BR AVU ROMAN / A.

MER TRKE kisi byk ve genel, yzlercesi blgesel olmak zere savasz geen tek bir yl yaanmayan 20. yzylda aydn, yazar ve sanatlar srgnl, hapislii, hain damgasn, trl eziyeti gslemek pahasna savaa Hayr demilerdi. Savan nne geemeseler bile bar umudunu filizlendirdiler; sava sonrasnda, savaa kar bir bellek, bar iin yeni bir kltr yaratmak adna, cephe, cephe gerisi, toplama kamplar, yklan kentler, sevdiklerini kaybeden yzbinlerce insan, yani yaanan dram en ince ayrntsna kadar sanat ve edebiyata tand.

Dnyann her kesine yaylan sava kart enternasyonale katlmad Cumhuriyet aydn. Bar temas ve anti-militarist bir tavr edebiyata yansmad. Buna karlk sava temas roman klliyatmzda hatr saylr bir yer tutar. Bu tema Cumhuriyet romanna Milli Mcadeleyi ileyen metinlerle girmi, tarih romanlarla srm ve gnmzde ulusalcln ykselmesine paralel olarak yeniden Milli Mcadeleye ve Milli Mcadelenin yeni biimlerine odaklanmtr. zellikle son yllarda romanlarda kaydedilen bu srekli seferberlik hali toplumsal yapnn militarist karakteristiinin ak bir gstergesidir.

Oysa btn bir 19. yzyl savalar, yenilgiler, kaybedilen topraklar, g aclar ve ehit edebiyatyla geirmi bir toplumdur szkonusu olan. O toplum ki, dorudan katlmasa bile 2. Paylam Savann kt anlarn belleine kaydetmi, nasl ve neden gidildii anlalamayan Korede kayplar vermi, Kbrsa Bar Harekat yapm ve 80den bu yana Doudaki sava gndeminden hi dmemiti. stelik ABD ve su ortaklarnn hemen yan bamzdaki Irakta srdrdkleri igal Trkiye Cumhuriyetini savaa katlmann hl eiinde tutuyor. Dnya romannda savakart ieriklerle bayaptlar karan btn bu srelere Trk edebiyatnda dorudan ve gl bir kar k gremiyor, sadece savalarn etkiledii insanlarn yer ald birka romandan sz edebiliyoruz. Okuyucusunu bakalarnn aclarn paylamaya, zlme ve zorbala fkelenmeye aran bu tarz romanlar kmsemiyorum. Ancak savan ykcln sergilemenin iddetin hibir zaman hakl grlemeyeceini, kaba kuvvete bavurmann her zaman ve her koulda yanl olduunu ileri srmenin dnda, tek bana, savan srdrlmesi aleyhine bir argman oluturmayacan da unutmamak gerekir.1

tiraf etmeliyiz ki romanmzda anti-militarist ya da sava kart rnler yok denecek kadar az. Kar cephede ise militarizme/savaa vgler dzen, Trkn savaarak dnyay dize getireceini kurgulayan, hamasi bir edebiyat var.

GZKARA ROMANLAR

u lgn Trklerin Atele mtihann cepheden ve cephe gerisinden trl kahramanlk menkbeleriyle, ballandra ballandra anlatlan iddet sahneleriyle, Rum, Arap, Ermeni, Krt dmanlyla hikaye eden yzlerce roman -ve yazararasnda savaa methiye dzmeyenler yok denecek kadar az. Bunlar arasnda Reat Nuri Gntekinin sessiz militarizm reddiyesine dikkat ekmek isterim. Milli Mcadele srerken kaleme ald alkuunda (1922) savatan hi sz etmemi, Gizli Elde (1924) savan kimlerin yararna olduunu vurgulam, hkmet evrelerinden ald uyarlarla yazd Yeil Gecede (1928) bile iki toplum arasndaki dmanlktan ok savata kar bulunan kesimleri ne karmtr. Btn romanlarnda asker ve brokrat kesimlere ynelik eletirisi, hatta kzgnl aktr.

Milli Mcadele srasnda yaanan bir ak anlatan Gkmen, geri plannda savaa geni bir yer ayran ancak cephede olup bitenleri farkl yorumlayan bir roman. Gney Halimin sava henz belleklerde tazeliini korurken, 1932 tarihinde yazd bu srad Milli Mcadele anlatsnda bir Trk kznn Fransz ve Yunan doktorlarnn yannda hemirelik grevi stlenmesi, salk ekibinin tarafszl, savan her iki taraf iin de vahet olarak nitelenmesi dikkat ekici. Sanyorum romann bir yerlerde unutulup gitmesinin en nemli nedeni u trden satrlara yer vermesi:

Beyazlar, siyahlara dman; siyahlar beyazlara di biliyor. Kuvvet zaifi kahretmek iin yapmadk fecaat brakmyor. Menfur hrslarla gzleri kararm bir kitle kudsi bir perdeye brnm, hak namna alan bayran glgesine snm, baka bir milleti bomak iin saldryor. Mayup servetler peinde koan 5-10 kii de cenneti cebinde tayan ruhanilerle elele vermi yangnlarn ateisi oluyorlar. Bu boumada ldrmek sevap, lmek, ehit olmak ve nihayet cenneti satn almak!.. Dman da ayn dnte: O da, ldrecek sevap kazanacak, lecek ehit olacak, lmez kurtulursa! Bu gzel eyleri telkin eden zenginler bu ehadet meydanlarndan, acaba, niin uzak duruyorlar. Kendileri, harp denilen bu boumaya girmemek iin btn servetlerini feda etmekten ekinmiyorlar, niin? ehitlikten kalr m? Zavall insanlar! Hi bu hokkabazlarn oyunca olmaktan kurtulamayacak msnz? Hakiki insanla eriemeyecek misiniz?2

-u ehire baknz, doktor! 0 kl ynlar altnda can ekien insanlar dnyorum da!... -Bu, insanlarn vahet taraf kzm. Bu cinayetleri yapan eller, Allah namna kalkyor ve o nama snyor. -Allah byle mi istiyor doktor! -Hayr, kzm; fakat o, atei yakmak iin, ba kesmek iin yaratm, ekilmi, o zamandan beri bitaraftr. Hakimiyeti kanunlarna brakmtr, -Bu cinayeteri yapanlara (kahraman) diyenler de var, deil mi? -Harp, harptir, kzm! Ne taraftan baklsa, her klnda bin bir ztrabn, bin bir faciann srrn tayan iren bir mahluktur. Onun aklar kahramanlar vehmin tarihe hediye ettii masal tipleridir.3 Hasan Sukutinin Siyah rt (1934) roman da Balkan harbinde yaanan aclar, ordunun ar yenilgisini, Cumhuriyet snrlar dnda kalan topraklara olan aidiyeti ve o topraklarn yitirilmesini dile getirmesiyle yazld dnemin kahramanlk temal metinlerinden hemen ayrlr.

Her ne kadar dnem Yurtta Sulh Cihanda Sulh dnemi olsa bile, sava aclarnn ve sulhn byle kati ifadelerle dile getirilmesi, ulus kimliini kahramanln trl versiyonlaryla zenginletirmi bir devlet iin fazlasyla radikaldir. ktidar sahiplerinin romanlarmzda grmek istedikleri trden bar sahneleri bir takm yazarlara hi gecikmeden sipari edilecektir. Va-Nu, Savatan Barasnn nsznde siparii vaktinde teslim etmenin sevincini u szlerle dile getirir;

Savatan Baray z Trke olarak bitirip bastrdmz, hem de Dil Bayramna yetitirdiimiz iin sevinliyiz. Bunda, Byk Kurtarcnn, Trkleri, ei grlmemi bir saldryla Akdeniz kylarna kavuturduktan sonra, beyinlerimizde ne kkl deimeler yarattn gstermek istedik. Eskiden, yeryznn biribirinden en uzak lkeleri, aknlar dolaysyle aralarnda tanabilirler; grgleriyle almalarnn verimlerini ancak bu yolla deitirip tokutururlard. te, Trk, byle kurunlarda klcn en iyi kullanmakla adam soyunun ilerlemesine yardm etmitir. Bugn ise yeryznde yeni bir boumann ne ykm olduunu bilmiyen kalmad. Trke yiitliklerin en byn yaptran Mustafa Kemal, yeni bir ra girildiini gene hepimizden nce kavram, o sava Trk, en birinci barsever yapmtr.4

Vl Nurettinin bir tala iki ku vurmak istedii ak: Trkiyenin yeni Balkan politikasn yeni dil politikasyla birletiren Savata ve Barta, Trk-Yunan dostluunun temellerinin atld bir metin. Ancak temellerin harcnda kin ve nefret olduu, aba altndan sopa gsterildii, eski subay yeni diplomat Trk kahramann azndan dile getirilen - aadaki satrlarda aka grlyor;

Siz Avrupallar, Trkleri olur olmaz yere savaan bir budun sanarak ok aldanyorsunuz!... Yirmi be kurun nce u gzel trkler, u gkek seirmeleri trtmek inceliini gsteren Trkler, eski Yunann bile ilk yaratcs oldular... Onlarn doudan batya aknlarn mez iin mi sanyorsunuz? Dedelerim, o ada birbirlerinden ayr duran soysal lkeler arasnda ulaklk ii yapard. Fafuru Akdenize, inciri in avutuna kllarmzn zoru altnda, tredilere toprak bast verdirmeden geirirdik... O alarda sngmenin gerek olduunu anladmz iin en birinci alp kesilmitik. imdi artk lkelerin birbirlerile anlamalar iin yaln kl aknlara gereklik kalmad. Sava, soysallk yaycs, yapcs olmak sann yitirdi. Pusat iliklerinin yardmile de bsbtn ykc bir ra girdi! te, M. Ertof, onun iin eskidenberi esiz sava olan Trkler, son kurtulu dmesinde, saldrmlarn en grlmemiile Akdenize, bir kez daha indikten sonra batrlk koan bitirdi. Bgn artk adam olunun ycelmesi bar lksnde olduu iin, Trk imdi en byk bardr!5

ecaatini arz ederken sirkatini sylemek byle bir ey olsa gerek!.. Bar dncesinin medeniyet ve dzen iin arasallatrlmas devletin militarist zn sergilemesi asndan dikkat ekici. Aslnda Cumhuriyetin asker-sivil-brokrat elitinin bartan anlad tam da budur. Kerameti kendinden menkul en birinci barsever lke, Avrupann sayca en byk ordusuna sahip olmasn bile barl amalarla aklayacaktr. Birbirini dtalayan iki kavramn, militarizm ve barn byle saknlmadan yanyana getirebilmesinin en nemli nedeni toplumsal belleimizde anti-militarist bir sylemin kaydnn olmamasndandr. Tersine, Cumhuriyet aydn militarizmle tuhaf bir ittifak iinde serpilmi, sorunlar zecek silahl formlleri yadrgamam, kendi ordusuna daima ilerici ve nc bir rol bimitir. Sava ideolojisi kurumlarn, yasalarn ve dzenin gizli hareket ettiricisi olmay, dzenin ilevsel gerekliliklerine inanmamza yol aan unutu, hayal ve yalanlar ikna edici klmay hl srdryor. 90l yllarda ortaya atlan vicdani red kavramnn ne anlama geldiinin anlalamamasnn bir nedeni buysa dier nedeni kavramn o zamana dek hi dile getirilmemi, dnce katna hi tanmam olmasndandr.

Dile getirilemez ve dnlemezdi; nk sava birbirine kart bile olsalar bu corafyada benimsenen btn ideolojilerin kesime noktasyd. Sa kesim iin Orta Asyadan bugne uzanan anl tarihimizin yapcsyd. Kemalizm, gcn Anadoluda verilmi Kutsal Sava mitinden alyordu. Sol kesim ise ideolojisi gerei anti-emperyalist savalardan yanayd. Yani hakl ve haksz savalar vard zihinlerimizde. Byle bir bak asna sahip bir zne

Muharebenin iindedir, hasmlar vardr ve bir zafer iin dmektedir. Hi kukusuz, hakk ve hukuu da geerli klmak ister, ama burada szkonusu olan onun kendi hakkdr ve hak, bir fetih, egemenlik ya da daha eski olma durumuna dayanan bir haktr; rkn, zafere ulam istilalarn ya da binyllk igallerin salad haklardr, bunlar. Hakikatten sz ettii zaman da bu, zafer elde etmesini salayan perspektifli ve stratejik bir hakikattir. Demek ki burada, hakikate ve hakka sahip olduunu iddia eden bir siyasal ve tarihsel sylem szkonusudur, ama bu sylem hukuksal-felsefi evrensellikten kendi kendini dlamaktadr6

Byle bir konjonktrde edebiyatn anti-militarist bir tavr taknarak bar savunmas elbette kolay deildi. Nitekim Milli Mcadele srecinde suyun iki yannda yaanan aclarn bizim tarafta yklendirilmesi ok gecikti. lk farkl yaklam Dido Satiriyunun 1962de yazd ve Rum halkn Ege blgesinde TrkYunan sava ncesi ve sonrasnda yaadklarn bir karde kavgas temas etrafnda ileyen Benden Selam Syle Anadoluya romannn 1980de yaymlanmasyd ki, devletin buna ilk refleksi toplatma karar oldu. Kitap 1982 Abdi peki Trk-Yunan Dostluk dlne deer grldkten sonra dolama ktnda yeni bir dnem alyordu. Ancak bir klliyat yaratlmas Belge Yaynclkn Maria Yordanidounun Loksandra, stanbul D ile 1990da balatt Marenostrum dizisinden sonradr.

Szkonusu -kk- klliyat arasnda Yaar Kemalin Bir Ada Hikayesi adl drtlemesinin yaymlanan ilk cildini nemli buluyorum. Bir Ada Hikayesi (1998-2002) Cumhuriyetin ilk yllarnda, -Rumlarn Mirmingi dedii- Karnca Adasna yeni bir hayat kurulmasnn hikayesi. Roman kahraman Poyraz Musa, Allahekber dalarnda, Dou cephesinde savam, asker kaaklar ile birlikte yamaclk yapm, ok can yakm bir asker... Askere Vay Anam Kuras ile alnan Poyraz Musa, dalarda, llerde yakt canlarla yitirdii masumiyetini her taraf denizle evrili bir kara parasnda onarmak, -dili, dini, cinsiyeti ne olursa olsun- sava maduru insanlarla birlikte bu adada yeni bir hayat yeertmek niyetindedir.

Poyraz Musa, adaya yalnzca Sarkam, Allahekber Da, Ar Da, Van ve Badat arpmalarndan gemi yorgun bir bedeni deil, ayn zamanda bu kadar vahetten rkm bir ruhun rlarn da getirmi. Yeni gelenlerin ruh halleri de hi farkl deil; herkes bir dieri tarafndan bylenecek kadar zayf, savan orasndan burasndan bitii, yaralad ruhlar henz kendilerini onaracak vakti bulamam... nk btn hikyeleri bastran bir hikye, btn glerden daha byk bir g, btn gemii, dostluklar silen, belirsizletiren ve kendine hoyratlktan, acmaszlktan bir gemi edinen sava var yaanlm.

Belki de ilk kez bir Mslman Trkn ln seslendiriyor Yaar Kemal, Bu ok byk bir hakszlk. Bu, insanla yakmaz. Buna, dpedz srgnlk derler. Buna ikence, buna zulm derler. Biz yaknda Giritimize dneceiz. Kzlar daha sandklarn amadlar. Ben de onlara sandnz an demiyeceim. Girite dnnce aacaklar. Ben onlara Girite dnmeyeceiz, sandnz an nasl derim. Desem bile amazlar. Son umutlar da tkenince belki aarlar. Belki de lnceye kadar hi amazlar. Allah kimseyi yurdundan yuvasndan etmesin. Bir insan yurdundan koparmak, o insann yreini koparmaktan daha ok ac veriyor7

Ve kimse gelip de hibir kimseye, sen yurdundan ayrlp Anadoluya gidecek misin, sen Yunanistan istiyor musun demedi. Ve perperian, a, susuz, yamur altnda... arkt, miadn doldurmu vapurlara bindirdiler ve onlar Yunanistann kra da yamalarna, Anadolunun stmal ovalarna indirdiler. Bu bir lgnlkt. nsanlara sorsalar, belki hepsi topraklarndan kopmay kabul edeceklerdi, belki yars kabul etmeyecekti. Belki on kii...8

Yaar Kemal, zerinde yaadmz corafyada iyilik ve ktln, zalimlik ve mazlumluun, tekine duyulan dmanln tarihsel kkenlerini, siyasi ve toplumsal nedenlerini, yitirilen yzbinlerce hayatla birlikte sorgularken, savan ayn zamanda bir doa, tarih ve kltr katliam olduunu da hatrlatyor.

TRK ROMANINDA ERMENLER: KIYIM METNLER

lk dnem Milli Mcadele anlatlarnda Ermenilerle ilgili bir unutkanlk szkonusudur. Birka istisna dnda sanki Dou cephesi hi almam, bu

corafyada yzbinlerce Ermeni hi yaamamtr. Yazl tarihlerine bakarsak eer, Ermeni tehciriyle ilgili anlatlarn, devletin o dnemi aklamak iin mukatele tezini benimsemesinden sonra yaygnlatn iddia edebiliriz.

Tehcir, soykrm, mukatele; ad her ne olursa olsun, bir zamanlar bu topraklar paylatmz topluluklardan birisinin ttihat ve Terakki iktidar dneminde maruz kald kt muamele ve ektii aclar Cumhuriyet dneminde sarlmamtr. stelik yaralarn kabuk balamasna bilerek ve isteyerek- izin verilmemi; 1915teki tehcirinin acs 1942deki Varlk Vergisi srecinde, 1955 ylndaki 6/7 Eyll Olaylarnda ve 1960 sonrasndaki Vatanda Trke Konu! kampanyalarnda tekrar tekrar tazelenmitir.

smi ve yz olanlar adsz ve yzsz olana dntnde cesetlerin ardnda, yaklm yklm evlerin, l ocuklarn, boazlanm hayvanlarn ardnda yalnzca dokunsan krlacak bu yalan kalr demi son romannda Ayegl Deveciolu.

Ne yazk ki edebiyat bize ekilen aclar brakalm unutturmay hi deilse hafifletecek, bar bir gelecek umudunu besletecek yalanlar brakmad. Cumhuriyet dneminde yaymlanan be bini akn roman arasnda Ermeni tehcirinden sz eden roman saysnn azl dikkat ekiciyken, sz edenlerin byk bir blm ise gerek edebiyat gerekse insanlk adna utan vericidir. Romanlarn ou kollektif olarak yaanan gerek iddetin, kymclarn bak asyla kaleme alnm, dolaysyla karakteristik arptmalardan etkilenmilikleri nedeniyle kym metinleri nitelemesini hak ediyorlar. yle ki, bu romanlarn reticileri -yazarlarkendi taraflarnn iddetinin hakllna ikna olmutur; kendilerini yarg olarak grdklerinden Ermenileri sulu kurbanlar biiminde canlandrrlar. Hakl olmann kesinliiyle hareket edildiinden bizim tarafn ald intikam ve bu intikamdan alnan haz saklanmaz. Sonu olarak, Trk edebiyatnda Ermeni meselesinin ele aln bir kymn varln dorulamaktadr. Rene Girardn Gnah Keisinde syledii gibi;

Metin kym lehindeki durumlar betimliyorsa, kurbanlar bize kymclarn genellikle setikleri trde kurbanlar olarak gsteriyorsa ve stelik bu kurbanlar kymclarn genel olarak kurbanlarna yaktrdklar trden sular ilemi olarak sunuyorsa, kymn gerek olma ihtimali byktr. Metnin kendisi bu gereklii doruluyorsa, bundan kuku duymak iin pek bir neden yoktur.9

Oysa edebiyatn kuku duymad kendi tarafnn yaptklarn meru gstermek, daha ak bir ifadeyle kymn su ortaklna soyunmak olmutur.

Sevindiricidir, saylar az olmakla birlikte, meseleye farkl bir perspektifle, yaanan trajedileri basit bir dmanln tesinde maddi temelleriyle birlikte ele alan ya da iddetin her trlsne kar kan romanlar da yazlmtr: Kemal Tahirin Yorgun Sava(1965), Byk Mal (1970) ve Bir Mlkiyet Kalesi (1977), Reha svann Gn Olur Devran Dner (1992), Yaar Kemalin Bir Ada Hikayesi (1998-2002), Baran Fundermann Gavur Elo (1999), Doan Akhanlnn Kyamet Gn Yarglar (1999), Madonnann Son Hayali (2005), Kemal Yalnn Seninle Gler Yreim (2000) ve Sar Gelin - Sari Gyalin (2004), Ayenur Yazcnn Bedriye (2002), Erkan Karagzn Rus Kz Vasilisa (2002), rfan Palalnn Tehcir ocuklar (2005), Hakan Gezikin Buz Yaras (2005), Ahmet Azizin Triumvira (2006), Elif afakn Baba ve Pi (2006), Osman Necmi Gnerin Rana (2006) Esmahan Aykolun Savrulanlar romanlarnda resm tarihe kar bir sylem ykselir. Romanlarn yazl tarihlerinin arlkl olarak 1990l yllardan sonrasna denk gelmesi, hem Ermeni meselesi zerinde uzun sren suskunluu hem de sava kart bir zihniyetin gecikmiliini gstermesi asndan dikkate deer.

K ROMANDA 2. DNYA SAVAI

2. Dnya Sava Cumhuriyet toplumuna yokluk, alk, yaygnlaan karaborsaclk, uzayp giden kuyruklar sorunlar olarak hissedilmi, neredeyse btn temel ihtiya maddelerini kapsayan karaborsa ekonomisinin ve karneli hayatn bir efsane olarak toplumsal bilincimize kaznd o karanlk dnem romanlarla kalclatrlmamtr..

Trkiyedeki Alman taraftarln ve ona paralel giden rk akmlar ya da savan yaratt skntlar, karaborsa ve rveti, mahalle kahvelerindeki sava dedikodularn, zengin kesimin srdrd hayat, be yla kan askerlik sresine denk gelen anssz bir kuan ilesini dillendiren roman ve hikayeler bsbtn yok deil elbette. Reat Enisin Afrodit Buhurdannda Bir Kadn (1940) ve Alama Duvar (1949), Oktay Akbaln Garipler Soka (1950), Tark Burann Siyah Kehribar (1955), lhan Enginin G Yollar Tkad (1955), Cevdet Kudretin Havada Bulut Yok (1958) ve Glseren Enginin Cehennemde Bir Ada (2001) romanlarnda savan Trkiye Cumhuriyeti zerindeki etkileri ilenirken Afife Obayn Panik (1942), V. rfi Bengnn Varova Yanarken (1953), Murat

Tuncelin nc lm (2000), Yldz Balkn Okyanus iei (2001), Aye Kulinin Nefes Nefese (2002) ve Solmaz Kamurann anakkale Rzgar (2005) romanlarnda Avrupann eitli lkelerinden scak atma anlar konu edilmitir. ki roman var ki, edebiyatn sava kart tutumunu incelerken zerlerinde mutlaka durulmay gerektiriyor: Krk Mantolu Madonna (1941) ve Madonnann Son Hayali (2006)*

KIBRISTA SVL VAR MI?

Okuduklarm arasnda Osman Necmi Gnerin Kl Uykuda Vurulur (1978) roman Kbrsta iki taraf halklarnn dostluunu ileyen ilk romand. Mehmet Erolunun Isszln Ortas (1979) roman ise 1974teki savaa ilikin ilk farkl ve eletirel yaklamdr. Kbrsta astemen rtbesiyle savam 68 kuandan bir karakter zerinden savata hayatn yitiren Trklerle Rumlarn trajedilerini arpc sahnelerle ileyen Erolu, roman kahramann sululuk duygularyla kabuslar gren bir insan biiminde canlandrmt... Seher Bilgehann adann tarih ncesini iddetin sorguland bir metafor olarak kulland fantastik anlats Karpaz (2000) da adaya insan merkezli bir bakn izlerini tar. Yaseminler Tter mi hl?da (1985), Alev Alatlnn Rum bir kadn etrafnda kurduu dram, yazarn kendi ifadesiyle yerini tam bulamam; Trkler tarafndan fazla Yunan yanls, Yunanllar tarafndan fazla Trk yanls olarak deerlendirilmitir...

Nee Yann zgn Kzlarn Gizli Tarihi (2002) ve Mehmet Yann Snrd Saatler (2003) romanlar ada zelinden yola karak yaplm en radikal sava ve militarizm eletirilerini barndryorlar. Kbrsta doup bym insanlarn vatanszlklarn, i ve d dnyalarn, savan, iddetin ve dmanca duygularn birey ve toplum zerinde yaratt travmalar sergileyen hikayeleri iin artc nitelemesini kullanacam. nk Kbrsn vatan, millet, sava, katliam, kahraman, hain, ehit, mcahit, destan, an gibi szckler haykrlmakszn dillendirilmesine, Kbrsta bu szcklerden bkm usanm sivil bir halkn varlnn hatrlatlmasna hi alk deiliz.

Kbrs edebi hayat kahramanlk destanlar, iirleri, efsaneleri ve ayn temalar etafnda yazlm tiyatro oyunlar ile srm, az sayda romansa bir milli kimlik yaratma gayreti tayan ilk kurun edebiyatndan teye gitmiyor, Kbrs milliyetiliinin snrlarn, hem de ok kaln bir krmzyla iziyorlar. O snrlarn dna kmak isteyen ve romanlarnda iki toplumun birarada yaamasndan,

Trklemekten deil adal olmaktan yana tavr koyan Kutlu Adalnn silahl bir saldrda ldrlmesi, Kbrsta edebiyatla hayat arasndaki organik ilikinin en ak kant. Milliyeti zellikler tamayan az sayda romandan Gelincik Meselinde (2002) Rait Pertevin adann paralanm yapsna simgeci ve metaforik tarzdaki insani yaklam, Kbrs edebiyat geleneinden bir kopuu temsil etmesi asndan hl bir umudun varln iaret ediyor.

Hepsi bu kadar ite; 60lardan bu yana gazete manetlerine, Televizyon haberlerine sklkla konu edilen, ABye girmenin bileti saylan Kbrs, ancak bu kadar yer igal edebilmi Cumhuriyet romannda... Adadaki savaa, kine ve nefrete kar kan roman says ise bir elin parmaklarndan az. yle anlalyor ki toplumsal tahayylmzde asker ve siyasetilerin zgrce tasarrufta bulunabilecei insansz bir sava meydan olmaktan te bir anlam yok Kbrsn; anlalyor ki Trk yazarlar oradaki zmszl kabullenmi, seslerini ykseltip hain damgas yemekten ekinmi, yeil aday yeil niformallara terk etmiler... te bu nedenle artyor, yz hi glmeyen Kbrsl bir kadnn, vatannn neresi olduunu bilemeyen Kbrsl bir adamn hayatlarn anlatan romanlar

KRT SYANLARI: ROMANDA BELLEK YTM

Trk romannda Krtlerin ve Krt sorunun konu ediliinden ya da Trkiye Cumhuriyeti iinde gelien bir Krt edebiyatndan sz etmek bir kez daha yokluk ve eksiklik demektir. Hele ki edebiyattan bugn kar karya olduumuz sorunlarn zmne katkda bulunacak metinler bulup karmak neredeyse hi mmkn deildir. Bugn hikaye ve roman yazan hemen herkesin hayatnda az ya da ok, iyi ya da kt ama bir biimde mutlaka iz brakm olan son 20 yln Trk edebiyatna birka roman dnda yansmam olmas bilinli bir bellek yitiminden ve anlatlan btn hikayelerde kendisini hemen hissettiren bir eksiklikten baka bir ey deildir. Hele ki 1980-90 aras yazlan romanlarda Krtler ve Krt sorununa dair ufak bir imaya dahi rastlayamayz. 90lardan sonra, zellikle de 2000li yllarda bir art kaydedilse bile, yaymlanan yzlerce roman arasnda bu yakc meseleye deinenler ok kk bir yekun tekil ederler. 80lerden sonra Krt yazarlarn kaleminden kan ok sayda ilk kurun temasna sarlm romanda da Trklerin asker ve devlet grevlisi dnda hi canlandrlmamas, bar dncesinin her iki taraf iin iselletirilmemiliini gstermektedir.

Krt meselesine anti-militarist yaklamlar olarak Ali Arslann Sere (1988), Vedat Trkalinin Tek Kiilik lm (1990), Tomris zdenin ark ban (1996), Tolga Ersoyun Dnence Atlar (1998), Cahide Birgln Geceye Uyananlar (2000), Mehmet Erolunun Zamann Manzaras (2002), Kaya Sancarn Akn ve Kederin Kitab (2004) Handan ztrkn Dounun plak Kadnlar (2004), Murat Uyurkulakn Har (2006) romanlarn rnek gstereceim.

Zamann Manzarasnda, Mehmet Erolu, hikayesinin merkezine sava aclarn, alk grevlerini, zengin ve yoksulluk arasnda giderek derinleen uurumu, yani gerek hayatn gerek insanlarn yerletirmi. Kaderleri yakn tarihin bu karanlk dnemi tarafndan belirlenen bireylerin hayatlarndan birka yllk bir kesit sunarken ne belgeselci bir yaklama giriyor, ne de kendi dncelerini bktrc siyasi tahliller biiminde art arda sralyor. Tersine, hikayede anlatc roln stlenen Bar Utkan muhalif bile deil, kendi hayatn gdememi, ynlendirememi bir insan: Annesini kendi doumunda yitirmi, babas tarafndan terk edilmi, askerliini atmalarn en youn dneminde Gneydounun dalarnda yapm, askerlik dn sevgilisi tarafndan terk edilmi, bunalmn yazarak amaya alsa da ne ak, ne de sava roman yazabilmi... Kendi deyimi ile inat bir ksrlk ekip, geni, ba dndrc bir ruhsal aylakln iinde gezinen bir adam o.

Hikayenin gemi, imdi, gelecek balkl blmlerinde gemi Barla psikiyatrist arasndaki konumalarda canlanrken, Bar sarsp deitiren askerlik gnlerine, Dounun dalarna, havan toplarnn, dokalarn, kelelerin gecelerine uzanyoruz; Orada en ok dalar vard; yksek, ulu, tepesine ktnzda cannz kurtarabildiiniz, alttaki her canly ldrebildiiniz dalar. Dalar Tanryd. Ya da Tanr, dad.... Hayvanlarn ldrdmz, aalarn yaktmz da o kadar yksekti ki, gne doarken zirvenin glgesi, altmzdaki bulutlarn stnde, tpk denize alan rzgar gibi dalga dalga yaylrd. Yamalarnda yaz banda bile kar olurdu. Vadiler, ortadan alm defterlere benzerdi; bo, henz tek satr bile yazlmam, kararsz yazarn bekleyen kirletilmemi sayfalara10 cmleleri ile tasvir edilen o dalardan ellerinden irenerek inecek, utanmay ise, hikayenin imdiki zamannda, bir kzn yitirdii alk grevlerinde teki kzn da kaybetmek istemeyen bir babann gzlerine baktnda renecektir. oumuzun hi bakmad, kimimizin bakmak istemedii, kalanlarnsa arkasn dnd analarn, babalarn gzlerine sabitlenir kalrz Barla birlikte; o gzler ki, lmn kokusunun buram buram ttt o evlerin kapsnda bekleyen, acnn dilini konuan sessiz, aresiz gzlerdir

Utanma duygusunu Kaya Sancarn Akn ve Kederin Kitabnn kahraman da yayor. Lise yllarn 70lerin sonunda geiren, o yllarn siyasi atmalarndan uzak duran, niversiteyi bitirip sevgilisiyle evlenen hsan iin hayat ok vaatkar grnmektedir. Romann bu blmlerinde scak ve iten bir dil tutturan, hsan ve pek kadar onlarn evresinde yer alan dier roman kiilerini de basit ayrntlarla canlandran Kaya Sancar, okuyucuya huzur dolu, paylalmas kolay bir dnya sunuyor. Ancak yle bir yer var ki, hsann hayatn batan sonra deitirecek, ak bitmese bile bundan byle btn hayatna bir keder elik edecektir. O yer, emdinlidir O ana dek sava yalnzca medyadan biraz da kaytszlkla izlemi, kendisini bir taraf olarak hissetmemitir hsan. Oysa ki, ne tarafsz kalmak mmkndr, ne de olup bitenlere srtn dnmek ya da evleri yaklm, ge zorlanm, iddete maruz kalm, ocuklar ldrlm insanlarn lk seslerine kulak tkamak Ve bir gn hsana da askerlik celbi gelecek, kendisini emdinlinin adn bile hi duymad dalarnda, tepelerinde, kylerinde savarken buluverecektir gen adam.

Dnp geldiinde tanklk ettii olaylarn yaratt ruhsal travmann etkisindedir hsan. pek ve arkadalarnn yardmlaryla biraz toparlandnda yle ifade edecektir duygularn:

emdinlide yaadklarmn hepsini anlatamam. Anlatmayacam da. Anlatmak, tekrar yaamaktr. Yapamayacam bunu. Her insann hayatnda kendisinden utand zamanlar olur. Asla hatrlamak istemedii, unutulmas gereken. te benim iin o zaman, emdinlide yaadm zamanlard. Zaten unutmam gerektii zerine uzun uzun konumutum doktorumla. nce hepsini hatrlayp sonra bununla beraber yaamak, yaamay renmek de bir yntemmi; unutmak da! Ben unutmay setim.11 Neleri mi unutmutur hsan?

Her an scak atma riski. Derken scak atmalar. Kayplarmz, verdirdiimiz kayplar. ada gladyatr hikayesi. Her ey bir kabus olmal. Mmknse olsun da. Grdm btn kanlar, kesilen kulaklar, karlan gzler, kesilen burunlar. Kan, kan, kan...12 Ve hemen ardndan neden unutmak istediini de ekleyecektir;

Bir kabus olsun, uyanlacak ve hemen unutulacak O gnleri hatrlamak istemiyorum. Mmknse iyiden iyiye silmek istiyorum kafamdan. Gerekten, anlatamam kimselere. Utandm iin!13 zerlerine yazlan tantm yazlarnda bir cmle ile bile bahis konusu edilmeyen savaa srtn dnmeyen her iki romanda da siyasal bilinten yoksun, dalara yollanmadan nce savan anlamn bilmeyen gen insanlarn zihinsel ve duygusal geliimine, her an teneffs edilen iddet atmosferinin, acnn, aresizliin olgunlatrd kiiliklerine tank oluyoruz. Gururla gittikleri savatan utanla dnen iki gen iin sava ve savaa yklenen anlamlar btn kutsalln yitirecek, genliin cokusu o dalarda tkenecektir.

YEN BR KLTR TALEB

Hepimiz ierde, hemen yan bamzda ya da dnyann uzak bir kesinde sren savalarla bydk. stemesek bile bilincimizin bir katnda belki de sava merulatran dnceler tayor, televizyon kanallarndan canl sava grntlerini rahatlkla izliyor, iddetin estetize edilmi hallerinden haz alabiliyoruz. Sporda, siyasette, evlilikte, kadn erkek ilikilerinde militarizmin dilini kullanmay kimseler yadrgamyor. Bugn sava olaanlatran ey tam da budur; kltrn iine kodlanm saldrganln bireylerin belleinde de bir karlk bulmasndandr. Nietzchenin ifadesiyle:

Hemen hemen yksek kltr dediimiz her ey zalimliin ruhaniletirilmesine (tinselletirilmesine) dayanr, onun daha derinletirilmesine: Savm bu benim; u vahi hayvan gerekten ldrlmedi, yayor, serpiliyor, yalnzca -Tanrsallayor. Trajedinin ac verici ehvetini oluturan zalimliktir; trajik duygudalk denen eyde, ho etki yaratan, temelde yce olan her eyde, en yksek ve en ince metafiziin titremelerine dein, tadn, yalnzca zalimlikle karm olann bir paras oluundan alr. Arenadaki Romal, han cokusuna kaplm Hristiyan, yaklan insanlar, boa dvn seyreden Ispanyol, trajediye en bugnn Japonu, kanl devrimlere zlem duyan Parisin taral iisi, istemini askya alp Tristan ve soldeye katlanan Wagnerci. Hepsinin de holanp gizemli bir kzmayla imek peinde olduu, byk Kirkenin tuhaf enili iksiri zalimliktir.14

Aydn, yazar ve sanatlarn savaa kar verdikleri rnlerin karsna yine romanlar, filmler ve televizyon programlar ile dikilen kltr endstrisi, Nietzschenin szn ettii zalimlii her eit macera hikayesiyle estetize ederken, sava kltryle geleneksel kltr arasndaki benzerlikten faydalanyor.

Bize pek ok heyecanl roman ve etkileyici film sunmasna ramen byle bir estetik sorgulanmak zorundadr. Eer bugn yaananlarn bu denli canl tan olmasaydk, bylesine kanl bir a geride brakp bir yenisine hazrlanmasaydk, bu denli geni bir insan kitlesinin sava konulu filmlerden/romanlardan zevk almasna aldr etmeyebilirdik. Ama byle bir lkse sahip deiliz artk. Artk mcadele edilmesi gereken savaa, iddete, kahramanlk kostmne brnm bayaln her trne vgler dzen kltrn kendisidir.

Bu kltrden yaylan hmanizm dmanmz balamay vaaz ediyor. Oysa kadim dmanlklar sonlandrmak iin talep edilmesi gereken balama deil, birbiriyle eit haklara sahip toplumlar arasnda varlacak uzlamadr; sava kltrnden beslenen n yarglardan syrlm bir uzlama!.. birliini imkansz hale getirecek krgnlk ve dmanlk duygularn bir kenara atmak, kardakiyle ortak tasarlarda bulunabileceini kabul etmek, cezalandrma ve intikam alma arzularndan vazgemektir. Nelson Mandelann szleriyle bitiriyorum:

Gemite yaplan hatalarn doasn ve kapsamn belirlemek ve bunlar dzeltmek zere bu grev etrafnda ibirlii yapmak, sanrm uzlamann asl amacd... Bu tr durumlarda kiisel nefret zm deildir. Bunun yerine gemiin bugne dek gelen etkilerini ortadan kaldrmaya dair, iddete bavurmayan kararl bir politikada srarl olmalyz.15

1 Bakasnn Acsna Bakmak Susan Sontag, Agora Yay., ev. Osman Aknhay, 2004, s. 11. 2 Gkmen, Gney Halim, Semih Ltf Suhulet Ktphanesi, 1932, s. 82. 3 A.g.e s. 83. 4 Savatan Bara, Vala Nurettin, Vakit Yay., 1934, s. 3. 5 A.g.e. s. 24. 6 Ders zetleri, Michel Foucault, YKY, 1992, s. 95. 7 Karncann Su tii, Yaar Kemal, YKY, 2002, s. 182. 8 A.g.e., s. 186. 9 Rene Girard, Gnah Keisi, Kanat Yay. 2005, ev. Ik Ergden, s. 9.

(*) mer Trke, Bir Katliam Hatras, Radikal Kitap, 30.9.2005. 10 Zamann Manzaras, Mehmet Erolu, Agora Yay. 2002. 11 Akn ve Kederin Kitab, Kaya Sancar, Can Yay. 2004. 12 A.g.e. 13 A.g.e.. 14 Friedrich Nietzsche, yinin ve Ktnun tesinde, thaki Yay. 2004, s. 229. 15 Adam Morton, Ktlk zerine, Gncel Yay., ev. Zeynep Okan, 2006 s. 138.