BEYAZ NOKTA GELM VAKFI DNCE NOTU

Amerika Birleik Devletlerinde Buluun Tarihesi

BEYAZ NOKTA GELM VAKFI Simon Bolivar Cad. No: 19/3 ankaya 06450 ANKARA Tel: 0(312) 442 07 60 Faks: 0 (312) 442 07 76 e-posta: bnv@beyaznokta.org.tr http://www.beyaznokta.org.tr

Copyright, BEYAZ NOKTA GELM VAKFI

BEYAZ NOKTA GELM VAKFI Dnce Notu

Mart 1997 Say 5

Amerika Birleik Devletlerin'de Buluun Tarihesi

B. Edward Shlesinger
ounlukla bulular iin patent alnmakla birlikte Birleik Devletler'deki ilerlemelerin ounun patentlenmemi bulularca salandna dikkat edilmelidir. Sunulan dnceler genellikle irketler tarafndan gzden geirilir ve patent korunmasna gerek olup olmadna karar verilir. irketlerin pek ou eer bulu patentlenmemise ve rakip irketler tarafndan kullanlabilecekse, patent iin bavuruya karar verirler. Eer bulu yalnzca zel irket ortamnda uygulanabiliyorsa, bir patent almak iin gerek bir gereksinim duyulmayabilir.George Washington 10 Nisan 1790'da patent kanununu imzaladnda, tarihte ilk kez bir buluunun buluundan kazan salamasna ilikin gerek hak, yasalar tarafndan tannmt. Bundan nce bir buluuya tannan ayrcalklar bir derebeyinin yetkilerine ya da kanun koyucunun zel yasalarna balanmt.Thomas Jefferson, Dileri Bakan olduu dnemde amerikan patent sisteminin gerekte ilk yneticisi oldu, nk bakanlna yasalarn iletilmesi grevi verilmiti.Patent yasalar yllar boyu uygulanm ve belirli dzeyde deitirilmi olmakla birlikte, yasalardaki temel prensipler hala ayndr. Patentlenmemi Bulular Birleik Devletler'de buluun tarihesi olduka uzundur. ounlukla bulular iin patent alnmakla birlikte Birleik Devletler'deki ilerlemelerin ounun patentlenmemi bulularca salandna dikkat edilmelidir. COCA-COLA forml patentlenmemitir, ticari bir sr olarak tutulur. Her yl, mhendisler, teknisyenler ya da aratrmaclar tarafndan endstriye sunulan binlerce dncenin yalnzca kk bir oran patentlenir. Sunulan dnceler genellikle irketler tarafndan gzden geirilir ve patent korunmasna gerek olup olmadna karar verilir. irketlerin pek ou eer bulu patentlenmemise ve rakip irketler tarafndan kullanlabilecekse, patent iin bavuruya karar verirler. Eer bulu yalnzca zel irket ortamnda uygulanabiliyorsa, bir patent almak iin gerek bir gereksinim duyulmayabilir. irketler, patent brosundan nce tasnif etmek iin bulu seerken ekonomi, reklam, isim hakk unsurlarn gz nnde bulundururlar. Bu unsurlar bamsz buluularn bir patent iin buvuruya karar vermelerini de ynlendirirler.Bununla beraber pek ok patentlenmemi bulu vardr ve Birleik Devletler'in endstriyel gcnn aslnda patentlenmemi bululara dayandn belirtmek geree uygundur. lk patentler Kuzey Amerika ktasndaki ilk patent, 1641 ylnda Massachusetts Genel Mahkemesi tarafndan Samuel Winslow'a tuz yapmndaki yeni yntemi iin verilmitir. 1649'da Joseph Jenkes, trpan imalatndaki makine donanm iin ayn mahkemeden bir makine zerine verilen ilk patenti almtr. Kolonilerin ou patent vermilerse de, patentlerin verilmesini salayan genel yasalar yoktu. Bu durumda buluu iin koloni ynetimine zel bir bavuruda bulunmak zorunluluktu. Yazar ve buluularn korunmas sorunu Anayasa dzenlenirken dikkate alnmt. Konu, Anayasa'nn 8. Blm ve 1. Maddesinde belirtilmitir.

Shlesinger, B. Edward; Bulu Nasl Yaplr ev: zgr Ergin, Ankara: 1997,119-127 Tbitak Popler Bilim Kitaplar

Copyright, BEYAZ NOKTA GELM VAKFI

"Patent sistemi deha ateine ilgi yaktn ekledi." Patent sistemiyle Amerikan endstrisi serpilmi ve milyonlarca insana i olana salayan yeni rnler bulunmutur. ABD patent sistemi, direnen kk bir ulusun dnyadaki en byk endstriyel gc oluturacak kadar bymesini salad. Kongre, yazar ve bilim adamlarnn yaz ve bulularna ilikin zel haklarnn snrl bir sre iin korunmas yoluyla bilim ve yararl sanatlarn geliimini ilerletmek gcne sahip olacaktr. " 10 Nisan 1790'da, George Washington modern ABD patent sisteminin temelini oluturan yasay imzalad. Thomas Jefferson patent sistemi iin yle bir yorumda bulunmutu. "Yeni bulular iin patent datm, bulua benim dncelerimin de tesinde bir atlm olana vermi bulunuyor." Abraham Lincoln unlar syledi: "Patent sistemi deha ateine ilgi yaktn ekledi." Patent sistemiyle Amerikan endstrisi serpilmi ve milyonlarca insana i olana salayan yeni rnler bulunmutur. ABD patent sistemi, direnen kk bir ulusun dnyadaki en byk endstriyel gc oluturacak kadar bymesini salad. George Washington 10 Nisan 1790'da patent kanununu imzaladnda, tarihte ilk kez bir buluunun buluundan kazan salamasna ilikin gerek hak, yasalar tarafndan tannmt. Bundan nce bir buluuya tannan ayrcalklar bir derebeyinin yetkilerine ya da kanun koyucunun zel yasalarna balanmt. Thomas Jefferson, Dileri Bakan olduu dnemde Amerikan patent sisteminin gerekte ilk yneticisi oldu, nk bakanlna yasalarn iletilmesi grevi verilmiti. O patentlerin verilip verilmemesinde karar verme yetkisine sahip tek kiiydi. Kiisel kaytlarndan, ynetim kurulu patentleri deerlendirmek zere toplanmadan nce, onun patent iin gelen her bavuruyu inceledii ortaya kar. Jefferson bir matematiki, gkbilimci, mimar, dil rencisi ve son derece baarl ve ok ynl bir insand. Patentlerin deerini entellektel adan deerlendirirdi, bununla birlikte bulularndan herhangi biri iin asla patent almad. Bulularndan biri sabandaki saban kulann gelitirilmesiyle ilgiliydi. Bu bulu, lkenin tarmsal geliimini nemli derecede etkiledi. Ve Fransz Enstits'nden bir dl kazand. Jefferson, dmanlarnca "btn ynlere birden bakmak iin" tasarland sylenen dner bir sandalye, baston gibi kullanlabilen katlanabilir bir sandalye veya tabure, kendir ileme makinesi, pedometre ve bir saat sistemini de buldu. Bululara ynelik ilgisinden dolay, Fransa'da eli olduu srede, srekli olarak Avrupa'daki en son bilimsel gelimelerin haberlerini yollad ve James Watt'n buharl makineyi gelitirmesini lkeye bildiren ilk kii oldu. 31 Temmuz 1790'da Pittsfort Vermont'tan Samuel Hopkins'e "Potas ve sedef klnn yapm" konulu ilk ABD patenti verildi. Bu zamandan sonra patent verme skl artt. 14 Mart 1794'te Eli Whitney, Yale'den ayrlndan henz iki yl gemiken rr makinesi patentini ald. Bu buluun Amerikan tekstil endstrisinin hzl gelimesinde yaamsal bir nemi oldu. 5 Mays 1809'da Connecticut Killingly'den Mary Kies ABD patenti alan ilk kadn oldu. Onun buluu "Saman saplarn ipek ya da iplikle rmek" hakkndayd. 21 Haziran 1834'te Virginia'dan Cyrus McCormick, Bierder zerine patent ald. Bu katk batnn geni alanlarn, dnya gereksinimleri asndan zorunlu olan hububat retimi iin elverili hale getirdi. Bat, 6 ubat 1836'da patent alan nl Colt tabancalarnn buluusu Samuel Colt'un buluundan da etkilenmitir.

Copyright, BEYAZ NOKTA GELM VAKFI

Bakan Abraham Lincoln'n bir buluu olduunu ve "S yerlerde teknelerin yzdrlmesi iin bir ara" buluu nedeniyle 6469 numaral ABD patentini aldn ok az insan bilir. Bulu,su izgisinin altndaki bir gemi teknesine tutturulmu ve tekneyi yzdrmeye yardm etmek iin havayla doldurulabilecek bir krk setinden olumutu. Lincoln'n yapt model Washignton Smithsonian Enstits'nde grlebilir.

1800'lerin Ortasnda Patentler 1842'de tasarmlarn patentlenmesini salayan bir yasa kanunlatrld ve 1965'e kadar 200.000 tasarm patenti verilmi bulunuyordu. 1842 yasas, patent sahibinin buluunun zerine bir marka ve patent tarihi koymasn zorunlu klyordu. Yasa sahte marka tayan rnler iin ceza ngryordu. 15 Haziran 1844'de, ABD Patent Brosu Charles Goodyear'e, "Kauuk dokusunu hazrlama yntemindeki gelimeler" iin 3633 numaral patenti verdi. Vulkanize Goodyear ilemi, tpk Elia Howe'un 4750 numaral patenti, "Diki Makinelerinde Gelime", 10 Eyll 1946, buluunda olduu gibi saysz byk endstrinin domasna yol at. Bakan Abraham Lincoln'n bir buluu olduunu ve "S yerlerde teknelerin yzdrlmesi iin bir ara" buluu nedeniyle 6469 numaral ABD patentini aldn ok az insan bilir. Bulu,su izgisinin altndaki bir gemi teknesine tutturulmu ve tekneyi yzdrmeye yardm etmek iin havayla doldurulabilecek bir krk setinden olumutu. Lincoln'n yapt model Washignton Smithsonian Enstits'nde grlebilir. Lincoln kendisi de bir buluu olduu ve bulua deer verdii iin, John Ericson'un "Merrimac" ile arpan demir zrh "Monitor" gelitirmesinin asl sorumlusudur. Dahas, Lincoln'n srar olmasayd, Spencer'in mkerrer atl tfei ordu tarafndan asla uyarlanm olmayacakt. 1857'de ABD'de, daha byk nfusa sahip Byk Britanya'dan % 35 daha fazla sayda, 2910 patentin verilmi olduunu grmek ilgintir. O yl, Prusya'da yalnzca 48 ve Rusya'da 24 patent verilmiti. ABD insannca bulua gsterilen bu byk ilgi ayn zamanda Amerika'nn endstriyel baarsnn bir habercisiydi. 1861 Mart'nda yararllk patenteleri iin 17, tasarm patentleri iin en ok 14 yllk patent hak sresi salayan bir yasa onayland. Konfederasyonun ou sava aralaryla ilgili 266 patent verdii ve ilk Konfederasyon patentinin Van Houten'e, Savannah-Georgia, "Arkadan doldurmal silah" iin verildii dikkate deer. 1862'de Richard J. Gatling'e ilkbaarl makineli tfek iin 36 836 numaral patent verildi. Sivil sava sonunda, 1865'te dosyalanm 10.000, 1866'da 15.000 ve 1867'de 20.000 patent bavurusu ile buluta nemli bir art vard. 1868'de Christopher L. Sholes bir daktilo iin 79.265 numaral patenti ald ki bu bulu pek ok endstri devinin mjdecisiydi. 1869'da George Westinghouse, mehur "Westinghouse Hava Freni" iin 88.299 numaral patenti ald ki bu bulu tren yollarndaki geni trafiin yksek hz ve gvenlikle idaresini salayarak uzun trenlerin oluturulmasn olanakl klmt. Bu tek bulu A.B.D.'de trenyolu tamaclnn tamamen deitirilmesine yardm etmi, ayrca endstriyel gcn geliimine de yardmc olmutur.

Copyright, BEYAZ NOKTA GELM VAKFI

Mark Twain (Samuel L. Clemens), 19 Aralk 1871'de "Ayarlanabilir ve sklebilir giysi kemerlerinde gelimeler" iin 121.992 numaral patenti ald. Twain, mehur "Mark Twain'in kendiliinden yapan resim defteri" ve oyunculara nemli tarihsel gnleri hatrlatan oyunu ile toplam patent ald. Resim yaptrma defteri, sadece zamk ya da yaldzla kapl bo sayfalar serisi olmakla beraber Mark Twain'e olduka byk bir kazan getirdi.

1800'lerin Sonlarnda Patentler 1870'de Albany, Newyork'tan John W.Hyatt ve Salah S. Hyatt "Pamuk barutunun ileme ve kalplanmasnda gelimeler" iin 105.338 numaral patenti aldlar. Bu bulutan byk selloz endstrisi ve ona bal binlerce rn gelitirildi. Mark Twain (Samuel L. Clemens), 19 Aralk 1871'de "Ayarlanabilir ve sklebilir giysi kemerlerinde gelimeler" iin 121.992 numaral patenti ald. Twain, mehur "Mark Twain'in kendiliinden yapan resim defteri" ve oyunculara nemli tarihsel gnleri hatrlatan oyunu ile toplam patent ald. Resim yaptrma defteri, sadece zamk ya da yaldzla kapl bo sayfalar serisi olmakla beraber Mark Twain'e olduka byk bir kazan getirdi. Sat pay sresinde 25.000 kitap satld ve bu, Twain'in biyografisini yazanlardan birisinin, "Eletirmenlerin vebilecei veya yerebilecei tek bir szck bile iermeyen bir kitap iin yeterliydi" yorumunu yapmasna yol at. Twain'in "Kral Arthur'un Mahkemesindeki Connecticutl Amerikal" yaptnda "Patron" karakteri, "yi patent yasalar ve bir patent brosu olmayan bir lke yengece benzer, yan ve arka taraflardan baka yne gidemez"der. Alexandra, Virginia'dan Eli H. Hanney 1973'de "Vagon balamalar" iin 38.005 numaral patenti ald. Otomatik vagon balamayla birlikte Westinghouse'n hava freni 20. yzyln dev demiryolu endstrisini olanakl kld. Vagon balama olmasayd, demiryolu kazalar saysz can kaybna neden olabilecekti. 1874'de De Kalb, Illinois'den Joseph F. Glidden "Tel itlerdeki gelimeler" iin 57.124 numaral patenti ald. Dikenli tel olarak bilinen bu bulu batdaki tarm arazilerinin itle evrilmesini olanakl klarak ak arazinin lm fermann verdi. 1876 ile 1880 yllar aras, Alexandre Graham Bell'e Telgraf iin 174.465 numaral petent, Menlo Park, New Jersey'den Thomas A. Edison'a Fonograf iin 200.521 numaral ve Akkorlamayla k veren bir elektrik lambas iin 223.898 numaral patentleri de ieren antsal patentler verildi. Bu bulular tek balarna dnya tarihinin btn gidiatn deitirdiler. 1880 ile 1900 yllar arasnda Elihu Thompson "Elektriksel kaynak" cihaz'na 347.140 numaral patenti ald; Nikola Tesla "Gcn elektriksel nakli" iin 382.230 numaral patenti ald ki modern endstride yaygn bir ekilde kullanlan indksiyon motorunun balangcdr. Charles M. Hall gnmzde pek ok endstride zorunlu hale gelmi bulunan "Alminyum imalat iin" 400.665 numaral petenti ald; Ottmar Mergenthaler" Linotip, Matris tip vb. retme makinesi"ne 436.532 numaral patenti ald; Frederic E. Ives "Fotogravr bask levhas" iin 495.341 numaral patenti ald; Whitcomb L. Judson, gnmzde zipper olarak tannan slayt balac iin 504.038 numaral patenti ald; Edward G. Acheson, gnmz endstrisinde kesim iin yaygnca kullanlan en sert maddelerden biri olan zmparann retimini olanakl yapan "Elektrikli Frn iin" 560.291 numaral patenti ald; Simon Lake "Denizaltlarda yeni ve yararl gelimeler" iin 581.213 numaral patenti ald; "Karbratrdeki yeni ve yararl gelimeler" iin Henry Ford 610.040 numaral patenti ve 1901 sonunda "Binek arabalarda yeni ve yararl gelimeler" iin 686.046 numaral patentleri ald. Bu arada, Henry Ford'a toplam 161 ABD patenti verildiini belirtmek nemlidir; Bu Thomas A. Edison'a verilen 1093 patent kadar etkileyici olmasa da, her trl standarta gre etkileyici bir rakamdr.

Copyright, BEYAZ NOKTA GELM VAKFI

Her ne kadar 1900'den gnmze dek verilmi patentlerin hangilerinin endstrimizin gelimesinde en nemli rol oynadklar zerine karar vermek gse de, tabii ki Orville ve Wilbur Wright'n "Planr" , Leo H. Baekeland'in "Bakalit'in retimi", Enrico Fermi ve Leo Szilard'n "Ntron Reaktr", Robert H. Goddard'n "Roket Motoru", W.H. Carothers'in "Naylon retimi" ve Chester Carlson'un "Xerox Makinesi" aralarnda en nemlileriydi.

1900'lerden Patentler Her ne kadar 1900'den gnmze dek verilmi patentlerin hangilerinin endstrimizin gelimesinde en nemli rol oynadklar zerine karar vermek gse de, tabii ki Orville ve Wilbur Wright'n "Planr" , Leo H. Baekeland'in "Bakalit'in retimi", Enrico Fermi ve Leo Szilard'n "Ntron Reaktr", Robert H. Goddard'n "Roket Motoru", W.H. Carothers'in "Naylon retimi" ve Chester Carlson'un "Xerox Makinesi" aralarnda en nemlileriydi. 23 Mays 1930'da bir kiiye, yumru kkl bitkiler dnda herhangi farkl ve yeni bir bitki trn bulduu ya da kefettii ve eeysiz bir ekilde oaltabildiinde, o bitki zerinde patent elde etmesini salayan bir yasa kartld. Luther Burbank ve Thomas Edison gibi nemli kiilerce de onaylanan bu yasa, tarmn gelimesine ve yeni tip bitkilerin bulunmasna yarad. 1931'de ilk bitki patenti New Brunswick, New Jersey'den Henry F. Basenberg'e srekli aan sarmak gl iin verildi. Patent yasalar yllar boyu uygulanm ve belirli dzeyde deitirilmi olmakla birlikte, yasalardaki temel prensipler hala ayndr ve Amerikan patent sisteminin ilk deneticisi Thomas Jefferson gnmzde yaasayd hakl olarak onur duyacak ve balangtaki abalarnn meyvelerini grebilecekti. Yukarda bazlar belirtilen byk Amerikal buluularn anlar hepimiz iin bir esin kayna olmaldr.

Copyright, BEYAZ NOKTA GELM VAKFI