URARTU L GMME GELENEKLER VE LMLE LGL RTELLER

Ar. Gr. Dr. Davut YTPAA*

z
Urartular, dier ada kltrlerde olduu gibi lmden sonraki yaama inanyorlard. nsanlk tarihiyle birlikte grlmeye balanan l gmme, lmle ilgili riteller, mezarlara konulan yiyecek, iecek ve l hediyeleri lmden sonraki hayata inandklarnn gstergeleridir. Urartu dnemi mezar ve gmlerin tipolojik snflandrlmas, mezar buluntular ve bu bilgiler dorultusunda l gmme gelenekleri ve lmle ilgili ritelleri gibi balklar iermektedir. l gmme adetlerini de yazl verilerin olmayndan mezarlar ve mezarlarda bulunan eserlerin deerlendirilmesi ve evre kltrlerle karlatrlmasyla oluturulmutur. Bu konuda en ok adak eyalar, mifer, kemer ve mhrler zerindeki betimlemeler sayesinde bilgi edinmekteyiz. Anahtar Kelimeler: Urartu, l Gmme Gelenei, l Yemei, l Armaanlar, Gm Merasimi.
TRADITION OF ENTOBNG AND RITUALS RELATED WITH DEATHIN URARTIAN

Abstract
Urartains believed life after death as in the modern culture. Entombing, rituals related with death, provisions and gifts left in tomb which have seen through the human history have been the signs that prove they believe the life after death. Typologic classification of tombs and treasures in Urartians contains subjects about antique and in the light of these knowledge, traditions on entombing and rituals about death. Knowledge about entombing traditions has been collected by evaluating of tombs and materials found in tombs or comparing with neighbour culture since there has been no written data. We have obtained information about this task from materials of oblation, helmet, belt and seal mostly. Key Words: Urartu, Rituals for Death Burials, Condolesence Meal, Gifts of the Dead, Dead Funeral.

177

13. yzyl Assur kaynaklarna gre Urartular, nce Uruatri ismiyle daha sonra da Nairi ismiyle anlmlardr. Kendilerini Biainili olarak adlandran Urartular, Anadoluda Van Gl Havzas merkez olmak zere M 9. yzyln ortalarnda Urartu Kralln kurar1. Dou Anadolu bata olmak zere, Kuzeybat ran ve Transkafkasyann gney kesiminde M 9.-7. yzyllar arasnda hkm sren Urartular, II. Sarduri (M 760-730) dneminde en geni snrlara ulamlardr2. Gnmz insan nasl ki lm ve sonraki hayat dini inanna gre yorumluyorsa Eski ada da insanlar, lm ve ldkten sonraki hayatla her zaman ilgilenmilerdir. Urartu kltrnde lmden sonra yaam inanc olduka gldr. Dnyadaki yaamn br dnyada da devam edeceine inanmlar ve bu sebeple, mezarlarn oda ya da ev biiminde yaparak bunlarn iini zel eyalaryla doldurmulardr. lm ve doum dngsnn simgesi aatr. Bunun seilmesinin amac her baharda canlanp yenilenebilmesi ve hatta am benzeri eitlerinde olduu gibi hi lmemesidir. Aa, insanlarn yaama olan ballklarndan dolay ldkten sonra dirilme inancnn simgesidir. Tm yapraklarn dkerek lm, tekrar yeil yapraklarla donanp iek ap meyve vererek yaam ve retkenlii zetleyen aacn, bir klt ve bezeme eleman olarak yaygn bir ekilde yer almtr3. lm bir toplumun yaam kltrn yanstr. Urartularda lmden mezara konma anna kadar trensel riteller gerekletirilmekteydi. Gm annda l yemei yenmesi, Urartu Krallnda lm ve lmle ilgili riteller hakkndaki veriler; yazl belgelerden ok arkeolojik kazlardan elde edilmitir. Dolaysyla sz konusu kltr hakkndaki bilgi, mezarlar ve bu mezarlarda ele geirilen buluntularn deerlendirilmesi ve evre kltrlerle karlatrlmasyla oluturulmutur. l gmme gelenei konusundaki betimlemelere; adak eyalar, mifer, kemer ve mhr gibi eserler zerinde karlalmtr. Bunlardan bronz kemer ve adak levhalar bu konuda bilgi edinmemizi salayan en nemli buluntu gruplardr. Bu makalenin amac, Urartunun l gmme adetlerini yukarda belirtilen veriler nda deerlendirmektir. Urartu l gmme ile ilgili ritelleri; lnn

* Yznc Yl niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Arkeoloji Blm, Protohistorya ve nasya Arkeolojisi Anabilim Dal, Zeve Kamps, 65080/VAN. dyigitpasa@yyu.edu.tr 1 ilingirolu 1984: 13, 14; ilingirolu 1997: 21. 2 ilingirolu 1997: 21; Sevin 2003: 197. 3 evik 1999: 335.

178

mezara tanmas, gmme merasimi, kurban treni, l yemei, sv libasyon merasimi ve l armaanlar balklar altnda deerlendirilecektir.

I. Mezar Tipleri:
Urartu merkezi devlet yapsnn sahip olduu teknolojik ve ekonomik gce bal olarak len kii iin yaplan trenlerin eitlilii kadar gm tarzlar ve mezar tipleri de farkllklar arz etmeye balar. B. n tarafndan yaplan almalar Urartu mezar mimarisini ve l gmme geleneklerini anlamaya ynelik nemli almalar olmakla birlikte, Urartu mezarlarn tipolojik bir snflamayla ortaya koyan ilk bilim adamdr4. N. evik, B. nden sonra Urartu mezarlarn snflandrarak detayl biimde deerlendirmitir5. Bunlar; kaya mezarlar, ta sandk mezarlar, oda mezarlar, basit toprak mezarlar, urneler ve kp mezarlardr (izim 3)6. Bu mezarlar ve gm gelenekleri kiilerin sosyal, politik stats ve ekonomik durumlarna gre biimlenmektedir. Urartu kaya mezarlar, tek odal ve ok odal olmak zere iki tipte karmza kar. ok odal mezarlara baktmzda, bir n oda olarak dzenlenmi ve genellikle byk boyutlu olmas yannda mezar trenlerinin de yapld ana oda ve bunun etrafnda da eitli byklkte olan dier mezar odalarndan olumaktadr. Tek odal trde ise yer darlndan dolay kk boyutlu bir odann varl sz konusudur. Bu mezarlardaki tren alanlar ise mezarn dnda yaplmtr. Her iki tipte de niler ve l yataklar gibi mezar demleriyle karlalmasna ramen ok odal mezarlar boyutlar, mezar iilikleri ve demleriyle daha nitelikli mezarlardr. Ancak K. Krolu son makalesinde 40n zerinde kaya mezarn; plan anlaylar, boyutlar, oda says, kaplar ve i donanmlar gibi zellikleri gz nne alarak bunlarn daha sonraki dneme tarihlenmeleri gerektiini belirtmitir7. Van Kalesindeki Kk Horhor kaya mezarnn ran/I. Dareios Mezarnn kk bir kopyas gibi olduunu, dier tek odal mezarlarn da plan tipi ve boyutlar bakmndan bunlarn Phrygia ve Kilikia blgelerindeki baz kaya mezarlar ile benzerliklerinden dolay Urartu sonras Pers, Hellenistik ve Roma devirlerinde Anadolunun tmne egemen kltrlerle ilikilendirilmesi gerektiini bildirmektedir8. Kaya mezarlarnn kkeni konusunda M. Karaosmanolu Kargamta bulunan kaya mezarndan hareketle Urartularn llerini kaya
4 5 6 7 8

n 1973: 61. evik 2000: 29. Sevin 1986: 329 v.d.; evik 2000. Krolu 2008: 23. Krolu 2008: 21-38.

179

mezarlarna koyma geleneini Hurrilerden aldklarn belirtmitir. Aralarndaki 550 yllk uzun zaman farkn da var olan dncenin devletlemeyle birlikte yeniden canlanmas eklinde yorumlanmtr9. Daha nceki dnemlerde Assur, Hitit ve Dou Anadoluda oda mezar uygulamas bulunmakla birlikte, bunu kayaya Urartular ilemilerdir. Urartularn bakenti Tupa/Van Kalesindeki antsal kaya mezarlar, boyutlar ve ileni tarzlaryla en nemlileridir10. Krali kaya mezarlarna giri dikdrtgen bir kap akl ile salanr. Genellikle ana bir salon ve bu salona bal daha kk boyutlu gm odalar ve atk ukurlarndan oluan bir i dzenleme vardr11. Ana salon ve yan oda duvarlarna l hediyeleri veya urnelerin konulabilmesi iin niler almtr. Oda saylar ve i dzenlemeler, oda veya salon tabanlarna alm atk ukurlar, bu mezar odalarnn ok sayda kiinin gmlebilmesi iin tasarlanm olabileceini akla getirir. Mezarlarda dier bir demde duvar diplerine yaplm sekilerdir. Ayrca duvar iine oyulan ve yerden ykselenler olarak iki trde bilinen l yataklar ve Van kale mezarnn ana odasnda anakayadan oyulmu olan lahitler dier i mezar demleri olarak bilinmektedir. Altntepe II nolu mezarda ise 2 adet ta teknenin ele gemesi Urartularda anakayadan bamsz olarak yaplm lahitlerin varln ortaya koymutur12. mimari demlere sahip mezarlar olduu gibi hibir mimari demi olmayan mezarlarda, ller direk mezar tabanna yatrlm olmaldr. Yeralt oda mezarlarnn in situ (orijinal durumu) buluntu durumlarndan hareketle, kaya mezarlarndaki ukurlarn, eski gmlerin buluntular ile birlikte topland birer kemik veya l hediyesi depolama alan olduklar sylenebilir13. Kaz ve yzey aratrmalarnda tespit edilenlerden ve oklu gm uygulanm olmalarndan yola karak Urartularn yeraltna yaptklar oda mezarlar en ok kullanlan mezar tipinin olduunu syleyebiliriz. Ayn mezarlkta farkl mezar tiplerini bir arada grmek mmkndr. zellikle yeralt oda mezarlarnda, standart mimari olmayp malzeme ve ihtiyaca gre ekillenen bir mezar mimarisi anlay vardr. Oda mezar, yeraltnda bir ukur iine genellikle ta rgl duvarlarla bazen de yer altndaki killi sert toprak veya yumuak kayalklara oyularak mezar odasnn yaplmasdr. Ta rgl mezarlarda, odalarn uzun yan duvarlar daima bindirme tekniinde yaplmtr. Sahte kemer tekniinde, mezar tavan olabildiince
9 10 11 12 13

Karaosmanolu 2004: 419-423. Tarhan 1986: 306311; Tarhan 1994: 24 v.d.; Tarhan 2000: 195 197. evik 2000: 31 v.d.d. zg 1969: 1 v.d.d. evik 2000: 46 v.d.d.; Burney 1966: 103 v.d.

180

daraltlarak, iri ve yass sal talaryla kapatlmtr. Belli bir yn anlay yoktur. ounlukla dikdrtgen bir plan veren mezar odalarnn genellikle orta ksmlarnda daha geni tutulduu ulara doru da daraltld grlmektedir. Odalarn boyutlarnda standart bir anlay yoktur14. Urartularda grlen dier bir mezar tipi ta sandk mezarlardr. Dikine yerletirilmi yass ta bloklaryla ounlukla kare planda sandk mezar oluturulmu, zerleri de yine yass sal talar ile kapatlmtr. Mezarlara genellikle tek gm yaplmtr15. Cesedin dorudan topraa alm ukura yerletirildii mezarlar basit toprak mezarlar olarak tanmlanr. Gm tarzlar ierisinde en ilginci ve genellikle uygulanan hoker pozisyonunda yaplan gmdr. Anadoluda yaygn olarak kullanlan bu gm, tpk bebein anne karnndaki pozisyonu gibi, ayaklar dizlerden krlarak karna doru ekilerek yaplandr (izim 6)16. lk kez Neolitik dnemde grlen hoker biimindeki gm gelenei Anadoludaki birok yerleim yerinde grlmeye balanmtr. Urartuda cesetlerin hoker pozisyonunda gmlmesi anlay belki de len kiinin yeni bir hayata balayaca anlamna gelmektedir. lmn beden iin olduu ve teki dnya inanc yani lmden sonra hayatn devam ettiine inanlyordu. Urneler (l mlekleri), ounlukla pimi toprak bazen de tuntan yaplan mleklerin iine yaklm olan lnn kl ve kemiklerinin konduu mezarlardr. Neolitik dnemden itibaren bilinen yakarak gmme gelenei Urartular tarafndan da youn olarak tercih edilen bir gm trdr. Bal bana bir mezar tipini ve gm geleneini yanstmakla birlikte dier mezar tipleri ile balantl olarak da ele alnabilirler17. Kaya mezarlar veya oda mezarlarnn duvarlarna alan nilere konulmu rnekler olduu gibi doal kaya oyuklar veya toprak veya kayaya alm oyuk ve kanallara da konulduktan sonra st ta paralaryla kapatlmtr18. Urnelere yaklan cesetten arda kalan kl ve kemikler braklmaktayd. Az anakla kapatlan urnelerin omuz ksmna 2 ya da 3 delik alarak ierisine ruhun giri k salanyordu. Bu kremasyon (Yakma) gm ile dnyada iledii gnahlarnn cezasn ekip lmden sonraki yaama gnahsz bir ekilde balamas olarak yorumlanabilir19.
14 15

Sevin-Kavakl 1995; Sevin-Kavakl 1996; Belli-Konyar 2003. Sevin-Kavakl 1995: 335. 16 ilingirolu 1993: 478; Sevin-zfrat 2000: 220. 17 evik 2000: 39 v.d. 18 Barnett 1963: 160; Sevin-zfrat 2000: 219. 19 Barnett 1963: 153-198; Derin 1994: 49 v.d.; evik 2000: 39 v.d.

181

Yukarda tanmlamaya altmz mezar tipleri aslnda gm adetlerinin bir yansmas olarak dnlebilir. Mezar tipleri ve gm adetleri birbirilerini btnleyicidir.

II. Arkeolojik Veriler:

Van Gl Havzasnda Ernis/Evditepe20, Karagndz21, Dilkaya22, Yoncatepe23, Adilcevaz H Kayal, Patnos/Dedeli, Patnos/Li24, Van/Altntepe Nekropol25 (izim 1, Resim 1) ve Van/Kalecik Nekropol26 mezar odalarndaki cesetler (nhumasyon) yksek sekiler zerine ya da tekneler iine yerletirilerek cesetlerin yanlarna zengin armaanlar braklmtr. Toprak altnda bulunan bu odalara, nlerine eklenmi bir giri mekan (Dromos) yardmyla girilebilmektedir. kinci yntem ise ksa kenarlar zerinde, mezar rten daha kk boyutlu kapak ta kaldrlarak mezar odasna stten inilmesidir27. Cesetler, mezarlara bir bez ya da hasra sarlarak brakld gibi plak veya giysili biimde de yerletirilmekteydi. Baz metal buluntular zerinde kuma izleri olmas ve ine ve dme gibi elbise aksamlarnn ele geirilmesi lnn mezara giyinik olarak konulduunu gsterir. Mezar odalarna yeni bir gm yaplaca zaman, eski cesetler odann gerisine doru itilmekte ve buraya kmelenmekte, en son yaplan gm ise oda giriinde in situ kalmaktadr28. Mezar odalarna, insanlarn cinsiyet ayrm yaplmadan gmld ortaya konmutur29. Baz mezar odalarnda normal gmlerin yannda yakma gmlerin de yaplm olduu saptanmtr. zellikle Yoncatepe30 ve Karagndz31 mezarlarnda yakma gm (Kremasyon) yapldn gsteren yanm insan kemikleriyle kller bulunmutur. Bu trden mezarlarn aile veya kabile mezar olduklar dnldnde ayn aile veya kabile iinde farkl gm inanna sahip insanlar olabilecei fikrini de akla getirir32. Van Kalesinin

20 21

Sevin 1996: 11. Sevin-Kavakl 1996: 7. 22 ilingirolu 1991: 30. 23 Belli-Konyar 2000: 181 v.d. 24 n 1973: 66 v.d. 25 Sevin-zfrat-Kavakl 1999: 423 v.d.; Yiitpaa 2002: 12 -38. 26 avuolu-Biber 2008: 269-290. 27 Konyar 2005: 39. 28 Sevin-Kavakl 1995: 339. 29 Sevim ve bk. 2002: 38. 30 Konyar 2004: 222 v.d. 31 Sevin-Kavakl 1995: 339 v.d. 32 Konyar 2005: 41.

182

gneydou eteklerinde tek odal kremasyon kaya mezar yer almaktadr (Resim 4). Mezar odasnn duvar hemen hemen tm duvar boyunca alm nilerin tabanlarna urnelerin konulmas iin 78 adet ift sra halinde yuvarlak kaide oyuu almtr (izim 9). zel bir uygulama olarak Yoncatepe 3 mezarnda kafataslarnn ayn alanda topland bazlarnn ise anaklar iinde muhafaza edildii grlmtr. Ayrca Yoncatepede saptanan kpek gmleri de farkl bir gm anlay olduunu gsterir. yle ki; Yoncatepede iki in situ kpek gms yannda, 30dan fazla dalm durumda kpek gms saptanmtr33. Bu sra d gm anlay hakknda ok fazla bilgi bulunmamaktadr. Yine Karagndz K10 mezarnda yaklak 10 tane kafatas mezar odasnn dip ksmna alan oyua toplanmtr34. Bu durumun bu mezarlar kullanan topluluklarn hi deilse kafataslarna bir anlam ykledikleri ve onlar nemsedikleri dnlmektedir35. Kimi cesetler de yaklarak klleri ve kemikleri urne iine konarak saklanmtr (izim 2, Resim 2).

III. lnn Mezara Tanmas:

lnn mezara tanmas olay, Orta Demir anda l gmme trenlerinde ok nemli yere sahiptir. len kiinin, yaklmadan ya da yaklarak gmlmeden nce mezarlk alanna tanmas gerekir. Erken Demir anda olduu gibi Orta Demir anda da mezarlklarn yerleim alan dnda yer almas tama olayn gerektirmitir. Tama ilemi olaslkla belli bir dzen ve uygulama ierisinde yaplmtr36. l gmme geleneklerinde mezara tama ilemi srasnda zel nitelikli bir tatn kullanlm olabileceinin yan sra, gnlk ilerde kullanlan tatlarn da bu ilev iin kullanlm olabilecei belirtilmitir37. Toprakkale kazlarnda ele geen iki mhr basks zerindeki betimlemelerde, lnn bir tabut iinde drt tekerlekli arabaya konarak mezarlk alanna getirildii grlmektedir38. Birinci mhr basksnda araba, insan figrnn arkasnda kalan grifon tarafndan ekiliyor olmalyd (izim 4). kinci mhr basksnda da araba sahnesi betimlenmitir. Bu mhr basksndaki sahnede, kvrk boynuzlar olan bir hayvan tekne eklinde gsterilmi bir nesneyi ekmektedir. Ayrca sahnenin nnde ve arkasnda baz
33 34

Belli-Konyar 2001: 197. Konyar (baskda): 224. 35 Konyar 2005: 41. 36 Derin 1993: 121. 37 Derin 1993: 121. 38 ilingirolu 1997: 99; Derin 1993: 121.

183

figrler bulunmaktadr (izim 5) 39. Arabalarn kvet eklindeki grnts bunlarn lahit olabilecei dncesini akla getirmektedir. Mistik bir sahne ieren mhr basklarnda fantastik yaratklar olan grifonlarn ektii arabalar, simgesel olarak llerin ruhlarn yeraltna gtryor olmaldr40. Bu sahneler zerine aratrmaclar tarafndan farkl grler bulunmaktadr. l mezarla getirildikten sonraki bir dier aamada lnn mezara tanmasdr. Toprak altna ina edilen ya da toprak altndaki anakayaya yaplan mezarlarda lnn mezar iine braklmas daha kolay olmasna karn kayalk alanlarda ulam daha zordur. rnein Van Kalesindeki I. Argiti mezar ve yakarak gm yaplan mezara iki ynl basamaklar yaplmtr. Bunlarn dnda yer altna yaplan mezarlara da ayn amal merdivenler yaplmtr. Kral ve soylu snfa ait kiilerin mezarlarna ok basamakl merdivenlerle girilirken halka ait mezarlara bir ya da birka basamakl merdivenle girildii belirtilmitir41.

III.1. eitli Yerleimlerden Benzeri Sahneler:

lnn mezara tanmas ile ilgili benzeri sahneler, Alayan Kadnlar Lahtinde42 ve etepe Kaya Kabartmasnda43 betimlenmitir. lnn sanduka ya da lahit iinde trensel tanmasn ieren Ekphora ad verilen sahnelere, M.. 5. y.y. Anadolu-Pers eserlerinde de oka rastlanr. Bu tr eserlerden Kseresul I, Kseresul II, Elnaf ve Addann stellerinde zerlerinde lahit tr ykler bulunan atl arabalarn tad sahneler de vardr44. Boazky kkenli Hitit ivi yazl tabletlerde (M.. 14-13. y.y) krali bir cesedin yakma treni aktarlmtr. Yakma ilemi ncesinde l bir araba zerinde tanyor ifadesi kullanlmtr45. Urartu mezarlarnda grlen basamaklara randa Werachram ve Sangardaki mezarlarda da rastlanmaktadr46.

IV. Kurban Treni:

ok eski alardan beri, l gmme trenleri srasnda tanrya kurban sunulmaktadr. Bu durum insanlarn kendilerini koruma gds ya da kran
39 40

Van Loon 1966: 154; Derin 1993: 122 v.d. Derin 1993: 123. 41 Derin 1993: 129. 42 Weller 1970: Lev. 1-4. 43 Fratl 1970: 159, Lev. 84. 44 Derin 1993: 123. 45 Derin 1993: 89. 46 Derin 1993: 129.

184

duygusu olarak aklanabilir. Ayrca lyle birlikte mezara sunu kaplar iinde yiyecek ve ieceklerin braklmas da ruhlarn yaayanlara rahatszlk vermemesi amacyla konulduklarn akla getirmektedir47. Kronolojisi tartmal olan Doubayazt kaya mezar cephesi figratif kabartmal tek kaya mezardr48. Mezar giriinin her iki kenarndaki kabartmalarda olaslkla bir kurban sahnesinin betimlendii sylenmitir. Giriin solunda iki elini am bir figr bulunmaktadr. Bu figr mezar sahibini simgelemektedir. Figrn nnde bir kei bulunmaktadr. Giriin sanda ise ift boynuzlu bal bulunan tanr kabartmas betimlenmitir. Bu sahnenin kurban hayvan sunu sahnesi olduu dnlr (izim 7, Resim 3) 49. Kurban trenleri, uygun alanlarn olduu baz mezarlarda dzenlenmitir. Van-Edremitteki Kadembast mezar bu tarz rneklerden biridir. Mezar giriinin hemen yannda yer alan bir ukur ve ona bal kanal, kurban ve libasyon trenlerinde kullanlm olmaldr. Ayrca anakaya zerine yaplan ve kaya iaretleri olarak adlandrlan kanallarda mevcuttur. Bu tr kanallar Atabindi50 mezarlarnn st ksmnda, Kadembast51 mezar yaknnda ve Van Kalesinde kk bir kaya platformunun zerinde grlmektedir. Bu kanallar kurban kannn aktld ukurlar olarak dnlmtr52. Son dnemlerde antsal kaya iaretleri zerine etnoarkeolojik bir alma yapan E. Konyar ahap araba aksamlarna uygun biimi vermek iin yaplm kalplar olduunu savunmaktadr53. Ayrca kurbanlk hayvanlarn mezarlk alannda kesildikleri de tam olarak bilinmemektedir. nk kazs yaplan mezarlk alanlarnda kurban sunaklar bulunamamtr. Kurban trenlerine ait balca somut buluntular Urartu mezarlar iinde ele gemitir. Mezarlarda bulunan sr, koyun ve kei paralar, kurban trenleri ile ilgili olmaldr54. Dou Anadoluda Orta Demir ana tarihlenen mezarlklar iinde Lide yan yana at gms bulunmutur. Bu da atlarn kurban amacyla kesilerek mezarlara brakldn gstermektedir55. llere kurban edilen hayvanlarn baz blmleri kurban ya da ziyafet trenlerinden sonra saklanabilmekteydi. Karmir Blur, Toprakkale ve Bastamda elde edilen bulgular bu
47 48

Derin 1993: 163. Huff 1990: 87 v.d. 49 Derin 1993: 150-151. 50 Bagelen 1987: 29. 51 Derin 1993: 152. 52 Belli 1989: 86 v.d. 53 Konyar 2006: 119. 54 Deniz 1980: 112. 55 Derin 1993: 125-127.

185

tr bir uygulamay destekler niteliktedir56. Lehmann Haupt Toprakkaledeki ller Evinde insan iskeletleri ve yanm hayvan kemikleri bulmutur. Bu kemikleri tapnak kurbannn kutsal kalntlar olarak yorumlamtr. Piotrovsky KarmirBlurda ortaya kard bir grup kkba hayvan kemiklerinin kurban kalntlar olabileceini dnmektedir57. Bastamda ok sayda yanm ve krlm hayvan kemikleri paketlenmi olarak kil bullalarla birlikte bulunmutur58.

V. l Yemei:
lnn mezara konulmasnn ardndan l yemei dzenlenmi olmaldr. l yemei Anadolunun en eski geleneklerinden biri olarak Dou Anadoluda yaamaya devam etmitir59. Mezarlarn iinde yemee ilikin bulgulara sk olarak rastlanmamasna karn ele geen anak mlek ve hayvan kemii gibi bir takm buluntular byle bir yemein varln ortaya koymaktadr. Bunlarn dnda mhrler, steller, duvar resimleri ve tun levhalar zerinde betimlenen sahnelerde l yemei ile ilgili bilgiler bulunmaktadr60. Ziyafet sahneleri ile ilikili olan Urartu l klt hakknda bilinenler azdr. Mezarlk alanlarnda kaya mezarlarnn nlerinde yaplan tapnmalar nemli bir yer tutar. lnn arkasndan, zellikle inhumasyon tarz gmlerde yemeinin yenmesi, l iin ziyafet verilmesi nemli ritellerden birisidir61. Van/Ayanis Kalesi mezarlk kazlarnda, urnenin zerinde dz durumda bir anak ve bu ana rten ikinci bir anak bulunmutur. anak iinde l iin braklm l yemeinin olmas, kremasyonda da l yemei merasiminin yapld nerilmektedir 62. Urartuda cenaze trenleri sonras veya ncesinde yemek yapldn bilmekteyiz 63. Urartu ziyafet trenlerinin l iin yapldn gsterir kantlar vardr64. Ancak Urartuda betimlenen ziyafet sahnelerin l klt ile ilikili olduunu sylemek de zordur. eitli eserler zerindeki libasyon sahneleri, ak havada yaplan etkinlikler, masalar zerindeki yiyecek ve ieceklerin bulunmasndan hareketle bu sahnelerin l ziyafeti olduu yorumlar yaplmaktadr. Ancak ne yaztlarda cenaze merasimi konusunda bilgi bulunmakta ne de adak levhalar ve kemer paralar
56 57

Derin 1993: 153. Zimansky 1988: 122 v.d. 58 Zimansky 1988: 123. 59 Derin 1993: 154. 60 Derin 1993: 154. 61 ilingirolu 1998, 235 v.d. 62 ilingirolu 1998, 236 63 Sevin-Kavakl 1996: 8.; ilingirolu 1998: 235. 64 ilingirolu 1998: 238.

186

zerindeki ziyafet sahnelerinde cenaze merasimini gsteren betimlemeler vardr. A. ilingirolu ziyafet sahnelerinin l ziyafeti olmadn, tanrya sunulan adak merasimi olduunu dnrken65, Orthman, bu stellerin Msrdaki Eski Krallk Dnemindeki gibi l kltnn odak noktas olduu iin l yemeini temsil ettiini dnmektedir66. Benzer ekilde . Aymanda, Ge Hitit Sanatndaki mezar stelleri ile olan benzerliinden yola karak l ziyafeti olarak nitelemektedir67. Z. Derin de eitli Urartu mezarlarnda bulunan boa ayaklkl paralar, ayaklklar gm kaplamal masa ve sandalyeler ile kase paralarnn ziyafet sahnesi betimlemelerinde kullanlan rneklere benzemesi kansyla bu sahnelerin l ziyafeti olduu grndedir68. Ayrca A. ilingirolu buluntu yeri belli olmayan bir kemer69 zerindeki sahnelerde grlen masa zerindeki kilim veya hasra sarl nesnenin l olmas durumunda kemer zerindeki merasimin l gmme merasimi olabilecei, dumanlarn kt mimari konstrksyonun ocak yani yakma yeri olmas durumunda ise kremasyon sahnesi ve bununla ilgili tapnmalar canlandrlm olabileceini bildirmektedir70. Mezar odalarna l armaan ve yemei konulmutur. l yemei byk bir olaslkla mezarlk alannda piiriliyordu. Elaz/Kaleky, Karagndz ve Dilkayada kurbanlk etlerin piirilmesi iin kullanld dnlen ocaklar ve tandrlar bulunmutur71. Yemei piirme aamasndan sonra yemein nerede ve ne tip kaplarda yendii sorusu akla gelir. Mhr ve kabartmalar incelendiinde l yemei iin masalarn kullanld belirtilmitir. Masalar farkl ve eitli boylarda olabilmektedir. Masalarn yan sra iecekler iin de; kulplu testiler, anak ve kaseler kullanlmtr. Masann zerinde byke bir kabn iine ak ekmek olarak adlandrlan ekmeklerin brakld sylenmitir72. Mezar odalar iinde bulunan ve bazen saylar yzleri geen anak ve mlekler l yemeinin konulduu kaplardr. Karagndz mezarlarnda bu durumu kantlayan, iinde hayvan kemikleri saptanan anaklar in situ biimde bulunmutur73. anaklara genellikle etli yemeklerin konulduu sylenebilir. Bunun yannda zellikle Yoncatepe mezarlarnn bazlarnn ilerinde saptanan zm, buday, nohut kalntlar, tahl
65 66

ilingirolu 1991: 18. Van Loon 1986: 246. 67 Ayman 2005: 26. 68 Derin 1993: 161-162; Derin 1995: 136-137. 69 Kellner 1991: 282. 70 ilingirolu 1998: 238. 71 ilingirolu 1997: 99; Sevin-Kavakl 1996: 26. 72 Derin 1993: 155. 73 Sevin-Kavakl 1996: 25.

187

veya meyve cinsinden besinlerin de l yemei olarak sunulduunu ve kaselere konulduunu gstermektedir. mlek ve testi tipi kaplara ise genellikle iecek konulduu dnlmektedir74. Dou Anadoluda basit toprak mezarlarn bir ksmnda llerin ba ularnda baz kaplarn ele getii bilinmektedir. Idr mezarlnda kayaln batsndaki H alannda dalm durumda olmasna karn iskeletlerin yannda bir kap, testi ve eitli formlarda seramik paralar bulunmutur75. Kalecik yaknnda bulunan mezarda da iskeletlerin yannda bir anan brakld anlalmaktadr. Ayanis I nolu basit toprak mezarda tun kpelerin yan sra iskeletin kafasnn yannda iki kulplu bir marapa ve iki kaba ait paralar tespit edilmitir. Van Kalesi Hynde Urartu dnemi yaps duvar zerine yerletirilmi 140 nolu mezarda da Ayanis mezarnda olduu gibi kpelerin yan sra bir marapa ve iki kap bulunmutur. Bu durumun, gm geleneindeki benzerlii gsterdii vurgulanmtr. Patnos-Dedeli A1 mezarnda iskeletin ayann dibinde ve mezara girite merdivenin solunda bulunan hayvan iskeletleri ziyafet sonras lleri n yanna braklan yiyeceklerden arta kalan paralar olduu ifade edilmitir76. V.1. eitli Yerleimlerden Benzeri Sahneler: Kargam yaknlarnda Devehyk mezarlnda yakarak yaplm bir gmnn yannda bulunan silindir mhrde ziyafet sahnesi yer almaktadr77. Susadaki mezarlarda da ziyafet sahneli mhrler bulunmutur78. llerle ilgili ziyafet sahneleri ayrca mezarlarla ilikili baz ta eserler zerine de yaplmtr. Ahiran Lahiti bu eserlerden biridir79. Burada taht ya da yksek bir sandalye zerinde oturan bir eli ile lotus iei tutan sakall kiinin nndeki masann zerinde yiyecekler bulunmaktadr. Bu ziyafet sahneleri K. Suriye mezar stelleri80, Hamada bulunan bir mezar stelinde81, Mara82 ve Zincirli83 stellerinde de mevcuttur. Anadolu-Pers sanatnn yaygn eserleri iinde grlen mezar stellerinin balca konularndan birinin ziyafet sahneleri olduu bilinmektedir84.
74 75

Konyar 2005: 41. Barnett 1963: 155. 76 Derin 1993: 160. 77 Moorey 1980: 108, Pl. I. 449. 78 Amiet 1980: 142 v.d., No: 14, 18-20, Pl. VI. 79 Hermann 1989: Fig. 2. 80 Orthmann 1971: 42 c, f, 43 i, 44 g, Taf. 51: f. 81 Genge 1979: Abb. 41. 82 Darga 1992: Fig. 300, 301, 304-306. 83 Darga 1992: Fig. 263, 278-279. 84 Derin 1993: 156-157.

188

VI. Libasyon Sahnesi:

l gmme trenleri ierisinde libasyon sahnesi de uygulanmaktadr (izim 8). Libasyonlar kurban kan, arap ve su kullanlarak her trl dini trenlerde ve l gmmeler srasnda yaplm olmaldr85. Mezar iinde ve mezar dndaki libasyon sahnelerinde daha ok tanabilir trden tun kazanlar ya da farkl formlardaki kplerin kullanlm olabilecei sylenmitir86. Libasyon, ak hava tapnaklarnda ve mezarlarn dnda gerekletirilmitir. Altntepede stellerin nndeki sunaa lnn ruhu iin yonca azl bir testi ile arap ya da kurban kan libasyonu yaplmaktayd87. Yaplan libasyon ile lnn tanrlara olan ball gsterilmi olmaldr. Urartu krallna ait baz mhr ve mhr basklarnda libasyon sahneleri betimlenmitir. Toprakkalede bulunan mhr baskda, l arabas olduu belirtilen arabann arkasnda bulunan kii bir eliyle tuttuu nesneyle yere sv dkmektedir88. Olaslkla burada da l iin tanrya adak yaplmaktayd. Dilkayada CC15c plankaresinde, ta-sandk mezar yannda ele geen ie dnk az kenarl anak zerinde libasyon sahnesi olduu belirtilir. Ta-sandk mezarn yannda ele gemesinden dolay mezardaki gm iin libasyon yapld dnlmektedir.89 VI.1. eitli Yerleimlerden Benzeri Sahneler: Libasyon betimlemeleri Hitit ve Ge Hitit kabartmalarnda zenle ilenmilerdir. III. Hattuilinin Fraktin kabartmasnda ve Malatya kabartmalarnda libasyon sahneleri grlr90. Ge Asur silindir mhrleri zerinde de bu sahnelere rastlanr. Benzeri mhrler Nimrud, Sultantepe ve Dilkayada da saptanmtr91.

VII. Mezar Armaanlar:

lmden sonra yaamn olduuna inanan Urartular mezarlarn evleri gibi demilerdir. Mezarlarda ele geirilen mobilya aksamlar, gnlk kullanm eyalarnn ok tesinde, olduka deerli metallerle sslenip salamlatrlm zel mezar donatlardr. Kayaldere, Adilcevaz, Dedeli, Altntepe, Idr/Melekli ve Erivanda masa, sandalye ve tun mobilya aksam, bulunmas mezarlarn tam

85 86

ilingirolu 1998: 237. Derin 1993:169. 87 zg 1969: 33 v.d.; evik 1999: 345. 88 Van Loon 1966: 154. 89 ilingirolu 1988: 233. 90 Orthmann 1971: Taf. 39d-e; 40a-b, d; 41 b, c, f. 91 Parrot 1961: Fig. 76; Derin 1993: 168.

189

anlamyla evletirildiini belgeler. Altntepe II ve III nolu mezar odalarnda masa stlerinde yiyecek ve iecek kaplar bulunmutur92. l armaanlar ounlukla, lnn ardnda brakt ve yaayanlar tarafndan mezarlara braklan eserlerdir. Urartu dnemi mezarlarna bakldnda anak mleklerle birlikte ok sayda eserin de brakld grlmektedir (Resim 2, 5). Bunlar; kiisel ss eyalar, trensel aletler ve silahlardan olumaktadr. Bu eserler Urartu l gmme geleneini alglamamz salayan nemli bilgiler tar. Mezarlardaki eyalar lnn cinsiyetine gre deimektedir. Erkek gmlerinde; at heykelcikleri, koum takmlar, ok, mzrak ucu, bak gibi silahlar, kadn gmlerinde ise sa ve elbise inesi, fibula, kpe gibi armaanlarn olduu belirtilmitir93. Urnelerdeki hediyelerin ise bazen iine bazen de dna brakld grlr (Resim 2). Ancak bu uygulama btn gmlerde grlmez. Bu durum olaslkla lnn sosyal statsyle ilikilidir. rnein Dilkayada 19 urneden sadece 4 tanesinde buluntu ele gemitir. Dilkayada urnenin iinde konsantrik daire bezemeli bir ta arak, haha bal tun ine, krlm durumda kemer paralar, ylan bal bilezik, kpe, arak ve bir ta boncuk ele gemitir94. Urnelerin yannda ise biri ezilmi dieri de kvrlm iki kemer bulunmutur. Dilkaya mezarlk alannda ele geen urnelerin hibirinde erkek gmlere ait olduu belirtilen silah bulunamamtr. Bu durum Dilkaya toplumunun Urartular dneminde kk krsal bir yerleim birimi olmasyla aklanmtr95. Nor-Aresh I nolu mezarnda; at srtnda ve yerde avclarn boa avlama sahnesi ve aslanlar ile bezeli bir kemer paras ele geirilmitir. Ayrca Grek grnl bir fibula, iki damga mhr, noktal halkalar ve zig zag motiflerle bezeli ay formlu pektoral bulunmutur. Bunlarn yan sra mezarda at gemi, mzrak ucu ve bir disk mezar armaanlar da bulunmutur. II ve III nolu mezarda da bronz kemer paralar ele gemitir. Bu mezarlarn ilerinde ele geen buluntulardan dolay askerlerin mezarlar olabilecei belirtilmitir96. Mezarlara braklan armaanlardan hareketle bazen l hakknda da fikir retebilmek kolay olmutur. Armaanlarn hangi lye ait olduu bilinir. Erzincan/Altntepede l hediyelerinin byk bir ksm I nolu odada bulunmutur. Eyalar mezar odasnn her tarafna gruplar halinde yerletirilmitir.
92 93

zg 1969: 28 v.d.; evik 2000: 77-78 n 1987: 673. 94 ilingirolu-Derin 1991: 409. 95 Derin 1993: 138-140. 96 Girginer 1999: 302-305.

190

Burada l hediyeleri krlp dklmtr. Odann ortasnda iinde katlanm tun kemer, iki tun kurun, at heykelcikleri ve at koum takmlarnn konduu byk tun kazan vardr. Odann bat yarsnda anak mlek, aatan iyi muhafaza edilmi bir masa, koum takmlar ve drt hayvan ba ile ssl at gemleri bulunmutur. Altntepe III mezarnda tun kazan iinde olmakla birlikte, prense verildii anlalan silahlar, at heykelcikleri ve koum takmlarnn atlar seven sava biri iin seilen armaanlar olduklar ifade edilmitir. Bu armaanlar prensin yannda deil ilk odada yer alr. Altntepe l armaanlarnn ilgin yan salam braklm olmalardr97. kinci odadaki erkek mezarnda l hediyesi yoktur. Elbiseye dikili olarak gmld tahmin edilen altn, gm ve tun dmeler, demir ok ular ve kalkan lahdin dna braklmtr. Kadnn giysileriyle gmld lahitte, elbiseyi ssleyen altn dmeler, altn pullar ele gemitir. Lahdin yannda ceviz aacndan iki masa, pimi toprak kaplar, ithal fayans vazo, harap durumda aa mobilya ksmlar ve zerindeki kutsal aa motiflerinin ok iyi korunduu drt fildii levha bulunmutur. III nolu odada drt ayakl bir aa masa, drt ift tun bilezikle takviye edilmi aatan bir kerevet, pimi topraktan kaplar kefedildi. Bu odann nemli buluntularndan biri de zerinde Rusa olu Argiti yazan tun kaptr98. Kayaldere I. odada ele geen buluntular, ahap mobilya ayaklarn ve ularn korumak ve bezemek iin zenle yaplm paralar, demir topuz, gm fibula ve yzk, bronz gerdanlk gibi ss eyalar ve silahlardr. Silah olarak bir demir bak 14 tane de demir ok ucu bulunmutur. II. odada demir bz ve V. odada gm yzk ele gemitir. Buluntular arasnda bir sapl tas zerinde kutsal aa bezemesi olmas sunu iin tasarlandn gsterir99. Erivanda yer alt rme mezarnda ortaya karlan buluntular unlardr, her nide iinde insan, hayvan ve ku paralar olan bir urne, byk nide boa ba protomlu by bir mlek ve altnda yabani tavan resmi olan bir anak, bronz sadak, boncuk ve mhr, ylan bal bilezik, demirden kama ve baklar ve bir kl ile bronzdan iki kemer, at koum takmlar, bir bakra, iviler, mobilya paralar, taklar ele gemitir100. Adilcevaz H kayalndaki I nolu mezarda, yedi urne, yedi kandil, drt anak, mlek, bronzdan iki tabak, drt bilezik, iki kemer, altn fibula, be gm

97 98

evik 2000: 79-80; n 1974: 446. evik 2000: 75-76. 99 Burney 1966: 110 v.d. 100 evik 2000: 77.

191

ss inesi, demir bak, iki ta amulet, boncuklar, bir ahap masa ile yedi mobilya paras bulunmutur101. Dedelide mezarn farkl yerlerinde pimi topraktan anak, iki urne, bronzdan tabak, alt adet mzrak ucu, bilezik, fibula, iki yzk, bir kemer, bronz ve ahap sapl demir kl, yedi bak ve ahap pudra kutusu bulunmutur102. Yurt iinde ya da yurt dnda eitli mzeler ile zel koleksiyonlara dalan salam durumdaki yzlerce tun mobilya aksamnn ounun mezar buluntusu olduu belirtilmitir. Bu eserler Urartu gmme geleneinin mezar iindeki ziyafet sonras uygulamas olarak deerlendirebiliriz. ounlukla l hediyesi olarak alglanan sunu kaplar; l gmme gelenekleri, inanlar ve kltrlerini renmemiz asndan nemlidir103.

Sonu
Urartular, lmn beden iin olduuna yani lmden sonra hayatn devam ettiine inanyorlard. len kii iin yaplan trenlerin eitlilii kadar gm tarzlar ve gm tipleri de farkllklar arz etmektedir. Bu mezarlar halkn toplumsal dzeyine kout olarak biimlenmektedir. Urartu mezar mimarisinin en gzel rneklerini antsal kaya mezarlar oluturur. zelikle Van Kalesinden en gzel rneklerini bildiimiz bu mezarlar nemli Urartu kalelerinde grebilmek mmkndr. Blgede Urartular ile karmza kan bu mezarlar, Kral ve soylu snfa aittir. Ynetici snf kent ya da nemli yerleim yerleri yaknndaki kaya mezarlarna, sradan insanlar da yer alt oda mezarlar ve basit toprak mezarlara gmlmekteydiler. Ayrca hem ynetici snf hem de halkn yaklarak gmldklerini gryoruz. Urartulardan nceki dnem olan Erken Demir anda ise blgede oda mezar geleneinin var olduu grlmektedir. Urartularda da yaygn olarak kullanm bilinen bu mezarlarn daha ok halka ait mezarlar olduu belirtilmektedir. Dier mezar trleri ise ta sandk, basit toprak, pitos ve urne mezarlar olarak karmza kar. l armaanlarnn mezarlara ya da urnelerin yanna salam braklmasnn yan sra bazlarnn krlp bklmesi durumunu T. zg, Eski Dou toplumlarnda ska karlalan, eyann alnp tekrar kullanlmasn nlemeye ynelik bir eylem olarak aklamaktadr104.

101 102

evik 2000: 77. evik 2000: 77. 103 Yiitpaa 2002 104 zg 1969: 20.

192

Yazl kaynaklarn olmamasndan dolay lnn evde hazrlanmas, l yemeinden nce yaplmas mmkn olan dua veya tapnmalar, gmme sonrasndaki ziyaretlerle ilgili konular hakknda maalesef herhangi bir bilgimiz bulunmamaktadr. lnn gmlecei mezarn tr ne olursa olsun (Basit toprak mezar, basit ta mezar, dromoslu veya dromossuz oda mezar veya antsal kaya mezar) gm srasnda kiinin nemi ve zenginlik derecesine gre dini bir merasim yaplm olmaldr105. len kiiler ounlukla giyinik olarak kiisel ss eyalar veya armaanlaryla birlikte gmlmtr. Mezar odalarna, insanlarn cinsiyet ayrm yaplmadan gmld ortaya konmutur. Urne, kp ve basit toprak mezarlarda tek, mezar odalarnda ise birden fazla gm yaplmtr. Kaz ve yzey aratrmalarndan hareketle Urartularn en ok ok kiinin gmlebildii oda mezarlar kullandklarn syleyebiliriz.

Kaynaka
AMIET, P., La Susane al Deuxlme Millenair: A Propas Dune Iterpretatiton des Foville de Susa, Iranica Antiqua, XV, 1980, 49 v.d. AYMAN, ., Urartu Bronz Kemerleri ve Adak Levhalar zerine Betimlenen l Ziyafeti Sahneleri, (stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2005 BARNETT, R. D., The Urartian Cemetry at Igdyr, Anatolian Studies, XIII, 1963, 153-198. BAGELEN, N., Atabindi Kaya Mezar zerine Gzlemler, Arkeoloji ve Sanat,36/37, 1987, 8-11. BELL, O., Urartu Kalelerindeki Antsal Kaya aretleri, Anadolu Aratrmalar, XI, 1989, 65 v.d. BELL, O.-KONYAR, E.,Van-Yoncatepe Kalesi ve Nekropol Kazlar, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi 1932-1999, (Haz.: O. Belli), Ankara, 2000, 181-190. BELL, O.-KONYAR, E.,Excavations at Van-Yoncatepe Fortress and Necropolis, Tel Aviv: Journal of the Institue of Archeology Tel Aviv University, 28, 2001, 169-212. BURNEY, C. A., A First Season of Excavation at the Urartian Citadel of Kayaldere, Anatolian Studies, XVI, 1966, 55-111.
105

ilingirolu 1998: 235

193

AVUOLU, R.-BBER, H., Van/Kalecik Urartu Nekropol zerine Bir Deerlendirme, Aykut naroluna Armaan, Ankara, 2008, 189-212. EVK, N.,Hayat Aacnn Urartu klt trenlerindeki yeri ve kullanm biimi, Anadolu Aratrmalar, XV, 1999, 335-367. EVK, N., Urartu Kaya Mezarlar ve l Gmme Gelenekleri, Ankara, 2000. LNGROLU, A., Urartu ve Kuzey Suriye, zmir, 1984. LNGROLU, A., Van/Dilkaya Hy Kazs, Kaz Sonular Toplants, IX/1, 1988, 234 v.d. LNGROLU, A., Early Iron Age at Dilkaya, Anatolian Iron Ages, II, 1991, 29-38. LNGROLU, A., Van-Dilkaya Hy Kazlar Kapan, Kaz Sonular Toplants, XIV/I, Ankara, 1993, 469-491. LNGROLU, A., Urartu Krall, Tarihi ve Sanat, zmir, 1997. LNGROLU, A., Urartuda Tapnma ve Tapnma Yerleri, Light on Top of the Black Hill Studies Presented to Halet ambel/Karatepedeki Ik Halet ambele Sunulan Yazlar, (Der./Ed. G. Arsebk- M. Mellink- W. Shircmer), stanbul, 1998, 229-239. LNGROLU, A., Urartu Dini, Urartu-Biainili: Douda Deiim/Urartu-Biainili: Transformation in the East, (Haz. K. KroluE. Konyar), stanbul, (Baskda). LNGROLU, A.-DERN, Z., Van/Dilkaya Kazs, 1990, Kaz Sonular Toplants, XIII/1, 1993, 403-422. DARGA, A. M., Hitit Sanat, stanbul, 1992. DENZ, E., Urartu oda mezarlar kemik kalntlar zerine arkeobiyolojik aratrmalar, Ankara Tp Blteni, 2, 1980, 103-114. DERN, Z., Demir ada Dou Anadoluda l Gmme Gelenekleri, (Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi), zmir, 1993. DERN, Z., The Urartian Cremation Jars in Van and Elaz Museum, (Ed. A. ilingirolu-D. French), Anatolian Iron Ages, 3, Ankara, 1994, 49 v.d. DERN, Z., Van Mzesinden Bir Grup Tun Mobilya Aksam ve Bunlarn Urartu Gm Gelenei le likisi, Arkeoloji Dergisi, IV, zmir, 1995, 140-146. ESN, U.-HARMANKAYA, S., Akl Hyk, Trkiyede Neolitik Dnem; Yeni Kazlar, Yeni Bulgular, (Ed. M. zdoan-N. Bagelen), stanbul, 2007, 255-272.

194

FIRATLI, N., Uak-Selikler Kazs ve evre Aratrmalar 1966-1970, Trk Arkeoloji Dergisi, XIX.II, 1970. GENGE, H., Nordsyrisch-Sdanatolische Reliefs I-II, Kopenhag, 1979. GRGNER, K. S., Idrda Bir Urartu Mezarl, Atatrk niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Edebiyat Bilimleri Aratrma Dergisi, 25, 1999, 253-306. HERMANN, G., The Nimrud Ivories 1. The Flame and Frond School, Iraq, LI, 1989, 85 v.d. HUFF, D., Das grab von Doubayazt. Seine Stellung unter den urartischen und iranischen felsgrbern, Trk Tarih Kongresi, X, Kongreye Sunulan Bildiriler, I, Ankara, 1990, 87-95. KARAOSMANOLU, M., Urartu Kaya Mezarlarnn Kkeni zerine, Anadoluda Dodu-60. Yanda Fahri Ika Armaan, (Ed. H. kan-G. In), stanbul, 2004, 419-423. KELLNER, H., Grtelbleche aus Urartu, Mnih, 1991. KONYAR, E., Dou Anadolu Erken Demir a Kltr: Arkeolojik Kaz ve Yzey Aratrmalar Bulgularnn Deerlendirilmesi, (stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 2004. KONYAR, E., Urartuda Mezar Tipleri ve Gm Adetleri, TURNG, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 89, 2005, 36-40. KONYAR, E., Dou Anadolu Blgesinde Antsal Kaya aretlerine Etnoarkeolojik Bir Yaklam, Trk Eskia Bilimleri Enstits, Colloquium Anatolicum, V, 2006, 119-126. KONYAR, E., Urartuda Mezar Tipleri ve Gm Adetleri, Urartu-Biainili: Douda Deiim/Urartu-Biainili: Transformation in the East, (Haz. K. Krolu-E. Konyar), stanbul, (baskda). KROLU, K., Urartu Kaya Mezar Gelenei ve Dou Anadoludaki Tek Odal Kaya Mezarlarnn Kkeni, ArkeolojiSanat, CXXVII, stanbul, 2008, 2138. MOOREY, P.R.S., Cemeteries of the First Millennium B.C. at Deve Hyk, Oxford, 1980. ORTHMANN, W., Untersuchungen Zur Sparthethtschen Kunst, Bonn, 1971.

195

N, B., Die urartischen Grber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, (Ed. E. Akurgal), Ankara, 1973, 61-67. N, B., Urartu Halk Mezarlar, Cumhuriyetin 50. Yldnm Anma Kitab, 1974, 443-469. ZG, T., Altntepe II. Mezarlar, Depo Binas ve Fil Dii Eserler, Ankara, 1969. PARROT, A., Assur, Gallimard, 1961. SALAMTMUR, H., Ege Gbre Neolitik Yerleimi, Trkiyede Neolitik Dnem; Yeni Kazlar, Yeni Bulgular, (Ed. M. zdoan-N. Bagelen), stanbul, 2007, 373-376. SEVN, V., Urartu Mezar Mimarisine Yeni Katklar, Anadolu Aratrmalar, X, 1986, 329-350. SEVN, V., Anadolu Arkeolojisi, stanbul, 1996. SEVN, V., Eski Anadolu ve Trakya. Balangcndan Pers Egemenliine Kadar, stanbul, 2003. SEVN, V.-KAVAKLI, E., Van-Karagndz Erken Demir a Nekropol Kurtarma Kazlar 1992-1993, XVI. Kaz Sonular Toplants, I, Ankara, 1995, 331-350. SEVN, V.-KAVAKLI, E., Van/Karagndz. Bir Erken Demir a Nekropol, stanbul, 1996. SEVN, V.-ZFIRAT, A., Van/Altntepe Kazlar, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi 1932-1999, (Ed. Oktay Belli), Ankara, 2000, 217222. SEVN, V.-ZFIRAT, A-KAVAKLI, E., 1997-98 Van/Altntepe Urartu Nekropol Kazlar, Kaz Sonular Toplants, XXI-1, Ankara, 1999, 421-425. SEVM, A.-PEHLVAN C.-AIKKOL A.-YILMAZ H.-GLE E., Karagndz Erken Demir a skeletleri, Arkeometri Sonular Toplants, 17, Ankara, 2002, 37-48. TARHAN, M. T., Van Kalesinin ve Eski Van ehrinin Tarihi Milli Park Projesi zerinde n almalar (I): Ant Yaplar, Aratrma Sonular Toplants, 3, Ankara, 1986, 297-355. TARHAN, M. T., Recent Researches at the Urartian Capital Tushpa, Tel Aviv: Journal of the Institue of Archeology Tel Aviv University, 21/1, 1994, 22-57.

196

TARHAN, M. T., Tupa-Van Kalesi/Demir an Gizemli Bakentindeki Aratrma ve Kazlar, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi 1932-1999, (Ed. Oktay Belli), Ankara, 2000, 191-200. Van LOON, M. N., Urartian Art. Its Distinctive Traits in The Light of New Excavations, stanbul, 1966. Van LOON, M. N., The Drooping Lotus Flower, Bibliotheca Mesopotemica, 21, 1986, WELLER, M., The Procession on the Sarcophagus of the Mourning Women, California Studies in Classical Antiquity, 3, 1970, Lev. 1-4. YTPAA, D., Van-Altntepe Nekropol Sunu Kaplar, (anakkale Onsekiz Mart niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), anakkale, 2002. ZIMANSKY, P. E., MB 2/OB 5 Excavation and the Problem of Urartian Bone Rooms, Batsam II, Ausgrabungen in den Urartaischen Anlagen 19771978, Berlin, 1988, 107 v.d.

197

izim 1: Van-Altntepe KM 1 (Yiitpaa 2002)

Resim 1: Van-Altntepe KM 1 (Yiitpaa 2002)

198

izim 2: Van-Altntepe Urne 3 (Yiitpaa 2002)

Resim 2a-b: Van-Altntepe Urne 3 (Yiitpaa 2002)

izim 3: Van, Pitos Mezar (evik 2000)

izim 4: Toprakkale Mhr Basks (Derin 1993)

izim 5: Toprakkale Mhr Basks (Derin 1993)

izim 6: Bebein Anne Karnndaki Duru Pozisyonu

199

izim 7: Doubayazt Kaya Mezar, Mezar Beyinin Kurban Sahnesi (evik 2000)

Resim 3: Doubayazt Kaya Mezar, Mezar Beyinin Kurban Sahnesi

200

izim 8: Libasyon Sahnesi (ilingirolu Baskda)

Resim 4: Van Kalesi Kremasyon Mezar

201

izim 9: Van Kalesi Kremasyon Mezar Restitsyon Denemesi (evik 2000)

Resim 5: Van/Altntepe Nekropol Sunu Kaplar (Yiitpaa 2002)

202