YÜZELLİL

YÜZELL LİKLER
KLER

Sait Çetinoğlu
2007

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 2

İçerik
Giriş ................................................................................................. 3

Listelerin Hazırlanması .......................................................................... 4

Yüzelliliklerin “af”fı ............................................................................ 11

Ve bir tavır........................................................................................ 12

Ek 1-150’likler Listesi ........................................................................... 13

Vahideddin’in Maiyeti ........................................................................... 13

Kuvve-i İnzibatiye’ye Dahil Kabine Üyeleri .................................................. 13

Sevr Antlaşmasını İmzalayan Heyet Üyeleri ................................................. 13

Kuvve-i İnzibatiye’ye Dahil Olanlar ........................................................... 13

Mülkiye ve Askeriye Mensupları ............................................................... 13

Ethem Bey ve Arkadaşları ...................................................................... 14

Çerkez Kongresi Üyeleri......................................................................... 14

Polisler ............................................................................................ 15

Gazeteciler ....................................................................................... 15

Diğer Şahıslar..................................................................................... 15

150’likler listesinin altında imzası bulunan hükümet üyelerinin listesi şöyledir ...... 16

Ek 2: ............................................................................................... 17

Çerkez Milletinin Düveli Muazzama ve Âlemi insaniyet ve Medeniyete Umumî

Beyannamesi ...................................................................................... 17

Ek 3 ................................................................................................ 19

Resimler ........................................................................................... 20

Kaynakça .......................................................................................... 22

www.peyamaazadi.com
 Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 3

Giriş

İttihatçı hedef olarak Anadolu’nun ulusal homojenliğini sağlayan ,“Milli Mücadele”yi

“zafer”le noktalayan, Anadolu’daki etnik temizliği Lozan’da onaylatan Ankara
Hükümeti’nin Lozan delegasyonunun eli masada çok rahattır. Büyük Devletlerin
Anadolu’da etnik açıdan adaletli, ikna edici ve kalıcı bir barış perspektifinden yoksun
olduklarını, Küçük Asya’daki temel sorunlara tatmin edici bir çözüm bulmakta ne kadar
isteksiz olduklarını Kemalist Yönetim anlamakta gecikmemiştir. Bunları Lozan
delegasyonundan Rıza Nur’da açıkça görmek mümkündür.

Gerek Ankara gerekse İtilaf Devletleri Lozan’da neyin pazarlığının yapıldığının

bilincindedirler, pazarlık her iki taraf içinde kazançlıdır, “İtilaf Devletleri, Lozan
Antlaşmasıyla soğuk savaş1 ruhunun hâkim olduğu bir anlaşma taslağı imzalamışlardı[r]:
Başlıca sorunları, SSCB ve İslami akımlardan uzak tutabilmek maksadıyla, güçlenmiş bir
Türkiye’yle anlaşmaktan ibaretti[r]. O zamana dek görülmedik boyutlarda bir etnik
temizliği diplomatik olarak tasdik etmek pahasına da olsa bu düşüncelerini
gerçekleştirdiler”2. Etnik temizliğin kurbanları açısından bu tasdik; “İtilaf Devletleri, Şark
meselesini kendi çıkarlarına en uygun şekilde ayarladığından beri, yani kapitalistler,
Osmanlı imparatorluğunun parçalanmasını önlemeğe karar verdiği andan itibaren, bizim
Küçük Asya’daki davamız, ana rahminde ölmüş bir çocuktan farksızdır”3. Mustafa Kemal
ünlü nutkunda ; “Lozan’da behemehal sulhun yapılacağından emindim” derken herhalde
bunları ifade ediyordu.

Ermeni Sorununu Soykırımla çözümleyen ittihatçılar Rum kökenli yurttaşlarını da mübadele

ile sınır dışı etme fırsatını Lozan’la kolay yakalamışlardır. Delegasyondan Rıza Nur bütün
bunları ne kadar kolay kazandığına kendisi de şaşırmaktadır; “Bu mübadele benim
Türkçülük noktasından esas emelim idi; fakat böyle tarihte görülmemiş bir şeyi nasıl teklif
edeceğim diye öteden beri düşünüp duruyordum. Şimdi kendi kendine ortaya geldi. Yani
gökten düşmüş minkudret oldu… İngiltere Türkiye’yi parçalamaya alet ve vesile olan bir
unsuru Türkiye’den çıkarmak istiyor ki: Bu Türkiye denilen uzviyetin sağlam olmasını
istemek demektir. Hala maddi surette bunun hakikatine vakıf olamadım. Galiba
Hıristiyanları bilahare kesilmekten kurtarmak fikrindeydiler. Sadece bu”4.

Her savaşın sonunda yapılan antlaşmalarda savaşın sonuçlarını ortadan kaldırmak üzere
tarafların bir genel af ilan etmeleri bir gelenek olduğu gibi, Lozan Antlaşmasının
hükümlerinden biri de antlaşmaya taraf olan devletlerin bir genel af ilan edecekleridir.

1 “Soğuk Savaş” ve “Detant” her ne kadar İkinci Savaş sonrası terim olmasına karşın 16 Mart 1921 tarihinde
imzalanan İngiliz-Sovyet Ticaret Antlaşması ve aynı tarihte imzalanan Sovyet-Türkiye Dostluk ve Kardeşlik
Antlaşması ve Yine aynı gün Londra’da Bekir Sami ile Robert Vansittart arasında imzalanan anlaşma sonrası
oluşan atmosfer “detant” ruhu taşımaktadır. İngiliz-Sovyet Antlaşması tarafların çıkarlarına ve nüfuz alanlarına
karşı eylemlerde bulunmaması hükmünü içermektedir. İngilizler Mart 1921 den itibaren Anadolu’daki Türk-
Yunan Savaşında tarafsızdırlar. İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiseri John de Robeck’in ifadesiyle: “Bunun
[Sovyet-İngiliz yumuşamasının] , Türkiye’de bir çözümü beraberinde getirecek uygun bir an olduğunu kavramak
durumundayız; ve İmparatorluğumuzla Rusya arasında bir tampon oluşturmak bizim için bir hayati önemdedir.”
(Akt. Bülent Gökay, Emperyalizm ile Bolşevizm Arasında Türkiye Çev. Sermet Yalçın Agora Kitaplığı 2006 s 153)
Tampon bir devlet olarak Türkiye İngiliz çıkarlarına uygundur. Lozan’la birlikte, “Türkiye iki rakip güç arasında
tampon olarak kalabilir ve böylece ulusal varlığını kurtarabilirdi… Sonunda, Türkiye’nin bağımsızlığı kuzeyde
Rusya ve güneydeki Büyük Britanya arasında ne kadar mümkünse o kadar emniyetle sağlandı”( Bülent Gökay,
Emperyalizm ile Bolşevizm … s 229) Bir başka açıdan da Lozan’da Türkiye Cumhuriyeti’nin “kuruluşu”nu,
“[S]avaş sonrasının yeni dünya düzeninde zayıflamış pazarlara göre güçlü ulusal özelliği olan pazarların tercih
edilir olduğu” (Tolga Ersoy, Lozan Bir Antiemperyalizm Masalı Nasıl Yazıldı, Sorun Y. 2004 s.148) bir anlayışın
eseri olduğunu da söyleyebiliriz.
2 Kieser Hans-lukas, Iskalanmış Barış, Çev Atilla Dirim, İletişim Y. 2005 s 714
3 Sotiriyu, Dido Benden Selam Söyle Anadolu’ya Çev Atilla Tokatlı Sander Y. s 201
4 Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım Cilt 2, İşaret y. 1992 s 255-256

www.peyamaazadi.com
 Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 4

Ancak elinin güçlü olduğunu bilen Ankara affa taraftar değildir. İlan edeceği bir genel af
içerideki muhaliflerini temizlemesini engelleyeceğinin bilicindedir. “Vatanımızda başka
ırkta, başka dilde, başka dinde adam bırakmamak en esaslı, en adil, en hayati iştir”5
düsturu ile yola çıkan Lozan delegasyonundan Rıza Nur, genel affın sınırlarını daralttırarak,
bu meyanda muhaliflerden kurtulma hesabında başarılı olacak ve Lozan’da 150 kişiyi bu
affın dışında bırakmayı başaracaktır.

Rıza Nur; “ben burada adedi kararlaştırdım. Şahıslar yoktur. Sonra Mustafa Kemal istediğini
bu adede dahil etmiş”6der. Ankara bu sayede muhaliflerinden kurtulacağı gibi ileride
muhalif olabilecek kişileri de listeye alarak, geleceğini de garantiye almak istemektedir.
Ankara’nın (ya da R. Nur’un deyimiyle Mustafa Kemal’in) istediği kişileri genel affın dışında
bırakarak, ülke dışına çıkarma ya da artık ülkeye giriş izni vermeme yetkisini Lozan’da
alarak en azından şimdilik kaydıyla 150 kişilik muhalif yada muhalif potansiyelini taşıyan
kişilerden kurtulacaktır. Yüz ellilikler, muhalefeti temizleme zincirinin halkalarından
biridir.

Cumhuriyet Tarihine Yüzellilikler diye geçen kişilerin listesine baktığımızda bunların

Mustafa Kemal’in otoritesini tanımayan kişiler olduğu yada gelecekte ona muhalefet
edebilecek kişiler olduğu görülmektedir. (Bu yazıda 150’likler sadece Ankara Hükümeti
otoritesi karşısındaki konumuyla ele alınmıştır, göreceli bir kavram olan “hain” kategorisi
elbette ki konumuzun dışındadır)

Listelerin Hazırlanması
Yüz elli kişilik listenin hazırlanması ve Meclisin gizli oturumunda görüşülmesi sırasında,
Dahiliye Vekili Ahmet Ferit (Tek), uygulanan prensipleri açıklarken, yaptığı konuşma bu
listenin hazırlanmasında göz önünde bulundurulan prensibin Ankara Hükümetini tanımayan
kişilerden oluşturulması gerektiğine işaret eder:
"Efendim, prensip diye ne istiyorsunuz? Hain, hain, ne prensibi? Yalnız hıyanetin vecih ve
nevi itibariyle ancak tasnifi kabil olur. Yoksa prensip nedir? Demin arz etmiş olduğum
vech üzre Sevr muahedesini kabul ve imza eden kabine, Sevr muahedenamesini Paris’te
imza eden heyet-i murahhasa, sonra Kuvay-ı İnzibatiye, sonra Çerkez Ethem ve avanesi,
İzmir Çerkes kongresine murahhas olarak iştirak edenler, hıyanet-i vataniyede bulunan
memurin-i mülkiye ve askeriye, hıyanet-i vataniye ile maznun polis rüesası, hain
gazeteciler, sonra hıyanet-i vataniyede bulunan diğer eşhas.”7

Ferit Beyin burada işaret ettiği muhalefeti vatan hainliği olarak algılama prensibi
gelenekselleşecektir. Bundan böyle muhalefet vatan hainliği olarak algılanacak
günümüze kadar uzanacaktır.

Listeye bakıldığında da bu prensibe uyulduğu görülecektir; Listede M. Kemal Paşa’nın

otoritesine başkaldıranlar ile ileride muhalif olan kişilerin olmasına dikkat edilmiştir. Bu
seçim yapılırken çok zorlandıklarını ve çok çaba sarf ettiklerini teslim etmek yerinde olur.
Çünkü tüm muhalefeti yüz elli kişilik listeye sığdırmak olağan üstü bir çaba
gerektirmektedir. Nitekim son ana kadar liste belirsizdir. Kendilerini muhalefetin
temizlenmesine adayanlar o kadar kendilerinden geçmişlerdir ki, bu kendinden geçiş ve
muhalefet eden ve edebilecek herkesi bu listeye dahil etme çabası sonunda, liste 149 da
kalmıştır. Listenin bir kişi eksik kaldığını son anda fark ederler. 16, 22 ve 23 Nisan 1924
tarihlerinde, “150'likler konusu Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin gizli oturumlarında ele
alınmış, 23 Nisan 1924 günü akşamı da Bakanlar kurulu, Millet Meclisindeki gizli ve açık
görüşmelerin, yapılan hazırlık çalışmalarının ışığı altında 149 kişilik bir liste hazırlamıştır.

5 Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım Cilt 2 s 260

6 Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım Cilt 2 s 285
7 Aktaran:Erdeha Kamil Yüzellilikler yahut Milli Mücadelenin Muhasebesi Tekin Y 1998 s 19

www.peyamaazadi.com
 Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 5

Onanmak üzere Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa'ya sunulan bu listeye Gazi, 1
Haziran 1924 günü, Köylü Gazetesi sahibi Refet'i de katmış ve listeyi onamıştır.”8

Ankara Hükümeti’nin başından beri en önemli sorunu içte kabul görmektir. Kendi
Meclis’inin otoritesini her şeyin üstünde tutar ve bu otoriteyi sağlamanın en önemli
araçlarından biri de İstiklal Mahkemeleridir. En bunalımlı günlerinde bile bu mahkemelerin
ordulardan daha faal olduğunu söylersek abartmış olmayız. Tanınmak uğruna istiklal
Mahkemeleri, neredeyse taş üstünde taş, omuz üstünde baş bırakmayacak derecede
faaliyet göstermişlerdir.

Bu sert önlemlere rağmen Ankara hükümetini tanımayan unsurlar çoğunluktadır ve bunların

barış antlaşmasının “af” şartına rağmen tasfiye etme kararlılığındadır. Bunların başında da
basın gelmektedir. Bir kısım basın mensupları yüzeli kişilik listeye alınarak tasfiye edilecek
kalanları da 1925 yılında Takrir-i Sükun Kanununun verdiği fırsatla İstiklal Mahkemelerinde
terbiye edilecektir.

Adana'da Ferda (Sahibi: Fanizade Ali İlmi), İzmir'de Müsavat (Sahibi: İzmirli Hafız İsmail),
Köylü (Sahibi: İzmirli Refet, başyazarı: Ferit), Balıkesir'de İrşad (Sahip ve başyazarı: Trab-
zonlu Ömer Fevzi), Bandırma'da Adalet (Sahibi: Bahriyeli Ali Sami), Edirne'de Temin (Sahip
ve başyazarı: Mustafa Neyyir), İstanbul'da Alemdar (Sahibi ve başyazarı: Refik Cevat,
sorumlu müdürü Pehlivan Kadri) adlı gazeteler muhalif basının örneklerindendir.9 Bu basın
mensupları yüz elli kişilik sürgün listesine dahil edilmekten kurtulamamışlardır.

Ankara memleketten sürüleceklerin listesini çok uzun zamandan beri hazırlamaktadır. 3

Şubat 1921 günü akşamı Ankara istiklal Mahkemesi reisi Topçu İhsan (Eryavuz) durumdan
vazife çıkararak listeyi hazırlamaya başlar:
“Güzel ama Paşam, biz, tarihe hiçbir vesika, ve müsbet hadise bırakmıyoruz ki... Sizin bu
af ve müsamaha hissiniz devam ettikçe, kim vatanperver, kim bugünkü şerait içinde
münhasıran şahsını düşünmüş, hatta hiyanet etmiş, tarih bunu tesbit edemeyecek... Ben,
istiklâl Mahkemesi Reisi olarak konuşacağım:
Önümüze gelen dosyaları tetkik ve neticelendirirken, görüyorum ki, asıl mücrimler
karşımızda değildir. Bizim elimize geçenler, onların vasıta-i mel'anetleridir... Diyelim ki
bugünkü şerait içinde onları adalet huzuruna sevkedebilmek kudretine malik değiliz.
Fakat meselâ, Damat Ferit habisi için bir karar alabildik mi? Alamadık... Hatta onun
efendisi Padişah için bir tel'in kararı kabul edebildik mi? Diyelim ki henüz zamanı ve sırası
değil... Fakat bir gün elbette bunların huzur-u millette hesaplarını görme günü gelecek-
tir... Böyle olmasa bile, faaliyet ve gayeleri tarihe intikal ettirmek için, şimdiden
hazırlıklı olmalıdır. Siyasiyat cilveleri içinde, öyle hadiseler unutuluyor ki, yarın,
hakikatleri elde etmek imkânsız hale gelecektir.”10

Aradan bir buçuk yıl geçmiş, 3 Şubat 1921 günkü şartlar değişmiştir. Lozan arifesi Gazi,
İhsan Bey’in de olduğu önderleri yemeğe çağırarak söze başlar:
“İhsan Bey... Hatırlar mısınız, bir gün sizinle ve zannediyorum ki Doktor Adnan ve sabık
Maliye Vekili Ferit Bey'lerin bulunduğu bir hususî toplantıda, zaferden sonra memlekette
kalması, vatanın huzuru itibariyle mucibi endişe olacak kimselerin listesinden
bahsetmiştik ve hatırımda kaldığına göre, siz bunların daha o zaman tesbitini istemiş-
tiniz. Şimdi Yusuf Kemal Bey, her beynelmilel muahedenin bir affı derpiş ettiğini
söyleyerek, böyle bir ihtimale karşı hazır bulunmamızı istiyor...O halde, bizim
yapacağımızı tasavvur ettiğimiz hazırlıklar, bir emrivaki oluyor demek. Ne dersiniz?” 11
diyerek tartışmayı açar.

8 Soysal İlhami 150’likler Gür Y 1985 s 6

9 Erdeha Kamil Yüzellilikler yahut Milli Mücadelenin Muhasebesi Tekin Y 1998 s 22
10 Soysal İlhami 150’likler s 13-14
11Soysal İlhami 150’likler s 14-15

www.peyamaazadi.com
 Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 6

İsmet Bey (İnönü) affa layık olamayanların şimdiden tespitinin zaruri olduğunu, İhsan Bey,
Af dışında bırakılacakların kimler tarafından hangi yetkiyle saptanacağını, hangi tarihten
itibaren suç işleyenlerin bu listeye dahil edileceğini söyleyerek bir takım endişelerini
belirtir. İsmet Bey “Paşam... İhsan Beyefendi, tehlikeli bir bahis üzerindedir: Mücadele-i
Milliye'nin sebepleri olarak Mondros Mütarekesi'yle Sevr Muahedesi'ni söyledi. Mesul, mütareke ve
muahedenin kendisi değil, onları imzalayanlar olduğuna göre, böyle bir tezin kabulü halinde
vaziyet ne olacak?

İhsan Bey, anılarında bu sahne için şöyle yazar: Orada olanlardan birçoğu, bu İnce nükteyi
kavrayamamışlardı. Mondros Mütarekesi'ni imza eden Hüseyin Rauf Bey'di... Rauf Bey de o
tarihte İcra Vekilleri Heyeti Reisi, yani Başvekil idi... Sadece Gazi'nin dudaklarında bir
tebessüm dolaştı.”12
O gün karar alamazlar ve dağılırlar herkesin aklında artık liste vardır. İlerleyen günlerde
Başbakanlıkta, İçişlerinde, Erkan-ı Harbiye’de çalışmalar başlatılır herkes liste peşindedir.
Bu işin öncüsü olan İhsan bey listelere vakıf oldukça kaygısını ifade etmekten kendisini
alamaz “Demek ki hadiselere his hakim olmaya başladı” der ve Heyet-i Vekile’de tartışılan
isimleri beğenmez.

Bunların yanında böyle bir listenin hazırlanmasına karşı olan kişi Heyet-i Vekile’nin başında
olan Rauf (Orbay) Bey’dir. Rauf Bey listenin hazırlanmasına yandaş olmaz. Hariciye Vekili
Yusuf Kemal (Tengirşek) Bey mecliste yapılacak listenin olağan olduğunu savunur. İsmet
Bey’de Lozan’ın birinci evresinde bir kısım tebaanın aftan istisna edileceğini belirtir lakin
bunların kimler olduğunu, suçlarını, kesin sayılarını ve neden suçlu sayıldıklarını açıklamaz,
çünkü kendisi de bilmemektedir.
Listeler Dahiliye Vekaletince hazırlanarak Meclise getirilir. Mebuslara, 600’lük, 300’lük ve
150’lik seçenekler sunulmuştur.

Konunun Meclisteki Tartışmaları sırasında kürsüye gelen Yusuf Akçora’nın konuşması

mecliste konuya verilen önemi! göstermesi bakımından ilginçtir:
“Efendiler, sanıyorum ki, her gün üç defa kürsüye gelerek zamanınızı harcayan
arkadaşlarınızdan değilim. (Bravo sesleri, gülmeler). Kırk yılda bir çıkmışım. Belki makul
bir söz söyleyeceğim. Şurada pek tanımadığım ve kendilerine düşünce açısından hiç karşı
çıkmadığım arkadaşlar da ayak patırdısı yapıyorlar. Nedenini anlamıyorum.
Simdi sanıyorum ki, görevlerimizden en önemlilerinden birisini, yalnız aklımızla değil,
vicdan ve kalbimizle ilgili her görevi yapmak üzere bulunuyoruz. Dolayısıyla bu konuda
pek fazla acele... (Bu sırada konuşan kişiyi dinlemek istemeyenler, kendi aralarında
yüksek sesle konuşmaktadırlar. Akçoraoğlu, onlara doğru seslenerek): Efendim, müsade
buyurur musunuz? Yoksa Bakanlar Kurulu mu toplantı halinde. (Gülüşmeler) Millet
Meclisi, çeşitli görevlerinden birini sanıyorum ki şu anda yargı görevi yapıyor. Ve öyle bir
karar verecektir ki, bu karar sonunda Türkiye'de bulunan ve eskiden Osmanlı saltanatı
uyruğunda bulunan ve içlerinden bazıları üzülerek söylüyorum, birçoğu Türk olan bazı
kişileri, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından kovacağız. Sanıyorum ki herhangi bir adam
için verilecek kararların en ağırını vereceğiz. Liste çabuk gelsin, aç, akşam yakın, iftara,
yetişeceğiz, görüş ve düşünüş geçerli olamaz. Bu konuda önce kişiler gelmeden,
prensipleri hukukî bir biçimde saptamak gerekir… Ne var ki o gün o saatlerde Meclis
Genel Kurulu’nun prensip, hukuk kuralları gibi sorunlarla uğraşma sabrı yoktur. Bir an
önce, kimlerin 150’likler listesine girdiğini öğrenmek istemektedirler.”13

Yusuf Beyin adların tartışılmasından önce işin 'kurallarının saptanması gerektiği yolundaki
direnişi kırıldıktan sonra Meclis gizli oturumunda İçişleri Bakanı Ferit Bey, 150'likler taslak
listesi hakkında bilgi vermeyi sürdürüp, şöyle der:
“Efendim işte 150'lik liste... İşte 300'lük liste... İste 600'lük liste... Yusuf Beyefendi bir
prensipten söz ettiler. Dediler ki, prensipleri koyalım. Demincek, yüksek kurulunuza
belirttiğim gibi, biz de adları öyle karmakarışık yapmadık. Biz de kendimizce bir prensip

12 Soysal İlhami 150’likler s 16

13 Soysal İlhami 150’likler s 39-40

www.peyamaazadi.com
 Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 7

yaptık. Yaptığımız defterde şu biçimde saptadık. Önce, kaçak Vahideddin'in yanındakiler.

Birer birer adlarını söyleyeceğim. Ancak Yusuf Beyefendiyi inandırma, rahatlatmak için
önce prensiplerden söz edeceğiz.
Sözünün tam burasında Akçoraoğlu söz atar, yalnız beni değil der. Ferit Bey sinirlenmiştir,
işte bu noktada:
Efendim, prensip diye ne istiyorsunuz? Hain, Hain. Ne prensibi? Yalnız ihanetin yol ve
türü bakımından ancak bir sınıflandırma olur, yoksa prensip nedir? der.
Akçoraoğlu, bu sert ve ters çıkış karşısında, Kaçak Vahideddin'in yanındakiler haindir deyince bu
kere oturumu yöneten Başkan Fethi Bey (Okyar) kızar. Demin zat-ı aliniz, şikayet ediyordunuz der.
Yusuf Akçoraoğlu: Hakkınız var Reis Bey demekten başka çıkar yol bulamaz.”14

Ferit Bey konuşmasını sürdürürken ağzındaki baklayı çıkarır:

“Yalnız şimdi Bakanlar Kurulu'nun kararına dayanarak ben bazı noktalarda prensibin bazı
yönlerinden sapıldığını söyleyeceğim. O da şudur ki, söylemiştim, altı yüzü, yüz elliye
indiriyoruz. Bunu yüz elliye indirirken daima bugünkü durumdaki zararlı ile gelecekte
zararlıyı karşılaştırıp gelecekte de zararlı olacağa öncelik tanıyoruz.”15

Bir Kemalist yazarın: “Çünkü o anda hükümet için geçmişte kötülük yapanlar değil,
gelecekte yapabilecekler önemliydi.”16 sözleri muhalefetin algılanışına ilişkin sözler olduğu
çok geçmeden anlaşılacaktır.

Ferit Bey isimleri millet vekillerine sunmaya başlar, konunun ciddiyeti açısından,
Milletvekillerinin listeye bakışının ve konuya verilen önemin! anlaşılması bakımından
meclis tartışmalarından örnekler açıklayıcı olacaktır:
Ferit bey: “... Artin Cemal denilen herif... (Konya eski valisi sesleri)
Dr. FİKRET BEY(Ertuğrul) — Sekiz yüz bin Ermeni’yi kestik diyen adam.
FERİT BEY (Devamla) — Artin adını yazarsak, iyi olmaz sanırım. Ciddiyetten, çıkar.
Denizcilik Bakanı Kürt Hamdi, bilirsiniz bunun bir de kardeşi vardır. Adı Tribor Halil'dir.
İstanbul'da büyük bir şey yapmıştır. Bu da bu yoldan büyük eylem gösterenlerdendir.
İsterseniz, bu Kürt adını kaldıralım. Hamdi Paşa diyelim. (Hayır Hayır sesleri). (Cakacı
Hamdi, lakabı böyledir, sesleri).”17

Bir milletvekili listede bir divani harp üyesinin bulunmasını isterse de kendisi de bir
olağanüstü mahkeme reisi olan İhsan Bey itiraz ederek: “Bu bir gelenek olmasın efendim
der. Mecliste gülüşmeler olur”18
Meclis gizli oturumundaki tartışmalara devam ediyoruz; Bir milletvekili sorar:
-Abdullah Cevdet nerede?
Ferit Bey; Ona gelinceye kadar sabah olur.
Liste okundukça isimler üzerine tartışmalarda eklenen sıfatlar artar: ahmak, budala, alçak,
rezil, sözcükleri oturum boyunca tekrarlanır. İsimlere itiraz edilirken nükteyi de elden
bırakmazlar.
Bu adam sekiz okka etle gezmiş olsa arkasına bir kedi bile takılmaz. Tabii ki hamaset de
unutulmaz:
“Memleketi kana boyayan Çapanoğulları nerededir? Bunların hiç birisi fikir adamları
değildir, bunlar alettirler. Rica ederim listeye fikir adamları koyunuz.
HULUSİ (Zarflı) BEY- En şakileri çıkarıyorsun. Emin ol ki en fena, en müthiş şakileri
çıkarıyorsun!
ALİ ŞUURİ (Hoşafoğlu) BEY- Efendiler, daima fikirlerden bahsediyorsunuz. Fikir saha-i
icraya gelmeze (uygulamaya konulmazsa) ne kıymeti kalır? Liste'nin aşağısındaki
adamlardan çıkarmak istiyorsunuz. Bunlar en şakileridir. Bir fırkayı (tümeni elinde tutar.
Yunanlılar altına gark ettiler. Başına ferik serpuşu (general şapkası) koydular. Böyle,

14 Soysal İlhami 150’likler s 40

15 Soysal İlhami 150’likler s 41
16 Erdeha Kamil, Yüz ellilikler… s 99
17 Soysal İlhami 150’likler s 43
18 Soysal İlhami 150’likler s 52

www.peyamaazadi.com
 Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 8

düşman için kıymetli, bizim için namussuz adamlar vardır ki bir fırkaya muadildir,
(Dışarda mı sesleri) Dışarıdadırlar. Dışarda dediğim memleketin kenarındadır.
Midilli'dedir bu adamlar.”19

Ardı ardına sıralanan adlar, sorular, pazarlıklar sürerken bir yeterlik Önergesi verilir ama,
onaylanıp reddedilir. Milletvekilleri, bu liste üzerinde daha çok konuşmak istemektedir.
Görüşmeler sürer. Başkan, gizli oturuma gece devam edilmesini önerir, önce kabul denir
ama, tam o sırada Kütahya Milletvekili Recep Bey söze başlar. 150'liklerin dışında
kalacakların ne olacağı yolunda görüşlerini sıralar. Ardından başkaları da söz alıp ko-
nuşurlar. Ortaya, Müslüman olmayan, ama 150'likler listesine girmesi gereken kişilerin
adları atılır. Bunlar bu listeye alınabilir mi, alınamaz mı tartışmaları başlar. Bir ara, bu
tartışma öyle keskinleşir ki, Karesi milletvekili (Balıkesir) Süreyya Bey [Yiğit], İçişleri
Bakam Ferit Bey'i yalancılıkla suçlar. Suçlamanın gerisinde, Lozan Antlaşmasının gizli
protokollerinde, Hıristiyan uyrukluların cezalandırılıp cezalandırılmayacaklarına ilişkin bir
hüküm var mıdır yok mudur sorusu yatmaktadır. Sonunda, 150'li'kler listesine kesin biçimini
verme görevini Bakanlar Kurulunun üstlenmesi, ancak bu listenin bir kez daha Millet
Meclisine gelmesi kararıyla oturum kapanır. Bakanlar Kurulunun hazırlayıp son şeklini
verdiği liste 22/23 Nisan 1924 Çarşamba akşamı, bir kere daha yapılan Millet Meclisi gizli
oturumunda ele alınır. Bu kez öyle ilk oturumundaki gibi uzun görüşmeler olmaz ama,
oturum gene de elektrikli geçer. Bakanlar Kurulu bu listeyi son kez, 1 Haziran 1924 günü
gözden geçirip, Mustafa Kemal Paşa'nın önerisiyle 150. ad olarak Köylü Gazetesinden
Refet'in de listeye alınması kararlaştırır. 7 Haziran 1924 tarihli Resmi Gazetede
yayınlanır.20

Listeye alınanların temel karakteristikleri Ankara Hükümeti karşıtı olmaları ve

Ankara’nın otoritesini tanımamalarıdır. Liste birkaç kategoride sınıflanır: Vahdeddin’in
mahiyeti, Kuvay-i İnzibatiye, Serv antlaşmasını imzalayan heyet üyeleri, Ethem Bey ve
Arkadaşları (Milli Mücadele’nin başlangıcında önemli bir güç olan ancak Mustafa Kemal
tarafından tasfiye edilen Ethem Bey hakkında Emrah Cilasun’un ayrıntılı ayrı bir yazısı
olduğundan burada sadece isminden söz edilmekle yetinilmiştir), Çerkes Kongresi’ne üye
olarak katılanlar, gazeteciler, Ankara hükümetinin otoritesini tanımayan ve gelecekte
muhalefet edebilecek mülki, askeri ve siyasi yöneticiler.(EK 1)

Listede Çerkezler 86 kişiyle21 önemli bir yer işgal ederler, bunda Ethem Bey ve
arkadaşlarının kalabalıklığı gibi Çerkez Kongresi’nin kalabalıklığının ve Çerkez
muhalefetinin rolü büyük olsa gerektir. ‘Milli Mücadele’de gerek Ethem Bey’in gerekse
Çerkezlerin önemli rolü olmasının yanında, Çerkezlerin muhalefeti de önemli
boyutlardadır22. Anadolu’daki Milliyetçi güçlere karşı direnişlerin önemli bir bölümü
Çerkezlerin yoğun olarak yaşadıkları bölgelerde ortaya çıkması, Çerkezlerin bu listeyi
kabartmasına neden olmuştur.

150’likler listesinde 17 kişi ile temsil edilen Çerkez Kongresi, İzmir’de 24 Ekim 1921
tarihinde, Muhalif Çerkezleri temsil eden Şarki Karib Çerkezlerin Temin-i Hukuk Cemiyeti23

19 Erdeha Kamil, Yüz ellilikler… s 100

20Soysal İlhami 150’likler s 55-58
21 www.kafkasfederasyonu.org
22 Milli Mücadele’de Çerkezlerin rolüne ilişkin Arsen Avagyan’ın Çerkesler kitabı ( Avagyan Arsen Osmanlı
İmparatorluğu ve Kemalist Türkiye’nin Devlet-İktidar Sisteminde ÇERKESLER, Çev. Ludmilla Denisenko, Belge
Y.2004)
Emrah Cilasun, “Çerkesler Kitabına Dair Birkaç Eleştirel Gözlem ve Resmi Tarihten Sızanlar”, Virgül Dergisi
Ekim 2004
Osman Tufan Paşa, Kurtuluş Savaşı Hatıraları, Arma Y. 1998
23 Şarki Karib Çerkezlerin Temin-i Hukuk Cemiyeti KURULUŞ YILI: 24 Teşrin-i evvel 1337 (Ekim 1921).KURULUŞ
YERİ VE MERKEZİ: İzmir.
KURUCU VE YÖNETİCİ KURULU (HEYET-l FAALE):3 Talustan Bey (Adapazarı), Çöle İbrahim Bey, Çiyo Kâzım Bey
(İzmit), Bağ Osman Bey (Hendek), Maan Ali Bey, Hamte Ahmet Bey (Düzce), Maan Şirin Bey (Kandıra ve Karasu),

www.peyamaazadi.com
 Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 9

öncülüğünde düzenlenmiştir. Cemiyetin bünyesinde, Yunanlıların işgalindeki 19 vilayette

yaşayan 17 farklı Kafkas kavminin temsilcileri bulunuyordu. Kongre sonunda Çerkez ve Türk
politikalarına ilişkin görüşleri içeren bir bildiri yayınlanmıştır. (EK 2)

İngiliz Yüksek Komiserliği tarafından bildirildiğine göre, İzmir'deki Çerkez Kongresi'nde

ayrıca, İngiltere'ye hitaben, Anadolu'nun Karadeniz kıyı bölgesinde, İngiliz himayesi altında
bir Çerkez otonomisi kurma talebi dile getiriliyordu24.

Kongrenin ardından İzmir'deki Çerkez Kulübü, Yunan ordusu içinde, 150 atlı ve 400
piyadeden oluşacak bir Çerkez Birliği oluşturma kararı aldı. Ermeni gazetesi Cagatamart’ın
bildirdiğine göre, Çerkez Birliği aslında cephede savaşmak üzere Bandırma'ya gönderilecek
olan 300 piyade ve 400 atlıdan oluşacaktı. Bir sonraki Çerkez Kongresi Adapazarı Genel
Valisi Mustafa Bey’in başkanlığında Bandırma'da yapılması tasarlanıyordu. Bir başka Ermeni
gazetesi olan Azatamart'ın verdiği habere göre ise, 1921 Temmuz'unda, Balıkesir'e bağlı
169 Çerkez köyünün temsilcileri Yunan Bakanı Keotokis ile görüşerek ve ona Yunan ordusu
bünyesinde savaşacak bir Çerkez süvari alayı kurmayı teklif etmişlerdir. Çerkez temsilciler,
Türk tabiyetinden çıkarak Yunan nüfusuna girmek istediklerini de bildirmişlerdir. Gazetenin
bildirdiğine göre, Keotokis, Çerkez temsilcilerin teklifini yanıtsız bırakmıştır. Oysa Yunan
ordu kaynaklarından edinilen bilgilere göre, birkaç atlı grup oluşturan Bandırma ve İzmir
Çerkezleri, Yunan saflarında çarpışarak az başarı elde etmemişlerdir.

Yunan Komutanlığı ve İngilizler, onları kendi taraflarına çekmeye yarayacak şartlar

oluşmadığı için, Çerkezlerden yararlanamadılar. Otonomi vaadiyle Çerkezleri baştan
çıkarma umudu gerçeğe dönüşmedi, çünkü Çerkez cemaatinin bu yönde bir talepleri
yoktur. Müslümanlık temelinde cemaatçilik fikrinin baskın olduğu Çerkezlerin milli
bilinçlerine çok da uygun bir talep değildir. İzmir Çerkez Kongresi'nin yarattığı etki,
İstanbul'da yapılan Çerkez Kongresi'nde, Kemalist hükümete desteğin dile getirilmesi ve
İzmir Kongresi'nin protesto edilmesi yönünde alınan kararla bir ölçüde kırılabilir. Ethem Bey
ile Ankara hükümeti arasındaki zıtlaşmanın, Ethem Bey’e destek vermiş olan Çerkezler
açısından üzücü sonuçları olur. Ethem Bey ülkeden ayrıldıktan sonra, Kemalist hükümet,
Manyas'a bağlı 14 Çerkez köyünün ahalisini Doğu'ya sürer. Bazı kaynaklara göre, böyle bir
girişime iki Çerkez'in, Rauf Orbay ile Hınç Ali Said'in (General Akbaytugan) öncülük etmesi
ilginçtir.25

150’likler listesine alınarak yurt dışına çıkarılan aydınlardan bir bölümü de Kürt
kökenlidir.26(EK 3)
Yurt dışına sürülen bu muhaliflerin küçük düşürülmelerine ilişkin yayınlar ihmal
edilmemiştir. Bunlardan birine Ethem Beyin bir cevabı şöyle başlamaktadır:
“Şimdiye kadar aleyhimde her fırsattan bilistifade yazdıkları sütunlar dolusu gülünç ve
hilafı hakikat neşriyatı çok gördüğüm ve okuduğum için böyle kendi garazkarane yazıları
ile kendilerini tekzip ve rezil eden gazetelere gerçi ehemmiyet vermiyecek derecelere
gelmiş isem de Tanin gibi tövbekar, riyadan beri müdafii hakikat olduğunu iddia eden bir
gazetenin her ne sebebe mebni ise satırlar dolduran bu gibi hilafı varit neşriyatından

Maan Yakup Bey (Yalova ve Karamürsel), Bağ Rıfat Bey (Bilecik), Bağ Kâmil Bey (Eskişehir), Çöle Arslan Bey
(Geyve), Harunürreşit Efendi (Bursa)- Ancuk İsa Nuri Bey (Biga), Lampez Yakup Efendi, S ıha Komit Hafız Sait
Efendi (Gönen), Şahabil Hasan Bev (Erdek), Neçoko Hasan Bey, Braıı Sait Bey, Berzek Tahir Bey (Bandırma),
Bezadog Sait Bey (Balıkesir), Pesevo Reşit Bey (Manisa), Kovaca Hüseyin Bey (Aydın), Açofit Sami Bey
(Kütahya).(Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler Cilt 2 İletişim Y. 2003, s 584)
24 Samsun, Tokat ve Amasya Bölgelerinde, Çerkes gerilla birliklerinin bağımsızlık yanlısı mücadeleleri olduğunu
da belirtelim
25 Çerkes Kongresi sonrası gelişmelere ilişkin bilgiler Avagyan’dan derlenmiştir (Avagyan Arsen Osmanlı
İmparatorluğu ve Kemalist Türkiye’nin Devlet-İktidar Sisteminde ÇERKESLER, Çev. Ludmilla Denisenko, Belge
Y.2004, s 211-212) Avagyan’ın eserine eleştiriler olmasına rağmen, alanında bir ilk çalışma olmasından dolayı
önemli görülmüştür.
26 Bayrak Mehmet, Anti-Toroslar’dan Bir 150’lik: Fânizâde Ali Îlmî (Bilgili),
www.navkurd.eu/nivisar/mehmet_bayrak/fanizade_ali_ilmi.htm

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 10

memleket namına doğrusu ya; müteessir olmadım desem ben de yalancı ve riyakârlar
sırasına geçmiş olurum, işte; bu kanaatime binaen yine kendilerinden hakikatperver bir
gazeteci sıfatile; şahsıma ait; son bu neşriyatlarının tekzibini temenni ederek, hakikati
bildirdiğim halde; şimdiye kadar her nedense buna dair bir neşriyatlarına tesadüf
edemedim…”27

Yüzelliliklere yönelik içerideki bu yayınların dışında, yurt dışında da rahat bırakılmamışlar,

hükümetçe bütün hareketlerin izlenmiştir. 1927 yılında Gümülcine'de konsolos olarak görev
yapan, sonra Dışişleri Bakanlığı İstihbarat Genel Müdürü olan IX. dönem Samsun milletvekili
Firuz Kesim, bu konuda şunları anlatmaktadır:
"Batı Trakya'nın merkezi Gümülcine'de konsolos bulunduğum sırada Gümülcine âdeta bir
Yüzellilikler yuvası halinde idi. Burada Yüzelliliklerin yarısı demek olan yetmiş beşten
fazlası bulunduğu gibi, bir sürü de politika firarisi ve Türkiye'den göçmüş Rumlar vardı.
Bunları takip etmek, tutum ve davranışları ile sıkı bir biçimde ilgilenmek esas
görevlerimin başında geliyordu.”28

Mustafa Kemal’in Yaveri Eski Teşkilat-ı Mahsusa elemanı Ruşeni Barkın da izleyenler
arasındadır:
"Ben kısa bir zaman Filistin’de konsolosluk ettim. O münasebetle Suriye’yi defaatla
gezdim. Tabii vazifem iktizası orada sefil sefil dolaşan bu serserileri (Yüzellilİkleri) de
29
tetkik ve takip etmekte idim.”

Bu arada yurt dışında bir görevle bulunanlar da eğer bölgede 150’liklerden birileri varsa
haklarında istihbarat toplamakla kendilerini görevli hissederler, onları zor durumda
bırakmak için ellerinden geleni de yaparlar, bunlardan biri de Eski İttihatçı ve ilk meclis’in
Bolu Milletvekili Tunalı Hilmi’nin oğlu Kudüs konsolosu İhsan Tunalı ile gazeteci Feridun
Kandemir arasında şu konuşmalar geçer:
“TUNALI- Biliyor musun, niçin buraya geldim? Şu Çerkez Ethem melunu... Burada da
rahat durmuyor galiba… Yine bir halt etmeye kalkacak diye korkuyorum. Onunla
konuşmağa geldim ve teminat aldım.
KANDEMİR- Burada mı o? Ne işi var?
TUNALI- Sorma birader... Aylardır burada... Yunanistan’da dikiş tutturamayacağını
anlayınca kapağı buraya atmış30. Eskiden buraya yerleşmiş Çerkezlere sığınmış. Onların
yardımıyla geçiniyor. Nasıl geçinirse geçinsin, umurumda değil ama rahat dursa...
Maluma, Atatürk'e kıymak hususunda üç sabıkası var. Şimdi bir dördüncüsüne teşebbüs
etme ihtimali uykularımı kaçırıyor. Bereket versin, Emir Abdullah bu noktada çok
hassasiyet gösteriyor. Herhangi bir teşebbüse kesinlikle müsaade etmeyecek önlemleri
almış bulunuyor. Sen gelmeden biraz evvel ne dedi, bilir misin? "Merak etmeyin İhsan
beyefendi. Burada Çerkezler Ethem'in muhafızıdır. Bu sebeple hiç bir harekette
bulunmasına imkân yoktur. Ben çöl geleneğine sadakatla, bize sığınan herkes gibi, Çerkez
Ethem'in de burada oturmasına izin verdim ama bir şartla... Katiyyen Türkiye ile
ilgilenmemek, orası için sözde de kalsa hiç bir harekette bulunmamak şartıyla. Bu yönden
emin olunuz. Zira kendilerine de söyledim. Çerkez Ethem'in Türkiye aleyhine küçücük bir
hareketini, hatta sözünü işitirsem buradaki bütün Çerkezleri acımaksızın sınır dışı eder,
bir tekini bile bırakmam."

Kandemir, bu açıklama üzerine sorunun çözümlendiğini bildirince, Tunalı şöyle cevap verir:
-Vakıa öyle!,.. Ama yine de ihtiyatlı bulunmak icap ediyor. Malum ya, herifin üç sabıkası
.”
var. Hâlâ da Atatürk'e diş bilediği şüphesiz 31

27 Cilasun Emrah “Baki İlk Selam” Çerkes Ethem, Belge Yayınları 2004, s 239
28 Erdeha Kamil, Yüz ellilikler… s 123
29 Erdeha Kamil, Yüz ellilikler… s 123
30 Ethem Bey Yunanistan’dan sadece geçiş izni istemiştir. Söylenenin aksine Yunanistan’la işbirliği içinde hiç
olmamıştır
31 Erdeha Kamil, Yüz ellilikler… s 123-124

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 11

Bu arada 150’liklerin kendilerini savunma imkanı verilmediğini yazarların, gazetecilerin

yazılarının Türkiye dahilinde yayınlanma olanağının verilmediğini söylemek yersizdir
sanırım.

Yüzellilikler 28 Mayıs 1927 tarih ve 1064 sayılı kanunla vatandaşlıktan da çıkarılarak,

malları müsadere edilir. Kanunu gerekçesinde: "Lozan'da aktolunan 24 Temmuz 1923 tarihli
aff-ı umumi beyanname ve protokolünde söz konusu Yüzelli kişilik liste'de isimleri yazılı
kişilerin ve protokol hükümlerine göre zaten Türkiye ile ilişkileri kesilmiş ve protokol
hükümleri anılan kişilerin bir biçimde tabiiyetimizden çıkarılması mahiyetini tazammun
eylemekte bulunmuş ise de açıkça vatandaşlıktan çıkarılması zikir ve beyan edilmemiş
olması hasebiyle işlemlerde tereddüdü mucip olmamak surette vatandaşlıktan çıka-
rılmaları hakkında bir kanunun düzenlenmesi ve yayımlanması gerekli görülmüştür." 32

Bu anti-demokratik Kanun hiç tartışılmadan jet hızıyla meclisten geçer. Yüzellilikler

vatandaşlıktan da çıkarılarak malları müsadere edilir. Yasaya tek itiraz bir yüzelliklik Eski
Saruhan Mebusu Reşit Bey’den gelir. Reşit Bey’in “İsmet ve Kemal Paşalar! Sabık
Arkadaşlar!” diye başlayan mektubunda uygulamaları kınayacak ve bu anti demokratik
yasa için sizi size şikayet ediyorum sözlerini kullanacaktır.

Yüzelliliklerin “af”fı

Yüzelliliklerin aradan geçen 15 yıl sonra artık bir tehlike olmaktan çıktığı ve Kemalist
rejimin yerleştiği sırada, bunların “affı” gündeme gelir. Artık çoğu yurt dışında ölmüştür,
yada çok yaşlanmıştır, yurt içinde de etkileri kalmamıştır. Ülkede muhalefet edebilecek
herkes etkisiz hale getirilmiş, Kemalist rejim yerleşmiştir. Tek parti diktatörlüğünün
bunlardan çekinecek durumu kalmamıştır. Ancak Yunus Nadi gibilerin “affa” karşı
muhalefetleri devam etmektedir. Tasarının tartışıldığı meclisin 29 Haziran günlü
oturumunda yapılan görüşmelerde vekillerin kinleri bitmemiştir:
“-Biçareler (İbrahim Demiralay- İsparta)
-Herzeler (Ali Şevket Öndersev-Gümüşhane)
-Zavallı adamlar (Emin Sazak-Eskişehir)
-Vatanın bağrına hançer dayayanlar, damgalı vatan hainleri (Durak Sakarya-Gümüşhane)
-Rüsvalar (Besim Atalay-Kütahya)
-Zavallı, bedtıynet insanlar, yaşayan ölüler(Fikret Mutlu-İçel)
-Pıhtı, müstahase, iğrenç vücud, ölmüş vücud (Muhittin Baha Pars-Ordu)
-Mütemmid ve muannid hainler, Yüzellilik soyadını taşıyanlar (Cevdet Kerim İncedayı-
Sinop)
-Onların ihanetini kendi hararetimiz, kendi kudretimiz, kendi imanımız içinde ne şekilde
eritmek, hazmettirmek lazımsa onu yapmak istiyoruz. Bu yakışıyor milletimize!.. Onu
yapmak istiyoruz.
-Büyük Şefin büyük programının icapları buradadır… (Cevdet Kerim İncedayı)
Arkadaşlar, bizim korkumuz yoktur. Bu millet, şuurlu bir millettir. Bu davayı Atatürk kadar
millet de benimsemiştir. Bu adamlar içinde, acaba buraya geldikten sonra Edirne'den trene
binip Erzurum'a kadar gittikleri ve bu muazzam eserleri gördükleri zaman, ben hata
etmişim diye kendisini kaldırıp trenin altına atıp öldürecek var mıdır? (Öyle şey bekleme!
sözleri) Yalnız müteselli olduğum bir şey daha vardır: bu gibilere mukadder olan ilahi ceza
Ali Kemal ölümüdür33. Bunlar da Ali Kemal gibi ölmelidir. Ben bunları birer birer dişlerimle
etlerini kopararak öldürmek isterim. Acaba bunlar da geldikleri zaman layık oldukları
cezayı millet tarafından bu şekilde göreceklerse bir diyeceğim yoktur.(Emin Sazak)

32 Erdeha Kamil, Yüz ellilikler… s 131

33 Ali Kemal, İstanbul’dan kaçırılarak İzmit’e getirilmiş, burada Sakallı Nurettin Paşa tarafından linç
ettirilmiştir.

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 12

-Adliye Bakanı Şükrü Saracoğlu... Büyük milletler ve büyük şefler cezalarında ve atlarında
daima büyük hamleler yaparlar. Türk milleti ve onun şefi çok büyüktür; affı da eserleri gibi
büyük olacaktır. (Şiddetli alkışlar, bravo sesleri)"34

Yüzelliliklere karşı düşmanlık derecesini kaybetmemekle beraber bu konuşmalardan sonra

Yüzelliliklerin sınırlı “affı” kabul edilir. Ancak bu “af” çok sıkı şartlara bağlanmıştır.
Bunların memuriyette geçen hizmetleri dikkate alınıp emekli maaşına hak
kazanamayacaklar, kanunun yürürlüğe girdiği 16 Temmuz 1938 tarihinden başlayarak sekiz
yıl kamu hizmetlerinde bulunamayacaklar, kanunun 150’liklerin mallarını müsadere eden
kanunu yürürlükten kaldırmasına rağmen bu ilga edilen kanunla doğmuş bütün hukuki
sonuçlar da saklı tutulmaktaydı. “Af” o kadar eğreti ve anti-demokratikti ki yurda dönecek
Yüzellilikleri Bakanlar Kurulu, lüzum gördüğü anda vatandaşlıktan tekrar çıkarabilecekti.
Yani her an kapı dışarı edilme söz konusydu.

Ve bir tavır
“Af” Kanunu kabul edildikten sonra Yüz elliliklerden hayatta kalanlar yurda dönerler. Pek
tabii ki Ethem Bey “affı “ kabul edip dönenler arasında değildir.

Son sözü Ethem Bey’in biyografi yazarı Emrah Cilasun’a bırakalım: “Resmi tarihin hain
damgası bir ayrışım çizgisidir, Ethem Beyin -saydığımız günahlarına rağmen- Ankara'ya kafa
tutmasının bedelidir. I50'likler’e çıkartılan af’a cevaben, dik başlılığını koruyup geri dön-
memesi, Ethem Beyin, bu ayrışım çizgisinin bilincinde olduğunun kanıtıdır. Ölünceye dek, 2
Şubat 1921'de, hasımlarına yolladığı telgrafın son cümlesine sadık kalmıştır: Baki ilk
selam.35

34 Erdeha Kamil, Yüz ellilikler… s 156-157

35
Cilasun Emrah, “Baki İlk Selam”… s 82

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 13

Ek 1-150’likler Listesi

Vahideddin’in Maiyeti
• Yaver-i Has Kiraz Hamdi
• Hademe-i Hassa Kumandanı Zeki
• Hazine-i Hassa Müfettişlerinden Kayserili Şaban Ağa
• Tütüncübaşı Şükrü Şerkarin
• Yaver Yaverandan Erkan-ı Harp Miralay Tahir
• Seryaver Avni Eski Hazine_i Hassa Müdürü ve Defter-i Hakani Emini Refik

Kuvve-i İnzibatiye’ye Dahil Kabine Üyeleri

• Eski Şeyhülislam Mustafa Sabri
• Eski Adliye Nazırı Ali Rüşdi
• Eski Ziraat ve Ticaret Nazırı Cemal (Artin)
• Eski Bahriye Nazırı Cakacı Hamdi (Paşa)
• Eski Maarif Nazırı Rumbeyoğlu Fahreddin
• Eski Ziraat ve Ticaret Nazırı Kızılhançerli Remzi

Sevr Antlaşmasını İmzalayan Heyet Üyeleri

• Eski Marif Nazırı Hadi (Paşa)
• Ayandan Şura-yı Devlet Eski Reisi Rıza Tevfik (Bölükbaşı)
• Bern eski sefiri Reşat Halis

Kuvve-i İnzibatiye’ye Dahil Olanlar

• Kuvve-i İnzibatiye Başkumandanı Süleyman Şefik (Paşa)
• Yaveri Süvari Yüzbaşısı Bulgar Namıyla Maruf Tahsin
• Kuvve-i İnzibatiye Erkan-ı Harbiye Reisi Miralay Ahmet Refik
• Kuvve-i İnzibatiye Mitralyöz kumandanı Ve Damat Ferit’in Yaveri Tarık Mümtaz
• Kuvve-i İnzibatiye Kumandanlarından İzmir Kolordusu Kumandanı Ali Nadir (Paşa)
• Kuvve_i İnzibatiye Mensuplarından ve Nemrut Mustafa Divanı Harp üyesi Kaymakam
Fettah
• Kuvve-i İnzibatiye Mensuplarından Çopur Hakkı

Mülkiye ve Askeriye Mensupları

• Eski Bursa Valisi Gümülcineli İsmail
• Ayandan Konyalı Zeynelabidin
• Eski Cebelibereket Mutasarrıfı Fanizade Mesut
• Hürriyet ve İtilaf Fırkası lideri Miralay Sadık
• Eski Malatya Mutasarrıfı Bedirhani Halil Rahmi
• Eski Manisa Mutasarrıfı Giritli Hüsnü
• Eski Divan-ı Harp Reisi Nemrut Mustafa (Paşa)
• Uşak Belediye Reisi Hulusi
• Eski Adapazarı Kaymakamı Hain Mustafa
• Tekirdağ eski müftüsü Hafız Ahmet
• Eski Afyonkarahisar Mutasarrıfı Sabit

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 14

• Gaziantep Mutasarrıflığında bulunmuş Celal Kadri

• Hürriyet ve İtilaf Katibi Umumisi Adanalı Zeynelabidin
• Mülga Eski Evkaf Nazırı Ayandan Vasfi Hoca
• Eski Harput Vali Vekili Ali Galip
• Eski Bursa Müftüsü Ömer Fevzi
• Eski İzmir Kadı Müşaviri Ahmet Asım
• Eski İstanbul Muhafızı Natık
• Eski Dahiliye Nazırı Ayandan Adil
• Eski Dahiliye Nazırı Ayandan Mehmet Ali
• Eski Edirne Valisi ve Şehremini Vekili Salim (Mirimiran)
• Kütahya’da Yunanlılara Mutasarrıflık eden Hoca Rasihzade İbrahim
• Adana’da Vekillik eden Abdurrahman
• Eski Karahisarışarki mebusu Ömer Fevzi
• işkenceci Namıyla Maruf Mülazim Adil
• İşkenceci Namıyla Maruf Mülazim Refik
• Eski Kırkağaç Kaymakamı Şerif
• Çanakkale eski Mutasarrıfı Mahmut Mahir
• İstanbul eski Merkez Kumandanı Emin
• Kilis’te Kaymakamlık eden Sadullah Sami
• Dahiliye Nezareti eski Dava Vekili ve Bolu Mutasarrıfı Osman Nuri

Ethem Bey ve Arkadaşları

• Ethem Bey
• Ethem’in biraderi Reşit
• Ethem’in biraderi Tevfik
• Kuşçubaşı Eşref
• Kuşçubaşı Eşref’in biraderi Hacı Sami
• İzmirli eski Akhisar Kaymakamı Yüzbaşı Küçük Ethem
• Düzceli Mehmet Oğlu Sami
• Burhaniyeli Halil İbrahim
• Susurluk’tan Demirkapılı Hacı Ahmet

Çerkez Kongresi Üyeleri

• Hendek Kazasının Sümbüllü Karyesinden Bağ Osman
• Eski İzmir Mutasarrıfı İbrahim Hakkı
• Beraev Sait
• Berzek Tahir
• Adapazarının Harmantepe Karyesinden Maan Şirin
• Söke Ereğlisi’nin Teke Karyesinden Koca Ömeroğlu Hüseyin
• Adapazarı’nın Talustanbey Köyünden Bağ Kamil
• Hamte Ahmet
• Maan Ali
• Kirmastı’nın Karaosman Karyesinden Harunreşit
• Eskişehirli Hızır Hoca
• Bigalı Nuri Bey oğlu İsa
• Adapazarı’nın Şahinbey Karyesinden Lampat Yakup
• Gönen’in Bayramiç Karyesinden Kumpat Hafız Sait
• İzmir’de Davavekili Sait

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 15

• Şamlı Ahmet Nuri

Polisler
• İstanbul Polis eski Müdürü Tahsin
• İstanbul Polis eski Müdür Muavini Kemal
• Emniyeti umumiye Müdür Muavini Ispartalı Kemal
• İstanbul Polis Müdüriyeti Birinci Kısım eski Başmemuru Hafız Sait
• İstanbul Polis Müdüriyeti Birinci Şube eski müdürü Şeref
• Arnavutköy Merkez eski Memuru Hacı Kemal
• Şişli Komiseri Nedim
• İzmir Merkez Memuru, Edirne Polis Müdürü ve Yalova Kaymakamı Fuat
• Adana’da Polis Memurluğu eden Yolgeçenli Yusuf
• Unkapanı Merkez Eski Memuru Sakallı Cemil
• Büyükdere Merkez eski Memuru Mazlum
• Beyoğlu eski İkinci Momiseri Fuat

Gazeteciler
• Serbesti Gazetesi sahibi, Hürriyet ve İtilaf azasından Mevlanzade Rıfat
• Türkçe İstanbul Gazetesi sahibi Sait Molla
• İzmir’de Müsavat Gazetesi sahibi ve eski muharriri, Darülhikmet azası İzmirli Hafız
İsmail
• Aydede Gazetesi sahibi ve Posta Telgraf eski Müdür-ü Umumisi Refik Halit (KARAY)
• Bandırma Adalet Gazetesi sahibi Bahriyeli Ali Kemal
• Edirne’de Teemin ve Elyevm ,Selanik’te Hakikat Gazeteleri sahibi Neyir Mustafa
• Eski Köylü Gazetesi muharriri Ferit
• Alemdar Gazetesi sahibi Refii Cevat (ULUNAY)
• Alemdar Gazetesi sahibi Pehlivan Kadri
• Adana’da Ferda Gazetesi sahibi Fanizade Ali İlmi
• Balıkesir’de İrşad Gazetesi sahiplerinden Trabzonlu Ömer Fevzi
• Halep’te Doğru Yol Gazetesi sahibi Hasan Sadık
• Köylü Gazetesi sahip ve müdürü İzmirli Refet

Diğer Şahıslar
• Tarsuslu Kamil Paşazade Selami
• Tarsuslu Kamil Paşazade Kemal
• Süleymaniyeli Kürt Hakkı
• Mustafa Sabri Hocanın oğlu İbrahim Sabri
• Fabrikatör Bursalı Cemil
• İngiliz Casusu Meşhur Çerkez Ragıp
• Fransız Zabitliği yapan Haçinli Kazak Hasan
• Eşkıya Reisi Süngülü Davut
• Binbaşı Çerkez Bekir
• Fabrikatör Bursalı Cemil’in kayınbiraderi Necip
• İzmir eski Umur-u İslamiye Müfettişi Ahmet Hulusi
• Uşak’tan Madanoğlu Mustafa
• Gönen’in Tuzakçı Karyesinden Yusuf oğlu Remzi
• Gönen’in Bayramiç Karyesinden Hacı Kasım Oğlu Zühtü

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 16

• Gönen’in Balcı Karyesinden Kocagözün Osman oğlu Şakir

• Gönen’in Muratlar Karyesinden Koç Mehmet oğlu Koç Ali
• Gönen’in Ayvacık Karyesinden Mehmet oğlu Aziz
• Gönen’in Keçeler Karyesinden Bağcılı Ahmet oğlu Osman
• Susurluk Yıldız Karyesinden Molla Süleyman oğlu İzzet
• Gönen’in Muratlar Karyesinden Hüseyin oğlu Kazım
• Gönen’in Balcı Karyesinden Bekir oğlu Arap Mahmut
• Gönen’in Rüstem Karyesinden Gardiyan Yusuf
• Gönen’in Balcı Karyesinden Ömer oğlu Eyüp
• Gönen’in Keçeler Karyesinden Talustan oğlu İbrahim Çavuş
• Gönen’in Balcı Karyesinden Topallı Şerif oğlu İbrahim
• Gönen’in Keçeler Karyesinden Topal Ömer oğlu İdris
• Manyas’ın Bolcaağaç Karyesinden Kurhoğlu İsmail
• Gönen’in Keçeler Karyesinden Muhtar Hacı oğlu İshak
• Marmaranın Kayapınar Karyesinden Yusuf oğlu İshak
• Manyas’ın Kızlık Karyesinden Ali Bey oğlu Sabit
• Gönen’in Balcı Karyesinden Veli oğlu Selim
• Gönen’in Çerkez Mahallesi’nden Makinacı Mehmet oğlu Osman
• Manyas Değirmenboğazı Karyesinden Kadir oğlu Kamil
• Gönen’in Keçidere Karyesinden Hüseyin oğlu Galip
• Manyas Hacıyakup Karyesinden Çerkez Sait oğlu Salih
• Manyas’ın Hacıyakup Karyesinden Maktul Şevket’in biraderi İsmail
• Gönen’in Keçeler Karyesinden Abdullah oğlu Deli Kasım
• Gönen’in Çerkez Mahallesinden Hasan Onbaşı oğlu Kemal
• Manyas’ın Değirmenboğazı Karyesinden Kadir oğlu Kamil’in biraderi Kazım Efe
• Gönen’in Kızlık Karyesinden Pallaç oğlu Kemal
• Gönen’in Keçeler Karyesinden Tuğ oğlu Mehmet

150’likler listesinin altında imzası bulunan hükümet üyelerinin listesi şöyledir

• Başvekil ve Hariciye Vekili İsmet (İNÖNÜ)
• Müdafaai Milliye Vekili Kazım (ÖZALP)
• Adliye Vekili Mustafa Necati
• Dahiliye Vekili Recep (PEKER)
• Sıhhıye ve Muaveneti İçtimaiye Vekili Dr. Refik (SAYDAM)
• Maarif Vekili Vasıf (ÇINAR)
• Maaliye Vekili Mustafa Abdülhalik (RENDA)
• Mübadele, İmar ve İskan Vekili Mahmut Celal (BAYAR)
• Nafia Vekili Süleyman Sırrı (DAY)
• Ticaret Vekili Hasan Hüsnü (SAKA)
• Zıraat Vekaleti Vekili Hasan Hüsnü (SAKA)

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 17

Ek 2:

Çerkez Milletinin Düveli Muazzama ve Âlemi insaniyet ve Medeniyete Umumî Beyannamesi

İzmir, 1337 (1921)

Halen Yunan askerî işgali altında bulunan Batı Anadolu, yani Balıkesir, Bandırma, Erdek,
Gönen, Biga, Kirmasti, Mihaliç, Bursa, İnegöl, Yenişehir, Aydın, Manisa, İzmir, Eskişehir,
Kütahya, Afyonkarahisar ile İzmit, Adapazarı, Hendek, Düzce, Bolu ve yöresi Çerkez
ahalisinin, biz aşağıda imzalan bulunan yetkili temsilcileri ve Yunan Hükümetince onay-
lanan "Şarkı Karip Çerkezleri Temini Hukuk Cemiyeti" (Yakın Doğu Çerkeslerinin Hukukunu
Sağlama Derneği) kurucuları Birinci Dünya Harbi sonunda büyük devletlerce kabul ve ilân
edilen milliyet prensibi ile ortaya çıkan millî hukukuna dayanarak İzmir'de kongre halinde
toplanarak hazırlık halindeki milletlerin hukukunu üzerine alan ve yenik devletlere kabul
ettirmeyi taahhüt eden Büyük İtilâf Devletleri ve ortaklarıyle, özellikle Yunan Hükümetine
Çerkezlerin sığındığını bildirerek millî isteklerinin yerine getirilmesini rica etti.

Anadolu'da bugün oturmakta bulunan Çerkezler, doğruya yakın bir hesapla iki milyon
kadardır.
Çerkezler; dil, âdetler, duygular ve uygarlık itibariyle millî geleneklerini korumuş ve devam
edegelmişlerdir. Çünkü eski çağlar tarihinin Doğu'da ve Yunanistan'da kaydettiği
uygarlıkların hepsinde (Kafkas ırkını doğurmuş) olan Çerkezler bir sebep unsuru olduğu gibi,
çağımızın yüksek medeniyetini kuran beyaz ırkın ve "arî"lerin seçkin ailesinden oldukları
İngiliz, Fransız, Alman, Rus ve Yunan tarihçilerinin tarihî eserleri ile saptanmıştır.

Çerkezlerin, Arap Hükümetlerinin çökmesi üzerine merkezi Mısır'ın Kahire (şehri) olmak
üzere tüm Arabistan, Kuzey Afrika ve Suriye'yi de içine alarak kurdukları hükümetin üç yüz
yıl kadar yaşadığı ve millî yurtları olan Kafkasya'da cumhuriyet şeklinde haiz oldukları idarî
ve siyasî istiklâli, Rus istilâsına karşı tehlikede görünce merhum Şeyh Şamil’in idare ve
komutasında her türlü savaş aracı ile donatılmış Rus imparatorluğuna karşı yirmi yıl, sürekli
olarak yiğitçe savaştığı herkesçe tanınmakta ve bilinmektedir.

Adı geçen merhumun bu savaşları, ne yazık ki, Rusların büyük üstünlüğü karşısında zorunlu
olarak başarısız kalınca Rus Çarlığının güttüğü gizli emellerden haklı olarak kuşku duyan üç
milyondan ibaret olan Kuzey ve Batı Kafkas Çerkezlerinden iki milyon miktarındaki nüfusun
(o zamanki Babıâli'nin gösterdiği koruyucu çağrıca uyarak) yavaş yavaş Türkiye'ye göç ettiği
ve Kuzey Kafkasya'da kalan bir milyon nüfusun çoğalması ile bu güne kadar üç milyona
ulaştığı Rus istatistikleriyle saptanmıştır.

Bu hesaba göre, Türkiye'ye göç eden iki milyon Çerkez nüfusunun şimdiye kadar üç misli
artarak altı milyona ulaşması gerekirken, üzülerek söylenebilir ki, bugün iki milyona yakın
bulunmaktadır. Bunun nedenlerine gelince; pek açık bir gerçek olduğu veçhile, Osmanlı
Hükümetinin inkârı mümkün olmayan kötü idaresinin sonucu' olarak çeşitli dert ve
felâketlere kurban edilmek yüzünden Çerkezler, dört milyon nüfustan yoksun kalmışlardır.

Kaldı ki, 13 sene önce Meşrutiyet idaresinin ilânı üzerine, siyasî olgunluktan mahrum ve
ancak Türkçülük ve Turancılık duygularıyla dolu olan ve tarihte misli görülmemiş bir
surette, diğer Osmanlı unsurlarını yıldırma politikası ile Türkleştirmek gibi yanlış bir
politika izleyen Türk yöneticilerinin siyaseti, Türk olmayan bütün unsurların milliyetlerini
ve yaşama güvenliklerini yok etmekle, Çerkezlerde de "yalnız korunma amacı" ile haklı bir
şikâyet ve perişan olma hissi uyandırmış ve bunun sonucu olarak Çerkezler bu devam ede
gelen zulümlerden kurtulmak amacı ile millî bir gaye takibine ve millicilerin açıkça Çerkez

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 18

milletini mahva kalkışması dolayısıyla, onlar da silahla savunmaya ve çarpışmaya mecbur

kalmışlardır.

Bu yüzden Çerkezler, binlerce değerli evlâdını ebediyen kaybetti. Malları ve hayvanları

yağma edildi ve köyleri yakıldı. Netice itibariyle Çerkezlik, telâfisi mümkün olmayan maddî
ve manevî bakımdan, korkunç zarar ve kayıplara uğramış olmakla beraber, bu
mücadelesinde sarsılmaz bir azimle sebat etmiş ve bugün de etmekte bulunmuşlardır.

Gerçi Çerkezler, gerek komutan ve gerekse er olarak Birinci Dünya Harbine katılmadılar
değil; fakat, bu katılma diğer milletler gibi fiilî, emelî, hissî olmaktan ziyade ister istemez
ve kanuni idi. Mamafih, mütarekeden sonra Çerkezlerin az bir kısmı Anadolu ihtilâlcilerine
(tamamen yanlış bir his ile) katılmış ve bir nevi Mustafa Kemal'in hükümranlığını kurmaya
yarayacak fiilî harekâtta bulunmuş iseler de, Kemalistlerin insanlık dışı hareketlerini ve
yanlış siyasetlerini onlar da yakından görüp anlayınca, geri dönülmesi büyük bir sakınca ol-
mayacak kısa bir müddet içinde Çerkezlik emelleri yoluna, pişmanlık duyarak bundan geri
dönmüşlerdir.

Özellikle Çerkezler, Halifelik makamına manevî bakımdan bağlı kaldıkları halde, Babıâli'nin
Kemalistîerle birleştiğini ve bunca fedakârlığına rağmen Çerkezliği tamamen ihmal ettiğini
saklamaya lüzum görmedikten sonra Çerkezlik, haklı ve tabiî bir kararla, kendisine kurtuluş
vadeden ve bunu işgal bölgesinde fiilen ispat eden Yunan ordusuna katılmayı, millî ve
hayali çıkarlarından saymıştır, (Nitekim daha önce soylu Arnavut ve Arap milletlerinin de
Türklerden ayrılmakla yabancı kurtarıcılara aynı sebepler ve kaygılar ile eğilim gösterip
katıldıklarına şüphe yoktur). Bundan sonra, bir buçuk sene devam eden mücadele esnasında
Çerkezler; Müslüman olan ve olmayan binlerce suçsuz insanı millîcilerin kıyımından
kurtarması itibariyle belirtmeye ve övülmeye değer hizmetlerde bulunmuşlardır.

Yunan Hükümeti, taşıdığı milletlerarası insanlık ve uygarlık nitelikleri gereği olarak din
farkını göz önüne almaksızın, Ermeni ve bilhassa Rum göçmenleri ile eşit olarak ve belki
fazlası ile Çerkez göçmenleri ve mültecileri hakkında ilgi göstererek, onların iaşelerini ve
yerleşmelerini en iyi bir şekilde sağlamıştır.

Yunan Hükümetinin Anadolu'ya ayak bastığı tarihten itibaren, askerî işgal sahasına giren
bölgelerde oturan Çerkez ahalisine Kemalistlerin zulüm ve baskı yapmaları üzerine
sığınanlara, harp ederek esir aldığı millettaşlarımıza, diğerlerinden farklı olarak yakınlık ve
hüsnükabul göstermesi, iyi davranması, itimat etmesi ve kayırması bilhassa minnet ve
şükranla anmaya ve belirtmeye değer.

Bundan dolayı, bu gönül okşayıcı ve içten davranış, Çerkezlerin Anadolu'da uygarlık

yeteneklerine sahip ve kurtarılmaya lâyık bir millet olduğu ve Anadolu'da Rumlarla
Çerkezlerin karşılıklı olarak hayatı menfaatlerinin ve siyasî haklarının eşit olarak korunması
gerektiği inancından dolayı olduğunu, Çerkezler kuvvetle ümit eder ve dilerler.
(Konuyu) ayrıntılı sunmaktan amaç:
a) Millî çehremizi göstermek,
b) Anadolu'da uygar milletlerin dikkat nazarını çekmeye lâyık bir Çerkez milletinin
yaşadığını bildirmek,
c) (Üç yüz seneden beri sürekli olarak egemen olan kötü idare yüzünden yıkılış
vadisine yuvarlanan, asri ve medenî bir idare kurmak kabiliyetinden yoksun, içten
ve dıştan Yakın Doğu'da ve dolayısıyla Avrupa' da, bir karışıklık ve harp kaynağı olan
Osmanlı Hükümeti ve Meşrutiyetin ilânı ile onun yerine geçerek Osmanlılığın
çökmesine neden olan aşırı Türkçülerin uğursuz siyaseti, Anadolu sahasında Türk'ten
gayri bir milletin hayat hakkını tanımamakta direndiği, medeniyet alemince inkârı
kabil olmayan bir hakikat olduğundan) bundan böyle Merkezlerin Yakın Doğu'da
Türklerin uğursuz yönetiminden kurtulmasıyla Yunan himayesi altında bir barış ve

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 19

esenlik unsuru olarak yaşamaları sebeplerinin sağlanması arzusunu göstermek ve

dilemekten ibarettir.

Bundan dolayı, Büyük İtilâf Devletleri ve ortaklarınca millî olan aşağıdaki isteklerimizin
kabulünü ve desteklenmesini kongremiz rica ve hemen harekete geçilmesini sabırsızlıkla
beklediğini soylu kişiliklerine sunmakla şeref duyar.
1) Devletler arasında kabul ve ilân edilip eski sulh antlaşmalarına konduğu gibi,
gelecekteki Yakın Doğu sulhuna da konması kuvvetle umulan azınlık halindeki
milletlerin hakları ve siyasî çıkarlarını temin ve tatmin edecek olan madde
hükümlerinin bütün Çerkezleri de kapsamına alması.
2) Çerkez milleti, Anadolu'da her bakımdan kendisiyle aynı durumda ve karşılıklı
menfaatlerle bağlı bulunduğu Rum unsuru ile eşit haklar çerçevesinde kader
birliğine istekli bulunduğundan dolayı, millî ilerleme ve gelişmesini kendisinde
kuvvetle ümit ettiği uygar Yunan Hükümetinin fiilî himayesi altına sokulması.
3) Çerkez milletinin önce Halife ve Babıâli'nin ve sonra millî ve hayatî çıkarlarının şevki
ile giriştiği bu mücadele yüzünden uğradığı bütün zarar ve ziyanlarının barış
yapacak taraflardan biri olan Türk Hükümetine ödetilmesinin sağlanması.
4) Barış konferansında yukarıdaki millî isteklerimize karşı çıkıldığında, delilleri
göstermek, inandırıcı açıklamayı yapmak ve gerekli savunmada bulunmak üzere,
yüksek konferans meclisince yetkili temsilcilerimizin davet buyurulması.
Bundan dolayı yakarıda açıklanan, kabulü ve desteklenmesi hususunda medenî yardım ve
desteği birinci olarak Büyük İtilâf Devletlerinden; ikinci olarak, Yunan Devletinden; üçüncü
olarak insanlık ve medeniyet âleminden rica ettiğini ve beklediğini ve bundan böyle millî
emellerinin meydana gelmesine hizmet edecek siyasî ve sosyal teşkilâtı yapmak,
Çerkezlerin gelenekleri ve millî, dinî ve medenî ihtiyaçları çerçevesi içinde sağlamak;
ilerleme ve gelişmesi esaslarını düşünmek ve hazırlamak; hükümetler ve yüksek meclislerle
bağlantı kurarak gerektiğinde yetkili temsilciler göndermek ve siyasî girişimleri yapmak,
lüzumlu evrakın düzenlenmesine ve imzasına ve millî haklarının dayandığı işlerin ve
hususların izlenmesine ve sonuçlandırılmasına kongremiz kendi azası arasından ayırıp
seçtiği daimî yürütme kurulunu teşkil eden ve daha önce Yunan Hükümetince resmen
tanınmış olan "Şarkı Karib Çerkezleri Temini Hukuk Cemiyeti"ni vekil yaparak toplantısına
son verdiğini, sunma vesilesiyle yüksek saygılarını takdim eyler.
Yardım Allah'tan.
24 Ekim 1921.
(Türk İstiklal Harbi ıv.cilt , İstiklal Harbinde Ayaklanmalar, 1919-1923,Genkur 1974 s 318-322)

Ek 3
Kürtler
• Kürt Hamdi Paşa olarak da bilinen Bahriye Eski Nazırı Cakacı Hamdi Paşa,
• Malatya Eski Mutasarrıfı Halil Rami Bedirhan,
• Bir bölüm Kemalist yazar tarafından sonradan Nemrut Mustafa Paşa olarak da
anılan, Divan-ı Harp Eski Reisi Kürt Mustafa Paşa,
• Süleymaniyeli Kürt Hakkı,
• Yarbay Fettah Bey,
• Serbesti Gazetesi Sahibi ve Hürriyet ve İtilaf Partisi üyesi Mevlanzade Rıfat,
• Cebelibereket Eski Mutasarrıfı Fanizade Mesut,
• Hürriyet ve İtilaf Fırkası Kâtib-i Umumisi yani Genel Sekreteri Fanizade
Zeynelabidin,
• Adana’da yayımlanan Ferda Gazetesi Sahibi Fanizade Ali İlmi.

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 20

Resimler

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 21

www.peyamaazadi.com
Sait Çetinoğlu .::. Yüzellilikler 22

Kaynakça
Kitaplar

• Bülent Gökay, Emperyalizm ile Bolşevizm Arasında Türkiye Çev. Sermet Yalçın

Agora Kitaplığı 2006

• Tolga Ersoy, Lozan Bir Antiemperyalizm Masalı Nasıl Yazıldı, Sorun Y. 2004 s

• Kieser Hans-lukas, Iskalanmış Barış, Çev Atilla Dirim, İletişim Y. 2005

• Sotiriyu, Dido Benden Selam Söyle Anadolu’ya Çev Atilla Tokatlı Sander Y.

• Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım Cilt 2, İşaret y. 1992

• Erdeha Kamil Yüzellilikler yahut Milli Mücadelenin Muhasebesi Tekin Y 1998

• Soysal İlhami 150’likler

• Avagyan Arsen Osmanlı İmparatorluğu ve Kemalist Türkiye’nin Devlet-İktidar

Sisteminde ÇERKESLER, Çev. Ludmilla Denisenko, Belge Y. 2004

• Osman Tufan Paşa, Kurtuluş Savaşı Hatıraları, Arma Y. 1998

• Cilasun Emrah “Baki İlk Selam” Çerkes Ethem, Belge Yayınları 2004,

• Erdeha Kamil, Yüz ellilikler…

Internet

• www.kafkasfederasyonu.org

• Bayrak Mehmet, Anti-Toroslar’dan Bir 150’lik: Fânizâde Ali Îlmî (Bilgili),

www.navkurd.eu/nivisar/mehmet_bayrak/fanizade_ali_ilmi.htm

Dergiler

• Emrah Cilasun, “Çerkesler Kitabına Dair Birkaç Eleştirel Gözlem ve Resmi Tarihten

Sızanlar”, Virgül Dergisi, Ekim 2004

www.peyamaazadi.com