye dnyordu. te bu Emek valyelerine gre daha gsz, ama gelecei temsil eden FOTLU daha sonra, 8 saatlik i gn mcadelesini ykseltmek ve iilerin kararllklarn gstermek iin 1 Mays 1886da 8 saatlik i gnn iin bir gnlk grev yaplmas karar ald. O gn btn lkede 350.000 ii greve gitti. rnein Chicagoda 1 Mays 1886da 40 bin ii greve kt. Bylece greve kmam iilerin bile dhil olduu iilerin byk blm 8 saatlik i gn hakkn kazanyordu. Sermaye muazzam bir yenilgiye uramt. Bu yenilginin rvann almalyd. 3 Maysta Chicagoda bir grev srerken, Polis grevci iilere ate aarak drt kiiyi ldrd. Ertesi gn, 4 Maysta iiler bu cinayeti protesto etmek iin Haymarket (Saman Pazar) meydannda toplandlar. Konumalar yapld ve miting olaysz dalrken, kalabaln iinden biri polise bir bomba
45
Denemeler
att ve be polis memuru ld. Bunun zerine de polis kalabala ate ap on kiiyi ldrd. (Bombay atan bulunamamtr, ama daha sonra btn kukular anarist rol yapan polis ajan Rudolph Schnaubelt zerinde toplanmtr. Benzer senaryolar btn lkelerde grlr. Trkiyedeki 1 Mayslar da tipik bir rnektir. 1976 1 Maysnn kitleselliine ve Trkiye tarihindeki en byk politikleme ve radikalleme dalgasna kar 1977 1 Maysnda burjuvazinin yapt ayndr). Burjuvazi bylece, ii hareketine gzda vermek ve ezmek iin gerekli bahaneyi bulmu ve daha dorusu kendisi yaratm olur. Tutuklananlarn hepsi herkesin gz nnde daha nceden konumalarn yapp gitmi veya olayn olduu srada krsde konuan genellikle Anarist inanl ii nderleridir. Olayla hi bir ilgileri bulunmamasna ramen idama mahkm edilirler. Bu hukukun ayaklar altna alnd resmi cinayete kar protestolar ykselir. Tutuklananlardan biri hapishanede intihar eder, sadece ikisi vali tarafndan affedilir ve geri kalan drd 1887 Kasmnda idam edilirler. Bu ak intikam eylemi, daha sonra bizzat yine burjuvazi tarafndan itiraf edilmitir. 1893te Illinois eyaletinin yeni valisi, dosya zerinde alt ay altktan sonra sanklarn hi bir suunun sabit olmadn aklar ve geri kalan hayattaki san serbest brakr. Bylece yaamn yitirmi be ii nderinin hukuk d yntemlerle ldrlm olduu da resmen saptanm olur. Bu olaylarla birlikte, Amerikan ii hareketi tarihinde bir dnem (Emek valyeleri dnemi) biter ve yeni bir dnem (AFL dnemi) balar. Ama bu ayn zamanda, Amerikan kapitalizminin emperyalizme dnmesinin, Amerikan iisinin giderek Amerikan burjuvazisiyle i birliine yneliinin tarihidir. Bu dnm en ak biimde, Samuel Gompers sembolize eder. Samuel Gompers hem 1 Maysn iilerin uluslar aras birlik, mcadele ve dayanma gn olmasna yol aan kiidir hem de daha sonra sendikalarda iilerle iverenlerin ibirlii siyasetinin dnya apnda teorisyen ve pratisyeni olmutur. Gompers balangta Amerikan ii hareketindeki Marksistlerin grlerine yakndr. Lassaleclarn daha etkin olduu Emek valyeleri karsnda FOTLUnun kurulmas ve AFLye dnmesine nclk edenler arasnda yer alr. AFLnin kuruluundan sonra, bu rgtn tek cretli personeli olur. Daha sonra da, Snf ibirlii sendikaclnn teorisini ve pratiini gelitirir. rnein Trk-, smet nnnn adam ve MT ajan Sabahattin Selekin, 1946daki ii ve sosyalist ykselie kar kulland adamlarna, Amerikada Gompersizm rngas yaplarak oluturulmutur.
46
te bu Gompers, daha henz Marksistlerle ve Sosyalistlerle rt ettii; meslek sendikacl karsnda sanayi sendikaclnn gelitii ve henz Amerikan i hareketin ykseliini yaad bu dnemde, kinci Enternasyonalin Pariste 1889da toplanan kongresinde, AFL (Amerikan i Federasyonu) temsilcisi olarak 1 Maysn iilerin uluslararas birlik, mcadele ve dayanma gn olarak kabuln nermi ve neri kabul edilmitir. Bu tipiktir. 1 Mays, Amerikan i Hareketinin bir armaan olmakla birlikte, Gomperste sembolletii gibi, 1 Mays daha sonra Amerikaya uramaz olmutur. Bugn zengin lkelerdeki iiler, btn gl geleneklerine ramen ayn yola girmi bulunuyorlar. 1 Mays zengin lkelerde, sendika brokratlarnn ou kez adet yerini bulsun diye veya gelecek szleme dnemi iin biraz di gstermeyi denedikleri veya i olarak (nk 1 Maysa katldklar saatler mesaiden saylr) katldklar ruhsuz bir gsteridir. *** lk 1 Mays gsterileri yaplal tam 110 yl olmu. Bundan sonra, 1 Mays, yine uzun mcadelelerle eitli lkelerde yaygnlat. ou kez 1 Mays kutlayabilmenin, o gn tatil olarak kabul ettirebilmenin, o gn miting yapabilmenin kendisi bile hemen her lkede byk ii mcadeleleri gerektirdi ve hala da gerektiriyor. Bylece hemen her lkede, 1 Mays uluslar aras olduu kadar o lkedeki iilerin ve ezilenlerin yine ou 1 Maysta yaanm katliamlarnn ve basklarn ansn da tar. Dolaysyla bu nedenle artk sadece iilerin bir bayram da olmaktan km; smr ve baskya kar tepki ve hedeerin dile geldii daha genel ve yaygn bir nitelik kazanmtr. Trkiye tipik rnektir. 1 Mays bir uluslararas ii gn olmaktan ok, en azndan 1977deki katliamdan beri Trkiyenin kendi tarihinin ve sorunlarnn damgasn tayan bir gndr. *** Eer yuvarlak hesap Duvarn ykln veya Sovyetlerin kn sembol olarak alrsak ve ilk 1 Maysn uluslar aras kutlannn da 1890 olduu gz nne getirilirse, 1 Mays, klasik anlam ve biimiyle yz yl srmtr. Klasik biimiyle 1 Maysn bittii sylenebilir. Elbette birok lkede 1 Mays militan mcadelelere sahne oluyor, ama bunlar artk ii hareketinin uluslar aras program veya birliini ifade etmekten ziyade, o lkelerdeki zgl mcadelelerin, ou kez de demokratik ve ulusal karakterdeki mcadelelerinin bir vesilesi olarak bir ilev grmektedir. Bugn ii snfnn ne uluslar aras rgtleri kald, ne uluslar aras btn iileri birletirebilecek program var. Ne enternasyonaller var 1 Mays47
Denemeler
lar uluslar aras parolalar altnda kutlamay nerecek; ne de ortada o rgtsel birlemeyi salayacak program ve sloganlar. Bugn her hangi bir Avrupa lkesinde bir 1 Mays gsterisi, 1 Maysn, dolaysyla da dnya ii hareketinin iinde bulunduu hazin durumu ok ak olarak gz nne serer. 1 Mays gsterilerinde artk iiler yoktur. Sadece, zaten giderek nfusun ok kk bir blmn kaplayan ve giderek saylar azalan sanayi iileri deildir olmayanlar; genel anlamyla cretlilerden oluan iiler ii kimlikleriyle yokturlar. Onlarn yerine, ii rgtlerinin grevlileri, sendika brokratlar vardr. Bir miktar, kk militan ve sekter gruplarn militanlar vardr. Bunlarn da sloganlar toplumun nne bir ufuk amaktan ziyade protestoya ynelik ve esas olarak hayrlarla snrldrlar en iyi halde. Geri kalanlar da, eitli ulusal bayraklar altnda yer alan gmenlerdir. 1 Mayslar tam bir diaspora milliyetilii karnavaldr. Aslnda ou toplumsal konumlaryla ii olmalarna ramen, oraya ii olarak deil; uluslar aras bir gcn bir paras olarak ve uluslar aras bir hedef iin deil; ulusal kimlikle ve ou kez bulunulan lkenin iindeki sorunlara bile yabanc, uzaktaki memleketin sloganlaryla oradadr. i snfnn anarizm ve sosyalizm gibi uluslar aras eilimlerinin krmz ve siyah renkleri deil, ulusal bayraklarn renkleri ve sembolleri doldurur manzaray. 1 Mayslarn ne ii ne de Enternasyonalist karakteri kalmamtr gsterilerin yapld yerlerde. Bu anlamda, iilerin uluslar aras birlik, mcadele ve dayanma gn olarak 1 Mays artk yaamamaktadr; ne ii vardr ne de uluslar aras dayanma. Elbette, toplumun tarihinde gemiteki geleneklerin yeni mayalanmalara vesile olduu ok grlr; gelecein eitliki mcadeleleri de tekrar 1 Maysa sahiplenip onu canlandrabilir, ama bu artk ieriiyle baka bir anlam tayacaktr. 1 Mays elbette yeniden canlanmaldr, ama bambaka bir ierikle, programla ve zneyle. Klasik 1 Mays, geen yzyldaki, ii hareketinin rnyd. O zamanlar tek bir zne vard toplumun karsna bamsz bir programla kabilen: iiler. Ne var ki, sermayenin gerek tarihsel hareketi, yepyeni zneleri ortaya karm bulunuyor: ezilen uluslar, rklar, cinsler; srf insan olduu iin bir atom savana veya ekolojik felakete kurban gitmek istemeyen insanlar. O halde ilk olarak 1 Mays, iilerin birlik mcadele ve dayanma gn olmaktan kp, tm ezilenlerin birlik mcadele ve dayanma gn olmaldr. Bylece bir bask biimine urayanlarn dier bask biimlerine u48
rayanlar karsndaki krlne kar bir fonksiyon stlenmelidir ve farkl znelerin ortak bir program etrafnda birlemesini hedeemelidir. kincisi, bir uluslararas gn olmaktan kp, uluslara kar bir gn olmaldr. Yani ulusu kiinin bir inan ve tercih sorunu yapma ars; ulusal olanla politik olan arasndaki ulusuluun ngrd ba paralama ars olmaldr. Ancak bylece tekrar var olan sisteme kar bir meydan okuma ve gelime gc kazanabilir. Ancak byle evrensel bir parola, btn ezilenleri tekrar ortak bir bayrak ardnda toplayabilir. Bugn yeryzndeki insanlarn byk ounluu ii; sermaye her zamankinden daha uluslar aras ve globallemi; buna kar global bir program gerekir. Savunmaya ynelik hi bir somut alternatif nermeyen slogan ve programlarla veya gerek somut politikalardan uzaklamann arac olan globallemeye kar retoriklerle bu salanamaz. 25 Nisan 2000
49
Denemeler
50
Trk Nedir?
Bundan bir asr nce, Batlnn Trkiye dedii topraklarda, ne kltr ne de soyca Trklk denen eyle zerrece ilgisi bulunmayan ok kk bir ehirli aydn aznlk dnda, kimse kendini Trk olarak tanmlamyordu. nsanlara sen nesin diye sorulduunda, onlar Mslmanm, Kzlbam, erkezim, Trkmenim, Yrkm, Krdm, Arnavutum diyorlard; ancak Trkm demiyorlard. Olaan kullanmda Trk szcnn politik bir anlam olmad gibi, bir etniyi ya da ortak bir dili konuan insanlar deil, Trke konuan gebe ya da kyl ve yoksul Mslmanlar kategorize etmeye yarayan kaba ve grgsz anlamna gelen; devlete egemen Mslman kastn kulland bir hakaret sfatyd. Osmanl Padiahna Trk dense, kendine hakaret edildi diye diyenin kafasn vurdururdu. Ve bugn ise Trkiye Cumhuriyeti denen devletin topraklar zerinde milyonlarca insan kendisini binlerce yldr var olmu bir Trk ulusunun torunlar olarak tanmlyor. Osmanlnn bir Trk devleti olmad ise, artk o Trklerin kavray gcnn tesinde. Osmanl devletini Trkiye ve ona egemen olan Mslman kast Trkler olarak tanmlayanlar Batllard. Yani Trk ve Trkiye isimleri bile, bugn Trkiye denen topraklarda yaayan insanlarn kendilerini ve lkelerini tanmlamak iin kullandklar isimler deil, onlara Batl devletlerin verdii isimlerdi. Tpk Kongo, Rodezya gibi. Bugn kendine Trk diyenlerin hor grd Afrikallar, smrgelikten kurtulduklarn51
Denemeler
da, ilk yaptklar i, Batl beyaz adamn kendilerine verdii adlar reddetmek oldu ve kendilerini ve lkelerini kendi verdikleri adlarla adlandrmay denediler; lkelerine Zaire, Zimbabwe dediler. Ama Trkler, lkelerini ve kendilerini Batlnn verdii isimle anmakta bugne kadar hi bir sorun grmediler. Aa yukar her ulus uydurulmu bir tarih ve unutulmas gereken bir gemie sahiptir. nk uluslarn tarihi yoktur ve bunun yaratlmas gerekir. Btn uluslar iin normal olan bu zellik Trk ulusunda samaln zirvelerine varr ve hasta, izofrenik bir ruha yol aar. Kimi insanlar vardr, daha doarken hasta ve sakat olarak doarlar, kimi uluslar da yle. Alman Emperyalizminin Hint yolu ve Rusyay gneyden evirme planlarnn ihtiyalarna uygun bir uydurmadr Orta Asya Trkl. Egemenliini srdrecek son are olarak bu Trkle sahiplenen Osmanlya egemen Mslman devlet kastnn ne soyca ne de kltrce Anadoludaki Trkmen ve Yrkler kadar olsun bu dnyayla balants yoktur. Osmanl, Bizans fethettiinde onun tarafndan fetih edilmitir ve Bizansn devamdr. Bu fatihler sadece daha nce slamlk zrhyla kuandklar iin, Bizans tarafndan din ve dil olarak fethedilemediler. Onun haricinde, mzikten mimariye, mutfaktan vcut diline kadar her ey Bizansldr bu devlete egemen kastta. Ve son olarak Trklk, liman ehirlerinde palazlanan, Rum ve Ermeni burjuvazisiyle rekabet iinde, dayanaca bir ulus yaratmak ve ona dayanmak ihtiyacndaki Yahudi burjuvazisinin ihtiyalarna da cuk oturmutur. Bu nedenle en ateli Trk milliyetilerinin Yahudilerden kmas bir rastlant deildir. Bu burjuvazinin kltr de, tpk Mslman ve devlete egemen kast gibi tipik Dou Akdeniz-Bizans kltrnden baka bir ey deildir. Alman Emperyalizmi, Bizansl Mslman devlet kast ve Levantn Yahudi burjuvazisinin akan ihtiyalarna uygun olarak yaratlm bir ulustur Trkler. talyan siyas birlii gerekletiinde dAzeglionun: talyay yarattk, imdi de talyanlar yaratmalyz dedii gibi, Osmanlya egemen Mslman devlet kast, nce Trkiyeyi yaratt ve sonra, Allahn insan kendi suretinde yaratmas gibi, Trk ulusu denen eyi kendi suretinde yaratt. Trk ulusunun suretinde yaratld; ona karakterini veren nedir? Bizans kltr demek ise, her eyden nce, Rum ve Ermeni kltr demektir. Bugn bile dnyann her hangi bir yerinde bir Rum ve Ermeni ile karlaan unu grr: Din ve dil haricinde (Hatta dil bile ortaktr, ou Trke bilir ve konuur.) Trkleri Rum ve Ermenilerden ayrmak olanakszdr. Yani nce Trkiyeyi sonra da kendi suretinde Trk ulusunu yaratan
52
Mslman devlet kast, tpk Rum ve Ermeni gibi bir Bizansldr ve dolaysyla bu kastn kendi rneinde yaratt Trk de. Ancak bu ulus, var oluunu Rum ve Ermenileri yok etmeye borlu olduundan, gerek kimliini unutmak ve hafza kaybna uramak zorundadr. Bu da ona hasta ve izofrenik bir karakter verir. Trklk denen ey, yzde doksanyla hafza kaybna uram yaayan Rumluk ve Ermenilikten baka bir ey deildir. Ya da hafza kaybna uram yaayan Bizansllktr. Ama o, varln bu gerei inkr ve unutma zerine temellendirmitir. Dier bir deyile Trk, asln inkr eden bir haramzadedir. nanmayan, Trk ve Mslman burjuvazinin servetlerinin kaynan aratrsn. Hepsinin kaynanda Rum ve Ermenilerin imhas, srgn ile edinilmi bir ilkel sermaye birikimi vardr. Trklerin bir ulus olarak bu izofrenik ruh hastas durumundan kurtulabilmeleri, kendi gemilerini inkardan ve unutmadan kurtulmalar iin ulus olarak bir tr toplumsal terapi grmeleri gerekiyor. Ama gnahlar ile ylesine btnlemi ve onlarn ylesine esiri olmu bulunuyorlar ki, kendi gleriyle bu rme emberinden kmalar olanaksz. Bu ynde kk kimi kltrel hareketler dnda hi bir toplumsal ve siyasi hareket yok. O kk kltrel hareketler de varln her eyden nce ykselen Krt hareketine borlu. Krt hareketi demokratikleme ve Orta Dou projelerinde bir baarya ulaabilirse, bu Trklerin hafza kaybndan kurtulup kendi gerek kimlikleriyle barmasnn yolunu aabilir. Dnyadaki ve blgedeki iktisadi gelimeler ve zorunluluklar bu deiimi zorluyor, ama o kendi egemenliini srdrebilmek iin Trkl yaratan ve hala gcn koruyan OsmanlBizansn devlet kast bu deiikliin en byk engeli olmaya; kendi hastaln tm topluma zorla bulatrmaya devam ediyor. Trklerin olaan bir salkl geliim iin baba katili olmalar gerekiyor. Babay ldrmeden bamsz bir kiilik geliemez. 26 Eyll 2000
53
Denemeler
54
Aznlklar ve Demokrasi
Demokrasiyi savunanlarn ounda, demokrasinin gericilikle, ovenizmle, rklkla badamayaca ynnde yanl bir anlay vardr. Sanlann aksine, Leninin de dikkati ektii gibi, demokrasi genel anlamyla, sava ve ezici bir milliyetilikle badaabilir. Hi unutmamak gerekir, Hitler demokratik seimlerle en byk parti olmutu. Trkiyede son seimlerde, Trk ulusunun yzde sekseni inkrc ve oven politikalara oy verdi. Demokrasi, ilke olarak aznln ounlua uymasn kabul eden rejim olduundan, ounlua aznlk hakknda karar hakkn vererek ona btn silahlar sunar. ounluk, ounluk olarak aznl ldrme karar bile alabilir son derece demokratik olarak. lk bakta bu ifade ok abartl gibi grnr, ama yakn zamana kadar toplantlarda, sigara ien ounluun kararyla sigara iilebilme karar alnrd. Yani bir tr taksitle ldrme karar. Genel olarak demokrasi her trl gericilik, milliyetilik vb. ile gayet gzel uyuabilir. Ama zel bir demokraside, daha bata, hi kimsenin bakasnn salna onun rzasna dayanmadan bir zarar veremeyecei gibi bir ilkenin olduu bir demokraside, ounluk bu konuda karar alamaz. Byle bir demokraside, on bin kiilik bir topluluun 9999unun sigara itii bir toplantda, bir tek kii dahi sigara iilmemesi nerisinde bulunduu zaman, artk bu neri demokratik bir ekilde oylanmaz, sadece neriye uyulur. Eer uyulmaz ise, bata koyulan ilke ihlal edilmi, ounluk yasa dna dm olur. Bu durumda o bir kii, 9999 kiiyi, mahkemeye verip hapse tktrabilir.
55
Denemeler
Demokrasinin genel olarak, her trl gericilik ve ovenlikle badaabilen genel olarak demokrasi olmaktan kp, bunu snrlayan, zel bir demokrasi olabilmesi iin, ounluun baz konularda karar alamayaca ynnde ilkeler belirlemi olmas gerekir. Demokrasinin geliim tarihi, bir yanyla ounluun karar alabildii alanlara kstlamalar getirilmesinin tarihidir. Bugn Trkiyede rnein, ounluk Trke konuuyor ve dierlerini Trke konumaya bin bir yoldan zorluyor. Ama herkesin ana dilini renme, konuma ve gelitirme haklarnn garanti altna alnd bir demokraside, ounluk artk aznln dilleri hakknda bir karar alamaz. Byle bir demokraside bir tek kii iin dahi, ana dilini renmesi iin retmen, mahkemede ona tercman bulmak gerekir. Bugn Avrupa lkelerinin ounda, birok aznlk grubunun kimi haklar byle garantiler altna alnm bulunuyor. rnein engelliler, ecinseller, sigara imeyenler, yallar, ocuklar, uyuturucu bamll olanlar vb. ounluun karar alma alann kendilerine ilikin sorunlarda snrlam bulunuyor. ounluk ecinsel olmasa ve bunu bir hastalk olarak grmeye devam etse de, kendi ahlakn ecinsellere dayatamyor. Engelliler, merdivenlerin yannda, tekerlekli sandalyenin hareket edebilecei dz yollar veya asansrler talep ediyor. ounluk hayr, vergilerimizi kk bir aznln talebine harcayamayz diyemiyor. rnekler oaltlabilir. Demek ki, bir takm haklarn ilke olarak dokunulmaz, ounluk tarafndan karar alnamaz olarak tanmlanmas gerekiyor. Tabii burada u soru ortaya kyor: Nasl oluyor da ounluk, belli ilkeleri kabul ederek, karar alma hakkn snrlyor? Bir kere bu haklarn ve ilkelerin hepsi belli mcadeleler sonunda ounluk tarafndan kabul ediliyor. Peki, aznlk ounluu buna nasl zorluyor? Nasl oluyor da gc yetiyor? Elbette, bu kabullerde, geleneklerin, yerleik deerlerin, yaygn anlaylarn bir yeri var. Ama bir de ekonomi politii var. Btn bu kabuller yle kolay olmuyor. Aznln uzun direni ve mcadeleleri gerekiyor. Buna ramen nasl oluyor da aznlk ounlua galebe alp hakkn ona kabul ettirebiliyor? Burada yle bir yasann varl seziliyor: Aznln direniinin sonularnn, o hakkn verilmemesinden daha pahalya patlayaca grlnce genellikle o haklar bir ilke haline dnyor. Aznlklarn haklarnn tannmas konusunda ikinci bir tarihsel eilim de bir toplumun zenginlii lsnde bu snr ve ilkelerin oalma eilimi gstermesidir. Bu nedenle iktisadi kriz dnemleri bu haklarn yitirildii dnemler olur, Alman faizminde olduu gibi rnein, yani ounluk, o56
unluk olarak yine aznln haklarn iptal etme karar alabilir. Burada da yine, aznln haklarn yok etmenin getirecei karlarn, zararlardan fazla olmasnn nemli bir rol oynad seziliyor. Yani aznlk haklar ile toplumdaki refah dzeyi arasnda bir iliki bulunuyor. Tabii bu ok genel bir eilim, somut tarihte, binlerce krlma ve etki buna ekleniyor. Bu balamda ulusal aznlklar konusuna da ksaca deinmek gerekiyor. Son dnem tarihine baktmzda iki eilim grlr. Ulusal devletlerin olumas ve bunlarn btn yeryzn kaplamalar dnemi. Bu dnemde, aznlklarn haklar pek gndeme gelmemekte, standartlama, dolaysyla aznlklarn imha, srgn, katliam, zmleme yoluyla yok edilmesinin, modern standart retime uygun standart dili konuan uluslarn oluumunun belirleyici olduu grlyor. Bu sanayi devrimiyle balyor ve fordizmde zirvesine ulayor. Adeta uluslar bir banttan kan rnlere benzetiliyor. Ancak son on yllarda, tersi bir eilim de ortaya kyor. Bir kere, imdiye kadar bu standartlama salandndan, artk kapitalist retimin ileyii iin ciddi bir problem oluturmuyor. Ama btn buna ramen, hi bir devlet, yzde yz bir saa ulaamyor. Aznlklar var olmaya devam ediyor. Buna ilaveten modern igc gleri de yeni aznlklar yaratyor ve hatta eski aznlklara yeniden bir canlanma getiriyor. Dier yandan bilgisayar ve buna bal olarak retim tekniindeki gelime ve esneklikler, eski bir rnek retimin yerine, geri yine o bir rneklik erevesinde, ama daha farkllklar gsterebilen rnlere olanak salyor. Bu durumda, eski standartlamay srdrmek hem anlamsz hem de gereksiz hale geliyor. Bunun yerine standartlamay ok kltrllk, ok etnilik, ok renklilik gibi esnekliklerle donatmak, kapitalist retimin daha sancsz gelimesi bakmndan zorunlu hale geliyor. Bu nedenledir ki, son on yllarda aznlklarn ve onlarn haklarnn n plana kmas bir rastlant deildir. Bu da bir tek dil ya da etniye dayanan veya bunu ideal olarak koyan ulusal devlet anlay yerine, Amerikada olduu trden, dil ve kltr politik alann dna iten, ulusu baka ortaklklarla tanmlayan, ulusal devletlerin ilk doum dneminin anlaylarnn yeniden itibar bulmasna yol ayor. Bugnn Trkiyesindeki temel mcadele, bu ulusuluun eski biimi ile yeni biimi arasndaki bir mcadele olarak da kavranabilir. Trkiye Cumhuriyeti, klasik standardize edici dnemin damgasn tamaktadr. Krtler ise, bugnn dnyasna uygun, esnek, dili ve kltr ulusun tanm dna iten, yeni ulusulua uygun bir projeyle ortaya km bulunuyorlar. 6 Ekim 2000
57
Denemeler
58
Tarihin Laneti
Kta Avrupas ve ngiltere arasndaki geliim ztlklar, Balkanlar ve Ana_ doludaki geliim ztlklarna benzer. Avrupada Kapitalizm ya da burjuvazi, nce Hristiyanlk iinde, Priten/Protestan mezhepler biiminde eilim ve karlarn yanstt. Ne var ki, bu Burjuva muhalefetin kaderi, Kta Avrupas ve ngilterede farkl yollar izledi. Pritenlik ngilterede iktidar olurken, ayn Protestanlar Fransada, Sen Barthelmi katliamlarnda kltan geiriliyordu. (Doan burjuva dnyasnn Osmanlya snan Kl artklarnn, Hgontlarn, Osmanl modernlemesindeki etkileri ayrca incelenmeye deer bir konudur.) Bu modern, burjuva ruhun katledilmesinin sonucu, Avrupada burjuva geliiminin yz yl gecikmesi oldu. ngiltere 1688lerde burjuva devrimini yaparken, Fransa ayn devrimi 1789da yapabiliyordu. Ama devrimin iddeti birikimin lsnde sert oldu, Katoliklik adna Protestanlar kesenler, yz yl sonra Hristiyanl tasye edip nce akl dini nerecekler, sonra da en azndan dini politik alann dna iteceklerdi. Balkanlar ve Anadolunun tarihsel kaderi bu tarihsel srece paralellik gsterir. Fransz Devriminden yz yl sonra, Osmanlnn Mslman devlet kastlarnn kapitalizm ncesi dnyasna kar, Balkanlarn Hristiyan kapitalizmi, tpk ngiltere adalarnda, Pritenliin zafer kazanmas gibi zafer kazand ve Osmanl egemenliini ve Mslmanl, Balkanlardan sprd. Mslman kapitalizm ncesi ise, bunun rvann Ermeni katliamlar ve Rumlarn temizlenmesiyle, yani burjuva ve modern olan her eyin tasyesiyle Anadoluda ald. Ermeni ve Rumlarn Anadoludan tasyesi, Sen Barthelminin Anadoludaki paralelidir.
59
Denemeler
Bu nedenle Anadolu, Balkanlar yz yl geriden izler. Balkan lkelerinin bugnk durumu kimseyi yanltmamaldr. Bu lkeler kinci Dnya Savandan sonra Sovyet igal blgesinde kalmasalard, en azndan imdiki Yunanistann gelimilik ve zenginlik dzeyinde bulunurlard. rnein Bkree yzyln banda, Dounun Parisi deniyordu, Panait Istrati gibi yazarlar ve baka Bolevik partisinde alan uluslararas Marksist teorisyenler yetitirebiliyordu o zamanlar Romanya. Bat Avrupada burjuva muhalefeti dinsel biimde var olmutu, Avrupann dousunda ise ayn muhalefet, modern an dini olan ulusuluk biiminde ortaya kt. Balkan uluslarnn kuruluu, Protestanln zaferine denk dyordu; Anadoluda Rum ve Ermeni ulusuluunun tasyesi ise, Protestanlarn katledilmesine. Ama Kta Avrupasnda Protestanl katledenler nasl yz yl sonra tmyle Hristiyanl yok etme, bir akl dini geirme ve sonra da en azndan dini politik alann dna atma zorunda kaldlarsa, Anadoluda Ermeni ve Rum ulusuluunu katledenler, ulusuluu, ulusu dil, kltr ve etni olarak tanmlayan klasik biimiyle yok etmek, btnyle hukuki bir ulusuluk kurmak zorunda kalacaklardr. Patlama birikimin lsnde derin olacaktr. Krt hareketinin el yordamyla yapt, tarihin bu emrini yerine getirmekten baka bir ey deildir. Burjuvazinin tasyesi, Trkler ve Mslmanlar iin ayn zamanda bir modernleme, uluslama, burjuvalama anlamna da gelmitir. Yani Trk burjuva devrimleri, burjuvaziye kar, kapitalizm ncesi Osmanlnn devlet snar tarafndan gdlen, burjuvaziyi tasye eden, kapitalizm ncesi snf ve ilikileri glendiren burjuva devrimleridir. Tarihin laneti budur. Grmesini gren gzler bilir. Tasye edilen Rum ve Ermeni burjuvazisinin mallar, Trk ve Krt aalarn ve tefeci bezirgnlarn servet ve sermayeleri, ya da Osmanlnn ruhu devletin daireleri olmutur. Bylece yllarca, Modern Ermeni burjuvalarnn mallarna konmu feodal aalarn kontrolnde, ortaa karanlnda, bezirgn partilerin oy deposu oldu Krtler. Ayn durum aa yukar Anadolunun btn blgeleri iin de geerliydi. 12 Eyll bile hala, Byk ehirlerdeki sola yatkn ii oylarn dengelemek iin, Krtlerin youn olduu blgelere daha fazla temsilci veriyordu. te bu denge alt st olmu bulunuyor. Krtler adeta toplu olarak, var olan sistemin karsna gemi bulunuyor. HADEPin oylar silme gtrmesinin anlam budur. Egemen sistemin Krtler iinde, maal koruculardan baka dayana kalmad. Normal bir parlamenter ileyi iin, Krtler iinde bir toplumsal temel bulmak, korucular, aalar, airetleri bir yana iterek, modern Krt bur60
juvazisiyle tekrar bir ittifak sistemi kurmas gerekir Trk burjuvazisinin. Ama bunun yaplabilmesi, Krt ve Trk burjuvazisinin eit bir partner olarak i birliine girmesi, bugnk ordunun vesayeti, egemen ideoloji ve politikalarla olamaz. Durum deimedike, burjuvazinin egemenlii iin gerekli bir normal parlamenter sistem ileyemez. Bu durumda ordunun arl giderek dayanlmaz olmaya devam edecektir. Eski sistem, sanki Susurluk, bankalar, eteler gnah tekeleriyle ellerini ykayp yeniden yryebilecekmi gibi grnyor. Kimi Partilerin biimsel deimeleriyle, makyajlarla, hatta Krte radyo ve televizyon ile varln srdrebilirmi gibi grnyor. Yryemez. Toplumdaki ve snf ilikilerindeki derin deiiklik eski politik sistemle gtrlemez. deolojisi, partileri, ordusuyla bugnk sistem, ne kadar makyaj yaplrsa yaplsn, Krt burjuvazisinin desteini salayacak bir politik biim bulmadka bunalmlardan kamaz. Bu politik sistemin tasyesi iin ise, byk kitlelerin aktif eylemi gerekir. Tarihin lanetine ancak byk kitle hareketleri son verebilir. Yz yln banda Osmanl devlet snarnn ibirlii ile Hristiyan kapitalizmini tasye ederek tarihin lanetine urayan Mslman Trk ve Krtler imdi bu lanetten kurtulmak iin, kendi 1789larn yapmak durumundalar. Ama ok elverisiz koullarda. Burjuvazi korkak, iler tarihin en byk yenilgileriyle dnya apnda bir demoralizasyon, programszlk, ynelimsizlik iindeler. Krt hareketi yapayalnz. Bugnk hareketsizlik ve rme kimseyi yanltmamaldr. Unutmamal en gzel iekler bataklklarda yetiir. 20 Kasm 2000
61
Denemeler
62
Kt Olabilme ve Yanl Yapabilme Hakk

Son yllarda, beton kafal Trk ve Snni ounluu, baka din, inan, ulus ve dilden insanlara kar toleransl olmaya aran yine ounluktan olan mozaik kafallarn temel argmanlar, onlarn ne kadar iyi olduklar; onlarn varlnn kendilerini de zenginletirecei gibi noktalarda toplanyor. Ne var ki, bu argmann kendisi, rkl yeniden retmektedir. Yani kendilerini zenginletirmese hi de gerekmeyecei zmnen kabul edilmektedir. Ya da aznlklar iyi insanlar olmasa, hi de gerekmeyecektir onlara kar toleransl olmak. Aznlklar, yani ounluu oluturan ulustan, dinden olmayanlar, her zaman iyi insanlardr. Trkiyede Rumlar, Ermeniler, Yahudiler, Sryaniler, Aleviler, Krtler hep iyi insanlardr. nk onlar iyi olmak zorundadrlar. ounluun iddetini ekmemek iin her davrann kl krk yararak yapmak, her zaman hakl bir durumda bulunmak zorundadrlar. nk iyi olmak onlarn biricik savunma silahdr. Bu kahredici ounluk bu insanlar iyi olmaya zorlamaktadr. Onlarn iyi olmama haklar yoktur. Bir Trkn cinayet ileme, hrszlk yapma, her hangi bir ktlk yapma hakk vardr. Bir Trk cinayet ilediinde, o belli bir insann eylemi olarak mahkm edilir. Hi bir yayn organ onun ayn zamanda bir Trk olduunu belirtmez. Ama maazallah bir Ermeni bir su ilese, nnde bir de Ermeni sfat olmadan adnn anlmas mmkn deildir. Hatta adnn bile nemi yoktur, o bir Ermenidir.
63
Denemeler
Ezilen ulus ve inantakilerin haklar, onlar sizi zenginletirecei ya da iyi olduklar iin deil; sizi fakirletirecekseler de savunulmaldr. Onlarn kt olabilme, adlarnn nne ulus ya da inanlar bir sfat olarak koyulmadan ktlk yapabilme haklar savunulmaldr. Aslnda, Krt uyan karsnda, Trk mozaiklerinin bu kadar souk ve dmanca durmalarnn ardnda bu gizli rklk yatmaktadr. nk Krtler, artk iyi Tom Amca olmaktan kyorlar, onlar artk iyi olmadklar, kt olmay gze aldklar ve kt olma hakk uruna mcadele ettikleri iin, beton kafallarn dmanln kazandklar kadar mozaik kafallarn sempatisinden de mahrum kalmaktadrlar. Hlbuki onlar iyi olmaya devam etseler, mozaiklerin betonlar karsndaki argmanlarna kant oluturmaya devam etseler; mozaikler betonlar ikna edebilirler bir gn. *** Aznlklarn kt olabilme hakk gibi ezilenlerin, bask ve smrye kar direnenlerin hata yapma hakk da yok. u an cezaevlerinde yzlerce mahkm lmn snrnda geri dn olmayan bir noktada. Ve de t kmyor, nk onlar hatal! lm orular karsnda kimi solcularn tavr mozaik kafallarn tavrndan farkl deildi. (Aslnda bunlar byk lde akrlar.) Nasl onlar ktlk yapma hakkn savunmaya hazr deilseler; kimi solcular da ezilenlerin, kavgada hakl olanlarn mcadelesini, ancak doru yapyorlarsa desteklemeye hazrlar. Sanki ortadaki bir sportif mcadele ve nceden belirlenmi kurallar var gibi olaya yaklayorlar. Yok devlet hakszm, ama brkler de yle yapmalym!.. En mahkmdan yana grnen solcu ve gazeteci arabulucular bile, bir sportif karlamann hakemi gibi yaklayorlar olaya. Ne abuk unutuldu ki, bu mcadelelerde, biri daha batan yeniktir, alttadr; br daha batan zaferi kazanmtr ve sttedir. Biri ne kadar aptalca, ne kadar yanl mcadele yrtrse yrtsn, hakllna zerrece halel gelmez; br ne kadar akllca ve doru mcadele yrtrse o kadar tehlikeli ve o kadar yanltr. Ezen ve ezilenin kavgasnda tarafszlk mmkn deildir. Koca bir adam kk bir ocuu dverken tarafszlk, ocuun dvlmesine yardm etmektir. Kk ocuk gc yetmedii iin, adamn taaklarna tekme attnda, mozaik kafal solcular, belden aa vurma diye itiraz ediyorlar. Ezilenlerin belden aa vurma hakkn savunmay akllarna bile getirmiyorlar; onlarla aralarna mesafe koymak ve hata yapmayan solcular olduklarn kantlamak iin rpnyorlar.
64
Bu baylarn tavr, ezilenlerin kendi iinde, kendi karlar ve mcadeleleri asndan yaptklar tartmalarla ve ayrlklarla kartrlmamaldr. yle bir tartmada yanl yapabilme hakk zaten veridir; kendi aralarnda bir n kabul olarak ilen vardr. Mozaik kafal solcu hakemler, ezenler karsnda ezilenlerin; devlet karsnda mahpuslarn; iveren karsnda iilerin; erkek karsnda kadnlarn; ezen ulus karsnda ezilen uluslarn znde her zaman hakl olduunu; ne kadar aptalca iler yaparlarsa yapsnlar bunun o zdeki hakll ortadan kaldramayacan ve ezilenlerin de yanl yapabilme haklar olmas gerektiini anlamak istemiyorlar ya da unutmak istiyorlar. Ve bunu hala hatrlatmak isteyen dinozorlarla kprleri atyorlar. Bizim iimiz alttakilerin, ezilenlerin kt olabilme ve yanl yapabilme hakkn savunmaktr. 20 Ocak 2001
65
Denemeler
66
Hatalar Sizden Hzl Koarlar

Fransann karar ile birlikte, Ermeni Katliam zerine tartmalar gndeme oturdu. Aslnda ne Fransann ald kararn, ne de bugnk tepkilerin Ermeni Katliam ile ilgisi yoktur. Ermeni Katliam konusu, baka bir politik atmann aracdr. Arkada libero oynayan Almanyann ne srd Fransa, bu kararla, Avrupa Ordusuna Amerikann desteiyle omak sokan Trkiyeye politik bask amalyordu. zel Savalar iin de Fransann karar, hem iddet politikasna dnn gerek nedenini gizlemeye yarayan, hem de onu hakl gstermeye yarayan bir gereke olarak gkten inmi bir nimetti. Bylece bar ve demokratiklemeden yana olanlar, milli menfaatlere kaygsz Avrupann gnll ibirlikileri olarak sulayp savunma mevzilerine sokabilirdi. Yani karar da, tepkiler de, dorudan Ermeniler veya Ermeni katliamyla ilgili olamayan baka politik hedeerin aracndan baka bir ey deildirler. Zaten bu da, tarihin, tarihten ziyade gnmzle, gnmzdeki snarn ve politik glerin konum ve karlaryla ilgili olduunu gsterir. Bu nedenle, Tarih tarihilere braklamayacak kadar politik bir konudur. Keza tarihi tarihilere brakmann kendisi de tarihsel gerei bulma deil, gnn politik kayglaryla ilgili basit bir taktikten baka bir ey deildir ve ciddiye alnacak bir yan da yoktur. Elbet bu tartmalar, baka bir atmann arac, Krtlere kar saldrnn sis rtsdr, ama btn bunlara ramen ayn zamanda, bizzat bu katliamn varlnn bu ykseltilen inkryla bile, Trkiyenin egemenleri iin
67
Denemeler
bir yenilgidir. nk Trk kimlii, hafza kaybna dayanlarak oluturulmaya allmtr. Cumhuriyet, gemiindeki tm gerekleri unutmaya ve unutturmaya dayanyordu. Harf Devrimi bile, kapitalist dnya ile ticareti kolaylatrmak kadar, bu gemii unutma ve unutturma abasnn da bir ifadesidir. Hatalar insanlardan hzl koarlar. Onlardan kap kurtulma olana yoktur. Tam unutulduunu, kurtulduunuzu sandnz anda, karnza almaz bir duvar gibi dikilirler Trk ulusu da, kendi hafzasn yitirme bahasna, doutan gnahlarn unutmak ve unutturmak, onlardan kap kurtulmak istiyordu. Altml ve yetmili yllarda neredeyse hedefe varlm gibi grnyordu. Gnahlar ileyip onlarn lanetini zerinde tayan kuak yava yava srasn savp giderken, nceki kuan gnahlarndan habersiz kuaklar meydan dolduruyordu. O gnahlar hatrlatacak kimse de kalmamt lkede. O gnahlarn kurbanlarnn diasporadaki kalntlar da ayn ekilde sralarn savyorlard. Sonraki nesiller ise zaten doduklar lkelerin insanlar olmulard. Galiba bu sefer gnahlardan kamak, onlardan kurtulmak, o gnahlarn hafzalardan yitip gitmesini salamak baarlm gibi grnyordu. Yeni kuaklar iin bu unutturulma yle baarya ulam grnyordu ki, ou sola ilgi duyan, hatta Marksist yeni kuaklar, Trkiyedeki snf ilikileri ve toplumsal yap ile bu gnahlar arasnda bir iliki bile kurma yetenei gsteremiyordu. rnein sosyalistler aras toplumsal yap, snar, tarih konularnda youn tartmalarn yaand ve bu tahlillerden strateji ve programlarn karld altml ve yetmili yllarda Ermeni Katliam, sonraki mbadeleler, Kafkas ve Balkanlardan insan gleri ve bunlarn sistemin rgtlenmesi ve snf ilikilerinin ekillenmesi bakmndan etkileri gibi konularda hemen hemen hi bir ey bulunmaz. Bu konular ve kavramlar, Trkiyenin toplumsal yaps ve snf ilikileri balamnda deil; bu paradigmalar ortadan kaybolduktan sonra; hatta bu paradigmalara kar olarak doksanl yllarda solcularn tartmalarna girmeye balamt. rnein, Ermeni katliam, hangi tarihsel ve toplumsal ilikilerin sonucu olarak gerekletii ve bu katliamn sonraki Trkiyenin toplumsal ve snfsal ilikileri zerindeki etkileri gibi bir balamda deil de; Ermenilerin katledilmesi ve sonradan yok olup gitmesinin ok renklilii azaltt gibi (aslnda gizli bir rkl da yanstan) balamlarda konuya yaklald, zamann ruhuna uygun olarak. Yani konunun tarihsel ve toplumsal ilikiler balamnda tartlabilecei dnemde Ermeni Katliam diye bir konu akla gelmiyordu dolaysyla o analizler havada kalyordu; Ermeni Katliamnn gndeme geldii dnemde ise, konuyu toplumsal ve tarihsel balamda;
68
politik mcadele stratejisi balamnda tartacak paradigma ve kavramsal aralar bir kenara atlm bulunuyordu. Bu arka plan, sanki snfsal ve Marksist bak asyla rnein Ermeni sorununun tartlmas arasnda bir eliki ve uzlamazlk varm gibi bir yanlsama ortaya kmaktadr. Ama Trkiyedeki snf ilikileri, bizzat bu katliam ve sonraki Rum mbadeleleri olmadan anlalamaz. Trkiye ve Krdistanda egemen snar bu katliam ve baka zorunlu glerden elde ettikleri servetle olumutur. Denebilir ki, ilk sermaye birikimi batda nasl korsanlk ve kle ticaretine dayanrsa, Trkiyede de Ermeni katliamna ve Rumlarn srlme ve mbadelesine dayanmtr. Btn egemen devlet kastnn ve snarn servet ve sermayelerinin kaynanda bu katliam ve mbadeleler bulunmaktadr. Ermeni ve Rumlar nispeten gelikin kapitalist ilikiler iindeki burjuval ve proleterlerdi. Tasye ve katil, aslnda ayn zamanda, modern toplumsal ilikilerin de tasyesi olmutur. Modern Kapitalist Rum ve Ermenilerin mallar ve sermayeleri; prekapitalist tefeci-bezirgn sermayeye dnm veya toprak aaln ve ortaa art iktisadi, snfsal ilikileri glendirmitir. Bylece katliamla birlikte gerilik ve gericilik birbirini retir olmutur. Trkiye ancak, 1960l yllarda, katliam ncesinin ekonomik dzeyini yakalayabilmitir. Bu nedenlerle egemenler, hem kendi egemenlik ve imtiyazlarnn kaynan gizlemek; hem de bir ulus yaratabilmek iin unutmaya ve hafza kaybna dayanabilirlerdi. te tam baardklarn sandklar anda, gemi gnahlar karlarnda almaz bir duvar olarak dikilmi bulunuyor. Btn yaptklar olmama dnd, her ey unutmaya ve unutturmaya dayanmt, bu proje kt; bu nedenle ar bir darbedir Trkiyenin egemenleri iin. Ermeni Katliamnn, inkr iin bile olsa tartlmak zorunda kalnmas, unutulmamas ve tekrar hatrlanmas bile projenin iasdr. nk Trk Kimlii, unutmak ve hafza kayb ile ekillendiriliyordu. imdi bu suskunluk ykld. 10 ubat 2001
69
Denemeler
70
Hayat ve lm
lm hayatn zdr doada. lm, trn ve canllarn varln srdrmesi iin doann bulabildii biricik zmdr. Tr kendini oluturan bireylerin, bireyler de dier canllarn yok olularyla var olularn srdrebilirler. nsann insan olmas bir bakma, doann bu kar koyulmaz yasasna manevi bir direnitir. nsan, mezar olan ilk canldr. nsan leceini bilerek yaayan ilk ve tek canldr. Hayat lme doru bir koudur. nsann alet kullanan bir hayvan olmaktan kmas ve insan olmas mezar olmasyla balar. nsan varoluunu, doann bu kar koyulmaz yasasna, biyolojik lme, toplumsal kar koyuuna borludur. Bir mezar, lme, dolaysyla da yaamn lm olduu kuralna manevi bir bakaldrdr. Glgame lmszln peinde koar; btn dinlerde ba s bad el mevt (lmden sonraki dirili) veya lmsz bir ruh, inan sisteminin temelini oluturur. lmden sonraki bir hayata inanmayan en ateist kahramanlar bile, toplumun hafzasnda bir lmszl umarak, insann doaya bu isyann srdrrler. lm daima yaayanlar iin lmdr. lenin bak asndan yazlan en duygu ykl iirler bile bir canlnn dnyasn yanstrlar aynadaki sureti gibi. len ldn bilmez. *** lm kol geziyor. Trkiyede alk grevlerinde toplu halde lme gidenler; Hollandada lmde yardm yasasnn bir tabuyu yk; Gney Afrikada lme mahkum 4,5 milyon ADSlinin dokunulmaz zel mlkiyet mihrabnda kurban
71
Denemeler
edilmesi, Avrupada pazar ve rekabet iin dalar gibi hayvan kadavralarnn yaklmas... Btn bunlar ayn btnn paralar. Trkiyede yzlerce insan oktan artk geri dn olmayan bir snr am, adm adm lme gidiyor. Para Fonuyla ya da bankalarla milyonlarca insann kaderleri zerine devlet olarak pazarlk yapmaktan utanmayan bu devletin yneticileri, bir para insanca bir cezaevi yaam isteyen ve bunun iin canlarn veren insanlar karsnda devlet pazarlk yapmaz nakaratn tekrarlayarak, buralarda be bin yldr insann deil, devletin ncelii olduunu, burjuva uygarlnn temelinde yatan toplumsal szleme kavramnn, yani devletin insanlar iin var olmas gerektii anlaynn buralara uramadn bir kez daha kantlyor. nsanlar lmden baka bir seeneklerinin kalmadn dnyor ve seslerini duyurabilmek iin lmeye yatyor. lm yaamn son snadr artk. *** Meta retimine dayanan kapitalizm, insan ilikilerinin bile metalamasna, eylemesine, giderek insann var oluunun temelindeki toplumsalln ve toplumsal ilikinin yitirilmesine yol ayor. Sonuta yalnzlk, modern toplumdaki insanlar iin en byk ve almaz sorun oluyor ve yaam her gn yeniden tekrarlanan bir ikenceye dnerken, insann insan olma srecinde zerine basarak ve bastrarak ykseldii cinsellik, insanlarn insani bir iliki kurma araylarnn kalan biricik imdat kaps oluyor. Geri lkelerde, insan olma srecinde kendisine ba kaldrlan lm nasl yaamn son sna ise; metropollerde de insan olma srecinde zerine baslan ve bastrlan cinsellik de toplumsalln son sna olarak ortaya kyor. lmn ve cinselliin; insan olmak iin birine ba kaldrlan dieri bastrlan canlln bu iki temel zelliinin insanln snd son snaklar olmas, ayrlmaz bir btn ve tmyle kapitalizmin insann var oluuyla uzlamazlnn bir grnm. Ama o snaklar bile bir hayal artk. lm unutulmaya bir isyanken artk bir an nce unutulmak iin var. Yine ayn kapitalizm, insan hayatn ancak i gc olarak kullanp artk deer retebilecei erginlik ve onun da genlik dnemiyle lyor; yallar bilgileriyle ve bilgelikleriyle toplumsal yaamn tamamlayc bir paras deil; toplumun srtnda gereksiz sosyal masraara yol aan bir yk olarak grp onlar yallar evi denen gettolara kapatyor. Bylece gettolara kapatlm yalnz ve yal ruhlar ie yaramazlk, yk olu ve dlanmlk iinde lm bekleme cezalarn ekiyorlar. lm insanlarn lmszl sembolize eden mezarlarla ba kaldrd bir doa yasas deil artk kapi72
talizmde, bir an nce unutmak ve masraardan kurtulmak iin ho gelmi bir davetli. stne stlk, bu yalnzlk ve dlanmlk iinde, hastanelerin beyaz ve souk youn bakm servislerinde, suni yaatc tekniklerin geliimi nedeniyle lm ve yaamn snrlarnn belirsizletii bir dnyada, modern tbbn makinelerine bal olarak ve o makinelerin basit bir eki olaraktan bir lme mahkm artk insanlar. te bu koullarda Hollanda lmde yardm yasasn karar altna ald. Kamuoyu aratrmalar, politikaclarn btn itirazlarna ramen halkn byk ounluunun, hi olmazsa acsz ve seri bir lmden yana olduunu gsteriyor. Kapitalizme bu bilinsiz isyan, bir sre sonra, hep olduu gibi, hastane masraarndan kurtulup karlarn yksek tutup, hisse senetlerinin yatn ykseltmek isteyen sigorta irketleri; yapt ie giderek yabanclam ve eitli tasarruf tedbirleri ile ar bir stres altnda bunalan hastane personeli; yal ve ie yaramaz yaknlarna hastane ziyaretleriyle snrl serbest zamanlarn yitirdiklerini dnen gen kuaklarn sessiz ve gizli ibirlii ile toplu ve toplumsal bir cinayet ve su ortaklnn kapsn aabilir. Yanl bir hayatn iinde doru bir yaam olamayaca gibi, doru bir lm de olamaz. *** Kapitalizmden hayvanlar bile nasibini alyor. nsan, kendisini srekli ktlktan kurtaran hayvan ehliletirmeyi bulduktan sonra, varln srdrmek iin ldrmek zorunda olduu, ama ktlktan kurtuluunu da borlu olduunu bildii hayvanlarn lmn bile insancllatrm, toplumsallatrmtr. O hayvanlar tanr yapp tapmtr. Kurbanlk koyunu bile, knalam, sslemi; ldrme eylemindeki vaheti kendi toplumsal varl bakmndan kabul edilebilir klmak ve daha dne kadar birlikte yaad hayvann ekecei acy azaltabilmek iin bir sr riteller gelitirmitir. Kapitalizm ncesinde hayvanlarn ldrlmesinde bile insanca bir yan vardr, kapitalizmde insanlarn lmnde bile insanlk kalmamasnn aksine. Kapitalizm ncesindeki toplumsal fonksiyonunu yitirmi, modern toplumda bir prestij, gsteri ve politik tavrn arac olmu kurban bayramlarndaki hayvan katliamlar kadar; ucuz ve seri retim, dolaysyla rekabet yasas altnda, doann ritmini ve devir hzn sermayenin devir hznn ve sabit sermayenin maddi ve manevi ypranma hznn altna drerek yani rasyonalize ederek ayakta kalabilen bu sistemde, son deli dana ve ap has73
Denemeler
talklarnda grld gibi yz binlerce kk ve kocaba hayvann yaklmasyla irrasyonelliinin ahikasna ulayor. Btn sorun tketicinin talebini yeniden canlandrmak ve rekabet ansn korumakta toplanyor. Dokunulmaz zel mlkiyet ve kr sadece lm deil, yaam da kendi mihrabnda kurban ediyor. *** Afrika ADSin hzla yok ettii bir kta. Bu ktann devrimci ve demokratik geleneklerin henz yaad biricik lkesinde, Gney Afrikada, 4,5 milyon ADSli insan lme mahkm. Zulu ve Natal kadnlarnn te biri ADSli. Bugn ADSi durduran hatta gerileten ilalar var. Ama bunlar tekellerin patent haklar nam altnda olaanst tekel karlaryla ve pahal olarak satlyor. Buna kar Gney Afrikann, bu ilalarn patentsiz retilmi ucuz benzerlerini kullanmasna kar 39 ila tekeli saldrya gemi bulunuyor. Bu saldr karsnda, ilalarn geri lkelere daha ucuza verilmesi karar, Davutun Golyata kar bir zaferi olarak kutlanyor. Aslnda insan hayat ve sal dokunulmaz zel mlkiyetin mihrabnda kurban ediliyor. Yani artk zel mlkiyeti sorgulamak bile hayal gcnn tesine gemi bulunuyor. *** Btn bu lmler bir btn. Neden ve sonu zincirlerinin sonunda hep, zel mlkiyet, kr, i gcnn art deeri rettii ve onun yatnn dklnn nemi var. Her eyin genellemi meta retiminin girdabna kapld bir dnya bu. Kapitalizmin bu sonularna direniler bile kapitalizme hizmet ediyor. Kapitalizm gevetmeye altka, kmldadka skan bir kelepe gibi. Geni bir tarihsel adan bakldnda, geri lkelerde insanlarn direnileri, bu direnilerde lm gze allar, son durumada, toplumdan dlanm bir biimde, ie yaramaz bir yal olarak, makinelere bal yapayalnz bir lm iin deil mi? Veya ilerde byle bir lmdense, hzl ve acsz bir lm iin deil mi? Baka bir hayat tasavvur bile edilemez durumda. Hayal gcmz yitirdiysek gemie bakalm. yle uzaklara ki, insann doadan ilk kopuuna; ilk cins ayrmlarna, ilk sn toplumlarn ortaya kna ve kapitalizmin douuna. Onlar bize belki tekrar hafzamz kazandrabilir ve hayallerin kapsn aar. Gelecek hayallerini gemii de yitirdiimiz iin yitirmedik mi? 25 Nisan 2001
74
1 Mays Dnceleri
Kendilerine sol diyenlere egemen olan bir stil vardr. Hep kendi gcn ve yeteneklerini vmek, hatalar, zayklar ve zorluklar grmezden gelmek. Ne var ki, bir harekete bu stil, bu merep egemen olduu zaman o hareketin hi bir baar ans yoktur. Gerekten yapt ii ciddiye alanlar ise, tam aksine, hep yetersizlikleri, zaaar, yanllar vurgularlar. Bu farkn farkna ilk kez Trkiyede ii hareketinin yetitirdii gerek bir ii nderi olan; Zapatalarn, Pano Villalarn hamurundan yorulmu smet Demirde varmtm. TPliler, sosyalistler iilerle iliki kurduklarnda, onlarn ne kadar iyi, ne kadar cesur ve gl olduklarn onlara anlatmaya kalkarlard. Bizim smet Demir ise, tam tersini yapard, onlara be para etmediklerini, bir ie yaramadklarn sylerdi. Ve iiler de bizim smet Demire gvenirlerdi, o dierlerine deil. nk onlar smet Demirin kendi ilerinden biri olarak onlara doruyu sylediini biliyorlard. Burjuva sosyalizmi ile ii sosyalizmi arasnda byle bir fark vardr. Burjuva sosyalizmi, ezilenleri, iiyi, halk idealize eder, kutsar ve bunlar hep onun dndan bir vg ve kutsamadr. Bu stilin en u rnei Ruhi Sudur. Bu nedenle Ruhi Su, burjuva sosyalizminin trkcsdr; emekilerin, halkn ezilenlerin deil, onun dndan ona ilan- ak edenlerin. Ama tutkularnn kr ettii bu klar, k olduklarnn gzlerinin badem
75
Denemeler
gibi deil kr olduunu gremezler ya da grmek istemezler. Ruhi Sunun mzii, iinin, ezilenin, alttakinin dnyasn ve duygularn yanstmaz. Onun dnyasn ve duygularn dile getiren Orhan Gencebaydr. O Ruhi Su hayran burjuva sosyalizmi ise, Orhan Gencebaydan irenir, katlanlmaz bulur. Aslnda nefret ettii o uruna methiyeler dzdnn ta kendisidir. Bunu bilmek ve anlamak istemez. Ola ki fark ettiinde bu sefer de sevgi ve vgnn yerini ilgisizlik, hatta nefret ve yergi alr. Elbette burada Orhan Gencebay ve Ruhi Su bir farkll ve yaklam yanstan birer semboldrler. Sorun, ezilenlerin kendilerine nasl yaklat ve onlarn stiliyle ilgilidir ve aslnda sanldndan ok nemlidir. Franz Fanon rkla kar ayn zamanda en radikal eletirileri ieren kitaplarnda sanlann aksine beyaz adama saldrmaz dorudan, siyaha ne kadar berbat bir insan olduunu, ne kadar drlm olduunu anlatr. Siyaha vg bulamazsnz. Aslnda Marksizmin ruhu da byledir. Sosyalistlerin ou iilii idealize ederler. Marksn eseri, iiliin, smr ve yabanclam emein insan nasl insanlktan kardnn, drdnn hikyesidir. Kapital toplumu ii yapmak iin deil, iileri iilikten kurtarmak iindir, iilii yok etmek iindir, iilii yok etmek iin de patronluu yok etmek gerekmektedir. mr yabanclam emekle geen ii kadar drlm, insanlktan km varlk yoktur. Bu nedenle toplumsal tabakalar kyaslandnda, tek tek insanlar olarak, ortalamasna bakldnda, iiler kadar skc, tek dze toplum kesimi az bulunur. Bir kyl, bir kk burjuva, bir patron, bir aydn ok daha renkli ve hatta derin bir tip sunarlar ii karsnda. Tek tek iiler, dier toplum kesimleri karsnda insanla en uzak, insanlktan en km ortalamay yanstrlar. Tek tek burjuvazi, kyller ve kk burjuvazi karsnda kesinlikle kaybetmeye mahkm bu iiler, bir snf olarak, bir btn olarak toplumu deitirme yeteneindedirler. Burada Engelsin o klasik rnei anlamay kolaylatrr. Engels, Msr seferinde Memluklarla savam Napoleonun szlerini aktarr. Napoleon, bir Memluk askeri tek tek iki Fransz askerinden stnd, iki Franszla iki Memluklu kar karya gelince, eit olunuyordu, drt Memluklu ve Fransz karlanca kesinlikle biz kazanyorduk anlamnda bir eyler syler. Tam rakamlar hatrmda deil, ama byle bir eydi. ilerle dier toplum kesimleri arasndaki temel fark buradadr. iler insani kaliteler bakmndan bu rnekteki Fransz askerlerine benzer. Burjuva sosyalizmi hayalinde, bu Fransz askerlerine, birer Memluk giysisi giydirir, altna saf kan bir Arap at eker ve sonrada bu yaratt hayale tapar.
76
Sadece Franz Fanon mu byle? Malcom X de yledir rnein. Siyah adam Tom Amcalar diye eletirir. Aslnda o kadar uzaklara gitmeye de gerek yok. Krt hareketinde de ayn olgu geerlidir. Abdullah calan da Krtlere hep yle yaklamtr. Krt burjuvazisinin ideal bir Krd vardr, ona vgler dzer, Trkiyenin burjuva sosyalistlerinin iilere ve halka yaklat gibi yaklar Krtlere. calan ise smet Demir gibi. calann konuma ve yazlar Krtn ne kadar drlm olduunu, bir ie yaramadn anlatr durur. Ama tabii bizzat Krtlere ve nasl burjuva sosyalistleri bir ii hareketi yaratamadlarsa, bu Krt burjuvazisi de bir ulusal hareket yaratamad. Bunu smet Demir gibi, onlar vmeyen aksine yeren ve eletiren Abdullah calan baard. Aslnda bu stil, onlarn bizzat kendi eiliminin yansmasdr. Bir snf, bir ulus, bir hareket bir eyler yapmak istiyorsa nce kendi zayklaryla hesaplamak, onlar ak yreklilikle ortaya koymak ve zerine gitmek zorundadr, bu nderlerin fonksiyonu da aslnda bu tarihsel srecin bir arac olmalardr. smet Demirin iilere, calann Krtlere ynelik ar eletirileri aslnda o snfn veya ulusun kendisiyle hesaplamas, kendi zayklarn ak yreklilikle ortaya koymas ve kendini deitirmesinden baka bir ey deildir. *** 1 Mays gsterilerine ve bu gsteriler hakknda sol basnda verilen haberlere, bu ezilenlerin kendi zayklarn sermesi ve onlarla ciddi hesaplamaya girmesi asndan baklnca durum gerekten umut krc, bu sol basnn yansttnn aksine, ne gsterilerde, ne haberlerde kendi zaaarn bir sergileme ve onlarla mcadelenin izi bile olmamas, sylenenin aksine mcadelenin ykselmekten ok uzak olduunu gsteriyor. Bir mcadele ykselme eilimi tadnda, dmanlarndan nce kendi zaaf ve yanllaryla mcadele etmeye balar. slamiyetin dedii gibi, en zor sava olan kendi nefsine kar savaa ynelir. Bunun izi bile yok ve bu da sanlann aksine ezilenlerin henz byle bir deitirme ve deime hedenden veya yneliinden ok uzak olduunu gsteriyor. Burjuva sosyalizmi, iiye hayrandr. Hadi gene burjuvazinin iiye hayranlnn iyi kt bir mant vardr. Ama bu iiye hayranln sloganlar, sendikalar ve sendikaclar araclyla ii rgtlerinin de sloganlar olarak ortaya knca, iilerin kendine hayranl gibi garip bir durum ortaya kar. Aslnda burjuva sosyalizminin iiye hayranl ile sendikaclar zmresinin kendine (tabii bu iiler biiminde ifade edilir) hayranl birbirini tencereyle kapak gibi tamamlar. Bu iki stilin egemen olduu yerde ii olmaz. Sadece, bu tr burjuva sosyalizminin etkisinde kalm veya
77
Denemeler
kendiliinden ii bilinci olan sendikacl aamam tek tk iiler olur ki, bunlarn olduu yerde ii olmaz. Dolaysyla gerek bir ii hareketi ancak bugn ii hareketi diye ortal kaplayanlarn ortadan kaybolmasyla ya da srlmesiyle mmkndr. Gerek ii hareketinin olduu yerde, iilerin kendilerine ynelik, kendileri iin bir ey isteyen, kendilerini ven sloganlar olmaz. Tm topluma ynelik sloganlar olur. Burada kopmaz bir ba vardr, kendine kar gaddarlk, toleransszlk ve eletirellik ile tm toplumu deitirmeye ynelik, sadece kendine ilikin dzenlemeler istemeyen, kendine vg dzmeyen slogan ve hedeerin birlii. Tersi de bir btndr, kendini hayranlk, kendine ilikin sloganlar bir btndr. Olaylara bu adan baklnca, solun varlnn, kendiliinden bir ii hareketlenmesinin bile nnde bir engel olduu grlr. Bu stillerin egemenlii, iilerin gsterilerden uzak durmasna yol ayor. Bugn dnyada duvarla birlikte, soldan ne kalmsa onlar da yklsayd, rnein dinozorlarn bir kozmik felaketle yok olmas gibi, memeli hayvanlarn geliimi iin bir frsat domas gibi, yepyeni ve canl bir sol harekete olanaklar alabilirdi. Maalesef olmad. Bizlerin kuann bir ekilde yok olmas gerekiyor solun yeniden canlanabilmesi iin. Solu inleten problem aynen burjuvazide de var. Ama burjuvazi daha tecrbeli. Yava yava eski kuaklarn deitiriyor. Ecevitlerin, Ylmazlarn, Demirellerin kua gidiyor ve yerine Dervi, Sezer, Pikinstlerin kua geliyor. Burjuvazi bunu yolsuzluk dosyalaryla, skandallarla adm adm gerekletiriyor. Koullar biraz daha olgunlatktan sonra, bambaka partiler ve tiplerle bir seim yapabilirse sonraki yirmi otuz yl gtrr. imdiki bunalm bu kabuk deiiminin sanclar. te bu kabuk deitirdii an sistemin en zayf andr. imdi bir ey baarldysa baarld, yoksa yeni sistemin salayaca olanaklarla bir ka on yl daha sistem kendine srdrecek gc bulur. nnnn ok partili hayata gei reformu olmasayd; 27 Mays olmasayd ve zaln reformlar olmasayd bu sistem oktan kerdi. Bunlarn her biri en azndan sonraki on veya on be yl gtrmeyi salad. te bu kabuk deitirme annda grdmz ne? Burjuvazi bile kuak deiimini yaparken, solun iinde giderek talamann yaand. Elbette ortalama olarak solun ya kk olduundan biyolojik bakmdan fazla yal saylmaz sol. Ama problematikler olarak baktmzda, sosyolojik olarak yaldr. Duvar sonrasnn solu deildir bugn Trkiyeye egemen olan. Duvar sonrasnn bir solu da yok. Dolaysyla duvar ncesinin kua damgasn vuruyor.
78
1980lerin sonunda, Kurueme tartmalar olurken bile sol bugnknden daha yaknd bugne, daha gen, dinamik ve canlyd. nk kendisiyle hesaplayordu, kendisini acmaszca, aslnda biraz acyarak, ama o kadar bile nemliydi, eletirmeye balamt. Ve bu eletiri onu, yzyln bann problemlerine gtrmt, sosyalizmi yava yava kaynandan tanmaya balamt. Aslnda paradoksal gibi grnebilir, ama u an 130 ya civarnda olacak Ekim Devrimi ncesi kuaklar, bugnn dnyasn anlamaya bugnn kuaklarndan daha yetenekliydi. Zaten oralara gitmeden bugnlere gelemez sol. Kimliini kaybettii yerde aramak zorundadr. 1980lerin sonuna doru byle bir eilim belirmiti. Sol ii bu ayaklanma, bu isyan toplumsal bir ykseli ile desteklenseydi belki imdi bu rgtler de olmayabilirdi. Ama Kurueme olurken Duvar yklyordu. Onu doksanlarn terr ortam izledi. Bugnn ortala egemen rgtleri, bu dnya ve Trkiye lsnde kar devrimci dalgalarn sol iinde tekrar ykselttii rgt ve eilimlerdir ve ayn laneti tamaktadrlar. Burjuvazinin iinden iyi kt Sema Pikinstler kyor. Solun kendi Pikinstleri yok. Hi bir rgtn, hareketin sarsldn, iinden muhalefet ve isyanclar ktn duymuyoruz. in kts, bu iinde bulunulan toplumsal bunalm dnemindeki memnuniyetsizlik, bu rgtlere daima bir takm memnuniyetsizlerin akmasna yol aarak, bu rgtlerin krize girmelerini engelleyen bir d yardm ilevi de grr. Eh, iyi kt byyen bir rgt de krize girmez. u an ortala egemen olan ve damgasn vuran hareket ve eilimler dalmt seksenlerin sonuna doru. Btn rgtler yenilikiler ve gelenekiler diye hzla blnyordu. Bu isyan halindeyken, yenilikiler geleneksel izgi ve rgt biimlerini savunanlara kar uzlamasz bir mcadele yrtp onlar imha etmeleri gerekirken onlarla uzlatlar. Kurueme bu uzlamann hikyesidir. Sosyalistlerin yeniliki kanad Frankfurt Parlamenterleri gibiydiler 1848deki. Sol apndaki bu devrimci kabar yeterince uzlamaz ve kararl olamad iin, bunu gericilik ve restorasyon dnemi izledi, btn rgtler tekrar canland. rgtler mezbahas olmas gereken Kuruemeden zaferle kan rgtler oldu. O dnemde bunun dnda kalan bir Dev-Yol olmutu. Kuruemenin rgtler iin grd fonksiyonu da, Dev-Yol iin DP grd. Bylece Dev-Yolu, Solu, Aydnlk, Halkn Kurtuluu, Partizan, TPi, vb. hepsi tekrar yerlerini aldlar. te Trk solu, imdiki bunalm burjuvazinin aksine, solun iindeki bir restorasyonun rgt ve kuayla karlyor. Dolaysyla hi bir ans yok. Hatta bu sol olmasayd, ezilenlerin ve iilerin ok daha ans olabilirdi. Bu sol onun bizzat yaratc kendiliindenliinin bile nnde bir engel. Bu solun olduu yere ii gelmez. Gelmeyince de kendiliinden hareketlerin yolu tkanr.
79
Denemeler
Rosa, Alman Sosyal demokrasisini Leninden ok daha iyi tanyordu. Sava kredilerine Sosyal Demokrasinin oy verdiini duyunca inanamamt Lenin. Rosa ise hi armamt. Onun kokumu bir ceset olduunu biliyordu. Tam bu nedenle Rosa biricik umut olarak kendiliindenlie daha byk bir vurgu yapmtr. Bugn de durum ayn. u an btn rgtl sol tutucudur. Kitle hareketi ancak buna ramen bir eyler yapabilir. Ama bizzat bu solun varl bunun nnde de bir engel. Bugnk btn sol hareketler, 1980lerin sonundan beri gelen, Dnya ve Trkiye lsndeki gericilik ve kar devrim dalgasndan g alan, sol iindeki restorasyonun, kar devrimin rn olarak ortadalar. Toplumsal bunalm burjuvaziyi ayn dnemin tiplerini deitirmeye zorlarken, ayn bunalm solda bu tiplerin ve eilimlerin stabilize olmasna yol ayor ve toplumsal bir kkl dnmn nndeki muazzam bir engel haline dnmesine yol ayor. Ama bu rgtlerin dnda kalan sol da farkl saylmamal. Yani u sivil toplum vurgulular, kk ve somut hedeeri ne karanlar, vb. Bunlar genellikle daha sonra politize olmu bir kuak, daha esnek gibi grnyor. Ama bizzat o rgtler gibi, ayn gericilik ve kar devrim dneminin ocuudurlar, dolaysyla ii dna evrilmi olarak tpk rgtlerle ayn olumsuzluklar tamaktadrlar. in ilginci, rgtler ve rgtszler, dinozorlar ve post-modernler birbirlerinin varlna hakllk kazandrp birbirlerini glendiriyorlar. Bunlarn dnda baka bir alternatin varl akla bile gelmiyor. Ama daha da ilginci u, solun bu genel blnml, Trkiyenin egemen snar arasndaki atmadaki blnmeye de denk dyor. rgtler genellikle anti-emperyalizm ve anti-kapitalizm vurgularyla, farkna varmadan veya vararak, tpk benzer argmanlarla Sovyet brokrasisinin deiimlere kar direnmesi gibi (ki bu hareketler ayn zamanda Sovyet ve in brokrasilerinin de ayn gerekelerle destekileri olmulardr), Genelkurmayn, Devlet Snarnn, Bonapartizmin ya da Devlet Partisinin liberal burjuvaziye saldrsnda mzrak ucu rol oynuyorlar. Buna karlk, sivil toplumcu muhalier, daha gen ve modern grnenler ise, bu saldrlara kar Liberal burjuvazinin bir kalkan ilevi gryorlar. Bylece bamsz bir sol hareket aktel politik gelimeler balamnda da olanaksz hale geliyor. Btn bu manzarada bir tek istisna var: Krt Ulusal Hareketi. Btn dnyada gericiliin ykseldii dnemde ykselme ve canlanma eilimi gsterdi. Bu ykseliin dinamii bu harekete de yansd. Balangta bug80
nn talam kk sol rgt ve hareketlerinden pek az farkllklar gsteren bu hareket, kitle balar ve ykselen bu harekete dayanmas nedeniyle kendini yenileme yetenei gsteren tek hareket oldu. 1990larn bandan beri, Trk solundaki kar devrimci restorasyonu pekitiren gelimeler, (duvarn ykl, zel sava rejimi) bu hareketin ve rgtn srekli olarak kendini yenileme giriimlerine yol at. Krt hareketinin i mcadeleleri bu adan incelendiinde, mcadelenin aslnda deiim ve eski biimleri srdrmek isteyenler arasnda olduu grlr. Bir bakma demokratlar ve milliyetiler mcadelesidir. Bir yandan liberallere ve burjuvaziye, bir yandan da ar sola kar bir mcadele grlr. Krt hareketinin bu i mcadelelerinde kazanan yenilikiler oldu denebilir. Bir rastlant deildir, Krtleri en ar dille eletiren kiinin bu hareketin nderi olmas. calann ayn zamanda, sadece Krtleri deil, tm toplumu, hatta blgeyi deitirmeye ynelik proje sunmas. Kendi iine kapanma, kendini vme, toplumun tmne ynelik hedef yokluunun bir btn olduu olgusuyla burada da karlarz. deal bir Krte en ok vg dzenlerin ayn zamanda yeni stratejiyi anlayamamas ve onun en byk dman olmalar rastlant deildir. Buna karlk, Krtlere en ar eletirileri yapan, onun yzne srekli eksik ve yanllarn vuranlarn da ayn zamanda tm toplumu deitirmeye ynelik bir perspektif sunmas da bir rastlant deildir. O halde bu gzlemlerden bir tek sonu kyor. Bu bunalm dneminde, olur da sol hareketlerin kontrol kendiliinden bir kitle hareketlenmesini engelleyemezse ve byle bir hareketlenme ortaya karsa, bu kitle hareketinin kendiliinden radikallemesine cevap verebilecek tek olanak Krt hareketi oluyor. Devrimci demokrasiyi temsil eden bu hareket liberaller ve Genelkurmay karsnda nc bir kutup olabilir ve tm gayr-memnun alt kesimleri etrafnda toplayabilir. O zaman gericilik dneminin glendirdii btn sol rgtler ve sivil toplumcular liberal burjuvazinin ve Genelkurmayn yedei olarak bu hareketin karsnda yer alr. Demokratik bir devrim, Krt hareketini iktidara getirebilir. Bugn calann resmini paralayanlar yarn onun resimleriyle yrrse kimse armasn. nk tm toplumu deitirmeye ynelik demokratik bir program, gc ve bunu yrtecek tecrbesi olan tek hareket Krt hareketi. Trkiyedeki bir radikallemenin ve devrimci kabarn bununla bulumas kanlmazdr. imdilik, krizin derinlii bunu desteklerken, sola egemen olan rgtler ve sivil toplumcular bunun nnde en byk engel, bu nedenle kendiliinden ykseliler bunun n koulu. Ama bir kendiliin81
Denemeler
den hareketlenme ve ykseli olursa, bu Krt hareketini iktidara getirir. Ve ortaya Ortadou ortamnda Mandelann Gney Afrikas gibi bir ey kar. Aslnda bu yazda ifade edilen dnceler asndan 1 Mays gsterilerini ele alacaktm. Ama dnce ald ban baka yerlere utu. Fakat 1 Mays gsterileri bu yazda ifade edilen yaklamlar asndan ele alnrsa, onun hakkndaki haberler ve ondaki sloganlarn onun btn zayn yanstt grlr. Bunu, okuyucunun kendisine brakmak en iyisi. Solun kendini vmeyen, kendi eksikleri ve yanllarn sergilemekten kanmayan geleneini de srdrm oluyoruz bylece kendini ven, kendinden memnun sloganlar ve 1 Mays haberleri karsnda. 2 Mays 2001
82
Tarallk
Trkiyenin sacs da solcusu da, Dnyaya Trkiyeden bakarlar, Trkiyeye Dnyadan deil. Bu nedenle dnyay ilgilendiren en genel ve temel konularda bile yazsalar, bir ulusal dar grllk, bir tarallk egemendir btn yaklamlarna. Gelimelere yukardan bakma yeteneksizlii, artk Trkiyenin kltrel ortamnn bir zellii olmu durumda. Dolaysyla sadece sacsnn deil, tpk dier gnlk kltrel kodlar ve alkanlklar gibi solcusunun da bir karakteristii. Bu tarallk ise her eyden nce Kemalizmin mirasdr. Bu taralla yol aan Mustafa Kemal bile byle taral deildir. Kendisi Osmanl ordusunun hi de parlak olmayan generallerinden biri olmasna ramen, bir durum yarglamalarna bakn, belli bir global bakn olduunu grrsnz. Bu gelenein Mustafa Kemalden de yeteneksiz srdrcs smet nnde bile bu global bak vardr. Her sz en sradan i politika konusundaki konumas bile, ifade edilmemi, ama iine sindirilmi, dnya dengelerini gzeten bir zellie sahiptir. smet Paann her sabah, Paris, Londra, New York, Moskovann ne dediini ncelikle rendiini anlatrlar. Bugnk Trk Babakan Ecevitin politik kariyerine de, iyi ngilizce bildii iin, sabahlar smet nnye ngilizce basn ve yorumlar okuyup aktarmakla balad sylenir. Ecevitin smet Paaya yapt iin anlamn kavrad phelidir. nk Avrupalarda da okusa, artk taralla dm bir kltrn rndr. smet Paann her sabah yapt ii kendisinin yaptna dair en kk bir emare bulunmamaktadr.
83
Denemeler
Bu Osmanl yadigr politikaclar kua gittikten sonra, bizzat bu kuan yaptklarnn sonucu olarak (harf devrimleri vb.) politikaya, lkenin kltrel ve entelektel hayatna tam anlamyla tarallk hkim oldu. Binlerce yllk uygarlklarn, Arap ve Fars kltrlerinin o muazzam birikimi, bir harf devrimiyle yeni kuaklarca bilinmez ve zmlenemez oldu. Btn bunlar szde o Bat kltr ve uygarlna ulamak iin yaplmt. Ama o kltrle balant kurmann ekonomik temelini oluturan burjuvazi ve ilikilere Hristiyan halklarn srgn, katliam ve mbadeleleriyle son verildi. Bu ayn zamanda Bat ile kltrel balarn kopmas da demekti. Ama sadece bu da deil. Osmanl, Bizansn bir devamyd. Hristiyan halklarn bu yok edilii ayn zamanda, eski Yunan ve Romadan beri gelen Akdeniz uygarl ile tm kltrel balarn koparlmas anlamna da geliyordu. Bylece Trkiye Cumhuriyetinin entelektel ve kltrel ortam, ne dounun antik Akdeniz, Arap ve Fars uygarlklaryla ne de batnn modern burjuva uygarlyla ilikisi olmayan, korkun bir taralla gmld. Bu tarallk giderek yeni kuaklarla birlikte toplumun tm kltrel, entelektel ve politik hayatna damgasn vurdu. Bir politikann sonular kltrel bir karakter kazannca sacs da solcusu da bundan kendini kurtaramaz. znel bir yneliin sonular adeta nesnel koullar haline gelir. Bu nedenle burjuva politikaclarna, kltrne ve entelektel hayatna damgasn vuran tarallk solun da bir zellii olur. Osmanl ve Cumhuriyet kuaklar arasndaki uurum solda burjuva dnyasndan bile daha derindir. Tipik iki rnek alalm. Nazm Hikmet ve Hikmet Kvlcml. Bu iki kii de birer Osmanl aydnydlar. Temel kltrel ve entelektel ekillenmeleri Osmanl mparatorluu ve onun k dneminde gereklemiti. imdi bir bu insanlarn kitaplarn iirlerini okuyun, bir de 1960lardan sonra binlercesi ortaya km sosyalistlerin en kaliteli bilinenlerinkileri okuyun. Aradaki korkun uurumu kimse grmezden gelemez. Trk solu hala Kvlcml ayarnda bir teorisyen yetitiremedi rnein. Nazm hala Trk aydnnn ve sanatsnn alamam rnei olmaya devam etmektedir. Cumhuriyetin bugn yeni kuaklarca unutulmu, ama gerekten 60 sonras entelektel hayatn gelimesine muazzam bir etki yapm en ileri aydn bir bakma Doan Avcoludur. Karlatrn Doan Avcolu ili Kvlcmly. Osmanl ocuu Kvlcmlnn Cumhuriyet ocuu Avcoluna birka numara byk geldii hemen grlr. Cumhuriyet aydnnn rnei, uzun yllar, Bizim Kyn yazar, retmen Mahmut Makal olmutur. Bu bile farkn ne olduu hakknda bir kir verir.
84
Benzer bir durum Krtler arasnda da grlr. Krtlerdeki medrese geleneinden gelenlerde, sonrakilerle arasnda mthi bir fark vardr. Tahribat Krtleri de Trkler kadar hatta daha da fazla etkilemitir. Evet, o Fars, Arap, Yunan, Roma, Akdeniz uygarlklarnn tm kltrel ve entelektel birikimi yok edildi ve modern bat uygarlnn tm kprleri ykld, ama bu uygarlklardan en lanetli kurum kald ve ona hi dokunulmad ve iin ilginci btn bu katliam da o lanetli kurum varln srdrebilmek iin yapt. Devlet! Osmanl, Bizansn devlet yapsn ald. Ona biraz Arap ve Fars uygarlklarnn boyasn katt. Btn batllama abalar ise, bu devletin devletliine modern toplumun aralarn verdi. Bylece toplum modern toplumun ve gemiin mirasndan mahrum olurken, devlet gemiin ve modern toplumun btn olumsuzluklarnn konsantre olduu, toplumun kann emen bir ur olarak ekonomiden politikaya ve kltre, her eye damgasn vurdu. Bu durum bir kara deliin oluumuna benzer bir durum yaratmaktadr. Tpk maddenin kendi arl altnda kmesi ve sonsuz younlamas gibi, rme rmeyi beslemekte, tm k yollarn kapamaktadr. En radikal muhalefet abalar bile, tpk n kara deliin ekim gcnden kendini kurtaramamas gibi, antika ve modern uygarlklarn ifte kamburunu tayan devletin rtc etkisinden kendini kurtaramamakta, taralla geri dnmektedir. Dnya sorunlarn konu yapmakla ilgisi yoktur taral olmayan bir yaklamn. Bu ie ilemi, elle tutulmayan, ama hissedilen bir yaklam tarzdr. Trk solu, globalizmden bile bir kyl gibi sz eder. Taral olmayan bir bak ise, kyden, ardnda global bir birikimi hissettirerek konuur. 6 Haziran 2001
85
Denemeler
86
Kendiliindenlie vg
En kendiliinden hareketlerin bile, o kendiliindenlik boyasnn alt kaznnca, altndan daima isimsiz bir anaristin, bir komnistin, bir isyancnn uzayn sar boluklarnda yok olup gittii sanlan unutulmu abasnn kzl tortusu kar, bir ka yl nce lm bir devrimcinin dedii gibi. Bu kzl tortu, tpk bir yamur damlasnn olumas iin toz zerreciklerinin grd trden bir ilev grr kendiliinden hareketlerin olumasnda. Bu tortu, hareketin kendisi ya da rgtl ifadesi deildir, ama onun ortaya kmas iin bir tohum, bir katalizr, bir mayadr. Ama bu mayann da etki gsterebilmesi ancak onun etkiledikleriyle ayn doku grubundan, ayn dalga boyundan olmasyla mmkndr. Bir de bunun tersi durum vardr. En muhalif, devrimci rgtlerin bile tutuculap, kendiliinden bir ekillenmenin bile nnde bir engel oluturduu durumlar vardr. imdi Trkiyedeki durum bu. 1960larda Trkiyedeki toplumsal muhalefet, gbreli bo bir araziye ekilmi bir tohum gibiydi. Kendiliinden ykselilerin zamanyd ve bu ykselite rnein eski komnistlerin ektii tohumlar bu kzl tortunun ilevini gryordu. Eski rgtler, toplumsal muhalefetin ykseli ve ekilleniini engelleyebilecek kadar gl deildi, ama ondaki kristallemeler iin bir tohum ilevi grebiliyordu. Yeni rgtler ykselen hareketlerin ifadesiydi. TP rnein, ykselen, gen ve dinamik ii hareketinin; Dev-Gen, ykselen genlik hareketinin.
87
Denemeler
Bu rgtler bu hareketlerle birlikte domular ve onlarn ifadesi olmulard. Btn dinamizm ve yaratclklar buradan geliyordu. Bu eilim yetmilerde de srd, daha geni kitlelerin radikallemesi ve politize olmasna paralel ve bunun ifadesi olarak bilinen btn o sol rgtler yelpazesi olutu. Bakir bir alanda her eye batan balamak kolaydr. Ama bir kere ekillenme ve paylama gerekletikten sonra, yeni bir ekillenme adeta olanaksz hale gelir. nce gelenler sonra geleceklerin yolunu tkar. Paleontoloji, doa tarihinde bile byle doann farkl canl trleri ile ilgili denemeleri rahat rahat gerekletirdii dnemlerle; stabilize olmu trlerin dierlerinin geliimini engelledii dnemler arasnda bir farka dikkati ekmektedir. Yumuakalar dneminin byk denemesi o dnem denizlerinin byle bir patlama iin adeta gbreli bir toprak gibi olmasyla ilgiliydi. Buna karlk, dinozorlar, memelilerin gelimesi nnde bir engel oluturuyorlard. Eer bir gkta dinozorlarn egemenliine son vermeseydi, yeryznde hala dinozorlarn egemenlii sryor olacak; bir ka memeli de gelimek ve patlamak iin ortam bulamayan ayrks bir dal olarak kalmaya devam edecekti. Bugnn Trkiyesi dinozorlarn egemenlik dnemine benziyor. Muhalefet sol rgtlerce parsellenmi durumda. Bu rgtler ise, 60l yllarn ykseliinin rnleri. O yllarn politik ve kltrel atmosferiyle, paradigmalaryla, anlaylaryla ekillenmiler. Bugnn dnyas karsnda sadece birer tutucu kabuk ilevi gryorlar. Bu rgtlerin hi birisi bugnk toplumsal muhalefetin eilimlerini ifade etmiyorlar. Bununla kalsalar iyi, bu muhalefetin kendini ifade edecek hareketler ve rgtler gelitirmesinin de nnde bir engel oluturuyorlar. Seksenlerin sonunda, ykselen toplumsal muhalefete paralel olarak btn rgtlerde bir atlama, otantik kaynaklara dn abas grlyor ve bu abalar ykselen toplumsal muhalefetle paralellik iinde bulunuyordu. Ama bu sre ksa srd ve eski rgtleri ve anlaylar sprp atamad. Sovyetlerin k, Krtlere kar zel savan ykselii, Trkler arasnda milliyetiliin ve rmenin ykselii yaand. Dikkat edin bugnk rgtlerin hepsi byle bir dnemin rndrler. deolojik alanda seksenlerin sonunda grlen otantik Marksizme dn eiliminin deil, ona direniin ifadesidirler. Toplumsal olarak ykselen bir harekete deil rmeye dayanrlar. Bu nedenle Trkiyedeki toplumsal muhalefetin nndeki en byk engel, bugn var olan sol hareket ve rgtlerdir. Eer bu rgtler olmasayd, toplumsal muhalefet imdi ok daha canl, dinamik ve gl olurdu.
88
Dnyada hi bir byk devrim, rgtl partilerin eseri olmamtr. Tersine, devrimci kabarlar, kendilerine en uygun partileri, devrim frtnalarnn dalgalar zerinde ykseltip iktidar kumsalna oturtmutur. Ve ou kez bu partiler bile devrimci kabarlar hzlandran deil, frenleyen bir etki gstermilerdir. Dnya tarihinin grd en byk iki devrim, Fransz ve Rus devrimleri, tamamen kendiliinden patlamalardr. Yanl olarak Bolevik Partisinin bilinli ve planl bir eyleminin sonucu olduu sanlan Ekim Devrimi bile bunu kantlar. Bolevik partisi, bizzat kendisi, srekli art arda gelen dalgalar ykselen dinamik ve gen bir ii hareketinin rgtsel ifadesiydi Trkiyedeki altmlarn TPi gibi. Bu parti ayn zamanda tarihte eine az rastlanr bir ekilde, ann en ileri dnce akm olan otantik Marksizmden besleniyordu. Ama sadece bu da deil, bu parti, burjuva uygarlnn ngilterede doup, Fransa ve Almanya zerinden Rusyaya kayan ve orada devasa Rus romann, Rus klasik mziini yaratan kltrel ikliminde soluk alp veriyordu. Daha saymakla bitmeyecek, olaanst tarihsel koullarn bir araya gelmesine ve birbirinden byk kafalar bnyesinde barndrmasna ramen, bu parti bile, ubat Devriminden sonra, devrimin nnde engel, bir tutucu kabuk haline dnmt. Lenin gibi bir iki nderin hayatn yeil yoluna ilikin syledikleri, aadan gelen yn hareketinin basks ve devrimci kabar olmasa, ilk tepkilerde olduu gibi, klasik Bolevik kadrolarca sapknlk olarak aforoza uramaktan kurtulamazd. Bolevik Partisi gibi, snfsal, teorik kltrel kkleri ve temeliyle bylesine uygun koullarda ekillenmi tarihin grd en demokratik parti bile byle tutuculaabiliyorsa, varn Trkiyedeki solun durumunu siz gz nne getirin. Ykselen bir hareket mi? Yok. Aksine ryen bir toplum var. an en ileri dnce akm m? Yok. Marksizm diye renilmi bir brokratik kastn ideolojisi ve kapitalizmin tarihsel zaferinin ortaya kard bir liberalizm hayranlnn birbirinin varlnda kendine hakllk bulan kayk dv var. Marksizmin eletirel ve devrimci zn srdren akmlar Trkiyenin devrimcileri iin hep bilinmez olmu. Seksenlerin sonundaki kaynaa dnme abas yar yolda duvarn altnda kalm. O devasa Rus romann, Rus mziini, Roketlerin dinamik hesaplarn yapan ar suikastlar yetitiren, Aydnlanmadan beri gelen burjuva uygarlnn dnce disiplini ve gelenei mi?
89
Denemeler
Yok. Ruslar Kapitali evirirken, Trkler A. Comte, Durkheim ile tam tersi akmlara dalmlardr. Trkiyede sadece Krt hareketi ykselen Krt uyannn ifadesi olarak ve ondan g alarak ve ona g vererek, ok elverisiz toplumsal temeline, kltrel kaynaklarna ve ideolojik hareket noktalarna ramen bir para dinamizm ve kendini yenileme yetenei gsterdi ve gsteriyor. Trk solu ve Krt hareketi arasndaki bugnk doku uyumazlnn bir nedeni de bu farkl eilimlerin ifadeleri olmalardr. Bir frtnaya ihtiya var. u devleti, u partileri ve u solu, nne katp srkleyecek; havadaki rk kokularn yok edecek. Bugnk sol rgtler ancak topra zenginletiren bir gbre olarak yararl bir ilev grebilirler. Yoksa onlar bugn toplumsal muhalefetin ekillenmesinin ve kendini ifade kanallar oluturmasnn nnde en byk engeldirler. Trkiyede byk bir devrime ihtiya var ve byle bir devrim bugnk rgtlerle deil, onlara ramen olabilir. 11 Austos 2001
90
Politik slam Nedir?

Politik slam da tpk Ulusal kurtulu savalar gibi, son durumada, tarihin yumann ters ucundan zl(eme)mesinin, dier bir deyile, sosyalizm ocuunun ayaklar nde geldii iin doamamasnn sanclarnn yol at bir lktr. Dier bir deyile, slam dinine inanan toplumlarn modernlemesi illa ki kapitalizm erevesinde, smrgecilik koullarnda olacak diye bir zorunluluk yoktur tarihte, bu lkeler pekala, zengin ve ileri lkelerde iktidar alm, smrme gibi bir derdi olmayan, bilgisini ve zenginliini bu lkelerin refahn ykseltmeye aktaran bir ii snfnn desteiyle, kapitalist ya da smrgeci olmayan, bu yaanan aclarn hepsine yabanc olarak, tpk normal bir doumun olaan sanclaryla da modernleebilirlerdi. Byle bir dnyada, smr, bask olmayacandan, ne ulusal hareketler, ne de politik slam olmazd. Yaanan tarihin irenlii ve gerek anlam ancak hayallerin aynasnda grlebilir, olas baka tarihlerin hayali olmadan da yaadmz bu tarih ve ona has olgulardan biri olan politik slam anlalamaz. Politik slamn ve onun temelindeki Mslman Kardelerin, i hareketinin devrimci geleneklerinin bir brokratik kastn terryle tmyle silinip sprld, ii hareketinin spanya ve Almanya rneklerindeki gibi pe pee tarihindeki en byk yenilgilerini ald otuzlu yllarda domas bir rastlant deildir. ***
91
Denemeler
Politik slam, ilk bakta, sanki arkaik bir hareket gibi grlr. Kendisinin iddias da budur stelik. Moderniteye ve onun sonularna kar olduunu, gemiteki, ideal bir slama dnme gerektiini syler. Televizyonlarda, hi de modern giyinili olmayan entarili, alvarl, sarkl, sakall, kadnlar rtl oraya buraya saldran insan resimleri de bu n yargya rtlmez kantlar sunar sanki. Bu yargy yaratan her eyden nce, modernliin parlamenter demokrasi, din ve devlet ilerinin ayrlmas, eski kurum ve adetlerden kurtulma biimini alaca ynndeki, Bat modernlemesini modernlemenin biricik yolu ve tarihi dz ve aamal bir sre olarak gren burjuva aydnlanmac ideolojinin etkisidir. Hlbuki bu ema bile gerein arptlmasdr. Bat modernlemesi bile, Calvin ve Lutherlerin din bayrakl partilerinin at yoldan, ngilterede Cromwellin Priten devrimi olarak uzun bir yol almt. Politik slam modern toplumun rn bir hareket olduu gibi ayn zamanda modernist bir harekettir. Bu anlamda kltrel bir boyutu vardr ve kltrel bir deiimin ifadesidir. Mslmanlar, modernizme kar bir sylemle modernlemektedirler. Politik slamn taraftarlarnn, bizzat son ikiz kuleler saldrsnda da grld gibi, modern toplumun rn, modern topluma en iyi entegre olmu, onun tekniini, ilikilerini, kurumlarn en iyi tanyan insanlar olmas bir rastlant deildir. ehir modern toplumun rndr. Politik slam ehirli bir harekettir. Yoksullaan ehirli orta snar ve bat tekniini bilen okumular politik slamn militanlarnn temel kaynadr. Politik slam, sosyalizm bayrakl indeki Maonun gerillalarndan, hatta Krt Ulusal hareketinin gerillalarndan bile daha ehirli bir harekettir. *** Gerek ulusal, gerek sosyalist hareketler, kltr ve inanc kendi konular olarak grmemelerine ramen, pratikte kltr ve inan pratiklerinin bir arac haline gelmektedirler. Politik slam ise, daha batan bu alan da kapsar. nan, gelenek, gnlk yaam ve politik faaliyet ayrlmaz bir btn olur. Geri lkelerdeki sosyalist ve Ulusal hareketlerin, olaylarn zorlamasyla ilen vard nokta, onda daha batan kabul edilmitir ve ona nemli bir avantaj salar. Bu bakmdan, politik slamn modern toplumdaki insanlarn gnlk yaam ve kltrlerine ilikin sorunlarna da cevap sunmak gibi bir fonksiyonu da vardr, tpk ayn noktaya olaylarn zorlamasyla varan sosyalist ve ulusal hareketler gibi. ***
92
Politik slam ile eriat devlet dini yapan devletler ile bunlarn maddi desteiyle ayakta duran ve toplumsal bir direni hareketine tekabl etmeyen rgtleri kartrmamak gerekir. Pakistann generalleri, Kadda, Suudi Krall gibi devlet ve rejimler politik slam ifade etmezler. Bu gibi devletlerle, politik ve slami hareketler arasnda kimi yaknlklar desteklemeler olabilir. Bu tpk bir zamanlar nc dnyadaki ulusal kurtulu hareketleri veya ii hareketlerinin, o dnemin sosyalist denen lkelerindeki brokratik kastlarla ilikilerine benzer. Bu brokratik kastlarla bu hareketler nasl hep sosyalizmden sz etmelerine ramen, birbirinden ok ayr ve zt toplumsal gleri ifade ediyorlard ise, politik slamn da slam bayrak yapan rejimlerle ilikisi benzer bir karakter tar. Bu rejimler bu hareketleri d politikalarnn arac olarak kullanmaya alrlar. Hatta zaman zaman kullanrlar da. rnein Bin Ladenn Talibanlarla ilikisi, biraz airet toplumunda sosyalizm kurduunu iddia eden Enver Hocann partisinin, Brezilya, Trkiye veya Almanyadaki Arnavutluk izgisindeki modern ve ehirli partilerle ilikisine benzer. Ayn kavram ve bayraklara sahip, ama iki ayr dnya, iki ayr toplumsal g vardr ortada *** Politik slam, her eyden nce emperyalist smr ve baskya, onlarn o lkelerdeki ibirlikilerine direniin partisi olarak ortaya kmtr. Glenebilmesi iin de ulusal bayrakl ya da sosyalizm bayrakl ulusal direni hareketlerinin srasn savmas gerekmitir. Dnn ulusal ya da kzl bayraklarla yryenleri bugn slam bayrayla yrmektedirler. Hatta bu sadece dayanlan toplumsal kesim bakmndan deil, bizzat kiiler dzeyinde de byledir. Dnn ulusu ya da sosyalistleri bugnn politik Mslmanlar olmutur. *** Modern toplumda her eyden nce, burjuvazi, kk burjuvazi ve ii snf olmak zere snf vardr. ktisadi ve politik tavr al bakmndan, kk burjuvazi, ii snf ile burjuvazi arasnda yer almakla birlikte, kltrel ve tarihi olarak burjuvazinin altnda yer alr. Snarn ekonomik ve tarihsel konumlan zde deildir. Kk burjuvazi, gemi retimin yadigr veya modern retimin zorunlu sonucu olmayan tabakalar kapsar. Bu onlarn kltrel bakmdan, ii snfna burjuvaziden bile daha uzak olmas sonucuna yol aar. Burjuvaziden bile daha geri bir dnyay yanstyor olmas, onun burjuvazinin ufkunu aan bir program gelitirmesini olanaksz klar. Proletarya bamsz bir programla ve g olarak kp kendi ar93
Denemeler
kasna takamad srece, burjuvaziye kar muhalefetini, onun ufku iinde ve en uzlamaz ve sert mcadele biimleri altnda ifade etmeye alr. Proletarya ise, genel ve tarihsel karn ifade eden bir program etrafnda bamsz bir snf olarak ortaya kmad srece hi bir zaman modern toplumsal mcadelelerde ayr bir nc toplumsal g olarak yer almaz. Onun alt tabakalar, kk burjuva radikalliine, st tabakalar ise burjuva reformizmine ynelir. Bu nedenle, modern toplumda iki temel eilim btn toplumsal atmalara damgasn vurur: kk burjuvazinin radikalizmi, burjuvazinin reformizmi. Politik slam da, bu iki temel eilimden oluur. Bir yanda lml, daha ehli, dier yanda daha radikal ve keskin slam akmlar arasndaki sava, aslnda, Burjuva reformizmi ile kk burjuva radikalizmi arasndaki savatan baka bir ey deildir. Kk burjuva radikalizmi, ne kadar radikal ise, burjuvaziyle araya snr ekmede o kadar mcadele biimlerine, sembollere ilikin ar biimlere arlk verir. Bylece kk burjuva ve burjuva sosyalizmlerinde de grlen tipik paradokslar ortaya kar ve radikallik kendini ykan bir samala varr. *** Politik slam burjuva ve kk burjuva tepkilerinin arac olabilir, ama modern ii snfnn olamaz. Modern ii snf, sendikalar, partiler, kir zgrl, seilmi organlar olmadan var olup kendini ifade edemez. Bu nedenle politik slamn ykselii ile ii hareketinin demoralizasyonu ve k arasnda kopmaz bir ba vardr. Politik slam ii hareketinin btn savunma ve varolu mekanizmalarn ret ve imha eder. Bu nedenle, ii hareketini atomlarna ayrtrc, bir zellii vardr ve bu yanyla faizan bir karaktere de sahiptir. Politik slam, ayn zamanda ezilenleri dinlere gre blp rgtleyerek, ezilenlerin direniini de daraltc ve blc bir nitelik gstermektedir. Bu nitelii, baka dinlerden olanlarn genellikle ezen snar veya uluslardan olmas nedeniyle yeterince aa kmam olmakla birlikte, Trkiyede Alevilere kar grld gibi, kesinlikle baskc bir nitelie sahiptir. Bylece Politik slam, iler, kadnlar, ezilen aznlklar gibi, modern toplumda kendi konumuna benzer bir konumda bulunan ve demokratikleme bakmndan byk destek olabilecek gleri kar tarafa iterek, smrgecilii ve bask rejimlerini glendirir. ***
94
Kaynaa, gerek slama dn ideali, gerekten sonuna kadar gider, kendi sonularndan korkmaz, bu aratrmay politik konumlar merulatrmann bir arac olarak grmezse, sosyalizmle, Marksizmle buluma potansiyeli tar. Hatta buna buluma bile denemez, kendisi onu yeniden yaratr, kendisi o olur. Yani mantk sonularna varm politik slam, Marksizm ve Sosyalizm olmak zorundadr. nk slamn bozulmam halinin ne olduu ve o bozulmann niye gerekletiinin ve mekanizmalarnn anlalmas, snar sava ve tarihin maddeci kavranyla mmkn olabilir. Bu nedenle, saf teori bakmndan, gerek slama dn hede, o slam ve Tarihi tahrif edildii iin, politik slam iin potansiyel bir ykclk tar. Bu nedenle, gerek kadnlar, gerek snar alannda slamdaki tahrifatlar gsterip, en kaynana gidenlerin, politik slamn ayn zamanda en byk iddetini ekmeleri bir rastlant deildir. Ama bu mantk sonularna gitme ve sonularndan korkmama, ancak kaybedecek bir eyi olmayanlar, aratrmasnn sonular kimi imtiyazlarn tehdit etmeyenler ya da bu sonularla ters decek imtiyaz olmayanlar baarabilir. Bu nedenledir ki, gerek devrimcidir ve devrimci snf gerei aramak zorundadr. 20 Ekim 2001
95
Denemeler
96
Requiem ve 11 Eyll
Tanrm, onlara ebedi sknu bala Son yllarda Bacha daha fazla eilim duyuyorum, ama nceden Mozart en byk kabul ettiim yllarda, Eer Allah var ise o Mozarttr ve onun da aheseri Requiemdir derdim, o grl grl yaratcl ve o yaratcln zirvesini tanmlamak iin. Kapitalizmin dnya apndaki zaferinin ve ideolojik sonularnn bir tank gibi nne geleni ezip getii; biricik ykselen hareket olan Krt hareketine kar zel savan en youn biimde srdrld; bu senkronize gericiliin bizleri tmyle tecrit ettii; zel hayatlar alanndan bile kuatp nefes alamaz brakt yllarda Requiemi dinlemediim gn, gnlk duasn aksatm bir mminin i huzursuzluunu duyardm. Her akam, takside ie baladmda ilk nce Requiemi dinlerdim. Her dinleyiimde de onu ilk kez dinliyormu gibi yeniden, daha nceki dinlemelerinde fark etmediim bir ynn kefederdim. Her seferinde yeniden taptaze bir dayanma gc kazanrdm. in stresine, rk ya da sarho mterilerin yaratt gerginliklere kar da en etkili sakinletiriciydi Requiem. Requiemin bambaka, Akdenizli mzik kltrnden gelmi bir metropol taksi ofrnn ruhunda, yz yllar sonra nasl olup da byle derin titreimler yaratabildii sorusu da epeyce kafam megul etmiti. Requiem, Avusturyann gericilii ortamnda, Paris donsuzlarnn isyannn yanksdr. Onun tkenmez derinliini yaratan ite bu gerilimdir. Ykselen bir gericilikte radikalletii iin yalnz kalan, yalnz kaldka radikalleen ve sonunda mezar bilinmeyen bir yoksul olarak len bir yrein arsdr. Dini bir biim altnda olmasna ramen, belki de btn zamanlarn gelmi gemi en devrimci mziidir ve tpk Marksn Kapitali gibi, tamamlanamam ve hibir zaman da tamamlanamayacak ve tamamlanmas gerekmeyen bir eserdir.
97
Denemeler
Burjuvazi nasl Cheyi bir pop ikonu yaptysa, imdi de Requiemi, bir medya gsterisine dntrme karar alm. 11 Eylln yl dnmnde, btn lkelerde Mozartn bu Requiemi alnacakm. 20 zaman diliminde 40 lkedeki koro ve solistler, Requieme bir dnya turu yaptracaklarm. Requiemin seilmesi elbette biimsel, sadece devasa antsal zellikleri nedeniyle gz alc bir gsteri iin uygun olmas deildir, Hristiyan dinine ait bir mzik formudur Requiem. lnn ardndan sylenen lahi; daha da dorusu Atn Katolik kilisesindeki karldr. Yani dnya insanlnn byk blmnn gznde, kapitalizm ve emperyalizmle zdelemi bir dine ait biimdir. Snar sava ile ordular sava arasndaki temel fark, ordular savanda cephelerin ve taraarn kesinlii, snar savanda ise batan stte olann ancak bu snr ve taraar bin bir yanlsamayla kartrld takdirde st konumun srdrlebileceinde toplanr. Requiemin seilmesi bu tercihin deitiini gsteriyor. Ezilenlerin kafasn kartrmaya ynelik bir seim, rnein, farkl kltrlerin ve uluslarn kendi ilahi ve atlarnn tm dnya medyasnda 11 Eylln ansna icra edilmesi biiminde olabilirdi. Bu 11 Eylln hede olan Emperyalizmin, bir cepheyi geniletme; kar taraf iinden blme ve taraar kartrarak egemenliini srdrme yolunu setii anlamna gelirdi. Ama Requieme dnya turu yaptrmak, kula bambaka bir ses dzenlemesine gre ekillenmi; Mozartn Requieminin teneke grltsnden farkl bir etki yaratmayaca uzak dounun milyardan fazla; Hint alt ktasnn bir milyar, ran, Arap ve Akdenizin makamat mziine gre ekillenmi yine milyarlara yakn insannn ruhunda zerrece titreim yaratmaz. Bu u demektir: Dnyann ezilenlerini ikna deil, imha anlay seilmi bulunuyor. Requiemin seilmesi, Iraka ve onu takiben ABDnin dnya egemenlii iin baka lkelere de saldrlacann habercisidir. Ezilenler iin, kar tarafn byle aptallklar yapmas iyidir. Saar netleir. Onun karsnda bizlerin ykseltmesi gereken, ezilenleri blecek slam veya Hindu, Budist ilahileri deil; Requiemin dinsel biimi deil, devrimci ve yoksuldan yana zdr; Requiemin mesajnn o kltrlerin mziklerindeki karlklardr. Biim onlarn olsun, z bizim. At yakan kadnlar aslnda lene deil, kendi kaderlerine alarlar. Belki de Requiemin seilmi olmas, Kapitalizmin farkna varmadan, lmn grp kendi kaderine alamasdr? 10 Eyll 2002
98
Kyafet Kavgasnn lk Anlam

Bartsnde sembolize olan kyafet kavgas niin bu kadar nemlidir? Benzeri kavga ne nfusunun ou Mslman olan dier lkelerde, ne de baka lkelerde grlmektedir. Niin Trkiyeye has bir grngdr ve bunca nemlidir? Bartsne kar kanlar da, onu rtmek isteyenler de ayn neden ve kayglarla bunca zt gibi grnen konumlardadrlar, bu ztlk onlarn temeldeki zdeliinden kaynaklanr. Bu terslii aklayacak iyi bir rneklerden biri, train ngiltere, onun eski kolonileri ve Japonyada soldan, Fransa ve sonradan Fransz devriminin etkisiyle btn dnyada sadan olmasnn, yani bu iki zt ilkenin ayn nedenden kaynaklanmas olabilir. kisinin de temelinde insanlarn byk ounluunun solak deil de salak olmas vardr. Soldan ve sadan gibi, birbirine zt bu trak ilkelerini yaratan ayn salaklktr. ounluk sa kolunu kulland iin, at ve kalkann sol; klcn veya silahn sa elle tuttuu ve soldan gidildii takdirde sa kolla dahi iyi savunma ve saldr yaplabilecei iin eskiden karada soldan gidi yaygndr; yine insanlar bir sandala bindiklerinde krei sa ellerinin gcn kullanacak ekilde tutmalar nedeniyle, suda sadan gitme daha rahat hareket ve zellikle iskelelere yanamalarda daha geni bir manevra ve daha yksek bir isabet olana salad iin su trai sadan alr. ngiliz sistemi kara traine, Fransz sistemi de su traine dayand iin biri sadan, dieri soldan olmutur. Ayn neden, farkl koullarda birbirine zt biimlerde ortaya kmaktadr.
99
Denemeler
Geri yle bir soru da sorulabilir: ngiltere ve Japonya birer adadr ve bunlar denizci uluslardr, niye oralarda su trainin ilkesi olmamtr da aksine karada su trainin ilkesi geerli olmutur. Bu ilk bata eliki gibi grnen durumun da srr yine onlarn ada olmasyla ilgilidir. ngiltere ve Japonya uygarlklarn kenarlarnda kalm adalar olduu, uygarlkla ok ge bulutuu, her ikisinde de Komnn gelenekleri ve valyelik (Japonyada Samuraylk) daha uzun sre yaad ve etkili olduu; buna karlk kara Avrupasnda uygarlk daha nce yayld; uygarlk ise ticaret demek olduu; ticaret de her eyden nce su yollar boyunca yayld iin Ktada Su trainin; adada Kara trainin ilkesi geerli olmutur. Dier bir deyile, Kapitalizme ilk gei, medeniyetten deil, lkel Sosyalizmden olduu iin, Kapitalizme ilk geen lkede, trak soldan olmutur. Neyse konumuz bu deil, ama kyafet meselesinde de, benzer bir durum sz konusudur. Ayn neden, farkl koullarda baka ilkelerin ne karlmasna yol amaktadr. Matematik problemleri zlrken, nce problemle ilgisizmi gibi grnen temel baka nermelere gitmek gerekir. Benzer ekilde, biz de bu kyafet kavgasn anlamak iin, nce ok temel, ama konuyla ilgisiz gibi grnen baka nermelerden balamalyz. Kapitalizm ve kapitalizm ncesinde snf mcadeleleri arasnda temel bir fark vardr. Kapitalizm ncesinde, egemen snar, zmreler, kastlar, giyinileri, davranlar, meknlar dilleri ve hatta kavimleriyle dier snflardan ayrlrlar. Sadece egemen snar deil, bu ayrm btn toplum iin geerlidir. Her meslein, her snfn, her cemaatin kendine has giyinileri; meknlar; hatta dilleri ve uluslar bile vardr. Her ey ok ak ve kesin olarak belirlidir. Bu nedenle kapitalizm ncesi toplumlar sistematik bir kastlama eilimi gsterirler. Eer barbar denen kavimlerin aknlar sk sk o kapitalizm ncesi uygarlklar alt st etmeseler btn antika uygarlklar bu trden, Hindistandaki gibi bir kastlama beklerdi. Kapitalizmde ise, durum tam tersinedir. Zaten ulusun ve ulusuluun nedeni de budur. Geni yeniden retim standartlama gerektirir. Ulus da bu standartlamann bulunmu en son biimidir. Ama kapitalizmde, kapitalizm ncesinden daha farkl bir durum daha vardr. Kapitalizm ncesinde, silah tayanlar zaten ayn zamanda egemen snftrlar. Kapitalizmde ise, btn ulus gereinde silahlandrlr. Hem dier uluslara, hem de Fransz devriminden sonra olduu gibi, btn Kapitalizm ncesi dnyaya meydan okuyabilmek, onun tehditlerine kar koyabilmek iin de bu zorunludur. Ama bu ok riskli bir durumdur. Egemen snf, yani
100
burjuvazi, ok kk bir aznlktr; buna karlk cretliler ve dier emekiler ok byk ounluk. Bunun mahzurlarn ortadan kaldrmak iin burjuvazi, kapitalizm ncesinin tamamen tersi bir sava yntemi izler ve kendisi ve ezilen snar arasndaki btn biimsel dil, giyim, yaam alan gibi farkllklar ortadan kaldrr. Ancak bu koulda kendisinin ayr bir snf olduunu gizleyip egemenliini srdrebilir. Bu ideolojiden kyafete kadar her alanda yaplr. Bunu anlamak iin modern toplumdaki snar sava ve ordular savann ztln gz nne getirelim. Ordular savanda her ordunun ayr bayraklar, ayr siperleri, ayr kyafet ve parolalar vardr. Her ey kesin olarak ayrdr. Modern snar savanda byle olsayd, burjuvazi bir saniye bile iktidarn srdremezdi. Bu ancak bin bir paraya blnm kapitalizm ncesi uygarlklarda mmknd. O halde burjuvazinin, egemeni olduu ulusun; smrd iilerden biimsel zellikler bakmndan (giyim, yaam tarz, yaam yerleri vb.) farkl olmamasnn, onun egemenliini srdrmesi iin hayati bir nemi vardr. Burada Trkiyenin zgllne geliyoruz. Osmanl mparatorluu, Bizans adl Dou Romay fethetmi Ouz boylarndan kmtr. Eer bu boylar, uygarlkla ilk ilikilerini, Karadeniz zerinden gelen Ouz boylar veya yeterince uygarla bulamam, Osmanl ve Seluklunun Cahil Trkler dedii Karamanllar gibi, Bizans araclyla kursalard; fethettikleri Hristiyan Bizans uygarl tarafndan fethedilirler, onun dinine geerlerdi. Ama Ouz boylar, Mslmanlam Pers ve slam uygarlklar araclyla daha nce uygarln gerektirdii kavram sistemi ile zrhlandklarndan Hristiyanlamadlar. Bizans fethettiklerinde, mziinden yemeine, vcut diline kadar bu uygarlka fethedildiler, ama bu fetih din alanna ilemedi. lemedii iin de dilleri, Pers ve slam Uygarlklarnn dili oldu, Bizansn dili deil. Bylece nfusunun ou binlerce yldr uygarlam Hristiyanlara egemen, onlar Pers ve slam uygarlklarnn kendine kazandrd kurumsal ve kavramsal aralarla yneten batllarn Trk dedii Mslman bir kast olutu. in ilginci, bu Kast kastlatka, yani devletletike, uygarlatka, silahl eit Ouz boylarnn iinde birinci olmaktan kmak, onlar silahszlandrmak ve kendine bal silahl zel birlikler oluturmak zorunda kalmtr. Muaviyelerin, Stalinlerin yaptn yapmtr. Yani giderek devirmelerden oluan, Mslmanlatrlm Hristiyan ocuklarndan oluan bir devlet kastdr bu. Yani batlnn Trk dedii egemen Mslman kastn, Ouzluk veya Trklkle hi ilgisi de yoktur.
101
Denemeler
Anadolunun Bizanstan nce (Ermeni, Sryani, vb. kiliselerinin ayrl bu ncelii ifade eder), Balkanlarn Bizans araclyla (Balkan Ortodoksluu Bizans araclyla uygarlamann sonucudur) Osmanldan nce uygarlam kavimleri, zanaat ve ticaret hayatna egemendiler. Mslman ahali ise, ya ticaret ve sanayi ile ilgisiz, bunu haa min huzur Tccar taifesinden diye aa ve hor gren devlet kastndan; ya gebelerden ya da tehdit grldkleri iin zorla yerletirilmi Mslman veya Alevi yoksul kyllerden oluuyordu. Dolaysyla Mslman ahali veya egemen ynetici kast iinden bir burjuvazi kmas sz konusu olamazd. Bu ortaya kan burjuvazilerin her birinin iyi kt dilini konuan bir nfusu da bulunuyordu. Balkan uluslar byle olutu. Balkanlardan Osmanlnn atl, bir bakma, oralarda burjuva devrimleri anlamna gelir. Balkan lkelerinin bugn bulunduu geri durum kimseyi yanltmamaldr. Onlarn bugnk geri durumlarnn nedeni, Yirminci yzyln ikinci yarsn, Osmanl benzeri, Ekim devriminin tasyesi zerine oturmu Rus Brokratik kastnn egemenlii altnda yaamalardr. Eer kinci dnya savandan sonra, Yunanistan gibi bunun dnda kalsalard, bugn, Yunanistan, spanya, Portekizin bulunduu refah ve gelimilik dzeyinde bulunurlard. Eer Kta Avrupas ve ngiltere geliim ztlklar arasnda bir paralellik kurulursa, ngilterede Pritenlik, ilkel sosyalizm geleneklerinin gc sayesinde, Romann ruh l habisi Katoliklii Britanya adalarndan srerek, kapitalist geliimin yolunu aarken, Kta Avrupasnda, O ruh l habis, ilkel sosyalizm geleneklerinden g alan Protestanlar, Sen Barthelmi katliamlaryla bire kadar kltan geiriyor ve kta Avrupasnda burjuva geliimi bir asr geciktiriyordu. Balkanlar Anadolu geliim ztlklar kta Avrupas ngiltere ztlklarna benzer. Osmanlnn Balkanlardan srl, Katolikliin ngiltereden srlne, Priten devrimine benzer. Ama Anadoluda Ermeni ahalinin katli ve srlmesi ile Rumlarn srl ve Mbadelesi, Kta Avrupasnn Sen Barthelmi katliamlarna benzer, Anadolunun geliimini yz yl geciktirmitir. Trklerin; burjuva devrimi olarak grdkleri, ikinci ve nc merutiyetler, aslnda Anadoludaki burjuvaziye kar, burjuvaziyi tasye eden, tefeci bezirgnl ve derebeylii pekitiren bir kar devrimdir. Osmanlya egemen Mslman devlet kast, egemenliini korumak iin, burjuvaziyle birlikte o Ermeni ve Rum burjuvazisinin dayanaca kitleyi de tasye etmitir. Burjuvazinin evleri Derebeyi konaklar veya devlet dairelerine dnmtr. Mslman ahalinin iinde ilk sermaye birikimi de bir bak102
ma, bu katliamlarn ve srgnlerin sonunda ele geirilmi zenginliklere dayanr. Eer bugn gelimi Tara burjuvazisinin ve Mslman burjuvazinin servetlerinin kaynaklar aratrlrsa, ardnda hep Ermeni veya Rum mallar veya onlarn kaarken braktklar servetlerin bulunduu grlr. Kapitalizm dnyann her yerinde ilk sermaye birikimini, korsanlk, katliam, gasp araclyla yapmtr. Ama hikyenin buraya kadar olan ksm u kyafet meselesini aklamaz, onun ortaya k koullar hakknda bir kir vermek iin bunlara deinmek gerekti. Osmanl devlet snar, modernleme ihtiyacyla, bir sr kyafet deiiklikleri yapmlardr. Cumhuriyetin apka Devrimleri bunun devam olarak grlr, ama deildir ve onlardan kkl bir fark gsterir. Dierleri, btnyle, modern sava ve idare veya retim tekniinin getirdii zorunluluklardr ve bunlarn uygulanmas sadece o grevi yapanlarla snrldr. Yani sark atlp fes koyulduunda bu btn ahaliye zorlama deil, sadece devlet memurlarna has kalmtr. Bir tr niforma deiikliidir bunlar. Ama Atatrkn Kyafet Devrimi bunlardan temelden farkldr: o btn toplumu kyafetini deitirmek zorunda brakr; burada yeni bir niforma deil, ok baka derin bir farkllk vardr. Bu kyafet meselesinin bunca nemli olmasnn nedeni de budur aslnda. Ama bunun iin Tekrar Osmanldaki burjuvaziye dnelim. Osmanlda egemen Mslman bir devlet kast, Mslman ve yoksul bir ahali vardr. Bunlarn burjuvazisi yoktur. Hristiyan uluslarn burjuvazileri ve halklar vardr. Ama bir de halksz bir burjuvazi vardr: Yahudiler ve Sabetayclar. Antik uygarlklarda ticaret daima belli kavimlerin ii olagelmitir. Akdeniz uygarl blgesinde, talyanlar (Romallar), Rumlar (Yunanllar) gibi ve onlardan ok daha eskilere giden ve kkl Yahudiler de bir ticaret kast olarak yaaya gelmilerdir. Osmanlnn, spanyadaki engizisyondan kaan Yahudilere snma ve ticaret ayrcalklar sunmas, aslnda Venedik ve spanya gibilerin rekabetine kar yaplm giriimler olsa da, belli bir yaknlama da yaratmt. Yahudiler ve Sabetayclar da, zmir, stanbul, Selanik gibi byk ticaret ve liman ehirlerinde bulunuyorlard. Onlar da modern kapitalist ilikilerle ilikiye getike burjuvalayorlar, aydnlanmann kirleriyle silahlanyorlard. Ancak bu oluan modern Yahudi burjuvazisinin, Rum, Ermeni veya dier Balkan lkeleri burjuvazilerinden temel bir fark vard. Kendi dili ve diniyle ortak bir nfusu yoktu. Ayrca bu burjuvazi, Rum ve Ermeni burjuvazisiyle ciddi bir rekabet iinde bulunuyordu.
103
Denemeler
Bu Yahudi burjuvazinin kendi egemenliini koyaca ve bir ulus yaratabilecei ayn dili ve/veya dini olan bir kitle yok; te yandan burjuvazisi olmayan Mslman bir kitle ve egemen devlet kast var. Ermeni ve Rum burjuvazisinin giriimleri zaten bu Devlet kastnn egemenliini ve varln tehdit ediyor. Bu durumda bir ulusu, ya da ulus hammaddesi olabilecek bir kitlesi olmayan Yahudi burjuvazisinin karlar ile bir burjuvazisi olmayan devlet snarnn karlar akr. kisi de, farkl gerekelerle de olsa, Ermeni ve Rumlar tasye etmek ve Mslman ahaliden bir ulus yaratmak zorundadrlar. Bylece tencere yuvarlanr ve kapan bulur. Sabetayclar zaten grnte Mslmandrlar da. Bu nedenle en byk Trk milliyetileri Yahudiler arasndan kmtr. Hasan Tahsinden Tekin Alpe kadar birok rnek saylabilir. ttihat Terakki de bizzat bu Yahudi Burjuvazisinin gl damgasn tar. Ama en sembolik kiilik ve zaten Trklerin babas adn alan ve Trk ulusunu yaratan Atatrktr. Hem Mslman devlet snarndandr, hem Selanikteki Aydnlanmac Yahudi cemaatinin okulunda okumutur. Mslman Devlete egemen kast ile Yahudi burjuvazisinin sentezidir, kesime noktasdr. Zaten, onu Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu yapan da bu zelliidir. Ne var ki, bu Levantn liman ehirlerinde yerlemi Yahudi burjuvazisi, giyimi, yaam, dili, ivesi, adetleriyle Mslman ahaliye hi benzememektedir. Tipik bir Avrupal veya Hristiyan gibidir. Hlbuki modern toplumda, kapitalizmde egemen snfn ayr bir kast zellikleri tamas olacak i deildir. Daha batan yenilgi demektir. O zaman bir tek yol kalr, btn ulusu kendisi gibi giydirirse, kimin Mslman kimin gayr Mslim olduu anlalmaz, btn dnyann dier burjuvalar gibi, bir sre devlet snarnn korumas altnda palazlandktan sonra, siyasi iktidar da dorudan ellerine alabilirlerdi. Kyafet inklplarnn ve laikliin anlam, Burjuvazi ile halkn arasnda giyim; yaam tarz, din vb. bakmdan olaabilecek ve snf ayrlklarna tekabl edebilecek farkllklar giderme kaygsnda gizlidir. Mslmann fes, gayr Mslimin apka giydii bir toplumda, kyafet bir snfsal aidiyeti de belirler. Ama herkes apka giyerse, kimin Mslman, kimin gayr Mslim olduu anlalmaz olur. Hsl Atatrkn kyafet devrimi, kinci Mahmutunki gibi resmi grevlilerin bir niforma deiimi deil; burjuvazinin zeytinya gibi akta kalmasn engellemek iin tm toplumu onun gibi giydirme giriimidir.
104
Ama bu Yahudi burjuvazisinin de kmsenmeyecek teviki ile Rum ve Ermeni burjuvazi ve ahalinin tasyesi, Anadoluda tefecilii, derebeylii iyice glendirdi. Bu glenen gericilik, Hristiyanlarn tasyesiyle glendii; onlarn mallarna konduu iin, Mslmanlk burjuvaziye kar oluun bayra da oldu. nk burjuvazi ve kapitalizmi bir bakma Hristiyanlk sembolize ediyordu. Ama bu bezirgn aa ve derebeyi Mslmanln egemenlii demek, ehirlerin Yahudi burjuvazisinin zeytinya gibi akta kalmas ve tasyesi anlamna gelirdi. Bu nedenle, Trkiye Cumhuriyetine egemen Devlet kast ve egemen liman ehirleri burjuvazisi, buna kar en sert tedbirleri almaktan baka bir ey yapamazlard. Eer cumhuriyet burjuvazisi, belli bir refah salasa ve bu refahn salad gvenle belli lde bir demokrasiye geebilseydi, kimse kyafeti veya laiklii sorun etmezdi. Ama ne refah ne de demokrasi olmaynca, herkes zorla ayn kyafeti giyse de, yaants, zevkleri hatta tipiyle kendinden farkl olanlarn ayn zamanda sttekiler olduu btn ezilen Mslman ahali tarafndan grlebiliyordu. Bu memnuniyetsizlik her zaman olduu gibi, egemen snf ve onun yaam tarznn sembollerine yneliyordu. Tabii bu memnuniyetsizlii ayn zamanda tara bezirgnl ve derebeylik de kendince kullanyordu. Ne var ki, kapitalist ilikiler gelitike, tefecilerin, aalarn, beylerin ocuklar okuyor, yabanc irketlere acentelikle da olsa giderek modern burjuvalar haline dnyorlard. lk kuak, yani Erbakanlar kua, hem gemiteki Hristiyan katliamlaryla mthi ykselmi, Mslman tefeci bezirgn ve aa gericiliinin geleneklerine dayanyorlard; hem de byk lde, petrol zengini Arap lkelerinin pazarnn cazibesinden etkileniyorlard. Bu iki nedenle, onlarn kyafeti sorun yapmalarnn, pre-kapitalist Mslmanln, kapitalist Hristiyanla kar dmanlnn sembolleriyle ortakl, ayrlnn grlmesini engellemitir. Tefeci bezirgnlktaki apka dmanl, kapitalizm dmanlnn bir ifadesidir. O modernlii reddeder. Onun giriinin kendisinin sonu olacan bilir. Radyo, futbol, hsl her ey gvur icaddr der ve kullanlmasn reddeder. Gvur icad, kapitalizm icad olarak okunabilir. Ama onlarn artk burjuva olmu ocuk ve torunlarnn bartsn bunca sorun etmesi tamamen farkldr. Bu torunlar modern teknii ve aralar en iyi ekilde kullanmaktadrlar onlar reddetmek bir yana. Ayn ekilde, kyafete bunca nem vermesinin de nedeni bambakadr. in ilginci tam da, Yahudi burjuvazinin herkese apka giydirmesinin nedenidir, egemeni olaca halkn iinde zeytinya gibi akta kalmamak.
105
Denemeler
Byk ehirlerde yaayan, Cumhuriyetin ilk yllarnda Finans-Kapitale dnen bu burjuvazi, herkese apka giydirerek akta kalmaktan kurtulurken, tarada gelimi Mslman burjuvazi, Cumhuriyet burjuvazisine tepki duyan halk gibi giyinerek, onun gibi yaayarak akta kalmaktan kurtulunabileceini sylyor. Hem de byle yaparak, ezilen halkn, devlete egemen brokrasiye ve byk ehirler burjuvazisine ve duyduu tepkiyi onlarn sembollerine kar karak kendi arkasna alabiliyor. Bu adan, bir tala iki ku vuruyor Mslman tara burjuvazisi. Hem Bykehirlerin burjuvazisine ve Devlet snarna kar egemenlik mcadelesinde, ezilenleri kendi yedeine alyor, hem de dier burjuva zmrelere kar kendi stratejisinin doruluunu kantlam oluyor. Dier strateji kimseye refah getirmedii iin ias etmi ve devlet snar ve ehir orta snar hari tm desteini yitirmi bulunuyor. Bu onun, burjuvazinin dier kanadnn da temsilcisi olmas olanan yaratyor. Tabii bu arada kprlerin altndan ok sular geti ve burjuvazinin bu iki kanad birbirine daha da ok yaklat. Birincisi, son yirmi yldr Krdistanda yrtlen savan samal, Batnn byk ehirlerinin burjuvazisinin bile devlet snar ile arasnn bozulmasna yol at. Bu burjuvazi, yeni kuak modern Mslman burjuvazi ile Devlet snarnn keyliine kar i birlii yapmaya yanayor. ANAPtan AKPye geiler bunun tipik bir rneidir. te yandan, Mslman burjuvazi de eskisi gibi retorikle megul olmaktansa, ili kazanmlara arlk veren bir stratejinin daha geni gleri bir araya getireceini grm bulunuyor. Herkese barts taktrmaya kalkmak, hem orduyu, hem ehir orta snarn hem de batl burjuvaziyi karda bir cephe oluturmaya itiyordu. Hlbuki artk, post modern adayz. steyen aar, isteyen kapar, aan da kapayan da zenginliktir dediniz mi, btn bu kyafet sorunlar bir anda olaylarca alm olur. Gerek batnn batc burjuvazisi, gerek tarann Mslman burjuvazisi bu adm atm bulunuyor. Aslnda, burjuvazinin bu iki farkl kesimi arasndaki bu sorun, olaylarca ve dnyadaki gelimelerce alm bulunuyor. imdi bunun hala sorun olmas, devlet kastnn, elindeki iktidar koruma abasyla ilgilidir.
106
Umutsuzluk lkesi
i hareketi tarihindeki en byk bozgunu yirmili ve otuzlu yllarda yaad. Bu dnemde, btn ii snf iinde zaten ok ince bir katman oluturan devrimci ii hareketinin son kalntlar spanyada, Almanyadaki Konsantrasyon kamplarnda ve Sovyetlerdeki kamplarda ziki olarak yok oldu. O zamandan beri dnyada devrimci bir ii hareketi yok. Bundan sonra ii hareketi var olduu kadaryla, sendika brokratlarnn kontrolnde, insanln nne bir proje sunmaktan uzak bir burjuva sosyalizmi, bir tr brokratik sosyalizm olarak var oldu. i snfnn daha alt kesimleri ise, radikal devrimci demokratik hareketler iinde kendilerini ifade ettiler. Dolaysyla, paradoksal grnebilir, ama yirminci yzyln tarihi, devrimci bir ii hareketinin yok oluunun ve yokluunun tarihidir. Yine paradoksal gelebilir, ama devrimci bir ii hareketinin ilen yokluu, devrimci demokrasinin, yani kylln, kk burjuvazinin, ulusal hareketlerin var oluunu mmkn klmtr. Devrimci bir ii hareketinin var olduu bir dnyada, kapitalizm ve emperyalizm ayakta duramazd, kapitalizm ve emperyalizmin ayakta duramad bir dnyada, ulusal basklar, kyllk zerindeki basklar, anti demokratik rejimler var olamazd. i Hareketi devrimci demokrasinin zlem ve taleplerini, kendi hedeerinin bir yan rn olarak geer ayak gerekletireceinden, bu hareketlerin var olu koullar ortadan kalkard.
107
Denemeler
Ama devrimci bir ii hareketinin ili yokluu sadece devrimci demokrasinin var oluunun koullarn yaratmam, ayn zamanda, onun kendisini sosyalist bir hareketmi gibi alglamasna ve sosyalist ideolojiye sahip kmasna da yol amtr. Eer yzyln banda olduu gibi, sosyalist ve devrimci bir ii hareketi, devrimci demokrasinin yannda var olsayd: devrimci demokrasi, devrimci ii hareketin sosyalizmine kar her zaman souk ve bak kalrd. Ama devrimci demokrasi tarafndan Ekim Devriminin prestiji nedeniyle benimsenen sosyalizm, artk milliyeti, btn devrimci ve demokratik znden soyulmu, bir brokratik kastn karlarn savunan sosyalizm olduu iin, devrimci demokrasi burjuva devrimlerinin devrimci demokrasisi bile deildi artk. Devrimci demokratik idealler, yani snrsz bir rgtlenme ve kir zgrl ve partiler; dil veya etniye deil, yurttala, tm dillerin ve uluslarn eitliine dayanan rejimler, devrimci ii hareketini ezerek iktidar olmu brokrasinin karlaryla uyumazd. Bu nedenle paradoksal gibi grnebilir, ama yirminci yzyla damgasn vurmu btn sosyalist devrimler ve hareketler sosyolojik olarak devrimci demokratik (yani kylle dayanan), ama politik, programatik ve ideolojik olarak demokratik bile olmayan hareketler ve rejimlerdir. Bylece sosyalist ve devrimci bir ii hareketi olmad iin, var olabilen ve kendilerini sosyalist olarak tanmlayan devletler, yine ayn nedenle devrimci demokratik deildirler. Ama bu devrimci demokratik olmama, onu iinde tayarak ama anlamnda, yani ii hareketindeki anlamnda deil, devrimci demokrasiden geriye dme anlamndadr. Dolaysyla yirminci yzyl sadece devrimci bir ii hareketinin yokluu deil, gerek bir devrimci demokratik hareketlerin ve rejimlerin yokluu da karakterize eder. Bu nedenle yirminci yzyln btn byk devrimleri, sosyalist olduklar lde devrimci demokratik olmaktan uzaktrlar. Bugn, o dnemin (Yirminci Yzyln) kalnts olarak var olan btn sosyalist hareketler, yzyln ilk te birinde yok olmu ii hareketinin deil, bu yok olu sayesinde var olup kendini sosyalist olarak tanmlama olana bulmu, artk devrimci demokratik bir program bile olmayan bir hareketin kalntlardrlar. rgtl iiler veya gelimi lkelerdeki sosyalist hareketler ise, sendika ya da parti brokrasilerinin, reformizmin, burjuva sosyalizminin ifadeleri ve kalntlarndandrlar. Yzyln banda yok olmu devrimci ii hareketinin kalntlar, sadece, burjuva kltrn zmleyerek am, ii hareketinin devrimci ge108
leneiyle tanm teorisyenlerin eserlerinde, bir sosyal hareket deil, bir dnsel hareket olarak varln srdrebilmitir. Somut politik hareketten zorunlu ya da bilinli olarak uzak olduu, kendini anlalmazla ve yalnzla mahkm ettii lde devrimci ii hareketinin devrimciliini, eletirelliini ve bamszln koruyabilmitir (Adorno, Benjamin, Kvlcml, vb.) Politik harekete enerjisini verdiinde ise, devrimci demokrasinin ve burjuva sosyalizmlerinin egemen olduu dnyada, kk gruplarn tketici ve rtc dinamikleri altnda enerjisinin byk blmn harcamak zorunda kalmtr. (Troki, Mandel ve yine bir anlamda Kvlcml). Bugn var olan sosyalist parti, eilim veya hareketlerin hi birisi, yirminci yzyln ilk te biri sonunda yok olmu bu ii hareketinin veya onun dnsel geleneklerinin devamcs ya da kalnts deildirler. Reformistleri brokrasinin veya burjuva sosyalizminin, radikalleri, kendini sosyalist olarak tanmlayan devrimci demokrasinin kalntlardrlar. Bu nedenle devrimci ii hareketini canlandrmalar sz konusu olamaz. Gelecein devrimci ii hareketi, otuzlarda ilen tasye olmu, daha sonra dnsel olarak varln srdrebilmi bu gelenee dayanarak ve onu aarak var olabilir. Ortalktaki sosyalist hareketler ise, bu gelenein yokluu ve inkr zerinde var olabildiklerinden, byle bir dnm gerekletirmeleri olas deildir. Zaten ancak onlarn yok oluu ve dal ve inkrlaryla bu gelenee balanlar ortaya kabilir. Ykselen bir harekete dayanan devrimci demokratik hareketlerin, Sovyetlerin k, dolaysyla sosyalizm diye bildikleri brokratik kastn ideolojisinin itibar yitirii koullarnda, burjuva devrimleri ann devrimci demokratik ideallerine ve programna dn gerekleebilir. Ne var ki burjuva devrimlerinin ideallerin yaratt bu uygarln, bugn iinde bulunduu k nedeniyle, sosyalist sylemli ve demokratik olmayan devrimci demokrasinin yerini, yine demokratik bir program olmayan, slam radikalizminin almas veya kendisinin ona dnmesi daha byk bir olaslktr. rgtl ii hareketi veya zengin lkelerin ii hareketi ise, giderek daha Avrupa veya Bat merkezli olma, kendini radikal bir slam biiminde da vuran devrimci demokrasiye giderek dman bir tavra doru kayma eilimi gsterir. Bylece ii hareketinin siyah ve beyaz olarak blnmesi ya da burjuva reformizmi ve kk burjuva radikalizmi olarak blnmesi -ki hepsi ayn olgunun farkl grnleridir son durumada- tarihte ald en keskin bi109
Denemeler
imi alarak, radikal politik slam ve laik sosyalizm ayrl biiminde ortaya kabilir. Btn bu karmak Gordion Dmn yaratan, tarihin yumann tersinden zlmesidir. leri lkelerde sosyalist devrimlerin olmamasdr. Ya da Rusya gibi geri bir lkedeki devrimin, Batnn zengin lkelerinde devrimlere yol amamasdr. Tarihin bu yola gidii, o zamann hi olmazsa var olan bu nesnel olanan giderek ortadan kaldrmaktadr. Devrimci ii hareketi tasye olduu iin, yoksul ve zengin lkeler arasndaki fark bylesine byk llere ulamtr ve artk bylesine byk llere ulat iin, devrimci bir ii hareketinin yeniden douu giderek zayayan bir olaslk haline gelmektedir. Ama bu olaslk ne kadar zayarsa zayasn, hep yine de bir olaslk olarak kalr. te bu olaslktr insanlk yaarsa onu yaatabilecek olan. Evrenin kendisi de yle deil midir? Drt temel kuvvetten birindeki kck bir farkllk bile bugnk evreni olanaksz klard. Evren son durumada, o bak srtndaki kk olasln gereklemesidir. nsan, evrimin zorunlu bir sonucu deil, kk, kck bir olasln gereklemesidir. Sosyalizm de yledir. Eer bir gn sosyalizm kurulursa bu yeryznde, bu tarihin zorunlu gidiinin bir rn deil, ak ulu bir tarihte, kk bir olasln gereklemesi olabilir. Bu paradigma deiiklii, adeta olanakszlktan hareket etmek, gelecein devrimci ii hareketinin sosyalizminin ilk adm olmak zorundadr. Bylesine bir umutsuzluk ancak gereken eletirellii, radikalizmi, uzlamazl ve devrimcilii verebilir sosyalist harekete. Ernst Blochun aksine: Prinzip Hoffnung (Umut lkesi) deil; Prensip Umutsuzluk. Umut, umutsuzluktan doabilir. 9 Nisan 2003
110
Dou ve Bat
Bugn kullandmz anlamyla Dou ve Bat kavramlar kapitalizmin Avrupada zafer yryne balamasyla doduundan, burjuva uygarlna gre bir koordinat ekseninden tanmlanmlardr. Orta Dou, Uzak Dou gibi kavramlar hep Avrupaya gre tanmlanmtr. Bu ideolojik karakterini unutmadan, Dou ile Bat arasndaki temel farka baktmzda ne grrz? Birinde zengin lkeler ve demokratik rejimler vardr, dieri yoksuldur ve anti demokratik rejimler vardr. Doudakilerin en parlamenter biimlerinde bile, halkn seilmi temsilcilerinin gerek bir iktidar, gerek zgrlkler yoktur. Peki, niye byledir? Batda kapitalizmin doup geliti, Douda ise modern bir kapitalizm doup geliemedi. Peki, niye olmad? Bunun srr Douda devletin gl olmasndadr. Yani batdaki refah ve kapitalizmin srr demokrasidedir. Sanlr ki, demokrasi kapitalizmin rndr, aksine kapitalizm demokrasinin rndr. Burada yle bir itiraz yaplabilir: Peki Japonya dounun dousunda, orada pek ala kapitalizm gelimi ve tpk Batdaki gibi bir lke ortaya nasl olmu da km? Bu bize, dou ve bat kavramlarn daha dakik olarak tanmlamamz gerektiini gsterir. Dounun ayrc zellii nedir? Eski uygarlk beikleri olmas. Yani in, Hint, ran ve Orta Dou, bunlarn hepsi, eski uygarlk beikleridir. Dounun bu zelliinden hareket edersek, Dounun cora deil bir sosyolojik kavram olarak, eski uygarlk beik111
Denemeler
leri olarak tanmlanabilecei ortaya kar. Eski uygarlk beii olmak ne demektir? Uygarlk demek ticaret, yani tefecilik ve bezirgnlk demektir. Uygarlk demek ok gl bir devlet demektir. Douyu byle sosyolojik olarak tanmlayp bu kriterler asndan baktmzda, Japonyann istisna olmad kural dorulad grlr. in uygarl Japonyaya fazla ileyememitir. Japonyann antik tefeci bezirgn uygarlklarla ilikisi, tpk Kuzey ve Bat Avrupann Orta dou ve Akdeniz uygarlklaryla ilikisi gibidir. Yani Japonya, cora olarak doulu, ama sosyolojik olarak batl bir lkedir. Tersinden de rnek verilebilir. rnein, Fas, Tunus, Cezayir, Arap uygarlnn Magrep dedikleri, Batnn batsndadrlar cora olarak, ama tarihsel ve sosyolojik olarak douludurlar. Fenikelilerden beri, boazlarna kadar Akdeniz ve orta dou uygarlna batmlardr. Hatta bu lt bizzat, Batnn kendi iinde bile grlebilir. Gney Avrupa, uygarla ok daha fazla bulamtr. Kuzey ise ok daha az. Bu antik uygarlklara bulamlk, Katolik Protestan snrn bile belirler. Eski Roma imparatorluunun iyice iine iledii alanlar Katolik, uygarla yeterince bulamam alanlar Protestandr. Yani Avrupa llerinde, Gney, Dnyadaki Dounun benzeridir, Kuzey de Batnn. Btn bu sonulara baktmzda, medeniyete az bulamlk, yani komnal ilikilerin gll ile demokrasi ve modern kapitalizm arasnda ok yakn bir iliki olduu grlr. Btn Kuzey Avrupa lkeleri Krallktr, ama o Krallarn, her hangi bir doulu lkenin jandarmas kadar bile yetkisi ve gc yoktur. Japonya da bir istisna oluturmaz. Japon mparatorunun ad imparatordur, yoksa konumu ngiliz krallarndan farkl deildir. Bunun nedeni, o krallarn, hibir zaman dou ravunlar gibi her eylere kadir tanrlar olamamasdr, yani komnn yaayan etkileridir. Onlar hibir zaman ravunlaamamlar, dier asiller (komn eeri) karsnda, eitler arasnda birinci olabilmilerdir. Magna Karta da bunun yazya geirilmesinden baka bir ey deildir. Batda doan kapitalizmin, bir kere doduktan sonra, bir ya lekesi gibi yaylarak, zamanla Douyu da batllatrabilecei dnlebilirdi. Ne var ki, bu ya lekesinin yayl esnasnda, yirminci yzyln balarnda, Bat uygarlnn kendisi doululamaya balad. Sermayenin kendisi tefecileti. Demokrasi dmanl, gl devlet eilimi burjuva uygarlnn da alnna vurulu bir tarihsel lanet oldu. Bylece, Bat uygarl Dounun devletiliinde ve tefeci bezirgnlnda, bir dman deil, kendisinin iine girdii eilimin modelini ve idealini grd. Bylece, Batnn doululat dnyada, Dounun batllamas, yani o tefeci bezirgnlktan, devletilik112
ten kurtulmas, demokratiklemesi ve rekabeti giriimcilie ynelmesi olanakszlat. Globalizm hayranlar, globallemeyi, kapitalist yaylma araclyla dounun batllamas olarak gryorlar; Globalizm Dounun batllamas, yani o douya doru yaylan batl ya lekesi deildir; Doululam Batnn yaylmasdr. Yani daha ok tefecilik, daha gl devletin zaten bunun vatanlarnda pekimesidir. Bir tek, modern ii snf, douyu dou yapan sermayeyi ve o binlerce yldr mkemmellemi devlet ve devletilii tasye ederek, sosyalist bir devrimle, Douyu Doululuktan, kurtarabilirdi. Ekim Devrimi, ayakta kalabildii ilk birka ylda bu alanda hi kmsenmeyecek admlar da att. Ama bu arada bizzat Douya batl olma perspekti veren ii snf, olaanst zor tarihsel koullarda ilen tasye olduu ve Bat lkelerindeki devrimler yardma gelmedii iin tecrit olup yenildi. Ve tpk binlerce yllk dou devletiliinin bir benzeri bu yenilginin zerinde ve yok ettii devrimin bayrayla ykseldi. Bylece Douyu doululuktan kurtarabilecek biricik yol da bizzat modern bir doulu versiyonun kurban oldu. Bu ideolojik etkiyle yetien sosyalist kuaklar da kapitalizm gibi doululat. nsanl doululuktan kurtarabilecek, yani u kahredici brokratik, militer; baskc devletleri tasye edecek, paralayacak; kendisi tefecilie dnm sermayeyi tasye edebilecek potansiyele sahip biricik g, ii snf yani cretliler ise darmadan, demoralize, programsz ve de stne stlk, dnyann zengin ve fakir lkeleri arasnda korkun bir blnmeye uram durumda. Zengin lkelerdeki kltive iilerin zmre karlar ile dnya apndaki bir eitliki dzen eliiyor. Yoksul lkelerdeki bunu isteyebilir, ama yapacak maddi ve kltrel temelden yoksunlar. Amerika ve Avrupada iiler sosyalizm istemeden dnyaya sosyalizm gelemez, yani dnya doululuktan kamaz. Ama Avrupa ve Amerikann iileri iin yeryz apnda eitliki bir dzen bugnk refah ve tketim dzeyinden bir geriye gidi demektir. kmaz buradadr. Bu koullarda, sadece cora anlamda deil, tarihsel anlamda da, en batl dou olan, Orta Douda bir Demokratik Cumhuriyet projesinin ans var mdr? Bir yanyla, orta douda komnden uygarla son gei olan, Krt Ulusal Hareketi, dnya dengeleri iin baka hi bir olanak sunmadndan, tam bir kuatlmlk iinde, kuatlmlktan kurtulmak, kendini kuatanlar arkadan kuatmak iin bu burjuva uygarlnn henz batl olduu dnemin, ii hareketinin henz brokratiklemedii dnemin projesi olan Demokratik Cumhuriyet projesine yneldi. Bu, dnyadaki genel gidi eilimine aykr, ama yine de kendine zg dinamikleri olan bir gelimeydi.
113
Denemeler
Burjuvazi artk doululat, sosyalistler ise kltrel olarak binlerce yllk dou devletiliiyle; ideolojik olarak, bu kltrel kodlara denk gelen doulu devletiliin benzeri brokratik ideolojiyle ekillendikleri iin, Demokratik Cumhuriyet program, ne Krt ve Trk burjuvazisinden, ne de Krt ve Trk sosyalistlerinden bir yank grmedi, etkisiz ve tecrit kald. Ama yine de uzun vadede, en azndan blge iin, doululuktan kurtulma iin bir olanak olmaya devam ediyordu. Ne var ki, ABDnin Irak igali, Orta Dounun Doululuktan kurtulabilmek iin bu son ansnn nn ciddi biimde kesiyor. Krtlerin ulusal baskdan kurtulmalar iin, arkl, baskc, militer, brokratik key devletlerin yklmas koulu ortadan kalkyor. Krtler pek ala, bu devletler yklmadan, kendileri de byle devlete veya devletlere sahip olarak da ulusal baskdan kurtulabilirler yeni durumda. Yani btn Orta Dou iin o arkl devletilik yaamaya devam eder; Orta Dou doulu kalr. Krtler de, tpk, Araplar, Farslar, Trkler gibi, key, baskc, brokratik ve militer bir doulu devlete sahip olabilir. Bir Demokratik Cumhuriyete deil, bir brokratik cumhuriyete. Bu elbette onlar iin ulusal basknn sonu anlamna da gelir. Ama ulusal baskdan kurtulma otomatik olarak demokrasi ve doululuktan kurtulma anlamna gelmez. Artk Bats kalmam bir dnyada artc da olmaz bu. Ama tpk Bat Avrupada bir sosyalist devrim olsayd, kapitalizme bulamam halkalarn kapitalist olmayan yoldan sosyalizme geii gibi, Orta Dounun bu son batllama olana da, tarihsel olarak yitirilmi bir frsat, karlm bir ans olarak kalr. nmzdeki dnem Orta Dou halklarnn bu tarihsel ansn kullanabilmeleri iin uzatmalarn oynanmasdr. Bu uzatmalarda hala bir gol atma ans var. Trkiyedeki brokrasi ve devletilik ylan, yani be bin yllk doululuk, yeni dnya dengelerine kendini uyarlamak iin gmlek deitirmek zorunda kalacaktr. Ylanlarn gmlek deitirdikleri anlar en zayf anlardr. 13 Mays 2003
114
Eurovizyon, Modernleme ve Demokratikleme

Her zaman politikayla yaanmaz derler. Eer politikay dar anlamda alrsanz bir lde doru bir szdr bu. Ama rnein, artk politikamzn esas gcmz politikaya deil kltr ve eitime vermektir szlerini sarf eden bir politika kavrayn kastediyorsanz, batan aa yanltr. Kltrle ilgilenme, politikadan uzak durmak bile bir politikadr. Siz politikayla ilgilenmediinizi dnseniz bile politika sizinle hi ara vermeksizin ilgilenmeye devam eder. rnein, Eurovizyon ark yarmas, Avrupay oluturan uluslarn kltrel olarak birbiriyle yaklamalar, birbirlerini daha iyi tanmalar iin oluturulmutur. Ama bu amacn kendisi bile politiktir. Bu yarmaya katldnz an, srf kltrel kayglardan sz etseniz bile bir politik seim yapm olursunuz. Avrupal uluslarn birbirini kltrel olarak tanma ve kavrama politikasndan yanasnz demektir. Eurovizyon, Avrupallarn yarmasdr. Ona katlmak demek onlar gibi, onlardan biri olmay politik bir hedef olarak semenin ifadesidir. Kimse bu heden kendisini sorgulamyor. Avrupal olmak bugnn dnyasnda gerici bir programdr. Yeryzndeki, ulusulua dayanan yeni rk sistemi savunmak, ama bu rk dzende imtiyazllarn arasnda yer almak demektir. Sosyalistin politikas, hem de uzak deil acil politikas, Avrupal olmak onlar arasna katlmak deil, Avrupall yok etmek olabilir. Byle bir programn Avrupann iilerinden yank bulup bulmayaca, ayr bir
115
Denemeler
sorundur ve zaten sosyalizmin en byk kmaz da buradadr. Bir yank bulur veya bulmaz, nemli olan bu deildir. nemli olan doru olann ne olduudur. Doru olan Avrupall yok etmektir. Bu bakmdan, bir sosyalist asndan, rnein Eurovizyona katlmann kendisi gerici bir politikann uygulanmasdr. Yani bu yarma her trl politik hesabn darda brakld, insanlarn gerekten sadece estetik ve kltrel kayglarla oy verdii bir yarma olsayd bile politik bir yarma olmaktan kmazd. Ama Kltr dar anlamyla bile, politikayla yakndan bal olmaya devam eder. Dar anlamyla politik hesaplar bile bu olmas gereken kltrel ve estetik kayglarn nne geerler. Dnyadaki btn yarmalar da byledir. ster Oscar, ister Nobel, ister Cannes, ster Eurovizyon olsun, isterse Trkiye veya her hangi bir lkedeki baka bir yarma olsun, doa bilimleri haricinde (ki orada bile durum karktr) tm yarmalar ve dller belli politikalar ve g ilikilerini yanstrlar ve onlara hizmet ederler. Elbette, katlan lm veya baka eserlerin en azndan bir skandal yaratmayacak kadar, yani o politik amaca hizmet edecek belli bir kalite tamas temel kouldur. Bundan sonrasn, politik ilikiler belirler. Yani Trkiye Eurovizyona ok iyi bir eitimden gemi ok kalite bir sesi ve zii olan bir arkcy semese, ona zamann ruhuna uygun, biraz Madonna, biraz Britney Spears krmas bir hava vermese (yani orijinal bir ey de yoktur, szde kltrleri kaynatracak bu yarmaya katlmda, batan aa pop ikonlarnn taklidi) yine u sralar moda olan Shakiravari oryantal havas olmasa, en iyi koreograf, danslar ve mzisyenleri devletin tm imknlarn zorlayarak bir araya getirmese bu asgari, skandal yaratmayacak dzey koulunu yerine getirmi olamazd. O halde Eurovizyon sonularn da btn dnyada olduu gibi, skandala yol amayacak eserler arasnda btnyle politik kayglar belirlediine gre, Eurovizyon sonular bize politik ilikiler hakknda bir kir verebilir. Avrupadaki Trkiye asll gmenleri, Trk devleti, tpk bir zamanlar Sovyetlerin komnist partileri ve ii hareketini d politika ve diplomatik manevralarnn bir arac olarak kullanmas gibi, d politikasnn ve diplomasisinin bir arac olarak kullanmaya alr. Bunun iin Avrupada kan Trk gazetelerinden derneklere kadar muazzam ynlendirici bir aygt vardr. Yine bu tr bir kullanmn sonucu olarak Hollanda Belika gibi Trkiye asll gmenlerin youn olduu lkelerden oy alnd. Yunanistan ve Kbrsn tpk Trkiyedeki politik slam ve Krtlerin bir ksm gibi, Trkiyeyi Avrupa birliine katlm araclyla liberalletirme abasna, Irak savanda ABD nergesine ABD Krtleri ezmek iin yeterince g116
vence vermedii iin biraz da bir kaza olarak hayr oyu verilmesinin bir karl olarak dier Avrupa lkelerinden gelen oylar da eklenince byle bir sonu ortaya kt. Bu politik olarak u demektir. ABDnin Irak igaline kadar, Trkiye ABDnin dengesiydi ve Avrupa bu byk lkeyi ye almaz, kapsnda bekletirdi. Ama ABDnin Irak igali ile dengeler deimi bulunuyor ve Avrupa Trkiyeye, oyunun dnda kalmamak iin biraz daha ak kap brakabilir. Berlusconinin kir jimnastikleri, Eurovizyonda alnan birincilik ve Canneste Uzaka verilen dl, bu tr gz krpmalar anlamna gelmektedir. Avrupa ABDye kar yeni ittifaklar ve stratejiler aray iine girmi bulunuyor. Eurovizyonda alnan dl, bu araylarda opsiyonlar geni tutmann bir ifadesi. ABDnin yannda saf tutan dou Avrupallara, bakn Trkiye bile sizden bize daha yakn politik mesaj. Ama en iyi koulda bile bu Trkiyenin gerekten demokratiklemesi veya kelimenin gerek anlamnda Avrupallamas anlamna gelmez. Avrupa ancak kelimenin gerek anlamnda Avrupal deil, arkl bir Trkiyeye kaplarn aar. Modern grnl, ama arkl. Tpk ark yarmas birincisi gibi, btn o taklitler Modernlemeyi demokratikleme ile kartran arklln bir yansmasndan baka bir ey deildir. Eer Avrupallk, sadece modernleme deil, demokratik gelenekler ve burjuvazinin son be yz ylda biriktirdii kltr birikimi anlamnda anlalrsa, Trkiyenin bu Avrupallkla hi bir ilikisi yoktur. Bir ehov, bir Tolstoy, bir aykovsky veya ostokovi, bir Pavlov hatta bir Lenin olmadan Avrupa, yani Burjuva uygarl tasavvur edilemez. Bu anlamda Rusya Avrupa kltrnn, bu uygarln bir parasdr. Ama Trkiyenin ve Trklerin bir tek sanat, bilim adam veya dnr yoktur, Avrupa, yani burjuva uygarlnn, olmasa bugn eksikliini hissedebilecei. Ama bunun yokluu Avrupay Avrupa yapan devrimci ve demokratik bir gelenein Trkiyedeki yokluudur. Rus kylsnn Narodniklerden Sosyalist Devrimcilere kadar uzanan devrimci demokratik gelenekleri veya ge ve gl domu iilerinin dnyay allak bullak eden partileri ile Tolstoy veya Sostokoviler arasnda derin balar vardr. Trkiyede ne devrimci demokratik bir kyl hareketi vardr ne dieri. Yani kltrel olarak Avrupal olmak, Avrupallamak demek radikal demokratik hareketleri yaratan ve besleyen bir toplumsal yap demektir. Ancak bu erevede onun kltrel ifadeleri de ortaya karlar ve toplumun kltrel hayatnn derinliklerinde, iktidara gelememi olsalar bir yer edinirler. Yunan sava, ki sava arasnn byk komnist direnileri, bu toplumsal mcadelelerin birikiminin rn olan Theodorakisler,
117
Denemeler
Angelopuloslar Yunanistan Avrupal yapt. Aksi takdirde Yunanistan da tpk Trkiye gibi, batda yaayan bir arkl olmaya devam ederdi. Trkiyede Ermeni ve Rum katliamlar ve srgnleri ya da komnist kovuturmalar her trl toplumsal muhalefetin acmaszca bastrlmas onun tm demokratik toplumsal tabann dolaysyla kltrel deiimini de engellemitir. Trkiyeyi biimsel olarak batllatran her adm, demokrasinin kklerini yok eden bir admla beraber gider. Btn modernleme abalarna Ermeni ve Rum katliamlar elik eder. Katledecek kimse kalmaynca bu sefer her batllama admna komnist tevkifatlar ya da Krt katliamlar elik eder. Trkiye modernletike, demokratik bir hareketten dolaysyla kelimenin gerek anlamnda burjuva uygarlnn kltrel bir paras olmaktan, onu zmlemekten uzaklar. 1960larn ii hareketleri ve yetmilerin gl demokratik karakterli politiklemesi olmasayd, Trkiye bugn olduu kadar bile bir para Avrupa kltryle balant kurmu olamazd. Burjuva uygarlnn kltr Trkiyeye Marksizm araclyla girmitir. Ya da yle diyelim politik programlarnn aksine sosyalistler kadar Trkiyenin kltrel olarak da batllamasna ve burjuva uygarlyla balar kurmasna byk katk yapm baka bir g yoktur. Trkiyenin bu alandaki son ans Krt ulusal hareketidir. Bu hareketin bir baars, gl demokratik dnmler ve bu anlamda kelimenin gerek anlamyla batllama yani gerek anlamyla burjuva uygarlnn bir paras olma anlamna gelir. Ama yle grnyor ki, bu son frsat da Trkiye karacak. Avrupa Birlii iin paketler, demokratikleme anlamna gelmez. Gerek iktidar brokrasinin elinde olmaya devam eder. Sadece ipleri gevetmi olur. Politik slam da demokratik bir hareket deil bir modernleme hareketidir. Hkmetin ordu ile ekimesinin konusu demokratikleme deil, modernlemenin farkl yollardr. Bu kayk dvnn nasl bir batllama sonucu vereceini merak ediyorsanz, stilize ark alvaryla ngilizce her eyi yapmaya hazr olduunu syleyen arkcya baknz. Bunun iin Avrupaya, ta Baltk denizi kylarna gitmeye gerek yok. stanbulda Tekbir Delesine gidin. Greceiniz ayn eydir. 27 Mays 2003
118
Bonapartizm
Bonapartizm, modern toplumsal snf ve glerin zay ya da dengesi koullarnda, devletin, sanki onlardan bamszmasna davranmas olarak tanmlanabilir. Bunun en klasik rnei, 19. yzyl Avrupasndaki ncs birincisinin yeeni olan Bonapartlarn ve Bismarkn rejimleridir. Bonapartizm deyimi, onun antik adaki benzeri olan Sezarizmden ok farkl tarihsel ve snfsal koullara dayandn, modern bir fenomen olduunu vurgulamak iin tretilmitir. Nasl oluyordu da o muazzam devrim- tpk antik adaki benzeri Roma gibi Cumhuriyet ve demokrasiden bir mparatorlua dnyor; kendini imparator ilan eden bir macerac kariyeristin ellerine debiliyordu? Keza ayn olayn ikinci basks da, yine 1848 devriminden sonra, ama bu sefer komedi olarak, birincisinin yeeni tarafndan gerekletiriyordu? Bu rejimlerin ortaya knn tarihsel koullar en arpc biimde: Burjuvazi artk ynetemiyor, proletarya ise henz ynetemiyor diye tanmlanmt. Bu denge ya da zayk durumunda, apsz bir kariyerist (Napolyon), bir macerac (nc Napolyon) veya dar kafal bir toprak aas (Bismark) siyasi gc mutlak olarak ele geirebiliyor ve son durumada siyasi iktidardan uzaklatrd burjuvazinin sosyal ve ekonomik iktidarnn gereklerini yerine getiriyordu. Bonapartizm 19. yzylda, Avrupada bile bir istisna saylrd. Ne var ki, Bonapartizm 20. yzylda, bir istisna olmaktan ziyade bir kural olarak ortaya kt.20. yzylda, uluslar sanki bir zamanlar doadaki baz canl trlerinin 300 milyon ve 60 milyon yl nceleri arasnda, yani u di119
Denemeler
nazorlar anda bir gigantanomi hastalna yakalanmas benzeri, bir Bonapartizm hastalna yakalanm gibidir. Zengin bat lkeleri hari ki orada da zellikle iki sava aras dnemde zaman zaman ortaya kar, btn dnyadaki rejimlerin neredeyse tamam Bonapartist karakterdedir. Tarihin bu girdabn yaratan son durumada, geri bir lkede gerekleen bir devrimin, tarihsel koullar yeterince uygun olmadan bir sosyalist devrime dnmek zorunda kalmas ve bunun da tecrit olup yaylamamasdr. Bu hastaln kt yer Sovyetlerdir. Geri bir lkede ii snfnn iktidara gelmesi, ama bu devrimin tecrit olarak kalmas ve ileri lkelerde devrimlerin gereklememesi ve de sava, i sava koullarnda bu ii snfnn zayamas hatta ilen yok olmas, Rusyada Stalinizm de denen, brokrasinin iktidarna dayanan Bonapartist karakterde bir rejimin ortaya kmasna yol at. Bu bonapartizm, ii snfnn zaynn sonucu olarak baar kazanmt. Ama bu Bonapartizm, bir kere ortaya ktktan sonra, Ekim devriminin prestiji araclyla, btn dnyada ii hareketini de darmadan edip kendi d politikasnn aralarna dntrnce, modern ii snf iradesini yitirdi; nicelii dnya apnda aksine elvermesine ramen, bamsz bir snf olmaktan kt. Yani Rus ii snfnn ili yok olmuluunun ve zaynn rn olan Stalinizm bir kere ortaya ktktan sonra bu zay dnya apnda pekitirdi ve yayd. Bylece tm dnya apnda znel nedenlerle ii snfnn bir zayk ve iradesizlii; bamsz bir program ve ideolojiden yoksunluu durumu ortaya kt. Ve btn bu srecin sonular tekrar nesnel koullar olarak ortaya kt. Tpk yuvarlanan bir kartopu gibi, bizzat kendi sonular kendi var olu koullarn pekitiren ve glendiren bir sre. in, Yugoslavya, Vietnam gibi lkelerdeki devrimler, ii snarnn zayna ek olarak, Sovyet Bonapartizminin de destei, basks ve rneiyle hzla Bonapartist diktatrlklere dntler. Dier yanda, burjuva karakterli devrimler de, Trkiyedeki Kemalizm, Arap lkelerindeki Baas, Nasrc veya dier nc Dnya devletlerindeki rejimler de, Burjuvazinin zay koullarnda birer Bonapartist rejim karakteri aldlar ya da batan o karakterde dodular. Atatrkten Nasra, Nkrumahtan Sukarnoya bir saat intizamyla hep ayn sre iledi. Burjuvazi ya da proletarya, bu iki modern snf, bir snf olarak politik iktidara, ancak demokrasi ve iktidarn seilmi kurumlarda bulunmas araclyla egemen olabilir. Hlbuki btn geri lkelerde, demokrasinin ve seilmi organlarn yokluu veya gerek iktidarla ilgisi olmayan ayb rten asma yapraklar olmas sz konusudur. Doudaki Bonapartizmler, ii snfnn zayna dayanyorduysa, batdaki Bonapartizmler de bir
120
bakma burjuvazinin zayna dayanyordu. Ne var ki, ayn zamanda, dou ve Bat arasndaki denge durumu da, dnya lsnde, Bonapartist rejimlerin varl iin uygun bir hareket alan oluturuyordu. Balantszlar hareketinin ayn zamanda bu rejimlere dayanmas da rastlant deildir. Yirminci yzyln btn geri lkelerdeki yaygn Bonapartizmi bir bakma, paradoksal olarak zayf burjuvazileri gz nne getirilirse, 19. yzyl Bonapartizminin aksine, Burjuvazi henz ynetemiyor ve keza ii hareketinin urad darmadan olu gz nne getirilirse, iiler artk ynetemiyor diye tanmlanabilir. Burjuvazi ve iler iin, objektif ve sbjektif koullar yer deitirmi gibidir. Sovyetler ve ABD, Dou ve Bat arasndaki denge durumu da bu Bonapartizmin varlnn ve yaamasnn bir kouluydu. Bu Bonapartist rejimlerin bu dengelere oynamas ve ksmi bir hareket alan kazanmas, Sovyetlere egemen Bonapartist brokratik kast asndan destek ve hareket alannn genilemesi anlamna geliyordu. Bylece aslnda hi ilgileri olmamasna ramen, bu rejimler, Sovyet d politikasnn ihtiyalarna uygun olarak Antiemperyalist veya milliyeti olarak tanmlanyorlard. Yine Sovyet brokrasisinin ideolojik kayglarnn yan sra, Sovyet d politikasnn bu Bonapartist rejimlerle ittifak ihtiyalarna da uygun olarak, sosyalist ve ii hareketleri bizzat bu rejimlerin destekisi yaplyor, sosyalistler ve iiler btn 19. yzyl boyunca devrimci ii ve sosyalist hareketin bayra olmu Demokratik Cumhuriyet parolasn bile unutuyor; Bonapartist rejimlerle adeta bamszlk ve milliyetilik yarna giriyorlard. Sosyalist hareketin yaad bu paradigma deiimi sonular bakmndan en tehlikeli ve korkun olanyd. Bylece Sosyalist hareketler bizzat bu Bonapartist rejimlerin birer destei haline dnyordu. Bylece sosyalistler tm toplumdaki memnuniyetsizleri devrimci ve radikal bir demokrasi bayra altnda birletirme olanan tmden yitiriyorlar, brokratik kastlarn denge hesaplarnda basit bir piyon durumuna dyorlard. Bugn bu Bonapartizmin toplumsal temeli byk lde anm bulunuyor. Birincisi artk dnya apndaki Dou-Bat dengesi yok. Avrupa ve Amerika elikileri bu Bonapartist kastlara ok snrl bir hareket olana salyor. kincisi, ii snf ve ezilen halklar, Sovyetlerdeki rejimin yklmasyla, Stalinizmin yaratt tahribata ek olarak, tam bir gvensizlik ve ylgnlk ve bunun yan sra zengin ve fakir lkelerin iileri olarak ok tehlikeli bir blnmlk iinde. Dnya lsnde ve her lkede tam anlamyla, kendisi iin bir snf olmaktan km kendi kendine bir snfa dnm durumda. i snf, douundan Ekim devrimine kadar kat ettii yolu ol121
Denemeler
mad batan, ama bu sefer dizleri zerinde kat etmek zorunda tekrar bamsz bir snf olarak ortaya kabilmek iin. Artk ne bamsz bir ideolojisi, ne bamsz bir program, ne de rgtll var. Bu durumdan ne zaman kaca da belirsiz. Bu durumda iiler burjuvazi iin bir tehlike olmaktan km bulunuyor. Zaten ezilen snar burjuvaziyi korkutacak hibir ey yapamyor ve yapmyor. Gney Afrikadan Dou Almanyaya ya da Nikaraguadan Brezilyaya iiler ve ezilenler hibir yerde kapitalizmi ykmaya cesaret edemiyor. Kapitalizme bir alternati dnmyorlar bile. iler realist insanlardr, bugnk koullarda byle bir eye giritikleri takdirde hibir anslarnn olmadn herkesten daha iyi bilmektedirler. En fazla istedikleri kapitalizm erevesinde daha adil ve demokratik bir dzen. Buna karlk burjuvazi, bu arada hem bymesi ve glenmesi; hem de tarihsel zaferi ve ii snfnn sfrlanmas nedeniyle, tekrar kendine gvenini kazanyor. Ezilen snardan eskisi kadar korkmuyor. Artk gl bir devlete dayansa da, burjuvazi iktidar parlamenter aralarla snf olarak srdrebilmek iin daha elverili koullara sahip bulunuyor. i snfnn bir tehlike olmaktan kmas ve artk burjuvazinin ondan korkmamas; hatta kriz dnemlerinde kestaneleri ateten karmak iin ona ksmen politik iktidar bile brakacak gce ve esneklie ulamas; buna karlk iilerin iktidar almaktan ve sosyalist dnmler yapmaktan korkmas, btn dnyada adeta btn devrimci hareketler ve toplumsal hareket canlanmalar sosyal devrimlerden ziyade, parlamenter rejimlere dnmelerle yol alyor. Bonapartizmin bu tarihsel konjonktrdeki sosyal temelinin yok oluu ve parlamenter rejimlerin yaygnlamas, yzeyde bir deerlendirmeyle, zamandala bakarak, onun globallemenin bir rn gibi grlmesine yol ayor. Bunlarn bambaka toplumsal ve ekonomik glere bal, sreler olduu grlmyor. Ama bizzat bu yaygn kannn kendisi de burjuvazinin artan gc ve ideolojik egemenliinin bir ifadesinden baka bir ey deildir. Dnya burjuvazisindeki bu kendine gvenin en son rnei, ABDnin Irakta atad konseye bir de Komnist almasdr. Bu genel tablo iinde, Trkiyedeki Bonapartizm en ok direnenlerden biri. Bu direnite elbette onun mthi esneklii, parlamentarizmi iyi kullanabilmesi ve Trkiyenin uluslar aras dengelere oynamaya iyi imkn salayan stratejik konumu gibi etkenler var. Bunun yan sra, Trkiyedeki snar ve politik gler de hala, zerlerine bir kbus gibi ken gemiin mirasyla davranyorlar. iler ve sosyalistler Sovyet brokrasisinin d politika ihtiyalarna uyan ve bir zamanlar iyi kt yine de Emperyalizme kar dengeleyici bir ilev gren eski bamszlk ve anti-emperyalizm pa122
radigmalaryla nesnel olarak Trkiyedeki Bonapartizmin yedei ilevini gryorlar. Burjuvazi ise eski korkakln ve psrkln srdryor. Krt zgrlk hareketi ise bu durumda yapayalnz kalp kapatld gettonun duvarlarn ykamyor. Btn bunlar hepsi birlikte, Bonapartist rejimin giderek daralan bir alanda da olsa, eitli dengelere oynayarak varln srdrmesini mmkn klyor. Bu rezil ortamda, kimi sosyalistlerin, hala iyimser, mcadelenin ykseldiine, kapitalizmin yklacana ilikin tablolar izmesi sosyalist hareketin dt sel durumun sadece bir yansmas olarak grlebilir. yimserler olas dnyalarn en iyisinde yaadklarn dnrler. Ktmserler ise, bunun doru olmasndan korkarlar. nk o iyi grlen dnya, olaslarn en ktsdr. Gerein dayanlmazl ancak hayal gcnn aynasnda grlebilir. Bu nedenle ktmserlik devrimci bir erdemdir. Trkiyenin devrimcileri ve sosyalistleri, ktmser deiller, nk hayal glerini yitirmiler. Dolaysyla ne devrimciler ne de sosyalistler. 21 Temmuz 2003
123
Denemeler
124
Sfrn Deeri
Osmanl bir dnya imparatorluu olduundan ve stanbulu ele geirdiinde, binlerce yllk uygarlklar zincirinin son halkalar olan Yunan, Roma, Bizans uygarlklarnn miras tarafndan fethedildiinden, Mustafa Kemal gibi en sradan Osmanl generallerinin durum deerlendirmeleri okunduunda, Cumhuriyet dneminin generallerine gre, belli bir kls fark, belli bir ufuk genilii grlr. Cumhuriyet ise bizzat o Mustafa Kemalin yapt devrimlerle hem bu antik uygarlklarn hem de modern burjuva uygarlnn mirasyla balar kalmadndan, tarallk tm lkenin hayatna damgasn vurduu iin, Cumhuriyet dneminin en parlak subay ve generallerinin bile, en sradan Osmanl generalleri yannda nc snf kald grlr. Atatrkn Trk ordusunca hala byle yar tanr ve dokunulmaz tabu grlmesinin ardnda, birok dier faktrn yan sra, taralln uygarla duyduu bu hayranlk ve onu kavrama ve ama yetenei olmayan kltrel slk da belli bir etkiye sahiptir. 27 Mays yapan subaylar, Beyaz Zambaklar lkesinde adl kitaptan baka bir kitap okumamlard. Sonrakilerin daha farkl olduu sylenemez. Emekli olan generallerin son gnlerde basna yansyan veda konumalar ortada pek fazla bir deime olmadn gstermektedir. O anl, anl, insanlarn ve lkenin kaderi iki dudaklarnn arasnda olan generallerin, srtlarndan niformalar karp konutuklarnda ettikleri szlerin, kahve kelerinde pinekleyen emekli memurlarnkinden bile
125
Denemeler
geri olduunu grenlerin hayal krklklarnn birok rnei gazete koleksiyonlarnda bulunabilir. Ne var ki, son gnlerde, imdiki Genelkurmay Bakan Hilmi zkkn konuma ve mesajlar okunduunda, kulland imgeler, kavramlar ve ele ald sorunlara bakldnda dier Cumhuriyet dnemi generallerine gre nispeten daha farkl bir prol izdii; ayn zamanda bu konumalarn, ok ince dengeleri yanstt, daha az hamasi ve daha politik olduu da grlmektedir. O belli ki, bugn banda olduu kastn iinde biraz farkl bir kltr ve eilimi yanstyor. Bu eilim, kimi gazetelerin bile manete kardklar diyalektik formlasyonla yle zetlenebilir: Var olan srdrmek istiyorsak deimek zorundayz. nsann, Genelkurmay Bakan da diyalektiki olmu diyesi geliyor. Eh her zaman eski Marksistler Atatrkleecek deil ya, Atatrkler de biraz diyalektikileecekler ki borlarn desinler. zkk, son konumasnda da anlalan oyun teorilerinden esintiler tayan u szleri ediyor: Hi olmama ile belki olur arasnda ok byk fark vardr. Sfr istediiniz kadar katlayn sfrdr. Sfrla bir aras, bir ile iki arasna baktnz zaman sfrla bir aras ok byktr. Milli Piyango gibi, bir ey almazsanz asla kmaz. Ama alrsanz belki kar. Bu da bir mantktr, d ilikilerde sfr ok tehlikeli. Bunun sylendii balamdaki anlam, Eer Iraka asker yollamazsak, hibir ey kazanamayz, ama asker yollarsak, en azndan kazanma olaslmz olur. Koca Genelkurmay Bakan, Trkiyenin insanlarn kumar oynamaya aryor. Ve bunun iin de, sfr harcyor. Sfr, hi olmamak olarak tanmlyor. Bu ne matematiin sfr tanmdr ne de ziin. Modern zikte hilik diye bir ey yoktur. Hilik denen eyde belirsizlik ilkesi gereince virtel paracklar oluur ve bunlar birbirini yok eder ve bu byle gider. Matematikte sfr ise, her hangi bir rakamn yanna geldiinde, onu on misli byltr ya da kltr. Sfrn ke atein ve tekerlein ke gibi, insanlk tarihindeki en nemli birka byk keiften biridir. Sfr olmasayd ne bugnk matematik, ne cebir, ne eksi saylar, ne uzay gemileri, hi biri olmazd. nanmayan, sfr kavram olmayan Romen rakamlaryla, brakalm arpma ya da blmeyi bir yana, biraz toplama veya karma yapmaya kalksn ne dediimizi anlar. Sfr hi deildir, sfr eksiler leminin sonu, artlar lemine geilen snrdr.
126
Sfr olmasa, o imgede kullanlan oyun teorileri dhil hibir ey olmazd. nk her kazan bir kayptr da. Piyangodan kacak kazan kimin kayb olacaktr? Yine o oyun teorilerine gre, toplam sfr olan bir oyun olmayacak mdr bu? Bugn yaplmas gereken aslnda tam da sfrn deerini bilmektir. Ancak o takdirde eksilerden artlar lemine geilebilir. Sonu tm insanlk ve blge halklar bakmndan sfr kazanl bir kumardan ise, bunlarn hepsinin kazanaca baka modeller de vardr. rnein Iraktaki btn Trk kuvvetleri derhal ekilmeli. Trkiyedeki Krtlere tm zgrlkler tannmal. Derhal politik bir af karlarak, calan ve gerillalarn yasal olarak politika yapma olanaklar salanmal; ulus dil, kltr ya da etniyle deil, yurttalkla tannmal. Diyanet derhal kapatlp, dini grevlilerin maalarnn, tpk Alevi dedeleri gibi, cemaatlerin zgr balaryla karlanmalar salanmal. Orduda derhal byk lde asker indirimi yapp harcamalar yatrmlara, eitim ve sala aktarlmal. Kaymakamlk, valilik gibi Osmanl kurumlar lavedilip, mahalli yetki seilmi yneticilere ve meclislere gemeli, vb. bunlar uzatlabilir. Bunlar yapldnda hem kumar oynanmam olur hem de sadece Trkiyede deil, Orta douda refah, zgrlk, kardelik ve iyimserlik, nlerine, o beenilmeyen sfrlar geldiinden, on misli, yz misli byr. Kumara gerek yok. Sfr hi kabul edenler, eksiler lemindeki rakamlar kazan sanrlar. Bilmezler ki o lemde rakamlardaki byme eksilerdeki bir bymedir. nk onlar sfrn br tarafnda bir artlar lemi olduunu bilmezler.
127
Denemeler
128
Minima Politika
Bu yl Adornonun, Marksizmin Yirminci Yzylda yaam son byk dhilerinden birinin, doumunun yznc yl. Bu, Tarihsel Maddecilik Site ve Dergisinde, Adorno zerine geni kapsaml bir deerlendirme yazmak iin iyi bir vesile diye dnyordum. Sanlann aksine, yazma okumann sonucu deildir, okuma yazmann sonucudur. Bir konuda yazmaya niyetlenmek o konuda okumaya niyetlenmek demektir. Ama esas verimli okuma, yazma eylemi esnasnda gerekleir. Ve bizzat o yazma eyleminin yn verdii okuma, yazmaya yeni pencereler aar, esinler sunar. Bu nedenle, uzunca bir sredir el altnda bulunmas iin bo vakitlerimde, malzeme topluyordum. Evdeki Adorno, Frankfurt Okulu ve balantl kitaplar ayrm bir yere ym; internette, Trke ve Almancada ne var ne yok diye bir tarama yapm ilgin grdklerimi emniyete alm hatta bazlarn basmtm. Ama doru drst bir ey de yoktu. Aslnda umudum beni Adorno zerine yaz yazma iinden kurtaracak, henz ifade edemediim, ama sezdiim, yazmak istediklerimi yazm, sylemek istediklerimi sylemi bir yazyla karlamakt. Yoktu byle bir yaz ya da varsa bile rastlamadm. yle ok yaplacak i, yarm kalm yaz, balamaya bile zaman bulamam proje var ki, gnler yz saat olsa ve daha yz yl yaasam, u an yarm kalm olanlar ve balayamadklarm bile tamamlayamam. Ya her
129
Denemeler
yeni nemli olayla veya ylesine dnrken daha akla geliverecekler? O nedenle yazlmas gerekeni ieren, aradm gibi bir yaz, en azndan, yine muhtemelen yarm kalacak bir projenin sululuk duygusundan kurtarr umuduyla, arandm durdum. Yazya balamadan nce, yazda kullanlabilecek, lazm olaca az ok kestirilebilen malzemenin el altnda bulunmas gerekir. Bu tpk bir inaat yerine, daha inaat balamadan nce, gerekli malzemeyi ve aletleri ymak gibidir. in seri yrmesi iin. Bu nedenle, Adornonun doumunun yznc yl vesilesiyle yaplm yaynlar hakknda bir kir sahibi olmak ve ilerinden ok ilgin grdm bir ikisini almak iin, niversite civarndaki Heinrich Heine Kitabevine gitmeye karar verdim. Altonadaki kitaplarda yoktu bu kitaplarn hi biri. En ok satanlar, ilk onda bulunanlar, yemek, seyahat kitaplar vard, ama Adorno zerine bir ey yoktu. Liberter grlere eilimli eski bir altm sekizlinin kitap dkknnda da biri resimli iki biyograden baka bir ey yoktu. Geri imdi artk en fakir kitapdan bile istediiniz kitab alabilirsiniz. Ertesi gn elinizdedir kitap. Kitaplar eskisi gibi yl biimde el altnda bulundurmaktansa, mteri isteyince birka saat veya en ge ertesi gn teslim edilmek zere sipari etmeyi tercih ediyor kitaplar. Bylece, sermayelerini mala balamam oluyorlar, depo, dzenleme ve koruma gibi masraardan kurtuluyorlar ve kr oranlarn ykseltiyorlar. Bu, kitapnn dier her hangi bir mal satan dkkndan farknn kalmamas oluyor. Eskiden kitaplk, sadece bir ticaret, bir ekmek kaps deildi. Pek kr da brakmazd aslnda. Bir idealizm gerektirirdi. Kitap en iyi okuyucuydu da. ou kez iyi bir okuyucu olduu iin kitaplk yapyordu insanlar. Hele o Anadolu kasabalarndaki, tara bezirgnlnn o boucu atmosferine kar, alm bir pencere gibi, neredeyse bir rgtlenme ve aydnlanma merkezi gibi ilev gren kitaplar hi anmayalm bile. Kitab insan grmeli, iinden baz eyler okumal. Onunla rt etmeli. pp koklamal. Bakmal, kendini dinlemeli iinde bir eyler kmldyor mu diye. Kimi zaman insan bir kitab adn ilk duyduunda, kapan ilk grdnde, iindekilere ilk baktnda k olur. inde bir eyler kmldar, bir heyecan, onu bir an nce alp onunla yalnz kalabilmek iin dayanlmaz bir tutku kaplar. Ama bu bile yalandka azalyor gibi. Genliimde, yle ok yaardm ki bunlar. Her kitapya giriimde, her sahaardan geiimde bam dndren bir ka kitaba rastlar, oradan sarho gibi kardm. imdi artk, ok nadir yle ilk grte veya son bakta aklar. Aslnda kitap kitap almak iin de deildi. Hangi kitaplarn okunmas, hangi kitaplarn alnmas gerektiine dair bir kir edinmek iindi.
130
Bir toplumun ve lkenin kir hayat hakknda en iyi, en doru ve en salam bilgiyi o lkede baslan kitaplardan, aydnlarn yaynlarn izledii yaynevlerinin yaynlad kitaplardan anlalabilir. Bir kitapnn sergisindeki kitaplar, bir kitabn iindekilerden ok daha fazla bilgi verir insana. Bir dostum, resim okumak tan sz etmiti. Resimlere bakp, insanlarn durular, giyinileri, baklar, salar vb.den hareketle o resmi okumak. Benzer ekilde kitap sergisi okumaktan da sz edilebilir. yi resim okuyucusu olduumu syleyemem, ama iyi kitap sergisi okuyucusu, iyi kitap vitrini; iyi bir ktphane okuyucusu olduumu syleyebilirim. Bir eve ilk girdiimde de byledir bu. lk nce kitaplara bakarm. O kitaplar, onlarn dizilii, adlar, evin iindeki yerleri, hsl onlarla ilgili her ey. Saatlerce konumayla edinemeyeceiniz bilgiyi birka dakikada edinebilirsiniz. Tpk her evin ktphanesi gibi, her kitapnn sergisi de bakayd. O sergi, sadece o lkedeki insanlarn ve entelektel hayatn bir iz dmn vermez, kitapy da anlatrd. Btn bunlar yok oldu, artk en ok satan on listeleri var. En ok satan on roman. En ok satan bilimsel kitap vb. vb. Hatta her kitapda, en ok satanlar listesi yapanlarn, rnein Almanyada Der Spiegel, standardize edilmi birer kesi var. Hi bir kitapnn dierinden fark yok. Bir kitapy okumanz yeter. Onu lkedeki kitaplarn saysyla arpabilirsiniz. Ama o kitapdan o lkenin entelektel hayatndaki eilimler hakknda deil, en ok satanlar, en ok para getirenler hakknda bir kir edinebilirsiniz. Ya da yle diyelim, o lkedeki aptallamann derecesi hakknda. Artk kitaplar insanlar aydnlatmyor, aksine dnyay karartyor. Onlar da giderek, analitik dncenin tayclar olmaktan kyorlar, televizyonun, sansasyonel basnnn zelliklerini kazanyorlar. Sadece kitaplar deil, kitaplar da. Yine de kitabn yaps, kapitalizmin ona ykledii bu aptallatrclk ileviyle belli bir eliki ieriyor. Ve zaten bu atlaklar olmasa, dnyada soluk alacak hibir yer kalmayacak. Her neyse, nereden nereye geldik. Heinrich Heine, yine de bu eski dnyann son kalntlarndan, yaayan fosillerinden biri saylabilirdi. Ayrca biliyordum, bir kere yllarca nce, bir arkadamla yine Adononun bir kitabn almak iin gitmitik. Oradaki adam Adornonun kitaplarna baktmz grnce, bir konuma vesilesi yaratmak iin, ama ayn zamanda rahatsz etmekten de korkarak etrafmzda dolanp durmutu. Nihayet sonunda arkadam bir ey sorunca, bize saatlerce Frankfurt okulu ve Adorno hakknda, hatta yaynlanm kitaplar, basklar vb. hakknda bile ancak bir kitap kurdunun bilebilecei eyleri, kitap satmak isteyen bir satc olarak
131
Denemeler
deil; kendi ilgisini, tutkusunu paylaabilecei birilerine rastlad iin, saatlerce anlatmt. Ayrca, orada alan bir tandmdan, bu kitapnn i dnyasn da biliyorum. alanlarn sz sahibi olduu bir kooperatif gibi ileyen bu kitapnn artk ilk kuruluundaki ilkeleri birer birer ayaklar altna almak zorunda kald yle davranmad takdirde kapanaca ve alanlarn da isiz kalacan; o alanlarn bizzat kendi oylaryla bir kapitalistin kendileri hakknda verecekleri kararlar verdiini, artk hi kimsenin saatlerce bir mteriyle Adorno zerine konuamayacan biliyordum. Ama yine de o eski geleneklerin yle kolay kolay da yok olamayacan, bir byk ehirde iyi kt bu son kalntlar bir sre daha srdrmeye yetecek, lm geciktirecek belli bir mteri kitlesinin olduunu da dndm iin, o bodrum katndaki kitapnn, girince soldaki felsefe blmnde, aa yukar btn yaynlanm kitaplar bir arada grebileceimden emindim. Ayrca nice olmutu, u son birka ylda, Trkiye ve Krdistan politikasna younlama nedeniyle, pek az urayabilmitim bu kitapya. Eskiden her hafta gelir. Birka saatimi, kitaplar kartrarak geirirdim. Yeniden bir balang da olurdu. Epey uzak kalmtm Alman dn hayatn uzaktan da olsa izlemekten. Gnlerdir dnyordum. Ama bir trl frsat kmyordu. Sonunda vcut isyan edip, yine arlar balaynca, bir ey yazamaz hale gelince, frsat bu frsattr diyip bisiklete atladm ve gneli ve serin bir havada, kitapnn bulunduu niversitenin ve Heinenin olduu yerlere gittim. *** niversitenin bahesinde, eski kitaplarn satld sergiler vardr. Bu sergiler de ilgintir. niversiteyi bitirenlerin, o rencilik yllarnda aldklar ve artk hayata atln banda, unutulmak istenen bir genlik gnah gibi elden kardklar veya bitirdikten sonra bir sre daha ellerinde tutup, hayatlarnda belki ge kalm yeniden bir dzenlemeye gittiklerinin; daha dorusu yenildiklerinin, teslimiyetlerinin bir belgesi gibidir bu eski kitap satan kitaplar. Kapitalist toplumun kar konulmaz zaferlerinden, tek tek insanlarn hayatndaki zaferlerinden elde ettii ganimetlerdir onlar. Birer teslimiyet anlamas gibidirler. O nedenle, bu sergilere de bakarm bir sava alannda, yenilmi bir ordunun yarallarnn ve cesetlerinin arasnda dolar gibi bulurum bazen kendimi.
132
Seksenli yllarda, bu sergilerde en ok Maocu gelenekten gelenlerin elden kard kitaplar olurdu. Ayn yllarda yine, Dou Almanyada baslm eski DKPlilerin kitaplar da ok olurdu. Belli ki, altmlarn sonunda radikallemi, yetmileri bir K grubunda geirmi ve artk yenilgiyi kabul etmilerden kalanlard bunlar. imdi hibir belirginlik yok. Sadece ders kitaplar veya derslerle ilgili olarak alndn hissettiren kitaplar. Belli ki, imdi kitaplarn satan kuan, yle politikayla toplumsal sorunlarla ilgisi olmamt pek. Onlar daha batan yenilmi olduklarndan, onlar iin bir yenilgi anlam tamamtr bu kitaplar satmak. Kitap sergilerinin yannda bir de orap sergisi vard. Eskiden de vard, hala var. Bu hala zemediim bir balantdr kitap ve orap balants. Niye orap da baka bir ey deil. Her seferinde bu dnce geer kafamdan. Birden bire, orap sergisinin yanndaki merdivenlerde oturan bir adamn, bana tandk tandk baktn, bir eyler sylemek istediini fark ettim. Bana da sima yabanc gelmiyor gibi. Ama hafzam zayf ve hatrlayamyorum. Merhaba, tanyoruz galiba, ama karamadm dedim. Merhaba. Ben sizi tanyorum Gazeteden. Bir iki kere de grdm. Siz beni tanmazsnz. Bu orap sergisi sizin mi? Yok, ben niversitede ii olarak alyorum. Hanm burada orap satyor. (Tezghn br tarafnda oraplar dzenleyen eini gsterdi.) imdi le paydosu, buraya geldim. Nasl gidiyor? Ne yapyorsunuz? Valla urayoruz ite. al, yaz iz. Yazp duruyoruz. Gryorsunuzdur. Geri siz daha iyi bilirsiniz. Estafurullah Siz yazarsnz daha iyi bilirsiniz. Ama bu Amerikann Irak igali biz Krtler iin iyi oldu. Sosyalizm olsayd, Sovyetler olsayd, size kalsayd biz Krtler daha sittin sene gn yz gremezdik. Siz yazarsnz, benden daha iyi bilirsiniz, ama ben byle dnyorum. Ben de bu gelimeler zerine yazyorum zaten. Bakn imdi ben akam eve gidiyorum. tane Krt kanal var. PKK var, Medya TV, Barzanininki var... stediimi ayorum. Dn akam Barzanininkinde (burada adn hi duymadm ve hatrlayamadm bir Krt arkcnn adn syledi) vard. ki saat onu izledim. Eskiden mmkn myd? Evet, Amerikann bu Irak igali biz Krtler iin iyi oldu. Siz yazarsnz. Benden daha iyi bilirsiniz, ama bu dediklerimi yazn. Ben byle dnyorum.
133
Denemeler
Tamam, sz yazacam. Buyurun oturun, bir ay iin. Yok, teekkr ederim. Kitapya gidiyorum. Orada iim var. *** Bu Krt iinin ifade ettii grler bir istisna deil. Diasporada yaayan yz binlerce Krt imdi byle dnyor. Bu diaspora ayrm nem tayor. nk btn dnyada olduu gibi diasporadakiler her zaman, aslnda gerek gnlk yaamlaryla ilgisiz, ama tam da i gc pazarnn yol at muazzam g dalgalarnn bir sonucu uzaktan bir milliyetiliin en militan taraftar olurlar. Amerikadaki rlandallardan, Japonyadaki Korelilere kadar bu deimez. Bu ii, gnlk yaamnda Almanyada yaayan her hangi bir insandan farkl deil. Euro kullanyor. Ayn otobslere biniyor. Muhtemelen bir otomobili var. ocuklar dier ocuklarla ayn kre ve okullara gidiyor ve muhtemelen Almancay Krte veya Trkeden daha iyi kullanyorlardr. Kendisi de bir daha hibir zaman, ster Krdistan, ister Orta Dou Demokratik Cumhuriyetler Federasyonu olsun, oralara hibir zaman dnmeyecektir. Belki ylda bir izinlerde gidecek ve yalandnda oturup iinde yaarm diye bir ev yapacak ve belki onda da hi yaamayacaktr. Bu milliyetilik, ister Krt, ister Trk, ster Koreli, ister rlandal olsun, ait olunduu dnlen ulusun ulusuluunu yaratan sorunlarla ilgili deildir. Bu i gc glerinin, modern aznlklarn ortaya knn ortaya kard bir fenomendir. Ama bu z, tamamen kendisini var eden gerek problemle ilgisiz gibi grnerek ortaya kar. Buna ve bunun olas tehlikelerine Benedict Anderson bir yazsnda deinmiti bir zamanlar. Bu nedenle internetteki forumlar da yanltcdrlar. Onlara yazanlar da genellikle diasporada yaayanlardr. Diaspora milliyetiliinin btn belirtilerini da vururlar. Bu nedenle, bu iinin dedikleri, Avrupada yaayan, Diasporada yaayan Krtlerin ezici ounluunun eilimlerini yanstsa da, diasporada yaayanlar, Krdistanda yaayan Krtlere gre ok kk bir aznlktrlar. Dolaysyla Krdistandaki gerek eilimlerin tam bir yansmas deildir. rnein, Barzani ya da Gney Krdistanda yaayan bir Krt byle konumaz. Konumuyor ve davranmyor da zaten. Bir rezerv brakr. Belli bir bamsz pozisyonu, bir hareket alann korumak ister. Kuzey Krdistanda ise durum daha da farkldr. Ama bu Krt iisinin dedikleri, ayn zamanda Krtler arasnda giderek glenen bir eilimi de da vurmaktadr. Seksenli yllarda Almanyada dil
134
kurslarna giderdim. O dil kurslarnda, Dou Avrupadan kam, zellikle, Polonyal, Macar renciler olurdu. Onlardaki kapitalizm ve Amerikan hayran eilimler belki ok aryd ve lkelerindekini doru olarak yanstmyordu, ama ayn zamanda sonraki gelimelerin de habercisiydi. O genel tarihsel eilimi de bir biimde haber veriyordu. Avrupadaki Krtlerin durumu da biraz byledir. Evet, belli bir farkll ieriyor Gney ve Kuzey Krdistanllardan, ama ayn zamanda genel bir tarihsel eilimi de yanstyor. Bu ii ayn zamanda bir PKK-KADEK sempatizan. Avrupadaki PKKKADEK desteki ve sempatizanlarnn da byk blm byle dnyor. KADEK buna daha ne kadar direnebilir ki? imdilik hala prestijiyle, hala durumun belli bir belirsizlii korumasyla bir lde durumu idare ediyor. Ama hareket alan giderek daralyor. Direndii takdirde etkisini yitirecektir. Yok, etkisini yitirmemek iin eilime ayak uydurduu takdirde kendi programn, ideolojisini, stratejisini, kimliini. Duvarn yklnn Devrimci Marksizme yapt etkiyi ABDnin Irak igali, devrimci demokrasiye, yani PKKya yapacaktr. Benzerlikler olaanstdr. Devrimci Marksistler brokratik diktatrlklere kar muhalefetin yllarca en nndeydiler ve onlarn terrnn gerek kurbanlar oldular. Devrimci Marksistler bu lkeler iin, kapitalizme dn deil, brokratik kastn tasyesini; tm zgrlklere dayanan, emekilerin zerinde ykselmeyen, onlara hizmet edecek demokratik bir devlet sistemini, btn zgrlkleri neriyorlard. retim aralar zerinde kamu mlkiyeti kalmalyd. Planlama brokratik bir idari ilem deil, her dzeyde demokratik olarak belirlenmi, retici ve tketicilerin kararlarna dayanan bir kullanm deerleri reten ekonomiyi yrtmeliydi. Btn bu uzun yllar boyunca, daha sonradan kapitalizme dnn bayraktarln yapacak olanlar, o brokratik diktatrln de tarafndaydlar ou kez. Ama kapitalist dnyada bir ii hareketinin ve sosyalist devrimin ykselmeyii ki bu bizzat dnya apndaki ii snfnn blnmlnn de bir sonucuydu, zengin lkelerin iileri sadece kapitalist yabanclama, eyleme, hayatn paralanmas nedeniyle deil; artk dnya ii snfnn imtiyazl bir zmresi, beyaz iiler zmresi oluunun bir yansmasyd ve kapitalist metropollerin bu iilere salad yksek refah ve zgrlkler. Dou Avrupada devrimci Marksist bir hareketin, brokratik diktatrl tasyeye ynelik bir sosyalist devrimin geliip glenmesinin btn n koullarn ortadan kaldrd. Bu yle bir sonu yaratt ki, Devrimci Marksizm aslnda hibir gnahna ortak olmamasna hatta bizzat onun en byk kurban olmasna ra135
Denemeler
men, iilerin brokratik diktatrlkler karsnda, demokratik bir sosyalizmden yana deil, kapitalizmden yana tercih yapmalar nedeniyle, kendileri de bu kn altnda kaldlar. Btn o mcadele, o programlar olmama dnd. Kimse hatrlamak, adn bile anmak istemiyor artk. Yanl mydlar? Hayr. Belki eksikleri vard. Belki henz rnein bir uygarlk program iermedikleri iin eksiktiler, ama yanl deildiler. yle bir uygarln temelini, retim aralar zerinde kamu mlkiyetini; meta retiminin, kra dayanan retimin tasyesini ve tmyle zgrlkleri; toplumun zerinde ykselmeyen ona hizmet edecek devlet cihazlarn savunuyorlard. Bugn onlarn varln kimsenin hatrlamak bile istememesi, onlarn yenilgisi yanl olduklarn gstermez. Aksine, tarih, tersinden, bugnk btn savalar, al, len ocuklaryla, o programn doruluunu kantlamaya devam ediyor. Bundan 15 yl nce Devrimci Marksizmin bana gelen imdi Devrimci Demokrasinin bana geliyor. Duvarn ykl, nasl devrimci Marksizmi olmama dndrd ise, ABDnin Irak igali de PKK-KADEK izgisinde ifadesini bulan Devrimci Demokrasiyi olmama dndrecek gibi grnyor. PKK da, tpk brokratik diktatrlklere kar yllarca en nde mcadele eden ve onun en byk kurbanlarn oluturan Devrimci Marksistler gibi, yllarca Krt ulusal kurtulu hareketi iindeki en modern, en devrimci, en radikal kanad oluturdu. Duvarn ykl, onun sosyalizm sand Stalinizmin ideolojik kabuklarndan kurtuluunu kolaylatrd ve sosyalizmden uzaklama gibi grlen, aslnda Stalinizmden kurtulu ve devrimci demokrasinin, burjuva aydnlanmasnn ideallerine dn, kendi snfsal konumunun gerek konumuna uygun bir ideolojiye ve programa geri dn yaad. Btn bu dnem boyunca, Barzaniler, Talabaniler Trk devleti ile birlikte ona kar operasyonlar dzenliyor, operasyonlara katlyordu. Ankara hkmetinin verdii pasaportlar tayorlard. Yani tpk, dou Avrupa lkelerindeki brokratik diktatrlklerin arac olan, sonra muhalefete ve onun bana geecek olanlarn pozisyonundaydlar. Nasl Devrimci Marksizm, bat Avrupa veya ABDde bir ii hareketinin ykselii olmad ve bat Avrupann yksek hayat seviyesi ve salad zgrlkler ortam nedeniyle, bir etki salayamaz duruma dtyse, ayn ekilde devrimci demokrasiyi de, yani PKK-KADEKi de benzer bir kader bekliyor gibi grnyor. Eer Trkiyenin batsnda, devrimci demokratik bir hareket ykselse ve Krtlerin ulusal taleplerini karlasayd veya PKK-KADEK Trkiyenin emekilerini kendi demokratik programna ekebilseydi bu Devrimci Demokrasiyi Devrimci Marksizminkine benzer bir akbetten kurtarabilirdi.
136
Hatta ABDnin Irak ele geirmesi olmasayd, ABDnin Gney Krdistana salad askeri koruma ve iktisadi destein ortaya kard refah ve onun ekicilii bile, belirsizlik nedeniyle, uzun vadede, PKKnn Devrimci Demokratik izgisi Trkiyenin ve Orta Dounun dier uluslarnn emekilerini kazanma olasln yitirmesine yol amazd. Demokratik cumhuriyet izgisinin, ezen ulusun ezilenlerini kazanmak iin, zamana ihtiyac vard. Ne var ki, Irakn igali ve ABDnin Barzani ve Talabaniye salad destek, bu ansn, bu olanan da byk lde yitirilmesine yol am bulunuyor. Krtler tpk, duvarn ykl ncesindeki Demokratik Alman Cumhuriyeti iileri durumundalar. Dou Almanya iileri, nasl brokrasiye kar demokratik sosyalist bir devrim yapmaya kalkp, Bat Avrupa iilerinin desteini beklemek gibi sonu belirsiz bir maceraya girmek istemediler ve aktan, Biz bir halkz deyip Kapitalizmi tercih ettilerse, imdi Krtler de, ezen ulusun ezilenlerini kazanmak gibi sonu belirsiz bir maceraya girmek istemeyen bir izgiye kayyorlar. Bu gidii sadece Trkiyede veya randa bir Demokratik Devrim engelleyebilir. Pahal baskc, brokratik devlet cihaznn tasyesi, tm dil din ve milliyetlere zgrlklerinin tannmas. Sadece bu koulda Krtlerin karsnda baka bir kurtulu yolu bir alternatif olarak ortaya kar ve onlarn ABDden bamszlamalarnn imkn oluur. Byle bir ey, tpk, Dou Avrupa halklar, kapitalizmi semeye, duvar ykmaya hazrlanrken, diyelim ki, talya veya ngilterede ilerin bir ayaklanmas veya sosyalist devrim yapmaya kalkmasnn yarataca trden bir etki yapar. Tarihte byle bir ey gereklemedi, ama byle bir olaslk, hzla azalmakla birlikte zayf da olsa var. Trkiyede de var. Hzla azalyor. Tm burjuvaziyi arkasna alm AKP ve deimedii takdirde egemenliini ve gcn koruyamayacann farkna varm ordu ve brokrasinin bir kesimi yava yava Avrupa Birlii balamnda baz deiiklikler yaparak, bir patlamaya yol aabilecek elikileri azaltyorlar. Ama bu gidi iinde, eskiyi korumak isteyen gler tecrit olsalar da hala direniyorlar. Bu direniin, bir intihar eylemine dnmesi durumunda, rnein bir darbe yapmaya kalkmalar durumunda; egemen blok iinde ok ciddi bir atma doabilir. Bu koulda, devrimci demokrasinin bir ans olabilir. Hsl, duvarn ykl nasl Devrimci Marksizmi olmama evirdiyse, ABDnin Irak igali de Devrimci Demokrasiyi olmama evirecek gibi grnyor. Ama nasl, baarszl Devrimci Marksist programn yanll anlamna gelmiyor aksine onun doruluunu tersinden doruluyorsa, ayn ekilde Devrimci Demokrasinin baarszl da onun yanll anlamna gelmeyecektir. O da tpk Dou Avrupada gereklemeyen poli137
Denemeler
tik devrimlerin insanlk iin karlm bir frsat olarak kalmas gibi, Orta Dou iin, karlm bir frsat olarak kalr. *** Kitapda yeni kan kitaplar arasnda Eric Hobsbawmn yeni kan otobiyograsi vard, Tehlikeli ZamanlarYirminci Yzylda Bir Hayat . Adorno ile ilgili bir kitap m alaym yoksa Hobsbawmn otobiyograsini mi alaym diye epey dndm. Kitapda dndm gibi Adornoyla ilgili, km btn yeni yaynlardan bir ke yaplmt. Tek tek ve uzun uzun kartrdm. Birden bire kitaplardan birinde, Adornonun doum tarih dikkatimi ekti: 11 Eyll. Demek yarn. Sonra birden bire 11 Eylln 11 Eyll olduunu da hatrladm. Ne kadar ilgin bir tesadf. Kitaplardan hi biri ekmedi. Bunun zerine Hobsbawmda karar kldm. Ayrca Adorno ile ilgili bir yazy ksa dnemde bitiremeyeceimi fark ettim. Ama bir eyler de yazmak istiyordum. Sonra birden bire, biraz nce konutuum Krt iiye verdiim sz aklma geldi. Bu dediklerini yazacam demitim. Nasl bir biim iinde yazlabilirdi byle bir konuma. Gnlk hayatn sradan gibi grnen konumalar. Bu sradanlk ve gnlk hayat birden bire, Adornonun Minima Moraliasn artrd. O kitapta aforizmalar, ksa deinmeler eklinde, gnlk hayatn en sradan, en mahrem ilikilerinden hareketle kapitalizmi eletirmiyor muydu? Benzer bir yntem niye u iinde yaadmz politik ortam yorumlamak ve onunla mcadele etmek iin kullanlmasn? Damlaya damlaya gl olur. Yava yava, arada srada, en sradan, en allm sz ve davranlar ele almak denenemez mi? Niye olmasn? Bylece hem o Krt iiye verdiim sz tutmu, hem bir ekilde Adornoyu anm olur ve de Eric Hobsbawmn kitabn tercih edebilirdim. Bu nedenle, Adornonun Minima Moraliasndan ilhamla arada srada yazlacak bu yazlara Minima Politika baln koyalm dedik. *** Demek Adorno da 11 Eyllde domu. ilide darbe de 11 Eyllde olmutu. Ama artk, iki yldr, 11 Eyll denince, akla 11 Eyll geliyor. 11 Eyll sadece ifte Kulelere ve Pentagona yaplan eylemleri deil, o eylemlerden daha fazlasn, bir dnm noktasn da iaret ediyor. kinci Dnya Savann 1 Eyll gibi. Ama onlardan daha fazlas. O gn balayan sava bir dnemin sonunu iaret etmiyorlard. Sadece verili bir dnem iindeki barn sonuydu. 11 Eyll ise daha derinden deiimin iaret noktas gibi.
138
Her halde hibir tarih byle ok ksa bir sre iinde, o tarihte gerekleen, o tarihin iaretledii olaylarn tmn iaret eden bir kavram zellii kazanmamtr. Bu adlandrma bile, onda o gn televizyonlarda seyredilenlerden daha fazla bir eyler olduunun bilinsiz bir ifadesi gibidir. 11 Eyll adeta, o gn gibi bir anlama sahiptir imdiden. O gn, yani 11 Eyll. Bugn bir anlam olan birok tarih, o gn onu yaayanlarca yle nemli grlmemiti. Hatta ou kez, o gn daha sonra hatrlanacak bir tarih olarak belirlenmitir. 1 Eyll eer daha sonradan Dnya Bar Gn olarak tanmlanmasyd, kim hatrlard ki 1 Eyll ve 1 Eyllde insanlar nasl bir eyin kendilerini beklediinin ne lde farkndaydlar. Ama 11 Eyll yle deil. En sradan insan bile, o gn olaand bir ey yaadnn ve bunun televizyon ekranlarnda izlediinin farkndayd. Sadece izlediinin deil, kendi yaamyla bunun ok yakn bir iliki iinde olduunun da. Geri henz bu kadar yaygn deildi televizyon, ama yine de insanln byk bir ounluu, rnein insann Aya ilk ayak basn da bir ekilde canl olarak televizyon olmasa radyodan izlemiti. Ama orada byle bir krlma noktas grmyordu kimse. O gnn hangi tarih hatta hangi yl olduunu bilen kim var? O gnn ad o gnn tarihinden kmyor. O gn, insann aya ayak bast gn, tarihin kendisiyle deil eylemin kendisiyle anlyor. Hatta tarihin bile nemi yok. Olayn kendisi nemli, insann aya ayak basmas. Ama 11 Eyll sz konusu olduunda yle deil. Belki ilerde 11 Eylln hangi ylda olduu bile tam hatrlanmayacak, ama 11 Eyll denince herkes ayn 11 Eyll anlayacak. 11 Eyll, tpk insann Aya ayak basmas gibi bir olay anlamna sahip. Ama bu olayn ne olduu bile tam bilinmiyor. O gn ok, ok nemli bir eyler oldu. Olanlarn neler olduunu byle sca scana anlama yeteneinde deiliz, bunu anlayabilecek ve anlamak iin de yaayabilecek bir zamana ihtiya var demek gibi bir anlama da sahip 11 Eyll. Hani baz pis, mahrem, korkun eyler vardr, insanlar onlarn adn anmak istemezler, onlar artran kelimeler kullanrlar, sanki o kelimeler kullanlrsa bir uursuzluk gelecek gibi dnlr. 11 Eyll ad biraz byle. O ne olduu da bilinmeyen lanetli eyin adn anmayarak lanetten kama abas gibi biraz da. 11 Eyll galiba ilk dnya tarihsel olay. Geri, diyelim ki, byk sansasyonel olaylar, olimpiyatlar vb. de milyonlarca insan tarafndan izleniyor. Ama oralarda hem btn insanln bir ilgisi sz konusu deil, hem de insanlar bir seyirci.
139
Denemeler
Ama 11 Eyllde, dnyann en cra kesinde olay izleyen de, olayn katlmcs. nk olay sadece uaklarn dallarndan ibaret deildir. Onun tm dnyada e zamanl olarak izleniinin kendisi de baka kalitede bir olaydr. Bir futbol man izleyenin televizyonda u veya bu taraf tutmas, o man sonucunu etkilemez. Ama ikiz kulelerin ykln grenlerin dnce ve duygular, o gnn, o gnle balayan eyin kaderi zerinde bir etkide de bulunacaktr. Bu anlamda 11 Eyll, kelimenin gerek anlamyla dnya tarihinin gerek zamanda balad gndr. Ama onun elikisi tam da bu noktada deil midir? Dnyann bylesine btnletii bir dnemde, ondaki muazzam blnmelerin bir da vuruu ve bu blnmeleri korumak ve ebediletirmek iin ABDnin bir dnya mparatorluu seferini balatt gn. O blnm dnyann rn, ona kar bir tepki olan kiz Kuleler ve Pentagona saldr, o blnml ebedi klacak bir imparatorluk seferinin balangc. *** Adorno, Auschwitzden sonra iir yazmak barbarlktr demiti. nsanlarn ilk tepkileri en otantik, kayglarn szgecinden gememi tepkilerdir, dolaysyla en derinden sezileri yanstrlar. Besteci Karlheinz Stockhausen 11 Eyll zerine yle demiti: Orada olan, imdi beyinlerimizi alt st etmeliyiz, bugne kadar var olmu en byk sanat eseridir. Bizim mzikte hayalini bile gremeyeceimiz, byle bir eylemi gerekletiren ruhlar, bu insanlar, on yl lgnlar gibi bir fanatizmle bir konsere hazrlanyorlar ve orada lyorlar. Bu evrende var olmu en byk sanat eseri. Orada ne olduunu bir tasavvur edin. (...) Baz sanatlar dnlebilir olann, mmkn olann snrlarnn tesine gemeye alrlar kendimizi baka dnyalara aabilmemiz ve uyanmamz iin. Stockhausenin sonradan grd basklarla geri ald bu ilk andaki szleri, 11 Eyll bir sanat eseri, bir konser olarak gryordu. Snrlarn tesine gidip yeni sesler bulmaya alan amzn en byk bestecilerinden birinin bylesine bir deerlendirmede bulunmas, ok derinlerde ileyen bir ilikinin da vurumu deil midir? Ve Adornonun nermesinin tersinden dorulan: ylesine barbar bir dnyada yayoruz ki, ancak tasavvurun tesindeki bir barbarlk sanat olabilir. 12 Eyll 2003
140
Almanlarn En yisi Olarak Marks veya Yenilgide Zaferi Kutlamak

Geenlerde Almanyada Alman ZDF televizyon kanalnn dzenledii Almanlarn en iyisi adl programda Marks, Adenaur ve Lutherin ardndan nc geldi. Bunu birok sosyalist nemli bir zafer olarak grd. Eer Marks birinci gelseydi ki uzun sre de nde gtrd, sosyalistler bunu da bir zafer olarak kutlayacaklar ve bundan gurur duyacaklard. O sosyalistlerin anlamad ve bizzat kendileri o paradoksun ifadesi olduklar iin anlamayacaklar, Marksn Almanlarn en iyisi veya en iyilerinin ncs olarak seilmesi zaferinin, Marksn ve Marksizmin yenilgisi olduudur. Ama buna gemeden nce yarma ve sosyalistlerin hali pr melali hakknda birka saptama yapmak yerinde olacak. *** Elbette byle bir yarma birok bakmlardan ele alnabilir. rnein, imdi hemen her lkenin televizyonunda da tekrarlanan, Almanya (veya her hangi bir lke de olabilir bu) sper starn aryor tarzndaki aptallatrc bir medya gsterisinin zgl bir versiyonu olarak ele al141
Denemeler
nabilir ve medya sosyolojisi asndan eletirilebilir. Medyann artk kendisini haber haline getirmesi ve kendi haberlerini de yaratarak gerekliin yerini almas ve bunun da bir gereklik haline dnmesi, (rnein No Angels grubunun bizzat medya tarafndan yaratlmas gibi) dairenin tamamlanmas olarak; bu srecin zgl bir fenomeni olarak, ele alnabilir. Zaten Der Spiegel, Die Zeit gibi ciddi burjuva gazete ve dergileri, olay bu adan deerlendiren haber yorumlar yaynladlar ve program Alman televizyonlarnda grlen en kt programlardan biri olarak tanmlamakta ve alayla karlamakta gecikmediler. Bu anlamda, zaten, Marksn medyann aptallatrclnn bir arac olarak nc olmas, bal bana bir zaferde yenilgidir. Ve bu anlamda, ncl kutlayanlar, yenilgilerini zafer olarak kutlamaktadrlar. *** Ya da bu program ve yarma, Gsteri Toplumu, Elence Toplumu gibi kavramlarla ifade edilen, Trkede Yaant denebilecek (Event , Erlebnisin), yaamn (Leben) ve tecrbenin (Erfahrung) yerini almasnn somut bir rnei olarak ele alnabilir. Modern kapitalizm ve medya her eyi ylesine metalatrmtr ve tpk metalarda olduu gibi ambalaj ve vitrin ylesine belirleyici olmaktadr ki, tpk ambalajn iindeki kullanm deerinin, adeta ambalajn bir arac haline gelmesi gibi, yaam ve tecrbe de yok olmakta, bir tr ambalaj gibi olan yaant (event ) hayatn biricik amac ve kendisi haline gelmektedir. Bu program elbette byle bir anlama da sahipti. Artk rnein Marks ya da kirleri deildir artk nemli olan, yarmann bir yaant olarak kendisidir. Artk, Marks, yarma dolaymyla bir anlama sahiptir. Bu anlamda ele alndnda da bir yenilgiden baka bir ey deildir. Burada Marks, Marks olarak yoktur artk. O sadece elenceye ve gsteriye hizmet eden bir aratr. Zafer olarak kutlanacak bir yan yoktur. Batan aa yenilgidir. *** Ya da bu program, nispeten daha tarihsel bir balamda, Almanlarn ruhunda ve anlaylarndaki bir dnmn belirtisi olarak ele alabilirsiniz. Sava sonrasnda, ellilerin banda yaplan benzeri bir ankette birincilii Bismarck, ikincilii Hitler alyordu. Hitler ancak altmlardan sonra, biraz da hileyle, Alman deil Avusturyal olduu sylenerek ve oyun dnda tutularak aalara drlmt. Byle bir balamda ele alndnda, bu yarma, Almanlarn artk, bakn biz de uygar uluslar ailesinin dier142
lerinden farkl deiliz, artk gemiimizi sann armhn srtnda tad gibi tamamza gerek yoktur demeleri olarak ele alnabilir. Dolaysyla da, Alman Burjuvazisinin artan kendine gveninin ve gnein altndaki yerini isteyiinin bir ifadesi olarak da yorumlanabilir. Byle bir balamda da; Marksn nc olmasnn, De Gaullenin Sartre Fransadr, veya Demirelin onu taklit ederek Yaar Kemal Trkiyedir demesinden fark yoktur. Bu, Marks Almanlarn en iyilerinden biridir diyecek cesaret ve kendine gvene tekrar ulatn gsterir Alman burjuvazisinin. Burada, burjuvazinin, kendine gveni ve en muhalif unsurlar bile kltrn ve ulusal kimliin bir arac olarak kullan sz konusudur ki, yine bir yenilgidir. Majestelerinin komnistleri gibi bir durum sz konusudur. Bir zamanlar Engels, ngiliz sosyalistlerindeki burjuvalamay anlatrken, Burjuvazinin kendileri hakkndaki vc ifadeleriyle gururlandklarn syleyerek onlarla alay ederdi. Engels dneminin sosyalistleri, hi olmazsa, Lordlarn ya da Kralienin vgleriyle gururlanyorlarm, ama hi olmazsa burjuvazi tarafndan vlmek iin yar iinde deillermi. imdikiler Alman burjuvazisinin, kendilerini vmesi iin, vlecek deerde olduklarnn anlalmas iin abalyorlar. Bu abay gsterenler ister Gysi gibi, Marks Bismarck karsnda programda savunanlar, ister oy vermeye aranlar, ister oy verenler olsun fark etmez. Engelsin zamannn sosyalistleri ne kadar masummu bugnklerin yannda. Bu anlamda, yani burjuvazinin kendisine gveni, Marks Almanyadr demesi; onu kendi kltrnn bir unsuru olarak grmesi anlamnda bir yenilgidir. Zafer olarak grlecek bir yan yoktur. *** Ya da bu program, benzer baz dier gelimelerle birlikte, bir Zeitgesit (Zamann Ruhu) ifadesi olarak ele alabilirsiniz. Son zamanlarda, Almanyada, Bern Mucizesi (Alman Futbol takmnn sava sonrasnda ilk kez ampiyon olmas); Lengede Mucizesi (Bir maden ocandaki gkte kalanlarn kurtarlmas, her ikisi de sava sonrasndaki ykseliin balang yllarndan) gibi, Alman ulusunun zor zamanlarda pek durarak dayanma iinde, ulusal bir ruhla mucizeler baarabilecei mesajlar veren limler; moda desinatrlerinin delelerini Mutter Erde, Vater Land (Ana Yeryz, Baba Vatan) gibi bir konuyla vermeleri ve kartal (Almanyann sembol), D Har (Deutschlandn Dsi), siyah, krmz ve sar renkleri (Alman bayrann renkleri) ne kararak Almanyaya ilan ak etmesi gibi, Almanyadaki Zeitgeist yanstan fenomenler balamnda ele al143
Denemeler
nabilir. Bu anlamda da, Marks da o Alman mucizelerinden biri olarak yerini almakta ve Almanyaya ilan akn sembollerinden biri olmaktadr. Bir sosyalist iin, bu anlamda da, bunun gururlanacak bir yan yoktur. Marksn nclnden sosyalizme pay karmak, yenilgide zafer grmektir. *** Ya da bu program ve yarmay, onun sonularn vb. bugnk Alman toplumunun eilimlerinin ve zlemlerinin bir ifadesi olarak da alabilirsiniz. rnein, Adenaurun seilmesi, imdi sosyal devletin budand, gelecee ilikin belirsizliklerin ve korkularnn artt bir dnemde, elli ve altmlarn gvenilir, istikrarl byme ve salam bir gelecek beklentilerinin bir ifadesi veya Hkmetin politikasna kar bir protesto; Lutherin ikinci olmas, artk terk edilen Keynezyan Sosyal Demokrat gelenek ve zlemlerin, Adenaura kar bir dengesi. Marks da byk lde PDSin rgtl abalaryla eski DDR eyaletlerinden oy aldndan Dou Almanlarn hayal krklklarnn ve protestosunun bir yansmas olarak grlebilir. (Yarmada Marks savunan Gysi bile eski Dou Almanya olmasayd Marksn ilk ona giremeyeceini kabul etmiti.) Bu yorumda bile, bir protestonun ifadesi olarak Marks, gelecee ynelik bir vizyonu ve program deil, gemie bir zlemi ve bir protestoyu ifade etmekten teye gitmedii iin, nc ya da birinci olmas, bir yenilginin, gelecei olmayn bir ifadesi olarak, yine yenilginin bir zafer olarak grlmesinden baka bir anlama gelmez. *** Ya da yarma ve Marksn nc olmas, btn bunlarn hepsi ve daha burada deinilmeyen nice ynlerin bir bilekesi olarak ele alnabilir, btn yukarda sralanan ve sralanmayanlar, o karmak toplumsal fenomenin, anlayabilmek iin bileenlerine ayrlmas, analiz edilmesi; eitli yanlarnn birbirinden soyutlanmas olarak grlebilir. Ciddi burjuva basn, bizim yorumumuz olan yenilgi olarak grme ksm hari, bu ynlerden birini veya bir kan ne kararak yorumlar yapmtr. Burjuvazi, her biimde kendi egemenliine hizmet eden bu programla bile alay edebilmektedir. Aslnda bizzat burjuva basnnda ifadesini bulan bu yorumlar, Alman burjuvazisinin, ne kadar kendine gveninin olduunun, gereinde kendisiyle alay edebildiinin bir ifadesidir. *** Burjuvazi, her bakmdan kendisinin ideolojik ve politik egemenliine ve zaferine hizmet eden byle bir programla ayn zamanda alay edebilirken,
144
sol basn burjuvazinin bu zaferine nasl katkda bulunacayla uramaktadr. Esas korkun olan ve byk yenilgi buradadr. Sol basn, Marksn oy oranlarnn nasl arttrlacana ilikin taktikler vermektedir bu yarmada, tpk Trkiyenin Hrriyet gazetesinin, Timen yapt yarmada veya Eurovizyon yarmalarnda Trkleri oy vermeye armas ve bunun iin taktikler vermesi gibi. rnein, Neues Deutschland gazetesi yle yazyor: Neues Deustchland gnde elli binden fazla satyor ve yuvarlak hesap 200.000 insan tarafndan okunuyor. Eer bu okuyucularn yars, 24 sente kyp, Marks iin otomatik seim numarasn evirirse (013769090-98) Marksn en iyi arasndaki yeri garantilenir. Ve bu 28 Kasma kadar kalan be gnde, herkes gnde bir kere Marksa telefon ederse, btn telefonlar sayldndan, byk bir olaslkla, Marks en iyi olacaktr. Bu, iyi bir i iin, kii bana toplam 1,20 Euro masraf demektir ki, politik atmosferi etkilemek iin kk, ama ok deerli bir sinyal yollam olursunuz. Geri bundan Telekom da kazanyor, ama olsun. Birok kez telefon etmenin pek de drst olmadn dnenlere de u denebilir: Televizyon demokrasisi byle oluyor, yoksa D. Kblbck 16. olamazd veya Marksn Hegelci Hukuk Felsefesinin Eletirisinde dedii gibi, kendi arkmz syleyerek talam ilikileri dans etmeye zorlamalyz. O halde Marksla birlikte dansa. Bakalar da gelebilir. Final gn olan 28 Kasm, ayn zamanda Marksn arkada Friedrich Engelsin 183nc doum gndr. (Telefonla arayarak) sosyalist hmanizmin byk teorisyenlerinden biri iin doum gn hediyesi de vermi olursunuz. Eh, Hrriyetin sosyalisti de byle olmal, Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisinden alntlar yapp biraz da medya eletirisi katmal ki, bu pislii byle baharatlarn kokusuyla egzotik bir yemek gibi yutturabilsin. Bizzat ciddi burjuva basnnn kendine gveni ve alay ile u sosyalist basnn aktarlan sefaleti, yarmann kendisini bir yana koysak bile, yarma karsndaki bir tavr olarak, sosyalistlerin var olan toplum karsnda tm eletirellii yitirdiklerinin, onun basit bir avadanl haline dntklerinin, insanlarn gvenini kazanmaya layk olmadklarnn bir kantndan baka bir ey deildir. Bu sel durum zerine dnecek ve kafa patlatacak yerde, Trke Trklk propagandas yapar gibi, Marksn nc seilmesinde iman tazelemek iin vesile arayanlarn da son durumada zmn deil sorunun bir paras olduklar aktr.
145
Denemeler
Ama esas yenilgiye gelmedik daha, imdiye kadar olayn nesnel, toplumsal anlam alanndaydk, Sosyolojik boyutundaydk. Aralarn tarafsz olamayaca boyutundaydk. Bu boyutlarda bile bir yenilgi olduuna ksaca deinmeye altk. *** Ama bir de ideolojik, programatik yenilgi var, daha dorusu yenilgi de deil, teslimiyet, kar tarafa gemilik ve bunun bile bilincinde olmamak var. Esas korkun olan bu. Daha korkun olan bu yenilgiyi kutlamak. Ama ondan da korkun olan sosyalistlerin kendilerinin yenilgisi iin savamas. Ama esas yenilgiye gemeden nce, yarmann adnn bir analizini de yapmak gerekiyor ki, daha sonra syleneceklerde bir karklk olmasn. Yarmann ad: Almanlarn En yisidir. Niye bu ad? Ve bu ad ne demek? Niye en iyisi de en by deil? nce bunu anlayalm. Ondan sonra, Almanlara geelim. yi kendi bana ele alndnda, ahlaki bir kategori olarak, ktnn zdddr. yilik denen eylemi yapan ya da o eye (iyilie) sahip olandr. yi, insann nndeki bir sfat olarak, daima ktnn ztt olarak, ahlaki bir kategori olarak kullanlr ve anlalr. Ama iyi szc, sfat olarak bir dizilite nicelik ya da nitelik bakmndan st bir konumu belirlemek iin de kullanlr. rnein en iyi koucu, en iyi koandr. Ama her ey byle nicel llebilir olmadndan, bu anlamda, derecelemedeki st durumu ifade etmek anlamnda iyi yerine byk szc kullanlmaktadr. En byk koucu denildiinde, herkes bundan en iyi koucu kastedildiini anlar. Bu nicelik olarak llebilir bir iyiliktir. Ama sanat ya da bilimde byle deildir rnein. En byk mzisyen dendiinde, bundan en yaratc, en gzel eserleri vermi mzisyen kastedildiini aklamaya gerek yoktur. Burada nesnel bir l aramak mmkn deildir. Bu kiiye gre deiebilir. Ama bu bize unu gsterir, iyi, insan hari baka niteliklerin nnde sfat olarak kullanldnda, zellikle en iyi olarak kullanldnda, en byk anlamn tamaktadr. Ahlaki bir kategori olarak iyi olmakla bir ilikisi bulunmamaktadr. Yani iyi bir mzisyen veya koucu olmanz sizin iyi ahlakl bir mzisyen olduunuz anlamna gelmez. yi mzisyen dendiinde, bundan o kiinin mzikal bakmdan iyilii anlalr, insani olarak iyilii deil. Bir mzisyenin insani, ahlaki olarak iyiliinden sz edilecei zaman, iyi insan denir. nk her hangi bir alanda iyi olmak ile iyi ahlakl veya iyi insan olmak arasnda kantlanm bir iliki yoktur. (Tabii burada iyi insann ne olduu konusunu bir tarafa brakyoruz.)
146
O halde, en iyi Alman veya Almanlarn en iyisi ile kastedilen, en iyi ahlakl Alman deil, en byk Almandr. Yani Alman ulusuna en ok katk yapm olandr. Peki, yarmann ad niye En Byk Alman veya Almanlarn En By deil de En yi Alman veya Almanlarn en iyisi, hatta ou yerde En iyimiz (Unsere Besten)? ok ak ki, burada, iyi ile kastedilen, insani iyilik, ahlaki iyilik deildir. Eer byle bir ey olsayd, hayrseverlik, insanlarn iyilii iin urama gibi kriterlerle bir yarma yapmak gerekirdi. Byle bir balamda, adaylar ve argmanlar bambaka olurdu. Her halde Bismarck veya Bach veya Beethoven, sradan dier insanlardan daha iyi deillerdi. Onlarn bu yarmada ne kmalarnn iyi insan olmakla, ahlaki bir kategori olarak iyi olmakla ilgisi bulunmamaktadr. Kimse Bismarck, Beethoven ya da Goethenin ok iyi bir insan olduunu ne srmemekte ve kar taraf bu anlamda rtmeye almamaktadr. Onlarn byklnden sz edilmektedir. O zaman, Almanlarn en iyisinin, Almanlarn en byn kastettii aktr. Peki, niye by deil de iyisi? Burada aka, artk normal olduk, gnein altndaki yerimizi istiyoruz, gnahlarmzn kefaretini dedik, hala bizi gemiimizle sulamayn diyen Alman burjuvazisinin aslnda hi de normal olmadn ele verdiini gryoruz. Dil, aryan dii kurcalar derler. Bu iyi de tam o aryan dii gsteriyor: Faizm ve Hitler. yinin Hitleri bykler arasndaki klasmandan dlamak iin koyulduu ortada. En Byk Alman ya da Almanlarn En By dense, Hitlerin de klasmana girme, hatta biraz rgtl bir abayla birinci gelme olasl var. Onu dlamak iin, mantk yanlyla hile yaplyor. Byn arand yarmaya iyi aranyormu gibi bir ad veriliyor. O byk olamaz, nk iyi deil, kt. Onun iin byk yerine iyi szc. Gl bir felsefe ve analitik dnce gelenei olan Alman burjuvazisinin byle elikileri grmemesi beklenemez. Ama bile bile lades. Ve zaten bu program byle incelikleri gizlemeye yarayan toplu aptallatrma seanslarndan biri deil mi? Yani iyi ayrm sadece, Hitlere kar dnlm bir engellemedir. Altml yllarda, Alman deil Avusturyal diyerek klasman dnda tutulurken imdi iyi ile daha rane bir biimde darda tutulmakta ve en byk Almanlardan biri olarak seilmesi tehlikesinin nne geilmektedir. Ama tam da bu byk yerine iyiyi kullanma Alman burjuvazisinin Ail Topuunu veya aryan diini gstermektedir. ***
147
Denemeler
Ama sadece bu kadar deil. Gerekten, Almanlarn En yisi, ahlaki anlamda, iyilik yapma anlamnda bir yarma olsayd, bu, iyiliin kendisi, uluslardan azade olduundan, burada Almanlarn en iyisi deil, Almanlarn iindeki en iyi insan aranm olurdu. Yani burada Almanla katk deil, insanla katk bir l ve hedef olurdu. nsanla iyilik olarak en ok katkda bulunmu Alman aranrd. O zaman, tartma, hedef insanlk olduundan, Almana ve Almanla kar bir anlam ierirdi. Aydnlanmann hmanizmine uygun olurdu. Ama yarmadaki anlamyla, En yi Alman Aydnlanmann hmanist geleneine bile kardr. Bunu yarma adaylarnn alanlarna aktardmzda unu grrz. rnein, Almanlarn En Hzls olsa, tpk ahlaki anlamyla en iyi gibi, burada sz konusu olan, dnyadaki hzl koanlara Almanlarn iinden en ok katk yapan sz konusu olurdu. Burada Almanlk deil, Hz nemlidir. Ve dnyadaki hzlla Almanlarn katks sz konusudur. Burada Alman olmak veya Almanlk, seim alann belirler hedef deildir. Hlbuki yarmada yaranlar, alanlarndaki dnya apndaki katklar asndan deil, Almanla katklar asndan yarmaktadrlar. *** Ama Almanlarn En iyisi deyip de, en hzl, en yaratc, en politikac Almanlar arasnda bir yarma yaptnzda, yani o alandaki en byk Alman aradnzda, hzn, yaratcln, politikacln derecesi bile nemli deildir artk, Almanla katkdr nemli olan burada. Yani ister sanat, ister spor, ister politika olsun, her ey Almanla katknn bir arac olarak ele alnmaktadr. Burada tam anlamyla, aydnlanma hmanizminin krnts bile bulunmayan tam bir milliyetilik yarmasdr sz konusu olan. Yani insanla en byk katk yapm Alman deil, Almanla en byk katk yapm Alman aranmaktadr. (Daha iyi anlalmas iin, Trkiye ile bir paralellik kuralm. Trklerin en by, dendiinde ki bu Almanlarn en iyisinin karldr, burada insanla en byk katkda bulunan Trk deil, Trkle en byk katk yapan Trk aranyor demektir. Ve imdi Trkiyede byle bir yarmada, Kvlcml, Deniz Gezmi ya da Mahir ayann bu yarmada aday olduunu ve sol basnda st sralara trmanmas iin taktikler verildiini gz nne getirin.) *** Son olarak Almanlarn en hzls, en byk lozofu gibi bir anlamda tartldnda, ortada Almanlk deil, o spesik alanda en ok katk yapan
148
Alman sz konusu olurdu. Bu o milliyete ya da millete katknn deil, o spesik alana, iyilik, hz, teori vb. katknn tartld bir yarma olurdu. Burada milliyet ve millet deil, tartlan o alann kendisine katk olurdu. Yani en byk Alman lozofu veya dnr kimdir diye bir tartma olsa, burada Marksn nc seilmesi veya birinci gelmesi bile bir lde anlalabilir. Bu anlamda, Marksn diyelim ki Hegel ve Kanttan sonra nc olmas veya birinci olmas, btnyle ulustan bamszdr, (ulus burada ama deil, seimin snrlarn belirlerdi) felse ve teorik bir anlama sahip olurdu. Byle bir yarmada, onun Almanla deil, felsefeye katks, teoriye katks tartlrd. Ama yarma, iyi ile byk kastedildii daha nce kantlandna gre, Almanlarn en byn semeye yneliktir. Burada, artk felsefe, spor, sanat, bilim veya iyilik konusunda yaplan katklar sz konusu deildir artk, tek bir l vardr, her eyin kendisine kurban edildii Almanlk; Almanla yaplan katk tek ldr. Bu ok aktr. Yarmann bir dier ad da, Unsere Besten, yani En yimizdir. Burada biz, Almanl, Alman oluu tanmlamaktadr. yimiz de byn karldr. En bymz! *** Bu durumda, bu yarmaya girdiiniz andan itibaren, Marksn Almanlarn en iyisi, en by olduunu savunuyorsunuz demektir. Onun felse ya da bilimsel veya hatta insani katklar, hep Almanla katknn aralar olarak anlam tarlar artk. Bylece, Marks Almanlarn en iyisi olarak savunmak, aslnda, Alman Milliyetiliini savunmak, buna en byk katky Marksn yaptn savunmak demektir. stediiniz kadar kendinize sosyalist deyin, siz bir milliyetisiniz demektir. Ama sadece bir milliyeti deil, hmanizmden ve demokratik geleneklerden zerrece nasip almam bir milliyetisiniz, milliyetiliin de en gerici ve tehlikeli versiyonusunuz demektir. nk Almanlar iinde En byk Alman lozof veya dnyada felsefeye en byk katk yapm Alman olarak tartlsayd, burada Marks savunurken yine milliyetilii savunmu olurdunuz, ama bu milliyetilik, genel bir milliyetilik olurdu, zel bir Alman milliyetilii olmazd, getireceiniz argmanlarn felsefeye katk bakmndan anlam olurdu, Almanla deil. Elbette bunda da insanlarn milliyetsiz olamayacaklar gibi bir gizli var sayma, milliyetilerin var saymna hizmet ederdiniz. Ama En byk Alman olarak yartnzda, artk genel anlamyla milliyetilik deil, Alman milliyetilii sz konusudur.
149
Denemeler
te tam burada korkun gerekle karlayoruz. Almanyada hibir sosyalist, sorunu burada bizim ele aldmz gibi ele almad. Sorunu bu adan tartmad. Bu u demektir. Btn sosyalistler milliyetidir. Burjuvaziyle, Alman ulusuna kimin daha byk katk yapt konusunda, en byk Almann kim olduu konusunda bir yar iinde bulunmaktadrlar. Ve bunu sosyalizm sanmaktadrlar. Onlar burjuvazinin ideolojik egemenliinin basit aralarndan baka bir ey deildirler. Ama sadece Alman sosyalistleri mi, onlarn bu tavrnda eletirecek hibir ey bulamayan, Marks birinci olmad iin Alman burjuvazisini hile yapmakla sulayan, dier sosyalistler de milliyetidir. Kendileri milliyeti olduklarndan, tabakhanede alan iilerin ufunetin kokusunu hissetmemeleri gibi, bu milliyetilii grmemekte ve ondan rahatsz olmamaktadrlar. Marksn bu yarmada nc olmasna sevinmek sadece sosyalizm karsnda milliyetiliin ald zaferi kutlamak deildir, dmann zaferine hizmet etmek onun iin abalamak da demektir. Kendi hakknzdaki grlerinizin yani sosyalizme olan inancnzn burada bir anlam yoktur, siz nesnel olarak, gerek sosyalist iin bir dmansnz, siperlerin kar tarafndasnz demektir. Ne farknz vardr Bismarckn deil de Marksn en byk Almanlardan biri olduunu savunurken, alman milliyetilerinden ve burjuvaziden? Onun bayran yceltmi olmuyor musunuz? deolojik egemenlik, varsaymlarn paylalmasdr sonularn deil. Siz o varsaymlar paylaarak ve onlar savunarak o ideolojik egemenliin bir arac ve savunucusunuzdur. *** Keke bu kadar olsa, sz konusu olan Marks olunca ortaya daha da korkun bir durum kmaktadr. En byk Almanlardan biri olarak savunulan Marks, iilerin vatan yoktur diyen bir insandr. Yani kendisini vatansz ve ulussuz kabul eden bir insandr. Marks Alman deildir. Yani rnein, Alman ii hareketinde ve sosyalist harekette bir yeri ve ad olan Lassale olsayd bu savunulan kii, bir lde anlalr olurdu bu. Lassale bir Almand ve kendini de bir Alman kabul ediyordu. Ama Marks sz konusu olduunda, byle bir durum sz konusu deildir. nk Marks Alman deildi. O bugn Almanya denen topraklar zerinde dodu, Almanca ana dili oldu, Alman felsefe kltryle yoruldu diye bir Almandr denemez. nsanlarn bilinleri ve arzular dnda bir uluslarnn olduu milliyetilerin bir yalandr. Onlar insanlarn tpk glgesiz olamayacaklar gibi, ulus150
suz da olamayacaklarn dnrler. nsanlarn seim ve eilimlerinden bamsz olarak bir uluslarnn olduunu dnrler ve bunu zorlarlar. Ama Marksn nasl dini yok idiyse ulusu da yoktu. Nasl elbette Hristiyan bir evrede bym bir insan olarak Hristiyan kltrne sahip idiyse, ama bu onun kendini Hristiyan olarak grmesi anlamna gelmiyorduysa yle. Ya da Yahudi bir soydan gelmesine ramen, kendini Yahudi kabul etmiyorduysa yle. Marks Almanlarn en iyilerinden biri olarak savunmak, Marks Hristiyan veya Yahudilerin en iyilerinden biri olarak savunmaktan farkl deildir. Hristiyanlk ya da Yahudilik sz konusu olduunda samal aka grlen bu durum, milliyetilik sz konusu olduunda grlmemektedir. nk sosyalistlerde, insanlarn kendi bilinlerinden bamsz tpk snflar gibi milliyetlerinin de olduu ynndeki milliyetilerin var saymlar egemendir. Ve Marks szde bir sosyalist olarak savunanlarn bizzat kendileri de milliyetilerin millet hakkndaki, insanlarn seim veya kabullerinin dnda bir milliyetlerinin olduu; kimsenin milliyetsiz olamayaca varsaymn paylamaktadrlar. Bu nedenle Marks en byk Almanlardan biri olarak savunmann, bir ateisti en byk Hristiyan veya Mslman olarak savunmaktan farkl olmadn anlamamaktadrlar. Ama bunun sosyalizmle ilgisi yoktur. Sosyalizm uluslarn, kendinde ey olarak var olamayacan; ancak kendi iin ey olarak var olabileceini kabul eder. Ama kabul byle yaptnz zaman, Marks en byk Alman olarak savunmak bir yana; Marksn byle bir yarmaya sokulmasna kar kmanz, onun ulusunun olmadn, dolaysyla Almanla bir katksnn sz konusu olmayacan savunmanz gerekir. Bu takdirde ancak; yenilginiz bile zafer olur, nk milliyetiliin var saymlarn tartma konusu yapm ve onun egemenliini sarsm olursunuz. Durumun rezaletini grmek iin yle bir rnek verelim. Bir adam dnn, Allaha inanmyor ve hibir dinden deil. Dinlere kar mcadeleye hayatn adam. Belki onlarn yeterince bilimsel bir aklamasn yapamam, ama onlara kar olmu. Sonra bu insan lyor. Onun takipisi olduunu syleyenlerden, Hristiyanlar iinde onun grlerini savunanlar, onun en byk Hristiyan olduunu sylyorlar. Burada sz konusu olan artk o takipisi olduklarnn deil, o takipisi olduklarnn kendisine kar savatklarnn zaferidir. Onlar artk, dine kar savatklarn sanan Hristiyanlardr; tpk bugnn milliyetilie ya da burjuvaziye kar savatn sanan sosyalist milliyetileri gibi. ***
151
Denemeler
Bu krlk sadece Marksta grlmyor. Dier adaylar iin de sz konusudur. Ve kendine sosyalist diyenlerin buna hibir itiraz yoktur. Milliyetilii kar muazzam bir saldr olana sunan bu yarmada, bir tek sosyalistten bile, ne Marks ne de dierleri iin, onlarn milliyetinin olmad itiraz gelmemitir; aksine bunu kabullenmiler ve o kabul iinde Marksn birincilii iin almlardr. Yarmadan birka ismi gz nne getirelim. kinci olan Lutheri dnelim. Luther bir Alman mdr? Hayr. eyh Bedrettin ne kadar Trk ise, Luther de o kadar Almandr. Ne Bedrettinin ne de Lutherin zamannda uluslar yoktu nk. Uluslarn tarihi yoktur. Uluslar insanln tarihini yama edip, oradan bir ulusal tarih yaratrlar. Her hangi bir ortak soy anlamnda veya ortak bir dili kullanmak anlamnda eskiden insanlar belli kavimlerden olduunu syleyebiliyorlard muhtemelen. Ama bunun, bugnn milliyetilerin anlad anlamda hibir politik anlam yoktu. Tpk imdi, gz yeil olmann, solak olmann veya belli bir klandan olmann hibir politik anlam yoksa yleydi. Yani Luther Alman deildi. O zamanlar ne Alman ulusu ve ulusuluu vard, ne Alman devleti ne de Almanca vard. Lutherin Aa Saksonya lehesine evirdii ncilin lehesi sonra Almanca adn ald. Lutherin ncilinin basklar ve dili bir Alman ulusunun ortaya knda ok belirleyici oldu, ama Lutherin ulusu yoktu. Bu henz tek tanry bilmeyen, ama yaptklar nesnel olarak tek tanrl bir dinin ortaya kmasna etkide bulunmu bir insan o dinden kabul etmeye benzer. Sosyalistler, bu durumu da kabul ederek, Lutherin de Alman grlmesine ve en iyi Almanlar arasnda saylmasna itiraz etmeyerek milliyetilerin millet anlaylarn paylatklarn ve onlara su ortakl yaptklarn itiraf etmi olmaktadrlar. *** Dier bir rnek, Einstein. Einstein bir Alman myd? Hayr. Almanlar onu Yahudi diye dlad ve Amerikaya gidip Amerikan vatanda oldu. Orada, Almanyann atom silah gelitirip tm dnyaya egemen olabilecei ve Hitlerden nce atom bombas yaplmas gerei zerine Rooswelte mehur mektubu yazd. Bir daha Almanyaya dnmedi. Einstein, hem svire hem de Amerikan yurttalna sahipti. srail kendisine devlet bakanl teklif etmi ve bunu reddetmiti, ama ayn zamanda evrakn sraile brakmt. Ama ayn zamanda Birlemi Milletlere bir mektup yazarak bir dnya devleti kurulmasn nermiti.
152
Einsteinn kendisini Alman kabul ettiine dair ortada hibir veri yokken, bir ihtimal Yahudi veya Amerikal iken, ama daha byk bir ihtimalle o da ulussuz, kendini hibir ulustan kabul etmeyen bir insanken, yarmada o da en byk Almanlardan biri olarak tartlyor. Ve brakalm Allahn bir tek kulunu Allahn bir tek sosyalisti bile buna da itiraz etmiyor. Burada ak ki, milliyetilerin insanlk tarihini, bilim tarihini ezilenlerin tarihini soyuu sz konusudur. Bu anlalr bir ey. Ama sosyalistlerin buna bir ses karmamas ve bu hrszla hibir itirazda bulunmayarak, hatta Marks da Alman yapp burjuvazinin ve milliyetiliin almasna yardm etmesi ve sonra da bu hrszl sosyalizmin bir zaferi olarak kutlamas anlalamaz. Elbet bunun da anlalamayacak bir yan yoktur. Tek yaplmas gereken ey sosyalistlerin milliyetilerin millet anlaylarn paylatklarn, yani milliyeti olduklarn kabul etmektir. O zaman her ey yerli yerine oturmaktadr. 9 Aralk 2003
153
Denemeler
154
Fizikte Bunalm: Karanlk Madde ve Karanlk Enerji

On dokuzuncu yzyln sonuna doru baz zik bilginleri, zik biliminin yaknda biteceini, kefedecek bir ey kalmayacan sylemilerdi. Ama daha bu kehanetlerin mrekkebi kurumadan, yle olaylar gzlemlenmeye balanmt ki, ziin sonuna gelmesi ne kelime, var olan ziin temelleri sarslmt. Bu gzlemlenen olaylarla Fizik, bir bunalm dnemine girdi. nce eski bina baz reformlarla, payandalarla ayakta tutulmaya alld, ama sonunda zayet ve Kuvantum teorileriyle bir devrim gerekleti. Ve bu zik, yuvarlak hesap yirminci yzyl boyunca, mikro ve makro kozmostaki olaylar aklamak iin mkemmel bir teorik temel salad. Ama imdi, yirmi birinci yzyln banda, tpk yirminci yzyln banda olduu gibi, zik tekrar bir bunalma girmi bulunuyor. Bu yazda ksaca bu bunalm aklamay deneyelim. On dokuzuncu yzyl sonu ve yirminci yzyln bandaki bunalma yol aan gzlemler, eer ar bir basitletirme yaplrsa, Ik ile ilgiliydi. Newton ziine gre k, doru boyunca yaylyordu ve paracklardan olutuu dnlyordu. Ama daha sonra n dalga zellikleri gsterdii de gzlemlendi. Bu ortaya birok soru karyordu. Eer dalga ise, bu parack anlayyla nasl bir arada bulunabilirdi? Eer k dalga ise, evren155
Denemeler
deki bolukta nasl yol alyordu? Bunun iin iinde yol alaca bir ortam, bir ey gerekirdi. Bunun iin sistemi kurtarmak zere Esir ya da Eter denen bir eyin var olduu dnlerek bu soruna bir zm arand. Ama k ikinci bir azizlik daha yapt. O zamana kadar, Newton Fiziinin mantna gre, hareket halindeki maddeye bir g uygulanrsa, srtnme de yoksa onun hz sonsuza doru artmalyd. Yani hzn bir snr olmamas gerekiyordu. Ama deneyler, k sz konusu olduunda, durumun bu kabule hi de uymadn gsteriyordu. Ik, kaynann hz ne olursa olsun, ister bize yaklasn, ister bizden uzaklasn, hep ayn hzla gidiyordu bolukta. nce lmler mi yanl diye bakld. Sonra byle olmad kesinlik kazannca, var olan ziin temelleri sarslmaya balad. te n bu iki azizlii, biraz basitletirilmi bir ifadeyle 20. yzyl ziine damgasn vuran ve zikte devrim anlamna gelen iki byk teorik sistemin kurulmasyla ald. Ar bir basitletirmeyle denebilir ki, Kuvantum Teorisi ile n ve dier paracklarn garip, rnein hem dalga hem parack olma gibi davranlarn anlama ve hesaplamann yolu ald. zayet Teorisi ile de n hznn yol at sorun zld. Newton Fiziinde Hz deiken, Ktle ve Zaman sabit iken, bu sefer hz deimez sabit olarak alnyor (Ik Hz), ama bu sefer Ktle ve Zaman deiiyordu. rnein ktle artyor saatler yavalayabiliyordu. Aslnda zm ok sadeydi. Sabit ve deikenlerin yeri deitirilmi, her ey baka bir k altnda grlmt. Saduyuya aykr gelse de byk hzlar ve uzaklklarda deneyler bu yeni teoriyi doruluyordu. Kuvantum ve zayet Teorileri her ne kadar ortak bir kavram sistemi iinde birlemi deilseler de esas olarak, yine yuvarlak olarak sylersek, Kuvantum, atom-alt lemde; zayet astronomik lemde, harika bir tutarllkla olgular aklamay mmkn kldlar. Ve birka yl ncesine kadar gelindi. Hatta son yllarda, bu iki alan ve teorik inay bir tek teoride birletirecek, Evren Forml ya da Birleik Alanlar Kuram denen alanda byk ve umut verici atlmlar yapld. Zayf ve Kuvvetli Glerin birlii gsterildi. Geriye Elektromanyetik Kuvvetin ve ekim Kuvvetinin de bu ekirdek kuvvetleriyle birlii gsterilmesi kalyordu. Ayrca matematik modeller kullanarak on veya daha ok boyutlu ipliksilerden oluan bir evren modeliyle drt temel kuvveti bir tek teoride birletirme ynnde umut verici teorik ilerlemeler kaydedilmiti. Hsl yine ziin sonuna gelinmi gibi grnyordu. Tam bu srada, on dokuzuncu yzyln sonunda var olan zie n yapt azizlii bu sefer yirminci yzyln sonunda ekim gc yapyor ve
156
btn teorik sistemi alt st eden yeni gzlemler yaplyordu. Bu gzlemlere bal olarak, nasl on dokuzuncu yzyln sonunda, hibir ekilde varl kantlanamayan, ama dalgann bolukta gidemeyecei var saymyla Esir denen eyin varln kabul ederek sorun zlmeye allmsa, bu sefer de benzer ekilde Karanlk Madde ve Karanlk Enerji denen eyler ile sorun zlmeye allmaktadr. imdi, nce bu Karanlk Madde ve Karanlk Enerjinin var saylmasna yol aan gzlemleri anlatalm. nce Karanlk Maddeden balayalm. Gezegenlerin yrngelerini ve hareketlerini tanmlayan Rotasyon Erisi vardr. Bunun esas Kepler Yasasdr. Bu yasa en kabaca yle ifade edilebilir: Bir gezegenin Gnee olan uzakl arttka hz azalr. Yani rnein Gnee yakn olan Merkr, ok uzak olan Neptnden ok daha hzl dner. D eperdeki gezegenler, daha yava dnerler. Fizik yasalar her yerde ayndr. Yani bu yasa sadece Gne Sistemi iin deil, btn baka sistemler, hatta galaksiler iin de geerli olmaldr. Dolaysyla galaksilerin spiral kollarnda da ayn yasaya uygun olarak, da doru gittike, merkez etrafndaki dn hznn yavalad dnlyordu. Ne var ki, gzlemler gerein hi de bu beklentiye uygun olmadn gsterdi. Rotasyon erisi uzaklkla azalmyor, sabit kalyordu. Yani galaksinin merkezinden uzaktaki cisimler de tpk daha ite olanlarla ayn hzla hareket ediyorlard. Uzaklk arttka hzn azalmas grlmyordu. yle hzlydlar ki, normal olarak, merkezka kuvvetinin etkisiyle galaksinin ekim alanndan frlayp gitmeleri gerekiyordu. Ne var ki, hi biri bu davran da gstermiyordu. O zaman, onlar orada tutan bir ekim gc olmalyd. Galaksinin btn grnr maddesi toplandnda ise, frlamay engellemek iin gerekli olan ktlenin sadece yzde onunun var olduu grlyordu. Yani galaksilerdeki kara delikler, pulsarlar, beyaz veya kahverengi cceler, yldzlar, gezegenler, tozlar, gazlar, hsl bilinen her ey toplandnda ortaya kan deer, gerekli olan ktlenin ancak yzde onu kadar kyordu. Peki, bu galaksilerin dalmasn engelleyen ekim gc nereden geliyordu? Bu kendi varln sadece ekim gcyle gstermekte olan, elektromanyetik malarla hibir iletiim iinde bulunmayan eye Karanlk Madde denildi. Kald ki Karanlk Madde varsaymn gerektiren gzlemler sadece galaksilerin dnnde grlmyordu, baka gzlemler de bu var saym zorunlu klyordu. Einsteindan beri, ekim gcnn etkisiyle uzayn veya n yolunun erildii nce n grlm sonra da kantlanmt. Tabii burada hemen yle bir olanak ortaya kar, mademki byk ktleler, daha arkadaki bir
157
Denemeler
cisimden gelen emektedir, galaksiler veya galaksi ynlarnn ekim gc, tpk bir mercek gibi kullanlabilir ve ok daha uzaklardaki galaksiler gzlemlenebilir. Bir mercekte n ne kadar eildiinden, rnein gzlk camnda numarasndan hareketle, gzlenen cismin gerek yeri hesaplanabilir. Ya da tersinden bu gerek yer biliniyorsa, grnd yer de biliniyorsa, gzlk camnn ka numara olduu da hesaplanabilir. Burada ok ak bantlar vardr. Ayn ekilde, galaksi veya galaksi yn bir eiyor ve mercek etkisi yaratyorsa, biz arkadaki cismin gerek yeri ve grnd yer hakknda bir bilgiye sahipsek, gzln numarasna karlk den ne kadar byk bir ekim gc dolaysyla ktlenin bu etkiyi yaptn hesaplayabiliriz. Bu mercek etkileri incelendiinde de u grlyordu, o apta bir k eilim veya krlmas iin, galaksilerin grnebilir ktlesi yetmemektedir. Var olan ktle gerekli olann yzde onu kadardr. Bu ekimi ve n erilmesini yaratan bir ekim gc gereklidir. Bylece Karanlk Madde, birbirinden bamsz baka fenomen ve gzlemleri (Hz nedeniyle frlamama ve mercek etkisinin gc) aklayabilmek iin biricik kabul edilebilir var saym olarak ortaya kmaktadr. Var olan teorik sistem, ancak Karanlk Madde ya da Hayalet Madde denen, varl hakknda hibir ey bilmediimiz bir madde trnn varln kabul ederek ayakta durdurulabilmektedir. Ve daha da ilginci, hesaplara gre, grnebilir madde, (ya da Bar yonlardan oluan madde de denebilir; Kara Delikler gibi grnmez olanlar da bu grnebilire dhildir) evrende var olmas gereken maddenin ancak yzde onunu meydana getirmektedir. Gerisi, yani yzde doksan, Karanlk Maddedir. Bu karanlk madde olmad takdirde, galaksiler, yldzlar, dolaysyla gezegenler ve bizlerin var olmas mmkn deildir. Bylece zik yle bir noktaya gelmitir ki, btn bu galaksiler, yldzlar, kara delikler ,vb. yani gzlemlediiniz evren, gerekte evrende olmas gereken maddenin yzde onudur. Bu evren yzde doksan, ne olduunu bilmediiniz, hakknda hibir krimiz olmayan Karanlk Maddeden olumaktadr. Bu aslnda tam anlamyla bir iasn ilanndan baka bir ey deildir. Fizik, bu evren yzde doksanyla ne olduunu bilmediimiz karanlk maddeden olumaktadr demektedir. Bu kadar olsa yine de iyi, daha kts geliyordu. Bir sre sonra, baka gzlemler de yaplmaya baland. Einsteinn teorisine gre, evrenin genilemesinin giderek yavalamas gerekir. Ne var ki, gzlemler, evrenin giderek artan bir ivmeyle genilediini; galaksilerin giderek artan bir hzla uzaklatklarn gstermektedir. lk nceleri yine gzlemlerde ya da hesaplar yapld dnld ve bu giderek artan bir hzla genileme kuku ile karland. Ama bugn artk,
158
evrenin giderek artan bir hzla geniledii, btn astrozikiler iin kabul edilmi bulunuyor. Zaten 2003 ylnda, Science (Bilim) dergisinin yln en byk buluu setii ey, bunun artk kantlanm oluudur. Evrenin ocukluk dneminin (400 bin yandaki hali, evren 13,7 milyar yanda), arka plan masyla karlan ok hassas resimleri, evrenin artan bir hzla genilediini kantlyor. te bu genilemeyi yaratan bir g olmas gerekiyor. Ama bu gcn de, ne olduu hakknda, en kk bir krimiz yok. te, tpk karanlk madde gibi, hakknda en kk bir krimiz olmayan bu gce de Karanlk Enerji deniyor. Ama hesaplamalara gre, Karanlk Enerji, evrenin yzde yetmi n oluturuyor. Yani aa yukar karanlk maddeden de misli fazla. Yzde yirmi n de Karanlk madde oluturuyor. Geriye kalan yzde drt de bildiimiz btn maddeden oluuyor. Yani ziin dedii u oluyor: Yzde doksan altsnn ne olduu hakknda hibir ey bilmediimiz bir evrende yayoruz. Bu, ziin iasnn utanga bir ekilde ilanndan baka bir ey deildir. Burada ziin karsnda iki yol grnyor. lk olaslk, bu Karanlk Madde ve Enerjinin bir ekilde mahiyetinin kavranmas olabilir. rnein, diyelim ki, ntrinolarn ktlesi varsa, bu, en azndan karanlk madde iin bir aklama sunabilir. Ama dier bir olaslk da zikilerin tpk bir zamanlar var olan teorik sistemi kurtarmak iin Esir ya da Eteri varsaymalar gibi; (o da dorudan gzlemlenemeyen, k dalgalarnn bolukta gidemeyeceinden karlan bir varsaymd) Karanlk Madde ve Karanlk Enerjiyi varsayma durumunda olulardr. Belki yaplmas gereken, Esir benzeri Karanlk Madde ve Enerjinin aranmas deil, bu varsaymlara ihtiya brakmayacak yeni bir teorik sistemin aranmas olmaldr. Tpk bir zamanlar Einsteinn her eyi bambaka bir k altnda grmesi gibi, her eyi bambaka bir k altnda grmektir gereken. Kanmzca, Karanlk Madde ve Karanlk Enerji kavramlar, var olan teorik sistemin ykln engellemeye ynelik payandalardan; reform abalarndan baka bir ey deildir. Kanmzca sorun, Karanlk Madde ve Enerjinin aratrlmasnda deil; o kavramlar gereksiz klacak yeni bir teori ve bak asndadr. Astronomlar ve zikiler kafalarn, Karanlk Enerji veya Karanlk Maddenin ne olabileceine yormaktan ziyade, baka bir bak as ve teorik sisteme yorsalar, ok daha iyi ederler. En azndan zik biliminin tarihinin dersleri, bunun daha byk bir olaslk olduunu ima ediyor. Bu imay ciddiye almak gerekir, en azndan bolamamal.
159
Denemeler
Ama Kuvantum ve zayet Teorileri yle mkemmel bir sistem sunuyorlar ki, yeni sistemin kesinlikle onlar iermesi gerekiyor. Tpk, Einsteinn teorisinin, Newton Fiziini zel bir hal olarak iermesi gibi. 25 Aralk 2003
160
Ararat
Geen hafta Atom Egoyann Ararat lmini grebildim. Bu lm zerine ve lm vesilesiyle bir ka ey sylemek gerekiyor. Atom Egoyann lmi sadece lm iinde bir lm deil, i ie geen birok hikyeden oluuyor. Film, Ermeni katliam zerine bir lm; Ermeni katliam zerine bir Ermeni olarak lm yapmann sorunlar zerine bir lm; ki binli yllarda Kanadada yaayan bir Ermeni olarak bu konuda lm yapmann sorunlar zerine bir lm; modern bat metropollerinde yaayan insanlarn ilikileri ve ilikisizlii zerine bir lm; kuaklar atmas zerine bir lm; nl ressam Arshile Gorkynin hayat zerine bir lm; Babasz byyen ocuklarn veya babalarnn ans altnda ezilen ocuklarn sorunlar zerine bir lm; mit yaratmak zerine bir lm; mitlerin gerek hayatlar zerine de bir lm; Dr. Ussherin anlar zerine bir belgesel; ama belgesellerin ne kadar belgesel olduu; onlarn ne kadar gerei yanstt veya yanstabilecei zerine de bir lm. Burada saymakla bitmeyecek ve her bir hikyenin, her bir konunun dierine ayna grevi grd; bir yabanclama etkisi yaratmak iin de kullanld, zaman ve mekn ve hikye geilerinin byk bir ustalkla yapld sanat deeri yksek bir lm Ararat. Ben de ksaca Ararat lmi zerine, yani bir Ermeni tarafndan Ermeni katliam zerine yaplm bir lm zerine bir Trk olarak yaz yazmann sorunlar zerine bir yaz yazmak istiyorum. Bu lm zerine, her trl politik kaygdan azade olarak, srf estetik kayglarla, srf felse kayglarla bir yaz yazmak isterdim. Filmin ok nemli
161
Denemeler
grdm bir zaaf zerine bir yaz yazmak isterdim. Ama byle bir yaz yazamam. nk Trkiyede devlet ve toplumun byk ounluu, bir Ermeni, Sryani katliam olduunu inkr ediyor. nk bu lm Trkiyede oynatlamyor. (Osmanlda oyun ok. Baktlar dorudan yasaklasalar olmayacak, nce serbest braktlar, sonra iyi saatte olsunlar faist eteler piyasaya srlp, halkn tepkisi nedeniyle sinemalarn oynatmamas saland. Hlbuki demokratik bir lkede, devletin grevi o halkn tepkisine kar, bir tek kiinin bile o lmi seyretme hakkn savunmak olur.) Ne zaman Trkiyede Ermeni-Asuri katliam inkar edilmez ve zerine aka tartlr; ne zaman bu lm Trkiyede serbeste oynar ve her hangi bir engelleme giriimine kar devlet gleri insanlarn bu lmi seyretme zgrln garantiye alr, ancak o zaman Egoyann lmi zerine her trl politik kaygdan azade olarak bir yaz yazlabilir. Yani bir Trk olarak, bu lm zerine bir yaz yazma zgrlm bulunmamaktadr. nkr edilen bir olay zerine evrilmi yasaklanm bir lm zerine yaz yazmak, elleri bal ve savunmasz bir insana vurmaktan farkl olmaz. *** Bu vesileyle Trkiyenin sosyalistlerine bir ar. Politikadan ve demokratik grevlerden kamak iin, iilere bilin gtr meyi; emeki halkn skntlarndan bahsetmeyi; globalizme kar dnyann bilmem neresindeki gelimelerin ateiyle snmay falan brakn artk. Nasl olsa iiler ve halk sizi dinlemiyor. Ama baka bir ekilde ie yarayabilirsiniz. rnein politik sonular olan kltrel ve kalc etkiler brakan almalara ynelebilirsiniz. rnein, Atom Egoyann lmi faistlerin gsterisiyle oynatlmyor mu? Bu lmin gsterilmesi iin, Ararat seyretme zgrlm savunmayan devleti protesto ediyorum diye lmin oynatlmas iin kampanya balatabilirsiniz. Emin olun byle bir ey yapmann, yz ii grevi rgtlemek; bin iiyi sendikal yapmak; on iiyi sosyalist yapmak kadar sevab vardr. Bu lmin oynatlp oynatlmamas zerine, toplumda bir tartma balatmanz, lmin oynatlmas salanamasa bile, bal bana bir zafer olur. Ya da rnein, dedelerinizin, babalarnzn Ermeni Sryani katliamnda, nerelerde ne yaptn ifa eden, alttan bir hareket balatabilirsiniz. Herkes tek tek ailesini aratrr, dedelerinin bu katliamlar srasnda ne yap162
tn. Ailesinde bu katliamlardan gelen bir gayr menkul, bir servet, ahretlik trnden bir ev klesi vb. olanlar bunlar kamuoyu nnde anlatp, bu katliam lanetleyebilir. Ermeni, Sryani ve Rum katliamlar, srgnleri ve mbadeleleri devlet ve ilk sermaye birikimini bu kanl olaylarla salam zengin snar tarafndan inkr dilmektedir, ama sradan halk bu katliam ve somut olaylar bilmektedir. Bu halkn anlattklar derlenerek, devletin ve egemen snflarn ve gerici Trk milliyetilerinin inkrlarna kar, aadan bir hareket balatlabilir. Hsl birok ey yaplabilir. Sosyalistler, byle abalarn ban ekerlerse, tekrar altml yllardaki gibi, demokratik mcadelenin nne geip, kk glerine ramen toplumun gndemini belirlemeyi baarabilirler. Yani sadece sevab yok, politik bir ilev ve anlam da kazandrr sosyalistlere. Demez mi byle giriimlere? 4 Mays 2004
163
Denemeler
164
Kemalizm ve slam
Kemalizm ve Politik slam ayn madalyonun iki yzdr. Politik slamn Kemalizme; Kemalizmin Politik slama hava gibi, su gibi ihtiyac vardr. Trkiye batllatka, modernletike ve de laikletike Mslmanlamtr. Trkiye bu kadar laik ve batl olmasayd bu kadar Mslman olmazd. Osmanl gya bir slam imparatorluu idi, nfusunun byk blm Mslman deildi; Trkiye Cumhuriyeti ise laik, Batc ve de Batldr, ama Politik slamn ok sevdii ifadeyle, nfusunun yzde doksan dokuzunu Mslman yapmay baarmtr. (Alevileri Mslman saymakta Politik slamn Kemalizme bir itiraz yoktur.) Osmanlya egemen olanlar, Mslman devirmelerdi, onlara Trk diyen Batllard; onlar kendilerini Trk olarak grmyor ve Trk kaba, cahil anlamnda bir hakaret sfat olarak kullanyorlard. Bu snfn sonradan uydurmas olan Trklerin devlet gelenei denen ey aslnda, BizansOsmanldan beri gelen ve kkleri Smere dayanan bu snfn gelenei ve ideolojisidir. Tarihte bir tek Trk devleti vardr: Trkiye Cumhuriyeti. Ve onu da Trkler deil, ite bu Trklerin devlet geleneinden sz eden, Bizans-Osmanl art snf kurmutur. Daha dorusu zaten var olan devleti Trk devleti yapmtr. Bu Mslman devirmeler kast ya da snf; varln ve egemenliini borlu olduu devleti srdrebilmek iin her eyi yapmaya ve her ey olmaya hazrd. Birinci Byk Millet Meclisinde bunu aka da ifade ediyorlard: eytan da oluruz Bolevik de diye.
165
Denemeler
Milliyetiliin Osmanlya geldii dnemde, artk milliyetilik eski demokratik ve cumhuriyeti niteliini yitirdiinden, Balkan ve Anadoluda bir burjuvazi de Hristiyanlar arasnda gelitiinden, Burjuvazinin milliyetilii, bir etniye ve dine dayanan, ou kez de etni ve din akt iin ikisine birden dayanan bir milliyetilikti. Burjuvazinin bu milliyetilii, Bizans-Osmanl devletiliini ve varl buna bal Mslman Devlet Snarn tehdit ediyordu. Bu nedenle onlar, egemenliini srdrmek iin Osmanl Ulusuluu para etmeyince bir sre Pan-slamizm ile oyalandktan sonra, Trk ulusuluunda karar kldlar ve Mslman ahaliden bir Trk ulusu yaratld. Ne bu ulusu ve ulusuluu yaratan kastn; ne de kendisinden bu ulus yaratlan nfusun soy olarak Trklkle bir ilgisi bulunmuyordu. Balkan ve Kafkas gmenlerinden; Anadolunun byk lde Mslmanlam ahalisinden, biraz da Trkmen ve Ouz soyundan gebe ve kyllerden yaratld bu ulus. yle ki, soy ve dilce herkesten daha Trk olan Karamanllar, srf Ortodoks olduklar iin zorla Yunanistana srldler; Adalarn bir kelime Trke bilmeyen muhtemelen Rum asll Mslmanlar da onlara karlk alndlar. Mslman Hristiyan elikisi gibi grnen aslnda, Kapitalizm ncesini temsil eden Osmanl Devlet snar ile Hristiyanlar arasnda gelimi modern burjuvazinin atmasyd. Osmanlclk da, Pan-slamizm de, Trk milliyetilii de gerici Bizans-Osmanl devletiliini temsil ediyordu. Bata Ermeniler olmak zere, Hristiyan ahalinin katliam, srgn ve mbadeleleri, kapitalizmin tasyesi, pre-kapitalizmin glenmesidir. Bu tpk, devlet benim deyiinin kt Fransz devletiliinin, Sen Barthelmi katliamlarnda Protestanl, yani burjuva geliimi katletmesi gibidir. Bu katliam Fransann modern burjuva geliime giriini 100 yl geciktirmi ve sonunda Fransz Devrimi bu gecikmenin acsn karmtr. Hristiyan burjuvazinin devlet snarnca tasyesi, devletiliin yan sra pre-kapitalist toprak aa ve beyliinin; tefeci bezirgnln glenmesi sonucunu vermitir. Bu tefeci bezirgnln ve aaln ideolojisi ise Mslmanlkt. Glendirdii tefeci bezirganl kontrol altna alabilmek iin, devlet snar kendi slam yorumunu devlet dini yapt ve bu resmi Mslmanla da laiklik adn verdi. Bu devletilik Hristiyan katliamlaryla, laikliin temeli olan nfusu ve toplumsal ilikileri bizzat kendi yok etmiti. Ne var ki, 1970lere kadar, slam genel olarak tefeci bezirgnln ideolojisiyken, 1970lerden sonra yeni kan ve ou bu tefeci bezirgnlarn ocuklar olan, Anadolu Burjuvazisinin bayra oldu. Politik slam bay166
rak yapan burjuvazi, sadece devletiliin keyliinden bkm iileri deil, byk ehirlerin Sekler burjuvazisinin bile desteini ald. Bu destekle birlikte de eskiden Mslman yazarlarn konusu olan Sabetayc Komplo teorileri Kemalistlerin balca ilgi konularndan oldu. Ama dikkat edilsin, Politik slam bayrak yapan burjuvazi, devlet snflarna kar gerekten onlar tecrit edecek, politik iktidarn seilmi temsilcilerin elinde bulunaca tedbirler almyor; byle giriimlerde bulunmuyor. Devletin her trl din eitiminden elini ekmesi, mam Hatiplerin kapanmas; Diyanet lerinin lav; mam, Mezzin gibilerin maann vergilerden denmesine son verilmesi ve bunlarn Mslmanlarn balaryla geinmesi; devletin sadece inan zgrln ve eitliini garanti altna almas gibi gerekten laik giriim ve talepleri azlarna bile almyorlar. Hlbuki byle talep ve giriimler bir anda, Trkiyedeki btn Alevilerin, dinsizlerin, ehir orta snarnn desteini alr ve Kemalist brokrasinin btn demagojisini aa karp onu tecrit eder. Byle gerek bir laiklik ki demokratiklemenin artl olan devletiliin tecridini de getirir, Kemalizmin laiklik denen resmi slamn yok edeceinden, Politik slamn mazlumu oynama ans kalmaz. Bu da geni ezilen ynlarn hzla burjuvazisin etkisinden syrln getirir. Bu nedenle AKP Kemalist devletilii tmyle tasye edecek hibir adm atmyor. nk ancak bir Kemalist slam olan Laiklik var olursa Burjuvazinin Politik slam var olmaya devam edebilir ve bu ideolojik kayk dvn srdrebilir. 28 Mays 2004
167
Denemeler
168
Sabetayclar, Yahudiler, Anti-Semitizm ve Kemalizm

Eskiden slamc yazarlarn ilgi alannda bulunan Sabetayclar, Yahudiler ve bunlar zerine komplo Teorileri, son zamanlarda Soner ve Kk Yalnlarn kitaplaryla tekrar gndeme geldi. Sanlann aksine, bu kitaplarda neyin sylendii deil, niin, imdi ve nasl sylendii daha nemli ve anlamldr ve toplumsal snarn konum, yap ve ilikilerindeki deimeleri anlamak iin ilgin ipular sunarlar. Herkesin bildii gibi, tarih tarihle deil, bugnn tartmalaryla ilgilidir ve bugn atan glerin karlarn korumann aracdr. O halde soralm: Bayram deil, seyran deil enitem beni niye pt? Trkiyenin devlet snarnn, ya da Kemalist nomenaklaturann kar ve eilimlerini yanstan bu yazarlar niye Sabetayclara taktlar? Bu hangi toplumsal gcn eilim, kar ve konumunun savunusudur? Yirminci yzyla kadar slamn yayld lkelerde Yahudi dmanl yoktur. Yahudi dmanl, Bat Ortaann Hristiyan lkelerinde, kimi zaman tefeci-bezirgn sermayeye ynelik bir tepkinin; kimi zaman da kendileri tefeci bezirgnlam Hristiyan tccarlarn ve burjuvalarn, bezirgn bir kavim olan Yahudilere rekabetinin bir arac olarak grlr. Burjuva devrimleri Yahudileri gettodan kurtarp eit yurttalar haline getirdi. Bundan sonra Yahudiler devrimci demokratik kirlerin en byk
169
Denemeler
taycs olmular ve brani dininde derin kkleri olan ve ihtilalc tarikatlara ilham veren mesiyanik gelenek zerinden modern sosyalizmin de en byk kurucular ve gelitiricileri olmulardr. Proletarya, yeryznde bin yllk adil dzeni kuracak modern bir Mesihtir de. Bu nedenle, burjuva devrimcisi mason derneklerinde de; sosyalist ve ii rgtlerinin iinde de, kapitalizmi ve komnizmi bir Yahudi komplosu olarak gren teorileri hakl karrcasna, Yahudiler toplumdaki oranlaryla kyaslanamayacak bir nicelik ve nitelikte yer almlardr. inden Yahudilerin karld bir burjuva uygarlndan ve modern sosyalist ve ii hareketinden geriye pek bir ey kalmazd. Ne var ki, burjuvazinin ezilen snarn korkusu yznden gericilemesi ve modern toplumun rgtlenmesinin temeli olan ulusu, yurttalk haklaryla deil, dil, din, soy, etni ile tanmlamaya balamasyla birlikte; Burjuva geliim Avrupada douya doru yayldka, Yahudileri gettodan kurtaran burjuva devrimciliinin; demokratik ve cumhuriyeti; insan ve yurtta haklarna dayal ulusuluun yerini; dine, dile, soya dayanan milliyetilikle birlikte antisemitizm almaya balad. te yandan hem buna bir tepki olarak, hem de bizzat kendisi de ayn gericiletirici eilimin etkisinde olduundan; Yahudi burjuvazisi de demokratik ve cumhuriyeti bir ulusuluktan; dile, dine, soya dayanan Yahudi ulusuluuna, yani Siyonizme gei yapt. Buna karlk, Yahudi iiler ve entelijansiya, burjuva devrimlerinin ideallerinin tek tutarl srdrcs kalm ii hareketine daha bir gle yneldi. Ve bu aa yukar Sovyetlerin brokratik bir kast tarafndan ele geirilmesine kadar devam etti. Yahudiler iindeki sosyalizm ve Siyonizm tartmas, znde, Yahudiler zerindeki basknn tm diller, dinler, kltrler, etniler arasnda eitlii salayan bir ulusulukla m; yoksa Yahudilerin de kendilerini dlayanlar ve ezenler gibi, dile dine soya dayanan bir ulusulukla ve devletle mi son bulabilecei tartmasdr. Yani bugn Krt hareketi iinde calan ve dier Krt milliyetileri arasndaki tartmadr. Ne var ki, Sovyet devriminin geri bir lkede olup yaylamamas, tecridi ve sonunda bir brokratik kastn iktidarnn arac olmas; bunun sonucu olarak, dnyadaki sosyalist hareketin de ulusu gerici burjuvazi gibi dil, soy, etni ile tanmlamas ve demokratik geleneklere veda etmesi sonucu, Yahudiler de, zellikle soykrmn da etkisiyle nceleri hibir zaman g bulamam gerici ulusulua, Siyonizme akmaya baladlar. Ve bu gerici milliyetilikle kurulan srail devletinin dnyann aort damarn garanti altna almak iin Emperyalist lkelerce desteklenmesi sonucu, Siyonizm mi sosyalizm mi; yani ulusu dille, dinle, soyla tanmlamayan
170
demokratik cumhuriyeti bir ulusuluk mu; ulusu dile dine, etniye soya gre tanmlayan bir ulusuluk mu atmasn, btn dnyada olduu gibi, Yahudiler arasnda da, bugn Siyonizm kazanm gibi grnmektedir. Ama unutmamal, yirminci yzyln balarnda da Sosyalizm karsnda Siyonizmin en kk bir ans grlmyordu. slam lkelerinde Yahudi dmanlnn ve Siyonist komplo teorilerinin yank bulmas Irk, srail devletinin kuruluundan sonradr ve Arap ve Mslman burjuvazinin eilimlerini yanstr. Batnn emperyalistlerinin artk bir anti-semitizme ihtiyac yoktur, aksine, Orta Dou petrollerini garantilemek iin, srail devletinin varl ve ona destek hayati nemdedir. Avrupa ve Almanya iin, Nazilerin yapt Yahudi soykrm karsndaki lanet trenleri, bu politikay merulatrmann bir aracdr. Nasl Trkiyenin solcular anti-emperyalizm adna genelkurmay politikalarnn destekiliini yaparlarsa; Alman solcular da; Nazi vahetinin lanetlenmesi adna, Siyonist rkl, srail devletinin yaama hakk diye desteklerler ve hatta kendine anti-Nasyonalist diyen kimileri, srail ve Amerikan bayraklaryla yryler dzenlerler. Ama ayn zamanda anti-semitizm itham, ABD karsnda Arap lkelerini destekleyerek bir denge kurmaya alan Avrupal emperyalistlere ve glere kar, ABD emperyalizminin ve rk srail Siyonizminin onlar hizaya getirmeye yarayan bir sopasdr. rnein bu atma geen yl Almanyada, Araplarla daha yakn ilikileri savunan bir politikacnn, srail tarafndan manevi olarak ldrlmesi ve onun da dayanamayp intihar etmesine karlk, Siyonist bir talk showcunun, kirli amarlarnn ortaya karlarak yine manevi olarak saf d edilmesinde olduu gibi, bir bizden bir sizden mesajlaryla, zaman zaman ok sert biimlerde srmektedir. Arap ve slam lkelerindeki anti-semitizm srailin varlyla dorudan baldr ve ondan sonra ortaya kmtr. Siyonizme kar Arap ve Mslman burjuvazinin bir kar tepkisi olarak. Osmanlda burjuva devrimlerinde ve Trk ulusunun yaratlmasnda, yani Trk modernlemesinde Yahudilerin oynad ok zel rol nedeniyle, Trkiyedeki anti-semitizm ve Komplo teorileri daha eskilere gider ve ok ayr sebepleri vardr. Osmanlda Mslman devlet snar, btn fatih kavimler gibi, harala yaadklarndan ve devleti oluturduklarndan bunlar arasnda, ticaret ve zanaat, haa min huzur tccar taifesinden denerek aalanmtr. Bu nedenle, ticaret ve zanaat Hristiyan nfusun ii olmutur. Dolaysyla da burjuvazi ilk kez Hristiyanlar arasndan kmtr. Ama bu burjuvazi ortaya ktnda, artk burjuvazi, demokratik ve cumhuriyeti insan ve yurtta haklarna dayal ulusuluu oktan terk etmi; dile, dine, etniye dayanan
171
Denemeler
bir ulusulua gemitir. Btn bu Hristiyan burjuva snarnn, kendisinden dile, dine, soya dayanan uluslar ve ulusal devletler kurabilecekleri bir nfus vardr. Rumlar ve Ermeniler ve dier Balkan halklar gibi. Hristiyan burjuvazi dnda, bir tek istisna vardr, kendi iinden bir burjuvazi karm: Yahudiler. Zaten Fenikelilerden beri Akdeniz ticaretini elinde tutan; Venedike kar Osmanl ticaretini glendirmek iin, spanyadan gelmeleri tevik edilen, Dou Akdenizin (Levant) ticaret yollar ve liman ehirlerinde bir Yahudi burjuvazisi de olumutur. Ayrca bu burjuvazinin nemli bir blm, daha nceki yzyllarda Mesihi bir hareket ve tarikatn dardan Mslman grnmeyi kabul etmi; Sabetayclar, Selanikliler veya Dnmeler diye tanmlananlarndan olumaktadr. Hristiyan halklarn burjuvazisi ile hala pre-kapitalist dnyada yaayan ve burjuva deiimlerde kendi varlna ve yaamna kar bir tehdit gren Mslman ahali ve oluacak burjuva devletlerin kendi varlnn koulu olan devleti yok edeceini gren Mslman devlet snar arasndaki atmann yan sra Yahudi burjuvazi ile Ermeni ve Rum Hristiyan burjuvazisi arasnda da bir rekabet ve atma bulunmaktadr. Bu durum da ister istemez, Pre-kapitalizmin temsilcisi Mslman devlet snar ve ahali ile modern Yahudi burjuvazisi arasnda bir kar ve konum ortakl yaratmtr. Gerek Osmanlnn Katolik engizisyona kar snma sunmas; gerek slamn kendini zne dnm saf brahim dini ve brahimi Mslman olarak grmesi; gerek Sabetayclarn Mslman grnmesi gibi ek katalizatrlerle bu yaknlk daha da pekimitir. Bylece, ortada bir yanda burjuvazisi olmayan, Hristiyan ulus ve burjuvalarn tehdidi altnda pre-kapitalist bir Mslman nfus ve devlet snflar; dier yanda yine bir burjuva olarak ayn tehdidi hisseden ve bu burjuvalarla rekabet iinde bulunan, ama ayn dile ve dine sahip iinden dayanaca bir ulus yaratabilecei bir nfustan yoksun Yahudi ve onun bir biimi Mslman grnl Sabetayclardan oluan bir burjuvazi. Tencere yuvarlanm ve kapan bulmutur. Mslman pre-kapitalizmin devlet snar ve halkn burjuvazisi yoktur; Yahudi burjuvazinin de dayanaca ve iinden bir ulus yarataca halk. Avrupadaki Yahudilerin arasnda o zamanlar henz Siyonizm ok zayftr ve ulalmaz bir hayal gibi grnmektedir. Bu nedenle bu Yahudi burjuvazisi iin Siyonizmin bir ekicilii yoktur. Olsa bile Rum ve Ermeni burjuvazisinin tehdidi ve rekabetine kar ksa vadede somut bir are olmaktan uzaktr. Dier yandan Avrupadaki Yahudilerin ou devrimci demokratik zlemlerin biricik tutarl savunucusu olan sosyalist ve ii hareketine angajedir. Onlarla arasnda bu nedenle her hangi bir rezonans olmaz.
172
nk kendisi de tpk dier Hristiyan burjuvalar gibi artk burjuvazisinin devrimci barutunu tkettii bir an burjuvazisidir ve ulusu gerici imparatorluk karsnda yurttalkla deil, soyla, dille, dinle tanmlayan gerici bir ulusulua eilimlidir. Bu nedenle, Avrupadan, aydnlanmann demokratik devrimcilii ya da sosyalizm deil, pozitivizm ve gerici sosyolojiler ve gerici ulusuluklar getirilir. Ne sonra glenen Siyonizm ne de devrimci demokratik idealleri savunan sosyalizm bu Yahudi burjuvazinin siyasi projesi olamazd. te yandan kar ortaklklarnn besledii olaanst bir olanak ortada duruyordu. Mslman ahaliden bir Trk ulusu yaratmak ve kendilerinin de o ulusun burjuvazisi olmas. Bylece Osmanl devlet snar ile Selanik ve zmir gibi ehirlerde zellikle younlam, ama btn ticaret yollarnn dm noktalarnda da var olan Yahudiler ve Sabetayclar arasnda bir kar ve kader ortakl ortaya kt. Bu ttihat Terakkide aka grlebilir. Bugnk komplo teorileri bu ortakln somut grnmlerine dayanmaktadr. Tabii Mslman ahaliden bir Trk ulusu kri hemen domad nce Osmanlclk gibi denemeler de yapld. Bu Trk ulusu kri olduka sonra, Avrupallarn Osmanllara ve o topraklarda yaayan Mslman ahaliye Trk demesi; Almanyann Rusyay arkadan kuatmak ve Hint yolu iin pan-Trkizmi yaratp beslemesi; daha nce pek yolu zerinde bezirgnlam ve zenginlemi Trk dilinden Hazar kavminin Musevi dinini benimsemesi ve bunlarn kalntlarndan (Kerait Yahudileri) ortaya km burjuvazinin gelitirdii bir Trk milliyetiliinin etkileri gibi birok rastlantnn bir araya gelmesi sonucu ortaya kmtr. En ateli Trk milliyetileri ve Trk milliyetiliinin kurucular genellikle Yahudiler ve Sabetayclar arasndan kmtr. Hasan Tahsin ve Tekin Alp bunlarn en bilinen rnekleridir. Trklerin atas olan, Atatrk, Osmanl Devlet snar ile bu Yahudi ve Sabetayc burjuvazinin kar ve kader ortaklnn en somut semboldr. Muhtemelen Sabetayc bir kkenden gelen, ama yle olmasa bile Selanik nfusunun ezici ounluunu oluturan Yahudiler ve Dnmelerin kltrel atmosferinde; Kerait retmenlerden ders alan; bu dnmelerin kurduu modern okullarda okumu bir Osmanl paasdr. Denebilir ki, Yahudiler dnyada iki ulus yaratm, iki devlet kurmutur. Biri srail ulusu ve devleti, dieri Trk ulusu ve devleti. Bat Avrupann Yahudileri kendilerini gettodan kurtaran insan ve yurtta haklarna dayal ulusulukla kendilerini kurtarmken; Orta ve Dou Avrupann Yahudileri bu devrimci demokrasiye sosyalizm bayra altnda i hareketi araclyla ulamaya alrken, Osmanldaki Yahudiler, ka173
Denemeler
der ve kar ortakl iinde olduklar Osmanlnn Mslman devlet snflar ile birlikte, Mslman Ahaliden bir Trk ulusu yaratarak; dile ve dine dayanan bir ulusulukla nc ve gerici bir denemede bulundular. Dou Avrupann Eskenazi Yahudileri, Siyonist milliyetilik ile srail devletini ve ulusunu kurmadan nce; Osmanlnn ve Levantn Sefarat Yahudileri, Trk milliyetilii ile Trk devletini kurdular. Ama bunu yaparken bana toplad cinleri datamayan bycye de dndler ve bizzat kendi yarattklar gerici ulusuluun da sk sk kurban olmaktan kurtulamadlar. Anadolunun Hristiyan Rum ve Ermenilerinin zik olarak imhas, sadece Osmanl Devlet snarnn karlarnn savunusu deil; bu Yahudi burjuvazisinin rakibinin tasyesi anlamna da geliyordu. Ne var ki, bu Rum ve Ermeni burjuvazi ve retmenlerin tasyesi, Anadolunun retim ilikilerini ve kltrel dnyasn, Fransadaki Sen Barthelmi katliamnda olduu gibi en az yz yl geriye gtrd ve tefeci bezirgnl, derebeylii ve devletilii hsl gericilii glendirdi. Bu da, laiklik denen dinlerin politika dna itilmesinin toplumsal temelini yok etti. apka ve gardrop inklplar, bu burjuvazinin kendisinden Trk ulusunu yarataca Mslman halkyla grnr bir farkn olmamas iin yaplmt. Ama Ermeni ve Rumlarn tasyesiyle glenen tefeci bezirgn ve derebeyliin ideolojisi Mslmanlkt. Bu tefeci bezirgnl kontrol atnda tutabilmek iin, bir yandan laiklik ad altnda bir resmi devlet slaml oturtuldu; dier yandan yine ayn zorla kyafet inklplar. Modern Trk devletinin kuruluunda Yahudilerin oynad bu zgl rol ve katliamlarn sonucu belirler Cumhuriyet dneminin tarihini ve reformlarn. Bu nedenle; Trkiyedeki Yahudi dmanl, Arap lkelerinden nce, katliamlarla glenen tefeci bezirgnln ve derebeyliin, Kemalist modernlemeye kar mcadelesinin de bir arac olmutur. Daha sonra, Anadolu burjuvazisi, tam da bu byk ehirlerin Yahudi ve laik burjuvazisinin kyafet inklbn yapt nedenlerle, yani smrd kitleden ve ulustan farkl olmamak iin, yine ayn ekilde kyafeti bayrak yapt. Antisemitizm ve komplo teorileri, tarann Mslman burjuvazisinin, bir yandan byk ehirlerin Yahudi burjuvazisine kar; dier yandan devlet snarnn egemenliine ve onlarn bu ittifakna kar mcadelesinin bir silah oldu uzun yllar boyunca. htiyac olan malzemeyi de, nceleri Avrupada Hristiyan lkelerin gerici burjuvazisi tarafndan gelitirilmi; sonra Araplarca alnm komplo teorileri ve antisemitizmden alyor, onlar Trkiye tarihinin bu zgllyle birletirince, sadece kapitalizm, komnizm ve Siyonizm deil, Kemalizm
174
de bu komplonun bir aya olarak ortaya kyordu. Btn burjuva devrimleri mason localarnda rgtlenmemi miydi? Marksist ve sosyalist nderlerin ounun Yahudi olmas bir tesadf myd? te, Trkiyedeki modernlemeci Kemalizm de bir Yahudi komplosu deil miydi? Btn bunlar slamiyete kar Yahudiliin bir komplosundan baka bir ey olamazd. Ne var ki, son yllarda, Anadolunun slamc Burjuvazisi ile byk ehirlerin laik ve Yahudi kkenli burjuvazisi arasnda bir ili yaknlama balad. Buna karlk devlet snar ile bu byk ehirlerin laik burjuvazisi arasnda giderek byyen bir atlak olutu. Kemalist devlet snarnn her trl esneklikten yoksun, zellikle Krtleri inkra ynelik politikas ve sava masraar burjuvazi iin ok ciddi engeller yaratyordu. Trkiye dnya pazarna entegre olmalyd, ama bunun iin gerekli reformlarn nndeki en byk engel bu devlet snaryd. Bylece nceleri devlet snarnn glgesinden kmayan Sabetayc, Yahudi ve laik burjuvazi, giderek politik iktidar dorudan snf olarak burjuvazi ele almadka hibir reformun yaplamayaca sonucuna ulat ve kinci Cumhuriyetilii gelitirmeye balad. Ne var ki, bu kinci Cumhuriyetilik, ehirlerin modern ve gen tabakalar dnda, geni ezilen ynlar hareket geirmeyi salayamad. Bunu Anadolunun yeni palazlanan burjuvazisinin gen kua baard. Bu deiimi de birok gelime kolaylatrd. 1970lerde Anadolu burjuvazisinin ayrlp Erbakan nderliinde ayr parti kurmas, byk lde Petrodolarlarn desteine ve Arap lkelerinde byk umutlar vadeden pazarn desteine dayanyordu. Ama arada geen zamanda, btn bu Arap pazar hlyalar byk lde yok olmutu. Bunun yerini Avrupa ve dier lkelerle ticaret almt. O zamanlar Avrupa ve ortak Pazar kartl bir olanak aarken imdi Avrupaya girmek hem yeni olanaklar ve pazarlar aar hem de siyasi iktidar dorudan ele almak iin daha iyi olanaklar sunard Btn bu ve benzeri deimelerin sonucu olarak, yeni kuak tarann slamc burjuvazisi ile byk ehirlerin genellikle Yahudi, Laik ve batc burjuvalar arasnda Kemalist oligarinin iktidar tekeline kar bir yaknlama domaktadr. AKP hem seim baarsn bu yaknlamaya ve destee borludur; hem de seim sonras politikalar btnyle bu yaknlamay glendiricidir. Burjuvazi artk snf olarak gerek politik iktidar almak istemektedir. Brokrasinin ve ordunun gcn korumasna kar deil, hatta ondan yanadr, ama politik iktidar kendi ellerinde kald takdirde. Burjuvazi artk, ii hareketinin dnya apnda bir yenilgi yaad; kendisi iin hibir tehlike olmas olaslnn kalmad bu koullarda kendine gveni kazanm,
175
Denemeler
hatta iilerin memnuniyetsizliini kendi deirmenine aktmay baarmtr. Ayrca yapaca reformlarn salayaca nispi refah ile nndeki bir ka on yl bile gtrecek bir destee bile ulamas sz konusudur. Bu durum, imdiye kadar Dou Avrupa lkelerindeki Nomenaklatura gibi yaayan devlet snarnn imtiyazlarn ve iktidarn ciddi ciddi tehdit etmektedir. Burjuvazinin bu iki kanadnn karlarnn birlemesi, ideolojik planda en iyi biimde ikinci cumhuriyetiler ve Politik slamn teorisyenleri arasndaki yaknlamada grlr. te byk ehirler burjuvazisinin ve bunlarn eilimlerinin kltr ve dn hayatndaki uzantlarnn ve temsilcilerinin, devlet snar ile arasndaki farkn giderek almas sonucunda, elindeki iktidar tekelini sorgulayan burjuvazinin yeni tavrna kar savann bir aracdr. Ne var ki, Kemalist oligarinin bu Sabetayclk zerine komplo teorilerinin baz zorluklar vardr ve kendisini de vurur. ncelikle imdiye kadar, kendisine kar mcadele ettiklerini syledikleri, slamclarla ayn tezlerde birlemi bulunuyorlar. Ama asl nemlisi, savunduklarn syledikleri laiklik ve cumhuriyet, Trklk ve Trk Devleti de bir Sabetayc komplosu deil midir? Atatrkn hadi soyu bir yana, kltr ve sosyal ekillenmesi yle deil mi? O zaman eer syledikleri gibi bir Sabetayclar komplosu geerliyse, bizzat kendileri de bu komplonun bir rndrler. O zaman varlacak sonucun u olmas gerekir: Sabetayc komployu aklayan bu tartmalarn kendisi bir Sabetayc komplosudur. Ay syleyen Byi de syler. Syleyenler de kacaktr. 15 Haziran 2004
176
Dou Toplumlar ve topya

Dou Toplumlar ve topya ilikisini anlamak iin nce Dou Toplumu ve topya kavramlarn netletirmek gerekmektedir. nk bu kavramlar, sanldnn aksine, tarihin burjuva uygarlnca gelitirilmi metazik bir kavranna bal olan zaman ve mekn kavramlarna dayanrlar. Dou nedir? Cora olarak gnein doduu yn demektir. Birok dilde dou zaten gnein doduu lke ya da taraf anlamna gelen szcklerle karlanr. Bizzat Anadolu szc de byledir. Eski an Grekleri iin gne kk Asya yarmadasndan doduu iin, buraya Gnein Doduu Yer diyorlard. Ama dnya yuvarlaktr. Bu demektir ki, dnyann her yeri doudur. Amerikann Uzak Bats da Uzak Doudaki Japonyaya gre Uzak Doudur. Demek ki dou szc, ancak bulunulan yere gre bir anlam tamaktadr. Bu da bir yn olarak deil, ama bir yer olarak Dounun ancak belli bir koordinat sistemine gre var olabileceini gsterir. Bugn dilimize yerlemi Dou ve Dou Toplumu kavramlar, ok aktr ki, Avrupada doup gelien kapitalist burjuva uygarlnn kavramlardr. Dou, Orta Dou, Uzak Dou, Bat, Orta Bat, Uzak Bat gibi cora adlandrmalarn hepsi, znde bat Avrupann Koordinat sisteminin bak asndan kullanlan birer mekn adlandrlmasdr ve cora bir kavram olarak bile ntral adlandrmalar deil, corafyann Avrupa merkezli bir kavrann ierirler. Dou kavram, cora bir kavram olarak bile masum, tarafsz bir kavram deildir.
177
Denemeler
Ama dou, sadece cora bir kavram deil, ayn zamanda sosyolojik ve tarihsel bir kavramdr. Btn kapitalizm ncesi uygarlklar, in, Hint, Pers, Dou Akdeniz uygarlklarnn hepsi, Kapitalizmin doduu Bat Avrupaya gre douda olduu iin, dou szc ayn zamanda, bu uygarlklarn tarihinden gelen, bu uygarlklara ilikin anlamnda da kullanlr. Bu uygarlk alanlar, tam da pre-kapitalist uygarlk alanlar olduklar iin daha sonra kapitalizm karsnda geri kalp smrgeletiinden, dou szc aalayc bir anlama da sahiptir. Daha sonra kurtulu savalarnn ykseliinin bir yansmas olarak, buralarda yaayan halklarn dilinde Dou, bu sefer, var olan durumda pek vnlecek bir yan olmadndan, eski uygarlk beii gemie bir gnderme ierir ve olumlu bir anlam ykyle kullanlr olmutur. Bu deer ykl anlamlardan soyutladmzda, Dou, pre-kapitalist uygarlklarn yayld yerler anlamna gelir. Ne var ki, bunun yerine Dou szcnn kullanlmas, sk sk anlam kaymalarna ve karklklara yer aar. Cora dou kavram, bu sosyolojik Dou kavramnn yerini alr. En tipik rnek Japonyadr. Japonya, cora olarak Dounun dousundadr, ama sosyolojik ve tarihsel olarak bir Dou Toplumu deildir. nk Japonya, tpk Britanya Adalar gibi uygarla ok ge girmi, Doulu olma frsat bulamam ve tam da bu sayede Doulu olamad iin batl olmu bir lkedir. Yirmici yzyln banda, Japonyann arlk Rusyasna kar kazand askeri zaferi, Dounun Batya kar bir zaferi olarak selamlayan Lenin gibi Marksistler bile, ezilenlere sempatilerini belirtmek iin bu cora ve sosyolojik anlamlar arasnda kayma yaptklarn fark etmezler. Japonyann Rusyaya kar zaferi, Dounun Batya deil; yine Batnn Douya kar; Kapitalizmin Asyalla kar bir zaferiydi. arlk Rusyas, cora olarak daha Batda olmasna ramen; sosyolojik olarak, Japonyaya gre ok daha Doulu ve Asyatik bir lkeydi ve de tam bu nedenle yenilmiti Japonya karsnda. Fas ve Cezayir, bugn Batl denen birok lkeden ok daha batdadrlar cora olarak, ama onlar tarihsel ve sosyolojik olarak, ta Fenikelilerden beri, pre-kapitalist uygarlklar emberine girdiklerinden douludurlar. zetle, Dou demek, sosyolojik olarak, pre-kapitalist uygarlk demektir. *** O halde soruyu yle koymak gerekir: pre-kapitalist uygarlklarda topya var myd?
178
Ama bu soruda aklanmay bekleyen bir de topya kavram bulunmaktadr. nk topya kavramnn kendisi de bizzat tarihin ok zel bir dnemine ilikin bir tarih ve zaman kavrayn yanstan bir kavram olarak domutur ve bizzat kendi burjuva uygarlnn ve toplumsal mcadelelerin gidii iinde deimitir ve deimektedir. topya kavram gnmzde genellikle, gereklemesi mmkn grlmeyen, ayaklar yere basmayan, gereklikle ban yitirmi anlamlarnda, siyasi veya toplumsal programlar ve projeleri tanmlarken kullanlmaktadr. Bu kullanmda byk lde gerekinin ztt gibi olumsuz bir anlam vardr. Reel politik dilde devrimci ve kkl deiiklere dayanan bir mcadeleyi aalamann bir aracdr bu kavram bu anlamyla. Ama topya ayn zamanda, bir program, kendisi iin mcadele edilmesi gereken ve edildiinde ulalabilecek bir hayal anlamnda da kullanlr olmutur son yllarda. Bu anlamda, kendisine ulalamasa bile uruna mcadele edilmeye deer, yol gsterici bir hedef anlamna sahiptir. Bu anlamda, umutsuz Zeitgeist n bir da vurumudur. topya ayrca, sosyalist gelenekte, insan ardan ayran, yapaca eyi nceden kafasnda tasarlamas olduundan, insan olmann ve eylemin olmazsa olmaz koulu olarak, yaplacak bir eyin hayalini kurmak, onu kafada canlandrmak anlamnda da kullanlmaktadr. Burada vurgu gereklii deitirmeye yneliktir, gereklikle ban kayb, ya da onun deitirilemeyecei gibi bir ima yoktur.1
1 Bu anlamda hayal kurmann savunusunun en klasik ve gzel rneklerinden, vlger Marksizm savunucu ve eletiricilerini artacak biri, Leninin Ne Yapmaldaki u satrlarnda grlebilir: te biz bunun ryasn grmeliyiz! Rya grmeliyiz! Bu szckleri yazyorum ve birdenbire bir korkudur beni alyor. Kendimi Birlik Konferansnn bir oturumunda gryorum ve karmda Raboeye Dyelonun editrleri ve yazarlar oturuyorlar. Martinov yolda ayaa kalkyor ve bana dnerek serte yle diyor: zninizle unu soraym, zerk bir yaz kurulunun, daha nce parti komitesinin grn almadan rya grmeye hakk var mdr? Onun ardndan Krievski yolda dikiliyor (Plehanov yolda oktan beri derinletirmi olan Martinov yolda, felse bakmdan daha da derinletirerek) daha da sert bir tonla: Daha ileri gideceim, diyor, size soruyorum: bir marksistin, Marksa gre insanln kendisine her zaman zebilecei grevler yklediini ve taktiin partiyle birlikte byyen parti grevlerinin bymesinin bir sreci olduunu bile bile, rya grmeye hakk var mdr? 179
Denemeler
topyann bu anlamda kullanlna bal olarak, son yllarda, solun ve sosyalistlerin bir topyasnn olmadndan, bir topyaya ihtiyac olduundan sz edildiinde, topya kavram, onlarn bir program olmad anlamnda kullanlmaktadr. Ama topya, tam bu anlamyla da, son yllarda, zellikle post-modern dnrler arasnda olumsuz bir anlam kazanmtr. Bu kullanmda topyalarn gerekleemezliklerinden sz edilmemektedir artk. Hayr, onlar gerekleebilirler, ama gerekletikleri takdirde, toplumu ve insanlar bir cendereye sokarak, byk aclara ve hakszlklara neden olurlar denmektedir. Byk anlatlarn sonu deyii, bu tr bir topya, hayal ya da toplum tasavvuru kavranna dayanmaktadr. Burada, artk toplumu dzeltmek iin, modeller, programlar, hayaller kurmann kendisi kategorik olarak yanl bulunmaktadr. Elbette bunlar felse bir elbise giymi yzeysel ve ideolojik aklamalardr. SSCB ve dier devletlerdeki rejimlerin aklamasn toplumsal ve tarihsel koullarda deil, kirlerde ve hayallerde grdnden; ciddi tarihsel ve sosyolojik analizler yerine; kestirmeden dncelerin varl belirledii trden bir tarih anlayyla szde bir aklama sunmay ifade ederler.
Bu korkun sorular dnmek bile beni titretiyor, ve bir tek eyi dnyorum: nereye saklanacam. Pissarevin arkasnda siper alsam nasl olur? Rya ile gereklik arasndaki ayrlk konusunda Pissarev yle yazar: Ayrlk vardr, ayrlk vardr. Benim ryam, olaylarn doal aknn tesine geebilir ya da olaylarn doal aknn hi bir zaman gitmeyecei bir dorultuya sapabilir. Birinci halde, ryadan hi bir ktlk gelmez; alan insann enerjisini destekler, glendirir bile. ... Byle ryalarda alma gcmz arptacak ya da felce uratacak hi bir ey yoktur. Tam tersine, eer insan byle rya grme yeteneinden tamamen yoksun olsayd, ara sra zihni ilerilere atlayarak ellerinin henz biim vermeye balad rnn tam ve eksiksiz tablosunu gznn nnde canlandramasayd, o zaman insani, sanat, bilim ve pratik aba alannda byk ve zahmetli ilere girimeye ve tamamlamaya hangi itici gcn srkleyeceini dnemem bile. ... Eer rya gren kimse, ryasna ciddi olarak inanrsa, yaam dikkatle gzler, gzlemlerini gkte kurduu atolarla kyaslarsa (sayfa: 208) ve eer, genel olarak sylemek gerekirse, ryasnn gereklemesi iin bilinli olarak alrsa, rya ile gerek arasndaki ayrln hi bir zarar olmaz. Ryalarla yaam arasnda bir ba varsa, her ey yolundadr. Ne yazk ki, bizim hareketimiz iinde, bu trden rya grme ok azdr. Ve bundan en ok sorumlu olan kimseler, akl banda grleriyle, somuta yaknlklaryla nenler, legal eletiriciliin ve illegal kuyrukuluun temsilcileridirler. (Lenin, Ne Yapmal, <www.kurtuluscephesi.com/lenin/neyapmali.html>) 180
Ne var ki, bu anlamda topya, ister kategorik olarak reddedilsin, isterse insani ve politik eylemin ayrlmaz koulu olarak ele alnsn, daima gizli bir varsaym olarak gelecekle ilikilidir. topya ile gelecek arasnda zorunlu ve ayrlmaz bir ba varm gibi dnlr. Ama topyann imdiye veya gemie deil, gelecee ait olduu gizli varsaym, daha genel bir gizli varsayma dayanr. Bir gelecek olduu ve bu gelecein bugnknden daha farkl olduu ve olaca. Ama bu iki kabul de olduka yenidir. Bir gelecek dncesi, btn toplumlarda ve her zaman olmamtr. rnein Bat Ortaanda insanlar, byk lde zamann sonunda yaadklarn dnyorlar ve srekli kyameti bekliyorlard. Byle bir zaman tasavvurunun olduu bir dnemde topyalar var olsa bile, bunlar ile gelecek arasnda zorunlu bir ba olmas bir yana bunlar birlikte bile dnlemez. Ama gelecein imdiden ve gemiten farkl olduu ve olaca dncesi de son derece yenidir. Bu dorusal, gemiten gelip gelecee giden zaman tasavvuru, kapitalizm ve Aydnlanma ile birlikte geliip zihinlerde egemenliini kurmutur. Ondan nceleri, zaman dorusal deil, dairesel; deien deil, tekrarlayan; akan deil, dnen bir zamand. nsanlar doup, byyor lyorlard; doada hep ayn mevsimler tekrarlanyordu. nsanlar gibi medeniyetler ve devletler de kuruluyor, geliiyor, olgunlua eriyor, ryor ve yklyorlard. Hsl devran dnyordu. Dolaysyla gelecein gemiteki geleceklerden daha farkl bir gelecek olabilecei ynnde bir tasavvur da bulunmuyordu. Gelecein farkl olaca tasavvuru btnyle kapitalist geni yeniden retim yordamna ve ona bal olarak ortaya kan, dorusal ve deiken bir zaman tasavvuruna baldr. Dolaysyla tpk Dou kavram gibi topya kavramnn kendisi de, en azndan bugnk yaygn kullanmlarnda Burjuva Uygarlna aittir. Her ikisi de burjuva uygarl ile birlikte ortaya kmlardr. O halde, dou toplumlar ve topya ilikisini, bu kavramlarn tarihsel ve burjuva uygarlna bal, o uygarln ideolojik egemenliinin arac olmalar niteliklerini gz nne almadan, bir sorun, bir konu olarak ortaya koymann kendisi bizzat, burjuva uygarlnn ideolojisinin yaygnlatrlmasnn bir aracdr. sterseniz, byle bir kavray iinde, Douyu savunun, savunduunuz sadece ii dna evrilmi biimiyle burjuva uygarl ve onun ideolojisi olmaktan teye gitmez. ***
181
Denemeler
Batya ve burjuva uygarlna balanan topya dncesi,2 klasiklemi topya olarak ele alnan kitaplar gz nne alndnda, tarihsel gereklie uymaz ve btnyle bir yanlsamadr. Yani topya kavram burjuvaziyle birlikte domutur, ama bu kavrama adn veren kitap ve benzerleri gz nne alndnda gerein pek yle olmad, burjuvazinin gereklii tahrif ederek byle bir anlay yerletirdii grlebilir. Bugn en klasik topyalar gz nne getirdiimizde, onlarn, sanlann aksine Kapitalizme deil, belki onun afana has olduklar grlr. topyalar burjuva uygarlnn afanda doarlar: Campanellann Civitas Solisi (Gne lkesi) 1602 tarihini tar. Thomas Mooreun (1478-1535) topyas neredeyse bundan yz yl nce, 1516da yazlmtr. Baconun Yeni Atlantisi 1624 tarihlidir. Dikkat edilirse, en yeni tarihli olan Baconunki bile, henz ticari kapitalizm dneminin, burjuva uygarlnn henz pre-kapitalist uygarlklar karsnda kesin bir stnlk salamad bir dnemin rndr. Bu, u demektir: Onlar aslnda Batnn rnleri, yani kapitalizmin rnleri saylmazlar. Uzak d ticaret ile bir ilgileri vardr, ama bu d ticaretin modern kapitalizme bir srama yapp yapmayaca henz belirsizdir. Bu anlamda, klasik topyalar aslnda henz batl deildirler. nk henz ortada tam bir bat yoktur. Bu onlarn zaman ilikisinde de grlebilir. Henz ilerleyen bir zaman ve tarih kavram pek yoktur bunlarda. Bu bakmdan topya, douunda bugnk gibi gelecee gbek bayla bal deildi. Bu nedenle o topyalar temporal deil lokal (zamansal deil mekansal) bir gnderme ierirler. Hemen hepsi bilinmeyen denizlerde bir adadadr. Bu onlarn uzak d ticaret ile ilikisini gsterdii gibi, ayn zamanda henz burjuva uygarl ile oluacak zaman ve mekn kavraylarna uzakln da gsterir. Kapitalizmin gelimesinden sonra, o okyanuslarn bilinmeyen adalar kalmam ve onlar, bir topyaya ilham vermek bir yana giderek smrgelemeye bal olarak aalayc bir anlam kazanmlardr. Bu nedenle henz Dounun dolaysyla Batnn da olmad bir dneme aittirler. Ayn zamanda gelecee deil, yaanan dneme ilikindirler, gelecek gndermeleri yoktur. O halde, topyalar aslnda Dounun rnleridirler; ama bu Dounun rnleri olanlar, aslnda bugn Batnn olduu kabul edilenlerdir. Bunlarn
2 Ki bu derginin sorunu hazrlaynda bile grlyor. Dou Toplumu ve topya ilikisini aratrmak, gizli olarak topyann Batya has bir konu olduu varsaymna dayanr. 182
iinde belki sadece Yeni Atlantis, Batnn, burjuva uygarlnn daha ak bir damgasn tar. Gerisi, tamamen Dounun rndr. Dounun topya geleneinin devamdr. Peki, Dounun topya gelenei nedir? Dounun dnen zaman kavray iinde, gelecee ilikin bir topya yoktur. Hele gelecein gemiten daha iyi olaca ynnde bir inan ve kabul de pek yoktur. O halde, Douda, yani kapitalizm ncesi uygarlklarda, topyann kayna Gemite olabilir ve de yledir. Ama bu gemi, snf elikileri iinde paralanm ryen medeniyet olamaz. Komnn Cahiliye denen snfsz toplumu da olamaz. O zaman, snfsz toplumdan sn topluma geilen Kent (Cite, Medine); Kvlcmlnn deyiiyle Barbar (snfsz toplum, Komn) kurdunun, medeniyet kelebeine dnt koza olan Kent olabilir topyalara ilham verebilecek gemi. Orada henz snfsz toplumun erdemleri yaamaktadr, ama ayn zamanda Uygarln zenginliine de ulalmtr. Bu nedenle, aslnda btn topyalar genellikle bir Kentten tesini hayal edemez, Kral olsa Soann ccnden baka eyi yemeyi akl edemeyen oban gibi. Platonun Devleti, bir Kenti anlatr. Ona ilham veren Isparta kentidir. Farabinin Medinetl Fadlas (Erdemli ehir) da bir Kenti anlatr. Campanellann Gne lkesi de aslnda bir Kenti anlatr. Morusun topyas da, bir ada sz konusu olmakla birlikte, toplumsal rgtlenme olarak bir Kentin rgtlenmesine sahiptir. O halde, btn bu topyalar, bugn Dou denen kapitalizm ncesi uygarlklarn rndrler. Gelecein toplumunu deil, ideal toplumu anlatr ve bu toplum, henz uygarlamam, uygarln eiindeki Kentten baka bir ey deildir. Klasik uygarlklarda, bir de dinlerin iine szm bir topya daha vardr. O da, gelecee deil, gemie aittir: Snfsz toplum, tarih ncesi, yani Cennet. O halde, toparlarsak, bugn Batllara ait olduu dnlen topya kitaplar aslnda tamamen Klasik Uygarlklarn damgasn tarlar, yani onlar Douludur. Dounun topyas, yani klasik kapitalizm ncesi ticarete ve tarih ve tarm temeli zerinde retime dayanan toplumlarn topyalar, ilhamn gemiin Kentinde bulur. 21 Haziran 2004
183
Denemeler
184
Sama Dnya
Klasik uygarlklarn gelitirdii, esas olarak lks mallara dayal dnya ticareti bile, byk imparatorluklar ve evrensel karakterli dinleri zorunlu klyordu. Modern burjuva uygarlnda, yani kapitalizmde ise, dnya ticaretinin en temel ihtiyalar bile kapsamas ve inanlmaz boyutlara ulamasna ramen, bu uygarlk, ulusuluk dini ve ulusal devlet politik biimi ile antik uygarlklar kadar olsun bu temele uygun bir styap kurma yetenei gsterememektedir. Bu retim ve ticaretin dnya apndaki karakteri ile styaplarn ulus denen son derece kk ve snrl biimi arasndaki derin eliki, 20. yzyln ve gnmzn kanl savalarnn temel nedenidir. Burjuva uygarl, rasyonalizm ile klasik uygarlklarn styapsnn temelini politika d alana itiyor, ama nasyonalizm ile onlardan daha da irrasyonel bir din ve siyasi biimi biricik alternatif olarak sunuyordu. Nasyonalizm, ne insanlar aras ilikileri dzenleyecek bir ahlak iin referans noktas sunar, ne klasik dinler kadar bir i tutarll vardr, ne de retici glerin geliimine uygun bir siyasi biim sunar. Modern toplumun dini olan nasyonalizmden hangi insani ilikiyi dzenleyecek ahlaki ilke karlabilir? Hibir ey. Bu nedenle, btn nasyonalistler, bir zamanlar akl d deyip politika dna, zel dedikleri alana ittikleri dinlerde bu eksiklii giderecek bir can simidi ararlar.
185
Denemeler
Nation (ulus), eski dinler kadar bir i tutarllk gsteremez. nsanlarn kabulnden bamsz bir ortakla (dil, etni, soy, toprak paras vb.) dayandn syler, ama bunun kendisi btnyle sonradan yaratlr. Eski dinler ise, insanlarn kabulne dayanrd. Tm insanl kapsama gibi bir iddialar vard. Bu nedenle soylar, dil veya belli bir toprak parasnda yaamayla snrl deillerdi. Hangi ulus tm insanl kapsama gibi bir iddiaya sahip olabilir ki! Ulusuluun kendisi bunun batan reddi deil midir? Ama ulusuluun bu snrll, bugnn btn ulusal snrlama ve engellemelere ramen bugn igcnn dnya apnda hareket ettii bir ada iyice samala varr. Bu samalk, en ak biimde u gnlerde, Avrupann dou ve bat ularnda gerekleen iki olayda grlebilir: Portekizdeki Avrupa Futbol ampiyonas ve stanbuldaki NATO zirvesi. Portekizdeki Avrupa ampiyonasnda, btn ulusal takmlardaki futbolcularn ou, aslnda baka lkelerdeki baka takmlarda oynamakta; hele Fransa, ngiltere, Portekiz, Hollanda gibi eski smrge imparatorluklarnda smrgelerden gelmi oyuncular, nicelik ve nitelike takmlarn bel kemiini oluturuyor. Kendisi Berberi, belki doru drst Franszca konuamayan spanya liglerinde top koturan Zidanenn att gollerle, yzne rengi srm Franszlar lgnca seviniyor. Ama kimse u soruyu sormuyor bile: Buradaki ortaklk nedir? Dil mi? Soy mu? Ayn toprak paras zerinde yaamak m? Bir kader ve yaant ortakl m? Ulusularn btn ulus tanmlarnn hepsi, teker teker birer devasa yalan olarak ortaya kyor. Ama burada korkun olan, bu akl d, sama durumun kimseyi zerrece rahatsz etmemesi. Dier uta ise, yine bu ulusal devletlerin devlet bakanlar, stanbulda NATO zirvesi iin toplanp, bu ulusal devletler ile retici glerin gelimilii arasndaki elikiye, imparatorluk planlaryla bir zm aryorlar. Ama zm olarak sunduklar, sorunu daha da arlatrmaktan baka bir ie yaramaz. Dile, dine, soya dayanan daha da kk ve gerici bir ulusuluk anlay ile yeni nation building. Ulus-devletlerin dnyasnda, retici glerin bu gelimilik dzeyine karlk burjuvazinin tek zm, o ticareti ve yollarn garantiye alacak bir imparatorluk olabilir. Ama imparatorluklar ise, ancak muhtemel rakiplerin kk ve paralanm olduu bir dnyada mmkndr. Yani imparatorluk tasavvurlar, ulusal devletler sistemi iinde tek zm olarak sunulmaktadr insanla. mparatorluun ise tekrar sunduu, ulusal devletler hastalnn en gerici biimlerinden baka bir ey deildir.
186
Burjuva uygarlnn bu kmaznn henz tm akl dlyla byle ortaya kmad zamanlarda bile, ii hareketi daha doarken, onun karsna bu elikiyi gstererek ve ona kar bir alternatif arayyla km; btn dnyann iilerine bir birleme arsyla kmt. Bugn bu arnn yetersizlii ve kendi iinde kar kt nasyonalizmin kalntlar tamas ve bunlardan arnm yeni bir ar bir yana, bu arnn kendisi bile unutulmu grnyor. Hatta burjuvazinin devrimci dneminin ulusuluu bile unutulmu durumda. rnein Ortadou iin devrimci-demokratik bir zm bile solun program deil. Tam da bu nedenle, Berberi ii ocuu, Franszca konuamaz, spanyada ekmeini kazanan Zidanenn Fransz milli takmnda oynamas ve onun att gole kendine Fransz diyen birtakm insanlarn lgnca sevinmesinde kimse bir samalk grmemektedir. i hareketi yeniden doup, eskinin dersleriyle bugnn dnyasna uygun bir evrensel programla kamad srece, ulus-devletlerin dnyasnda biricik zm biimi imparatorluklar ve bu imparatorluklarn egemenlii iin daha da kk ve gerici ulus-devletler, dolaysyla katliamlar, savalar, yoksulluk, salgnlar dnyasnda, yirminci yzyl aratan bir yirmi birinci yzyl yaanmaya devam edecektir. 29 Haziran 2004
187
Denemeler
188
Polemik Yapmak ya da Unutulmu Bir Politik Kltrn zlerinin Ardnda

Sosyalizmin, yani eitliki ve dayanmac bir toplum idealinin insanln ufkundan kayboluu, sadece onun siyasi ve toplumsal bir proje olarak kaybolmas anlamna gelmemektedir; bu, o projeyi yaratan siyasi kltrn yok oluuna da denk dmektedir. Bu yok oluu, onun somut bir grnmnde izlemek ilgin olabilir. imdilerde her hangi bir tartmada hemen yle szler iitildiini gryoruz: Ltfen polemik yapmayalm; Tartma kltrmz yok, hemen polemie eviriyoruz tartmay; Arkadalar ltfen polemiklerden kanalm. Bu szlerde ifadesini bulan ve hi kimsenin yanlln bile aklna getirmedii nasl bir politik kltrdr? Bu kltr ile sosyalizm ideali bir arada bulunabilir mi? Yukarda birka rnei aktarlan cmlelerde polemik szc, o yaratc, diyalektik, kirler mcadelesi; kar tarafn argmanlarn, karsamalarn; olgulara ilikin aktarmlarn; mantk yanllarn didik didik ederek doruyu bulmann bir metodu anlamna gelmekten km, adeta dedikodu, kiisellik gibi bir anlam kazanm bulmaktadr. Bu anlam kaymasnn nesnel tarihsel anlamna gemeden nce bu tr szlerin ieriksel yanlln grelim. Bu polemik yapmayalm diyenlerin bilmedii veya unuttuu ok basit bir olgu vardr. Marksizmin btn eserleri polemik eserlerdir. Denebilir ki, Marksizm polemik formu iinde domu; polemik formu iinde gelimitir
189
Denemeler
ve polemiklerin yok oluuyla da Marksizmin geliimi durmu ve rme balamtr. Polemikleri ortadan kaldrdnzda geride Marksizm diye bir ey kalmaz. Kutsal Aileden Alman deolojisine Tarihsel Maddecilik ya da nam dier Marksizm; polemikler iinde gzlerini dnyaya amtr. Felsefenin Sefaletinden, Anti Duhringe, Marksizmin hemen hemen btn klasikleri birer polemiktir. Das Kapital bile, dipnotlarnda ve Art Deer Teorilerinde kendinden nceki btn burjuva ekonomi politiine kar bir polemii srdrr. Lenin, Rosa Luxemburg ve adalar da farkl deildir. Polemik, bir benzeri bir daha dnya tarihine gelmemi Rus ve Dou Avrupa devrimcileri kuann balca siyasi ve ideolojik mcadele biimidir. Leninin btn eserleri kelimenin en dorudan anlamnda polemiktirler. Bu Marksizmin ykseli ann devrimcileri iin, polemikler, yokluu bile dnlemeyecek ve yok olmad srece de varl akla bile gelmeyecek, tpk hava gibi su gibi, siyasi ve ideolojik mcadelenin olmazsa olmaz koullardrlar. Ama nasl baz bakteriler iin oksijen ve temiz hava ldrc bir etki yaparsa, bugnn dnyasnn sosyalistleri iin polemik, iinde soluk alnamayacak bir ortam gibi grlr. O zamann sosyalistlerinin tartmalarnda, kardakinin iyi niyetinden, inancndan kimsenin kukusu olmazd. En ar kiisel hakaret gibi grnen (Oportnist; Revizyonist, Batak) sfatlar bile, hi bir kiisel anlam tamaz, btnyle o kiilerin grlerine ilikin siyasi ve ideolojik bir anlama sahip olurlard. Syleyen de anlayan da bunu byle anlard. O nedenle kiisel dzeyde bir ksmece darlmaca olmazd. Siyasi olarak bir tartmada, kirlerini tutkuyla savunmu insanlar, bu tartmalarn atei iinde birbirlerinin savunduklar izgiler ve kirler iin en ar ve provokatif ifadeleri kullanm insanlar, ayn zamanda ayn rgtn saarnda burjuvaziye ve gericilie kar savarlar, insan olarak birbirlerine saygda zerrece kusur etmezler; dostluklar srer giderdi. Artk yedi kat topran altna gmlm ve unutulmu bu politik kltrn izlerini Leninde srelim. Bilinir, Leninin Bir Adm leri ki Adm Geri eseri, Rus Sosyal Demokrat i Partisinin mehur kinci Kongresini analiz eder ve bunu kelimenin gerek anlamyla polemikler biiminde yapar. te bu eserinin dip notlarndan birinde Lenin yle yazmaktadr, en ar gibi grnen sfatlarn kiisel deil, siyasi bir anlamlar olduu zerine. Batak szn kastederek:
190
Bugn partimizde bu sz iitince dehete kaplan ve yoldaa olmayan tartma yntemleri kullanlyor feryadn basan kiiler var. Resmiyet anlaynn yanl anlalmasndan ileri gelen garip bir duyarllk!.. Bir i savamla kar karya bulunan, hemen hemen hi bir siyasal parti yoktur ki, o partide, kararsz eler, ekien taraar arasnda bir o yana, bir bu yana yalpalayan eler bu szlerle nitelenmemi olsun. savamlarn gerekten belli snrlar iinde tutmay bilen Almanlar bile versumpft [bataa gmlm -.] szcnden gocunmamlar, dehete kaplmamlar ve gln, resmi bir erdemlilik oyunu oynamamlardr. (http://www.kurtuluscephesi.com/lenin/biradim.html ) Leninin dipnotundan da anlald gibi, Rusyann doulu ve kyl yaps, Rus devrimcilerinin politik kltrnde de etkisini gsteriyormu ki, Lenin, imdi bizim burada ele aldmz soruna, bu dipnotta, o zamann Rusyasnda deiniyor. Ama o zaman ile bu zaman arasndaki temel fark; Rus devrimcilerinin ortamnda, Leninin bir dipnotla dikkati ekmekle yetindii politik kltr istisnai bir karakter tarken, bugnn dnyasnda, tam tersine, Leninlerin kltr, istisna bile deil, unutulmu ve yok olmu, topran altndan, derinliklerinden arkeolojik kazlarla karlmas gereken bir politik kltrdr. Lenin baka bir dipnotta, bu iki farkl kltrn nasl iki ayr dnya iki ayr dil olduunu ok daha arpc bir rnek ve szlerle yle ifade ediyor: Kongremizdeki hava ne kadar da bunaltc diye yaknyordu o yolda. Bu krc sava, bu herkesin birbirine kar giritii kkrtma, bu birbirini sran tartma, bu yoldaa olmayan davran!.. Ben bu szlere kongremiz ok grkemli karln verdim. zgr ve ak bir savam. Fikirler ifade edildi. Gr farkllklar ortaya kondu. Gruplar biimlendi. Eller kaldrld. Bir karar alnd. Bir aama geildi. leri! Benim iin aslolan budur! Bu, yaam demektir! Bu, sizin, sorun zmlendii iin deil, ancak yorulduklar iin susan aydnlarmzn sonu gelmez, usandrc laf gevelemelerine benzemez... Merkezci yolda bana aknlk iinde bakt ve omuzlarn silkti. ki ayr dil konuuyorduk. (www.kurtuluscephesi.com/lenin/biradim.html) Ama bu politik kltr, Rus devriminin tecrit olmas, brokrasinin ve kylln politik kltrnn politika ve program gibi sosyalist politik kltre de egemen olmas; devrim bulutlarnn giderek kyl ve dou lke191
Denemeler
lerine doru kaymasyla birlikte bunun giderek btn dnyaya yaylmas ve yeni kuaklarn da artk bunu sosyalist politik kltrn ayrlmaz ve organik bir paras gibi grmesiyle giderek unutulmutur. Bu kltr sadece, burjuva kltrnden gelen; henz eski kltr unutulmad zamanlarda onu tanm ve srdrm kuaklar araclyla, zayf bir damar olarak bile olsa, bir dip aknts olarak bile olsa derinden derine varln srdrm ve 68in kuaklarna bir ekilde kendisini aktarmt. Bunu Trkiye rneinde grelim. 1960larn Trkiyesinde, Yn ve TP evreleri, eski kuak komnistlere kar bir kmseme ve hor gr tavr iindedirler. Bu balamda, Eski Tfeklerin zellikle 1930lardaki polemiklerini imdinin polemik anlayna benzer bir anlayla hor grmeleri karsnda Kvlcml, 1967de Sosyalist gazetesinde o eski gelenei savunur ve onun unutulan yanna dikkati eker: TP ve YN gibi yeni gler yannda ESK Sosyalistlerin Ka Tmeni var? demeyelim. Eski adsz birikimin mirasyediliine deriz. Fincanc katrlarn rktme bahanesi de an yitirdi. Nitekim imdi baka bahane uyduruluyor: Eskilerin krgnlklar ile yeni kuaklarn kulak tozlar, hatta dleri patlatlmak isteniyor. Aas sakal, yukars byk diye tkrlmediinden cretlenilmesin. Hikmet Kvlcml: Nazm Hikmete ve Kerim Sadiye ar saldrm... Kerim Sadi: Hikmete ve Nazma verip veritirmedik ey brakmam.. Nazm, daha airane sz gm sayp, davran altnlaryla onlara ta kartm.. Bu, madalyann bilinen bir yzdr. Kimsenin bilmedii, bilenlerinse, yeni kuaklardan sakladklar madalyann inanlmaz br yz vardr: O silahrler Eski Sosyalist, birbirlerinin yaraladklar lde sevmeyi renmilerdir. Teoride ve pratikte birbirlerinin yanllarn yaln kl delik deik etmekte gzlerini krpmayan bu insan, ilk bulumalarnda, ocuksu en kahkahalarla kucaklamaktan bir gn geri kalmamlardr. zellikle Eski Sosyalistler bu bakmdan, Yeni Sosyalistler aras ballklarda maya roln oynayabilirler. Yeni kuaklara, kiisel deve kinleri ve slle kan davalar yerine bu eski sosyalist kardelik mayas aktarlabilir Kvlcml gibi eski komnistler bizlere bu unutulmu politik kltr hem davranlaryla, hem de yazlaryla birok kere aktarmaya altlar. Bu balamda, bir baka rnek. veren Sosyalizmi i Sosyalizmi balkl makalesini u satrlarla bitirir:
192
Sava denildi mi, srf elebice szckler kendiliinden suya der. Gre iin birinci art elense etmektir. Gre yenmek iin yaplr. Elense edenler, birbirlerinin srtlarn yere getirmeyeceklerse, ne zahmet ederler? Dankl dvn en kalp aka sayld yer sosyal sava alandr. Sosyal ve politik dv, horoz dv deildir. Srt yere getirmek, karlkl ACI G kullanmaya dayanr. Yalnz kabadaylkta deil, politikada dahi, yenmek yenilmek olaan eydir. Grnte greenler kiilerdir. Gerekte kiilerin yenileri, her zaman, her yerde: prensiplerin, dncelerin, metotlarn, davranlarn yenilip yenileri olur ve hep yle olmaldr. nsan, kuralna uygun kavgadan, hele birbirinden korkmamal, lse hi kamamaldr. Korku hibir sadre ifa vermez. Ka: kimseyi kurtarmaz. Tarihte nice uluslar: en kanl boazlamalar sonucu kaynap derlemilerdir. Modern milletlerin hepsi o kaynamalardan domulardr. Modern sosyal ve politik sava, neden baka trl olsun? Topluluklar iin doru olan bu kural, kiiler iin de dorudur. Hele sava, sosyalizm gibi modern an en kanlmaz ortak prensipli eilimler arasnda olursa, bsbtn verimlileir. Karlalan her tez, antiteziyle anlam kazanr. arpma ne denli yaman olursa, SENTEZ o denli gl olur. Baka trls: Tezsiz, antitezsiz karlamalardan doacak SENTEZ, kuruntu tesinde ne grlm, ne iitilmitir. lk ve Prensip savanda, kimsenin kana, gzne baklamaz. Alnmaca darlmaca yoktur ve olmamaldr. En ok dkn olunulan KLKLLK ve kii olgunluu yalnz kyasya savalarak edinilir ve gelitirilir. 1960larn devrimcileri, hem genellikle ehirli ve modern tabakalardan geldikleri; okullarda ksmen de olsa burjuva kltrnn eitimini aldklar; te yandan hem modern i snf hareketinin ykseli dnemiyle birlikte bir radikalleme ve politikleme yaadklar; hem de dnyadaki 68lerin otantik Marksizme dnen rzgrlarndan esinlendikleri iin, hem Kvlcml gibilerin aktarmaya altklar hem de byk bir alkla okuduklar Marksist klasiklerde solunan bu politik kltr almaya daha yatkndlar. Ve bir lde de olsun alabildiler. Ama yetmilerde, daha kk burjuva tabakalarn radikallemesi ve politiklemesiyle hareketin yaygnlamasnn akmas, zaten yzeyde ok ince bir katman iinde ve derine ilememi bu politik kltrn btn
193
Denemeler
izlerini neredeyse silip sprd. Hele Trkiyenin batsnda tm radikallemenin durduu, en gerici ovenizmin ban alp gittii, radikallemenin neredeyse sadece Krdistann airet ilikilerinden gelen yoksul genlerine dayand doksanlarda, kenarda kede kalm son izler de yok oldu. Bir bakma, sosyalizmin dnya apnda yaad macerann bir minyatr Trkiye llerinde yaand. Marksizm, Bat Avrupadaki Burjuva geliiminin ve devrimlerinin ocuu olarak domutur. Ancak, tarih, retici glerin en gelitii, dolaysyla kltrel ve snfsal olarak sosyalizme en hazr ve uygun olan lkelerde devrimlere yol amad. Yani sosyalizm dnyaya Marksn umduu gibi normal bir doumla gelmedi, tabiri caiz ise, ters geldi, ayaklar nde veya Trokinin deyiiyle, tarihin yuma tersinden zlmeye balad. Tpk ters gelen bir bebein eer dzelmezse hem kendisinin hem de anann lmne yol amas gibi, sosyalizm de insanlkla yok olmayla kar karya geldi. ocuk ld. nsanlk can ekiiyor. nsanlk bir daha sosyalizme hamile kalabilecek mi? Yoksa artk ok mu ge, menopoza m girdi? Bilmiyoruz. Bilemeyiz de. Ama bu arada bir atom sava veya bir ekolojik felketle yok olmazsa, bir daha hamile kalabileceini dnmek iin birok neden var. En bata kapitalizmin her anki ileyii nesnel olarak byle bir program daha fazla gerektiriyor ve yine nesnel olarak byle bir znenin var oluunu salyor. Tam da ilk kapitalizme geen lkelerin dnyann geri lkelerini smrgeletirmesi nedeniyle, sosyalizme hazr olan lkelerin iileri bu smrgelerden elde edilenlerle sistemle uzlamaya ekildi ve tam da bu nedenle, smrgelerde direni savalar geliti. Ama bu savalar, tarihsel ve objektif olarak, burjuva demokratik karakterli grevleri zmek amacyla ortaya kmalarna ramen, tam da burjuvazilerin korkakl ve Ekim Devriminin prestijiyle, kendilerini sosyalist olarak tanmladlar. Ama onlar nesnel olarak sosyalist deildi ve olamazd. Bunun ne snfsal, ne ideolojik ne de ekonomik koullar vard. Dolaysyla sosyalizmin zaferden zafere komas gibi grnen ve yetmilere kadar olan dnem, aslnda, kylln egemen olduu lkelerdeki burjuva demokratik karakterli devrimlerden baka bir ey deillerdi. Ama bunlar burjuva snf olmad ve korkak olduundan burjuvazi dnda ve karsnda kald iin burjuvasz; Stalinizmin brokratik ideolojisini sosyalizm diye kabullendiklerinden de demokrasisiz, burjuva demokratik devrimlerdi. Bylece sosyalizm yaylr gibi grnyordu, ama yaylan artk ne program ne de politik kltryle sosyalizm olmad gibi; aslnda douundan
194
bile daha geri toplumsal yaplar, kltrel ortamlar arasnda yaylyordu. Bu yeni program ve politik kltrn gc tam da yaygnlndan geliyordu. Bylece sosyalizmin douunda egemen olan, daha sonra, Rusyann gerilii ile tam tezat iindeki, burjuva kltrn zmlemi aydnlara ve son derece konsantre ii hareketine dayanan devrimcilerinde zirvesine ve sonuna dayanan program ve politik kltr, ilen btn dnyada yok oluyordu. 1960lar sonras Trkiyenin durumu biraz bu dnya apndaki gidiin, zaman iinde sktrlm, minyatr bir tekrar gibidir. 1960lar bir bakma, Marksizmin dnyadaki dou ve ykseli yllarna (1848-1917) karlk der. Ama devrim bulutlarnn dnyada douya yani kylle doru kaymas ve bu kay sonucu ortaya kan ulusal hareketlerin kendilerini sosyalist olarak tanmlamalar gibi, Trkiyede de radikalleme nce Trkiyenin tarasna, sonra da Krdistana doru kayar. Dnyadaki kayn ortaya kard programatik ve politik kltre ilikin deiimin benzeri Trkiyede de yaanr. 1960larn aslnda devrimci demokratik zlemlerin ve programn ifadesinden baka bir ey olmayan sosyalizm giderek ortadan kaybolur, nesnel olarak sonularyla devrimci ve demokratik karakterde, ama programatik olarak dile, etniye dayanan bir milliyetilik ykselir. Buna paralel olarak, sol veya sosyalist politik kltrde, 60larn politik kltrnn btn izleri silinir. Ama dnyada da Trkiyede de Kapitalizm hkmn icra etmektedir. Artk ikisinde de insanlarn byk blm kylerde deil, ehirlerde, megapollerde, metropollerde yaamaktadr. Bu korkun smr ve bask altndakilerin memnuniyetsizlikleri, ister uzak Asyann, Pasik kylarnn kle gibi altrlan proleterleri olsun; ster Trkiyenin batsndaki iletmelerde boaz tokluuna alan Krtler veya Diyarbakrn yoksullar olsun, akacak bir damar bulacaktr ve bunlar artk kyl deildirler. Eski politik kltrn bu snarn memnuniyetsizliklerini ifade ederken hi bir temel bulamayaca, onlarn ihtiyac olan politik kltr, bugn unutulmu ve topran altna gmlm kltrde bulaca ok aktr. Ama bu sadece politik kltr olarak deil, programatik olarak da byledir. Dnn dile, etniye, kavme hatta dine gre tanmlam uluslarn yaratmakla sonulanan program, bugnn dnyasnda hibir zm sunamaz. Kendisi global igc pazarnda btn ulusal snr engellerine ramen oradan oraya akmn srdren dnyann proleterleri, harekete getiklerinde bayraklarna tm ulusal snrlarn ilgasndan baka bir ey yazamazlar. Benzer ekilde, dnyadaki en byk Krt ehri olan stanbulun Krte konuan iileri, bayraklarna, ulusu Krtle veya Krteye gre tanmlam bir ulus devletten ise, ulusun tanmndan her trl etniyi, dili, dla195
Denemeler
yan ve tm dillere eitlik tanyan bir program bayraklarna yazmaya daha eilimli olacaklardr. Ve gerek dnyada gerek Trkiye ve Krdistanda bu programlar bayraklarna koyacak olanlar, ihtiyalar olan politik kltrn geleneini, Markslarn, Leninlerin, Kvlcmllarn, 68lerin politik kltrnde bulacaklardr. Bizlere den grev, bu gelenei unutulmaktan kurtarmak ve yeni gelecek olanlara aktarmaktr. Bu da somut bir biim olarak, polemiklerin geri dnnde ve polemiin tekrar eski, diyalektik ve kirlere dayanan anlamn kazannda kendini gsterecektir. Kylle ve douya kay ilen polemii yok etmi, onu kiiselletirmi ve kiisellik anlam vermiti. imdi tekrar ehirlere dou dn, ona eski unutulmu anlamn tekrar kazandracak ve polemikler de gerekten yle olacaktr.
196
Zina zgrl
Trkiyede toplumsal muhalefetin zaynn nedeni onun rgtszl, glerini birletirememesi deildir. Onun zaynn gerek nedeni, hedeerinin ve gerekelerinin bayaldr. Sol demokrasi szn dilinden drmez ve onu bir feti haline getirir. Hlbuki genel olarak demokrasi, eni sonu, aznln ounlua uymasn ilke olarak kabul eden rejim demektir. Ve pek ala gerici bir milliyetilikle, rklkla, faizmle bile badar. Genel olarak demokrasiyi savunanlar, Hitlerin ounluun oylaryla, son derece demokratik bir ekilde iktidara gelmesi karsnda syleyecek sz bulamazlar. Sosyalistler, demokratlar sadece demokrasiden deil, zel bir demokrasiden yana olduklarn aka koymaldrlar. zel bir demokrasi, belli haklar sz konusu olduunda, ounluun karar alma hakkn snrlayan bir demokrasidir. Genel olarak demokraside, sigara ien bir ounluk, gayet demokratik bir ekilde bir toplantda sigara imeyenleri taksitle ldrme karar alabilir. Byle bir demokraside sigara imeyenlerin syleyecekleri sz bulunamaz. Ama kimsenin bakalarnn saln tehlikeye atamayacann bir insan hakk olarak tannd bir demokraside; btn ounlua ramen bir tek kii bile sigara imiyorsa ve o sigara iilmemesini talep etmise, orada demokratik olarak sigara iilip iilmeyecei oylanmaz, oylanamaz. Orada
197
Denemeler
sigara iilmez ve iilemez. Orada devletin grevi, sigara ien ounlua kar o bir kiinin sigara iilmeyen bir ortamda bulunma zgrln savunmaktr. Bu zgrl tanmak istemeyen demokratik ounlua kar gereinde iddet kullanmaktr. Genel olarak demokraside, ana dili Trke olan ounluk, pek ala demokratik bir ekilde ana dili Trke olmayanlarn Trke renmelerini kanunlarla zorunlu klabilir. Ama insanlarn istedikleri dili ana dili semeleri ve o dilde eitimi ve her trl haberlemeyi bir insan hakk olarak tanmlayan bir demokraside, devlet, Trke konuan ounlua kar, bir tek kiinin bile ana dilde eitimini garantiye almakla ykmldr. Devrimci demokrasinin parolas, devletin resmi dili olmasna kar kmak ve herkesin ana dilinde eitim ve haberleme hakk olabilir. Ama byle bir hakk savunan var m, bunu ortaya koyan var m? Yok. Demokratik muhalefetin esas zaynn nedeni, tam da bu yokluktur. Hedeerin bayal, sorunun sanki Krte kurslar almas ve bunun Avrupaya girmek iin gereklilii gibi bir dzeyde tartlmasdr muhalefetin zaynn esas nedeni. Bu gerilik her alanda byle. Btn din adamlarnn maalarnn kaldrlmas; diyanetin kapatlmas; btn dini eitim veren kurulularn kapatlmas, dini eitimin o cemaatlerin gnll balarna braklmas; ounluk dinine kar dier inanlarn zgrlnn garantilenmesi gibi devrimci demokratik talepleri ortaya koyan var m? En radikal grnen Alevilerin ounluunun talepleri bile, Aleviliin tannmas ve diyanet ilerinde temsili gibi gerici taleplerden teye gitmiyor. Son zina tartmasnda da durum ayn. Kimse, iki insann beraberliinin devletin onayyla meruiyet kazanmasn; yani nikh ve evlenme ilemlerini sorgulamyor. Devlet yatak odasna girmesinmi? O oradan ne zaman kt ki bir daha girecek? Kimin kimle birlikte olaca devleti ne ilgilendirir? Ne demek nikh memuru? Diyanet ileri gibi, o da lavedilmesi gereken bir kurumdur. Ve elbette nikhn olmad yerde, zina da olmaz. Hukuken olmamasna ramen, gnlk ilikiler iinde, erkekler ya da Mslmanlar, ounluklaryla kimilerini zina yapyor diye bask altna alp, rnein mam nikh kymaya zorlarsa, devletin grevi, o Mslman ve erkeklere kar zina zgrln savunmak olur. Bari u kanun vesilesiyle balayan zina tartmalar, devrimci ve demokratik bir muhalefetin ihtiyac olan talep ve sloganlarn ortaya kmasna vesile olsa. Yani nikhn ve memurluklarn ilgas. Birliktelik iin hibir
198
bildirimde bulunma zorunluluu olmamas. Devletin insanlarn istedikleriyle birlikte olmalar zgrln savunmas. Bunlar sylemeye balarsak, devletin dilinin olmamas; herkesin istedii dili ana dili semesi ve ana dilinde eitim ve haberleme hakk gibi; diyanetin kapatlmas; dini eitimin cemaatlerin gnll balarna braklmas gibi sloganlar da ortaya atmann yoluna girilir. Ve o zaman, Politik slamn hi de aznlklarn ve insanlarn haklarn savunan bir demokrasiden deil; gerici milliyetilikle hi de elimeyen genel olarak demokrasiden yana olduu kolayca grlr. Krt hareketinin ifadesi olan partiler Trkiye Partisi mi olmak istiyor? Bunun yolu, devrimci demokratik bir program savunmaktr. Yani somut olarak, o baya Avrupaya giriimizi engeller; devleti yatak odasna sokuyor gibi argmanlarla arasna snr ekip; devlet zaten yatak odasnda; medeni nikhn ilgas sloganyla ne karsa, o zaman Trkiye Partisi olma yolunda adm atabilir. Bu her alanda byledir. Trkiye Partisi olmak, Devrimci Demokrasinin partisi olmakla olur. Ya da tersinden Devrimci Demokratik bir program olur ve bu mcadelenin nne geerse; bunun yan rn olarak Trkiye Partisi olur. Ve ancak byle bir parti gerekten btn dillerin ve dolaysyla Krtlerin zgrln savunduu iin Krtlerin de partisi olabilir. 7 Eyll 2004
199
Denemeler
200
Teori ve Politika
Teori demek, yzey aknts deil dip aknts; grnen deil, grnenin ztt biimindeki z; birbiriyle ilgisiz grnen olgular arasndaki grnmez ortaklk demektir. Teori demek genelleme demektir. Gericilik dnemlerinde insanlar genelleme yeteneklerini yitirirler. Dier bir deyile teoriye olan ilgi kaybolur. Kaybolur nk bilimlerin ilerlemesine pratik ihtiyalar yzlerce niversiteden daha byk atlm verirler. Toplumsal bir hareketlenme, bir mcadele yoksa teoriye ihtiya, dolaysyla genelleme yetenei de yok olur. Bu nedenle toplum bilimleri alannda btn byk ilerlemeler her zaman modern ii snfnn hareketlerinin ayak izleri zerinde gerekleir. Marksizm, Fransa, ngiltere ve Almanyadaki ii hareketinin ykseliinin ocuudur. Bir benzeri hala gelmemi, o her biri bir zirve ve teorisyen olan ve o zirvelerin iinden Lenin, Troki gibi daha byk zirveleri karm Rus Devrimcileri kua, Rusyann gen ve ykselen ii snf ve onun hareketi olmadan tasavvur bile edilemezdi. Trkiye sosyalist hareketinin hala alamayan iki nemli ismi olan Hikmet Kvlcml ve Nazm Hikmet, dorudan 191723 dnemindeki dnyada bir ei daha bulunmayan ii hareketi ykseliinin ocuudurlar. 1960larda nce DSKi, DSKten nce TPi yaratan ii hareketleri olmasayd, Trkiye tarihinde bir ei benzeri daha gelmemi, o altml yllarn teoriye olan al ve teorik tartmalar dnlemezdi bile.
201
Denemeler
Teori ou kez, az laf yapma, entelektalizm ve akademisyen krkambarlyla kartrlr. Teori ancak bunlara kar ve bunlarla mcadele iinde geliir. Teori sadece pratikten beslenmez, kendisi en can alc pratiktir; teorik pratiktir, praksistir. Evet, teori, modern ii hareketinin ayak izleri zerinde yrr, ama bir kere ortaya kt m, onun kendi bamsz bir dinamii de hkmn icra eder. Walter Benjamin veya Adornonun katklar, ykselen bir ii hareketinin deil, dnya tarihsel yenilgilerin damgasn tarlar ve o yenilgilerin sorularna cevap ararlar. Bu yenilgide yaplan katklar, yeni ykselilere maya olurlar. Yeni bir ykseli o gericilik dnemlerinde akntya kar yaplm birikimler ve geleneklere dayanarak gerekleir. 1968 ykselii rnein, Almanyada Frankfurt Okulunun bu gericilik dnemlerinde alm teorik kanallarnda birikti. Trkiyede altmlardaki hareket ilerledike, eski sosyalistlere yneldi. yle ki, 15-16 Haziran i hareketi zirvesinden sonra rnein, Kvlcml gibi en eski ve en teorik sosyalistin depolarda ryen kitaplar birka haftada tkenip, yeni basklar yapt. Bugn zerrece bir teorik dinamizmin olmad; insanlarn genelleme yeteneklerini; teoriye olan ilgilerini yitirdii bir dnemde yayoruz. i hareketinin yeni bir ykselii, nerede ve nasl gerekleir bilmiyoruz. Muhtemelen Uzak Douda, Pasik kylarnda, bugnk dnya ekonomisinin en dinamik olduu, dolaysyla en gen ve dinamik ii snfnn en korkun smr altnda ekillendii blgede. Uzak Dounun elektronik aletleri evleri fethetmiken, lmleri sinemalar yava yava fethederken, btn bunlar yaratan milyonlarca iinin hareketi ve bunlarn teoriye getirecei dinamizm de er veya ge zamanla etkisini gsterecektir. Ama ne olursa olsun, tarihin genel eilimleri gnn acil grevlerinin yerine geirilemez. Ve hibir hareket de gkten zembille inmez, daima var olandan yola kar. O halde, bugn giderek artan bir ihtiya kendini dayatmaktadr: bir zamanlar Adorno, Benjamin, Troki, Kvlcml gibilerin yaptn yapacak, Akntya Kar yzecek teorik ve ideolojik mcadeleye mthi bir gereksinim var. Evet, teori ii hareketinin ayak izlerinde yrr, ama modern ii hareketi ve dier toplumsal hareketler de, teorinin olmadan karanlkta yola kmaya cesaret edemez. Son yllarda toplumsal hareketlerin bu kadar zayf ve soluksuz kalnn bir nedeni de teorik ve ideolojik zayktr. Gl bir demokratik hareket iin bile, gl bir teorik abaya ihtiya var.
202
Teorinin gc hi kmsenmeye gelmez. O tpk gravitasyon gibidir. Gravitasyon, atom ekirdeindeki gler veya elektromanyetik g karsnda neredeyse hi denecek kadar zayftr. Ama uzak mesafeler ve byk ktleler sz konusu olduunda, evrenin kaderini o belirler. Teori de yledir, milyonlarca insann eylemi ve uzun dnemler sz konusu olduunda, son sz teori ve onun ifadesi olan programlar syler. 5 Ekim 2004
203
Denemeler
204
u Aznlklar Tartmas
Gerek bir Demokratik Cumhuriyeti savunan tutarl bir Devrimci Demokrasinin yokluu nedeniyle, hemen her tartmada olduu gibi aznlklar konusunun tartlmasnda da, tm kavramlar anlamlarn yitiriyor; herkes tam bir kle diliyle konuuyor ve tartmalar netlik salamak bir yana kafa karklklaryla sonulanyor. u an Trkiyede u grleri savunan bir Fikir Akm, bir Toplumsal Hareket, bir Parti olduunu var sayalm: Ulusun dile, dine, etniye, kltre, tarihe gre tanmlanmas bir gericiliktir. Devletin nasl dini yoksa ve olmamas gerekiyorsa, yani inan zel bir sorun ise, dil, din, etni, kltr, ulus da yle olmaldr. Devletin dili, dini, etnisi, tarihi, soyu, sopu, ulusu olduu yerde otomatik olarak bask altndaki aznlklar da oluur. Byle bir izgi karsnda, bugn ortal kaplam grlerin gerici ve uzlamac nitelikleri apak ortaya kard. *** Aznlklar sorunu, birisi ezilenleri blc ve gerici; dieri devrimci ve demokratik olmak zere iki ekilde zlebilir. Birincisi, o aznlklarn tannmasdr. Bunu yle bir rnekle aklayabiliriz. Trkiyede devletin iddias her ne kadar laik olduu ise de, devlet
205
Denemeler
laik deildir ve Snni slamn zel bir yorumu devletin gayr resmi dinidir. Devlet, tm vatandalardan ald paralarla, camilere imam atar, onlarn maan verir, mam Hatip okullar aar vb.. Btn bunlarn laiklikle hibir ilgisi yoktur. imdi byle bir devlette, Alevilerin de tannmas, yani rnein Cemevlerinin de Camiler gibi tannmas; dedelere maa balanmas gibi, Snnilere tannan ayrcalklarn aynen Aleviler iin de geerli olduunu var sayalm. Bu zm gerici bir zmdr. Bu zm, devletin inan alanna karmasn sorgulamaz. Sadece somut olarak devletin tand ya da destekledii din veya dinler deimi olur. Devrimci ve demokratik zm, devletin Alevileri de tanmas deil, dini tmyle zel bir sorun olarak grmesi, sadece onlarn arasndaki eitlii, inan zgrln savunmasdr. Yani rnein mamlarn maann, yetitirilmesinin vb. de tpk imdi Alevilerde olduu gibi btnyle cemaatin gnll katklaryla salanmasdr. Devletin grevi, ounluk dininin, aznlk inanlarn bask altna almasn engellemek olur. Yani rnein, en Snni semtte bile, isteyenin ramazanda gpegndz yemek yeme hakkn savunmak olur. Trkiyede bir Politik i Hareketi, dolaysyla Devrimci Demokrasi bulunmad iin, bu alandaki btn tartmalar, gerici zm erevesinde yaplmakta, Burjuvazin ile brokrasi arasndaki o kayk dv ve zmni uzlama tehir edilememektedir. Bugn mazlum rol oynayan, politik slam bayrakl Anadolu Burjuvazisi, hibir ekilde byle bir tutarl laiklii savunmamaktadr. Onun sorunu, devletin resmi slamnn kendi savunduu slam olmamasdr. Tersinden Aleviler de, ou kez gerek bir laiklikten ziyade, ya politik slama kar resmi slam la ittifaka girmekte ve brokrasinin yedei olmaktadrlar ya da Aleviliin de tannmas gibi gerici talepler ileri srmektedirler. Hlbuki gerek bir laiklik program, sadece Alevilerin deil, Ateistler, Ezidiler, Hristiyanlar gibi tm dier inanlarn da sorunlarn bir rpda ve kkten zer. *** Sorun aynen ulusal sorunda da grlmektedir. imdi Krtler biz asli unsuruz diyerek aslnda tpk, Alevilerin de gerek bir laiklik yerine Snnilerle ayn haklardan yararlanma politikasna benzer bir politika izlemektedirler. Yani devletin Trk devleti olmaktan kp, Trk-Krt devleti olmasn istemektedirler. Evet, bu da bir zm olabilir, ama tpk Alevilerin diyanette yer almas gibi bir zmdr. Demokratik bir Cumhuriyet ile by206
le bir talebin ilikisi olmaz. Sorun devletin Krt-Trk devleti olmas deil, Trk devleti olmaktan karlmasdr. Demokratik bir Cumhuriyette, devletin nasl dini olmazsa, din nasl btnyle zel bir sorun olarsa, devletin dili, etnisi, soyu, tarihi ulusu da olmaz. Politik olann, devletin ya da ulusun tanm, bunlarla deil, insan haklaryla yaplr. rnein tm dillerin ve kltrlerin eitlii, herkesin ana dilinde eitim hakk. Byle bir toplumda, her hangi bir dil ya da kltr imtiyazl olmayacandan, her hangi bir etnik, kltrel ya da dilsel politik aznlk da olmaz. Tpk gerek bir laiklikte devletin dini olmad iin herhangi bir dinsel politik aznlk da olmayaca gibi. Her hangi bir veya birka dilin, bir ortak konuma dili olarak seimi ise, teknik bir zmdr ulusun tanmna ilikin deildir. Bu dilin en byk ounluklarn, rnein Trklerin ve Krtlerin dili olmas bile gerekmez, pek ala o lkede hi konuulmayan bir dil, rnein ngilizce bile seilebilir. En devrimci demokratik eilimleri dile getiren Krt hareketi bile, hala sorunu kurucu asli unsur erevesinde tartmakta; ulusun dile ve etniye gre tanmlanmasn sorgulamamakta; tutarl bir devrimci demokrasi programn ortaya koyamamaktadr. Ama bu geri ekiliten dolay Aleviler gibi Krtler de sulanamaz. Bunun ba sulusu, byle bir program bayraklarna yazmayan sosyalistlerdir. Trkiyede veya Orta Douda ulusu dil, etni, din, kltrle tanmlamay reddeden ve buna kar mcadele eden gerek bir Demokratik Cumhuriyeti savunan politik ii hareketi olmad iin, Krt hareketi de kendi devrimci demokratik eilimlerini ifade edememektedir. Grev, inancn, dilin, kltrn kiisel bir sorun olduu, btn dil, inan, kltr ve dillerin eit olduu gerek bir Demokratik Cumhuriyeti savunacak devrimci demokratik bir politik akm, bir hareket ve politik bir rgt ve g yaratmaktr. Ancak byle bir program ve izgi, bugn ortal kaplam glerin, gerici ve uzlamac niteliklerini grmeyi salayan bir mihenk ta olabilir ve devrimci demokrasiyi daha tutarl bir izgiye ekebilir. 18 Ekim 2004
207
Denemeler
208
Chenin Che Olmadan nceki Yolculuklar

... rastlamayacaksn yabanl Poseidona tamyorsan onu eer kendi ruhunda ruhun dikmiyorsa eer onu karna. ... Hep aklnda olsun taki. Oraya varmaktr heden senin. ... yal biri olarak yana adaya, yolda kazandklarnla zengin biri olarak zenginlikler bekleme takiden. Bu gzel yolculuu taki verdi sana. Yola kmazdn o olmasayd eer. ... Yoksul grnyorsa da sana, aldatmad seni taki. Bylesine bilgelemiken, bunca kazanmla, anlam olmalsn artk, ne demektir takiler.
(Kavas - H.Milas, . nce) lk bakta her yolculua bir hedefe varmak iin klr; yol ve yolculuk o hedefe varmak iin bir aratr. Ama derinden ve sonulara baklnca, heden kendisi yola kmak iin bir aratr. Yolun kendisinde yolcu ve amalar da deiir. Yol bu olu, bu gidi, bu deiimin metaforu olarak grldnde, yolun ve yolculuun kendisidir gerek ama. Bu nedenle Marks, proletaryann devrime, yani toplumsal ilikileri deitirmesine, her eyden nce bu mcadelenin kendisinde yol aaca deiiklikler iin ihtiyac olduunu syler.
209
Denemeler
Devrimi bir yolculuun sonunda ulalacak bir hedef, hedef mcadeleyi yol olarak grme metaforu olmasa, ne Leninin Bir Adm leri ki Adm Gerisi, ne Kvlcmlnn Yolu bu adlar tarlar; ne de Trkedeki yolda szc olurdu. Yol demek uygarlk demektir, ticaret demektir. Bu nedenle btn byk destanlar yollar anlatrlar. lyada, tkanm kuzey-gney ve dou-bat yollarnn kavann aln, Truvann drln anlatr; Odysseus tmyle Akdenizin deniz ticaret yollarnda geer. Bin Bir Gece Masallar, Hint ve ine giden, ran zerinden orta, Hint Okyanusu zerinden Gney Yolunun hikyesi ve rndr. Ama komn yaamnda bile, manevi olarak kat edilen yollar byk nem tar. ocuklar, komnn eit hakl bir yesi olmak iin, manevi bir yolculua karlar, bu yolculukta deierek eit hak ve grevli karde olabilirler; amanlar, Muhammedin Miraa kmas gibi, kendilerinden geip, ruhlar lemine yola karlar. Bu yolculuklar sonunda tekrar arnp glenirler. Btn byk dinlerde, insann kendi iine yapt yolculuklar, meditasyonlar arnmann, deiimin temelini olutururlar. Yol, younlam bir tecrbe, younlam bir deiimdir. Balangta beklenen ve hedeenenden bambaka bir eyin oluumu ve ortaya kdr. Bir srprizdir. Fakat sadece yolcu deil, yol da deiir. Hibir yol, kat edilmeden nceki yol deildir. Her yolcu yolda kk de olsa deiiklikler yaratr. Czzamllar adas, gen Che ve arkada oraya varmadan nceki ada deildir artk; o czzamllar eski czzamllar deildir. Ama gen Chede oraya gelmeden nceki Che deildir. Olu Camillonun dedii gibi ,Che, henz Che bile deildir. Yolun ve yolculuun, ister Homerosun Odysseusindeki gibi o zamann dnyasn bir batan bir baa kat etsin ve yllar srsn; ister Joyceunki Ulyssesindeki gibi, bir ehirde bir gn srsn; ster zaman, ister mekn iinde bin yolculuk olsun; ister baka dnyalara; ister insann kendi ruhunun derinliklerine olsun, her zaman dayanlmaz bir bys vardr. Sinema da kendini bu byden kurtaramaz. Beat kuandan Jack Kerouacn On the Road (Yolda) roman bir bakma u Amerikan sinemasnn Road Movie (yol lmi) dedii tre bir edebi ebelik yapar. 1968lerin klt lmi Dennis Hopperin Easy Rideri bir yol lmidir. Ama Motosiklet Gnl bir Road Movie deildir. Motosiklet yaama yaknl ile modern topluma isyan duyan gen imgesinden ayr dnlemez. Marlon Brandonun (The Wild One / Vahi Hcum) ya da James Deann motosikletli lm ve resimleri, en azndan Chenin resmi kadar yirminci yzyln ikinci yarsnn ikonlam resimle210
ri arasndadr. Dean ve Brando gibi Kuzey ve Che gibi Gney Amerikann genleri arasnda motosiklet araclyla bir ortaklk varm gibi grlyorsa da; Chenin hayatnda ve yolculuunda motosikletin ilevi bir Brando veya James Deann sembolize ettii genlerin hayatnda motosikletin ilevinden ok farkldr. Dean ve Brandoda sembolleen motosiklet, kapitalist toplumun o korkun, insanlk d vahetinin bir ifadesi olduu gibi ona bir isyandr da. Biraz modern toplumdaki dinin ilevine benzer bir yan vardr motosikletin. Hem o yabanclamann kendisi, hem ifadesi, hem ona kar bir tepki hem bir ilatr. Ama ad, Chenin lme adn veren ve bugnlkleri derledii kitabn ad gibi, Motosiklet Gnl olmakla birlikte bu lm isyanc genleri anlatan bir Motosiklet Filmi de deildir. Motosiklet, Gney Amerikada bir isyandan ziyade, motosiklet alabilecek ve onunla yola kabilecek st bir toplumsal konumun; belki feodal gelenekler karsnda biraz orta snf aydnlanmasnn ve modernitenin bir ifadesidir. Hatta geri lkelerde motosikletin byle bir zellii olmutur da denebilir. O yol olmayan yerlere bile gidebilme yeteneiyle ve modern toplumun rn bir ara olarak, her zaman, yolun gemedii, yani uygarln ve kapitalizmin girmedii yerlere, modern kapitalist uygarln bir sembol olarak; bir srat motorunun sakin bir denizin kadife bir rt gibi yzn ardnda beyaz kpkler brakarak byk bir grltyle yarmas gibi, bir gk grlts eliinde gcn, kar durulmazln; kaslarnn gcn gstererek girer. Chenin yola kt motor, bir isyan deil, bir stnl sembolize eder Latin Amerikann kendi gereinde ve nihayet Che, sadece sradan orta snftan bir motorlu deil, bir Arjantinlidir. Arjantinli ve ilililer, tpk Trkler gibi, kendilerini dier Latin Amerikallardan ayr, Avrupal grrler ve tpk Trklerin ranllara, Araplara, Farslara, Pakistanllara, hsl tm Asyallara ve nc Dnyallara baktklar gibi tepeden ve aalamayla bakarlar. Che, kendi niyeti ne olursa olsun, byle bir lkeyi de sembolize eder aslnda altnda motosikletiyle; karlatklarnn gznde en azndan byledir; smrgeci beyaz adamn da bir semboldr. O motosiklet tpk, nka ve Azteklerin uygarlklarn yok eden Konkistadorlarn atdr. Che, Che olmak iin motosikletli bir beyaz adam olmaktan da, bir Arjantinli olmaktan da kmak zorundadr. Motosikletin bozulmas ve yola motosikletsiz olarak yaya devam etmeleriyle birlikte balar aslnda gerek Motosiklet Gnl. Ancak bylece
211
Denemeler
motosikletli bir Konkistador olmaktan kp; bir burjuva Arjantinli olmaktan kp, bir Latin Amerikal ve kaderini onun ezilenleriyle birletirmi bir devrimci oluun yoluna girebilir. Yolculuk, artk bir yaant (Erlebnis, Event) deil; bir tecrbe (erfahrung), bir derinleme, bir arnma ve zenginleme olmaya balar. Arnmak zenginlemektir; az fazladr. Her ey tecrbelerden kar, ama tecrbelerden hibir ey de kmaz. Kavasin dedii gibi, tamyorsan onu ruhunda; ruhun dikmiyorsa karna, rastlamazsn Poseidona. Yani biraz cevher olmas gerekir. Adaletsizliklere bir isyan duygusu; bir insan sevgisi; tm insanlara kar kendini sorumlu hissetme. Eer bu yoksa yolculuklar ya da tecrbeler hibir zaman arnma ve zenginlemeye yol amaz. Bu adalet ve sorumluluk duygusu ise, kapitalizmden, onun siyasi var olu biimi olan ulusuluun kendisinden, kardan karlamaz. Byle bir duygu ve dncenin son kalntlarn da modern toplumun insanlarna yine de o eski dinler aktarrlar. Ama bu dinlerin geleneklerinin aktarlmad ve unutulduu yerlerde, artk ruhunda Poseidonu tamayanlarn karsna Poseidon kmaz. Bu bakmdan, kapitalist toplumdaki adaletsizliklerin, smrnn, otomatikman, bunlara kar idealist mcadelecileri yaratacan sanmak ar bir mekanik dnme olur. Bir zamanlar bir lm vard, Fahrenhayt 451 diye. Btn kitaplarn yakld her eyin bir sayya ve resme dnd bir dnyay anlatyordu. (Aslnda imdi aa yukar yle bir dnyada yayoruz. En devrimci yayn organlar bile, haberleri, yazlar ksa yazmaktan sz ediyorlar. Analitik dncenin yok oluuna teslim olup onu yeniden retiyorlar. zmn deil sorunun bir paras olduklarnn farkna varmyorlar.) O dnyada insanlar kitaplar ezberleyerek ve bu sefer bizzat kendileri o kitab yakarak yaatmaya alrlar. Belki bugnn dnyasnda, u gerici denerek, eski dinlerin, inanlarn deerlerini (Bu Marksizm de olabilir, her hangi bir kapitalizm ncesi dinin deerleri de olabilir.) yeni kuaklara aktarmaya alanlar, belki de o kitaplar ezberleyen direniiler gibidirler. Onlar belki gelecein direniilerinin katalizatrleri, mayalar olabilirler. Katalizatrler olmadan, hibir reaksiyon balamayabilir. te gen Chede olan ve bugnn gen kuaklarnda pek olmayan budur. Adaletsizlie isyan duygusu; insan sevgisi; kendini tm insanlardan sorumlu hissetme. Kimi mesleki dejenerasyona uram devrimcilerin burjuva hmanizmi diye hor grd hasletler. Kapitalizmin kltr sadece bu hasletleri, her gn giderek artan bir hzla kltrler ve canl trleri gibi tketmiyor. Kapitalizm artk insan hayatn212
da tecrbenin, dolaysyla derinleme, arnma ve zenginlemenin koullarn da ortadan kaldryor. Gnmzde yolculuk artk yolculuk deildir. Gnmz dnyasnda, kelimenin gerek anlamnda, tecrbe anlamnda, olgunlama derinleme anlamnda seyahat yaplamaz. Bunun var olu koullar da hzla yok oluyor. Bugnk temel yolculuk biimi olan turizmin, halklar ve insanlar birbirine yaklatrd koskoca bir yalandr. Turizm sadece bir yaant (Event, Erlebnis) sunar. Cam bir fanusun iinde gerekleir btn turistik seyahatler. Btn konforu; alkanlklar ile her ey birlikte gtrlr. Hibir zaman gittiiniz yerlerin insanlar ile karlamazsnz. Karlatklarnz, onlarn turistler iin dizayn edilmi, tketici iin ambalajlanm biimleridir. Artk onlar insanlar deil, tketime sunulmu metalardr. Ama sadece seyahat yapma olana da kaybolmamtr bu toplumda; daha da korkuncu, seyahat yaplma olanann kaybolduunu anlama olana da yoktur. Her ey korkun bir hzla deiir. Her ey yzeyselleir. Her ey birka saniyelik, bir gz atlk olur. Derinlemek, dnmek de giderek olanakszlar. Herkes kendi deneyinden biraz bilir. Hibir olgu, nesne ya da konu hakknda, ilk bakta fazla bir ey renilemez. Bir mziin arka plann bildike; onu sindire sindire dinledike daha fazla tadna varr, daha bir anlarsnz. Bir ehrin sokaklarnn tarihini, hikyelerini bildike o size daha fazla eyler anlatmaya balar. nsanlar tandka, sradan insanlar olmaktan kar. Ancak o zaman eyler, olaylar ve konular anlalr olmaya; bir younluk, ilginlik, heyecan vericilik kazanmaya balar. Ama bugnk toplum, korkun ritmi; bilgilerin yzeysellii ile bunun btn yollarn da tkam bulunmaktadr. Bylece tpk bir kara delik gibi, kendi kendini besleyen bir sre gelimektedir kapitalizmde. Yolculuk da, tecrbe de, onlar zerine dnp tanma, derinleme de; bunun iin kaynaklar da, olanaklar da tm hzla tkenmektedir. nsan yok olmaktadr. Biyolojik bir varlk yok olmadan nce, sosyal bir yaratk olarak insan yok olmaktadr. te byle bir dnyada, Chenin lmi, Kk Kara Balkn hikyesidir. Belki bu lmi seyredenlerden biri, yine o Kk Kara Balk gibi, meraklanp bir baka seyahate kabilir. Merak her eyin badr. 19 Kasm 2004
213
Denemeler
214
Trkl ve Ulusu Yeniden Tanmlamann Fark

Krt Olduu in Vurulan 5-C rencisi Uurun Ansna
Buraya bakn, burada, bu kara mermerin altnda Bir teneffs daha yaasayd Tabiattan tahtaya kalkacak bir ocuk gmldr Devlet dersinde ldrlmtr Devletin ve tabiatn ortak ve yanl sorusu uydu: Maverannehir nereye dklr? En arka srada bir parman tek ve doru karl: Solgun bir halk ocuklar ayaklanmasnn kalbine!dir. (...) Ece Ayhan, Mehul renci Ant Geen haftaki Trk Nedir? balkl, aslnda drt yl nce yazlm yaz, hem ok tepki, hem de ok takdir ald. Ama her iki taraf da yazda ne anlatldn anlamamlard. Yaz Trkler tarafndan Trk ulusunun yeniden tanmlanmas olarak anlald. Anlalamamasnn nedeni udur: Bugn dnyadaki insanlarn neredeyse tamam, (ki buna en hzl komnist ve enternasyonalistler de dahil215
Denemeler
dir) ulusudurlar ve bunun dnda baka bir var oluu tasavvur bile edemezler. Ama sadece bu kadar deil. Bir de bunun ifte kavrulmuu var. Dile, dine, kltre, etniye dayanan gerici ulusular da bu ulusularn yzde doksann olutururlar. Ulusular ulusun ne olduunu anlayamazlar. ifte kavrulmular ise brakalm ulusuluu, demokratik bir ulusuluun bile ne olduunu anlayamazlar. Bizim yazlarmzn trajedisi de buradadr. Neredeyse btn okuyucular, ezen ya da ezilen ulustan olsun, kendine ister sosyalist ister milliyeti desin, ulusu ya da gerici ulusu olanlara ulusun ve ulusuluun ne olduunu anlatmaya almaktadrlar. Bu beyhude ie devam edip bir baka adan daha anlatmay deneyelim. zellikle son zamanlarda glenmi yle bir akm var. Bugn Trkiyede Trk denenler aslnda, Bizans ve Osmanlnn mirassdrlar, kltrce onlarn devamcsdrlar. Bizans da esas olarak Rumluk ve Ermenilik olarak tanmlanabileceinden, Orta Asyadaki uluslar deil, ama Rumlar ve Ermeniler Trklerin en yakn kardeleridirler. Diyelim ki bu akm g kazand, devletin resmi ideolojisi haline geldi. Tarih kitaplarnda bu ynde deiiklikler yaplyor, Ermenistan ve Yunanistana vizeler kaldrlyor. Trk babakanlar gidip, 1915te katledilmi Ermenilerin ant nnde Willy Brandt gibi zr dileyip, Trkl slamiyet ve Orta Asya Trkl ile tanmlayan anlaylarn bu katliamlara yol atn syleyip mahkum ediyorlar, vb. Kendini byle tanmlam bir Trk ulusuluu, elbette, gerek duruma daha yakn olduu iin, en azndan bugnk hafza kaybna dayanan kiilik paralanmasna uram karakterinden bir para olsun kurtulmu olur. Bu ayn zamanda, bugnk dnya dengelerinin ve Trk burjuvazisinin ve hatta egemen devlet kastnn ihtiyalarna daha uygun bir Trk ulusuluu olur, ama gerici bir ulusuluk olma karakterini yitirmez. nk burada yeniden tanmlanan Trkiye topraklar zerinde yaayan ulus deil, Trklktr. Ulusun Trkle gre tanmlanmas deimemi, sadece Trkln tanm deitirilmi olur. Hlbuki demokratik bir Cumhuriyette ya da ulusulukta, ulusun tanm deitirilir, Trkln, Krtln ya da her hangi bir eyin, yle ya da byle tanmlanmasnn hibir politik anlam ya da sonucu olmaz. Bunlar insanlarn zel sorunu olur. Diyelim ki Anayasasnda, Trkiye Ulusu (Bu Anadolu Ulusu veya baka bir ey de olabilir. Trkiye burada cora bir alan tanmlar, devletin egemen olduu alan) Trkiye Cumhuriyeti denen devletin yurttalarndan oluur. Devletin ve ulusun, dini, dili, soyu, kltr, etnisi yoktur. Her yurtta eittir. Herkesin istedii dilde ve ana dilinde eitim hakk vardr.
216
Ortak bir konuma dilinin ne olacana yurttalar kendileri karar verirler. tarznda bir madde olan bir ulus ise, ulusu yeniden tanmlam olur. Bu ulustan insanlar, ortak konuma dili olarak pekl lkede konuulmayan bir dili de seebilirler, rnein ngilizce veya Arapay. Bu o ulusu, ngiliz ya da Arap ulusu yapmaz. Ve bu ulusun, kendilerinin Trk olduuna inanan yurttalarnn bir ksma Trkln Orta Asyallk ve slamiyetle tanmlanacan savunabilir ve inanabilirler; bir ksm Rumluk, Ermenilik veya Bizansllkla. Bir ksm da Trklerin insanl kurtarma zel misyonuyla uzayllar tarafndan Dnyay tohumlamak zerine gnderildiklerine inanabilirler. Demokratik bir cumhuriyette bunlarn hibir politik anlam olmaz. Tpk gerek laik bir lkede, u veya bu inantan olmann, insanlarn cennetten, uzaydan veya maymundan geldiine inanmann hibir politik anlam ve sonucu olmamas gibi. O halde dikkat! calann Trkiye ulusu ve rnein Trkenin ortak konuma dili olmas nerisi, ulusu yeniden tanmlamaktadr ve devrimci demokratik bir karakteri vardr. Ama rnein son tartmalarda Bizanslyz diyerek Trkl yeniden tanmlayanlar, ulusun dile, dine, etniye, kltre, gelenee gre tanmlanmasn, yani gerici bir ulusuluu tartma konusu yapmamaktadrlar. O dili, gelenei, etniyi vb. yeniden tanmlamaktadrlar. Dolaysyla ayn gerici ulusuluk anlaynn gnmz ihtiyalarna uyarlanm biimini savunmaktadrlar. Biz ise tpk dinsiz olduumuz gibi ulussuzuz da. (Tabii bu ulusularn kabul edemeyecei bir eydir.) Amacmz demokratik bir ulusuluk deil, genel olarak, ne kadar demokratik olursa olsun, ulusuluu ortadan kaldrmaktr. Yani politik olan ulusal olana gre belirlemeyi; ulusal devlet ve snrlar ortadan kaldrmak. Dolaysyla Trklerin Bizansn torunu mu, Orta Asyal m olduklar bizim sorunumuz deildir. Bizi ilgilendiren, insanlarn niin dn Orta Asya Trklnde kan balar ararken, bugn niin Bizansn torunu olduunu kefettikleri; bu deiikliklere yol aan iktisadi ve snfsal deiimler; bunlarn politik sonular ve yeryznden smr ve basky kaldrma mcadelesini bunlarn nasl etkileyebileceidir. 1 Aralk 2004
217
Denemeler
218
Doa ve Toplum
Fizik doaya ilikin srelerin canllarn evrimine ilikin etkileri, giderek nem kazanan ve yeni kefedilen bir kta gibidir. Bu keier ayn zamanda burjuva aydnlanmasndan kaynaklanan, deer ykl bir ilerlemeci evrim anlayn da yerle yeksan etmektedir. Bir zamanlar kabaca tek hcreliler, yumuakalar, omurgallar, memeliler ve insan biiminde ifade edilen zorunlu ve tek ynl ilerleyen bir evrim anlay, bugn birok farkl olaslklardan her hangi biri ynnde byk lde rastlantlara bal bir kavraya yerini brakmakta, bu balamda ilerleme kavramnn ideolojik nitelii giderek aa kmakta, aydnlanma bizzat o ok gvendii doa bilimleri tarafndan arkadan vurulmaktadr. Dnya tarihinde, gerek her ikisi de dnyann ekirdeindeki nkleer enerjiden ve buna bal olarak iinin scak ve sv olmasndan kaynaklanan, yanarda patlamalar ve ktalarn yer deitirmesinin dnyann iklimi zerindeki alt st edici etkileri (ktalarn yer deitirmesi deniz akntlarn ve bu da byk iklim deiikliklerini belirliyor); gerek kozmik nedenli gkta arpmalar sonucu muazzam boyutta katastroar yaand, ou kez canl trlerinin yzde doksan veya daha fazlasnn yok olduu, ama her yok oluun ayn zamanda yeni trlerin ortaya kmas iin ortal temizledii de artk genel bir kabul grmektedir. Eer bu felaketler olmasayd yeryznde hala sadece yumuakalarn veya dinozorlarn egemenlii sryor olurdu. En son dinozorlarn bir me219
Denemeler
teor arpmasyla yok oluu ve ortaln memeliler iin al, 60 milyon yllk bir hikyedir ve 60 milyon yl jeolojik llerle ok uzun bir dnem saylmaz. Hatta bizzat insann ortaya knda bile doal altstlklerin yapt tetiklemeler belirleyicidir. Belki Kuzey ve Gney Amerika ktalarnn birlemesi ve bunun deniz akntlarndaki, dolaysyla iklimdeki etkileri olmasa Afrikann ormanlar savanlara dnmeyecek ve bu da yksek otlarla kapl bu ora da iki ayaklar zerinde durmay bir avantaj bu da iki aya zerinde durmay sreklilik haline getirmeyecektir. Bylece eller serbest kalp alet kullanmak mmkn olmaktadr. Alet kullanan ilk canl olmak ona atei kontrol altna alma potansiyeli veriyordu, ama bu potansiyelin ortaya kmas iin tetikleyici yine muhtemelen alet kullanan canly atei kullanmaya zorlayan buzul alar oldu ve bylece insan bir kez atei kefedince, tm iklimlerde yaayabilen, mezar olan, giyinen ilk canl oldu. Homo Sapiensin zafer yry, hatta neolitik devrim bile buzul alarnn izlerini tar. rnein muhtemelen 11 bin yl nce stanbul Boazndaki setin patlay, Akdenizin suyunun Karadenize muazzam bir gle ak, Karadenizin su seviyesinin ykseliinin (ki muhtemelen Nuh Tufan bu olayn insanln hafzasndaki yansmasdr) neolitik devrimin tetikleyicisi veya yaylmasn hzlandrc bir etki yapm olmas byk olaslktr. Toplumsal evrim ve doal sreler arasndaki ilikiler toplumbilimin henz pek az dokunulmu bir alan olmaya devam ediyor. Burada, rnein 19. yzylda kapitalist toplumda on ylda bir grlen krizleri, gnete benzer zaman aralklaryla artan lekelerle aklamaya alan mekanik giriimlerden sz etmiyoruz. Kapitalizmdeki buhranlar ar retim buhranlardr ve kapitalist meta retiminin bizzat kendisinden kaynaklanrlar. Elbette doal sreler toplumsal evrim zerindeki etkilerini bizzat yine o toplumsal ilikiler araclyla gsterirler. Potansiyeller olmazsa onlar gereklie dnemez. Ortada alet kullanabilen bir canl yoksa buzullar atein kene ya da kontrolne yol amaz. Ayakta durabilen bir canl yoksa hibir ora deiimi srekli ayakta duran bir canly ortaya karmaz. rnein u son Tsunami felaketinde, bizzat bu felaketin alglan bile toplumsal ilikilerce belirlenir. Kim bilir o blgede veya dnyann baka yerlerinde insanlk tarihi boyunca nice benzer felaketler yaand, ama bunlarn hibiri bunun gibi yaanp alglanmad. rnein kapitalizm, dolaysyla art deerin temel kayna igc olmasa, igcnn yat kr ve art deer oranlarn belirlemese, i gcnn retimini ve yeniden retimini dk tutmak iin, nc dnya, dolaysyla i gcnn yeniden retiminin yatn dk tutmak iin kitle turiz220
mi olmaz, kitle turizmi olmasa, sveliler, Almanlar oralarda tatil yapyor olmaz, onlar da bu felakette lenler arasnda olmasa, btn bu felaketler gazetelerde kk bir haberden te bir deer tamazd. Bu hi de abartma deildir. 1976da inde, muhtemelen yarm milyon insann ld tahmin edilen Thangshan depremini kim bilir, kimin hatrndadr? u Tsunamide bile haberler Kuzeyli Beyaz adamn rk ve smrgeci bak asyla verilmektedir. Dolaysyla bu Tsunaminin yaan gibi alglan da snfsal olacaktr. rnein Taha Kvan ya da Sami Hocaolu gibi Yeni afak yazarlar, Tsunami kurban Aelerin Mslmanl ve Osmanlya duyduklar yaknlktan yola karak, Trk ve Mslman burjuvazinin emperyal hayallerini aa vuracaklardr. Ama ezilen insanlar ve iiler iin bu felaket bir tek eyi gstermektedir: uluslarn, ulusuluun ve ulusal snrlarn mrn doldurduunu; ulusal devletleri, snrlar ykmak; ulusuluun her trlsnden insanl kurtarmak iin bir kutsal cihat gerektiini. ernobil, bir zamanlar burjuvazinin olan hepimiz ayn gemideyiz slogannn, artk ezilen snarn slogan olmas gerektiini gstermiti. Nkleer kirlenmeye uram hava, bulutlar ya da rzgrlar hibir snr tanmyordu. Ancak bu mesaj, hemen ardndan gelen, Dou Avrupann knn altnda kald. Sonraki ulusal ayaklanmalar, bu evrensel mesaj iyice unutturdu. Ama bu son Tsunami, unutulmu bu mesaj tekrar hatrlatyor. Bugnn dnyasnda, ulusal snrlarn ve devletlerin ancak yeryz lsnde rk bir sistemden baka bir eye yol amayacan; ulusal devletler ve snrlarn insanln hibir sorununa zm getiremeyeceini; insanl ya bir nkleer savaa ya da doal felakete gtreceini; dier doal felaketlere kar, insanln ounluunun hibir etkili nlem alamadan kurban olacan bir kez daha kantlyor. Burjuvazi hepimiz ayn gemideyiz derken ulusal snrlar ve ulusu kastediyordu. Biz diyoruz ki, evet hepimiz ayn gemideyiz. Bu gemi, Vega yldzna doru gne sistemiyle birlikte hzla yol alan, Dnya adl kk uzay gemisidir. Kimi felaketler nasl insann oluumunu tetikledi, potansiyelleri harekete geirdi ise bu felaket de burjuva uygarlnn var olu biimi olan ulusal devletlere ve ulusulua kar bir kutsal savan tetikleyicisi olabilir. nsanlarn bilincinde, etkisi uzun vadede, bir toplumsal Tsunamiye yol aacak derin bir atlak yaratabilir.
221
Denemeler
Taha Kvanlarn emperyal hayaller grdkleri yerde, Mehmet Altan bir global vicdan eksikliini duyuyorsa, bu nemli bir emaredir. Global vicdan iin ulusal snrlarn ve devletlerin egemen olduu bir dnyada yer olmayaca aktr. Bugn A diyen yarn B de demek zorundadr. 4 Ocak 2005
222
1905 zel Grelilik ve Srekli Devrim

1905, en az devletin (Almanya, ABD ve srail), gerici saldrganlklarna prestij kazandrmak iin kendi ulusundan sayd, dnya vatanda Albert Einsteinn zel Grelilik Kuramn ve atom an aan mehur E=mc2 formln yaynlad yldr. Ama 1905 ayn zamanda, sarsntlaryla Osmanlda 1908deki Merutiyete yol aan, 1917nin provas 1905 devriminin de yldr. Ve bu ylda, tpk zikte olduu gibi sosyolojide (Tarihsel Maddecilik) yirminci yzyl aklayan teorinin de, Petrograd Sovyet nderi tarafndan hapiste, ilk kez formle edildii yldr. Almanya, Nazi gemii ve geleneiyle ve sadece ekonomik gcyle Avrupann lideri olamayacan, ideolojik ve kltrel politik ve diplomatik bir kabuln bunlara elik etmesi gerektiini bildii iin, birok baka giriimin yan sra, Altonal gmen ocuu Fatih Akna dller vererek ve verdirerek; 2005i Einstein yl olarak kutlayarak; yani bir Trk ve bir Yahudiyi onurlandrarak moda deyimiyle imaj yeniliyor. (Kk burjuvalar ve burjuvalar, amalar ve aralar ilikisini, hep iyi amalar iin kt aralarn kullanlmas balamnda tartrlar da nedense, bu rneklerde olduu gibi, kt amalar iin iyi aralarn kullanlmasnn aslnda ok daha korkun sonular yaratacan, esas ahlakszln bu olduunu grmezden gelmeye eilim gsterirler.) Muhtemelen gelecein sosyologlarnn daha gelimi kavramsal aralarla yapacaklar, daha zengin bir malzemeye dayanan aratrmalar Einsteinn ve Trokinin hayatlar ve teorileri arasndaki ilgin paralellik ve balantlarn srrn aklayacaktr, ama biz en azndan baz noktalara dikkati ekelim.
223
Denemeler
Her ikisi de 1879da Avrupada dodular. Einstein Hitlerin, Troki Stalinin terr sonucu yeni dnyada bir snak bulabildi ve orada ldler. kisi de Yahudiydi ve her ikisi de, 20. yzyla damgasn vuran teorilerini, henz 26 yalarnda ve 1905 ylnda formle ettiler. Ancak tarihsel ve toplumsal derin nedenleri olan bu biyograk paralelliklerden daha ilginci, onlarn 1905 ylnda formle ettikleri zel Grelilik ve Srekli Devrim teorilerinin, bilgi teorisi bakmndan metodolojik yaknlklardr. Einsteinn makalesinde hibir alnt ve dipnot yoktur; Trokinin Sonular ve Olaslklar adl makalesi de yledir. Bu onlarn yepyeni znn biimde bir yansmasdr. Ama iki makaleyi benzer klan daha derin bir yaknlk vardr. kisi de zihinsel deneylere ve karsamalara dayanmaktadr. Ik hzyla giden trenlerle veya asansrlerle ancak zihinsel deneyler yaplabilir. Bir devrimin dinamiklerinin onu nasl bir yola sokaca da ancak zihinsel bir deney ve karsamalarla aratrlabilir. Her iki zihinsel deneyin de sonular, o zamana kadar bilinen ve kabul edileni ters yz eder. Einsteinn zihinsel deneyinin sonucunda, o zamana kadar ziin dayand kabule gre sama grnen bir sonu ortaya kar. Hz deimemekte, ktle ve zaman deimektedir, nesneler uzamakta veya ksalmakta, saatler yavalamaktadr. Benzer bir durum Trokinin zihinsel deneyinin sonucunda ortaya kar. Marksn Tarihsel Maddecilii formle ettii mehur satrlara gre: retici Gler gelimelerinin belli bir aamasnda var olan retim ilikileriyle elikiye derler, bu ilikilerin hukuki ifadesi olan mlkiyet ilikilerini paralayan bir devrim dnemi gelir. Bu teorik nermeden kacak bir tek sonu vardr: retici gler, en gelimi lkelerde, var olan kapitalist retim ve mlkiyet ilikileriyle en ok eliki iinde olacandan, sosyalist bir devrimin gelimi lkelerde olmas gerekir. Bugn unutulmu bu kir, o zaman Marksist olmann olmazsa olmaz kouluydu. Troki ise zihinsel deneyiyle tamamen zt bir sonuca ulayordu, tpk hzn deimez olmas saatlerin hzlanmas gibi. Diyordu ki, Rusya gibi geri bir lkede demokratik karakterde bir devrim gndemdedir. Ama burjuvazi korkak ve zayf, ii snf ise, daha doarken bir byk sanayi proletaryas olarak dodu. Bu durumda, iiler bu demokratik devrime nclk yapmak zorunda kalacaklardr. Bu nderlik onlar iktidara geirince de kendilerini demokratik grevlerle snrlamayacaklardr. Burjuvazinin direnci onlar sosyalist dnmlere zorlayacaktr. Bu ise geri bir lkede, sosyalizm iin iktisadi ve kltrel koullarn olmad bir lkede sosyalist devrim demektir. Byle bir devrim ayakta kalamaz, ancak uluslararas bir devrim onun yaamasn salar.
224
Burada sonucun son derece ters karakteri ilgintir. Klasik karsamaya gre en ileri lkede sosyalist devrim olmas gerekirken; Trokinin ngrsne gre Avrupann en geri lkesinde, stelik de geri olduu iin, sosyalist devrim olas grnyordu. Bu ngr o zamann Marksistleri iin, dinden kmak, Allahn varlndan phelenmek gibi bir eydi. Bu ngr Ekim Devrimi ile doruland. Ama devrim uluslararas bir devrimle dnyaya yaylmad iin, birka yl sonra, brokratik bir kar-devrimle yklrken de bu teori doruland. Sonraki btn devrimler de (in, Yugoslavya, Kba) bu ngry dorulad. Sovyet brokrasisinden faizme kadar 20. yzyln tarihinin anahtar, Tarihsel Maddecilie (Sosyolojiye), Fizie Rlativitenin kazandrd zellikleri kazandran bu teoride gizlidir. Bu teori bilinmeden yirminci yzyl, yirminci yzyl anlalmadan gnmz anlalamaz. Bu teori ayn zamanda, kendi ortaya atcsnn ve kendisinin kaderini de aklar. Ne var ki, Troki de Einstein de hl 19. yzyla balydlar. Einstein, ilk ilham verenlerinden olduu halde, Kuvantum Kuramn kabullenmedi ve Tanr zar atmaz dedi. Troki, bir styaplar, din ve ulus teorisiyle teorisini gelitiremedii iin, gerici bir milliyetilie dayanan, ama srail gibi kritik bir yerde deil de kimseyi rahatsz etmeyen bir yerde, rnein Avustralyada bir lde ya da Sibiryada kurulacak bir devletin Yahudi sorunun zm iin tek yol olduu sonucuna kadar gerilemek zorunda kald. Evren nasl big bangta ya da kara deliklerde, Kuvantum teorisinin dnyasna geri dnerse, toplum da, ulusu dile, dine, etniye, kltre, tarihe gre tanmlama hakkndan baka bir ey olmayan, Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakkndan, ulusu dil, din, etni, kltr, tarihle tanmlamay reddeden Demokratik Cumhuriyete, burjuvazinin devrimci ann bu mirasna dnerek ve onu gelitirerek, politik olan ulusal olanla tanmlamay reddeden bir sosyalist devrime doru bir hz kazanabilir. 18 Ocak 2005
225
Denemeler
226
Kurban Bayramnn Ekonomi Politii

Bir toplumun refah ve zenginlik dzeyini emek retkenliinin ykseklii belirler; emek retkenlii ise son durumada, daha byk ve baka enerji kaynaklarnn retim srecine katlmas demektir. nsanlk tarihi ve insanln yaad belli bal toplum biimleri, temel enerji kaynaklarna gre de snanabilir ve bu tam tamna farkl retim biimlerine de denk der. Kabaca insann kol ve kas enerjisine dayanan retim Vahet; bitki ve hayvanlarn ehliletirilmesiyle birlikte, adeta gne enerjisine dayanan organik robotlarla yaplan retim Barbarlk; rzgr ve su gc klasik tarma dayanan tefeci ve bezirgn sermaye uygarl; fosil yaktlarn enerjisine dayanan retim de modern kapitalist uygarlk demektir. Homo Sapiens, atein ocuudur. Ate sayesinde insan denen canl tr, ilk giyinen, ilk mezar olan canl olmutur. Ate sayesinde, o maymun benzeri, alet kullanan yaratk Afrika savanlarnn lman iklimini terk ederek tm iklimlerde yaayabilen ilk canl, hsl insan olabilmitir. Evet, bugnk insan, yani Homo Sapiens, atein bir rndr, ama ate kendi bana, insann avclk ve toplayclktan, yani esas olarak kol gcne dayanarak retim yapmaktan kurtulmasn salayamamtr. Atein emek retkenliini arttrmada kullanl, ok snrl alanlar hari, neredeyse sanayi devrimine kadar mmkn olmamtr. Nasl atei kontrol altna almak iin canlnn onunla dorudan temasn ve yanmasn engelleyen bir alet dolaysyla aleti kavrayan bir el n koul idiyse ve alet denen cansz nesne227
Denemeler
yi arac etmedike hibir canl atei kullanamadysa; atete ortaya kan s enerjisini de mekanik enerjiye dntrebilmek ve onu ite yani emek retkenliini artrmakta kullanabilmek iin de hem bu ynde bir ihtiya hem de belli bir teknik gelime dzeyini gerekiyordu. htiyac ve teknik dzeyi dnya ticareti ve kapitalist geni yeniden retim binlerce yl sonra yaratabildi. Bu nedenle, neredeyse modern sanayi devrimine kadar ate, retim srelerinde, mekanik hareketlere dntrlerek emek retkenliini arttran bir enerji kayna olarak kullanlamamtr. Kullanm dorudan s ve k kayna olmakla ve madenlerin artlmasnda veya kimi yiyeceklerin hazrlanmasnda olduu gibi kimyasal dnmlerin arac olmakla veya onlar hzlandrmakla snrl kalmtr. Modern sanayi devrimine kadar olan dnemde, emek retkenliini arttrmada enerji kayna olarak insann kas gcne sadece hayvan, su ve rzgr gc eklenebilmitir. Hayvan gcnn kullanm, hayvanlarn ehliletirilmesini yani neolitik devrimi; su ve rzgr gcnn kullanm ise, byk miktarda rnleri ve yerleiklii, yani tarma dayanan retimi ve belli bir ticaret dzeyini, ehirleri, hsl uygarl n koul olarak gerektirir. Homo Sapiensin yuvarlak hesap yz bin yldr var olduunu ve Neolitik devrimin de yuvarlak hesap on bin yl nce gerekletiini dnrsek, modern insan trnn ortaya kndan, neolitik devrime kadar geen zaman, yani doksan bin yl; yani homo sapiensin var oluunun onda dokuzu; sadece kas gcne dayanan son derece dk bir emek retkenlii dzeyinde; dolaysyla srekli bir ktlk ve alk tehdidi altnda gemitir. nsann sadece kol gcne, kaslarnn gcne dayanarak yapt retim, esas olarak avclk ve toplaycla denk gelir. Ok, yay, mzrak, balta gibi btn retim aralar hep insann kas gcne dayanrlar ve bu gc biriktirerek kullanmak ve belli bir noktada younlatrmak ilevine dnktrler. Bylece insan bir yandan ate sayesinde ilk mezar olan, sanat olan, bir toteme dayanan toplumsal styaps ve rgtlenmesi olan bir canl haline gelirken dolaysyla mezar olan ilk canl olurken, yani lleri bile toplumun bir paras olurken, ayn zamanda esas olarak kendi kaslarnn gcne dayanarak retim yaptndan yani emek retkenlii son derece dk olduundan, srekli bir ktlk halinde yaamtr. Ama ktlk demek, canlnn yaayabilmek iin birbiriyle rekabeti demektir; insann insana rekabeti demektir. A bir insan, dier hemcinslerini, ocuklarn, yallarn yemekten alkoyacak bir rgtlenme demektir. Hem ktlkta yaamak, hem de birbirini, zellikle gsz ocuklar ve yallar yemeyip dayanabilmek. Diinin soyun devam iin gerekli analk igdleri bunu bir lde engellese bile, erkekler iin nasl engellenecektir bu?
228
Totem, yani soy, kardelik ve kutsallk bu elikiyi zen bir styap salamtr. Bunun temeli ise, neredeyse btn dinlerin nefsine hkimiyet diye sonradan da kutsayaca ve sn toplumun eitsizlikleri karsnda kiisel bir k yolu olarak nerecei igdlere hkimiyettir. gdler toplum, yani totem ya da tanr iin kurban edilebilmelidir ki toplum varln srdrebilsin. Bugn bizlere mazoizm veya ikence gibi gelebilecek btn ilkel toplumlarda grlen acl imtihanlar, hep parann btne; nefsin, igdlerin topluma tabi olmas eitimine yneliktirler. Bugn bizlerin yamyamlk dediimiz ey, Aydnlanmann insan kavramna dayanr. Bu ktlk dneminde insanlar ayn kabile ya da soydan olanlardan ibaretti; onlar baka kabileleri veya insanlar ldrp yediklerinde, baka insanlar deil; baka canllar yiyorlard. Ama buna karlk hibir kanda toplum kendi kandana, yani insanlara dokunmazd. Aksine, kanda ya da soyu ve kabilesi iin kendini feda toplumsal rgtlenmenin temelini oluturmutur. Toplum iin feda, igdlere egemenlik, parann btne (toteme, soya) tabi olmas, eit hakl bir kanda olabilmek iin acl imtihanlar (ki snnet vb. bunun bir kalntsdr) btn bu toplumlarn hepsinde ortak zellikler olagelmilerdir. Ktlkta ocuklarn zellikle a erkeklerce yenmesi bu mekanizmayla engellenmitir, ama ktlk var olmaya ve ocuklar da birok durumda ya ala mahkm olmaya (ama totemin soyundan gelenler arasnda dayanma ve parann btne tabi olmas esas olduundan ve hi kimse a braklamayacandan) doyurulduu takdirde, kabilenin alktan lmesine yol aabilecek bir tehlike olmutur. Bu koullarda insan, tek tek canllar olarak ocuk ve yallar yememi, ama onlar toplum adna kurban etmek ve bylece hep parann btne tabi olmas ilkesini yaatmak hem de kabile olarak varln srdrmek olana bulabilmitir. Bu nedenle, ktln, yani neolitik devrim ncesinin btn toplumlar ayn zamanda ocuk kurban etmilerdir. Denebilir ki, bugnk insan soyu istisnasz ocuk katillerinin ahfaddr. Bu nedenle, insanlk var oluunun onda dokuzu boyunca, doksan bin yl boyunca, ocuklar da kurban etmitir. Bu ktlk dneminin kalntlar, uygarla ve daha yksek bir emek retkenliine daha ge geen haklarda ok yakn zamanlara kadar yaamtr. Fenikeliler, uygarlatktan sonra bile Moloka ocuklarn kurban ediyorlard. ocuk kurban etme gelenei, ta Roma ana, Kartacallara kadar devam etmitir. Bugn Amerikadan tekrar dnyaya yaylan Hallowen, Keltlerden kaynaklanr ve Keltlerdeki ocuk kurban etme detinin Ortadoudaki Kurban Bayram benzeri bir
229
Denemeler
ekilde brakln, ama ayn zamanda bunun yakn zamanlara kadar yaadnn kantn temsil eder. Araplarda, daha slamiyetin dou dneminde bile, kz ocuklarnn kurban edilmesi deti yayordu ve bizzat Kurban bayram ocuk kurbannn bir kantdr. nsanln, srekli ktlktan kurtulmas, hayvanlar ve bitkileri ehliletirmesiyle mmkn olabilmitir. Hayvanlarn ve bitkilerin ehliletirilmesi, yani znde neolitik devrim, dnya tarihinde gelmi gemi en byk devrimdir ve bugnk uygarln en byk keieri bile bu devrimin yannda birer cce gibi kalr. Bugnk btn yaammz hala bu devrimin kazanmlarna dayanmaktadr. Temel gdamz oluturan btn hayvanlar ve bitkiler; giydiklerimiz (Dokumaclk); yemek yediimiz tabaklar ve yiyecekleri iinde koruduumuz kaplar (mlekilik) hemen her ey bu devrimin bulduklardr znde. Neolitik devrim bir bakma, gne enerjisiyle alan organik robotlarn ke ve kullanm gibi tanmlanrsa onun ap ve emek retkenliinde yapt muazzam srama anlalabilir. Bylece insann almas esas olarak bu robotlarn bakm, rnlerinin toplanmas gibi eylemlerde younlamtr. Kol emei artk ehliletirilmi bitki ve hayvanlarda biriken gne enerjisinin kontrol altna alnmasna ynelik olarak ilev grr. Dolaysyla enerji kaynandaki bu muazzam art, ayn zamanda retkenlikte muazzam bir art bu da srekli ktlk ve alk tehlikesinden kurtulu demektir. Bylece avclk ve toplaycln ktlk ekonomisinin yerini; hayvan yetitirmenin ve gelge baheciliin bolluk ekonomisi almtr. Bu durumda, kabilenin ya da toplumun yaamas iin ocuklar kurban etmek gerei kalmamtr. Kurban bayramnn ortaya kn anlatan sylence, aslnda, gerek tarihin doru bir tasvirinden baka bir ey deildir. Avcla ve toplaycla dayanan ktlkta ocuklar kurban edilirken, hayvanlarn ehliletirilmesine geile birlikte, ocuk yerine hayvan kurban edilmesine geii; yani neolitik devrimi; emek retkenliindeki bu devasa art; bu arta paralel olarak styapnn da yeni alt yapya uygun hale geliini; insanlarn srekli bir alk ve ktlk tehlikesinden kurtuluunu sembolize eder. Bu muazzam devrim ne kadar kutlansa yeriydi ve yeridir. Daha sonra slam bu Sami gebeliinin geleneini alm, onu uygarln sn toplumunda; zenginlik ve yoksulluk farkllklarnn bulunduu toplumda, zenginlerin kurban kesmesi ve bunu fakirlere datmas dolaymyla, bu farkllklar nispeten lmllandrmann bir arac yapmtr.
230
Klasik uygarlklar anda, bunun da belli bir ilevi vard ve Kurban bayramlar ne kadar kutlansa yeriydi. Kurban bayramnda bir bakma bylece iki bayram i ie geiyordu; neolitik devrimin bayram ve slamn uygarln snf elikilerini nispeten yumuatan; Hindistandaki Kastlama benzeri snf fosillemelerine kar, tm Mslmanlar soyu ya da gelir dzeyi ne olursa olsun, ayn namaz safnda eite dizen, uygarlktaki kastlamaya ve ar zenginlik farkllklarna kar slam devrimi veya reformunun bayram. Kurbanlk hayvan, ok ncenin unutulmu alarnda, toplum iin ve toplum adna kurban edilen ocuklar gibi, bir gelin gibi sslenir; el bebek gl bebek baklr, bir bakma o ksa hayatnn herkesinkinden daha gzel gemesi iin elden gelen arda koyulmazd. Bizzat kurban edili eylemi bile, o unutulmu gemiin izlerini tar; kurbann leceini bilmemesi; ldrme ileminin olabildiince seri ve acsz olmas; dualar, seremoniler vb. hepsi, kurbann toplumun yaamas iin bir dayanma olduunu vurgulamaya ve kantlamaya yneliktir. Ne var ki, bugn geni yeniden retim anda, hayvanlarn bant usulyle retildii, ldrld ve ilenip piyasaya srld ada, bu kurban deti ve bayram, oktan uygarla gemi Fenikelilerin ocuk kurban etmeye devam etmelerine veya Azteklerin uygarlk sembol piramitler zerinde artk ktlk nedeniyle bir gerei kalmamken insan kurban etmeye devam etmesine benzer. Gerek anlamn, yitirmi ve hatta tam zt anlamda bir ilev kazanmtr. Azteklerde insan kurban etmenin devam etmesi, bu detin dier kabileleri ya da kastlar bask altna almann; onlar terrize etmenin bir arac olarak kullanlmasyla ilgiliydi. Fenikelilerin ocuk kurban edileri de muhtemelen benzer bir ileve sahipti. Bugnk toplumda da kurban, artk bir sosyal adalet ve toplumsal dayanma arac olmaktan km; bir zenginlik ve g gsterisinin; toplum iinde ne kadar dini btn olduunun reklamn yapmann; bir prestij ve itibar edinmenin arc haline gelmitir. Sa elinin yapt iyilii sol elin bilmeyecek diyen bir dnyann ve deerler sisteminin deil; bakn ben ne kadar iyilik yapyorum, ne kadar dindarm diye bar bar baran; kapitalizm ncesinin her trl deerini yitirmi, modern burjuva toplumunun da demokratik deerlerinden bile zerrece nasibini almam insan posalarnn, lmpenlerin deerlerini ifade etmektedir artk kurban kesmek. On bin yl ncesinin srekli ktlkta yaayan insanlar ocuklarn kurban ederken, bugnn kurban kesenlerinden, milyon kez daha insani bir i
231
Denemeler
yapyorlard. O ocuk kurbanlar bir cinayet deil, bir ibadetti; bugn ibadet diye hayvan kesenlerin yapt ise ibadet deil cinayettir. *** Modern toplumda, bugnk geni yeniden retim yordamnda, tm deerleri yaratan iinin i gcdr. Smr orann i gcnn yat belirler. gcnn rgtlenmesi ve yatnn ykselmesi, modern toplumu bir para yaanr klan biricik ilatr. Ama i gcnn rgtlenmesi ve haklar elde edebilmesi iin, iilerin demokratik zgrlklere; kir, rgtlenme, bir araya gelip karlarn korumak iin birlikler oluturma; partiler kurma zgrlklerine ihtiyalar vardr. Bu nedenle, demokrasi denen eyin biricik garantisi ve salaycs, ii snf ve hareketidir. Ama ii hareketi de ancak demokrasi mcadelesi iinde toplumdaki tm ezilenleri ve gayr memnunlar birletirip, sadece iiler iin ekonomist bir hareket olmaktan kp, devrimci ve demokratik bir karakter kazanabilir. Sadece btn Avrupa ve dnyann modern tarihi deil, Trkiyenin yakn tarihi de bunu kantlar. 1960lar ve 70ler ii hareketinin hem ykseldii hem de demokratik talepleri toplumun gndemine tad bir dnemdi. Son eyrek yz yl ise, ortalkta hem ii hareketi yoktur hem de devrimci ve demokratik talepler. i hareketi rgtlendii ve demokratik haklar elde ettii takdirde, toplumdaki zenginlik ve yoksulluk farklar azalr. nk ezilenler bu haklara dayanarak kapitalistler karsnda pazarlk glerini ykseltirler; vergiler araclyla ulusal gelirin yeniden datmnda arlklarn koyarak, zenginlik ve yoksulluk farklarn nispeten daha lmlandrc tavizler koparabilirler. Bylece toplumda, tmyle rmeye ve zlmeye yol aan, korkun yoksulluk ve zenginlik farklar azalr. Byle bir toplumda, et yiyebilmek iin kurban bayramn bekleyen yoksullar olmaz. Byle zenginlik ve yoksulluk farklar ve bunun yaratt rmeler olmaynca, bylesine gsterili hayvan katliamlar da olmaz. Bat ile dounun fark buradadr. Douda insanlarn hibir zaman haklar olmaz. Orada avane kliyen ilikileri geerli olur. Zengin olan, stn olan, yetkisi olan, adamlarn korur, onlara kyak yapar. Alttakiler de ona kar srekli gebe ve mahkm kalrlar. Demokraside ise, insanlarn haklar olur. Kimse bu haklar iin kimseye minnet etmek zorunda deildir. Byle bir toplumda, birbirinin elini pen, yac, garibann karsnda Allah kesilip glnn karsnda kpekleen insanlar yer bulamaz ya da daha da azalr.
232
Trkiyedeki sistem, bunun tam tersini yaratmakta ve retmektedir. Brokratik oligari tm toplumsal sistemi bu haklar deil, hogr veya grmezden gelme ilikisine gre kurmu bulunmaktadr. Burjuvazi de bunun karsnda, haklara deil, ayn ekilde, avane, kliyan (klik) ilikilerine dayanan bir sistemi savunmaktadr. Kurban bayramlarnn bylesine bir katliama, zenginlik ve hayrseverlik gsterilerine dnmesi, hep bu demokrasi yokluunun; hak yoksunluunun; avane kliyan ilikilerinin tm topluma egemenliinin bir yansmas ve sonucudur. Kemalist oligari ile burjuvazinin politik slam aslnda ayn sistemi savunmaktadrlar. Demokratik haklara deil, hogrye, gebe brakmaya dayanan sistemdir bu. AK Partili belediyelerin yoksullara ekmek datmas da, kurban bayramlarnn gsterili hayvan katliamlar da; kapkalk da, mthi zenginlik ve israf da btn bunlar hepsi ayn sistemin ayrlmaz paralar; ayn madalyonun farkl yzleridir. Politik slam, ne slamdr ne de demokratiktir. Politik slam, ulusu, yani politik olan dinle veya slamla tanmlayan gerici bir milliyetiliktir. Eer sorun Mslman olmak ise, bugn Mslman olmak ancak tutarl demokrat olmakla; toplumda tm deerleri yaratanlarn, alanlarn her trl rgtlenme, kir, gsteri zgrlkleri iin mcadele etmekle; toplumdaki hibir dilin, dinin, etninin zel bir imtiyaz olmamas iin mcadele etmekle mmkndr. Bugnn dnyasnda, bir zamanlar kurban kesmenin salad sevab; ancak demokratik haklar iin hapiste yatmak; srgnlerde yaamak; ezilen ve yoksullarn demokratik haklar iin mcadeleye girmek salayabilir. Bu zgrlkler ve haklar iin bir ey yapmamak, hatta kar olmak; sonra da yoksullara yardm ve dindarlk adna gsterili veya gsterisiz kurbanlar kesmek! Bunun ne Mslmanlkla, ne insanlkla ilgisi yoktur. Bunlar cehennemde yanmaya layk gnahkrlardr. Trk devletinin Trk devleti olmasna, Trkenin resmi devlet dili olmasna; yurttaln Trklkle tanmlanmasna kar kmadan; tm dillerin eitliine savunmadan; yurttaln hibir din, dil etni ile balantsnn olmamas gerektiini savunmadan Mslman da olunamaz, demokrat da olunamaz. Gerek Mslman, Diyanet lerinin lavn, Snnilerin de tpk Aleviler gibi, din grevlileri iin kendi gnll balaryla onlara bakmasn savunur. Bir yandan bu konularda azn amayacaksn, hatta bugnk rtc ve gerici sistemi savunacaksn, dier yandan da, hac, kurban ya da slamiyetin faziletleri zerine gevi getireceksin ve kurban kesip szde a
233
Denemeler
ve yoksul braktklarna be krnt datp onlar kendine veya zenginlere minnet borlu brakacaksn. Bunun ad ikiyzllktr; mnafklktr. *** Bayram her eyden nce allmayan gn demektir. allmayan bir gn ise, o allmayan gnde insanlar a kalmaktan kurtaracak bir art rn var sayar. Bu art rn ise, belli bir emek retkenlii dzeyini. nsan bu dzeye ancak, neolitik devrimle ulamtr. Dolaysyla, Kurban bayram, sadece ocuklar yerine hayvanlarn kurbanna geiin deil, ayn zamanda bayram denen, almadan yaanabilecek gnlerin ortaya kn da sembolize eder.3 Neolitik devrim ncesinde, insanlarn ktlk iinde yaadklar alarda da elbette rastlantsal iyi bir av sonucu, ya da uygun bir mevsim dolaysyla bol yiyecek bulunduu zamanlar olabiliyordu.4 Ama bunlar tamamen rastlantsald ve dzenli deildi. Dolaysyla, srekli bir art rn olmadndan, bu rastlantsal art rnn korunmas ve saklanmas iin gerekli ihtiya ve teknikler de bilinmiyordu. Dolaysyla, rastlantsal art rnler derhal tketilmeliydi. Bu nedenle neolitik devrim ncesinde bayram yoktur, rastlantsal art rnleri tketmeye yarayan len vardr. Neolitik ayn zamanda bayramn da kedir. Bir bakma Kurban Bayram, srekli ve dzenli bir art rnn varlnn, yani bayramn kenin de bayram saylabilir. nsanlk tarihinin btn gz nne alndnda, gerekten bayram olarak kutlanmay hak eden muazzam devrimci deiikliklere; retim gleri, ilikileri ve styapdaki muazzam deiikliklere denk dmektedirler bu ve benzeri bayramlar. Her sosyalist, bu bilinle, bu bayramlar kutlamaldr, insanlk tarihindeki en byk devrimlerin bir ans olarak. Ama bu bayramlar kutlamak, bugn yaadmz dnyaya uygun bir styap mcadelesiyle olabilir. Semavi dinler de ok byk toplumsal devrimlere karlk derler elbet. Bu dinler sonra gelien uygarlk ve sn toplumlar iinde, nispeten eitliki byk reform ve devrimleri sembolize ederler.
3 Oru ve eker bayram byk lde avclk ve toplaycln ktl ve nefsi kontrol altna almaya ynelik kurallar ve rastlantsal art rn tketmeye yarayan lenlerin, neolitikten sonra varln srdren bir kalnts olabilir. Neolitik ncesi dnemlerin bir hatrlatlmas ve ondan kurtuluun kutlanmas gibidir. 4 Newroz bayram orta douda doann uyanyla, baharla balantl olduundan, baharn salad nispeten daha bol av ve bitki anlamna geldiinden muhtemelen kkleri neolitik devrim ncesinin bahar lenlerine dayanyor olsa gerektir. 234
rnein sann doumunun kutlanmasn ele alalm. Birbiri pei sra gelen uygarlklar koca Akdeniz ve Ortadouyu bir tek Pazar klm, bir tek uygarlk alannda birletirmiti. Hepsi Romann egemenlii altndaydlar, ama her kavim, hatta her kabilenin ayr tanrlar, dolaysyla ayr hukuku var olmaya devam ediyordu; insanl hayvanlktan karm olan totemler artk retici glerin o gnk gelimilik dzeyinde ciddi bir engel haline gelmilerdi. Tm bunlar aacak, tm uygarlk alannda ayn hukuku, ayn toplumsal ilikileri, ayn politikay geerli klacak yepyeni bir styap gerekiyordu. Hristiyanlk Romann salad ekonomik birliin gerektirdii st yapy salyordu. Ama bunu yaparken ayn zamanda, yoksullara ve klelere, Allah evreni alt gnde yaratt yedinci gn dinlendi diyerek, haftada bir, yani ylda elli iki gn tatil hakk da veriyordu. Ondan sonra hibir hareket ve devrim bu apta bir reformu ya da hakk alanlara salayabilmi deildir. i hareketinin muazzam savalar sonucu elde ettii sekiz saatlik i gn bile bunun yannda kk kalr rm Bizans ve Sasani yani in ve Hint yolundaki Uygarln ve Akdeniz Ortadou uygarlnn kmaza girmi toprak ilikilerini yeniden dzenleyen; nispeten daha eitliki bir dzen kuran slam da bir tr devrim idi, bu anlamda, insanlar bilincinde olmasa bile sann ya da Muhammetin doumunu kutlarken, gerekten byk devrimleri bir bayram olarak kutlam oluyorlard. Modern ulusal bayramlar ise, bu bayramlarn yannda bayram adyla anlmaya layk hibir kazanm salamamlardr insanla. lk burjuva devrimleri, yani Amerikan ve Fransz devrimleri, daha ilk admlarnda gericiletiler. Modern toplumun dini balangta, yurttal, insan haklaryla tanmlyor; insan da dini, soyu, etnisi ne olursa olsun eittir diye tanmlyordu. Ne var ki, daha ilk admda, bir yandan gemiin kalntlaryla; yani insann sadece erkek ve beyazlar, kapsamas nedeniyle; hem de burjuvazinin yurttalar (yani insanlar), belli bir dil, etni veya dinden olan veya belli bir toprak paras zerinde yaayan insanlarla snrlayan gerici milliyetilie geii nedeniyle, tam anlamyla birer gericilik insanlara kar bir tehdit ve terr gsterisidir bugnn modern, ulusal bayramlar. Tanklar, toplar, uydurma tarihler, yalanlar zerine dayanrlar ve bu anlamda birer kar devrim bayramlar, birer gericilik ayinidirler. Bu bayramlarn birer tatil gn olmas, iilerin ve emekilerin bundan biricik kazancdr ve burjuvazinin ii ve emekilere verdii bir rvettir. Sosyalist devrimlerin tamamlanmam devrimler olduundan ok sz edilmitir. Ama esas tamamlanmayan ve ihanete urayan devrim, burjuva devrimidir. Burjuva devrimlerinin, vatanm yeryz, milletim
235
Denemeler
insanlk diyen devrimci z; vatan ve milleti, belli bir din, dil, etni, soy ile snrlayan gerici milliyetilik tarafndan olmama evrilmitir. Burjuva devriminin bu idealine, enternasyonalizm ad altnda ii hareketi sahiplenmitir. Enternasyonalizmin bayram olan 1 Mays, aslnda, sosyalizmin deil; vatanm yeryz milletim insanlk diyen, ihanete uram ve unutulmu burjuva devriminin bayramdr. Ne yazk ki, 1 Mays bile, burjuva devriminin bu idealini terk etti. O da, brokrasinin egemenlii altnda, burjuvazinin yoluna girdi. 1 Mayslar, tpk gerici burjuvazinin tankl toplu ulusal bayramlar gibi, brokrasinin sosyalist veya enternasyonal isimli ulusal bayramlar; yani kar devrimlerin bayramlar oldular. Bylece Enternasyonalizm biiminde varln srdren burjuva devrimlerinin idealleri bile unutuldu. Bugnn dnyasnda, gerici milliyetilikle izilmi snrlara kar bir hareket, yani bir yeryz apnda tm insanlarn eitliine dayanan bir hareket ve onun baars ancak modern toplumun adna layk bir bayram oluturabilir. Ama bu bayram bile sosyalist bir bayram deil, modern burjuva uygarlnn, sanayi uygarlnn bayram olur. 1 Mays modern toplumun bayram olmaya adaydr. Ama 1 Maysn modern toplumun bayram olabilmesi iin, bugnk gerici ulus ve ulusuluklarn ve onlarn bayramlarnn yeryznden silinmesi gerekmektedir. Burjuva toplumunun ve uygarlnn bayram iiler eliyle oluabilir. iler bu bayramn, snfsz toplumun deil, iilerin, yani burjuva toplumunun, yani kapitalist toplumun has rnnn bayram olduunu bildikleri lde, bu mcadele gnn bir bayram yapma ansna sahip olabilirler. Sosyalizm ise snfsz toplumdur. Sosyalizmin bayram hi olmayacaktr. nk orada devlet olmayacaktr. nk orada snf ayrmlar ve smr olmayacaktr. Meta retiminin ve devletin yaratt yabanclamalar olmayacaktr. Bunlarn olmad yerde ise, hayat bir bayram olur. Hayat bir bayram olunca da bayramlarn var oluunun bir anlam kalmaz. Bu anlamda sosyalizm iin mcadele, bayramlar yok etme ve anlamsz klma mcadelesidir. 10 Ocak 2006
236
Pardus Ulusal letim Sistemi

Bir zamanlar bir Ermeni usta tanmtm. alanlar bir hata yapp da yaptklarn bozunca ve o ana kadarki emeklerinin bouna gittiini dnerek o bozuk paray atmaya niyetlendiklerinde Emek zayi olmaz (Kaybolmaz) diyerek o ie yaramaz, boa gitmi gibi grnen emek rnn bir kenara koyar, atmazd. Ve gerekten hemen daima gn gelir o ie yaramaz, bouna sarf edilmi emek gibi grnen para bir yerde, bir ekilde, bir ie yarard. Ayn kural ezilenlerin kurtuluu iin yaplan abalar ve fedakrlklar iin de geerlidir. En bouna gitmi, bilinmez kalm abalar bile boa gitmez. Hi umulmadk bir yerlerde o grnmez, bilinmez dip akntlarnn ferahlatc billur bir kaynak suyu gibi gn yzne kt grlr. Marks bunu, hep topran altnda giden ve hi umulmadk anda gn yzne kan bu gelenekleri kstebee benzetmiti. Hatta bu benzetme nedeniyle dnyann birok lkesinde Devrimci Marksistler kstebei kendilerine bir sembol olarak seerler. Evet, Emek zayi olmaz ve ayn ekilde hibir ey de yoktan var olmaz. En sradan bilgeliklerin bile ardnda, insanln binlerce yllk birikimi gizlidir. Bir zamanlar Mandelin de dikkati ektii gibi, en kendiliinden hareketlerin kabuunu biraz kazyn, onun altndan bir anaristin, bir komnistin, bir sosyal demokratn abalarnn (veya kapitalizm ncesi tarihin eitlikilik kalntlarnn, komn geleneklerinin hi bilinmez, yok olmu sanlan) kzl tortusu kar. Dijital devrim ve elektronikle birlikte, en azndan grme ve duyma duyularna hitap eden eylerin, hemen hemen hibir emek sarf etmeden, sonsuzca oaltlabilmesi, yani dijitalize edilebilen eylerde ilen emein yok
237
Denemeler
olmas; Marksn Komnist toplum iin nkoul olarak belirttii, zenginliklerin grl grl akmas olana ortaya kt. Ne var ki, kapitalizm bu olana tm insanlk iin kullanmaktansa, dokunulmaz tabu zel mlkiyet tanrsna ve kra kurban etti. Aslnda insanlk tarihinin ses, yaz ve resme dntrlebilen tm kazanmlar, tm bilim ve sanat, hi karlksz tm insanlarn emrine amade klnabilirdi. Ama kapitalizm bu olana zel mlkiyetin mihrabnda kurban etti ve bu kurbann kanyla Bill Gateslerin, Mcrosoftlarn, Maclarn, Sonylerin, Oraclelarn milyarlarna milyarlar katld. Yeryzndeki zenginlik farklar kat be kat artt. *** Bugn kullandmz dil nedir? Yaam ve yaayan milyonlarca insann bir ortak rn deil midir? Eer atalarmz olan insanlar rettikleri szcklerin, eklerin, kurallarn Copyright ve mlkiyet hakkn alsalard; zel mlkiyet imdiki kapitalizmde olduu gibi, bir dokunulmaz tanr olsayd, bugn dilimiz olur muydu? Kullandmz her szck iin Copyright hakk demek zorunda olsaydk, brakalm bu uygarl, bir sosyal hayvan olabilir miydik? Bugn insanln drld durum hi mbalaasz budur. Brakalm insanln binlerce ylda rettiklerini bir yana, doann milyonlarca ylda bulduu gen kodlar bile zel mlkiyetin mihrabnda kurban edilmektedir. Elbet bu gidie kar her zaman bir direni de oldu. Kstebek, yer altnda yaamaya ve yeni kanallar amaya devam etti. Bu direni elbette, bir ete sava biiminde, gerilla yntemleriyle yrse de hep var oldu ve oluyor. Bu direniin ayak izleri srldnde, ardnda hep eski 68liler, sosyalistler, anaristler, eitliki idealin geleneinden gelenler grlr. Yani en kendiliinden gibi grlen, 80lerin, 90larn yeni muhafazakrln ve kapitalizmin zaferlerinin belirledii ideolojik ikliminde, politikaya ve sosyalizme uzak durmaya zel bir zen gsteren ve vurgu yapan, ama ilen zel mlkiyete, statkoya kar direnilerin, muhalefetlerin bile kaynana gidildiinde, oralarda zayi olmam bir emek grlr. Hibir ey yoktan var olmaz. Bu direnilerin en bilineni, Linus Torvalds adl Finlandiyal rencinin adeta oyun oynarcasna temelini att ve Linux adn alm iletim sistemidir. Bu renci, Linuxu herkesin kullanmna ve bilgisine sundu. Herkes onu istedii gibi kullanabilecekti, ama kendi katklarn ve yapt deiiklikleri de yine herkesin katksna sunacakt. Buna ak kaynak kodlu zgr yazlm ad veriliyor.
238
Bylece iletim sistemi tpk bugn kullandmz diller gibi gnlllerin katklaryla geliecek ve her katk da yine herkesin kullanmna ak olacakt. Gerekten de, binlerce ve binlerce programcnn amatrce ve gnll katklaryla bugn Windowsu korkutan, neredeyse onun yapt her eyi yapabilen ve ondan ok daha gvenli Linux adl devasa iletim sistemi ortaya kt. En kendiliinden direnilerin bile ardnda eitliki bir toplum idealine dayann bir abann bulunduu ilkesi Linuxun dou yksnde de geerliliini korur. Linus Torvalds, 80lerin, 90larn ideolojik ikliminin rn, politikaya uzak duran tipik bir bilgisayar freakdr. Peki, nereden nasl olmutur da byle bir eyi akl etmitir? Biraz derine gidince Linus Torvaldsn Finlandiyal aydn ve komnist (muhtemelen burjuva sosyalisti) bir aileden geldii grlr. Yani belki Linus Torvaldsn kendi bile bilincinde deildir, ama bir ekilde eitliki ideallerin bir etkisi vardr Linuxun kkeninde. Tarihin kstebei ban karr oradan. *** Linux kkeninde zel mlkiyete kar bilinli ya da bilinsiz bir direni olmasna ramen, son yllarda ulusal devletlerarasndaki kapmada ve emperyalistler aras rekabette, ABD emperyalizmine kar deir emperyalistlerin bir silah olarak kullanlmaya baland. Bugnn dnyasnda hibir hkmet ya da devlet yle bir ey yapmad: Linuxu destekleyenlere, yine Linuxun kurallarna uygun olarak destek vermek. Yani hibir hak iddia etmeden, Linuxun tm dillerden, tm alfabelerden tm insanlarn hibir cret demeden kullanabilecei, her trl ihtiyac karlayan programlarla donanm bir sistem olmasn; bunun herkesin kullanmna amade olmasn hibir devlet desteklemedi. Aslnda binlerce gnllnn imecesiyle oluan Linux, Open Ofce gibi yazlmlara verilebilecek kk bir destek ve organizasyon katks bile, Linuxun bugn Windowstan ok daha kullanl, emin ve yaygn olmasn salayabilirdi. Ama bu ayn zamanda zel mlkiyete kar bir davran da olurdu. Elbette, her biri gerici ulusuluk ilkesine gre rgtlenmi ve bizzat kendileri de zel mlkiyetin bekileri olan devletlerin hi birisinde byle bir aba ya da niyet grlmedi ve grlemezdi. Onlar Linuxu kendi gerici milliyetiliklerinin, devletleraras rekabetlerinin bir arac olarak kullanmaya altlar ve bu ynde giriim ve desteklerde bulundular.
239
Denemeler
Onlar, dier emperyalistler veya dier ulusal devletler, binlerce insann gnll ve ortak abalaryla olumu Linuxu, ABDnin ve Microsoftun egemenliine kar sadece kendi ulusal rekabetleri dzeyinde ve ona hizmet edecek ekilde desteklediler. Genellikle devlet dairelerinde veya stratejik nemi olan devlet kurulularnda Linuxlar bilgisayarlara yklediler. rnein Almanyada Knoppix adl Linux, resmen devletin desteiyle, ABDye ve Microsofta kar piyasaya srld. rnein in, resmi iletim sistemi olarak Linuxu destekleme karar ald. Ama hep kendi devlet karlar iin, zel mlkiyete kar bir destek deildir bu. Aksine bu kolektif abay, bir devletin karlarnn arac olarak kullanmaya yneliktir bu giriimler. imdi ayn eyin Trkiyede de yapld grlyor. Zaten Trk devletinin, istihbaratnn ve ordusunun stratejik hesaplaryla balantl aratrmalar yapan TBTAKn desteiyle, Pardus adl bir ulusal iletim sistemi karld. Pardus ad veya Almanyadaki Knoppix ad kimseyi yanltmasn. letim sistemi tamamen Linuxtur. Linuxa sistemin bilgisayara kuruluuyla ilgili baz ekler, grakler koyulmakta ve baka bir isim verilmektedir. Bir de Pardusta olduu gibi Trkeye evrilmektedir. Almanca gibi yaygn dillerde ise bu eviriye bile gerek yoktur, nk gnlller bunu oktan yapm bulunmaktadrlar. Yani btn sistem, aslnda binlerce Linux destekleyicisinin ortak abalarnn rn olan Linuxtur. *** Bu devletler bu giriimlerini, ilericilik, tekellerin egemenliine ve emperyalizme kar bir direni gibi satmakta ve iin kts birok sol eilimli de byle sanmaktadr. Bunun byle olmadn Pardus rneinde grelim. nce Pardusun adndan kendisine kadar nasl bir dzenbazlk olduunu grelim. Pardus, btnyle Linuxun alnp, Trke destekli yaplmasndan, Trkeye evrilmesinden ve baz kk eklentilerden ibarettir. Byle yaparak, ona hemen Ulusal letim Sistemi ad verilmektedir. Burada tpk tarihin ve dillerin uluslar ve ulusuluk tarafndan yamas gibi, belki ou kendini bir ulustan bile kabul etmeyenlerin ortak abasyla oluturulmu muazzam bir emee, gerici, kendini Trklkle tanmlam bir devlet ve bir ulus tarafndan el koyma; onun gasp ve yama etmek sz konusudur. Ama bu gericilik, adndan sembolne kadar tam bir alaturkalkla maluldr.
240
Linuxun sembol sevimli bir Penguendir. Trkler gibi sava ve kahraman bir ulusun ve o ulusun devletinin iletim sisteminin sembol, u son zamanlarda ecinsel de olabildikleri kefedilen Penguen olur mu? Haa..! Erkek ve sava bu millete namna yakan yrtc bir hayvan sembol olabilir ancak. Trklk dmanlar, bu milli iletim sisteminin adn bile grnce tir tir titremelidirler. Peki bu yrtc hayvan ne olabilir? Eer bu program on yl nce ksayd ona Bozkurt ya da Kurdun Latince karl Lupus veya Boz Lupus gibi bir isim verilecei garantiydi. Ama imdi ok kltrllk, Anadolunun renkleri, Avrupa Birliine giri gibi sylemlerin in olduu bir iklimde yaanyor. O halde, savalk ve yrtclk post modern bir posta brnmelidir. ste seilen Pardus ad, tam da byle kayglarn ve byle bir ideolojik iklimin rndr. Pardus sitesinde yaplan aklamaya gre, Anadolu Parsnn bilimsel snamadaki adndan geliyormu. Bylece hem Anadolulua hem de Latince bir szck kullanarak ok kltrlle, hem bilimsellie bir gndermede bulunuluyor. Hatta Ekolojistlere bile bir gnderme var bu isimde. nk bu hayvan ayn zamanda nesli tkenmi veya tkendii sanlan bir hayvan. Pardusun indirmeye sunulduu sitedeki Sk Sorulan Sorular blmnde Pardus ismiyle ilgili olarak yazlanlar unlar: Pardus ismi nereden geliyor? Neden datmn ad projenin adndan farkl? Pardus ad, Anadolu Parsndan, Panthera Pardus Tullianadan geliyor. Anadolu Pars, Leopar alttrndeki byk kedilerin Anadoludaki son temsilcilerindendir. Boyu 200-250 cm, arl diilerde 3550 kg, erkeklerde 45-70 kg civarndadr. Yaklak mr 20 yldr. Olduka evik olan Anadolu pars, etoburdur ve geyik, yaban keisi, yaban domuzu, kk memeliler ve kular gibi birok hayvan avn oluturur. Anadolu Pars Ege ve Bat Akdeniz, Dou Akdeniz ve Dou Anadolu blgelerinde, daha ok ormanlk ve dalk alanlarda yaamtr. Doal yaam alanlar ve av kaynaklarnn azalmas parslar insanlarn yaad yerlere ynlendirmi ve bu da genellikle vurularak ya da zehirlenerek ldrlmelerine yol amtr. Anadolu pars ile ilgili son resmi kayt 17 Ocak 1974 tarihinde Beypazar ilesinin 5 km batsnda bulunan Baz kynden bir kadna saldrmas sonrasnda vurularak ldrlmesi zerinedir. Neslinin tkendii ynnde grler bulunmasna karn, bugn
241
Denemeler
Trkiyede 10-15 Anadolu Pars kald da ne srlmektedir. 2001 ylnda Dou Akdeniz blgesi Dand mevkiinde ve Dou Karadeniz blgesi Msikli deresinde, 2004 ylnda da Dou Karadeniz blgesi Pokut Yaylasnda grlmtr. Anadolu Parsnn varln kantlamak ve koruma altna almak iin doa gnlllerinin abalar aralksz srmektedir.5 Bu satrlar okuyan veya Pardus sembolne de bakan, sanr ki, Anadolu Parsnn ad Pardustur. Hlbuki bilimsel isim snamasna gre, Panterha Pardus Leopar ya da Panterlerin genel addr. Yani u Pardus, Anadoluda deil, Afrikadan kutuplara kadar (Kar Panteri) her yerde vardr. Bu genel aile iinde, Anadoluda ya da Kafkaslar evresinde yaayannn payna bu isimden den, alt tr belirleyen Tulliana ksmdr. Yani eer Anadolu Panterinden sz etmekse ama, onun ad Tulliana olmaldr. Ak ki, ama aslnda, Anadoluda yaayan bir hayvann adn vermek de deildir programa. nemli olan imajdr ve imaj da hem Trkle hem de zamann ruhuna uygun olmaldr. Eer gerekten Anadoluda yaayan bir panter trnn ad amalanmsa adnn Tulliana olmas gerekir. Ama Tulliana da yle tll mll gibi bir izlenim uyandryor. Olur mu? Tllerle mllerle kadn ksmnn ii olur. Trkler gibi erkek ve sava ve de artk ayn zamanda ekolojist ve de ok kltrl ve de bilimi hayatta en hakiki mrit bilen ve de bu nedenle Latince bilimsel isimler karsnda kompleks duymayan; tam Erturul zkkn haklarnda yaz yazabilecei Atatrk, milliyeti ve de modern Trklerin Ulusal letim Sisteminin ad byle tll mll eyler olamaz. Yok, Pardus genel ailenin adym? Kim urar bunlarla. sim dediin yle patlamal, dinamik olmal, Trkln dmanlarn daha syleniiyle titretmeli. Bunun iin en uygunu da Pardus!.. Tm ihtiyalar karlayan bir isim. Bunlar aka gibi yazyoruz, ama bu ismi seenlerin bilinaltna ve eilimlerine gittiinizde, tam da bu gibi kayglarn o isim seimini belirledii grlr. Hibir ey yle gkten zembille inmez ve bu anlamda rastlantsal deildir. Niye bir iek, bir penguen deil de, bir panter? Niye Anadolu Panterinin zgn ad Tulliana olmasna ramen, leoparlarn genel adnn bir blm? Btn bu sorular sorup cevaplarn aradnzda, bu toplumun iliklerine ilemi bu eilimler grlr.
5 <www.uludag.org.tr/sss.html#ulusal> 242
Ama bu bize, Trkiyedeki egemen sistem, brokratik oligari hakknda salam bir kir de verir. Brokratik oligarinin modern aralar ve biimler kullanmakta olduka mahir olduu ve bu aralar araclyla da ayrca bir ideolojik etki salamay bildiini de gsterir. Kimse iin bir sr deildir, solcu ve muhalif insanlarn ekolojiye genellikle ilgi duyduklar; Linux gibi iletim sistemlerini destekledikleri, vb. Bu modern grnmler araclyla, byk lde ehir orta snarn modernleme zafer arabasna balamaktadr brokratik oligari ve de sanlmaktadr ki, modernleme demokratiklemedir. Sanlmaktadr ki, Linux adl bilgi ilem sistemini destekleyerek; artk yok olduu dnlen bir hayvan trnn Latince adn alarak; hayvan Orta Asyadan deil de Anadoludan seerek Trk devleti artk daha demokratik ve ilerici olmaktadr. Bunlarn ne demokratlkla ne de ilericilikle hibir ilgisi bulunmamaktadr. Aksine bunlar byle bir yanlsamaya yol atklar iin, ok daha tehlikelidirler. Trkiyedeki brokratik oligarinin bu esneklii ve oyunu yeterince anlalamamaktadr. Onun bir tek amac vardr: ktidarn elinde bulunmas. Hibir ekilde demokratikleme ve haklar olmamas, ama eldeki gcn ve yetkilerin bir sorun olmad srece, kullanlmayarak, bir demokrasi ve zgrlkler varm izlenimi ve yanlsamas yaratlmas. te bu Pardus bile, buna hizmet etmekte, bu egemen kastn egemenliine ideolojik bir ara ilevi grmektedir. Sanldnn aksine ABD emperyalizminin egemenliine kar bir direni de deildir, Linuxa dayanan bir ulusal iletim sistemi yapmak. Sadece Trkiyenin egemeni brokratik oligarinin ve burjuvazinin emperyal karlarn dier emperyalist karsnda korumann aracdrlar. Gericilikleriyle ABDnin ekmeine ya da srerler. *** Herkes ylesine ulusu dille, dinle, etniyle tanmlayan gerici ulusuluun egemenlii altndadr ki, hibir dile, dine, etniye, soya dayanmayan bir demokratik ulusuluk ve bunun antiemperyalist z tasavvur bile edilememektedir. Bunun iin, ulusal deil, ya da ulusu demokrasiyle, btn dil, din, kltrlerin eitliiyle; bunlarn politik bir anlamnn olmamasyla; her trl kir ve rgtlenme zgrlyle tanmlam bir demokratik ulusuluun olabilecei tasavvur bile edilememektedir. Bylesine devrimci ve demokratik bir ulusuluun nasl davranacan gz nne getirelim.
243
Denemeler
Birincisi, o iletim sistemini Trke yapmaz. nk demokratik bir cumhuriyette ulus bir dile gre tanmlanmaz, nasl bir dine gre tanmlanmyorsa yle. Tm diller ve kltrler eittir. Ortak anlama iin, dil veya diller ise, ulusun tanmna deil; pratie ilikin bir sorundur. Bu pekl o topraklarda yaayan insanlarn ounun konumad veya dnyada genel kabul grm bir baka dil veya diller de olabilir. Demokratik bir cumhuriyette herkes istedii dili anadili olarak semek ve o dilde eitim grmek hakkna sahip olur. O zaman, byle devrimci ve demokratik bir ulusulua dayanan bir cumhuriyet, Linuxu sadece Trkeye evirmez, Trkiyede yaayan ve anadilinde eitim gren btn insanlarn dillerine evirir en azndan. Yani Krte, Arapa, Sryanice, Ermenice, Rumca. Hatta Trkler byk ounlukta ve uzun yllar egemen ulus olduklarndan, iliyatta her zaman Trkenin lehine bir eitsizlik olacandan, ncelikle ve zellikle, toplumu zehirleyen eitsizliklerle mcadele edebilmek iin, dier dillere ncelik verir ulusal iletim sistemi yapmak iin. Ama yaptna da ulusal diye bir sfat vermez. O vatanm yeryz, milletim insanlk diyen, devrimci ve demokratik ulusuluun destekisi ve taraftar olduundun, Zaten var olan demokratik Linuxa bu demokratik devletin yurttalarnn kulland dillerin olanaklarn sunmu olur. Yani bu demokratik cumhuriyet, dnya apndaki Linuxular topluluunun bir paras ve destekisi olur. Gnll katklarla bu program rnein Ermenice veya Sryaniceye evirecek pek kimse kamayacandan, bu eitsizlii bir lde gidermeye alr ilk elde. Dolaysyla Anadolu pars isimlere de gerek duymaz, Linuxun sevimli penguenini alr ve aynen kullanr. Byle bir ayr isim veya sembol gibi sorunu bile olmaz. Aksine dnya apndaki bu demokratik hareketin mtevaz bir destekisi olmaya alr. Ama byle bir yaklam, ayn zamanda, tm diller ve dinler iin demokratik bir rnek oluturduundan, gerek ABDye gerek blgedeki ve dnyadaki btn kendini dil, din, etni, soy ile tanmlam devletlere kar tm halklarn ittifaknn temelini atar. Bugn ABD ile in ya da Trkiyenin Brokratik oligarisi veya Almanya arasndaki ayrlk ve atmada bizim yerimiz anti-emperyalizm veya ABDye kar mcadele adna, ayn gericilii savunan bu lke ve devletlerin yan olamaz. Aksine bizler, tpk Birinci Dnya Savanda olduu gibi, yenilgici olmalyz.
244
Bunlarn hepsinin savunduu, ayn gerici ulusuluktur. Ayrlklar devletlerin ve uluslarn, yani politik olann, dile, dine, etniye gre kurulmasnda veya tanmlanmasnda deil; hangi dile, dine, etniye gre kurulacanda ya da tanmlanacandadr. O halde onlar, ulusu bunlarla tanmlamay reddeden devrimci ve demokratik ulusuluk karsnda ayn gerici ulusulua ortak cephesinde yer almaktadrlar. i hareketi tekrar ileri atlabilmek iin, devrimci demokrasinin bu programna geri dnmek bu bayra ykseltmek; aydnlanmann tamamlanmam projesini insanln ve kendisinin nne koymak zorundadr. 12 Ocak 2006
245
Denemeler
246
Avrupa Merkezcilik ve ok Kltrllk veya ok Kltrl Toplum Slogan Niin Gericidir?

yle genel geer bir yarg var: ok kltrllk Avrupa-merkezciliin almasdr. Avrupa Merkezcilik dier kltrleri, aa gryor, onlar kendi llerine gre yarglyordu. imdi ise, hi bir kltr dierinden stn veya aa deil, hepsi ayn deerde grlyor. Artk slogan, eitlenme ve birbirine benzeme deil, ok renklilik, eitlilik. Bu anlay iinde elbette Avrupa-merkezcilik yer bulamaz. lk bakta her ey ok ak! Tpk gnein douu ve bat gibi. Nasl gnein douunun ve batnn ahidi gerekmiyorsa, yle. ok-kltrllk de, btn kltrleri eit dzeyde grdne gre, Avrupa kltrn dierlerinden stn gren; her eyi Avrupann aynasnda deerlendiren bir anlay, bu ok kltrllk dnyasnda yaayamaz.
Bu gizli varsayma dayanarak konumalar, karsamalar yaplyor; programlar oluturuluyor; makaleler, kitaplar yazlyor.
Ne var ki bizim ihtiyar Marks veya diyalektik, her eyden phe et demi. Hele bizim yaam deneylerimiz gsteriyor ki, hi phe uyandrmayanlardan, yanll akla hi gelmeyenlerden, zellikle phe etmek gerekiyor.
247
Denemeler
Biz de bu ihtiyar Marksist diyalektiin dn izleyelim. Evet, ilk bakta gne doudan doan batdan batar, ama onun hi doup batmad, aksine hep yerinde durduu, buna karlk, dnyann kendi etrafnda dn nedeniyle yle grnd artk kimse iin bir sr deil. Yani gerek aslnda tam da kendine zt bir biimde grnmektedir. Gne yerinde dururken hareket ediyormu gibi grnmekte, biz ise hareket ediyorken sanki yerimizde duruyormuuz gibi. Demek ki, binlerce yldr bilginin ve tecrbenin birikmi z olan halk bilgeliinin dedii gibi, yle hemen grne aldanmamak gerekiyor. Ya da Marksn deiik ifadesiyle: Eer z ve grnm ayn olsayd, btn bilim gereksiz olurdu. Biz de bu Avrupa-merkezcilik, ok Kltrllk kavramlarnda bu dersleri ve ilkeleri bir doruluk snavndan geirelim. Bakalm gerekten yle mi? Gerekten, ok Kltrllk, Avrupa-merkezciliin almas m? Yoksa Bizzat Avrupa-merkezciliin ta kendisi mi? Son sylenmesi gerekeni ilk nce sylersek, bizim tezimiz, ok Kltrllk ya da ok Kltrl Toplum gibi siyasi slogan ve projelerin bizzat Avrupa-merkezciliin ta kendisi olduudur. Ama bu tezi kantlamak iin nce, uzun bir yolculua kmak; ileriye doru frlayabilmek iin bir yay gibi gerilmek gerekiyor.
Avrupa-Merkezcilik Nedir?
Bu kavramn ilk kelimesi olan Avrupadan balayalm. Avrupa nedir? Bir yeri tanmlayan cora bir kavram olarak Avrupa son derece yeni bir kavramdr. Bir bakma kapitalizm ile birlikte domutur. Kapitalizm ncesinde Avrupa yoktu. Avrupa adnn kaynakland mitolojideki Avrupann ve Greklerin Avrupa dedii blgenin bugnk Avrupa ile bir ilgisi yoktu. Bugn Avrupa diye bilinen yerler, Grekler iin brakalm Avrupa kavramnn iinde olmay bir yana, var olduu bile bilinmeyen, sylencelerin ardnda, bilinen dnyann tesindeki yerlerdi. Romallar iin de bir Avrupa deil, Galler, Germanya, Britanya vard, ama bugnk gibi bir Avrupa yoktu. slam Uygarl iin de ayn durum sz konusuydu. Belli bir blgeye Avrupa adn verenler ve onun bir ktann cora ad olarak kullananlar yine bizzat Avrupallardr. Ama bu adlandrmann kendisi bizzat, o Avrupal denenlerin tarihsel ve toplumsal eilimlerini yanstr ayn zamanda. Avrupal da Avrupa
248
gibidir. Avrupa gibi Avrupaly da Avrupal yaratmtr. Ama bu Avrupal nedir? Bunu anlamak iin Avrupay anlamak gerekiyor. yle dnlebilir: Modern bilimler, dolaysyla da corafya, Avrupada doduundan, Avrupaya Avrupa adnn verilmesi de, bu balamda grlmelidir, tpk dier ktalarn adlandrlmas ve tanmlanmas gibidir ve o srecin bir paras olarak anlalmaldr. Bu bakmdan, bugnk Avrupaya Avrupa denilmesi, btnyle, o adlandrmalar yapanlarn Avrupallndan bamsz olarak, bilimin, jeoloji ve corafyann kendisiyle ilgilidir. Ne var ki, corafya asndan baktmzda Avrupann bir kta olarak tanmlanmasnn hi de masum olmad grlr. Avrupa, cora bir kavram olarak, Asya ktasnn Ural dalarnn batsnda kalan ksmna key olarak verilmi bir isimdir. Dnyadaki adlandrmalarn hepsi keydir. Avrupa yerine Mavrupa da denebilirdi. Asya yerine Masya da. Sorun burada deil. Bu isimle tanmlanan alann kendisindeki keylikte. Eer ktalar, jeolojik veya tektonik kriterlere gre tanmlanyorsa, btn ktalar ayr bir plakadan olumaktadrlar. Bir zamanlar kocaman bir Pangaea ktasnn paralanmasndan olumu plakalara kta deniyorsa, ki btn Ktalar bu byk plakalardan oluurlar, Avrupa ktalar iinde tek byle olmayandr. Gney ve Kuzey Amerika bile ayr plakalardr. Afrika, Avustralya, Antarktika, Hindistan hep ayr plakalardr. Avrupa ise ne Asyadan byle ayrlr ne de Afrikadan. Pireneler ve Alplerin gneyi de bugn Avrupa saylmaktadr, ama baka bir plakaya aittirler. Yani jeolojik kriterler geerliyse eer, rnein talya, Avrupaya dhil deildir. Hindistan, Asya ktasndan ok daha belirgin cora ekillenmelerle ayrlm olmasna; ayn zamanda ayr bir plakadan olumasna ve Himalaya dalar bu plakann Asyaya arpmasyla olumasna ramen ve bunlar kltrel bir ayrla da denk dmesine ve neredeyse bir kta kadar byk olmasna ramen, yani bir ayr kta olarak saylmann btn kriterlerine sahip olmasna ramen, Hindistana bir kta denilmemektedir. Avrupann ise, byle bir zellii yoktur. Onu Asyadan ayrd sylenen Ural dalar ok eski dalardr ve rnein bir Himalayalar gibi almaz bir engel deildirler. Urallar kltrel bakmdan da bir ayrc snr oluturmazlar. Bu dalarn batsnda ya da dousunda yaayan Ruslar ya da Slavlar birbirinden ok farkl da deildir. Avrupadan saylan Pirene ve Alplerin gneyi ise aslnda Avrupann iinde bulunduu plakaya dhil deildirler.
249
Denemeler
Yani Avrupa Ktas, tamamen key olarak, bir kta olmann kriterlerine uymamasna ramen, gneyinde ve dousunda bu kriterler ayaklar altna alnarak snrlar izilmi, ktala ter ettirilmi bir blgedir cora olarak. Dousunda, Asyadan ayrmak iin; gneyinde, Akdeniz veya Afrikay Avrupaya katmak iin, bir kta olmann kriterleri ayaklar altna alnarak yaratlm bir ktadr Avrupa. Eer ktalar plakalara gre tanmlanyorsa veya jeolojik anlamda ktalar byle ise, ktalar iinde bir tek Avrupa byle tanmlanmay hak etmemektedir. Byle tanmlanmay hak eden Hindistan ve Amerikalar bile ayr ktalar olarak tanmlanmazken, Avrupa hi hak etmedii halde kta kabul edilmitir. Grld gibi, Avrupa kavram, bu cora kavram ve bu kavramn kapsad alan, cora kriter ve kayglara gre belirlenmemitir. *** O halde u soru hala ortada durmaktadr: Niin Asyann bu, bat ucundaki yarmadada yaayan insanlar, bulunduklar yere rnein Bat Asya gibi bir isim vermemilerdir de, yani cora olarak gerei daha iyi yanstan bir isim vermemiler, o ktann bir uzants olduklarn belirtmemilerdir de, cora ya da jeolojik bakmdan hi de kta kriterlerine denk dmeyen bir blgeyi ayr bir kta olarak, Avrupa olarak; Kendilerini de Avrupal olarak tanmlamlardr ve tanmlamaktadrlar? Peki, acaba cora olmamakla birlikte, kltrel, tarihsel snrlar ve ayrm izgileri mi vardr da, corafya bu snrlar kabartlandrmak iin ona kta dedi? O halde kltrel ve tarihsel snrlara bakalm. Tarihsel ve kltrel snrlar arandnda ise keylik zirveye ykselir. Alp dalarnn veya Pirene Dalarnn gneyi veya Balkanlar ve Gneyi, kltrel ve tarihsel olarak Avrupaldan ok Akdenizlidir. Zaten tarih boyunca, Akdeniz uygarl Fenikelilerden beri kltrel ve ticari bakmdan ve byk imparatorluklarn ortaya kyla birlikte de siyasi bakmdan bir btn olagelmitir. Roma, Bizans, Osmanl ayn uygarlk blgesinin siyasi ve styap birliini salamlardr veya bu yndeki abalardr. Hatta Hristiyanlk ve slamiyet bile, bu uygarlk alannn farkl aamalardaki styaplar olarak grlebilirler. Bunlarn ortaklklar, Kuzey Avrupada yaayanlarla ortaklklarndan ok daha fazladr. Bir skenderiyeli ile bir Yunanlnn tarihsel, kltrel ortaklklar, bir Yunanlnn bir Almanla ortaklklarndan ok daha fazladr. Bir Endlslnn bir zmirli ile tarihsel ve kltrel ortaklklar, bir Endlsl ile bir Parisliden ok daha fazladr. Aa yukar ayn yemekleri yerler; ayn mziklerden zevk alrlar. Bu tak250
dirde, niin Yunanistan Avrupadr da, Asya deildir veya skenderiye niye Afrikaldr da Avrupal deil? Bunun da tarihsel, kltrel veya toplumsal bir ls yoktur. Demek ki, eer ktalar kltrel ya da tarihsel ortaklklara gre tanmlanacaksa, Avrupa, burada da btn kurallar ayaklar altna almaktadr. Bu kltrel snrlardaki keylik karsnda da Avrupa, Avrupann ve Avrupalln cora bir kavram olduunu syler. Ama yukarda deinildii gibi, cora bir kavram olarak da geerlilii yoktur ve orada da sknca, bu amazdan kurtulmak iin tarihsel ve kltrel bir kavram olduu sylenmektedir. Deve Kuu gibidir Avrupa kavram. Deve misin? Kuum. Ku musun? Deveyim. Tarihsel ve kltrel misin? Corayim. Cora misin? Tarihsel, Kltrelim. Demek ki, daha, Avrupa-merkezcilik kavramnn iki szcnden esas nemli olannn kendisinde ok ciddi bir sorun var. Avrupa nedir? Neye denk der belli deildir? Ne cora ne de tarihsel veya kltrel bir ayrma denk gelmez. Tamamen key olarak belirlenmi grnmektedir. *** Bu keylii tespit etmek, bir olgu olarak belirlemek yetmez. Onu anlamak, aklamak gerekir. Niin byle bir keylik vardr, niye byle btn ktalardan farkl olarak Avrupa ktas ya da Avrupa denen ey, tm nesnel ller ayaklar altna alnarak suni ve key olarak yaratlmtr. Bu keylii yaratan zorunluluk nedir? Ayrca bir kavram gereklii aklamann arac deilse, aksine onu arptyorsa, bu onun sosyolojik deil ideolojik; yani belli karlar korumaya yarayan, onlara hizmet eden, onlar gizleyen bir ilevi olduu anlamna gelir. Peki, bu karlar veya imtiyazlar nelerdir? imdi bu keyliin ardndaki zorunluluu aratralm. Avrupa kavram, cora, kltrel ya da tarihsel kriterler ayaklar altna alnarak ortaya ktna gre, Avrupa aslnda neyin karldr? O bir baka eyin karl olmaldr ki, o baka ey coraf ya da kltrelmi gibi grnebilsin. Peki, nedir bu ey? Bunu anlamak iin Avrupa kavramnn kullanmndaki hileleri iyi anlamak gerekir. Yukarda grld ki, Avrupa ne jeolojik, ne de kltrel bir kavram olarak bilimsel bir deere sahip deildir. O bu anlamlarda, ideolojik bir kavramdr. Aslnda hep, cora ya da kltrel anlamlar olduu sylenerek, ilen siyasi bir kavram olarak kullanlmaktadr. Yani aslnda siyasi olan bu
251
Denemeler
kavram, yani ideolojik olan bu kavram, hep cora ve kltrelin ardna gizlenerek, bir bilimsellik postu giymektedir; yani cora veya kltrel olduu yolundaki gndermeler, bu siyasi ve ideolojik kavramn sosyolojik bir kavram olduu izlenimi yaratmasn salamaktadr. Hlbuki Avrupa denen blge, dier ktalar gibi, cora ya da kltrel snrlara sahip olsayd bile bu Avrupann sosyolojik bir kavram olduu anlamna gelmezdi. Kald ki, Avrupa bu snrlara da denk gelmemektedir. Bunu anlamak iin, sosyolojik bir kavram olarak Avrupann ne anlama gelebileceine ve geldiine bakalm. Sosyolojik bir kavram olarak Avrupa demek, kapitalizm demektir. Avrupa demek, sosyolojik olarak Modern Burjuva uygarl demektir. Modern burjuva uygarl, bugn Avrupa denen blgenin, Kuzey batsnda doup, ncelikle orada yayld ve oradan dnyaya egemen olduu iin, Kapitalizm, Modern burjuva uyarl karl olarak Avrupa kavram sosyolojik bir kavram olarak kullanlabilir ve Avrupann biricik sosyolojik karl bu anlamdr. Avrupa aslnda burada, bu kullanm iinde, bir kavram da deil, bir koddur. Modern burjuva uygarlnn, kapitalizmin karl olarak kullanlan bir kod. Bir tr ksa yaz, bir ksaltma gibi grlmelidir. rnein Modern Burjuva Uygarl diyeceinize, ksaca MBU diyecek yerde, MBUnun karl olarak Avrupa da denebilir. Avrupann bilimsel tek anlam budur. Bir kavram bile deildir, bir koddur ve anlam kartrlmad srece, kolay anlalrlk ve tasarruf salayabileceinden bir sorun oluturmaz. Ama tam da burada Vehbinin kerrakesi ortaya kyor. Bu modern burjuva uygarl, bu uygarln burjuvazisi ve ulusal devletleri, onu bu anlamda, sosyolojik bir gereklii anlamay kolaylatran bir kavramn, bir kod olarak karl anlamnda kullanmyorlar. Onlar onu bilimsel olarak kullandklarn sylerken, hep kltrel ya da cora olduundan hareketle bilimsel, dolaysyla sosyolojik bir kavram olarak kullanld gibi bir izlenim yaratyorlar, bylece aslnda politik balamlarda kullandklarn, ideolojik bir kavram olduunu gizliyorlar. Yani cora veya kltrel olduu imalarnn ardna gizlenerek onun ideolojik olduunu gizleyip, gereklii arptan deil, gereklii aklayan bir kavram kullandklar izlenimi yaratyorlar. Tekrar edelim. Avrupa, sosyolojik bir kavram olarak, kapitalizm karlnda bir kod olarak kullanlabilir. Burada sadece bir adlandrma sorunu sz konusudur. Her hangi bir eyi adlandrmak iin A szc yerine B szc, Kapitalizm yerine Avrupa veya Bat kullanlabilir. Burada kavram cora ya da kltrel deil, sosyolojik bir anlama sahiptir. Sosyolojik olarak Avrupa, kapitalizm kavramnn karlnda kullanlmaktadr, sade252
ce ve sadece bu anlamyla Avrupa ya da Bat ideolojik bir kavram deildir. Gerei arptmaz, aksine onu anlamann bir aracdr. Avrupa sosyolojik bir kavram olarak Kapitalizmin karl bir kod olarak kullanldnda; Asya da sosyolojik bir ayrmn karl olan bir kod olarak kullanlabilir. Sosyolojik bir kavram olarak Avrupann ztt Asyadr. Peki, sosyolojik bir kavram olarak Asya nedir? Avrupa, modern kapitalizm demekse, Asya da, klasik kapitalizm ncesi Antik Uygarlk demektir. Bu kavramlara bir ncs, Afrika da eklenebilir. Afrika da, bir bakma, klasik uygarla veya modern kapitalist uygarla gememi veya geememi toplumlara denk der. Yani Komnn karl bir kod olarak kullanlabilir. Yani bu kta adlandrmas, insanlk tarihindeki temel retim biimine; dolaysyla styapnn veya dinin temel biimine karlk der. Komn veya ilkel sosyalizm ve bunun st yaps olan, totemcilik veya amanizmin karl olarak Afrika; klasik tarihin, toprak retimi; art rne ekonomi d cebir ile el koymaya ve Tefeci-Bezirgn Sermayeye dayanan Klasik Uygarlklar ve bunlarn styaps tanrl ya da tanrsz Semavi dinler karl olarak Asya; Modern igc smrsne ve art-deerin dorudan retim srecinden elde edilmesine, geni yeniden retime dayanan modern kapitalist uygarlk ve dine inantr, kiiseldir diyerek, politik alann dna atan ve dini ya da styaps; bizzat bu politik ve zel ayrmna dayanan din, ya da dier bilinen adyla ulusuluk olan Avrupa. Sorun byle koyulduunda, btn kafa karklklarna yol aan kavram kargaalarna son verilebilir. Dounun dousundaki Japonya, sosyolojik olarak Batldr; Batnn batsndaki Portekiz veya Fas, sosyolojik olarak Douludur. Asyann dousundaki Japonya, Avrupaldr; Avrupann gneyindeki Balkanlar veya talyann gneyi Asyaldr. Sahrann kuzeyindeki Afrikann Akdeniz ky eridi ve Yemen ve eski Msr zerinden medenilemeye uram Afrikal Habeistan, Asyaldr. Sibirya tundralarndaki, Orta Asya bozkr veya llerindeki, Himalayalarn sapa vadilerindeki Asyal halklar Afrikaldr. Cora olarak ayr bir kta olan Latin Amerika, sosyolojik olarak Asyaldr veya Asyadr; yine Jeolojik ve cora olarak baka bir kta olan Kuzey Amerika, Avrupaldr veya Avrupadr. Beyazlarn yerlemedii Okyanusya adalar Afrikaldr. Amerika ve Avustralyann yerlileri Afrikaldr. Oralara yerleen beyazlar, kken anlamnda deil, sosyolojik anlamyla Avrupaldr. Bu nedenle Yeni Zelanda ve Avustralya Avrupadr. Oralardaki rezervasyonlar Afrika.
253
Denemeler
Politikada, bu anlamnn dnda, Avrupa ya da Asyallktan; Avrupa ya da Asyadan sz etmek; Bat ve Doudan; Batllk ve Doululuktan sz etmek, ona burjuva uygarlnn, kendi stnln ve egemenliini gizlemek iin, karlarn korumak iin ykledii; aslnda kullanld politik balamlarda hibir bilimsel deeri ve anlam olmayan; aksine gereklii arptan bir anlam yklemek olur. Dolaysyla Avrupalnn, yani modern burjuva uygarlnn, Avrupa veya Avrupalla verdii anlam kabul ederek, yani Avrupalln cora veya kltrel bir olgu olduu veya snra tekabl ettii varsaymna dayanarak Avrupa-merkezcilie veya Avrupalla kar kmak, aslnda ayn varsaymlar; ayn gerici ideoloji yeniden retmektir. Avrupaya, Avrupalla ya da Avrupa-merkezcilie kapitalizm veya burjuva uygarl anlam dnda bir anlamla kar kmak, Avrupa-merkezciliin kendisi ve onun yeniden retimidir. Yani Avrupa-merkezcilik kavramnn kendisi problemlidir ve gerei arptr, bu kavram, Avrupalnn (burjuva uygarlnn ya da kapitalizmin) ona ykledii anlamda, yani kltrel ya da cora bir ayrma tekabl ettii anlamnda eletirilemez. Yani kltrel ya da cora bir ayrma denk den bir kavram olarak kullanldnda, kar olsanz bile onun klesi olur, yanl yeniden retmi olursunuz. Avrupa-merkezcilik, Avrupa kapitalizm demek olduuna, dolaysyla da kapitalizm merkezcilik olduuna gre, kapitalizm merkezcilie tekabl etmeyen bir anlamda Avrupa-merkezcilie kar kmann kendisi bile o ideolojik tahrifat yeniden retir. Yani kapitalizme tarihsel ve politik olarak kar kmadan Avrupa-merkezcilikle mcadele olanakszdr ve Avrupa-merkezcilik yeniden retilir. Avrupa-merkezciliin eletirisi, kapitalizmin eletirisi olmak zorundadr. Kapitalizmin eletirisi ise, Ekonomi-Politiin eletirisidir. Kapitalizm geni ve yaygn meta retimi demektir. Meta retimiyle birlikte, metann tabi olduu deer yasas, insan toplumunun karsna bir doa yasas gibi kar. Ekonomi-Politik bu yasalar inceler. Ona kar mcadelenin silahlarn sunar iilere. Ama ayn zamanda, kendi konusunu, yani meta retimini yok etmeye alr. Bu nedenledir ki, Marksn temel eserinin alt bal Ekonomi-Politiin Eletirisidir. Avrupa, yani kapitalizme kar mcadele edilmeden, Avrupa-merkezcilik, yani Avrupa kavramnn burjuva uygarlnn ideolojik bir egemenlik arac olarak kullanmna kar mcadele edilemez. O halde, Marksn Kapitali, yani Ekonomi-Politiin Eletirisi, Avrupann ve Avrupa-merkezciliin eletirisinin temelidir.
254
Kapitalizm dnda bir Avrupa veya Bat kavram, sadece baka lkelerdeki kapitalizmin ve burjuvazinin karlarn savunmann aracdr ve ayn Avrupa Burjuvazisinin kralarn kullanmak iin kulland anlamlara sahiptir.6 Yani Avrupa ve Avrupalln ya da Batlln, cora ya da kltrel bir ayrmn karl olduu varsaymna dayanr. Byle olsayd bile, yani Avrupa, rnein Hindistan gibi, farkl cora ve kltrel snrlara denk gelseydi bile, bu onun ideolojik niteliini gizlemi olurdu. nk cora kavramlar sosyolojik kavramlar deildirler. Avrupa kavramnn, sosyolojik olarak kapitalizm anlamna gelmesi, ama burjuvazinin onu hep kltrel veya cora anlamlarna atf yaparak bilimsel bir kavram gibi kullanyor olmas, tpk, aslnda biyolojik bir kavram olan, sosyal bir hayvan olarak insan kavramn, sanki sosyolojik bir kavram gibi kullanmasna ve onun ideolojik niteliini gizlemesine; epistemolojik olarak inan kavramnn ardna gizlenerek dinleri sosyolojik olarak inan olarak tanmlamasna benzemektedir. Btn bunlar burjuva uygarlnn ve ideolojik egemenliinin ke talardr ve bunlarn hepsinde ayn hile yaplmaktadr. Kavramn baka bir balamdaki anlamna gnderme yaplarak, bilimsel veya sosyolojik bir kavram olduu yanlgsna yol almaktadr. Dine nan denirken; nsana sosyal hayvan denirken; Avrupaya Kta denirken, hep nann Epistemolojik; nsann Biyolojik; Avrupann Cora anlamlarnn ardna gizlenerek, onlarn bilimsel bir kavram olduu, dolaysyla sosyolojik kavramlar olduu yanlsamas yaratlarak, onlarn hukuki, politik ve ideolojik kavramlar; yani burjuva uygarlnn styapsnn dayand kavramlar olduu gizlenmekte ve egemenlik pekitirilmektedir. Tam da bu gizleme eyleminin kendisi, kapitalizmi ya da burjuva uygarlnn egemenliini kurmakta, bizleri kapitalizm veya burjuva uygarl merkezli, tam da bu anlamda Avrupa-merkezci (dikkat edilsin, burada Avrupa kapitalizm anlamndadr) bir bak asna hapsetmektedir. i hareketi ve sosyalizm bu kanallardan teslim alnd. Bylece ii hareketinin ve sosyalizmin burjuva uygarlna ve onun styapsna kar baka bir uygarlk ve styap tasavvuru gelitirilmesinin nne geildi. Toparlarsak, cora ya da kltrel olarak var olduu imasna dayanan bir Avrupa-merkezcilik eletirisinin kendisi, sosyolojik olarak Avrupa-mer6 Bugn rnein Trkiyede Asyallk, Doululuk, Avrupa-merkezcilie kar k, aslnda ayn gerici anlay yeniden retmekte ve Trkiyeye egemen brokratik oligarinin karlarn ve egemenliini savunmann arac olarak ilev grmektedir. 255
Denemeler
kezci, yani kapitalizm veya burjuva uygarl merkezci olur. Avrupa-merkezciliin btn eletirisi, znde Avrupa-merkezcidir. Bugne kadar kullanld anlamyla Avrupa-merkezcilik, Avrupa-merkezci bir kavramdr. imdi ayn hilenin kltr dolaysyla da ok kltrllk kavramnda nasl tekrarlandn, kltr kavramnn da, bugn burjuva uygarlnn ona ykledii anlamla nasl bir ideolojik kavram haline dntn, bu uygarln temel bir kavram olduunu ve ok kltrlln ve bunu savunmann aslnda burjuva uygarln; yani Avrupa-merkezcilii savunmak olduunu gsterelim. O zaman Avrupa-merkezcilik ve ok kltrlln birbirine zt olmad; ok kltrlln bizzat kendisinin Avrupamerkezcilii, yani kapitalizmin egemenliini nasl rettiini ve onun temel talarndan biri olduunu grelim.
Kltr Nedir?
Kltr sosyolojik olarak, insann doaya katt her eydir. Yani toplumsal olan, insan insan yapan, dier hayvanlardan ayran ey demektir. Elbette, yksek memelilerin srler halinde olduka karmak bir ilikiler sistemi iinde yaayanlarnda da kltrn tohumlar, en ilkel biimleri grlmektedir. Bunun iin yle bir rnek kir verebilir: Afrikadaki rezervatlardan birinde, llerin soyu tkenir. Fakat soylar tkenmeden nce oradaki ller gergedanlarla ayn alanlar paylamalarna ramen gergedanlara saldrmazlar, bir bakma bar iinde bir arada yaarlar. Filler tkendikten sonra, iinde gergedan olmayan, llerin gergedanlar tanmad, baka bir rezervattan, gen ller, soyu tkenmi llerin yerine getirilir ve braklrlar. Ancak yeni getirilen ller srekli olarak gergedanlara saldrmaktadr. Bunun zerine, yine gergedanlarla llerin bar iinde bir arada yaadklar baka bir rezervattan, bir yal l getirildikten sonra, gen ller de, gergedanlara saldrmay brakrlar. Yal ve tecrbeli l, onlara llerin gergedanlara saldrmamas gerektiini, gergedanlarla bar iinde bir arada yaamalar gerektiini, llerin tarihsel tecrbesinin bu dersini, bu bilgisini aktarmtr. Gergedanlara saldrmamak, genetik ya da igdsel deil; renilen bir zelliktir. Bu gzlem, en azndan, yksek memeliler arasnda, genlerle aktarlandan te, baka bir eylerin de aktarldn gstermektedir: Bu anlamda ok ilkel biim iinde olsa da, yksek memelilerde de kltrn bir tohumunun varlndan, ok ilkel bir biiminden sz edilebilir. Tersinden bir rnek olarak da kurt ocuklar dnlebilir. Olaanst rastlantlar sonucu ok kk yata, kurtlar, aylar, maymunlar vb. tarafn256
dan bir ekilde bytlm insan yavrular; genlerinde tm olanaklar olmasna ramen, konumay, hatta iki ayak zerinde yrmeyi bile becerememekte; tam anlamyla, bir kurt, bir ay, bir maymun gibi davranmaktadrlar. Bu bakmdan Tarzanlar olanakszdr ve Afrikay smrgeletiren beyaz adamn imgesinden baka bir eye denk dmezler. Bu nedenle, insan doduunda, aslnda toplumun rahmine dm bir tohum olarak da tasavvur edilebilir. nsan ancak erikin bir insan olduunda, (bu erikinlik genellikle biyolojik erikinlikte akmasna ramen onunla kartrlmamaldr) yani toplum binlerce yllk birikimini rahmine dm insan yavrusuna aktardnda, insan insan olarak doar. O halde, sosyolojik olarak, bizi insan yapan her ey kltr oluturduundan, aa yukar kltr ve toplum ayn eyi karlayan kavramlardr. Dolaysyla bu anlamda, kltr ideolojik, politiki de ierir bu sosyolojik anlamyla. Leninler ann tartmalarnda rnein aa yukar byle anlalyor ve bu anlam veri kabul edilerek tartlyordu. rnein Lenin, kltr denen eyin iinde politik ve ideolojik olann bulunmasndan tr, bunu ayrmak mmkn olamayaca iin ve tam da bu gerekeyle, kltrel zerklik talebine kar kyor, bu ayrm mmkn olmadndan; kltrel zerkliin ideolojik zerklik anlamna gelecei; bir toplumda egemen snfn ideolojisinin egemen ideoloji olduu; dolaysyla; kltrel zerkliin ilen egemen snfn ideolojik egemenliinin bir arac olaca noktasndan hareketle, kltrel zerklik talebini reddediyordu. Yani Leninler, kltr tam da sosyolojik anlamyla kabul ettikleri iin kltrel zerklik talebini reddediyorlard. deolojiden ve politikadan ayr bir kltr kavray olamazd. Bu, onlarn, bugn ok kltrllk kullanmnda kltr szcne yklenen anlamdaki talepleri desteklemedikleri ya da savunmadklar anlamna gelmiyordu. Aksine, bugn ok kltrllk ya da kltrel zenginlik balamnda savunulan haklar ok daha esasl olarak savunuyorlard. rnein bugn, Krtenin de tannmas, insanlarn Trkenin yan sra ana dillerini de renmesi trndeki talepler, ok kltrllk balamnda savunulmaktadrlar. Leninler bu hakk, ok daha radikal olarak, hi de ok kltrllk balamnda deil, demokrasi ve demokratik cumhuriyet balamnda savunuyorlard. Ve bu savunu bugnknden bin kat daha ileri ve doruydu ve bugn de dorudur. Leninler ann ii hareketi iin, btn dillerin eitlii talebi vard. Onlar iin demokratik bir cumhuriyet, bir ulusu, her hangi bir dil, din, etni, soy ile tanmlamazd, burjuva devriminin ve Aydnlanmann progra257
Denemeler
m ve ideallerine bal olarak. Dolaysyla dil ulusu tanmlamann bir arac deildi. Bu nedenle, Leninlerin ann talebi, btn dillerin eitliiydi.7 Bu ayn zamanda u da demektir; hibir dil dierinden imtiyazl olmayacandan, demokratik bir cumhuriyetin, ulusu tanmlayan resmi bir dili olmaz. Herkesin ana dilinde eitim yapma hakk, onu gelitirme, istedii dili ana dili seme hakk olur. Dolaysyla byle bir cumhuriyet, bir dil ile bir ulusun tanmlanmasn, tpk bir soyla, bir rkla tanmlanmasn reddettii gibi reddetmelidir. Yani Klasik Marksist Demokratik Cumhuriyet program, bu programn ayrlmaz bir esi olan, tm dillerin eitlii talebi ve hede, bugnk, dile gre tanmlanm egemen bir ulusun, kendisine zenginlik katmak iin, bu devleti glendirmek iin, dier dillerin de renimini istemesinden veya dier dillerin, resmi dilin yan sra, kendilerinin de renilmesini istemelerinden, bin kat daha radikal ve devrimciydi ve bugn de yledir. Birinde, bugnknde, bir dile, tarihe, soya gre tanmlanm egemen bir ulusun tolerans, kendi karlarn bu ekilde daha iyi savunmu olaca anlay yatarken; Leninlerin anda ya da klasik ii hareketinin programnda, tm dillerin eitlii ile ulusun bir dile, soya, tarihe gre tanmlanmas reddedilmektedir. Ne yazk ki, bu temel dorular ve gerekler sosyalistler tarafndan bile unutulmu bulunmakta, btn sosyalistler ok kltrlln faziletleri zerine sosyalist geviler getirmektedirler. Biz ii hareketinin ve sosyalist hareketin, aydnlanmann tamamlanmam projesini; Demokratik Cumhuriyeti bayrana yazmas gerektiini sylerken, bugnknden bin kat daha ileri, ama unutulmu ve Stalinist kar devrimden sonra gerici bir ulus kavramna batm olan sosyalist hareketi bundan karmaya alyoruz. Demokratik Cumhuriyetin tarihin p tenekesine atldn ve aldn syleyenler ise, bizlerin bu talebi karsnda, gerici ulusuluun, kendini bugnk globallemi dnyaya adapte etmesinin aracndan baka bir ey olmayan ok kltrllk gibi kavramlarla oyalanp; bu demokratik grevlerden kalarn; emek eksenli mcadele gibi, enternasyonalizm,
7 Ulusal sorunda ii demokrasisinin program da udur: hangi ulus ve hangi dil iin olursa olsun her trl ayrcaln ortadan kaldrlmas; (...) uluslardan birine herhangi bir ayrcalk tanyacak olan (zemstvonun (yani belediyenin), topluluun vb. ) uluslarn hal eitliini bozacak olan ya da bir ulusal aznln haklarn baltalayacak olan her trl davran yasaya aykr ve geersiz sayan ve devletin her yurttana, anayasaya aykr olan bu tr tasarruarn geersiz saylmasn talep etme hakk tanyan ve ayn zamanda byle hareketlere giriecek olanlar cezalara uratan genel bir yasann kabul. (Lenin) 258
anti-emperyalizm gibi, ilk bakta ok snf ve anti-emperyalist ve de enternasyonalist sloganlarn ve durularn ardna gizliyorlar. Ve bir hareket, demokratik bir cumhuriyet yerine, emek eksenli ya da ABDye kar hedef, eylem ve sloganlar esas hedef olarak koyduunda ve yakalanacak ana halka olarak bunlar aldnda, sadece iileri ekonomist bir mcadeleye hapsetmi olmaz; onlar ayn zamanda mtteklerinden de tecrit etmi olur. rnein, Krt hareketi, tm dillerin eitlii talebinin, devletin Trklkle tanmlanmasna, dilinin Trke olmasna; adnn Trk devleti olmasna kar mcadelenin en byk destekisi olur. Byle bir talep ayn zamanda iileri blen ayrlklara kar mcadele olduundan, tm iilerin birliinin koullarn da yaratr. Keza, byle bir mcadele, bizzat Krtlerin mcadelesi iinde, devrimci demokrasinin glenmesine yol aar. i snfn da ekonomist taleplerden ve tecrit olmaktan kurtarr. Bylece snfn snf olarak rgtlenmesinin ve bir politik hareket oluturmasnn koullarn yaratr. Bir devlet veya ulus, kendini bir dille, bir soy, bir tarih, bir etni ile tanmlamsa, bir sosyalistin savunmas gereken, tm dillerin eitlii talebi her zamankinden ok daha acil olarak ortada duruyor demektir. Bir ulusu bir dille tanmlamak sadece gerici bir milliyetilik deil; ayn zamanda rklktr. Irkn ve rkln sadece biyolojik zelliklere dayandn sanmak, 19. yzyln smrgeciliinin rklndan baka bir rklk tanmamak demektir. Eski biyolojik zelliklere dayanan klasik smrge dnemi rklnn yerini, oktan kltre, dile dayanan bir rklk alm bulunmaktadr. Dolaysyla, Trkiye Cumhuriyeti de, dnyadaki dier benzerleri gibi ayn zamanda rk bir devlettir. Bunun karsnda bir sosyalistin savunmas gereken, uluslarn kendi kaderini tayin hakk parolasnn ardna gizlenerek, bunun karsnda sesini karmamak ve emek eksenli mcadele diyerekten ileri kamak deil; uluslarn bir dile, bir etniye, bir tarihe gre tanmlanmas hakkn reddetmek, tpk bir zamanlarn kuzey eyaletlerinin gney eyaletlerinden ayrlarak, siyahlar yurttalk haklarndan mahrum eden ulus tanmlamas haklarn reddetmeleri ve onu yok etmek iin onunla savamalar gibi, bu hakka kar savamaktr. Uluslarn kendi kaderini tayin hakk, ama bu hak o kendi kaderini tayin etmek isteyen, ulusu bir dil, bir etni, bir soy, bir din, bir kltr ile tanmlamad takdirde bir hak olabilir. Ulusu bir dil, bir din, bir etni, bir soy, bir kltr, bir din ile tanmlama hakkn tanmaz demokratik cumhuriyet. Ancak tm dillerin eit olduu bir ulus, yani bir dili olmayan, bir
259
Denemeler
dile gre tanmlanmam ulus; bir kltre gre tanmlanmam, bir kltr olmayan bir ulus; bir dine gre tanmlanmam, bir dini olmayan ulus; tm dinlere, kltrlere; dillere ayn hakk tanyan; bunlarn hibir politik anlamnn olmad bir ulus; yine ayn ekilde kendini hibir dil, din, soy, kltrle tanmlamam bir ulustan ayrlabilir. Zaten bu hakk garanti eden de, Engelsin de ifade ettii gibi, bir tek kyn bile, ayrlma hakk olmas; ulusun zgr komnlerin birlii olmasdr. Eer o ky, ky veya ulusu, her hangi bir soy, boy, etni, dil, tarih, din vb. ile tanmlyorsa, bu uluslarn kendi kaderini tayin hakk deil; ulusu gerici ve rk bir ayrmla tanmlama hakk olur ki, bu hakk tanmaz demokratik bir cumhuriyet. Lenin znde soruna byle yaklayordu. O bu anlamda demokratik cumhuriyetin bu hakk ierdiini sylyordu.8 Ama ayn zamanda ulusun ne olduu konusundaki belirsizlik ve ulusularn ulus kavramn kabul etmesi durumundaki eliki, demokratik cumhuriyetin iine giren mikrop gibi nce onu hastalandrd, sonra da yok etti. Grld gibi kltr kavram, 20. yzyln hayaleti olan ulus kavramyla, dolaysyla burjuva toplumunun dini ve styapsyla yakndan ilikilidir. Kltr kavramnn u veya bu ekilde tanmlan ve kavran, btn bir siyasi program ve stratejiyi belirlemektedir. imdi tekrar kltr ve ok kltrllk kavramlarnn analizine geri dnelim. Bugn ok kltrllkten, kltrel renklerden ve zenginlikten sz edilirken acaba kltr hangi anlamda kullanlmaktadr. Kltr kavramna nasl bir anlam verilmektedir ve bu anlam hangi snfn karlarn korumann aracdr?
8 Uluslarn kaderlerini tayin hakk, demokratik bir dzeni zorunlu klar; yle ki, bu dzende yalnzca genel olarak demokrasi ile yetinilemez, burada, zel olarak ayrlma sorununun demokratik olmayan yoldan zme balamak olanakl deildir. Demokrasi genel anlamyla, sava ve ezici bir milliyetilikle badaabilir. (Lenin) 260
Kltrn ok kltrllk Balamndaki Anlam

Kltr bugnk kullanmda neleri kapsamaktadr? Bugn en ok kltrllkten yana olana bile, eer yle denirse, o bu ok kltrll kabul etmeyecektir. rnein bir Alevi vatanda kyor ve diyor ki, benim kltrme gre, ben devlet ve vergiyi tanmyorum. Devletin mahkemelerinin de yeri yoktur benim kltrmde. Keza bugnk okullarn da yeri yoktur. Benim kltrme gre, bilgi yallar araclyla iir, saz mzik eliinde ve gnlk hayat iinde yeni kuaklara aktarlr. Bizde mahkemeler ve yazl baka bir hukuk da yoktur. Bir kyn ahalisi toplanr, bir sorun ya da sulu varsa, geleneklere ve aklna gre hep bir arada, bir karar verir ve verilen karar ortaklaa uygulanr. Eh, okul ve hkimlere ihtiyacmz olmadndan, bu retmen ve yarglar eitecek okullara bunlarn maa ve eitimleri iin vergilere; vergi vermeyenleri tutuklayacak askerlere ve polislere; dolaysyla bu asker ve polisleri eitecek okullara ve retmenlere ve de bunlara verilecek maalara, hsl devlete de ihtiyacmz yoktur. Dolaysyla bizim askere gitmemiz, vergi vermemiz de gerekmez. Mademki ok kltrl olmaktan; kltrel zenginlikten sz ediliyor; bunlar bizim kltrmzn en esasl blmn olutururlar. ok kltrllk varsa, bizim askere gitmeme, vergi vermeme, okula gitmeme hakkmzn olmas gerekir. Ya da baka bir rnek verelim: Birisi kp diyebilir ki, benim kltrmde kadn ve erkein birbiriyle grp anlaarak evlenmesi diye bir ey yoktur ve ayptr. Birisi ailesinin rzas dnda baka biriyle evlenir veya ona kaarsa ldrlmesi gerekir. Bu da bizim kltrmz. Mademki ok kltrlyz, bizim bu kltrmzn tannmas gerekir. Byle yzlerce binlerce rnek verilebilir. u ok kltrlln en byk taraftarlar bile, size kar, bunlarn kltrn bir esi olmadn, bunlarn baka bir ey olduunu syler. Ama siz de burada, ama o da senin kltrnn kltr tanm; benim kltr tanmma gre de bunlar kltre dhildir dediinizde, sylediklerinizi uygulamaya kalktnzda ne olacaktr? O zaman, ok kltrlln, bugnk burjuva toplumunun ve gerici ulusal devletlerin kltr kavramnn diktatrl olduu grlr. ok kltrllk, kltrn, politik ve hukuki alann dna ilikin olduu eklindeki bir kltr tanmnn diktatrl olarak ortaya kar. O zaman, ok kltrl toplumun, ok kltrlle saf saf inanp, vergi vermeyen, askere gitmeyen, mahkemeleri tanmayan; okula gitmeyenleri hapse tktn grlecektir. Hatta ok kltrllk masalna inananlar top261
Denemeler
lu halde davranrlarsa, zerlerine askeri birliklerin geldiklerini ve kendilerini imha ettiklerini greceklerdir. Demek ki, ok kltrllk aslnda kltrn belli bir anlaynn dier kltrler zerindeki diktatrldr. Siz kltr kavramna, devleti, vergiyi, askerlii, yani bugnk burjuva devletinin, politik olann alanna giren eyleri katmaya kalktnzda, tanklar ve bombalarla; polis ve jandarmalarla kltrn bunlar kapsamad size retilir. renmezseniz de imha edilirsiniz. Bylece ok kltrlln aslnda ok kltrllk olmad, kltr kavramnn bir diktatrl olduu ortaya kar. Ama biz yazmzn banda kltrn bilimsel tanmnn insan toplumsal yapan her eyi kapsadn; hatta geen yzyln banda sosyalistlerin de kltr bu anlamda kabul ettikleri iin, kltrel zerklik gibi talepleri reddettiini falan sylemitik. Ama imdi, kltrn hi de bilimsel olmayan, tamamen key yaplm bir tanmnn, bizlere silah zoruyla dayatldn gryoruz. Bu silah zoruyla dayatlan anlamnda kltr tpk din gibi, politik olmayanla, kiisel olanla tanmlanmaktadr. Burjuva toplumu, din, inantr der. nan demek, kiisel, zele ilikin, politik olmayan demektir. Bir din kp, hayr ben inan deilim, zele ilikin deilim, politik olmayan deilim, tm toplumsal hayata ilikinim, rnein ayn zamanda hukukum derse ve bunu uygulamaya kalkarsa, dinin inan olduu ilkesinin diktatrln grr. Bylece dinin inan olmad; toplumda inan diye sosyolojik bir kategori bulunmad; dine inan demenin aslnda modern toplumun dini ve rgtlenme ilkesi olduu; dine inan demenin aslnda hukuki, ideolojik bir tanm olduu ortaya kar. te kltr iin de olan, tam tamna ayndr. Ama dine inan demek, Aydnlanma anda, kapitalizm ncesi toplumlarn st yapsnn tasyesi anlamna gelirken; ilerici ve demokratik bir karakteri varken; kltr balamnda ayn eyi yapmak; kendini dil, din, etni, tarih, kltr ile tanmlam gerici ulusuluun ve ulusal devletlerin korunmas ve yaatlmas gibi anti-demokratik ve gerici bir karaktere sahiptir. Burjuva devrimleri anda, kapitalizm ncesinde toplumlar inan ya da soya dayanan dinler ilkesine gre rgtlendiinden onlar politika dna itip, yepyeni bir toplumu rgtlemenin ilkesiydi dinlerin inan ve zele ait olduu ilkesi. Yani modern toplumun dini, dinin inan olduunu; dolaysyla zele ait olduunu kabul eden dindir, daha da dorusu dinin zele ait olduun kabul etmek iin; zel ve politik diye bir ayrm n koul olduundan; zel ve politik diye bir ayrmn toplumsal rgtlenmenin temeli olduu dindir.
262
Bugn ayns kltr alannda yaplmaktadr. Aydnlanma balangta, ulusu bir dil, din, etniyle tanmlamyordu. Bizzat yurtta ve insan kavramlar zde olduundan; ulusun tanmnda her hangi bir dil, din, soy ayrm ve ayrcal; dolaysyla da ulusun bir dine, dile, soya gre tanmlanmas reddediliyordu. Vatanm yeryz milletim insanlk Aydnlanmann slogan ve idealiydi. Ancak burjuvazi bunun tehlikelerini grp buradan geri adm atarak ulusu, yani yurttalar, bir soy, tarih, kltr, etni, din ile tanmlamaya balad. Ulus byle tanmlannca, gerici ulusuluun, dier soy, etni, dil, din ve kltrlerin zerindeki basks balad. Bylece bu baskya kar hareketler de kendilerini ayn ekilde tanmlamaya baladlar. Yani ulusu her hangi bir dil, etni, soy, kltr, tarih ile tanmlamay reddetmek yerine, baka dil, din, etni temelinde yeni uluslarn tanm yaplmaya baland. Bylece gerici ulusuluk, tpk bir DNAnn kendini retmesi gibi, tm yeryzn kaplad. Devrimci dnemin, ulusu, yani politik olan, bir dil, din etni, soy ile tanmlamay reddeden; vatanm yeryz milletim insanlk diyen dnemin ulusuluu, burjuvazinin ondan yz evirmesi karsnda ii hareketi ve sosyalist hareket tarafndan Demokratik Cumhuriyet ve Enternasyonalizm biiminde savunulmaya devam etti. Ama Leninin yazlarnda da grlecei gibi, modern toplumun dinin ve ulusun ne olduunun kavranmamas, bunun nce uluslarn kaderini tayin hakk biiminde anmasn, (nk burada artk ulusun dile, dine, etniye gre tanm ilen kabul edilmi oluyordu); Sovyetlere brokratik bir kastn egemenlii ile de, tm sosyalist hareketin, tpk burjuvazi gibi, gerici, ulusu, dile, dine, etniye balayan gerici bir ulusuluu savunmasna ve bunun tm sosyalist harekete egemen olmasna yol at. Ulusu bir etni, dil, din, soy ile tanmlamay reddeden, devrimci demokratik dnemin ulusuluu, sadece anaristlerin geleneklerinde yaad. i ve sosyalist hareketin ulusu bir dil ve etniyle, dinle, soyla, tarihle tanmlamas, enternasyonalizm ilkesinin bile ieriinin burjuvazinin devrimci dneminden daha da gerilere dmesine yol at. Aydnlanma dneminde, vatanm yeryz milletim insanlk diyenler ya da ilk Enternasyonalleri kuranlar, bundan kendini bir dil, din etin, soy ile tanmlamam zgr komnlerin birliini; bu demokratik cumhuriyetin tm dnyay kapsamasn anlarlarken; gerici ulusuluu kabul etmi sosyalist ve ii hareketinin enternasyonalizmi, bunu her biri kendini bir dil, etni, soy, kltr, tarihe gre tanmlam uluslarn, dayanmas olarak anlyordu. Bu anlamda enternasyonalizm kavramnn ierii bile deiti;
263
Denemeler
gerici bir ulusuluun ve ulus anlaynn dnya apndaki dayanmas anlamn kazand. Bugnk dnyann durumu budur. Gerek burjuvazi gerek ii hareketi, modern toplumu, gerici, soya, dile, dine, tarihe, kltre dayanan uluslarla tanmlamak bakmndan birbiriyle yarmtr ve bugn yeryzne bu uluslar ve devletler egemendir. te byle bir dnyada, muazzam i gc gleri ve globalleme bir yandan; elektroniin salad olanaklar bir yandan; Avrupa Birlii gibi her biri dile, tarihe, kltre gre tanmlanm uluslarn birleme giriimleri bir yandan ve bu devletler iindeki ezilen dil, din, etni, kltrlerin direnileri bir yandan, dile, dayanan ulus tanmn zorlamaya balad. Bu durumda, hem gerici ulusuluu ayakta tutabilmek, hem yeni ekonomik ilikilere uygun daha esnek bir sistem oluturabilmek iin, ok kltrllk parolas ve kltrn politik olmayanla, zellikle de dille tanmlanmas gerei ortaya kt. ok kltrllk, demokratik cumhuriyetin tm dil ve kltrlerin eitlii ilkesinin aksine, ulusun beli bir dil ya da tarihle tanmlanmasn reddetmemekte, bunu kabul etmekte, ama kltrel zenginlik, eitlilik, aznlk haklar gibi kavramlarn ardnda bunu esnetmekte; gerici ulusuluu globalizm anda yaatmak ve savunmak iin yeni bir mevziiye yerletirmektedir. Aydnlanma ann burjuvazisi veya 19. yzyln ii hareketi, bugnk gibi, kltr zel olanla, politik olmayanla tanmlamak gibi bir eye gerek duymamt. nk dillerin ve kltrlerin eitlii, bunlara gre ulusun tanmlanmamas; bunlarn bir politik anlamnn olmamas, demokratik cumhuriyet kavramnn iinde bulunuyordu. Bu nedenle kltr az ok bilimsel olarak, tmyle toplumsal olanla tanmlyordu o zamann sosyalistleri9. Zaten ulus bir dille, tarihle, etniyle, dinle tanmlamadnz bir dnemde, kltr byle politika dyla key olarak tanmlama ihtiyac ve sorunu olmaz. Bir devlet, dini tmyle kiinin zel sorunu olarak grrse; dillerin hepsi eit ve herkese ana dilinde eitim yapma hakk var ise, bugnk anlamyla kltre ve ok kltrlle ihtiya olmaz. Dillerin eitlii ve laiklik zaten byle bir eye gerek brakmaz. Ancak gerici ulusuluun tm uluslara egemen olduu bir dnyada, byle bir kltr kavramna ihtiya vardr. Dolaysyla, ulus kavramnn, bir dille, dinle, tarihle, etniyle, kltrle tanmlanmas ile kltr kavramnn byle politik olmayanla tanmlanmas arasnda ayrlmaz bir iliki bulun9 Veya daha ziyade, sanatn, yksek bir eitimin karl olarak da kullanyordu baka balamlarda. Ama bu baka bir sorundur. 264
maktadr. ok kltrllk, gerici ulus anlaynn ayrlmaz parasdr. Bir ulusu, bir dil, din, etni, soy ile tanmlamay reddeden bir ulusuluk iin, ok kltrllk gibi bir kavrama ihtiya yoktur. Devletin dili veya etnisitesi yoksa; tarihi, dini yoksa, o zaten suda yaayan ve suda yaadn bilmeyen balk gibi ok kltrldr. O halde, ok kltrllk kavramndaki kltr, aslnda kltrn belli bir tanmnn; kltrn siyaseti, hukuku, ideolojiyi kapsamad eklindeki, hukuki, siyasi ve ideolojik bir kavramn diktatrl demektir ve bu diktatrlk, Aydnlanmann ve devrimci ii hareketinin gericilik karsndaki diktatrl gibi de deildir. Elbette, Aydnlanmann ulus anlay, demokratik bir cumhuriyet, rnein din zeldir derken, dini zel olarak kabul etmeyen veya zel diye bir ayrm kabul etmeyen dinler karsnda bir diktatrlktr. Ama bu diktatrlk, tarihsel olarak, ilerici, kurtuluu karakterde bir diktatrlktr. Ama kltr zel olarak tanmlamann diktatrl, uluslarn kltrlere, dillere dayanaca varsaymnn diktatrldr, gerici ulusuluun diktatrldr. Bu gerici ulusuluk iinde, ona dayanarak bir dzenleme getirir. Tekrar edelim. Bugn kltr, byk lde, din kavramnn benzeri, zel olanla snrl gibidir. Ama aydnlanma din zeldir derken; eski sistemin rgtlenme ilkesini, politik alann dna atyor; onlar paralyordu. Bu anlamda, devrimci bir ilev gryordu. Bugnk sistem ise, ok kltrllk derken, bugn dnyaya egemen olan gerici ulus devletleri paralamyor; aksine onlar yaatmaya alyor. ok kltrllk ulusun dille, dinle tanmlanmasn reddetmemekte; aksine bunu varsaymaktadr. Bizlerin; devrimci demokratik ii hareketinin slogan ok kltrllk olamaz. Bizlerin slogan; ulusun tanmndan her trl dil, din, etni, soy, tarih, kltr hatta corafya paras tanmlamasn reddetmek; yurttalk ve insan haklarn zdeletirmektir. Bizim sloganmz; tm dillerin eitlii; herkese ana dilinde eitim, isteyenin istedii dili ana dil kabul etmesidir. Bizim sloganmz, devletin dinlerden tmyle elini eteini ekmesidir. Bizim sloganmz, devletin veya ulusun dili, dini, etnisi, soyu, sopu tarihi, kltr olmamasdr. Bunlarn olmad bir ulusta ok kltrllk anlamsz bir kavram olarak kalr. ***
265
Denemeler
imdi tekrar baa gelelim. Avrupann tek doru sosyolojik karlnn kapitalizm ya da burjuva uygarl olduunu grmtk. Ardndan kltrn, ok kltrllk kullanmndaki tanmnn da, bilimsel kltrn tanmyla ilgisi olmadn ve aslnda btnyle hukuki ve ideolojik bir kavram olduunu grdk. in ilginci bu hukuki, politik ve ideolojik kltr kavramnn iddias ve zorla dayatt, kltrn hukuk, ideoloji ve politii iermediidir. Bundan baka ok kltrllk kavramnn ancak, ulusun gerici tanmyla bir arada var olabileceini; yani burjuva uygarlnn en gerici biiminin varoluuna bal olduunu ve o varoluu salamaya ynelik olduunu grdk. O halde ok kltrllk burjuva uygarln ve kapitalizmi ve onun en gerici biimini yaatmann ilkesi olduuna gre; burjuva uygarl ve kapitalizmin karl bir kod olarak da Avrupa kullanlabileceine gre, ok kltrllk kapitalizm merkezli bir bak demektir. Kapitalizm de Avrupa demek olduundan; ok kltrllk, Avrupa-merkezciliktir. Grld gibi, gerek tam da kendi zdd biiminde grlmektedir. Eh, zaten z ve grn ayn olsayd, ihtiyar Marks ya da diyalektiin dedii gibi, tm bilim gereksiz bir ey olurdu. 17 Ocak 2006
266
Almanlarn En Mehuru
Daha nce Almanlarn En yisi diye bir yaz yazmtk. Bu yazda Almanlarn aslanda Alman olmayan veya kendini Alman kabul etmeyenleri nasl Alman olarak damgaladklarn ve en iyi Almanlar arasna soktuklarn; bu balamda solun da nasl bir milliyetilik yar iinde Marks en iyi Almanlar arasna sokmak iin rpndn ve ncl bir zafer olarak kutladn gstermi ve eletirmitik. Bu yarmada, Almanlar, sacs ve solcusuyla hep birlikte Marks gibi, soyu itibariyle Yahudi; kendini kozmopolit bir dnya vatanda gren; uluslarn ve ulusuluun dman bir devrimciyi Alman yapmlard. Einstein gibi, yine aslen Yahudi ve svireli, faizmden kap Amerikan vatanda olmu. Yahudi asll olduu iin srail cumhurbakanl nerildiinde bunu reddetmi; ulusal devletlerin yerine bir dnya hkmeti ve vatandal projeleri gelitirmi yirminci yzyln en byk bilim adamlarndan birini de Alman yapmlard. Luther ki kendisi Alman milleti ve milliyetiliinden nce yaam; kendini Almanlkla deil; Hristiyanlkla tanmlayarak Protestanln kuruculuunu yapm biri olarak bu yarma ile Alman yaplmtr. Aslnda bu Alman yapma, sadece modern ve yakn tarihle de ilgili deildi. ok nceden, Germen kabileleri ile Roma arasndaki savalara kadar uzatlmt. yle ki, aslnda kendisi bir Roma generali olan ve Romallara kar Germen kabilelerini rgtleyen Arminius, Hermann adyla Alman ulusunun atas olarak vaftiz edilmiti; Alman ulusal kahraman olarak adna antlar dikilmiti.
267
Denemeler
Eh, sadece Trkler Atillay, Cengizi, Mao-teyi (Mete), Osmanl padiahlarn, Osmanllar, hatta Smerleri, Hititleri Trk yapacak deillerdi ya! Almanya geri kalr myd? Zaten aslnda bu Trkl icat eden ve Trkiyeye ihra eden de dnya ihracat ampiyonu olan Almanya deil miydi? Patenti nasl olsa onun elindeydi bu gerici milliyetiliin. Zaten onun eline kimse imdiye kadar su dkememiti. Hitlerin Almanyadan kmas bir rastlant myd? Ama Trklerin de bu alanda, Almanlarn iyi talebesi ve tarihsel mtteki hatta ilham vericisi olduu inkr edilemezdi. Geri Trkler Alman tekniini ve rgtlenme yeteneini almakta pek bir baar gsterememilerdi, ama Allah iin, yiidi ldr hakkn yeme, bu gerici milliyetilii alp gelitirmek ve uygulamakta dorusu epey baarl olmular hatta Almanlara, yapacaklar Yahudi katliam iin ilham bile vermilerdi. Hitler Trklerin Ermenileri katletmesini bir emsal olarak gstermemi miydi Yahudilerin katli iin. Ama buna ramen Almanlar yine de Trklerle ba edemiyorlard. Boynuz kula gemiti. Trkiye Orta Doudayd ve oralarda tarih binlerce yl daha eskilere gidiyordu. Germenlerin yazl tarihe geii, onlarla iliki iindeki ilk uygarlk olan Roma araclyla olmutu. Bu da aa yukar iki bin yl civarndadr. Ama Orta Douda tarih ta Smerlere kadar gidiyordu. Yani be bin yl daha eskilere. Eh, Smerlerin de Sami bir dil konumad, Turan bir dil konutuu bilindiine gre onlarn da Trk olmaktan baka areleri yoktu. Bylece uygarln ilk yaratcs Trkler oluyordu. Almanlarn Trklerin bu jeo-tarihsel avantaj karsnda pek bir ans yok gibi grnyordu. Geri Trkler bu konuda bir sre sonra bir rekabetle karlatlar. Irakllar, Smerlerin ve Babillerin torunlar olduklarn; Irak ulusunun atalar olduklarn sylemeye baladlar. Neyse, u Amerika Irak igal etti, Irakllar imdi Krt, Snni, ii diye blnd de, artk kimse Smerlerle falan uramaz oldu. Ama Trklere bu da yetmezdi. Dnyann en eski milleti olma nceliini kimseye kaptrmamalar gerekiyordu. Onlar sadece tarihte deil, tarihten nce de vardlar. Homo Sapiensin g yollar olduu dnlen yollar; ilkokullarda Trklerin g yollar olarak okutuluyordu. Sanlyordu ki, bununla kimse ba edemez artk. En eski ulus, tarihten nce de var olan Trklerdir. Trkler ulusulukta Almanlarn iyi bir talebesi, hatta ilham vericisi olabilir, ama Almanlarla asla ba edemezler. Onlar nasl Trklerin alaturka yollarla yaptklar Ermeni katliamndan ilham alarak; en modern teknik ve rgtlenme harikalaryla Yahudileri, ingeneleri, engellileri, ecinselleri yok
268
ettilerse, eskilikte de ayn modern yntemlerle i grdler ve Trkleri kat be kat aarak bu milliyetiliin patentinin kendilerinde olduunu gsterdiler. Trkler Homo Sapiensi mi Trk yapt? Almanlar, Homo Sapiensten on binlerce yl daha nce yaam Neandertal Adamn da Alman yaptlar ve bylece, Almanlar sadece kyclkta deil, ayn zamanda ulusu ve ulusuluu tarihin derinliklerine gtrmekte tekrar bayra ele geirdiler. aka deil. Almanyann en ciddi gazetelerinden ve gerekten de Alman burjuvazisinin ve kapitalizminin karlarn epey yksek ve kaliteli bir dzeyde savunan Die Zeit isimli haftalk gazete (ki bu arada ben bir itirafta bulunaym, ben sol gazetelerdense Die Zeit, Frankfurter Allgemeine gibi kaliteli burjuva basnn okumay tercih ederim ve onlarn tiryakisiyimdir. nsan kalitesiz bir dosttan renebileceinden ok daha fazla eyi kaliteli dmandan renebilir.) Neandertal Adamn Alman yapt. aka deil, geen haftaki son saysnn bal: Der berhmteste Deutsche idi. Bu En mehur Alman demek. (Ama Almanlarn En yisi balkl teki yazmzla kayeli olsun diye biz onu Almanlarn En mehuru diye evirelim ki balant daha net grlebilsin.) Peki, kimmi bu Almanlarn En Mehuru? Yanna bir de resmi koyulan Neandertal Adam! Evet, hatta yanna resmini koymular ve onu bugnk Almanlar gibi sar sal mavi gzl bile yapmlar. Yani rk olarak da; Alman milliyetiliinin geleneine uygun bir ekilde, Alman olma kriterlerine uyuyor. Tabii Die Zeit gibi bir gazete Neandertal Adamnn Alman pasaportu falan olduunu syleyecek kadar ii ayaa drmez; elbet bunu sanki akaym gibi yapar; hatta biraz aka yaptn vurgulamak iin ona bugnk Almann kyafetini de giydiriverir. Ama burada aka gibi yaplsa da, dnyaya uluslarn ve ulusuluun tarihinden bak sz konusudur. Bunu bizler de yle iselletirmiizdir ki, normal kabul ederiz. Bu normal kabul ediin anormallii baz kyaslamalarla daha iyi anlalabilir. rnein, Neandertal bir blgenin addr. Neander Vadisi demektir. Kemikler bu blgede bulunduundan dolay bu isim verilmitir Homo sapiens ncesi bu insan trne. Peki, o zaman niye en mehur Neandertalli deil de Alman? nk bu blge Almanya denen devletin topraklar iinde. Burada, tanmlamann muhakkak ulusa gre yapldn gryoruz. Baka bir rnek. Germenler bugnk Almanlarn ounun atas olan bir kavim, bir halk. O zaman Neandertalin, Alman olarak tanmland gibi, Germen olarak tanmlanmasnda da bir mahzur olmamas gerekir. Fakat Germen bir Neandertal, rnein Germenlerin en mehuru Neandertal Adam bizlere bir espri, aka olarak bile sama gelir. Ama aslnda Alman
269
Denemeler
Neandertalin dayand manta gre hi sama gelmemesi gerekir ya da Alman Neandertalin de an azndan Germen Neandertal kadar, akas bile yaplamayacak kadar sama gelmesi gerekir. Denebilir ki, Germenliin hibir politik anlam yoktu, Almanlk politik bir anlama sahiptir. Peki, o zaman Ortaada bugnk Almanlar da kendilerini Alman olarak deil, rnein Hristiyan olarak tanmlyorlard. Tm toplum Hristiyanla gre rgtleniyordu. Nasl bugn milletlere ve dolaysyla Almanla gre rgtleniyorsa yle. O zaman, Neandertalin, tpk Alman olduu gibi Hristiyan da olmas mmkn olur. Ama Hristiyan bir Neandertal bizlere esprisi bile yaplamayacak kadar sama geliyor. Peki, Alman bir Neandertal Adam, Hristiyan bir Neandertal veya Germen bir Neandertalden daha m az samadr ve espri yapmaya uygundur? Hi de deil. Ama gerici milliyetilik insanlarn sudaki balklar gibi iinde yaadklar, ama iinde yaadklarn bilmedikleri yle bir sistem haline gelmitir ki, kimseye sama gelmemektedir, Almanlarn En Mehuru olarak bir Neandertal Adam ve tam da bu nedenle, Die Zeit gibi bir gazete onu kolayca Alman yapabilmektedir. Tpk, daha nce Marksn veya Einsteinn Alman yapld gibi. 19 Ocak 2006
270
Ku Gribi (Tavuk Vebas), Globalleme, Kapitalizm ve Ulusal Devletler

Eskiler, bina ve zinann oalmas kyamet alametidir derlerdi. Sanlann aksine bu yle ok da yanl bir gzlem deildi, yaanm tarihten karlmt. Tarihsel Devrimler, yani uygarlklarn barbarlar tarafndan ykllar yasasnn yzeyde bir grngyle ifadesiydi. Bina demek kent demektir, kent demek uygarlk demektir; Uygarlk demek snf farklar demektir; snf farklar demek snf sava demektir. Snar sava demek, bir tarafta st ve egemen snf, dier tarafta alt ve ezilen snf demektir; bu da st snfn st ve egemen konumunu korumak iin oluturduu silah, yani devlet demektir; btn bunlarn hepsi, egemen, st ve zengin snarda bn- Haldunun bedevilik dedii, ilkel komn geleneklerinin henz yaad zamann nefsine egemenliinin; bir lokma bir hrka geleneklerinin tkenmesi; dnya zevklerine dknln, hsl zinann artmas demekti. Ve bu alametler belirince de, o uygarlk, bir kyamet ile (Hikmet Kvlcmlnn kavramsallatrmasyla, bir Tarihsel Devrim ile bir Barbar akn ile; Bir Kavimler g ile) yok olmaya yazgl olmas demekti. Mene Mene Tekel Upharsin (gnlerin sayl) her uygarln alnna yazlmt.[*] Sodom Gomore ya da Lut, hep bu gidiin kutsal kitaplara yansm rnekleriydi.
[*] Mene Mene Tekel Upharsin: ncilin Eski Ahit blmnde Danyal Peygamber Kitabnda, Balatarn leni hikayesinde geen branice bir deyimdir. Duvardaki yaz olarak da bilinir. Eski l ve para birimlerinin adlar olan bu szckler, Tanrr, senin krallnn gnlerini sayl kld anlamna yorumlanr.. 271
Denemeler
imdi de binann ve zinann olaanst artt bir adayz. Kyamet alametleri de belirdi. Gn gemiyor ki buzullarn eridii; ozon deliinin byd; bir zelzelenin ya da sel basknnn veya tsunaminin binlerce insann cann ald, bir salgn hastaln veya tehlikesinin kapnn nnde olduuna dair bir haber grmeyelim. Belli ki Allah, yoldan kan kullarn cezalandryor. Binlerce ve milyonlarca insann byle dndne phe yok. Ve derinden baknca byle bir dnn pek de yanl olmad grlr. Allahn tpk doa ve toplum yasalar gibi ne yerde ne gkte, her yerde ve hibir yerde olduunu gz nne getirirsek, bu yasalarn ocuksu bir imgesi olduunu unutmazsak, doa ve toplum da, Allah da yasalarna uymayan insanlar cezalandrmakta olduunu sylemek yanl olmaz. Nasl, doay itaat altna almak iin ona itaat etmek gerekirse ve itaat etmeyeni doa cezalandrrsa, ayn ekilde Allah da (yani doa ve toplum yasalar da), kendisine itaat etmeyenleri gazabna uratr; uratmadan nce de, semptomlar grlr (akln bana toplamas iin, alametler yollar). Eskiden bu yasalar sezen ve bu yasalara uygun bir yaam tarzn, yani bir toplumsal dzeni neren; Allahn elisi denen, yani tarih ve toplum yasalarn sezen ve onlar insanlarn anlayaca ekilde onlara anlatan anlamnda, peygamberler vard. Bu peygamberler, yani tarihin ve toplumun yasalarn en doru olarak grp buna uygun bir yaam ve toplum dzenini insanlara anlatmaya ve byle bir dzen kurmaya alanlar kendi zamanlarnn devrimcileriydi. Modern alarda ise gerekten peygamberler gibi zulm ve azap iinde yaayanlar; bu tarih ve toplum yasalar kefetmeye ve ona uygun bir toplum dzenini insanlara anlatmaya ve byle bir dzen kurmaya alanlar, yani gnmzn peygamberleri Tarihsel Maddeciler yani Marksistler oldular. Nasl btn peygamberler, hep brahimin soyundan ya da geleneinden geldiler ve onun geleneinin devamcs olduklarn sylediler; yollarn kaybedip ardklarnda tekrar ona dnerek yollarn buldularsa; modern peygamberler de, yani Leninler, Rosa Luxemburglar, Trokiler, Kvlcmllar, Mandeller de hep ayn ekilde davrandlar. Yani hep Marksa dayandlar. Biz de eski veya modern peygamberlerin bu yolunu yordamn izleyelim. Bu kyamet alametleri karsnda, modern an peygamberlerinin brahimi Marksa bakalm. Onun bulduu tarih ve toplum yasalar; yani Allahn vahileri, ne diyor, onlara bakalm. retici gler deiimlerinin belli bir noktasnda, var olan retim ilikileri ve bu ilikilerin hukuki ifadesi olan mlkiyet ilikileriyle (yani siyasi,
272
hukuki sistemle, styap ile) bir elikiye ve atmaya girerler. Bu, snar mcadelesinde ifadesini bulur. Ama ortada bir devrimci snf yoksa veya bu devrimci snf bu ilikileri deitirecek yetenek gsteremezse; (yani Allaha gnl verenler zafer kazanamazsa), bir k ve yok olu (kyamet) aksi durumda ise devrim (Hakkn Zaferi) gerekleir diyordu. Yani kullar, yani insanlar, Allahn dediklerine, yani Doa ve Toplum yasalarna uygun davranmaldrlar; uygun davranlmazsa, o yasalar uymayan cezalandrr. te imdi yaadmz bu felaketler, hep bu, Allahn dediklerine uygun bir yaam ve toplum dzeni olmamasndan dolay ve bunlar hep Allahn, yani doa ve toplum yasalarnn insanlar Marksn dediine uygun olarak cezalandrmas. Ne demiti Marks? Toplumsal yaayn yani hukuki, siyasi vb. sistemin, yediin, itiin, giydiin, barndn eyleri retme biimine (retici glerinin dzeyine, dolaysyla retim ilikilerine) denk olsun. Bugnk dnyaya bakalm ne gryoruz? Brakalm elektronik maazalarn bir kenara; ke bandaki bakkala gitsen artk ne grrsn? Dnyann drt bir kesinden gelen mallar, Brezilya mangolar, Orta Amerika muzlar, Yeni Zelanda kivileri, srail avokadolar, Uzak Asyann ad san bilinmez egzotik meyveleri vb. raar doldurmaktadr. Eskiden her sebze ya da meyvenin yendii ve bulunduu bir zaman olurdu, imdi drt mevsim her ey bulunabilir. Bu kck gzlem bize neyi gsterir? Gren gz iin unu: retici gler ylesine gelimi ki, artk bu gelikinlikle, dnya kk bir kye dnmtr. Ama buna mukabil, yzlerce kk devlet bu dnyann biricik var olu tarz olmaya devam ediyor. Peygamber Marksn dediine gre, dnya ticaretinin ve retici glerin byle gelimilik dzeyine ulusal devletler (yani bu mlkiyet ve hukuk ilikileri, yani bu styap) uymaz. Onun bir tek dnya devleti olmas, btn ulusal snrlarn kalkm olmas gerekir. Keza yine Peygamber Marksn dediine gre, bu kadar toplumsallam bir retime zel mlkiyet ve kra dayanan bir ekonomi de dar gelir. Bugnk dnyada, Allahn dediklerine uygun bir dzen, Hakka dayanan bir dzen; yani doann ve toplumun yasalarna uyan bir dzen; btn ulusal devletleri ykm; zel mlkiyet ve kar ekonomisine son vermi bir dzen olabilir. Allahn vahyi ya da doa ve toplum yasalarnn, yani Tarihsel Maddeciliin, Marksizmin dedii budur. Byle bir dzen olmazsa veya kurulamazsa, kyamet habercisi felaketler ve belirtiler grlmeye balar ve insanlar doru yola, yani doa ve toplum yasalarnn kendilerine bu syledii ekilde bir toplum dzeni kurmay baaramazsa, ykl, yani kyamet kanlmazdr.
273
Denemeler
Kyameti nlemenin tek yolu, bu tarih ve toplum yasalarnn dedii gibi bir dzen kurmaktr, bunun iin devrim yapmaktr; btn devletleri ve snrlar ykmak; kr ve zel mlkiyeti ortadan kaldrp insanlarn ihtiyalarna uygun; azami kr deil, doa yasalarn ve insanlarn ihtiyalarn gzeten bir retim dzeni kurmaktr. Bu yaplamazsa, hak deil (yani doa ve toplum yasalarnn gerektirdii bir toplum dzeni deil) batl (doa ve toplum yasalarna kar duran, kra tabi olan) stn gelirse, kyamet (insanln yok oluu) kanlmazdr. Gerekten de btn bu felaketlere baktmzda, nedenlerini aratrdmzda, hep ulusal devletleri, snrlar ve zel mlkiyet ve kr ekonomisini grrz. Bunu en son ku gribi olaynda grelim. Evet, halkn sradan gzlemi yanlmamaktadr. Bu tsunamiler, ku gripleri, ADSler, bina ve zinann oalmalar, hep kyamet habercileridirler, yani bir sosyal devrim gereini insanlarn gzne gzne sokan belirtilerdir. *** Hastalklar, mikroplar, virsler, milyonlarca yldr var. Bu mikroplar ve virsler milyonlarca yldr mutasyonlar geiriyorlar veya trden tre atlyorlar. Ama bunlarn sonular eskiden bakayd imdi baka. Tsunamiler, depremler, sel felaketleri binlerce yldr var, ama bunlarn sonular eskiden bakayd imdi baka. nk onlar bugnk toplumsal dzen ve ilikileri araclyla insanlarn yaamlarn belirliyorlar. rnein tsunamiyi ele alalm. Milyarlarca insan tsunami ile ilk kez, son tsunami felaketinde tant ve bu kavram ilk kez duydu. Ama Tsunami Japonca bir kelime olduuna gre, Japonlar bunu binlerce yldr biliyorlard ve bunun iin bir kelimeleri bile vard. Ama eskiden, yani globallemenin ve kapitalizmin bylesine yaygn olmad zamanlarda, bu felaketler olduunda lokal kalyordu. Muhtemelen sahildeki balk kyleri etkileniyor, onlar da birka kuak sonra bunlardan dersler karp rnein kk balk kylerini yksek yerlere kuruyorlar ve felaketlerin zararn asgariye indiriyorlard. Belki, hayvanlarn ya da bitkilerin bu gibi felaketlerin iareti olabilecek davranlarna gre bir tr alarm sistemi bile oluturulabiliyordu. Ama global kapitalizm anda iler deiti. Bu blgesel ve doal felaketler, var olan toplum sisteminin yol at felaketler haline geldi ve o nedenle de birer kyamet alameti, yani toplumsal dzeni deitirmek gerektiinin belirtisi olarak grlmesi dorudur. Modern kapitalist toplumda her ey kra dayanr. Ekonominin motoru daha fazla krdr. Ama daha fazla kr veya kr oran elde etmek iin; i
274
gcnn yatnn dk olmas gerekir. Onun yetitirilmesi, korunmas ve yeniden retilmesi ne kadar az masra olursa, yat o kadar drlebilir, dolaysyla da o oranda yksek kr edilebilir; kr oranlarnn d eilimi bir lde olsun dengelenebilir. gcnn yat nasl dk tutulur? lk burjuva devrimleri olduunda, onlar kendilerini tm dnyada ileyecek bir dzenin prototipi olarak gryorlard. Yani yayldklar lkelerde de ayn dzeni geerli klmay hedeiyorlard. Ama bu kirden ve idealden hzla vazgeildi. Bu devrimlerin yayld lkeler, devrimin zapt ettii lkeler eit hakl yurttalar olmadlar. Ya smrgedir dendiler ve en basit insan hakkndan bile yoksun brakldlar ya da onlarn dilleri, dinleri bakadr denildi ve yurtta, dolaysyla da insan kavramnn dnda tutuldular. Bylece sermaye, daha ilk admda, o dta tuttuu lkelerden kaynak aktararak ana vatandaki iileri de satn almann ve i gcnn yatn dk tutmann, bylece kr oranlarn ykseltmenin yolunu buldu. O dta tutulan lkelerdeki igcnn yatnn olaanst dk olmas iin, en zorba devletler ve anti demokratik rejimler desteklendi. Geri lkelerde, hibir demokratik hak olmaynca, iiler bir araya gelip iglerinin yatn ykseltemez; yani igc kendini savunamaz. Dolaysyla bu lkeler muazzam bir alk ve yoksulluk iinde bulunurlar. Bu da ayrca oralarda igc yatnn daha da dk olmasna yol aar ve bu lkelerdeki korkun ucuz igc, esas zengin lkelerdeki igcnn yeniden retiminin yatnn drlmesini ve dk tutulmasn salar. Bu yntemle burjuvazi bir tata bir sr ku vurur. gcnn yeniden retilmesi nedir? nce beslenmesidir. Geri lkelerdeki igc olaanst ucuz olduundan, zengin lkelerdeki iilerin tketimleri iin ok ucuza yiyecekler ithal olur. Benzer ekilde, i gcnn yeniden retilmesi bir anlamda da tatildir. Modern retimin yan sra modern yaamn yol at stres, igcnn hzla ypranmasna yol aar. Bunun yeniden retebilir hale gelmesi iin, ylda bir iki kere, deniz ve gne altnda yenilenmeye tabi tutulur, bir tr rektiyeden geirilir. Geri lkelerde igcnn yat ok dk olduundan, i gcnn tatil araclyla yeniden retimi ok ucuza mal edilir. Bylece zengin lkelerdeki i gcnn yatn dk tutmak mmkn olur. Bu da kr oranlarndaki dmeye kar bir lde tampon grevi grr. Bu nedenle kitle turizmi denen, batl ii kitlelerinin i gcnn bant usulyle yeniden retilmesine ynelik bir sanayi geliir. Sahil boylarna muazzam oteller, tatil tesisleri yaplr. Doa ve tarih tahrip edilir. Kendine yeterli balklar ve iftiler, turizm tesislerinde boaz tokluuna alan hizmetilere dnrler.
275
Denemeler
Turizmin halklar yaknlatrd falan da tamamen bir propagandadr. Aslnda yerli halk orada turistlere hizmetilik yapar. Yerli halkn kltr diye sunulanlar, turistlerin zevkine uygun yemek, dans ve mzik gsterileridir. Gerekle hibir ilgisi yoktur. Yerli halk, otellerdeki araar ykamakta, tuvaletleri temizlemekte, mutfaklarda onlara yemek yapmakla hatta daha baka ihtiyalarn gidermekle meguldr. te birka ve temel nedenini ve grnmn ylesine sraladmz byle bir dnyada, yani i gcnn yeniden retiminin bile globalletii bir dnyada; ulusal devletler, sonularyla ve oluturduklar ilikilerle tsunamilerin de ok farkl sonular yaratmasna yol aarlar. Sahillere kurulmu, Denize sfr otellerdeki binlerce turist birden bire bu felakete maruz kalr. Ama ayn zamanda, eskiden ou Tsunamilerin eriemeyecei yerlerde yaayan ve alanlar artk o otellerin yanndaki yoksul yerleim birimlerinde yaamakta ve oralarda almaktadrlar. Onlar da baka biimde yaarlar. Yani bakkalda drt mevsim dnyann baka blgelerinden gelmi muzlar bulduun bir ada, ulusal devletler varsa bu, byk zenginlik ve yoksulluk farklar; sahillerde muazzam turizm tesisleri; bu tesislerde boaz tokluuna alan ve hemen onlarn yannda yoksulluk iinde byk yerleim birimlerinde yaayan yerli insanlar demektir. Byle bir dnyada Tsunamiler baka trl sonulara yol amaktadrlar. Ama bu sonular Tsunamilerin deil, aslnda o gnk dnyaya uymayan toplumsal dzenin sonucu olarak yledirler. Byle bir dnyada ulusal devletler olursa, btn bunlar da olur. Ve nihayet, globalizm anda bu felaketlerin alglanmas da baka olur. lenler iinde bat lkelerinin turistleri, yeryznn beyazlar da olduundan, btn medya bu felaketi tm insanlara aktarr. Ama gerek ile aktarlan felaket farkldr. Yardmlar da, haberler de hep beyaz adama yneliktir. Beyaz adamn iinde olmad felaketler gazetelerin kesinde veya haberlerin sonunda kk bir haber veya deinme olarak kalr. Bir yandan byledir, ama dier yandan felaketlerin insanlara televizyon vb. araclyla duyurulmas; bunun duyurulu biimleri ve bunlarn insani sonular da en az o felaketler kadar korkuntur. Sadece beyaz adamn urad felaketin anlatlmasn bir yana brakalm, felaket haberini ve resimlerini hemen borsada ykselen ya da den hisse senedi listeleri; baka haberler izler rnein. Yani insanlar insan kardelerinin uradklarna da sarlamaya balar bylece. imdi eer, retici glerin bugnk geliim dzeyine uygun bir toplum dzeni olduunu varsaysak, o zaman da tsunamiler olurdu, ama nce o dnya devleti buna kar uyar sistemleri kurmu olurdu. Ulusal devlet276
ler olmadndan bu muazzam gelir ve zenginlik farklar olmaz, o zaman da, sahillerdeki tatil cennetleri ve cennetlerde alan iilerin ve yerli halkn cehennemleri olmazd. Keza, toplumsal ve doal dengeleri gzeten optimum byklkteki iletmeler nedeniyle byle muazzam byk turizm tesisleri ve ar ehirlemeler olmazd. Keza, i gcnn ar smrs ve yabanclamann ortadan kaldrlmas hedef olduundan, byle ar alma ve smrnn ikiz kardei ar tembellik ve gne altnda gnlerce yatp akamlar imek ve elence adna her trl rezaleti yapmak gibi turizmler de olmazd. Grlecei gibi, Allah, yani toplum ve doa yasalar, kendilerine uygun davranmazsa bir toplum, onu bir ekilde cezalandrmaktadr. Eer insanlar Tsunamilerin bylesine felaketlere yol amasn; byle felaketlere kurban gitmeyi istemiyorsa, Peygamber Marksn dediklerine gelmeleri, uluslara, snrlara, zel mlkiyete ve kar ekonomisine kar savaa girmeleri gerekiyor. Aksi takdirde Tsunamilere veya ozon deliklerine ve denizlerin snmasna veya biyolojik felaketlere bile frsat kalmadan, muhtemelen, yine bu retici glerin gelimilii nedeniyle yaylmak kaynak ve pazarlar el geirmek zorunda olan, Avrupa, Amerika, in, Japonya ve Rusya arasndaki rekabet ve savalar iinde zaten bir nkleer kyamete kurban gidecekleri ok ak. te ku gribi de, byle bir felaket. Onun yaan ve sonular, globallemi bir dnyada, ama hala ulusal devletlerin, snrlarn, zel mlkiyetin ve kar ekonomisinin egemen olduu bir dnyada, insanlara bir cezaya, bir kyamet alametine dnmektedir. Aslnda Allah, doa ve toplum yasalar bu felaketlerle, insanlar uyarmaktadr, yaam ve toplum dzenlerini bir an nce deitirmeleri iin, deitirmedikleri takdirde de ok daha byk felaketler yaayacaklar iin. *** Mikroplar ve virsler en baarl canllardr. Bizlere hayatn evrimi, en tepesinde memeliler ve insann bulunduu, en altta mikroplarn ve virslerin bulunduu bir geliim olarak aktarlr. Ama canl olmann, yani trn devamn salamnn llerine vurduumuzda, brakalm insanlar bir yana, memelilerin bile baarl bir canl tr olduuna dair hibir kant getirilemez. Bunlar btnyle antropomork ilerlemeci doa kavraylardr. u beenmediimiz dinozorlar bile, bir tr olarak 150 milyon yl bu dnyada egemenlik kurmulard ve eer kozmik veya jeolojik bir felaket sonucu yok olmasalard belki bugn bile hala egemen olmaya devam edeceklerdi.
277
Denemeler
Memeliler unun uras topu topu 65 milyon yldr onlarn yerini aldlar ve her ey bunun birka yz yl iinde son bulacan gsteriyor. Mikroplar ve virsler ise, sadece var olmaya deil, eitlenmeye de devam ediyorlar. Doada srekli olarak mutasyonlar olmaktadr, bu mutasyonlar sonucu daha farkl zellikleri olan canllar ortaya kmaktadr. Ama bunlarn ok kk bir blm onlara yaam savanda bir stnlk salayabildiinden, dier kuaklara aktarlabilmektedir. ok yksek bir ldrclk ve kolay yaylma, yaam savanda mikroplara uzun vadede byk bir stnlk salamaz. Hzla yaylan ok ldrc bir mikrop, zerinde var olup yaylaca canllar yok ettiinden aslnda, tpk bugnk insanlar gibi, kendi var olu koullarn da ortadan kaldrrlar. Dolaysyla, ldrd canllarda hi bir direncin olumad koulda bile, bu kendi snrlarna toslar. Ancak hibir canl tr tmyle dirensiz deildir mikrop ve virslere kar. Daima, yine ok nceleri farkl bir mutasyona uram, ama bir ilevi yokmu gibi grnen o mikroplara kar bakl olan, erbetli canllar, yani srnn iinde bir kara koyun daima vardr. Tm nfus yok olduunda, o mikroba dayankl kara koyunlar yaarlar, bu sefer, o kara koyunlardan treyen ve o mikroba kar bakl olan kuaklar yaadklarndan, o hastalk ilen yeni kuaklar asndan eski ldrc zelliini yitirmi olur. Milyonlarca yldr bu sre ilemektedir. Dolaysyla bugn yaayan trler, hastalklara kar belli direnler gelitirmi trlerdir. Elbette srekli mutasyona urayan yeni mikrop ve virs kuaklarnda bu sre tekrarlanmaktadr. Mikroplarn tr atlamalar da tpk mutasyonlar gibi grlebilir. Ne var ki, kapitalizm denen geni retim yordamyla birlikte bu sre ok zgl bir nitelik kazanm bulunmaktadr. Artk sorun biyolojik deil, toplumsal bir sorun olarak ortaya kar. Kapitalizm geni yeniden retim yordamdr. Yani ayn rnden milyonlarcasnn retilmesi, mmknse btn dnya pazarna o rnn egemen olmasdr. Bylece binlerce canl, doann ritminin de dna karlarak, hormonlar, k hileleri vb. araclyla, sermayenin devir hzn arttracak ve dolaysyla kr orannn dme eilimini azaltacak ekilde retilir. Bylece olaan koullarda doada hemen hemen hi bulunmayacak ekilde, ayn trden binlerce, yz binlerce canl bir arada bulunmaktadr. te yandan, geni yeniden retim, yani kapitalizm standardizasyon demektir. Bu nedenle ayn tohumdan, ayn trden, ayn zelliklere sahip milyonlar278
ca canl retilmektedir. Bylece bir trn ayakta kalmasn salayan eitlilik yok edilmektedir. Btn bu ve benzeri gelimelerin birinci sonucu, her hangi bir hastaln, yz binlerce, milyonlarca canlnn lmne yol amas veya hastaln yaylmasn nlemek iin imha edilmesi demektir. Sadece bu ku gribiyle ilgili olarak Hollandadan bir rnek verelim. mhann hangi boyutlarda olduunun anlalmas iin: 18 Mart 2003 tarihinde toplam 25 vaka (20 vaka yumurtac kmesinde, 3 vaka broiler damzlk kmesinde, 2 vaka hindi kmesinde) tespit edilmi olup, 673.041 duyarl kanatl hayvan imha edilmitir. 27 Mart 2003 tarihinde toplam 54 vaka (38 vaka yumurtac kmesinde, 9 vaka broiler damzlk kmesinde, 4 vaka hindi kmesinde, 2 vaka ky kmesinde) tespit edilmi olup, 1.162.839 duyarl kanatl hayvan imha edilmitir. 02 Nisan 2003 tarihinde toplam 31 vaka tespit edilmi olup, 556.028 duyarl kanatl hayvan imha edilmitir. 07 Nisan 2003 tarihinde toplam 32 vaka (24 vaka yumurtac kmesinde, 3 vaka broiler damzlk kmesinde, 2 vaka ky kmesinde) tespit edilmi olup, 1.197.884 duyarl kanatl hayvan imha edilmitir. (Avian Inuenza (Tavuk vebas, Ku gribi) Hastalii Ve Dnyadaki Durumu, Ragp Bayraktar) Bunlar sadece 2003 ylnda hafta iindeki rakamlardr. Kck Hollandada, yuvarlak hesap 3,5 milyon kanatl hayvan, topu topu 200 hastalk belirtisine kar imha edilmitir. Burada kapitalizmde basit bir salgnn bile nasl pazar ve kar kaygsyla korkun katliamlara yol at aka grlmektedir. Hollanda kanatllarnn dnya pazarnda rekabet ansnn azalmamas iin korkun bir imha gerekletirmitir. Kra deil, insanlarn ihtiyalarna dayanan bir ekonomide, bir tek iletmenin krll ya da verimlilii deil, tm insanlk asndan verimlilik gz nne alnr ve insanlarn ihtiyalar ile dnya lsndeki verimlilik ilikisi gz nne alnr. rnein, kapitalist bir iletmenin verimlilii iin, iin otomasyonu, olabildiince rnn bir arada retilmesi, iletme masraarn azaltr. Zaten bu nedenle on binlerce tavuk vb. bir arada bytlr, dnya pazar iin. Bu bir tek iletme asndan son derece rasyonel olabilir.
279
Denemeler
Ama insanln tm gz nne alndnda, bu irrasyonel olarak ortaya kar. Sadece hastalk olaslklarnda yaplan imhalar gz nne alndnda bile, bu muazzam bir emein ve rnn imhas anlamna gelmektedir. Bir baka rnek; ngilterede her retilen iki tavuktan biri Avrupaya ihra edilmektedir. Keza, ngilterede tketilen her iki tavuktan biri de, ithal edilmektedir. Bu tavuklarn da, uzak ngiliz smrgelerinden deil; Avrupadan ithal edildiini varsaysak bile yle bir sonu ortaya kmaktadr. ngilterede retilen her iki tavuktan biri, bir Avrupa seyahati yaptktan sonra, Britanyallarn boazna girmektedir. Tek tek iletmeler ve onlarn krllklar asndan btn bu sonucu yaratan ilemler son derece rasyonel olabilir. Ama ortaya sonu itibariyle son derece irrasyonel, her iki tavuktan birinin, bir Avrupa seyahati yaparak tketicinin boazna girmesi gibi bir sonu ortaya kmaktadr. Bu seyahat iin trlar, yollar, ofrler, bunlarn harcad yaktlar, yol atklar evre tahribatlar vb. gz nne alndnda, ok byk iletmelerin; dnya pazar iin retimin insanlarn toplu yaam iin hi de rasyonel sonular ortaya karmad grlmektedir. Ama byle bir dzen iin, kr ekonomisinin ortadan kaldrlmas; tm insanlarn ihtiyalar ile toplumsal verimlilik ve doann dengesini gden optimum byklklere dayanan planl bir ekonomi gerekir. Bu olmadnda, yani, Marksn deyimiyle insanlar retim yntemlerine uygun toplum dzenleri kurmadnda, rnein hala kr ekonomisine dayandklarnda; planl bir ekonomiye gemediklerinde, doa ve toplum kanunlar onlar cezalandrmakta ve sonular birer kyamet alameti olmaktadr. Burada ku gribini rnek aldk, ama sorun sadece bu deil, rnein deli dana hastalnda da ayn durum sz konusuydu. Buraya kadar sadece rnlerin imhas boyutuna ksaca deindik. Bir de, hastalklarn insana gemesi sz konusu olduunda, bu sistemin tm yaay tarz, yani ulusal devletleri, geri ve zengin lkeler vb. de katastroflar pekitirici bir zellik olarak ortaya kmaktadr. rnein son derece ldrc ve kayna muhtemelen Tropikal Afrika maaralarndaki canllar olan ve onlardan insanlara geen Ebola (Marburg) virs zerine aratrmalar unu gstermektedir: Eskiden de, zaman zaman bu virs insanlara sramaktadr. Kabileler bu virsn yol at hastaln belirtilerini tanmlamlardr. Ama o zamanlar, hastayla tm ilikiler kesilmekte, o insansz bir yerde lme terk edilmekte veya oraya bir daha uranlmamakta veya o blge yaklmaktadr. Elbette bunlar dinsel bir ritel iinde gereklemektedir. Bylece hastalk daha doduu noktada lokalize edilmekte ve yok olmaktadr.
280
Ama gnmzde globallemi dnyada, insana bulaan mikrop birka saat iinde ktalar amakta, Avrupa veya ABDnin bir ehrinde ortaya kmaktadr. Ama daha da ilginci, bu gibi mikroplarn esas bulatklar noktalar bizzat hastanelerin kendileridir. zellikle geri lkelerdeki hijyenik ltlere, istenilse bile yoksulluk nedeniyle uyulamayan hastaneler. Ama geri lke demek her eyden nce ulusal devletler, yani gerekte var olan kapitalizm demektir. Bylece globalleme anda ulusal snrlar ve bunun yol at zenginlik ve yoksulluk farklar, hastaln yaylnn ve katastrofa dnmesinin bir nedeni haline gelmektedir. Belki bu Ebolada henz gereklemedi, ama ADS ortada. Bugn Afrikann neredeyse yars ADSli. Ayn hastalk zengin lkelerde byk lde kontrol altna alnm bulunuyor. ADS, Bat lkelerinden tekrar Afrikaya gelerek yayld. zel mlkiyet, bir de bu hastalklara kar ilalarn isteyen tarafndan retilmesini engelleyerek, yani insanlarn hastalklarn bir kr arac yaparak btn bu katastrofun zerine ty dikmektedir. Szde buna en fazla direnen ilerici hkmetler bile, zel mlkiyet ve ulus devlet dnda bir varoluu dnp bunun kavgasn veremediklerinden, yaptklar benzeri ilalar iin bile belli snrlamalar kabul etmekte ve ila rmalarna belli bir hara demeye devam etmektedirler. Btn burada grlen sorunlar aynen ku gribi olaynda da grlmektedir. Ancak, bunlarn yan sra, dnya pazar iin mcadelelerin; ekonomi d zorunlu bir arac da olmaktadr. rnein ku gribinin esas yayld blgenin bugn dnya ekonomisinin en dinamik ve hzl byyen blgesi, Asyann Pasik kylar ve Gneydou Asya olmas nedeniyle, Avrupal ve ABDli emperyalistler, Asya lkeleri karsnda rekabet glerini arttrmann bir arac olarak ku gribini oradan gelen mallara kar engeller karmak veya orann mallarna talebi azaltmak iin kullanmaktadrlar. Bu da o lkelerin, kendileri de yine bizzat dnya pazar iin retim yapmaya programlanm devlet ve iletmelerinin, ya hastal gizlemelerine ya da tpk mallarnn ad ktye kmasn diye milyonlarca tavuu imha eden Hollandallar gibi gereksiz ve abartlm imhalara girimesine yol amaktadr. Ne var ki, her iki durumda da, bu lkeler batl lkeler gibi zengin ve organize olmadklarndan, emeki halk iin, bu gibi gizleme ve abartl imhalar tam bir felakete dnmektedir. Bylece geri lkelerde, sadece modern retimin ve ilikilerin deil, kapitalizm ncesinin de darbesine maruz kalmaktadrlar. Tavuklar imha edilen Hollandal iletmeci, devletten bunun karlnda belli bir tazmi281
Denemeler
nat alr. Zarar sosyal olarak denir. Bu, onun iin yoksulluk ve alk anlamna gelmez. Ama geri lkenin kk reticisi ya gizlenen hastaln kurban olur ya da elindeki iki tavuk da alnp aln ve yoksulluun iyice penesine der. Trkiyedeki Ku gribinde btn bunlar grld. Trkiyeyi kapsnda tutmak isteyen Avrupa bunu bahane ederek, yeni tedbirler gelitirirken; bundan korkan ve bunlar engellemek isteyen Trk burjuvazisi ve devleti, nce hastal gizledi, sonra da mzrak uvala smaynca abartl imhalara giriti ve yoksul insanlarn soluk borusu olan birka tavuunu yok etti. Burada o insanlarn kaderi kimseyi ilgilendirmiyordu; lkenin imaj, yani Trk rnlerinin yolunun tkanmamas ve politik olarak Avrupann eline koz vermeme biricik kayg olarak ortaya kyordu. Haberlerdeki abartl grntler insanlarn yaamlar ve salklar iin deildi, Trk mallarnn ve devletinin imajn korumaya ynelikti. Ama Trkiyede bu akl dlk zirvelere ulat. Hkmet ve devlet, kmes hayvancln yok etmek10 iin bir vesile yapt bu ku gribini. (Bkz. Ek 1) Aslnda kmes hayvancl,
10 F. Bila, 20. Ocak. 2006 tarihli Milliyet Salk Bakan, sadece hastaln n plana kt gnlerle snrl olarak deil, ok daha kalc, uzun vadeli nlemlerin alnmas ve halkn da buna almas gerektiini savunuyor. 10 Milyon tlaf Akda, nlemlerin kesin sonu vermesi ve kalc olmas iin Trkiyede tereddt edilmeden ev leinde beslenen yaklak 10 milyon tavuun itlaf edilmesi gerektiini vurguluyor. Akda, bu grnn gerekesini yle zetliyor: Ku gribi virs gmen kulardan kmes hayvanlarna bulayor. Onlardan da temas eden insanlara. Kularn g yollarn deitiremeyeceimize gre bu sorun srekli bir nitelik tayor. Trkiyede virsn insanlara bulamasnn nedeni, krsal kesimde, ev veya bahe leinde kmes hayvan beslenmesi. Elbette bunun ekonomik nedenlerini anlyorum, ama sonuta devlet 3-5-10 kmes hayvannn salad ekonomik katky tela edebilir. Bu ekonomik kayp karsnda dank ve akta kmes hayvan beslenmesinin insanlarmza ynelik olarak tad tehlike dikkate alnrsa, ihmal edilebilir boyuttadr. Tarm Bakanlmzn tespitlerine gre Trkiyede ev leinde beslenen kmes hayvan says 10 milyon civarndadr. Bana gre kesin ve kalc zm, bu hayvanlarn itlaf edilmesi ve bu tr kmes hayvan beslemenin tmyle terk edilmesidir. Kltr Deimeli 282
ku gribi gibi felaketlere kar en emin savunma alanyken, kitlesel imhalar engellemenin en iyi yoluyken ve binlerce yldr byle engellenmiken, bu ekonomi d cebir ile olaan rekabet ile deil, yasalarla, tedbirlerle kk reticilerin, yoksul insanlarn soluk borularn tkamann yoluna da girildi. Bylece, arkl usullerle, ekonomi d cebir araclyla, yani kapitalizm ncesi ve d yntemlerle kapitalizmin yayl gndeme geldi. Kmes ve bahe tavukuluunun olaan rekabet yntemleriyle yok edilmesi iin bile sabredemedi Trkiyenin Mslman ve Laik sermayesi. Trkiye gibi geri bir lkenin smrgesi olan Krdistandaysa ku gribi Batdakinden ayr boyutlarda yaand. (Bkz. Ek 2) Ve sadece bu kadar da deil, ku gribi, Krtlere kar bir rk silah olarak kullanld. O gne kadar, binlerce yldr olduu gibi hayvanlarla i ie yaam insanlar, uygarlktan uzak pis vahiler olarak gsterildi. zel sava dairesinin bir psikolojik sava arac olarak Trk orta snarn yedekte tutmas iin kullanld. Toparlarsak, ku gribi rneinde grld gibi, zel mlkiyet, kr ekonomisi klasik doal felaketleri birer modern kyamet alametine evirmektedir. Bunu nlemenin tek yolu kr ekonomisini ortadan kaldrmaktr. Ancak gerekte var olan, ulusal devletlere blnm, zengin ve yoksul lkelerin olduu bir kapitalizmde bunun iddeti katlanmaktadr. Soyut olarak pekl yeryz lsnde, Aydnlanmann ideallerine uygun olarak bir tek kapitalist lke mmkn iken, bugnk kapitalizmin var oluu iin, ulusal devletler ve zengin demokratik/gerici baskc devletler ayrm sistemin devam iin ayrlmaz bir koul haline geldiinden; gerekte var olan kapitalizmde felaketlerin iddeti katlanmaktadr. O geri lkelerin smrgesinde ise, Krdistan rneinde grld gibi, bir smrgeci sava aracna ve ekonomi d zorla kk reticiliin yok edilmesine dnmektedir.
Salk Bakan, ku gribi virsnn yaratt ve yarataca tehlikenin artk Trk insannn kltrn deitirmeye zorlayacak boyutta olduunun altn iziyor. Hayvanlarla i ie yaama, kmes hayvanlarn sevme, onlarla temas etme, ocuklarn oynamasna ve sevmesine izin verme gibi kltrel alkanlklarn da braklmasn salk veriyor. Akda, bu konuya hkmetin ok ciddi biimde eildiine bir rnek olarak son Bakanlar Kurulu toplantsnda, ilkokullarda ocuklarn kmes hayvanlaryla temas etmelerinin ne gibi tehlikeler tadnn bir ders gibi verilmesi zerinde de durulduunu vurguluyor. ocuklarn bu hayvanlarla temasnn kesilmesinin, kesin ve kalc nlemlerin banda geldiine iaret ediyor. 283
Denemeler
O halde ku gribine kar mcadele, ilk elde smrgecilie ve ulusal baskya kar; ekonomi d zorla kk reticiliin yok edilmesine kar bir mcadele iinde tm emekileri ve demokratik gleri birletirmeyi hedeemeli. Ancak bu yetmez. Bu ayn zamanda bugnk ulusal devletlere ve de nihai olarak kapitalizme, yani zel mlkiyete ve kr ekonomisine kar bir mcadele olmak; en azndan ona dnmek zorundadr. Tabii Hak yolundan gidenler iin, yani doa ve toplum yasalarnn sylediklerini anlayanlar; onlarn uyarlarna kulak kabartanlar iin. Btn belirtilerin gsterdii gibi, gnmz dnyasnda, kra, zel mlkiyete, hsl kapitalizme kar olmadan Hakka uygun bir toplumsal yaam kurulamaz. 26 Ocak 2006
284
Ek 1
ifti Sendikalar Federasyonlama Platformunun u bildirisi net bir kir veriyor yaplan, yaplmayanlar ve ne anlama geldikleri hakknda: ifti Sendikalari Konfederasyonlama Platformu Szcs Abdullah Aysunun Ku Gribi ve Trkiye Tavukuluk Sektrnde Yaananlar Balkl Basn Aklamas ve Raporu
Basna ve Kamuoyuna
Bandan bu yana yeterli nlem alnmad iin felakete dnen ku gribi olayn bir lm eridi gibi zlerek izliyor, yetkililerin baz aklamalarn, ynlendirmelerini tara, endie verici ve ad buluyoruz. Yaananlar tek cmleyle anlatacak olursak; ky tavukuluuna kar meydan muharebesi uygulanmaktadr, diyebiliriz. Baka bir deyile, hkmet baz uzmanlar tarafndan da destekle ky tavukuluunu yok edecek olan tek yanl bir sava ilan etmi, savan ad da: Tavuk meydan muharebesi.. Hkmet ve yetkililer biz zamannda nlem almadmz iin hastalk yayld diyemedikleri iin tavuklarn hemen hepsini (hastalklhastalksz) ayrmsz bir biimde ldrmekte, btn insanln gzleri nnde diri, diri gmmektedirler. Bu tutumun arkasnda endstriyel/fabrikasyon olarak retilmi tavuk eti ve yumurtalarn retimine destek olunmas vardr. Sz konusu entegre tesislerde retilen tavuklar tketmenin uygun/doru olaca vatandaa tlenerek, niyetlerini ve politik tercihlerini aa karmaktadrlar. Bir yandan kylnn besin ve geim kayna olan tavuklar, kazlar, rdekler, hindiler yok edilmekte, yoksul kyly daha da yoksullatracak tutumlar iine girilmekte, dier yandan ku gribinden ky tavukuluu yaparak geinen ve beslenenlerin zarar yokmu, olmayacakm gibi bir tutum sergilenebilmektedir. Zarar gren kesimin sadece zulm endstrisi olan endstriyel tavuk yetitiricilik sektrym gibi basn aklamalar yaplmakta, ky tavukuluunun artk terk edilmesi gerektii bakanlar dzeyinde aklanabilmektedir.
285
Denemeler
Yalnzca endstriyel tavuk yetitiriciliinin kurtarlmas iin toplantlar dzenlenmekte, ekonomik paketler hazrlanmaktadr. Srdrlebilir ky tarm iindeki gezici ky tavukuluunun srdrlmesi iin ky tavukuluunun zararnn karlanmas, tavuk bana verilen tavuk parasna indirgenmekte, kylnn kaybolan kazancn salamak ve yaamak iin tutunduu daln yeniden oluturulmasna ynelik zm arayna gidilmemektedir. Bakanlarn aklamalarndan anladmz kadaryla hkmetin Trkiyede yaayan vatandalarn durumu ve nasl yaadn bilmedii anlalmaktadr. Yok, eer biliyor da byle davranyorsa maksadnn sorgulanmasna/tartlmasna ihtiya olduu orta yerde durmaktadr. Kylnn besin (protein ihtiyacn) ve geimini salamak iin srdrlebilir ky tarmcl erevesinde serbest gezinen ky tavukuluunun srdrebilirliine zm retmekle de ykml olanlarn, ne yazktr ki, ky tavukuluunun srdrlmesini ortadan kaldracak yasal hazrlklar iinde olduklar duyumlarn almaktayz. Yetkililer endstriyel tavukuluk denilen binlerce tavuu gne grmez, aya topraa demez, d dnya ile tanmadan bak, ate, tencere ile tanan retim sistemine koar adm ynelmekte ve ynlendirmektedir. Oysa ki hkmetimizin koar adm yneldii ve ynlendirdii sistem, birok gelimi ve az gelimi lke ve iftileri tarafndan kaar adm terk etmeye balamtr. Bir kesime ret, bir kesime sen retme, pazar ol! deme hakk olmad gibi, bu durum eitlik hakkna/ilkesine de aykrdr. Bu yaklam IMF bir ok lkeye dayatmakta ve birok lkede de uygulattrmaktadr. Bu nedenle IMFnin meruluu gezegenimizde yaayanlarn tamamna yakn tarafndan tartma konusu olagelmektedir. Tarafsz bir ekilde vatandalarn hepsine ayn hizmeti ayrmsz olarak yapmakla grevli olanlarn byle bir tercih kullanma arzusu iinde olmas; dndrcdr. ifti sendikalar olarak, yetkililere, kyller de vatandanzdr hatrlatmas yapyor olmaktan zntl olduumuzun bilinmesini istiyoruz. stelik tercihlerini ve uygulamalarn yalnzca endstriyel tavukuluktan yana yapanlar; ku g yollarnn konaklama yeri olan gl ile deltalarda yeterli nlem almayarak eksik ve kusurlu davranma siciline sahip olmas biz iftileri endielendirmektedir. Btn bunlar sylerken her eyin ayn ekilde devam etmesi ve srmesi gerektiini elbette ki sylemiyoruz. zm olarak unlar yaplmaldr: ncelikle hastaln yaylmasn engellemek iin harcanan abalar srdrlmeli. Ku konaklama alanlar olan deltalar, gllerin evresi hemen
286
imdi kanatllardan arndrmal ve kanatllardan arndrlm bir erit oluturulmaldr. Bu eritlere yakn blgelerde serbest gezinen tavuklar iin belli sreler kapatlacaklar kafes tel blmeler yaplmal ve ky tavukuluu yapanlar buna zorunlu tutulmaldr. Kafes tellerin rnekleri devlet tarafndan yaplmal, tavuk yetitiricilerine faizsiz ve uzun vadeli olarak destek verilmelidir. Bu erit sadece kanatllardan arnmamal, g yolarndaki konaklama alanlarnda endstriyel deil, organik tarm yaplmas zorunlu hale getirilmelidir. Yani, tarmsal retimde kimyasal gbre ile kimyasal ila asla kullanlmamaldr. Ku konaklama alanlarnn evresinde yaplm olan konutlar derhal kaldrlmaldr. Tarm l Mdrl elemanlar sadece tavuk itlaf iin kye gnderilmemelidir. Tarm elemanlar hafzalarda sadece tavuk ldrc olarak yer etmemeli, iyi ynlendirilme ve olanak sunulmas halinde ok yararl iler yaptklar gemi almalarndan hatrlanmaldr. Tarm l Mdrlkleri, tavuk hastalnda ve tehisinde uzman olan elemanlarn kylere nden gndermeli; tavuklarn hastalkl olup olmadklarn bu uzmanlar belirlemelidir. Bunlarn ardndan hastalkl tavuklarn itlaf iin ayr bir ekip(ler) kye gitmelidir. Salkl tavuk, kaz ve rdeklerin yaatlmas iin eitim verecek, donanm salayacak ve kuracak olan elemanlar, uzmanlardan sonra kye girmelidir. Elemanlar ayn zamanda hastalkl olmayan tavuklarn ayrmn yapan uzman nclerin girdii kylerdeki bulgularn deerlendirilmeleri dorultusunda itlaf yapmal salkl tavuklarn yaatlmasna zel nem ve titizlik gstermelidir. Btn kyler (hastalk bulgusuna rastlanan ve rastlanmayan) gezilerek tavuk besleyenler eitilmeli, tavuk meneimiz ve tavuk eitliliimiz koruma altna alnmaldr. Yetkililer btn kylerde sadece tavuklar ldrp, tavuk meneimizi yok edecek itlaf ve itlaf karl olarak tavuk ba para vermeyi deil, beraberinde meneimizi korumak, ky tavukuluunu srdrebilmek bunun iin gerekli dzenei kurabilmesi amacyla da kyllere ayrca destek vermelidir. Yani ama salkl ky tavuklarn yaatmay esas almaldr. Baka bir deyile; yetkililer, gda gvencesinin srdrlebilir olmas iin srdrlebilir ky tarm btnl iinde gezici ky tavukuluunu yaatmak iin almaldrlar. nk Trkiye kylsnn herkes kadar salkl tavuk eti ve yumurtas ile beslenme ve bu yetitiricilikten geimini salama hakk vardr. Bu temel bir insan hakkdr. Halkn oylar ile iktidara geldim, ben byle uygun
287
Denemeler
gryorum ve yaparm yaklam, oy ile gelenlere de verilmemitir. Temel olan insan haklar ve hayvan haklardr. Buna herkes gibi halkn oylar ile gelenlerin de uyma zorunluluu vardr. Ayrca Trkiyede yaayan tm insanlarn salkl, gvenilir, srekli beyaz et tketme ihtiyac ve hakk, hkmetlerin de bunu salama grevleri vardr. Bu erevede Trkiye endstriyel tavuk retim sektrne baktmzda retim tarznn getirdii olumsuzluklarn dnda kayglanmamz gerektirecek pek ok sorun bulunmaktadr. Bugn ku gribi bahanesi zerinden ky tavukuluunu, yarn herhangi baka bir hastalk bahanesi ile ky inekilii, koyunculuu ve keiciliinin neslini mi tketeceiz? Hkmetin srdrlebilir kyl tarmn, zamannda nlem almayarak insan sal ve hayvanlarn felaketi zerinden bir propaganda yrterek tasye edip, yerine irket tarmcln ikame etmek istemesi bizi endielendirmektedir. Hkmetin tarm ve hayvanclk konusunda att her adm bu nedenle yakn takibe almann gerekliliine inanmaktayz. Hkmeti kylden yana olmayacaksa da en azndan retici kesimler arasnda tarafszla, eit davranmaya, halk yanl ve yanl bilgilendirmeden kanmaya, doru bilgilendirmeye davet ediyoruz. Sayglarmzla. Abdullah Aysu ifti Sendikalari Konfederasyonlama Platformu
288
Ek 2
Kxz sitesinde mitin yapt karlatrmalar ieren u yaz bir kir verir:[*]
Grip Ku ve...
Bir iki ay nce batda bir yer; Birka kuta tespit edilen ku gribi nedeniyle iftlikler boaltld, Birka gn nce douda bir yer; Birka insanda grlen ku gribi nedeniyle boaltlacak iftlik bulunamad. Bir iki ay nce batda bir yer; Tm kanatllar; her trl modern yntemler kullanlarak itlaf edildi. Her ku iin vatandaa denecek tutar ulusal basn dahil bir ok yntemle ilan edildi. Birka gn nce douda bir yer; Birka memur bulabildikleri birka tavuu -ou lmt- plak elleriyle bir rmorka yklediler. Kanatllara yine az da olsa bir para dendi. Bir iki ay nce batda bir yer; Ky girilerindeki traktrler dhil her ey modern yntemlerle ilaland, Ku gribinin tehlikeleri ve ilgili korunma yntemleri bol bol anlatld. Medyada ilalama grntleriyle birlikte sunuldu bu hem de. Birka gn nce douda bir yer len insanlar ve hastala yakalananlar hastaneye kaldrld ve ilgililer bunun ku gribi olmadn insan gribi olduunu akladlar. Ayn aileden drt kii ayn anda zatre olmulard hepsi buydu... Bir iki ay nce batda bir yer; yi ki kimse lmemiti, byklerimiz! tehlikenin getiini hatta dini usullere uygun kesildiinde; yine bir ku olan tavuk etini yiyebileceklerini akladlar. iftlik sahipleri ne derece modern yntemlerle tavuk rettiklerini reklam ettiler. Biz mutlu olduk. Artk tehlike gemiti. On be gn nce douda bir iftlik! iftlikteki tm tavuklar telef oldu.Yreimiz azmza gelmiti ki yetkililer olayn nedenini aklayverdiler korkulacak bir ey yoktu, yolculuklar boyunca ok hrpalanan tavuklar kamyon ofrnn kasislerden ok hzl gemesi nedeniyle lmlerdi hepsi buydu, inanmtk.!
[*]
Bkz: <www.koxuz.biz/index.php?option=com_content&task=view&id=266&It emid=87> 289
Denemeler
Birka gn nce douda bir yer Salk bakan aklayverdi korkulacak bir ey yoktu. Olay basit bir ku gribi vakasyd. len unsurlar (Sayn Babakan vatandana, emek rgtlerine, STKlara unsur demeyi tercih ediyor, bildii bir ey var galiba bizde yle yapalm) ku gribinden lmlerdi. lgililer ve yetkililer aklayverdi; nlem alnmt, ku gribine yakalananlarn aileleri yakn temasta olanlar tbbi korunmaya alnmt. Baka hibir nleme gerek yoktu, len olursa bunlarn da tahlilleri alnacakt. Yani rahat olunmalyd. Tarm bakan aklayverdi; bu basit bir vakayd, daha nceden de bu blge zerinde pheleri vard, nk lkemizde biri Kars, dieri batdaki gller blgesi olmak zere gmen kularn giri yapt iki gzergh vard. Ama panik olunmadan durum atlatlacakt. Televizyonlar duyuruverdiler; hem de ku gribine yakalananlarn, tp hasta olmasnlar diye tavuklaryla birlikte uyuduklarn, lmek zere olan tavuklarn kesilip yenildiini stelik ocuklarn bu kesik balarla naslda gzel oyunlar oynadn atlamadan. nce zatre bakann aklamasndan sonra ku gribi diyen profesrler akladlar; ila gelmiti artk mdahale edebileceklerdi. Almanya da ku gribi vakas hi olmamasna ramen tedbiren nfusun onda birine yetecek kadar hlihazr da ila vard ne de gereksiz bir eydi bu; insanlar ldkten sonra da ila temin edilebilirdi pekl. TVler ilgili hastalktan lm tavuklar halkn, ocuklarn plak elleriyle traktre nasl kaytszca yklediklerini, halkn srf parasn az bulduu iin kular vermediklerini, bu halkn naslda cahil olduunu her karesiyle gzmze soka soka gsterdi. Okulda birka retmen tavuklaryla birlikte uyuyan cahillere gld! yle ya tavuklaryla ayn odada uyuyamazd insanlar. Ama eer insansalar! Bugn bir haber; yaklak otuz kii hastaneye kaldrlmt Douda birok yer Ama kim korkar bundan biz her gn trakte bile bundan daha ok insan kaybetmiyor muyuz? Sahi u mehur tavuklar yesin diye ithal edilen msrlara ne oldu bakanm? Birka kilosunu birlikte patlatp yeseydik, Yznc Yl Hastanesinin nnde tavuklara da hastalara da verirdik yesinler diye. Basna her ey bittikten sonra bilgi vermekten! baka, zaten yapacak ne iimiz var ki... Deil mi?
290
Mal Varlklar, zel Hayat, Devlet Srlar, Ticari Srlar

Trkiyede burjuvazi ile brokratik oligari arasndaki kayk dvnde, yolsuzluklar, kar taraf sindirmenin, tecrit etmenin, geri ekilie zorlamann bir arac olarak kullanlmaktadr. Brokratik oligari, burjuvaziyi sindirmekte ve geri ekilie zorlamakta bu arac ok daha etkili ve baarl olarak kullanmaktadr. Bu etkili ve baarl kullann nedeni kendisinin daha temiz ve namuslu olmas deil, bu silahlar kullanabilecek pozisyonda olmasdr. Tm srlar bilirseniz, bunlar istediinize kar istediiniz gibi kullanabilir ve en nemlisi de kendi srlarnz koruyabilirsiniz. Milli sr veya devlet srr dediniz mi akan sular durur. Bu zrh karsnda burjuvazinin bu zrh delecek bir mzra yoktur. Milli sr, neymi milletten gizlenemez hibir sr; devlet devlet ise millete hizmet etmelidir. O halde devlet srr da milletten gizlenemez! diyecek cesareti yoktur burjuvazinin. Bu nedenle, brakalm yolsuzluklar bir yana, ordunun harcamalarn ve btesini denetleyecek ve belirleyecek cesaretten bile yoksundur. Ama buna karlk, kendisi, devlet partisinin ve oligarisinin yolsuzluk sulamalar karsnda, ticari srlar veya zel hayatn gizlilii gibi, aslnda ardna snmas bir bakma suu kabul anlamna gelebilecek olan ie yaramaz iine girilmez siperdedir. Bu nedenle, brokratik oligari, yani ordusu ve brokrasisiyle Trk Devleti, Emin laan gibi tetikiler araclyla burjuvazinin her trl manevrasn kolaylkla, yolsuzluk silahn kullanarak pskrtebilmektedir.
291
Denemeler
ok namuslu, temiz, kire bulamam grnen ordu (ki bu sadece grntr, her hangi bir denetim olana bulunmad iin, yaplan her ey askeri srlar rtsnn altna gizlendii iin, kol krlr yen iindedir) aslnda btn bu yolsuzluk, irtikp ve rmenin gerek sorumlusudur. Sorumlusudur nk insanlarn demokratik haklarnn olmad; kir ve rgtlenme zgrlklerinin olmad; her eyin ak veya gizli devlet organlarnn kontrol altnda olduu bir lkede, ii snf ve dier ezilenlerin kendi z rgtlenmelerini yaratma; politik hayata arlklarn koyma olana olmaz; kendilerini sermayenin ve devletin saldrlarna kar korumalar olana olmaz. Bu da zenginlik ve yoksulluk farklarnn korkun boyutlara varmasna, demokratik denetim mekanizmalarnn hibir ekilde oluma ve gelime olana bulamamasna; brokratik keyliin sonsuz artmasna yol aar. Btn bunlar da ezen ve ezilen snarn tamamnda korkun bir rmeye; bu rme de tekrar bu olumsuzluklarn pekimesine, umutsuzluun yaygnlamasna, iini halledebilmek iin ahbap, tandk, torpil ilikilerinin glenmesine vb. yol aar. Bylece, kendi kendini besleyen bir rme, anti demokratikleme, ar bir yoksulluk ve zenginlik emberi ortaya kar. Trkiyede doksanlarn bandan beri yaanan tam tamna byle kendi olumsuzluklarn besleyen bir sretir. Bu sreci balatan, duvarn ykl oldu. Bu ykl, 12 Eyll okunu atp toparlanmaya balayan toplumsal muhalefeti birden bire demoralize etti ve sfrlad. Brokratik oligarinin egemenliini korumak iin zel sava balatabilmesi, Krt sorununda tam bir inkr ve bask politikasna ynelmesi; az ok reform dnen burjuvaziyi tamamen tasye edebilmesi (zaln ldrlmesi); kendi iinde de benzer politikalar nerenleri tasyesi (Eref Bitlisin ldrlmesi) mmkn oldu. Bundan sonra mekanizma artk zaten kendi kendini retir oldu. Ne var ki, bu tasyede, devlet brokrasisinin en nemli silahlarndan biri, yolsuzluklar oldu. Burjuvazide her zaman bulunan yolsuzluklar oldu. Ne devlet brokrasisi, ne de burjuvazinin dier kesimleri yolsuzluklardan daha azade deildir. Ama brokratik oligari burada istedii yolsuzluklar gndeme getirebilmek gibi bir stnle sahiptir. Devletin btn gizli servisleri emrindedir ve zaten o oligarinin sert ekirdeinin rgtlenmesidir. Bu nedenle yolsuzluklar alan, burjuvazi ile brokratik oligari arasndaki kayk dvnde, burjuvazinin elleri kollar bal olarak kald ve srekli dayak yedii bir alandr. Ve bu, devlet brokrasisinin geni ynlar kendi arabasna balamasnn etkili bir aralarndan biridir. Brokrasi kontrol dna kma eilimi gsteren her politikacy, yolsuzluklar sopasyla kendi karlarnn ve egemenliinin bir koruyucusu292
na dndrmektedir. Bir Demirel, Mesut Ylmaz, Trke ya da bir iller daha m az yolsuzluklara bulamt. Hayr, aksine onlar ok daha byk yolsuzluklar iindeydiler. Ama onlara hibir ekilde dokunulmad. nk brokratik oligarinin egemenliini hibir ekilde sorgulamamay aksine ona hizmet etmeyi renmilerdi. Sadece zaman zaman ayaklarn denk almalar iin ucu gsterildi ve onlar da mesaj alp ayaklarn denk aldlar. Sosyalistler ve devrimci demokrasi hibir zaman aklndan unu karmamaldr. Bu gibi yolsuzluk iddialar ve dosyalar, hemen daima egemen snar arasndaki mcadelede kullanlan silahlardr. ncelikle hi unutulmamas gereken iin alfabesi udur. Bizler bir sistemle sorunluyuz, kiilerle deil. u veya bu politikacnn yolsuzluklar bizlerin bir sorunu olmaz. Herkes sonuna kadar namuslu olsa bu sistem daha iyi olmaz. Bu nedenle bizler yolsuzluk dosyalar gibi sorunlar her zaman var olan somut snf ilikileri iinde deerlendirmek; bunlarn aslnda egemen gler arasndaki mcadelede taraarn kulland silahlar olduunu; sorunun bu silahn hangi snfn kar iin; hangi politika iin kullanldn grmek ve ifa etmek olduunu bir an iin bile aklmzdan karmamamz gerekir. Ama biz bizzat bu silahn nasl ve hangi kar iin kullanldn gstererek ancak ayn zamanda bu silah, onu ezilenlerin gzne kl atmakta kullananlara kar bir silaha dntrebiliriz. lk nce, btn bu yolsuzluklarn varl ile toplumda zgrlk ve haklarn olmamas; ezilenlerin rgtlenememesi ve demokratik denetim ve kontrol mekanizmalarnn bulunmamas; zengin yoksul arasndaki uurumun almas arasndaki ilikiyi iyi koyarak; rme ve yolsuzluklarn gerek sorumlusunun iktidar gerekten elinde bulunduran brokratik oligari ve onun key baskc sistemi olduunu; dier yandan, bu brokratik oligariye kar kar gibi grnen burjuvazinin korkaklnda ve tutarszlnda olduunu gstermek gerekir. nk burjuvazinin korkakl ve tutarszl ayn zamanda bu brokratik oligarinin gerek iktidar elinde bulundurmaya devam etmesinin en esasl nedenidir. Burjuvazi korkak ve tutarsz olduu iin; yani kitlelerin rgtlenmesi ve zgrlklerden korktuu iin; dier yandan burjuvazinin bu korkakln ve tutarszln dengeleyecek bir politik ii hareketi bulunmad iin (bir ulus teorisi ve baka bir uygarlk program olmamas, demokratik cumhuriyet hedenin yitirilmesi gibi programatik eksikliklerden; Stalinizmin zaferi ve devrimci ii hareketinin yenilgisi; daha sonra duvarn yklnn yaratt moral knts ve bozgun gibi bir yn faktr sralanabilir.) en kk bir demokratikleme ve demokrasi mcadelesi
293
Denemeler
cephesi ortaya kamamaktadr. Tam da bu nedenle toplumdaki rme kendi kendini beslemektedir. Yani bizim grevimiz yolsuzluklarla mcadele deildir; yolsuzluklarla mcadele ettiini syleyenlerle mcadeledir. nk gerek yolsuzluklarn ve rmenin gerek nedeni onlardr. Bir sorunu yok etmek, sonularla mcadeleyle olmaz; onun nedenlerine ynelimle olur. Yolsuzluktan ikenceye kadar her alanda byledir bu. Sorun ikencenin yasaklayan kararnameler ya da polislerin eitimi deildir; sorun insanlarn namuslu olmas deildir. Sorunu byleymi gibi gstermenin kendisi bizzat egemen snf ve zmrenin karlarn korumaya yarar. Dolaysyla, bu gibi yolsuzluk tartmalarnda, esas vuru ynmz, yolsuzlukla itham edilen burjuva politikaclar deil; aksine burjuva politikaclarnn yolsuzluklarn ifa eden veya onlar bununla itham eden ve bunu kendi anti-demokratik sistemini korumak ve pekitirmek iin kullanan brokratik oligarinin sistemi olmaldr. Bir devrimci demokratn, bir sosyalistin hi aklndan karmamas gereken, ister yolsuzluk, ister ikence, ister baka bir keylik olsun, kendisinin esas grevinin, gerekten egemen brokratik oligariyi tecrit etmek ve paralamak olduudur. Bunu unutan her demokrat veya sosyalist muhalefet, btn iyi niyetine ramen pratik mcadeleler iinde kendini birden bu egemen oligarinin ili bir destekisi olarak bulur. Bu sadece yolsuzluklar konusunda byle deil, her konuda byledir. rnein, bugn anti-Amerikanclk Trkiyede, brokratik oligarinin ABD ile pazarlklarnda onun kendi egemenliini ve pazarlk gcn arttrmasnn bir arac olmakla sonulanr. Devrimci demokrasinin ve sosyalistlerin tavr, ABD ile Trk Devleti arasndaki pazarlk ve rekabette, anti-emperyalizm diyerek Trk devletiyle ayn paralele dmek olamaz. Bizler tpk Birinci Dnya Savanda Lenin, Luxemburg, Troki gibilerinin savunduu, yenilgicilii savunmalyz. Yani esas mcadeleyi, iinde bulunduumuz lkenin egemenlerine yneltmeliyiz. Bunu yapmadmz takdirde, bu lkelerin ezdii halklarla birlik oluturamayz; demokrasi glerinin birliini salayamayz. Her d sava ncelikle bir i savatr. Blge sosyalistleri, kendilerine egemen olan, her biri gerici devletleri esas hedef olarak koymazlarsa, ABD ile bunlar arasndaki mcadelede basit bir piyon olmaya mahkmdurlar. ABDye ve dier emperyalistlere kar bir direni cephesi, blge halklarnn birlii; blge devletleri yklmadan; bir demokratik cumhuriyet kurulmadan olamaz. Tekrar yolsuzluklar sorununa dnersek, bizler esas vuru ynmz burjuvaziye deil; brokratik oligariye yneltmeliyiz. Burjuvaziye kar
294
mcadelemiz, onun brokratik oligariye kar korkaka davrand; onunla i birlii yapt; ona kar en geni cephenin olumasn engelledii noktasndan olmaldr. Onlara mcadeleye ihanet ettikleri noktasndan vurmak, onlara korkaklara ve hainlere davranld gibi davranmak gerekir. Yani tpk Marks ve Engelslerin korkak Alman burjuvazisine, Leninlerin korkak Rus burjuvazisine kar davrand gibi davranmak gerekmektedir. Prusya Yunkerliinin, Rus arlnn yerinde bugn Trk ordusu ve devlet oligarisi bulunmaktadr. AKPnin Rus Kadetlerinden ya da 48 devriminin korkak Frankfurt Parlamenterlerinden fark yoktur. Bu nedenle, Marks-Engelslerin, Leninlerin tarihsel tecrbesi bugn her zamankinden daha akteldir ve ett edilmeyi beklemektedir. Ortadoudaki tek tek lkeler bakmndan durum buyken, dnya politikas bakmndan durum, birinci dnya sava ncesindeki gibidir; ikincisi gibi deil. Ortadouda ABDnin karsndaki ister emperyalist ister az gelimi olsun hibir devlet ilerici deildir. Bizler tpk lke iinde brokratik oligariye kar burjuvaziyi ihanetle suladmz gibi; uluslar aras politika alannda da egemen devletlere ayn ekilde mcadele etmeliyiz. ABDye kar direnii blmek, zayatmak ve onunla i birlii iinde bulunmakla. Yani rnein Krtleri deil; Krtlere zgrlk vermeyerek onlar ABD ile ittifaka zorladklar iin Trk, ran, Suriye devletlerine kar mcadelenin nceliini ne karmalyz. nk bu devletler yklmadan; halklarn ve inanlarn eitliine ve zgrlne dayanan demokratik bir cumhuriyet kurulmadan, ABDye kar bir direni ve mcadele olanakszdr. ABDye kar bir direni cephesi kurabilmek iin, blge halklar nce kendilerine egemen olan devletleri ykmaldrlar. Marks-Engels dneminde onlar, dnya politikas bakmndan, Rusyay dnya gericiliinin merkezi olarak grdklerinden tm oklar ona kar yneltiyorlard. Bugnk ABDyi o gnk Rusya gibi koymak son derece yanltcdr. Bugnk ABD, Avrupa, in, Rusya, vb., hi biri dierinden ak kak deildir; aralarnda hibir nitelik fark bulunmamaktadr. Hepsi emperyalisttir. Birine kar dierlerini desteklemek sz konusu olamaz. Bu bakmdan durum, dnya politikas leinde bakldnda, Marks-Engels dnemine deil, Leninlerin dnemine, birinci dnya sava ncesindeki dneme benzemektedir. Buna uygun olarak da, Marks-Engelslerin her eyi Avrupa gericiliinin kalesi Rusyaya kar savaa tabi klma anlaynn paraleli saylabilecek her eyi ABDye kar savaa tabi klma anlaynn tersine, Leninler dneminin yenilgiciliinde olduu gibi davranmak gerekiyor. nk bu glerin arasnda hibir nitelik fark bulunmamakta295
Denemeler
dr gericilik ve halklarn zgrlne dmanlk bakmndan. Hepsi ayn karakterde olunca yllardr denenmi strateji Leninlerin yenilgiciliidir. *** Ama bir sosyalist iin sorun orada bitmez. Bizler hibir yolsuzluk olmasayd; bunlara hibir olanak tanmayan bir sistem olsayd bile bu kapitalizme karyz. Bizlerin kapitalizme eletirisi, onun yolsuzluklara kap amas vb. gibi noktalardan deildir. Namuslu oportnistlerin en tehlikeli oportnistler olmas gibi, yolsuzluklarn olmad bir kapitalizm; namuslu bir kapitalizm en tehlikeli kapitalizmdir. Bizler, insan ihtiyalarna deil, kra dayanan bir sistem olmas nedeniyle ona karyzdr. Kra dayanma zel mlkiyeti kutsal ve dokunulmaz klmay gerektirir. Ama bu kra dayanan ekonomi, ancak, zel, politik ve ekonomik gibi ayrmlara dayanan bir st yapyla; bir dinle, bir uygarlk olarak var olabilir ve rgtlenebilir. Dolaysyla kara dayanma ile zel, politik, ekonomik ayrm gibi ayrmlar arasnda zel mlkiyet, kr, igc, art deer, igcnn kullanm deeri gibi nitelikler bakmndan kopmaz bir iliki bulunmaktadr. Bu u demektir: bu uygarln dayand temel varsaymlardan birini kerttiinizde aslnda btn binay da kertirsiniz. Bu bakmdan konu ayn zamanda kapitalizme kar mcadele ile de, bunun stratejik sorunlaryla ve yeni bir uygarlk projesi ve programlatrlmasyla da yakndan ilgilidir. Bunu biraz yakndan grmeye alalm. Bilindii gibi bu yolsuzluk sorunlar ile birlikte hemen her zaman Srlar sorunu gndeme gelir. Birileri hemen kar, Bunlar zel hayatn srlardr, bunlar ticari srlardr der. Birileri kar bunlar Devlet srrdr der. Bugnk toplumda tm taraar, ticari, siyasi (devlet srlar) ve zel srlar olabilecei konusunda kesin bir uzlama iindedirler. Bugnk toplumun tm kmaz da tam buradadr. Sosyalistler bunu sorgulamay bile akl edemez durumdadrlar. Etseler bile bir ey syleyecek durumda deildirler nk daha nceden baka balamlarda bu tr durumlarda bizzat kendileri zel hayatn gizliliinin ya da srlarnn savunucusu olmulardr. rnein, ne zaman bir kitle hareketi ykselii ya da bir terr eylemi olursa, burjuva devletleri hemen, telefonlarn evlerin dinlenmesi, bu dinleme iinin kolaylatrlmas trnden yeni yasalar karrlar veya byle yeni yasa teklieri getirirler. Bu durumlarda solcular hemen her zaman, bu devlet kontrolne kar dururlar, ama bunu hemen daima yeni yasalarn zel hayatn gizliliini dolaysyla kiilerin haklarn ihlal ettii gibi bir noktadan yaparlar. Yani isteseler de istemeseler de, burjuva uygarlnn, kr
296
ekonomisinin dayand zel, politik ayrmn; zel hayatn gizliliini vb. kabul etmi ve savunmu olurlar. Sosyalistler sz dzeyinde kapitalizme veya kr ekonomisine kar durduklarn sylerlerken ayn zamanda kr ekonomisinin, burjuva uygarln dayand tm sistemi en temelinden savunmaktadrlar. Yani eer bir paralellik kurulmak gerekirse, ortada, tpk bir zamanlar Leninlerin, Trokilerin demokratik cumhuriyet ve uluslarn kaderini tayin hakk programnn elikisi gibi, bir eliki bulunmaktadr. Bir yandan, devletin her trl dilsel, dinsel tanmlanmasn ve eitsizlii reddeden; bir tek kyn bile ayrlmasn kabul eden demokratik cumhuriyeti savunurken, dier yandan uluslarn kaderini tayin hakk diyerek, uluslarn bir dile, bir tarihe, bir halka gre tanmlanmasn, yani dillerin ve kltrlerin eitliine dayanmayan; demokratik olmayan bir cumhuriyeti savunmak gibi bir eliki bulunmaktadr. Bir yandan kapitalizme, kr ekonomisine kar klmakta, ama dier yandan, bu ekonominin dayand tm styap ve onun zel, politik ayrm, olduu gibi savunulmaktadr. Nasl uluslarn kaderini tayin hakk, demokratik cumhuriyeti ii bo bir retorie evirdiyse, burada da, zeli savunmak, kapitalizme kar kmay bo bir retorie, bir pazar vaazna dntrr. i ve sosyalist hareketin bana gelen tam tamna budur. zetle ii hareketi sadece uluslarn kaderini tayin hakk dolaysyla, demokratik cumhuriyeti; yani ulusun dile, dine, etniye dayanan her trl tanmnn reddi ilkesini bir retorie, ii bo bir kalba dntrmemi ve iiler ve sosyalistler bir asgari programdan yoksun kalm deildir; ayn zamanda zel hayatin gizliliini savunmak gibi szde burjuva devletinin basklarna kar kan formllerle de, kr ekonomisi ve kapitalizme kar k da bir bo kalba dnm, baka bir uygarlk program bir yana, kr ekonomisini ve zel mlkiyeti reddeden program bile unutulmu ve yitirilmitir. Hlbuki sosyalistler sorunu eer bu uygarln dayand varsaymlar sorgulama dzeyinde koysalar, bu otomatikman kapitalizmin sonunu getirecek bir hareketin yolunu aar. zel hayatn gizlilii forml ve savunusu, aslnda burjuva uygarlnn zel, politik ve ekonomik ayrmna dayanmaktadr. Kapitalizmden nce hibir sistemde, zel hayat diye bir kategori yoktur. Zaten zel hayat diye bir sosyolojik kategori de yoktur, zel ve zel hayat kategorileri, ideolojik, hukuksal, yani burjuva uygarlnn dayand ve rgtlenmesinin temelini oluturan kategorilerdir. rnein devlet srlar veya ticari srlar da,
297
Denemeler
bu ayrma dayanmaktadr. Byle bir ayrm olmadan, byle srlardan sz edilemez. Bunlar da, bu anlamda, hukuki ve ideolojik kategorilerdir. Sosyalizm henz ykseli dnemlerindeyken, henz sosyalist bir uygarlk, bu ayrmn kendisini sorgulamak diye bir problemi olmad zamanlarda bile, gerekten kapitalizmin dayand mant da sorguladndan, bilinsizce ve kendiliinden de olsa, sonu bu ayrmn kendisini sorgulamaya gidecek sloganlar ve programlar oluturabiliyordu. rnein Ekim devrimini yapan Bolevikler, btn devlet srlarn, gizli anlamalar aklamay bir program maddesi olarak nlerine koymulard. Keza, insanlarn alk tehlikesi karsnda, ilen ticari srlar ve kr ve zel mlkiyeti sorgulama sonucunu yaratacak olan, tm ticari srlarn aklanmas; ii denetimi; var olan ilerin alabilir nfus arasnda eite datlmas gibi geisel talepler ortaya atmlard. Bu taleplerin hi birisi aslnda dorudan doruya kapitalizmi sorgulamyordu, ama toplumun, toplumsal yamn rgtlenmesi bakmndan krn veya zel mlkiyetin dokunulmazln kabul etmiyorlard. nsanlarn ihtiyalarn ve birbirlerine kar sorumla olduunu hareket noktas olarak alyorlard. Dolaysyla, iliyatta kapitalizmin, zel mlkiyetin ve kr ekonomisinin almasna gitmek zorunda kalyorlard. Bir bakma tersinden yukarda anlatlan elikiyi iliyorlard. Temel fark, o elikide anti-kapitalizm veya demokratik cumhuriyet bir retorie dnrken ve eliki geriye doru zlrken, bu geisel taleplerde, eliki kapitalizmin tasyesine varla zlmektedir. Ne var ki, bu geisel talepler oktan unutuldu; hatta demokratik grevlerden kamann; her biri dile, dine, etniye, soya tarihe gre rgtlenmi gerici devletlere kar mcadelenin gndemden drlmesinin aralar oldular. Trkiye gibi lkelerde kimi radikal ve Marksist olduklarn syleyen Trokist gruplarda olduu gibi. in ilginci, zel hayatn gizlilii ve dokunulmazl parolasyla yaplan savunular, inisiyati burjuvaziye ve burjuva devletine vermekte, onlara, toplum adna zel hayatn snrlandrlabilecei gibi kar durulmaz bir argman vermektedir. Bu durumda, sol muhalier, toplumsal sorumluluu ilen burjuvaziye ve burjuva devletine terk etmekte, kendilerini iyice savunulamaz bir noktada bulmaktadrlar. Bu noktada da srekli olarak yenilmektedirler. Sava sonrasnda hibir lkede sosyalistler, devletin kontroln arttran her hangi bir anti demokratik yasay durdurabilmi deillerdir. Ama bir de yle bir program ve davran gz nne getirelim. Sosyalistlerin zel hayatn gizliliini ve dokunulmazln savunmay brakp, zel, politik ve ekonomik hayatn dokunulmazl ve gizlilii olamayaca298
n savunduklarn varsayalm. Yani evet, buyursun devlet, benim hesaplarm kontrol etsin; istiyorsa mektuplarm okusun; telefonlarm dinlesin; ama btn irketlerin, btn devlet dairelerinin, btn rgtlerin tm yazmalar; tm dinledii telefonlar; tm tutanaklar; tm kararlar da tm insanlarn bilgisine ve kontrolne ak olsun. Benim dinlenen telefonumun tutanaklar her yurttan bilgisine ak olmal; hesaplarm sadece devletin deil her yurttan bilgisine ak olmal; ama ayn ekilde, btn irketlerin, kurulularn, rgtlerin, devlet dairelerinin de her eyi herkesin bilgisine ak olmal. Nasl zel hayatn gizlilii yoksa ticari srlar ya da devlet srlar da yok. Byle bir yaklam, sosyalistleri birden savunma mevzilerinden ve programszlktan karp inisiyatif kazandrmakla kalmaz, kapitalizmin temellerine ve dayand ilkeleri sorgulayarak, bir sosyalist uygarln zerinde ykselecei dnsel temelleri atar. Bu ayn zamanda saldr inisiyatini tekrar kazanmay salar; devlet ve burjuvazi devlet srlarn ve ticari srlar savunma mevzilerine ekilirler. Tabii bu savunma mevziinde getirecekleri her argman onlara kar bir silaha dnr. Geisel taleplerin ykc zellii, onlarn kr ekonomisinin ve zel mlkiyetin dayand varsaymlar sorgulamasnda; insanlarn ortak yaamn, sorumluluklarn ve ihtiyalarn n plana karmasndayd. Onlarn ykc potansiyeli buradayd. Onlar henz baka bir uygarlk projesinin bir paras olarak ortaya koyulmamlard; bu kavramsal ve programatik temelden yoksundular, ama bu potansiyeli ilerinde tayorlard. Dnya ii hareketi baka bir yol izlese, 20lerin yenilgileri sonucu yok olmasayd, belki sosyal mcadele pratiinin iinde iiler kendi denemeleriyle bugn vardmz yere oktan varm, yani baka bir uygarlk projesine ulam olabilirlerdi. nk ticari srlarn, devlet srlarnn tannmamas ve toplumun bunlar kontrol etmesiyle, zel hayatn dokunulmazlnn reddedilmesi arasnda ok byk bir yol yoktur. Ve bunlarn dokunulmazlnn olmad yerde; zel, politik, ekonomik ayrmnn kendisinin ili bir anlam kalmaz, bu ayrmn kendisi kolayca reddedilip alabilir. Bunun iin ille de tarihsel maddeciliin bu balanty aklayan bir din teorisi bulunmas gerekmemektedir. Ezilenler mcadele iinde kendi denemeleriyle de buna varabilirler, sonra da Marksistler, bu ili varn ardndaki derin nedenleri aratrrken bunu aklamak iin genel olarak bir din teorisine ve bu erevede modern toplumun dininin teorisine varabilirlerdi. Byle bir tarih de mmknd. Eylem pekl teorinin nnde yryebilirdi rnein Fransz devriminde veya Paris komnnde olduu gibi. ***
299
Denemeler
O halde bu yolsuzluklar balamnda bizlerin programatik, stratejik ve taktik durularmz u zelliklere sahip olmaldr. 1) Yolsuzluk iddialarnn burjuvazi ve brokratik oligari arasndaki mcadelede silahlar olduklarn bir an iin bile unutmamak ve yolsuzluklarn gerek sorumlusunun toplumda en kk bir demokratiklemeye tahamml edemeyen; en kk bir demokratik denetim ve ezilenlerin z savunmasna olanak tanmayan brokratik oligari olduunu vurgulamak, esas mcadelenin sivri uunu bu oligariye yneltmek. Burjuvaziyi ise, bu oligariye kar mcadeleyi zayatt, dolaysyla onun dolayl su orta ve ibirlikisi olduu noktasndan saldrmak. Bugnk Trkiyede yolsuzluk, ikence, toplumsal rmeyi ortadan kaldrmann tek yolu brokratik oligariyi ve onun egemenliini alaa etmektir. 2) Dorudan kapitalizmi, kr ekonomisini ve zel mlkiyetin dayand burjuva uygarlnn temellerini sorgulayan, devlet, srlar, ticari srlar, zel hayat ayrmn ve bunlarn gizliliini reddetmek. Bugnk sistem hakknda baka bir dnyann ne olabilecei hakknda bir tasavvur oluturmak. Politik mcadeleden kaanlarn slogan haline gelmi olan, Baka bir dnya mmkn slogann, onun nasl bir ey olduunu gstererek iini doldurmak. Btn zel, politik, ticari her trl bilginin herkese ak olmas. Emekilerin bundan korkaca hibir ey yoktur. Ama burjuvazinin ve devletin bu srlar olmadan var ve egemen olmas mmkn olamaz. Bir kyde, herkes herkesin ne yaptn bilir. Bu nedenle orada ok daha az su ilenir. Dnya madem ki globalleti, bir global ky oldu diyorsunuz. O halde beyler global kyde, global kyller gibi yaayalm. Herkes her eyi kontrol edebilmelidir. Ama zellikle insanlar, kendi karlarnn insanlarn kar olduunu syleyen devletleri, irketleri. Evet, biz lml insanlarn hesaplarn, telefonlarn, mektuplarn kontrol etmek mi istiyorsunuz. Buyurun edin. Ve sadece siz deil, herkes herkesin bilgilerine ulaabilmeli. Daha bu aamada bile bundan zararl kacaklar sizler olursunuz. Ama biz de btn irketlerin, btn rgtlerin, btn devletlerin ve onlarn organlarnn her eyini de bilmek ve kontrol etmek istiyoruz. O zaman bakn ne terr kalr ne de alk ve sefalet, ne de yolsuzluk ve ikence. 29 Ocak 2006
300
Marksist Kltr ve Uygarlk Kavramlar ve Uygarlklar/Kltrler atmas

Danimarkada yaynlanan rk karikatrler ile birlikte bir sredir gndemden dm olan uygarlklar atmas teorisi (ki buna doktrin demek daha doru) tekrar ok duyulur oldu. Bu yazda ksaca bu kavramlarn Tarihsel Maddeci ya da Marksist karlklarn ve aktel - yaygn kullanmnn somut anlamn ele almay deneyelim. Irk karikatrlerden sonraki gelimelerde bunu bir uygarlk veya kltr atmas olarak tanmlayanlar, genellikle kltr ve uygarlk kavramlarn birbirlerinin yerine kullanyorlar. Marksizm yani tarihsel maddecilik ise kltr ve uygarl kesin olarak birbirinden ayrr. Kltr, daha nce Avrupa-merkezcilik ve ok kltrllk balkl yazmzda da gsterdiimiz gibi, insann doaya katt her eydir. Dolaysyla kltrsz bir toplum yoktur ve olamaz. Ancak uygarlk demek, devlet ve sn toplum demektir. Dolaysyla uygar olmayan toplumlar vardr. Nerede, para, ticaret, devlet, yaz, snar varsa orada uygarlk vardr. Ancak btn bu uygarlk almetifarikalarndan ou, aslnda daha uygarlama olmadan ortaya kmtr. Ticaret, para, yaz henz snar ve devlet ortaya kmadan da ilkel biimleriyle de olsa biliniyordu. Uygarln keif beratn elinde tuttuu tek ey devlet ve snardr. Uygarlk demek, devletli ve sn toplum demektir. *** lk uygarlk, demir kefedilmeden ok nce, tun ve obsidyen ta temelinde, aa Mezopotamyada, balklar iinde ortaya km, oradan, eski dnya karalar topluluundaki benzer zellikler gsteren, dier subtropikal rmak boylarna (inde Sar Nehir, Hindistanda ndus, Msrda Nil) sramtr.
301
Denemeler
Bugne kadar insanlk sadece iki trl uygarlk grmtr. Klasik Prekapitalist Uygarlk ve Modern Kapitalist Uygarlk. 5000 yldan beri var olan Klasik uygarlklarn ortak zellii, art rne, ekonomi d zorla el koyulmasdr (hara, vergiler, ganimet vb.). Bu klasik uygarlklarda, sermaye, tefecilik ve bezirgnlk yoluyla bir art deer elde eder, ama bu olduka arzidir ve art deer elde edildiinde toplumun toplam zenginliinde bir deime olmaz. Yani sermayenin retimle bir ilgisi yoktur ve retimin gelimesi veya yntemleri onu ilgilendirmez. Modern kapitalist uygarlk ise 500 yl kadar nce, sisli ve souk ngilterede dodu. Kapitalist smr iin ekonomi d zora gerek yoktur. Sermaye, retimle, dolaysyla onun gelimesi ve yntemleriyle dorudan ilgilidir, art deeri retim srecinin kendisinde elde eder. Kapitalist uygarlkta, klasik uygarlktan farkl olarak, art deer elde edildiinde toplumda toplam bir zenginleme ortaya kar. Onun klasik uygarlklardan temel fark budur. Gerek anlamda, bir Uygarlklar atmas 17. ve 20. yzyllar arasnda, klasik ve modern uygarlklar arasnda yaand. Bunlarn hepsinde, modern kapitalist uygarlk bu klasik uygarlklar yerle yeksan etti ve son kalntlarn birinci dnya savann sonunda, bir daha geri gelmemek zere yeryznden sildi. O halde, Birinci Dnya Savann bitiminden beri dnyada bir tek uygarlk vardr: Modern Kapitalist Burjuva Uygarl. Bundan baka hi bir uygarlk yoktur bugn yeryznde. Bu bakmdan gnmzde bir uygarlklar atmasndan sosyolojik olarak sz edilemez. *** Kapitalizm ncesi uygarlklarda, farkl uygarlklardan sz edilebilirdi. Neredeyse her subtropikal rmak boyunda, ayn ekonomi temeline dayanmakla birlikte birbirinden farkl styap ekillenmelerine (dinlere) de denk den farkl bir uygarln varlndan sz edilebilirdi. Bu bakmdan in, Hint, Msr ve Mezopotamya farkl uygarlklar olarak grlebilirdi. Keza klasik uygarlklar esas olarak, bn-i Haldunun uygarlk kuaklar biiminde de snandrlabilir. Birinci Kuak Uygarlklar: Esas olarak Tuna dayandklarndan zorunlu olarak subtropikal rmak boylarna hapsolmu bulunuyordu. Bunlara Kvlcml Bitkisel Uygarlklar demektedir. kinci Kuak Uygarlklar: Demirin kenden sonra, uygarlk bu rmak boylarndan kurtulup, ran ve Anadolu yaylarna, in ve Hindistann daha geni ve yksek alanlarna yaylma olana buldu. Demirin ke, ran
302
ayr bir uygarlk alan olarak ortaya karrken, Mezopotamya ve Msr da bir Akdeniz ve Ortadou uygarlnn iinde eritti. nc Kuak Uygarlklar: slamiyet ile klasik uygarlklarn bir nc kuana geildii dnlebilir. Hristiyanlk, Akdeniz ve Orta Douyu Romann birletirmesine uygun bir yapy sunuyorduysa, slamlk da, Akdenizden, in ve Hinte kadar tek bir dnya ticaretinin styapsn sunuyordu. Ne var ki, slamiyetin yayld klasik uygarlk alanlar, daha yaylmasnn banda onu da rttler ve gericiletirdiler. Bundan sonra slam ancak, Trkmenler, Ouzlar, zbekler, Berberiler gibi henz yeterince uygarlamam halklarn genlik alaryla Hindistan, Balkanlar ve spanyaya doru bir yaylmayla sonulanabilen canlanmalar gsterebildi. Kapitalizm doduunda, btn uygarlklar, dierlerine gre en gen ve dinamik slam uygarl bile, genliini yitirmi lm dnemine girmilerdi kendilerini ldrecek, merhamet vuruu yapacak olan; genliini yitirmi nceki klasik uygarlklar gibi barbarlarn gelip kendisini ykmasn bekler durumdayd. Bu bakmdan, Kapitalizmin klasik uygarlklarla karlamas ve onlar kesin kendi egemenlii altna almas ve yok etmesi, bir uygarlk atmasndan ziyade lmn bekleyen klasik uygarlklarn iinin bitirilmesidir. Ortada kelimenin gerek anlamnda doru drst uygarlklar atmas bile olmamtr. Bugn btn dnyada, esas olarak smrnn temeli modern kapitalist art deer retimidir. Dolaysyla baka uygarlklardan ve bunlarn atmalarndan sz edilemez. Btn klasik uygarlk alanlar modern uygarln, politik ve zeli ayran temel ilkesini; ulus devletleri kabul ederler. Eski uygarlklarn styaps olan dinler, birer kiisel sorun olarak, inan olarak vardrlar. Artk onlar, modern uygarln politik ve zeli ayran dininin basit bileenleri halindedirler. Yani bir Hristiyan, bir Budist, bir Konfys, bir slam uygarlndan sz edilemez. slamiyet, Hristiyanlk ya da baka dinler, birer inan olarak, modern uygarln diniyle simbiyoz bir iliki iinde birer parazit gibi yaarlar. Benim inancm slamiyet, ben Hristiyanla inanyorum, ben Budaya inanyorum diyen insanlar, aslnda farkl inanlar deil, ayn ortak inanc paylatklarn; yani dinlerin inan, yani kiisel, zel bir sorun olduu inancn kabul etmi olduklarn ifade etmi olurlar. Ama bu, kiisel bir inan sorunu deil, modern toplumun rgtlenmesinin temelidir. Yani onlarn hepsi ayn modern toplumun dinindendirler. Onun iindeki farkl tarikat veya merepler olarak grlebilirler. Onlar bunu derken,
303
Denemeler
Hristiyanlk, slam veya Budizm modern toplumun ihtiyalarna daha uygun bir zel inan alan oluturur demektedirler. eriat, devlet dzeni olarak isteyenler de aslnda, (olanaksz bir ey olan) bir slam uygarln deil, ulusal olan slam ve eriat ile tanmlamay savunurlar ve bu anlamda politik olan bir dil, bir soy ya da rk ile tanmlamaya kalkanlardan, yani modern uygarln en gerici biimini savunanlardan hi bir farklar yoktur. Peki, bugnk u manzara nedir? Bir yanda Hristiyan Bat, dier yanda Mslman Dou. Bir yanda kir zgrlne toz kondurmayanlar, dier yanda peygamberime laf sylettirmem diyenler. lk bakta sanki farkl deerlerin, uygarlklarn, slam ve Hristiyanln veya akl dokunulmaz tutan burjuva uygarl ile Allah ve Muhammedi dokunulmaz tutan slam Uygarlnn, iki deer sisteminin atmas gibi grnyor. yle mi gerekten? Bu hangi gerek atmann grn? Eer ortada farkl kltrler ve uygarlklar yoksa bu nedir? nce u Dou-Bat; Hristiyan ve Mslman gibi kavramlarn ne anlama geldiine bakalm. Avrupa-merkezcilik ve ok kltrllk adl yazmzda, Avrupa kavramnn tek bilimsel kabul edilebilir karlnn kapitalizm olduunu aklamtk. Kapitalizm Avrupada doduu ve yayld iin, bir kod olarak kapitalizm karl kullanlabilirdi. Bunun aynen dou ve bat kavramlar iin de geerli olacan sylemitik. Yani bat kapitalist, dou pre-kapitalist uygarlk anlamnda bir kod olarak kullanlabilirdi. Byle bir kodlamada da Komnn, uygarlk ncesinin karlna Afrika dyordu. Afrikay Komn, Asyay Klasik uygarlklar, Avrupay modern kapitalist uygarlk karl kullanrsak (ki sosyolojik olarak, biricik bilimsel karlklar bunlardr bu kavramlarn) u sonu grlr: Tarih boyunca sosyolojik olarak Avrupa yoktur. Tarih boyunca, be yz yl ncesine, kapitalizm douncaya kadar, sadece Afrika (Komn, barbar halklar, ilkel sosyalizm) ve Asya (Klasik Uygarlklar) vardr. Kavramlar bu gerek ve doru karlklaryla kullandmzda, kapitalizme cora olarak Avrupada, ama Avrupadan deil (ki Avrupa kapitalizm anlamna geldiinden bu kapitalizmden kapitalizme gemek anlamna gelir) Afrikadan (Komnden) geilmitir. Kapitalizme geilmedii dnemde, ngiltere Avrupada deil Afrikadayd. Cora olarak Avrupa denen topraklar, o zamanlar sosyolojik olarak Afrikaydlar. ngiltere Kapitalizme getikten sonra Avrupa ortaya kt. Keza Ouzlar, Trkmenler, zbekler veya Moollar, cora olarak Asyal, ama sosyolojik olarak Afrikalydlar (yani ilkel sosyalisttiler). O zamanlar, spanya, rnein, sosyolojik olarak Asyadayd.
304
Vikingler, hal seferlerini yapan Franklar, Germenler, Saksonlar; Trkler, Moollar hepsi Afrikalydlar. Bu Afrikallarn bir blm Batdan bir bolm Doudan Asyay (Klasik Uygarlklar) fethetmeye alyorlard. Yani Hallar Afrikalyd, Avrupal deil. Trkler ya da Moollar Afrikalyd Asyal deil. Vikingler Kuzeyden geliyordu, ama o zamanlar dnyada kuzey yoktu, onlar da Afrikalyd. Yine bu kodlarn gerek ve doru sosyolojik karlklaryla tarihi ele aldmzda, unu grrz: 16. yzylda Avrupann ortaya kndan, Birinci Dnya Savana kadar olan dnemde, Avrupa btn dnyay Avrupa yapt. Ondan sonra dnyadaki Afrika (komnler, uygarlk ncesi toplumlar) ve Asya (Klasik Uygarlklar), Avrupa (kapitalizm) oldu. Dnyada nasl eskiden Avrupa yok idiyse, artk bugnk dnyada da Asya ve Afrika yoktur. Bir tek kapitalist uygarlk, bir tek Avrupa vardr. Btn dnya Avrupadr (Kapitalisttir). Ama bu Avrupa iinde, bir gelimi ve zengin Avrupa, bir de geri ve smrge Avrupa vardr. Yani bir tek kapitalizmde, u merkez-evre diye de ifade edilen iki dnya vardr. Buna Kuzey ve Gney de denmektedir. Kuzey ve Gney de, birer yn olarak deil, merkez ve evrenin; gelimi ve az gelimiin karl olarak kullanlabilir sosyolojik bir kod olarak. Bu bakmdan cora olarak Gneyin de gneyinde bulunan Yeni Zelanda veya Avustralya, Kuzeyde; cora olarak Kuzeyde bulunan Meksika, Grcistan veya Kazakistan sosyolojik olarak Gneydedir. En kr gz bile grr ki, Avrupann ortaya kndan btn dnyann Avrupa oluundan sonra, eski Afrika ve Asya, bugnk Gney olmulardr ve bu Gney, artk dnya bir tek Avrupa olduundan, Avrupann Gneyidir. Avrupann gneyi de eski Asya ve Afrikadr. Ama bu Gney, Kuzey ile mcadelesinde bir bayrak olarak veya Kuzey, Gney ile mcadelesinde gerek rkln ve ayrmcln gizlemenin bir arac olarak, ortada bir Dou ve Bat; bir Avrupa ve Asya, Bir Hristiyanlk ve slam; bir Aydnlanma ve Gericilik mcadelesi varm gibi gstermekten karl olabilir. te bugnk durum tam da byledir. Gerekte var olan mcadele ile onlarn bayraklar arasnda hibir iliki yoktur. Bizler mcadelelerin hangi gler arasnda olduunu, bayraklaryla deil onlarn ardndaki gerek glere bakarak anlayabiliriz. Bu gerek glerin neler olduu ise ekonomik temelden kar. Tarihten bir rnek verilebilir; ok rnek verilen Hal Seferlerinde, Hristiyan ve slam uygarlklar atmyordu. Hal seferlerinde Hristiyanlk bayrayla Bizans ve slam devletlerine saldranlar, sosyolojik olarak Afrikal, henz uygarlamam bugnk kuzey Avrupallard. Hal seferleri
305
Denemeler
bir Uygarlklar Sava deil, bir Barbar Akn idi ya da tersinden bir rnek verirsek, Ouzlarn Bizans ykmas ve Balkanlara doru yayl bir uygarlklar atmas deil, uygarla yaplan bir barbar aknyd. Bu aknn slam veya Hristiyanlk bayrayla yaplm olmas onun gerek sosyolojik ve tarihsel anlamn deitirmez. Bugn de, biz savaan gleri onlarn bayraklaryla deil, o bayraklar kullanan glerle deerlendirebiliriz ve bunlar kendi iddialarnn aksine ayr uygarlklar veya kltrleri deil, bugnn kapitalist dnyasnn somut blnmelerini ifade eden somut glerdir. Politik slamn veya ulusuluun gstermek istediinin aksine, bir Hristiyan ve slam uygarl ve bunlar arasnda bir atma yoktur. Gerici modern ulusuluu savunanlarn iddialarnn aksine de modern burjuva uygarlnn Aydnlanmas ile Aydnlanma ncesinin uygarlnn bir atmas da yoktur. nk bu gler yokturlar artk, ama olaylar ve atmalar byle gstermekten karl gler vardr. Kuzeyin zengin lkelerinin burjuvazisi, atmay byle gsterebilmelidir ki zengin lkelerin emekilerini, modern uygarln deerlerini savunma adna savaa srebilsin veya uzaktan ataca bombalarla ileyecei cinayetler onaylansn. Ayn ekilde, geri yoksul lkelerin egemenleri de byle gsterebilmelidir ki, geni kitlelerdeki memnuniyetsizlii kendi gcn koruyup pekitirebilmek ve pazarlk gcn arttrabilmek iin kullanabilsin. Aydnlanmay savunduunu syleyenler yalan sylyorlar. Aydnlanma insanlar u veya bu devletin yurtta olarak tanmlayarak haklardan yoksun etmeyi savunmuyordu. Yurtta ve insan zde kavramlar olarak grlyor ve tm dnya lsnde bir tasavvur bulunuyordu: Vatanm yeryz, milletim insanlk idealiydi Aydnlanmann ideali. Bugn kendilerini Batl, Aydnlanmann deerlerini savunmakla tanmlayanlar ulusal devlet ve snrlarn bir numaral savunuculardrlar ve bu ayrmlar sayesinde dnya kuzey ve gney olarak blnmektedir. Keza slam savunduunu syleyenler, slamn ulusal devletlerle bir arada olamayacan unutmu bulunuyorlar. slam, bugnn putlar olan ulusal bayraklar ve onlarn devletlerine kar bir cihat demektir her eyden nce. Her hangi bir ulusal bayran dalgaland her yer, hatta bu ulusal bayrak eriata gre tanmlanm bir slam ulusunu bile temsil etse kr topradr, Dar-l Harptir. Yani her ikisi de doularndaki insancl ve yeryz lsndeki ideallerini terk etmi, zddna dnm; kurtuluun deil basknn arac olmu, gericilemi dini savunuyorlar ideolojik olarak. deolojik dzeyde, gerek
306
slam Uygarln, gerek Burjuva Uygarln ve onun deerlerini savunduunu iddia eden taraarn ikisi de aslnda burjuva uygarlnn gerici biimini savunmakta; dnyay ulus devletlere blnm olarak tutmakta anlayorlar ve bunda bir sorun grmyorlar. Tam da savunduklar uluslara gre dnyann blnmldr bu zengin ve yoksul farklarn yaratan. Irkla kar mcadele ancak ulusal snrlara ve uluslara kar mcadele ile mmkndr. Bunu da ancak ii hareketi ve sosyalizm gerekletirebilir. O halde sosyalist mcadele, iilerin mcadelesi bundan sonra burjuva uygarlna kar bir sava, bir uygarlklar sava, henz domam sosyalist uygarln burjuva uygarlna kar sava olmak zorundadr. Evet, bizler uygarlklar savandan yanayz, ama bugn uygarlklar savandan sz edenlerin hi birisi uygarlklar sava yapmamakta; gerek bir uygarlk savan; sosyalist bir uygarlk tasavvurunun bugnk gerici burjuva uygarla kar savan engellemek iin i ve g birlii iinde bulunmaktadrlar. Uygarlklar sava doktrinleri ya da teorileri gerek uygarlklar savan engellemenin; sosyalist uygarla kar savan bir silahdr. Bir uygarlklar atmas sadece burjuva uygarlnn dayand btn varsaymlar sorgulayan, onu yok etmeye ynelik bir sosyalizm ile olabilir. Ortada bu anlamda hibir hareket olmadndan ve var olan sosyalistlerin hepsi, zel ve politik ayrmn; politik olann ulusal olana gre tanmlanmas ilkesini sorgulamay bile akla getirmediklerinden aslnda burjuva uygarlnn, ou kez en gerici biimlerinin sradan bir mezhebidirler. Bu anlamda da bir uygarlklar atmas yoktur. Ama bilmekteyiz ki, dinler ayn zamanda farkl snfsal ve toplumsal glerin arasndaki atmada bayrak da olurlar. Bu bakmdan farkl snar ve toplumsal gler arasndaki atma dinsel bir atma gibi grnebilir. Bu dinsel biimlerdeki atmay bir uygarlklar atmas gibi gstermek, taraarn karlarna uygun olabilir. Aslnda Merkez ve evre blnmesi ya da Avrupann Kuzeyi ve Gneyi ya da dnya ii snfnn siyah-beyaz blnmesi Hristiyan bat uygarl ile slam uygarl blnmesi gibi yanstlmaktadr. Geri lkelerin neredeyse, (Afrikann gneyi ve Gney Amerika hari) tamam, ayn zamanda slamiyetin yaygn olduu lkelerdir. Ayrca Avrupa ve Amerikada yaayan gmen ve siyahlarn nemli bir blm de Mslmandr. Buna karlk, zengin lkelerin, yani Avrupann kuzeyinin, beyazlarn, neredeyse tamam Hristiyan, hatta Protestandr. Ayrca geri lkelerdeki egemen snarn yaam tarzlar da nemli oranda beyazlarnkine benzer.
307
Denemeler
Bu durumda, olaylarn zne inmeyen yzeysel bir bakn, tpk gnei dnyann etrafnda dnyor grmesi gibi, bugn olanlar bir Hristiyanlkslamiyet atmas gibi grmesi mmkndr. Buradan da kolaylkla Hristiyanlk Bat, slamiyet Dou; Hristiyanlk Maddiyat, slamiyet Maneviyat trnde paralelliklere ve uygarlklar atmas gibi kavramlara varlabilir. Geni kitleler asndan da durum aa yukar byle kavranmaktadr. Ne var ki sorun sadece olaylarn zne inememekten, gerek gleri grememekten kaynaklanmamaktadr, bu ayn zamanda belli karlar savunmann arac bir ideolojidir. Uygarlklar atmas teorisinin ABDden kmas bir rastlant deildir. Bu aslnda, geri lkelere ynelik saldrgan bir politikann ideolojik hazrldr. Nasl geen yz ylda, kimi rklarn veya kltrlerin stn olduu teorileriyle smrgeciliin ve faizmin ideolojik yollar aldysa, bugnk uygarlklar atmas tezi de daha sostike olarak ayn ilevi grmektedir. Bugn dnyadaki btn nemli petrol reten lkeler Venezella ve Rusya hari nfusunun ou Mslmanlardan oluan lkeler olduu iin ve bu lkelerin halklar da slamiyeti smrlmelerine ve uradklar baskya kar mcadelede bir bayrak olarak kullandklar iin, Uygarlklar atmas tezi, bu halklara kar cezalandrma ve ezme seferlerinin ideolojik alt yapsn oluturmaktadr. Ne var ki, bu uygarlklar veya kltrler veya Hristiyanlk slam atmas teorileri ayn zamanda bizzat o nfusunun ou Mslman olan lkelerdeki egemenlerin de iine gelmektedir. Bunlar Trkiyede olduu gibi slamiyeti bayrak yapm, palazlanm burjuvalar; randaki gibi geleneksel bir Molla oligarisi; bir askeri diktatrlk ya da bir monari olabilir. Bu teori onlarn da ayn zamanda geni kitlelerin memnuniyetsizliini kapitalizmden ve kendilerinden uzaklatrmalarnn da bir arac olarak ilev grr. Bylece o kitlelerin memnuniyetsizliklerini kendi pazarlklarnda bir tehdit arac olarak kullanrlar. Dolaysyla ortada bir kltrler veya uygarlklar atmas olduu savndan yola kanlar, ister bu atmay yumuatmak istesinler, ister kkrtsnlar, z itibariyle karlkl bir su ortakl iindedirler. Bu tpk souk sava dneminin brokratik Stalinist diktatrlklerinin de, dier kapitalist lkelerin de atmay bir sosyalizm-kapitalizm atmas gibi gstermekten ortaklaa karl olmalar ve o lkelerin sosyalist olmadn syleyen devrimci Marksistler karsnda su ortakl iinde bulunmalar gibidir. ***
308
Bu su ortakl somut olarak karikatr zerine gelimelerde ok ak grlmektedir. Karikatrlerin rk olduu ok aktr. Zengin lkelerin ne yneticileri ne aydnlar ne de sosyalistleri yle bir davran gstermedi: Bu karikatrler rkdrlar, Muhammedi sembol olarak kullanarak, slama inanan yoksul lkelerin insanlarn ve onlarn ahsnda da bu yoksul lkelerin halklarn, insanlk dman terristler olarak gstererek, zengin lkelerin ii ve emekilerini bu halklara kar psikolojik ve ideolojik olarak sefere hazrlamakta, rklk yapmaktadrlar, bunu protesto ve mahkm ediyoruz. Irkl savunan ideolojilere kar yasaklamalarla mcadele edilemez, nk yasaklar btn dnya tarihi gstermitir ki daima gericiliin iine yarar. Tartmay kir zgrl ile onu reddedenler gibi koymak yanltr. Burada bizlere den rkla kar mcadele etmektir. Bunun ilk art da bu rkl mahkm etmektir. Irkl temelinden yok etmek ancak politik olann tanmndan ulusun tanmndan sadece dil, din, etniyi deil her trl blgesel snrlamay dlamakla olabilir. Bu ise bugnk uluslarn ve ulusal snrlarn ortadan kaldrlmasn gerektirir. Beyazlar karikatrlerin rkln mahkm ve tehir etme yerine, sorunu bir kir zgrl sorun gibi koydular. Karikatrlerin rklndan deil, provokatiiinden sz ettiler. Ama bu bak da zaten dnyann, zenginyoksul; gney-kuzey, siyah-beyaz olarak blnnn bir yansmas ve zenginin, beyazn, kuzeyin, merkezin kendi karn korumasnn aracyd. Buna karlk karikatrleri protesto eden ve kar kan siyahlar veya gneydekiler de Bu rk karikatrleri protesto ve mahkm ediyoruz, tm insanlar da buna davet ediyoruz; bu rkla kar yasaklarla deil, somut tavr allarla, onlarn rkln gstererek mcadele edilebilir gibi bir yaklam iinde olmad hi bir zaman, byle sesler duyulmad. Btn tartma, benim kutsal deerlerime laf syletmem alanna tand. Yani burjuvazinin ve ulusal hkmetlerin karna gerici bir noktadan tepki gsterildi. Bu da beyazlara, kuzeylilere, benim kutsalm da hibir eyin kutsal olmaddr deme olana salad. Ortada sanki rklk ve ona duyulan tepkiler yokmu da, bir yanda Muhammedi dokunulmaz grenler, bir yanda hibir eyi dokunulmaz grmeyenler gibi; sanki iki deer sistemi ve bunlarn atmas varm gibi; ortada sanki farkl deerler, yani farkl uygarlklar atmas varm gibi grnm ortaya kt. 21 ubat 2006
309
Denemeler
310
Yaradl Teorisi, Tanr ve Ulusuluk

Son gnlerde Harun Yahya olduu sylenen Adnan Hoca vesilesiyle yaradl ve evrim teorileri sorunu gndeme geldi. Ne var ki, bu sorun kanmzca yanl tartlmaktadr. ok temel bir yntembilimsel hata yaplmaktadr. Sosyolojik bir sorun, sanki biyoloji veya ziin konusu bir sorunmu gibi tartlmaktadr. rnein bugnk Radikalde smet Berkan TBTAKn evirdii bir kitaptan alntlarla yaradl teorisine kar argmanlar getirmektedir. Muhtemelen birok sosyalist de materyalist olarak bu tr tartmalara girmeye ve bilimsel veya materyalist aklamalar yapmaya ok eilimlidir. Ne var ki, biz burada, bu yntemin yanlln tartacaz. Yaradl Teorisi de n sonu bir teoridir, tpk evrim teorisi gibi. Onunla tartma bizzat olgular ve bunlarn tutarl bir aklamas dzeyinde yaplabilir. Tpk, belli bir konudaki iki farkl bilimsel teori arasndaki tartma gibi olabilir bu. Yani yaradl teorisini ne srenlere kar, yine onlarn da kabul ettiklerini syledikleri olgular ve mantki karsamalarla cevap verilebilir. nk yaradl teorisini en son bilimsel verilerle kantlamaya alanlar, aslnda bilimsel dnce ve kantlama yntemlerini zmnen kabul etmi olmaktadrlar. Onlar kantlarn bu llere uygun olduu iddiasyla getirmektedirler. Burada yaplmas gereken, yine bizzat olgular ve i tutarll olan karsamalarla bunun byle olmadn gstermektir. Elbette bir bilim alannda bir para bilgisi olanlar, ortaya atlan her teoriyi ciddiye almazlar. nk dnya bir sr otodidakt amatrlerle doludur ve bu tr teorilerin ou daha ilk admda temel eitim grm bir insann bile yapmayaca olgusal ve mantksal hatalarla maluldrler.
311
Denemeler
Bu problemi yle bir rnekle aklamay deneyelim: rnein Matematikte, Fermat Teoremi gibi zlmemi baz problemler vardr ve bunlarn zm iin eitli bilim kurumlar birok dll yarma dzenlerler ve bu yarmalara yzlerce zm yollanr. Balangta gelen btn zmleri en iyi matematikiler gnlerce tek tek ele alyorlard. Ancak bir sre sonra grld ki, yollanan zmlerin ok byk bir blm, temel eitim alm bir matematikinin bile yapmayaca temel ve ok basit hatalarla maluld. Biimsel bir eitlik ilkesine uyup btn bu yzlerce en temel kriterlerden yoksun zm dnyann en byk matematikilerinin incelemesi, o matematikilerin byk bir zaman ve emek kaybna sebep olmaktayd. Bunun zerine, zm yollamak iin rnein bir bilimsel dergide daha nce bir veya birka makalenin yaymlanm olmas gibi kriterler getirilmitir. Yani her teori de ayn deerde deildir. Yaradl teorileri de aslnda, amatr matematikilerinki gibi en sradan bir bilim adamnn yapmayaca bir sr temel hatalarla ve mantki karsama yanllaryla maluldrler ve o amatr matematikilerinki kadar bile bir dikkat ve enerji harcanmasn gerektirmezler. Ama bu yaratl teorileri nedense, bilimin kendi ltleri ve ihtiyalar asndan hibir zel dikkati gerektirmeyecek amatrce yarglarla malul olmalarna ramen, ayn kategorideki dier teorilerin hepsinden fazla bilinmekte ve tartlmaktadrlar. Bunun nedeni ok aktr? Bu teorilerin byle ok ve youn tartlmasnn nedeni, onlarn bilimsel deerlerinden deil, toplumsal arlklarndan kaynaklanr. Bu bize otomatikman unu gsterir aslnda. Bu tartma, bilimsel bir tartma, ya da belli bir bilime ilikin spesik bir tartma deil, politik ve ideolojik bir tartmadr. Bu durumda yaplmas gereken, o yaradl teorilerinin yanll ya da doruluu tartmas deil, o yaradl teorilerinin, niin byle toplumda her zaman byk bir taraftar kitlesi bulduudur. Yani aslnda tartmann sosyolojik bir boyutta yrtlmesi gerekir. Sosyolojik bir tartmay ve aklama gereini, biyoloji veya zik biliminin bir tartmas gibi ele almann kendisi yanltr ve szde bilimi ve materyalizmi savunanlar, yani yaradl teorilerine kar rnein evrim teorilerini savunanlar, materyalizm ve bilim adna aslnda sosyolojik bakmdan tam da idealist ve bilim d bir tartma yrtrler. Varln dnceyi deil, dncenin varl belirledii; akli argmanlarn insanlarn tavrlarn belirledii gibi idealist bir yaklamn bilinsiz savunuculuunu yapm olurlar, doa bilimlerinden kantlarla yaradln yanlln kantlamaya
312
alrlarken. Yani yaptklarnn nesnel anlam, kendi sandklar, yaptklar ve iddialarnn tam zdddr. Ne demek istediimizi aklama iin yle bir rnek verelim. u uan daireler ve UFOlar ele alalm. Uan daireler ve UFOlar ziksel olarak var olmayan varlklardr, yoktur byle bir ey. Ama UFOlar ve uan dairelerin varlna ilikin dnce ve kabul vardr. UFOlar deil, UFOlarn gereklik olduu dncesi ve kabul gerekliktir. Bu anlamda UFOlarn, ziksel deil, ama sosyolojik olarak var olduunu syleyebiliriz. Siz istediiniz kadar, uan dairelerin olmadna dair bilimsel kant getirin. Bu kimseyi ikna etmeyecei gibi, gerek sorunun, uan dairelerin ziksel varl deil bunlarn varlna ilikin dnce ve inancn varl, onlarn sosyolojik varl olduunu rtm olursunuz. Bylece bilimsel gibi grnen btn abalarnz aslnda sosyolojik olarak, ele alnmas gereken bir sorunu sosyolojik olarak ele almayarak, yani zik bilimine ilikin bir yntem ve dnce sorunuymu gibi ele alarak, en temel bilimsel hatay yapm ve bilim dna dm olursunuz. Yani uan dairelerin var olmadna ilikin ziki argmanlar, sosyolojik bir olay ziki argmanlarla tarttklar iin, sosyolojik bakmdan bilim ddrlar. Yaradl teorisi veya Tanrnn varl da yledir. Sorun yaradl teorisi veya Tanrnn var olup olmad deildir. Tanrya veya yaradl teorisine inananlar vardr. Yani yaradl teorisi veya Tanrnn var olduu zik veya biyolojik deil, sosyolojik bir sorundur. Tanrnn ziksel olarak var olup olmad sosyolojinin konusu deildir. Ama tanr zik olarak var olmasa bile, sosyolojik olarak vardr, tpk UFOlar gibi. O zaman u soru gelir gndeme: Niin insanlar UFOlara, Tanrnn varlna veya yaradl teorisine inanmaktadrlar? Sorun olgular veya bilimsel teorileri bilip bilmeme sorunu deildir. Sorun, bilim karsnda Ortaa karanln savunma sorunu olarak koyulamaz. Sorunu byle koyuun kendisi bizzat sosyolojik bakmdan bir sorundur ve bizzat kendisi de sosyolojik bakmdan aklanmay bekler tpk Tanrya veya UFOlara inancn toplumsal bir gereklik olmas ve aklamay beklemesi gibi. Spersonik jet uaklarn kullanan pilotlarn nazar boncuu takt bir ada ve toplumda, (bu yle ayrks bir olay da deil, modern toplumda yaayan insanlarn byk yzdeleri byledir) Tanrnn varlna veya yaradl teorisine inan sosyolojik bir gereklik olarak aklanmay bekler. Yaradl Teorisi veya Tanr inancnn belli karlar gizledii, o karlar savunmann bir arac olduu gerektir ve dorudur da birok durumda. Ama bu o karmak gerein sadece bir ynn aklayabilir. Nazar boncuu takan Jet pilotlar veya Windowsta be vakit ezan okuma program
313
Denemeler
yazan programclar veya bu programlar kullananlar ne olacak? ABDde yaayan insanlarn yars uzaydan gelen canllarn dnyay ziyaret ettiine inanyor. Bunlar ne olacak? Bu karmak problem aklanmay bekler. Bunun birok farkl soyutlama dzeyinde ele alnmas ve incelenmesi gerekir. Belli snarn karlarnn savunusu bir dzeydir. Bir toplumsal ve tarihsel umutsuzluk ve kszlk dneminde yaanyor olmas bir baka dzeydir. Kapitalizmin styaps ve dini olan zel politik ayrmnn insan davranlarna anlam ve dzen verebilecek bir ilkeyi getirme yeteneinde olmamas bu nedenle kapitalizm ncesinin styapsndan, zeli, yani politika ve ekonomi d insanlarn toplum halinde yaayn dzenlemek iin dn almas ve onunla simbiyoz bir ilikiye girmesi byle bir aklama teebbsnde bir baka dzeydir. Ama kanmzca en nemlisi udur: kapitalizmin ileyebilmesi iin insanlarn bir inanc veya deeri olmas gibi bir ihtiya yoktur, ama bizzat kendisi kapitalizmin rn olan birey ya da insann tarihin hibir dneminde olmad kadar buna ihtiyac vardr. Aslnda kapitalizme ve onun styapsna derin bir isyann davurumudur bir yaratcya veya yaradl teorisine olan geni inan. O zaman u sonu ortaya kar. Yaradl Teorisiyle mcadele, onu yaratan ve byle yaygn klan sosyolojik koullarla mcadele olmak zorundadr. Yani Yaradl Teorisiyle mcadele evrim teorisinin doruluuna ilikin argmanlarla deil, kapitalizme kar mcadeleyle olabilir. Bu ise her eyden nce, kapitalist toplumun siyasi styapsna, dolaysyla uluslara ve devletlere, ulusal snrlara kar bir mcadele olmak zorundadr. Bir yandan evrim teorisi ile yaradll eletireceksiniz, dier yandan uluslar ve ulusal devletleri savunacaksnz. Bu uluslar, bir yaratc veya yaratl olduu inancndan daha m bilimseldir? Lenin, Militan Materyalizmin nemi balkl makalesinde, Aydnlanma lozoarnn eserlerini yaynlamaktan sz eder. Bugnn militan materyalizmi, yaradl teorileriyle deil, uluslar ve ulusulukla mcadele etmelidir. Uluslarn ve ulusuluun nasl yalanlar zerine ina edildiini ele alan ve gsteren yaznla ittifak etmelidir tpk Leninin Aydnlanmac yazarlarla nerdii ittifak gibi. 14 Mart 2006
314
Jakobenizm Nedir? Osmanlda Kim Jakobendi? Bugn Kimdir?

lk ortaya kndan bu yana sol grnml bir gericilii ve milliyetilii savunan Dou Perinek ve partisi, her zaman olduu gibi imdi de tarihi ve kavramlar alt st ederek bugnk gerici ve rk politikalara sol bir cila srmeye alyor. Bunlar iin olaylar ve kavramlar, o an izlenen gerici politikalara bir sol grnm kazandrmak iin ierikleri boaltlacak ve istenildii gibi oynanacak basit aralardr. Trk Bonapartist Talat Paay Jakoben yaptklar kolaylkla, Hazreti Muhammedi de cuntac yaparlar. rnein yle yazyor Bilim ve topya dergisinde Silahl Peygamber Hazreti Muhammedin Medeniyet Devrimi adl ok bilimsel yazsnda Bay Dou Perinek: Hz. Muhammed de, btn devlet ve medeniyet kurucular gibi, elbette silahl bir gce kumanda etmitir. Silahl g tekeline sahip olmak, devletin ayrt edici zelliidir. Silahl g varsa, devlet vardr. Ve her medeniyet, ancak devletle, silahl gle kurulur. nsanlk kabile toplumundan devlet ve medeniyet kuruculuuna silahn tekelde toplanmasyla gemitir. te slam Peygamberinin byk baars da buradadr. Mezopotamya uygarl, Msr, in, ran, Trk, Yunan, Roma uygarlklar, Cromwellin ngiliz demokrasisi, Washington ve Lincolnn Amerikan demokrasisi, Robespierrein Fransz demokrasisi, Bismarckn Alman birlii, Garibaldinin talyan birlii, hep silahla kurulmadlar m?
315
Denemeler
Burada yaplan oyunun nitelii ok aktr. Ayn ekilde, silah ve sava aracna bavurduklar iin, sosyolojik olarak tamamen farkl karakterdeki, farkl snarn ve tarihsel dnemlerin ifadesi olan kii ve hareketler, sadece silaha bavurmalarndan hareketle ayn sepete atlmaktadr. Bay Perinek, slam peygamberinin bykln onun baarsnda, baarsn da silah kullanmasnda bulmaktadr. Muhammedin bykl Perinekin baarsn balad silah kullanmasnda deildir, aslnda Muhammed baarl da olamamtr kurmak istedii dzen gz nne getirilirse, daha lmyle birlikte, cesedi soumadan, Mekke eraf subalarn kesmi ve adm adm birka on yl iinde, slam tipik bir uygarlk ve devlet dini yapmtr. Tm silahl ve eit Mslmanlarn camide toplanarak ortak kararlar aldklar ilk gnlerin yerini, Mslmanlarn silahsz olduu, silahn sadece devlet ve onun asker ve zaptiyelerinde bulunduu; camilerin devletin bandakilerin kararlarnn halka duyurulma ve bu karar ve uygulamalar merulatrmann arac olduu, namaz saarnda sembolize olan hukuksal eitliin yerine almaz snf farklarnn getii slam naml bir gericilik, soygun ve zulm dzeni almtr. Muhammedin bykl baarsnda deil, tam da o baarsz kald noktadadr. Eer Muhammed ile bugn arasnda bir paralellik kurmak gerekirse, bugnn Muhammedi, tm ulusal devletlere, zellikle bunlar iinde bir ulusu dil, din, etni, soy, tarih vb. ile tanmlayan devletlere kar, vatanm yeryz milletim insanlk parolasyla bu devletleri ykmak iin mcadele eden olabilir. O gnn putlar ve airetleri ve soy kardelii ne ise ve nasl Muhammed o soylar, airetleri ve onlarn putlarn paralad ise, bugnn Muhammedi de bugnn dnyasnn airetleri olan uluslar, bugnn dnyasnn putlar olan ulusal bayraklar; bugnn soydal olan ulusulua ve ulus kardeliine kutsal cihat aan, btn ulusal devletleri dar l harp olarak grendir. Eer Muhammedin silah kullanmas ile gnmz arasnda bir ba kurmak gerekirse, bugn btn ulusal devletleri, dolaysyla ncelikle de vatanda olduu ulusal devleti ykmak iin silah kullanmak Muhammedin yaptna benzer. Muhammed silah kendi iinden kt kabileye (Kureye) ve ehre (Mekkeye) kar kullanyordu. Mekkeliliin ve Kureyliliin yerine Mslml, yani insan kardeliini geiriyordu. Allah, tm insanln ifadesini bulduu genel kavramd. Ruhunu Allaha teslim etmek, yani Mslman olmak, tm insan kardeliine inanca teslim olmak anlamna geliyordu. Bir Trkiyeli veya Trk iin Muhammedin Kbeye girip putlar yakmasnn bugnk karl, Ankaray ele geirip, Trk bayran
316
yakmaktr ve oradan da btn ulusal devletlere, tpk Muhammed gibi sava amak, btn ulusal devletleri dar l harp olarak grmektir. Perinek devrimci Muhammedi, kendisi gibi basit bir gerici milliyeti gibi grmektedir. Dou Perinekin Muhammed dnemindeki karl, hala o Kurey ve airetler dnemini savunan Ebu Cehillerdir. Bay Perinekin devrimcilik olarak vaftiz ettii ey sadece silah ve iddettir. Devrimi iddet olarak grmek, en kar devrimci devrim kavraydr. Perinekin tahrifatlar, tarihi alt st edileri, son Talat Paa Hareketi de Talat Paa denen darbeci Bonapartisti, Jakoben olarak satmasnda da grlr. Bunun iin Jakobenlik kavramnn iini boaltr ve onu bir iddet kullanm, bir yukardanclkla zdeletirir. Yani son yllarn gerici atmosferinde devrimci ideallerinden vazgeen aydnlarn Jakobenlie ykledii anlama aynen sahip kar. Ama nce u Jakobenin ne olduuna bir bakalm. nk yeni kuaklarca Jakobenin gerek ve otantik anlam unutulmu bulunuyor. Yeni kuaklar Jakoben diye, stten darbecilik yapan anlamaktadr. Jakobene bu anlamn verenler, 12 Eyll darbesinden sonra gericilik ve ylgnlk ortamnda demokrasiyi terk edip liberallere dnen aydnlar oldu. Ondan sonra bu yeni yanl anlamyla yayld ve yle bilindi. Belli bir an ruhu ve snfsal karlar sadece olaylar tahrif etmez, kimilerini unutup kimilerini ne karmaz, kavramlarn da anlamlarn da anlamlarn deitirir ve bu anlam deimeleri hi de masum deildir, Jakoben kavramnda olduu gibi. rnein bugn bir hakaret sfat olan Herif, Hrfetten gelir ve bir zamanlar zanaat ehlini tanmlamakta kullanlrd. Osmanl Devletinin rmesiyle birlikte emeiyle yaamann, zanaatn toplumdaki deerinin azalmasna paralel olarak bugnk olumsuz ve aalayc anlamn almtr. Jakoben kavram da byle bir anlam deimesine uramtr Trkiyede ve dnyada. Devrimci demokrasiyi, burjuva devrimleri ideallerinin ezilen ve yoksullar tarafndan sonuna kadar savunulmasn ifade eden bir kavram olan Jakoben, 68 sonrasndaki gericiliin ykseldii atmosferde, Wajdann Danton gibi lmleriyle birlikte, bu gerek tarihsel anlamndan boaltlp, sadece iddetle zdeletirildi. Jakobenizm, Marksn deyimiyle burjuva devriminin ideallerini plebe, avamca gerekletirmeye denir. Yani Jakobenizm, brakn stte olmak, darbecilik veya yukardan devrimcilii bir yana bunun tam zdddr. Parisin donsuzlar, yani baldr plaklar, yani yoksullar, Jakoben derneklerinde rgtlenmilerdi. Burjuvazinin devrimi savunmakta kararsz olduunu gryorlard. Devrim drt bir yandan kuatlmt. O devrimi savunmak iin devrimi yok etmeye kalkanlarn iddetine kar iddet uygulamak zorunda kalmasdr bu yoksullarn Jakobenizm.
317
Denemeler
Jakobenizmin iddeti yceltmek gibi bir yan da yoktur. Robespierre, idam cezasnn kaldrlmasn ilk isteyendir. Jakobenizm, bu yoksullarn iktidardr. Bunun unutulmu bir ad da Birinci Paris Komndr. kinci Paris Komnn yapanlar da, yine kuatma artlar altnda Jakobenlerdir, yani Parisin yoksullardr. Ama artk, birinci Paris Komnnn o yar esnaf iileri az ok modern proletarya olduklar iin, ikincisinde Jakobenizm ilen bir ii iktidar olur, Marksn gnei fethe ktlar diye selamlad. Jakobenizmin gerek mirass Rus devriminde Boleviklerdir. Bolevikler de yukardan darbeci deildiler, dnya tarihinde ei grlmemi ii ve kyllerin ayaklanmasnn ne kard devrimcilerdi. Tpk Robespierre gibi, kar devrimin kuatma ve saldrsna kar Kzl Orduyu kuran Troki de idam cezasnn kaldrlmasn nerenlerdendi devrimin ilk gnlerinde. Ne Robespierrede, ne Trokide iddetin ve insan ldrlmesinin yceltilmesinin zerresi yoktur. Bu, Dou Perinek gibi nasyonal sosyalistlerin bir zelliidir. Onlar sadece devrimi savunmak iin buna bavurmular ve onu hibir zaman yceltmemilerdir. Yani Jakobenizm, burjuva devriminin ve Aydnlanmasnn, tm insanlarn eitlii; kir ve rgtlenme zgrl gibi ideallerini savunan yoksullarn hareketidir. Bu anlamda, rnein, PKK bir Jakoben hareket karakteri tar. 12 Eyll ncesinin devrimci radikal sol hareketleri Jakoben saylabilirdi. Trkiye tarihine bakarsak, Jakoben kavramna darbeci yukardanc anlamn veren liberal aydnlarn iddialarnn aksine, Atatrk bir Jakoben deil, bir Bonaparttr. Eer Jakobene benzeyen bir eyler aranrsa, son durumada silahl halk olana, erkez Ethem, Yeil Ordu ve etelerin gl ve egemen olduu dnem bir para Fransann Jakoben iktidar dnemine benzer. Thermidorun karl, erkez Ethemin tasyesi, Suphilerin ldrlmesi ve Ali Fuat Cebesoyun bat cephesi komutanlndan alnp onun yerine smet nnnn getirilmesidir. Bonapartn mparator ilan edilmesinin karl da Cumhuriyetin ilandr. Jakobenizm, ezilenlerin toplumsal bileiminin deimesiyle birlikte, kendisi de evrim geirmi ve Rus devriminde Bolevizme dnmtr. Parisin yar esnaf sans-culotteslar [baldr plaklar] Putilov fabrikalarnn iileri olunca, Jakobenizm de Bolevizm olmutur. Robespierre ve Maratnn, Rus devrimindeki karl Lenin ve Trokidir. O zamanlar hzl geinen Napolyonun karl da Stalindir. Ama yoksullar sadece iilerden ibaret deildir, isizler, kk reticiler de bunlara dhildirler. Hatta iiler kendilerini iyi kt sendikalarla koruyabildiklerinden bu tabaklar daha korumasz olduklarndan, kriz dnemlerinde bunlar hzla radikalleme eilimi gsterirler. Eer bu radikalleme
318
devrimci bir ykseli dneminde, devrimci umutlarn yaad bir ada gerekleirse, bir ii snf devrimciliiyle, yani kendi evrilmi biimiyle ittifaka girebilir. Sananist, Kba, in, Vietnam devrimleri bu anlamda Jakoben devrimlerdir. Ama gericiliin ve devrimci umutlarn yitirildii bir dnemde, bu radikalleme pekl faizmde olduu gibi, ii snfna kar bir kk burjuva hal seferine de dnebilir. Jakobenizm ile Faizmin bu balamda belli bir ilikisi de vardr. Ama bu da yine, ii snfnn yeterince Jakoben olmamasnn, yani devrimci olmamasnn, oportnist gnahlarnn bir cezas olarak ortaya kar. *** Bonapartizm Jakobenizmin zdddr. Tepeden darbe yapar o devrimin kazanmlarna oturur ve onlar budar. O budad biimiyle de genellikle baka lkeleri istila eder. Bonapartizme adn veren Napolyon Bonapart byledir. rnein slamiyetin Bonapart Muvaiyedir. slamiyetin Robespierrei Alidir. Ekim Devriminin Robespierrei Lenin ve Trokidir, Bonapart Stalindir. Ama devrim ile bu kar devrimler arasnda, Fransada Jirondenler; slamda Drt Halife Devri, Rusyada Zinovyev, Kamanyev, Buharinli dnemi vardr. Napolyon, Muaviye ya da Stalin, ancak bunlardan sonra imparator olacak gce ularlar. Bonapartlarn esas karakteri, onlarn Jakobenizmi, yani devrimin ideal ve amalarn terk etmesinde ve bu gelenei srdrenleri tasyesinde toplanr. Bonapartizm bir kar devrimdir. Bonapartizm, devrimi, bir egemen snfn ele geirmesidir. Bu hi amazca ayn biimde olur. Egemen snf bunu devrimin bayrayla yapar. Napolyon mparator olduunda, Fransz devriminin, Eitlik, zgrlk, Kardelii sembolize eden renkli bayran mparatorluk Kua olarak kuanmt. Muaviye, Aliye kar Sffn Savanda, Askerlerinin mzraklarnn ucuna Kuran yapraklar taktrarak yok olmaktan kurtulmutu. Stalin, Lenini bir Tanr gibi dokunulmaz tabu yaparak kar devrimini yapmt. Bu tarihsel ortaklklar nda baktmzda Osmanl tarihinde kimdir Jakoben? Osmanl tarihinde Jakoben neredeyse yok denecek kadar azdr. nk Osmanlda burjuvazi oktan devrimci barutunu yitirdiinden, burjuva devrimlerinin tm insanlarn eitlii ideali terk edilmi, ulus bir etni, dil veya din ile tanmlanmaya balanmt. Dier yandan Rusyann aksine, bir modern ve byk sanayi olmad iin, bu gerici burjuvazi karsnda, bu Jakoben gelenekleri savunacak bir ii snf da yoktu. Dolaysyla Jakobenizm ok snrl ve clz bir eilim olarak vardr Osmanlda.
319
Denemeler
Jakobenizme en yakn eilim Ermeni, Rum ve Balkan halklar arasndaki ii ve sosyalist partiler olabilir. Osmanl imparatorluunda hem modern iileri ierdikleri hem de ezildikleri iin, Rum ve Ermeni ahali arasnda Jakobenliin izleri snrl lde grlebilir. nk sadece burjuvazi devrimciliini yitirmemi, ii hareketi de bu gerici milliyetilikten etkilenmitir. Ulus artk, insan haklaryla deil, etnisite ile tanmlanmaktadr. Fransz Devrimi olduunda Fransann yzde onu Franszca konuuyordu. Fransz olmann devrimde bugnk gibi bir etnik aidiyetle ilikisi yoktu; Fransz imparatorluunun yaylm olduu topraklarda yaayan yurttalar anlamna geliyordu. Osmanlda byle bir hareket olmad. Osmanlclk, egemen Mslman devlet kastnn kendini savunma ideolojisiydi, bu anlamda Aydnlanmayla bir ilgisi yoktu. En devrimci ve sosyalist Hnak Partisi bile, hibir zaman, tm Osmanlda bir Fransz Devrimi gibi devrim yaparak, Osmanl topraklarnda dilsiz, dinsiz, etnisiz, tarihsiz bir cumhuriyet kurmay dnmezdi, bir Ermeni partisi olmaktan teye gidemedi. Bu anlamda, iinde Trk ve baka din ve milliyetlerden komutan ve yneticiler bulunan ve etnik milliyetilie daima mesafeli duran PKK, Trkiyede Jakobenizme en yakn eilimi temsil eder. Osmanlda en devrimci ve sosyalist rgtler bile buna uzakt. Hnak iinde Krtler, Trkler, Rumlar ve dierleri yer almyordu. Bu nedenle Hnak bile tam bir Jakoben saylmazd. Osmanlda bilinen mehur aydnlar arasnda, Jakoben adn almaya layk olarak Tevk Fikretten sz edilebilir. O vatanm yeryz milletim insanlk diyerek, her hangi bir etni, dil, din, soy aidiyetini, ulusun buna gre tanmlanmasn reddetmitir. Yani burjuva devrimi ideallerinin, Aydnlanmann tutarl bir savunucusudur. Sadece bu idealleri sonuna kadar ve tutarl savunmaz, bunlara ulamak ve bunlar savunmak iin, tpk Jakobenler gibi her eye de hazrdr. rnein Bir Lahza-i Teahhur iirinde, Sultan kinci Abdlhamite suikast yapan Ermeni devrimcinin bombasnn biraz ge patlamas ve bu nedenle mstebit sultann lmemesi nedeniyle hznn anlatr. Fikret, eer yaasayd, 1908 devrimini (Babli Baskn denen) darbeyle gmen, Ermenileri katleden Talat Paann ldrlmesini, muhtemelen alklard. Bugn bile byle devrimciler yokken Trkiyenin sosyalistlerinin ou Genelkurmayn peine taklmken, kendini Trklkle tanmlayan bir devletin yurttalar olmak onlar rahatsz etmez ve szde ABDye kar olmak adna bu devleti savunmaya gemi bulunurlarken, Tevk Fikret, cumhuriyet dneminin bir sr komnistinden bile, Jakobenizme ok daha yakn320
dr. nk Cumhuriyetin Komnistleri de Trk Komnisti olmulardr, Osmanlnn komnistlerinin Ermeni Komnisti olmalar gibi. 1908 kytrk devriminin Bonapart darbesi, ttihat Terakkinin Babli baskn, yani darbesidir. 1908 devriminde bir Jakoben iktidar yoktur. te Talat Paa, bu darbenin rgtleyicisi, devrimin kardelik ve zgrlk idealleri yerine devleti yaatma ve korumay geiren adamdr. Zaten tam da bir Bonapart olduu iin, bir kar devrimci olduu iin, o clz devrimi yok ettii iin Hitlere ilham veren Ermeni katliamnn rgtleyicisi olmutur. Biz sosyalistler ve devrimci demokrasi, Talatn deil veya ulusu din yani slam ile tanmlayarak Osmanly yaatmaya alan Tekilat- Mahsusac Mehmet Akifin deil; Vatanm Yeryz Milletim nsanlk diyerek, her hangi bir din, etni, dil ya da toprak parasyla ulusu tanmlamay reddeden, tarafn daima ezilenlerden, yoksulardan yana koyan, kadn haklarn savunan, ok ynl aydn (ressam, eitimci, mimar vb.) burjuva devrimlerinin idealinin, Aydnlanmann o gereklememi projesinin savunucusu belki de tek Jakoben, Tevk Fikretin mirasnn savunucularyz. *** Bu vesileyle Tevk Fikretin Sultan ldrmek isteyen Ermeni devrimcisinin baarsz kalan teebbsne duyduu znty anlatan iiriyle bu Jakobeni analm. nce bugnk Trkeyle sonra o zamann diliyle:
Bir Anlk Gecikme

bir patlama... bir duman... ve btn bir enlik alay, sahneledii oyunu seyreden kalabalk; hain, azgn trnaklaryla bir kahredici elin, didik didik, ykseldi havaya bacak, kelle, kan, kemik... ey! yce patlama, ey alc duman, kimsin? nesin? bu saldrya iten ne, sebep ne? kim? arkanda bin merakl bak ve sen yoksun, grnmeyen bir eli andryorsun, kurtarc. sesinde o fkenin o korkun yldrm var ki her yerde hak ve kurtulu duygusunu tetikler. vuruunla kahredici aya titrer zorbaln, en gururlu, grkemli tc sarsar yaklan. silkip yzyllarn boyunlarndaki ilmiklerini, en etin bir uykudan uyandrr milleti dehetin. 321
Denemeler ey anl avc, tuzan bouna kurmadn! attn..., ama yazk ki, yazklar ki vuramadn! dursayd bir dakikack (bu hep) geen zaman, ya da o durmasayd o tlihsiz ta, kanlarla bir cinyete pek benzeyen bu i bir iyilik olurdu, benzeri yzyllarca gememi. ancak, rastlant... h o gllerin dostu, gszlerin, zavalllarn deimez dman, birden yetiti etkisiz klmaya, bu yakc plan, sndrd bir nefeste bu parlak umudu; yazd, alay etmek iin bilinsiz yazg, zulm tarihine bir vnme nszn. kurtuldu; hakkdr, alacak imdi cn; ancak; unutmasn unu (ki) alakln tarihi: bir milleti inemekle bugn elenen (alak) bir anlk gecikmeye borlu bu keyni
Orijinal dilinde:
Bir Lhza-i Teahhur

bir darbe... bir duman... ve btn bir grh- sr, bir maer-i vaz tem, hain, akuur trnaklariyle bir yed-i kahrn, didik didik, yseldi gavr- cevve bacak, kelle, kan, kemik... ey darbe-i mbeccele, ey dd-i mntakim, kimsin? nesin? bu salvete sik, sebeb ne? kim? arkanda bin nigh- tecesss, ve sen nihn, bir dest-i gayb andryorsun, reh-fen. mlik sensin o servet-i radn-i gayza ki her yerde hiss-i hakk u halsn muharriki. sadmenle p-y kaahiri titrer tegallbn, en grca tc- hameti sarsar takarrbn. silkib ukuud-u rikba-i asr, en etin bir uykudan uyandrr akvm dehetin. ey nl avc, dmn bhde kurmadn! atdn... fakat yazk ki, yazklar ki vuramadn! dursayd bir dakkacaz devr-i b-skn, yhud o durmasayd, o ikll-i ser-nign, 322
Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak kanlarla bir cinyete pek benzeyen bu i bir hayr olurdu, misli asrlarca gememi. lkin tesdf...h o kavler mndimi, cizlerin, zavalllarn hasm- dimi, birden yetidi mahve bu tedbr-i hrik, sndrd bir nefesde bu mmd-i brik; nak etdi bir tehekkm in baht- b-ur trih-i zulme bir yeni dbce-i gurr. kurtuldu; hakkdr, alacak imdi intikaam; lkin unutmasn unu tarih-i siekm: bir kavmi inemekle bugn elenen...(den) bir lhza-i teahhura medyun bu keyni!
18 Temmuz 1906 Bugn byle iir yazacak demokrat var m bu Osmanl art key, rk, inkarc, baskc devlete kar mcadele eden Krt gerillalar iin? Demokrat brakalm, sosyalist var m? Yok! Nereden nereye gelindii byle daha iyi grlyor. Yirmi birinci yzyln devrimcisi ve Jakobeni bir yana, Osmanlnn Jakobeni, Tevk Fikreti bile yok bugn. 16 Mart 2006
323
Denemeler
324
Da Vinci ifresinin ifresi

Polisiye roman, akla bir vgdr. Eer yeterli veriler varsa, doru bir akl yrtmeyle, balantlar gz nne alnarak bilinenlerden bilinmeyene ulalabileceinin bir kantdr her klasik polisiye roman. Da Vinci ifresi ise, her ne kadar bir polisiye romana benziyorsa ve roman daha ilk satrlarnda bir cinayetle balyorsa, ilk bakta susuz birini sulu gibi gsteren deliller grlyorsa da, romann gerek kahraman, polisiye romanlarn klasik kahraman polis mfettii deildir. Polis mfettiinin yanltc delilleri ayklayp, eliki ve tutarszlklar gz nne alarak gerek bir suluyu ortaya karnn roman deildir. Bu, sadece romann aknn arkasna taklm, arada srada bir gz atverilen, nemsiz bir ayrntdr. Da Vinci ifresi polisiye roman deil, bir komplo teorisidir. Komplo teorileri, byk apl tarihsel ve toplumsal olaylar, gizli rgtlerin, ilikilerin bir sonucu olarak aklar. Tarihsel sre, gerek toplumsal glerin, snarn, zmrelerin, tabakalarn karlar, konumlar ve karakterleriyle deil; gizli rgt ve ilikilerin dnce ve davranlaryla aklanr. Bylece polisiye roman ve komplo teorileri bir bakma, tarihsel olarak kar ularda yer alrlar. Aydnlanma ve rasyonalizm tarihsel ve toplumsal gerekliin ancak iktisadi ilikiler ve onlarn zerinde ykselen snarn kar ve konumlaryla aklanabilecei gibi bir varsayma sahipken; (polisiye romanda hibir zaman tarihsel gidiin aklanmas kaygs yoktur)
325
Denemeler
komplo teorileri, bu yaklamn inkrdr. Tarih, ilk bakta grlemeyen toplumsal yasalar anlamnda gizli gler in deil; gizli rgtler ve ilikiler anlamnda gizli glerin etkileriyle aklanr. Burjuva uygarlnn gericilemesi, insanlk iin bir iyimserlik kaps olmaktan kmas ve krize girmesine bal olarak, tarihin toplumsal yasalara dayanan rasyonel bir aklamasnn olabilecei kavray zemin kaybeder ve tarihi bir komplolarla aklayan grlerin dayanaca zemin geniler. Bu bakmdan burjuva toplumunun genel tarihsel eilimi, rasyonalizmden irrasyonalizme gider. Bu, son yllarda ykselen komplo teorilerine ilginin bir nedenidir. Kald ki, bizzat modern toplumda, burjuvazinin gericilemesiyle birlikte, devletin giderek her trl demokratik denetimden uzak bamsz bir organizma haline gelmesi ve gizli rgtlerin artan gc de byle bir eilimi besler. Bizzat polisiye roman gelenei, zellikle casus romanlarnda bu genel eilimi yanstr. Sulular yakalamak ve adaleti stn kymakla grevli olarak kurulmu rgtler, bizzat en byk sulular olarak ortaya kar ve gerei bulmakla grevli polisler veya memurlar, birden bire, gerei bulmaya kalktklar takdirde bizzat bu rgtler tarafndan yok edilme tehlikesiyle kar karya bulunduklarn grrler. Artk kimin sulu, kimin susuz olduunun bile anlam ve nemi kalmaz. Tarihin toplumsal yasalarla aklanmasndan gizli gler ve rgtlerle aklanmasna doru burjuva toplumundaki bu genel eilim var olmakla birlikte, bu genel eilim, son yllarda gerek dnyada, gerek Trkiyede komplo teorilerine ynelik bu muazzam ilgiyi aklamakta yetersiz kalr. 11 Eyllde Pentagona uak arpmadna veya Aya iniin bir Hollywood mizanseni olduuna kadar birok komplo teorisi de dnyada son derece aktel tartma konularn oluturuyor. Erik von Danikenin, uzaydan gelenlerin brakt izlere gre dnya tarihini aklayan teorilerden Marduk adl gezegene ilikin teorilere kadar onlarca komplo teorisi dnyann drt bir yannda byk ilgi gryor. Dnyann ve gne sisteminin snrlarn ap galaktik bir karakter kazanyor. Ama sadece bu kadar m? Matriks ile bizzat insanln iinde yaad evren de bir komplo olarak ortaya kar ve komplo teorileri, bylece sadece var olan gerek uzay deil, sanal uzay da kaplar. Gerek uzay sanal uzayn bir komplosu olarak grnr. Komplo teorilerinin bylesine muazzam bir yaygnlk ve derinlik kazanmasn aklamakta yetersiz kalr burjuva toplumunun tarihsel krizi; tarihsel iyimserliin yitirilmesi; rasyonalizmden irrasyonalizme; demokra326
siden gericilie olan ynelii gibi genel ve tarihsel eilimler. Daha spesik ve dneme zg bir canlanma sz konusudur. Komplo teorileri ile post modern durum arasnda bir iliki var gibi grnmektedir. i hareketinin ve kitle hareketlerinin genel gerileyii ve k; byk anlatlarn sonu da bu komplo teorilerinin gncelliinde bir yere sahip gibidir. Bir bakma, byk anlatlar, artk komplo teorileri olarak ortaya kmaktadrlar. Bu gidi en ak biimde Umberto Econun Gln Ad ve Foucaultun Sarkac adl romanlarnn arasndaki ilikide grlebilir. (Da Vinci ifresinin iki bakahramanndan birinin de Eco gibi bir sembol bilim uzman olmas rastlant olmasa gerektir. Aslnda, Da Vinci ifresi, Foucaultun Sarkacnn vlger, kitle tketimine uyarlanm bir versiyonu olarak da grlebilir.) Gln Ad roman rasyonalizmin ortaadaki kklerine bir gndermedir. Roman sadece klasik bir polisiye romannn btn zelliklerine sahip deildir; ayn zamanda sembollerle bizzat onun bu genel zelliklerine de bir gnderme yapar. Romann bakahraman olan Basrkervilleli Williams, sadece Aydnlanmann bir mjdecisi deildir. Onun bizzat adnn bandaki Baskerwilleli eki, polisiye romann douuna, Conan Doyle ve erlok Holmese bir gndermedir (Baskervillenin Kpei). Williams ise Ortaan mehur, Occaml (Usturac) Willams adl lozofuna gndermedir (ki modern aydnlanmann atalarndan biridir). Econun bu kendisi bizzat rasyonalizmin douuna bir gnderme olan ve bizzat kendisi akla bir vg olan ve klasik polis romannn btn zelliklerini tayan ilk romann izleyen ikinci roman ise tam tersine, tm tarihi komployla aklayan bir roman olarak ortaya kar. Bu romann ayn zamanda post modern roman olmas da anlamldr. Ayn eilim Trkiyede Orhan Pamukta da grlr. Cevdet Bey ve Oullar gibi ilk romanlar, tmyle klasik romann btn zelliklerini tar. Ama Kara Kitap tam tamna Econun Focaultun Sarkac gibidir. Kahramanlar srlarn peindedir ve hep bir takm ipularna rastlarlar. Orhan Pamuk da bir bakma Kara Kitap ile Trkiyenin ilk post modern romann yazm olarak grlebilir. Hsl gerek Eco, gerek Pamuk, bir tarihsel eilimi hem grmler hem de eserlerinde o eilimi yanstmlardr. Komplo teorilerini komplo teorileriyle aklamayacaksak eer, komplo teorilerinin bu yaygnlamas, rnein Eco ve Pamuktaki ilk ve kaliteli, tarihsel bir eilimi yanstan rnekleri gz nne alndnda dorudan doruya, Dou Avrupann dal, ii hareketi, sosyalist hareket gibi byk kitle hareketlerinin k; kresellemenin hzlanmas ve buna bal
327
Denemeler
olarak farkl kltrlere olan ilgi ve yaklamlarn deimesi ile yakndan ilgili grnmektedir. Trkiyede komplo teorilerinin zellikle son yllarda ykselii ise, her eyden nce, burjuvazinin bir kesimi ve ABD ile Trkiyeye egemen asker brokratik oligarinin yollarnn ayrlmasyla ilgilidir. Komplo teorileri, zellikle Sabetayclar balamnda, brokratik oligarinin inkr ve imha politikalarnn kszlna direnme eilimi gsteren burjuvaziyi sindirmenin bir arac olarak; dorudan doruya psikolojik savan ve dezenformasyonun bir arac ilevi grmektedirler. Ayrca sunduklar basit ve kolay aklamalarla hem geni kitleleri aptallatrmann hem de onlar askeri brokratik oligari politikalar erevesinde mobilize etmenin de iyi bir aracdrlar. Aslnda komplo teorileriyle aklanan btn tarih ve olaylar gerek snf ilikileriyle de aklanabilirler. Zaten her zaman olduu gibi, komplo teorilerinde de daima bir gerek tohumu vardr. Ama bu gerek tohumu, ortaya karlacak bir sonu olarak deil, gerei gizlemenin bir arac olarak kar ortaya. rnein elbette, burjuva devrimlerini yapan mason rgtlerinde de, sosyalist partilerde de, Trkiye Cumhuriyetini kuranlarda da Yahudiler veya Sabetayclar genel nfus iindeki oranlarndan fazladrlar. Ama bu gizli bir komplo olarak deil, pekl genel sosyolojik eilimlerin bir sonucu olarak da aklanabilir. rnein, klasik uygarlklarda, art deerin kaynann deer transferi olmas nedeniyle, ticaretin Yahudiler gibi belli kavimlerin elinde younlamas; bu nedenle bunlarn burjuva geliimindeki zgl rolleri. Burjuva devrimlerinin Yahudileri gettodan kurtarmasnn Yahudilerin, bu devrimin ideallerinin en tutarl savunucusu sosyalist ve ii hareketine akmasna yol amas; keza Yahudi dininin Mesih geleneinin, yani adil dzenin bir gn bu dnyada kurulaca anlaynn, kurtuluu bir dnya gr iin bir tek toprak oluturmas, sosyalist retilerle gnl yaknl iinde bulunmas gibi olgu ve gereklerden hareketle de o Sabetayc veya Yahudi komplosu gibi grnen olaylar daha doru ve kapsaml olarak aklamak mmkndr. Maria Magdalenadan, Tapnak valyelerine, Da Vinciden Mason localarna kadar btn Da Vinci ifresinde anlatlan tarihi de ayn ekilde bir komplo olarak deil, sosyolojik olarak aklamak mmkndr. Hristiyanlk, Yahudilik iinde bir sekt olarak domutu. Btn sektler gibi ezilenlere dayanan muhalif bir hareketti ve btn muhalif sektler gibi, komnn gl izlerini tayordu ve ksmen de komnn uygarla bir direniiydi. Elbette bu ilikiler iinde, kadnn yeri yksek olacakt. Tarih hi amaz bir biimde, uygarlkla birlikte kadnn toplumdaki yerinin alaldn, kadnn lanetli bir eytana dnn gsterir.
328
Hristiyanlk da ilk nce yoksullar arasnda yayld. Yoksullar ayn zamanda komnn etkisini gl olarak hissettirdii toplum kesimleriydi. Bu nedenle ilk Hristiyanlarn, say kendileri gibi bir insan olarak grmeleri, Maria Magdalena ve Meryeme (sann Anas olan Maria) byk deer bimeleri (ki bu hala Katolikliin yaygn olduu lkelerde Meryem kltnn sa kltnden daha baskn olmasyla bir eklide kltrel kalnt olarak yaamaktadr) son derece normaldir. Dolaysyla Hristiyanlk, resmi Roma dini olurken, yani bir uygarlk dini olur ve gericiliin ve devletin eline geerken, ayn zamanda kadnn eytanlatrlmas ve aalanmasna paralel olarak, bu devrimci Hristiyanl yaatan ncillerin znik Konsl tarafndan yaklmas son derece olaandr. znik konslnn ncilleri yakmas, tpk Stalin bakanlndaki bir kurul tarafndan SBKP Tarihi yazlmas veya Atatrkn Nutuk diye kendi resmi tarihini yazmas gibi bir olaydr. Uygarlk, kadn yok etmek, yerin dibine batrmak zorundadr. nk kadn, uygarlk karsnda komn ve onun otoritesini temsil eder. Kadna kar yrtlen sava aslnda komne kar, uygarln yrtt bir savatr. Komnn uygarla bulamamlk nedeniyle daha uzun yaad Avrupada 18. yzyla kadar cadlarn yaklmas, znde, komnlerin amanlarnn yaklmas; amann otoritesinin yerini; komn hukukunun yerini kilisenin otoritesinin ve uygarln hukukunun almasndan baka bir ey deildi. Ne var ki, bu binlerce yllk uygarlklar boyunca komn yle hemen yok edilemez. Uygarlk, meta retimi ve sn toplum, sadece ticaret yollar ve nfusun ok kk bir blmnn topland ehirler dnda pek yoktur. Komn kylerde yaamaya devam eder. Uygarlk komnler denizinde bir ada gibi yaylr kapitalizm douncaya kadar. Dolaysyla, Btni tarikatlar biiminde ve iinde komn yaamaya devam eder. Btn dalk ve uygarla uzak alanlarda komnn zgr havasn solur. Hristiyanlkta Katarlar, Bogomiller; slamiyette, Alevilik, smailcilik dalarda, uygarla uzak yerlerde komn ve onun geleneklerini yaatmaya devam eder. Dolaysyla, Roma mparatorluu ve onun yaayan ruhu tarafndan yeterince fethedilip uygarlatrlamam, Gney Fransann, Oksitanyann dalar; Pireneler veya ngiltere gibi hep Pritenliin kalesi olagelmi ilkel sosyalizm geleneklerinin gcn srdrd yerler Katarlarn, Maria Magdalena kltlerinin yaamaya devam ettii yerler olagelmilerdir ve elbette bunlar ile Kilise, yani uygarlk arasnda bir mcadele de olagelmitir. Bu gelenekler daha sonra burjuva devrimlerine de katalizatrlk etmilerdir.
329
Denemeler
Byle bir yaklam iinde, bir komplo olarak grlen tarih sosyolojinin kavramlaryla, tarihin unutulmu zemberei ve kayp halkas olan, komn ve uygarlk diyalektii; iliki ve elikileriyle de aklanabilir. Dan Brownun kitab ve lm, aslnda tapnaklarla kilisenin mcadelesinde tapnaklarn ayn zamanda hem srr aklamas hem de srr herkesin gz nne koymasdr. Evet Maria Magdalenann naa, Pariste Louvrenin orta bahesindeki piramidin altndadr. Onun orada olduu tm insanla da duyurulmutur. Sr aklanmtr ve bu ylesine k yaplmtr ki, hibir akl banda insan, bu piramidin altn kazalm bakalm Maria Magdalenann naa orada m diye soramaz, kahkahalara konu olmak ve akl hastas diye diye tmarhaneye kapatlmak istemiyorsa. Kilise ise tam bir panik iinde, bir buhrana dm bulunuyor. Son akam yemeindeki Maria Magdalenann bir erkek olduunu ve faaliyetleri Btnilikten farkl olmayan Da Vincinin sadk bir Hristiyan olduu yalann yaymak iin, TV istasyonlar ve basndaki gcn kullanyor. Ama btn bunlar milyonlarca Hristiyann bir inan buhranna girmesini, aklna acaba sorusunun taklmasn engelleyemiyor. Gerekten de, kendi tarihleri zerine bu kitap ve lmle tapnaklar, hem binlerce yllk vasiyeti yerine getirdiler, srr akladlar ve kiliseyi bile srr korumaya mecbur ettiler. Papa bile cesaret edemez artk, Louvreun bahesindeki piramitin altna baklmasn. Evet, ah ve mat. 24 Mays 2006
330
Dnya Kupasnn Dndrdkleri

Almanyada bir festival havas var. Sadece futbol malarnn yapld ehir ve statlar deil, her yer bir festival grnmnde. Her ehirde bir veya birka yere, byk ekranlar, bu ekranlarn civarna iecek, yiyecek ve hatra eyas satan sergiler kurulu. Ama sadece bu kadar da deil. Neredeyse, her lokanta, her Kneipe (ngilizlerin Pubu ya da Franszlarn Cafesinin Almanyadaki karl denebilir), hatta her bfe bir televizyon ekran koyuyor ieriye. Btn arabalarda, evlerde bata Alman bayra olmak zere bayraklar, yine ayn ulusal renkler ile boyanm yzler, t-shirtler, apkalar. Bu sadece Almanyada byle deil, neredeyse btn lkeler, dnyann her yerindeki insanlar eitli derecelerde benzer bir havann iinde. Her yerde neredeyse temel konuma konusu bu. Bu atmosferin dna kmak mmkn deil. Biraz kafa yormann zamandr. Ulusular ulusun ne olduunu tanmlamaya alrlarken, bunlarn iinde bir eilim uluslarn tarihten geldiini, unutulmu ve uyutulmu ulusal bilincin uyandrlmas gerektiini sylerler, bu daha ziyade daha gerici ulusuluun bir almetifarikasdr. Nispeten daha demokratik ulusular ise, gemiten ziyade, ziksel ya da kltrel zelliklerden ziyade, gelecee ynelik bir tanmda younlarlar, ortak bir lk birliinin bir ulusu ulus yaptn sylerler. Bunlarn yan sra, ortak bir kaderin ve yaantnn da bir ulusu ulus yaptn syleyen bir ekol daha vardr zellikle Avusturya Marksizmi kkenli. Tabii bir de bunlarn hepsini birden veya eitli kombinasyonlarn bir ulusun, ulus olmasnn koulu olarak (rnein Stalinin ulus tanm gz nne getirilsin) getirenler de vardr. Bu teori ve bu kriterlerin hi birisi nesnel olarak ulu331
Denemeler
sun ne olduunu anlatmazlar. nk bunlarn hepsi, ulusal olann politik olanla akmas gerektiini kabul etmi veya bunda bir sorun grmeyen ulusulardr. Onlarn sorunu, o ulusal olann neyle tanmlanacadr. Yani, btn bu ulus tanmlarn yapanlar ulusulardr. Ulusun ne olduuna ilikin farkl teoriler olarak ortaya konan teoriler, aslnda farkl ulusuluklardr. Yani ortadaki farkllklar farkl ulus tanmlar deil, farkl ulusuluklardr. Onlar ulusun tanmn ve ulus olmann kriterlerini koyduklarn sylerlerken ulusun ne olduunu bizlere aklam olmazlar, ama farkl ulusuluklarn ne olduu hakknda bizlere aklanmas gereken zengin bir malzeme sunarlar. Farkl ulus tanmlarnn farkl ulusuluklar olduu kavrannca bu farkl tanmlarn var olu nedenlerini anlamak da kolaylar ve o zaman sorular yle sorulabilir: Niin ulusu u veya bu ekilde tanmlayan ekoller vardr ulusular iinde? Niin u veya bu kriter ulusun tanm olarak getirilmektedir? Soru byle sorulunca, yani farkl ulusuluklarn niye var olduu ve ulusu yle tanmlad aratrlnca, bunun ardnda tam da Marksn dedii gibi, retim ilikileri ve bu ilikiler iinde var olan konumu ve kar farkl gruplarn (snarn) kar, karakter ve eilimleriyle karlarz. ok kaba hatlaryla, insan haklarna, lk birliine dayal; ulusu gemile deil, gelecekle, amala tanmlayan ulusuluklarn nispeten demokratik ulusuluklar olduunu; tarihle, kltrle (dille, dinle, soyla, rkla vb.) tanmlayan ulusuluklarn gerici ulusuluklar olduu sylenebilir. Elbette bu iki temel biim arasnda birok gri tonu bulunmaktadr. Avusturya Marksizminin ortak yaant ve kader birlii kriteri ise, u veya bu ekilde bir ulus bir kere olutuktan sonra ortaya kar. Yani kader ve yaant birlii ulusu yaratmaz, ulus bir kere ortaya knca, kader ve yaant birlii oluur. Avusturya Marksizminin sorunu, ulusun ve ulusuluun sonucu olarak ortaya kan bir grngy, onun bir kriteri gibi ele almasndadr. Ulus demek, her eyden nce, politik olann, yani devletin tanmland eydir. Bir devlet bir kere ortaya knca veya devleti olmasa bile bir kere bir devlet iin, kendini bir ulus olarak tanmlayan bir grup ortaya kp da bunun iin mcadeleye balaynca; bu ulus nasl bir tanma dayanm olursa olsun, bir ortak yaant ve kader birlii balar. Balangta btnyle, politik bir hedef olan, imajiner olan, ili bir gereklik olarak grnmeye balar. nsanlar okullarda ayn kitaplar okurlar, ayn dili ve yazy renirler; ayn vergi sistemi, ayn idari sistem, ayn snf ilikileri iinde yaarlar, ayn devletin ordusunda askerlik yaparlar, ayn mzikleri dinlerler. Bir sre sonra, bu ortak yaant ve kader, ortada gerekten, tpk snar gibi, hatta
332
snara gre ok daha net ve ak olarak grlebilen ulus diye bir ey olduu, bunun tamamen doal bir ey olduu; baka bir var oluun mmkn ve tasavvur edilebilir olmad krini ortaya karr. Ve bu korkun bir yanlsamaya yol aar. Aslnda bu yaant birliini, kader birliini (ulusu) yaratan devletin, politikann kendisi iken; sanki devleti ve politik olan yaratann o ortak bir kaderi ve yaanty paylaan topluluk (ulus) olduu gr yaylr. Bylece ulusu ulusularn yaratt; uluslarn ulusular olduu iin var olduu gerei; kendi zdd biiminde grnr. Ortada bir ulus olduu iin ulusularn olduu biiminde grlr. Bu nedenle, ulusu nesnel olarak belli kriterlerle tanmlama yolundaki her giriim, aslnda btnyle kendi zdd biiminde ortaya kan grnmden hareket ettii iin metodolojik olarak idealizmle damgaldr. Yani ilk bakta ulusu, tpk snar gibi nesnel kriterlerle tanmlama giriimleri, ok materyalist grnmelerine ramen, aslnda dncenin varl belirledii bir anlay hareket noktas yapm olurlar; yani ulusularn ulus anlaylarn, ulus tanmlar olarak kabul etmi olurlar. u ortak yaant ve kader birlii kriterine dnp bir an iin, birer ulusu olalm ve ulus olmann en temel llerinden birinin ortak bir yaant ve kader birlii olduunu varsayalm. Bugnk dnyada, bugnk globalleme anda, bu kriterin byk lde and grlmekte. nk btn dnyada, milyarlarca insan, ayn fabrikadan km televizyon ekranlarndan ayn programlar ve malar izliyor, ayn sahneleri gryor; ayn atmosferler iinde yayor. Bu, Dnya ampiyonas, Olimpiyatlar, savalar, byk felaketlerde zellikle ok netleiyor. rnein Trkiyede bir zamanlar, gemite yaanm bir Erzincan Zelzelesi vard. Bu Trkiyede yaayan insanlarn ortak hafzasna kaznmt. Trk ulusunun ortak yaant ve kader birliini yaratan bir olay olarak grlebilirdi. Ama son tsunami rnein, neredeyse tm uluslardan herkesin ortak hafzasna aittir. Yani ulusun din gibi deil de snf gibi nesnel olarak kriterleri sralanabilir nesnel bir ey olduu dncesine yol aan, ortak kader ve yaant birlii bile, kknden sarslmaktadr. Evet, hala devletler belirlemektedir politik gelimeleri, hala devletlerin bayraklarn asmaktadr insanlar, ama herkesin kendi devletinin veya ulusunun bayran asmas olaynn kendisi bir ortak yaantdr. Bu ortak yaant ayn devletin (ulusun) takm kazand veya kaybettiinde o ulustan olanlarn duyduu sevin veya zntden daha az nemli deildir. Bir ulusun iinde bile, farkl takmlar tutanlar kazan veya kayplarda benzer farkl333
Denemeler
lklar yaarlar. Bu farkllklar dnya apnda bir lke lsndeki kazanan kaybedenlere benzetilebilir. O halde, bu gerek zamanda herkesin ayn eyleri grp, ayn eyleri yaad dnyada, ortak yaant ve kader birlii, artk ulusal snrlar oktan paralam bulunmaktadr. O halde, gren gz iin, bu futbol ampiyonasnn bir kere daha ortaya kard bir gerek var, sadece ulusuluk deil; uluslarn kendisi, yani ulusal devletlerin kendisi, retici glerin bugnk gelimilik dzeyinde insanln var oluunun ve mutluluunun nndeki en byk engeldir. Mcadele, btn dnyada, bizzat uluslara, ulusal devletlere kar olmaldr. Uluslarn ve ulusal devletlerin kendisini akl ve mantk d; yklmas gereken en byk ve acil sorun olarak grmeyen her politik proje gericilikle sonulanmaya mahkmdur. Dnyada sosyalizmin ve sosyalistlerin entelektel glerini, canllklarn, perspektierini yitiriinin temelinde uluslara ve ulusal devletlere kar mcadeleyi gndemin bana koymamak bulunmaktadr. Sosyalistler sadece zel mlkiyete saldryorlar, ama esas politik iktidar elinde bulunduran ve zel mlkiyet kadar insanln nnde bir engel oluturan uluslara ve ulusal devletlere hibir saldrlar yok. Hatta aksine, emperyalizme kar uluslar, ulusal devletleri, snrlar savunuyorlar. Hem de en gerici biimindekileri bile. Gren gz iin bu Dnya Futbol ampiyonas, bir tek dnya cumhuriyeti iin, yani insanlarn dili, dini, etnisi, soyu, sopu, oturduu yer ne olursa olsun eit olduu; eitliin uluslarn ve devletlerin yurttalaryla snrl olmad ve onlarla dolaymlanmad snrsz ve ulussuz bir dnya iin maddi koullarn oktan olutuunu; olgunlatn, hatta rmeye yz tuttuunu gsteriyor.
334
Sol Neden Ofsaytta?

Almanyada yaplan futbol ampiyonasnn, srf bir ortak yaant ve kader birlii balamnda bile nasl uluslarn kabuuna smadn ve onu andrdn nceki yazda ele almtk. Bugn dnyadaki her hangi bir soruna, nasl tanmlanrsa tanmlansn, uluslarn (en demokratik tanmlanm uluslarn bile) insanln kurtuluu nndeki en byk engel ve ili bir rklk anlamna geldiini kavramayan her politik parti veya hareket, birden bire kendini en kt gericiliin destekisi olarak bulur. nk byle yaklamadnz srece, dnyay ve ondaki politik gelimeleri anlama ve onlara kar bir politik tavr ve program gelitirme ansnz olmaz. nk soruna byle yaklamadnz srece, bugn dnyaya egemen olan ulus devletlerin rk bir sistemin aralar olduunu gremezsiniz. Yani rkl bir tehlike olarak grrsnz, yeryz lsnde var olan bir sistem olarak deil. nk byle yaklamadnz srece siz bir ulususunuzdur; insanlarn deil uluslarn eit olduu insanlarn ancak uluslar araclyla eit olabilecei gibi bir yaklama sahipsiniz demektir. Sosyalistler insanlarn her hangi bir ulus dolanmyla deil, dorudan eit haklar olduu bir dzen iin mcadele etmeyi bayraklarnn en bana yazmak zorundadrlar. Yani, Trkleri, Almanlar, Amerikallar, Trk, Alman, Amerikan uluslarna kar savamaya; Trk, Alman, Amerikan olmaktan kp insan olmaya armaldrlar. nsan ise ancak, politik olan ulusal olanla tanmlamam bir dnya cumhuriyetinde olunabilir. Hem nsan, ham de Trk, Alman, Amerikan, vb., olunamaz. Bugnk sistem Trklerin, Almanlarn, Amerikallarn, nsanlar zerindeki diktatrldr. Sosyalistlerin grevi, nsanlarn Trkler, Almanlar, Amerikallar zerindeki diktatrln kurmaktr.
335
Denemeler
Sorun udur: politik olan neye gre tanmlanacaktr? u veya bu biimde tanmlanm bir ulusa gre mi, insana gre mi? Biri ulusal devletler, dnyann snrlar ve devletlerle blnmesi, dieri dnya cumhuriyetidir; snrlarn ilgasdr. Demokratik bir cumhuriyet ancak, nsanlarn, Trkler, Almanlar, Amerikallar zerindeki bir diktatrl olarak var olabilir ki bu ayn zamanda proletarya diktatrlnn kendisidir. Proletarya diktatrl ancak nsanlarn bir diktatrl olarak var olabilir. Trk, Alman, Amerikan devletleri olarak var olamaz bir proletarya diktatrl. Sosyalist devrim her eyden nce nsanlarn uluslara kar bir sava olmak zorundadr. Dnyann sorunlarna byle bakmadka, dnyadaki hibir soruna kar politika ve program gelitirilemez ve bir anda politik olarak ofsayta dlr. rnein Avrupa Birlii, ulusu bir bak asndan, gerici ulusuluktan kurtulma, onu ama gibi grlebilir. Trkiyede bol bol grlebilecek, Avrupa ulus devleti ayor vgleri hatrlanabilir. Ama ulusun ne olduunu kavram ve uluslarn, nasl tanmlanrsa tanmlansn (yani demokratik veya gerici ulusulua gre tanmlanm olsunlar fark etmez), insanln kurtuluunun nndeki en byk engel, btn sorunlarn ba olduunu dnen biri asndan, yani bir Devrimci Marksist asndan, yani nsan asndan, Avrupa Birlii, en gelimi biimiyle bile (yani Amerika Birleik Devletleri gibi bir Avrupa Birleik Devletleri olmas durumunda ve Avrupall srf teritoryal olarak tanmlamas hibir kltrel ve tarihsel gnderme yapmamas durumunda bile), ulus devletin almas deil; kendini Avrupa denen toprak parasyla snrlam; ulusu yere gre tanmlayan ve bu topraklar dnda kalan insanlar her trl haktan yoksun klan, yeni bir ulus devletin kurulmasdr. Yani ilerici deil, gericidir. nk insanln byk blmn dlamakta; mrn doldurmu uluslar ve ulusal snrlar yaatmaya almaktadr. Ama sosyalistler ya da nsanlar iin sorun, tpk Trkl yok etmek olduu gibi, Avrupall da yok etmektir. Avrupaya girip girmemenin doru veya yanl olduunu Trkler veya Avrupallar tartr veya tartabilir. Ama sosyalistler ya da nsanlar iin tartma Trkln ve Avrupalln nasl yok edilecei noktasndadr ve yle olmak zorundadr. Sosyalistlik ya da nsanlk, Trklk ve Avrupallk ile bir arada bulunamaz ve uzlamaz. Birinin olduu yerde dieri var olamaz. nsanlar Trk veya Avrupal olamaz, Avrupal veya Trkler de nsan olamaz. Ayn ekilde bir sosyalist bir Trk, bir Alman veya Avrupal olamaz; sosyalist ancak nsan olabilir; tersinden bir Trk, bir Alman veya bir Avru336
pal da bir Sosyalist (veya nsan) olamaz. Ancak uluslara kar mcadeleyi gndeminin bana koymu, tm insanlar uluslar, ulusal devletleri ve ulusal snrlar ykmaya aran bir hareket, bu gericilii grebilir, tehir edebilir ve ona kar mcadele edebilir. Avrupa Birlii karsnda, solun temel amaz tam da budur. Btn dnyada, ulus perspektinin tesine gidememi sol, Avrupa Birlii sorununa hibir zm nerememektedir rnein. Bir lkede sol Avrupa Birliinden yana iken dierinde kardr. Avrupa Birlii kartlar genellikle, en tutucu ve gerici milliyetilerle, brokratik ve askeri oligarilerle; AB yanda olanlar da globalizm hayranlaryla, liberallerle yan yanadr. Ama eer bugnk en demokratik biimiyle bile ulusal devletin artk yeryz apnda rkln bir arac olduu gereinden yola kyor ve nsanlar uluslara ve ulusal devletlere kar bir sava ars yapyorsanz; Trkleri, Almanlar, Franszlar, Ruslar, Amerikallar ya da Avrupallar, Trkle, Franszla, Amerikalla, Ruslua, Amerikalla, Avrupalla kar savaa, Trkl, Almanl, Avrupall, Amerikall brakp nsan olmaya aryorsanz, hi de yukardaki gibi amazlar iinde kalmazsnz. Aksi takdirde bu rk sistemi yaatma ve pekitirme ynndeki yaklamlar bir ilerleme ve demokratikleme olarak grrsnz. Tam da u Dnya Futbol ampiyonasnn yapld gnlerde, Der Spiegel dergisi, Yeni Uluslar G, Yoksullarn Akn kapayla bir say yaynlad. Konu, yoksul lkelerden insanlarn zengin lkelere kapa atmalaryd. Dikkat edilsin, bizzat bu baln kendisi rkdr. Ama bu rkl, bir Alman, bir Trk, bir Avrupalnn grmesi mmkn olmad gibi, bizzat onlar bunu yaratrlar ve savunurlar. Bir Alman; bir Trk, bir Avrupal, yeni uluslar gnden, yoksullarn bir aknndan sz edebilir ve edecektir. Ama tm insanlarn eitliini, brakalm gerek ekonomik eitliini, yani kapitalizmin ilgasn bir yana, formel, hukuki eitliini, savunan bir nsan iin, bu uluslarn aknn, yoksullarn kapatldklar hapishaneden rar; o hapishanenin ve duvarlarn dna kama, o duvarlar bilinsiz bir ykma abas olarak grlr. Ulusuya, yani bir Trk, Alman veya bir Avrupalya, bir saldr, bir akn olarak grlen, insana bir z savunma olarak grlr. Ulusu bu akn durdurmaya alr. Yumuak ulusular, nc dnyaya daha fazla yatrm yaparak ve yardm ederek bu akn azaltalm der, sert ulusular, yeni ve daha salam engeller karalm duvarlar relim der. Farkl yntemlere ramen ikisinin de murad ayndr: Akn durdurmak! Ama bir insana, bu ayn hareket, uluslara kar, ulusal snrlara kar bilinsiz ve bireysel bir direni olarak grnr; insanlarn kapatldklar re337
Denemeler
zervasyondan kurtulma abas olarak grlr. nsann sorunu, bunu engellemek deil, bunun btn duvarlar ykan bir sele dnmesini salamaktr. nsanlar veya sosyalistler, hapishanenin veya duvarn dna bireysel ya da toplu kapa atma giriimlerini, duvara ya da hapishaneye kar, onlar ykmak iin bir sosyal harekete evirmeye alr ve bu hareketlerde byle bir sosyal devrimci hareketin tohumunu grr. te soruna byle bakmayan; nsan deil; Trk, Alman, Fransz, Avrupal veya Amerikan olan sol, kendini outsideta bulmaktadr. Bu son dnya kupas malarnda Almanyada aka grld. Alman solu (tam da Alman solu olduu iin zaten), kendisini hep klasik Hitler tipi rk milliyetilie gre tanmlam, reeksleri ona gre olumutur. Belki dnk dnyada bu tavr bir lde sol bir duru iin yeterli olabiliyordu, ama bugnk dnyada, bu klasik rk milliyetilii hala ba dman olarak grmek ve ona gre reeksler gstermek, aslnda var olan gerek rk sistemi gzlerden gizleme ve hatta bu rk sistemi pekitirme giriimlerini olumlama olarak grmeye yol amaktadr. Btn sol, Alman milli takmnn baarlarnda, klasik rk faistlerin sokaa kacan; klasik rkln tekrar legalite kazanacan dnyordu. Ama tam aksi oldu, btn basn Almanlarn da dier uluslar gibi kendi bayraklaryla baka uluslar hor grmeden ve aalamadan vnmeye haklar olduunu ve dnya kupasnda da bunun gerekletiini; artk uygar bir ulus olarak hala gemiin ykyle bayraklarn amaktan utanmamalar gerektiini yazd. Gerekten de, baka lkelerin bayraklar da her yerde dalgaland, kimse onlara kar bir saldrda bulunmad. Aksine, gvenlik grevlileri bakalarn da kendi bayraklarn sallama zgrln garanti altna ald. lk balarda klasik rk faistlerin yaptklar bir iki giriimde polis son derece sert davranarak onlara gereken mesaj verdi. Ama btn bunlar olunca, sol birden bire kendisini silahszlanm buluverdi. Bunu belki gzlerden kam kk bir olayda grelim: Hamburgta Sternschanse (Yldztabya diye evrilse pek de yanl olmaz) diye bir semt vardr. Genellikle eski evlerin bulunduu, yabanclarn, solcularn ve rencilerin youn yaad bir semttir. Hatta burada solcularn igali altnda bulunan eski bir tiyatro binas vardr (buna Kzl Flora denir). Bu semtte, son drt be ylda, dnyann btn metropollerinde grlen bir deiim balad. Btn dnyada, Yuppieler genellikle, eski solcularn, yabanclarn yaadklar; daha rahat bir atmosferi olan semtlere yerlemektedirler. Ayns burada da oldu. Genellikle medya alannda alan veya nispeten iyi bir geliri ve ii olan, gen, politikaya ilgisiz Yuppieler bu semte
338
dadandlar ve oradaki yerleri meknlar yaptlar. Artk o eski partal giysili solcular yoktu ya da aznla dmlerdi: iyi bakml, giyimli, anlamsz yzl gen bir kitle doldurmaya balad oray. Dnya Kupas vesilesiyle de btn kafeler nlerine birer televizyon ekran koydular. Havalar da gzel gidince, ma saatlerinde bu kitle ine atsan yere dmez biimde malar izledi. Yzlerini boyayanlar, formalar, takma salar vb. hsl o televizyonlarda grlen tipik bir ma seyircisi grnm ortal kaplad. Bir karnaval, bir festival havas ortal saryordu. te, Alman milli takmnn bir manda, solcularn igali altndaki Kzl Floradan, ma esnasnda klasik Alman rk milliyetiliine kar, kocaman hoparlrlerle bir propaganda ve sabotaj yayn balad. Kafelerin nne oturmu ma seyreden binlerce karnaval havasndaki kitle nce biraz mrldand, ama sonra bu yayn duymazdan geldi, ciddiye bile almad. Hele Almanya gol attktan sonra Alman bayraklaryla gle oynaya elenmeye balad. Bakalarna kar bir saldrganlk grlmedi. Hatta dier uluslara gre daha ll ve dikkatliydiler, bakalarn rencide etmemeye zel bir dikkat de gsteriyorlard. Bu propaganda-sabotaj yayn sadece cokunun grlts iinde yok olmad; ayn zamanda absrtleti. nk o kendini, klasik rk, Hitler selaml kaz adm yryl bir milliyetilie kar hazrlamt, karsna kan rengrenk boyalar iinde ark syleyen, dierlerine saldrmayan, kendisini de dierleri gibi gren, btn uluslarn milliyetilii gibi bir milliyetilikti. Hatta onlardan daha ll, anlayl ve toleransl bile denebilir. Ama bu outside durumunu daha da pekitiren olgu da uydu: Almanyada yaayan Siyahlar, Trkler ve yabanclar da ellerinde Alman bayraklaryla, daha fazla Alman olduklarn kantlamak (ve kabul edilmek iin) iin Almanlardan daha byk coku ve ekstra bir gsterme abasyla Alman milli takmnn zaferini kutluyorlard. Hatta muhtemelen Trk genleri olan yabanc grnml genler, koca bir tr kamyonunu Kzl Florann karsna getirmiler onun stne kmlar ve zerinde kutluyorlard. Sonra polis geldi ve trn tepesi tehlikeli olduundan genleri oradan indirdi. Bir zamanlar polis Kzl Floraya saldrmak iin gelirdi, imdi Alman milli takmnn zaferini kutlayan yabanc genlerin kutlamay fazla arya vardrmamalar iin geliyordu. Bu ok basit, sradan, belki ok kiinin dikkatini bile ekmemi kk olaylar dizisi, klasik solun bugnn dnyasn anlamadn ve ona syleyecek bir sz olmadn; artk ciddiye bile alnmadn, bir tehlike olarak bile grlmediini bir kere daha belgeliyordu. Irkln bir tehlike deil gerek olduunu grmeden bugnk dnyada politika retmenin olana yoktur. Ama rkln bir tehlike deil de bir
339
Denemeler
gerek olduunu ise ancak nsanlar grebilir, Trkler, Avrupallar, Almanlar veya Amerikallar deil. Onlar asndan her ey olaandr. Irklk, Der Spiegelin kapandaki akn szcnde gizlidir. Bugnk dnyada, artk klasik rklk bir tehlike deildir. Elbet bu rklk vardr. Hele sava sonrasn ve 68i yaamam dou Avrupa lkelerinde bu rklk vardr ve olduka da gldr, ama artk dnyadaki gelimelere damgasn vuran bu deildir. Bu rkla kar mcadele iinde hibir program ve perspektif gelitirilemez. Bugnn rkl, ok kltrl biimiyle bile ulusal devletleri ve snrlar savunmann ta kendisidir. Globalleme, tm mallarn ve parann serbest dolamna dayanmaktadr. Bugnn dnyasnda, bir tek mal vardr bu serbest dolamdan yararlanamayan: gc. gcnn serbest dolam, gittii yerde eit haklara sahip olmas demek, uluslarn, ulusal snrlarn ve devletlerin ortadan kalkmas demektir. Kar oranlarn yksek tutmak ve ii snfn uluslara gre blebilmek ve her lkede burjuvaziyle ittifaka ekebilmek ancak ulusal snrlar ve devletler sayesinde mmkn olmaktadr. Globallemenin bylesine gelitii bir ada, klasik rklk ne burjuvazinin yaylma hayalleri ne de kapitalizm iin hibir avantaj salamamakta, aksine bir yk oluturmaktadr. Bu nedenle, ulusal devletleri savunma, bir bakma, burjuvaziyi klasik rkla kar durua ve ok kltrlle dayanan bir milliyetilii tevik etmeye zorlamaktadr. Burjuvazinin byle bir sisteme doru geii hem lke iinde, hem dnyada ona daha geni bir temel ve daha geni bir hareket alan salamaktadr. Elbette burjuvazinin bir milliyetilikten dier milliyetilie geii; kaz adml Hitler selaml milliyetilikten; renkli ve karnaval haval milliyetilie geii, dz bir yol izlememektedir ve bizzat burjuvazinin iinde ayn zamanda bu iki milliyetilik arasnda bir atma da gereklemektedir. Bu dz bir sre deil, atmal, gelgitleri olan bir sretir. te son Dnya Kupas, Almanyadaki bu atmada, klasik rk milliyetiliin, ok kltrl milliyetilik karsnda ciddi biimde geri adm atmak zorunda kald bir atmayd ayn zamanda. Solu outsidea dren de tam buydu. Almanyadaki Dnya Kupasnda bu atma da gelecek yaznn konusu olsun. 6 Temmuz 2006
340
Futbol ampiyonas, Alman Politikas ve Sol

Bu dnya futbol ampiyonasnda Almanya dnya ampiyonu olamad, nale kalamad, nclkle yetinmek zorunda kald, ama politik olarak bu ampiyonada en byk baar ve kazan Alman burjuvazisinindir. Neden ve nasl? Bunu gstermeyi deneyelim. Son dnya kupas, Alman burjuvazisinin, klasik kana, soya dayal rk milliyetilikten; artk gnn ihtiyalarna cevap vermeyen ve bir yk oluturan bu milliyetilikten; globallemenin ve bir Avrupa Birlii oluturabilmenin ihtiyalarna daha uygun den bir milliyetilie geiin dnm noktas olduu gibi; bu iki milliyetilik arasndaki mcadelenin de bir sahnesiydi. Bu durumu iyi gzleyen eski 68li, bir zamanlarn hzl anaristi, imdilerde Yeillerin teorisyen ve stratejistlerinden, onlarn Avrupa ilerine bakan Daniel Con Bendit (bir zamanlarn Kzl Danysi) son Dnya ampiyonasna Alman Milli Futbol takmn hazrlayan Klinsmann kastederek, o Yeil-Kzl koalisyonun yapamadn baard (yeil ve kzl Alman politik kltrnde ekolojistler ve sosyal demokratlarn karl olarak kullanlyor.) anlamnda szler etti. Onu bylesine sz ettiren deiim nedir? Birok sosyolog ve yazar bu ampiyona ncesi Almanya ile bu ampiyona sonras Almanyann ayn olmadn sylyor ve bunda Alman Milli takmnn antrenr Klinsmannn ilevine dikkati ekiyor.11
11 Bu deiim Radikal yazar Ceyda Karan tarafndan yle anlatlyor. Yazar ayn zamanda deiimi anlatyla deienin ne olduunun bir kantn daha da 341
Denemeler
Birka karakteristik haber, bu dnmn ap hakknda bir karar verir. Almanyada byyen, Trkiye kkenli lm rejisr Fatih Akn, Hrriyette kan habere gre unlar sylemi. Haberi 2 Temmuz Pazar gnk Hrriyetten okuyalm. dll Ynetmen Fatih Akn: Dnya Kupas Irkl bitirir. (...) lk kez Almanyay tuttuunu syleyen Akn, Almanyadaki Trkler milli malarda hep rakibi tutard. Ama bu son dnya Kupasnda bu deiti. (...) Btn dnyadan misarler geldi. Bu bir ok gibi oldu. Eitim gibi bir ey oldu, iyi oldu. Irklk gidiyor. Almanyann yedii gol zlen, att golle havalara frlayan Akn, tur sevincini kutlad.
sunmu oluyor. Yazn bal bile ilgin: Almanya Gk Kuann Altndan Geiverdi. (10/07/2006, Radikal ) Dnya Kupasn kaybettiler. Pek mitlenmilerdi, Dortmundta yar nalde gelen yenilgi sonras gzyalarn tutamadlar. ok srmedi, glmsediler. Bu kupann galibi Almanlar oldu. Bir aylk futbol festivaline hogryle ev sahiplii yaptklar, sportmenlikleriyle yeil sahalarda rkla prim vermedikleri, memleketlerinin drt bir yann altn sars-krmz-siyah bayraklaryla donatmakla kalmayp, Togonun yeil-sar-krmzsna da brnebildikleri iin... Ve 1980lerin elik disiplinli Panzerlerine, gmenlerin topularn katabildikleri, Polonyal Klose ve Podolski, Fransz aksanl Neuville, yar Ganal Odonkorlu bir takm kurabildikleri iin... Yllardr uyum sorunlar yaadklarn konusak da, bir ekilde sdklar geni gmen kitlelerinin, kendiliklerinden bu renge brnerek can gnlden Almanyay desteklemi olmas bir iaret olsa gerek. Gmenlerin, zellikle de Mslman nfusun giderek artt Avrupada Hollanda ve Danimarka gibi hogr timsali gsterilen pek ok memlekette ar sa glenirken, Almanyada marjinal grlyor. Yer gk altn sars-krmz-siyah renklere boyanrken, yllardr bu renkleri tekellerine alm ar saclarn areyi Reichn beyaz-krmz-siyah renklerine snmakta bulmas pek manidar deil mi? te bundan tr, Dnya Kupas boyunca Almanyada yaanan cokunun Nazizm ruhunu hortlatacak bir milliyeti hissiyat olduu iddias pek komik. Zira Anglo-Sakson medyasnn pek sevdii milliyeti yaktrmalar, Almanyann her zaferi sonras Berlin sokaklarna en, Alman bayrana ay-yldz konduran Trkleri aklamyor. Yahut da Der Spiegelin yaymlad altn sars-krmz-siyah renklere brnm bartl Mslman kzlarn fotorafn... Bu baka bir fotoraf olmal! Belki de basite u saptamay yapmak lazm: Almanlar artk kendilerini iyi hissediyor, dakika ba zr dilemek gerektii kri sabitinden kurtuluyor. 342
Alman medyasnda, esas vurgu hep, artk btn milletler gibi Almanlarn da kendi bayraklarndan utanmamay rendikleri ve onunla rahat bir iliki kurabildikleri gibi noktalarda younlayordu. Ve hemen hemen btn haber ve resimlerde genellikle Almanlar baka uluslardan insanlarla birlikte elenirken haber yaplyordu. Ma dolaysyla gelenlerle yaplan sylei ve haberlerde ne karlan, ziyaretilerin Almanlar hakknda hep kabz, ar rk, milliyeti, glmez insanlar gibi yarglar olmasna ramen burada bambaka bir durumla karlam olmalar gibi noktalard. Bir de en ok Alman bayrayla Alman milli takmnn baarlarn kutlayan yabanclar, zellikle Trkler ve siyahlar gze batrlmaya allyordu. Hatta Trklerin Alman bayrann krmz eridinin ortasna ay yldz koymalar zellikle ne karlan haberler arasndayd. (Buna gerici Trk milliyetilii, aynsnn yarn Trkiyede de olabilecei, yani Krtlerin, yeil, sar ve krmznn ortasna bir ay yldz koyabilecekleri korkusuyla hemen kar kt. Tabii Almanlarnkine koyulmasna temelden itiraz yok. Ona itiraz eein aklna karpuz kabuu drebilir diye) Yani Fatih Aknn tavr, an azndan yabanclar ve solcular yaygn olan genel bir eilimin ifadesinden baka bir ey deil. Solcularn ve yabanclarn nemli bir ksm eski reekslerin anlamnn kalmadn dnyor ve artk Alman bayrandan utanmamay veya Almanyay tutmay reniyor. Geenlerde Sol Neden Ofsayt ta? yazsnda anlattmz ve tarttmz kk sahneler, aslnda genel bir eilim ve dnmn tipik grnmleriydi. Aslnda bu yeni durum bizzat PDSin (Demokratik Sosyalizm Partisi) yldz olan, Gregor Gysinin aadaki szlerinde en ak biimde yansyor: Ulusal futbol takmlar iin Almanlar tarafndan da vurulan ulusal gurur, Meclis sol grup bakan Gregor Gysinin grne gre, olumlu yurtseverliin bir iareti. Gysi Tageszeitunga verdii demete, Almanyada gen kuak arasnda Ana vatanlarna (Trklerde vatan ana metaforuyla, Almanlarda baba metaforuyla balantldr. Tam evirisi baba vatan olurdu) kar tamamen normal, kabz olmayan bir iliki geliiyor ve bu dnya futbol ampiyonasn biricik byk bir len yapyor dedi. Buna karlk, bizzat kendi kuann ise, ulusal sorunla hastalkl bir ilikisi olduunu ve bu nedenle yurtseverlik tartmasnda azn kapamas gerektiini syledi. Gysi, Burada ilk defa, kendi ulusuna kar bamsz, kabz olmayan, normal bir iliki oluuyor dedi. Eski PDS Bakannn argmanna gre, toplumda herkesin kendisini btne kar sorumlu his343
Denemeler
sedebilmesi iin, kabz olmayan ve normal bir ulusal ba bir n kouldur. Gysiye gre, sa taraftaki Totaliter anti komnizm tpk solun bir kesimindeki totaliter anti nasyonalizm gibi bunu imdiye kadar engelledi. Gysi partisinin bir blmndeki ritellemi Almanya, bir daha asla! parolasn da eletirdi. nsan istemedii bir ulusu ynetemez dedi. Bunun kafada ve yrekte bir eliki olduunu syledi. Solcular ve kendi kuann tutucular, 50li ve 60l yllarnn tecrbeleriyle gen kuaklarn cann skmamal. Biz kendiliinden daha iyi gelieni yolundan saptrmamalyz. Normallemeye bizim katkmz bu olabilir. dedi.12 Gysinin bu szleri, bu futbol ampiyonasnn Alman kapitalizminin gerek bir zaferi olduunun en byk delilidir. Eski milliyetiliin karsnda olan solcular yeni milliyetiliin savunuculardrlar. Bir burjuvazi iin, bundan daha byk bir kazan olabilir mi? Ofsaytta kalmak istemeyen solcular ve yabanclar (Gysi veya F. Akn) bu yeni milliyetiliin selamlayclar, taraftar ve savunucusu olarak ortaya kyorlar. Milliyetiliin ne olduunu anlamayanlar, bugnk dnyada en demokratik milliyetiliin bile aslnda dnya apnda bir rk ayrmcs apartheit sisteminin arac olduunu anlamayanlar, byle yaparken, rklktan kurtulu ve ona kar k adna, ilen bu rk sistemin savunucular olarak ortaya kyorlar. Ama sadece sol mu byle? Ayn blnmenin Alman sa, arasnda da yaand grlyor. Die Zeit gazetesinin haberine gre, Alman faistleri arasnda da bir blnme varm. Bir ksm, bu yeni yurtseverlii milliyetiliin yaygnlamas olarak selamlarken, dierleri bunun pazar gn milliyetilii olduunu syleyip bu milliyetilie kar tavr alp onunla kendi arasna snr izmeye alyormu. Bunlar etraf dolduran siyah, krmz ve sar renkli Alman bayraklarna da kar kp, siyah, beyaz ve krmz renkli bayran Alman milliyetiliinin bayra olduunu sylyorlarm. Bylece Alman burjuvazisi, solcular, yabanclar (ve hatta faistler arasndaki blnmenin gsterdii gibi) faistlerin bir blmn yeni milliyetiliinin destekileri haline dntrm bulunuyor. Elbette bu yeni biim milliyetilik, Bat Almanyada eski Dou Almanya olan eyaletlerden, byk ehirlerde taral, gen kuaklar arasnda yallardan daha g12 Bkz: <de.news.yahoo.com/21062006/286/gysi-begruesst-deutschen-fussballpatriotismus.html> 344
l ve yaygndr. Eski biim hala zellikle eski Dou Almanyada ok gldr, ama bu, gelecee damgasn vuran bir eilim deildir. Btn Dou Avrupada olduu gibi, orada zaman bir sre durmutu ve duvarn yklndan beri kald yerden devam ediyor. Dou ve Bat (yallar ve genler; byk ehirler ve tara) aslnda bu milliyetiliin birbirini izleyen iki aamasn, zamansal bir dizilii, meknsal biimde yanstmaktadrlar. Alman kapitalizmi iin Avrupadaki baka uluslar ve topraklar igal ile yaylmann, baka uluslar kleletirmenin ideolojik temellerini atan klasik rk milliyetilik bir intihar olur. Ayrca buna ihtiyac da yoktur. Hitlerin Avrupa Kalesini Alman burjuvazisi, bizzat Dou Avrupal halklarn Avrupa Birliine katlmak iin yaptklar ayaklanmalarla ve gnll katlmlaryla kurmu bulunmaktadr. Alman burjuvazisinin ihtiyac, bu yeni duruma uygun bir milliyetilikti. Eski kuaklarn ekillenmeleri, gelenekler, yerlemi eski yap bu yeni duruma uygun bir milliyetiliin egemen olmasnn nnde bir engel oluturuyordu. Bu futbol ampiyonas, bu eski milliyetiliin kabuunun krlmas; Alman politik kltr ve egemen resmi milliyetilik iin kk bir devrim oldu. Ama eskisinin yerine gelen, en az eskisi kadar tehlikeli bir rklktr ya da gnmz dnyasna uygun bir rklktr. Bu kavranmazsa, dnyadaki hibir gelime karsnda doru tavr alnamaz. 1936 Berlin Olimpiyatlar biyolojik ayrmlara dayanan bir milliyetiliin ve rkln bir gsterisiydi. 2006 Dnya futbol ampiyonas, ok kltrl bir milliyetiliin ve rkln gsterisidir, Alman politik kltrnde ikincisinin birincisinin yerini almasdr. Bunun nasl bir rklk olduunu ise her hangi bir ekilde milliyeti olanlar anlayamazlar. Bunun rklk olduunu anlayabilmek ve grebilmek iin, yeryznde ulusal snrlarn ve milletlerin demokrasi ve insan haklarnn nndeki en byk engel olduunu kavramak; bu ok kltrl milliyetiliin de bu ulusal snrlar ve rk ayrmcs sistemi yaatmay ve glendirmeyi amaladn grmek gerekir. Bugnk globalleme anda, gelimi lkelerde, gerek yalanan nfus dolaysyla, gen nfuslu nc dnyadan gelecek i gcne duyulan ihtiya nedeniyle; gerek i gcnn yeniden retiminin yatn dk tutmak dolaysyla kar oranlarn ykseltmek iin zellikle gastronomi, temizlik, salk gibi alanlarda gmen i gcne duyulan ihtiya nedeniyle ve nihayet belli alanlarda (zellikle programlama, elektronik) igc ithal edebilmek ve ekebilmek iin klasik kana, etniye, kltre dayanan milliyetilik, burjuvazi iin bir engel oluturur. Ama sadece bunlar deil, Alman burjuvazisi gibi sabkal bir burjuvazi iin, klasik milliyetilik, ekstradan prangadr politik, ideolojik ve kltrel
345
Denemeler
etkinin ekonomik etki lsnde yaylmasn ve arlnn artmasn engelleyen. Burjuvazinin Globallemeden kard sonu, yeryznde ulusal snrlarn kaldrlmas gerei, uluslarn ilgas ve bir tek dnya cumhuriyeti deildir. Bu eski milliyetiliin terki bizzat tam da bu uluslar ve snrlar korumann ve yaatmann bir aracdr. Bylece burjuvazi, hem gerici uluslar ve ulusal snrlar korumakta hem de yoksullar bir rezerv olarak bu snrlarn dnda tutmaktadr. Bylece, insanln byk yoksul ounluu, ulusal snrlar ve uluslar meru kabul eden bu sistem araclyla, bir rk ayrmcs bir dnyada yaamaktadr. Bu modern ok kltrl ulusuluu savunmak, znde bu rk ayrmcs sistemi savunmak, uluslar savunmak anlamna gelmektedir. Bugnk rklk, aslnda tpk klasik rklk gibi dnda tutarak kleletirmektedir. ok kltrl milliyetilik, zengin lkelerin etraarna rdkleri duvarlarla birlikte ykselmitir ve ykselmektedir. Bu dta tutu ok kltrl bir milliyetilik araclyla yapldndan, bu modern rkla gei, normal bir milliyetilie gei olarak Demokratik Sosyalizm Partisi nderi Gysi tarafndan bile selamlanyor ve savunuluyor. Bugnn dnyasnda, her trl maln ve parann hibir ulusal snr tanmadan dolat bir dnyada, igc denen maln hala ulusal snrlara bal kalmasn normal bir milliyetilik olarak savunmak, yani ulusal devletleri, snrlar savunmak ve insanlar bunlara kar savaa armamak, rkl savunmakla, insanln byk blmn bir nc dnya denen rezervatta tutmakla zdetir. Bunu kavramayan sol, klasik ulusuluu ve ulusal devletleri savunduu srece, ofsaytta kalmaya, klasik faistlerle ayn ulusuluk dzeyine taklmaya mahkmdur. Eer bu klasik ulusuluk karsnda bay Gysi gibi normal ve ok kltrl ulusuluu savunduunda da, bugnn gerek var olan rkln, gelecee damgasn vuran rkl savunur durumda olmaya mahkumdur. Yeiller, PDS veya Fatih Aknda olduu gibi. Aslnda bu blnme aynen Trkiyedeki solun blnmesi gibidir. Klasik rk Trk milliyetiliini savunanlar, Trkl ve Trk devletini sorgulamayanlar ve globallemeye kar olmak adna onu savunanlar, genelkurmayn, askeri brokratik oligarinin birer destei ve yedei olarak kalmaktadrlar. Buna karlk, ok kltrl mozaik milliyetilii savunanlar ise burjuvazinin, globalizmin, ABnin, liberalizmin savunucular olarak ortaya kmaktadrlar. Her iki taraf da ulusal devletleri ve snrlar tartmamaktadr, politik olann ulusal olana gre tanmlanmasn sorgulamamaktadr; her iki taraf
346
da milliyetilidir, farklar ulusal olann nasl tanmlanaca noktasndadr. Alman politik kltrnde bir daha asla Almanya sloganlar atanlar veya Anti-Almanclarn Trk solundaki karl Trkiyenin ulusalc soludur. Gysilerin, Benditlerin Trkiyedeki karlklar ise DPliler, kinci Cumhuriyetilerdir. Bunlarn ikisi de milliyetidir, ayrlklar milliyetilik anlaylarndadr. Klasik milliyetiler buna Trkiyede antiemperyalizm, Almanyada anti Almanlk elbisesi giydirmekte; globalizme kar k ad altnda gerici ulusuluu savunma ve yaatmaya almaktadrlar. Modern ok kltrl milliyetiler ise savunduklarnn milliyetilik olmadn, ulus devletin almas olduunu sylemektedirler. Bunlarn ikisi de milliyetiliktir. kisi de rklktr, ama biri artk mrn doldurmu, dieri bugnn dnyasnn ihtiyalarna uygun. Bu futbol ampiyonasnda Almanyada ne olduunu anlamak iin Trkiyede yle bir durum dnlebilir: Almanyadaki Bayern Futbol mafyas (u Beckenbauerler falan) klasik rk, kana dayal milliyetiliin temsilcileriydiler. Bu milliyetilik bizzat Alman burjuvazisinin karlarnn nnde bile bir engel haline gelmiti. Bu en iyi ve ak olarak Alman Milli takmnn bileiminde grlr. Bu milliyetilik, yetenekli ve yoksul Trk ve yabanc ocuklarn daha okul ve mahalle takmlarndan beri engeller. Bunlarn iinde zel yetenekleriyle ykselebilenler byk takmlarda yedek kulbelerinde bekletilir ve hele milli takma alnmalar sz konusu bile olmazd. Bu en ak olarak futbol sonularnda grlebilir. Fransa, Cezayirli i ocuu Zidane ve simsiyah futbolcularyla Dnya ampiyonu ve ikincisi olurken, Alman milli takm benzer baarlar gsterememektedir. Buna karlk, Almanyann dlad Trkiye kkenli genler, Trkiyeyi geen dnya ampiyonasnda dnya ncs yapmlard. Bu genleri dlamayp zmleyebilseydi, geen dnya ampiyonasnda Almanya kolaylkla dnya ampiyonu olabilirdi rnein. Bu durum Almanyaya egemen kana dayanan milliyetiliin Almanyann ekonomik gcne denk den bir politik ve ideolojik g ve arlktan onu mahrum klmasnn futbola yansmasndan ve onda da ifadesini bulmasndan baka bir ey deildir. Alman kapitalizmi retim ve ekonomi alanndaki etkisini, politika ve ideoloji alannda gsteremiyor ve bu da Alman kapitalizmi ve emperyalizminin geliiminin ve yaylnn nnde bir engel oluturuyordu. Almanya iki dnya savana neden olmuluu ile dier lkeleri igal etmilii ile zaten sabkaldr. Bu gemi nedeniyle Almanya, daima uluslar aras politika alannda arka planda kalmay bir strateji olarak benimsemitir.
347
Denemeler
Dnya politikasnda Avrupa adna hep Fransay ne srm, gerekte kendi sylemek istediklerini Fransaya syletmitir. Bylece hem Fransz burjuvazisinin kendini beenmilik biiminde da vuran aalk komplekslerini tatmin etmesine olanak vermi hem de onun bu tafral tavrlar karsnda altn ortay, aklselimlii ve uzlamay savunan bir pozisyonu savunur grnme olana elde etmi, herkes tarafndan kabul edilebilir olmutur. Sava sonrasnn zellikle Genscher dneminin Alman d politikasn bu strateji karakterize eder. Ne var ki Dou Avrupann kyle birlikte bu denge yerinden oynamtr. Yeni dneme uygun d politikay da Yeillerden Fischer ekillendir mitir. Duvarn yklnda, Almanyann birlemesine en byk muhalefet bizzat Fransa ve ngiltereden hatta Amerikadan gelmitir. Dou Avr upann halklar bir yandan, Avrupa Birliine katlarak Rusyaya kar kendilerini garantiye almak istiyorlard, ama Avrupa Birlii demek Almanya demek olduundan, bu ayn zamanda Almanya tarafndan yutulmak anlamna de geliyordu. Yamurdan kaarken doluya tutulmakt bu. Bu nedenle bir yandan Avrupa Birliine girerken, Alman politik etkisine kar Amerikann yannda yer aldlar. Bylece ABD, aslnda bu lkelerde ekonomik olarak byk bir etkisi olmamasna ramen, bu lkeler ilen Alman sermayesi tarafndan ele geirilmi olmasna ve Almanyann egemen olduu Avrupa Birliine girmi olmalarna ramen ABDnin mtteki oluyorlar ve ABD bu lkeler araclyla Avrupa Birlii iinde arln arttryor, Iraka saldr dneminde olduu gibi, Avrupa Birlii inde Yeni Avrupa ile Eski Avrupaya kar bir denge oluturabiliyordu. Bylece ABD bizzat Avrupa Birlii iinde Alman-Fransz eksenini kuatabiliyordu. ngiltere zaten klasik mtteki ve Avrupa Birlii iinde beinci koluydu. Gney Avrupa ve Akdeniz lkeleri talya, spanya, Portekiz gibi lkeler Almanyann gcn dengelemek iin ABDnin yannda saf tutuyorlard, Dou Avrupa da Almanyaya ya kar ABDye yaslannca, ABD Alman Fransz eksenini kuatabiliyor; bu dengeler araclyla rnein Trkiyenin Avrupa Birliine alnmas iin (ki Trkiyenin AB yelii de bizzat ABDnin Avrupa Birliinin bir siyasi irade oluturmasn engelleme stratejisinin bir parasdr) bask yapabiliyordu. te yandan Almanya, Dou Almanyay yutmutu, ama bu biraz midesine oturmutu, bunu hazmetmesi biraz zaman alacakt. Benzer ekilde Dou Avrupada gerek ihra mallar gerek ihra ettii sermaye ile muazzam bir arlk kazanmt, ama bu politik ilikilere hibir ekilde yansmyordu. nk gemiin hayaleti bir trl peini brakmyordu.
348
Yugoslavyann paralanmasn Almanya balatt ve bugn, bizzat Srbistan dahil btn eski Yugoslavyada esas arl olan Almanyadr. Yugoslav i sava bir bakma Almanya ile Rusya, Fransa ve ABDnin arasndaki etki ve paylam mcadelesinden baka bir ey deildi ve bunun tartmasz galibi Almanya oldu. Almanya bir yandan eski Dou Almanyay hazmetmeye alr, dier yandan Dou Avrupa zerinde iktisadi etki ve gcn pekitirir ve bylece uzun vadede ABDnin etkisini ntralize edecek temeli salamlatrrken, dier yandan Avrupa birlii iinde politik arln pekitirmek iin AB iinde bir anayasa hazrlna girdi. Bu anayasa ile yava yava, AB apnda seilmi organlara doru bir geie balang yaplmak isteniyordu. Avrupa Parlamentosu gibi gerek bir gc temsil etmekten uzak organlarn dnemi geride kalmalyd. Tasaryla, rnein, bir ortak Avrupa D Politikas iin temel yaratlyor ve Alman Dileri Bakan Fischer bu grev iin hazrlklara balyordu. Ama Almanyann bu artan gcnden korkan Fransa, bu plan sabote etmekten baka are bulamad ve Anayasay halk oylamasna gtrerek hayr dedi. Bylece Anayasa ve Alman plan bir anda deersiz bir kada dnt. Bu durum elbette ABDnin de ok iine yarad. Almanya kendisi bizzat Fransadan bile daha geri kana dayanan bir ulus tanmna dayanrken Fransann ulusulua dayanarak Avrupann politik birlii ve iradesine giden yolu sabote etmesine kar bir ey yapamazd. Bu milliyetilikle dou Avrupadaki anlar unutturamaz, ekonomik etkisini politik bir etkiye dntremezdi, hatta bizzat kendi ekonomisinin ihtiyalar bile bu milliyetilik tarafndan baltalanr olmutu. rnein dou eyaletlerinde klasik rkln kurbanlar genellikle i adamlar bile olabiliyordu. Bu koullarda, ancak ciddi bir stratejik dn, Almanyaya bu sorunlar aabilmesi, Fransann, Dou Avrupann direncini krabilmesi ve Avrupada bir tek politik irade oluturup, dnya apnda ABDye meyden okuyabilecek bir durma gelebilmesi iin gerekli koullar yaratabilirdi. O zaman birden bire kar olanlar yanda haline gelebilirler, etkiye kar duranlar bizzat o etkinin aralar olabilirlerdi. Bu ynde epey admlar atlmt. rnein bizzat Fatih Akn gibi gen Trk asll rejisrlerin nnn almas ve dllerle tevik edilmeleri, hem Alman sinemasna bir taze soluk getirmi, Alman lmlerinin dnya pazarna egemen Amerikan sinemasna kar bir hamle yapmasn salam hem de Almanyadaki Trklerin sisteme entegrasyonu yolunda kk admlar atmalarn salamt.
349
Denemeler
D politika alannda benzer bir ilevi de Alman politikasnn btn anketlerde yllar boyunca en sevilen politikacs kan Fischer grmt. Bu solcu eskisi, srail Parlementosundan Arap lkelerine kadar her yerde Alman kapitalizminin karlarn en akll biimde savunmu ve Almanyann ihtiyac olan deiiklikleri yapmt. Fischer sayesinde Alman Ordusu, adm adm btn askeri harektlara katlma hakkn elde etmiti. Ama btn bu gibi gelimelerde yansyan anlay henz hem toplumun derinlerine nfuz etmi hem de egemen politik elite egemen olmu deildi. zellikle futbol ve spor alannda eski anlay, bu alana egemen olan Bayern Mayas da denen Beckenbauer gibilerin ahsnda egemenliini srdryordu. Ama ayn zamanda bu anlay artk btn olanaklarn tketmi bulunuyor ve bir baar getiremiyordu. Daha nce bu Maann has adam olmayan Christopher Daum, Kokain kullanml bahane edilerek tasye edilmi ve bir sre daha zaman kazanmt bu ekip. Ama Alman futbolunun dn durduramamt yine de. te bu uzun ypranma srecinin sonunda, yine bu Maann dndan, Stuttgartl, futbol karyerinin nemli bir blmn talya, ngiltere gibi baka lkelerde geirmi, Amerikada yaayan (galiba kars da in asll bir Amerikal) Klinsmannn Alman milli takmnn bana gelmesi ile Alman kapitalizminin karlar zerine iki farkl milliyetilik arasndaki mcadele, bir bakma futbol ampiyonas iinde geer oldu. Politikada, giyiniler, durular, tavrlar hep birer politik anlama da sahiptirler. Klinsmann, takm derhal genletirdi. Takmn esas golcs olarak Polonya asll iki futbolcuyu forvete koydu. Daha sonraki dzenlemede Almanyada bym Odonkor adl yar siyahi bir oyuncuyu da takma ald. Bayern Maasnn takm iindeki etkisini krmak ve onlara kendi otoritesini kabul ettirebilmek iin Kaleci Oliver Kahn yedee ald. Almanyada olan anlamak iin, Bayern Maas yerine Trkiyedeki Futbol mafyas, MT, Mafya ilikilerini gz nne getirilebilir. Beckenbauer yerine Fatih Terimi koyulabilir. Trkiyede zel Sava Dairesinin inkrcla ve baskya dayanan klasik Trk milliyetilii ile kinci Cumhuriyetilerin, ok kltrl bir milliyetiliin atmasnn milli takmn bileenine ilikin bir atma biiminde yansmas gz nne getirilebilir. rnein Fatih Terim gibilerin artk iyice ypranmalar ve yeteneksizliklerinin aa kmasyla, Trk Milli takmnn bana, kinci Cumhuriyeti yaklamlar olan bir antrenrn getirildiini gz nne getirelim. Bu antrenr diyelim ki, ok iyi oynayan Krt, Ermeni, Rum ve ingene genleri takma alyor. Buna kar sinsice bir kampanya yrtlyor. Ama ok kltrl milliyetilie eilimli gen
350
kuaklar bu yeni antrenr gizliden gizliye destekliyorlar. Sonra bu antrenrn anlayyla kurulmu takmn baars zerine o zamana kadar savunmada kalm kendini rahata aa vuramam birok kltrl milliyetilik bu vesileyle birden bire saldrya geiyor ve sahneye egemen oluyor ve bu baary gren dier inkra ve baskya dayanan milliyetilerin bir ksm saf deitiriyor veya uygun bir frsat kollamak zere siperlere ekiliyor. Byle bir durum Trkiyenin politik ortamnda nasl kk bir devrim anlamna gelir idiyse, Almanyada olan da aa yukar byle bir eydir. te bizim dediimiz, bu milliyetiliin de bir milliyetilik olduu, bunun gnn koullarna daha uygun daha tehlikeli bir milliyetilik olduudur. Klinsmannn sembol olduu milliyetilik nasl Alman burjuvazisinin Almanyada Avrupada ve dnyada etkisini arttracak ve ona yepyeni gler salayacaksa (yukarda grld gibi imdiden Gysiler, Fatih Aknlar yedeklendi bile), benzer bir milliyetilik de Trk burjuvazisine benzer olanaklar aar. te Alman burjuvazisi bu dnm baard bu son futbol ampiyonasnda. Bu nedenle bu ampiyonann en byk galibi Alman burjuvazisidir. Trk burjuvazisi ise, bunu yapacak cesaret ve gten bile yoksun. Almanyada 68in, Yeillerin, bar hareketlerinin, feminist hareketin birikimi zerinden bu dnmler gerekleti. Trkiyede ise, btn bunlarn anlar bile unutuldu. Bu nedenle Almanyadakine benzer deiimler Trk ordusu ve zel Sava Dairesi iyice tecrit olup iplii pazara kmadka henz bir hayaldir. Biz ulusun tanmandan her trl dil, din, etni, kltr, yer belirlemelerinin dlanmasn savunduumuz iin, elbette bu tavrmz ksa vadede, ok kltrl bir milliyetilikle yaknlk hatta paralellik iinde bulunur, klasik kana dayanan milliyetilie kar Ama biz bunun da bir milliyetilik olduunu sylyoruz ve ona kar da mcadele ediyoruz. Dier yandan eski kana dayanan milliyetilie kar bu mcadelenin, Almanyadan farkl olarak, Ortadouda ve nc dnyada, tm milliyetilie ve milletlere kar bir mcadeleye dnebilme potansiyeli olduunu dnyoruz. En azndan Ortadouda olaylarn zorlamas onu bu ynde bir dnme zorlayabilir diyoruz. nk ulusu dille, dinle, tarihle tanmlamaya kar olan byle bir milliyetiliin Ortadoudaki halklar birletirebilme potansiyeli vardr. Bu nedenle, kendi lkelerinde ok kltrl bir milliyetilikten yana olan zengin lkeler, geri lkelerde, dile, dine, etniye dayanan bir milliyetilii desteklemektedirler.
351
Denemeler
Bu da ister istemez, geri lkeler ve Ortadouda bu okkltrl milliyetiliin, zenginleri arkadan kuatabilmek ve btn dnyann yoksullarn birletirebilmek iin, her trl ulusa ve ulusulua kar bir harekete dnebilme potansiyelini ortaya karr. 11 Temmuz 2006
352
Spor ve Futbol zerine Deinmeler

i Snf ve Futbol
Belli sporlarn belli snarla ilikisi bir veridir. rnein atn zerine binilerek yaplan at yarlar ile atn arkasna kk bir araba taklarak yaplan yarlar doular ve sonraki geliimleriyle iki farkl snfa ait olmulardr. Birinin kkleri komn eerine, valyelere kadar giden asillerin yaantsndan ve olanaklarndan kaynaklanr, dieri atlarnn ardna taktklar arabalarla st gtren kyl ve iilerin bu esnada birbirleriyle yaptklar yarlardan. Bu fark, btn profesyonellemeye ramen, bugn bile onlar yapan ve izleyen kitlelerde grlebilir. Birinde asiller, soylular, zenginler, dierinde daha sradan insanlar younluktadr. Birok sporun yaplabilmesi belli bir refah dzeyini gerektirir. rnein golf veya tenis alt snarn hibir zaman semtine bile urayamadklar sporlardr. Bu bakmdan futbol iiler iin en ideal spor koullar sunar, biraz bo bir alan, drt tane ta ve bir de top ilevi grecek bir am kozala, konserve kutusu veya bezden, kttan veya akla gelebilecek her eyden yaplabilen bir top her yerde ve her zaman bulunabilir. Arkada gruplar takmlar olur. Belli bir gelir dzeyi ve olanaklar gerekmez futbol iin. Ondan sonra iki aya zerinde yaayan bu tek memelinin bu zelliklerini sonuna kadar kullanmasnn yollar aktr. Satranc bile kenar353
Denemeler
da brakan sonsuz bir kombinasyon zenginlii; hem bireysel yeteneklerin, hem ortakln gcn ortaya karma, kullanma ve gelitirme olanaklar. Bylesine kolay yaplabilen, bylesine basit, ama bylesine zengin olanaklar sunan baka hibir spor yoktur. Onun bys bu mthi sadelii ve o lde de karmaklndadr. Ama ortada modern kapitalizm ve ii snf olmasayd futbolun byle yaygnlamas mmkn olamazd. nk futbolun olabilmesi iin nce sporun olabilmesi gerekir. Hatta denebilir ki, spor ve futbol beraber domulardr ya da spor futbol olarak domutur. Futbol, sanayi devrimi ve ii snfnn rndr. lk futbol kulb, 19. yzyl ortalarnda, sanayi devriminden sonra, dnyann fabrikas olan ngilterede kurulur. Futbolun yayl ve dnyay fethedii, bir bakma kapitalizmin ve ii snfnn yaylnn dnyay fethediinin en salam gstergelerinden biridir. O caz-blues (tango, rebetiko, arabesk, sun, kalipso vb. de ayn kategoriden saylabilir) gibi, rock gibi, blue-jean gibi modern toplumu srtnda tayan ii snfnn en has rndr. i snfnn bugnk dnyada, Avrupadaki dou dneminden bile geri durumdaki, dalm, blnm, programsz ve rgtsz oluuna bakarak ii snfnn var olup olmadn tartanlar aalardan orman gremez durumdadrlar, onlar dnyaya kendi hayatlarnn ekseninden bakmaktadrlar. Futbolun bugnk yaygnl, ii snf olmadan olamazd. Futbolun yaygnl ve durdurulamaz yayl ii snfnn yaygnlnn ve durdurulamaz yaylnn bir grnmdr sadece. Bugnn dnyasnda, hala toplumsal konumu ve kar ile byyen ve tarihsel bir eilim olarak kar yaknlaan tek byk snf olmaya devam etmektedir iiler. Ama futbolun ii kltr ile olan yakn ilikisine bakp onun sosyalist ya da ii snfnn bir mcadele arac olduu sonucuna ulamak son derece yzeysel ve mekanik bir aklama olur.
Uluslar, Spor ve Politika

Tarihte nasl uluslar yoktu ise, spor da yoktur. Tarihte spor olduu, modern toplumun, hatta ulusuluun bir uydurmasdr. Tatil de, spor da, ulus da, btnyle modern toplumun bir rndr ve modern toplumun dinine aittirler. Ata sporu, koca bir yalandan baka bir ey deildir. Hem de katmerli yalan, nk hem tarihte yaayanlar bugnk Trklerin veya bilmem kimlerin atalar deildiler, uluslarn tarihi olmad gibi Trklerin veya baka milletlerin tarihleri ve atalar da yoktur. Hem de o atalar spor yapmyorlard. Onlar tatil de yapmyorlard.
354
Spor ancak kapitalizmde var olabilir. Sporun bir tek ilevi vardr kapitalist toplumda, igcnn retiminin ve yeniden retiminin sosyal masraflarn ksmak, kar oranlarn ykseltmek. Salk sisteminin de, ailenin de, tatil yerleri ve gnlerinin de hepsinin temel ilevi budur. Spor yapan bir ii, igcn daha kolay yeniler; modern retim ve yaam srelerinin yaratt zyolojik ve ruhsal yorgunluklar, ypranmalar, gerilimleri daha kolaylkla atp kendini yenileyebilir. Bu da i gcnn dzenli ve istikrarl kullanmn, onun kendini yenilemesi iin gerekli sosyal masraarn azalmasn getirir. Spor yapmayan bir toplumda, iiler, yani igc denen meta satanlar, daha ok hasta olacaklar, i yerlerindeki verimlilikleri daha az olacak, hayatlarnn daha ksa bir dneminde bir i gc olarak onlardan yararlanlabilecektir. Bu da kar oranlarnda bir dme demektir. Modern kapitalizm aileyi de ayn amala korur. Kadnn denmemi emei, igcnn retimi ve yenden retiminin sosyal masraarn azaltr, cretlerin dk tutulmasn salar dolaysyla kar oranlarn yksek tutar. Sporun ya da tatilin ilevi, ailenin ilevi gibidir, kapitalist toplumun kendi ileyii asndan. Kapitalizm ncesinde ise spor yoktur, nk retim veya smrnn temeli, igc denen metan kullanm deerinin gereklemesi deildir. Gerek komnde gerek klasik uygarlklarda, bugnk spora benzeyen etkinlikler, bedenin salna, yani igcnn yeniden retilmesine deil, her eyden nce ruhun eitimine, nefsin kontrolne yneliktir. Oyunlar ise, btn memelilerde olduu gibi yine bir eitimdir. Bu nedenle kapitalizm ncesinde tatil veya spor yoktur. Cuma, cumartesi veya pazar gnlerinin tatil olmas, igcnn yeniden retilmesinin deil, toplumsal yaamn yeniden retilmesinin ve ruhsal eitimin aracdr. Kiliseye pazar, camiye cuma gn yani tatilde gidilir. Bugnk spora benzeyen etkinlikler de ayn ekildedir. Batan aa dinseldirler. Sporlar manastrlarda, tarikat ayinlerinde, dini gnlerde yaplr. Dinin dnda bir spor yoktur. Ve sporun amac bugnk toplumdakinin tam tersinedir. Beden deil, ruhu eitmektir. yi bir komnda, iyi bir Mslman, Hristiyan vb. olmaktr. Bugnk sporun amac ise, iyi bir insan bile deil, iyi bir igcdr. Tabii burada dinseli bir inan deil, tm styap olarak kullanyoruz. Dini inan olarak ele almak burjuvazinin ya da modern toplumun dininin bir dogmasdr. Ama bu bir kere grlnce, bugnk toplumda da sporun aslnda bu toplumun dininin ayrlmaz bir paras olduu grlr. Bu toplumun dini, igcnn smrsn dzenlemeye yneliktir. Spor da tamamen buradan kar. Nasl igcnn dili, dini, etnisi, soyu, sopu, inancnn
355
Denemeler
onun yaratt art deer zerinde bir etkisi olmaz ise ve btn modern toplumun dini bu gerekten kyorsa; ayn ekilde spor da bizzat bu igcnn yeniden retilmesiyle ilgilidir ve bu din iindeki yerini buradan alr. Tabii burada en saf ve ideal biimiyle sporu ele alyoruz. Yani u demokratlarn (ve hatta kendini sosyalist sanan ve znde demokrat olan sosyalistlerin) idealindeki biimiyle. Yani herkes spor yapyor, spor yapmaktan bambaka bir fenomen olan takm taraftarl yok, medyann etkisi yok. Spor da yarma, rekabet, etkinlii arttrmak, rekorlar krmak iin deil tam da salk iin yaplyor diye dnelim. Bu en ideal biimiyle bile spor burjuva toplumunun dininin, yani burjuva toplumunun styapsnn en has ve ayrlmaz bir esidir. imdiye kadar sosyalistler, kapitalizmdeki sporu hep, rekabetilii, yarmacl, etkinlii vb. hedeedii, sporcudan ziyade seyirci ve taraftar yaratt iin eletirdiler. Bu eletiriler burjuva uygarlnn ufku iinde bir eletiridirler. Bu eletirilerin hi birinin geerli olamayaca bir toplum, sadece daha iyi bir kapitalizm olurdu. Sosyalistlerin spora ynelik eletirileri aslnda hep burjuva uyarlnn ufku iinde bir eletiri olmutur. Bu eletiri znde hep, sporun yaygn, ucuz ve sala ynelik olmamasyla ilgidir. Yaygn, sala ynelik ve ucuz spor tam da saf ve ideal biimiyle kapitalizmle hi bir ekilde elimez. Bunun iin mcadele sadece daha demokratik bir toplum iin mcadeleden baka bir ey deildir. Bu tpk, demokratik bir ulusuluk iin mcadele gibidir. Yani ulusu, dille, dinle, etniyle, kltrle, tarihle tanmlamayan bir ulusuluk iin mcadele gibidir. Sosyalizmin spor eletirisi bu erevede kalamaz, tpk ulus ve ulusuluk eletirisinin ulusun gerici tanmlaryla snrl kalamamas gibi. Sosyalist hareket, nasl politik ve zel ayrmnn kendisini amak ve bunun iin de ilk elde ulusal olan da politik alnn dna atmak zorundaysa, ayn ekilde, i zaman ve igcn yeniden retmeye ynelik zaman (aile, tatil; spor, kltr vb.) ayrmn amaya ynelik olmaldr. Bu ayrmn ve blnmenin kendisini eletirmelidir. , eitim, spor ve dinlenmenin hepsi bir ve ayn ey olmaldr. Proletaryann asl grevi ve hede sporu yaymak, demokratikletirmek deil, sporu yok etmektir, tpk yabanclam emei, ii yok etmek olduu gibi. Dolaysyla proletarya retime kapitalizm gibi yaklaamaz. Bu ayrm ortadan kaldrmak, i saatlerinin yabanclamasna son vermek iin tm ii, serbest zamanlar, sporu bu bak asndan yeniden rgtlemelidir. Bu konuda hibir ciddi dn ve younlama yoktur. Bir zamanlarn sosyalist lkelerindeki uygulamalara benzemez bu. Elbette yabanclamann
356
almas, brokrasinin, i blmnn, meta retiminin tmyle tasyesiyle gerekleir. Ama bu yolda atlacak admlar da vardr elbette. Proletaryann hede rnein devleti yok etmektir, ama bunu yok edebilmek iin en azndan var olan burjuva devletini paralamak; ounluun zerinde bask arac olmayacak bir devlet mekanizmasyla ie balamak ve bunu da adm adm yok etmek zorundadr. i snf nasl burjuva toplumunun devletini kullanamaz ve ilk admda onu paralayp ondan tamamen farkl karakterde bir devlet ile, rnein politik olan ulusal olana gre tanmlamam; dzenli ve profesyonel ordusu olmayan; memurlarn seildii ve gelirlerinin bir ortalama ii gelirini amad; egemenliin gerekten zgrce seilmi temsilcilerin elinde bulunduu vb. bir devletle ie balamak zorundaysak; benzer ekilde bu sistemin fabrikalar; i ve zel hayat ayrm ve rgtlenmesiyle balayamayz. Bu ilikiyi, bu rgtlenmeyi paralamalyz. ve serbest zaman ayrmlar, meknlar ve bunlarn rgtlenmesini proletarya snfsz topluma giden yolda kullanamaz. Onlar tpk burjuva devleti gibi paralamak, yeni batan bambaka bir anlayla rgtlemek zorundadr. i snfnn sekiz saat i, sekiz saat uyku, sekiz saat kltr talebi, aslnda tam da burjuva uygarlnn ayrmlarn ykselten ve ycelten onlar eletirmeyen bir talepti ve bir bakma ii snfnn burjuva uygarlna alternatif bir uygarlk gelitirecek bir dzeye gelmemiliini; burjuva uygarl ve onun dini iinde heretik bir muhalefet olmaktan teye gidemediinin iaretiydi. rnein spor bu anlamda, igcnn yeniden retiminin bir arac olmaktan kmal, i saatleri dnda olmaktan kmal. in kendisi bir spor ve oyuna dntrlmeye allmaldr. Elbette bunun snrlar vardr, ama yine de yaplabilecek pek ok ey bulunmaktadr. in kendisinin spor haline gelmesi; sporun i olmas diye zetlenebilir. Byle bir yaklam asndan rnein, spor ve iin meknsal ve zamansal ayrm yok olur. Toplumsal rgtlenme bugn, ehir ve iyeri planlamalarnda rnein hep bu ayrma dayanmaktadr. Ama byle bir anlay asndan, retim yerlerini, retimi ve yaam bambaka planlamak gerekir. Bunun nasl olacann elbette reetesi yoktur. alanlar kendi denemeleri, yanlmalar inisiyatieri ve kararlaryla bunun nasl bir ey olabileceini bizzat kendileri ortaya karabileceklerdir. Marksist spor eletirisi ve program, sporun bu en saf ve ideal biiminden ve onun eletirisinden yola kmaldr. Tpk ulusuluk ve ulusun, yeni sosyal hareketlerin eletirisinde ve aklamasnda olduu gibi. Kapitalizm asndan ulusal snrlarn olmad bir tek dnya cumhuriyeti en ideal biim olmasna ramen niye byle deildir; i gcnn dili, dini, etnisi, inan357
Denemeler
c vb. onun kullanm deeri ya da rettii art deer zerinde bir etkide bulunmamasna ramen neden politik olan bunlara gre tanmlanm uluslara, rklara gre rgtldr neden kadnn denmemi emei sz konusudur vb. tarznda yaklald gibi yaklalmaldr spora da. Sadece igcnn yeniden retilmesine ynelik, sala ynelik yaygn spor kapitalizm iin en ideal biim olmasna ramen niin byle deildir? Yarma, rekabet, etkililik, ounluun spor yapmamas, taraftarlk, medyann maniplasyonlar vb. niin bunlar egemendir spora? Analiz byle bir yol izlemelidir. Tabii bu biimiyle bakldnda, bu toplumdaki sporun da, bu toplumun dininin, yani zel politik ayrmnn ve politiin ulusa gre tanmlanmasnn ayrlmaz bir bileeni olduu grlr. Yani bu toplumda da spor aslnda dinseldir. Ama bu toplumun dinden anlad ey anlamnda deil. Tpk ulusuluun bir din olduunu syleyenlerin din derken bundan inanc kastetmeleri gibi; sporun veya futbolun da bir din olduunu syleyenler kmtr. Ama bunlarn dinden anladklar tam da burjuva toplumunun dinden anladdr: inan ya da ibadet. Hayr, bu anlamda deil, styapnn ayrlmaz bir bileeni olarak, tmyle styap anlamnda dinseldir. Zaten Marksist analiz bizzat bunu gstermenin ta kendisidir. *** Sanlann aksine Marksn en byk ke, snf mcadelesi veya bir metan deerinin onun iinde younlam emek miktar olduu deildir. Gerek emek-deer teorisini, gerek snf mcadelelerini Markstan nce, yine bizzat Marksn da belirttii gibi, burjuva tarihileri ve ekonomi-politikileri bulmulard. Marksn katks, yine kendi ifadesiyle, bu snf mcadelesinin, proletarya diktatrl denen sosyalizme giden bir gei dneminden geeceini sylemesindedir.13 Ekonomi-politik altndaki en byk ke ise, emek ve igcnn ayrm ve igc denen metan zelliklerini ana13 Yani Proletarya var olan devleti, snfsz topluma giden yolda, kendi amalar iin kullanamaz; onun yaps kk bir smrc aznln, byk smrlen ounluu bask altna almaya gre ekillendiinden, bu ilev bu yapda younlatndan, bu yap tam zt bir ilevi grmeye el vermez. Bu nedenle onu paralamak ve ezilenlerin zerinde ykselmeyen, aznlklar tarafndan kullanlmaya msait olmayan baka bir mekanizma oluturmak zorundadr. Yap ve ilev (anatomi ve zyoloji) arasnda ayrlmaz bir iliki vardr Marks, bunun iin birka kriteri saymt. Ama bir din ve ulus teorisi henz olmadndan, bu devletin en nemli zelliinin de ortadan kaldrlmas konusunda bir ey sylemiyordu. Geri, mantnn kendisi potansiyel olarak, zgr komnlerin 358
liz etmesi ve art deerin kayna olarak igcnn kullanm deerini gstermesidir. Bu nedenle, modern toplumun st yapsnn, yani dininin analizi ve anlalmas ancak modern kapitalist toplumun bu en z noktasndan olabilir. Ayn ekilde sporun da bu styap iindeki yeri byle anlalabilir. gc kavram olmadan sporu anlamak olanakszdr.
Gerici Ulusuluk ve Spor

Spor veya futbol sosyolojisinin de btn sosyolojiler gibi ok temel bir zaaf bulunmaktadr. Ulusu ve ulusal devletleri veri kabul edip, bu ulusu perspektif iinde futbolu, sporu anlamaya almaktadr. Elbet bu alanda, bu tr almalarla birok ayrntda ilgin sonulara ulalm olabilir. Ama ok temel bir sakatlk vardr btn bu almalarda, futbolun ortaya kt ve yayld gerici ulusuluklar an ve ulusal devletler balamnda onu analiz etmemek. Onun mmkn ve olabilir tek varolu biimi buymu gibi grmek. Bu elbet sadece futbol iin deil, Olimpiyatlardan Birlemi Milletlere, Avrupa Birliine kadar her alanda geerli bir zaaf. te futbol zerine aratrmalar ve neriler de hep bu genel hastalkla maluldr. Futbolun ortaya kp yayld ulusal devlet ve ulus onun olas ve mmkn biricik varolu biimi olarak ele alnr. Bu varoluun kendisinin sama olarak grl yoktur. rnein, ulusal takmlarn karlamas olarak dnya ampiyonas konusunu ele alalm. Niin bu ampiyona uluslar ve ulusal devletler apnda yaplmaktadr? Niin mavi gzller ve siyah gzller; fasulye sevenler ve prasa sevenler; yeil rengi sevenler ile beyaz rengi sevenler; belli bir blgede yaayanlar ile baka bir blgede yaayanlar; belli bir futbol ekoln sevenler ile baka bir ekol sevenler arasnda niye yaplbirlii kriyle ulusal devlet formunu dlyorduysa da, bu mantk sonularna gitmi ve bir ulus ve din teorisi iinde ifade dilmi deildi. Hlbuki modern toplumun devleti, her eyden nce, politik olan ulusa gre tanmlayan bir devlettir. Proletarya, tpk profesyonel ordusu olan bir devleti rnein kendi amalar iin snfsz topluma giden yolda kullanamayaca gibi, politik olan ulusal olana gre tanmlam bir devleti de kendi amalar iin kullanamaz. Yani proletarya diktatrl, ulusal bir devlet olamaz. te Marksistlerin ve sosyalist hareketin en byk eksiklii bu oldu. Teori kendi iinde eliiyordu. Teorinin otantik biiminde bu eliki vard, rnein bu otantik biimi srdren Trokist gelenekte bu eliki yaamaktadr. Tabii brokratik kar devrimin Marksn dediiyle en kk ilgisi bulunmayan ve demokratikten ziyade gerici ulusulukla damgal devletleri ise sorunun zerine iyice ty dikti. Onlar bir bakma elikiyi, ondaki tm devrimci demokrasi elerini yok ederek zdler. 359
Denemeler
mamaktadr? Prasa sevenler arasndaki ortaklk, bir ulustan olan insanlar arasndaki ortaklktan daha m azdr? Muhtemelen daha fazladr. Zaten byle olabileceinin rnekleri yok mudur? nsanlar Beikta, Galatasaray ya da Fenerbaheli yapan nedir? Niin yeryz lsnde benzer bir durum olmasn? Niin insanlar ille de bir lkeye gre tanmlasnlar? Burada ulusun ve ulusuluun yeryz lsndeki yaygnlamas ve zaferinin ok nemli bir arac karsnda olduunuz grlr. Yani insanlar ancak ulus dolaymyla bir dnya apndaki yarmaya katlabilirler. Diyelim ki, yeryz lsnde, boyu 1.70 cm olan insanlar veya yeil ve sar renklerini sevenler bir araya geldiler, bu llerden insanlar arasnda takmlar kurdular, turnuvalar yaptlar, en iyi takm setiler veya o takmlarn hapsinden en iyi oyuncularla bir takm oluturdular ve dnya futbol ampiyonasna katlmak istediler. Bu mmkn deildir. Bugnk dnyada, byle bir ey yapmaya kalkan muhtemelen soluu tmarhanede alr. Hep futbola ya da spora politika kartrmaktan sz edilir. Futbol veya sporun kendisi ancak ulusal, yani politik bir form iinde var olabilir. Nasl eski alarda her trl spor dinsel idiyse bugn de yledir. Yani her hangi bir din veya tarikat dnda ya da komn dnda spor mmkn deildi. rnein, eski Yunanllarn olimpiyatlar, farkl Gensler (Siteler, Komnler) arasndayd. Daha sonraki uygarlklarda, pehlivanlar, karateciler vb. hep bir tarikatn, bir dinin, bir meslek loncasnn rgtlenii iinde var olabilirlerdi. Spor ibadetten, almadan, eitimden farkl deildi. Dinin dnda, hibir ey mmkn olmad gibi, spor da mmkn deildir. Elbette ideal bir demokratik cumhuriyette, yani politik olann ulusal olanla tanmlanmad; tm insanlarn dini, dili, etnisi ile eit olduu; bunlarn hibir politik anlamnn bulunmad demokratik bir cumhuriyette (ki byle bir cumhuriyet ancak bir dnya cumhuriyeti olarak var olabilir ve znde ii snf iktidar ancak bu biim iinde var olabilir, yani ayn zamanda proletarya diktatrldr) elbette yukarda rnekleri verildii gibi, siyah ve beyaz sevenlerin bir takm kurmas gibi, ok farkl kriterlerle kurulmu takmlar arasnda elbette karlamalar olabilir ve muhtemelen olacaktr. Ama btn bunlarn hi birisi, bir politik ayrma tekabl etmez ve etmeyecektir. Ayn ekilde, kendini Trk olarak kabul edenler veya Trke konuanlar veya Trkiye denen topraklarda yaam veya domu bulunanlar da, tpk, siyah ve beyaz sevenler veya prasa sevenler gibi pekl takmlar kurup bu yarmalara katlabileceklerdir, tpk bugnn ehir takmlar veya bilmem ne kasabas Esnaf Spor takmlar gibi hibir politik anlamlar olmayacaktr.
360
Bir kasabada spor kulb kurmak iin, ortak bir tek kriter aranmaz rnein. Yani sadece her mahalleden ve kyden bir takm katlr diye bir kural yoktur. Bir fabrikann iileri bir takm kurabilir; esnaar kurabilir; bir sokakta oturanlar kurabilir ya da sadece birbirleriyle iyi anlaan bir oyuncu ve arkada grubu kurabilir ve bu ok farkl kriterlere gre kurulmu takmlar birbirileriyle karlaabilirler. Eer saf ve ideal bir kapitalizm ve gerekten demokratik bir dnya cumhuriyeti olsa, (tabii btn dier sorunlar bu balamda yok sayyoruz) btn bunlar mmkndr. Byle bir cumhuriyette dnya ampiyonas, muhtemelen bilmem ne fabrikas sporcular ile rnein sar ve laciverti sevenler arasnda olabilirdi. Tabii bunun kendisi de, tpk dier dinlerde olduu gibi, modern dinin iinde olacakt. Sporun byle yaplmas, ancak o modern toplumun dini iinde mmkn olabilir ve anlalabilir olurdu. Ama gerici ulusulua gre rgtlenmi bir dnyada bu dinin gerici biimi iinde olmaktadr. Her hangi bir kritere gre olumu ulusal devletler ve uluslar dolaymyla karlama olabilir. Bilmem ne kasabas esnaf sporu, ancak bir lkenin, bir ulusun temsilcisi olarak, dier uluslarn temsilcileriyle karlaabilir. Yani en ulus d grnen birlikler bile, ancak ulus dolaymyla var olabilir. te, futbol, spor ya da medya sosyolojisinin ihmal ettii en nemli sorun budur. Futbol ya da spor karlamalar gerici ulusuluun en nemli aralarndan biridir. Gerici ulusuluun diktatrlnn aracdr. Burada diktatrln arac denince Franko ya da Salazar ve onlarn futbolu kullan akla gelmesin. Burada kastedilen, ulusal devletin var oluu dnda baka bir varoluun tannmamas, bunun yerletirilmesinin aracdr. Yani her hangi bir ulusal devleti temsil etmeden, hi de politik olmayan bir kritere gre, yeryznn en iyi oyuncularn bile bir takmda toplasanz, bugn bir dnya ampiyonasna katlamazsnz. nk ulusal olanlar katlabilir ve ulusal olan da politik olan olmak zorundadr. Bu ilkeyi reddettiiniz srece var olamazsnz. Tam da budur diktatrlk. Bu katlamaynz, sizin zerinizde bir diktatrlktr. Bu anlamda gerici ulusuluun diktatrlnn bir aracdr spor ve futbol. Bu anlamda, nasl eski alarda din d bir spor mmkn deil idiyse, bugn de, bu burjuva uygarlnn dininin gerici biimi dnda bir spor mmkn deildir. Futbol veya spor ancak bu balamda anlalabilir olur.
361
Denemeler
Sosyalizm, Sosyalist lkeler ve Spor

Bylece sosyalist lkelerin spor msabakalarnda baarlarnn aslnda sosyalizmle ve sosyalistlikle hibir ilikisi olmad bu bak asndan da ortaya kmaktadr. Bir an iin varsayalm ki bir lkede, tesadfen insanlar devrim yaptlar. Yani burjuva devletini paraladlar ve politik olan ulusal olanla tanmlamayan bir devlet kurdular. Bu devlet dier ulusal devletler gibi onlarla yarma iinde bir devlet olamaz. nk bu devlet onlarn varolu ilkesine kardr. O dier devletlerin yurttalarn da, Fransz, ngiliz, Trk vb. olmaktan kp insan olmaya; tpk Muhammedin puta tapanlar Mslman olmaya armas ve gereinde bunu zorla yapmas gibi, armak zorundadr. Bu arnn somut anlam udur: Trk, Fransz, Alman, vb., devletlerinin paralanmas. imdi bu devlet kendini birer ulus ilkesine gre tanmlam devletlerin olimpiyat veya Dnya ampiyonasna katlamaz. Bu eyann tabiat gerei mmkn olamaz. Byle bir ey yapmaya kalkt takdirde, onlardan nitelike hibir fark kalmaz. Bu bize, bir zamanlar sosyalist lkelerin aslnda nasl gerici milliyetiler olduunu, hem de kapitalist lkelere kar spor baarlar kazanr ve Dou Almanya, Sovyetler, Bulgar, Romen, in vb. marlarn aldrrken ayn zamanda aslnda nasl gerici milliyetiliin yaylnn basit bir aralar olduunu da gsterir.
Napolyonun Szleri
Yanlmyorsam Engels, nicelik ve nitelii anlatrken, biraz zorlama ve mekanik olarak Napolyonun bir szn aktarr. Napolyon, Msr seferi ile ilgili olarak aa yukar yle demi: Bir Memlk askeri iki Fransz askerine bedeldi; iki Memlk ile iki Fransz kar karya gelince eit gte oluyorlard; Memlk ile Fransz kar karya gelince Franszlar stn geliyordu. Futbol, bireysel yeteneklere byk bir kendini gsterme ve gelime olana sunmasna ramen bir takm oyunu olduundan bu kural ok daha ak olarak grlyor. rnein Brezilyallarn her biri teknik olarak muhakkak ki ok stnler, birer Memlk askeri gibiler. Onlarn rakipleri, zellikle Avrupallar, Fransz askerlerine benziyorlar. Kolektif olarak btn o bireysel teknik geriliklerini dengeleyebiliyorlar. Kyllerle ve kk burjuvaziyle modern cretlilerin ilikisi de byledir aya yukar. Proletaryada Memlk askerleri veya Brezilyal futbolcular grmek isteyenler hibir zaman onlar bulamayacaklar ve gremeyeceklerdir. cretliler tek tek birey olarak, son derece yeteneksiz, kaba, rk, homofobik, seksist, insanlktan km (nasl olabilsin ki, mrnn neredeyse ta362
mam kendine yabanclam bir cretlilik iinde geer) varlklardr. Onlarn karsnda, bir kyl, bir kk burjuva aydn, tikel birey olarak, Arap atlaryla, gm koumlaryla, ilemeli ve her biri bir sanat ve zanaat rn elbiseleriyle prl prl parldayan srm gibi bir Memlk askerine veya topla bir akrobat gibi oynayan bir Brezilyal futbolcuya benzer. Ne var ki onlar, bir trl kolektif oyun oynayamazlar. cretliler ise ancak bir arada bir eyler yapabilirler. Onlar muazzam bir devrimci g haline dntren budur ve en sradan cret karlar iin bile bir araya geldiklerinde, modern toplumu daha demokratik ve eitliki klarlar. i hareketinin modern toplumda hibir snfta grlemeyen saaltc bir etkisi vardr. Sosyalistlerin anlamad budur. ici sosyalistler de iileri byle deil, idealize edilmi biimleriyle anlarlar, tpk bir zamanlar kylleri idealize ettikleri gibi. Sosyalizmin amac insanlar ii yapmak deil, iilii yok etmektir. Sosyalist devletlerdeki ve sosyalist basndaki, ii idealletirmeleri (heykeller, resimler, vb., gz nne getirilsin) aslnda tam tamna burjuva sosyalizminin bir ifadesidir ve burjuva uygarlnn bir idealletirilmesinden baka bir anlama gelmez. Bu uygarln deerlerinin kendi zdd biiminde savunusudur. Tpk Beikinin Tersinden Kemalizmi gibidir. *** Bir zamanlar bir Manda Bekir varm, bir ut ekmi, manday devirmi. Ya da bir ut ekmi alar delmi. Ah, nerede eski futbolcular! Neredeyse her spor alannda byle efsaneler vardr. Eski pehlivanlarla ilgili byle hikyeler de vardr. Manda Bekir bugn yaasayd, muhtemelen mahalle takmlarnda bile yer alamazd. Kazk Karabekir ise her halde daha ilk turlarda elenirdi. Benzer efsaneler Amerikan beyzbolunda da varm. Harikulade bir deneme yazar, paleantolog ve beyzbol hastas olan Stephan Jay Gould, Full House adl kitabnda bunun bir efsane olduunu istatistik olarak gsterir. Beyzbolun neredeyse yz yla yakn btn istatistikleri elde bulunuyor ve yine bu uzun sre boyunca kurallar hi deimemi. Bu istatistiklere dayanarak, Gould, aslnda bugnk beyzbolcularn ok daha iyi olduklarn ve ok daha iyi olduklar iin, eski oyuncular gibi byk baarlar gsteremediklerini kantlyor. Futbol malarn seyredenler, eski malar zlyorlar. Zaten artk yle ok goll byk farklarn olduu karlamalar, spektakler baarlar ve oyuncular pek kmyor. Bu bir yanlsama m? Pek deil, aslnda beyzbolda kantlanm eilimin futbolda da grl. Geri futbolun kurallar sk
363
Denemeler
sk deitii iin beyzbol gibi bir istatistik yapma olana yok, ama yine de, eski ve yeni oyuncularn, bir oyun boyunca ne kadar zaman ve ka metre kotuklar, ayaklarnda ne kadar top bulunduu. Topla ka kiiyi almladklar ka pas verdikleri ka kere ayaklarndaki topu kaybettikleri paslarnn ne kadarnn isabetli olduu, ka sut attklar sutlarn isabet oran vb. zerine istatistikler yaplsayd, bugnk futbolcularn btn bu oranlarda Manda Bekirler kuan fersah fersah geride braktklar, te yandan bugnn futbolcular arasnda da artk bu oranlarda byk farklar bulunmad grlrd. Bugnn futbolcusu ok daha iyi alm atabiliyor, ama bugnn futbolcusu alm yememeyi de daha iyi biliyor. Bugnn futbolcusu daha ok kouyor, ama kar taraf da daha ok kouyor. Hibir geliim kurallar ayn kald srece sonsuza kadar gitmez, belli snrlara taklr. rnein 100 metre yarlarnda bu artk aka grlyor. Bir zamanlar 100 metreyi 9.9da komak spektakler bir baarya imza atmakt. Ama bugn onlarca sprinter var 100 metreyi 9.9da koan ve insan zyolojisinin snrlarna aa yukar varlm durumda. Bundan daha tesi yok. zel ayakkablar, pistler veya zel bir mutasyon geirmi insanlar ortaya kncaya kadar. Btn sporlarda eilimin bu ynde olduu sylenebilir. Elbette futbolda da. Dolaysyla bu byk farklar ortadan kaldryor, sonucu ok kk farklar belirliyor. Bu da eskisi kadar gz alc ve farkl sonular olmamasna da yol ayor. Futbol merakllarnn artk malarn eskisi kadar deiik olmad, birbirine benzedii ve can skt ynndeki szleri aslnda bu eilimin bir ifadesi olarak grlebilir. Kaplanlar gazallar yakalamak iin daha hzl kouyor, gazallar da kaplanlardan daha hzl kayor. Ama verili koullarda bu evrimin bir snr bulunuyor. Ne gazallar ne de kaplanlar, organik varlklar olarak belli bir snrdan daha hzl koamazlar. Oyunun kurallar deimedii srece, bu evrimde evin bo olduu yan gazallarn ve kaplanlarn henz mutasyonlarla daha hzl koabilecekleri bir dnem bir de artk daha hzl komann verili yaplar iinde mmkn olmad, evrimin durduu ve dengeye ulat bir dnemi ayrmak gerekir. Btn sporlar giderek bu denge durumuna yaklayor. 100 metrede aa yukar snrlara ulalm durumda. Doa tarihinde de, kartlarn yeniden kart ve kurallarn yeniden belirlendii dnemler ve bu yeni kurallar iinde hzla yeni trlerin kt dnemler ile bu trlerin giderek mkemmelletii ve belli bir dengeye ulat dnemler birbirinden ayrlyor. Genellikle byk toplu imhalardan sonra (gkta dmeleri, volkan patlamalar gibi kozmik veya tektonik byk imhalar ve kartlarn yeniden
364
karmasndan sonra) yeni trlerin hzla ortaya klar grlyor. Sonra da bu trler iinde kk deiikliklerle evrimin srd, artk yz metreyi herkesin 9.9da kotuu dnemler geliyor. Ama bu durum yeni trlerin ortaya kmasn da engelliyor. Sadece artk snrlara dayanld iin deil, eskiler yenileri engelledii iin de. Yani belki daha efektif olacak mutasyonlar olabiliyor belki, ama bu mutasyonlarn yaama ve gelime ans pek bulunmuyor, nk oras daha nce kaplm bulunuyor. Diyelim ki ormanda, bir bitkide bir mutasyon oldu, onun daha yksee yapraklarn karp daha ok gne alabilmesi iin. Ama zaten daha nceden byk aalar oray kaptklar ve gne nn ormann tabanna gelmesini engelledikleri iin, bu mutasyon yaama ve gelime olana bulamyor. Bunu toplum hayatna da aktarmak mmkn, zellikle sosyal hareketlere. Belli partiler ve akmlar bir kere ortaya ktlar m, belli bir dneme damgalarn vuruyorlar. Deiiklikler ancak verili durum erevesinde kk deiiklikler olarak kalyor. Baka bir hareketin ya da partinin var olan sistemin iine girip yerini gelitirmesi pek mmkn olmuyor. Ancak var olan denge iyice ryp belli toplumsal felaketler sonucunda imha olduunda, yepyeni trler gibi, yepyeni partiler ve hareketler ortal kaplyor. Bunlarn hzla yayldklar bir dnem yaanyor. Sonra onlarn da belli bir dengeye ulatklar, stabilize olduklar bir dnem geliyor. rnein sol hareketleri gz nne getirelim. 60l ve zellikle 70li yllarda, sol hareketler hzla oald ve her biri de hzla byd. Bu aa yukar 79lara kadar srd. Bir tr kambriyum patlama yaand ya da dinozorlarn yok oluundan sonra memelilerin ortal kaplamas gibi bir dnemdi bu. Ama bir kere bu trler ortaya kp var olan olanaklar kaplaynca yeni bir hareketin ortaya karak, dierlerini eriterek, yiyerek, vb., yok etme olana neredeyse sfrdr. Yetmili yllarda en aptalca eyleri syleyen bile binlerce insan rgtleyebilirdi; yetmilerin sonuna gelindiinde ise, dnyann en yetenekli rgtleri en iyi teorilerle bile gelselerdi byme anslar yoktu. Onlar ancak marjinal, kenarda kede, paylalmam alanlarda varln srdrebilirdi. Bu nedenle imdi, memeli hayvanlar, dinozorlarn kaplad bu dnyada, ancak yer altnda marjinal alanlarda varlklarn srdrebilirler. Ancak bir volkan veya gkta bu dinozorlarn kkne kibrit suyu ektikten sonra, memelilere yeni bir gelime olana ortaya kabilir. imdi ev doludur artk. Orada yer yoktur. Kartlar yeniden karmal oyunun kurallar yeniden belirlenmelidir. 7 Temmuz 2006
365
Denemeler
366
Trkler, Gvercinler ve nsanlar

Hrant Dink, Ruh Halimin Gvercin Tedirginlii balkl yazsnn son satrlarnda umudunu ve gvenini u szlerle dile getiriyor: Evet, kendimi bir gvercinin ruh tedirginlii iinde grebilirim, ama biliyorum ki bu lkede insanlar gvercinlere dokunmaz. Gvercinler kentin ta ilerinde, insan kalabalklarnda dahi yaamlarn srdrrler. Evet, biraz rkeke, ama bir o kadar da zgrce. Ama bu satrlarn, son yaznn son satrlar olmas, ayn zamanda bu umudun ve gvenin hibir dayana olmadn da kantlam bulunuyor. Niin byle? nk bu lke Trkiyedir ve burada nsanlar deil Trkler yayor. Dinkin anlamad veya iyi niyetle grmek istemedii Trklerin nsan olmadyd. Dinkin zikrettii, bir zamanlar, aralarnda gvercinlerin yaamasna msaade eden ve bu lkede yaayan insanlar, Trk deil Mslmandlar. Yani Trkiye Cumhuriyetinin yasalarna deil, Allahn yasalarna gre dnp davranmaya alrlard. En zararl bilinen bcei bile, o da Allah yaratdr diye ldrmekten ekinirlerdi. Ama Trklerde Allah korkusu yoktur, onlarda Trk Devleti korkusu vardr. Devlet gvercinlerin kafasn koparn dediinden, gvercinlerin kafasn koparrlar. Devlet Trklk dmanlarn yaatmayacaz dediin367
Denemeler
de, gvercinlerin kafasn koparn demektedir rnein. Hatta imdi Hrant Dinkin ldrlmesini bile Trkle veya Trk devletine sklm bir kurun olarak tanmladklarnda, dier gvercinlerin kafasn da koparn demekte, Dinkin ls zerinden yeni cinayetlerin sinyalini vermektedirler. Dinkin anlamad, eskiden insanlarn Trk olmadyd. Onlar Allahtan korkan Mslmanlard. Trkiye Cumhuriyeti ve ttihat Terakki, bu insanlar Trk haline dntrd. Bugn kendine Mslman diyenleri Trklk ncesinin Mslmanlaryla kartrmamal. Bugnn Mslmanlar Mslman deildirler: Allah iin deil, Trklk iin, devlet ve Trk milleti iin yaarlar. Allahn kanunlarna deil, Trk devletinin kanunlarna uyarlar. Onlar Trklerin ezilenlerini yanltmak iin kendilerine Mslman diyen Trklerdir. Mslmanlar Allah iin yaarlar, Allah iin lrler, Allahtan korkarlar, her ilerini Allah iin yaparlard. Trkler Trk Devleti ve Trklk iin yaarlar, Trklk ve Trk devleti iin lrler, Sadece Trk devletinden korkarlar ve her ilerini Trklk iin yaparlar. Elbette Trkler de, Trk olmadan nce bu topraklarda yaayan Mslmanlar gibi biyolojik olarak insandrlar. Ama Hitler de biyolojik olarak insandr. En acmasz katiller de. Biyolojik olarak insan olmak bakadr, sosyal olarak nsan olmak bakadr. Sosyal olarak nsan olan Trk ya da Mslman olamaz. Nasl bir Trk Mslman olamazsa ve bir Mslman da Trk olamazsa yle. Trk, Trk devletinin kanunlarna uyan ve onu kabul edendir. Mslman, Allahn kanunlarna uyan ve onu kabul edendir. Mslman isen Trk, Trk isen Mslman olamazsn. Ya Allahn ya da Trkiye Cumhuriyeti denen devletin kanunlarna uyacaksn. Benim dinim slam; milletim Trk diyenler, tam da Trklerin ulus ve din tanmlarna uygun davrandklarndan, kendilerine Mslman diyen Trklerdir, ama Mslman deildirler. Bunlar insanlarn birer dinleri ve milletleri olduunu sylerler. Bu en byk yalandr. nk millet de bir dindir: Ama din milliyetilerin ve milletlerin din dedii yani sadece kiisel bir ey deildir. Din insanlarn tm yaamn rgtler. Millet denen din de, insanlarn tm yaamlarn rgtler. Bu nedenle din ve millet, farkl kategorilerden deil, ayn kategoriden oluumlardr. Dolaysyla bir insann bir dini veya bir milleti olabilecei, din ve milletin farkl kategorilerden oluumlar olduu milletlerin ve milliyetilerin bir yalandr. Nasl bir insan hem putlara hem Allaha tapamaz,
368
toplumsal hayat hem bir puta hem Allaha gre dzenlenemezse, insan hem Trk hem Mslman olamaz. Ayn ekilde, insan (burada biyolojik bir varlk olarak insandan sz ediyoruz) hem nsan (Sosyolojik olarak insan) ve hem de Trk, Mslman veya Puta tapar olamaz. nsan (Burada sosyolojik olarak, insanlarn (burada biyolojik olarak) dili, dini, etnisi, soyu, sopu, rk, ne olursa olsun eit olduuna inanan ve bu inanca gre yaamak iin mcadele edendir. Yani, insanlarn eit olduunu kabul etmeyenler sosyolojik olarak insan deildirler ve olamazlar. Bu inanca gre yaamak ise, bir ulustan olmakla, bir dinden olmakla badamaz. Btn insanlar eitse, niye birileri u veya bu soy, tarih, dil vb. (yani rnein Trk, Krt, Ermeni Fransz) denerek bu eitliin dnda tutulmaktadr? Bu kendisiyle eliir. nsan olmak her eyden nce, ulusal olann, tpk din gibi, politik olmaktan karlmas kiisel bir sorun olarak ele alnmas ile mmkn olabilir. nsanlar devletin her hangi bir ulusla tanmlanmasn reddeden bir toplumda var olabilir ve bugnk ulus devletler iinde bunun iin mcadele edenlerdir. Yani nsan olmak iin her eyden nce, politik olann ulusal olanla tanmlanmasna, uluslara kar mcadele etmek gerekir. Uluslar iinde mcadele edilen tarafsz ortamlar deil, kendilerine kar mcadele edilmesi gereken her eyden nce siyasi birimler ve styaplardr. nsanlar, Trkln imdi tpk dinin olmas gerektii gibi, tamamyla kiisel bir sorun, zel bir sorun olmas iin mcadele edenlerdir. Dier bir ifadeyle politik bir kimlik olarak Trkl reddeden ve Trk devletini ykp, ulusa gre deil, dili, dini, etnisi, soyu cinsi ne olursa olsun tm insanlarn eit olarak yaayaca bir toplum iin mcadele edenler insanlardr. Bugn sadece Trkiyenin deil, tm dnyann, sosyalistlere deil, nsanlara ihtiyac var. Sosyalizm iin deil, ncelikle insanlk iin mcadele etmek, yani her biri uluslara gre tanmlanm devletleri (ki bunlarn her biri de uluslar farkl ltlerle tanmlamaktadr) ykma mcadelesine girmek gerekiyor. Sosyalist olabilmek iin de her eyden nce nsan olmak; Trk, Krt, Ermeni, Fransz, Amerikal, Avrupal olmaktan kmak ve bunlara kar mcadele etmek gerekiyor. Sosyalistlerin hede, uluslarn kaderini tayin hakk deildir. Sosyalistlerin hede, ulusal olann da politik olmaktan karlmas ve zele ilikin olmas olabilir. Bylece asgari olarak biimsel eitlik salandktan sonra sosyalistler gerek bir eitlii isteyebilirler.
369
Denemeler
Sosyalistlerin hede: uluslarn kaderini tayin hakk deil; isteyen kiinin bir araya gelip, istedii ulusu kurma, girme, kma ve ulussuz olma hakk olmaldr. Bugnn ulusal devletlerle kapl dnyasnda insanlarn ulussuz olma hakk, dolaysyla nsan olma hakk yoktur. Sosyalistler ise, her eyden nce nsan olma hakk, yani ulussuz olma hakk iin mcadele etmelidirler. Ulussuz olma hakknn ilk koulu da politik olan ulusal olana gre tanmlayan ulusal devletlerin yklmasdr. Hrant Dink aslnda net ifade edememi olsa da byle bir dnya iin mcadele ediyordu. O her eyden nce bir hmanist ve demokratt. nsanln insanca bir dzende yaayamayan bir insand. Bunun iin Trkler tarafndan ldrld. nk her ulus gibi Trklk de insanln dmandr. nsann olduu yerde Trk, Trkn olduu yerde de nsanlar var olamaz. 20 Ocak 2007
370
nsan Olmak, Demokrat Olmak ve Yenilgicilik

Bir rejimin, bir dzenin, bir snfn, bir gcn tarihsel olarak mrn doldurmu olmas ile gerek sonu arasnda uzun bir zaman geer. Eer karsnda ona son verecek bir g yoksa sonsuzca uzayan bir can ekime sreci, rme ve dalma ortaya kar. Bugn dnyadaki btn politik ve sosyal aktrler mrn doldurmu glerden olumaktadr. nk bunlarn hi birisi, bugnk insanln btn sorunlarnn anas olan uluslara dayanrlar, varolular uluslarn varlna baldr ve uluslara kar deildirler. En ilerici grnenleri bile ulusulua kardrlar, ama uluslara deil. Kald ki, ulusulua kar olduunu syleyenler de aslnda ulusuluktan bir dile, tarihe, dine vb. gre tanmlanm bir gerici ulusuluu anlarlar. Hsl ulusulua kar olanlar veya yle olduunu iddia edenler bile brakalm uluslara kar olmak bir yana, ulusulua bile kar olmaktan uzaktrlar. nsanln btn ektiklerinin temelinde bu gerek bulunmaktadr. Evet, uluslar insanln btn sorunlarnn badrlar, ama uluslara kar mcadeleyi nne bir sorun olarak koymu, btn uluslar karsna alan, btn uluslardan insanlar, uluslar ykmaya aran bir sosyal hareket, bir g bir yana, bir kir akm, kk evreler bile yok. Esas korkun olan budur. nsanln kszln ortaya karan budur. Bugn insanlarn, varlklarn srdrebilmek iin olsun, Hazreti Muhammedin putlar ve puta taparl yok etmesi gibi, btn uluslar ve ulusuluu, yani politik olann nasl tanmlanrsa tanmlansn bir ulus ile ta371
Denemeler
nmlayan devletleri ve uluslar yok etmeyi en acil sorun olarak nne koymas gerekmektedir. Yani tm dnyada bir tek devlet, daha dorusu cemaat gerekmektedir: nsanlk cemaati. Bunun dnda her hangi bir zm bulunmamaktadr. Politik olan bir tek lye gre tanmlanmaldr: nsan olmak. nsan olmak ise, politik olann (yani devletin) Trklk, Mslmanlk, Amerikallk vb. ile tanmlamasn reddetmek, buna kar savamak ile mmkn olur. Nasl puta (toteme) tapan bir Mslman veya Hristiyan olamaz ise, bir Trk, bir Amerikal, bir inli, bir Arap vb. de bir nsan olamaz. Trkler Trkle, Almanlar Almanla, Amerikallar Amerikalla kar, yani o devletlere ve uluslara kar, yani slamn dedii gibi, neslerine kar kutsal bir cihada girmeden, nsan olamazlar. Nasl bir toteme tapmakla Allaha tapmak; sadece belli soydan, airetten insanlar karde bilmekle, Allaha inananlar karde bilmek uzlamaz ise, bir ulustan olmakla nsan olmak; bir ulustan olanlar karde bilmekle nsanlar karde bilmek uzlamaz. Bugn rmeye yol aan, bunu byle aka ortaya koyan bir akmn, tm uluslardan insanlara byle ar yapan bir toplumsal hareketin olmamasdr. Yoksa her ey bas bas baryor bu uluslara dayann dzenin, bugnk glerin, yani en bata uluslarn, insanla hibir k yolu sunamadn, onlarn oktan tarihsel mrlerini doldurduklarn. Eer sosyolojik olarak nsanlar uluslar yok etmezse, biyolojik olarak, bir hayvan tr olan insanlar yok olacaktr. Ya bir dnya savayla ya da evre felaketiyle. Btn sorunlarn ardnda bu yokluk var. Byle bir hareket, bir akm olsa eer, bu rmeye yol aan koullar, insan nclerinde, btn dinlerin ilk nclerinde olduu gibi, sabrn derinliklerini ve cokunun zirvelerini harekete getirirdi. Btn bunlar hareket noktamz. Bunlar sylyoruz. Ama bunlar sylemek iin ge kaldk. Sava tamtamlar ve rme iinde bu sesin duyulmas imknszdr. *** Evet, uluslar en demokratik biimiyle bile insanla bir k yolu sunamazlar, ama u an Ortadouda demokratik ulusuluk, yani ulusu, (politik olan, devleti) bir ulusun dille, dinle, tarihle, etniyle tanmlanmasna kar tanmlayan bir ulusuluk, btn bunlarn politik bir anlam olmamas zerinde ekillenen bir ulusuluk, insanln sorunlarna zm olmasa da, en azndan geri lkelerde emperyalizmin ve blgedeki gerici ulusal devletlerin amazna kar bir savunma mevzii, bir gleri birletirme arac, rmeye son veren bir ara aama olabilir ve byle bir hareket, bizzat mcadele iinde, uluslara kar bir mcadeleye dnme potansiyeli tar.
372
Bu ynde de ge kaldk. Eer 60l veya 70li yllarn ykselilerinde bylesine bir yaklam olsun ortaya koyabilmi olsaydk, yani Trkiyedeki sosyalist ve demokratik hareket, Trk ulusunu ve Trk devletini esas sorunu olarak ortaya koysa; ulusu Trklkle deil, her hangi bir dil, din, etni, soy, tarihle tanmlamay reddeden demokratik bir ulusulua dayanmadan, sosyalizm bir yana, en kk bir demokratik dnmden bile sz edilemeyeceini programna yazsayd, en azndan, bugn bylesine bir rmeyi engelleyecek bir miras, bir gelenek braklabilirdi. Ancak 90l yllarn sonuna doru adm adm bu grler ortaya kabildi. Ama ktklarnda artk ok geti. ABD Iraka girmiti. Bu programa sahip kp Trkleri kazanabilecek Krt zgrlk hareketi bile, bu program umutsuz grp tekrar ulusu, tpk Trk devleti ve ulusu gibi ayn ilkeyle, yani Krtlkle tanmlayan bir ulusulua doru kaymaya balamt. Bugn en ileri grl DTPliler bile, Anayasa tartmalarnda rnein, Krtlerin de Trklerin yan sra anayasaya koyulmasn neriyor. Trkln Anayasadan karlmasn, ulusun her hangi bir dil, din, etni, tarih, soy, kltr ile tanmlanmasn reddetmeyi kimse aklna bile getirmiyor. Trk sosyalistleri ise anayasaya sosyal eksenli talepleri koymaktan sz etmeyi sosyalistliin anndan bilip, Trkln Anayasadan karlmasn, buradan hareketle, demokratik ulusuluk ynnde bir tartma ve hareket balatlmasn akllarna bile getirmiyorlar. Yani aslnda hepsi gerici bir ulusulukta ve buna dayanan bir ulusun varlnda hibir sorun grmyorlar. Onlar sadece insan olmaya galaksiler kadar uzak deil, demokrat olmaya da uzaklar, onlar demokrat da deil, Krt ve Trktrler artk. Nasl bir insan, hem bir toteme hem de Allaha tapamaz ise; hem Trk, hem Krt hem de nsan olamaz ise; hem Krt hem Trk hem de demokrat olamaz. Demokrasinin olmazsa olmaz koulu, ulusu bir dil, din, etni, soy, tarih ile tanmlamaya kar olmaktr. Btn bunlarn ulusun tanmnda hibir politik anlam olmamasn savunmaktr. Nasl bir insan hem belli bir dinin devletten ayrlmasn, dinin hibir politik anlam olmasn savunmadan bir laik olamaz ise, hem devletin bir dini tanmasn istemek ve hem de laik olmak mmkn deil ise, ayn ekilde ulusun bir dil, bir etni, bir soy, bir tarih vb. tanmlanmasn savunmak veya bunda bir sorun grmemek ve ayn zamanda demokrat olmak mmkn olamaz. Dolaysyla brakalm bir insanlk hareketini, demokratik hareket bile bulunmamaktadr bugnn dnyasnda ve Trkiyesinde. Bylece ift katl bir umutsuzluk ve rme ortaya kmaktadr. Brakalm uluslara kar bir hareketi veya dnce akmn bir yana, gerici ulusulua kar demokratik bir hareket ve doru drst bir dnce akm bile bulunmamaktadr.
373
Denemeler
Szde en demokrat geinenleri, rnein ulusun bir dille ve tarihle tanmlanmasnda sorun grmyorlar, byle tanmlanm ulusun baka dillere de sayg ve tolerans gstermesinden teye gidemiyorlar, padiah olsa soann ccn yemekten baka bir ey hayal edemeyen masaldaki oban gibi. Bu demokratlk deil, post modern, paternalist, bir ok kltrllk palavrasdr ve gerici ulusuluu bugnn globallemi dnyasnda yaatmaktan baka bir ilevi yoktur. Bu ift katl rmlk iinde, taktik olarak ne yaplabilir? Ayn ilkeye dayanan iki gerici ulusuluk var ise ve bunlardan biri ezen dieri ezilen durumunda ise, bize den grev, en azndan egemen ulustan insanlar olarak, tpk Leninlerin Birinci Dnya Savanda yapt gibi, yenilgici bir tavr srdrmek olur. Byle bir tavr bylesine gerici bir ulusuluun egemen olduu ve kimse tarafndan demokratik bir adan bile sorgulanmad bir dnyada elbette bir etki salamaz ve bir insanlar dnmeye aran bir provokasyon olmaktan, bir baka rnek sunmaktan teye gitmez. Ama byle bir duru, somut bir rnek olarak, kendi devletinin yklmasndan yana tavryla, sosyaliste ve de ezilen ulustan yana tavryla halklarn kardeliinden yana enternasyonaliste bir tavr olarak, gelecekte bir gelenek arayacaklara bir tutamak noktas; bir mihenk ta sunar. Bizim yapmaya altmz budur. 28 Ekim 2007
374
Trbann Diyalektii
Bir sre nce, 2002 ylndaki seimlerden sonra yazlm Kyafet Kavgasnn Anlam zerine yazy yaynlamtk. O yazda Trkiyede gerek politik iktidar elinde bulunduran askeri brokratik oligari ile ekonomik ve sosyal iktidar elinde bulunduran ve politik iktidar da ele geirmek isteyen burjuvazinin dier bir kesimi (Anadolu burjuvazisi veya slamc burjuvazi) arasndaki bir mcadeleyi ve kar ortakln, ama birbirinin zdd gibi grlen tavrlarn ardnda da bir zdelik, yani aznlk olan egemen snarn, geni ounluktan farkl grnmeme kaygsnn bulunduunu gstermeye almtk. Bugn de bu ok genel ve temel arka plann somut tarihte nasl ilediini ele alalm. lk bakta ok byk bir paradoks gibi gelebilir, ama bu kyafet kavgasn, bu kyafet kavgasnn ardndaki Mslman Anadolu burjuvazisini ve bu kyafet zerinden yryen politik slam bylesine yaratan ve bir g olarak ortaya karan, bizzat bu askeri brokratik oligarinin kendisidir. Bunu dediimizde, rnein 12 Eyll rejiminin sola kar politik slam desteklemesi ve okullara mecburi din dersi koymas veya Krt zgrlk hareketine kar dini rgtlenmelerin desteklenmesi ve hatta Hizbullah gibi rgtlerin bir vurucu g olarak kullanlmas gibi olgular kastettiimiz sanlmasn. Bunlar, o askeri brokratik oligarinin egemenliini srdrmek iin yapt taktik ittifaklar ve manevralardr. Ve bu politikalar ve taktikler, sosyolojik olarak, politik slamn bugnk Trkiyede niye byle bir politik g olarak, burjuvazinin, en azndan bir kanadnn temel politik
375
Denemeler
mcadele biimi olduunu ve onun genel olarak dinle, zel olarak slamla ve hatta askeri brokratik oligariyle ilikisini aklamaz. Politik slam bayrak yapan bir burjuvazinin varl ve bu burjuvazinin politik slam bayrak yapmas nasl mmkn olmaktadr? Esas soruyu byle formle etmek gerekir. Yoksa bu sorunun sosyolojik bir cevab bulunmad srece, bu politikay aklamak mmkn olmaz veya ancak komplo teorileriyle aklanabilir. Byle bir soruyu sorabilmek iin temel art: Tarihe yaadmz tarihin ekseninden bakmamaktr; onu olas tarihlerden biri olarak ele almaktr. Ancak o zaman, yanan tarihi o yapan zelliklerin srrna varlabilir. Ne demek istiyoruz? Aslnda bilimin ve bilginin evrimi, bir bakma tek olas grdmzn olaslardan biri olduunu grmektir. Eski alarda evrenin merkezinde insan ve dnya vard, bunun dnda bir varolu bile tasavvur edilemezdi. Ama daha sonra, dnya (yer), gne sistemi iindeki gezegenlerden biri olarak tenzili rtbeye urad. Hem merkezi yerini kaybetti, oraya gne geti, hem de biricikliini. Gezegenlerden biriydi artk. Daha sonra gne sistemi bile Samanyolu galaksisi iinde alelade bir yldza dnt. Sonra bu Samanyolu galaksisinin bile milyarlarca galaksi arasnda sradan bir galaksi olduu grld. Belki ilerde bu evrenin bile olas milyarlarca evrenden biri olduu anlalacak. Bugn ise, bu lde olmasa bile, o milyarlarca grnr galaksinin, aslnda yzde doksan, hakknda hibir ey bilmediimiz Karanlk Madde ve Karanlk Enerjiden oluan bir evrenin, yzde onundan fazlasn oluturmad hesaplanmaktadr. Yani o koca grnr evren bile, tm evrenin yzde onuna dm bulunuyor. Bu kavray iinde brakalm Samanyolu galaksisini, u gne sistemi bile sradan bir istisnadr. Onun olas sistemlerden biri olduu, dolaysyla onu o yapan zellikler ancak byle, dier sistemlerle kyaslama iinde tanmlanabilir. nsann durumu da farkl deildir. Eskilerin o eref-i mahlkat, yani yaratklarn en ereisi, giderek o erei yerini yitirmi; milyarlarca canl tr iinde bir canl haline gelmitir. Brakalm insan, u ok gelimi sanlan memeliler bile, aslnda dinozorlarla ayn zaman ortaya km olmalarna ramen, 150 milyon yl boyunca, imdi gklerde uan memeli yarasalarn uan dinozorlar olan kular karsnda sadece maara ve karanlklarda varln srdrebilmelerine benzer biimde, kstebek gibi yer altnda marjinal bir tr olarak var olabilmiler, ancak muhtemelen bir gk tann dinozorlarn varlna son vermesinden sonra onlardan kalan boluu son 60 milyon ylda doldurmulardr.
376
Yani bir zamanlar evrimin zorunlu bir sonucu gibi grnen memeliler ve insan, aslnda evrim tarihi asndan hi de yle zorunlu bir sonu deildir. Ayrca bunlar hi de yle baarl canllar deildirler. Timsahlar, kpekbalklar ve kaplumbaalar onlardan ok daha baarl en az 300 milyon yldan beri var olar trlerdir. Hele hele insan, u mahlkatn en ereflisi payesini kendine veren canl tr, Homo Sapiens, en az 150 bin yl boyunca var olmu ve 30 bin yl nca Homo Sapiens tarafndan kkne kibrit suyu ekilmi Neandertal nsan kadar bile var olamayacaktr muhtemelen. Ve doa tarihinin en az sre var olabilmi canl tr olma rekorunu eline geirecektir. Homo Sapiens, doa tarihinin en baarsz canls, evrimde en ksa kmaz sokak olarak bir yere sahip olacaktr muhtemelen. Bir tr olarak nsann ne olduu ancak byle bir balamda yerli yerine oturabilir ve dier trlerle ilikisi iinde onu o yapan zellikler tanmlanabilir. Doa tarihi asndan, mahlklarn en ereisi olmaktan en baarsz olmaya doru bir yer deiimidir bu insann doa iindeki yerini kavrayta. nsan muhtemelen milyarda bir olabilecek olaanst koullar sonucu ortaya km ve canllarn evriminde bir tr kmaz sokak, bir tr yanlg, bir deneme olarak grlmektedir bugn. Nasl bilgimiz insann veya Dnyann evren iindeki nemini yitirmesine, dolaysyla baka gezegenler ve canllara gre onu o yapan zelliklerin tanmlanmasna bal olarak artar ve o zaman onun zn daha fazla ve derinliine anlayabilirsek, toplumlarn ve insanln tarihine de byle bakmak gerekir. O tarih olas milyonlarca tarihten biriydi. Onun ne olduu ancak o olas tarihler iinde anlalabilir. te politik slam veya slam bayrak yapan bir burjuvazinin varln anlayabilmek iin tarihe de byle bakmak gerekir. rnein bugn bizler ulusun bir dile gre ekillenmesi gerektiine yle alm durumdayz ki, Fransada devrim olduunda, Fransann yzde onunun Franszca konutuunu unutmu oluruz. rnein Fransz yurttalk bildirisinin, yzde doksan Franszca konumayan yurttalara hitap ettiini tasavvur bile edemeyiz. Ama bunu bildiimiz an u soru ortaya kar: Niye Osmanl mparatorluunda da ulusu dilleriyle ve dinleriyle tanmlamayan, tm Osmanl yurttalarn eit kabul eden bir burjuva devrimi olmad. Bugn baktmzda sorusu bile tuhaf gelen bu olaslk, o zamanlar hi de kmsenmeyecek bir alternati oluturuyordu. Bu olaslk gerekleseydi ne olurdu? Her eyi bir yana atarak sadece bir demograk sonucu gz nne getirelim. imdi yle bir Anadolu dnn: Anadoluda bugn yaayan insanlarn en azndan yarya yaknnn Hristiyan olduunu, bugnk llere gre Mslman kabul edilenlerin de te birinin Alevi (yani aslnda
377
Denemeler
Mslmanla, bir kitapl din olan Hristiyanlktan bile uzak kitapszlar; uygarla bulamam, yazy bilmeyen komnn dininden olanlar) olduunu tasavvur edin. Sadece byle bir demograk yap bile, bugnk Trkiyede politik slamn veya slam politik iktidar da ele geirmek iin bayrak yapan bir burjuvazinin varln olanaksz klard. Byle bir lkede bir Mslman - Anadolu Burjuvazisi olsa bile, slam deil, gerek bir laiklii bayrak yaparak ancak nfusun ounluunu oluturan Mslman olmayanlarn, Alevi ve Hristiyanlarn desteini de alabilirdi. nk onlarn desteini almadan ounluu salamas ve politik iktidar ele geirmesi mmkn olmazd. Elbette nfusunun yaps byle olan bir Trkiyede zaten askeri brokratik oligari iktidarda olamaz, o lkenin ad, Avrupa ona Trkiye dedii iin Trkiye olsa bile ulus Trklkle ve resmi slamlkla tanmlanamaz, zaten yle bir lkenin kurucusu da bir Osmanl generali ve Bonapartist bir Atatrk deil muhtemelen devrimci demokrat belki Rum, belki Ermeni belki Mslman kkenli bir Garibaldi olurdu vb. Ayrca bugn unutulmu ve unutturulmu, gerici bir ulusulukla yazlm olan tarihte bu olaslk vard ve olduka gl bir olaslkt. te ancak byle olas bir tarih iinde bugn niye slam ve kyafeti bayrak yapan bir burjuvazinin varl ve bizzat bu kyafeti sorun yapmann var oluu anlalabilir. Sanlmaktadr ki bugnk tarih olas biricik tarihtir. Soruna byle yaklamak, sadece dar kafallk deil, son durumada bu var olan tarihi rasyonalize etmekten ve merulatrmaktan baka bir anlama gelmez14. Baka tarihler de mmknd ve o zamanlar baka tarihler ok daha byk bir olaslk olarak grnyordu. Ama bizzat bunu da anlayabilmek ve grebilmek iin, var olan tarihi biricik olas tarihmi gibi ele alan, tarihlerin dna kmak ve btn bilinenleri unutup, her eyi yeni bir k altnda ele almak gerekmektedir.
***
14 Tek tanrl dinlerdeki Cennet hayali veya br dnya bile, son durumada bugnk hayattan baka bir hayatn mmkn olduu var saymna dayanr ve bugnk dnya var olan dnyalarn en iyisi deil, katlanlmaz bir dnya olarak grlr. Yani u beenmediimiz gerici dinler bile, bir cennet var saym ile var olan yaam merulatrma ve rasyonalize etme tehlikesinden kendilerini kurtarrlar. Ama uluslar ve uluslarn tarihleri, bunu bile yitirmekle sonulanr. Ulusular iin biricik olas tarih uluslarn tarihi, biricik olas dnya uluslarn dnyasdr. 378
rnein bizler, gerici milliyetiliin, yani ulusu bir dile, dine, etniye, soya vb. gre tanmlam bir ulusuluun egemen oldu bir an ve yle bir eitimin rnleriyiz. Bunun dnda baka bir var olu ve tarihin mmkn olabileceini tasavvur bile edemez durumdayz. Ama burjuva devrimlerinin banda, yani u Amerikan ve Fransz devrimleri anda, insanlar ulus derken hi de byle din, dil soy gibi kriterlerin varln akllarna bile getirmiyorlard ve bir zamanlar Osmanlda da ulusu byle bir dil, din, soy gibi kriterlerle tanmlamayan, devrimci demokratlar, Aydnlanmaclar vard. Elbette Osmanldaki ulusal hareketler iinde tpk bugnk gibi, ulusu soyla, dinle, dille tanmlayan hareketler vard, ama en azndan onlar kadar gl, zellikle Sosyalist ve i hareketinden ilham alan devrimci demokratik hareketler de vard. Bunu grebilmek iin tarihe Trk olarak deil demokrat olarak bakmak gerekir. (Trkiyenin demokratlar hem Trk hem demokrat olmak istiyorlar. Hem Trk hem de demokrat olunamaz. Demokratln ilk koulu politik olann, yani ulusun bir dil, bir din, bir etni, bir soy, bir rk ile tanmlanmasn reddetmek ve onu kar mcadele etmektir. Trklerin, politik olan (devleti) veya ulusu Trklkle tanmlamaya kar bir mcadele vermesi gerekmektedir. Ancak bu koullarda bir Trk demokrat var olabilir. Trkler ancak Trk devleti ve ulusuna kar mcadele ederek, Trkln hibir politik anlamnn olmamas iin mcadele vererek bir Trk Demokrat olabilirler. Bir Trk ulusu, demokrasinin ve demokratlarn tasyesi ile var olabilmitir. Demokrasi de ancak Trk ulusunun tasyesiyle var olabilir.) Bugn Trkiyedeki demokratik hareketin zaynn bir nedeni de, sadece bu demokratik geleneklerin ve hareketlerin Trklk tarafndan silinmi ve unutulmu olmas deildir; kendilerini demokrat olarak grenlerin bile Trklkle tanmlanmayan bir demokratl tasavvur edememesi ve bir anlamda demokrat olmamasdr. rnein, Trkiyedeki demokratik hareket (ve tutarl bir demokrat olmas gereken sosyalist hareket) bayrana Osmanlnn Ladino, Srpa, Romence, Bulgarca, Rumca, Trke, Osmanlca ve Ermenice konuan demokratlarnn resimlerini koyamad srece; (ve sosyalist hareket kendini, Selanik i Dernekleri, Srp, Romen ve Bulgar Sosyalistleri, Ermeni devrimcileri ile deil, Mustafa Suphilerle balatt srece) Trkiyede bir demokratik hareket var olamaz. rnein, Selanikte Yahudi iilerin sendikalar ve hareketleri vard ve onlar Demokratik Cumhuriyeti savunuyorlard ve savunmaya hazrdlar ve Yahudi olmayanlar da birletirmek ve onlarla birlemek istiyorlard.
379
Denemeler
Bugn ilk Grek ulususu olarak vaftiz edilen Velestinli Rigas (u Mihri Bellinin Rigasn Dedii balkl kitabn adndaki Rigas) bugn, Trk ve Grek ulusularnn sokmaya altklar ekmeceye smazd ve bir Grek Ulususu deil, bir demokratik ulusuydu, yani ulusun bir dille, dinle tanmlanmasna karyd. Osmanlda bir demokratik devrim dlyordu, tpk Fransada olduu gibi. Balkanlar byle demokrat ve devrimcilerle doluydu. Anadoluda da Ermeniler iindeki sosyalistler byleydi. Ermeni partileri Enternasyonal kongrelerinde temsil ediliyordu. Ermenice konuan Osmanl yurttalar arasnda, binlerce Rigas gibi, hatta ondan da solda sosyalist yeler vard. Komnist Manifesto, Trkeye 60l yllarda evrildi. Ama bu topraklara manifesto ondan neredeyse yz yl nce Ermeniceye evrilip girmiti. Bu demokratik ve devrimci ulusuluk sanlmasn ki sadece Hristiyan halklarda vard. Bu demokratik hareketler ve gelenekler, hem Osmanlnn Mslman ahalisinde ve yoksul emekilerinde hem de Osmanl aydnlarnda da bir yank buluyordu. Bir Tevk Fikret, Abdlhamite suikast dzenleyen Ermeni devrimcinin eyleminin baarszla uramasna zlen iirler yazyordu. Ah diyordu, o bomba birazck daha gecikmeseydi zamannda patlasayd da bizleri u mstebitten kurtarsayd. Bugnn Trklerinin kafasyla, vay Ermeni terrist sen nasl benim Mslman padiahma suikast yaparsn, bomba atarsn diye deil; bu demokratik hareketlerden etkilenmi demokrat bir hmanist olarak Ah, keke baarya ulasayd diye yazyordu iiri. Bugnn sosyalistleri gibi, yurtseverlik veya anti-emperyalizm nam altnda, bu gerici ve rk devletin ve ulusun yannda yer almyordu. Bunlarn karsnda Vatanm ruy-i zemin (yeryz), milletim beer (insanlk) diyordu. Bugn tasavvur edilebilir mi, kendini Trklkle tanmlam bu devletten ve onun gerek egemeni Askeri Brokratik oligariden nefret eden bir Trk aydnnn, baarsz bir PKK eyleminden sonra Ah yle yapsayd da baar kazansayd diye zlen bir iir veya len bir gerillann ardndan bir mersiye yazmas? Yok, bylesi tasavvur bile edilemez olmutur bugn. Ama bugn tasavvurlarn bile tesine gemi olan, bir zamanlar gerekti ve bu gerek sayesinde nispeten demokratik dnmler son derece ciddi bir olaslkt. Jn Trkler, Ermeni devrimcilerle gizli kongreler yapyordu. Balkanlar ve Anadoluda dalar, keylie ve zulme kar ayn zamanda kyllerin bir tr z savunmas olan ve Osmanl devletine kar bir ikili iktidar olasln, yetmili yllarn antifaist z savunmas gibi, iinde tayan, ete ya da Komita ya da Ekya denen kyl devrimciler ve Narodnikler (ayni u altml yllarnn gerillalar gibi) doluydu.
380
Tpk Portekiz smrgelerinde kurtulu savalarna kar savarken ondan etkilenen Portekizli askerler gibi, Makedonyadaki etelere kar savata etkilenen Osmanl subay ve askerleri isyan ediyordu. Osmanlda devrimci partiler kaynyordu. Jn Trklerin hepsi ttihat Terakkinin darbeci ve macerac eteleri gibi de dnmyordu. rnein Prens Sabahattinler en azndan dierleri kadar etkiliydiler. Yani Osmanlda btn dinlerden ve dillerden halklarn iinde gerekten ciddi ve gl devrimci demokratik akmlar vard ve bunlar birbirleriyle ibirlii ve g birlii iinde veya araylarndaydlar. Ve bunlarn Avrupadaki ii hareketiyle, sosyalist ve devrimci hareketlerle (talyann Karbonarilerden Rusyann Narodniklerine kadar) balar vard. O zamanlar, Anadoluda on be yl sonra Hristiyan nfusun kkne kibrit suyu dklecei sylenseydi, belki insanlar bunu samalk olarak ele alr, zerinde konumaya ve tartmaya bile demez grrler, tasavvur bile edemezlerdi; bugn imdi nasl, halknn en az yars Hristiyan bir Anadoluyu tasavvur edemediimiz gibi. (Veya yarn eriatla ynetilecek bir Trkiyeyi tasavvur edemediimiz gibi. Kimilerinin sandnn aksine bu da bir olaslktr, hem de ciddi. Halknn yars Hristiyan bir lkeden, nfusunun yzde doksan dokuzu Mslman bir lke nasl ktysa, Atatrk devrimlerine bal, laik ve demokratik ve de nfusunun yzde doksan dokuzu Mslman bir lkeden de eriatla ynetilen bir lke yle kar. Tarih olanaksz grlenin olanakl olduunu birok kereler gstermitir. Krt demokratik hareketi ezildii gn, eriata veya bir Krt-Trk boazlamansa giden yol alm olur.) Ama sorun udur. Bu gidi nasl engellenebilir? Buna kar nasl mcadele edilebilir? Askeri brokratik oligarinin nerdii ve uygulad, ehir orta snar ve Alevilerin ounluunun hemen zerine atlad veya en azndan ehveni er grd anlayla, Diyanet leri ve mam Hatiplerle kontrol altnda tutup barts veya trban yasaklayarak m? Bunun yolu askeri brokratik oligarinin egemenliine kar kimi liberallerin yapt gibi AKPnin veya ABnin kna taklmak da deildir. Bunun tek yolu askeri brokratik oligariye kar gerekten demokratik bir mcadele cephesi oluturmaktr. AKPye askeri brokratik oligariyle uzlat, demokratik olmad iin saldrmaktr. Byle bir cephe olutuunda, Krt hareketinin yoksullara, kadnlara, genlere dayanan plebyen kanadnn, yani calan, PKK ve DTPnin bu mcadele ve taleplerin tavizsiz bir destekisi olduu grlr. ***
381
Denemeler
Kaldmz yere dnelim. Baka bir tarih mmknd dedik ve yle bir tarihte politik slam ve imdiki gibi bir blnme, hatta askeri brokratik oligarinin egemenlii mmkn deildi. Peki, bu nasl mmkn oldu? Her eyden nce bu askeri brokratik oligarinin gerici hazr yiyici, hara, retimle ilgisiz binlerce yldan beri gelen karakterinden. Bu oligarinin egemenliini srdrmesi iin onun reform yapmas gerektiini dnen gen kesimleri, mtteklerini, snfsal eilimleri gerei, devrimci ve demokratik hareketlerde deil, btn kar devrimlerde olduu gibi, lmpenlerde, henz modern dnyann sorunlaryla karlamam bugnn korucular gibi, kendi kabilesinden tesin gremeyen airetlerde, yani feodal kalntlarda ve dnyay paylamaya hazrlanan ve bunun iin savaan emperyalist gericilerde aradlar. Ama asl sorun, zmn bir paras deil, sorunun kendisi olan askeri brokratik oligari deil, burjuvazi ve ii hareketinin hatalar ve zellikleriydi. Bugn, tarih kitaplarnda veya hatta sosyalistlerin sol hareketi anlatan el kitaplarnda sk sk syledikleri hi zerine dnlmeyen bir dogma vardr. Osmanlda kapitalizm gelimemiti ve bir burjuvazi yoktu, onun iin de burjuva devrimlerinin kir ve hareketleri Trkiyede yer almad bu eksiklii Asker sivil aydn zmrenin yapt reform ve devrimler giderdi. Aa yukar byle ifade edilebilir bu yerleik kanaat. Bu kavray, bugnk gerici Trk milliyetiliinin yaratt ve yazd tarihi olumlayan ve ondan baka bir tarih olamayaca tasavvurunu yerletiren tarihiliin yazd batan aa uydurma, Trklkle damgal dolaysyla rk ve tahriere dayanan bir tarihtir ve iin kts sol bu tarihin yaylmas ve yerlemesinin en temel sulularndan biridir. Bu tarihilik burjuvaziyi, Trklk ve Mslmanlkla tanmlar her eyden nce. Dolaysyla Osmanlda bir burjuvazinin varln yok sayar. Sanldnn aksine Osmanlda hem burjuvazi ve hem de ii snf vard. Ama bu burjuvazi byk lde Osmanlnn Mslman olmayan ahalisinden oluuyordu. Ancak bugnn gerici ve rk Trk ulusuluuyla zehirlenmi sosyalistler, sadece Trk ve Mslman oran az olduu iin bu burjuvazinin varln yok sayabilirler veya onu komprador olarak tanmlayarak tasyesini meru gstermeye alabilirler. Trkiye Cumhuriyeti, Osmanlnn ekonomik hayatnn canllna ve gelimilik dzeyine, ii hareketi de Osmanldaki ii hareketinin gelimilik dzeyine, sosyalist hareket de Osmanlnn sosyalist hareketinin dzeyine ancak 60l 70li yllarda ulaabildi. Trklkle damgal ve tarihi Trklkle balatan TP, 60l yllarda, Meclise giren ilk sosyalist parti olduunu sylyordu. Ama Osmanl Meclisinde
382
sosyalist milletvekilleri vard, TP bunu unutuyor ve daha dorusu unutturuyor ve unutulmasna katkda bulunuyordu. Sosyalist hareketin 60l ve 70li yllarda Osmanldaki dzeye eritii kabul edilebilir, ama paradoksal olarak, demokratik hareket, Osmanlnn dzeyine hala ulaabilmi deil. nk en tutarl demokratlar olmas gereken sosyalistler henz demokrat deildir. Osmanlda ulusu her hangi bir dille, dinle tanmlamay reddeden akmlar vard, ama 301inci maddenin bulunduu bugnn Trkiyesinde ulusun Trklkle (veya her hangi bir tarihle, dille, vb.) tanmlanmasn reddeden bunu aka programna alan bir demokratik hareket bulunmamaktadr. (Sosyalistler devletin ve ulusun adnn Trklkle tanmlamada hibir sorun grmemektedirler, hatta ou Trkl savunmaktadr.) (Demokratik bir hareketin ve programn yokluu bir demokratik tarih ve tarihiliin yokluuyla at ba gitmektedir. Kendini ilk Osmanl demokratlaryla balatan, bayrana Veletsinle Rigaslar, Ermeni Devrimcileri, Romen Sosyalistlerini ve Selanikli ii rgtlerini koyan, bunlarla bir demokratik hareket tarihi koyarak bir demokratik gelenek oluturmaya alan bir demokratik parti ve hareket yok.) Bu alanda en ileri giden Krt hareketi iindeki demokratik eilimler bile, henz hala ulusun Krtlk ve Trklkle tanmlanmasndan veya en ileri gittikleri noktada Anayasal Vatandalktan sz edebilmektedirler. Ama politik olann veya ulusun tanmlanmasndan Trkl kaldrarak, yani ezeni yok ederek ezileni yok etmekten ve Krt Sorununun zmn byle ifade etmekten henz ok uzaklarda, Osmanlnn bile gerisinde bulunmaktadr. Osmanldaki burjuvazi, artk ge geldii, yeterince demokrat olmad, dolaysyla emekileri rgtlemekten korktuu iin Osmanlda bir demokratik devrim gereklemedi. Ama sadece bu kadar da deil. Sosyalist hareketin bizzat kendisi de btn dnyadaki sosyalist hareketler gibi, yeterince demokrat olamad, ulusuluun zehriyle zehirlendii iin; (tpk bugnk Trkiye sosyalist hareketi gibi) bizzat kendisi de gerici ulusuluun tanmna gre rgtlenip adeta dille, dinle, tanmlanm ulusun oluumuna hizmet ettii iin. rnein, ulusun ne olduunu bilen, hele gerici bir dile, dine, etniye, tarihe gre ekillenmi bir ulusulua kar erbetli sosyalistler: Ermeni, Bulgar, Yahudi, Helen, Srp, Romen partileri kurmazlard, daha kendi adlandrmalarnda, ulusu byle tanmlamay reddeden, her hangi bir dine, soya, tarihe, dile dayanan bir ulusa gnderme anlamn tamayan isimler alrlard. Bylece btn dillerden ve dinlerden btn sosyalistleri iinde toplayan gerekten demokrat bir demokratik ve sosyalist hareket var olabilirdi.
383
Denemeler
Elbette o sosyalistler, bugn artk hafza kaybna uram 60l ve 70li yllarn sosyalistleri gibi, ayn zamanda demokratik zlemler gdyorlard, ama tpk bugnn milliyeti sosyalistleri gibi, bunu her biri gerici ilkelere gre tanmlanm uluslarn kardelii olarak tanmlyorlard. Bu anlamda ulusun kendisini, yok edilecek, kendisine kar mcadele edilmesi gereken bir hedef olarak koymuyorlard. Gerici ulusuluun varsaymlarna dayanyorlard ve bu anlamda ulusuydular. Ama yine de bugnk Trk benzerlerinden ok daha yakndlar demokratik bir ulusulua. *** i hareketinin ve sosyalist hareketin dolaysyla da demokratik hareketin bu zaaar temelinde, o askeri brokratik oligari, onun iinden de bir kk klik, koskoca devlet aygtn kullanarak Ermeni ve Rumlar, aslnda Anadoludaki demokratik ve sosyalist hareketi tasye edebilmitir. Ama bu tasye olunca, modernletirmek zorunda olduu Osmanl Devletinin modern toplumsal temelini yok etmi; btnyle retimle ilgisiz Mslman tefeci bezirgnla alan bo brakmtr. Tefeci bezirgnlk ve feodal aalk bu tasye temelinde bylesine glenmitir. Yani askeri brokratik oligari, bana toplad cinleri datamayan bycye dnmtr. Hristiyanlarn tasyesi sadece demograk olarak eriata kar en byk garantiyi ortan kaldrmak deildi, ama ayn zamanda burjuvazinin ve iilerin dolaysyla modern ilikilerin ve de demokratik ve sosyalist glerin tasyesiydi. Btn bu alanlar burjuvazinin yerini tefeci bezirgnlk ve aalk; modern ilikilerin yerini antik ilikiler; demokratik ve sosyalist hareketin yerini en gerici tefeci bezirgn tarikatlar ald. Bu temelde bugnn o korkun key ve gerici rk sistemi oturabildi. Dnn, askeri brokratik oligarinin katliamlar sayesinde, Ermeni ve Rum mallarna konarak ilk sermaye birikimini yapm tefeci bezirgn ve aalarn bugnk Anadolu Burjuvazisi olmu torunlarnn, en kk demokratik ve laik bir eilim gstermesi bu nedenle beklenemez. Onlardan demokrasi bekleyen liberaller, sadece milletin gzne kl atmaktadrlar. Toparlarsak, bugnk Anadolu Burjuvazisi, varln bizzat askeri brokratik oligarinin, Anadolunun Mslman ahalisinden bir Trk ulusu yaratma gerici projesine borludur. Bu projeye bal olarak, Hristiyan ahalinin ve burjuvazinin tasyesine borludur. Ve ilk sermaye birikimini Ermeni ve Rumlarn gaspedilmi mal ve sermayelerine dayanarak yapan bu burjuvazi, Anadolunun Hristiyan halk bylesine katliam ve srgnlerle yok edilmeseydi, yani demograk olarak Anadolunun yarya yakn Hristiyan olmaya devam etseydi, bu burjuvazi bugn bartsn ve
384
Mslmanl bayrak yapmazd ve yapamazd. Yaparsa da byle byk bir ounlukla Mecliste olamazd. Askeri brokratik oligarinin egemenliini korumak iin en korkun katliamlar ve srgnleri yapmas ve yapabilmesi sayesinde, Anadoluda Mslman burjuvazi var olabilmi ve bu burjuvazinin politik slam bayrak yapmas mmkn olmutur. Hem burjuvazi hem de politik slam bayra varln laik ve Atatrk askeri brokratik oligariye borludur. Laik ve Atatrk askeri brokratik oligari de egemenliini srdrmek, yani ehir orta snarn ve Alevileri yedeine alabilmek iin, politik slam ve eriat sopasna muhtatr. 12 ubat 2008
385
Denemeler
386
u tekiletirmek Meselesi
Bazen bir kavram birden ortaya kp ve popler olur. Herkes o kavram bir ekilde konuurken ya da yazsnn bir yerinde kullanmaya balar. O yeni kavram, birden bire her kapy aan bir anahtar olur. Sonra geldii gibi de yok olur. Bu tr kavramlarn genellikle hibir bilimsel deerleri yoktur. Hibir eyi aklamazlar ve arkalarnda genellikle son derece tutarsz ve yanl varsaymlar vardr. rnein bir ara sinerji diye bir kavram moda olmutu. Hemen her yaz veya konumada grlyordu. Marksist yazarlarda bile ok kullanld grlr olmutu. Aslnda kavram byk lde ezoterik alanndan geliyordu. Ezoterik, toplumsal gericilik ve yenilgi dnemlerinde ykselen bir eilimdir. Modern ezoterikiler enerji akmlarndan falan sz etmeyi ok severler bylece daha bilimsel ve modern bir etki uyandrrlar. Eski alarn ruhu da zamana ayak uydurup bilimsel armlar uyandran enerji olmutu. Herhalde enerjiler bir araya gelince de sinerji ortaya kyordu. Aslnda bu olgu Aristodan beri bilinir: btn, paralarn toplamndan daha fazla bir eydir. Binlerce yl nce bir yasa gibi Aristonun yapt bu tespitin, binlerce yl sonra ezoteriin vaftizinden geip sinerji biimi aldktan sonra bu biimiyle Marksistlerin bile dilini deitirmesi, aslnda yenilginin, gericiliin, rmenin ap ve derinliinin bir gstergesinden baka bir ey deildi. te kimi Marksist arkadalarn kullanmas ile sinerji kavram dikkatimi ekince ne kadar yaygn bir kullanm olduuna bakp ar mtm. (Yanl hatrlamyorsam bizim Erturul Krkde rastlamtm ilk kez).
387
Denemeler
Ama eskiler Galat menur lgat fasihten yedir derler. Yani yanl da olsa yaygn olarak bilinen bir kavram, meram anlatmak iin, ak ve net bir kavramdan daha elverili olabilir. (Hatta bu deyiin kendisi bile bir Galat Mehur saylabilirdi eskiden, ama yeni kuaklar bilmediinden bu szn kendisi de bir Lgat Fasih haline geldi, yannda aklamasn ver mek gerekiyor.) te bu ilkeye uyup, ben de kullanmtm bir iki kere bu kavram, yeni kuaklarla bir diyalog kurabilmek ve az szle ok ey anlatabilmek iin ekonomi salasn diye. Zaman sana uymuyorsa sen zamana uy derler. yle yapp mademki bu kadar yaygn, kullanalm demitik, bir ittifakn kendisini oluturanlardan daha byk bir gc ortaya kardn ifade edebilmek iin evvelki seimlerde DEHAP ile sosyalistler arasndaki ittifak desteklemek iin. *** u an pek aklma gelmiyor, ama u da bir rnek olarak verilebilir. rnein ulus devletin sonu sz de byledir. Bu kullanm zellikle Avrupa Birlii ve globalleme (ki globalleme de byle kullanlmaktadr, her kapy aan moda bir terimdir) balamlarnda ok gndeme gelir ve kullanlr. Hatta denebilir ki, askeri brokratik oligari emperyalizme kar son kale diyerek ulus devleti savunur, buna karlk liberaller ve demokratlar ulus devletin ann ve dneminin bittiinden ve sonunun geldiinden sz ederler. Buna dayanarak da askeri brokratik oligari ulus devletin zamannn getiini sylemenin veya savunmann emperyalizmin oyunu olduunu syler. Buna karlk liberaller, demokratlar, ulus devletin sonunun geldiinden, dolaysyla bunu srdrmeye kalkmann samalndan sz ederek askeri brokratik oligarinin tutucu ve gerici yanna vurgu yaparlar. Bu kavram yle yaygn kullanlmaktadr ki, rnein Abdullah calan bile, AByi ulus devletin sonu olarak tanmlar. Burada zerrece bilimsel bir ulus ve ulusuluk tanm yoktur aslnda. Ulus devletin sonundan veya onu savunmaktan sz eden taraarn ikisi de, ulusu ve ulus devleti ulusular olarak, hem de gerici ulusular olarak tanmlamaktadrlar. Yani ulus devletin sonundan sz edenler kendileri ulusudurlar, hem de gerici ulusuluun ulus tanmnn kavramlarn kullanan. nk ancak gerici ulusular bir ulusun bir dile, bir tarihe dayandn iddia ederler. Ulus devlete son vermek isteyenler de savunanlar da Trk Ulusu ve Devleti gibi, ulusun bir dil ve tarih ile var olabilecei gibi bir anlaya sahiptirler. Dile ve tarihe dayanmayan bir ulusal devletin artk ulusal devlet olmayaca varsaymndadrlar.
388
Bir dil ve tarih ile (veya rk, din, soy da denebilir) ulusu tanmlayan ulusuluk, zetle Alman ulusuluu denen ulusuluk, Aydnlanmann Vatanm yeryz milletim insanlk diyen kozmopolitizmini ve hmanizmini; Amerikan ve Fransz devrimlerinin ulusu belli bir toprak parasnda yaayan insanlarla ve onlarn yurtta haklaryla tanmlayan nispeten daha demokratik ulusuluunu tasye eden bir kar devrimi ifade eder. Burjuva uygarlnn devrimci barutunu yitirip gericilemesinin ifadesidir. Alman ulusuluu, eer bir tarihsel analoji yapmak gerekirse, devrimci bir hareket olan Hristiyanln Roma mparatorlarnn elinde bir gerici devlet dini olmasna ya da Halifeleri seimle gelen ve tm Mslmanlarn silahl olduu Mslmanln yerini, halifeliin soydan getii, Mslmanlarn deil devletin zel birliklerinin silahl olduu gerici bir Mslmanln almas gibidir. Demokratik ulusuluk (Fransz Devrimi) rnein Yahudileri gettodan kur tarr, ama gerici ulusuluk (Alman Ulusuluu) bir Yahudi dmanlyla ortaya kar. Ya da Yahudilerin iinde demokratik ulusular, Fransz ve Amerikan devriminin ideallerini benimseyerek zerlerindeki baskdan kurtulmaya alrlar ve bu nedenle de Demokratik bir Cumhuriyetin en tutarl savunucular olan Marksistler olurlar; ama gerici ulusuluu benimseyen Yahudiler, Yahudilii bir tarih ve soyla tanmlarlar ve Siyonist olurlar. Bugn bizzat srail devletinin Gney Afrikadaki rk rejim veya Hitlerin faizminden farkl olmamasnn nedeni budur. O ayn gerici ulusulua gre kurulmu, ulusu bir tarih, bir dil ve soyla tanmlayan bir devlettir. Trk ulusuluu ve ulusu da ayn kar devrimci ve gerici kaynaktan gelir. Demokratik bir ulusu iin, ulusun bir dille, bir soyla, bir tarihle, bir dinle, vb., tanmlanmas diye bir sorun olmaz. Demokratik bir ulusuluk uluslarn tarihinin olmadn syler: demokratik bir ulusuluk bir toprak parasnda yaayan insanlar ulus olarak tanmlar, ama bu ulusun tarihi, dili, soyu, sopu, dini olmaz. Dnyann en eski ulusu ABDdir, ama onun tarihi yoktur; soyu sopu yoktur. ngiltereyle savap, Franszlarla ittifak eden Amerikal gmenler ngiltereden gelmilerdi ve ngilizce konuuyorlard. Amerikan ulusunu olutururlarken ne ngilizceye, ne tarihe, ne de ngilizlie en kk bir gnderme yapmamlard o gmenler. te ulus devletin sonundan sz edenler, ulusun ancak bir tarih, dil, soy ile tanmlanaca, ancak byle tanmlanm bir ulusuluun ulusuluk olduu varsaymna dayanrlar; yani tam da gerici ulusuluun ulus anlayna. yle olmasalar, kendini byle tanmlayamayan bir ulus devleti ulus devletin sonu olarak tanmlamazlar. Ulus devletin sonundan sz edenler as389
Denemeler
lnda, kendi znel niyetleri ne olursa olsun, demokratik anlamda bile ulusu deildirler. O ulus devletin sonu olarak gsterdikleri AB ise, imdi, Fransz devriminin demokratik ulusuluunu tasye etmi, gerici ve kar devrimci Thermidor ve mparatorluk dneminin devleti ve ulusuluu ve Almanyann kana ve rka dayanan gerici ulusuluuna giden kkleriyle, hala gerici bir ulus devlet olma zelliini korumaktadr ve Amerikan ulusuluunun kenarna varamaz. AB, ulus anlaynda, gerici ulusulua dayanmakta sadece bu gerici ulusun tanmn yeniden yapmaktadr. imdi ABde geerli olan ulus devletin sonu deil, tarihe dayanan bir Avrupa ulusunun inasdr. Yani tarihsizlik deil, yine de tarihe dayanan bir ulus. Romay ykan Germen veya Ortaadaki Norman aknlarndan, Yz ve Otuz Yl Savalarna kadar her olay ve gelime, hatta birinci ve kinci Dnya Savalar bile Avrupa ulusunun oluumunun tarihi olarak sunulmaktadr. Yani Avrupa ulusu tarihsiz ve tarihe kar deil, tarihin onu yaratmakla grevli olduu bir ulus olarak ekillendirilmektedir. Daha gerici olanlar ise, bu tarihin yan sra bir de Hristiyanl bu ulusun tanmna resmen sokmay hedeemektedirler. Ama nasl tanmlanrsa tanmlansn, en demokrat, ne tarihe, ne dile, ne soya dayanmayan Amerikan ulusu ve ulus devleti bile bugnn dnyasnda bir gericiliktir. Yani bugnn dnyasnda, mallarn ve sermayenin hibir snr tanmadan dolat, sadece igcnn gettoya kapatld dnyada, en demokratik biimiyle ulus ve ulusal devlet bile, yoksullar nc dnya denen rezervata kapatm dnya apndaki bir apartheit rejiminin aracdr. Yani bizim ulus devletin sonundan bahseden liberaller veya demokratlar aslnda, sadece gerici ulusuluun ulus kavramn kabullenmi olmazlar byle derken, ayn zamanda dnyadaki globallemenin ap dnldnde; her trl ulusa, ulusal devlet ve snra kar kmak gereken bir ada; bir zamanlarn demokratik bir ulusuluuna dayanmay ulus devletin sonu olarak tanmlayarak, yeryz apndaki apartheit rejimine de destek olmu ve dnyadaki siyahlara ihanet etmi ve beyazlara kan vermi olurlar. Bugn dnyadaki sorunlarn zm ABye girmek veya onun gibi olmaktan deil, Avrupall yok etmekten, yani uluslar ve ulusal devletleri yok etmekten, insanlar uluslara kar sava vermeye armaktan geer. Nasl tanmlanrsa tanmlansn, en demokratik biimiyle bile, uluslarn ve ulusal devletlerin olduu bir dnya, insanln hibir sorununa ne yoksullua ne de savalara son verebilir. Byle bir dnyada, doru drst demokratik bile olmayan, gerici soya, tarihe, dile dayanan ulusulua dayanma390
ya devam eden, ama artk bunun aznlklar zenginlik olarak gren biimini (ki liberallerin program budur), ulus devletin sonu veya almas olarak vaftiz etmek, gerici bir ulusuu savunmak ve srdrmekten baka bir ey deildir. *** Konuya dnersek, ulus devletin sonu da sinerji gibi, gerici bir ulusuluun dnyay kaplad, ii hareketi ve Marksizm araclyla Ekim Devrimine kadar yaamaya devam etmi ve sonra Stalinizmle bir de ii snf ve sosyalist gelenek iinde tasye olmu Fransz ve Amerikan devrimlerinin demokratik ulusuluunun, duvarn kmesiyle de hepten unutulduu bir gericilik ve teorik alklama dneminin yaylm bir kavramdr. Bir Marksist, onlarn ulus devletin sonu dediklerinin, aslnda henz demokratik bir ulusuluk bile olmadn; an gereklerine uydurulmu bir gerici ulusuluk olduunu bilir. Bir yandan uluslara kar, insanlar insan olmaya; uluslar ve onlarn devletlerini ykmaya arrken; ksa vadede dnya apndaki gerici niteliini hi unutmadan, Ortadou, Afrika, Gney Amerika gibi geri blgelerde, Emperyalizmin saldrsna kar halklar birletirmek iin, hi bir soya, tarihe, dile, dine dayanmayan, kendisini bunlarla tanmlamaya kar tanmlam bir demokratik ulusuluu, onun da bir ulusuluk olduunu hi gizlemeden savunur. Ve maalesef iindeki onca demokratik eilime ve plebiyen karakterine ramen Krt zgrlk hareketinin bile byle bir program yoktur. O hala, Trkl, dolaysyla Krtl yok etmekten deil; Trklerin ve Krtlerin iki ulus olarak birlikte yaamalarndan sz etmektedir. Bu program znde gerici ulusuluun ulus kavramyla en kk bir eliki iermez. Demokratik bir karakteri yoktur znde. Siyasi ve kavramsal ifadesini bulamam bir demokratik yan vardr elbette Krt hareketinde, ama siyasal ve kavramsal netliin bulunmamas onun iini ek olarak da zorlatrmaktadr. Ama bundan olay Krt hareketi sulanamaz. Trkiyenin sosyalistlerinin, Trk ulusunu kendisine kar savalacak bir dman deil; iinde mcadele edilecek bir ortam olarak grd ve dolaysyla askeri brokratik oligarinin yedei durumuna dt; daha liberalizme kaymlarnn ise bu gerici ulusuluun biraz ok renkli klnmasn ulus devletin almas olarak grd bir Trkiye ve Dnyada, bu gerici ulusuun basks altnda bu baskya kar domu Krt zgrlk hareketini, byle demokratik bir ulusuluu net olarak savunmad iin sulamak byk bir hakszlk olur.
391
Denemeler
Ayrca burada szlerin ierikleriyle ilgileniyoruz, onlarn somut tarihte ve toplumsal iliki ve mcadeleler iindeki nesnel anlamyla deil. Nesnel anlam ile gerek ierik ou kez elikili olabilir. Bu nedenle unu belirtelim ki, ulus devletin sonundan sz edenler, btn bu kavramsal yanllklarna ramen, bununla demokratik zlemlerini ifade etmeye almaktadrlar. Ama bu demokratik geleneklerin ve kavramlarn unutulduu bir dnyada, demokratik zlemlerin gerici kavramlarn diliyle ifade abasdrlar. nsanlar ancak Ulus devletin sonu iin mcadele ettiklerinde, mcadele ettiklerinin ulus devletin sonu iin mcadele olmadn grp gerekten ulus devletin sonu iin mcadele etmek gerektiini grebilir ve gerekten yle bir mcadeleye girebilirler. Bu elbet bundan sonra ele alnacak tekiletirme konusundaki eletiriler iin de geerli bir haetici sebeptir. *** te bu sinerji ve ulus devletin sonu gibi, kullanm son zamanlarda ok yaygnlam ve aslnda gericilik ve yenilgi dneminin atmosferini yanstan kavramlardan biri de teki veya tekiletirmek . Her gn en az bir iki makalede veya yorumda kullanld grlyor. Uzaa gitmeye gerek yok, Kxz sitesindeki birka yazda rnekleri var. rnein Kxze aktarlm bir haber: Kemalizm Krtleri tekiletirdi. Altndaki haber yle balyor: Trk ve Krt milliyetilii zerine Cambridge Anglie Ruskin niversitesinde akademik almalar yrten Dr. Welat Zeydanlolu Kemalizmin Krtleri tekiletirdiini syledi. Trklerde uluslama sreci, Trk milli kimliini oluturmak iin Krtleri tekiletirerek kendisine batl ve uygar varsaylan bir kimlik oluturdu dedi. Ya da Kxzde yeni blog (bir tr gnce) yazmaya balayan Benan arkadamzn: tekiyim Senin Kadar balkl yazs ilk sayfada grlenler. Daha bunlar gibi niceleri var. Her gn onlarca kullanmla karlayor insan. Gnn moda kavram, her kapy aan anahtar. Btn bu tekiletirme kavramlarnda, sanki tekiletirilenden sz ediliyor sanlr, ama aslnda tekiletirmenin kendisi bir sorun olarak grlmektedir. Zaten problem de oradadr. tekiletirme, tpk ulus devletin sonu konusunda deinildii gibi, ancak gerici bir ulusuluun bir zellii olabilirmi gibi anlalmakta ve sunulmaktadr. rnein Ermeniler, smrgecilik, Krtlerin ezilmesi hep onlarn tekiletirilmeleri ile aklanmaktadr.
392
Ama biraz dnnce bu kavramn son derece yanl olduu ve kullanld grlr. nk tekiletirmemek mmkn deildir. Her trl tekiletirmeyi reddettiinizde, tekiletirmeyi reddetmeyenleri tekiletirmi olursunuz. Sorun tekiletirmek ya da tekiletirmemek deildir. nk bu mmkn deildir. Sorun neyin tekiletirildii veya tekiletirileceidir. *** Bu vesileyle bu kavramla kendi kiisel ilikime deineyim. Bu kavramn byle zel bir anlamda kullanllaryla sanrm seksenli yllarn ikinci yarsnda rklk ve ulusuluk aratrmalar yaparken bir okuma ve tartma grubunda, yanl hatrlamyorsam Tzvetan Todorovun Amerikann Fethi-Bakas Problemi ile karlamtm. Ama beni Bakas Probleminden ziyade, ki eski diyalektik alkanlmla15 bakasnn olma15 Burada kastedilen 70li yllarda hapishanede yaplan diyalektik ve bu erevede de eliki kavramnn farkl anlamlar zerine yaplan almalardr. Bu Kxz sitesinde Forum blmnde Teorik ve Politik Evrimim balkl yaz serisinin ikincisi olan Cezaevinde Diyalektik zerine almalar bal altnda daha uzun olarak anlatlyor. u adresten ulalabilir: <www.koxuz.org/anasayfa/node/287> Ne var ki, bunun kapsamnda kalsa da biraz daha farkl bir eliki kullanm daha vardr. nceki biimlerde elikiler genellikle, eylerin zellikleriyle ilgilidir, sfat karakteri tarlar. Ama bu kullanmda, eylemler sz konusudur. Ve aslnda kavram ayn zamanda kendi zdddr da. Elbette sfatlar da ayn zamanda ztlardrlar. yilik ve ktlk, gzellik ve irkinlik, varlk ve yokluk, aydnlk ve karanlk bak asna gre ayn zamanda kendi ztlardrlar. Ama bir de eylemlerin ayn zamanda kendi ztlar oluu vardr. retimin ayn zamanda bir tketim olmas; her tketimin de ayn zamanda bir retim olmas; her temizlemenin bir pisleme; her pislemenin bir temizleme; her blnmenin bir birlik her birliin bir blnme olmas; her kazancn bir kayp; her kaybn bir kazan olmas gibi. nsan bir retimde bulunurken, ayn zamanda i gcn, hem maddeleri tketir. Tersine, tketirken de, i gcn, pleri vb. yeniden retir. Elinizi ykarken suyu kirletirsiniz; suyu temizlerken litreyi kirletirsiniz. rnein Marks, retim ve Tketim bahsinde bu anlamda bir diyalektikten sz etmekte ve bu anlamda diyalektii uygulamaktadr. Bu tr bir diyalektik ya da eliki kavram ve kavray, zellikle demagoji ve ideoloji karsnda bir uyanklk salar. nk bu kavramlardan birinin ne karlmas btnyle deer ykldr ve propagandif, arptc bir anlama sahiptir. rnein, politikada genellikle herkes birleme gerektiinden sz eder ve bu ynde birok giriimler denemeler olur. Ama bu diyalektiin bilincine varm bir bak 393
Denemeler
masnn mmkn olmadn, bu sorunun aslnda bakas deil bakasnn nasl tanmland sorunuyla urat veya uramas gerektii sonucunu karmtm. Dolaysyla bakas veya teki olmamas mmkn olmadndan, beni kimin veya neyin baka olarak tanmland ilgilendiriyordu. *** imdilerde unutulmu bulunan, bir zamanlar insanlarn onu renmeye altklar, ama bir trl de renemedikleri diyalektik diye bir ey vard. Bir de, yine artk unutulmu, Marksizm diye bir ey vard. Genellikle o zamanlar demokrat olanlar kendilerine Marksist falan derlerdi. te o zamanlarda Marksistler, kendilerinin olaylar ele al ynteminin diyalektik olduunu sylerlerdi. te bu diyalektie gre, bir kavram ayn zamanda da kendi zdd olur. Marks mesela, retim kavramn incelerken der ki, retim olmadan tketim olmaz, retim tketimin zdddr. Ama ayn zamanda ta kendisidir de. Yani retim ayn zamanda kendi zdddr da. rnein, bir fabrikada veya tarlada retim yaparken, igc tketilir, ama igc retilirken de yiyecekler vb. tketilir. Bunlar hem birbirine zttr hem de kendileri ayn zamanda ztlardr. Bu yaklamlar, rnein birlik konusunda baz demagojileri aa karmak iin kullanmtm Trkiyede Kurueme Sreci diye bilinen ve artk unutulmu, bir bakma Trkiyedeki sosyalist hareketin kuu l olan birlik tartmalarnda. Aynen yle yazyordum rnein Birlik = Blnme, Unutulan Bir Denklem adl yazda: Birlik!.. Son aylarn ve yllarn byl szc. Herkes birlikten yana. Peki, niin birlikten yana da blnmeden yana deil? Tar tmaasndan, birlikilik en bayasndan bir demagojiden baka bir ey deildir. Her blnme ayn zamanda bir birleme olduundan, aslnda birlemeden sz edenler blnmeden sz etmi olurlar. Kendini birliki olarak tanmlamak aslnda blc olarak tanmlamaktr da. Ama nedense kimse kendine blc demez. nk blcln blnmenin deer ykl, projeratif bir anlam vardr. Birlikilikten sz etmek insanlarn geri yanlarna, metazik, diyalektik olmayan yanlarna hitap etmek demektir. Aktr ki, her blnme birleme, her birleme blnme olduundan, sorun kimle ve neyle blnld veya birleildiidir. Keza Tketim Toplumu gibi kavram da benzer durumdadr. Tketim toplumu ayn zamanda bir retim toplumudur. Hem retim olmadan tketim olamayaca iin; hem de o tketimin kendisi ayn zamanda bir retim, rnein p retimi olduu iin. 394
larn ad niin Blnme Tartmalar deil de Birlik Tartmalar? Ad Blnme Tartmalar olsa daha m yanl olurdu? Burjuva aydnlanmaclar, soyut bir insan z anlayndan hareketle btn insanlarn iyi doduunu, ama onlarn bazlarn toplumun kt yaptn sylerlerdi; Hegel de, bu yaklamn yanlln gstermek iin, btn insanlar kt doarlar, onlarn bir ksmn iyi yapan toplumdur gibilerden bir eyler sylemi. Aslnda bu nerme de, ayn yaklam erevesinde en azndan birincisi kadar dorudur; hatta birincisinin ve kendisinin samaln gsterdii iin, birincisinden ok daha dorudur. Benzer bir yaklam Birlik Tartmalar adna da uygulanabilir. Tartmalarn ad Blnme Tartmalar olsayd, en azndan Birlik Tartmalar kadar doru, hatta her birliin aslnda bir blnme olduunu hatrlatt; sama bir birlikilik yarmas ve blclk sulamas olanan ortadan kaldraca iin, yz kat daha doru olurdu. Evet, tekrar, o unutulmu, eski, diyalektii biraz hatrlamak gerekiyor. Birlik kavram, kendisi ayn zamanda kendi ztt olan bir kavramdr, tpk retim gibi. retim, ayn zamanda tketimdir de. Herhangi bir rn retilirken, hammadde, enerji, i gc tketilir. Ya da herhangi bir rn tketilirken, artklar, pler, igc retilir. Aslnda retim ve tketim, bir ve ayn srecin iki yznden, hatta bak amza gre deien iki farkl adlandrlndan baka bir anlam tamazlar. retim szcnn kullanld her yere, ayn rahatlkla tketim szcn koyarak, ayn dorulukta nermeler elde edilebilir. Soruna byle, artk unutulan diyalektik bir bak asyla baklnca, kimi ok parlak gibi grlen adlandrmalarn, aslnda hi bir eyi aklamadn daha ak grmek mmkn olabilir. Tipik bir rnek: Tketim Toplumu kavram. Ayn topluma retim Toplumu dendiinde hi de farkl bir ey sylenmi olmaz. Sadece ayn srece baka bir koordinat sisteminden bakarak bir isim verilmi olur. Bir eyin tketilmesi iin retilmi olmas gerekir. Tketim Toplumlar ayn zamanda retim Toplumlardr. Peki, o halde niye, retim Toplumu denmiyor da, Tketim Toplumu deniyor? Bunun nedeni, bilimsel deil, psikolojik ya da ideolojik kayglarda bulunabilir.
395
Denemeler
Aslnda Tketim Toplumu kavramyla kastedilen, insann mutluluu ve yaamas iin hi de gerekli olmayan eylerin bol miktarda retildii bir toplumdur. Fakat kastedilenin bu olmas halinde de, Tketim Toplumu (veya retim Toplumu) kavramlar ile aklanmak istenen arasnda bir aklama ilikisi ortaya kmaz. nk retim veya tketim toplumu kavram, retilen veya tketilen eylerin niteliini deil, sadece niceliini bir l olarak ele alr. Eer tarihte her toplumun ayn zamanda retim ve/veya tketim toplumu olduunu; bu anlamda modern uygarln bir istisna oluturmadn, ama tketim toplumu derken, rnein bol miktarda p reten bir toplum kastedildiini bilir; tketim toplumu kavramnn aslnda anlamsz ve yanl, hi bir aklayc deeri olmayan bir kavram olduunu bir an bile aklmzdan karmazsak; ve tketim szcnn retime gre daha prejoratif, ktleyici, aalayc bir anlam olduu iin, yani bilimsel deil; tarihsel, ideolojik veya psikolojik nedenlerle retim toplumu deil de tketim toplumu dediimizi unutmazsak; kastedilenin ksa bir ekilde ifadesini salad iin, tpk Avrupa Ekonomik Topluluu yerine AET denmesi gibi, bir kod olarak kullanmak ekonomi salayabilir. Ayn iliki Birlik ve Blnme iin de geerlidir. Niin Birlik Tartmalar da Blnme Tartmalar deil veya niye Sosyalist Birlik diye bir dergi karlyor da Sosyalist Blnme diye deil? Birincisi ikincisinden daha m doru? Hayr. Sadece psikolojik ve ideolojik bir avantaj salanyor. Blme ya da blnme olumsuz bir anlam tar. Her birlik blnmedir. Blnmesiz birlik, birliksiz blnme mmkn deildir. nsanlar herhangi bir kritere gre blmek isteyin, onlar ayn zamanda birletirmi olursunuz. Kanarya sevenler dernei kurmak, kanarya sevenleri birletirmek istiyorsanz, kendinizi kanarya sevmeyenlerle blmek, kanarya sevmeyenlerin birliin iinde yer alamayacan belirtmek, en ak biimde blclk yapmak zorundasnzdr. Ama diyebilirsiniz ki, biz kanarya sevmeyenlerle de blnmek istemiyoruz, onlar da derneimize ye olabilirler. O zaman da, kanarya sevmeyenlerin dernee ye alnmasn istemeyenlerle blnm olursunuz. Birliki olmann blc olmaktan baka bir yolu yoktur. Blc olmann da birliki olmaktan baka yolu yoktur. Nasl her retim eylemi ayn zamanda tketim ise, nasl her temizleme eylemi ayn zamanda bir pisleme eylemi ise, her birlik
396
eylemi de bir blme eylemidir. Aslnda sorun hi bir zaman retimci ya da tketimci, temizliki ya da pisliki, blnmeci ya da birliki olmak deildir. Biri olduunuzda otomatikman onun ztt da olursunuz. Sorun neyin retilip neyin tketildiidir; neyin kirletilip neyin temizlendiidir; neyle birleilip neyle blnlddr. Btn Sosyalistler Birlesin, bunu istediimiz iin Birlik Tartmalar diyoruz mu diyorsunuz? Ama o Btn Sosyalistler iinde Btn Sosyalistlerin birlemesinin ancak devrimci bir program baznda olursa doru olacan dnenler de vardr. Bunlarla blnmeden Btn Sosyalistler Birlesin tezinizi savunamazsnz. Demek ki hedeniz, o gzel btn sosyalistler deil, rnein en azndan, devrimci bir program gerekmeden birleebileceine inananlardr. O zaman da adnz, niye daha drste rnein birlemenin ancak devrimci bir program temelinde olacan dnen sosyalistlerle blnen sosyalistler olarak adlandrmyorsunuz? Bu daha m yanl olurdu? Hayr, aksine gereklii daha ak ifade ettii iin bin kat daha doru olurdu. Evet, artk byle, provokatif adlandrmalara, insanlarn n yarglarna, psikolojilerine deil, zeklarna, dncelerine hitap eden adlandrmalara ve dile ihtiya var. Artk Elbiselerimi, tabaklar ykyorum deil, Elbiselerim ve tabaklarla suyu kirletiyorum demeliyiz. Bu ok daha dndrc ve uyarc. Artk rnein Sosyalist Birlik deil, Sosyalist Blnmeyi karmak gerekiyor. Sosyalist Birlik toplantlar deil Sosyalist Blnme toplantlar rgtlemek gerekiyor. Bu isimlerin hi biri daha doru ya da daha yanl deildir, ama hi olmazsa an ihtiyalarna daha uygun, daha dndrcdrler. Birlik szc neyle birleilip neyle blnldn gizlemeye yarar, ama Blnme szc tam da neyle blnld dolaysyla neyle birleildii sorusunu kkrtr. Soru udur: Neyle birleiliyor, neyle blnlyor; neyle birlemek, neyle blnmek gerekir? *** te bu uzun alntda Birlik ve Blnme; Temizlik ve Pislik; retim ve Tketim, vb., iin sylenen her ey aynen bakas veya bakalatrma iin de sylenebilir. Bu nedenle bizi kendi bana birlik veya blnme deil
397
Denemeler
neyle birleildii veya blnld ilgilendirdiyse, neyin bakas olarak tanmland veya bakalatrld ilgilendirdi. rnein PKKnn demokratik karakterinin tam da bu noktada ortaya ktn belirtiyordum. Krt Ulusal Kurtulu Hareketi ve PKK balkl yazda. Ulus, imajiner bir gereklik olarak var olabilmek iin bizi tanmlamak zorundadr. Biz ise ancak bakas ile tanmlanabilir. Ulusal uyanlar ve bilinlenmeler bu bakasn hemen daima dier uluslarda bulmutur. Hemen hemen btn ulusal kurtulu hareketleri ve uluslama sreleri bir veya bir ka dman ulusa gre kendilerini tanmlamlardr. rnein Hristiyan balkan halklar, Yunanllar, Ermeniler iin bu bakas Trkler, Trkler iin de Ermeniler ve Rumlar olmulardr. PKKnn bugn nderlik ettii hareketin bir dier zellii de szde ve eylemde gerek dmann ve bakasn dta deil ite aramasdr. PKK Trk ulusunu Dman olarak gstermez, srarla T.C.den sz eder, yani Trk Burjuvazisinin devletinden ve Osmanl Devletinin yaayan ruhundan. Eyleminde de Trk sivili ldrmekten ekinir, Trk askeri ve polisi ldrr. Ama Krtler sz konusu olduunda sivili ldrmekten ekinmez. Bunun nedeni ise PKKnn klelemi ve kleletirilmi Krt ulusunun kle ruhunu atmadka hi bir ey yapamayaca tespitindedir. PKK kle ruhlu, ibirliki krde kar yrtmtr gerek savan ve aslnda hala da buna kar yrtmekte, Krt ulusuna bir kiilik kazandrmaya, onu kle ruhundan kurtarmaya, ba kaldrmay retmeye almaktadr. Krt Ulusunu baka bir ulusa kar tanmlayarak deil, kendi kleliine kar tanmlamaya almaktadr. PKKnn nderlik ettii Krt Ulusal Kurtulu Hareketinde Bizi tanmlamaya yarayan Bakas, Trk emekilerini de ezen T.C. ve Kle Ruhlu, teslimiyeti Krttr.16 Bu bakasnn kim olduu ezilenlerin mcadelelerinin ve devrimlerin en temel sorunlarndan birdir. rnein Amerikada ellilerde ykselen siyah hareketi de kendini, Tom Amcala kar, kle ruhuna kar tanmlamt.
16 Bu yazda ulus teorisi konusunda henz ne kadar balarda olduumuz grlmektedir. Ama bu ayr konudur. Bu yaz Krt Ulusal Hareketinin Sorunlar zerine Yazlar balkl derleme kitabnda bulunmaktadr. Kitap u adresten indirilebilir: <www.koxuz.biz/index.php?option=com_content&task=view&id=474 &Itemid=244> 398
Krt hareketinin demokratik karakteri onun bu bakasn tanmlamasnda ortaya kyordu. (Dnyadaki genel gerileme iinde zgrlk hareketinin de nasl bir ideolojik kaymaya urad bu noktada da grlebilir. Artk bu vurgular kaybolmu durumda, Krdistandan deil Krtlkten sz ediliyor; Krt egemen snar ile snr izgisi izen deil, onlarla birlii vurgulayan yazlar ve terminoloji yerlemi durumda bugn. Bu ayn zamanda burjuvazinin artan bir ideolojik etkisi demektir. Bu tr yazlar bizzat Kxz sayfalarnda bile bol bol bulunabilir. Tabii yine ierik ile nesnel anlam fark burada da sz konusu. Zaten o nedenle yer alyorlar.) *** Buradan sonuca gelelim. tekiletirmek kendi bana sorun deildir. nk tekiletirmemek mmkn deildir. nk her birlik ayn zamanda bir blnmedir. Sorun neyin ve kimin tekiletirildii; tekinin kim olarak tanmlanddr. Ve bu her eyden nce politik bir programn ifadesi olmaldr. Trk ulusuluunun veya gerici ulusuluun nitelii bu noktada ortaya kar. Trk ulusuluunun iinde, zerrece demokrasi esi yoktur. Kurduu devletlerin says (ki hepsi uydurmadr, bir Trk Tarihi yaratmak iin uydurulmulardr. Bir tek Trk Devleti vardr o da Trkiye Cumhuriyetidir ve vnlecek hibir yan olmayan bir devlettir.) ile baka halklar bask altna almakla onlara egemen olmakla vnen bir milliyetiliktir. Krt ulusuluu ise, daha dorusu Krt ulusuluu iinde, PKKnn temsil ettii plebiyen kanat ise, TC deyiiyle; Krdistan deyiiyle, ilkel sosyalizm, tek tanrl dinler, aydnlanma ve sosyalizmin katklarna sahip kp; uygarlk, feodalizm, kapitalizmi tekiletiren vurgularyla (ki calann kitaplar znde budur, zellikle hapiste yazdklar. Henz tarihsiz ve tarihe kar tanmlanm demokratik bir ulusu tasavvur edemedii iin, Krt ulusuna demokratik bir tarih yaratmaya almaktadr.) bu daha demokratik bir ulusuluu temsil eder. Ama bu ulusuluk tam demokratik bir ulusuluun kavramlaryla deil; gerici bir ulusuluun kavram sistemi iinde kendini ifade etmeye almtr ve almaktadr. rnein demokratik bir ulusuluk, ulusun dorudan her hangi bir dille, dinle, etniyle vb. tanmlanmasna kar oluur, dolaysyla dili de yle oluur. Byle bir ulusuluk rnein, ulusu Krtlkle deil; ulusun Krtlkle tanmlanmasna kar tanmlar; Trklkle deil; Trklkle tanmlanmasna kar tanmlar. Bu bakmdan, en hzl Trk sosyalistinin bile aslnda, ulusun Trklkle tanmlanmasna kar bir mcadele yrtmedii, bayrann bana bunu yazmad iin aslnda nasl bir gerici ulusuluk sa399
Denemeler
vunucusu olduu ok daha ak grlr. Eer Trk sosyalistlerinin Trk devletini Trklkten karmak; Trklkle veya baka bir eyle tanmlanmasna kar tanmlamak gibi bir programlar olsayd; bunu elindeki yetersiz kavramsal aralarla ifade etmeye alan Krt zgrlk hareketinin desteinden emin olurdu. Bylece tekinin gerekten demokratik bir programla nasl tanmlanmas gerektii sorununa geliyoruz. Gerekten demokratik bir harekette ve ulusulukta, teki ya da bakalatrlanlar, bir ulusun bir dille, dinle, etniyle, soyla var olabilecei anlayndakiler olur. Dolaysyla somut ifadede ulusu ya da devleti Trklkle, Krtlkle tanmlayanlar veya bunu hedef olarak koyanlar olur. Ama bu sonu bize unu gsteriyor: Aslnda Trkiye ve Krdistanda, hatta Dnyada program net ve ak demokrat bir hareket bulunmamaktadr. Demokratik bir hareket, Demokratik bir bakas tanm, ulusu Trklk ve Krtlkle tanmlayanlar; yani ulusun bir dil, din, etni, soy, tarih ile var olabileceini savunanlar ve byle tanmlayanlar tekiletirir. tekiletirmeyi reddetmek gibi, (aslnda bunun ardnda demokratik bir tekiletirmeyi tasavvur edememe vardr) bir noktadan deil, neyin tekiletirildii noktasndan yapar itirazn. Dolaysyla byle bir demokratik tekiletirmede, ezen ulus olmadndan ezilen ulus olmaz; ya da daha doru bir ifadeyle, demokratik bir ulusta, ulusu Krtlk veya Trklkle tanmlayanlar veya tanmlamaya kalkanlar ezilen ulus olurlar; tpk ulusu Krtlk veya Trklkle tanmlayan bir ulusta, ulusun byle tanmlanmasna kar kan ulusularn, yani demokratik ulusularn ezilen ulus olmas gibi. Amerikay Amerika yapan zellikler tam da burada gizlidir. O kapitalist uygarln modeli ve ideali olarak, daha doarken ulusun Tarih, dil, din ile tanmlanmasna kar tanmlamt ulusu. Daha sonra kleci eyaletler (devletler) ulusu beyaz adamla tanmlamaya kalktklarnda, onlara bu Uluslarn kendi kaderini tayin hakkdr diye karmazlk etmedi ve onlarn ayrlmalarn tanmad. Ulusun bir rkla tanmlanmasna kar bir i sava yrtt ve kazand. Yani bakasn bir rkla tanmlamay reddetti ve kendi bakasn, ulusu ve devleti bir rkla tanmlayanlar olarak tanmlad. Trkiye, Krdistan ve Ortadouda yaplmas gereken tam budur. Tavizsiz ve demokratik bir ulusuluk. Trklerle Krtlerin iki kurucu ulus olarak bir devlet kurmas deil; Trk ulusunun ve Trk devletinin ortadan kaldrlmas, dolaysyla Krt ulusunun ve Krt devleti hedenin de ortadan kaldrlmas; ulusun ve devletin bir dili, tarihi, soyu, sopu olmasna kar ulusu tanmlamak. tekiyi,
400
ulusu dille, dinle, tarihle, soyla, rkla tanmlayanlar olarak koymak; tekiletirmeyi byle yapmak. Sorun tekiletirmek deildir; kimin ve neyin tekiletirildiidir. tekiletirmenin bylesi yaplmadan snara dayanan bir tekiletirme yaplamaz. Yapmaya kalkanlar ve onu ne alanlar, ilen var olan gerici tekiletirmeye kar mcadeleyi ikinci plana atm ve var olan gerici tekiletirmenin destekisi olmu olurlar. Anti-emperyalizm, anti-kapitalizm veya iilerin ekonomik mcadelesi vurgulu Trk solunun yapt da tam tamna budur. 18 Mart 2008
401
Denemeler
402
zr Dilemenin Sorunlar ve Her eye Ramen Niin Kampanyaya Destek?

zr Dileme zne asndan bir hatay kabullenme, bir otokritik yapmadr. Baka bir zne asndan baka bir zne iin zr dilemek veya otokritik yapmak anlamsz olur. Papaln veya Muaviyenin cinayetleri yznden bir ateistin zr dilemesi sama olur. Bu cinayetlerden dolay bir zeletiriyi bir Papa veya bir Halife veya herhangi bir Katolik veya Snni Mslman yaparsa anlaml olabilir. Bu zr Dileme Kampanyas da kendini Trklkle zdeletirmeyenleri, Papaln veya Muaviyenin cinayetleri yznden zr dileyen bir Ateist durumuna drmektedir. *** Gerek bir demokrat, bir ulusun bir dille, bir dinle, bir soyla, bir tarihle, vb., tanmlanmasn reddeden insandr. Yani hem ulusun Trklkle (veya her hangi bir dille, dinle, tarihle vb.) tanmlanmasn kabul edip hem de demokrat olunamaz. Bu rk demokratlk veya kapitalist sosyalizm gibi bir samalktr. nsan hem bir Trk hem de Demokrat olamaz. Neden? Ulusuluk, politik olan ile ulusal olann akmasn kabul etmek ve savunmaktr.
403
Denemeler
Ulusuluu belirleyen, ulusal olarak belirlenenin politik olanla akmasn savunmaktr. Ulusal olan pek ala, bir dil, din, tarih, kltr vb. ile tanmlamaya kar da tanmlanabilir. Bu demokratik bir ulusuluk olur. Byle bir ulusuluk savunulmadan demokrat olunamaz. Nasl hem laiklii savunup hem de Diyaneti savunmak olamazsa, hem ulusun Trklkle tanmlanmasn kabullenmek hem de demokratlk olamaz *** Diyelim ki bir mucize gerekleti ve Trkiyede bir demokratik devrim oldu. Anayasadan ulusun tanmna ilikin bir dil, tarih, rk vb. gndermesi yapan btn kavramlar, tpk gerek laik bir lkedeki dinler gibi, karld. Tamamen ntral, rnein n Asya Demokratik Cumhuriyeti gibi bir isim alnd. Ulusu tanmlayan dil olmayacandan herkese ana dilinde eitim, temel bir yurttalk hakk olarak belirlendi. Tarih kitaplarndan bir dile, dine, soya dayanan ulusuluun tarihleri de karld. Genel bir insanlk tarihi ve uluslar tarihi okutulur oldu. Elbet bu lkede kendini Trk, Krt, vb., olarak tanmlayanlar olur, ama bunun gerekten laik bir lkede farkl dinlerden olutan bir fark bulunmaz. Yani bunlarn politik bir anlam olmaz; bu o insanlarn zel sorunu olur. Kendini Trk olarak kabul edenler, elbette, Trklerin tarihine ilikin dernekler kurabilirler yaynlar yapabilirler. rnein kimileri Trklerin insanl kurtarmak zere uzaydan geldii veya onlarn aslnda hafzasn yitirmi Ermeni ve Rumlar olduu eklindeki grlerini yaymak zere kendi Trk Tarih ve Dil kurumlarn kurabilirler. Tabii bunlar sadece Trkler deil, Krtler, vb., de yapabilir. Ve isteyen kii bir araya gelip yeni uluslar da kurabilirler. Tabii tpk ateistler gibi, kendini herhangi bir ulustan grmeyen ulussuzlar da btn bunlarn sama olduu zerine, tpk gerekten laik bir lkedeki ateistler gibi kendi yaynlarn ve derneklerini kurabilirler. Devletin grevi bu inan ve dnce farklarn ifade zgrln garanti etmek olur. *** Byle bir demokratn, bu zr dileme metnine imza atmas kendini inkar anlamna gelir. nk demokrat olmann koulu katliamlara yol aan gerici ulusuluu ret ve ona kar mcadeledir. Reddettii ve kendisine kar mcadele ettii bir anlay adna ya da o anlay savunuyormu gibi zr dilemek, baka bir anlama gelmez.
404
Bu metin demokratlar ok kt bir amazla kar karya brakmaktadr. Bu metni yazanlar demokratlarn da bu Byk Felaketi mahkm etmek isteyebileceklerini hi hesaplamamlardr veya byle bir ulusuluk ve demokrasi anlay olabileceinden bihaberdirler. nsanlar belli bir zneye hapseden zr Dileme yerine herkesin kendi znesini zgrce belirleyecei Mahkm Etme gibi bir ili koysaydlar demokratlar byle bir amaza dmekten kurtarm olurlard. Bir demokrat zr dilese, Papal mahkm eden ve ona kar mcadele veren bir Protestann Papaln iledii cinayetlerden dolay zr dilemesi gibi bir pozisyona der. zr dilemese, u gericinin gericisi devlete kar bir muhalefet hareketinin dnda kalm olacaktr. Ne yapsn? *** Peki, neden bu metne imza atyorum? ncelikle kavramlarn gerek anlamlar ile onlara yklenen farkl anlamlar arasndaki ayrm nedeniyle. zr metnini imzalayan ve zr dileyen bir ok insan iin, bu zr dileme, vicdanlar szlatan bir olay mahkm etme, kurbanlarn acsn paylama, Trk Devletini bu olay inkrdan vaz gemeye zorlamak iin bir bask uygulama, rk ve kana dayanan Trk Milliyetiliine kar duruu ifade etme gibi anlamlara sahiptir. Bu anlamda zr dilemeye pek taklmamak gerekir. Ezilenlerin mcadelelerinde birok kereler grld gibi, yanl bir teorik ierik, tarihsel ve sosyal olarak doru ve hakl bir duruun arac olabilir. rnein Emekten yana slogan teorik olarak burjuvaziden yana anlamna gelir ve ok yanltr; ama insanlar bununla iden yana demek isterler veya yle sylediklerini sanrlar. Her eyden nce bu nedenle imzalyorum. *** Dier gerekem pedagojiktir. Toplumsal mcadelelerde insanlar ve farkl gruplar ayn hzla ayn tecrbeleri yaamazlar. Arkadan gelenlerin ya da okula yeni balayanlarn eitimi gibi ciddi bir sorun vardr. Yukardan, bu yanltr, dorusu udur demek, ou kez tepki yaratr. Bunun yerine, bir ok durumda, o yanln yanl olduunu bile bile, bir
405
Denemeler
yandan yanl olduunu sylerken dier yandan o biim olarak yanl, ama ierikte doru ve hakl davran birlikte yapmak ve o insanlarn kendi deneyleriyle bu yanl grmelerinin daha hzl ve daha az kaypla gereklemesine almak ok daha verimli sonular dourabilir. Bu nedenle, rk ve gerici milliyeti Trk Devletinin politikalarna kar hakl olann, ezilenlerin yannda olduu iin, ne kadar yanl gerekelendirilirse gerekelendirsin, imzalyorum. *** Bir dier neden, Trk veya bir ulustan olmamann zorluuyla ve istemeden paylalan imtiyazlarla ilgilidir. Fikirler azdan kt andan itibaren farkl karlarn ve toplumsal konumlarn savunmasnn aracna dnrler ve ierikleri hi akla gelmeyecek anlam kaymalarna urar. B. Andersonun Hayali Cemaatler kavram, en demokratik grevlerden bile kamann, zellikle Krt sorunundan kamann bir arac olmutur. Buna gre Uluslar hayali cemaatlerdir, ben Trk deilim kendimi yle hissetmiyorum dediiniz andan itibaren, o hayali cemaatin dna kp, ulusuluk d bir pozisyona geebilir ve rnein Krtlerin mcadelelerini Ulusudur, ben uluslar reddediyorum ve her trl ulusuluu mahkm ediyorum diyerek tarafsz kalma hakkn elde edebilirsiniz. Ama Hayali Cemaatlerin yazarnn da dedii gibi bu ulus denen hayali cemaatler Politik cemaatlerdir. Yani devlete ilikin cemaatlerdir. Yani kanla, iddetle, demirle, elikle, tankla tfekle, hapisle, karakolla var olan cemaatledir. Yani ben Trk deilim diyerek Trklkten kurtulmak yle kolay deildir. Bu Trkln politik bir anlam olmad demokratik bir cumhuriyette mmkn olur. Ulusu Trklkle tanmlam bir lkede Trklkten ayrlmak ok zordur. Trk olmamak iin, bu devletin hviyetini yrtp atmanz; bu devlete vergi vermemeniz; onun okullarna gitmemeniz; pasaportunu, polisini, ordusunu, mahkemelerini, yasalarn tanmamanz, vb., gerekir en azndan. Btn bunlar yaptnzda Trk olmadnz syleyebilirsiniz. Ama bunlar yaptnzda, en iyi ihtimalle bir hapishane hcresinde, tmarhanede veya mezarda olursunuz. Bu hayali cemaat size iddet aralaryla nasl politik olduunu gsterir. Yani Trk olmamak, hatta bugn dnyada her hangi bir ulustan olmamak olanaksz derecesinde zordur.
406
Ben Trk deilim, her hangi bir ulustan deilim diyenlerin yapt, kelime-i ahadet getirip, namaz klp, oru tutup, zekt verip Hacca gidip ondan sonra da ben Mslman deilim demeye benzer. Dolaysyla ben elimde olmadan Trkm. Ve Trk olduum iin Trk olmann imtiyazlarn yaarm. Trkln sefasn sryorsam, cefasn da ekmem gerekir. Trkln imtiyazlar olur mu? Evet. Diyelim ki rk ayrmclnn olduu bir lkede rk kavramna ve ayrmclna kar bir beyazsnz. Bu bir beyaz olarak beyazlarn yaad imtiyazlar yaamanz ortadan kaldrmaz. Yani yolda giderken bir siyahn duyduu korkuyu ve gvensizlii duymazsnz vb... Bir bask uygulanrsa bu sizin derinizin renginden dolay deil kirlerinizden dolay olacaktr. zetle rkla kar mcadele eden bir beyaz olmanz sizi beyazln imtiyazlarndan azade klmaz. Trk olmak da byledir. Ne kadar ulussuz olursanz olun, kendini Trklkle tanmlam bir devlette Trk olmann imtiyazlarn yaarsnz. Eer bir para demokratsanz, Bu imtiyazlar yayorsam bunun kefaretini de demem gerekir demeniz ve en azndan byle bir bildiriye bir ekilde destek vermeniz gerekir. *** Ve elbette, btn yanlna ramen, bu Byk Felaket i tekrar tartma konusu yapabilecei, bunun en yanl ve sama biimde tartlmasnn, gndem oluturmasnn bile Trk devleti iin bir yenilgi anlamna gelecei iin, unutmaya ve unutturmaya kar bu nesnel ilevi nedeniyle, tamamen taktik gerekelerle de imzalamay destekliyorum.
407
Denemeler
408
Tarih ve Demokrasi
Tarihin gemile deil bugnle ilgili olduu; tarih zerine tartmalarn aslnda gemi zerine deil bugne ve gelecee ilikin programlarla ve tasavvurlarla, dolaysyla da bu program ve tasavvurlar ekillendiren, onlarn ardndaki snfsal konum ve karlarla ilgili olduu bir Lapalis hakikatidir. Ama sadece bu kadar eksik bir dorudur. Bunun daha da dorusu, bugnn ve gelecein aslnda gemite ekillendirildiidir. Gemii baka trl ele alp anlatmayan hibir hareket bugnn mcadelelerini ve gelecei baka trl ekillendirememitir ve ekillendiremez. Bu gemite byleydi, bugn de byledir ve gelecekte de byle olacaktr. Her mitolojik hikye bir tarihtir ve bugn bilinen btn mitolojiler, aslnda artk bilinmeyen veya unutulmu tarihlerin yerine baka bir tarih yazmlarndan baka bir ey deildir. rnein kadnlarn ezilmesi iin nce tarih yeniden yazlmtr; ana tanralar birer meduza yaplmtr. Tanrlarn kavgalar ve ilikileri, topluluklarn ve toplumsal snarn kavgalar ve ilikilerinden baka bir ey deildir. Akdeniz ve Ortadou havzasnda, dnyann en elverili ulam koulu olan denizin (Akdeniz) salad mthi ticaret olanann mmkn ve gerekli kld tek tanrl dinlerin kitaplar, aslnda, aydnlanma tarihiliince mitoloji diye tanmlanacak, tarihlere kar baka bir tarih yazmndan, dolaysyla baka toplumsal ilikilerin rgtlenmesinden baka bir ey deildi. Klasik Akdeniz uygarlnn tek tanrl dinleri, nceki tarihleri (mitolojileri) yok edip, rnein klasik Greko Romen mitolojisinin, yani tari409
Denemeler
hinin yerine Peygamberler Tarihini; Kaos, Kozmos, Kronos vb. yerine Allah, dem ve Havvay; Tanrlar yerine peygamberleri anlatrken sadece baka bir tarih yazmyor; bu tarih araclyla baka bir topluluk tanmlyor, baka bir toplumsal dzen kuruyor, yani gelecei gemi araclyla ekillendiriyordu. Aydnlanma da, yani u modern toplumun din olmadn syleyen dini de, kutsal kitaplarn tarihine kar kendi tarihini yazd. Bu tarihi yazarken kutsal kitaplarn anlatt tarihi inan sorunu olarak akldna srd ve karanlk bir ortaa kavramyla tarihi, cehenneme yollad. Sosyalist hareket de bu yasann dnda deildi, daha doarken, aslnda farkl bir tarih anlayn taslaklatrarak (tarihsel maddecilik) gelecei ekillendirmeyi deniyordu. O gelecee ilikin bir program olarak aslnda baka bir tarih anlatarak yola kt. Aydnlanma hmanizmi karsnda ulus gericilii de ayn ekilde tarihi birer uluslar tarihi olarak yazarak uluslar kurdu ve gelecei ekillendirebildi. rnein bir Trk tarihi yazlmadan bir Trk Devleti ve Trk Ulusu olamazd. O halde, Trkiyede demokratik hareket eer gelimek ve bir baar kazanmak, bugn ve gelecei ekillendirmek istiyorsa, nce demokratik bir tarih yazmak zorundadr. Tarih demokratik olmadan bugn ve gelecek demokratik olamaz. Demokratik hareketin zay ayn zamanda demokratik bir tarih olmamasnda yanksn bulmaktadr ya da tersinden demokratik bir tarihiliin yokluu demokratik hareketin zaynn en nemli nedenlerinden biridir. *** Demokratik bir tarihi yazabilmeye en yatkn glerin ii hareketi ve sosyalist hareket olmas gerekir. Ama bu hareketler demokratik bir tarih yazmamlar ve yazamamlardr. Brakalm demokratik tarihi kendi sosyalist tarihlerini bile Trk ulusuluunun tarih kavram iinde tanmlamlar; Trk tarihi ile bir mcadeleye girmemilerdir. rnein Trkiye sosyalist hareketi ve ii hareketi hep Mslmanlarla ve Trklerle balatlmtr. stisnasz Trkiyedeki btn sosyalist akmlar, Trkiyede sosyalist hareketi TKP ve onun Bak kongresiyle balatrlar. Osmanldaki sosyalist akmlar ve hareketler birer tarih ncesi olarak bile pek ele alnmaz. Bunlar birka akademisyenin ilgi alan dnda yer bulamazlar. Trkeyle ve Trklkle tanmlanm bir ulusla kendini balatan bir sosyalist hareket, en gerici ulusuluu yeniden retmekten baka bir ey yapamazd. Brakalm sosyalisti bir yana, demokratik bir tarihilik ise, bu tarihi ulusu Trklk vb. ile tanmlayan tarihiliklere kar hareketler410
le tanmlar ve balatrd. Yani rnein, Trkiye Komnist Partisinin Bak Kongresi deil, Komnist Manifestonun ilk Ermeniceye evrilii bu modern sosyalist hareketin balang noktas olurdu. Byle bir balang noktasnn kendisi bile var olan Trk devletine ve ulusuluuna kar bir mcadele anlam tar; sosyalistler gerici ulusuluun yeniden reticileri olmazlard. En tutarl demokrat olan ya da olmas gereken sosyalist ve ii hareketi, demokratik tarihi de rnein Mithat Paa veya kinci Merutiyet ile deil; Selanikli iilerle, Balkanlardaki devrimci demokrat ve sosyalist akmlarla ve kyl etelerle, Ermeni sosyalist hareketiyle, Velestinli Rigasla, Tigran Zavenle, Tevk Fikret ile balatrd. Byle bir tarihe dayanan sosyalist ve demokratik bir hareket, mitinglerde, anma toplantlarnda, bu clz, ama nitelik bakmdan son derece nemli demokratik nclerin isimlerini ve resimlerini tar, onlarn unutulmasna kar anmalar yapard. Bu takdirde anma toplantlar birer pazar vaaz, birer ruhsuz seremoni olmaktan kar, her biri demokrasi mcadelesinin bir sava olurdu. Byle bir tarih, Balkan uluslarnn kuruluunu, Ermeni katliamlarn, mbadeleleri, TCnin kuruluunu birer ilerici demokratik dnm veya devrim deil, aydnlanmann demokratik ideallerinin terki, gerici ve kar devrimci hareketler olarak anlatrd. Byle bir tarih iinde, Mustafa Suphilerin kurduu TKP, ulusu Trklkle tanmlayan bu gericiliin ve kar devrimciliin sosyalist harekete szmas ve ele geirmesi olarak grlrd. Byle bir tarih, kinci Merutiyet iin yaplan askeri ayaklanmay, Osmanl devlet snarnn demokratik harekete kar bir manevras; btn Balkanlar sarm devrimi bastrmak iin onun bana geme ve daha sonraki ttihat Terakkinin darbesini bunun sonuca ulamas ve kar devrim olarak anlatrd. Sosyalist ve demokratik hareketin byle bir gelenee dayand yerde, Krtler zerindeki baskya kar demokratik ve devrimci direni, devrimci ikonograsini, Ergenekon benzeri Kava efsaneleriyle deil, bu topraklardaki demokratik mcadelenin ilk balatclaryla, yani Velensinli Rigaslarla, Tigran Zavenlerle kurard. (Krt hareketinin zaten Kemal Pirler araclyla bu eksiklii bir para olsun gidermeye almaktadr ve bu abalar o demokratik karakterin bir yansmasdr.) Bir insan hem demokrat hem de Trk, Krt, vb., olamaz. Demokrat her eyden nce, bir ulusun dille, tarihle, soyla, etniyle tanmlanmasn reddeden; bunlarn btnyle zele ilikin olmasn savunandr. Trkiyenin demokratlar, Trkiyenin laikleri gibidirler. Laikler nasl Diyanet ileri, mam hatipler, din dersleri vb. gibi gerici ve anti laik bir kurumlarn varl411
Denemeler
ile laiklik arasnda bir sorun grmeyen ve hatta bunu laiklik olarak tanmlayan anti laiklerse; Trkiyenin demokratlar da ulusun ve devletin, Trklk ile tanmlanmasnda, resmi dilinin Trke olmasnda, Trk tarihi okutulmasnda sorun grmeyen kendini Demokrat sanan anti-demokratik Trklerdir. Trkl (ya da Krtl veya baka bir soyu, tarihi, dili vb.) kiinin btnyle zel sorunu yapmay hedeemeyen, ulusu bir dil, bir tarih, bir din, bir etni vb. ile tanmlamay reddetmeyen bir demokratik hareket olamaz. Demokratik bir devlet Trk Devletinin, demokratik bir ulusuluk gerici ulusuluun yerini; demokratik bir ulus Trk ve Krt uluslarnn yerini ancak, tarihi Trklerin, Krtlerin, Ermenilerin deil; demokratlarla, Trklerin, Krtlerin, Ermenilerin mcadelesinin tarihi olarak yazdnda, alabilir. Bunun haricindeki btn deiimler, demokrasi deil, bugnk gericiliin kendini zamana uydurmasndan ve mrn uzatmasndan baka bir anlama gelmez. 17 Mart 2009
412
413
Denemeler
Demir Kkaydn Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek Birinci Kitap: Marksizmin Marksist Eletirisi Geniletilmi kinci Bask
stanbul, Mart 2009, ISBN 978-605-60414-0-2 15 x 23 cm Boyutunda 482 Sayfa Fiyat 20 TL
Demir Kkaydn Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

stanbul, Eyll 2009, ISBN 978-605-60414-1-9 15 x 23 cm Boyutunda 572 Sayfa Fiyat 25 TL
KKSZ YAYINLAR
Divanyolu Cad. No: 54, Erevik han 102 34110 Eminn Tel/Faks:+90.(0)212.519 56 35 E-posta: koksuzyayin@yahoo.com.tr
Toplu Al mlarda % 40 ndirim Yap l r

414

Demir Kucukaydin - Denemeler - V-2 - Yayinlanan Kapakli

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Demir Kucukaydin - Denemeler - V-2 - Yayinlanan Kapakli

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Demir Kkaydn

Gemii Gelecekten Gelecei Gemiten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten Gemii Gelecekten Kurtarmak

GELECE GEMTEN GEM GELECEKTEN KURTARMAK - DENEMELER

BR NC BASIM OCAK 2010

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Hayat Hzl Gideni Cezalandracaktr

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Politik Olan zeldir

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei ve Gemii Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

1 Maysn Douu, Bugn ve Gelecei zerine Dnceler

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Kt Olabilme ve Yanl Yapabilme Hakk

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Hatalar Sizden Hzl Koarlar

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak

Politik slam Nedir?