T.C.

MLL ETM BAKANLII

MAKNE TEKNOLOJS

STANDART MAKNE ELEMANLARI

520TC0025

Ankara, 2012

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET - 1 ................................................................................................... 3 1. STANDART MAKNE ELEMANLARI ............................................................................. 3 1.2. Standardizasyon............................................................................................................. 3 1.2. TSE, DIN ve ISO Standartlar ....................................................................................... 4 1.3. Sklebilen Birletirmenin nemi ve eitleri ............................................................. 4 1.3.1. Vidal Birletirmeler ............................................................................................... 4 1.3.2. Vida Di Biimlerinin Gsterilmesi ..................................................................... 12 1.3.3. Saplamalar ............................................................................................................ 12 1.3.4. Somunlar ............................................................................................................. 13 1.3.5. Rondelalar ............................................................................................................ 14 1.4. Cvata ve Somun izimleri ......................................................................................... 16 1.5. Birletirme (Montaj) izimleri .................................................................................... 18 1.5.1. Vida ile Birletirme .............................................................................................. 20 1.5.2. Somunlarn Emniyete Alnmas ........................................................................... 21 1.6. Pimli Birletirmeler ..................................................................................................... 21 1.6.1. Pimlerin eitleri .................................................................................................. 22 1.6.2. Pimlerin Standart Gsterilmesi............................................................................. 26 1.6.3. Pimli Birletirme izimleri .................................................................................. 26 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 28 LME DEERLENDRME ........................................................................................... 30 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 32 2. SKLEMEYEN BRLETRME ELEMANLARI ........................................................ 32 2.1. Perinli Birletirmeler ve eitleri .............................................................................. 32 2.1.1. Tanm .................................................................................................................. 32 2.1.2. Perin eitleri ve Biimleri ................................................................................ 33 2.1.3. Perinlerin lleri .............................................................................................. 36 2.1.4. Perin ap ve Boyunun Seilmesi ...................................................................... 37 2.1.5. Perinlerin Standart Gsterilmesi ......................................................................... 39 2.1.6. Perinlerin Resimleri, izimleri, llendirilmesi ve Gsterilmesi .................... 39 2.1.7. Perinlerin ematik ve Sembollerle Gsterilmesi ................................................ 40 2.1.8. Perinli Birletirme izimleri............................................................................... 41 2.2. Kaynakl Birletirmeler ve eitleri ............................................................................ 42 2.2.1. Tanm .................................................................................................................. 42 2.2.2. Kaynak eitleri ve Biimleri .............................................................................. 42 2.2.3. Kaynak lleri ................................................................................................... 43 2.2.4. Kaynaklarn Standart Gsterilmesi....................................................................... 44 2.2.5. Kaynak Resimleri, izimleri, llendirilmesi ve Gsterilmesi ......................... 46 2.2.6. Kaynaklarn ematik ve Sembollerle Gsterilmesi .............................................. 48 2.2.7. Kaynakl Birletirme izimleri ............................................................................ 53 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 57 LME ve DEERLENDRME ...................................................................................... 59 RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 61 3. ETL STANDART MAKNE ELEMANLARI ........................................................... 61 3.1. Yaylar .......................................................................................................................... 61 3.1.1. Yaylar, eitleri ve lleri ................................................................................. 61 i

3.1.2. Yaylarn Snflandrlmas .................................................................................... 61 3.1.2. Yay izimleri ....................................................................................................... 63 3.2. Kasnaklar ..................................................................................................................... 65 3.2.1. Kasnaklar, eitleri, Biimleri ve lleri .......................................................... 65 3.2.2. Kasnak izimleri .................................................................................................. 67 3.3. Kamal Birletirmeler ve eitleri ............................................................................... 68 3.3.1. Kamalar, eitleri ve lleri .............................................................................. 68 3.3.2. Kamal Birletirme izimleri ............................................................................... 70 3.4. Yataklar ....................................................................................................................... 72 3.4.1.Yataklar, eitleri, Biimleri ve lleri .............................................................. 72 3.4.2. Yataklarn izimleri ............................................................................................. 79 3.5. Pernolar ....................................................................................................................... 82 3.5.1. Perno eitleri, Biimleri ve lleri .................................................................. 82 3.5.2. Perno izimleri..................................................................................................... 86 3.6. Kavramalar .................................................................................................................. 87 3.6.1. Kavramalar, eitleri, Biimleri ve lleri ........................................................ 87 3.6.2. Kavrama izimleri ............................................................................................... 89 3.7. Gupilyalar (Kopilyalar) ............................................................................................... 91 3.7.1. Gupilyalar, eitleri, Biimleri ve lleri.......................................................... 91 3.7.2. Gupilya izimleri ................................................................................................. 93 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................... 94 LME VE DEERLENDRME ..................................................................................... 96 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 98 CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 100 KAYNAKA ....................................................................................................................... 101

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 520TC0025 Makine Teknolojisi Bilgisayarl Makine malat Standart Makine Elemanlar Makine resimlerinin izimlerinde kullanlan standart makine elemanlarnn grevlerini renerek resimlerini izmek konularnda yeterliklerin uygulamal olarak kazandrld bir renme materyalidir. 40/32 Grn karma, llendirme, kesit alma, yzey iaretleri ve toleranslara ait modlleri alm olmak Standart makine elemanlarnn ve dili arklarn yapm resimlerini izmek ve okumak Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam, ara ve gereler salandnda; standart makine elemanlarnn yapm resimlerini teknolojisine uygun olarak izebilir. Amalar 1. Standart makine elemanlarnn izimlerini yapabilecektir. 2. Sklebilen ve sklemeyen makine elemanlarn ayrt edebilecektir. Ortam: Resim izim odas Donanm: Resim masas, resim izim aletleri, cvatalar, somunlar, rondellar, saplamalar, kamalar, Pimler, perinler, projeksiyon, tepegz Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir. .

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

GR GR
Sevgili renci, Makine Teknolojileri alan lkemizde ve yurt dnda ok geni bir kitleye hitap etmektedir. Teknik resim bu alann ortak anlama dilidir. Temel kurallara ve uluslararas standartlara uygun izildii zaman dnyann her yerinde kolaylkla okunup anlalr. Bilindii gibi makineler, birok parann birletirme elemanlar yardmyla birletirilerek bir araya getirilmesiyle meydana gelir. Makinelerin birletirilmesinde cvatalar, somunlar, saplamalar, rondellar, kamalar, pimler, perinler kullanlr. Makineleri meydana getiren paralar arasndaki boyut ilikileri ok nemlidir. Ayr yerlerde ve ayr iiler tarafndan yaplan paralarn yerlerine takldklar zaman rahata almalar gerekir. Bu zelliklere sahip paralarn imalat ancak eksiksiz ve gereine gre llendirilmi ve yzey ilemleri tanmlanm standart makine elemanlarn tanmak ve izimlerle ifade etmekle mmkndr. Bu modlde standart makine elemanlarnn ifade edilii, izimi ve bu elemanlarla makine paralarnn teknik resim kurallar ile birletirilmesini reneceksiniz. Bu modl baar ile tamamladnzda deiik standart makine elemanlarnn imalat iin gerekli olan grnlerini, birletirme resimlerini, yapm resimleri ile birlikte izebileceksiniz. Bylece makine teknolojileri sektrnde alan kalifiye elemanlarn sahip olduklar bilgi ve becerileri kazanarak mesleinizde sz sahibi olabileceksiniz.

RENME FAALYET - 1 RENME FAALYET - 1

AMA

Uygun ortam salandnda standart makine elemanlarnn izimlerini ve standart makine elemanlar ile birletirme izimleri yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Standart makine elemanlar ve eitlerini aratrnz. Standart makine elemanlar ekillerini, ifade edililerini aratrnz. Vidal birletirme elemanlar ve eitlerini aratrnz. Vidal birletirme elemanlar ve eitlerini aratrnz. Vidal birletirme elemanlarnn ekillerini, ifade edililerini ktphanelerden, internetten ve makine hrdavat sat yapan iletmelerden aratrnz. Deiik makine paralarnn retimini yapan atlyeleri gezerek retim yntemleri hakknda bilgi alnz. Makine Teknolojisi sektrnde kullanlan sklebilen makine elemanlar ve bunlarn zelliklerini bildiren kataloglar toplaynz. Topladnz materyalleri snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.

1. STANDART MAKNE ELEMANLARI

Genel bilgi ve tanmlar G iletme, deitirme veya biriktirme gibi fonksiyonlar yerine getirerek i yapma kabiliyetine sahip olan birok elemann birletirilmesiyle oluturulan sisteme makine ad verilir. Makineyi meydana getiren cvata, somun, kama, yatak vb. elemanlara da makine eleman denir.

1.2. Standardizasyon
Milletler aras Standardizasyon Tekilat (ISO) tarafndan Standardizasyon, belirli bir faaliyetle ilgili olarak ekonomik fayda salamak zere btn ilgili taraflarn yardm ve i birlii ile belirli kurallar koyarak bunlar uygulama ilemi olarak tarif edilmektedir. Gnmzde insan yaamnn her annda farknda olunarak veya olunmadan standartlar kullanlmaktadr. Standartlar rnlerin emniyetli olarak can ve mal gvenliini salayc bir 3

ekilde retilerek piyasa arzn salamaktadr. Ama kiinin yaam kalitesini ykseltmektir. Standartlarn uluslararas ve blgesel olarak uygulanmas ise yurt dndan alnan bir rnn tketicinin kendi lkesinde veya dier lkelerde problemsiz olarak kullanlmasn mmkn klmaktadr.

1.2. TSE, DIN ve ISO Standartlar

Standart Latince kkenli norm kelimesi karl olarak dilimize Franszcadan girmitir. Belirli lye uyarlamak, ayarlamak, normalletirmek ve tek biim anlamnda kullanlr. retilen her cins maln biim, kalite, emniyet ve temel ller bakmndan esaslara balanmas gerekir. Endstri retiminin teknik ve ekonomik bakmdan bir esasa balanmas, kullanlan aletlere uygun biimler verilmesi iin Almanya 1917 ylnda ilk standartlama almalarn balatmtr. Bu almalar DIN sembol tayan yapraklar hlinde yaynlanmtr. Bu standartlara ilgili btn kurulular uymak zorundadr. Almanlar gibi dier lkeler de kendilerine zg standartlar hazrlamlardr. TS: Trkiye, DIN: Almanya, UNI: talya, CSA: Kanada, VSM: svire vb. daha sonra uluslararas standartlar organizasyonu (ISO-International standardization organization) kurulmutur. retimde maliyet ve iletme giderlerini, cins ve eit saysn azaltr. Gere ve eyalarn eldesi konusunda anlamazlklar ortadan kaldrr. Depolama yntemlerini basitletirir. Gerektiinde yedek para kullanmn kolaylatrr. lkemizde standartlama ii Trk Standartlar Enstits (TSE) tarafndan yaplmaktadr. Uzun yllar DIN ve ISO standartlar benimsenmi ve 1960 ylnda kuru lan TSE 10000e yakn standart yaynlamtr. TSE, standartlatrd her bilgi ekil ve rn iin birer numara verir. Ve bunlar yaynlar.

1.3. Sklebilen Birletirmenin nemi ve eitleri

1.3.1. Vidal Birletirmeler
Birletirme, eitli makine elemanlarnn kullanm amacna gre bir araya getirilmesiyle oluur. Malzeme, kuvvet, ekil gibi zellikler dikkate alnarak ve eitli yntemler kullanlarak meydana getirilir. Bu nedenle makine elemanlar grevlerine ve zelliklerine gre sklebilen ya da sklemeyen birletirme elemanlar olarak snflandrlmaktadr. Eer birletirme elemanlar olmam olsayd, takm ve tezghlar da olmayacakt. Bu durumda birletirme elemanlarnn nemi ortaya kmaktadr. 1.3.1.1. Vida Dilerinin Tanm Vida, silindirik ya da konik paralarn d ya da i yzeylerine alan helis eklindeki kanallardr. Helisel kanallarn meydana getirdii kntlara ise vida dii denir. Helisi ifade etmek iin ap (d), adm ( P ) ve vida helis as ( ) gerekmektedir. Bir aft zerine sarlan helisin alm gen meydana getirmektedir. 4

ekil 1.1: Helis alm

Silindirik ya da konik d yzeylere alm vidalara cvata ya da saplama; silindirik ya da konik i yzeylere (deliklere) alm olan vidalara ise somun ad verilir. Vidalar ISO (Uluslararas Standartlar Organizasyonu) ve DIN (Alman Normlar Enstits) normlarna gre standartlatrlmtr. TSE (Trk Standartlar Enstits) de DIN ve ISO ya gre TS 61de vidalar standartlatrmtr. 1.3.1.2. Vida Dilerinin Snflandrlmas Vidalar, biim ve boyutlan bakmndan TS 61'de standartlatrlmtr. Vidalar, ald yzeylere, vida sistemine, vida profiline, kabalk incelik durumuna, kullanm amacna, dnme ynne, az saysna ve kullanma yerlerine gre snflandrlabilir. Vidalarn snflandrlmas
Ald yzeylere gre Di profiline gre l sistemine gre Kullanm yerine gre Az saysna gre Helis ynne gre Silindirik vidalar gen vidalar Metrik vidalar Balant vidalar Tek azl vidalar Sa vidalar Konik vidalar Kare vidalar Whitworth vidalar Hareket vidalar ok azl vidalar Sol vidalar Trapez vidalar Testere dii vidalar Yuvarlak vidalar

Tablo 1.1: Vidalarn snflandrlmas

Ald yzeylere gre snflandrma

Silindirik vida, silindirin i ve d yzeyinde helis eklindeki yzeylerin meydana getirdii geometrik ekildir (ekil 1.2. a). Konik vida, koninin i veya d yan yzeyinde helis eklindeki yzeylerin meydana getirdii geometrik ekildir (ekil 1.2. b).

ekil 1.2: Silindirik ve konik vida

Vidalarn sistemlerine gre snflandrlmas Metrik dili vida: Di profili as 60 olan bir ekenar gen vidadr. Metrik normal vida: Metrik vidalardan ayn anma ap iin verilen admlardan en byk olandr. Metrik ince vida: Ayn anma apnda normal vidadan daha kk adml vidadr. n vida: n vida adm 25,4 mm'deki vida dii says eklinde gsterilen gen vidadr. ISO in vida: ISO tarafndan kabul edilen in esasl vidalardr (TS 61/20). Birletirilmi (unified) normal vida (unc-vida): Amerika, ngiltere ve Kanada'nn l anlama yaparak asker amalar iin kullandklar, di as 60 olan normal in vida serisidir.

Vida profillerine gre snflandrma gen profilli vidalar: Tepe as 50-60 olan ikizkenar veya ekenar gen profilli vidalardr. Balant amal vidalarda kullanlr (ekil 1.3). Kare profilli vidalar: Vida dii kesiti kare biiminde olan vidalardr. Kuvvet ve hareket iletiminde kullanlr. Kare vidann standard yoktur (ekil 1.3). Trapez profilli vidalar: Trapez vidalar, di kesitleri ikizkenar yamuk biiminde olan vidalardr. Hareket iletimi maksadyla ana millerinde, sonsuz vidalarda ve pres millerinde kullanlrlar. Alar 30dir (ekil 1.3).

Testere profilli vidalar: Di profilleri dik yamuk biiminde olan vidalardr. Bu vidalarda dilerin yanal yzeyleri arasnda 30 + 3 profil as bulunur (ekil 1.3). Yuvarlak profilli vidalar: Kesitleri belli bir yarapa gre kavisli vidalardr. Dilerin yanal yzeyleri arasnda 30 profil as bulunur. Fazla yklere maruz millerde kumlu, tozlu ve paslanmaya msait olan millerde kullanlrlar (ekil 1.3).

ekil 1.3: Profillerine gre vidalar

Vida anma apyla adm ilikisine gre snflandrma

Standart vida izelgelerinde vida anma aplar ve ilgili aplara gre farkl adm lleri dzenlenmitir. Herhangi bir vida anma ap iin seim dizisinde en byk adm ieren genel kullanm vidalarna normal vida (kaln vida) denir. Ayn anma ap iin normal vida admndan daha kk adml vidalara ise ince vida denir. rnein, anma ap 20 mm olan normal vida adm p=2,5 mm'dir. Ayn anma apl ince vida adm p=0,2-2 mm olur. Normal vida dileri sadece anma lleriyle standart olarak gsterilir. nce vidalarn standart olarak gsterilmesinde anma apyla birlikte adm da belirtilir.

Metrik dili vida ller

Di profili as 60 olan bir ekenar gen vidadr. Bu vidalar TS 61/1 -15 de standardize edilmitir. Metrik vidalarda adm, milimetre cinsinden belirtilir. Vidann elemanlar, admna gre hesaplanarak bulunur.

Anma ls : d = D Adm : P Cvata di derinlii : h3=0,6134 x P Somun di derinlii : H1 = 0,5413 x P Di dibi yuvarlatma : R = H / 6 = 0,1443 x P Br ap : d2 = D2 = d - 0,6495 x P Cvata di dibi ap : d3 = d 1,2269 x P Somun di dibi ap : D1 = d 1,0825 x P Matkap ap : dm = d - P Di profil as : 60

Vida anma ap d=D SIRA M1 M2 M2,5 M3 M3,5 M4 M4,5 M5 M6 M8 M10 M12 M14 M16 M18 M20 M22 M24 M27 M30 M33 M36 M39 M42 M45 M48 M52

Adm

Br ap

Di dibi ap D vida d3 0,693 1,509 1,948 2,387 2,764 3,141 3,580 4,019 4,773 6,466 8,160 9,853 11,546 13,546 14,933 16,933 18,933 20,319 23,319 25,706 28,706 31,093 34,093 36,479 39,479 41,866 45,866 vida D1 0,729 1,567 2,013 2,459 2,850 3,242 3,688 4,134 4,917 6,647 8,376 10,106 11,835 13,835 15,294 17,294 19,294 20,752 23,752 26,211 29,211 31,670 34,670 37,129 40,129 42,587 46,587

Di ykseklii D vida h3 0,153 0,245 0,276 0,307 0,368 0,429 0,460 0,491 0,613 0,767 0,920 1,074 1,227 1,227 1,534 1,534 1,534 1,840 1,840 2,147 2,147 2,454 2,454 2,760 2,760 3,067 3,067 vida H1 0,135 0,217 0,244 0,271 0,325 0,379 0,406 0,433 0,541 0,677 0,812 0,947 1,083 1,083 1,353 1,353 1,353 1,624 1,624 1,894 1,894 2,185 2,165 2,436 2,436 2,706 2,706

Yuvarlaklk

Matkap ap M 0,75 1,60 2,10 2,50 2,90 3,30 3,70 4,20 5,00 6,80 8,50 10,20 12,00 14,00 15,50 17,50 19,50 21,00 24,00 26,50 29,50 32,00 35,00 37,50 40,50 43,00 47,00

P d2=D2
0,25 0,40 0,45 0,50 0,60 0,70 0,75 0,80 1,00 1,25 1,50 1,75 2,00 2,00 2,50 2,50 2,50 3,00 3,00 3,50 3,50 4,00 4,00 4,50 4,50 5,00 5,00 0,638 1,740 2,208 2,675 3,110 3,545 4,013 4,480 5,350 7,188 9,026 10,863 12,701 14,701 16,376 18,376 20,376 22,051 25,051 27,727 30,727 33,402 36,402 39,077 42,077 44,752 48,752

R 0,036 0,058 0,065 0,072 0,087 0,101 0,108 0,115 0,114 0,180 0,217 0,253 0,289 0,289 0,361 0,361 0,361 0,433 0,433 0,505 0,505 0,577 0,577 0,650 0,650 0,722 0,722

Tablo 1.2: Metrik vida lleri (ISO)

Whitworth vida lleri

D profil as 55 olan bir gen vidadr. lleri parmak sistemine gredir. Vidann elemanlar adma gre belirlenir. Whitworth vidalarda adm, parmaktaki di says olarak verilir.

Di profil as : 55 Anma ls : d = D Di dibi ap : d1 = D1 = d 1,28 x P Br ap : d2 = D2 = d 0,640 x P Parmaktaki di says : z Adm : P = 25,4 / z Vida di derinlii : h1 = H1 = 0,640 x P Di yuvarlatma : R = 0,1375 x P gen Ykseklii : H = 0,960 x P Whitwort Cvata ve Somun
Anma ls d 1/4" 5/16" 3/8" 1/2" 5/8" 3/4" 7/8" 1" 1 1/4" 1 1/2" 1 3/4" 2" 2 1/4" 2 1/2" 3" 3 1/2" Di st ap d=D 6,35 7,94 9,53 12,70 15,88 19,05 22,23 25,40 31,75 38,10 44,45 50,80 57,15 63,50 76,20 88,90 Di dibi ap d1=D1 4,72 6,13 7,49 9,99 12,92 15,80 18,61 21,34 27,10 32,68 37,95 43,57 49,02 55,37 66,91 78,89 Br ap d2=D2 5,54 7,03 8,51 11,35 14,40 17,42 20,42 23,37 29,43 35,39 41,20 47,19 53,09 59,44 72,56 83,89 1"daki di says Z 20 18 16 12 11 10 9 8 7 6 5 4 1/2 4 4 3 1/2 3 1/4 Di ykseklii h1=H1 0,813 0,904 1,017 1,355 1,479 1,627 1,807 2,033 2,324 2,711 3,253 3,614 4,066 4,066 4,647 5,000 Di dibi kesiti mm2 17,5 29,5 44,1 78,4 131 196 272 358 577 839 1131 1491 1885 2408 3516 4888

Tablo 1.3: Whitwort vida lleri

10

Kullanma amacna gre snflandrma Balama vidalar: Makine paralarnn sklebilir ekilde balanmasnda kullanlan vidalardr. rnein; gen profilli vidalar, balama vidalardr. Hareket vidalar: Hareket ve kuvvet iletiminde kullanlan vidalardr. rnein; trapez, yuvarlak, testere ve kare vidalar hareket vidalardr. Hareket vidalaryla dnme hareketleri, dorusal hareketlere dntrlr. Boru vidas: Boru ve balant paralarnda, hidrolik sistemlerde ve benzeri yerlerde kullanlan silindirik ve konik vidalardr. Silindirik ve konik boru vidas olarak iki eittir. o Silindirik boru vidas: Boru ve balant elemanlarndaki mekanik balantlarda, musluk supaplarnda, valflerde vb. yerlerde kullanlr. Di as 55 vidadr. o Konik boru vidas: Szdrmazln vida dii alm ksmda arand genel olarak tekstil makineleri ve tapalarda vb. yerlerde kullanlan vidadr (TS 10036).

Vida az saysna gre snflandrma

Az saysna gre bir ya da ok (iki, , drt) azl vidalar olarak snflandrlrlar (ekil 1.4).

ekil 1.4 : Bir azl vida (a), iki azl vida (b)

Dnme ynne gre snflandrma Dnme ynne gre sa ve sol vidalardr (ekil 1.5).

ekil 1.5 : Sa ve sol vida

11

1.3.2. Vida Di Biimlerinin Gsterilmesi

ve d vida alm parann gerek grn ekil 1.6de grld gibidir. Saplamalar malzemelerine, vidalanaca malzeme cinsine ve eitli amalara gre standartlatrlmtr.

ekil 1.6: D vida (a), i vida (b)

1.3.3. Saplamalar
Saplama, her iki ucuna vida alm basz balant elemanlarna denir. Saplamalar vida apna gre anlr. Siparilerde vida ap (d), serbest boyu (l), standart numaras ve malzemesi belirtilir. rnein Saplama TS1025/1-M16x80-8.8.
Birletirmeler iin (TS1025/6)

T kanallar iin

(TS1026/5)

d a b I b1 b2 l1

M6
15 15 18 33 80 9 20-54 50 80

M8
20 18 22 40 90 11 20-43 40 100

M10
25 20 25 47 126 13 25 125 50 200

M12
32 22 28-40 57 142 15 25 125 50 200

M16
42 28 35-52 77 160 19 28 140

M20

M24

M30

M36

27 28 190 80 315

35 45 250 120 400

43 54 515 125 500

51 80 250 360 400

Tablo 1.4: Saplama lleri

12

1.3.4. Somunlar
Paralar birbirine zebilir ekilde balamaya yarayan ortasnda vida alm deliklerden cvata, saplama taklmak suretiyle paralar birbirine balayan elle, tornavida veya anahtarla sklp taklacak ekilde yaplan elemanlara somun denir.

Tablo 1.5: Somun eitleri TS-1026-1

13

30
d AA m p M4 7 3,2 0,7 M5 8 4 0,8 M6 10 5 1 M8 13 6,5 1,2 5 M10 17 8 1,5 M12 19 10 1,75 M16 24 13 2 M20 30 16 2,5 M24 36 19 3

Tablo 1.6: Alt ke somun lleri

Somunlarn gsterilmesi TS8201e gre yaplr. Bu gsterimde, somunun ad, standart numaras, anma ls ve gereci yazlr (ekil 1.7).

ekil 1.7: Somunlarn standart gsterilmesi

1.3.5. Rondelalar
Rondela, birden fazla parann cvata, somun vb. elemanlarla balanmas srasnda oturma yerlerindeki yzeylerin zedelenmesini nlemek, balantnn kendiliinden zlmesini engelleyerek balant yerindeki vida ban kapatmak veya somun ykn geni yzeye yaymak iin kullanlan metalden yaplm makine elemanna denir.

ekil 1.8: Rondelalar

14

Tablo 1.7: Dz alt ke ve drt ke bal cvatalar iin rondelalar

15

1.4. Cvata ve Somun izimleri

ekil 1.9: Alt ke bal cvata izimi

Tablo 1.8: Alt ke bal metrik cvata lleri

16

Tablo 1.9: Alt ke bal somun lleri

ekil 1.10: Alt ke bal somun izimi

17

ekil 1.11: Drt ke bal somun izimi

1.5. Birletirme (Montaj) izimleri

18

ekil 1.13: Cvatal birletirmeler

19

1.5.1. Vida ile Birletirme

a) Somunlu cvata

b) Paraya sabitlenen cvata

c) Somunlu saplama ekil 1.12: Cvata ve saplamal birletirmeler

20

1.5.2. Somunlarn Emniyete Alnmas

lave somun

b) Tal somun ve gupilya ile

Yayl rondela ile

d)

Gupilya ile

ekil 1.14: Somunlarn emniyete alnmas

1.6. Pimli Birletirmeler

Tanm: Pimler, paralar hareketsiz fakat sklebilir bir ekilde birletiren silindirik veya konik makine elemanlardr. Pimler TS 2337 ve TS 1024e gre l ve ekil bakmndan standartlatrlmlardr. Pimlerin grevi; paralarn karlkl durumlarn sabit olarak merkezlemek, birbirine geen paralar balamak ve eksenine dik olmak artyla balad paralarn etkilendii kuvvetleri karlamak veya iletmektir. 21

1.6.1. Pimlerin eitleri

Pimler biimlere gre eitleri aada karlmtr. Silindirik pimler Dz sertletirilmemi pim Dz sertletirilmi pim Dz i vidal pim Dz kertikli pim Dz ucu basamakl kertikli pim Dz ortas kertikli pim Dz baa doru kertikli pim Dz ortaya doru kertikli pim Dz yar kertikli boyunlu pim Dz yuvarlak bal kertikli pim Dz hava bal kertikli pim Konik pimler Sade pim Vidal, vidal ksm sabit pim Vidal, konik ksm sabit pim vidal pim Kertikli pim

Vidal pimler entikli pimler atal maal (gupilya) pimler olmak zere snflara ayrlrlar. ekil 1.26de eitli pim resimleri verilmitir. a-Silindirik pimler: TS 2337/1'de standart ekli ve lleri verilen silindirik pimlerin ekil 1.23'de standart gsterilii ve lleri gsterilmitir.

ekil 1.23: Silindirik pimlerin gsterilmesi

22

b- Konik pimler: TS 2337/12'de standart koniklik lsnde yaplrlar. ekil 1.24'de ise standart lleri verilmitir.

Rt=a/2 + ( d+ 0,021/8a ) ekil 1.24.:Konik pim resmi ve lleri

c- Vidal konik pimler: TS 2337'de standart ekil ve lleri verilen vidal konik pimlerin lleri ve sembollerle gsterilmesi, ekil 1.25'de gsterilmitir.

ekil 1.25: Konik vidal pim resmi ve lleri

23

Tablo 1.11: Konik pim lleri

entikli pim: Genellikle merkezleme ilerinde kullanlrlar. Silindirik ve konik olarak yaplrlar ve evrelerinde adet entik vardr. ekil 1.26' de iki adet entikli pimin resmi ve lleri verilmitir.

ekil 1.26: entikli pim resmi ve lleri

24

ekil 1. 27: eitli pim resimleri

25

1.6.2. Pimlerin Standart Gsterilmesi

Pimler, TS 8201 standard esas olmak zere ilgili standartlarnda aadaki gibi gsterilir. Pim imalatnda veya satn alnmasnda pim standartlarnn bilinmesi gerekir. Pimler anlrken (d) ap, (l) boyu ile standart numaras verilmelidir.

rnein: Sertletirilmi Konik Pim TS 2337/5A 16x60 Fe 50

rnek: Anma ap d=1, boyu l=0, Fe40 dan yaplm, tip A, silindirik pimin standart gsterilii aadaki gibidir. Silindirik Pim TS 2337/3 A 12x40 Fe40

1.6.3. Pimli Birletirme izimleri

ekil 1.28: Konik pimli birletirme ekil 1.29: Silindirik pim ile birletirme ekil 1.30: entikli pim ile birletirme

26

ekil 1.31: Silindirik pim ve cvatal birletirme

27

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

-Alt ke bal cvata TS EN 24016M24x80-4.8 -Alt ke somun TS1026 -2 M24 -6 -Dz rondela TS 79/2 B25 -200H -Para kalnlklar 13 ve 32 mm Yukarda ki birletirilecek paralar cvata, somun ve rondela kullanarak birletiriniz

lem Basamaklar

neriler
izim yapacanz kd resim masasna T cetveli yardm ile dik olarak balaynz. izim takmlarnn temiz olmasna dikkat ediniz. Pergel ularnn izgi kalnlklarnn eit olmasna dikkat ediniz. Resmin kda yerletirilmesinde kenar boluklarnn eit olmasna dikkat ediniz. izgi kalnlklarna dikkat ediniz. llendirme kurallarna uyunuz. Di diplerini gsterirken izgi kalnlklarna uyunuz. Saplama llerinde standart izelgelerden yararlannz. Somun ve rondela tipine gre TS izelgelerinden uygun lleri seiniz. Kama tipine gre TS izelgelerinden uygun kama llerini seiniz Mil apna ve kama boyuna gre n ve sol yan grnleri iziniz. Sol yan grn de daire zerinde b,h, t1 ,t2 llerine gre kama kesitini iziniz. n grnte L boyunu iaretleyiniz. Kesit dzleminin getii yerleri belirtiniz. Tarama izgilerini iziniz. Resmi koyulatrnz. Pim trne gre standart izelgeden pim llerini doru olarak seiniz. llerinin doruluundan emin olduktan sonra resim llerini zerine yaznz. Birletirilen paralarn kesit resimlerinde her bir parann ynlerini farkl olarak taraynz. Tarama kurallarna dikkat ediniz.

Paralarn saplama resimlerini iziniz.

ile

birletirme

TS izelgelerinden somun ve rondela seerek standart tanmlarn yapnz. TS izelgelerinden kama semek ve standart tanmn yapnz.

Kamal birletirme resimlerini inceleyerek iziniz.

Standart izelgelerden yararlanarak pim ve pimli birletirme resimleri iziniz.

28

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. izim ara-gerelerini eksiksiz hazrladnz m? 2. izim ara-gerelerinin ve ortamn temiz olmasn saladnz m? 3. parasnn ekline ve alma konumuna gre bak ynn belirlediniz mi? 4. Seilen bak ynne gre grn saysn tespit ettiniz mi? 5. izilecek grnlerin boyutuna gre standart lek ve kd setiniz mi? 6. Seilen lee gre kt zerine grnlerin yerleim plann yaptnz m? 7. Grnlerde aklama, ve llendirme gereken ksmlar iin kesit dzlemi belirlediniz mi? 8. Standart makine elemanlar birletirme izimlerinde standart izelgelerden yararlandnz m? 9. izilen grnlerin simetrikliini tespit ettiniz mi? 10.l balama ve l izgilerini kurallarna gre izdiniz mi? 11.l oklarn standartlara uygun olarak izdiniz mi? 12.l rakamlarn kurallarna uygun olarak yazdnz m? 13.Antet bilgilerini eksiksiz ve doru yazdnz m? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

29

LME ve DEERLENDRME LME DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

1. ve d silindirik veya konik yzeylere alan ayn profildeki helisel oluklara ne denir? A) Perin B) Dili C) Emniyet sac D) Vida 2. Aadakilerden hangisi profillerine gre vida eitlerinden birisi deildir? A) gen profilli vida B) Kare profilli vida C) Trapez profilli vida D) Boru profilli vida 3. Aadaki aklamalardan hangisi dorudur? A) Somunlar d vidalardr. B) Somunlarda vida dii bulunmaz. C) Somun bir balama eleman deildir. D) Somunlar i vidal balama elemanlardr. 4. Somunlarn sklp taklmasnda, anahtarn somunu kavrad birbirine paralel iki yzey arasndaki mesafeye ne denir? A) Klavuz B) Saplama C) Anahtar az D) Rayba 5. Aadakilerden hangisi rondelann grevlerinden biri deildir? A)Parann cvata, somun vb. elemanlarla balanmas srasnda, oturma yerlerindeki yzeylerin zedelenmesini nlemek B) Balantnn kendiliinden zlmesini engellemek C) Balant yerindeki vida ba n amak D) Somun ykn geni yzeye yaymak 6. Anma boyu d= M20 l=80 mm gere nitelik snf 8.8 ve tolerans dzeyi A olan saplamann standart gsterimi aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? A) TS 1022/1 M12,8.8 B) TS EN 24016 C) TS 1025/1 M20x80 TS8.8 A D) Hibiri 7. Aadakilerden hangisi mil eksenine paralel taklarak alan kama eididir? A) Enine kama B) Gupilya C)Yarmay kama D) Boyuna kama 8. Aadaki hangisinde pimlerin standart gsterilmesi, doru deildir? A) Silindirik Dz Pim TS 2337/3 B 10x40 Fe50 B) ten Vidal Silindirik Pim TS 2337/2 8x40 Ck60 C) Silindirik Dz Pim TS 2337/3 A 20x90 Fe50 D) ten Vidal Konik Pim TS 2337/5 8 Fe 40 30

9. Aadakilerden hangisi sklebilen birletirme elemandr? A) Pimli C) Lehimli B) Kaynakl D) Perinli 10. Paralarn karlkl durumlarn sabit olarak merkezleyerek, birbirine geen paralar balamak ve eksenine dik olmak artyla balad paralarn etkilendii kuvvetleri karlamak veya iletmek aadaki makine elemanlarndan hangisinin grevidir? A) Pim B) Klavuz C) Dili D) Mil

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

31

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Bu faaliyette verilecek bilgiler dorultusunda, gerekli ortam salandnda, perin ve kaynak eitleri hakknda bilgi sahibi olacak komple ve yapm resimleri zerinde kaynak sembollerini doru olarak kullanabilecek ve TSISODIN standartlarndan alnan izelgeleri okuyarak izebilecek ve resim zerinde gsterebileceksiniz.

ARATIRMA

Perin malzemelerini ve eitlerini aratrnz Perinleme almalar srasnda dikkat edilmesi gereken kurallar aratrnz. Yeni gelien perin metotlar hakknda aratrmalar yapnz. Gerekli olan standartlar aratrnz Kaynak sembollerinin nerelerdehangi amalarla kullanldn aratrnz. Kaynak sembollerini kullanabilmeninnemini aratrnz. Kaynak sembollerininpiyasadaki kullanm amalarn aratrnz. Kaynakhesaplamalar iin gerekli formlleri aratrnz.

2. SKLEMEYEN BRLETRME ELEMANLARI

2.1. Perinli Birletirmeler ve eitleri
2.1.1. Tanm
En az iki paray sklemeyecek ekilde birletirmeye yarayan elik, bakr, alminyum alamlarndan yaplan elemanlardr. Perinler 10 mmden byk 10 mmden kk olmak zere iki grupta toplanmtr. Perinlerin nceden yaplm birer ba olduu iin perinlenecek sa paralar matkap veya zmba ile delindikten sonra perin taklarak gvdenin dta kalan ksm dvlerek ikinci bir kaplama ba daha yaplarak paralar birletirilir. Perinler; hazr ba, sap (gvde) ve kapama ba olmak zere ksmdan oluur. ekil 2.1de perinleme ilemi, perinin ksmlar grlmektedir. 32

ekil 2.1: Perinleme

Perinli balantlar, ek yerlerindeki salaml ve farkl cins malzemeleri birletirebilme zelliklerinden dolay kazanlarda, elektronik cihazlarda, giyim eyasnda, mutfak eyalarnda, elik tasarm inaatlarnda, kaylarn perinlenmesinde, uak sanayinde ve lokomotif yapmnda kullanlr.

2.1.2. Perin eitleri ve Biimleri

Perinler kullanldklar yerlerin zelliklerine gre eitli biim ve tiplerde retilir. Paralar sklemeyecek ekilde szdrmazlk salamak veya sadece balamak amac yla kullanlr. Bunun iin perinler; biimlerine, yapld gerelere ve kullanm yerlerine gre snflandrlr. Perinler TS 94e gre standartlatrlm olup snflandrlmalar ekil 2.2de eitleri ise ekil 2.3de grlmektedir. elik yap perinleri; elik karkas, kpr, uak vb. elik levha ve profillerle yaplan ve belli mekanik ykleri tayan endstri tesislerinde kullanlr. Kazan perinleri, buhar kazanlar veya basn altnda alan kapal kaplarn yapmnda kullanlr. Lokomotif perinleri, lokomotif ve elik ara yapm ve onarmnda kullanlr. Dier perinler; gemi, mutfak eyalar yapmnda ayrca kay, balata birletirmelerinde kullanlr.

33

ekil 2.2: Perinlerin snflandrlmas (TS 94)

34

Tablo 2.1: Perinlerin eitleri

35

2.1.3. Perinlerin lleri

Tablo 2.2: Perinlerin standart izelgeleri

36

Tablo 2.3: Perinlerin standart izelgeleri

2.1.4. Perin ap ve Boyunun Seilmesi

Perinleme ilemi birletirilecek en az iki parayla perin ya da perinlerden meydana gelir. Birletirilecek paralar, st ste bindirilir veya aln alna birletirilir ve bu paralarn ek yerlerinin st ve altnda uygun llerde yama kullanlr. Perinli birletirmede gerekli dayanm salamak zere birden ok perin tek sral, iki sral veya ok sral olarak kullanlr. ki veya ok sral perinlemede perinler zikzakl olarak dzenlenebilir. 37

Perinlerde anma ap, pratik olarak ba ksmndan itibaren apn yars kadar mesafede (e) llen aptr. aplar, ya dayanm hesaplarna gre veya para kalnlklarna bal olarak pratik hesaplarla belirlenir. Kazan ve elik yaplarda dayanm hesaplar uygulanmaldr. nemli olmayan balantlarda perin ap u ekilde hesaplanabilir: Kaln paralarda : d1= (S1+S2)/2 nce paralarda : d1= S Burada S, S1 ve S2 sac kalnlklardr. Perin gvdesinin uzunluu, genelde kapama ban meydana getiren z boyunun tespitinden sonra belirlenir. Aada baz perinlemelerde z boyunun perin apna gre deerleri verilmitir. elik inaatta yuvarlak bal perin: z= (1,5~1,7).d1 Kazanlarda yuvarlak bal perin: z= (1,8~2).d1 Hava bal perinlerde: z= (0,5~0,7).d1 Mercek bal perinlerde z= 1.d1 Buna gre perin gvdesinin l boyu, sac kalnl ve perin ap cinsinden aadaki gibi alnr. Yuvarlak bal perinlemelerde: l= 0,5.(Sac paketi kalnl)+(1,5~2).d1 Hava bal perinlemelerde : l= 0,5.(Sac paketi kalnl)+(0,5~1).d1

ekil 2.3: Perin ap ve boy lleri

38

2.1.5. Perinlerin Standart Gsterilmesi

Yuvarlak bal perin TS 94/1 5x20 Fe34 TS 94/1 5 20 Fe34 = Perinin standart numaras = Perin ap (d=5mm) = Perin boyu (L=20mm) = Perin malzemesi (elik 34 kg/mm2)

2.1.6. Perinlerin Resimleri, izimleri, llendirilmesi ve Gsterilmesi

ekil 2.4 ada elik konstrksiyonlar da kullanlan bir perinin ekil 2.4 bde ise kazan konstrksiyonunda kullanlan perinin bulunduu yerdeki kesit grnleri verilmitir. ekil 2.4 b de szdrmazl salamak iin perin deliine hava alr. Hava ykseklii perin radsne eit alnr.

Tablo 2.4: Perinlerin basitletirilmi izimleri

ekil 2.4: Perinlerin resimlerle gsterilmesi

39

Tablo 2.5: Perinlerin gsterilmesi ve llendirilmesi

2.1.7. Perinlerin ematik ve Sembollerle Gsterilmesi

Tablo 2.6: Perinlerin sembollerle gsterilmesi

40

2.1.8. Perinli Birletirme izimleri

Genellikle perinli birletirme resimlerinde n ve st grn izilir. n grnler , kesit olarak izilmise perin taranmaz, kesit dzlemi arkasnda kalan perin gvdeleri kesik izgiyle alt ve st balar dolu izgiyle izilir (ekil 2.5).

Perin resimleri izilirken kullanld yer ve birletirme ekli dikkate alnarak izilir. Perinlenmi para resimlerinde (d) ap, perin deliinin apdr. Resim izilirken bu ap kullanlr (ekil 2.6). ekil 2.5: Perin resimleri

ekil 2.6: Perinleme eitleri

41

2.2. Kaynakl Birletirmeler ve eitleri

2.2.1. Tanm
Kaynak, iki madeni parann birbirine sklemeyecek ekilde balanmasn salar. Kristalleri ayn veya birbirine yakn zellikteki metal veya plastik i paralarnda birleme yerlerini ergiterek veya yaklak ergime scaklklarnda basn yapmak suretiyle iki paraya ait kristallerin birletirilmesine kaynak denir. Kaynakl birletirme: Malzemelerin, s veya basn altnda dolgu malzemesi kullanarak veya kullanmadan zlemez olarak birletirilmesidir. Kaynak yeri: Paralarn kaynakla birletirildii ksmdr. Kaynak yeri uzatma, mukavemet artrma vb. amaca gre eitli ekillerde olabilir. Kaynak dikii: Kaynak yerinde paralar kaynak dikiiyle birletirilir. Kaynak yerinin durumu ve kaynak dikiinin ekli malzeme veya kaynak metoduna gre eitli ekillerde yaplr.

2.2.2. Kaynak eitleri ve Biimleri

Kaynaklar; bask kayna, ergitme kayna ve zel kaynaklar olarak balkta toplanr. Ergitme kayna, genel olarak ayn cinsteki iki parann birletirme yerlerinin ergitilerek ek katk maddeli veya maddesiz olarak birletirilmesidir. Bask kayna, ek katk gereci kullanmakszn birletirilecek her iki ksmn hamurumsu duruma kadar stlarak bir baskyla biriletirilmesidir. Bu kaynak eitlerinden en ok kullanlan kaynak trleri ocak kayna, elektrik kayna ve gaz kaynadr. Ocak kaynanda birletirilecek paralar, plastik kvama gelinceye kadar stldktan sonra st ste konularak balyoz veya pres yardmyla dvlerek kaynatlrlar. Gaz kaynanda yakc bir gaz olan oksijen ile yanc bir gaz olan asetilen kartrlarak bu karmn yanmas salanr. Oluan s enerjisi ile birletirilecek iki parann birleme yerleri ergitilerek birbirine kaynamas salanr. Elektrik kaynanda elde etmek iin elektrik enerjisinden faydalanlr. Elektrik kayna diren ve ark kayna olmak zere iki trdr. Diren kaynann ise aln kayna, nokta kayna ve diki kayna olmak zere eidi vardr. Aln kaynanda birletirilecek paralarn u ksmlar elektrik enerjisi ile stlarak yumuatlr ve aln alna bastrlarak kaynaklanr. Nokta kaynanda birletirilecek iki sa para st ste getirilerek nokta kayna elektrotlar arasna yerletirilir. Elektrotlarn salara bastrlmas ile elektrik akm salardan 42

geer. Elektrotlarn dedii yerler ergiyerek salarn birbirine kaynamas salanr. Nokta kayna 5 mm kalnla kadar sa paralarnn kaynatlmasnda kullanlr. Diki kaynanda birletirilecek iki sa para st ste getirilerek diki kayna makinesindeki makaralarn arasndan geirilir. Makaralar ayn zaman da elektrot grevi grr. Makaralarn basks sonucu edii yerler diki hline kaynaklanr.

ekil 2.7: Kaynakl birletirme eitleri

2.2.3. Kaynak lleri

Kaynatlacak paralar kaynak ilemi yaplmadan nce birletirme eidine gre kaynak edilmeye uygun duruma getirilir. Ke birletirmelerin dnda kalan birletirmelerde zellikle kaln paralarda kaynak esnasnda ergimi elektrotun dolduraca kaynak az denilen boluk alr. Bu boluk boyunca veya ke boyunca yaplan kaynaa diki denir. Kaynak metodunun uygulanmas iin kaynak yaplacak paralarn uygun ekilde hazrlanmas gerekir. Uygulanan kaynak metoduna gre paralara kaynak az almaldr. Balca kaynak az ekilleri ve lleri Tablo 2.7da verilmitir.

43

Tablo 2.7: Kaynak az lleri

2.2.4. Kaynaklarn Standart Gsterilmesi

ekil 2.8: Kaynaklarn standart gsterilmesi

44

ekil 2.9: Kaynak yerlerinin sembollerle gsterilii-1

ekil 2.10: Kaynak yerlerinin sembollerle gsterilii-2

45

2.2.5. Kaynak Resimleri, izimleri, llendirilmesi ve Gsterilmesi

Teknik resimlerde kaynak, genel nerilere gre gsterildii gibi sadeletirmek iin sembollerle de gsterilebilir. Bu semboller genellikle kaynak dikiinin ekline benzer. Kaynak dikii de kaynak aznn eklini belirler. Kaynakl resimlerde kullanlan kaynak tipleri iin ana semboller ekil 2.11de verilmitir.

ekil 2.11: Kaynak dikii sembol ve ilave edilen ller

ekil 2.12: Ke kaynak dikiine l verilmesi

46

ekil 2.13: Ana sembol boyutlar

ekil 2.14: Derin nfuziyetli kaynak dikiine l verilmesi

47

2.2.6. Kaynaklarn ematik ve Sembollerle Gsterilmesi

Tablo 2.8: Esas semboller

48

Tablo 2.9: Birleik semboller

Tablo 2.10: eitli yardmc semboller

Kaynak ana sembollerinin dnda kaynak dikiinin d biimini gs teren ek semboller, ana sembollerle beraber kullanlr. Tablo 2.11de yardmc semboller, Tablo 2.9da esas semboller iin uygulama rnekleri verilmitir. Kaynak yzeylerinin tam olarak gsterilmesine gerek bulunmadnda ek sembol kullanlmayabilir.

49

Tablo 2.11: Yardmc sembollerin kullanlmas

Birletirmeler teknik resimler iin uygulanan genel tavsiyelere gre gsterilebilir. Ancak sadeletirme amacyla birletirmelerde sembolik gsterimlere ncelik verilmelidir. Sembolik gsterili, teknik resmi noktalarla veya bir ek grnle ar yklenmeksizin ilgili birletirme hakknda gerekli tm bilgileri aka ifade etmelidir. Sembolik gsterili; bir yardmc sembol, l verisi, tamamlayc bilgiler ile tamamlanabilen bir esas sembol kapsamaldr. Teknik resimleri sadeletirmek iin kaynak yeri hazrl veya kaynakl birletirmenin btn ayrntlaryla ilgili bilgilere, teknik resimde kaynak edilen ksmda verilme yerine, ilgili zel talimatlara veya zel artnamelere atf yaplmaldr. Bu talimatlar yoksa birletirme lleri veya metotlar semboln yaknna yerletirilir.

50

Tablo 2.12: TS 3004 EN 22553e gre esas semboller iin uygulama rnekleri-1

51

Tablo 2.13: TS 3004 EN 22553 e gre esas semboller iin uygulama rnekleri -2

52

Tablo 2.14: TS 3004 EN 22553e gre esas semboller iin uygulama rnekleri-3

2.2.7. Kaynakl Birletirme izimleri

Bir kaynak resmi, eitli ekil ve saydaki paralardan olumu bir makine paras ve bunlarn zelliklerini gsteren teknik resimdir. ekil 2.9da dkmden km bir konsolun yapm resmi grlmektedir.

53

ekil 2.15: Dkm parann resimleri

ekil 2.15de ise ayn konsolun eitli paralarn kaynak edilerek birletirilmesiyle elde edilmi durumu (perspektif olarak) verilmektedir

ekil 2.16: Kaynakl bir parann resimleri

Kaynakl birletirmeyle meydana getirilmi bir parann teknik resmi ekilde ele alnabilir. Bunlar: 54

izimle gsterme: Grnen kaynak dikilerine ait ek yerleri izgilerle ve trnak eklindeki kaynak taramalar ile belirtilir. Kaynak dikilerine ait en kesitler ise siyaha boyanm olarak gsterilir (ekil 2.17).

ekil 2.17: Kaynak dikilerinin izimle gsterilmesi

aretle gsterme: aretle (sembolle) gsterme, tantlacak olan standartlatrlm ekillerle yaplr (ekil 2.18).

ekil 2.18: Kaynak dikilerinin iaretle gsterilmesi

Karma gsterme: Kaynak ek yerlerinin hem izimle hem de sembolle gsterilmesi mmkndr. Bu gsterimde trnak eklindeki taramalar kullanlmaz. Ancak en kesitler, boyanm olarak gze arpmay temin eder. En kesitleri gsterilemeyen kaynak dikileri iin 55

detay grnler alnabilir. Ayn grnteki dikiler, hem izim hem de iaretle ayn anda gsterilmez. Karma gsterimler zorunlu olmadka tercih edilmemelidir (ekil 2.19).

ekil 2.19: Kaynak dikilerinin karma gsterilii

ekil 3.20: Kaynakl parann imalt resmi

56

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler
Perin boyu (l), adm (t) ve kenar mesafesi Perin hesaplamalarn formllere gre (e) hesaplaynz. hesaplamalar yapnz. izim yapacanz kd resim masasna T cetveli yardm ile dik olarak balaynz. izim takmlarnn temiz olmasna dikkat ediniz. Perinli birletirme resminin nden Resmin kda yerletirilmesinde kenar grn tam kesit ve stten grn boluklarnn eit olmasna dikkat izilecektir. Hesaplamalardan sonra ekli ediniz. llendiriniz. izgi kalnlklarna dikkat ediniz. Standart izelgelerden yararlanarak llendirme kurallarna uyunuz. perinler ile birletirme resimleri iziniz. Birletirilen paralarn kesit resimlerinde her bir parann ynlerini farkl olarak taraynz. Tarama kurallarna dikkat ediniz. Perinli birletirmelerde uygun perini seerek iziniz. Sembollerle ifade edilen perinleri standardna uygun seerek belirtiniz. Paralarn birletirilmi eklini eksiksiz Birletirmede perin sembollerini aklayacak ekilde grnleri tespit kullannz. ediniz. Normal grnle aklanamayan ksmlar iin kesit, yardmc grn vb. aklamalar ekleyiniz . Kaynakla birletirme yaplacak yzeylerin zerine kaynak ana semboln iziniz. Yzeye uygulanacak kaynak metodunu, Kaynakl birletirme resimleri iziniz. llerini ve gerekli zelliklerini Tespit ettiiniz sembolleri kaynakla kapsayan bilgileri teknik resim birletirilecek paralarn montaj resmi kurallarna uygun olarak yerletiriniz. zerinde izerek gsteriniz. Kaynakl birletirme para resimlerinde uygulanmas gereken genel kurallar gzden geirip eksik bilgi kalmamasna zen gsteriniz. Perin TS 94/2 elik konstrksiyon d=16, para kalnlklar S1=16 S2=16 bindirme perinleme yaplacak. st grnte 3 adet perin resimlerini iziniz. UYGULAMA FAALYET

57

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. izim ara-gerelerini eksiksiz hazrladnz m? 2. izim ara-gerelerinin ve ortamn temiz olmasn saladnz m? 3. parasnn ekline ve alma konumuna gre bak ynn belirlediniz mi? 4. Seilen bak ynne gre grn saysn tespit ettiniz mi? 5. izilecek grnlerin boyutuna gre standart lek ve kd setiniz mi? 6. Seilen lee gre kt zerine grnlerin yerleim plann yaptnz m? 7. Grnlerde aklama, ve llendirme gereken ksmlar iin kesit dzlemi belirlediniz mi? 8. Balama elemanlarn (perinleri) ilgili standartlardan doru seebildiniz mi? 9. Balant elemanlar ile ilgili lleri doru hesaplayabildiniz mi?. 10. Teknik resim kurallarna uygun olarak balant elemanlarn ilgili yerlere doru izdiniz mi?. 11. l oklarn standartlara uygun olarak izdiniz mi? 12. llendirmeyi kurallarna uygun olarak yazdnz m? 13. Antet bilgilerini eksiksiz ve doru yazdnz m? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

58

LME ve DEERLENDRME LME ve DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Kaynak dikiinin maliyeti hesaplanrken aadaki faktrlerin hangisi gz nnde bulundurulur? A) Dolgu metali B) ilik C) Elektrik D) Hepsi Aadakilerden hangisi kaynakl birletirmenin tercih edilme sebeplerinden biri deildir? A) Kolay ekillendirme B) Arlktan tasarruf C) Dkm modele gerek kalmamas ve ucuz maliyet D) Kaynak blgesindeki yapsal deiiklik Aadakilerden hangisi kaynaklarn sembollerle gsterilmesinde X sembol neyi ifade eder? A) ift V kayna B) ift yarm V kayna C) ift i ke kayna D) Hibiri Aadakilerden hangisi sklebilen birletirme eididir? A) Kaynakl B) Lehimli C) Piml i D) Perinli Aadakilerden hangisi kaynakl birletirmenin tercih edilmeme sebeplerinden biri deildir? A) Kaynakl parada ekme ve bzlme nedeniyle fiziksel deiiklik B) Her gerecin kaynakl birletirmeye elverili olmamas C) Dkm modele gerek kalmamas ve ucuz maliyet D) Kaynak blgesindeki yapsal deiiklik Aadakilerden hangisi birletirme eleman deildir? A) Cvata-somun B) Yay C) Pim D) Kama Aadakilerden hangisi perin eitlerinden biri deildir? A) elik yap perinleri B) Kazan perinleri C) Lokomotif perinleri D) Kpk perinler Aadakilerden hangisi perinleri oluturan ksmlardan biri deildir? A) Hazr ba B) Sap (gvde) C) Kapak D) Kapama ba Yuvarlak bal perin TS 94/1 d x L Fe34 d, neyi ifade etmektedir? A) ap B) Genilik C) Boy D) Ykseklik ki madeni parann birbirine sklemeyecek ekilde balanmasn ne denir? A) Klavuz B) Kaynak C) Pafta D) Yaptrma

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

59

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

60

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3

AMA
Uygun ortam salandnda standart makine elemanlarnn izimlerini ve standart makine elemanlar ile birletirme izimleri yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Standart makine elemanlar ve eitlerini aratrnz. Standart makine elemanlar ekillerini, ifade edililerini aratrnz. Deiik makine paralarnn retimini yapan atlyeleri gezerek, retim yntemleri hakknda bilgi alnz. Makine Teknolojisi sektrnde kullanlan Standart Makine Elemanlarn ve bunlarn zelliklerini bildiren kataloglar toplaynz. Topladnz materyalleri snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.

3. ETL STANDART MAKNE ELEMANLARI

3.1. Yaylar
3.1.1. Yaylar, eitleri ve lleri
Belirli bir kuvvetle baslarak veya ekilerek zerine yklenen ykn etkisi ynnde esneyerek (yaylanarak) bu etkiyi karlayan ve zerindeki yk kalktnda tekrar ilk durumunu alan makine elemanlarna yay denir. Yaylarn endstride geni bir kullanm alan vardr. Genellikle makine paralarn ayn konumda tutmak, darbeleri, sarsntlar ve titreimleri azaltmak ve paralara hareket salamak amacyla kullanlr. Yaylar eitlerine gre otomatik mekanizmalarda, l aletlerinde, motorlu tatlarda, frenlerde, mekanik saatlerde, kalp endstrisinde vb. yerlerde kullanlr. Yaylar genellikle elastik ekil deiiklii yaplabilme zelliine sahip malzemelerden yaplr. Alamsz karbon elikleri ve silisyum alaml elikler ok kullanlr.

3.1.2. Yaylarn Snflandrlmas

Yaylar zerine yklenen ykn veya kuvvetin etki ve ynne gre snflandrlr. Yaylar etkiyen bu kuvvetlere gre baslmaya, ekilmeye, eilmeye ve burulmaya alr. Bu aklamalara gre yaylar aadaki gibi snflandrabiliriz: 61

Basma yaylar

Silindirik helisel basma yaylar Dairesel kesitli telden yaplan yay Dikdrtgen kesitli telden yaplan yay Konik helisel basma yaylar Dairesel kesitli telden yaplan yay Dikdrtgen kesitli telden yaplan yay

ekme yaylar Silindirik helisel ekme yaylar ift konik helisel ekme yaylar

o
o o

o
o

Burma yay Disk yaylar Spiral yaylar Yass yaylar Kauuk yaylar Yaprak yaylar

ekil 3.1de yay eitleri grlmektedir.

ekil 3.1: Yay eitleri

62

3.1.2. Yay izimleri

Basma yaylar

Basma yaylar zerine yklenen ykn etkisiyle esneyen ve bu yk karlayan, zerindeki yk kalktnda ilk konumuna gelen yay eididir. Basma yaylar genellikle silindirik biimli yaplr. Uzun ve desteksiz yerlerde silindirik basma yaylar bklerek grevlerini yerine getiremeyebilir. Bu gibi durumlarda konik basn yaylar tercih edilir. Basma yaylar, daire kesitli tellerden yaplabilecei gibi byk darbe ve ykleri karlamak zere dikdrtgen kesitli olarak da yaplabilir (ekil 3.2: Basma yay elemanlar ve formlleri).

ekil 3.2: Basma yay elemanlar ve formlleri

ekme yaylar

ekme yaylar zerine yklenen ykn etkisiyle esneyen ve bu yk karlayan, zerindeki yk kalktnda ilk konuma gelen, balar genellikle engel veya halka eklinde kvrlm bulunan ve ekmeye alan yay eididir. ekme yaylar daire kesitli telden silindirik helisel biimde souk olarak sarlr (ekil 3.3te ekme yay elemanlar ve formlleri grlmektedir.)

63

ekil 3.3: ekme yay elemanlar ve formlleri

64

ekil 3.4: ekme yay imalat resmi

3.2. Kasnaklar
3.2.1. Kasnaklar, eitleri, Biimleri ve lleri
Tanm: ki mil arasnda kaylar vastasyla hareket ve kuvvet ileten makine elemanlardr.

Kasnaklar takm tezghlarnda, diki makinelerinde, tarm aletlerinde, benzinli ve dizel motorlarda, tekstil makinelerinde, vinlerde, kaldrma ve tama makinelerinde kullanlmaktadr. Kasnaklar; lamel grafitli dkme demir, metal alam, kauuk, plastik vb. gerelerden imal edilir. Kay kasnaklarnn malzemesi TS ISO 254e uygun olmaldr. Kasnan mile geirilen gbek ksmnn ar yklenme durumunda zarar grp kullanlamaz hle gelmesini engellemek iin gbek ksm pirin gibi yumuak malzemeden imal edilebilir. Herhangi bir deformasyon durumunda yumuak malzemeden imal edilen gbek ksm karlarak yenisiyle deitirilir. 65

eitleri: Kullanlan kaylarn biimine gre kasnak biimleri de deiir. Kasnaklar iki grupta snflandrlr.

a) Dz kay kasnaklar b) V - Kay kasnaklar

ekil 3.5: Tam kesit perspektifi izilmi kasnaklar

Dz kay kasnaklar Bu kasnaklar tek paral veya iki paral olarak yaplrlar. aplar kk ve kolay sklp taklabilen kasnaklar tek paral, byk apl zor sklp taklabilen kasnaklar iki paral olarak yaplrlar. ekil 1.6de iki ve tek paral kasnak resimleri verilmitir. evre yzeyleri dz silindirik ve bombeli olarak yaplrlar. Bombeli yzeyler kayn yana kaymasn nler. Fakat kay mrn dz silindirik yzeye gre ksaltr. Dz kay kasnaklar, ana lleri kasnak ap, ispit genilii ve bombe ykseklii bakmndan TS 148 /4te standartlatrlmlardr. Kasnaklar 160 mm apa kadar dolu gvdeli, 160 ila 224 mm apa kadar dolu veya kollu yaplrlar. V - Kay kasnaklar

V Kaylar ile birlikte kullanlrlar. V kay kasnaklar tayacaklar yke gre tek kanall veya ok kanall olarak yaplrlar. Kaylarn lleri standart olduundan kasnak kanallarnn l ve biimleri de standartlatrlmtr (TS 148).

66

ekil 3.6. ki paral ve tek paral kasnak

3.2.2. Kasnak izimleri

Kasnaklarn imalt resimleri dili arklarn imalt resimleri gibi izilir. Aradaki fark, jant ispit ksmlarnn konumlardr. Kasnaklarn nden ve yandan grnleri ekil 3.7'de gsterilmektedir.

ekil 3.7: Dz kay kasnak imalt resmi

67

ekil 3.8: V Kay kasnak imalt resmi

3.3. Kamal Birletirmeler ve eitleri

3.3.1. Kamalar, eitleri ve lleri
Kamalar; dili ark, kasnak, kavrama gibi hareket ve g ileten makine paralarn millerin zerine sklebilir ekilde birletirilmesini ve ayn zamanda mildeki hareketin aktarlmasn salayan makine elemanlardr. Enine ve boyuna olmak zere iki gruba ayrlr. Mil eksenine paralel konumda alan kamalara boyuna kamalar denir. Mil eksenine dik konumda alan kamalara ise enine kamalar denir. Enine kamalar daha ok enine gelen kuvvetleri karlama ve ayar ilerinde, zel amalar iin kullanlr. Enine kamalar standartlatrlmamtr. ekil 3.9 ada enine kamalara ait rnek ekil 3.9 bde birletirme rnei grlmektedir. 68

ekil 3.9: Enine kama ile birletirme

Kama eitleri: Enine kamalar Tek taraf eimli kama ift taraf eimli kama Boyuna kamalar Eimli kamalar o Dz kamalar o Dz, yass kamalar o Dz, oyuklu kamalar o Dz, akma kamalar o Dz, yass, akma kama o Dz, oyuklu akma kama o Teet kamalar Eimsiz kamalar o Kaln kama o nce kama o Memeli kama o Yarmay kama zel kamalar o Kamal miller

69

3.3.2. Kamal Birletirme izimleri

ekil 3.10: Eimli dz (yass) kama ile birletirme

ekil 3.11: Eimsiz (uygu) kamalar

ekil 3.12: Mile alan kama kanalnn llendirilmesi

70

b h d2 d1 t1 t2

1 1,4 4 3 4 1 0,5

1,5 2,6 7 4 5 2 0,8

2 5 6 1,8 1

2 3,7 10 6 7 2,9 1

2,5 7 8 2,7 1,2

3 5 13 8 10 3,8 1,4

3 10 12 5,3 1,5

4 16 12 14 5 1,8

4 7,5 14 16 6 1,8

5 6,5 19 16 18 4,5 2,3

5 7,5 16 18 20 5,5 2,3

5 9 19 20 22 7 2,3

6 22 22 25 6,5 2,8

6 10 28 28 7 3,3

8 11 28 28 32 8 3,3

10 13 32 32 36 10 3,3

Tablo 3. 1: Yarm ay kamann lleri ve montaj resmi

ekil 3.13: Eimli dz akma kama ile birletirme

Kamal miller:

Fazla zorlanan hareket aktarma elemanlarnda tek kama, kuvveti karlamayabilir. Bu gibi durumlarda kamal miller kullanlr. Kamal mil, zerine eit aralkl kanallarn almasyla oluan elemandr. ekil 3.14 ada bir kamal milin gbee gemi durumdaki resmi, ekil 3.14 bde kamal gbek profili, ekil 3.14 cde ise kamal mil profili resmi ve llendirilmesi grlmektedir. 71

ekil 3.14: Kamal mil ve gbek profili ve llendirilmesi

ekil 3.15: Kamal mil ve llendirilmesi

3.4. Yataklar
3.4.1.Yataklar, eitleri, Biimleri ve lleri
A-Tanm ve Grevi Dairesel ve dorusal olarak kuvvet ve hareket ileten mil, aks gibi elemanlarn radyal ve eksenel yndeki kuvvetleri tayan ve destekleyen elemanlara yatak denir. zerlerine dili ark, kasnak vb. elemanlarn baland millerin, dairesel ve dorusal hareketlerini bir yerden bir yere iletmesi iin desteklik yapar ve hareketlerini kolaylatrr. Yataklar, iki elemann eitli ynlerdeki hareketinin en az srtnmeyle meydana gelmesini salarken etki eden kuvvet dorultusunda hareketine ise engel olur. Hareketin dairesel 72

olmas durumunda mili destekleyen elemana yatak, dorusal olmas durumunda kzak ad verilir. Yataklar, kullanldklar sistemlerin eitli olmas ve alma koullarnn deiiklik gstermesi sebebiyle eitli tiplerde yaplrlar. Yataklarn seimi, alma artlar, kaplad yer, yalama, sistemdeki hz, kuvvet, basnl srtnme ve bakm faktrleri dikkate alnarak yaplr. B-eitleri Yataklar kayan yzeylerin cinsine gre iki ana grupta toplanr (ekil 3.16). 1) Kayma direnli (kaymal) yataklar 2) Yuvarlanma direnli (rulmanl) yataklar

ekil 3.16: Yatak eitleri

Kayma direnli yataklar: Mil, genellikle yatak ierisine sk geirilmi bir zarf veya bur ierisinde kayarak alr (ekil 3.18). Bu sebeple bu yataklara kaymal yataklar denir. Yatak iine geirilen zarf, mili abuk andrmayacak yalama az olduu zaman mili sarmayacak malzemeden yaplr. Kaymal yataklar sarsnt ve titreimli yerlerde uygun ve srekli yalama yapld takdirde uzun mrl olup kullanldr. Ayn zamanda ucuz olup sessiz alrlar. Millerin yatak ierisinde kalan ksmna muylu denir (ekil 3.17). Byk g veya kuvvetlerin iletilmesinde tercih edilir. ten yanmal motorlarda, krank millerinde, haddehane makinelerinde, takm tezghlarnda, tama iletme, kaldrma makinelerinde, bantl konveyrlerde, konkasrlerde, helezonlu tayclarda, kara ve demir yolu tatlarnda, deirmen makinelerinde ve endstrinin birok alannda kullanlr. Kaymal yataklar etki eden kuvvetin mil eksenine olan durumuna gre ikiye ayrlr: a- Enine (radyal) yataklar b- Boyuna ( eksenel) yataklar

73

L= (1-2)d e= 0,1d+5mm R= (0,5-1)e

ekil 3.17: Muylu

ekil 3.18: Kayma direnli yatak

a- Enine (radyal) yataklar: Kuvvet mil eksenine dik olarak etki ediyorsa bu yataklara enine yatak denir. Bu yataklar tek paral ve iki paral olarak yaplrlar. Yatak burlar tek veya iki paral olarak takldklar gvdeye uygun veya standartlatrlm ekillerde dz ve fatural olarak yaplrlar. Tablo 3.2, Tablo 3.3te standartlatrlm burlara ait ller verilmitir

74

ekil 3.18: Radyal yatak burlarnn gbee tespiti

Yatak burlar yerlerine, H6, H7, r6 toleranslar ile geirilir (ekil 3.18 a). Vidal pim kullanarak tespit edilmi yatak burcu toleranslar, n6 veya m6 olur (ekil 3.18 b).

Tablo 3.2: Yatak burlar DIN 1850 T1

Tablo 3.3: Yatak burlar DIN 1850 T3

75

ekil 3.19: Yatak burcunun yapm resmi

Yataklarda dikkat edilmesi gerekli en nemli sorun yalamadr. Bunun iin eitli yalama sistemleri ve ya kanallar vardr. Yalamada gres ya ve ince makine ya kullanlr. Yalamann randmanl olmas ve istenilen etkiyi salamas iin burlara ya kanallar alr (ekil 3.20). ekil 3.19da yatak burcunun yapm resmi grlmektedir.

ekil 3.20: Yalama kanallar eitleri

b- Eksenel (boyuna) yataklar: Eksenel yataklarda yk, mil eksenine paralel olarak etki yapar. Bu yataklarda muylular aln yzeyleri zerinde srtnerek alr. Bu alma esnasnda anmadan dolay paralarn aa inmesini nlemek amacyla milin alnna annca deitirilme imkan olan bronz veya dkme demirden kayma plakalar konur. Kayma plakalarnn alnna ya kanallar alr (ekil 3.21).

76

ekil 3.21: Eksenel yataklar

2) Yuvarlanmal (rulmanl) yataklar: Rulmanl yataklarda kayma yerine yuvarlanma vardr. Makinelerde rulman ad verilen ve muylulara taklarak kayma srtnmesini azaltp dnme srasnda muylular iin hem destek hem de klavuzluk grevi yapan elemanlar (rulmanlar) kullanlr. Hareket yuvarlanma eleman zerinde olduu iin rulmanl yatak veya yuvarlanma direnli yatak denir. Yuvarlanmal yataklar; muylu zerine sk geirilen bir i bilezik ile yatak gvdesine sk geirilen d bilezik arasna yuvarlanabilen bilye veya makaralar ve bu elemanlarn birbirlerine demesini, ses karmasn nleyen kafesten olumutur (ekil 3.22).

ekil 3.22: Yuvarlamal (rulmanl) yataklarn yaps

Rulmanl yataklarn kayma direnli yataklara gre stnlkleri vardr. Bunlar: Rulmanl yataklar standartlatrlm olup mil apna gre lleri belirlenip kataloglardan bulmak mmkndr. llerinin kk olmasndan makinelerin klmesi mmkndr. Srtnme az olduundan ya sarfiyat da az olur. 77

mrleri uzundur. Takldklar mil ve yuvada anma meydana getirmez.

Rulmanl yataklarn, yataa gelen kuvvete gre iki tipi vardr Bunlar; a- Enine (radyal) rulmanl yataklar: Kuvvet mil eksenine dik olarak etki ettii yerlerde kullanlr. ekil 3.23te gvdeye ve mile sk geirilmi enine rulman grlmektedir. b- Boyuna (eksenel) rulmanl yataklar: Kuvvet mil eksenine paralel olarak eki ettii yerlerde kullanlr. ekil 2.24te eksenel rulman grlmektedir.

ekil 3.23: Radyal rulmanl yatak

ekil 3.24: Eksenel rulmanl yatak

ve d bileziklerin arasndaki yuvarlanan elemanlarn biimlerine gre be eittir (ekil 3.25). Bunlar: a- Bilyeli rulmanl yataklar b- Silindirik makaral yataklar c- F makaral yataklar d- Konik makaral yataklar e- neli yataklar neli yataklardaki srtnme bilyeli yataklara gre daha oktur.

78

ekil 3.25: Yuvarlanan elemanlarn biimleri

3.4.2. Yataklarn izimleri

Rulmanl yataklarda d ap D, i ap d ve genilik b llerine gre standartlatrlmtr. Ayrca i ve d bileziklerin ke kavisleri de belirlenmi ve rulman kataloglarnda verilmitir. Bu nedenle rulmanl yataklarn imalat resimleri izilmez. Montaj resimlerinde bilezikler kesit alnmak suretiyle gsterilir. Kesilen i ve d bilezikler ayn ynde ve ayr ynde taranabilir. Bilye, makara gibi elemanlar taranmaz. ekil 3.26de grld gibi rulmann d bilezii yuvaya i bilezii ise milin muylu ksmna sk geecektir. Segman i bileziin eksenel kaymasn nleyecektir.

ekil 3.26: Rulman ve yatak lleri

79

ekil 3.27: (D, d, b) llerine gre izilmi rulmanlar

Rulman resimleri izilirken D, d, b lleri esas alnarak ereve izilir. Bilye, makara, gibi yuvarlanma elemanlar gze ho gelecek ekilde izilmelidir (ekil 3.27). ekil 3.28, ekil 3.29, ekil 3.30, ekil 3.31de eitli rulmanlarn izimleri ve izim lleri verilmitir.

ekil 3.28: Sabit bilyeli rulman izimi

ekil 3.29: Silindirik makaral rulman izimi

80

ekil 3.30: Oynak bilyeli rulman izimi

ekil 3.31: Eksenel bilyeli rulman izimi

Tablo 3.4: Sabit bilyal yataklar

81

Tablo 3.5: Omuzlu bilyal yataklar

Tablo 3.6: Eksenel bilyal yataklar

3.5. Pernolar
3.5.1. Perno eitleri, Biimleri ve lleri
Pernolar, makine paralarn birbirine zlebilir bir ekilde balayan silindirik makine elemanlarna denir. ekil bakmndan silindirik pimlere benzer. Pernolar genel makine imalatnda mafsall birletirmelerde, makaralarda, lokomotiflerde, vagon yapmnda, madencilikte, motorlu tat yapmnda ve kaldrma iletme makinelerinde kullanlr. Pernolar genellikle sade karbonlu akma elikten, sementasyon ve yay eliinden yaplrlar. stendiinde zeri krom kaplama, bakr kaplama ve fosfatlama yaplabi lir. Kaplama TS 149a uygun olmaldr. Genel olarak aplar h11 toleransnda ilenir. alma artlarna gre bu tolerans deiebilir. Segmentasyonla 55-60 HRCye sertleebilir. Pernolarn eitleri: Pernolar biimlerine gre snflandrlmtr. Aadaki biimleri mevcuttur: Kaba iler iin: Basz pernolar Kkbal pernolar Orta bal pernolar Byk bal pernolar Bombe bal ve delikli pernolar 82

Bombe bal, fatural ve vidal pernolar Hava bal pernolar Yass bal pernolar Yass bal ve vidal pernolar Konik bal ve vidal pernolar

nce iler iin: Dz pernolar Fatural pernolar Kanall pernolar Fatural ve kanall pernolar Pahl bal pernolar Altke fatural ve vidal pernolar Altke fatural, vidal ve kanall pernolar Pahl bal ve vidal pernolar Basz ve vidal pernolar

ekil 3.32de pernolu montaj resimlerinde grld gibi pernolarn kendiliinden sklmemesi iin emniyete alnmas amacyla rondel, kopilya, vida veya segman kullanlr.

83

ekil 3.32: Pernolu birletirmeler

Pernolar TS 69a gre ekil ve l bakmndan standartlatrlmtr. Pernolarn ekil ve llendirilmesi ekil 3.33de gsterilmitir.

84

ekil 3.33: eitli perno resimleri

rnek: Anma ap d=16, boyu L=50, Fe50 den yaplm, tip A, orta bal pernonun ksa gsterilii aadaki gibidir. Orta Bal Perno TS 69/3 A 16x50 Fe50

85

3.5.2. Perno izimleri

Tablo 3.7. Pahl bal vidal perno TS 69/18

86

Tablo 3.7: Bombe bal perno TS 69/6

3.6. Kavramalar
3.6.1. Kavramalar, eitleri, Biimleri ve lleri
Kavramalar, ilke olarak dnme hareketindeki bir parann (kavrayan) hareketini srtnme yolu ile ikinci paraya (kavranan) ileten makine elemanlardr. Hareketsiz duran makine parasn hareketli bir mil ile harekete geirmek bir an iinde olamaz. Bu bir ileme ve zamana baldr. Bu ileme kavrama ilemi denir. Kavramalar iki hlde kullanlrlar: 87

1.Durum, paralar hareketsiz iken birbirlerine srtnme yolu ile balanrlar. 2.Durum, kavrayan para iletme devir saysyla alrken, kavranan para devreye sokulur. Srtnmeli kavramalar iletmeyi durdurmadan istenilen blm ayrmak veya tekrar balamak iin kullanlr. Kavramann devreye sokulmas ve karlmas kiiye bal ise bu tip kavramalara "kumandal kavramalar", kendi kendine devreye girip ve de devreden kyorsa (rnein belli bir devir saysnda), bu tip kavramalara "otomatik kavramalar" denir. Kavramada malzeme seimi malzeme ifti seimiyle olur. Malzeme ifti ya Metal/Metal veya Metal/Metal olmayan malzemeler diye iki gruba ayrlr.

Tablo 3.9: Kavrama ifti malzeme deerleri

Kavramada elik elie srtnyorsa yzeylerin birbirini yemesini ve anmasn nlemek iin yeteri kadar ya ile almalar gerekir. Bronz sinterlenmi malzeme ile sert elik srtnyorsa kuru olacakta alabilir. Kavramann scakl Tablo 3.9da verilen deerleri aarsa srtnme katsaysnda byk d meydana gelir ve malzemenin zelliini deitirdiinden anma kontrol edilemez hle gelir. Kavramann fonksiyonu iin gereken bas kuvveti u yollarla kazanlr; Mekanik, genelde elastik yaylarla, Hidrolik, Pnmatik Elektrik (Elektro manyetik).

Srtnme yzeyinin ekline gre kavramalar u ekilde gruplara ayrabiliriz: 1. Konik kavramalar 2. Diskli kavramalar. Bir ok disk olursa Lamelli kavramalar diye de adlandrlr. 3. Kasnakl kavramalar 88

3.6.2. Kavrama izimleri

Lamelli kavramalar

ekil 3.34: Lamelli kavrama

Dz srtnmeli kavramalara "diskli kavramalar" da denilir. Bu tip kavramalarn en byk avantaj gayet kolay ayarlanmalar ve fonksiyonlarn darbesiz yapmalardr. Yzey basma kuvvetleri byk olduunda srtnme alanlar disk says oaltlarak bytlr ve yzey basnc azaltlr. Bylece ok diskli "lamelli kavramalar" oluur. Grld gibi diskli kavramalar ounlukla lamelli kavramalar olarak kullanlr. Lamelli kavramalar daha ekonomiktir. Konik kavramalar

ekil 3.35: Konik kavrama

89

90

3.7. Gupilyalar (Kopilyalar)

3.7.1. Gupilyalar, eitleri, Biimleri ve lleri
Somun, perno ve ayar bilezii emniyetinde kullanlan elemanlardr. ekil 3.36 ada bir gupilya resmi ve llendirilmesi, ekil 3.36 b de ise gupilya ile tal somunun emniyete alnmas grlmektedir. ekilde de grld gibi vidal ksma alm uygun delik ile tal somunun yar ayn hizaya getirildikten sonra gupilya taklarak ular kvrlr. Bu ekilde somunun zlmesi nlenir. Gupilyalar TS 2339 da standartlatrlmlardr. Akma elikten, pirinten, bakrdan veya alminyumdan yaplrlar.

91

e kil 3.36: Gupilya ve montaj resmi

ekil 3.37: Gupilyal birletirme yaplan bkme kalb

ekil 3.38: Gupilya eitleri

92

3.7.2. Gupilya izimleri

Tablo 3.10: Gupilya TS 2339/1-4x32-Fe

93

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Standart izelgelerden yararlanarak d=4, Dm=23, f=19 Fn=86 daN, Lo=74.5 olan 55 Si7 malzemesine sahip olan ve dnklk derecesi 90 olan ekme yaynn resmini iziniz.

lem Basamaklar

neriler
izim aralarnz ve kdnz hazrlayarak izim ortamnz kontrol edip hazr hle getiriniz. izim yapacanz kd resim masasna T cetveli yardm ile dik olarak balaynz. Resmin kda yerletirilmesinde kenar boluklarnn eit olmasna dikkat ediniz. izgi kalnlklarna dikkat ediniz.

Verilen blm dairesi ap, sarm says uzunluuna gre yay elemanlarn hesaplaynz ve iziniz.

Standart izelgelerden yararlanarak kasnak resimleri iziniz. Standart i ap (muylu ap) d=35 mm olan bilyeli tip enine rulmanl yata mil TS izelgelerini bulundurunuz. ve yuvasna taklm olarak tam kesit grn olacak ekilde izelgelerden yararlanarak yatak resimleri iziniz. D1=60, d1=47, Da=66 mm, da=41 mm

TS izelgelerinden perno apn, boyunu ve dier llerini tespit ederek pernoya ait ekseni iziniz. Ekseni referans alarak perno apn ve boyunu ve ba ksmn iziniz. izelgeden izilecek gupilya (kopilya) llerine gre n grn iziniz. izilen resimleri llendirerek yzey iaretlerini iziniz.

Soliworks veya CATIA gibi bir kat modelleme program kullanyorsanz standart makine elemanlarn ilk nce modelleyiniz. Daha sonra izim ortamna alp yapm resmini daha kolay bitirebilirsiniz. Birletirilen paralarn kesit resimlerinde her bir parann ynlerini farkl olarak taraynz. Tarama kurallarna dikkat ediniz. llendirme kurallarna uyunuz.

94

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. izim takmlarn eksiksiz hazrladnz m? 2. izim ara-gerelerinin ve ortamn temiz olmasn saladnz m? 3. parasnn ekline ve alma konumuna gre bak ynn belirlediniz mi? 4. Seilen bak ynne gre grn saysn tespit ettiniz mi? 5. izilecek grnlerin boyutuna gre standart lek ve kd setiniz mi? 6. ekme yayn izebilmek iin gerekli hesaplamalar yaptnz m? 7. Enine rulmanl yata izmek iin gerekli elemanlarn tablodan okuyabildiniz mi? 8. Seilen lee gre kt zerine grnlerin yerleim plann yaptnz m? 9. Grnlerde aklama, ve llendirme gereken ksmlar iin kesit dzlemi belirlediniz mi? 10.izilen enine rulmanl yatan grnlerini standartlara uygun olarak tarayabildiniz mi? 11.izilen enine rulmanl yatak parasn llendirdiniz mi? 12.l oklarn standartlara uygun olarak izdiniz mi? 13.l rakamlarn kurallarna uygun olarak yazdnz m? 14.Antet bilgilerini eksiksiz ve doru yazdnz m? 15.Resmi istenilen srede izdiniz mi? DEERLENDRME

Evet

Hayr

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

95

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Belirli bir kuvvetle baslarak veya ekilerek zerine yklenen ykn etkisi ynnde esneyerek bu etkiyi karlayan ve zerindeki yk kalktnda tekrar ilk durumunu alan makine elemanna ne denir? A) Yay B) Kama C) Disk D) Spiral 2. Aadakilerden hangisi bir yay eidi deildir? A) Basma yaylar B) ekme yaylar C) Disk yaylar D) Burunlu yaylar 3. Aadakilerden hangisi yataa gelen dnme kuvvetinin dnme eksenine dik etki ettii yataklara denir? A) Boyuna ( Eksenel ) B) Enine (Radyal) C) A ve B D) Hibiri 4. Pernolarn kendiliinden sklmemesi iin kullanlan yardmc balant elemanlar aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? A) Rondela, ayar bilezii, pim C) Rondela, kopilya, vida, segman B) Kama, perin, ayar bilezii D) Perin, pim 5. Pernolarla, konum olarak nasl bir birletirme yaplr? A) Sk geme C) Hareketsiz B) Orta sk D) Hareketli 6. Aadakilerden hangisi dnme hareketindeki bir parann hareketini srtnme yolu ile ikinci paraya ileten makine elemanlardr? A) Perno B) Kama C) Kavrama D) Yay 7. Aadakilerden hangisi rulmanl yataklarn kayma direnli yataklara stnlklerinden birisi deildir? A) llerinin kk olmasndan makinelerin klmesi mmkndr. B) Srtnme az olduundan ya sarfiyat da az olur. C) mrleri uzundur. D) Takldklar mil ve yuvada anma meydana getirirler. gre

8. Aadakilerden hangisi kasnaklarn ksmlarn oluturur? A) gvde-gbek-ispit B) gvde-kay-ispit C) gvde-gbek-kay D) kay-gbek-ispit 9. Aadakilerden hangisi yataklarn yalanmasn gerektiren sebeplerden birisi deildir? A) Srtnme kuvvetini azaltmak B) Anmay aza indirmek C) Paralar korozyondan korumak D) Paralarn mrn azaltmak 10. Somun, perno ve ayar bilezii emniyetinde kullanlan makine eleman aadakilerden hangisidir? A) Yay B) Cvata C) Gupilya D) Halka 96

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

97

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aada belirtilen uygulama faaliyetini gzlenecek davranlar dikkate alarak gerekletiriniz. ilemi yapabilme sresi=4 ders saatidir. Aada resmi ve lleri verilen iki levhay, A ekseninde silindirik pim TS 2337/1 A 10 x 80 C ekseninde Konik pim TS2337/12 10 x 80 B ekseninde Rondela TS79/2 -22 kullanarak M20x 105 cvata ve M20 somun ile birletiriniz.

98

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri
1. izim ara-gerelerini eksiksiz hazrladnz m? 2. izim ara-gerelerinin ve ortamn temiz olmasn saladnz m? 3. parasnn ekline ve alma konumuna gre bak ynn belirlediniz mi? 4. Seilen bak ynne gre grn saysn tespit ettiniz mi? 5. izilecek grnlerin boyutuna gre standart lek ve kd setiniz mi? 6. Seilen lee gre kt zerine grnlerin yerleim plann yaptnz m? 7. Grnlerde aklama ve llendirme gereken ksmlar iin kesit dzlemi belirlediniz mi? 8. Standart pim , cvata somun birletirme izimlerinde standart izelgelerden yararlandnz m? 9. M20 alt ke bal cvata izebildiniz mi? 10. M20 alt ke bal somun izdiniz mi? 11. Rondela izimini standartlara gre yaptnz m? 12. Kesit alarak uygun taramalar yaptnz m? 13. l oklarn standartlara uygun olarak izdiniz mi? 14. l rakamlarn kurallarna uygun olarak yazdnz m? 15. Antet bilgilerini eksiksiz ve doru yazdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

99

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A D B C D C D A D C

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D D D C C C D D A A

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 E D A C C B D C A B

100

KAYNAKA KAYNAKA
KONAR Mehmet, Yksel KARATA, Mustafa EFEOLU, Makine Ressaml Atlye ve Teknoloji Temel Ders Kitab, stanbul, 2003. ZKARA Hamdi, Tesviye-Makine Meslek Resmi II, Trkiye, 2000. ZLNGR Nail, . Zeki EN, Makine Meslek Resmi I, Ege Reklam Basm Sanatlar Tesisleri, stanbul, 2005. LNGR Nail, Zeki EN, Temel Teknik Resim I, stanbul, 1992. BACI Mustafa, Teknik Resim I, Bac Yayn Evi, Ankara, 1979. ULU Fadl, Teknik Resim ve Proje Okuma Cilt I, Pektim Yayn Evi, zmir, 1991. AKBIYIK Aksun, Trk Standartlar ve Avrupa Standartlarnda Teknik Resim Standartlar ile lgili Gelimeler, Yksek Lisans Tezi, Denizli, 1998. Trk Standartlar Enstitsnn Teknik Resim Konularyla lgili (TS), (TS-EN), (TS-ISO) Standartlar. SEKN Mustafa Salih, Plaka Balant Civatalarnn Yorulmasnn Deneysel ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Istanbul Teknik niversitesi, 2010.

101