BLM I I.EVRE SALII TESSLER 1.

1 GENEL

1.1.1.Giri Su temini tesisleri ile yerleim merkezlerine datlan sular farkl amalarla kullanldktan sonra baka bir sistemle uzaklatrlr. Meskn blgelere den ya sular da evreye zarar vermeyecek tarzda drene edilir. Kullanlm sular ve yamur sular kanallarda toplandktan sonra evreye zarar vermeyecek ekilde bertaraf edilmelidir. Yamur sular kullanlm sulara nazaran daha temiz olduundan, yzey sularna verilmeleri, sulama suyu olarak kullanlmak zere gletlerde biriktirilmeleri, kuru vadilere ve zemine szdrlmalar her zaman mmkndr. Ancak, yamur balangcnda meskn blge caddelerindeki kirleticiler bu sular ile ykanacandan dikkatli olmaldr. Gletlerin kullanlmas genellikle kr yerlemeleri iin uygundur. Kullanlm sularda meskn blgelerin dnda toplandktan sonra yzey sularna veya zemine verilerek bertaraf edilebilir. Kullanlm sularn verildii ortama alc ortam ad verilir. Bu durumda kullanlm sular alc ortama verilmeden nce, alc ortamn zelliklerine ve kullanma maksatlarna bal olarak belirli derecelerde temizlenmelidir. Kullanlm sular, yeteri kadar temizlendikten sonra sulama suyu olarak da kullanlabilir. Kullanlm sular ve ya sularn toplayan, alc ortamlara gtren, alc ortamlara veren, verilmeden nce gerektii kadar temizleyen tesislerin hepsine birden evre sal tesisleri ad verilir.

1.1.2 Tarihe Meskn blgelerde kullanlm sularn kanallarda toplanabilmesi iin her binada basnl suyun mevcut olmas gerekir. Aksi halde kullanlm sular mnferit tesislerde yani septik ukurlarda toplanr. Eski zamanlarda ehirlerde basnl su olmadndan kullanlm su kanallarndan nce yamur suyu kanallar ina edilmitir. nceleri ya sularnn zararlarndan korunmak iin ina edilen kanallar daha sonra deitirilerek kullanlm su kanallar haline getirilmitir. Kaytlara gre, bugnk gibi olmasa bile ilk kanallar Hindistanda ve daha sonra da Msrda ina edilmitir. lk alarda Romallar ve Etrksler daha ileri seviyede su kanallar ina etmilerdir. Etiler ve dier Trk boylar da su ve kanal inaatlarnda devirlerinin en ileri tekniklerini gelitirmilerdir. Hindistanda 5000-6000 yl nce ehirlerin pis sular ile ya sularn toplamak amacyla yeralt kanallar yaplmtr. Babil, Ninva ehirlerinde ve Msr da bundan 2500 yl once evlerin pis sularn, uzaklatrmak iin byk hendekler almtr. Yine Hz. Davut zamannda, Filistinde 2 metre derinlikte ve 0.6 metre genilikte yeralt kanallar yaplmtr. Orta ada, ortaya kan isyan ve harplerden dolay yerleim merkezlerinin emniyetinin temini her eyin nne gemitir. Bu ihmal o derecede byk olmutur ki Viyana ve Londra gibi byk ehirlerde kullanlm sular pencerelerden caddelere atlmaya balanmtr. ngilterede 1831 senesindeki byk kolera salgnndan sonra evre Sal tesislerine yeteri kadar nem verilmeye balanmtr. Almanyada ilk kullanlm su kanallar inaatna 1842 de Hamburg 1863 de Franfurt ve 1876 da Berlinde balanmtr.

1.1.3 evre ve evre Sal Tesislerinin nemi evre genel olarak toprak su ve atmosferden meydana gelir. nsan faaliyetleri sonunda meydana gelen kat, sv ve gaz halindeki artklar evreyi kirletir. Toprak, su ve atmosferin iindeki canl ve dier varlklara zarar verecek derecede kalitelerinin bozulmas veya kanallarn dorudan kullanlma imknlarnn azalmas, kirlenme olarak tanmlanr. evre sal tesislerinin evre kirlenmesi ynnden ayr bir nemi vardr. Kullanlm sularn evreye zarar vermeden toplanmas halk sal problemlerini azaltr. evre sal tesislerinin inasndan sonra salgn hastalklardan (tifo) lenlerin oran %0.1 den %0.01 e dmtr. Kullanlm sularn bertaraf edilmesi srasnda alc ortama verilmemesi iin gerekli tedbirler alnmas gerekir. 1.1.4 evre Sal Tesislerine Gelen Sularn Kaynaklar ve zellikleri Kanallara giren su kaynaklar: 1) 2) 3) 4) Evlerden gelen kullanlm sular Sanayi tesislerinden gelen kullanlm sular Meskn blgeden gelen kullanlm sular Sznt sular olmak zere drt grupta incelenir.

1) Evlerden gelen sular: Bu sular, ehir ime suyu ebekesiyle evlere verilen temiz sularn kullanlmas ile olumaktadr. erisinde bol miktarda organik madde, sabun, deterjan artklar, kt paralar ve mutfak artklar ihtiva eder. Bunlardan dolay bu sular hi bekletilmeden ve tekniine uygun bir ekilde bertaraf edilmelidir. Artlmam (ham) tipik ev atksularnn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zellikleri izelge 1.1 de verilmitir

izelge 1.1 Evsel Atksularn zellikleri Kalite Parametresi Toplam kat madde znm toplam kat madde Toplam ask maddesi kebilen madde ml/lt Biyokimyasal oksijen ihtiyac (BOI)5 Toplam organik karbon Kimyasal oksijen ihtiyac (KOI) Toplam azot Organik azot Serbest Amonyak Nitrit Nitrat Toplam fosfor Organik norganik Klorr Alkalinite (CaCO3 olarak ) Ya (Gres) Konsantrasyon mg/lt Kuvvetli 1260 850 350 20 400 290 1000 85 35 50 0 0 15 5 10 100 200 150 Orta 720 500 220 10 220 160 500 40 15 25 0 0 8 3 5 50 100 100 Zayf 350 250 100 5 110 80 250 20 8 12 0 0 4 1 3 30 50 50

2) Sanayi tesislerinden gelen sular: Bu sularn zellii, meydana geldii sanayi tipine baldr. Alc ortamlara dorudan verebilecek kadar temiz olanlarn yannda, belediye kanallarna veya tasfiye tesislerine verilemeyecek derecede kirli olanlar vardr. Sanayi tesislerinden gelen asitli sular; benzin, benzol ve gazolin gibi maddeleri ihtiva eden sular; fenol, siyanr ve arsenik gibi zehirli kimyasal madde ihtiva eden sular belediye kanallarna dorudan balanamazlar.

Bir fikir vermesi bakmndan baz sanayi kurulularnn sv atklarna ait kirletici konsantrasyonlar izelge 1.2 de verilmitir. Bu Tabloda verilen sanayi kurulularnn bazlar sularn belediye kanallarna vermeden nce uygun bir n artma sisteminden geirmelidir. izelge 1.2 Baz sanayi atksularnn ortalama zellikleri Parametre BOI5 mg/ lt KOI mg/ lt Toplam kat madde mg/ lt Azot mg/ lt Fosfor, mg/ lt pH Ya (Gres) mg/ lt St ve mamulleri 1000 1900 1600 50 12 7 Et ve mamulleri 1400 2100 3300 150 16 7 500 Tekstil (Sentetik) 1500 3300 8000 30 6 5 -

3) Ya sular: Binalarn atlarndan, caddelerden, bahe ve parklardan gelen yamur sulardr. Bu sular toz, toprak, kum ve akl gibi inorganik maddelerle, yaprak, sprnt ve p artklar gibi organik maddeleri ihtiva ederler. Sokaklar temiz olmayan yerleim merkezlerinde ilk den yamurlardan sonra oluan ya sular alc sular iin zaman zaman tehlikeli olabilir; dikkatli olunmas gerekir. 4) Sznt sular: Yeraltnda kaynaklarn balant yerlerinden kanallara szan sular zellik itibar ile genel olarak temizdir. Blgedeki zemin ve yeralt suyunun durumuna gre kanal debisinin hesabnda miktar olarak gz nnde tutulur.

1.2

EVRE SALII TESSLER

1.2.1 evre sal Tesislerinin Snflandrlmas Bir yerleim merkezindeki kullanlm sular, sanayi sularn ve ya sularn toplayan kanallarn: 1) 2) 3) Ayrk sistem Birleik sistem Kark sistem

olmak zere sistemden birinde tekil edilmesi mmkndr. 1) Ayrk sistem kanal ebekesi: Bu sistemde evde ve baz sanayi tesislerinde kullanlan sular toplamak zere bir, ya sularn toplamak zere de bir tane olmak zere iki ayr kanal ebekesi yaplr. Son 50 yldan beri bu sistem tavsiye edilmektedir. Bu itibarla yeni kurulan ehirler ile kanal ebekesi yeni ina edilmi yerleim merkezlerinde bu sisteme daha ok rastlanr (ekil 1.1).

ekil 1.1 Ayrk sistem kanal ebekesi

2) Birleik sistem kanal ebekesi: Bu sistemde kullanlm sular ve ya sularn toplayan bir kanal yaplr.

ekil 1.2 Bileik sistem kanal ebekesi 3) Kark sistem kanal ebekesi: Eski ve byk ehirlerin baz blgelerinde birleik sistem, baz blgelerinde ise ayrk sistem kanal ebekesi ina edilebilir. Byle sistemlere kark kanal sistemleri ad verilir.

ekil 1.3 Kark sistem kanal ebekesi

1.2.2. Sistemlerin Karlatrlmas Bir blgede kanal ebekesi planlanrken en uygun sistemin seilmesi gerekir. Bir yerleim merkezi iin hangi sistemin daha iyi olaca blgesel artlara baldr. Burada sistemlerin iyi ve kt taraflar genel olarak ele alnmtr. Ayrca hangi artlarda hangi sistemin tercih edilmesi gerektii de ana hatlar ile belirtilmitir. Sistemlerin mukayesesi: 1) 2) 3) evre sal ynnden letme ve emniyet ynnden Maliyet ynnden

Olmak zere ekilde yaplabilir. 1) Sistemlerin evre sal ynnden karlatrlmas: Birleik sistem kanal ebekesinde, yalar srasnda kanallarda kullanlm su ve yamur suyu karmnn byk bir ksm hibir temizleme ilemine tabi tutulmadan savaklar yardmyla alnarak civardaki bir yzey suyuna verilir. ehir kullanlm sularndan bir ksmnn bu ekilde yzey suyuna karmas, bu yzey suyunun mansap tarafnda kullananlar iin byk bir tehlike meydana getirebilir. Birleik sistemin salk bakmndan en byk mahzurlarndan biri budur. iddetli yamurlar neticesinde meydana gelen ya sularnn miktar kanallarn kapasitesini aabilir. Bu durumda zaman zaman binalarn bodrum katlarn su basabilir. Bu sularn iinde kullanlm sular da bulunduu iin halk sal bakmndan son derece tehlikelidir. Ayrk sistemde bu iki mahzur birleik sisteme nazaran ok azdr. Ayrca scak blgelerde kanal ebekelerinin sebep olduu hava kirlenmesi birleik sistemlerde daha fazladr. nk kurak mevsimlerde, byk apl kanallarda kk debiler akt iin su hz kktr. Neticede kanal tabannda kullanlm su ierisindeki kat maddeler birikir ve scakln da tesiriyle ksa zamanda ayrarak evreye ok kt koku verir.

2) Sistemlerin iletme ve emniyet ynnden karlatrlmas: iddetli yalar sonunda birleik sistem kanal sularnn bodrum katlarna tamas salk problemleri yannda iletme glne de sebep olur. Ayrk sistemde bodrum katlarnn yamur suyu kanallar ile irtibat bulunmadndan byle bir tehlike yoktur. Ayrk sistem kullanlm su kanallarnda kullanlm sularn kanal malzemesi zerindeki zararl tesirlerinden korunmak iin pimi killi malzemeden yaplm borular kullanlr. Birleik sistemde boru aplar byk olduundan kanallarn betondan yaplmas gerekir. Kullanlm sularda bulunan asit ve dier zararl maddeler betonu ksa zamanda andrabilir. Ayrk sistemde kullanlm sularn tasfiyesi hem kolay hem de ucuzdur. Terfi durumunda tulumbalarn terfi debilerinin deiim snrlar kk ve iletme masraflar azdr. Birleik sistemde durum bunun tam tersidir. Ayrk sistemde kullanlm su kanallarnn eimi genel olarak sabit ve caddeye paraleldir. Yamur suyu kanallarn istenilen derinlikte balatarak eimini artrmak ve kesitini kltmek mmkndr. Birleik sistemde bu mmkn olmaz. Birleik sistem kanallarnn aplar ile ayrk sistem yamur suyu kanallarnn aplar hemen hemen ayndr. Yamur sular derinde denmedii iin kaz ve kanal ina masraflar azdr. Hlbuki birleik sistem kanallar blgedeki btn evlerin sularn alacak ekilde yeteri kadar derinde denmelidir. Birleik sistem kanallarnda, kat maddelerin tabana kmemesi iin gerekli olan minimum hzn salanmas ok zordur. Bunun iin yumurta kesit gibi zel en kesit ekilleri kullanlr ve kanallarn sk sk ykanmas gerekir. Ayrk sistemde u kanallar hari bu mahzur yok denecek kadar azdr.

Ayrk sistemde her binann avlusunda iki kanal bulunur. Bu masraf artrabilir. Ayrca kullanlm su kanallarnn yanllkla yamur suyu kanallarna balanma ihtimali de mevcuttur. Bu durum ayrk sistem iin bir mahzur tekil eder. 4) Sistemlerin maliyet ynnden karlatrlmas: Harcamalar genel olarak kanallar, iletme organlar, temizleme tesisleri, iletme ve bakm iin yaplr. ok zaman, ift kanal dendii iin ayrk sistem kanallarnn maliyeti birleik sistemi kanallarnn maliyetinden daha fazladr. Bununla beraber, baz durumlarda bunun terside dorudur. Bilhassa nehir veya deniz kenarlarndaki yerleim merkezlerinde yamur sular ksa yoldan yzey sularn verilebiliyorsa ve kullanlm sularn ehre olduka uzakta kurulmu tasfiye tesislerine gtrlmesi gerekiyorsa ayrk sistemin maliyeti daha dk olur. Baz blgelerde eskiden kalma s kanallar ayrk sistem yamur suyu kanallar olarak kullanlabilir . Bu durumda ayrk sistemin maliyeti daha azdr. ehir civarndaki yzey sularndan su seviyelerinin yksek olmas halinde ayrk sistem yamur suyu kanallar zemin yzeyine yakn denerek yzey sularna verilebilir. Hlbuki birleik sistem kanallarnn s olarak inas mmkn olmadndan kanal boylar uzar. Bundan dolay birleik sistem kanallarnn maliyetleri yksek olur. Tasfiye ve terfi tesislerinin maliyeti ayrk sistemde daha azdr. Ona karlk iletme organlarnn maliyeti ayrk sistemlerde daha fazladr.

1.2.3 Sistem Seimi evre sal tesislerinin projeleri yaplrken yukarda anlatlanlarn dnda blgenin toporafik durumu, iklim artlar, yalarn iddet ve frekanslar ehrin sosyo-ekonomik yaps da gz nnde bulundurulur. Maliyet ynnden en uygun kanal ebekesi sisteminin seimi iin her iki sistemin kaba maliyeti karlmaldr. Ancak bundan sonra en iyi sistem seilebilir. Genel olarak ayrk sistemin tercih edildii durumlar aada verilmitir . 1) Kullanlm su kanallarnn bir noktada toplanma mecburiyetinin olmas ve yamur

suyu kanallarnn eitli noktalardan dearj imkanlarnn bulunmas halinde, 2) 3) 4) Kullanlm sularn terfi edilmesi gerektiinde, Dz arazilerde kanallarnn derinde olmas ve kaz maliyetinin artmas halinde, Kullanlm su kanallarnn yamur suyu kanallarndan daha kk denmesi

gerektiinde, 5) Drenaj alanlarnn, ya sularn yzeyden aktabilecek derecede ksa ve dik

olmas halinde, 6) 7) Zeminin kazy zorlatracak derecede sert ve kayalk olmas halinde Mevcut kanallarnn sadece kullanlm sular alabilecek kapasitede fakat yamur

sularn alamayacak kadar kk olmas halinde 8) Mali imkanlarn ancak kullanlm su kanallarn ina etmeye kafi fakat byk

apl birleik sistem kanallarnn inas iin yetersiz olmas halinde 9) Birleik sistem kanal sularnn binalarn, bodrum katlarn basma ihtimalinin fazla

olmas halinde

Genel olarak birleik sistem kanallarnn tercih edildii haller ise aada zetlenmitir. 1) 2) 3) Hem yamur sularnn hem de kullanlm sularn terfi edilmesi gerektiinde Kanal denecek caddelerin, iki kanal denebilecek kadar geni olmamas halinde Gerekli dzenleme yaplar tekil edilerek yamur esnasndaki ya sularnn

kanaldan alnp yzey sularna verilebilmesi ve kurak hava debisine eit miktardaki kullanlm sularn dier alc ortama veya tasfiye tesisine iletilebilmesi halinde 4) Mevcut yamur suyu kanallarnn debisi yannda maksimum kullanlm su

debisinin ok kk olmas ve kullanlm sularn bu kanallara balanmasnn evre sal ynnden bire mahsuru bulunmamas halinde

1.2.4 Kanal ebekesine Verilen ekiller

Bir yerleim merkezinin kanal ebekesinin ekli byk lde yerleim merkezinin topografyasna baldr. ebekenin ucuza mal edilmesi, ilerde kolayca bytlebilmesi ve iletmenin kolaylatrlmas bakmndan kanallarn kullanlm sular en abuk ve en ksa yoldan aktacak ekilde tanzim edilmesi gerekir. Sahillerde kurulmu ehirlerde tasfiye tesisinin yeri, varsa terfi merkezlerinin yeri, sularn nehre veya denize verildii noktalar uygun bir ekilde seilmelidir. Balang ve cadde kanallarnn byk apl kanallara balanmadan nce, kapasitelerinin mmkn mertebe tamamnn kullanlmasn temin edecek ekilde kanal ebekesi tekil edilmelidir. Blgenin zelliklerine gre kanal ebekelerine verilebilecek ekillerden aada zetlenmitir: 1)Ana Kanal Sahile Paralel Kanal ebekesi: Bu ekil deniz, gl veya nehir kenarndaki yerleim merkezlerinde tatbik edilebilir. Ana toplayc kanallar sahile paralel tali toplayclar ise dik olarak denir. Cadde kanallar da dik istikamette balanr. Ayrk sistemde yamur sular en ksa yoldan alc suya verilir. Nehrin ehri ikiye blmesi halinde nehrin iki kenarnda yer alan toplayclar ters sifonla birletirilerek tek bir kanal halinde tasfiye tesisine sular gtrr. Birleik sistemde toplayc kanallar zerinde tekil edilen dolu savaklar yardmyla savaklanan sular alc ortama verilir. Ana toplama kanallarnda sular tasfiye edildikten sonra alc suya verilir (ekil 1.4).

ekil1.4 Ana kanal sahile paralel kanal ebekesi 2.)Katl Paralel Kanal ebekesi: Bu durumda yerleim merkezi ykseklik bakmndan nehre paralel olarak kademelere ayrlr. Her kademede kullanlm sular sahile paralel toplayclar ile alnr. Daha sonra bu kanallar birleerek ana toplama kanaln meydana getirirler. Ana toplayc kanal sular tasfiye veya dearj yerine gtrr. Bu ekilde alak kotlu blgelerdeki kanallar yksek kotlu kademenin sular ile temizlenecek bir durum alm olur. Ayrca sularn terfisinin gerektii hallerde, tulumbalarn yk de azaltlm olur (ekil1.5).

ekil 1.5 Katl paralel kanal ebekesi

3.)

Dikey Kanal ebekesi : Sahil ehirlerinde tatbik edilebilen en ucuz kanal a

eklidir. Sular sahile dik toplama kanallar ile en ksa yoldan alc suya verilir. Cadde kanallar sahile paraleldir. Ancak alc suyun ok akntl ve hareketli olmas gerekir. Bu ortam nehirse debisinin byk olmas gerekir. Yerleim merkezinin nfusu da fazla olmamaldr. Aksi halde bu sistem uygulanamaz. Yukarda ki artlarn yerine getirilmemesi halinde sular sahile paralel ana toplayc kanal ile toplanp yeteri derecede tasfiye edildikten sonra alc ortama verilebilir. O takdirde ana kanal sahile paralel kanal ebekesi ekli ortaya kar. Dikey kanal ebekesi ekil 1.6 da gsterilmitir.

ekil 1.6 Dikey kanal ebekesi

4.)

Yelpaze eklindeki kanal ebekesi: Bilhassa dz yerleim merkezlerinde bu

sistem kullanlabilir. Deiik yerlerden gelen ayn byklkte ki toplayc kanallar bir noktada birleir. Bu noktada toplanan sular (gerektiinde tulumba ile) tavsiye tesisine veya alc ortama iletilir( ekil 1.7).

ekil 1.7 Yelpaze eklindeki kanal ebekesi 5.) Radyal Kanal ebekesi : Daha ok bir tepe etrafnda kurulmu byk yerleim

yerlerinde uygulanr. Bu durumda ehir, ya blgelerine ayrlmtr. Her blgenin sular ayr ayr toplanarak farkl alc ortamlara veya farkl tasfiye tesislerine verilir( ekil 1.8).

ekil 1.8 Radyal kanal ebekesi (Karpuzcu, 1985)

6.) Halka eklindeki Kanal ebekesi: Bir tepe zerinde kurulmu yerleim merkezlerinde ana toplayc kanal ehrin evresinde tekil edilir ve tali kanallar en ksa yoldan bu kanala balanr.

ekil1.9:Halka eklindeki, kanal ebekesi

Kanal ebekesinin Seimine Tesir Eden Faktrler: Bir yerleim merkezinde kanal ebekesinin tespitinden nce aadaki hususlar incelenmelidir: 1) Topografik Durum, 2) Civardaki derin vadiler, nehir ve derelerin durumu, su ayrm izgileri, 3) Yerleim merkezinde ki bina ve evlerin durumu, (Bitiik nizam, kat ykseklii, bodrum derinlii vb..) 4) ehirdeki yollarnn durumu ve kaplama cinsleri, 5) Blgenin jeolojik yaps, yeralt suyu seviyesi ve deiim, 6) ehrin ime suyu ebekesinin durumu, 7) Civardaki sanayi tesisleri, bu tesislerde kullanlan sularn zellik ve miktarlar, 8) Alc ortam olarak kullanlabilecek yzey sularnn zellikleri, 9) Alc ortam ve son boaltma noktasnn yeri, 10) Tasfiye derecesi ve tavsiye tesislerinin yeri, 1.2.6 ehir Blgeleri ve Gzergah Tespiti: Kanal ebekesi tekil edilecek bir yerleim merkezi: 1) Yzey sularnn su ayrm izgilerine 2) Sanayi, ticari, turistik, sayfiye, sk ve seyrek iskan yerlerine,

3) Terfi merkezleri ve tasfiye tesislerinin gerekli olmasna gre blgelere ayrlr. Bu blgelerde kanallarn ynleri, sularn toplanma yerleri ayr ayr belirtilir. Blgelerin snrlar tefsiye erili haritalardan su ayrm izgileri yardmyla bulunur. ehir blgelere ayrldktan sonra kanallarnn gzergah aadaki ekilde tespit edilir. 1) Ana kanallarn gzergah: Ana kanallar o ekilde geirilmelidir ki btn blgenin

sularnn cazibe ile alabilsin. Bunun iin kanallar ehrin en dk kotlu noktalarndan geirilir. Kanallar mmkn mertebe tefsiye erilerine dik veya dike yakn bir ekilde geirilir. Kanallara verilebilecek eimler genel olarak suyu toplanacak blgede kanallarnn balang noktas ile kanaln son noktasndaki kotlarla belirlenir. Kanal ebekesi geirilirken terfinin gerekmedii ters sifon vb. yaplarn az olduu zm tarzlarnn bulunmasna allmaldr. 2) Cadde kanallarnn gzergah: Kullanlm sular tayan cadde kanallarnn

gzergah blgenin iskan durumuna gre aadaki ekillerde olabilir. a) Bina adasn drt taraftan evreleyen cadde kanallar Keif iskan

blgelerinde bitiik nizamda kullanlr. Bu durumda her binann kullanlm sular cadde kanallarna ayr ayr balanr (ekil 1.10).

ekil 1.10 Binalar drt taraftan evreleyen kanal ebekesi b) Bina adalarnn sadece bir tarafndan geen cadde kanallar: bu ekil

eimli arazide tekil edilmi muntazam bina adalarna tatbik edilir. Kanallar binalarn aa tarafna denir (ekil 1.11). Bu durumda kanal boylar birinciye nazaran %20 ila %40 kadar azalr

ekil 1.11 Dik eimli yerlerde yaplan cadde kanallar

c)

Kadastro adalarndan geen kanallar: Caddelerde genel kanal ebekesi

yoksa baheli tarzda yaplm kooperatif evleri veya lojmanlarda bu sistem uygulanabilir. Bu durumda kanal boylar birinciye nazaran %30 ila %50 nispetinde azalr. Ancak bu sistemin uygulanabilmesi iin her adadaki binalarn, kanallarn bu ekilde tekiline uygulanacak tarzda ina edilmeleri gereklidir (ekil 1.12).

ekil 1.12 Adalarn i bina bloklarndan su alan kanallar

ATIKSU PROJE KRTERLER PROJEDE GENEL KRTERLER Proje kapsamnda projelendirilecek olan birimlerin iletmeye alndktan sonraki ekonomik mrleri ; Pissu ebekesi iin Ana toplayclar iin 30 yl 20-30 yl

Terfi merkezi binalar iin Pompa ve Elektrik donanm iin Terfi hatlar iin Artma tesisleri iin

30 yl 20 yl 20 yl 20-30 yl dr.

Sistemin projelendirilmesinde ve kademelendirilmesinde ekonomik mrler dikkate alnacaktr. Pissu sistemi; kaynaktan balayarak, ev balantlar, parsel bacalar, tali ve ana toplayclar, ana kollektr, artma ve dearj nitelerinden olumaktadr. ebekede hatlar, pissuyun dolatrlmas yerine en ksa yol ile toplaycya ulatrlmas bunun yannda bir aptan doluluk oran elverdii lde faydalanlmas, gereksiz yere ters meyile girip derinlik arttrlmamas dikkate alnarak geirilecektir. Toplayc hatlar iin geni yollar tercih edilecektir. HDROLK KRTERLER Kanalizasyon tatbikat projesinin hidrolik hesaplar Gauckler Manning-Strickler formlne gre yaplacaktr. Bu forml: V=
1 * R2/3 * J1/2 dir. n

Burada : V= Su hz (m/sn) R= Hidrolik yarap (D/4)(m) J= Boru taban eimi (%) N= Przllk katsays beton borularda 0.0130.015 olarak kullanlabilir.

Q=V*A Q=
1 * R2/3 * J1/2 * A dir. n

Q = Borunun tam dolu halde geirdii debi (m3/sn) A = Boru en kesit alann (m2) ifade eder. ller Bankas tarafndan ise Kutter forml kullanlmaktadr. Bu forml

Q=F

a*R b+R

dir.

F = Borunun kesit alan (m2) Q = Borunun tam dolu halde geirdii debi (m3/sn) a = Katsay (beton borular iin = 100 ) b = Przllk katsays (beton borular iin = 0.35) R = Hidrolik yarap (R =F/r) (m) r = Islak evre (m) J = Mecrann eimini ifade eder. Mecralarda akan pissuyun hznn tabanda birikinti oluturmamas yani pissu ierisindeki kat maddelerin boru cidarlarnda tortu oluturarak kanaln ekonomik mrn erken tamamlamamas iin minimum 0,5 m/sn olmaldr. Maksimum ak hz ller Bankasnca 22,5 m/s olarak saptanmtr. Byk hzlar, borunun anmasna ve tahrip olmasna neden olduu ve akm ynnn deitii yerlerde byk itki kuvvetleri oluturduu iin istenmez. Projede aplara gre eim snrlarn gsteren aadaki tablo deerleri esas alnacaktr.

izelge 1.3: Hidrolik kriterler tablosu

ap (mm) Minimum Eim (1/A) Min. stisnai Eim (1/A) Maximum Eim (1/A) Max. stisnai Eim (1/A) Doluluk Oran (%) Max. Baca Aral (m)

200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1200 1400 1600 2000 3000

300 500 600 800 1000 1000 1200 1500 2000 2050 2100 2150 2250 2500

----900 1000 1500 1500 1800 1800 2500 2500 2500 2500 2500 2500

7 7 25 25 25 50 50 50 75 75 75 75 75 75

5 7 15 15 15 ----------

40 50 60 60 60 60 60 60 70 70 80 80 80 80

60 60 70 70 70 80 80 100 100 125 150 150 150 150

NAATA ESAS PROJE KRTERLER a) Atklarn mecralara girip sistemi tkamamas iin aadaki minimum aplarn kullanlmas gereklidir. Ev balantlar minimum: 150 mm. ebeke mecralar minimum: 200 mm. denecektir. b) Mecralarn muayenesi, bakm, temizlii iin aadaki artlarn saland her yerde bacalar tahsis edilmelidir. Yn deimelerinde Eim deimelerinde Mecra ap deimelerinde Sokak mecralarnn balant noktasnda Demiryolu, karayolu, kanal ve dere geilerinin her iki tarafnda muayene bacalar yaplacaktr. c) Muayene bacalarnda mevcut standartlara uyularak ller Bankas tip projeleri kullanlacaktr. Bunlar; Su szdrmaz olmaldr. kelmeyi nlemek iin baca tabanlar eimli durmaldr.

Balantlarn deiik kotlarda olmas halinde uygun tler yaplmal ve minimum ut ykseklii 0,5 m., maksimum ykseklii 4.0 m. olmaldr. d) Mecra aplarnn deitii noktalarda; mecra st mvellit ( srt kotu) kotlar aktrlacaktr. Mecralarn fazla derine girmesini nleme bakmndan; gereken hallerde i st su kotlar da aktrlabilecektir. Gidi dorultusunda ap kltlmeyecektir. e) Mecralarda ynetmelikte ngrlen eimlere uyulacak, ancak istisnai hallerde hz artlar gz nne alnarak bunun dna klabilecektir. f) Mecralarn, kanal, demiryolu, yol ve dere geilerinde, mmkn olduunca en ksa, dz geiler kullanlacaktr. g) Balang mecralarnn i st i srt kotlar normal mecralarn i st srt kotundan /2 kadar yksek olacak ekilde projelendirilecektir. i) Geni caddelerin (en az 20 m. geniliinde ) her iki yanna mecra denecektir. Kanal ap (cm) 20-55 60-80 90-140 140< Maksimum Baca Aral (m) 50 70 90 125-150

KANALZASYON HENDEKLERNN AILMASI emniyeti ve ii sal tzne ve mevcut artnamelere gre 1.50 m. den derin kazlar, ya evli veya iksal almaldr. Fakat daha az derin yerler iinde zel durumlar dikkate alnarak hendeklere ev veya iksa uygulanabilir BORULARIN YATAKLANMASI Mecrann denecei hendek zemini rselenmi ve kararsz ise borunun stne oturmas iin belirli kalnlkta kum akl karm yastk yaplmas gerekir. Kumlu ve ince akll zeminlerde, hendek tabannda oluk alarak borunun alt yzeyi zemine oturtulur. ri ok akll, tal veya kayalk zeminlerde hendek tabanna dorudan oturtma yaplmaz, bu durumda; kum, ince akl veya betonla yataklama yaplr. Zemin artlar ok kt ise veya boru stnde ok az toprak yk kalyor ise, borularn beton yataklanmas ve boru hattnn tama gcnn arttrlmas iin beton gmlek yaplr. Mecra hendei ok zayf ise bilhassa byk apl borularn emniyeti bakmndan, zeminin tama gcn arttracak slah tedbirleri (fore kazk aklmas gibi) alnmaldr. BORULARIN DENMES Atk sular hemen kanalizasyon tesisine alabilmek ve bu konuda doabilecek problemleri asgariye indirebilmek iin, inaata, geici dearj salayarak balanmaldr. ebeke ve toplayclar ikmal edilmi olan parsel baca ve balantlarn da ikmal edip tesisi alr duruma getirmek uygun olur. Borular hendeklere ok yakn istif edilmemelidir. Kazdan kan toprak borular zerine atlmamaldr. Borular hendee zarar vermeden indirilmeli, boru ek yerlerinde szdrmazlk salayarak imalat yaplmaldr. Bunlar yatayda ve deyde kvrml olmamaldr. Boru dzgn ve temiz bir tabana oturmal, borular proje kotuna gre denmelidir. Parsel balants yaplacak yere " C " paras braklmaldr. Borularn baca birleim yerleri dzgn olmal ve baca banketleri zamannda yaplmaldr. Hendek dolgusunda, kl, cruf gibi malzeme ile organik madde atklarndan oluan malzeme(bitki artklar) kullanlmamaldr. ATIKSU DEBSNN BELRLENMES Proje sahasndan gelebilecek szma debisinin hangi kesimde ve ne miktarda alnaca sondaj almalarndan elde edilecek sonuca gre belirlenecektir. Atk su debisinin belirlenmesinde uygulanacak genel formlizasyon aada verilmitir. Q evsel (m3/gn) = q * N * (0.7 ~ 0.8)

q = Gnde kii bana kullanlan su miktar N = Nfus Q ort (m3/gn) = Q prj (m3/gn) =
1 1 1 Q evsel + Q endstri + Q szm 24 8 24 1 1 1 Q evsel + Q endstri + Q szm n 8 24

n = Su kullanm sresi(saat) Q max (m3/h) = Q min (m3/h) =

1 1 1 Q evs + Q endstri + Q szm 12 8 24 1 1 Q evs + Q szm 37 24

1 Q baca 24

Q baca = ( % 5 10 ) * Q evsel

PROJEYE ESAS TEKL EDEN NFUS VE DEB HESAP YNTEMLER NFUS TAHMN METODLARI Aritmetik Art Metodu ys + ys-y1 y= ts-t1(t-t1) y1 = lk nfus saymndaki kii says ys = Son nfus saymndaki kii says t1 = lk nfus saym yl ts = Son nfus saym yl t = Gelecekteki nfus bilinmesi istenilen yl y = Gelecekteki nfus Geometrik Art Metodu Buna bazen logaritmik artta denir. Bu modele uygun bir nfus artnda birim zamanda nfus saysndaki deime yani nfus art hz, o andaki nfus says ile orantldr.

(log ys) + (log ys)- (log y1) (log y) = ts-t1 * (t-ts )

Grld zere aritmetik artla bulunan bantlar, nfusun kendisi yerine logaritmalarnn konulmas suretiyle aynen elde edilmitir (Muslu,2000).

ller Bankas Art Metodu: ehir veya kasabann 1945 senesi ve son defa yaplan nfus saymlarndan faydalanlarak

P= [ a (Ny/Ne)-1]*100 Forml ile oalma emsali bulunur. Burada: P = Nfus art yzdesi Ny = ehir veya kasabann son nfus saym neticesi Ne = ehir veya kasabann 1945 nfus saym neticesi a = ki nfus saym arasndaki sene adedini gsterir Gelime durumuna gre kabul edilecek nfus art yzdesi ller Bankasnca aadaki esaslara balanmtr. P deeri birden kk ise (P< 1) P = 1 alnr. P deeri ten byk ise (P> 3) P= 3 veya kan deerin alnp alnmayaca ller Bankas ile birlikte kararlatrlr. P deeri bir ile arasnda ise (1 P 3) P nn bulunan deeri kullanlr.

Beldenin mevsimlik nfusunda byk fark olan yerlerde nfus saym sonular ile birlikte bu husus ayrca belirtilir ve ihtiya hesabnda gz nnde tutulur. Askeri birlik, sanayi, turizm ve benzeri nedenlerle sayma gre nfusun olaan st art ve bunun beklenmesi halinde idareyle anlamaya varlr. Gelecekteki Kent Nfusunun Bulunuu Ng = Ny (1+P/100)+5+n Ng = Son saymdan (30+n) veya (30+5+n) yl sonraki nfus Ny = Son saymdaki nfus P= Nfus art yzdesi N= Proje yl ile son saym arasndaki yl saysdr.

GELECEKTEK SU HTYACININ HESAPLANMASI Gelecekteki nfus hesaplandktan sonra bu nfustaki topluluun su ihtiyacnn belirlenmesi gerekir. Bir kiinin su ihtiyac yerleim blgesinin nfusuna, iklimine, hayat seviyesine, su tarifesine ve benzeri birok etkene bamldr. Bu etkenlerin her birinin su ihtiyacn ne miktarda etkilediini kesin olarak saptamak mmkn deildir. Bunun iin bu etkenlere baml olarak geree en yakn olan su ihtiyacn belirleme yoluna gidilir. Bir kiinin gnlk su ihtiyac, ller Bankas ynetmeliklerine gre nfusa bal olarak artmaktadr (izelge 3.1). Ortalama Gnlk htiya Yerleim blgesindeki bir kiinin gnlk ortalama su ihtiyac, yerleim blgesinin nfusuna bal olarak ller Bankas 111 numaral talimatnamesinde verilmitir. izelge 3.1 Nfuslarna gre su ihtiyac (OH1) (Samsunlu,2000) Gelecekteki Nfus (Ng) Ng < 3000 3000 < Ng< 5000 5000 < Ng< 10000 10000< Ng< 30000 30000< Ng< 50000 Su htiyac (OH1)(lt/Nfus. Gn) 60 70 80 100 120

50000< Ng< 100000 100000< Ng< 200000 200000< Ng< 300000 300000< Ng

170 200 225 (idare ile birlikte karar verilir.)

Aradaki nfus deerleri iin interpolasyon yaplr. izelgedeki deerler bir kiinin bir yaz gnndeki ortalama su ihtiyacdr. ller Bankasnca verilen bu deerler deien artlar ve artan ihtiyalar nedeni ile proje iin ortalama gnlk ihtiya olarak kabul edilmitir. Bunun iin yaz gn ihtiyac 1,5 ile arplarak bulunur. izelgeden bulunan su miktarlarnn birimi lt/Nfus. Gndr. Halbuki boru boyutlandrlmasnda lt/sn birimi geerli olduundan bulunan deerler lt/sn Biimine evrilir. Bu evirme aadaki formlle yaplr. Ng.QH1 QHO= 86400 QH1 = izelge 3.1 den alnan deer (lt/Nfus. Gn.) Ng = Gelecekteki projelendirme nfusu QHO= Gelecekteki nfusun su ihtiyac (lt/sn) 86400= Bir gndeki saniye saysdr. Projelendirmede zellikle kk yerleim blgelerinde hayvan ihtiyac byk deerleri kullanlr. Hayvan ihtiyac olarak belirleyebileceimiz debi deerleri kullanlr. Hayvan ihtiyac olarak; Byk ba bir hayvan iin 50lt/gn Kk ba bir hayvan iin 15lt/gn Deerleri kullanlr. Hayvan ihtiyac olarak belirleyeceimiz debi ise aadaki formlle hesaplanr. (NBH x 50) + (NKH x 15) QHAY = 86400 (lt/sn)

QHAY = Hayvanlar iin su ihtiyac (lt/sn) NBH = Mevcut byk ba hayvan says NKH = Mevcut kk ba hayvan says

3.2.2 Azami Gnlk htiya Kentlerin su tketimi gnler arasnda farkllk gsterir. Suyun fazla kullanld kabul edilmitir. Bu nedenle yaz gn su ihtiyac, Q HY, (maksimum gnlk ihtiyac) gnlk ortalama ihtiyac 1,5 kat olarak hesaplanr. 3.2.3 Azami Saatlik htiya Gnlk baz saatlerinde su kullanm ok fazla olmaktadr. Bu nedenle sistemin nasl altn kontrol edebilmek iin saatlik maksimum debiye Q Ha, ihtiya vardr. Bu debi deerinin yaz gn ihtiyacnn 1,5 kat olaca ller Bankasnca kabul edilmitir. QHa = 1,5 x QHy 3.2.4 Sanayi htiyac Sanayi suyu ihtiyac, byk sanayinin yer ald organize sanayi blgelerinde Q BS = 0,5 ila 0,85 lt/sn.ha mertebesinde olmaktadr. ok byk ve mnferit sanayi tesislerinde ise ihtiyac retim cins ve miktarna gre tahmin etmek gereklidir. Sanayinin ihtiyac olan su miktarlarn yaklak olarak sanayi blgesinin kaplad alandan da bulmak mmkndr. Ancak elde gerekli veri olmad zaman bu yntem kullanlr. QBS = QBS1 x ABS (lt/sn) QKS = QKS1 x AKS (lt/sn) QBS1 = Byk sanayi blgesinde birim alanda (ha) kullanlacak olan su debisi QKS1 = Kk sanayi blgesinde birim alanda (ha) kullanlacak olan su debisi ABS = Byk sanayi yerleme alan (ha) AKS= Kk sanayi yerleme alan (ha) QBS = Byk sanayi su ihtiyac QKS= Kk sanayi su ihtiyac

Sanayi ihtiyac halk ihtiyacnn yzdesi olarak ta hesaplanabilir. Genellikle sanayi debisi olarak halk ihtiyacnn 0,10 ila 0,20 si arasnda bir deer alnmas uygun olmaktadr. 3.2.5 letim Debisi Kentin ihtiyac iin depoya iletilmesi gereken su miktar insan, hayvan ve zel su ihtiyalarnn toplamdr. Q iletim = Qinsan + Qhayvan + Qzel (lt/sn) 3.2.6 Yangn Debisi Yangn debisi zellikle tali borularn boyutlandrlmasnda nemlidir. nk tali borularda yangn debisine gre datlmas gereken suyun debisi ok ufaktr. Bundan dolay borular izelge 3.2 de grlen yangn debilerini de tayacak kapasitede boyutlandrlmaldr. izelge 3.2: Yangn Debileri (Samsunlu, 2000) Nfus (Ng) Ng<10000 10000< Ng<50000 50000<Ng 3.2.7 ebeke Debisi Ana Boru (lt/sn) 5 10 20 Esas Boru (lt/sn) 5 5 10 Tali Boru 2.5 2.5 5

Kentlerin su ihtiyac gn iinde deiiklikler gsterir. Bu nedenle bazen ufak bazen de byk debilerin kaldrlmas gerekmektedir. Bu deien ihtiyacn karlanabilmesi iin depodan kente gnderilecek olan su (ebeke debisi) aadaki formlle hesaplanr. Qebeke = 1,5 Qiletiim + Qyangn (lt/sn) 3.2.8 Szma Debisi ller Bankas artnamesine gre yeni kan betonarme borularda szma debisi sfr kabul edilmektedir. Qsz = 0 lt/sn

3.2.9 Kentin Arlkl Toplam Sokak Uzunluu Nfus younluk katsaylar kullanlarak kentin fikitif (hayali) sokak uzunluu (Arlkl toplam sokak uzunluu) ( Li. ki)bulunur.

3.2.10 Dn Sresi

Datlan suyun az bir ksm (buharlar, bahe sulanr v.s) su toplama azna dnmez kanala dnen su miktarnn datlan suya oran P1 katsays ile gsterilir. zel durumlar olmazsa emniyetli tarafta kalmak iin datlan suyun tamamnn kanallara ulat kabul edilir. Yani P1 = 1 deeri kullanlr. Bir gnde datlan suyun daha ksa bir zaman aralnda kanalizasyon sistemine dnebilecei P2 katsay ile tanmlar. Bu katsay kente 24 saatte verilecek suyun Td saat kadar srede geriye dnmesi esasna gre bulunur. ounlukla 24 saatte datlan suyun Td = 12 saatte geriye dnecei kabul edilir. (ller Bankas artnamesi). Bylece:

P2 =

24 Td

24 = 12 = 2

deeri hesaplarda kullanlr.

Bu deer kylerde Td = 8, Bykehirlerde Td = 16 olarak alnarak hesaplanr.

3.2.11 Birim Kullanlm Su Debisi P1, P2, Li.ki deerleri saptandktan sonra (qk) Birim kullanlm su debisi (fikitif datm debisi) aadaki formlle hesaplanr.

qk =

P1 * P 2 * Qile Li * ki

Qkul Li * ki

(lt/sn/m)

3.3 Kanalizasyon Sistemleri le lgili Baz Terimler 3.3.1 Muayene Bacalar Bacalarn tabannda, su akmn mmkn olduu kadar az bozacak biimde, su arklar, meydana getirmelidir. Baca kare ve daire planl olarak yaplr. Kare plan olanlar daha iyi alma imkan salasalar da daha pahaldr. Sokaklarn kavak yerleri ile mecralarn gerek yn ve gerekse meyil deitirdii her yerde bir muayene bacas konulur.

3.3.2 utlar ve utlu Bacalar Yanda dklen kanallarn yksekte bulunmas halinde sutlu bacalar kullanlr. Aksi takdirde bu kanallarn daha derine denmeleri gerekecektir. Bu da ekonomik deildir. Minimum ut miktar 0,5m maksimum ut miktar 4.00m alnacaktr. (ller Bankas artnamesi).

3.3.3 Ykama Bacalar Balang kanallarnn yukar ksmlar genel olarak az bir atk su debisi alr. Bu sebeple burada 20 cm apl kanallarda taban kelmelerine meydan vermeyen hzlarn elde edilmesi mmkn olmaz. Byle kanallar zaman zaman ykanmaldr. Ykama iin lzumlu su yakndaki yangn musluuna bal bir hortum vastasyla temin edilir. Su kanala verilecek gereken hzlar salanr ve kelmenin nne geilir. (Ek 9 da ayrntl baca detaylar gsterilmektedir) 3.3.4 ksa i kanal ve emniyet asndan kanal yan duvarlarnn duraysz hale gelmemesi iin kanaln her iki yan tarafna toprak ykn karlamak amacyla tahta koruma duvarlar yaplr. ller Bankasnca kayar zeminlerde kanalizasyon inaatlar yaplrken iksa ile geilmesi nerilmitir. 3.3.5 ev Ykseklii fazla ve toprak yknn ok olduu kanallarda 1/3 veya ev yaplr ve topran kanal ierisine devrilmesi engellenir. i ve kanal emniyeti asndan nemlidir. 3.3.6 Palplan Birbirine gemeli elik ubuklarn topraa aklmasyla kanal yan duvarlarnda elikten perde oluturulmasdr. Kanal yan duvarlarndan gelecek toprak ykn kaldrmak iin iki elik perde arasna gsleme elii ad verilen elikten bir malzeme konulur. Bu elik malzeme elik perdelerin yana yklmalarn engeller. i ve kanal emniyeti asndan nemlidir.