BALKAN TARHNE GENEL BR BAKI

Tayfun NASUHBEYOLU Ekim 2008/stanbul

indekiler Giri Balkan Corafyas Balkan Kavimlerinin Kkleri 1. Osmanl ncesi Balkanlar 1.1. Yunan ve Roma Medeniyeti 1.2. Dou Roma (Bizans) 1.3. Balkan Corafyas ile snrl Devletler: Bulgar ve Srp Devletleri 1.4. Bat Balkanlar (Hrvat, Sloven ve Bonaklar) 2. Osmanl Dnemi Balkanlar 2.1. Fetihler 2.2. Millet Sistemi ve Ortodoks Milleti 2.3. Yunanl Etkisi: Fenerliler 2.4. Be Admda Osmanldan Bamszlk 2.4.1. Karlofa Anlamas-Sonun Balangc (26 Ocak 1699) 2.4.2. Srp syan-lk Ulusal syan (1804) 2.4.3. Yunan syan-lk Kopu (1830) 2.4.4. 93 Harbi-Byk Kopu (1878) 2.4.5. Balkan Sava-Etin Kemikten ayrlmas (1912/13) 3. Osmanl Sonras Balkanlar 3.1. Balkan Hayatnn Avrupallamas 3.2. Osmanl Miras 3.3. Birinci Dnya Sava 3.4. Balkan Otoriter/Dikta Rejimleri (19181941) 3.5. Rus Devrimi Ve Balkan Komnist Partileri 3.6. kinci Dnya Sava 3.7. Yunanistan Sava, 19441948 3.8. Komnist rejimler dnemi (19451990) 3.9. Avrupa Birlii Sreci, Komnist Rejimlerin k ve Yugoslavyann Paralanmas

Giri Dile kolay ortalama 500 yl Osmanl Devleti balkanlara hkim olmu. Balkanlar bizim iin ok nemli bir corafya. Tarih, dil ve slam gibi nemli paydalarmz var. Balkanlara ilgisiz kalmak mmkn deildir. Bu amala blgeyi daha yakndan tanmak amacyla balkan tarihine genel bir giri yapacaz. Bu yazda ncelikle Balkan corafyasna gz atacak, burada yaayan halklarn kkenlerine atfta bulunacaz. Sonrasnda Osmanly merkeze alarak ana balkta konuyu zetlemeye alacaz. Osmanl Devletinin Balkanlar feth etmee balad tarihe kadar ki sreci anlatp blgenin gemiine gideceiz. Osmanl Dnemi ve zellikle 19 ve 20. yzyln bana kadar olan dnemi biraz daha ayrntl anlatacaz. Ve son olarak ta Osmanl Sonras Balkanlarn durumunu ele alacaz.

Balkan Tarihi

Balkan Corafyas Balkan terimi, aalarla kapl dalar silsilesi anlamna gelen Trke bir terimdir. Yarmada ile kuzeydeki Karpatlar birbirinden ayran byk da silsileleri, Balkan halklar arasnda snr oluturucu niteliktedir, blgenin doal bir merkezi yoktur. Blgenin temel nehir sistemini Tuna nehri ile Tunaya dklen Drava, Tisa, Sava, Morova, sker, Seret ve Prut nehirleri oluturmaktadr. Tuna tarih boyunca, askeri istila, ticaret ve seyahatin bata gelen rotasn tekil etmitir. Bu byk nehir sadece, kayalklarla kapl ve seri akntlarla dolu dar bir blge olan Demirkapda gei iin bir engel olutura gelmitir. Dier nemli nehirler olan Vardar, Struma ve Meri Ege denizine akmaktadr. Stratejik adan Asya, Afrika ve Avrupann kavak noktasnda bulunan Balkan Yarmadas, hem fetih asndan hem de dier blgelere uzanan bir geit olarak cezb edici olduunu kantlamtr. 2
Yahya Kemal Trkn gnlnde nehir varsa Tunadr, da varsa Balkandr demiti.
1

1 2

A. Haluk DURSUN, Nilden Tunaya tken Yaynlar, stanbul, 2006 (1. Basm 2000), S: -------Barbara JELAVCH, Balkan Tarihi C:1 18. ve 19. Yzyllar, Kre Yaynlar, stanbul, 2006 S:13

Balkan Tarihi

Balkan lkelerinin yzlm ile Anadolunun yzlm hemen hemen ayndr. (Bak
Tablo Gnmz Balkan lkeleri ve Blgeleri) Gnmz Balkan lkeleri ve Blgeleri 3
lke 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Arnavutluk Bosna-Hersek Bulgaristan Hrvatistan Karada Kosova Makedonya Romanya Srbistan Sancak/Srbistan Toplam 8.687 km Sancak Karada
2

Yzlm km

Nfusu 3.619.778 4.590.310 7.262.675 4.491.543 672.000 2.126.708 2.061.315 22.246.862 8.000.000 530.000 (2008 verileri) Temmuz 2008 verileri Temmuz 2008 verileri Temmuz 2008 verileri 2003 verileri 2007 verileri Temmuz 2008 verileri Temmuz 2008 verileri Tahmini 2002 verileri 353.350 Bonak Mslman,

28.748 51.209 110.910 56.542 14.026 10.887 25.333 237.500 77.474 4499

4188 20.273 131.940 8.578 753.359 23.764 2.007.711 10.722.816 350.000 65.061.940

176.650 Srp-Karadal ve Arnavut

10. 11.

Slovenya Yunanistan Bat Trakya Toplam (1)

Temmuz 2008 verileri Temmuz 2008 verileri

12. 13. 14. 15.

Trakya (Trkiye) Toplam (2) Trkiye/Anadolu Trkiye

777.123 790.814
814.578

Balkan Kavimlerinin Kkleri Balkanlarn ilk sakinleri birok kaynakta bugnk Arnavutlarn atas olarak kabul edilen lliryallar4 ve Trakyallardr. Rumen ulusunun atalar, Trakyallarn bir kolu olan Dayallardr. Yunanllarn atalar Helenler iken Srp, Hrvat, Sloven, Bonak ve bir gre gre Makedon ve Bulgarlarn atalar Slavlardr. (Bkz: zet Tablo)
Slavlar 5

Balkan Milletlerinin Kkenleri (zet Tablo)

llliryallar Trakyallar Dayallar Helenler Arnavut Rumen Yunan Srp Bulgar? Hrvat Sloven Makedon? Bonak Mslman Ortodoks Ortodoks Ortodoks Ortodoks Katolik Katolik Ortodoks Mslman

3 4 5

Balkanlarda Gelecek Tasavvuru Balkan Sempozyumu, HH, stanbul, 2008 lliryallar, Morova vadisinin batsndan Adriyatike uzanan blgede yaamlardr. Trakyallar, Egeden Tunann kuzeyine doru uzanan topraklarda nehrin dou tarafnda yaamlardr. Trakyallar, M.. 5.

yzylda rgtl bir devlet kurdular.

Balkan Tarihi

1. Osmanl ncesi Balkanlar

Osmanldan nce Balkanlar da iine alan byk medeniyetler kurulmutur. Bugnk Avrupann da dnsel temellerini oluturan Yunan Medeniyeti, Roma ve Bizans imparatorluklar blgede uzun yllar hkm srmlerdir. Srp, Bulgar, Hrvat ve Bonaklar ise deiik zamanlarda devletler kurmu olmakla birlikte bu devletler yzlm olarak balkan corafyasnn dna taamam ve ksa mrl olmulardr. Bu sebeple bunlara sadece tarihi bilgi olarak deinilecektir.

1.1. Yunan ve Roma Medeniyeti lk byk Avrupa medeniyeti, o vakitler kendilerini Helenler, lkelerini ise Hellas olarak isimlendiren Yunanllar tarafndan Ege Denizi ada ve sahillerinde kuruldu. M. . 16001200 yllar arasnda Yunanistanda ileri bir Bronz a medeniyeti geliti. Sonraki Bat Avrupa dnce kalplarn son derece derinden etkileyen klasik Yunan Medeniyetinin byk miras, temelde, M. . 5. ve 4. yzyllarda Atinada tesis edilen medeniyete dayanr. 5. yzyl Atinasnn mimarisi; gnmze dek zellikle kamu binalarnn mimarisini derinden etkilemitir. Karadeniz sahil eridinde ve Adriyatik sahilinde birok ehir kuran yunanllar din, dil ve kltr itibariyle ortak olmalarna karn sreen i atmalar ve savalarla glerini tkettiler. Bu yzden, Makedonyal Filipin saltanatyla (M. . 359336) birlikte Makedonyada zuhur eden byk askeri gce kar koyamadlar. Ayn sralarda, talyada bir dier emperyal g zuhur etmekteydi. Romallar, Adriyatikin te yakasna doru ilk olarak M. . 3. yzylda harekete geti. M. . 148 ylnda Makedonyay ele geirdiler. ki yl sonra Yunan ehirlerinin Yunan Birlii (Aechaean League) glerini yenerek Yunanistan ilhak ettiler. Romallarn etkisi kkl oldu. Romallarn ynetimi altnda geen yzyllar ierisinde nfus byk lde Romallat. Bazlar orduya ve ynetime katld; dilleri de dahil olmak zere Romallarn yaam tarzlar benimsendi. Roma imparatorluu, M. S. 3. 4. ve 5. yzyllarda Gotlarn, 4. ve 5. yzyllarda Hunlarn, 6. ve 7. yzyllarda Avarlarn, Slavlarn ve Bulgarlarn, 9. ve 10 yzyllarda Macarlarn, 10 ve 11. yzyllarda Peeneklerin, 12. ve 13. yzyllarda Kumanlarn ve yine 13. yzylda Moollarn saldrlarna maruz kaldlar. Hunlarn ve Moollarn bir ksm aknclar olarak geldiler geni alanlar zapt edip yamaladktan sonra ekip gittiler. Buna karn, Slavlar,

Balkan Tarihi

Macarlar ve Bulgarlar yerlemeyi setiler. Bylelikle balkanlarn terkibi nemli lde deimi oldu.6 1.2. Dou Roma (Bizans7) Roma imparatorluu 395 ylnda ikiye blnd. Dou Roma mparatorluunun geliimi, Balkan tarihinin ekillenmesinde belirleyici unsur oldu. Bu imparatorluun merkezini eski bir yunan ehri olan Bizans (Byzantium) oluturacak ve bu devlete ismini verecekti. Kostantin 330 ylnda Bizans imparatorluunun bakenti olacak Kostantinopol (stanbul) ehrini kurdu. Defalarca fetih giriimlerine maruz kalan bu ehir, sadece iki kez, 12048 ve 1453 yllarnda ele geirilebildi. Roma mparatorluunun blnmesinden sonra stanbul, Dou Hristiyan veya Ortodoks Kilisesinin merkezi halini ald. Roma Kilisesinin dilinin Latince olarak kalmasna karn, Bizans Kilisesinin dili Yunanca idi. Balkan halklarnn ou; Srplar, Rumenler, Bulgarlar ve Yunanllar, temelde stanbuldaki dini gelimelerden etkilendiler. Ayrca Bizans vastasyla Ruslar da Hristiyanl benimseyerek, Ortodoks dnyasnn bir paras haline geldi. stanbul hiyerarisi balangta Romann egemenliini tanm olmakla beraber 1054 ylnda bir daha eski birlie dnmemek zere kopu gerekleti. Bu iki kilisenin akidesi ve ayin ekli tedricen birbirinden uzaklat. Hepsinden nemlisi, kilise ile devlet arasndaki iliki Dou ve Batda birbirinden bariz bir biimde farklyd. Ortodoks sistemde, kiliselerin geneli sekler yneticinin iktidar ve otoritesini desteklemekte, devletin nfuzuna

6 7

Barbara JELAVCH, a.g.e. C:1, S:410 Bizans ad nereden geliyor: Bizans mparatorluu kavram tarihilerin bir icaddr ve mparatorluun hayatta olduu

dnemde hibir zaman kullanlmamtr. mparatorluun Yunanca ad Basileia tn Romania (Roma mparatorluu) veya sadece Romania idi. Dou Roma halk da kendisini Romal olarak adlandrrd. Trkler ve Araplar ise Rum kelimesini kullanrlard. Bat Avrupa'da imparatorluktan "Bizans" diye bahsedilmeye balanmas Alman tarihi Hieronymus Wolf'un 1557 ylnda Corpus Historiae Byzantin adl eserinin yaymlanmasnn ardndandr. 1648 ylnda Byzantine du Louvre (Corpus Scriptorum Histori Byzantin) ve 1680 ylnda da Du Cange'nin Historia Byzantina adl eserlerin yaymlanmasndan sonra Montesquieu gibi Fransz yazarlarn arasnda Bizans kelimesi popler hale geldi. (wikipedia ansiklopedisi bizans maddesi )
8

Drdnc Hal seferi (12001204) yllar arasnda gerekleti. Papa III. nnocentius, Kuds' kurtarmak maksadyla; tm

Avrupa'y sefere davet etti. Toplanan ordunun emir komutas talyan Bonifacio'ya verildi. Ordunun Msr'a kmas planland ise de, Konstantinopolis'te isyan kmas ve Bizans tahtnn el deitirmesi zerine Bonifacio, Msr yerine Konstantinopolis'e yneldi. Hal Ordusu Kuds yerine Konstantinoplis'i igal etti ve Bizans mparatorluu yerine bir Latin mparatorluu kuruldu. Fakat bu imparatorluk fazla yaamad (12041261). 1261 ylnda Bulgarlarn ve znik'e kaan Bizansllarn hcumlar sonucu ykld. Bizans mparatoru Mihail VIII. Palaiologos Konstantinopolis'e gelerek imparator oldu. (wikipedia ansiklopedisi hal seferleri maddesi )

Balkan Tarihi

dorudan doruya meydan okumamaktayd. Dolaysyla, siyasi ve dini liderlik, dhili ve harici ortak dmanlara kar birlikte hareket etme eilimindeydiler. Ortaada Bizans kltrel, sanatsal ve mimari vs. ynden balkanlar ve Rusya iin rnek tekil ediyordu. Ortaa Balkan medeniyeti, z itibaryla bir Bizans medeniyetidir.9

1.3. Balkan Corafyas le Snrl Devletler Bulgar ve Srp Devletleri Bir Hint-Avrupa halk olan Slavlar, 6. ve 7. yzyllarda Tuna snrn geip Balkan yarmadasnn byk bir ksmn igal ettiler. Daha nceki igalcilerin biroundan farkl olarak Slavlar, igal ettikleri topraklara yerleip kylle baladlar. Mstakbel Bulgar, Hrvat, Srp ve Sloven Ortaa devletlerinin temeli bylece atlm oldu. 9. yzylda Slav halklar Ortodoksluu kabul ettiler. Srplarn ou, 8. yzyldan 12. yzyla kadar Bulgarlarn ve Bizansllarn ynetimi altndaki topraklarda yaad. Bizans mparatorunun Bulgarlarn bamszln ortadan kaldrd 1018 ylndan sonra Srp liderleri daha iyi bir konum elde etti. Zamanla, biri sonralar Karada adn alacak olan dalk blgedeki Zeta, dieri ise daha ileri bir tarihte douda zuhur eden Raka olmak zere iki devlet kuruldu. 9. yzyln sonlarnda Kiril alfabesi11, Bulgarlar, Srplar ve Ruslar kapsayan Ortodoks Slavlar tarafndan benimsendi.
Bizans Zulm Bulgarlar en byk katliam 1014 ylnda yaadlar. Bizans mparatoru II. Basileios (9631025) Bulgarlara kar galibiyet elde etti. Ancak tarihte eine az rastlanr bir gaddarlk rnei gstererek tam ondrtbin Bulgar esir alarak gzlerini kartt. Her yz esirden birisinin tek gzn salam brakt ki yenilen orduyu anayurtlarna geri gtrebilsin.
10

Barbara JELAVCH, a.g.e. C:1, S:1113 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:1819 Kiril Alfabesi; Bizans mparatoru, Kiril ve Medody isimli iki kardei, Romay temsil eden misyonerlerle mcadele etmek

10 11

zere Orta Avrupadaki Byk Moravya Krallna gnderdi. Bu iki karde, Glagolitik diye isimlendirilen bir Slav alfabesi retti ve yardmclaryla birlikte Selanikteki evlerinin yaknlarnda konuulan dili kullanarak dini eserleri Yunancadan Slavcaya tercme teebbsnde bulundu. Moravyadaki abalar akamete urayan bu iki kardein lmnn ardndan, onlarn Moravyay terk etmek zorunda braklan mritleri 885 ylnda Bulgaristana iltica ettiler. 893 ylnda yeni bakent yaplacak olan Preslav merkez kabul eden mritler, dini metinleri tercme etmeyi srdrdler. Eski Bulgarca yada Kilise Slavcas, sonraki yzyllarda Slav Otodoks kiliselerinin ve Slav biliminin dili haline geldi. Yunancaya daha uygun hale getirmek iin orijinal Glagolitik alfabede deiiklikler yapld ve ortaya Kiril alfabesi kt.

Balkan Tarihi

Srbistan Krall I. Stefan Nemanya (11681196) dneminde kuruldu. Ortaa Srp devleti gcnn zirvesine Stefan Duan (13311335) zamannda eriti. Stefan Duan, 1346 ylnda kendisini Srplarn ve Yunanllarn imparatoru ilan etti ve daha sonra Bulgarlar ve Arnavutlar da bu unvann kapsamna katt. Srbistan, Duann ynetiminde Adriyatikten Egeye kadar uzanan topraklaryla Balkanlarn nde gelen gc halini ald. Nemanya hanedanl son hanedan Stefan Uro (13551371) 1371 ylndaki lmyle sona erdi. Srp topraklar birbiriyle rekabet halindeki asilleri tarafndan paralara ayrld.12
Stefan Duan

1.4. Bat Balkanlar (Hrvat, Sloven ve Bonaklar) Balkan halklarndan sadece Hrvatlar ve Slovenler Katolik inancn benimsemilerdir. Hrvat ve Slovenler blgenin kuzeybatsna yerletiler. Slovenlerin tarihte bamsz bir g olarak devlet kurduunu gremiyoruz. Sadece Yugoslavyann dalmasndan sonra bamsz devlete sahip oldular. 748 ylnda Frank Krallnn bir paras haline gelerek sk bir ekilde Katolik13 inancna balandlar. 14. yzyln sonuna gelindiinde bu halkn iskn etmi olduklar topraklar Habsburg mparatorluunun kontrol altna girdi. Hrvatlar ise gneyde, Sava ve Una nehirlerinin kuzeyindeki topraklarda ve Adriyatikin sahil eridinde bamsz bir devlet kurdular. Kral nvan alan ilk ynetici, Tomislav (910 928) oldu. Devletin merkezi, Dalmaya sahilindeki Biograd idi. Hrvatistan, Zvonimirin saltanat dneminde Katolik mezhebini tercih ederek Katolikliin ve Batnn tesiri altna girdi. Bonaklar ise ne Ortodoks ne de Katolik mezhebini benimsediler. Dnem dnem Katolik inancn benimsemeleri ynnde byk basklara maruz kalsalar da mezheplerinden vazgemediler. (bogomil mezhebi14) Ksa bir sre iin Bosna Krall da vcut buldu. Stefan Tvrtko (13531391) Bosnann ilk ban, yani valisi oldu. lke o sralarda Macaristana bal

12 13

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:1420 Katolik szc, Yunanca katholikos (evrensel) kelimesinden tretilmitir. Katolikler, Roma Katolik Kilisesi mensubu Bu Bulgar kkenli mezhep, 10. yzylda kendisine "Bogomil" (Allah tarafndan sevilen) ad verilen bir rahip tarafndan

olup, Hristiyan dnyasnn en yaygn mezhebini meydana getirirler. sa'nn ilk havarilerinden Petrus tarafndan kurulmutur.
14

kurulmutu. Srbistan'dan stanbul'a uzanan Ortodoks corafyas iinde gelien mezhep, geleneksel Hristiyan retisiyle arasndaki byk fark nedeniyle, "sapkn" (heretik) bir akm olarak grlyordu. Bogomillerin inanlar arasnda; Hz. sa'nn armha gerilmedii, bunun bir ilzyon olduu dncesi vard. Dolaysyla Bogomiller Ha kltne itibar etmiyorlar, hatta yanl inancn bir ifadesi olduu iin Ha'a tepki duyuyorlard. Vaftize ve Hristiyanln en temel ritellerinden biri olan ekmek-arap ayinine de karydlar. Ayrca, Katolik ve Ortodokslarn aksine, Eski Ahit'i kutsal bir kaynak olarak tanmyorlar, yalnzca Yeni Ahit'i (ncil) benimsiyorlard. Harun Yahya, Gizli El Bosnada, Vural Yaynclk, stanbul, 1997

Balkan Tarihi

idi. 1377 ylnda Tvrtko Srplarn, Bosnann ve Hrvatlarn kral unvanyla krallk tacn giydi. lmnden sonra krallk i atmalar ve d istilalar sonucu ykld.15 Balkanlar zerine Osmanl fetihleri baladnda blgede istikrarsz bir Bizans, Srp ve Macar Devletleri bulunmaktayd. Bugnk modern devletlerin temelleri o yllarda -14. yzyl- atlmt. Blgede ya bamsz yada zerk bir ekilde yer alyorlard. Balkanlardaki birok siyasi rgtlenmenin ksa mrl oluunun nedeni siyasi iktidarn, halkn ounluuyla dorudan iliki iinde olan ve onlar kontrol altnda bulunduran yerel ileri gelenlerin ellerinde bulunmas sebebiyledir. Halkn ou geimini renberlik veya hayvanclkla salyordu. Denize yakn blgelerde yaayanlar denizci, balk veya korsan olabiliyordu. Kendi arazisini ekip bienler daha talihli idi. Buna karn, erafn veya kilisenin arazilerini ekip bien ve deiik serf16 koullar altnda topraa bal hale getirilmi insanlar iin hayat daha zordu.17

12. yzylda Avrupa

15 16

Barbara JELAVCH, a.g.e. C:1, S:27 Serf, feodal dnemde gl beylerin, derebeylerinin, senyrlerin egemenlii altnda toprakla uraan kiilerdir. Bu insanlar

topraktan aldklar rnn bir blmn kendileri kullanrken bir blmn de gvenliklerini salamalar iin senyrlere verirlerdi. Bu sistem daha ok 10 15. yzyllarda glyd.
17

Barbara JELAVCH, a.g.e. C:1, S:30

Balkan Tarihi

2. Osmanl Dnemi Balkanlar

Osmanl Devleti ynn ilk gnden beri Balkanlara evirmiti. Yavuz Sultan Selim dnemine kadar Osmanlnn Balkanlardaki toprak bykl ile Anadoludaki toprak bykl haritalardan da grebileceimiz gibi birbirine yakndr. Osmanl Dnemi Balkanlar incelerken kronolojik bir sralama yerine nemli grdmz baz balklar ele alacaz.

2.1. Fetihler Osmanl ilerleyiinde, her biri devlete yeni topraklar katan son derece kudretli bir dizi sultann liderlii muazzam etkili oldu. I. Murad (13601389), nce Edirneyi ald (1360). Daha sonra ise, Meri Nehri zerinde (irmen muharebesi) 1371 ylnda elde ettii zaferin ardndan Bulgaristan, Makedonya ve Gney Srbistan topraklarn hkimiyeti altna almay baard. Sofya 1385, Ni 1386, Selanik ise 1387 ylnda ele geirildi. Yldrm Bayezid (13891402) dneminde fetihler devam etti. Trnova 1393 ylnda alnd. Eflak Osmanlya tabi hale getirildi. Osmanl ilerleyiini durdurabilmek iin birok hal seferi dzenlendi. Balkanlarda gerekletirdikleri fetihleri durdurmak iin dzenlenen son Hal seferi Varna sava (1444) Osmanlnn kesin zaferiyle sonuland. 1453 ylnda stanbul fethedildi. (stanbulda o yllarda aa yukar ellibin nfuslu bir ehirdi.) 1463 ylnda Bosna alnd; Bosnann komusu Hersek ise 1482 ylnda dt.20
Evld- Ftihn, Anadoludan Rum ili yakasna gep din-i mbin uruna hizmette bulunanlara denir.19 Trklerin Arnavutlarla ilk temaslar, Bizans imparatorunun hizmetinde cretli askeri birlikler olarak buralara geldiklerinde olmutur. 1338 ylnda, 2000 askerden meydana gelmi bir birlik, imparator III. Andronikus adna, Aydndan yola karak Arnavutlua ayak basm ve byk ganimetler elde ederek tekrar geri dnmtr. Osmanllarn, Avrupa topraklarndaki ilk fetihleri 1352 ylnda gereklemitir. Evvela Gelibolu sahil kalelerinden impe alnm, bilahare btn Trakya yarmadas fethedilerek 1365 ylnda Edirne, Osmanl Devletinin payitaht olmutur.18

18

Peter BARTL, Mill Bamszlk Hareketleri Esnasnda Arnavutluk Mslmanlar (18781912) Bedir Yaynevi, stanbul, A. Haluk DURSUN, a.g.e. S:94 Barbara JELAVCH, a.g.e. C:1, S:3337

1998, S:1920
19 20

Balkan Tarihi

10

Osmanl devleti Kanuni Sultan Sleyman zamannda 1521 ylnda Belgrad alnd. 1526 ylnda yaplan Moha savanda Macar Kral II Layoa kar alnan zafer nemli siyasi deiikliklere yol aacakt. Erdel de dhil olmak zere Macar topraklarnn byk bir blm Osmanl hkimiyeti altna girdi. Daha sonra, Macar topraklarnn geri kalan ksm Habsburg mparatorluunun bir paras haline geldi. Byk zaferlerin elde dilmesine ramen Osmanl ordular ilerleyiini srdremedi. 1529 ylnda Viyana kuatld ancak baar salanamad. Kbrs 1573, Girit ise 1669 ylnda fethedildi. Podolya, 1676 ylnda Lehistandan alnd. Budin 1686 ylnda, Belgrad ise 1668 ylnda alnd. 1699 tarihli Karlofa Antlamas, Osmanl tarihinde bir dnm noktas oluturmaktadr. Modern Avrupa tarihinin nde gelen bar antlamalarndan biridir. Osmanl Devleti, Hristiyan glere kar ilk kez kalc olarak toprak kaybna urad.
17681774 Osmanl Rus Sava sonunda imzalanan Kk Kaynarca Antlamas ile Rusya, Ortodoks Hristiyanlar himaye etme hakkn elde ederek, Osmanl iilerine karma frsatn yakalamtr. Osmanl Padiah, 11 Mart 1870 ylnda yaynlad bir fermanla Bulgar Kilisesinin Rum Ortodoks Kilisesinden ayrln onaylad.

Balkan Tarihi

11

2.2. Millet Sistemi ve Ortodoks Milleti Osmanl Devletinde ehli kitap olan dinlerin mensuplar cemaatler halinde rgtlenmekte ve millet diye isimlendirilmektedir. 18. yzyla gelindiinde, Ortodoks21 milleti dnda, Gregoryen Ermeni Milleti, Katolik Milleti ve Yahudi Milleti vard; ancak bunlarn saylar Ortodokslarnkinden bir hayli azd. Ortodokslar iin en nemli adm 1454 ylnda, stanbulun Fethinin hemen ardndan atld.22 stanbul, 6. yy'dan itibaren Hristiyanlk lemindeki dini tartmalarn nemli bir kesimini oluturan Ortodoksluun da merkezidir. stanbul'un fethinden sonra, Gayri Mslim olan toplumlarn yaayna dair dzenlemeler, Fatih Sultan Mehmet'in kard fermana balanm, bylece adna Fener Rum Patrikhanesi de denilen Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin yasal stats sreklilik kazanmtr. Fener Rum Patrii ierisinde Rumlarn etkisi bykt. Dier balkan halklar zamanla bu merkezden ayrldlar. Osmanldan bamszln kazanan lkeler kendi kiliselerini kurdular.

2.3. Yunanl Etkisi: Fenerliler/Fenerli Oligari Osmanl Devletinde gayrimslimler zgr bir ekilde yaamlar, inanlarnn gereini yerine getirmilerdir. 18. yzyla gelindiinde Yunanllar, sadece dier Hristiyanlara nispetle deil, ayn zamanda Mslmanlarn ouna nispetle de ayrcalkl bir stat elde etmi bulunuyordu. Osmanl Devletinin duraklama ve gerileme dnemlerinde diplomasi nemli bir yer tutmaa balad. Avrupa ile olan diplomatik ilikilerin gelimesi, eitli siyasi anlamalar sonucu bat dillerini bilen tercmanlara ihtiya duyuldu. Bunlardan en nemlileri merkezi stanbulda olan Fenerli oligari idi. simlerini ok sayda Ortodoks Hristiyann yaad ve Patrikliin bulunduu Fener semtinden alan bu gurubun byk blm Yunan uyrukluydu; ancak aralarnda Helenletirilmi talyan, Rumen ve Arnavut ailelerde vard. Fenerliler glerini, temelde devlette stlendikleri yksek grevlere ve bu grevler sebebiyle kendilerine verilen pahada ykl hediyelere borluydu. Osmanl Devleti'nin Avrupa lkeleriyle olan ilikilerinde tercmanlk grevini stlendiler. Bu meslekteki becerileri sayesinde Yunanllar, Osmanl idaresinin drt nde gelen makamn kontrolleri altna aldlar. Bunlar, Dileri daimi sekreterine yakn bir konumu ifade

21 22

Ortodoks kelimesi Yunanca "orthos" doru, dzgn ve "doxa" dnce, inan szcklerinin birleiminden olumutur Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:54

Balkan Tarihi

12

eden batercmanlk, donanmann bakaptanl, Yunan adalar arasnda araclk eklini alan bahriye tercmanl ve Romanyann Eflak ve Bodan eyaletlerinin idaresidir. Balangta Fenerli Rumlar Mslman olmamalar nedeniyle Osmanl ynetiminden uzak kaldlar. Ancak Fenerli Rum ailelerin ocuklarn Avrupa ehirlerinde renim yapmak iin gndermeleri ve Fenerli Rumlarn dinsel yaknlk nedeniyle stanbul'daki Avrupallarla yakn ilikilere girmeleri sonucu Avrupa dillerini Mslman Osmanllardan daha iyi bilir duruma gelmelerine yol at. Mslmanlar genellikle Arapa ve Farsa gibi yabanc dilleri renmekteyken Rumlar daha ok Latince, Franszca, talyanca, Almanca gibi dilleri biliyorlard. Bu dilleri bilmeleri Osmanl Devleti'nin Avrupa lkeleriyle olan d ilikilerinde nem kazand ve zellikle 17. yzylda Fenerli Rumlar tercman olarak Osmanl Devleti'nin hizmetine girdiler. Osmanl mparatorluu'nun gerileme dnemine denk gelen bu dnemde Fenerli Rumlarn tercmanlk rol ok daha nem kazand. nk Osmanllarn bu dnemde imzalad antlamalarda genel olarak toprak kayb sz konusuydu ve antlama mzakerelerinde Avrupa dillerini iyi bilmek ok daha fazla nem tayordu. Fenerli Rumlar Avrupa dillerini iyi bildikleri iin bu greve en uygun Osmanl vatandalarydlar. Yksek mevki elde eden ilk fenerli, Kprl Ahmed tarafndan 1669 ylnda batercman yaplan Panagiotis Nikousiostu. En nl Fenerli devlet adam, 1673 ylndan 1709 ylna kadar batercman olarak grev yapan Aleksandros Mavrokordatos oldu. Aleksandros Mavrokordatos Merzifonlu Kara Mustafa Paa dneminde de grevine devam etti ancak II. Viyana Kuatmasnn baarszla uramas sonucu gzden derek grevden alnd. Bir sre saraydan uzak kalmasna ramen Aleksandros Mavrokordatos sonunda tekrar saraya dnd. Aleksandros Mavrokordatos'un yldz zellikle 1699 ylnda imzalanan Karlofa Antlamas'nn mzakereleri srasnda parlad. Her ne kadar bu antlama toprak kaybyla sonulanmsa da antlamann mzakereleri srasnda gsterdii baar takdirle karland ve emekliye ayrldnda olu onun yerine Nikolas Mavrokordatos ba tercman yapld. 17. yzyln sonlarna kadar Osmanl Devleti Eflak ve Bodan vilayetlerinin beylerini yerli asillerden semekteydi. Bazen bu vilayetlerin beylerinin oullar Osmanl Devletine isyan etmelerini nlemek iin stanbul'da rehin tutulurlard. Bu gelenee uygun olarak rehin tutulan Dimitri Kantemirolu'nun lkesine Bodan beyi olarak geri dndkten sonra Rusya ile birleip Osmanl Devletine isyan etmesi Osmanllarn yerli asillere olan gvenlerini kaybetmelerine sebep oldu. Bu srada ba tercman olan ve sarayn gvenine sahip olan Nikolas Mavrokordatos 1711 ylnda sadrazam Baltac Mehmed Paa tarafndan Bodan beyliine atand. Bu tarihten sonra 18. yzyl boyunca Osmanl Devleti'nin ba tercmanlar,

Balkan Tarihi

13

Eflak ve Bodan beyleri hep (Mavrokordatos ailesi dhil) Fenerli Rum ailelerinin arasndan seildi. Fenerli Rumlar zamanla Eflak ve Bodan eyaletlerinde glendiler ve kendilerine olan gvenleri artt. 1789 ylnda gerekleen Fransz Devriminden etkilenerek Osmanl Devleti'nden bamsz olma dncesini gtmee baladlar. 19. yzyln balarnda Osmanl Devletinin Bodan eyaletine bey olarak atad Konstantin psilantis'in olu olan Aleksandros psilantis, Filiki Eterya Derneinin23 bana geerek Yunan Bamszlk Savan balatt. 1829 ylnda Yunanistan'n bamszlnn tannmasndan sonra birok Fenerli Rum yeni kurulan Yunanistan Krallnda yksek kademelerde grevlere getirildiler. Hatta baz Fenerli Rumlar Yunanistan'n elisi olarak stanbul'a geri bile gnderildiler. Bu tarihten sonra Osmanllar eskiden ok gven besledikleri Fenerli Rumlara kendi lkelerine ihanet etmi gzyle baktlar. Bir daha Fenerli Rumlara devletin yksek kademelerinde grev verilmedi. Bylece Fenerli Rumlarn Osmanl Devletindeki etkileri byk lde azald.24

2.4. Be Admda Osmanldan Bamszlk Balkanlar 17. yzyln sonu itibariyle adm adm Osmanldan kopmulardr. Biz bu admlardan 5 tanesini ksaca ele alacaz.
1. Karlofa Anlamas-Sonun Balangc (1699) 2. Srp syan-lk Ulusal syan 1804 Bkre Anlamas 3. Yunan syan-lk Kopu (1830) Londra Antlamas 4. 93 Harbi-Byk Kopu (1878) 5. Balkan Sava-Etin Kemikten ayrlmas (1912/13)

2.4.1. Karlofa25 Anlamas Sonun Balangc (26 Ocak 1699) Sava Osmanl Devleti ile Hal ittifak arasnda yaplm ve sonunda Osmanl Devleti yorgun derek bara raz olmutur. Bar antlamas Avusturya mparatorluu ile imzalanmtr.

23

Filiki Eterya Osmanl Devletinden bamszlk kazanmak amacyla bir grup Yunanlnn 1814 ylnda kurmu olduu bir

dernektir. Filiki Eterya 1814 ylnda Emanual Ksanthos ve Nikola Skufas adl iki Rum ve Yanyal Athanasios akalof adnda bir Bulgar tarafndan, o zamanki Rusya'da gnmzde Ukrayna'nn snrlar iinde kalan Odesa (Hocabey) kentinde kuruldu. Amac Yunan Bamszlk Sava hareketini gerekletirmektir. Bu cemiyetin temel amac bakenti stanbul olan bir Yunan devleti kurmak iin Osmanl Devletine kar bakaldrmakt. 1818 ylnda cemiyetin merkezi stanbula tand ve bundan sonra hzl bir ilerleme kaydedildi. Yeni bir organizasyon sistemi konuldu; on iki havari atand ve her birine belirli bir blgeyi rgtleme grevi verildi. stanbuldan yunan blgelerine ve Tuna Prensliklerine kadar olan blgede gizli hcreler a kuruldu. Yunanistandaki Ortodoks kilise grevlilerinden ve Rus konsolosluklarndan yardm grmekte idiler. Balkanlardaki Rus konsolosluklarn ou Rumdu. (Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:229230)
24 25

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:5963 ve http://tr.wikipedia.org/wiki/Fenerli_Rum Karlofa, bugnk Srbistan'n snrlar iinde yer alan kk bir kasabadr.

Balkan Tarihi

14

Karlofa Antlamas, Osmanl Devleti'nin batda byk apta toprak kaybettii ilk antlamadr. Karlofa Antlamas'ndan sonra Osmanl Devleti kaybettii topraklar geri alma siyaseti izlemeye balamtr. Bylece duraklama dnemi biterken, gerileme dnemi balamtr.

2.4.2. Srp syan-lk Ulusal syan (1804) Balkanlardaki ilk ulusal isyan Srplar tarafndan gerekletirildi. Sonrasnda Tuna Prensliklerindeki Rum yneticiler ayakland. ncelikle bu isyan hareketlerini tek tek incelemeden nce isyanlarn arkasndaki sebeplere bakalm:

Balkan Milliyetilii: syanlarn Arka Plan 19. yzyl Balkan ulusal lider ve dnrleri kkleri Bat Avrupada olan iki siyasi doktrinden derinden etkilemiti: Kkleri 18. yzyl Aydnlanma dncesinde olan liberalizm ve temeli 19. yzyl tarihselcilii ve romantikliinde bulunan milliyetilik. Btn Avrupada 19. yzyl devrimci hareketleri, iki doktrin arasnda apak ztlklar olmasna ramen liberalizm ve milliyetilii bir araya getirmiti. Liderler feodal ve otokratik rejimlerin yklmasna ve yerine anayasal rejimlerin kurulmasna younlamt. Devlet iin ulusal bir temeli kabul etmilerdi; bu temel de ortak bir dili ve tarihi gemii olan halklarn bir araya gelmesini ngryordu. Btn milliyeti hareketlerde, dil milliyetin en nemli hususiyetiydi. Ortak bir dil, hangi insanlarn bir devlet kurmas gerektii hususunda ana belirleyici faktr olarak grlrken, onlarn gemiteki tarihi, igal etmeleri gereken toprak parasn belirlemede ana etken olarak deerlendirilmekteydi. Balkan milliyetiliinin temel belirleyici unsuru, dil, tarihsel ortaklk ve dindir. Ulusal hareketlerin cesaretlenmesine katkda bulunan temel unsurlardan biri de genel iktisadi koullarn gelimesi ve zellikle 18. yzyldaki ticari canlanmayd. nceki dnemde olduu gibi uluslararas ticaret, zellikle Rumlar, Ermeniler, Yahudiler ve dier Ortodoks Hristiyanlarn etkin olduu imparatorluun gayrimslim tebasnn ellerinde bulunuyordu. Balkanlardaki ilk isyanlarn esas nedenleri, tamamna yakn 18. yzylda ortaya km olan yarmadadaki dhili koullardr.
1. Liberalizm ve milliyetilik 2. Kltrel canlan 3. Ekonomik koullar

Balkan Tarihi

15

Bunlardan en nemlisi, Osmanl hkmetinin krsal kesimde hukuku ve dzeni korumaktaki, hem Hristiyan hem de Mslman itaatsiz ve silahl unsurlar kontrol etmedeki yetersizliiydi. Bu durum bartan yana olan Hristiyan ve Mslman nfusu kendi savunmalarn organize etmeye yneltti. Bylece yerel hkmet merkezleri ortaya kt ve bu merkezler sakinlerine sadakat ve itaati emretti. Merkezi otoritenin zayflamas sadece alternatif siyasi merkezlerin olumasyla sonulanmad; ayn zamanda ou blgede, genelde atan karlar ve hukuki dzenleri olan legal ve illegal silahl etelerin yaygnlamasna da neden oldu.26 (Ayanlar, krcaliler, kanunsuz yenieriler, ekyalar ve Bonak kaptanlar zikredebiliriz.)

Srp syan (1804) 18. yzyln sonlarna doru, gerek yabanc devletlerin Srplar Osmanl Devleti aleyhine tahriklerinin artmas ve gerekse Osmanl ynetiminin bozulmas sonucu Srbistan'da karklklar ve isyan hareketleri balad. lk isyan hareketlerinde, Osmanldan bamszlk kazanmaktan ok, daha iyi bir yaam koullar ve yerinde ynetim talepleriydi. Srp isyanclar Ruslarnda destei ile Bosnay ele geirdiler. Blge halk Srp isyanclar tarafndan byk bir katliam ve zulme maruz kald. Bu olaylar sonucu, Karada ve Srbistan'da yaayan ok sayda Mslman, Bosna'ya iltica etmek zorunda kald. Ancak tm bu gelimelere ve saldrlara ramen Bosna halk, Bosna'y korumak iin saldrlara kar koydu ve mcadelesini srdrd. syanc guruplar zaman zaman bastrlmasna ramen olaylar ara ara devam etti. Sonunda 1812 ylndaki Bkre Antlamasyla Srplara zel stat imtiyazl prenslik- verildi. Bu o dneme kadar hibir millete tannmamt. Srplar, Bkre Antlamasnn kendilerine salad imknlarla yetinmediler ve tepki gsterdiler. Dier bir ifade ile Kara Yorgi'nin liderliinde bamsz olmalarn istediler. Bu istekler ve gelimeler, Osmanl Devleti'nin Srbistan'a mdahalesini gerektirdi. Osmanl kuvvetlerine yenilen Kara Yorgi, Srbistan' terk etti ve Avusturya'ya snd. Sonrasnda Kara Yorgi, Srp Valisi tarafndan yakalanarak idam edildi.

Tuna Prenslikleri kinci syan Hareketi (1820) Prensliklerde potansiyel olarak isyankr g mevcuttu. Bunlar Eterya ve onun fenerli rejimi, yerel boyarlar ve kyllerdi.

26

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:195217

Balkan Tarihi

16

Tuna Prensliklerindeki isyanlar yukarda bahsedildii zere Rumlar tarafndan kurulan Filiki Eterya rgtnce gerekletirildi. Osmanl devleti isyan bastrd ve blgede on alt ay boyunca kald. Bu olaylardan sonra Rumlarn blgedeki etkinlii bitirildi. Yksek memurluklardan alndlar. Her isyan hareketinde olduu gibi Tuna Prensliklerindeki isyanclar blgedeki Mslman halk katletmi ve byk zulmler gerekletirmilerdir.

2.4.3. Yunan syan-lk Kopu (1830) Osmanl mparatorluu'nun geni topraklar stnde yaayan eitli Hristiyan toplumlardan biriside Rumlard. Rumlar, Osmanl mparatorluunun hemen hemen her tarafna yaylmlard. Ancak youn olarak Mora, Teselya ve Ege adalarnda bulunuyorlard. Yunan isyan'nn balamas ve baarya ulamasnn en nemli nedeni Osmanl mparatorluu'nun iinde bulunduu siyasi, askeri, mali ve ekonomik olumsuzluklard. O dnemde gerekleen Fransz ihtilalinden de etkilenmilerdi. Kk Kaynarca Antlamasna,28 Ruslarn koydurduu Yunanllar, Karadenizde Rus bayra altnda ticaret yapabilir maddesinin sonucu olarak gl bir ticaret burjuvazisi Yunanistanda gelimi oldu. Rumlar, Osmanl Devletine kar balatacaklar isyan ynetmek amacyla Filiki Eterya adl gizli cemiyeti kurdular. Rumlarn 1820'de Eflk'ta balattklar ilk isyan bastrlnca ikinci isyan, 1821'de Mora'da karld. Papazlar tarafndan ynetilen isyan abucak yayld. Rumlara yardm iin, Avrupa'dan Moraya birok gnll geldi. ngiliz bankalar, Rumlara byk miktarlarda borlar verdi. lk Yunan eylemleri silahsz Osmanl yerleimlerinde meydana geldi. Tahminlere gre Morada yaayan 40 bin Mslmandan 15 bini ldrld. Yaayanlarn bir ksm isyann sonuna kadar korunan sur ilerindeki kasabalara kat. Yunan isyanclarnn acmaszca katliamna Osmanl Devleti sert cevap verdi. Avrupada her zaman ki gibi ifte standart
17681774 Osmanl-Rus Savann birinci ylnda Baltktan kalkan bir Rus donanmas Akdenize gelerek, Mora halkn ayaklanmaya tevik etmi ve bunun sonucu olarak Morada bir isyan patlak vermitir.
27

27 28

Trel YILMAZ (Dr) Balkan Tarihinden Bir Kesit 1769 Mora isyan iin bak. Joseph H. PURGSTALL Kk Kaynarca Antlamas 21 Temmuz 1774 tarihinde yaplmtr. Kk Kaynarca Antlamas Osmanl Devleti ile

Rusya arasnda, 17681774 Osmanl-Rus Savana son veren ve Osmanl Devletinde nemli toprak kayplarna yol aan antlamadr. Gney Dobrucadaki Kk Kaynarca kasabasnda imzalandndan bu ad almtr.

Balkan Tarihi

17

tavrlar burada da devam etti. Yunan zulm ve katliam grmezlikten gelinerek sadece Osmanlnn isyan bastrrken kan olaylar ve lenleri gndeme tadlar.29 1826 yl Nisan aynda Rusya ve ngiltere zerk Yunanistan devletinin kurulmas iin anlatlar. Bu ittifaka 1827 ylnn Temmuz aynda Fransada katld. 1826 ylnn Haziran aynda sultan II. Mahmut, yenieri birliklerini kaldrarak nemli bir adm att. Bu eylem kendisinin gelecekte orduyu byk lde yeniletirmesinin nn at; fakat geici olarak Osmanl askeri potansiyelini zayflatt.30 Osmanl Devleti syan bastramaynca, II. Mahmut, Msr valisi Kavalal Mehmet Ali Paadan yardm istedi. Moraya kan Mehmet Ali Paa kuvvetleri isyan ksa srede bastrd (1827). Yunan isyannn bastrlmas zerine Osmanl Devletinden Rumlarn bamszlnn tannmasn istediler. II. Mahmut bu istei kabul etmedi. Bunun zerine bu devletler istediklerini zorla kabul ettirmek iin Morada bulunan Osmanl-Msr donanmasn Ekim 1827 ylnda Navarin krfezinde yaktlar. Osmanl donanmas tahrip edildi ve elli yedi gemi, sekiz bin askerle birlikte batt. Osmanl bu devletlerle olan siyasi ilikisini kesti. Rusya, Osmanl Devletine sava ilan etti. 1828 Austosunda Mehmet Ali Paa, Msr glerini Moradan ekmeyi kabul etti. Yerini bir Fransz keif birlii ald. Girdii savalarda ar kayplar veren Osmanl Devleti, Eyll 1829 ylnda Edirne Antlamasn imzalayarak Yunanistan'n zerk statsn kabul etti (X. Madde). Yunan Bamszlk Mcadelesi'nden sonra Yannis Kapodistrias (Avrupa'da bilinen ad ile John Capodistria) liderliinde Yunanistan, Osmanl mparatorluunun egemenliinden kurtuldu. Fakat henz Yunanistan'n bamszl uluslararas dzeyde tannmadan bir suikasta urad ve hayatn kaybetti.

29 30

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:241242 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:251

Balkan Tarihi

18

1830 ubatndaki Londra Antlamas, modern Yunan ulusunun kurulmasndaki en nemli antlamayd. Burada g, (ngiltere, Fransa ve Rusya) snrlar ve ynetim eklini belirledi. Ekseriyetle ngilizlerin sraryla devletin zerk olmayp bamsz olmasna karar verildi. Gelecekteki karlarn korumak iin bu lke kendilerini garantr ilan etti.31 Hkmet krallk olacandan bir kral ismi belirlenmeliydi. 1832 ylnda bu gler nihai olarak Bavyerann32 Yunansever Kral I. Ludwigin ikinci olu Ottoyu kral olarak belirledi. Atand vakit yalnzca on yedi yanda olan yeni kral Yunanistana ubat 1833 tarihinde vard. sminin Yunanca versiyonu olan Othon yeni ad oldu. Otto tahta ktna daha reit deildi bu nedenle Yunanistan'a dndnde 1835 ylna kadar lkeyi Otto adna naipler konseyi ynetti. Otto, kararlarnda ve ynetimdeki szlerinde kendine yardmc olmas iin -genelde Bavyera'dan gelen- danmanlar tutuyordu, bazen ise kendi kararlarn kendi veriyordu. 3 Eyll 1843 ylndaki bir ayaklanmaya kadar hl byle devam etti. Ayaklanma ile birlikte Otto, Yunanistan'a bir anayasa karmaya zorland. 1863 ylnda tahttan indirilinceye dek lkeyi bir anayasal krallk olarak ynetti. Kral Otto 1863 ylnda devrilince, yerine I. George ad ile Danimarka Kral'nn yine 17 yandaki olu Prens William geti. 50 yl boyunca tahtta oturdu ve I. George'un dnemi Yunan Krall iin genileme dnemi olarak adlandrlr. lk yllarda Yunanistan olduka kk bir lke idi. Ege adalarnn byk bir ksm, Trakya, Makedonya ve Teselya snrlarn iinde deildi. I. George'un dneminde ngilizler, 1815 ylndan beri kullanma hakkn bulundurduklar yon Adalar'n 1864 ylnda Yunanistan'a devretti. Rusya ile Osmanl Devleti'nin savata olduu 1881 ylnda karmaadan yararlanan Yunanistan, Teselya'nn bir ksm ile bir takm blgelerde baz topraklar ald. I. George'un politik dzeyde bu denli aktif olmas baz evrelerde tehlike tekil ediyordu be nedenle Yunanistan'n ikinci kral da gayri resm olarak Yunanistan'a balanm olan Selanikte suikasta urayarak yaamn yitirdi.33

lk syan Neticeleri Ve Terr rgtlerinin Ortak zellikleri Yunan isyanlarndan Yunanllar bir millet olarak ok ey kaybetti. Artk Tuna Prenslikleri iin vali gnderemeyeceklerdi. Osmanl Devleti iinde, zellikle Mslmanlar arasnda hain damgas yediler. Fenerliler hal nemli grevdeydiler fakat artk zel ve imtiyazl kategoride deillerdi. ve ticaretteki Rum pozisyonu da daha zayf hale geldi. Ermeniler bankaclkta
31 32

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:253 Bavyera (Alm. Bayern, Freistaat Bayern) Almanya'nn gneydousunda bulunan eyaletin addr. Yzlm bakmndan http://tr.wikipedia.org ilgili madde

Almanya'nn en byk eyaletidir. Bakenti Mnih'tir.

33

Balkan Tarihi

19

Rumlarn yerini almaya balad ve Bulgar tccarlar da devletin ve ordunu ihtiyalarn salamada gittike artan bir nemi haizdi. Bamszlk iin kurulan rgtlerin hepsinde benzerlikler mevcuttu. Hepsi terr yntemlerini kullanm ve baarl olmutu. Hristiyan asilerin ilk eylemleri Mslmanlar katletmekti. Hristiyan isyanclar ayrca kendi inan ve milletlerinden olup ta ibirlii yapmayanlara kar da zorba yntemler gelitirdi. Srp isyan iin asker almlarn anlatan bir kaynak bize u bilgileri vermektedir: syana katlmakta tereddt gsterenlerin evlerini yakmak ya da Kara Yorgi iin evlerinin eiklerinde bir Trk asmak gelenek olmutu. kinci durumda asiler ev sahibini otoritelere ihbar ediyor ve ev sahibi de tepelere kap asilere katlmak zorunda kalyordu. syan srasnda asiler kendi insanlarna Osmanllardan daha ok zarar vermiti. Vladimirescunun kylleri, yakyor ve msadere ediyorlard. Hami gcn nfuz derecesi, dnemin artlarna ve mdahil olunan konulara balyd. Ancak genellikle Avrupallarn bu gzetim ve denetim haklar, Balkan devletlerinin ilk milli hkmetlerinin milli liderlerden ziyade byk devletler tarafndan organize edilmesi anlamn tayordu. stisnai bir durum Srbistanda Prens Milo tarafndan kurulan ilk hkmetti. Avrupal devletler tek tek yada birlikte, 1830larda Yunan Krallnn biimini, 1856 ylnda Tuna Prensliklerinin organizasyonunu, 1878de zerk Bulgaristann ve 1913te Arnavutlukun hkmetini karlatrmt. Bundan sonra da byk gler defalarca her devletin i olaylarna mdahale etti.34 zerkliin yada bamszln elde edilmesinden sonra yeni rejimler, Osmanl idaresi altnda ok nemli ilevleri haiz olan Ortodoks kilisesiyle olan ilikilerini de dzenlemek zorundaydlar. Her hkmetin ilk hareketi, kendi kilise organizasyonlarn stanbuldaki Patrikhaneden ayrma abas oldu. Bu noktada vuku bulan ey, liberal Bat Avrupada olduu gibi devlet ve kilisenin ayrlmas deil de dini otoritenin laik otoritelerin emri altna girmesiydi.35

2.4.4. 93 Harbi-Byk Kopu (1878) 93 Harbi ya da 18771878 Osmanl-Rus Sava, II. Abdlhamit dneminde yaplm bir savadr. Rumi takvime gre 1293 ylna denk geldiinden Osmanl tarihinde 93
Balkanlardaki ilk byk g 93 Harbi srasnda olmutur.36

34 35 36

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:255258 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:263 A. Haluk DURSUN, a.g.e. S:38

Balkan Tarihi

20

Harbi olarak bilinir. Hem Tuna Cephesi'nde, hem de Kafkasya Cephesi'nde savalan 93 Harbi Osmanl Devleti iin byk bir yenilgiyle sonulanmt. Sava, byk bir toprak kaybyla ve Rus ordusunun stanbul'un eiine (Yeilky) kadar gelerek Osmanl Devleti'nin varln tehdit etmesiyle sonulanmtr. 93 Harbi'nin ardndan Osmanl ile Rusya arasnda, 3 Mart 1878 tarihinde Ayastefanos Antlamas imzalanmt. Bu antlamann artlar Osmanl Devleti asndan son derece ard ve Rusya'y da Balkanlar'da tek g haline getiriyordu. Nitekim bu durum Avrupa'nn dier byk devletlerini rahatsz etmekteydi. Ruslarn blgede tamamen hkim bir konuma gelmeleri Batl devletleri telalandrd. Zira Ruslarn, Bulgaristan yolu ile scak denizlere inmeleri, ngilizlerin Hindistan siyasetine ve Avusturyann Bosna-Herseki ilhakna set ekmi olacakt. Osmanllar bu tepkilerden yararlanarak Kbrsn idaresini ngiltereye brakmak kouluyla Berlinde yeni bir antlama (Berlin Antlamas) zemini elde etmeye baardlar. Ayastefanosun feci artlarn hafifleten bu antlama ile Osmanl Devleti'nin Balkanlardaki hayat, bir mddet uzad. Bu antlama Osmanl Devrinde Sevr Antlamas gibi kt zerinde kalan bir antlamadr. 13 Haziran 1878'de Almanya mparatorluk anslyesi Prens Bismark'n bakanlnda Berlinde, Osmanl, Rusya, ngiltere, Almanya, Fransa, Avusturya-Macaristan ve talya'nn katlmyla bir kongre topland. Konferans bir ay srd. Bu konferans sonunda; Romanya, Karada ve Srbistan Osmanldan bamszln kazand. Bulgar devleti e blnd Avusturya Macaristan Bosna ve Herseki igal edip ynetme hakkn elde etti. Bu anlama ile Osmanllarn balkan yarmadasndaki etkin gc sona ermiti. Arnavutluk, Makedonya, Teselya37 ve Epir38 1881e dein Osmanl idaresinde olsa da hkimiyeti de glkle salanabildi. Karlofa ve Kk Kaynarca Antlamalar, d glere Osmanl Balkan tebaas adna konuma hakkn veren ilk anlamalard. 19. yzylda imzalanan antlamalar ise ok daha tehlikeli antlamalard. Mesela 1826 ylndaki Akkirman,
Berlin Antlamas ile Osmanl mparatorluu 287.510 km kare toprak kaybetti.

37

Teselya, Orta Yunanistan'da bulunan blgenin Ege Denizi'nin bat kylarna snr vardr. Olduka kkl bir gemii olan Epir, Yunanistan'n nemli Arnavut nfusu bulunan bat kesimi.

Tesalya 1394 ylnda Osmanl Devleti snrlar iine katlm ve 1881'de Yunanistan'a balanmtr.
38

Balkan Tarihi

21

1829 Edirne, 1830 Londra ve 1856 Paris Antlamalar byk glere Balkan topraklar zerinde garantrlk haklar vermekteydi. Balkan devletlerine uyarlanan siyasi kurumlarn stnde byk bir Avrupa tesiri vard. Her durumda hkmetler Batl modellere gre tasarlanm anayasalar karyordu.

2.4.5. Balkan Sava-Etin Kemikten ayrlmas (1912/13) Balkan Savalar, Osmanl Devletinin Balkanlardaki en nemli toprak paras ve ounluu Mslman olan blgenin elden kmas ile sonulanan bir savatr. Hal zihniyetinin Osmanly balkanlardan atma giriimi sonucu btn Ortodoks balkan halklar d glerinde katklaryla- birleip Osmanl Devletine saldrdlar. Blgedeki gdml balkan devletlerinin hepsi Makedonya corafyasna gz dikmiti. Blge halknn ounluunun Mslman olmas hasebiyle dier Ortodoks blgeler gibi ulusal isyanc rgtlenmeler buralarda gereklemedi. Birleik balkan devletlerine kar Mslman ehirler kahramanca direnmesine ramen ehirler bir bir dt. Paylalan Makedonya blgesinde Mslmanlar aznlk duruma
Balkan Savanda Yanya ve kodra kahramanca

dt. Her zaman olduu gibi byk katliam ve zulmler yaand. Ve blgeden byk gler oldu Osmanl corafyasna. yle ki o dnemde stanbul gmenlerden geilmiyordu. stanbulda konaklayan gmenler buradan Anadolunun deiik corafyalarna gnderiliyorlard. Gler srasnda birok insan zellikle g edenler daha ok kadnlar, ocuklar ve yallar olduundan yolda hayatlarn kaybettiler.

direnirken Selanik hi savamanda teslim olmutur. Yunan igalinden sonraki ilk nfus saym 28 Nisan 1913te yaplm, Selanikin toplam nfus 157.889 kmtr. (Yahudiler 61.439, Trkler 45.867, Rumlar 39.956)39 stanbulun 1844te nfusu 391.000di. fakat 1913te, Balkan Savalarndan sonra, bu rakam 909.978e ykselmiti.40

I. Balkan Sava (8 Ekim 191229 Eyll 1913) 1878 tarihli Berlin Antlamasnda umduunu bulamayan Bulgaristan bamszln kazandktan sonra Balkanlar'da etkin bir politika izlemeye balamt. Bosna-Hersek'in

39 40

A. Haluk DURSUN, a.g.e, S:63 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:85

Balkan Tarihi

22

Avusturya Macaristan tarafndan 1908 ylndaki ilhak ise Srbistan' ayn ynde bir politika izlemeye itti. 1912 ylnda bu iki devletin karlarnn atmamas iin Rusya, Bulgaristan ve Srbistan arasnda arabuluculuk ve dzenleyicilik yapmaya balad. Osmanl Devleti'ne kar yaplan ittifaka Yunanistan ve Karada da katld.41 Taraflar arasnda sava bitiren anlama 1913 yl Mays aynda Londra'da imzaland. Londra Antlamas'na gre: Arnavutluk bamszln kazand. Makedonya igalci glerce paylald. Girit Adas Yunanistan'a verildi. Osmanl Devleti'nin Trakya snr Edirne'yi darda brakacak ekilde Midye-Enez Hatt oldu. Gkeada ve Bozcaada dndaki Ege Adalar Yunanllarca igal edildi. (bkz: Harita Balkan Savalar) Bu savata Osmanl Devletinin yapt hatalarla ilgili birok ey sylenebilir. zellikle ttihat ve Terakki Cemiyetinin verdii zarar ve ihmaller ok byktr. rnein; Osmanl Ordusunda blgeyi ok iyi tanyan 1000 kadar subayn ttihat ve Terakki rgtnn ordu zerindeki hkimiyetini artrmak amacyla orduyu genletirmek grnts altnda emekli etmesi, Balkanlarda olas bir karkln olamayaca kansyla blgeden 200 taburluk (75000 asker) bir kuvvetin terhis edilmesi, Ordunun donanmnn dman glerden ok daha stn olmasna ramen silah depolarnn sabotaj ve basknlara ak ileri mevkilerde konulandrlmas, rtibat yollarnn ve istihbari noktalarn d taarruzlara ak braklmas, Srbistan devletinin Almanyadan satn ald ar silahlarn Selanik liman zerinden geirilmesi ve dolaysyla balkan devletlerinin silahlanmas hususuna ses karlmamas saylabilir. Sava sonunda 700.000 bin asker kaybeden Osmanl Devletinde sivil kayb ise 6 milyonu Trk 2 milyonu Arnavut olmak zere toplam 8 milyon insand. Ayrca yukarda bahsedilen g olaylar birok insann yerinde edilmesine yol amtr.

II. Balkan Sava Bulgaristan'n daha fazla toprak almasn kabul etmeyen Yunanistan, Karada, Srbistan ve I. Balkan Sava'na katlmayan Romanya birleerek, Bulgaristan'a kar sava atlar. Bulgarlarn st ste yenilerek Dou Trakya'daki birliklerini batya kaydrmasndan faydalanan Osmanl Ordusu, Midye-Enez izgisini aarak, Edirne ve Krklareli'ni geri ald.
41

http://tr.wikipedia.org ilgili madde

Balkan Tarihi

23

II. Balkan Sava Austos 1913 tarihli Bkre Antlamas ile bitti. Bu antlama ile Bulgaristan Dobruca'y Romanya'ya, Kavala'y Yunanistan'a veriyor ve Makedonya'dan ufak bir toprak paras alyordu.42 (bkz: Harita Balkan Savalar) Osmanl Devleti Bulgaristanla stanbul anlamasn, Yunanistan ile de Atina Anlamasn imzalad. Bulgarlar ile yaplan anlama sonrasnda I. Balkan Savanda kaybedilen Krklareli geri alnd. Bat Trakya ve Dedeaa ise Bulgarlara kald. Yunanllara ise, Girit verildi. Bu anlamalarda Balkan Devletlerinin snrlar ierisinde kalan Trk topluluklaryla ilgili dzenlemeler43 bulunmakta ise de zaman zaman bu dzenlemeler kt zerinde kalmtr. Bask ve asimilasyon ve ge zorlama politikas her dnem farkl dozlarda devam etmitir.
Harita: Balkan Savalar 1912191344

1.Balkan Sava ncesi Snrlar

1.Balkan Sava Sonras Snrlar

2.Balkan Sava Sonras Snrlar

3. Osmanl Sonras Balkanlar

kinci Balkan Sava sonrasnda Osmanl Devletinin Balkan snrlar bugnk halini almt. Birinci dnya sava balamadan nce bugnk (2008) balkan devletlerinin birou olumu durumdayd. Kosova bamsz olmamasna ramen blge olarak tannmaktayd. Ancak bugnk devletlerden Makedonya, Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti kurulana kadar sadece corafi isim olarak anlmakta idi.
lke
45

Yl 1878 1881

Nfus 1.7 milyon 2.8 milyon

Yl 1910 1910

Nfus 2.9 milyon 4.3 milyon

Srbistan Bulgaristan Ve Dou Rumeli Romanya

1815

1.5 milyon

1910

6.9 milyon

42 43

http://tr.wikipedia.org ilgili madde Din ve mezhep zgrl, Trke retim yapan ilk ve ortaokullarn almas gibi.

44
45

Haritalar, http://tr.wikipedia.org adresinden alnmtr.

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:15

Balkan Tarihi

24

Birinci Dnya Savana gemeden evvel Balkan lkelerinin gemiine ksaca deinelim: Birinci Dnya Sava ncesinde Balkan lkelerine Genel Bir Bak Macaristann,46 Osmanl Devleti ile ilikileri dier balkan lkelerine gre daha azdr. Macarlar, 9. Yzyln sonlarnda Macaristan (pannonia) Ovasna yerletiler. Bu halkn ortaadaki en byk yneticisi, 1000 ylnda krallk tac giydirilen ve daha sonralar azizlik mertebesine ykseltilen Stefan (9971038) idi.

Birinci dnya savandan nceki yllarda zirai koullar yeterli oranda iyiletirilemedi. Aksine ehir halk her trl ekonomik ilerlemeden istifade eden balca kesimdi; kyller ise yeni fedakrlklara mecbur braklyordu. Bu dnemde Srbistan ve Bulgaristanda halkn %80i tarmla urayordu; bu say Romanyada %75, Yunanistanda %60t. Bat Amerikada demiryollarnn yaplmasyla, Amerikann geni arazilerinde retilen buday Avrupa piyasasna girmeye balad. Ucuz nakliye imknlar ve gelimi retim metotlarnn kullanlmaya balamasyla, zirai rnler dnya piyasasnda bollat ve fiyatlar dt. Balkan kyls, kii bana den toprak miktarnn azalmas ve yabanc rekabetin artmasyla birlikte, ok daha kt bir durumla kar karya kald.47

Macaristann byk ksm 1867 ylna kadar Habsburg Hanedanlnn idaresi altnda idi. 1867 ylnda ise Macar halknn ykselen talepleri karsnda devletin ismi Avusturya-Macaristan olarak deitirildi. Macaristan ismi kendi otoritesi altndaki btn topraklara atfen
46

Macaristan Krall'nda ilk kez nfus tespiti -Hrvatistan da dhil olmak zere- 18. yzyln sonlarnda yapld. Hrvatistan topraklar da dhil edilirse Macarlar'n toplam nfusa oran %29, edilmezse %42'ye denk geliyordu. 1850 nfus saymlarna gre toplumda Slovaklar (18,6%), Almanlar (11,8%), Rumenler (10,1%), Srp ve Hrvatlar (5,6%), Ukraynallar(4,8%) ve dier aznlklar (% 3,7)'lik bir dilim oluturuyordu.
48

Macaristan, balkan lkesi saylr m? Tarihte Tuna Prenslikleri olarak isimlendirilen beyliklerden Eflakn bir ksm bugn Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:1516 http://tr.wikipedia.org ilgili madde

Macaristan topraklarna dhildir.

47 48

Balkan Tarihi

25

kullanlacakt. 1872 ylnda Buda ve Pete birleti ve Budapete o zamandan beri Macaristann bakentliini yapmaktadr. Birinci dnya sava sonrasnda ise zaten Avusturya-Macaristan Devleti ykld. Macaristan bamsz bir devlet olarak yerini ald. Bugnk Romanya snrlar ierisinde yer alan Eflak ve Bodan tampon devletlerdi. Osmanllara vergi verir, savalarda asker yardm yaparlard. Beyliklerin voyvodalar Rumen soylular arasndan Osmanl padiah tarafndan atanrd. Ayrca bu beylikler stanbul'un yiyecek ihtiyacn karlamakta nemli bir rol oynarlard. Ancak Osmanllar Romanya'y hi bir zaman tamamyla ilhak etmediler. Bkre ve Ya gibi byk Romanya ehirlerinde sk sk Osmanl vatandalarna rastlandysa da oranlar azd. Bu ehirler hi bir zaman Sofya, Belgrad, Selanik veya skp gibi Osmanl karakteri kazanmad. 18. yzyldan itibaren Rusya'nn glenerek Balkanlara gz dikmesi sonucu Romanya topraklar Osmanl Devleti ve arlk Rusyasnn sk sk kar karya geldikleri topraklar haline geldiler. Osmanl-Rus Savalar'nn birou Romanya topraklarnda arpld. Ancak 1711 ylnda Bodan beyi Dimitri Kantemirolu'nun Rus ar I. Petro ile anlama yaparak Osmanl Devleti'ne isyan etmesinden sonra Osmanllar Rumenlere olan gvenlerini kaybettiler. Bu tarihten sonra 18. yzyl boyunca Osmanllar Eflak ve Bodan beylerini Osmanl vatanda Fenerli Rumlarn arasndan setiler. Osmanllar, 18061812 Osmanl-Rus Sava'n kaybedince 1821 ylnda Rusya'yla Bkre Antlamas'n imzalayarak Besarabya'y Rusya'ya brakmak zorunda kaldlar. Besarabya Bodan'n Prut nehrinin dousunda kalan ksmyd. Bu anlama Bodan' ikiye blm oldu. 93 Harbi'nde Osmanllarn Ruslar karsnda aldklar yenilgiden sonra 1878 ylnda yaplan Berlin Antlamas'yla Eflak ve Bodan Osmanl Devleti'nden bamszlklarn kazandlar. Romanya ad altnda birletiler. Ancak Rusya 1821 ylnda ele geirdii Besarabya'y geri vermedi. Bu blge daha sonra SSCB'nin Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti haline gelecekti. 1881 ylnda Romanya Krall ilan edildi. Alman Hohenzollern Hanedanndan Prens Karl Eitel Friedrich Zephyrinus Ludwig kral oldu ve I. Carol adn ald. Romanya Krall 1913 ylnda Bulgaristan'a
49

Bodanda Kyl syan 1907 ylnda byk bir kyl isyan gerekleti. syan Bodandan balad ve lkenin her yanna yayld. Kyller, Tudor Vladimirescu dneminde olduu gibi, malikne konaklarn ve ambarlar yakt. Hkmet bu isyan vahice, kyleri yakp ykarak ve en az 10 bin insan ldrerek bastrd. syann nn almak iin yaklak 120 bin asker gerekti.49

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:26

Balkan Tarihi

26

kar dier Balkan lkeleriyle birleerek II. Balkan Sava'na katld. Gney Dobruca'y Bulgaristan'dan alarak bu savatan krl kt. Ancak I. Dnya Sava'nda Almanya'ya yenildi, Romanya topraklar igal edildi ve Almanya'yla bar imzalamak zorunda kald. Ancak savan sonunda Almanya tilaf Devletlerine yenilince Romanya'nn ans tekrar deiti. Versailles Bar Antlamas'nda Bukovina ve Transilvanya Romanya'ya verildi. Bylece Romanya I. Dnya Sava'ndan olduka genilemi bir ekilde kt.
51

Hrvatistanda Seim (!) Sistemi Macaristanda olduu gibi, Hrvatistanda da, nfusun sadece bir aznl siyasi nfuza sahipti. Oy hakk, krsal blgelerde 60 kron, ehirde de 30 kron dolaysz vergi deyenlere mahsustu. 1910a kadar, sakinlerin yzde 2si oy kullanabiliyordu; bu rakam ayn yl yzde 8,8e karld.50

Arnavutluk, Osmanlnn ilk fethettii ve en son kaybettii corafyalardan birisidir. Arnavutlar, Mslman olan iki halktan birisidir. Arnavutlarn Mslman olma sreleri Bonaklara nazaran daha uzun srmtr. 18. yzylda bu sre iyice hzlanmtr. Arnavutluk siyasi tarihinde Prizren Konferans

nemli bir yer tutar. 93 Harbi ile ok byk toprak paras kaybeden Osmanl Devleti bu blgede etkisini iyice yitirdi. Arnavutlar dier lkelerin igal tehlikesiyle kar karya idiler. Bu sebeple ilk olarak gelecekte Arnavutluun temel yapsn oluturacak ulusal kurumsallamann ilk admlar atld. 10 Haziranda 1878de Prizrende konferans balad. Drt vilayetten yaklak seksen delege katlmt. Katlmclar genelde Mslman dini liderler, asiller ve airet reisleriydi. Merkezinin Prizrende olaca daimi bir organizasyon kurmaya karar verdiler; organizasyon merkezi bir komitenin elinde olacakt. lkenin dier blgelerindeki yerel oluumlar bu otoriteye tabi olacaklard. Merkezi komitenin vergi koyma ve ordu kurma hakk ve yetkisi olacakt.52 1878 Prizren Birlii, esasen yabanc glerin Arnavutluklarn ulusal topraklarna tecavzn engellemek amacyla kurulmutu; ama, bamsz bir Arnavutluk kurulmas deildi.53 Birinci Balkan Sava kar kmaz, Arnavut liderler iinde bulunduklar durumun tehlikesini grdler. Balangta tarafszlk tavrn benimsediler. Fakat Osmanl ordusu beklendiinden daha hzl kt ve 1. Balkan Sava'nda lke Karada, Srbistan ve Yunanistan'n igaline urad ve yamaland. talya ve Avusturya Macaristan'n araya
50 51 52 53

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:68 http://tr.wikipedia.org ilgili madde Barbara JELAVCH, a.g.e, C:1, S:394 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:89

Balkan Tarihi

27

girmesiyle Arnavutluk Krall kuruldu. Gnmz Arnavut tarihileri Arnavutluun bamszln babas olarak grd smail Kemal Arnavut davasnn ncs oldu. 1913 yl Temmuz aynda Londra Konferansnda Arnavutluun bamszl kabul edildi. Arnavutluk devletini ynetmek zere Alman ordusunda otuzbe yanda bir yzba olan Wiedli Prens Wilhelmi setiler.(Mart 1914) Ancak Prens Wilhelm lkedeki i karklklar ve kyl ayaklanmas neticesinde 6 ay sonra Eyll 1914te lkeyi terk etti. 54 1. Dnya Savanda Karada, Avusturya Macaristan, Yunanistan ve talya'nn sava alan oldu.55 1860tan sonra Karadan siyasi hayatna Prens Nikolann gl ahsiyeti hkim oldu. Halkn ounluu son derece fakirdi. Merkezi hkmeti ilgilendiren balca mesele, da airetleri zerinde hkimiyet kurup bu hkimiyeti devam ettirmekti. Sanayileme veya toprak genilemesi imkn olmadndan, tek zm yolu byk apl gt. 1912de, tahminlere gre, alacak yata olan erkeklerin te biri veya daha fazlas mevsimlik i bulmak ya da genellikle ABDye, daimi olarak g etmek zere lkeden ayrlmak zorundayd. Nikola 1910da Karada krallk ilan etti ve kendisi de kral oldu. 56 Bulgaristan, 1878 ylnda zerklik kazand. 5 Ekim 1908 senesinde Osmanldan ayrldn ilan etti. 25 bin mil karelik alana yaylan ve yaklak bir milyon nfusu olan Makedonyann kesin siyasi snrlar yoktu; fakat vilayetin; Selanik, Kosova ve Manastrn parasyd. Makedonyada en az sekiz farkl halk yayordu. (Trkler, Bulgarlar, Rumlar, Srplar, Arnavutlar, Ulahlar, Yahudiler ve ingeneler.) Blgenin byk nemi, stratejik konumundan kaynaklanyordu. Buras yarmadann kalbiydi ve Vardar ve Struma nehirlerinin vadilerini kapsyordu. stanbuldan sonra en nemli Osmanl ve Balkan liman, ayn zamanda Makedonyann da ekonomi merkezi olan Selanikti. Makedonyaya kim hkim olursa, yarmadadaki hkim stratejik konum onun olacakt.58
lgin: Osmanl ynetimi Makedonya terimini resmen kullanmaktan kanarak, blgeyiVilayet-i Selasele ( vilayet) olarak isimlendirmitir.
57

54 55 56 57

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:108109 http://tr.wikipedia.org ilgili madde Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:3437 Trel YILMAZ (Dr) Balkan Tarihinden Bir Kesit makalesinde Gl TOKAY, Makedonya Sorununa Tarihsel Bak 1878 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S: 94

1908; Gl TOKAY, Makedonya Sorunu: Jn Trk htilalinin Kkenleri (19031908) isimli eserleri kaynak gstermi
58

Balkan Tarihi

28

19. yzyl sonunda, drt devlet Makedonyada hak iddia ediyordu Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan ve Romanya. Bunlardan baka Arnavut liderler de, asgari dzeyde de olsa, Manastr ve Kosova vilayetlerinin gelecekteki kendi zerk blgelerinin bir paras olmasn istiyorlard.59 19. yzylda Makedon terimi neredeyse sadece corafi blgeyi anlatmak iin kullanlrken ikinci dnya savandan sonra Makedon Slavlar, ne Srp ne de Bulgar olduklarn ileri srmlerdir. stnlk elde etme teebbslerinde, rakip uluslar Makedonya dhilinde faaliyet gsteren tekilatlara bel balamt. Bu tekilatlarn faaliyetleri iki trd: Kltrel ve askeri. Mslman Trkler hari btn taraflar, silahl etelere sahipti; Mslman Trkler ise etkisini giderek kaybeden Osmanl ordusuna gvenmek zorundayd. nemli saylacak ilk rgtler kltrel propaganday nceliyorlard. 1884te Bulgarlar, Kiril ve Metod derneini kurdu; Srplar 1886da St. Sava Derneini kurarak takip etti. En tannm rgt, 1893te Selanikte kurulmu olan Makedon Dahili Devrimci rgt yada VMRO idi. rgtn slogan Makedonya Makedonlarndr. JN Trk devrimi, grdmz gibi, Selanikte balam ve nc Makedonya Ordusu vastasyla gerekletirilmiti.61 Makedonya 19121913 yllar arasnda cereyan Balkan Savalar sonunda imzalanan Bkre anlamas ile Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristan arasnda paylatrlmtr.
II. Abdulhamid ittihatlardan ok ekti, gayrimslimlerden ekmedii kadar II. Abdulhamit dneminin en nemli siyasi cinayetlerinden biri olan emsi Paa suikast, Manastrdaki tarihi postanenin nnde meydana gelmitir. ttihat gen bir temen olan Atf Bey, koskoca Abdulhamitin Paasnn Manastrn ortasnda herkesin gz nnde devirivermiti. Makedonya ve Manastr o kadar ittihatdr ki, Sultan II. Abdulhamit gelimeler zerine Manastr Valisi Hfz Paaya Manastrda ne kadar ttihat olduunu sorar. Hfz Paann cevabn hatrladka hep glerim: Manastrda benden baka herkes ittihatdr padiahm! Atatrk ittihatlar hakknda; Bir ittihat iyi bir dosttur, iki ittihat bir araya gelince dikkat etmek gerekir, ihtilalci olursa mutlaka ihtilal yapmaya balarlar!60

59 60 61

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:95 A. Haluk DURSUN, a.g.e. S:113 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:96100

Balkan Tarihi

29

3.1. Balkan Hayatnn Avrupallamas Her yerde belediye bakanlar, Osmanl dneminin dar sokaklar, kk evleri ve i ie gemi mahallelerinden kurtulup bunlarn yerine geni bulvarlar ve byk binalar koymay arzuluyordu. III. Napolyon dneminde Pariste yaplan deiikliklere byk hayranlk duyuluyordu. Mimaride sadece Avrupai slup getirilmekle kalmad; mimarlar da genellikle yabancyd. Planl olarak ina edilen ilk ehir Atinayd. Modern Bkrein byk bulvarlar, Fransa rnek alnarak tanzim edilmitir. Mimarideki Bat slubu tercihi, hayatn baka grnr ynlerine de yansd. Balkan toplumunun zengin ve nfuzlu mensuplar mobilyalar, arabalar ve kyafetlerini Batdan tercihen Paris ya da Viyanadan getirtiyordu. Bu merkezlerdeki moda eilimleriyle ve Avrupa sanat ve edebiyatyla srekli yakn temas halindeydiler. Bu kapsaml yenilikler iin gerekli sermaye, devlet veya belediyeler tarafndan, ekseriya yurt dndan alnan borlarla temin ediliyordu. Bu borlarn maliyetleri yksekti. stelik imar ilerinin vergi yk ounlukla bunlarn faydasnn gremeyecek durumda olanlara dyordu. Bu ilerin getirdii faydalarn oundan nereyse cretleri Bkre ve Sofyada o kadar yksekti ki bir ii tramvay ancak arada srada kullanabiliyordu. ehir merkezindeki sokak klandrmas da ayn ekilde
u anki Makedonyann bakenti skpte bulunan Burmal Cami Yugoslavya dneminde- Askeri karargh yapmak zere yklmt. Ancak ksa bir sre sonra bu bina iddetli deprem sonrasnda yklm. u an da ise meydan olarak kullanlmaktadr.
64

Osmanl Miras Ekrem Hakk AYVERDnin bir inceleme yazsndan rendiime gre muhteem Osmanl imparatorluu, bu 523 ylda, btn bir Yugoslavyada 3500 cami ve Mescid, 1500 mektep, 300 medrese, 400 tekke, 1000 eme, 500 han, 200 hamam, 25 misafirhane, 50 trbe, 40 saat kulesi, 15 bedesten, 60 imaret, 40 kervansaray, 15 ktphane, 1000 sebil, 25 Darl Hadis, 100 kpr, 50 kale, yapm ve yaatmt. (Ekrem Hakk AYVERD, Yugoslavyada Trk Abideleri ve Vakflar, Vakflar Dergisi, 1956, III. S: 151) 62 Osmanl Devletinin gayrimslimlere ve eserlerine verdii deere ramen Osmanl eserlerinin birou maalesef yok edilmitir. rnein; Macaristandaki ayakta kalan tek minare Eri (Eger) ehrindedir. Ama onun da Camisi yklmtr. Budinde ise tek bir cami kalmamtr. Hlbuki 17. asrn sonlarnda Budinde (Budapete) 81, Eride 47, Pecste ise 17 Cami vard!
63

62 63 64

Yavuz Blent BAKLER, skpten Kosovaya, TDV, Ankara, 8. bask 1997, S:59 A. Haluk DURSUN, S:167 Yavuz Blent BAKLER, a.g.e, S:7172

Balkan Tarihi

30

nispi bir aznln faydaland bir rahatlkt. Eletirmenlerin siyasi yelpazenin hem sanda hem sol kanadndan yazarlarn- bazlar lkelerinin kurtuluunu Osmanl idaresinde hkm sren kurumlara geri dnlmesinde gryordu. Mesela, 19. yzyln ikinci yarsnn nde gelen Srp sosyalisti Svetozar Markovi, yunanl politikac ve yazar Ion Dragoumis bunlardan sadece ikisiydi.65

3.2. Osmanl Miras 1914te Balkanlardaki Osmanl memleketleri, stanbul ve Trakya art blgesinden ibaret kalmt. Balkan halklar be yzyl boyunca tek bir bayrak altnda birlikte yaamlard. Bu sebeple birok etkileim olmutu. Bir balkan devleti ne kadar milliyeti olmak isterse istesin, Osmanl idaresinin miras, her bireyin hayatnn ayrlmaz bir paras ve de kolayca silinemeyecek bir parasyd. Mesela btn uluslarn dillerine pek ok Trke kelime girmiti. 1966da Saraybosnada, SrpaHrvata dillindeki Trke kelimeleri liste halinde sunan, 657 sayfalk bir szlk yaymland. Dier dillerde ayn ekilde etkilendi. Ayn ekilde balkan mutfa da dier yakn dou lkelerinin mutfaklaryla benzerlik gstermektedir ve yine mesela Rusya, talya veya Avusturya mutfaklarndan farkldr. Balkan vatanda, Osmanl hayatnn pek ok vehesinin fevkalade gzel olmasndan da istifade etmitir. Gerek camiler, kprler, hanlar ve devlet daireleri gibi kamu binalarn da gerekse ahsi evlerde olsun, Osmanl mimarisi, yerini alan her eyden katkat stnd. Osmanl kltr, bahelere ve tabiata da, zellikle nehirlere ve akarsuya da byk deer vermitir. Avrupal seyyahlar balkan manzarasnn masalms gzelliinden ok etkilenmitir. Mehur bir seyahatnamede yle denir: Bir Trk ehrinin, durumu ne olursa olsun ve hangi noktadan bakarsanz bakn, kendine has bir cazibesi vardr. Atalarnn krsal igdlerine sadk kalan Trk daima yavan kente tabiatn iirselliini katmaya alr; atlarn kefaretinin minare klahlarn oaltarak der ve nereye ev yaparsa bir aa diker.66 3.3. Birinci Dnya Sava (19141918) Balkan milliyeti hareketlerinin neredeyse tamamnda devrimci bir komplo unsuru mevcuttu. Son derece romantik sylemlerle iddet ve terr, belli hedeflerin gerekletirilmesinde byk rol oynamt. Kendine has semboller, bayraklar, yeminlerle ayrntl trenleri olan gizli dernekler yaygnd.
65 66

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:4652 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2 S:109111

Balkan Tarihi

31

I. dnya savandan nce Srplarn ulusal hassasiyetleri artm ve iki dernein kurulmasna yol amt. Birincisi Narodna Odbrana (Ulusal Savunma) Aralk 1908 kuruldu. kinci rgt, yaygn adyla Kara El olarak bilinen Ujedinjenje Ili Smrt (Birlik ya da lm) 1911de ortaya kt. 28 Haziran 1914te Habsburg Veliaht Franz Ferdinand ve ei Saraybosnada suikasta urad. Ziyaret iyi planlanmam; konuklar korumak iin yeterli muhafz gtrlmemiti. Tarih, Srplarn milli bayram (Vidov Dan) olan Kosova Savann yldnmyd. Suikast fiilen gerekletiren Gavrilo Princip, Bosnal devrimci genliin pek ok bakmdan tipik rneiydi. Suikastlarn hepside ar Srp milliyetileriydi.67 I. Dnya Sava 28 Temmuz 1914 tarihinde Avrupa'da balam, ancak dnyann drt bir yanndaki lkelerin katlmas ve dier ktalardaki smrgelere de yaylmas nedeniyle Dnya Sava olarak adlandrlmtr. 1914'te balayan sava 1918 ylnda sona ermitir. 30 Ekim 1918'de Osmanl Devleti Mondros Mtarekesi'ni imzalayarak savatan ekilmitir. Birinci Dnya Savanda Balkan lkelerinden Avusturya-Macaristan, Bulgaristan ve Osmanl Devleti Almanyann yannda savaa girdiler. Dier Balkan lkeleri Yunanistan, Srbistan ve Romanya ise savan ilerleyen zamanlarnda itilaf devletleri ismi verilen ngiltere, Fransa gibi lkelerin yannda yer ald.68 Osmanl Devleti ttihat ve Terakki hkmetinin gizli anlamalar sonucu 2 Austos 1914 gn savaa girdi. Bu savata Osmanl Devleti anakkalede baarl olmasna ramen, dier cephelerde baarl olunamad. Birinci dnya sava sonunda milyonlarca insan hayatn kaybetti. Balkan Corafyasnda ok ciddi bir deiiklik olmad. mparatorluklar ya sava srasnda yada sonrasnda dald. Rus arl 1917 Bolevik Devrimiyle sona erdi. Komnist Rusya savatan ekildi. Avusturya-Macaristan mparatorluu savatan hemen sonra dald. Macaristan Devleti kuruldu.
I. Dnya Sava'nn balamasndaki genel nedenler aadaki gibi sralanabilir: 1. Avusturya-Macaristan imparatorluunun veliahd Ferdinand'n Gavrilo Princip isimli bir Srpl tarafndan ldrlmesi 2. Milliyetilik dncesi 3. Smrgecilik (ham madde ve pazar araycl) 4. Avrupa devletleri arasndaki ekonomik ve siyasi rekabet (zellikle de Almanya ve ngiltere arasnda) 5. Ar silahlanma hareketi 6. Dou Sorunu

67 68

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2 S:113121 Romanya, 17 Austos 1916'da, Yunanistan, 27 Haziran 1917'de tilaf Devletleri safnda savaa girdi.

Balkan Tarihi

32

Balkanlarda 1918 ylnda kurucu halklar Sloven-Hrvat Srp Krall kuruldu. (I. Yugoslavya). Bosna Hersek ve Makedonya asli unsur olarak saylmad. Bosna Hersek Avusturya Macaristan mparatorluunun dalmasyla yeni kurulan Srp-Hrvat ve Sloven Krallnn snrlar ierisinde yer ald.

3.4. Rus Devrimi Ve Balkan Komnist Partileri 1917 Rus Devriminden nce Avrupa ve Balkanlarda Sosyalist Akmlar rgtlenmilerdi. O dnemde mevcut olan btn kk komnist gruplar bir araya getiren Birinci Enternasyonel, 1864te Karl Marks tarafndan rgtlendi ve 1876ya kadar faaliyet gsterdi. Sosyalist partilerin gevek balarla birletii kinci Enternasyonel ise 1889da kuruldu. Mart 1919da Sovyet hkmeti, Komintern adyla bilinecek bir nc Enternasyonel oluturmak iin giriimde bulundu. Birinci konferansa katlm says snrl idi. Sadece Sovyetlerde ikamet edenler katld. kinci konferansa ise 41 lkeden 200 delege katld. Delegeler arasnda en yaygn dil ve kurucular Karl Marks ve Friedrich Engelsin dili olduundan Almanca konuuldu. 69 Marksist programlara sahip sosyalist tekilatlar, zellikle Bulgaristan ve Romanyada ortaya kt. En gl sosyalist hareketin en zayf sna temele sahip devlet olan Bulgaristanda ortaya kmas ilgintir. 1891de Dimitur Blagoev, Bulgar Sosyal Demokrat Partiyi kurdu. 1893te Bkrete bir sosyal demokrat parti kuruldu. Bolevik devriminden sonra demokrat partiler, Sovyet hkmeti ve onun ideolojik programna ynelik bir tavr benimsemek durumundayd. Bu partiler bundan sonra ikiye blnd; daha ar grup Komnist adn alrken, geri kalanlar ilk isimlerini korudular. Bylece 1919da Bulgar snrl Sosyalistler, Komnist Partisi oldu. Macaristanda Mart 1919da Bela Kun, bu dnemde Sovyet topraklar dnda kurulan tek komnist hkmetin bana geti. Btn Avrupada olduu gibi, Balkanlardaki komnist hareketler de yabanc bir gcn ulusal karlarna ak ballklaryla ciddi ekilde zayflad. Partiler dorudan Sovyet hkmetine bal ve onun hkimiyetindeydi.70

69 70

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:205 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:147148

Balkan Tarihi

33

3.5. Balkan Otoriter/Dikta Rejimleri (19181941) Birinci Dnya Savandan sonra Balkan devletleri ekonomik sorunlarla uramak zorunda kald. Toprak reformu birok balkan lkesinin gndeminde idi. Sanayileme, isizlik dier sorunlard. Tabi ki en nemli mesele, rk temelli atmalard. Balkan mozaiinde maalesef hkim rklar dier rklar asimile etme abas ierisinde olmulardr. Bu sebeple de birok insan byk zulmler ve katliamlar grmtr. Birinci dnya Savandan sonra sknet salanmad. Sadece sorunlar beklemeye alnd. lk on yl (19181928) sakin geti. Sonrasnda tarihe Byk Buhran olarak geen Ekim 1929da ABDde borsann kmesi krizin balangc oldu. Avrupada ekonomik koullar 1933e kadar ktleti. 1929daki istikrarl koullara ve sna seviyeye ancak 1936da ulalabildi.71 Rusyadaki komnist rejim tehdidi ve Almanya ve talyadaki faist partilerin iktidara gelmesi ile birlikte, Balkanlardaki rejimler de istisnasz tamam- otoriter eilimler artmaa balad. Otoriter/dikta rejimlerin ortak zellii olarak, Meclis ya bask altna alnd yada kapatld. Basna snrlama getirildi. Komnistler, byk bir baskya uradlar. Basklardan dolay bir ksm tutukland, bir ksm yurtdna kat bir ksm ise yeraltna ekildi. kinci dnya sava ncesinde balkan lkelerinde otoriter rejimler kuruldu. Yugoslavyada Kral Aleksandra, Romanyada Kral Carol, Bulgaristanda Kral Boris, Arnavutlukta Ahmed Zogu ve Yunanistanda General Metaksas gibi. Balkan lkelerinin hepsinde Arnavutluk hari- Rus Devriminden nce Sosyalist Partiler mevcut idi. Bolevik Devrimi Sosyalist Partiler iin yol ayrm oldu. Teorik olarak sava sonras snrlar uluslarn kendi kaderine kendilerinin karar vermesi ilkesine dayansa da, bu ilkenin uygulanmas, ok pheliydi ve esasen galip glerin lehine idi. II. Dnya savann kmasndan hemen nceki yllarda, Bolevik devrimi tehdidi, hem gerek hem de hayali olarak, gerek uluslar aras ilikilerde gerekse btn devletlerin i politikasnda hayati rol oynuyordu. Avusturya, sanayilemi bir lkeydi. Macaristann ayrlmasyla tarmsal desteini kaybetti. Milletler Cemiyeti kanal ile Avusturya ekonomik yardm ald. Ekonomisi 1925 ylndan itibaren dzene girdi. Lakin hibir zaman salamla kavumad. 1929 ylndaki ekonomik buhran Avusturyay da iflasa srkledi. 1933 ylnda Almanyada Nazi Partisinin

71

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2 S:194

Balkan Tarihi

34

iktidara gelmesiyle Avusturya Nazi Partisinin de kkrtmasyla nihayet 1938 ylnda Avusturyay Almanyaya ilhak etti. Macaristann mtarekeden sonra i durumu kart. Michael Karolyi yeni Macaristan Cumhuriyetinin babakan idi. Lakin mttefiklerin basks ile Karolyi, Transilvanyay Romenlerin igaline brakmak zorunda kalnca 1919 Martnda istifa etti. Boleviklerin de kkrtmasyla duruma iiler ve Sovyet askerleri hkim oldu. Lenin ve Kerenskynin yakn arkada Macar komnistlerinden Bla Kun Macaristan bir Sovyet Cumhuriyeti ilan etti. Lakin Macar asilleri kar bir hareketle, Kont Julius Karolyi, kont Bethlen ve Amiral Horthy milli bir Macar ordusu hazrlayarak Bla Kun zerine yrdler. 1919 Kasmnda komnist rejim Amiral Horthy tarafndan tasfiye edilmi oldu. Ancak Trianon bar Macarlar iin bir ok oldu. ekoslovakyaya Presburgu, Avusturyaya Burgenland ve daha da ar Yugoslavyaya Hrvatistan ve Bosna-Herseki ve Romanyaya da Transilvanyay brakt. Macaristan 1920 ylnda tekrar Krallk rejimini ilan etti. Amiral Horthy naib nvann ald. Kont Bethlen babakan oldu. Macaristanda Horthy-Bethlen rejimi bir diktatrlk rejimi idi. 1932 ylnda General Gmbs Macar babakan oldu. Gmbs zamannda Macaristan Faist Partisi i politikaya hkim oldu. ekoslovakya, 1918 Ekiminde ortaya kmtr. 1921 ylnda 6,5 milyon ek nfusuna karlk, 2,2 milyon Slovak, 3,1 milyon Alman vard. Ayrca Macarlar, Polonyallar ve Yahudilerde vard.72 Yugoslavya, Temmuz 1928de, Karadal bir Radikal Parti vekili bir meclis oturumu srasnda Stefan Radiinde aralarnda bulunduu be Hrvat Kyl Partisi vekilini vurdu.73 Bu dnemde Srp Hrvat atmas en nemli mesele idi. Hrvatlar federal bir sistem kurulmasn istemekte idiler. Buna karn Aleksandr bunu kabul etmedi. 1929 ylnda parlamentoyu feshetti ve diktatrlk rejimi balam oldu. 1931 anayasas ile tek parti sistemi kabul edildi ve memleketin ismi Yugoslavya 74 oldu. (Devletin ad Srp, Hrvat ve Sloven Krallndan Yugoslavyaya evrildi. Tek Kral, tek millet, tek devlet iar benimsendi.75) Fakat Kral Aleksandr, Fransa ziyareti srasnda Marsilyada Hrvat tedhiileri tarafndan suikast sonucu ldrld. (Ekim 1934) 76

72 73 74 75

Fahir ARMAOLU, 20. yzyl Siyasi Tarihi, 19141980, Trkiye Bankas, 1991, Ankara, C:1, S:177182 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:165 Yugoslavya Srpa Gney Slav anlamna gelir. Tanl BORA, Milliyetiliin Provokasyonu (Belgeler, Sorunlar, Yugoslavya, Birikim Yaynlar, stanbul, 2. Bask, 1995, Fahir ARMAOLU, a.g.e, C:1, S:182184

(1. bask 1991) S:4546

76

Balkan Tarihi

35

Romanya, I. Dnya Savandan topraklarn en fazla genileten lkelerden biri oldu. Avusturyadan Bukovinay, Macaristandan Banat, Rusyadan Besarabyay ve Bulgaristandan Dobrucann bir ksmn ald. Sava ertesinde i banda Julius Maniunun Kyl Partisi vard. Bu dnemde toprak reformu yaplarak kylye toprak datld. Kral Ferdinandn lm zerine yerine olu II. Carol hkmdar oldu. lk etapta Codreanu liderliinde faist Demir Muhafzlar kuruldu. Kral bu tekilata dayanarak monarik diktatrlk kurdu. Ancak daha sonra bu rgtte Kral tarafndan tasfiye edildi. Bylelikle 1938 ubatnda itibaren Romanya Kral Carolun monarik diktatrl altna girdi.77 Bulgaristan, ikinci balkan savanda ve I. Dnya sava sonrasnda toprak kaybetmiti.1919 ylnda Aleksandr Stambuliskinin ifti Partisi iktidara geldi ve 1923 ylna kadar iktidarda kald. Stambuliski geni bir toprak reformu yapt ve hatta kralln topraklarn da kylye datt. 1923 ylnda Stambuliski ldrld. 1935 ylnda Kral Boris monarik diktatrln kurdu.79 Yunanistann I. Dnya Savana katlmas srasnda Mttefikler Kral Konstantini Krallktan uzaklatrp yerine olu Aleksandr geirdiler. 1920 ylnda len Aleksandrn yerine tekrar babas Konstantin kralla geldi. Fakat Mays 1924 ylnda Yunan parlamentosu krall kaldrarak Cumhuriyeti ilan etti. 1935 ylnda -11 yl sonra- tekrar monariye geti. Kral Yorgi baa geti. Memleket, General Metaksas Hkmetinin ynetimi altnda diktatrlk ile ynetilmeye baland.80 1936 ylnda Yunan Kral, oannis Metaxas babakanla getirdi. Metaxas babakanla gelir gelmez parlamentoyu feshetti ve 1938de mr boyu babakan ilan edildi. Metaxas 1941deki lmne kadar lkeyi faist zellikler gsteren bir diktatrlkle ynetti. Metaxas kendi ynetimine (Klasik Yunan ve Bizanstan sonra) nc Uygarlk adn vermi; koyu bir kralc olarak basn susturmu, muhalifleri srgne gndermi ve tam bir bask ynetimi kurmusa da belli baz reform hareketleri de gerekletirmi ve lkenin savunmasn glendirmitir.81
77 78 79 80 81

1925te Sofya Katedralinde bir bomba patlad ve 128 kii ld; olaydan iki komnist parti yesi sorumlu tutuldu. Hkmet bundan sonra bu hareketi sindirmek iin kararl bir aba gsterdi ve bunu toplu tutuklamalar takip etti.
78

Fahir ARMAOLU, a.g.e, C:1, S:184185 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:180181 Fahir ARMAOLU, a.g.e, C:1, S:185186 Fahir ARMAOLU, a.g.e, C:1, S:186187 http://tr.wikipedia.org ilgili madde

Balkan Tarihi

36

Metaksas hkmeti daha sonra greve balama tarihinden dolay Drt Austos Rejimi adn almtr. Baka yerlerdeki diktatrlkler gibi bu hkmet de nce muhtemel muhalefet kaynaklarn sindirmeye yneldi. Siyasi partiler kanun d ilan edildi; liderleri ya hapse atld ya da yeni rejime ballklarnn beyan ettiler. Komnist Parti yeraltna indi. Basn sk bir denetim altna alnd. Ve eitim teftie tabi klnd. Metaksas rejimi pek ok bakmdan talya ve spanyadaki rejimlere benziyordu. General, dier diktatrleri rnek alarak Archigos, yani lider unvann ald. Hibir zaman geni bir taraftar kitlesi bulamayan hareketinin ayn zamanda kendine has niformalar, sloganlar, selamlar ve arklar vard. Balangta belli bir ideolojisi olmasa da ksa zamanda son derece milliyeti bir program gelitirdi. Metaksas taraftarlar, Yunan tarihinde byk dnem olduunu beyan ediyordu. Klasik dnem, Bizans dnemi ve Drt Austos Rejimi... Olaan muhafazakr erdemler olan aile, din, istikrar, sosyal ve siyasi dzen kuvvetle vurgulanyordu. Erkek ocuklara askeri eitim vermek, kzlara da ev ilerinde hnerler kazandrmak iin farkl sosyal snflardan ocuklar bir araya getirmeyi hedefleyen bir ulusal Genlik rgt kuruldu. Dolaysyla kinci Dnya Sava balarken, dier Balkan devletlerinde olduu gibi Yunanistanda da gl bir otoriter rejim mevcuttu.82 Arnavutluk, 1920de Fransa, talya ve Yugoslavyann protestolarna ramen Milletler Cemiyetine kabul edildi.83 1920lerde Arnavutluk, bir komnist Partisi olmayan tek Balkan lkesiydi.

3.6. kinci Dnya Sava (19391944) Arnavutluk II. Dnya Sava'nda Mihver Devletler tarafndan igal edilen ilk lkeydi. Dnya ekoslovakya ve Polonya'daki Alman askeri faaliyetlerine odaklanmken; Benito Mussolini, Arnavutluk'a hcum ederek igal etti. talya, 25 Mart 1939da Arnavutlua ltimatom verdi. Bu ltimatomun artlar arasnda talyan ordusunun igalinin kabul edilmesi talebi de vard. Kral Zogu bu durumda ailesi ile birlikte Yunanistana kat. 7 Nisanda talyan ordusu Arnavutlua girdi, fazla bir direnile karlamad ve ok az zayiat verdi. 12 Nisanda Arnavutluk Meclisi topland ve
82 83 84

II. Dnya Savann banda balkanlarda okuryazarlk oran Yunanistan Bulgaristan Yugoslavya Romanya Arnavutluk 27 32 40 50 85
84

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:223 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:189 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:254

Balkan Tarihi

37

talyann idaresinde talya ile birlemek iin oy kulland; sonra da datld. darenin banda evket Verlai vard. Arnavutluk artk bamsz bir devlet deildi; ordusu ve dileri hizmeti talyan idaresine balanmt. Nisanda bir heyet tac III. Vittorio Emanueleye sundu.85 Austos 1939daki Nazi-Sovyet Pakt kukusuz iki dnya sava arasndaki dnemde imzalanan en nemli antlamadr. 1 Eyllde Alman ordusu Polonyay igal etti. ngiliz ve Fransz hkmetleri daha sonra, verdikleri garantilere uyarak sava ilan etti. Polonyann malubiyetini sava meydanlarndaki hareketsizlik dnemi izledi. Sonra, 1940 Nisannda Alman ordusu Danimarka ile Norvei igal etti ve Mays aynda Fransaya kar byk bir taarruz balad. Mussolini 10 Haziranda Franszlar kesin olarak malup edildikten sonra savaa girdi.86 1940 ylnda Sovyet ordular Baltk devletlerine girdi; gstermelik halk oylamalar yaptrp lkeleri Sovyetler Birliine iltihak etmek isteyen kukla rejimler kuruldu. 26 Haziranda Sovyetler Besarabya iin Romanyaya 24 saat sreli bir ltimatom verdi. Savata baka hibir Balkan devleti aka Yunanistann yannda yer almasa da Trkiye, Bulgaristan savaa girdii takdirde kendisinin de mdahale edecei konusunda Sofyay uyararak diplomatik destek verdi. Bu hareket Bulgaristan frenledi.87 1 Martta Bulgaristan l Pakta katld. ubat 1941de ngiliz birliklerinin Yunanistana girmesiyle, Hitler Marita Operasyonunu uygulamak iin son karar verdi. Almanya ksa srede Yunanistan ele geirdi. Yunan ordusu, yarmadann gneyine doru ekilirken Yunanistan'daki ngiliz birlikleri de personel olarak Girit adasna tahliye edilir. Hemen hemen tm silah ve aralar Almanlara braklmak zorunda kalnm, personelin tahliyesi kl pay gerekletirilebilmitir. Yunanistan, 24 Nisan 1941 gn teslim olur.88 Barbaros Operasyonu 22 Haziranda balad ve bu tarihte talya ile Romanya, Sovyetler Birliine sava ilan etti. Slovakya ertesi gn, Finlandiya, 24 Haziranda ve Macaristanda 27 Haziranda onlar izledi.

85 86 87 88

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:230 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:235236 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:241 http://tr.wikipedia.org ilgili madde

Balkan Tarihi

38

2. Dnya Sava'na katlan devletler Mttefik Devletler yeil (Pearl Harbor Saldrsndan sonra katlanlar ak yeil), Mihver Devletleri mavi (igal ve ilhak edilen devletler dhil) ve tarafsz lkeler gri renkle belirtilmitir.

1941 yaznda sava Balkan yarmadasn bylece iine ekmiti. Btn devletler savaa katlmt. Arnavutluk, Yunanistan ve Yugoslavya dman igali altndayd. Bulgaristan, Yugoslavya ve Yunanistanla savayordu ve Makedonyayla Trakyay igal etmiti. 1941 yl Haziran aynda Almanya Sovyetler Birliini igal ettiinde, btn Balkan devletlerini kuatan bir dmanlk ortam olutu. Japonya 7 Aralk 1941 tarihinde Amerika ve ngiltereye dmanca tutum sergileyip Pearl Harbora ve Uzak Doudaki slerine saldrdnda sava tam anlamyla uluslar aras bir nitelik kazanm oldu. 89 (Harita: II. Dnya Sava) Ksaca 2. dnya savanda Arnavutluk talyanlarca, Yugoslavya90 ve Yunanistan91 Almanlarca igal edildi. Bulgaristan ve Romanya mihver devletler safnda yer ald. kinci Dnya Savanda Yugoslavya kinci Dnya Savanda Yugoslavya Almanlar tarafndan igal edildi. Almanlarn destekledii Hrvatlar, Srplara kar byk bir katliam gerekletirdiler. Bu dnemde 350 bin Srpn ldrld tahmin edilmektedir. Daha nceki ulusalc Hrvat itikadna gre, Srplar sadece dnme Hrvatlar olarak kabul edildi ve bu nedenle de mezhep deitirmeye zorland. Bu dnemde yaklak olarak 200300 bin civarnda Ortodoks, Katolik oldu. Bu politika istenilen sonucu dourmadndan hkmet bir Hrvat Ortodoks kilisesi at. Bu kiliseye giden kiilere de Hrvat denildi; ancak farkl bir

89 90

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:259260 Yugoslavya 25 Mart 1941 tarihinde Almanyann yannda savaa katlmak iin karar almt. Ancak bir gn sonra askeri

darbe oldu. Ve askeri rejim Mihver devletler safndan ayrldn ilan etti.
91

Yunanistan Metaksas dneminde tarafszln korudu. Ancak Metaksasn lmnden sonra ngiliz ordusunun lkede

konulanmasna izin verdi. Bylece Almanlarn igalini kolaylatrm oldu. 7 Mart 1941 de bir zrhl tugay da ieren 57 bin kiilik bir ngiliz gc Yunanistan topraklarnda konulanmtr.

Balkan Tarihi

39

inanc benimsedikleri sylendi.93 Yugoslav Komnist Partisinin genel sekreteri olan Josip Broz Tito liderliindeki Partizanlar igalci glere kar direnie geti. Almanlar ve talyanlar zor durumda kald. Almanlar buna karn bir misilleme politikas gelitirdiler. rnein 1941 yl Eyll aynda Alman direktiflerine gre, ldrlen her bir alman iin tam 100 rehine ldrlecek ve yaralanan her bir Alman iin ise 50 kii ldrlecekti. Ekim 1941 ylnda on Almann ldrlmesi ve 26snn yaralanmas zerine ocuklarda dhil olmak zere tam yedi bin kiilik bir ehrin btn nfusu ldrld.94 1944 yaznda Alman gleri Balkanlardan ekilmeye balad. Ekim aynda partizanlar Sovyetler Birliinin de yardmyla Belgrad ald. lkenin kontroln ellerinde bulunduran Titonun kuvvetleri i politikadaki rakiplerinden kurtulmakta zgrd ve bunu da ok canice yaptlar.95
Bamsz Hrvat Devletini (10 Nisan 1941) Almanlardan devralan Ustaa ynetimi balangta belirli bir kitle destei buldu. Ancak bu kitlesel destek Dalmayann talyanlar tarafndan ilhak edilmesiyle azald. Bu dnemde Ustaalar tam bir terr estirdiler. Kiril alfabesini ve Srpa kkenli szcklerin kullanmn yasakladlar. Ustaann aka ifade edilen hedefleri arasnda, Srp nfusun te birini Hrvatistan ve Bosnadan srmek, te birini Katolikletirmek, te birini yok etmekti. Aratrmac Vladimir Dediyer, Ustaann yaklak 800 bin Mslman, Srp, Yahudi ve ingeneyi ldrd iddia etmektedir.
92

Ustaa Devleti Yugoslavyann nemli bir blmn igal eden Almanya, Srbistan topraklarnda bir igal ynetim merkezi oluturdu. Almanyann gdmnde bir Bamsz Hrvatistan kurulmas iin nce Hrvat Kyl Partisi ile temas kurdu. Partinin Almanya ile ibirliini reddetmesi zerine, Ande Paveli nderliindeki faist Ustaa rgt uygun bulundu. Avukat Ande Paveli, Hrvata ayaklanan, asi anlamna gelen Ustaa rgtn, 1929 ylnda, Srp egemenliine kar Hrvat milliyetileri arasnda silahl mcadele fikrinin yaygnlat dnemde kurdu. rgt hedefini bamsz Hrvatistan kurmak olarak aklamt. lk etapta Almanyadan destek grmeyen bu rgt talyanlarca desteklendi. Faist talya ynetimi altnda ete eitim kamplar rgtlendi. Ustaalar 1941 ylna dek kitleselleemedi.

Ustaalarn Amblemi

rgt, 1945 ylnda dald.

92 93 94 95

Tanl BORA, S:4952 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:279 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:283 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:286

Balkan Tarihi

40

1943 yl Kasm aynda Yaye kongresinde Makedonyann Yugoslavya cumhuriyetlerini oluturan alt eden biri olduu akland. 96
etnikler Srbistanda Alman igaline kar ilk rgtlenen g, Draja Mihaylovi nderliindeki Srp milliyetisi etnik (eteci) rgt oldu. entiklerin temel hedefi Yugoslavyada Srp hegemonyasn tesis etmek ve Srbistandaki btn milletleri lkeden atmakt. entiklerin yan sra, Yugoslavya Komnist Partisinin nderliindeki Partizan gleri de Almanlara kar direni rgtledi. Partizanlarn ekirdeini, spanya i savanda Franko Faizmine kar savam olan 1300 Yugoslav komnistten arta kalan 300 tanesi oluturmutur. entikler ve Partizanlar 1941 sonbaharna kadar Alman igaline kar birlikte mcadele ettiler. Ancak 1941 knda, entikler btn enerjilerini Partizanla savamaya ynelttiler.
97

Yugoslavya'nn 1941 ylnda Alman ve talyan ordularnca igal edilmesinin ardndan bir gerilla hareketi grnm altnda rgtlenen etnikler, aslnda igale direnmekten ok, igali frsat bilerek lkeyi "Byk Srbistan"a hazrlamay hedefliyorlard. 100 bin Bosnal Mslman, bu nedenle katlettiler. etniklerin lideri Draja Mihailovi, fanatik bir Srp milliyetisi oluunun yannda, ayn zamanda bir "Anglophile" (ngiliz-sever) ve kdemli bir masondu. etniklerin komuta kademesi de arlkl olarak masonlardan oluuyordu. Bu "loca balants", etniklerin ABD ve ngiltere ile olan ilikilerini "katalize" ettii iin olduka byk bir nem tayordu.98

3.7. Yunan Sava (19441949) Yunan Sava, 19441949 yllar arasnda Yunanistan siyasi istikrarszlk iine iten, etkileri 1955 ylna kadar hissedilen ve temelde sa-sol mcadelesi olan savatr. sava 1949 ylnda son buldu. Ocak aynda General Papagos ordunun ynetimini ele geirdi. Yunan i savanda hkmet tarafndan 70 bin, isyanclar tarafndan 38 bin kiinin ld ileri srlmektedir.100
96 97 98 99

Markos, bir blgeyi tahliye ettiklerinde, yerli halkn ocuklarn da beraberinde gtrdler. 28 bin civarnda ocuun evlerinden uzaklatrld ve byk bir ksmnn snr tesine gnderildii bilinmektedir. Bunlardan sadece 10 bin kadar evlerine geri dnebildi.99

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:288 Tanl BORA, S:5253 http://www.harunyahya.org/kitap/bosna/bosna4a.html Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:333

Balkan Tarihi

41

3.8. Komnist Rejimler Dnemi (19451990) Balkanlarda sosyalist rgtlenmeler 19. yzyldan itibaren balamt. Bolevik devrimiyle sosyalist partilerin yol ayrmna geldiklerini yukarda ifade etmitik. kinci dnya sava srasnda Mihver glerine kar ulusalclar ve komnistler birlikte savat. kinci dnya sava sona ermesiyle Ulusalclar ve komnistler kar karya geldiler ancak Yunanistan hari hepsinde ksa srede komnistler iktidar ele geirdiler. Yunanistan ise kl pay kurtuldu. Balkan lkelerindeki ak Sovyet etkisine ramen zamanla komnizmin farkl yorumlar ortaya kt. Bu yorumlar ierisinde en u noktay Arnavutluk olutururken, Tito nderliindeki Yugoslavya zamanla Stalinden farkl bir izgi izledi. kinci dnya savandan sonra kurulan komnist rejimlerin
Balkanlarda Komnist Rejimler Dneminde ne kan simler Arnavutluk Yugoslavya Bulgaristan Romanya Enver hoca Josip Broz Tito Todor Jivkov Georghe Georghiu-Dej 16.10.190811.04 1985 07.05.189204.05.1980 07.09.191105.08.1998 08.11.190119.03.1965

tamamnda -zellikle ilk yllarda- muhalefete kar byk zulmler yapld. Muhalif olanlar Batc olarak yaftalanp, ibirliki, ajan yaftas yiyorlard. Bulgaristanda, Avantajlarna ramen Atavatan Cephesi rejimi kendisi iin, sava sonras dneminin en kt terrizm belgelerinden birini kazand. Muhtemel bir muhalefeti engellemek iin hemen inanlmaz bir aba balatld. Halkn Milisleri oluturuldu ve toplu katliamlar yapmak iin harekete geti. Yakalanan pheliler ise Halkn Mahkemesinde yargland. Bylece insanlara, gemi ikyetleri iin hak arama, zararlarnn cn alma ve siyasi avantajlar kazanma iin birok frsat domu oldu. 1944 yl Aralk aynda, hkmet eski hkmetin naiplerini ve yelerini mahkemeye verdi. Prens Cyril, General Mihov, Filov, Bozhilov, Bagrianov, sava dnemi bakanlarndan 25 tanesi ve meclisteki 68 milletvekili idam edildi. Hkmet mahkemedeki 10.897 kiiden 2138inin idam kararn onaylad. Ancak rakamlar bundan ok daha fazlayd. Btn bu yaanan yasad ve son derece zalim uygulamalar halkn yldrlmasnda ok byk bir rol oynad; insanlarn pasif itaati benimsemesine neden oldu. 101 Bulgaristann sava sonras yllarda Trkiye ile baz sorunlar oldu. 1940 ylnda Bulgaristann eline geen ve 1945ten sonra da elinde bulundurduu Gney Dobrucada nemli sayda Trk yaamaktayd. Bulgar hkmeti g etmeleri iin Trklere byk basklar

100 101

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:334 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:310

Balkan Tarihi

42

uyguladlar. 1950lerin banda 150 bin kadar Trk nfusun g etmesine ramen 1965 ylnda blgedeki Trk nfusu hala 750 bin civarnda idi. Buna ek olarak savatan sonra 45 bin kadar Yahudi sraile gitmek zere lkeden ayrlmt.102 Yugoslavyada Kasm 1945te anayasal meclis topland; monari kaldrld ve Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti kuruldu. Alt cumhuriyet ve Srbistann ierisinde iki otonom eyalet kuruldu. (Kosova ve Voyvodina)103

Yugoslavyann Kominformdan karlmas Bat Blounun, Sovyet yaylmas ve tehlikesi karsnda kendisini Avrupa'da toparlamaya ve Sovyetler karsnda gl bir duruma gelmeye balad srada, Sovyet Blok'unda da mhim bir atlak ve atma meydana gelmi ve Sovyetlerin Balkanlarda en kuvvetli kolu saylan Yugoslavya Moskova'dan kopmutur. Arkasndanda, Yugoslavya 28 Haziran 1948 de Kominform'dan karlmtr. Yugoslavya'nn Kominform'dan ve Moskova'dan kopmas, esasnda, iki devlet arasnda 1945'ten beri gelimekte olan srtmelerin bir neticesi olup, bu srtmeler 1948 yl bandan itibaren bir atma haline gelmitir. ki lke komnist partileri arasnda, 1948 ylnn Mart-NisanMays aylarnda teati edilen ve karlkl ithamlar tayan mektuplarn incelenmesinden kan neticeye gre, atmann sebepleri u noktalarda toplanmakta idi: 1. Dier uydu lkelerde olduu gibi, Sovyetler, Yugoslavya'y da tam manasyla kontrolleri altna almak istemi, fakat Yugoslav lideri Tito buna msaade etmemitir. nk Yugoslavya'nn komnist rejim altna girmesi, Sovyet askerleri veya Sovyet Rusya'nn sayesinde deil, Tito ve Partizanlarnn Almanlara kar yapt silahl mcadele sonunda
102 103 104

Josip Broz Tito, 7 Mays 1892 ylnda Hrvatistanda dodu. (lm 4 Mays 1980) On be ocuklu fakir bir kyl ailesinin yedinci ocuudur. Babas Hrvat, annesi Slovakt. Beldrad bykelilii yapm olan bir ngiliz bykelisi tito iin; onun en nemli glerinden biri pragmatizmdi. Onun belirli artlarda gerekletirilmesi mmkn olmad aka belli olan ideal bir siyasi yapy zorla dayatmak gibi kuramc niyetleri yoktu. Yugoslavya, i gne msaade eden tek komnist lkeydi.
104

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:395 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:314315 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:414421

Balkan Tarihi

43

olmutu. Dier uydu lkelere gre bu farkllk, Tito'ya, Moskova'ya kar davrannda byk bir bamszlk salam ve Moskova da bunu hazmedememitir. 2. Tito Yugoslavya'da kendi komnist rejimini kurduktan sonra Moskovaya dayanmakla beraber, onun kendisine zg tasarlar vard. Tito, kendisini Balkanlarn bir lideri yapmak istiyordu. Bu amala, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan ile eitli ibirlii anlamalar ve ittifak antlamalar imzalanmt. Tito, bu lkeleri Belgrad etrafnda toplamak ve hatta Yunanistan'da Markos galip geldii takdirde Yunanistan' da katarak, bir Balkan Federasyonu kurmak istiyordu. Bu ise Sovyetleri rktt. Pravda gazetesi 28 Ocak 1948 de yaynlad bir yazda byle bir federasyonu sun'i bir federasyon olarak vasflandrd gibi, Stalin de Yugoslav liderlerine, byle bir federasyona taraftar olmadn sylemiti. Sovyetler, Tito'nun, byle byk bir federasyonun bana geip, komnist dnyasnn 2 numaral lideri haline gelmesinden korkmulard. 3. Yine Balkan Federasyonu ile ilgili olarak Sovyetlerin cann skan bir nokta da, Yugoslavya'nn Arnavutluk zerinde kurduu nfuzdu. Arnavutluk, bir ksm Yunan topraklar zerindeki iddialar sebebiyle, Yunanistan'a kar Yugoslavyaya dayanma yoluna gitmi ve hatta Tito da Arnavutluk'a bir miktar asker gndermiti. Sovyetler Stalin'in deyimi ile Yugoslavya'nn Arnavutluk'u yutmasndan endie ediyorlard. 4. ki memleket arasnda doktriner gr ayrlklar da ortaya kmtr. Sovyetler, Tito'nun da aynen Sovyet komnizmini ve sistemini tatbik etmesini istemiler, Tito ise buna kar gelerek, komnizmi Yugoslavya'nn milli artlarna gre tatbik etme abasnda idi. Tito'nun bu hareketi, milletleraras komnizm hareketinde ilk milli komnizm tatbikat olarak telakki edilebilir. 5. Nihayet, Yugoslavya'daki Sovyet ajanlarnn faaliyeti de atmann mhim sebeplerinden birini tekil etmitir. O kadar ki, Belgrad'daki Sovyet elisi Yugoslavya'nn her trl ilerine karr bir hale gelmiti. Bu ise Yugoslav liderlerini sinirlendirmitir. Bu hadise ve Yugoslavya'nn Sovyet Bloundan kopmas, Sovyet Rusya iin ar bir darbe olmutur. Onun iin, bir sre Yugoslavya Sovyet Rusya'nn tehditlerine maruz kalm ve bunun zerine Amerika Yugoslavyaya ekonomik ve askeri yardma balamtr. 1953'te
105

Yalta Konferansnda Churcill ve Stalin Yugoslavyann %50-%50 paylalmasn kararlatrdlar. Yugoslavya Komnist perde gerisindeki bu gelimeleri tam bilmese de seziyordu, 11 Kasm 1945te yaplan seimlerde oylarn %90n Halk Cephesi ald.105

Tanl BORA, a.g.e, S:59

Balkan Tarihi

44

Stalinin lmnden sonra Sovyet-Yugoslav mnasebetleri yumuam ise de, Moskova'nn abalarna ramen Tito tekrar Sovyet Blouna dnmeyip, 1961'den itibaren Nehru ve Nasr ile birlikte Balantszlar (Non-Aligned) Blounun lideri olmutur.106 Batl devletler Yugoslavyann konumunun desteklenmesi ve Titonun iktidarda tutulmas gerektii kararna vard. En nemli ekonomik yardm Amerikadan geldi. Komnist bir rejime salanm olan byle bir yardmn ilk rnei olarak, Amerikan hkmeti 1949 yl Eyll aynda 20 milyon dolar bor verdi. Takip eden dnemde dier yardmlar geldi. Toplamda 1,2 milyar dolar yardm ald. Bunun sadece 55 milyon dolar geri dendi. 107 Arnavutlukta ise, Ocak 1946da monari kaldrld ve bir Halk Cumhuriyeti ilan edildi. En kuramc ve en ar rejim, sosyalist devletlerin en kk ve en fakirinde kurulmutu. 1908 ylnda domu olan Enver Hoca orta snf Mslman bir aileden geliyordu. Dou Avrupa komnist liderlerin ayrlan en nemli zellii, ok yksek bir eitim dzeyine sahip olmas ve Bat Avrupadaki ve zellikle 19301936 yllar arasnda yaad Fransadaki geni apl tecrbesiydi. lk ylarda Yugoslavya ile ilikileri k iyi idi. Yugoslavyann 1948de Kominformdan karlmasndan sonra ilikiler bozuldu. 1948 yl Temmuz aynda, Yugoslav danmanlarn lkeyi terk etmeleri iin 48 saat verildi; ekonomik anlamalar iptal edildi ve iddetli bir basn kampanyas balatld.108 Aralk 1961 ylnda Sovyetler Birlii, Arnavutluk ile olan ilikilerini resmi olarak sona erdirdi. 1968 ylnda ekoslovakyann igalinden sonra Arnavutluk resmi olarak Varova Paktndan ekildi.109 Komnizmin bir baka versiyonu olan indeki rejimle yaknlat. lkeye inden maddi ve teknik yardmlar gnderildi. Romanyada Yugoslavya rneinde olduu gibi zamanla SSCB ile souk rzgrlar esti. Romanya Devlet Bakan, Dejin d politikas, bilhassa 1955ten itibaren belirgin bir ekilde Moskovann dna kayma eilimi gstermitir. Romanyann bir yandan Batya alma ve bir yandan da milli komnizm yolunda att admlar, 1958 ylndan itibaren Moskova-Pekin atmas ile iyice artt.110

106 107 108 109 110

Fahir ARMAOLU, a.g.e, C:1, S:449451 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:350 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:355 Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:410411 Fahir ARMAOLU, a.g.e, C:1, S:481482

Balkan Tarihi

45

4 Haziran 1963 gn Devlet Bakan Georghiu-Dej yle diyordu: Her sosyalist lkenin tek bana gelimesine ait egemenlik ve milli bamszlna tam sayg prensibine dayanmas gerektiini sylyordu. Romanya Devlet Bakan ve i Partisi Birinci Sekreteri Georghe Georghiu-Dej 1965 Martnda ld. Parti sekreterliine Nicolae avuesku getirildi. 1967 Arap-srail sava Romanyay Varova Paktndan biraz daha uzaklatrd. Sava zerine Varova Pakt lkeleri srail ile diplomatik ilikilerini kesmesine ramen Romanya ilikileri kesmedi. Yine Sovyetlerin 21 Austos 1968de ekoslovakyay igal etmesine kar sert bir tepki vermesine ramen birka gn sonra Romanyann igal edilme korkusundan- dolay geri adm atmtr.112 Romanyada da Bulgaristandaki gibi gler yaand. Birok Trk Trkiyeye g etti.
Romanyada yllara gre Trk ve Yahudi Nfusu111 1930 Trk Yahudi 154.772 728.115 1956 14.329 146.264

3.9. Avrupa Birlii Sreci, Komnist Rejimlerin k ve Yugoslavyann Dalmas Avrupa Ekonomik Topluluu-AET, (bugnk ismiyle Avrupa Birlii-AB) 1957 ylnda 5 lkenin giriimiyle kurulmutu. Balkan lkelerinden ABne ilk giren Yunanistan oldu. II. dnya savanda Yunanistan, Almanya tarafndan igal edildi. Almanyann 1944 ylnda ekilmesiyle i savaa srklenen Yunanistanda 21 Nisan 1967de askerler ynetimi ele geirdi. Askeri cunta dnemi basklarn artt yllar oldu. 1974 ylna kadar devam eden askeri rejim Kbrsta da darbe ile ynetimi ele geirdi. Adada Trklere yaplan bask askeri darbe rejimi ile iddetlendi. Trkiye Cumhuriyeti Temmuz aynda askeri bir harekt dzenledi ve adann bugnk snrlar olan kuzey Kbrs kesiminin gvenliini salad. Kbrsa Trkiyenin mdahalesi Yunanistana demokrasi getirdi. Hem Kbrstaki hem de Yunanistandaki askeri rejim devrildi. Yunanistann n ald. Hzla gelime salad ve 1981 ylnda Avrupa Birliine tam ye oldu.
Yunanistanda 1974 ylnda yaplan referandum sonucunda %70 kralln kaldrlmas ynnde oy kulland.

111
112

Barbara JELAVCH, a.g.e, C:2, S:398

Fahir ARMAOLU, a.g.e, C:1, S:555563

Balkan Tarihi

46

Komnizmin k 1989 ylna gelindiinde Komnizmin kalesi Sovyetler Birliinde Gorbaov yeni almlar yapmtr. Sovyetler Birliinden sonra pe pee btn komnist rejimler yklmaa, ok partili rejime geilmee baland. Komnist partiler isim deiikliine gittiler, tekrar tarih tekerrr etti. lk kurulu yllarndaki gibi sosyalist/sosyal demokrat kimlie brndler. Seimleri byk ounlukla liberal eilimli partiler kazand. Bylelikle Balkan lkelerindeki ortalama 45 yllk komnist diktatr rejimleri maceras sona
Kosova Arnavutluk Slovenya Hrvatistan Makedonya Bosna Karada Bamszlk 1913 Osmanldan 1991 Yugoslavyadan 1991 Yugoslavyadan 1991 Yugoslavyadan 1992 Yugoslavyadan 3 Haziran 2006'da Srbistandan ayrld 17 ubat 2008'de Srbistan'dan tek tarafl olarak bamszln ilan etti. Romanya Bulgaristan Yunanistan 1878 Osmanldan 1908 Osmanldan 1830 Osmanldan 1 Ocak 2007 1 Ocak 2007 1 Ocak 1981 1 Mays 2004 AB Giri

erdi. Komnist rejimler altnda yaayan halkn byk ounluu fakirdi. Komnist rejimlerin yklmasyla birlikte hzla ekonomik durum dzelmee balad.

Yugoslavyann Paralanmas En sancl deiiklik Yugoslavyada gerekleti. 1992 ylnda ounluunu Srplarn oluturduu Yugoslav Federal ordusu nce Slovenya sonra Hrvatistan ve Bosna Herseke saldrd. Bonak halk byk bir katliamlar yaad. Tarihi eserler zellikle tahrip edildi. Kadnlara toplu tecavzler yapl. Ancak tm bu zulmlere ramen Aliya zzetbeovi nderliindeki Bonaklar Allahn yardm ile Srplar geri pskrtler ve bamszlklarn korumu oldular. Bosna 2.Endls olmaktan kurtuldu.

Sonu yerine Osmanlnn Balkanlar terk edeli henz yzyl gemedi. Balkan halklar Osmanl Devletinden bamszlklarn kazandktan sonra blgede sular halen durulmad. Uzun yllar birlikte yaam olan halklar birbirlerine dman edildi. Her ulus kendi devletini kurmak istedi. Ancak homojen bir nfus olmadndan birok sorun yaand. Katliamlar, asimilasyon abalar ve g gibi. stelik birou hem kken itibariyle hem de din olarak yakn olmalarna ramen ulusalclk virsnden kurtulamadlar. Balkanlar bizim iin hala et ve kemik gibi ayrlmaz bir paramzdr. Resmi ideoloji her ne kadar reddi miras iinde olmusa da bir zamanlar, artk tarihimize sahip kmann zamandr.

Balkan Tarihi

47

Kaynaklar: Kitaplar 1. Barbara JELAVCH, Balkan Tarihi1 18. ve 19. Yzyllar, Kre Yaynlar, stanbul, 2006 2. Barbara JELAVCH, Balkan Tarihi2 20. Yzyl, Kre Yaynlar, stanbul, 2006 3. Peter BARTL, Mill Bamszlk Hareketleri Esnasnda Arnavutluk Mslmanlar (18781912) Bedir Yaynevi, stanbul, 1998 4. Osman KARATAY/Bilgehan A. GKDA, Balkanlar El Kitab Cilt 1 / Tarih Karam Yaynlar, orum, 2006, 5. Yavuz Blent BAKLER, skpten Kosovaya, Trkiye Diyanet Vakf, Ankara, 8. bask 1997, (1976 ylna ait gezi notlar) 6. A. Haluk DURSUN, Nilden Tunaya Osmanl Yazlar tken Yaynlar, stanbul, 2006 (1. Basm 2000) 7. Tanl BORA, Milliyetiliin Provokasyonu (Belgeler, Sorunlar, Yugoslavya, Birikim Yaynlar, stanbul, 2. Bask 1995 (1. bask 1991) 8. Necmettin ALKAN, Dalan Yugoslavya Mozaiinde Bosna, Beyan Yaynlar, stanbul, Nisan 1995 9. Osman KARATAY, Kosova kanl ova, z Yaynclk, stanbul, 1998 10. Yakup EK (Prof Dr), Bulgaristan Hatralar, stanbul, 2000 11. Harun Yahya, Gizli El Bosnada, Vural Yaynclk, stanbul, 1997 12. Aliya zzetbegovi, Konumalar, Klasik Yaynlar, stanbul, 10. bask, 2008 13. Fahir ARMAOLU (Prof Dr), Dnya Siyasi Tarihi C:1 Bankas Yaynlar, stanbul,

Makaleler 1. Trel YILMAZ (Dr) Balkan Tarihinden Bir Kesit: XIX.uncu yzylda Balkanlarda Bamszlk Hareketleri

Web Adresleri 1. http://tr.wikipedia.org ilgili konular

Balkan Tarihi

48