20.

Yzyl Tiyatro Tarihi Avantgarde'n Tarihidir

Yirminci yzyln tiyatro tarihi "Avantgarde"n tarihidir. Sanatn "nc" bir ileve sahip olmas gerektii Fransz htilali'nden beridir sylene gelmekle beraber, bu ncln altnn ancak yirminci yzylla birlikte dolduunu unutmamalyz. Bu yzden ayn zamanda u da dorudur: Avantgarde'n tarihi ayn zamanda yirminci yzyln da tarihidir. Dolaysyla Avantgarde' anlama abas, geride braktmz yzyl da anlama abasdr. Avantgarde sanat tanmlama abas iindeki iki nemli sanat kuramcsnn, Peter Brger ve Cristopher Inns'in yaptlarn incelediinizde birbiriyle uzlamayan iki farkl paradigma ile kar kaya kalrsnz. Her iki kuramc da ayn konuyu farkl kriterler ierisinde ele alarak farkl patikalardan ilerlemeyi tercih ederler. Sanat faaliyetini politik bir balam ierisinde yerletirmeyi ve sanatnn toplumla kurduu ilikiyi analizinin merkezine almay tercih eden Brger, 20. yzyln ilk yarsnda sanat alannda n plana kan deneysel yaklamlar "Tarihsel Avantgarde" olarak nitelendirir ve eitli "izmler"den oluan bu hareketler ailesinin en temel ortakln u ekilde tanmlar: Egemen kurumsal sanatn topyekn reddi. Bu "izmler" ailesinin en nde temsilcileri talya ve Rusya birbirinden bamsz olarak gelien Ftrizm, zellikle Almanya'da n plana kan Ekspresyonizm, I. Dnya Sava'nn ilk yllarnda svire'de doan ve sava sonrasnda Fransa ve ABD'de iki ayr kol halinde devam eden Dadaizm ve onun bir uzants olarak ortaya kan ama ilerleyen sre ierisinde onu aan Srrealizm'dir. Birbirinden ok farkl sanatsal aralarla ve paradigmalarla alan bu hareketlerin tm, biimsel anlamda Realizm ve onun tiyatrodaki yansmas olan Natralizm'e kar atklar savata ortaklk kazanmaktaydlar. Bu savata lka'dan beri sren sanat kesin kurallarla tanmlama abasna kar sanatta serbestlii ve slup btnlnn reddini savunuyor, sanat yaamdan ayr bir kategori olarak tanmlamaya alan ilk kuak modernist sanatlarn tersine sanat gndelik yaamn bir paras haline getirmeye alyorlard. Yine Brger'a gre bu "izmler" farkl bir sanat tipolojisini de beraberinde getiriyordu: ilerlemecilie inanan nc bir aydn. 20 yzyln ilk yarsnda ortaya kan deneyselci sanat hareketlerini yaratclar sanat yoluyla dnyay da deitirebileceklerine inanan kimselerdi. Bu nedenle iki dnya sava arasndaki yllarda hzl bir ekilde politik hareketlere angaje oldular. Zamanla bu aydnlar ierisinde iki farkl avangardizm ve bunlarn ncln yapan iki farkl aydn prototipi belirginleti: Birincisi sanatsal faaliyeti hayat anlamak ve onu deitirmek misyonuyla birlikte tanmlayan politik bir tiyatronun peinde koan

Brecht; ikincisi ise hayat anlatmayan, hayatn kendisi olan bir sanatsal pratik, dier bir deyile modern bir riteller btn olacak kutsal bir tiyatronun izciliini yapan Artaud. Her iki tiyatro adam arasndaki farklln temel kayna modern insann sorunlar konusundaki yaklamlaryd: Brecht'e gre modern insan mutsuzdu nk iinde yaad dnyann kurallarn bilmiyordu ve kendi gerek seimlerini yapabilmesi iin "bilmeye" ihtiyac vard; Artaud'ya gre ise modern insan mutsuzdu nk kendi eliyle yaratt ar maddiyat bir dnyann tutsa olmu, ruhsal dnyasn ar derecede ihmal etmiti ve mutlu olmak iin kendi "maneviyatn yeninden kefetmesi", bylelikle modern hayatn yaratt blnmeden kurtulmas gerekiyordu. 20. yzyln ilk yarsnn ar politize olmu sanatsal ortamnda birincisi baskn geldi ve ikinci eilim daha sonra yeniden ortaya kmak zere bastrlm olarak kald -Brecht yirminci yzyln en nemli sanatlarndan birisine dnrken, Artaud'nun projesinde baarsz olmas ve hayatnn son yllarn bir akl hastanesinde geirmek zorunda kalmas bunun en iyi gstergesidir. Brger'a gre "Tarihsel Avantgarde Hareket" II. Dnya Sava'nn bitimiyle sona erdi. Bunun en nemli nedeni Avantgarde'n, sava sonrasnda kurulan yeni dzenin hegemonik gc olarak ABD'nin salad olanaklar ierisinde kurumsallama yolunda ilerlemesiydi. New York Modern Sanatlar Mzesi'nin kuruluu ve Avantgarde sanat eserlerinin burada sergilenmeye balamas, yzyl banda gl sistem kart eilimlere sahip sanatlar da yeni milyonerlere dntrd ve sanat piyasasna eklemledi. Bylece misyonunu kaybetmi olan Avantgarde, ayn zamanda kendi lm fermann da imzalam oldu. Bu nedenle Brger 1945 sonrasnn deneyselcilerini Avantgarde deil Post-avantgarde olarak deerlendirme eilimindedir. Ancak Cristopher Inns bir ok noktada Brger'dan farkl dnr. Avantgarde hareketleri iki kuak halinde ele almann doruluunu kabul etmekle beraber bu iki kuak arasnda niteliksel bir kopu olduu grne katlmaz. Tam tersine tutarl bir devamllk ilikisi olduu grndedir. Ona gre gerek birinci kuak, gerekse ikinci kuak Avantgarde iin temel olan kiriter, modern olann reddi zerine kurulu olmalar ve laboratuvarcla varan bir deneyselcilik eiliminde olmalardr. Grld gibi her iki kuramcnn "Avantgarde" tanmlarken kullandklar kriterler birbirinden ok farkldr. Ancak her iki kuramcnn zerinde fazla durmay tercih etmedii bir nokta, Avantgarde'n bu iki kua ierisinde Absrd Tiyatro'nun sahip olduu zel konumdur. 1945-1960 aralnda Avrupa tiyatrosunun hakim eilimi olarak Absrd, kendisinden nceki kaotik dnemin tm tartmalarnn kesiim noktas

ve bu tartmalarn yzyln geri kalannda yaayaca evrimin de eik noktasdr. Dolaysyla "Post-avantgarde" ya da "kinci Kuak avant-garde" haliyle biraz da "Post-absrd"dr. II. Dnya Sava sonrasnn karanlk Avrupas'nn ocuu olan Absrd, kendisinden nceki Avantgarde akmlarn yarm yzyldr retmi olduu sanatsal biimlerin tm mirasn devrald ve bunlar zel bir dramaturjiyle bir araya getirdi. Ksaca "Absrdizm" olarak niteleyebileceimiz bu dramaturji, "Tarihsel" ya da "Birinci Kuak" Avantgarde'n ideolojik temellerine ak bir itiraz ieriyordu. Absrdistler temelde insanln daha iyi bir gelecee gittii eklindeki iyimser ilerlemecilie kar ktlar ve bunun dolaysz bir sonucu olan nc aydn tipini reddettiler. Bu balamda kendilerinden nceki kuaklarn politik sanat paradigmasn da reddetmi olduklarn dnyorlard. Karamsar bir biimde, bu dnyada hibir deer iin mcadele etmeye gerek olmadn, her trl politik mcadelenin aslnda hayat anlamlandrmaya dnk insani bir ihtiyatan kaynaklandn ve dolaysyla yanlsamadan ibaret olduunu, gerek olgunluun hayata dnk hibir mit ve beklenti olmadan yaamaya devam etmek olduunu ileri srdler. Bununla birlikte, ykm iindeki bir dnyann karanlk edebiyat olarak da nitelendirebileceimiz Absrd Tiyatro, kendisinden nceki deneyselci akmlarn ok tesinde bir retim potansiyelini aa karmay baard. Martin Esslin'in Absrd Tiyatro adl kitabnda isimlerinden bahsettii onlarca yazar, Avrupa sanatnn kendi klleri iindeki douunun temellerini attlar. Esslin, 1960'larda Absrd Tiyatro bir fenomene dntnde ve Kta Avrupas'n aarak ngiltere kylarna ulatnda bu yeni tiyatro anlayndan hibir ey anlamayan ngilizler'e bu yeni akm tantmak iin yazd kapsaml kitabnda Absrd Tiyatro kapsamndaki eserlere u biimsel zellikleri atfediyordu: Olay tiyatrosunun terki, durum tiyatrosunun sahiplenilmesi; anlatm arac olarak kullanlan dilden ziyade sahnedeki imgeyi glendirmeye yarayan iirsel dil kullanm; tiyatro sahnesini, seyircilerin bilmedikleri bir gereklii rendikleri bir alan olmaktan ziyade, daha nce hi deneyimlemedikleri bir gereklii deneyimledikleri bir yer olarak grr. Kendi zel dili ve dramaturjisi ierisinde Absrd Tiyatro, sk sk paradigmasnn ierdii "amaz"la gndeme gelmitir. Kendi zel dnemi ve sergiledii zel "politik" tutum nedeniyle Absrd'n bir "protest", bir de "nihlist" yz olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Absrd'n protest yz, modern toplumun tm kurumlaryla eletirilmesi ilkesi zerine kuruludur ve nceki kuak Avantgarde'n ykc enerjisini miras alm gibi gzkr. Ancak dier yandan ykt bu deerlerin yerine bir yenisinin konacana inanmadndan ve bilinli bir biimde bundan kandndan kendi nihilizmini de retmi olur.

Ancak bu iki yz tamamlayan bir dier unsur da onun "traji-komik" niteliidir. Absrdistler gerekten ykm yaam bir uygarln ocuklar olarak eserlerinde bu ykmn acsn hissettirirler, dier yandan kara bir mizahla bu acy amaya alrlar. Sonraki kua Absrdizm'den ayran ve onlar Post-Absrd yapan belki de sz edilen traji-komii hibir zaman bu denli derin hissetmemeleridir. Brger'in Post-Avantgarde, Inns'in ise "kinci Kuak Avantgarde" olarak grd evre ise Bat Tiyatrosu'nda 1960'larn gelimelerini ierir. Bu evre tek bir at altnda toplanamayacak kadar geni bir eitlilik gsterir. Bu evreyi en temel balklaryla deerlendirmeyi deneyelim. Yzyl banda ilk olarak Artaud tarafndan gndeme getirilen ama uygulanamayan "kutsal bir tayatro" yaratma projesi 20. Yzyln ikinci yarsnda yeniden ilgi ekmeye balad. Bu konudaki en nemli hareket Polonya'dan geldi. Jerzy Grotowski'nin 1959'da kurduu ve 1970 ylna kadar almalarn kesintisiz bir biimde srdren Tiyatro Laboratuvar, Kutsal Tiyatro konusunda ok nemli denemeler yapt. Grotowski'nin hayal ettii tiyatro, kkenlerine dnmeye amalayan bir tiyatroydu. Bilindii gibi tiyatro eski dinsel trenlerden domutur. lkel toplumlarda dinsel trenlerin nemli bir ilevi vardr. Bu trenlerde oyuncu izleyici ayrm yoktur. Treni yneten kii ya da kiiler topluluun trene tam olarak katlmn salamakla ykmldrler. Tren, oynayan ve izleyen ayrmna izin vermez. Katlmclar trenin salad btnleme duygusu ierisinde hareket ederler ve toplumsal balar tren ierisinde yeniden salamlatrlr. Tren yaamn dna kp, ona dardan bakmamza yol amaz, aksine tren annda yaananlar yaantnn kendisidir ve yalnzca o anda yaanr ve biter. Tekrar imkanszdr. lkel trenlerin bu ilkesel niteliklerinden yola kan Grotowski ada bir tren oluturmak amacyla yola kmt. Temel problem seyirciyi oyuna katmann yollarn bulmak, izleyici-oyuncu ikilemini krmakt. Ona gre ada insan ruhsal olarak hastayd. Toplum insanlara eitli kimlikler vermekte, onu gereklie dayanmayan maskelerle donatmaktayd. Kutsal bir tiyatro insanlar, maskelerini krp gerek kimliklerine ulama konusunda kkrtmalyd. Ama bu geleneksel tiyatral yntemlerle baarlamazd. Bunu baarmak iin farkl tiyatral aralar kullanlmalyd. Grotowski ve oyuncular on yl boyunca bunun yollarn aratrdlar. ok nemli oyunculuk ve sahneleme denemeleri gerekletirdiler. ada klasikler olarak tanmlanabilecek oyunlar ortaya koydular. Ama sonunda Grotowski hedeflerinin hibirisine ulaamadna karar verdi ve tiyatro yoluyla

trensel bir etki yaratlamayacan iddia ederek bu abasndan vazgetiini aklad. Ona gre gnmz toplumunda kutsal bir tiyatro ina etmek olanakszd. Grotowski ile birlikte yl alan bir talyan Eugenio Barba, Tiyatro Laboratuvar projesinin sonularndan da yararlanarak yeni bir anlay gelitirdi. Deiik kltrler zerinde aratrmalar yapan Barba elde ettii antropolojik bulgulardan yola karak btn kltrler iin geerli olan baz kurallara ulat. Ona gre her toplum ilk bakta farkl grnse de zde benzer ilkelerden hareket eden gsteri biimleri yaratyordu. yleyse bu benzerliklerden yararlanarak farkl gsteri biimlerini bir arada kullanmak mmkn olabilirdi. Bu benzerlikleri kefetmek iin Tiyatro Antropolojisi diye adlandrd bir disiplin oluturdu ve "kltrleraras tiyatro" adn vereceimiz bir eilimin nemli nclerinden birisi oldu. Bu konuda aratrmalar yapacak bir kuruluun kurulmasna n-ayak oldu: ISTA (International School of Theatre AnthropologyUluslararas Tiyatro Antropolojisi Okulu) adl bu kurulu bugn Avrupa'nn en prestijli sanatsal kurulularndan birisi haline gelmitir. Barba ayn zamanda Odin Teatret adl bir tiyatro grubunun ynetmenliini yapmaktadr ve Tiyatro Antropolojisi'nin aratrmalarn temel alan gsteriler hazrlamaktadr. Bu konuda alan bir baka tannm ynetmen de ngiliz ynetmen Peter Brook'tur. Brook'un Hint destan Mahabharata'dan yola karak hazrlad oyun eitli uluslardan oyuncularn desteiyle yllar sren bir alma sonrasnda 1985'te sergilendi. Bu gsteride Trkiye'den Tuncel Kurtiz de yer ald. Mahabharata eletirmenler tarafndan Kltrleraras Tiyatro'nun en gz kamatrc rnei kabul edilir. "Post-avantgarde" ya da "kinci Kuak Avantgarde" evreye ait dier bir kavram "performans tiyatrosu"dur. Performans kavram 1970'lerden beri gndemde. Performans tek bir kez gerekletirilen ve asla yinelenemeyen bir gsteridir. Orada ve o anda olur biter. Mekan, oyuncu ve seyircinin doal etkileimi sonucunda kendiliinden ortaya kmtr. Bu deimeden bir araya getirilse bile performans yinelemek mmkn deildir. kinci bulumada mutlaka deiiklikler olacaktr. Gsteriyi organize eden sanat ya da sanatlar bir mekan ve bir sanatsal malzemeyi (bu belli bir hazrlk yapm bir oyuncu da olabilir) hazrlamakla ykmldrler. Bundan sonras tahmin bile edilemez. Gsterinin ulaaca nokta bilinemez. Her ey sahnede olup bitecektir. Bu gsteri anlaynn son yllardaki popler rnekleri arasnda "Tiyatro Sporu" ya da "Doalama Tiyatrosu" trleri de yer almaktadr.

Yine sz konusu dneme ait olan ve zellikle Robert Wilson ve Heiner Mller gibi ynetmenlerin rnleriyle gndeme gelen "post-modern tiyatro" kavramnn temel zellikleri ise u ekilde zetlenebilir: 1. Yazar-ynetmen ayrmnn yok olmas. Btn oyunu tasarlayan ve sahneye koyann tek bir kii oluu. 2. Klasik metinlerin yeniden yorumlan. Bu yaplrken metnin iinde gizil olarak varolan anlamlarn n plana kartlmas. 3. slupsuzluk. Yani her trden slubun tutarl ya da tutarsz olmas nem tamadan, keyfi bir tutumla bir arada kullanlmas. 4. Biimcilik. Sanat eserinin biimden ibaret olduunu dnerek grsel imgeler yaratmaya yneli. eriin nemsizleterilmesi. Bu anlamda byk paralar gerektiren, gz kamatrc prodksiyonlarn nem kazanmas. 5. Yaamdan kopu. Kendi iine kapal, gndelik yaamla tm ban koparm, donuk, steril bir sanat yaptnn ortaya k. Yukarda ksaca zetlemeye altmz ve nclerinden bahsettiimiz bu tiyatro yaklamlar, "Tarihsel" ya da "Birinci Kuak" Avantgarde'dan kesin biimde ayrlrlar. ncelikle politik tavr, ilerlemeci ve nc bir misyonla zdeletirmezler. Absrdistlerin aksine mcadele nemsenir ve bizzat Absrd'n kendisi de dahil olmak zere her ey politik olduu savunulur. nclk misyonunun reddi ile tm toplumu dntrmeye olan istekten bir uzaklama sz konusu olur, sistemik hegemonyadan kurtarlm alt-kltrler ve sistem-d cemaatler ina etme diyebileceimiz eilimler n plana kar. Ama bu yaklam, tpk nceki kuak gibi onlarn da, zamanla egemen sanat kurumlar ierisinde yer almalarna engel tekil etmemitir. Son olarak Post-modern sanatn mimarideki savunucularndan C. Jencks, Avantgarde'n yirminci yzyldaki serveni iin sylediklerini alntlayarak bitirelim: "Gemiteki 'Avantgarde'larnn hepsi insanln bir yere gittiine inanyordu, tm ileri yeni yerler kefetmek ve insanlarn oraya zamannda ulatn grmekten ibaretti; Post-avantgarde insanln ayn anda bir ok yne gittiine inanyor, bunlardan bazlar dierlerine gre daha geerli, onlarn ii yol gsterici ve eletirel olmak."