Prof. Dr.

Abdurrahman Kl

BETONARME VE ELK YAPILAR YANGIN GVENL

Yaplarda tayc sistemin, elik veya betonarme olmas srekli tartlan konulardan birisidir. elik tayclarn deprem gvenlii nedeniyle zellikle yksek binalarda tercih edildiini biliyoruz. Son yllarda sadece yksek yaplarda deil ayn zaman da dk katl binalarda da elik konstrksiyonu tercih edilmeye balanmasyla elik ve betonarme bina yapmclar arasnda byk bir mcadele balamtr. New Yorkdaki ikiz kulelerin kmesiyle betonarme ve elik sistemler daha ok tartlmaya balanmtr.

1. kiz Kulelerin k
Kulelerin neden ykld belki de yllarca tartlacaktr. Uzmanlarn farkl grler savunduklarn greceiz ve hibir zaman da gerek kme nedeni anlayamayacaz. elik eridi kt diyerek basit yolu seenlerin says fazla olacaktr. Bilindii gibi ikiz kulelerden kuzeyde bulunan kulenin yaklak 90.nc katna uak arptktan sonra uaktaki yaktn etkisiyle hzl bir ekilde yanmaya balamtr. Birinci arpmadan 18 dakika sonra da gney kuleye uak arpm ve yaklak yarm saat sonra ikinci uan yaklak 60.nc kata arpt gney kule kmeye balam, hemen peinden kuzey kule de kmtr. Sorulmas gereken bir ok soru var. Neden, yangnn daha nce balad kuzey kule nce yklmad da, gney kule daha nce yklmaya balad? zellikle kuzey kulede yangn nedeniyle tayc sistem erimeye baladnda, bina neden yana doru devrilmedi de altna patlayc konulmuasna olduu yere yld? Bina tabandan ktne gre 90 kat aas tama gcn kaybedinceye kadar st ksm neden devrilmedi? Bina oturma alannda bir hata m vard veya bina temeli zarar m grd? lk haberler, kulelerin giriinde patlama olduu eklindeydi, gerekten bir patlama oldu mu? Bu sorularn saysn artrmak mmkn.
317

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

Deerlendirme yaparken olay iki ksmda ele almak gerekir. Birincisi arpmann olduu katn stndeki katlar, ikincisi de altndaki katlar. arpmann olduu katta yaktn yanmas ile aa kan yaklak 4000 GJ snn bu kattaki kolonlarn tama gcn yitirecei ve st bulunan katlarn kecei kukusudur. Bina kerken yana yatm olsayd, eliin yumuamas nedeniyle binann ykld daha kolay sylenebilirdi. Binann yan yatmadan olduu yere ylmas dndrcdr ve baka faktrlerin etkisinin de aratrlmasn gerektirmektedir. Sadece kolonlardaki erime (gerekte erime scaklna gelmeden ok nce tama zelliini kaybeder ve eilir) yklmaya neden olsa neden bina olduu yere ksn. Byle bir durumda bina bir tarafa eilerek yklrd. Binann olduu yere ylmas iin btn kolonlarn ayn anda erimeye balamas gerekirdi. Bu ise ok zor. arpma olan ve yaktn aa kt taraftaki kolonlar daha abuk zarar grr ve st katlar eriyen tarafa doru yatarak binay emeye alr. Yksek binalarda deil ama birok elik yap yangnnda bunu bizzat grdm. Kuzey kulede neden byle olmamtr ve teleskopik olarak kmtr? nemli bir konu da, arpmann nce olduu kule deil de daha sonra olduu ikinci kulenin nce yklmaya balamasdr. Eer sadece yangn nedeniyle yklmann olduu dnlrse kuzey kulesinin daha nce yklmas gerekmez miydi? Tayclar betonarme olsa bile, pas paynn yeterli olmayaca ve bu miktarda aa kan s nedeniyle betonun dklecei ve beton iindeki tayc eliklerin zelliini kaybedecei de sylenebilir. Betonarme olsayd bina kmeyecekti demek de doru deildir. Nitekim, ikiz kulelerin haricinde 47 katl baka bina da kmtr. Farkl yorumlar yaplyor ve yaplacaktr. Bunlardan hangisinin doru olduuna karar vermek mmkn deil. elik eridi bina ykld demek halkn anlayaca basit ve kolay yaklamdr. Elbette yangnn ve arpma olan kattaki kolonlarn erimesinin binann kmesine etkisi olmutur. Ama bu, yangn nedeniyle bina ykld demek iin yeterli deildir. Aratrma ve inceleme yapmadan tek bir nedenle sonuca ulamak halk yanl bilgilendirmek olur. Btn lkelerde yaplan tahminler inceleme yaplmadan fotoraflara ve filmlere baklarak varlan sonulardr. Kimisi itfaiyeciler binaya sokulmama318

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

lyd diyerek samalarken kimileri de binann yklma senaryosunu yazmaktadr. Herkes bir ey yazacaktr ve syleyecektir. Bunlarn hangisinin doru olduu belki de hibir zaman belli olmayacaktr. Onlarca bilirkii raporu yazlacak farkl grler ortaya atlacak ve yllarca tartlacaktr. zellikle yangn gvenlii ile ilgilenen arkadalarmzn aceleci olmamas ve pein hkm vermeden doruyu aratrmas gerekir. Kukusuz benim yazacaklarm da bir tahmin. Bence kulelerin yklmasnda yangnn etkisi olmutur, ama sadece yangn nedeniyle elik yumuad ve kuleler ykld diyemem. Gney kuleye uak arpnca tayc elik kolonlar ilk darbeyi alm 120000 litre yaktn patlamas ile oluan basn ve scaklkla, kolonlar arpma olan katta tama zelliini kaybetmitir. Yangnn etkisi ile demeler kmeye ve arpma olan kattaki kolonlar yumuamaya balamtr. arpma olan katn zerindeki kat says gney kulede ok fazla olduundan st katlarn kmesi ile arpma srasnda kolonlarda oluan hasar ve yangn nedeniyle tama zelliini kaybeden kolonlar byk ktleyi tayamaz duruma gelmi ve gney kule kmeye balamtr.

2. elik Yaplar
Betonarme yap sistemlerinin uyguland ok katl binalarda; deme ve kiri maliyetlerindeki kk artlara karn, kolon maliyeti yapdaki kat says ile doru orantl olarak artmaktadr. Ykseklikle artan rzgar ve arlkla artan deprem gibi yatay yk etkilerine kar kullanlan betonarme elemanlarn maliyeti ise hzla artarak genel yapsal maliyet iinde byk oranlara ulamaktadr. ok katl elik ereveli binalarda ise; deme ve kirilerin zel yntemlerle azaltlan maliyetlerindeki artlar, betonarme yaplardaki kadar veya daha kk olmaktadr. Kolonlar ve yatay yk dayanm iin betonarme yaplardaki perde duvarlarn yerine kullanlan, aprazlar ve/veya saclarla oluturulan perde duvarlarn ok dk olan maliyetlerinde, yine kat saysna bal olan artlarn hz da dk olmaktadr. Tasarm ve retiminin doru yaplmas ve denetlenmesi kouluyla yma, betonarme veya elik ereveli olsun her trl tayc sistem ve malzeme ile
319

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

depreme dayankl binalar yaplmas olanakldr. Ancak hasarlarn incelenmesi; elik ereveli yaplarn, can kayplarnn nlenmesi ve mal/i kayplarnn azaltlmas bakmndan, dierlerinden ok stn olduklarn gstermitir. Yangn dayanm, bir yap blmnn belirli bir yangn yk altnda, kendisinden beklenen grevleri hala yerine getirmeye devam ettii zaman sresindir. Burada sz edilen grevler; yke dayanm, hacim rtme ve sl difzyonu snrlama fonksiyonlardr. Hacim rten yap elemanlarnda, atee bakmayan arka yzlerde scaklk artmasnn 140 C amamas, buralarda kendiliinden yanabilir gazlar olumamas istenir. Eilmeye alan elemanlarda ise sehimlerin artma hznn belirli snrlar amamas gerekir. DIN 4102 ye gre seilen belirli bir yangn ykne kar mevcut emniyet alnr ve buradan eitli yap elemanlarnda gerekli olacak yangn dayanm snflarna geilir. Yangn dayanm snf iin iki minimum art aranr. Birincisi kullanlacak yap malzemelerinin minimum yanmazlk dereceleri, ikincisi ise yap blmnn yangn tarafndan tahrip edilmeye kar minimum direncidir. En yksek dayanm snf iin yalnz hi yanmaz guruptan malzemeler uygulanr. En dk dayanm snfnda ise, yanc guruptan malzemelere msaade edilir. elik iskeletli yaplarn ise yangn bakmndan zel nemi vardr. Bunlarda yanmazlktan ok sl ekil deitirmelerin oluumu gz nne alnr. Birok standartta elik yaplar zel bir snfta ele almtr. Yap malzemelerinde yangndaki davranlar asndan balca u zeliklerin bilinmesi istenir: a. yanclk veya yanclk gurubu, b. s genlemesi, c. s iletkenlik katsays ve sl diffzyon katsays, d. mekanik ve sl deformasyon yetenei, e. yangn dayanm snf ve scakla bal olarak geliebilecek yangn nleyici reaksiyonlar, f. mekanik mukavemetin ve elastisite modlnn scaklk deiimi. Yangnlarda karlalan yksek scaklklar, metal yap malzemelerinin mekanik zeliklerinde ok nemli deimelere ve bu malzemelerde
320

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

nemli genlemelere yol aar. Deneyler scaklk arttka karbon eliinde akma snrnn dtn ve belirli bir scaklktan sonra artk akma snr olumadn gstermitir. Bunun anlam, normal scaklklara kyasla plastik ekil deitirmelerin daha dk gerilmeler altnda yer almaya balad ve ayn gerilme altnda toplam ekil deitirmenin daha byk olduudur. eliin akma snr 400 C civarnda emniyet gerilmeleri mertebesine der. ekme mukavemeti de balangta 150~300 C blgesinde biraz arttktan sonra, daha yksek scaklklarda hzla azalr ve yangnlarda kolayca eriilen 600 C scaklnda emniyet gerilmesinin altna der. Balangta 150~300 C blgesindeki mukavemet art eliin iindeki gayri saflklarla ilgilidir. Azot kolay difzyon yaparak bu scaklklarda tane snrlarna yerleir. Tanelerin iindeki dislkasyonlardan azotun azalmas plastik ekil deitirmeyi arttrp, akma snrnn yok olmasna neden olur. Yksek scaklklarda ba kuvvetlerinin azalmas, eliin elastisite modlnn azalmasna neden olur. Elastisite modlnn deeri 20 Cdakine kyasla, 400 C de, % 15 ve 600 C de ise % 40 kadar azalr. Bu olay, artan plastik ekil deitirmelerle birlikte elik konstrksiyonlarn msaade edilemeyecek kadar byk ekil deitirmelerine neden olur. Uzamalar sl gerilmelerin olumasna, ve normal olarak yksek scaklklarda burkulma yapmayan kolonun burkulmasna ve daha dk tama gc gstermesine neden olabilir. elik profillerin snma problemindeki en nemli faktrlerden biri de profil faktr ad verilen ve aleve maruz kalacak alann snacak ktleye orandr.

3. Betonarme Yaplar
Betonarmenin ve ngerilmeli betonun yangn dayanm ile ilgili zelikleri bu kompozit yap sistemini oluturan elik ve beton malzemelerinin zeliklerine baldr. Ayrca nemli bir nokta, scakla kar ok hassas olan donat ve ngrme eliklerinin fazla snmaya kar korunmasdr. Bu grev yeter kalnlktaki beton pas pay tabakas tarafndan stlenir. Pas pay tabakas s yaltkanl grevini de yerine getirir. Betonarme ve ngrlmeli beton yap elemanlarnn yangn yklemesindeki davranlar yalnz elik ve beton malzemelerinin zeliklerinden de kartlamamaktadr. Kark durumlar gz nne alabilmek iin, kesit ekli ve boyutlar, elik tr ve snf, beton pas pay kalnl, beton ve eliin tamakta olduu gecikmeler, yapnn statik sistemi, betondaki agregann tr ve, sva, kaplama gibi ilave nlemler olmak zere eitli parametreler kullanlmas gerekmektedir.
321

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

Scaklk arttka eliklerin ekme mukavemeti ve akma snr gibi mekanik zelik deerlerinin hzla azald ve 500~600 C gibi yksek scaklklarda btn elik trlerinin hemen hemen ayn derecede dk mekanik zeliklere sahip olduklar grlmektedir. Ayrca dikkat edilmesi gereken bir nokta da souk ekil deitirme yolu ile sertletirilmi elik trlerinde yangndaki snma ve souma sonucunda eliin setliini kaybedecek kalitesini deitirmesidir Betonarmede yangn dayanm sresinin elik donatnn snma hzna bal oluu, beton pas pay kalnlnn dayanm snfna gre seimini gerektirmektedir. Burada pas pay kalnl olarak, yzeye en yakn donat srasnn merkezinden geen eksen ile, betonun aleve ak yz arasndaki uzakl tarif edilmektedir. eliin sl difzyon katsaysnn yksek oluu, bunun kesitinin her noktasnda scakln hemen dengelenmesine neden olmaktadr. eliin eritii scaklk bylece elik bulunmayan beton iindeki derinliindeki scaklk olarak kabul edilebilmektedir. DIN 4102 de, betonarme demeler iin eitli yangn dayanm snflarna ve eitli elik trlerine gre seilmesi ngrlen pas pay kalnlklar verilmitir. Betonun yaltc zelii iindeki agregann trne de baldr. Eer kalker agrega kullanlmsa bunlar beton kesitinin snmasn yavalatrlar. nk kirecin yksek scaklkta ayrmas s enerjisi harcar. Pas pay tabakasnn koruyuculuu tabii bu tabakann atlayp dklmesi ile sona erecektir. Buna da en ok kesitin her noktasnn eit snmas ve slak betondaki suyun buharlamas, gibi faktrler neden olabilir. Mevcut pas pay tabakas kalnl yeterli deilse veya snrl ise, sonradan uygun bir svann ilemi ile kalnlatrlmas mmkndr. Betonarmenin statik sistemine bal olarak yangnda bir betonarme elemann ya ekme blgesi, ya basn blgesi, ya da ikisi birden krlma nedeni olabilir. Buna bal olarak beton mukavemet snfnn ve elik kalitesinin yksek olmas, yangn dayanmn da iyi olarak etkiler. Isnma sonucu eliin akma snrna ulamas i kuvvetleri betona aktarr. Betonun da yksek scaklklarda plastiklemesi ani kmeleri nler ve yeterli bir dayanm sresi salanmasna olanak verir.
322

Prof. Dr. Abdurrahman Kl

4. Sonu
elik ve betonarme yaplarn birbirlerine gre stnlkleri vardr. Hangisinin daha iyi olduunu sylemek iin yapnn mimari tasarmn iyi bilmek gerekir. elik yaplar yangna kar ok iyi yaltlmaldr. Tayc kolonlarn yangna en az 2 saat dayankl ve yksek bina olduu takdirde bunun 4 saate kadar ykseltilmesi gerekir. Demelerin de yksek binalarda 2 saat yangna dayankl olmas iin elik kiriler kapatlmal ve betonarme yaplarda pas pay byk tutulmaldr.

323