Elektrik Pano Eğitim Kitabı

Endstriyel Elektrik ve Elektrik Panolar
erik
Alak gerilim panosu grevi Alak gerilim panosunda kullanlan malzemeler Pano emalarnda kullanlan semboller Alak gerilim pano devre emalarn okuma (kumanda devresi, g devresi) Alak gerilim panolarnda kullanlan cihaz (koruma rleleri, zaman rlesi, kompakt alter vb.) ayarlar Projeye gre devre takibi yapmak Panonun devreye alnmas alan bir pano zerinde arza tespiti ve giderilmesi
1 www.entekegitim.com.tr
ELEKTRN ETLER Elektrik Akm Elektrik akm bir elektron akdr. Elektronlarn bol olduklar bir noktadan daha az olduklar bir noktaya doru srekli olarak aklar elektrik akmn meydana getirir. Bir elektrik akmnn sz konusu olabilmesi iin, bir noktadan srekli olarak elektrik geriliminin gelmeye devam etmesi ve bu gerilimin k, s ya da hareket gibi baka bir enerji trne dnmesi gerekir. Elektrik geriliminin srekli olarak geldii bu noktaya gerilim kayna denir Elektrik Akm eitlerinin Tanm Elektrik akmnn yn ve iddeti, geen zamanla birlikte deiime urar. Bu deiime gre elektrik akmn ikiye ayrmaktayz.
ekil 1: Elektrik Akm eitleri Doru Akm Zamana bal olarak yn deimeyen akma doru akm denir. DC veya DA harfleriyle gsterilir. Bir pil veya ak bir ampule balandnda geen akmn eklidir. Alternatif Akm Zamana bal olarak yn ve iddeti deien akmlara denir. AA veya AC harfleriyle gsterilir.
ekil 2: Doru Akm
ekil 3: Alternatif Akm
ELEKTRKSEL BYKLKLER, BRMLER VE LME lmenin nemi lme, bugn gndelik hayatmzda oka kullandmz bir ilem olup uzunluu metre, arl kilogram, scakl santigrat ve sv hacimlerini litre ile lmekteyiz. Herhangi bir uzunluk miktar llrken dnyada herkes tarafndan kabul edilen 1 metrelik uzunluun llecek uzunluk ierisinde ne kadar bulunduunun karlatrlmas yaplr. Dier tm lme ilemlerinde mantk ayndr. Gnlk hayatta lm yapmak ve herhangi bir bykl, o bykln birimi 2 www.entekegitim.com.tr
ile karlatrmak ilemi ile farknda olarak veya olmadan ou kez karlap lme yapmadan birok ilemlerimizi sonulandramamaktayz. Alacamz rn standart birimi ile karlatrp miktarn ve fiyatn tespit etme ihtiyac, lme ilemini zorunlu klan bir faktrdr. Elektriksel byklklerinin llmesi, yani kendi birimi ile karlatrmasn da zorunlu klan faktrler mevcuttur. Bunlar; Harcanan elektrik enerjisini lmek Alcnn alma standartlarna uygun elektriksel byklkler ile alp almadn kontrol ederek srekli ve kesintisiz almay salamak. llen elektriksel bykln deerine gre istenmeyen durumlar iin nlem almak Elektrik ve elektronik elemanlarnn salamlk kontroln yapmak Devre veya devrelerde arza tespiti yapmak ve enerji olup olmadn kontrol etmek bu zorunluluu meydana getiren faktrlerden bazlardr. Fiziksel byklklerin llmesinde, her byklk iin bir l birimi kullanld gibi, elektriksel byklklerin llmesinde de elektriksel birimler kullanlr. Diren lme En basit ifade ile diren elektrik akmna kar gsterilen zorluk olarak ifade edilebilir. Direnci teknik olarak tanmlayacak olursak: 1 mm2 kesitinde, 106,3 cm boyunda cva silindirin 0C' deki direncine 1 ohm () denir. Bir elektrik devresine gerilim uygulandnda, alcdan akm gemektedir. Geen akm snrlayan etken ise alcnn direncidir. Buradan u sonuca varabiliriz. Eer iletkenin direnci fazla ise geen akm miktar az, iletkenin direnci az ise geen akm miktar fazladr. letken Direncini Etkileyen Faktrler Bir iletkenin direnci R (ohm), iletkenin boyu l (metre), kesiti S (mm) ve iletkenin yapld malzemenin z direnci olan (.mm/m) ya baldr. Direncin, boy kesit ve z direnle arasndaki banty veren forml; dur. Burada edilebilir.
R: letken direnci, ohm () l: letkenin boyu, metre (m) S: letkenin kesiti (mm) K: letkenin yapld malzemenin z iletkenlii (m/.mm) : iletkenin yapld malzemenin z direnci (.mm/m)
olduundan, forml
eklinde de ifade
zdiren: Birim uzunluk (1 metre) ve birim kesitteki (1mm2) iletkenin direncine zdiren denir. zdiren ile gsterilir. z iletkenlik: zdirencin tersine z iletkenlik denir. K harfi ile gsterilir. Yukardaki formlde grld gibi; 3 www.entekegitim.com.tr
letkenin boyu uzadka direnci de artar, boyu ksaldka direnci azalr. zetle boy ile diren doru orantldr. letkenin kesiti artka direnci azalr, kesit azaldka diren artar. zetle kesit ile diren ters orantldr. zdiren iletkenin iletkenlik kalitesini gsterir. letkenin yapld metalin zdiren deeri kk ise diren kk, zdiren deeri byk ise diren deeri byktr. zetle zdiren ile diren doru orantldr. Diren Deerinin llmesi Diren deerini len l aletlerine ohmmetre denir. Yalnz diren len ohmmetreler bulunduu gibi bu ilem, birden fazla bykl lebilen, bu yzden daha pratik kullanm imkn salayan avometreler ile de yaplmaktadr. Ohmmetreler diren lmenin yannda elektrik elektronik devrelerinde ak ve kapal devre kontrollerinde de ska kullanlmaktadr. Ohmmetreler lm yapmak iin mutlaka kendine ait bir enerji kaynana ihtiya duyarlar. Bu gereksinim genellikle 9 V veya 1,5 V luk pillerin seri balanmas ile giderilir. Ohmmetre veya avometreler ile kesinlikle enerji altnda diren lm yaplmaz. Ohmmetreler veya avometreler alan bir cihazda lm yaplrken problarnn ikisinin de elle tutulmamasna dikkat edilmelidir. Bu direncin yannda vcut direncinin llmesine zellikle de byk deerli direnlerin llmesinde, deerin yanl belirlenmesine neden olur. Akm lme Birim zamanda, bir ynde meydana gelen elektron hareketine elektrik akm denir. Elektrik akm, iletkenlere uygulanan potansiyel farkn iletken atomunun son yrngesindeki elektronlar kendi yrngesinden koparp bir ynde telemesi ile meydana gelir. Elektrik akm I harfi ile gsterilir. Akm iddeti ampermetre ile llr. Ampermetre Yaps ve eitleri Elektrik akm iddetini lmede kullanlan l aletlerine ampermetre denir. Ampermetrelerin elektrik devrelerindeki sembol, daire iinde A ile ifade edilir. Ampermetreler devreye seri balanr, nk alc veya alclardan geecek akmn llebilmesi iin akmn tamamnn ampermetreden gemesi gerekmektedir. Devreye seri balandklarndan, lm yaptklar devrelerde bir yk gibi akm snrlandrc etki yapmamalar gerekmektedir. Bu yzden ampermetrelerin i direnleri ok kktr (0-1 ) ve yanllkla paralel balanmalar durumunda zerinden ok byk akm geeceinden ksa srede kullanlmaz hale gelebilirler.
ekil 4: Dijital Ampermetre
ekil 5: Analog Ampermetre
ekil 6: Pens Ampermetre
Ampermetreyi Devreye Balama ve Akm lme Akm lme ilemi yaplmadan nceki en nemli nokta lm yaplacak akma uygun ampermetre semektir. Ampermetre seimi yaplrken aada belirtilen hususlara kesinlikle dikkat edilmelidir: Ampermetreler devreye seri balanr. Akm eidine uygun(AC-DC) ampermetre seilmelidir. Ampermetrenin lme snr, llecek akm deerinden mutlaka byk olmaldr. Alternatif akm lmelerinde ampermetreye balanan giri ve k ular farkllk gstermezken doru akmda + ve ular doru balanmaldr. Aksi takdirde analog l aletlerinde ibre ters sapar dijital l aletlerinde deer nnde negatif ifadesi grnr. llecek akm deerine uygun hassasiyete sahip ampermetre seilmelidir. A seviyesindeki akm, amper seviyesinde lm yapan bir ampermetre ile llemez. Ampermetre lm yaplacak noktaya, alcnn veya devrenin ektii akmn tamam zerinden geecek ekilde, yani seri balanmaldr. Enerji altnda hibir ekilde ampermetre balants yaplmamal ve mevcut balantya mdahale edilmemelidir.
ekil 7: Ampermetre Balants Gerilim lme Bir elektrik devresinde akmn geiini salayan etki olup iki nokta arasndaki potansiyel fark olarak ifade edilir. (V) harfi ile gsterilir. Gerilim birimi volttur. Voltmetrenin Yaps ve Tanm Elektrik devrelerinde gerilim lmeye yarayan l aletlerine voltmetre denir. Voltmetreler devreye paralel balanr ve V harfi ile gsterilirler. Voltmetreler devreye paralel olarak balandklarndan voltmetrelerin i direncinin yksek olmasn gerekir. Elektrik devrelerinde voltmetrenin yanllkla seri balanmas durumunda i direnci ok fazla olduundan kaynak geriliminin byk bir ksm voltmetre zerinde deceinden alc dzgn olarak almaz.
ekil 8: Dijital Pano Tipi Voltmetre Voltmetreyi Devreye Balamak ve Gerilim lmek
ekil 9: Analog Voltmetre
Gerilim lme ileminde en nemli noktalardan biri yaplacak gerilim lmne uygun voltmetre semektir. bu seimim doru yaplmas, lmn doruluu, lm yapan kiinin ve l aletinin gvenlii iin nemlidir. Voltmetre seimi yaplrken aada belirtilen hususlara kesinlikle dikkat edilmelidir: Voltmetreler devreye paralel balanr. Gerilim eidine uygun(AC-DC) voltmetre seilmelidir. Gerilimin lme snr llecek gerilimin deerinden mutlaka byk olmaldr. Alternatif gerilim lmelerinde voltmetreye balanan giri ve k ular farkllk gstermezken doru akmda + ve ular doru balanmaldr. Aksi takdirde analog l aletlerinde ibre ters sapar, dijital l aletlerinde gerilim deeri nnde () ifadesi grnr. llecek gerilim deerine uygun hassasiyet ve yapya sahip voltmetre seilmelidir. 10 mVluk gerilim, kV seviyesinde lm yapan voltmetre ile llemez. Voltmetre gerilimi llecek kaynak veya alcnn ularna balanmaldr. Enerji altnda, sabit voltmetrelerin balants yaplmamal ve yaplm balantya mdahale edilmemelidir. Ancak tanabilir ve problar vastas ile lm yaplabilecek voltmetreler ile gerekli nlemler alndktan sonra lm yaplabilir.
ekil 10: Voltmetre le Alc Gerilimini lmek Avometreler lme lkesi ve Kullanma Teknii Akm, gerilim ve diren deerini len aletlere avometre denir. Avometrelerin analog ve dijital tipleri mevcut olup analog olanlar yap olarak dner bobinli l aletleridir. Avometre ile diren deeri llmeden nce sfr ayar yaplmal ve daha sonra lme geilmelidir. Dijital avometrelerin zellikle son zamanda kan modelleri akm, gerilim, diren yannda kapasite, endktans, frekans, scaklk deerlerini lmek ile birlikte transistrlerin u tespitlerini de 6 www.entekegitim.com.tr
yapabilmektedir. Avometrelerin genellikle 2, 3, 4 prob balant soketi bulunmaktadr. Soket says arttka aletin zellikleri de artmaktadr. lme srasnda kolaylk salamas iin siyah prob COM soketine, krmz prob ise lm eidine gre uygun sokete balanr.
ekil 11: Analog ve dijital avometreler Avometre ile lm yaplrken aada belirtilen noktalara dikkat etmek gerekir; llecek bykln cinsine gre AC veya DC seimi yaplmaldr. llecek byklk avometrenin lme snrndan byk olmamaldr. Kademe anahtar en doru lme iin llecek bykle en yakn, ama kk olmayan kademeye getirilmelidir. llecek bykln deeri net olarak bilinmiyorsa kademe anahtar en byk deere getirilmelidir. Avometre, llecek bykln gerektirdii balant ekline gre balanmaldr. DC lmelerinde ibre ters sapar ise ular ters evrilmelidir. l aletinin ibresi ok az sapyor veya ekranda 0 ibaresi varsa kademe kltlr. Deer ekrannda 1 ibaresi varsa kademe byltlmelidir. lmede kolaylk salamak iin krmz prob lme iin uygun sokete, siyah prob ise COM (ortak) soketine balanmaldr. Yksek deerli akm lm yaplrken (10-20 A) siyah prob COM soketine, krmz prob yksek akm soketine balanr.
ekil 13: Gerilim lme Frekans lme
ekil 14: Frekans lme
ekil 15: Akm lme
Frekans, yn ve iddeti deien alternatif akm iin geerli bir terimdir. Doru akmda yn ve iddette bir deime olmad iin frekansta sfrdr. Burada alternatif akmn yapsn inceleyerek frekans tanmna geelim. 7 www.entekegitim.com.tr
Saykl: Alternatif akm veya gerilim sfrdan balar, maksimum deerini alr ve sfra dner, ters ynde de ayn ilem gerekleerek tekrar balang noktas sfra dner. Akm veya gerilimin her iki yndeki btn deerleri almasna saykl denir. Alternans: Her bir yarm saykla alternans denir. Gerilim veya akmn ald deerler bulunduklar blgelere gre pozitif ve negatif olarak adlandrlr. Periyot: Bir saykln tamamlanmas iin geen zamana periyot denir. T harfi ile gsterilir. Bu tanmlar ekil 30daki sinsoidal eri zerinde gsterilmitir.
ekil 16: Sinsoidal eri zerinde, deerlerin gsterilmesi Frekans: Bir saniyede oluan saykl saysna frekans denir. f harfi ile gsterilir. Frekansn birimi hertzdir. AC nn frekans, gerilimi reten alternatrn devir says ve kutup saysna baldr. Dnyada genelde lkelerin ebeke frekanslar 50 veya 60 Hz olup lkemizdeki frekans deeri 50 Hzdir. 50 Hzlik frekans, 1 saniyede 50 saykln olumas anlamna gelir. ACde frekansnn deimesi, bobin ve kondansatrlerin endktif ve kapasitif reaktanslarnn deimesine, alternatif akm motorlarnn devir saylarnn deimesine neden olmaktadr.
ekil 17: 50 Hzlik ebekede 1 sn oluan saykllarn grnm Periyodu bilinen bir alternatif akmn frekans, frekansmetre ile direkt olarak da llebilir. rnek: Periyodu 0,01 saniye olan alternatif akmn frekans deerini hesaplaynz. , olarak frekans deeri hesaplanr. forml ile hesaplanabildii gibi
Frekansmetrenin Yaps ve eitleri Elektrik devrelerinde frekans, frekansmetreler ile llr. Frekansmetreler devreye paralel balanr ve frekansmetrenin gsterdii deer bir saniyedeki saykl saysdr. Frekansmetreler yap olarak analog, dijital ve dilli olmak zere snflara ayrlr. Analog ve dijital frekansmetrelerin yaps dier l aletleri ile ayn olup dilli frekansmetrelerde skala ve deer ekran yerine belirli frekans deerlerini temsil eden metal ubuklarn titreimi ile frekans deeri tespit edilir.
ekil 18: Frekansmetre eitleri ve Balant emas ve G lme G lme Elektrik enerjisi ile alan alcya elektrik enerjisi uygulandnda s, k, hareket vb. ekilde i elde edilir. Elektrik enerjisi bir i yaptrdna gre bir gce sahiptir. Buradan da grld gibi birim zamanda yaplan ie g denir. Gcn birimi watttr. Bu g devreye uygulanan gerilim ve ekilen akmla doru orantldr. Elektriksel g forml gerilim ekline gre baz deiiklikler gstermektedir. DC Devrelerde P = U * I Bir Fazl AC DevrelerdeP = U * I * Cos Fazl AC Devrelerde P = 3*U*I*Cos eklinde ifade edilir. P= Elektriksel g (watt), U= Gerilim (Volt), I= Akm (Amper), Cos= G katsays rnek: 220 volt gerilimle alan bir t 4,8 amper akm ekmektedir, bu tnn gcn hesaplaynz. P= U x I = 220 x 4,8 = 1056 watt Alclar genellikle standart gerilimlerde altklarndan ayn gerilimle alan alclardan fazla akm eken daha fazla g harcayacaktr. lmek Elektrik enerjisinin zaman ierisinde kullanm ii oluturur. W = P.t forml ile i hesaplanr. Elektriksel ii len aletlere elektrik sayalar denir. Elektrik sayalar abonenin harcadklar elektrik enerjisini kilowatt saat (KWh) olarak ler.
Alak Gerilim Panosu Grevi Fabrika, atlye ve i yerlerinde elektrik enerjisinin ana datmnn yapld panolardr. Bina tipi trafo merkezli tketicilerde, trafo alak gerilim k direkt olarak ana datm panosuna gelir, oradan tali panolara enerji datm yaplr. Direk tipi trafo merkezli tketicilerde, lm panosundan gelen elektrik enerjisi ana datm panosuna giri yapar, oradan tali datm panolarna alterlerden k yaplr. Trafosuz i yerlerinde ana kofradan gelen enerji, datm panosuna giri yaplr ve oradan tesise enerji datlr. Ana datm panosu ile tesisin enerjisi tek bir panodan kontrol edilebilir. Byk tesislerde kompanzasyon panosu ile birlikte montaj yaplr. Ana Datm Pano Boyutlar Ana datm panolarn boyutlar tesisin byklne yani tesis gcne gre deimektedir. Tesis gc ne kadar fazla olursa alter ve bara boyutlar da byyeceinden, panonun boyutlar bymektedir. Ana datm pano ykseklii 200- 210 cm standart olarak yaplmaktadr. Pano derinlii en az 40 cm olmak zere, 50- 60- 70- 80- 90 cm olabilmektedir. Pano genilii ise tesisin byklne gre deimektedir. ekil 2.1de bir tesisin ana datm ve kompanzasyon panolar birlikte olarak boyutlar grlmektedir. ekil 2.1deki tesisin ana alteri grld gibi 630 Amper kompakt alterdir. Bu tesisin 7 tane k alteri, 1 adet kompanzasyon kompakt alteri bulunduu grlmektedir.
Bir tesisin ana datm ve kompanzasyon pano boyutlar 10 www.entekegitim.com.tr
Ana Datm Pano zellikleri Ana datm pano iskeleti iin 40x40x4 mm kebent veya benzeri profil demir kullanlr. Panolarda kullanlan DKP sacn kalnl en az 2 mm olmaldr. Pano sac zerine mekaniki etki yapacak alter ve kumanda eleman yerletirilecek ise sac kalnlnn 3 mm seilmesi daha iyi olmaktadr. Ana datm panolar 1600 kVA ya kadar standart olarak TS 3367 ve IEC 439a uygun olarak imal edilirler. Ana datm panolarnn kullanlaca tesise gre zellikleri deimektedir. Su kuyu pompalar gibi yerlerde harici zellikte ve lm panosu, datm panosu ve kompanzasyon panosu birlikte tesis edilirler. Kk tesislerde elektrik sayacl ana datm panosu, kompanzasyon panosu birliktedir. Eski ynetmeliklere gre yaplm tesislerde de elektrik sayal ana datm panosu ve kompanzasyon panosu birliktedir. Yeni ynetmeliklere gre eer direk tipi trafolu tesis ise, elektrik sayac direk yannda montajl lm panosunda bulunacaktr. Eer bina tipi trafolu tesis ise modler lm hcresinde elektrik sayac bulunacaktr. Eski ynetmeliklere gre yaplm direk tipi trafolu tesislerde ana datm panosunda bulunan elektrik sayacnn, darda direk dibinde bulunan lm panosuna konulmas gerekmektedir. Byk tesis ana datm panosunda; bakr baralar, ana alter, k alterleri, akm trafolar bulunmaktadr. Eer datm panolar bina dnda montaj yaplacak ise harici tip zellikte olmaldr. Bina iinde montaj iin dahili zellikte doal havalandrmal veya aspiratrl olarak montaj yaplmaldr. Gerekli olan durumlarda i aydnlatma da konulabilir. Ana datm panolarna l aletleri de monte edilebilmektedir. Panolarda bulunan baralara dokunmay nlemek iin, effaf fiberglas cam ile baralarn st muhafaza altna alnmaldr.
Ana datm ve kompanzasyon panosu
Ana Datm Pano Balant emas Ana datm panosu balant emas olarak, ekil 2.2de grlen ema rnek olarak verilmitir. Bu emay incelediimizde enerji girii ve k alttan kablolar ile yaplmaktadr. Ana alter k baralar ile yaplmaktadr, baralara 3 adet l aleti iin akm trafosu ve reaktif g rlesi iin 1 adet akm trafosu montajldr. k alterlerine enerji girii baralardan yaplmaktadr. Ayrca sinyal lambalar ve voltmetre ile komtatr balanmtr.
Ana datm panosu balant prensip emas Ana Datm Pano Malzemeleri Ana datm panosunda kullanlan malzemeler; baralar, alterler, akm trafolar mesnet izolatrleri ve pano i ihtiya priz lambalar incelenecektir. Baralar Ana datm panolarnda ana alter klar ve bazen de girileri dikdrtgen kesitli bakr baralarla yaplmaktadr. Tesisin gcne gre bara boyutlar deimektedir.
rnek: 400 kVA trafolu bir tesisin kurulu gc 325 KWtr. Bu tesisin ekecei akm bulalm. (Cos = 0,97 alnacaktr.)
Bu tesisin akm ana datm panosundaki ana baradan geecei iin, bu akma uygun baralar seilmelidir. Aadaki tablodan 510 ampere uygun boyal 40 x 5 bara kullanlmaldr.
Bakr bara seim tablosu
Ana datm pano baralar alterler Ana datm panolarnda giri alteri olarak yk alteri, kompakt alter ve byk glerde ak tip otomatik alterler kullanlmaktadr. k alterleri olarak kk panolarda pako alter, byk akmlar iin kompakt alter veya ak tip otomatik alterler kullanlmaktadr. Pako alterler kullanld zaman ayrca sigortalar da (anahtarl otomatik sigorta veya bakl sigorta) kullanlmaldr. Ana datm panosunda, tesisin elektrik enerjisini ap kapama ve k alteri olarak alclara kumanda etme grevi yaparlar. Baralarn birbirine balantlar gevek olmamaldr. Baralar krmz, mavi, sar renklerde boyanmaldr. 100 amper zerinde olan akmlar iin pano balantlar baralarla yaplmaldr. Ana datm panosunda daha nceden de belirtildii gibi, giri alteri olarak yk alteri, kompakt alter veya ak tip otomatik alter kullanlmaktadr. Kullanlacak alterler tesis anma akmna uygun olmaldr. Yk alteri Yk alteri olarak; yk kesicisi veya yk ayrcs kullanlmaktadr. Yk kesicileri NH bakl sigortalar ile birlikte kullanldndan "alter" ve "devre koruma eleman (sigorta)" olarak iki nemli fonksiyona sahiptir. ekilen akm veya ykteki deiikliklere bal olarak bakl sigortalarn deitirilmesiyle, istenilen anma akmnda ve iletme snfnda devre koruma imkn salandndan ayn alteri ok ynl kullanmak mmkndr. Termik magnetik alterlere gre 14 www.entekegitim.com.tr
daha hassas selektivite zelliine sahiptir. Termik manyetik alterden farkl olarak ksa devre akmn daha kk deerlerde snrlamaktadr. VDE ve IEC'ye uygun olarak yksek ksa devre kesme yeteneine sahiptir. 160 A alterlerde srtnmeli, dier byk boy alterlerde ise dner kontak sistemi vardr.
Yk alteri Kullanm olduka ekonomiktir. Elektrik tesisinde kullanlmalar halinde 3 adet bakl sigorta altl 1 adet ark hcreli alter, ara balantlar iin gerekli kablo, kablo pabucu, bara vs. gibi malzemelerden tasarruf edilmektedir. Ayn zamanda balant noktalarnn saylar da 12'den 6'ya inmektedir. Bu nedenle temas direnci ve balant hatalarnn sebep olduu enerji kayplar en az olmakta, montaj iiliinden ve pano ebatlarnn klmesinden maliyet tasarrufu salanmaktadr. Yk altndaki ama ve kapama srasnda meydana gelen ark, zel gelitirilmi ark hcreleri sayesinde tamamen sndrlmektedir. Kesici kapa zerinde bulunan muhafazal kk pencereler sayesinde, kesici almadan sigorta buonlarnn etiketi okunabilmekte, atk olup olmad grlebilmektedir. Kapak, yerinden tamamen karldndan sigorta buonlar tehlikesiz ve emniyetli bir ekilde deitirilir. Tesisteki arza veya bakm almalar srasnda kapan yerinden karlmas veya buonsuz olarak yerine tekrar taklabilmesi mmkn olduunda devrenin yanllkla kapatlmas sonucu eitli arza veya kazalarn meydana gelmesi nlenir. Bak sigortal yk kesicileri hem pano iinde hem de pano n yzeyinde kullanlabilir. Faz aralar speratrler ile izole edilmitir. Yk kesici ve balant kablolar sklmeden kapak, ark hcreleri ve seperatrler deitirilebilir. Yk kesicinin seri olarak alp kapatlabilmesi iin monte edildii zemin ama kapama srasndaki esneme ve sarslmalara kar dayankl olmaldr. Bu art saland takdirde, yk kesiciler kullanma ekline gre pano n yzne gre veya pano iine monte edilerek kullanlr. Yk kesicilerin kullanlmas srasnda dikkat edilmesi gereken dier bir husus kapan kapatlarak yerine tam oturtulmasdr. Kesici kapann tam kapatlmamas durumunda, yeterli kontak temas salanamadndan kontak direnci bymekte ve neticede snma ve enerji 15 www.entekegitim.com.tr
kayplarnn artmasna, yk kesici kullanma mrnn azalmasna sebep olmaktadr. Kapak tam kapatld takdirde kilitleme sistemi nedeniyle kendiliinden almamaktadr. ebeke girii balants alt veya st kontak tarafndan yaplabilir. Kullanld tablo ve panolarda byk yer tasarrufu salarlar. Sigortal ve sigortasz tip yk alterleri TS EN 60947-3, IEC 60947-3 ve VDE 0660 standartlarna gre, A 23 snfna uygun olarak retilmektedirler. Bu zellikleri sayesinde AC-DC sistemleri ile motor devrelerinde gvenle kullanlrlar. Yk alteri, komple nite iine yerletirilmi sabit kontak baklar ve kendine has kontak sisteminden olumutur. Bu sistemle, kesme enerjisi kontaklar arasnda blnr. Enerjinin kontaklar arasnda blnmesi ve yk kesme hcrelerindeki ark sndrc elemanlar sayesinde; kontak yzeyindeki yanma en aza indirilmitir. Yanmann az olmas kontak mrn uzatr. Srtnmeli ve dner kontak sistemleri her ama - kapamada temiz ve shhatli bir temasn gereklemesini temin eder. zel yay sistemleri sayesinde kontaklardaki gei direnleri ve enerji kayplar minimuma indirilmitir. Akm, alter iinde her faz iinde drt noktadan kesilir. Bu zellik, alterin hem akm kesme kapasitesini ykseltir, hem de buonlar her iki ucundan devreden ayrr. Kumanda kolu "l" konumunda mekanik olarak kilitlenmektedir. Dolaysyla alterde enerji varken pano alamaz. Panoda enerji yokken yani "O" konumunda, kumanda kolu asma kilit ile tamamen kilitlenerek yetkisiz kiilerin devreye enerji vermesi nlenebilir. alter gvdesinde ve yaltkan ksmlarda sya ve atee dayankl, su emmeyen malzemeler kullanlmtr. Gvde malzemesi cam elyafl polyester reineden olup dielektrik ve mekanik zellikleri ok yksektir. Fazlar arasndaki yaltm mesafesi herhangi bir atlamaya kar olduka geni tutulmutur. Buna ramen sigortal tiplerde araya ilave seperatrler konularak hem daha iyi bir yaltm hem de olabilecek el temaslarna kar koruma salanmtr. Ama - kapama mekanizmas btn kutuplarn birlikte ve ok hzl almasn salar. Ama - kapama hz el hareketinden bamszdr. Mekanizmadaki yaylar sayesinde ok hzl bir amakapama ilemi olmaktadr. zellikle dner kontak sistemi ile kontak tahribat nlenmitir. Yk kesme hcrelerinde ark sndrc elemanlar vardr. Kumanda kolu gemeli tipte olup boyu, istenen pano derinliine gre ayarlanabilir. Gsterge plakas ve kumanda kolu sayesinde alterin hangi konumda olduu rahatlkla grlebilir. Yk kesicisinin sigorta tayc ile elle tahrik veya yayl mandal mekanizmas ile elle tahrik olarak eitleri vardr. Sigortal yk kesicisi standart anma akmlar, 160- 250- 400- 630 amperdir. Yk ayrcs, yk var iken devreyi ap kapama yapabilmektedir. Standart anma akmlar 160- 250- 315- 400- 630- 800- 1000- 1250- 1600- 2000- 2500- 3150 amperdir.
Sigortal ve sigortasz yk alteri montajl ana datm panosu Kompakt alter Ana datm panosunda, ana giri ve k alterleri olarak kullanlr. Termik manyetik alterin zellikleri renme Faaliyeti 1de incelenmi olduundan burada tekrar incelenmeyecektir. Elektrik enerji kablosu ana altere giri yaplr, alter kndan baralara enerji verilir. En az k alteri olmaldr, bir adetde yedek alter braklmaldr. Kompanzasyon panosu iine bir adet alter konulmaldr. rnek olarak, 400 kVA trafolu tesis ana datm panosu alteri 3 x 630 A olmaldr. Aadaki tabloda termik manyetik alterin (kompakt) standart akm deerleri verilmitir, inceleyiniz.
Ana datm panosu kompakt alterleri 17 www.entekegitim.com.tr
Termik manyetik alter akm deerleri Ak Tip Otomatik alter Byk gl tesis panolarnda daha hassas kumanda etme zellii olan alterlerdir. 630 Aden 6300 ampere kadar akm deerlerinde retilirler. zellikleri unlardr; 440 V AC'de, 3 boy ile 6 tip ksa devre kesme kapasitesinde 50, 55, 65, 80, 100 ve 150 kA. Kontrol devresi zellikleri: Koruma fonksiyonlar, ar yk, uzun ters zaman gecikmeli, ksa ters zaman gecikmeli, ksa zaman gecikmeli, sabit zaman erileri gibi deiik fonksiyonlar, deiiklik koruma zellikleri isteyen kullanclar iin mmkndr. Gsterge fonksiyonu, akm ayar gstergesi ve iletme akm gstergesi vardr. Alarm zellii: Ar yk durumunu gsterir. Oto kontrol zellii, ar snmaya kar koruma ve mikrologic kontrol niteleriyle ile kendi kendini sistemden ayrr. Test zellii: Kesicinin zelliklerini test etmek iindir. (Not: Kesici bir haberleme a ile bilgisayar zerinden uzaktan kontrol, uzaktan ayarlama ve grntleme ilemlerini 1 km mesafeye kadar yapabilir.) Ampermetre zellii: Ampermetre ana devre akmn display ekranda gsterir. SELECT butonuna baslnca LEDi yanan fazn akmn veya maksimum faz akmn gsterir. Tekrar butona basldnda dier fazn akmn gsterir. Ayarlama zellii: Kullancnn taleplerine gre akm ve gecikme zaman, +/ butonlarna basarak ayarlanr. stediiniz akm veya gecikme zamann ekranda grdnzde STORAGE butonuna basp kaydedin. Ar akm olutuunda, bu fonksiyon otomatik olarak kesilir.
Ak tip otomatik g alteri
Ak tip g alterinin ana datm panosunda kullanlmas Akm Trafolar Ana datm panosunda ana alter k baralarna montaj yaplr. Grevleri ampermetre, reaktif g rlesi, cosinsfimetre, multimetre gibi cihazlara dntrme oranna gre akm salamaktr. Baral veya barasz tipte montaj yaplrlar. Alak gerilim akm transformatrleri; primer sarg, sekonder sarg ve bu sarglarn zerine sarld manyetik nve olmak zere ksmdan olumaktadr. Primeri barasz olan akm, transformatrlerinde primer sargs bulunmamaktadr. Bunun yerine transformatrn toroidal nve ierisinden bara veya kablo geirilerek primer sargs oluturulur. Alak gerilim akm transformatrleri, l ve koruma akm transformatrleri olmak zere iki ekilde imal edilmektedir. 19 www.entekegitim.com.tr
l akm transformatrleri; lme aletleri, sayalar, rleler ve benzer teknikle alan dier aygtlar beslemek amacyla yaplmtr. Bu cihazlar yksek gerilim ebekelerinden yaltan ve l aletlerinin snr dnda olan akmlarn llebilir deerlere indirmesini salayan transformatrlerdir. Koruma akm transformatrleri; koruma rlelerini besleyen bir akm transformatrdr. l akm transformatrnn doruluk snf, primer anma akm ve anma yknde, yzde olarak, akm yanlgsnn st snrna eit olan ve snf indisi denilen bir say ile verilir. Standart deeri 0,1 - 0,2 - 0,5 - 1 - 3 5tir. Laboratuvar lmlerinde 0,2 snf akm trafolar kullanlr. Teknik uygulamada lme iin 1 snf akm trafolar, koruma iin 3 snf akm trafolar kullanlr. Akm transformatrlerinin montajnda dikkat edilecek hususlar: Primerden akm geerken, sekonder devresi asla almamaldr. Akm transformatrleri bir fazl olarak yaplr. Akm transformatrleri genellikle ksa devre durumunda alan cihazlardr. Akm trafolar daima ksa devre durumunda altrlmaldr. Primer sarg gerilim altnda bulunduu takdirde sekonder sarg ksa devre edilmi durumda tutulmaldr. Aksi halde sekonder sargda oluacak ar gerilimden dolay l yapmakta olan kimseler iin hayati bir tehlike ba gsterebilir. Sekonder sargnn bir ucu topraklanmaldr. Devre akmna uygun deerde akm trafolar seilmelidir. Reaktif g rlesinin akm trafosu genellikle ayr olmaktadr.
Akm trafolar Mesnet zolatrleri Panolarda kullanlan mesnet izolatrleri, baralar pano gvdesi zerine yaltml olarak tutturmaya yararlar. Mesnet izolatrnn alt ksm metalden yaplmtr. Panoya balant bu ksmdan yaplr. Gvdesinin zeri ise porselen, bakalit veya sertletirilmi PVCden yaplmtr. 20 www.entekegitim.com.tr
zolatrlerin zerinde bara tutturmak iin cvatal bir blm bulunur. Mesnet izolatrlerinin bara tutturma yerleri, baralarn boyutlarnda yaplr. Alak gerilimde (1 kVa kadar) kullanlan bara mesnet izolatrleri kk orta ve byk olmak zere ebatta retilir.
Bara mesnet izolatr boyutlar
Mesnet bara izolatrleri KUMANDA PANOLARINDA KULLANILAN ELEMANLAR Butonlar Sistemleri altran veya durduran kumanda elemanlarna, buton ad verilir. Butonlar yaplarna durdurma, balatma ve iki yollu olmak zere ksma ayrlrlar. Butona baslnca kontaklar konum deitirir. Butonlar alma ekillerine gre kalc ve ani temasl olmak zere iki ksma ayrlrlar. Kalc butona basldnda, buton durumunu deitirir. Kalc buton serbest brakldnda, normal konumuna dnmez. Yani basld ekilde kalr. Normal konumuna dnmesi iin tekrar mdahale gereklidir. Ani temasl butona basldnda, buton durumunu deitirir. Serbest brakldnda, ani temasl buton otomatik olarak normal konumuna dner.
ekil 23: Buton eitleri Snr Anahtarlar Hareketli aygtlarda bir hareketi durdurup baka bir hareketi balatan ve aygtn hareket eden paras tarafndan kumanda edilen elemanlara snr anahtar denir. Snr anahtarnn normalde biri kapal, dieri ak iki konta mevcuttur. Snr anahtarlar bant sistemlerinde, takm tezghlar gibi hareketli sistemlerde kullanlr. Yaplarna gre snr anahtarlar, makaral, pimli ve manyetik olmak zere ksma ayrlr. 21 www.entekegitim.com.tr
ekil 24: Snr anahtar eitleri Makaral Snr Anahtar Aygtn genellikle sabit ksmna balanrlar. Aygtn hareketli ksmnda bulunan bir knt, snr anahtarnn makarasna arptnda, snr anahtarnn durumunu deitirir. Snr anahtarnda bulunan kapal kontaklar alr, ak kontaklar kapanr. Snr anahtarndaki bu durum deiiklii de aygt durdurur veya aygtn almasn salar. Pimli Snr Anahtar Aygtn genellikle aygtn sabit ksmna balanrlar. Aygtn hareketli ksmnda bulunan bir knt snr anahtarnn pimine arptnda, snr anahtarnn durum deitirmesine neden olur. Snr anahtarnda bulunan kapal kontaklar alr, ak kontaklar kapanr. Kontaklarn durum deitirmesi, aygt durdurur veya aygtta yeni bir hareketi balatr. Pimli snr anahtarnda pimin hareket kursunun uygun byklkte olmas gerekir. Aksi takdirde aygtn hareketli paras, anahtarn kursu kadar olan mesafede duramaz. Hareketli para snr anahtarnn paralanmasna neden olur. Manyetik Snr Anahtar Makaral ve pimli snr anahtarlar mekanik bir hareketle alrlar. Yani mekanik bir hareket bu eit snr anahtarlarnn konumunu deitirir. Manyetik snr anahtarlarnda ise bu durum farkldr. Bu snr anahtar sabit mknats ve kontak blou olmak zere iki ksmdan oluur. Kontak blou aygtn sabit ksmna, sabit mknats ise aygtn hareketli ksmna balanr. Kontak blounda normalde ak ve normalde kapal bir kontak vardr. Kontak paralarndan biri manyetik bir maddeden yaplr. Aygt alrken zaman zaman kontak blou ile sabit mknats kar karya gelirler. Bu durumda sabit mknats kontan manyetik parasn kendine doru eker. Kontan almasna veya kapanmasna neden olur. Manyetik anahtarlara Reed Kontak ad verilir. indeki hava alnm effaf bit tp iinde yerletirilmi demir - nikel alaml kontaktan ibarettir. Akm geiini kolaylatrmak amacyla cam tpn iine azot ve hidrojen karm gaz doldurulur. Kontaklarn mekanik titreimlerden etkilenmemesi iin reineyle birlikte bir gvdeye yerletirilmitir. Temassz alglama yaptklar iin yksek hassasiyetli ve uzun mrldr. Boyutlar kk ve anahtarlama hzlar yksektir (0,5 milisaniye).
ekil 25: Reed Kontak 22 www.entekegitim.com.tr
alma ekillerine Gre Snr Anahtarlar Ani Temasl ve Kalc Tip olmak zere iki ksma ayrlrlar. Snr anahtarnn durum deitirmesine neden olan hareket ortadan kalktnda, ani temasl snr anahtar hemen normal konumuna dner (yay nedeniyle). Hlbuki bir hareket nedeniyle kalc tip snr anahtar durum deitirirse, anahtar yeni konumunda kalr. Otomatik olarak normal konumuna dnmez. Ters yndeki baka bir hareket kalc tip snr anahtarn normal konumuna dndrr. Paket alterler Bir eksen etrafnda dndrlebilen, arka arkaya dizilmi birok dilimden oluan ve ok konumlu olan alterlere, paket alter ad verilir. Elektriksel aygtlara otomatik olarak kumanda etmek, her zaman ekonomik olmaz. Bu nedenle ufak gl ve basit aygtlarn altrlmalar, daha ok paket alterlerle yaplr. Paket alterler ekil 9da grld gibi arka arkaya dizilmi ve paketlenmi birok dilimden oluur. Her dilimde bir, iki, veya drt kontak bulunur. Arzulanan kontak saysn elde etmek iin, uygun sayda dilim arka arkaya dizilir. Bylece paket alterlere istenildii kadar kontak konabilir. Paket alterlerin kumandas, zerlerinde bulunan kolu evirmekle yaplr. Bu kol evrildiinde, paket alterin kontaklar alr ve kapanrlar. Kol azar azar dnecek ekilde yaplrsa, paket alter ok konumlu olabilir. ok konumlu paket alterlerle karmak kumanda problemleri zlebilir.
ekil 26: Pako alter konumlu bir paket alterin yaps ve almas ekil 27, ekil 28 ve ekil 29de verilmitir. Bu ekillerde paket alterin yalnz bir dilimi gsterilmitir. Paket alterin her dilimi sabit ve hareketli paralar olmak zere iki ksmdan oluur. Sabit para zerine kontaklar yerletirilir. Bir eksen etrafnda dnen hareketli para ise, girintili ve kntl biimde yani eksantrik olarak yaplr. Eksantrik para zerindeki girinti ve kntlar, kontaklarn alp kapanmasn salarlar. Paket alterin (O) konumu ekil 49da gsterilmitir. Bu konumda (1-2) ve (5-6) numaral kontaklar ak, (3-4) numaral kontak ise kapaldr. Dnen eksantrik para zerindeki kntlar, kontaklarn pimlerini darya doru iterler. Bu nedenle kntlarn karlarnda bulunan kontaklar ak olurlar. Eksantrik para girintilerinin karsnda bulunan kontaklardaki yaylar, pimleri ieriye doru iterler. Girintilerin karlarnda bulunan kontaklarn kapanmasn salarlar. Pako alter (1) konumuna evrildiinde, ekil 50den grlecei gibi (1-2) ve (5-6) numaral kontaklar kapanr. nk bu kontaklarn pimleri dnen eksantrik paradaki girintilerin karsna gelir. 23 www.entekegitim.com.tr
ekil 27: Bir pako alterin (0) konumu
ekil 30: Bir pako alterin basit gsterilii
Yaylar kontaklarn kapanmasna neden olur. Dnen eksantrik para zerindeki knt (3-4) nolu kontan pimini darya iter ve bu kontak alr. Paket alter (2) konumuna evrildiinde, ekil 51den grlecei zere (3-4) nolu kontak kapanr. nk bu kontan pimi dnen eksantrik para zerindeki girintinin karsna gelir ve yay bu kontan kapanmasna neden olur. Paket alterin (2) konumunda (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar gene kapal kalrlar. Bu kontaklarn pimleri dnen eksantrik paradaki girintilerin karsna gelir. Yaylar bu kontaklarn kapanmasna neden olur. ekil 27 ve ekil 28 incelenirse, ( 1 - 2 ) ve (5-6) nolu kontaklarn alterin (1) ve (2) konumlarnda hep kapal kald grlr. Bunlardan (1-2) nolu kontak, (1) konumundan (2) konumuna geerken hi almaz yani durumunu aynen korur. Halbuki (5-6) nolu kontak (1) konumundan (2) konumuna geerken, dnen eksantrik paradaki knt nedeniyle nce alr, sonra tekrar kapanr. Yukarda yaps ve almas aklanan paket alter ekil 30de verilen diyagramla basit olarak gsterilebilir. Paket alterin kontak says, kontaklarn alp kapanmalar ve konumlan hakknda btn bilgiler bu diyagramdan kolayca renilebilir. Diyagramn sol st kesinde bulunan (0, l, 2) rakamlar alterin konumlu olduunu gsterir. Bu ksmn altnda bulunan satrlar alterin konumlan iin, bu ksmn sanda bulunan stunlar ise alterin kontaklar iin kullanlrlar. Bu eit diyagramlarda konumun yazld satrla kontan gsterildii stunun kesitii kare, ya bo braklr veya iine bir arp iareti konur. Kare bo brakldnda, alterin o konumunda ilgili kontan ak olduu anlalr. Eer kontak o konumda kapalysa, kare iine bir arp iareti konur. Yukarda almas aklanan paket alterin (0) konumunda (1-2) ve (5-6) nolu kontaklar ak, (3-4) nolu kontak ise kapaldr. Bu nedenle ekil 29da verilen diyagramda (0) konumunun karsnda. (1-2) ve (5-6) nolu kontaklarn altndaki kareler bo braklr. Yalnz (3-4) nolu kontan altnda bulunan kareye arp iareti konur. Bu diyagramn (1) ve (2) nolu satrlar ayn ekilde tamamlanr. 24 www.entekegitim.com.tr
ekil 29daki diyagram incelendiinde, ( 1 - 2 ) nolu kontan hem (1) hem de (2) konumunda kapal olduu grlr. Bu kontaa ait arp iaretleri arasndaki izgi, alterin (1) konumundan (2) konumuna geiinde, kontan almadn gsterir. Paket alterin (1) ve (2) konumlarnda (5-6) nolu kontak da kapaldr. Bu kontaa ait arp iaretleri arasnda izgi bulunmadndan, konum deiirken kontan nce ald, sonra tekrar kapand anlalr. Diyagramda (1) ve (2) konumlan arasna konmu krk ok, bu paket alterin yayl olduunu gsterir. Bu paket alter (2) konumuna evrilip braklrsa, paket alter (2) konumunda kalmaz. Yay nedeniyle (1) konumuna dner. Sigortalar Otomatik sigortalar, bal bulunduu elektrik devresini ar akm ve ksa devrelere kar korurlar. Devrenin kolayca alp kapatlmasna imkn salarlar. Otomatik sigortalar 2 A'dan 63 A'ya kadar 1,2,3 ve 4kutuplu olarak imal edilirler. TS 5018 EN 60898 standartlarna gre B ve C olmak zere iki ayr tipi mevcuttur. B tipi: Ev aydnlatmas, priz ve kumanda devrelerinde C tipi: Transformatr, ok sayda floresan lamba gibi endktif yklerde kullanlr. Herhangi bir arza durumunda devreyi aan cihaz, kol yukar kaldrlarak devreye sokulur. Koldan bamsz atrma dzeni arza devam ettii srece devreyi yeniden aacaktr. Otomatik sigortalar ksa devre annda devreyi ok ksa srede aarlar. Bu sayede ksa devre akmnn termik ve manyetik zorlanmalar snrlandrlr. Kk boyutlar ve raya taklabilme zellii montaj esnasnda kolaylk salar. Balant terminallerine verilen dizayn sayesinde, kaza ile dokunma ortadan kaldrlmtr. 55C'lik evre scaklnda srekli alabilir ve %95'lik bal neme dayanabilmektedirler. Sigorta akm deeri tespit edilirken ncelikle motorun ekecei akm deeri tespit edilmelidir. Bunun iin aadaki forml kullanlabilir, motor etiketindeki deer direkt olarak okunabilir yda firma kataloglarndan motor gcne gre sigorta seimi yaplabilir. I = P / (3*U*Cos) P = Motorun gc (W) I = Motorun ektii akm (A) Cos = Motorun g katsays
U = Motorun alma gerilimi (V) Kontaktrler
Kontaktrler, bata elektrik motorlar olmak zere; kompanzasyon, stma gibi elektrik tesislerinin kablo ile uzaktan kumanda edilmelerine imkn salarlar. Termik rleler ile kullanldnda ise cihazlar ve tesisleri ar yk akmlarna kar korurlar. Kontaktrlerin bobinleri, anma bobin geriliminin 0,8 ila 1,1 kat arasnda gvenle kumanda edilebilir. -5C ile +55C arasndaki ortam scaklklarnda tam verimle alr. Kontaktrlerin raya montaj edilebilme imkn tesis esnasnda byk kolaylklar salar. Malzeme yaplar itibariyle 1000Vluk gerilime dayanabilir. 25 www.entekegitim.com.tr
Kontaktrlerin balca zellikleri 1- Kontaktr, herhangi bir bozulmaya veya kaynamaya maruz kalmadan yksek akm deerlerini tamaldr. Bu da kontaklarn (kontak yzey teknolojisi ile kaynak teknolojisi) kalitesine baldr. 2- Kontaktr kapal iken, kontaklar zerinden akan akm snmaya neden olur. Bu snma standartlarda snrlandrlmtr. IEC 60947-4-1 e gre srekli termik akm (Ith) 8 saat boyunca ana kontaklardan geirildiinde Kontaktr terminallerindeki maksimum s artl 65 Ky amamaldr. 3- Kontaktr akm keserken, birbirinden ayrlan kontaklar arasnda elektrik ark oluur. Ark, termik etki sonucu kontak malzemesinden kopan elektron ve iyon akmdr. Ark scakl binlerce dereceye ular ki, bu da kesme hcreleri ve kontaklarn yapmnda kullanlan metal ve yaltkanlarn tayabilecei scakln ok zerindedir. Bunun iin ark mmkn olduunca abuk sona ermelidir. Bu amala kontaktrlerde seperatr kullanlmaktadr. Kabul edilebilir srekli termik akm Ith Kabul edilebilir termik akm, IEC 60947-4-1e gre yaplan scaklk art testinde kullanlacak test akmnn en byk deeridir. Bu test 8 saat sure boyunca PVC yaltml bakr iletkenler zerinden kontaktr terminallerine akm uygulamas esasna dayanr. Bu durumda kontaktr terminallerindeki scaklk deiimi (Q) 65 Kyi amamaldr. Kapama kapasitesi Kapama kapasitesi, kontaktrn kontaklarnn hasar grmeden kapayabilecei akm deeridir. G faktr ve kapamann skl kapama kapasitesine etkide bulunan faktrlerdir. IEC60947-4-1 de AC3 kullanm snf iin; le max. motor alma akm ise; kapama kapasitesi=10.le olmaldr. Kesme kapasitesi Kesme kapasitesi; kontaktr kontaklarnn ve ark sndrme hcrelerinin zarar grmeden baaryla kesilebilecei akm deeridir. Gerilim deeri ykseldike kesme kapasitesi dme gsterir. IEC 60947-4-1de AC3 kullanm snf iin; le max. motor alma akm ise; Kesme kapasitesi = 8 x le olmaldr. Mekanik mr Kontaktrn ana kutuplarndan akm geirmeksizin sadece bobini beslenerek, herhangi bir bakm ilemi gerektirmeksizin yaplabilecek maks. kapama-ama says kontaktrn mekanik dayanmn belirler. Elektriksel mr Elektriki dayanm; kontaktrn kutuplarndan yk akm geerken, herhangi bir bakm ilemi gerektirmeksizin yaplabilecek maksimum kapama-ama saysdr. Elektriki dayanm eitli kullanm snflar iin belirlenen tipik devreler zerinde yaplan testlerin sonucunda belirlenir. AC1: Omik ykler, 26 www.entekegitim.com.tr
Kapanan akm = kesilen akm = Ie AC3: Sincap kafesli asenkron motorlar, Kapanan akm = 6 Ie (Yolverme) uygulamalar, Kapanan akm = kesilen akm = 6 Ie. Kontaktr seimi: Kontaktr seiminin en nemli noktalardan birisi, yk iyi anlayabilmek ve ani yk karakteristik byklklerini iyi tespit edebilmektir. nemli seim parametreleri: letme gerilimi (Ue), letme akm (le), Bobin gerilimi, Kesilecek akm (lc), Kullanma snf, alma turu ve kontak mrdr. Motorlar iin kontaktr seiminde nemli seim parametreleri alma gerilimi (Ue) , Motor alrken ki kesme akm = letme akm (le), Motor kalk akm (lc=m x le), Kalk skl (K), Operasyon saysdr. a. Kafesli asenkron motorlar Motor anma gc (kW), iletme gerilimi ve motor alma tipi (Srekli, kesintili, ksa sureli vs.) dikkate alnr. zellikle yksek evre scaklklar veya arttrlm gvenlik, tehlikeli blge gibi sebeplerden dk gte altrlan motorlar iin kontaktr seimi yaparken, motor alma akm dikkate alnmaldr. b. Bilezikli asenkron motorlar Stator ve rotor devresi iin ayr ayr seim yaplr. Stator kontaktrnn seimi Ith termik akmna gre yaplr. Rotor devresindeki seim iin nemli kriterler ise; iletim durumu (kalk, ayarlama), yaltm (topraklama var - yok), uygulama turu (ara kontaktr veya son kontaktr) dur. c. AC Motorlara yol vermede kontaktr seimi Dorudan yol vermede; AC3 kullanma kategorisinde ve motor nominal gcne gre seim yaplr. Yksz halde yldz gen yol vermelerde yldz kontaktrnden, motor nominal akmn yaklak 1/3 geeceinden, yldz kontaktr; AC3 kullanma kategorisine gre nominal motor gcn 1/3 deerinde seilir. Enerji ve gen kontaktr, motor sarglar ile seri bal olduundan iletme esnasnda bu kontaktrlerden motor sarg akm geer. Onun iin bu kontaktrler AC3 kategorisine gre motor nominal gcn 1/3 yani 0,58 kat deerinde seilir. Yk altnda yol alan motorlara yldz - gen yol vermede btn kontaktrler AC3 kullanma kategorisine gre ve motor nominal gcn 1/3 yani 0,58 kat deerinde seilir. Aadaki izelge, AC motorlara yol vermelerde eitli uygulamalarda yk anma akmna gre seilecek kontaktr akmlarn gstermektedir. Kesilen akm = Ie (Ie=In) AC4: Sincap kafesli veya bilezikli asenkron motorun kesikli almas ve akmla frenleme
d. DC Akm iin kontaktr seimi Doru akmda arkn sndrlmesi alternatif akma gre daha zordur. Seim ileminde ykn zaman sabiti L/R en az yk gerilimi ve akm kadar nemli bir byklktr. Zaman sabiti (L/R) yaklak olarak endktif olmayan yklerde 1 ms, nt motorlarda 7,5 ms, seri motorlarda 10 ms, elektromknatslarda ise 300 msdir. Endktif DC yk anahtarlamada nemli parametreler; gerilim yk turu (omik veya endktif) ve anahtarlama skldr. e. Omik ykler Devreye alp karmak iin omik ykler en sorunsuz yklerdir, nk kontaktr zerinden yalnzca anma akm geer. Kapama akm kesme akmna eittir. Anahtarlama skl arttka ortaya kacak snn daha fazla olaca gz nnde bulundurulmal ve AC1 e gre seilen kontaktrlerin anma akm daha dk kabul edilerek hesaplama yaplmaldr. Genellikle tek fazl olan stc devreleri beslerken kullanlan 3 fazl kontaktrlerin 2 veya 3 kutbu seri hale getirilir. ki kutup seri ise anma alma akm 1,6.Ie, 3 kutup seri ise 2.Ie olarak dzeltilmelidir f. Kompanzasyon uygulamalar Kondansatrler balandklar devrelerde devreye sokulma annda yksek frekans (1...5kHz) ve yksek iddetli geici akmlara neden olur. Tek bir kondansatrn veya bir kondansatr grubu iindeki bir kapasitrn anahtarlanmas birbirinden farkl zellikler gsterir. Kondansatr gruplarndaki kademeli devreye alma ilemi kontaktr iin ok daha zordur. nk kondansatr gruplarndaki kondansatrler kademeli olarak devreye alnrken bataryann ekim akmndan baka paralel kondansatr arasnda bir dolam akm oluur ve kontaktr zorlar. Bu yzden kompanzasyon uygulamalar iin zel kontaktrler ve kombinasyonlar gelitirilmitir. Gereken durumlarda akm snrlamak iin ok bobini kullanlr. fazl kondansatrlerin kumandas iin gelitirilen kontaktrler kalkta akmn deerini snrlayan, snrlama direnli gei kontak bloklar ile tasarlanmtr. g. Aydnlatma tesisi uygulamalar Aydnlatma uygulamalarnda zaman zaman oluabilen darbe gerilim ve akmlar kontaktr zorlayabilir. Seim iin tip-davran ve kapama-kesme almas acsndan snflandrlmtr. Aydnlatma devrelerinde kontaktr seimi yaparken ampul tipi, balant, kompanzasyon olup olmad, devreye alma ve altrma akm ve g faktr nemli 28 www.entekegitim.com.tr
noktalardr. amanl lambalarda kontaktr, kapama srasnda lamba anma akmnn 15 katna kadar yklenirken kesme akm anma akmna eittir. Dearj ve floresan lambalarda ise kompanzasyon yaplp yaplmad ok nemlidir. Yksek basnl civa buharl lambalarda n stma suresince (yaklak 5 dakika) iletme akmnn iki kat bir akm sz konusudur. Halojen lambalarda ve sodyum buharl lambalarda ise rejim suresi yaklak 10 dakikadr Sincap kafesli asenkron motorlara dorudan yol vermede kontaktr seimi
Sincap kafesli asenkron motorlara yldz-gen yol vermede kontaktr seimi
ekil 31: Deiik kontaktr eitleri Kontaktrn kullanm snflar Kontaktrlerle ilgili IEC 60158-4-1 olarak bilinen uluslar aras standart gnmzde yerini IEC 60947-4-1 standardna brakmtr. Kullanm snflar uygulamaya gre kapama akmn, kesme akmn, g faktrn belirler. AC kullanm snflar alternatif akmla, DC kullanm snflar DC akmla ilgili snflardr. IEC 60158 standardnda belirtilen AC1, AC2, AC3, AC4, snflarna ek olarak yeni IEC 60947-4-1 standardnda AC5 ten AC8 e kadar olan aydnlatma lambalar, trafolar, kapasitr birimleri ve soutma kompresrlerini kapsayan yeni kullanm snflar konulmutur. AC1 snf G faktr en az 0,95 olan alternatif akm yklerini kapsar. Buna en yaygn rnek olarak stma uygulamalar gsterilebilir. AC2 snf Bilezikli asenkron motorlarn yol alma, ters akmla frenleme ve adml almasn kapsamaktadr. Kapama annda (motorun yol alma suresince) anma akmnn 2,5 kat civarnda bir akm kontaklardan geer. Kontaktr, ama annda, kalk akmn en ok ebeke gerilimine eit bir gerilim altnda kesebilmelidir. Bu snfa uygun uygulamalara rnek olarak kaldrma ve metalrji uygulamalar gsterilebilir. AC3 snf En yaygn uygulama snfdr. Yol aldktan sonra, almakta iken devre d braklan kafesli asenkron motorlarn kapsamaktadr. Kapama annda, kontaktr kontaklarndan motorun anma akmnn 5...7 kat olan motor kalk akm geer. Ama annda, kontaktr, motorun ektii anma akmn kesecektir. O anda kontaktr kutuplar arasndaki gerilim nominal gerilimin %20 si kadardr. Bu kolay bir kesme durumudur. Bu snfa rnek olarak makinalardaki tm standart kafesli motorlar ve ek olarak bilezikli asenkron motorlarn statoru ve stator kumandas, asansrler, yryen merdivenler, konveyrler, pompalar, vantilatrler, kartrclar, klima cihazlar, soutucular, vanalar gsterilebilir. AC4 snf Kafesli veya bilezikli motorlarn kesik alma ve ters akmla frenleme uygulamalar ile ilgilidir. Kontaktr, motorun anma akmnn 5...7 kat olan yol alma akmnda acar ve kapatr. Dk hzda kesme zor artlarda gerekleir. rnek uygulamalar, bask makineleri, tel ve kablo makineleri, kesik almal takm tezghlar, metalrji, kaldrma, elektro vanalar, kavramalar 30 www.entekegitim.com.tr
sralanabilir. Kullanma snfnn doru tespit edilmesi ve bu snfa uygun olarak seim yaplmas, kontaktrn salkl alabilmesi iin en nemli noktadr. Uygulamada karlalan birok arzann sebebi kontaktrlerin kullanma snfna gre doru seim yaplmamasdr. a. IEC 60947-4-1e gre kontaktr kullanm snflar
b. IEC 60947-5-1e gre kumanda devrelerinde kullanlan snflar
Kontaktr Arzalar ve Giderme Yntemleri Kontaktr arzalar ve etkileri Kontaktrler kataloglarda verilen teknik verilere uygun olarak kullanlmad veya besleme ebekesinde hatalar meydana geldii takdirde, arzalar sz konusu olabilir. Kontaktrlerin olas devre d kalma nedenleri Genel olarak kontaktrler aslnda kolay kolay arza yapmayan cihazlardr. Seim doru yapldysa ve iletme artlar bozuk deilse, bir kontaktr milyonlarca kez gvenli bir ekilde ama-kapama yapabilir. Aada, kontaktrlerde en sk karlalan arzalar ile bu arzalarn nedenleri ve zmleri verilmitir. - Kumanda (bobin) devresi kablolarnn ar uzun olmas baz sorunlara yol aabilir. Uzun kablolarda boyunca gerilim dmnn byk olmas kapamay zorlatrrken, ar byk kesitli kablo kapasitans ise amaya engel oluturur. Genellikle kumanda devresi iin tavsiye edilen kablo kesit ve uzunluu kataloglarda verilir. Kumanda kablosu tavsiye edilen deerden uzun oluyorsa daha byk bir boyutta kontaktr kullanmak, daha dk bobin gerilimi kullanmak veya bobine paralel bir diren veya endktif empedans balamak tavsiye edilir. 31 www.entekegitim.com.tr
- Kontaktr ierisinde kir veya yabanc paracklarn olmas, zorlu atmosfer koullar ve korozyon, zellikle uzaktan kumanda ile kontaktrn kapanmas ilemini engelleyebilir. Byle bir hata ile karlaldnda kir ve toza kar kuvvetli bir temiz hava akm ile kontaktr temizlenmeli, muhafaza daha kapal ve korunakl hale getirilmeli, devre kontrol edilmeli, iletkenlii bozucu bir etken varsa bertaraf edilmelidir. - Kontaktr bobini dk veya yksek gerilim sonucunda yanabilir. Ayrca hava aralndaki toz ve yabanc cisimlerde bunu kolaylatrr. Bobin yanmasyla karlaldnda nce gerilim ve frekans kontrol edilmeli, kararl bir kumanda gerilimi salanmaldr. - Kapasitif etkiden baka amay engelleyen bir baka olayda kontaklarn yapmasdr. Bu yapmann sebebi; yksek akmda anahtarlama, ksa devre veya yldz-gen geiindeki hata olabilir. Bir ksa devre olumusa nce ksa devrenin sebebi bulunmal ayrca kontrol devresi sigortas yenilenmelidir. - Kontaktrn gurultulu almasna sebep olan olaylar ise hava aralnda toz vb. yabanc paracklarn bulunmas, nve yzeyinin uzun sure almaktan yenilmi olmas, uygun olmayan gerilim ve frekanstr. Bunlar engellemek iin nve yzeyinin temiz kalmas salanmal ve gerekirse gerilim ve frekansa gre bobin deiiklii yaplmaldr. Bobin deitirme Kontaktrn iki yannda bulunan vidalar skerek, st paralar ayrp, alt ksmnda kalan bobini yuvasndan ekip alarak yerine yeni bobin taklr. st para yerine yerletirilerek kontaktr kapatlr. Ancak montaj esnasnda yayn yerine oturmasna dikkat edilmelidir RLELER Koruma Rleleri Motorlarn kullanmnda nemli unsur, motorun korunmasdr. nk motor mekanik enerji vererek i grmektedir, motor sarglarnn yanmas veya bir arza annda; i aknda aksama ve byk ekonomik kayplar meydana gelir. Onun iin, motoru tehlikeye sokacak arzalar, motor sargs yanmadan nlenmelidir. Arza tr ne olursa olsun, sonuta stator veya rotorda s art meydana gelir. Isnn anma snn zerine kmas halinde, motorun enerjisi kesilerek, devre d braklmaldr. Bu ilem iin deiik koruma rlelerinden yararlanlr. Motorlar Tehlikeye Sokan Ar Akmn Nedenleri l- fazl motorlarn iki faza kalp almaya devam etmesi hali; a) fazdan birinin ebekeden kesilmesi, b) fazdan birinin sigortasnn atmas, c) Kontaktr kontaklarndan birisinin arzalanmas, d) Motor ile kontaktr arasndaki kablo balant irtibatnn herhangi bir neden ile geirgenliini kaybetmesi. 2-Mekanik zorlamalarla (mil skmas, yatak sarmas vb.) motorun rotor skmas sonucu ar akm ekmesi. 32 www.entekegitim.com.tr
3-ebeke voltajnn srekli olarak normal deerinin altnda bulunmas ve bylece motorun dk momentle almas sonucu fazla akm ekmesi. 4-Ar yklerde motorun fazla akm ekmesi. (Nominal akmdan %20 orannda daha fazla akmn ekilmesi) 5-Motorun yol alma ve frenleme sresinin uzun tutulmas sonucu, fazla akm ekmesi. 6-Motorun sk durma ve kalk yapmas halinde, stator veya rotor sarglarnda snn artmas. 7-ebeke frekansndaki ar dalgalanmalar sonucu, motorun fazla akm ekmesi. 8-Soutuculu motorlarda, soutma dzeninin almamas sonucu, zellikle evre scakl fazla ise, stator ve rotordaki snn artmas. 9- Balant hatas (rnein direkt yol alan bir motorun stator sarglar normal iletmede yldz balanacak ekilde dzenlenmi iken sarglar yanllkla gen balanrsa, sarglardan 3 kat daha byk akm geer.) Bu veya benzeri arzalarda tesis blmleri, tketiciler ve zellikle motorlar ya ektikleri an akm nedeni ile yda dardan gelen ek s etkisi ile an derecede snrlar ve yanma tehlikesi grlr. te bu durumlarda koruma rleleri ile motorun enerji ald kontaktr bobininin enerjisi kesilmeli ve kontaktr alarak motor devre d braklmaldr. Gerilim Koruma Rlesi Endstride geni bir kullanm alanna sahip elektrik motorlarnda gerilim dengesizlii nedeniyle onarm zor ve maliyetli hasarlar meydana gelebilir. GR Koruma Rleleri bu tr arizalara sebebiyet verecek durumlardan motoru korumak amacyla gelitirilmitir. Devreye girme ve devreden kma gerilimleri arasndaki histerezis fark nedeniyle motorun ebekedeki anlk salnmlardan etkilenmemesi salanmtr. Gerilim koruma rlesi prensip olarak giriine gelen R, S ve T faz gerilimleri nominal deerinde iken LED yank ve rle ekmi pozisyondadr. Faz-Faz aras gerilim Vst deerini astnda ya da Valt deerinin altna dtnde LED sner ve gecikme zaman saym baslar. Gecikme sresi zarfnda Faz-Faz aras gerilim ayarlanan seviyeye gelirse LED tekrar yanar ve rle normal almasn srdrr. Gecikme sresince ariza hali devam ederse t zaman sonunda rle brakr, motor devre d kalr. Gerilim normal seviyesine gelince sistem tekrar almaya balar.
ekil 32: Gerilim koruma rlesi balant emas Faz Koruma Rleleri Elektrik motorlarn veya hatt, faz gerilimlerinin dengesiz olmas veya fazlardan birinin kesilmesi gibi durumlarda korumak amacyla retilmilerdir. Faz Yokluu: ebeke fazlarndan en az birinin kesilmesi durumunda rle kontan gecikmeksizin aar. Faz Dengesizlii: Faz-ntr aras gerilim dengesizliinin belli bir deerden daha fazla olmas durumunda gecikmeksizin rle kontan aar. PTC Korumas: Sarglarn iinde PTC eleman olan motorlarda, sarglarn scakl, PTC elemannn snr deerini aarsa rle kontan aar.
ekil 33: Faz koruma rlesi ve balant emas
Faz Sras Rlesi
ekil 34: Faz sras koruma rlesi ve balant emas Faz sras rlesi ters fazn kritik nem tad fazl sistemlerin korunmasnda kullanlmak zere gelitirilmitir. Giriine gelen R, S, T fazlar doru sraland takdirde rle eker. Motor alr. Eer fazlar ters ise rle brakr, motor almaz. Ar Akm Rleleri Elektrik motorlarn ar akmlardan korumak iin kullanlan elamanlara ar akm rlesi ad verilir. Ar akmlarn yke (motor veya devre) verecei zararlar nlemek iin kullanlrlar. Ar akm koruma rleleri yaptklar i bakmndan sigortalara benzetilebilirler fakat alma karakteristikleri bakmndan sigortalar sadece hatlar korurlar yk olarak balanan eleman koruyamazlar. Yk fazla akm ektiinde ekilen bu fazla akm ar akm rlesinden geeceinden ar akm rlesinin konta ekilir ve bylece yk devreden km olur. Ar akm rlesi elektrik motorlarn ar akma kar koruyan elemanlardr. Ar akm rleleri retim olarak manyetik ar akm rlesi ve termik ar akm rlesi olarak retilmektedir. Bu ar akm rleleri ile eitli motorlar korumaya alnr. Ar akm rlesinin kumanda devresinde kullanlmas iin ak ve kapal konta bulunur. Kapal kontan kumanda devresinde, sistemi motor akm ayarlanan akm deerinin zerine ktnda kesecek (durduracak) yere balanmas gerekir.
ekil 35: Ar akm rlesi genel yaps Manyetik Ar Akm Rlesi Bu rle motor akmnn manyetik etkisi ile alr. Manyetik ar akm rlesi bobin, demir nve ve kontak olmak zere 3 ksmdan oluur. Normalde kapal olan kontak kumanda devresine balanr. Rlenin bobini motor akmn tar. Ar akm rlesinin bobininden normal deerinin zerinde bir akm geerse, oluan manyetik alann etkisiyle demir nve yukarya doru ekilir. Demir nvenin yukarya doru hareketi, kontaklarn konum deitirmesine sebep olur. Termik Ar Akm Rlesi Bu tip ar akm rlesinde bimetalin zerinde bulunan stc, motor akmn tar. Motor iin tehlike yaratacak deerde bir akm srekli olarak stcdan getiinde, meydana gelen s bimetali saa doru bker. Bimetal kapal olan konta aarak, kontaktrn bobin akmn keser. G devresindeki kontaklar alr ve motor ebekeden ayrlr. Akm ksa bir sre iin normal deerinin zerine karsa, stc bimetali stacak imkn bulamaz. Motor iin tehlikeli olmayan bu gibi durumlarda s transferindeki gecikme, rlenin almasn nler. Bu rleler ya kapal bir konta mterek olarak kumanda ederler veya her biri kendisine ait konta aarak motoru korumu olur. Termik ar akm rleleri eitli akm deerleri iin yaplrlar. Her termik ar akm rlesi belirli iki akm deeri arasnda alr. Rle zerinde bulunan bir ayar vidasyla, rlenin arzulanan motor akmna ayarlanmas salanr. Termik ar akm rlesinin akm deeri bydke, stc telin ve bimetalin lleri de byr. Hatta ok byk akm deerlerinde stiinn ve bimetalin yapm imknsz hale gelebilir. Bu gibi durumlarda bir akm trafosu ile kullanlacak kk deerli bir termik ar akm rlesi, byk gl bir motoru ar akmlardan korur.
ekil 36: Ar akm rlesi Akm Hesaplar ve Koruma Eleman Seimleri Motor koruma elemanlar seiminde; akma gre koruma yaplacaksa ncelikle motorun ebekeden ekecei akm hesaplanr. Bunun iin; I = P / (3*U*Cos) P = Motorun gc (W) U = Motorun alma gerilimi (V) forml kullanlr. Formlde; I = Motorun ebekeden ektii akm (A) Cos = Motorun g katsays
Motor akm ayrca motor zerindeki etiketten de okunabilir. Daha sonra motor akmnn bir st deerindeki koruma eleman seilir. Ar akm rlelerinde genellikle sabit bir akm yerine ayarlanabilir bir akm deeri bulunur. Seimde buna dikkat edilmesi gereklidir. Firmalarn kataloglarnda motor koruma rleleri ve ar akm rlelerinin hangi gteki motor iin hangi rlenin kullanlmas gerektii ayrca belirtilmitir. Gerilim koruma, faz koruma ve faz sras koruma rlelerinde genellikle standart deerler vardr. Ayarlanmas istenen deer rle zerinden bir pot yardmyla yaplr. Sensrler Sensr; fiziksel byklkleri (s, kuvvet, basn vb.) alglayan ve bunlar elektriksel iaretlere dntren elemanlardr. Sensrlerin faydalar; Geometrik konumlarn hassas ve otomatik olarak tespiti Nesnelerin ve hareketlerin temas olmakszn tespiti Yksek anahtarlama hz ve iyaplarndaki elektronik dzenleme sistemleri sayesinde gerilim tepe deerleri ya da hata impulslar meydana getirmez. Elektronik alglayclar hareketlilikten dolay anma gibi bir sorunla karlamazlar. Sensrlerin alma gerilimleri deiik seviyelerde (12-24-110-220 V gibi) ve DC veya AC olabilir.
Sistemlerde kullanlan sensrler: Endktif 37 www.entekegitim.com.tr
Kapasitif Optik Manyetik Ultrasonik Basn sensrleri olarak snflandrlabilir. Endktif Alglayclar Endktif alglayclar, sanayide ok kullanlr. Endktif alglayclar, sadece metalleri alglayan alglayclardr. Alglayclar genelde durum gstergesi iin bir LED gsterge ile donatlmtr. Baz durumlarda ek olarak bir ayar vidas konulmutur. Bununla kontrol alan ve kontrol aral ayarlanr. Alglaycnn n taraf bir osilatr sayesinde elektromanyetik alan oluturur. Eer metal bir para bu alana itilirse endktif alglayc iindeki bobinde fuko akm oluur. Bu akm, manyetik alan deitirir. Bu da sensr iindeki osilatrn fazla akm ekip gerilim seviyesini drmesine neden olur. Alglaycdaki darbe reticisi, bu deiime kar gsterir ve k iareti retir.
ekil 37: Endktif Sensr Kapasitif Alglayclar Bir kondansatrn kapasitesi metal veya metal olmayan bir cisim ile rahatsz edilir. Kapasite kondansatr plakalar arasndaki malzemeye baldr. Bu kapasitif alglayclarda havadr. Elektriksel alana bir cisim girmesiyle kapasite rahatsz edilir ve bir anahtarlama gerekletirilir. Kapasitif sensrler btn malzemeler iin kullanlr. rnein; aa, cam, plastik, keramik, su, ya vb metal olmayan malzemeler. Tabi metal olmayan malzemelerin anahtarlama kabiliyeti metal malzemelere gre daha ktdr. Kapasitif sensrlerde anahtarlama mesafesi, sensr arkasnda bulunan ayarlanabilir potansiyometre sayesinde eitli malzemeler iin ayarlanabilir. 20 mm stne klmamaldr. Kapasitif sensrler her eye tepki verdikleri iin daha yaygn kullanlrlar. Optik Temassz Alglayclar Btn her eyi alglar. Bir gnderici sayesinde alcya k gnderildii iin k bariyerleri btn malzemeler iin kullanlabilir. Gndericiden alcya giden n herhangi bir malzeme tarafndan kesilmesiyle bir anahtarlama gerekleir.
Tek yollu k bariyer = Alc - Verici Tip Optik Temassz Alglayc Gnderici ve alc birbirlerinden ayr olarak dzenlenmitir. Bir iletken ikisini birletirir. Bu tr bir k bariyerinde gnderici ve alc, tam olarak kar karya monte edilir. Yansmal k bariyeri = Reflektrden Yansmal Optik Temassz Alglayc Gnderici ve alc ayn gvde ierisine dzenlenmitir. Ik karda bulunan bir ayna ile yanstlr. Gnderilen n alcya ulamas durumunda bir anahtarlama oluur. Bu nedenle yanstma zellii iyi olan malzemeler iin kullanlmaz (rn: piston kolu). Yansma / yansma bariyeri = Cisimden Yansmal Optik Temassz Alglayc Gnderici ve alc yansmal k bariyerinde olduu gibi bir gvde ierisindedir. Fakat bu tip sensrlerde para zerinden geriye yansyan k kullanlmaktadr. Para k dorudan alcya veya dank olarak yanstabilir. Sensrn lamba veya lamlardan yansyan kla anahtarlanmamas iin gnderici yksek frekansl k gnderir. Alc sadece bu frekansta gelen sorgulamaktadr.
ekil 38: Optik Sensr Zaman Rleleri Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir sre sonra, kontaklar durum deitiren rlelere, zaman rlesi ad verilir. alma ekillerine gre biri dz, dieri ters olmak zere iki eit zaman rlesi vardr. Gerek dz ve gerekse ters zaman rlelerinde, bir kontaktrde veya rlede grlebilen normalde ak ve normalde kapal kontaklar bulunabilir. Zamana bal olarak, bu kontaklar ani olarak alr ve ani olarak kapanrlar.
ekil 39: Zaman rlesi ve basit balant ekli Dz Zaman Rleleri Bobini enerjilendikten sonra gecikme yapan zaman rlelerine, dz zaman rlesi ad verilir. Dz zaman rlelerinde bobin enerjilendikten bir sre sonra, rlenin normalde kapal konta alr, normalde ak konta kapanr. Dz zaman rlelerinde bobinin enerjisi kesildiinde, kapanm olan kontak ani olarak alr, alm olan kontak ise ani olarak kapanr. Ters Zaman Rleleri Bobininin enerjisi kesildikten sonra gecikme yapan zaman rlelerine, ters zaman rlesi ad verilir. Ters zaman rlelerinde bobin enerjilenince, normalde ak kontak ani olarak kapanr, normalde kapal kontak ise ani olarak alr. Ters zaman rlelerinde bobinin enerjisi kesildikten belirli bir sre sonra, evvelce kapanm olan kontak alr, alm kontak ise kapanr. Baz zaman rleleri yalnz dz veya yalnz ters olarak alr. Baz zaman rleleri de hem dz ve hem de ters zaman rlesi grevini yapabilirler. Zaman rlelerinin kontaklar genellikle kk akm iddetlerini tayabilecek bir byklkte yaplr. Bu nedenle, zaman rlelerinin kontaklar yalnz kumanda devrelerinde kullanlrlar, g devrelerine balanamazlar. Kumanda devrelerinde deiik yapda birok zaman rlesi kullanlr. KUMANDA DEVRES SEMBOLLER Otomatik kumanda devre semalarnda kullanlan elemanlarn resimleri yerine, o elemanlarn yerini tutacak semboller kullanlr. Bu nedenle devre ekillerine gemeden nce, sembollerin iyice renilmesi gerekir. lkemizde TSE, Amerikan, Alman ve Rus normlarna uygun olarak izilen devre semalarna ska rastlanmaktadr. Hzla gelien teknolojiye ayak uydurmaya alan lkemizin, gelimi lkelerle yapt teknoloji alveriinde, o lkelerin normlarn da bilmemiz gerektii gerei ortaya kar. Bir teknik elemann kumanda devre semalarn okuyabilmesi ve devreyi kurabilmesi iin, bu lkelere ait normlar da ok iyi renmesi gerekir. 40 www.entekegitim.com.tr
KUMANDA DEVRE EMASI ZM Devre Semalar izimine Ait Genel Bilgi Otomatik kumanda devreleri, Kumanda Devresi ve G Devresi olmak zere iki blmden meydana gelir. Herhangi bir motorun otomatik kumanda devre semas izilmesi istenildiinde hem kumanda devresi, hem de g devresi izilir. Yalnzca kumanda veya yalnzca g devresi bir anlam ifade etmez. Kumanda Devresinin izimi: Otomatik kumanda devrelerinde; kontaktrler, rleler, sinyal lmbalar ve koruma rleleri gibi kumanda elemanlarnn bulunduu devredir. Geen akm, kumanda elemanlarnn ektii kk deerdeki akm olduundan, devrenin kurulmasnda kullanlan buton ve kontaklar da genellikle kk akmlara dayanacak ekilde seilir. Gerek devrenin kurulmasnda, gerekse kurulu bir devrenin incelenmesinde akm takibi ok nemlidir. Yeni izilecek bir kumanda devresine akm giriinden, yani devreye enerji uyguland 42 www.entekegitim.com.tr
yerden balanr. Enerji girii, sigorta, koruma elemannn (aar, gerilim kontrol rlesi, vb.) normalde kapal konta, stop butonu, start butonu, kontaktr bobini ve ntr hatt eklinde devrenin ilk kademesi izilir. Daha sonra devrenin zelliine gre bir alt kademeye geilerek mhrleme konta ve dier elemanlar izilir. Trk (TSE) ve Alman normuna gre izilen kumanda devreleri dikey olarak izilirken, Amerikan normuna gre izilen kumanda devreleri yatay olarak izilir. ekil 40 ve 41de direkt yol verme kumanda devre semas, devrenin almazken bulunduu konumu gsterir. Bu nedenle buton ve kontaklarn konumu, normaldeki durumlardr (Normalde Ak, Normalde Kapal). lk anda enerji; sigortadan, normalde kapal ar akm rlesi (AA) konta zerinden, stop butonuna ve oradan da start butonuna uygulanr. Start butonu ve C konta normalde ak olduundan, buradan akm gemez ve kontaktr enerjilenmez.
ekil 40: Direkt yol verme devresi (Amerikan normu)
ekil 41: Direkt yol verme devresi (Alman normu) Start butonuna basldnda akm, start butonundan geerek C kontaktrn enerjilendirir ve kontaklar konum deitirir. Kumanda devresinde kapanan C konta, start butonu ile paralel bal olduundan onu mhrler. Bu durumda start butonundan basn kaldrlp buton kontaklar alsa dahi, akm bu kez C konta zerinden geerek, bobinin enerjili kalmasn salar. Stop butonuna basldnda ise akm geii durduundan, kontaktr bobininin enerjisi kesilir ve kontaklar normal konumunu alr.
ekil 42: Yldz gen yol verme devresi (TSE normu) Kumanda devresi izilirken dikkat edilmesi gereken konulardan birisi de, ii biten elemann devreden kartlmasdr. rnein ekil 3'de grlen otomatik yldz gen yol vermeye ait kumanda devresinde, motor ilk anda yldz bal olarak almaya baslar. Zaman rlesi ile ayarlanan yol alma sresi sonunda ise, gen durumuna geer ve bundan sonra stop butonuna baslncaya kadar gen bal olarak alr. te, motorun yldz durumundan gen durumuna getii andan itibaren, yldz kontaktr ve zaman rlesi, grevini tamamlamtr. Bu nedenle iki elemann da devreden kartlmas gerekir. ekil 3 'deki gen kontaktrnn normalde kapal konta, grevi biten yldz kontaktr ve zaman rlesinin devreden kartlmasn salar. G Devresinin izimi Otomatik kumanda devrelerinde motorun (veya alclarn) ektii akmn getii devredir. Bu nedenle burada kullanlan kontaklar ve dier devre elemanlar, kumanda edilen motorun (veya alclarn) ektii akma dayanacak ekilde seilir. ekil 4'de grld gibi Amerikan normuna gre g devresi dikey olarak izilir ve ema izimine enerji giriinden balanarak sigorta, kontaktr kontaklar, ar akm rlesi, motor seklinde tamamlanr.
ekil 43: G devresi TSE normuna gre de ema dikey olarak izilir ve akm, ayn elemanlardan sras ile geerek devresini tamamlar. Gerek kumanda devresi, gerekse g devresi iziminde izgilerin kesime durumlarna dikkat edilmelidir. ki izginin (iletkenin) kesitii yerde elektriksel balant (ek) varsa mutlaka belirtilmelidir. emalarda ekli olarak ve ek yaplmadan kesien iki izginin gsterilii ekil 5'de verilmitir. 44 www.entekegitim.com.tr
a) Ekli olarak KOMPANZASYON
b) Ek alnmadan kesien iletkenlerin emalardaki gsterilii ekil 44
A-Reaktif G Kompanzasyonunun nemi Gnmzde btn lkeler, yeryz ve yer alt enerji kaynaklarn en ekonomik ekilde harcama yollarn ararken, kurulmu olan enerji kaynaklarn da en verimli ekilde kullanma yollarn aratrmaktadr. Bugn tm insanln en zorunlu ihtiya maddesi olan elektrik enerjisi yaygn olarak retilmektedir. retilen enerjinin ekonomik olmas iin, santralden en kk alcya kadar datmnda en az kaypla tamann yollar ve hesaplar yaplmaktadr. Dnyamzda elektrik enerjisini ihtiyacn srekli artmas, enerji retiminin pahallamas, tanan enerjinin ucuz ve hakiki i gren aktif enerji olmasn zorunlu klmaktadr. te santrallerde retilen bir enerji, aktif ve reaktif akm ad altnda en kk alcya kadar beraberce akmakta, i yapmayan, motorda manyetik alan yaratmaya yaryan reaktif akm, havai hatta, trafoda, tablo, alterler ve kabloda gereksiz kayplar meydana getirmektedir. Grld gibi daha ilk bakta reaktif akmn santralden alcya kadar tanmas, byk ekonomik kayp olarak grnmektedir. te, bu reaktif enerjinin santral yerine, motora en yakn bir yerden kondansatr tesisleri veya ar uyartml senkron motorlar ile azaltlmas ve bylece tesisin ayn ii daha az aknla karlamas mmkndr. Tesiste harcanan reaktif enerjinin azaltlmas amac ile yaplan kondansatr veya senkron motor tesislerine KOMPANSATR, bu ilemin yapld tesislere de KOMPANZE edilmi tesisler ksaca KOMPANZASYON denir. Reaktif g kompanzasyonu iin senkron motor yerine daha ekonomik olan kondansatrler kullanlr. B- Reaktif Kompanzasyon Kompanzasyonun nasl gerekletiini daha iyi kavraya bilmek iin, geri g katsayl bir yk devresine kondansatr balayarak, kompanzasyon olayn vektr diyagramlar zerinde inceleyelim.
SONU: gen ve yldz bal kondansatr gruplarnn gleri ayn olduuna gre ;
O halde yldz balamada her bir faza balanan kondansatrn kapasitesi, gen balamadakinin katna eittir. Yldz balamada, kondansatrn ularna faz ntr gerilimi uygulandnda gen balamada kondansatrn ularna v3 kadar daha byk olan hat gerilimi uygulanr. Faz ve hat gerilimleri arasndaki farkn izolasyon bakmndan ok nemli olmad alak gerilim tesislerde gen balama, yldz balamaya gre 1/3 orannda daha ucuzdur. Bundan tr 3fazl kompanzasyon devrelerinde, kondansatr gruplarnn gen balanmas tercih edilir. C-Kompanzasyon eitleri Her tketicinin mstakil kompanzasyonu olan tek tek kompanzasyon gurup kompanzasyonu ve merkezli kompanzasyon olmak zere eit kompanzasyon vardr.. 1- Tek tek kompanzasyon Prensip olarak kompanzasyon, kondansatrn baland yer ile besleme yeri arasndaki hatlara ve bunlara seri olarak bal olan elerde gerekleir. Bu bakmdan en etkin kompanzasyon tek tek kompanzasyondur. Bu kompanzasyon ayn zamanda en gvenilir olandr. 48 www.entekegitim.com.tr
nk bir kondansatrn meydana gelen arza, arzal blm devre d brakr. Ancak, bu sistem dier sistemlerin en pahalsdr. Buna karlk aydnlatmada ve byk gl tketici motorlarda, besleme hatt uzun olan alclarda tek tek kompanzasyon uygulamas tercih edilmektedir. a- ) Aydnlatma kompanzasyon Gerek fluoresant lambalar gerekse civa buharl ve sodyum buharl lambalar kapsayan bu snftaki lambalar, ebekeye ancak bir balast yardmyla balanrlar. Bir empedans yada kaak akml bir trafodan oluan balast, ebekeyi endktif bir ykle ykler. Dearj lambalar k verimleri akkor lambannkine gre ok daha yksek olduklarndan kullanma alanlar gittike oalmaktadr. Yksek verimleri ve uzun mrleri dolaysyla bu lambalar gnden gne rabet grmektedir. Son zamanlarda imalatlar bir akkor lamba gibi basit E27 duyuyla taklabilen balast ile dearj hcresini kapsayan SL 9-13-18-25 W lk flouresan lambalar gelitirmitir. Aada bu lambalarla ilgili bilgiler verilmitir.
Floresan lambalarda cos o1 = 0,55 (kompanzasyondan nceki ) cos o2 = 0,95 olmas istenir. Ayrca lamba 40W ise balast kayb da 10W olarak kabul edilir. b-) Alternatif akm motorlarnn kompanzasyonu Motorlar, sabit reaktif g ektiinden yol verici alterlerden sonra kondansatr bataryalar balanacak ekilde, her motor ayr ayr kompanzasyon yaplr. Ancak bu ilem-de kondansatr gcnn motorun bo almada ektii grnr gc gemeyecek ekilde hesaplanmas gerekir. Motora balanarak kondansatr gleri seimi aadaki gibi yaplr .
sincap kafesli asenkron motorun bo alma akm motor tipine gre aadaki gibidir :
(X) byk deerler kk gler iindir. Anma akm 30 A olan 4 kutuplu bir motorun bo alma akmn bulalm. Bu motor dtan soutmal motorsa bo alma akm 30 A in % 20si ile %50si arasndadr. Buna gre bo alma akm Io= 0,22 .30 = 6,6 A olur . bu durumda kullanlacak kondansatr bataryasnn gc :
motor etiketindeki g ve devir saysndan yararlanlarak kondansatr gc aadaki izelgeden yararlanlarak hemen bulunur.
Aadaki grafik yardmyla g ve devir saylarna gre kondansatr seimi yaplabilir 50 www.entekegitim.com.tr
c- Kompanze Edilen Motorun Korunmas Motor kompanzasyonunda, motorun devreden ektii akm azalr. Pratik olarak motor akm u deeri alr.
ok az hata ile kompanzasyondan sonraki motor akm, motorun aktif akmna eit, yani dier bir In=In*cos2 alnabilir. Kompanzasyondan sonraki motor akm azalacandan motor devre alteri, azalan akma gre seilmelidir. Motor koruyucusu termik ayar da, azalan yeni akma gre yaplmaldr. d-Kondasatr Grubunun Motor Devresine Balanmas 1. Direk yol verilen motor devresi Asenkron motora direk yol veriyorsa, gen bal kondansatr grubu, aadaki ekildeki gibi dorudan motor devresi ularna balanr.
ekilden anlalaca gibi kondansatr grubu, motor alt srece devrededir. Kondansatr grubunun gc, nceden aklanan yntemlerle bulunur. Pratik olarak motor gcnn yars gte deerde kondansatr grubu kullanlr. 2. Yldz gen yol verilen motor devresi Yldz gen yol vermede kondansatrler ekil: 7-2 de grld gibi dorudan motor sarg ularna balanmak suretiyle kompanzasyon yaplabilir.
/ yol vermede kondansatrler motor sarg ularna paralel balamak suretiyle de kompanzasyon yaplabilir. Bylece, kondansatr grubu kontaktr kullanlmam, kontaktrler kompanzasyondan sonraki akma gre seilmi, termik, kompanzasyondan sonraki faz akmna gre ayarlanm olur. Bu nemli avantajn yannda, bu ekildeki kompanzasyonun sakncas mevcuttur. nk motor balants yldzdan gene geerken ok ksa srer. Kondansatrler ebekeden ayrlr. Bu srada kondansatrler ularnda bir potansiyel fark bulunur. gen balantya geince, kondansatrler fazlar ters olarak tekrar ebekeye balanrlar. Bu durum motor sarglarndan ksa srede darbe akm gemesine sebep olur. Ayrca, ebeke enerjisi kesildiinde motor ksa bir sre kinetik enerjiyle dnmeye devam eder. Onun iin daha ekonomik olan bu ekildeki kompanzasyon 25 KW tan byk motorlarda kesinlikle uygulanmamaldr. 25 KVA a kadar motorlarda aklanan sakncann olaca bilinmelidir.
Deiik kompanzasyon panolar Pano Yerleim Krokisi Elemanlarn Yerleim Dzeni Motor devrelerine enerji vermek iin kullanlan datm tablolarna kuvvet datm tablolar denir 3-5 linyesi olan kk gl i yerlerinde tablo ve daha byk g gerektiren yerlerde datm panolar olarak isim alr. Kumanda edilecek toplam gce ve linye saysna gre tablo boyutlar deiir. Datm panolarnda enerjinin gelii ile gidii ayr blmlerde olacak ekilde dizayn edilir. Giri blmnde ana sigorta, ana alter, ampermetre, voltmetre, saya, akm trafosu, sinyal lambas ve buna benzer gereler bulunur. Dier blmelerde ise linye sigortalar, alterler, sinyal lambalar ve benzeri gereler bulunur. Enerji alclara bu ksmdan datlr. Kompanzasyon gerektiren tesislerde panoda nc bir blme bulunur. Bu blmede reaktif g kontrol rlesi, kontaktrler ve kondansatrler yer alr. 63 Amperi geen sistemlerde blmeler aras iletkenlikler bakr baralar yardmyla salanr. Bundan baka topraklama ve ntr hatt iin de baralar bulunur. Enerji, datm panolar tarafndan datm tablolarna verilir. Tesisin bykl dikkate alnarak enerji datmnda, datm panolar veya tablolar kullanlr. Fabrika, atlye ve benzeri nitelere gelen enerji datm panolarna girmektedir. Daha sonra enerji ya direkt olarak alclara ya da yardmc (tali) tablolara verilir. Panolara enerjinin geli yerine gre duvara yakn uygun bir yere monte edilir. Pano Yerleim Krokisinin izimi Srasnda Dikkat Edilecek Noktalar Pano elemanlarn yerletirmeden, panonun zelliklerine gre ka blmden oluaca belirlenmelidir. Enerjinin, panoya giri ve k noktalar belirlenmelidir. 63 Amperden byk panolarda blmeler aras iletkenlikler bakr baralarla salanmaldr. Yerleim buna gre yaplmaldr. 53 www.entekegitim.com.tr
Birinci blmede, ana sigorta, ana alter, voltmetre, ampermetre, saya, akm trafosu ve sinyal lambalar olmaldr. l aletlerini daha kolay okuyabilmek iin, panonun st tarafna yakn ve n kapaa konulmaldr. Sinyal lambalar ampermetrelerin st tarafnda olmaldr. Voltmetrenin altna, voltmetre komtatr konulmaldr. Birinci blmenin alt ksmna ana alter konulmaldr. Birinci blmeye sayalar konulmal ve kolay okunabilecek yerde bulunmaldr. Mhrleme yaplabilmesi iin saya n kapa olmaldr. Ana sigorta sayalardan nce konulmal ve mhrl ksmda olmaldr. Akm deerleri yksek ise fazlar zerine akm trafosu konulmal ve sayalar buradan beslenmelidir. Dntrme oranna gre uygun akm trafosu ve saya seilmelidir. Ana alterin kna kaak akm rlesi konulmaldr. kinci blmeye, linye sigortalar, linye alterleri ve sinyal lambalar konulmaldr. Sigorta ve alterler enerjinin geli ynne gre yerletirilmelidir. Enerji beslemesi yukardan, k aadan ise sigortalar st ksma konulmaldr. Sigortalarn alt ksmlarna alter konulmaldr. Sinyal lambalar alterlerin st ksmnda yer almaldr. Sinyal lambalar ve alterler n kapakta olmaldr. Sigortalar i ksmda yer almaldr. Kompanzasyon gerektiren tesislerde, nc blme bulunur. nc blmede reaktif g kontrol rlesi, kontaktr ve kondansatr bulunur. Reaktif g kontrol rlesi, n kapaa ve st ksma konulmaldr. Kondansatrlere kumanda eden kontaktrler ve kondansatrler i ksma konulur. Kontaktrler orta ksma, kondansatrler alt ksma konulmaldr. Kroki izimi zerinde ller ve ara gereler belirtilmelidir. Kroki izimi Kroki iziminde panonun lleri, panonun ekli, panonun grn ve pano zerine yerletireceimiz elemanlarn nereye yerletirilecekleri gsterilmelidir. ekilde rnek olarak gsterilmitir.
Pano krokisi Datm Tablo ve Pano emas izimi Tablo Yapm Resimleri Tablo yapm resimlerinde, tablolarn krokilere gre nasl imal edildiklerini gstermektedir. Aadaki ekil ve resimlerde panolarn nasl yapldklar gsterilmitir.
Pano yapm lleri 55 www.entekegitim.com.tr
Yukarda verilen llerde imal edilmi pano
Pano yapm lleri 56 www.entekegitim.com.tr
stteki ekilde verilen llerde imal edilmi pano Elektrik Balant emalar Panolarn elektrik balant emalar izilirken, genellikle elektrik projelerinin kolon emalarndan yararlanlr. nk pano, elektrik tesisat yaplan bina veya i yerinin elektrik kumandasn yapmas iin tasarlanmaktadr. Her tesisata gre farkllklar gsterir. Bu nedenle tesisat ve tesisat projesi yaplm olan yerin zellikleri ve genel balant emas ana kolon emasnda gsterilmitir. Bizde projelere uygun pano olutururken kolon emasna bal olarak ka tane saya, sigorta, alter, kaak akm rlesi, reaktif g kontrol rlesi, kondansatr kullanacamz ve bunlarn nereyi kontrol edeceini buluruz. Bunlara ilave olarak kumanda devrelerini, l aletlerini ve koruma elemanlarn ilave ederek panolarn elektrik balant emalarn izeriz.
Basit bir datm tablosu elektrik emas
Basit bir datm tablosu elektrik emas
Basit bir datm tablosu elektrik emas Pano n Grn izimi Panolarn n grn izimleri, panoya gz hizasnda tam kardan baktmzda grm olduumuz grntnn izilmesine denir. Pano n grn izimleri bize n kapaktaki elemanlarn nereye yerleeceini ve pano bittiinde n grnn nasl olacan gsterir. Aadaki ekillerde pano n grn izimleri verilmitir.
Priz tablosu n grn izimi 58 www.entekegitim.com.tr
Ana ve yardmc pano n grn izimi
Ana pano n grn izimi
Ana pano yan grn izimi
Ana ve yardmc pano n grn izimi Tablo ve Pano Arka Balant emas Tablo ve pano arka balant emalar, tablo ve panonun ierisinde bulunan elemanlarn birbirleri ile olan balantlarn gsterir. Bu balantlar izilirken ok karmak olmamas iin tek hat emas ile gsterilir. Ayrca pano ierisindeki elemanlarn yerleri de gsterildii iin bu emalara bakarak arza bulmak veya pano balants yapmak olduka kolaydr. Aadaki ekillerde tablo ve pano arka balant emalar gsterilmitir.
Pano arka balant emalar
Pano arka balant emas 61 www.entekegitim.com.tr
Pano arka balant emas Tek Hat emas izimi Tek hat emalarn kolon emas olarak da isimlendirebiliriz. nk tek hat emalar enerjinin giriinden kullanm yerine kadar olan tm hatt kapsamaktadr. Tek hat emas zerinde devrede bulunan tm elemanlar ve zellikleri gsterilmelidir. Ayrca ok sade ve anlalabilir olduundan tesis hakknda genel bilgi edinmek de ok kolaydr. Tek hat emalarnda kablo balantlar tek hat ile gsterilir. Elemanlar tek olarak gsterilir, ancak zerine saa 750 eik izgi ile ka tane kullanlmas gerekiyorsa o kadar izgi izilir. Eer taneden fazla ise tek izgi ile gsterilir ve sa st tarafna ka tane kullanldn gsteren numara yazlr.
35 KVar lk kondansatr nitesi ile kompanze edilmi bir abonenin tek hat emas Kumanda Devrelerinde Arza Arama Gerek yeni oluturulan bir devrelerde gerekse de daha nceden oluturulmu ve arza anna kadar almakta olan devrelerde elektriksel ve mekaniksel arzalarn olumas muhtemeldir. Arzalarn kayna bozuk elemanlar olabilecei gibi yanl veya gvensiz balantlar da olabilir. Kumanda devrelerinde kullanacamz elemanlarn gvenilir markalara sahip olmasna ve eer mmknse devrede kullanlmadan nce bizim tarafmzdan test edilmesine dikkat edelim. Ayrca daha nce uzun sreler alm ve sklen devre elemanlarn zaruri bir durum olmad mddete kullanmayalm. nk her elemann mekaniksel ve elektriksel bir mr vardr. Devremizde kullanacamz her eski eleman devremizde ileriye dnk arza kayna olmaya adaydr. Arzalarn iletmelerin retimlerini durduraca ve tamiri ile geirilen har ann iletmeye maddi kayplara neden olaca dnldnde devre arzalarnn ksa srelerde bulunmas ve giderilmesinin nemi daha iyi anlalr. Arzann tehisi ve giderilmesi devrenin kompleksliine bakmcnn tecrbesine ve devreye olan hkimiyetine baldr. Bu nedenle bakmclarn bo zamanlarnda sorumlu olduu devrelere ait gerek proje resimlerini gerekse de sahada pano ierisinde inceleme yapmas nemlidir. Arzan n bulunmasna ynelik ilk inceleme gz, kulak ve burun yoluyla olur. Arzal devrede kopuk iletken, yan k veya k r k eleman gibi ola an d durumlar gzlenir. Her ne kadar grltl iletme artlarnda zor olsa da elektromekanik elemanlardan gelen seslere de dikkat edilir. 63 www.entekegitim.com.tr
(rnein vzldayan kontaktr veya elektromanyetik ses karan elektrik motoru gibi.) Yine yank eleman dncesi ile ortam koklanr. Elektriksel olarak arzalarn tehisinde devre zerinde enerji ak faz kalemi, seri lamba veya l aleti ile takip edilerek arzal elemana veya devre parasna ulalmaya allr. Kontrol kalemi devre takibinde hatal alabilecei iin tercih edilmez.
Yukardaki resimde motor klemenslerine kontrol kalemi ile bakalm. fazda varken kontrol kalemi klemensde de yanacaktr. Fakat rnein L2 faz kopuk olduu durumda da V klemensindeki kontrol kalemi motor ierisindeki sarg zerinden dier fazlar grecei iin yanacak ve bize hatal bilgi verecektir. Eer motor klemensleri seri lamba, faz kalemi veya l aleti ile kontrol edilecek olursa kopuk faz rahatlkla tespit edilebilecektir. (Bu ders notunda lmler seri lamba ile gsterilmitir.)
Yldz bal motor ularndan kontrol
Kumanda devrelerinde arzal elemann bulunmasna ynelik enerji aknn takibinde seri lambann bir ucu ntr ( L0 ) hattna balanarak dier u sral bir ekilde eleman klemensleri zerinde gezdirilir.
Devre 1 Arza - 1 -Devre almyor -Algoritmay takip ediniz. Arza - 2 - Start butonuna bastmzda kontaktr ekiyor elimizi kaldrdmzda brakyor. - Mhrleme devresi almyor veya yaplmam. G-L veya H-M iletkenlerinde kopuk. 13-14 nolu kontaklar arzal. Kontrol L noktasnda enerji yok - G-L hatt kopuk. M noktasnda enerji yok - 13-14 nolu kontaklar kapanmyor. H noktasnda enerji yok - H-M hatt kopuk.
Arza - 3 - Sigortadan enerji verildiinde kontaktr direk ekiyor. Stop butonuna bastmz srece brakyor. - Mhrleme devresi kprlenmi. Start butonunun 13-14 nolu kontaklar arzal (yapm) veya bir baka iletken tarafndan ksa devre edilmitir. Kontaktrn 13-14 nolu kontaklar arzal (yapm) veya bir baka iletken tarafndan ksa devre edilmitir. Kontrol G-L veya H-M hattn anz arza devam ediyorsa start butonu arzal eer kontaktr brakmsa 13-14 nolu kontaklar arzal. Devre almyor. Devre K1M kontaktrnn ekmemesi (enerjilenmemesi) nedeni ile almyordur. Devre zerinde enerji ak kontrol edilmeli ve enerjinin gelmedii noktada olas arzalar zerinde durulmaldr. Kontrol kontaktr (veya zaman rlesi vb) klemensinden hat bana doru yaplabilecei gibi hat bandan kontaktr klemensine doruda yaplabilir. Bu sralama bakmcnn tecrbesi ve devre karklna baldr. Arzann abuk bulunmas asndan kontrol tahmin edilen arza noktasnn bulunduu yere gre ister hat ba ister kontaktr klemensinden balatlabilir.
Devre 2
Arza - 1 -Devre almyor -Algoritmay takip ediniz. Arza - 2 K3M kontaktr yerine K5M kontaktr devreye giriyor. K1T zaman rlesinin 16 ve 18 nolu kontaklar yanl balanma. Arza - 3 K3M kontaktr devreye giriyor fakat K1M kontaktr devreye girmiyor. K3M kontaktrnn 13-14 nolu kontaklar kapanmyor. H-K veya M-L-N hatt kopuk. 68 www.entekegitim.com.tr
Kontrol K noktas enerji yok. - H-K hatt kopuk. M noktas enerji yok. - 13-14 nolu kontaklar kapanmyor. L noktas enerji yok. - M-L hatt kopuk. N noktas enerji yok. - L-N hatt kopuk. Arza - 4 Yldz almada K1M ve K3M kontaktrleri devrede fakat gen almaya geecei anda btn kontaktrler devre d kalyor. K1M ve K3M kontaktrleri yer deitirerek balanm. K1M kontaktrnn 43-44 nolu kontaklar kapanmyor. Arza - 5 K3M ve K1M kontaktrleri devreye giriyor sre sonunda K3M kontaktr devreden kmyor ve K5M kontaktr devreye girmiyor. K1T zaman rlesi almyor K1M ve K1T paralel bal elemanlar K1M alyor ve K1T almyorsa: N-O hatt kopuk. K1T zaman rlesi almyor. Kontrol Start butonuna basldnda K1T zaman rlesi A1 klemensinde enerji olup olmad kontrol edilmeli. Enerji yok - N-O hatt kopuk. Enerji var - K1T zaman rlesi almyor. Zaman rlesi alyor fakat kontaklar konum deitirmiyor. 15-16 nolu klemensleri bir iletken tarafndan kprlenmi. Zaman rlesi kontaklar arzal Kontrol 15 nolu klemensi anz K3M kontaktr brakyorsa - Zaman rlesi kontaklar arzal K3M kontaktr brakmyorsa - Kontaklar bir baka iletkenle kprlenmi. *** Bu kprleme; R-T-V-Z noktalarnn herhangi birinde P noktas veya hattn daha stlerindeki bir nokta ile yaplm olabilir. Devre almyor. Devre incelendiinde ilk alan elemann K3M kontaktr olduu grlr. Devre bu kontaktrnn ekmemesi (enerjilenmemesi) nedeni ile almyordur. Devre zerinde enerji ak K3M kontaktr besleme hatt zerinde yaplmaldr ve enerjinin gelmedii noktada olas arzalar zerinde durulmaldr. 69 www.entekegitim.com.tr
-Start butonuna basyoruz fakat motor almyor. -K1M kontaktr ekmiyor Arzay kumanda devresinde araynz. -K1M kontaktr ekiyor Motorda herhangi bir ses ve hareket yok. Motora enerji gelmiyor. ebekeden motor klemensine kadar fazlar aras gerilim kontrol edilerek enerji hangi eleman tarafndan kesildii bulunacak. -K1M kontaktr ekiyor Motorda yksek titreim ve elektromanyetik grlt var ve dzensiz dn. Motor iki faza kalm. Fazlardan biri kopuktur. ebekeden motor klemensine kadar fazlar aras gerilim kontrol edilerek hangi fazn ve nerede kesildii bulunacak.
-leri ve geri almada motor hep ayn ynde dnyor. -Ters yne dnmede iki fazn yeri deitirilmemi. K1M kontaktrnn 1-2, 3-4, 5-6 nolu klemenslerinden seri lamba ile kontrol edin.
-Motor gen almaya getiinde iddetli elektromanyetik ses karyor, dzensiz dnyor veya dnmyor. -gen almada U1-W2, V1-U2, W1-V2 ularnn K1M ve K5M kontaktrleri zerinden balanmas gerekli. Bu sralama bozulmutur. Bu sralama K1M 1-3-5 ile K5M 1-2-5 klemensleri arasndaki hatta kartrlm olabilir. lm bu klemensler arasnda olabilir, fakat kontaklarnda kontrol asndan K1M 2-4-6 ile K5M 2-4-6 arasnda yaplmaldr. ki kontaktr arasnda ayn adl kontaklara ayn faz gelecei iin lamba yanmayacaktr. Eer lamba yanacak olursa sralama hataldr. Bu sralama kontaktr klarnda U1-V1-W1 ve U2-V2-W2 motor klemenslerine inen hatlarda kartrm olabilir. lm U1-V1-W1 ve U2-V2-W2 motor klemenslerinde yaplmaldr. U1-W2, V1-U2, W1-V2 aras lmlerde lambann yanmas gerekir. Lambann snk olduu hatlarda sralama hataldr. Bu sralama K1M 1-3-5 ile K5M 1-2-5 klemensleri arasndaki hatta kartrlm olabilir. lm bu klemensler arasnda olabilir fakat kontaklarnda kontrol asndan K1M 2-4-6 ile K5M 2-4-6 arasnda yaplmaldr ki kontaktr arasnda ayn adl kontaklara ayn faz gelecei iin lamba yanmayacaktr. Eer lamba yanacak olursa sralama hataldr. Bu sralama kontaktr klarndan U1-V1-W1 ve U2-V2-W2 motor klemenslerine inen hatlarda kartrm olabilir. lm U1-V1-W1 ve U2-V2-W2 motor klemenslerinde yaplmaldr. U1-W2, V1-U2, W1-V2 ARASI lmlerde lambann yanmas gerekir. Lambann snk olduu hatlarda sralama hataldr.
Cihaz Ayarlar Elektrik-elektronik sistemlerinde kullanlan kumanda ve l aletlerinin, sistemin salkl olarak almasnda ve herhangi bir tehlike annda sistemi ve evreyi korumas iin seimlerinin ve sistem ayarlarnn doru yaplmas ve dzenli olarak kontrol edilerek ilevlerinin srekliliinin salanmas gerekir. Termik Rle Ayar Kumanda sistemlerinde kullanlan termik ar akm rlelerinin ama karakteristii gecikmelidir ve sigortannkine benzer. Kk hata akmlarnda uzun bir srede byk hata akmlarnda ise ok ksa bir srede devreyi aarak koruma salarlar. Termik rleler yalnz balarna kullanlmaz. Devre akmnn kontrol edildii kontaktr ve sigorta sistemi ile birlikte kullanlr.
Termik rlenin devreye balanmas. ekilde grld gibi termik rle ana akm yoluna seri balanr. Tketicinin ekmi olduu akm srekli kontrol edilir. Biraz da termik rlenin yapsndan bahsedelim. Termik rle elektrik akmnn s etkisi ile alr. Bu amala rle ierisinde sya duyarl bimetal ubuk kullanlr. Bimetal ubuk; s karsnda uzama kat saylar farkl olan iki madeni eridin perin veya kaplama yoluyla birbirlerinden ayrlmayacak ekilde st ste tespit edilmesiyle oluturulur. Madeni eritlerin uzama kat saylar farkl olduu iin, s karsnda metal ubuk eilir. Bu eilmeden yararlanarak bir kontan almas (kapanmas) salanr. ubuk souduunda balang konumuna geri gelir ve yeniden almaya hazr olur. Bu durumu basite aadaki ekilde izah edelim. 74 www.entekegitim.com.tr
Sanayide kullanlan bir termik rle Termik ar akm rleleri, ar yk blgelerinde belirli bir gecikme ile alarak yk akmn keser, sigortalar ise bir devrenin korunmasnda ayarlama olana olmayan ve yalnz bir akm deerine gre ayarlanm olan bir rle gibi alr. Sigorta koruma grevini belirli bir akm deeri iin (6 A, 10 A, 16 A gibi) yerine getirir. Termik rlenin koruma grevi belirli bir ayar blgesi iinde ihtiyaca uygun bir ekilde ayarlanan akm deerine baldr. Termik rle ayar akm korunacak olan cihazn iletme akmna kolayca ayarlanabilir. Sigortalarn nominal akm kademeleri birbirlerinden aralkl olduundan korunacak cihazn iletme akmna kaba bir ekilde ayar ancak mmkn olabilir. Elektrik motorlarnn ilk hareketi srasnda, frenleme anlarnda veya izin verilen ar yk durumlarndan doacak ksa sreli ar akm ekilmesi gibi durumlar haricinde izin verilen snr akmlar ald anda ana akm yolu kesilerek sistemin enerjisiz kalmas salanmaldr. Bu kontrol termik rle ile salanabilir. Fakat termik ar akm rleleri ar akma kar grev yapar, ksa devreye kar koruma yapmak iin yeterince abuk devreyi aamaz. Bu nedenle termik rle ve koruduu devre ayrca ksa devreye kar korunmaldr. Sigortalar ksa devrelerde sratli bir ekilde grev yapabilir. Nominal akmn 15 katndan daha byk akm ksa devre akmlarnn ekilmesi durumunda rle sarglar ve termik eleman zarar grebilir. Devre, ksa devre akmlarna daha abuk cevap veren sigorta ve manyetik aclar ile korunarak termik rlelerin de zarar grmesi engellenmi olur. Burada dikkat etmeniz gereken husus udur; sigortann devreyi ama akm deeri, rlenin zarar grebilecei akm deerinden daha dk bir deerde semelisiniz. Termik Rle Ayarlama Snrlar Termik rlelerin ama karakteristikleri ekilen akm iddetine baldr. Korunacak olan motorlar veya dier tketiciler ar akmn deerine bal olarak daha uzun veya daha ksa srede devreden karlabilirler.
Tabloda yapmc bir firmaya ait eitli motor glerine gre termik rle ayarlama snrlarn ve devrede kullanlacak sigorta zelliklerini ve akm deerlerini gstermektedir.
eitli motor glerine gre kullanlacak termik rle ve sigortalarn seimi Tablodan yararlanarak motorunuzun gcne ve akmna uygun termik rleyi seerek akm ayarn yapabilir ve devrede kullanlacak sigorta deerini de belirleyebilirsiniz. Bimetal ubuun uzunluuna ve ekil deitirmesine bal olarak termik rlenin ama deeri, belirli snrlar ierisinde deitirilebilir. Termik rleyi ayarlama ileminin nasl yapldn maddeler halinde ve saysal rneklerle aklanacak olursa; Ayarlama ilemi rle zerindeki ayar dmesi veya ayar kolu ile yaplr. Rle, ayarlanan deere gre ama kumandas verir. Her rlenin bir ayar blgesi (alan) vardr. rnein 10-20 A gibi. Bu rleyi 10 A ile 20 A arasnda devreden ekilecek nominal akm deerine ayarlayabilirsiniz. Rle ayar akm(IE) deerine ayarlanr. Ama akm(IA) deerinde ise devreyi aacaktr. Yalnz burada IE ve IA akm deerlerini birbirine kartrmamaya dikkat ediniz. 76 www.entekegitim.com.tr
malat firmalar tarafndan hazrlanan rle kataloglarnda, her rle tipine ait ama karakteristikleri ve ayar blgeleri belirlenmitir. Burada dikkat etmeniz gereken kural udur: IA ama akm, rlenin IE ayar akmnn kat says ile arpm kadardr (IA=kIE). IE ayar akm, genel olarak korunacak cihazn (rnein motorun) nominal akmna eit olarak seilir. Fakat baz hallerde bu akm, cihazn izin verilen yk akm olabilecei gibi kalk akmnn izin verdii hallerde iletme akmna eit alnabilir. Anma Gc Anma Sigorta Deerleri Zaman Rlesi Ayar Bobini enerjilendikten veya bobininin enerjisi kesildikten belirli bir sre sonra, kontaklar durum (konum) deitiren rlelere, zaman rlesi ad verilir. Dier bir tanmlama ile zaman rlesi bir mekanizmay, bir devreyi ya da bir makineyi ayarlanan bir sre boyunca ya da bir sre sonunda, devreye sokan veya devreden kartan otomatik kumanda devre elemandr. Genellikle kontaktrlere kumanda eden zaman rlelerinde gecikmeli ve ani alp kapanan kontaklar vardr. Bu kontaklar normalde ak kontak ve normalde kapal kontak olmak zere iki eittir. Zaman rlesinin bobini enerjilendiinde, bu kontaklar gecikmeli olarak alr ve gecikmeli olarak kapanr. Bobinin enerjisi kesildiinde, kapanm olan kontaklar ani olarak alr, alm olan kontaklar ise ani olarak kapanr. Ayrca zaman rleleri kontakl veya drt kontakl olarak yaplr.
Zaman rleleri Zaman rleleri kontaktrlerin ve kontaktr kombinasyonlarnn kumanda, yol verme, koruma ve ayar devrelerinde zamana bal kumanda ilemlerinde kullanlr. Kumanda iin gerekli sreler kolaylkla ayarlanabilir. Endstriyel otomasyonda ok geni kullanm alanlar olan zaman rleleri, otomasyon dzeneklerinin almas iin son derece nemli bir devre elemandr. Yldz gen Yol vermede Yldz alma Sresinin nemi Byk gl motorlarda yldzgen yol verme devrelerinde kullanlan zaman rleleri, bobini enerjilendiinde yldz balanty salar. Ayarlanan sre sonunda ise kontaklar konum deitirerek motoru yldz balantdan gen balantya geirir. Bu tip zaman rlelerinde 77 www.entekegitim.com.tr
yldzdan gene geii srasnda fazlar aras ksa devreyi nlemek iin ok ksa bir sre (0,035 0,1 sn aras) motora enerji uygulanmaz.
Asenkron motorlarn yldz/gen altrlmas kumanda ve g devresi Yldz bal olarak start verilen motor sarglar ebeke geriliminin 1/ 3 kadar(% 58) bir deerle almaya balar. Ancak yldz start verilen motorun dnme momenti, direkt yol alma momentinin 1/3ne der. Yani yol alma akm % 66,6 azalr. rnein; motor akm 10 A yol alma akm 40 A olan bir motora yldz/gen yol verildiinde yol alma akm 13.3 ampere decektir. Yldz bal olarak start verilen motorun devir says, yaklak nominal devir saysnn % 93ne ulatnda sarglar gen konuma gelecek ekilde zaman rlesinin sresini ayarlamalsnz. gen almaya geen motora nominal gerilimi uygulanm olur. Bu nedenle yldz almadan gen almaya gei sresi ok nemlidir. Yldz almadan gen almaya geilirken devir saysnn yaklak nominal devir saysna ulancaya kadar yldz alma devam ettirilmelidir. Yldz almadan gen almaya gei beklemesiz ve ksa srede gerekletirilmelidir. Yldz gen yol vermede en ideal sre 10 sn. dolayndadr. Eer yldz gen yol vermede, yk momenti motorun yldz balantdaki momentine eit veya kkse yol verme ilemi hatasz olarak gerekleecektir. Not: Toplam yk momentinin yldz bal motor momentine eit (veya kk) olup olmadn kontrol ediniz. Byle bir durumda yldz gen yol vermek iin yldz almay yksz olarak yapmalsnz. 78 www.entekegitim.com.tr
Asenkron motorlarda yldz almadan gen almaya geiteki sre doru ayarlanamazsa aadaki sakncalar ortaya kacaktr: Eer motor nominal devrinin % 93ne ulamadan yldz almadan gene geilirse yol alma akm hemen hemen snrlandrlmam olacaktr. Motor gerekli devir saysna ulat halde gen almaya geilmemise bu durumda motor yaklak olarak 1/3 deerinde bir moment ile yk karlama durumunda, motor ar ykte kalacaktr. Koruma Rleleri Ayar Sistemlerde en nemli hususlardan biri sistemin kusursuz olarak almas ve oluabilecek tehlikelerden zarar grmemesinin salanmasdr. Bu amala sistemde koruma rleleri kullanlr. Bir teknik eleman olarak bu rleleri ok iyi tanmal, rleler hakknda bilgi ve beceri sahibi olmalsnz. Elektrik sistemlerinde birok sakncal durum (ksa devre, faz kesilmesi, motorlarn herhangi bir nedenle sarglarnn yanmas, ebeke geriliminin ykselmesi veya dmesi vb.) oluabilir. Bu sakncal durumlar sistemdeki aralara veya evreye zarar verebilir. Byle durumlarn olumasna engel olmak iin veya olutuunda sistemi korumak iin koruma rleleri kullanlr. Bylece kk maliyetler ile byk zararlarn nne geilebilir. Aksi halde bir motorun yanmas veya tesisatta yangn kmas gibi durumlarn telafisi daha zor olabilir. Dk ve Yksek Gerilimin Alcya Etkisi ebeke geriliminin herhangi bir nedenle ykselmesi veya dmesi alclarn ar akm ekmesine sebep olabilir. ebekelerde oluabilecek gerilim dzensizliklerine kar alclarn korunmas gerekir. Gerilim deimelerine kar termik rlemiz ve termistr gibi devre koruma elemanlar da grev yapabilir. Ancak korumann daha ksa srede yaplabilmesi ve arzann ihbar asndan gerilim koruma rleleri kullanlarak alclar gvence altna alnmaldr. Yksek Gerilim Ayarnn Yaplmas Cihaz zerindeki ayar dmesinden gerilim st snrn (380 V-450 V arasnda) istediiniz bir deere ayarlayabilirsiniz. Herhangi bir nedenle ebeke gerilimi bu snr atnda rle kontaklar konum deitirerek devre enerjisini keser. Gerilim seviyesi normale dndnde rle eski konumuna geri dner. Dk Gerilim Ayarnn Yaplmas Dk gerilimden zarar grebilecek tm tketici ve motor devrelerinde kullanlabilir. Cihaz zerindeki ayar dmesinden gerilim alt snrn istediiniz bir deere ayarlayabilirsiniz. Herhangi bir nedenle ebeke gerilimi bu snra dtnde rle kontaklar konum deitirerek devre enerjisini keser. Gerilim seviyesi normale dndnde rle resetlenerek eski konumuna geri dner.
zolasyon Testi Normal alma koullarnda gerilimli olan blmler ile normalde gerilim altnda olmayan smlarn tam izolasyonunun salanmas gerekir. Her ne olursa olsun enerji tamayan blmlere dokunmada canllarn zarar grmelerini nlemek iin standartlarda belirtilen izolasyon testlerini yapmal, btn gvenlik nlemlerini almalsnz. Yaltkanlk Direncinin llmesi Bir elektrik devresinde enerji devresi ile evre arasnda tam yaltmn salanmas gerekir. Burada kullanlacak akm tecrit edici maddelerin izin verilen kaak akm snrn amamalar gerekir. Bir yaltkann elektrik akmna kar gstermi olduu dirence yaltkanlk direnci diyoruz. Elektrik enerjisi ile alan aralar ile ara gvdesi ile elektrik enerjisi arasnda gvenlii salayacak baz nlemler alnmaldr. Elektrik devresi evreye zarar verecek tehlikeleri oluturmamaldr. Enerji devresi ile gvenlii salayan yaltkan maddelerin kaak akmlar nleyici zellikte olmas gerekir. Yaltkanlk direnci lmnde aadaki hususlar dikkate almalsnz. Elektrik tesislerinde izin verilen kaak akm deeri 1 mAdir. Yaltkanlk direncinin llmesinde lm iin kullanlan gerilim en az 1000 V kullanmalsnz. Yaltkanlk lm ne kadar yksek gerilimle yaplrsa alnacak gvenlik tertibatlar da o kadar iyi olur. lme iin doru akm kayna kullanmalsnz. Yaltkanlk direnci lmn evre koullarnda yapmalsnz. Yaltkanln azalmas veya bozulmas, alma devresinin kesilmesi veya evredeki insan ve dier canllar iin tehlikeler oluturabilir. Elektrik makinelerinin gvdeleri herhangi bir temasa kar tehlike oluturmamaldr. Pratik olarak yaltkanlk direnci aadaki formlden bulunabilir: Yaltkanlk Direnci = alma Gerilimi x 1000 ohm. Yukardaki formle gre yaltkanlk direncinin 1 fazl devrelerde (220 V) 220000 ohmdan; 3 fazl devrelerde (380 V) 380000 ohmdan kk olmamas gerekir. Meger ve Kullanm Megerler yaltkanlk direnci lmnde kullanlan l aletleridir. Meger, genel olarak doru akm reten bir genaratrdr. Genel olarak 100, 250, 500, 625, 1000, 1250, 2500, 500 volt DC gerilim retebilirler. Tanmndan da anladnz gibi megerler DC gerilim retebilen kaynaklardr. Megerin gerilim reten ksmndan ayr olarak l aleti ksm bulunur. Megerde retilen gerilim ile l aleti ve llecek diren blm beslenir. Aynen bir manyetoya benzemektedir. Megerlerde gerilim retmek iin kullanlan kol, elle ile evrilebildii gibi elektrik motoru ile evrilen tipleri de 80 www.entekegitim.com.tr
bulunmaktadr. Genel olarak aletin lme ksmnda akm bobini ve gerilim bobini grevini yapan iki bobin bulunur.
Piyasada kullanlan bir meger (dijital) Megerler yardm ile istenirse ok uzun mesafelerin yaltkanlk direnlerini lebilirsiniz. Yukardaki megerin problarnn ok uzun olmasnn sebebi budur. Uzun mesafelerin yaltkanlk direnlerini avometre veya ohmmetre yardm ile lmek mmkn deildir. Aletin d balant ular akken megerin manyeto kolu evrilirse retilen akm, devrede olan gerilim bobini zerinden geer. nk akm bobininin ular aktr. Gerilim bobininin meydana getirdii manyetik alan l aletindeki bobin grubunu alan dna iteceinden, l aleti deer olarak deer gsterir. Bu deer en byk diren demektir. Aletin ularn ksa devre ederek manyeto kolunu evirirseniz, yksek direnli gerilim bobininden akm gemez. retilen akm, akm bobininden geerek devresini tamamlar. Akm bobininde retilen manyetik alan l aletinin bobin grubunu alan iine doru eker. Bu ekme hareketi gstergeye sfr olarak yansr. Yani llen diren deeri 0 ohmdur diyebiliriz. Aletin ularna direncini lebileceimiz bir ey balanrsa manyeto kolunu evirdiimizde aletin hem akm hem de gerilim bobininden geen akmn oluturaca manyetik alanlarn zt ynl olduklarn renmitiniz. Bobinlerde meydana gelen zt momentli manyetik alanlarn dengelendii oranda bir fark alan oluarak, l aletinin gstergesine bir deer olarak yansr. Bu deer, lmek istediimiz diren deerinden baka bir ey deildir. Megerle Yaltkanlk Direncinin llmesi Meer ile bir tesisin yaltkanlk direncinin nasl llebileceini rnekler ile aklayalm. 81 www.entekegitim.com.tr
Bir tesisatn topraa kar yaltkanlk direncinin llmesi: Tesisatn enerjisini kesiniz. Lambalar dhil tm alclarn devrede kalmasn salaynz. Megerin bir ucunu topraa, dier ucunu akmsz tesisatn iletkenlerinden birisine balaynz.
Megerle bir tesisatn yaltkanlk direncinin llmesi l aletinin ama kapama (on-of) dmesi var ise dmesini anz. Manyeto kolunu evirerek gstergeden deeri okuyunuz. Okuduunuz deer tesisatnzn topraa kar yaltkanlk direncidir. Cihazlar ile Pano Gvdesi Aras Yaltkanlk Direncini lmek Not: Bu testi yaparken panonun enerjisiz olmasna dikkat ediniz. Bu lme ilemini enerji altnda kesinlikle yapmaynz.
Cihazlar ile pano gvdesinin yaltkanlk kontrol 82 www.entekegitim.com.tr
Panonuzda kullandnz kontaktr, rle, alter ve l aletleri gibi cihazlar ile pano gvdesinin hibir ekilde elektriksel bir balantlarnn olmamas gerekir. Bu cihazlarn pano gvdesinden yaltmna zen gsteriniz. Bu izolasyon tesisatn salkl almas iin ok nemlidir. zolasyon lmlerinizin salkl olabilmesi iin pano topraklamasnn standartlara uygun olarak yaplm olmas gerekir. Panodaki tm cihazlarn pano gvdesi ile yaltkanlk testini mutlaka yapmalsnz. Cihazlarnzn iletken ksmlar ve pano gvdesi aras llen diren deerinin standartlarn altnda kmas bir problemin iaretidir. Hatann kaynan iyi aratrarak problemi ortadan kaldrmalsnz. Bu lmleri yaparken cihaz topraklamalar ve pano gvdesinin lmleri sizi artmasn. Herhangi bir hata durumunda aadaki maddeleri gzden geiriniz. Cihaz balantlarn kontrol ediniz. Balant yerlerinden pano gvdesine kaaklar olabilir. Cihazlarn zerlerinde yazan yaltkanlk direnlerinin kontrollerini yapnz. Cihazlar panodan yaltan izolatrleri, balant vidalarn kontrol ediniz. Krlan, atlayan veya zerlerinde yabanc maddeler bulunan yaltc elemanlar problem oluturabilir. Pano zerindeki alter, kontaktr, rle ve l aletlerini kontrol ediniz. Hata krlan, atlayan veya bozulan bu aletlerden kaynaklanabilir. Panonuzun fiziki kontroln yapnz. Hata; fiziki yaps bozulan, ezilen, hasar gren panodan kaynaklanabilir. Faz letkenleri ile Gvde Aras Yaltkanlk Direncini lmek Not: Bu testi yaparken panonun enerjisiz olmasna dikkat ediniz. Bu lme ilemini enerji altnda kesinlikle yapmaynz.
Faz iletkenleri ve pano gvdesi aras yaltkanlk testi
Devrede enerji tayan iletkenler ile pano gvdesinin hibir ekilde elektriksel bir balantlarnn olmamas gerekir. Bu test tesisatn salkl almas iin ok nemlidir. lmlerinizin salkl olabilmesi iin pano topraklamasnn standartlara uygun olarak yaplm olmas gerekir. Panodaki tm iletkenlerin pano gvdesi ile yaltkanlk testini mutlaka yapmalsnz. Pano iletkenleri ve pano gvdesi aras llen diren deerinin standartlarn altnda kmas bir problemin iaretidir. Hatann kaynan iyi aratrarak problemi ortadan kaldrmalsnz. Herhangi bir hata durumunda aadaki maddeleri gzden geiriniz. letken eklerini kontrol ediniz. Ek yerlerinden gvdeye kaaklar olabilir. zerinde yaltkan olan iletkenlerin yaltkanlk kontrollerini yapnz. Bara ve iletkenleri panodan yaltan mesnet izolatrlerini kontrol ediniz. Krlan, atlayan veya zerlerinde yabanc maddeler bulunan yaltc elemanlar problem oluturabilirler. Pano zerindeki alter, kontaktr, rle ve l aletlerini kontrol ediniz. Hata; krlan, atlayan veya bozulan bu aletlerden kaynaklanabilir. Panonuzun fiziki kontroln yapnz. Hata; fiziki yaps bozulan, ezilen, hasar gren panodan kaynaklanabilir. Kablolar Aras Yaltkanlk Direncini lmek Not: Bu testi yaparken panonun enerjisiz olmasna dikkat ediniz. Bu lme ilemini enerji altnda kesinlikle yapmaynz.
Meger ile iletkenler aras yaltkanlk direncinin llmesi Aadaki ilem basamaklarn uygulayarak meger yardm ile tesisatnzn kontroln yapnz. Tesisatnzn enerjisini kesiniz. Tm alclar devreden karnz. Ampulleri gevetiniz. Her linyenin sigortasn anz. 84 www.entekegitim.com.tr
Birinci lmede anlatld gibi iletkenlerin birbirlerine ve topraa kar yaltkanlk direnlerini meger yardm ile lnz. zolasyon Test Sonularnn Deerlendirilmesi Meer ile yaplan hatlar aras, hat toprak, bara pano vb. aras yaplan lmler sonucu elde edilen diren deerlerini bir yere not alnr. Bu deerlerin yksek kmas tesisatn izolasyonu iin iyidir. Yaltkanlk direncinin uygulanan gerilim x 1000 deerinden kk kmamas gerekir. Aksi halde tesisatn izolasyonu salkl deildir. Mutlaka sakncal durumlarn tespit edilerek gerekli tamir ve bakm ileminin yaplarak izolasyon lm ilemlerinin tekrarlanmas gerekir. zolasyon direnci standartlarn altnda olan bir tesise enerji verilmesi sistemi ve alanlar tehlikeye atacandan, gerekli arza almalar yaplmadan sisteme asla enerji verilmemelidir.

Elektrik Pano Eğitim Kitabı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektrik Pano Eğitim Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Endstriyel Elektrik ve Elektrik Panolar

ekil 2: Doru Akm

ekil 3: Alternatif Akm

ekil 4: Dijital Ampermetre

ekil 5: Analog Ampermetre

ekil 6: Pens Ampermetre

ekil 9: Analog Voltmetre

ekil 13: Gerilim lme Frekans lme

ekil 14: Frekans lme

ekil 15: Akm lme

Bir tesisin ana datm ve kompanzasyon pano boyutlar 10 www.entekegitim.com.tr

Ana datm ve kompanzasyon panosu

Bakr bara seim tablosu

Ana datm panosu kompakt alterleri 17 www.entekegitim.com.tr

Ak tip otomatik g alteri

Bara mesnet izolatr boyutlar

ekil 25: Reed Kontak 22 www.entekegitim.com.tr

ekil 27: Bir pako alterin (0) konumu

ekil 28: Bir pako alterin (1) konumu

ekil 29: Bir pako alterin (2) konumu

ekil 30: Bir pako alterin basit gsterilii

U = Motorun alma gerilimi (V) Kontaktrler

Sincap kafesli asenkron motorlara yldz-gen yol vermede kontaktr seimi

b. IEC 60947-5-1e gre kumanda devrelerinde kullanlan snflar

ekil 33: Faz koruma rlesi ve balant emas

Faz Sras Rlesi

Sistemlerde kullanlan sensrler: Endktif 37 www.entekegitim.com.tr

ekil 40: Direkt yol verme devresi (Amerikan normu)

a) Ekli olarak KOMPANZASYON

b) Ek alnmadan kesien iletkenlerin emalardaki gsterilii ekil 44

Pano yapm lleri 55 www.entekegitim.com.tr

Yukarda verilen llerde imal edilmi pano

Pano yapm lleri 56 www.entekegitim.com.tr

Basit bir datm tablosu elektrik emas

Basit bir datm tablosu elektrik emas

Priz tablosu n grn izimi 58 www.entekegitim.com.tr

Ana ve yardmc pano n grn izimi

Ana pano n grn izimi

Ana pano yan grn izimi

Pano arka balant emalar

Pano arka balant emas 61 www.entekegitim.com.tr

Yldz bal motor ularndan kontrol

Cihazlar ile pano gvdesinin yaltkanlk kontrol 82 www.entekegitim.com.tr

Faz iletkenleri ve pano gvdesi aras yaltkanlk testi

You might also like