Cengi̇z Aytmatov Bi̇ldi̇ri̇leri̇

1
Bir Altn Yaprak Koptu Manastan!

Sonbahara hzn mevsimi derler, hazn derler, gz derler. Yzlerce iir yazlmtr hazn stne. Fakat bu yl bahar, hazndan da yaman geti. Edebiyatmzn yaprak dkm oldu. Yurdumuzda fikir ve sanat adamlarmzdan Ayvaz Gkdemir, Dilver Cebeci, Ahmet Yksel zemre, Ata Kral gibi dnr ve kalem erbabn, yurt dnda ise biri Krgz, dieri Kazak Cengiz Aytmatov ve Jakslk Samiytul gibi iki dev romancmz kaybettik. Ayvaz Beyi Karde Kalemlerin geen saysnda anmtk; dergimizin bu saysn Trk dnyasnn byk kayb Cengiz Aytmatova ayrdk. Aytmatov, yalnz Tk dnyas iin deil, btn insanlk lemi iin byk bir kayptr. Onun gibi an ssleyen, kelama kanat takan, eserleri yzlerce dile evrilen ve bir devrin yz ak olan sanatlar, bir kuyruklu yldz gibi, ancak yz ylda bir douyor. Onun gidiiyle Tanr Dalarndan bir koptu, Manas Destanndan bir altn yaprak dt, bir ulu nar ykld Fakat Hvel bk demekten gayri elimizden ne gelir. nsan fn, bk olan yalnz Odur. Tesellmiz bu ki, arkasnda ciltler dolusu kitap brakarak gitti. Bykln srr nedir; tefekkr m, tevz mu, ile mi?.. Belki bu kitaplardan reniriz Dileimiz, onun lmsz eserlerinden feyiz alarak yeni sanatlarn ve dnrlerin yetimesi. Aytmatov ayn zamanda Birliimizin eref yesiydi. Genel Bakanmz Yakup Delimerolu Trkiyeden gzde bir heyetle Krgzistana giderek onun cenze merasimine de katldlar. Daha birka ay nce Elazdaki bulumamzda Yakup Beyin onunla yapt mlkat kaydn televizyonlardan tekrar seyredince perian olduk. Dnya ne garip, hayat ne kadar ksa ldne bir trl inanas gelmiyor insann. Onlar bizim gnl mmarlarmz ve mnev mirasmzdr. Arkalarnda okuyacamz eserler, rnek alacamz ahsiyetler braktlarBu vesileyle hepsine Allahtan rahmet, btn Trk milletine ve karde Krgz halkna ba sal diliyoruz. Vefatndan sonra yaklak 15 gn ierisinde Karde Kalemler olarak elinizdeki dergiyi hazrladk. Dergimizin bu saysnda Trk Dnyasnn her kesinden yazarlarn Aytmatov hakkndaki duygu ve dnceleri bulacaksnz. Aytmatov zel saysnn, bu kadar ksa srede hazrlanmasna katk sunan tm dostlara teekkrlerimizi sunuyoruz. zellikle Cengiz Aytmatov fotoraflarnn temininde arivini dergimiz iin aan Hasan Ylmaz beye teekkr bor biliriz.
Ali Akba
Karde Kalemler Temmuz 2008
Sahibi Avrasya Yazarlar Birlii Adna Yakup Delimerolu Genel Yayn Ynetmeni Yaz leri Mdr Ali Akba Yaz Kurulu Ekrem Arkolu - mdat Avar Ayegl Celepolu - Osman eviksoy Aysun Demirez Gneri - Mehmet smail Nesrin Karaca - Hseyin zbay Cihan zdemir - Orhan Sylemez mer Kkmehmetolu Danma Kurulu Yavuz Akpnar (Trkiye) - Abdldacan Akmataliev (Krgzistan) Gl Arslan (Avusturalya) - Anar (Azerbaycan) Zeynel Beksa (Kosova) - Sevil Emirzade (KKTC) Ayvaz Gkdemir (Trkiye) - A. Bican Ercilasun (Trkiye) sa Habipbeyli (Nahcvan) - Ali Rza Hyaban (ran) lya vanov (uvaistan) aban Mahmudolu Kalkan (Bulgaristan) Mehmet mer Kazanc (Irak) Abdulvahap Kara (Trkiye) - Hasan Kayhan (Almanya) Mustafa Kker (ngiltere) - Muhtar ahanov (Kazakistan) Ltf ahsuvarolu (Trkiye) - akir Selim (Krm) Bayram Bilge Tokel (Trkiye) - Oraz Yamur (Trkmenistan) Sadk Yemni (Hollanda) - Yuri Vasley (Sahaeli) Kapak Cengiz Aytmatov Grafik-Tasarm Beng Basn-Yayn letmesi Bask Sistem Ofset Aa leri Sanayi Sitesi 521. Sk. 32-34 vedik/ANKARA Tel: +90 312.395 81 12 Bask Tarihi 06.06.2008 zmir 2 Cd. 55/18 Kzlay-Ankara Tel: +90 312.418 31 07 Faks: +90 312.418 92 32 www.ayb.org.tr - kardeskalemler@ayb.org.tr Ceyhun Atf Kansu Cd. 52/2 Balgat-Ankara Tel: +90 312 287 80 43 Faks: +90 312 287 90 73
Yurtii yllk abone bedeli 60 YTL, kurum ve kurulular iin 120 YTL, Trk Cumhuriyetleri iin 90 YTL, Trk Cumhuriyetleri kurum ve kurulular iin 140 YTL, Avrupa iin 130 Avro ve ABD iin 200 $dr. T.C. Ziraat Bankas Bakent ubesi - ube Kodu: 1683 Hesap No: 47095325-5001 Posta eki Hesab: Avrasya Yazarlar Birlii No: 53 23 008 kardeskalemler@gmail.com KARDE KALEMLER Dergisi, Avrasya Yazarlar Birlii tarafndan T. C. yasalarna uygun olarak yaymlanmaktadr. Karde Kalemlerin isim ve yayn haklar Avrasya Yazarlar Birliine aittir. Dergide yaynlanan malzemelerin her hakk sakldr. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Yazlarn sorumluluu yazarlarna, ilanlarn sorumluluu ilan sahiplerine aittir.
29 35
Roza Aytmatova onta Beyn Roza Aytmatova eceremiz Orhan Sylemez Aytmatovda nan Meselesi
4
5 7 8 10 13 15 17 23 27
Ali Akba Krld Altn Kalemim Muhtar ahanov ki Cengiz Ve Mankurtluk Derdi mdat Avar Cengiz Aytmatova At mdat Avar Avar Analarnn Aytmatova Ad Fazl Ahmet Bahadr Ved Mustafa Aslan Cengiz Aytmatov in Tarih Prof. Dr. Glruza Cumakunova Al Olunu Koynuna, Toprak Ana! Prof.Dr. Bilge Ercilasun Sanatkrlarn Sezgisi Roza Aytmatova onta Toplu Mezar Nasl Bulundu?
39
14
45 51 55
Aydarbek Sarmanbetov Aytmatovun Krgz Yazarlar le Son Sohbetinden Oraz Yamur Aytmatov- Yeni an Mevlns Abdldacan Akmataliyev Aytmatov Uzay- nsan Ve lem
dari Adres
Abone - Datm
Abonelik
Yerel Sreli Yayn ISSN 1307-2382
22
65 67 69 70 71 72
Yakup Delimerolu Cengiz Aytmatovla Sylei Yakup Delimerolu Edebiyatn mparatoru Son Seferine Yrd Omor Sultanov Aytmatovda Fenomeni Nurlan Orazaliyev Elveda Dnyann Ulu Sanatkr akir Selim Dnya Edebiyatnn Byk Kayb Anar Onunla Biz De Gurur Duyuyoruz
83 86 89
Abi Kekilbayev zleten stat Oulmaya Semizade Saparova Ebedlikten Ebedlie mrbek Karayev 20.Yzyldann 21. Yzyla Geerken Dnceler
54
105 108
Mirzahalim Karimov Aytmatovun Didrna Hayrn Olmak Moldo saolu Zarlbek Araandaki Matem Synbay Eraliyev Oyy,Krgzn Bilge Olu Abdldacan Akmataliyev Biz,Sizi Manas lemine aresizce Yolladk A.Sarmanbetov Ala Dadaki Matemli Gn Saida Burhanidinova Aytmatovu Dnyaya Tantan Ak Hikyesi Muhtar Avezov Yolun Ak Olsun Louis Aragon Dnyann Ak Anlatan En Gzel Hikyesi
39
95 99
Dr. Ltf ehsuvarolu Tanr Dalarndan Kopan Muhtar ahanov Ulu mr Sahibi Bedrettin Keletimur Elaz Trk Halknn Manevi Az Grmek!
109 111 112 114 118
34
74 78 82
Do. Tahir Kahhar zbekin Cengizi Muharrem Sevil Asrmn Eseriyim, Asrmn Esiriyim Olcas Sleymanov Fenomen
101
50
121
TRKYE
krld altn kalemim!

AL AKBA
heeey, Trekul, Trekul, uyan! bak, olun geldi, olumuz geldi!... diyecek Nagima kadn, sen zindana dtnde bir dii kurt gibi dilerime takarak Aladalara kardm ocuk atasn bulmak iin bir Beyaz Gemiye binerek geldi lk bir st deryasn geerek geldi Tanr katna yzm ak kmak ve senin namn yaatmak iin gzm gibi baktm ona korudum emnetini mayasn Manastan alan lmsz destanlar yazan olun geldi! tanmadn m olunu? Cengiz!.. Cengizimiz geldi, diyecek ve Trekul, hl kanayan yarasn kavrayarak yava yava uyanacak asrlk uykusundan yaaa Isk Gl kysnda oynayan o kk ocuk bu mu!.. nasl da bym byle, ne kadar da benziyor bana berhdr ol evlat, berhudar ol! ehitlere ayan olur yavrularnn yaptklar diyerek alnndan pecek olunun!.. ve Cengiz, babasnn ellerinden pecek Ata-Beytte bayram olacak o gn ehitler derilecek balarna her taraf iek
KAZAKSTAN
Cengiz Aytmatov - Muhtar ahanov
iki cengiz ve mankurtluk derdi

MUHTAR AHANOV
ki Cengiz mr srd bu unutkan lemde ki hakan mhr bast zamana kisi de hneriyle, ateiyle harlad Birinin elinde kl, biri ruhlar fatihi kisi de milyonlarca insanlar avlad kisini de unutmaz ulu Krgz dalar Biri hret zirvesine klcyla trmanan Yeryzn kana boan ulu hakan Cengiz Han Dierinin tek silah gnl elen bir lisan Zulme kar medeniyet sanat Her yrein zerinde inci gibi parlayan ada Manas, byk edip Cengiz Can Onun icaddr mankurt masal Bu sebeple gnlmz ok tasal Mankurtlamak gnmzde yenilik Btn halka yayld bu delilik Nasl kurtuluruz biz bu illetten Ne beklenir mankurtlaan milletten Dil, ulu anadr yadsmak olmaz Yadsyanlar er ge anlar suunu Bu aklszlarn yanna kalmaz nsanolu dilden alr gcn Dilini unutan millet yozlar Aytmatovlar bunun iin savar Sen lmedin Cengiz Aam, lmedin Her eserin lkemizde minare Yedinci ruh alev alev barnda Dostum, aam gitti kaldm biare Onulmaz gnlmde alan yara Sen halklar birletiren kprsn Sen Manassn, Manas gibi bahtlsn Derman oldun mankurtlarn derdine Toprakta ebed uykuya daldn Tanr Dalarnda Cengiz Da oldun.
TRKYE
Cengiz Aytmatova at
MDAT AVAR
Bulut ksm Cengiz Hana Sr oldu kutlu glgesi z san Nayman Ana Dt Krgzn kalesi Vakitsiz kt bak yola Yedeinde bir ak kula Kavutu mu Trekula Hasretle dolu heybesi telerden esen bir yel Alatovda dker gazel Kopuzumdan koptu son tel Sustu sazn ah perdesi Ey yaz yer, kucakla sar Koynunda bir oul yatar O ak kanatl bir tulpar Tanr Dann nefesi
Destanlar syleyip gitti olpanmz kayp gitti Bizi byle koyup gitti Krgz elinin bilgesi Uygur, zbek, Tatar gelmi Trkler katar katar gelmi Aya yer tutar gelmi Ne grkemdi cenazesi Hey ller hey diriler erbet verin ey hriler Divana dursun eriler Bu bir Cengiz efsanesi Gn dalarn kucanda Seherin ala anda Er Manasn otanda Karlama hengmesi Dede Korkutla bir telden Ayn soydan, ayn dilden Cennet ban drt koldan Sarar Trkn velvelesi Sibirya kn grd Ejderin diini grd Kurtlarn dn grd Er Manasn bir tanesi Yaramz iler derine Bize felein zoru ne Cengiz Aamn yerine Bir Karde Kalem lesi Arzular yele verin Leyllar le verin Saralar sele verin Yeter bize Cemilesi Yiidim seksen yanda Ak tyler bitmi dnde Harputta Kayabanda Yanklanyor gr sesi
10
avar analarnn Aytmatova ad

MDAT AVAR
Bir karal bayrak kalkt Krgz elinden ve kara adrlar kuruldu... Bir haber ulat Avar eline. Cengiz AYTMATOV umaa vard dediler. Avar analar yzlerini Krgz eline tutup bir at kaldrdlar.
Dne Hatun: G vakti mi kele kzlar? Turnalara katar olmu. Cengizim leme smaz, Bir tabuta yatar olmu. erife Kar: Krgz eli rak m ki? Varp salndan tutaym. Alamaya tvbeliyim Avlar verin yutaym. Irahma Bac: Trkn kaderi mi bacm? Kervanmz der yola. Babasn ok zlemi, Demen gitsin Trekula. Pembe Hala: Dnyann drt bucanda Destanmz dile geldi. Ettiini belle felek Tuttuumuz ele geldi. Ee Kadn: Cengiz diyerek nlesem, Acep duyar, uyanr m? Da devrildi dile kolay Buna yrek dayanr m?
11
Hr Bibi: Seksen yl Trk syledi Tulpar ile etti yar. Ben leyim Krgz Beyi, Sen kalk obamza kar. Kamer Ana: Melekler nne dm Cennetin yolun sorunca. Dedem Korkut karlam Varp divana durunca Akkz Ebe: Iss Gl sana sylerim, Alatov dkt m yaprak? Ata Beyte bir can saldm Gnendi mi kara toprak? Dudu Gelin: Dmde bir ata binmi, Atn aya sekili. Rzgr vurur rgalanr, Gardamn a kekili. Avar Kz: Taa kessin elim kolum Eer halay eker isem. A gelinlik kefen olsun, Al knalar yakar isem. Avar Ozan: Alamayn analarm! telerden gel etmiler. Er Manas bir meclis kurmu, Aytmatova el etmiler.
12
TRKYE
13
ved
FAZIL AHMET BAHADIR
Yasta topran st Yldrm Sesli Manas Umaa vard Sustu. Sar-zekin Sar renkli kumlar Savrulurken Sar rzgrlarda Batdan douya Doudan batya Trenler gidecek, Trenler gelecek Bozkrda lk la. Isk Gln kysnda Bir kadn, atlak dudaklarn slatyor Nasrl avucundaki suyla. Memelerini stle doldurmu Dii kurt Yavrularna kouyor ryasnda Eller sallanyor Beyaz Geminin ardndan. Mankurtlarn dnda Herkesin gz yal. Asra bedel uzuyor Ata-Beyitte gn. Koynuna z olunu Alyor toprak ana. Ortasndayz bozkr hznnn. Altaylardan Tunaya Yas tutsun imdi dnya. Selvi boylum Boynun bksn, Al yazma Dnsn karaya. Cengiz Hana Ksen Bulut Alasn Aytmatova. 14 Haziran 2008
14
KUZEY KIBRIS TRK CUMHURYET
15
10 Haziran 2008 Sal Gn Dnyaya Veda Eden CENGZ AYTMATOV N TARH

MUSTAFA ASLAN CENGZ AYTMATOV N TARH
10 Haziran 2008 Sal Gn Dnyaya Veda Eden Girne, 12 Haziran 2008 Perembe, 14.20 Zorlu Geit, Dar Aac, Beyaz Gemi ve Glsar Ald artk Toprak Ana koynuna yle bir yar Gz kard en nihayet yazd kalem tarihini: Cengiz Hana Ksen Bulut, Dii Kurdun Ryalar 2041 - 33 2008
16
17
KIRGIZSTAN
Al Olunu Koynuna, Toprak Ana!

PROF. DR GLRUZA CUMAKUNOVA
Bugnlerde Krgzistanda yas var. Krgzlar yazar Cengiz Aytmatovu kendinden hi bir zaman ayr bakmad, hep kutsal sayd topraa verdiler. Yazarn, sevincimi, acm paylatm srdam dedii Toprak Ana; bundan 70 yl nce mehul bir cinayete kurban giden babasnn ebed mekan Ata Beyit, Onu kucana ald. Toprak Ana diye hitap etmiti ona Sen her eyi bilirsin, duyarsn, hissedersin demiti. Acaba Kutsal Toprak Ana yeryznde onun brakt yerin boluuna alamayp ac eken milyonlarn duygularn hissedebiliyor mudur? 80 yldr onunla birlikte yaayp, bir evladn tattrabildii gururu, erefi tadarak, onun varln her zaman arkasnda hisseden yurdunun, Krgz-Cengiz diye uyakl ikiz isim eklinde btnleen halknn kszlk duygusunu bilebiliyor mudur? Her aa ve her millette dahiler nasip olmaz derler. Bu, doann bir kural olsa gerek. 20.yzylda edebiyat meydanna gelmi olan bir dahinin Krgz topranda doduundan biz Krgzlar ve btn Trkler gurur duyarz. Cengiz Aytmatov, Krgzlarn sradan hayatn sradan insanlarn davranlarna, dncelerine, duygularna ykleyerek gen Krgz edebiyatn dnya klasik edebiyat mertebesine ulatrd ve kendisi de 150den fazla dile evrilerek okunan eserleri ile dnya klasikleri iinde erefli yerini ald. Kimdir Aytmatov? kez SSCB Devlet dl (1968;1979;1983), Lenin dl (1963), Krgzstann Toktogul Devlet dl (1976),Uluslar aras D.Nehru dl (Hindistan,1983) alm, Krgz Cumhuriyeti Halk Yazarl, (1968), Krgz Bilimler Akademisinin Asl yelii (1974), Almanyann Sanat Akademisinin Muhabir yelii (1978), Paristeki Avrupa Bilimleri Sanat ve Edebiyat Akademisinin asl yelii (1983), Stockholmdeki Dnya Bilimleri Sanat Akademisinin Asl yelii (1987),Roma Klbu yelii, Uluslar aras Isk-Kl Forumunun Kurucu yelii ve Bakan gibi byk unvanlara sahip olmas Aytmatovu oktan dnyann sayl entelektelleri arasna koymutur.15 yl boyunca SSCB ve daha sonra Rusya, Krgzistan adna yapt Avrupa Birlii, NATO, UNESCO ve Benelks lkelerindeki diplomatik grevleri ise onun siyasi kiiliinin bir baka boyutlarn tekil eder. Dnya bugn ite bu kayb konuuyor.O nedenle bugnlerde matemde olan sadece Krgzlar deil, Dnya edebiyat bata olan entelektel alem kendinden bir byk narn ykldnn farknda. Dnyann tannm btn televizyon kanallar, radyolar gazeteleri Aytmatovun lmne byk yer ayryorlar. nternet sayfalar da bu haKarde Kalemler Temmuz 2008
18
berlerle dolup tayor. Haberlerde Cengiz Aytmatov gibi byk yazarn yerinin hibir zaman doldurulamayaca, onun dnya edebiyatna ve kltrne brakt mirasnn estetik, felsefi, hmanist ynlerinden sz ediliyor. Aytmatov, her eyden nce bir Krgz Halk Yazardr. Dnyann neresine gitse gitsin, ne sfatta bulunmasn onun esas kimlii buydu. Halknn 1968 ylnda yazarn 40.ya gnnde verdii bu yksek unvan o, 80 yllk hayat boyunca gururla tad ve bir Krgz Yazar olarak da ebedyete uurland. Nasl oldu da ancak yirmi-otuz yllk bir gemii olan bir gen edebiyattan bylesine usta yorumcu kabildi? Aytmatov veteriner okulunu bitirmi bir gen olarak edebiyata atld zaman ann salam admlarna pheyle bakan bir ok evrenin ve aydnn kafasnda bu soru vard. Sadece Krgz edebiyat deil kk ta Rus klasik edebiyatna dayanan Sovyet edebiyatnda bile aknlk yaratan bir Aytmatov fenomeni uzun sre tartlmt. Kimine gre bir tesadf, kimine gre gerekli artlarn uygun bir eklide denk gelmesinden ibaret olan geici bir patlama denildi. Gerekten gen milli edebiyattan Aytmatov gibi bir dev yazarn kmas hi beklenmeyen harikulade bir olay myd, yoksa belli temellere dayal doal bir gelime miydi? Bu soruyu cevaplamak iin yazarn doutan yeteneini tamamlayan ilham kaynaklarndan olduunu dndmz gemiinin baz nemli noktalarn iaretlemek gerekir. Bugn onunla vedalarken onun 80 yllk hayatna dnp bakabiliyor ve onun yazarlk mayasn oluturan unsurlarn bir 80 yl ile snrlandrlmayacak kadar kkl olduunu ok iyi kavrayabiliyoruz. Onun eserlerine ilham veren her zaman yeni dncelere sevk eden mitler, efsaneler, milli uur ve gurur,doa ve insan anlay bizim tahmin bile edemeyeceimiz eski alara dayanr. Onun yaam ve sanat felsefesinin
pnar hayatna yn veren o kkl kltrle rlm vasiyette. Cengiz Aytmatov mehur Manas bahadrn karargahnn bulunduu Talas vadisinin eker adl eker bir kynde dnyaya gelmi. Babas Trkul Aytmatov yksek rtbeli devlet adam idi. Katledilmeden iki yl ncesi (1935-1937) Moskovada Kzl Professura Enstitsnde okuduunu hesaba katmazsak hayat hep st dzey idari hizmetlerle gemi. Son grevi VKP(b) Krgz Muhtarlk Komitesinin kinci Sekreteri, yani devletin en st kademesindeki 3-4.sradaki kiisiydi. Babasnn grevinden dolay Cengizin ocukluunun bir ksm Moskovada, daha sonra Bikekte geti. Bu durum onun Rus dilini ana dili kadar bilmesini ve Rus edebiyatna olan ilgisinin kk yata uyanmasna sebep oldu. 30lu yllarda bir ok Sovyet aydnn bana gelen kargaa, Stalin tarafndan dzenlenen yargsz infaz ve katliam Aytmatov ailesini de es gemedi. Trkul Aytmatovda bu kurbanlar arasnda gizlice gtrlp, esrarengiz ekilde yok edilenlerdendi. Onun susuz ve yargsz ldrlp, birok Krgz aydn gibi toplu mezara gmld ancak 90lu yllardn banda bu mezarln tek tannn konumasyla tesadfen ortaya kt. Cengiz Aytmatov da Toprak Ana yksnn epigraf olarak Baba, ben sana ant koyamadm; senin nerede gmldn bile bilmiyorum. Bu eserimi sana, babam Trkul Aytmatova armaan ediyorum demekten baka babasndan hi bahsetmedi. Belki de halk dman ocuu sulamas ve toplumdan dlama hareketlerinin Demoklesin klc gibi hep bann stnde durmasndan, nerede gmldn bile bilmeyen babasnn hatrasn ocukluk kalbine gmerek, btn mrnn, sanatnn genel izgisi olan insan olu ne yapar da insan olur, ne yapar da insan kalr kaygsnn bitmek tkenmek bilmeyen kanayan
19
i yarasna dntrm olabilir. Ne var ki, Aytmatov, kendisi da payn alm olduu halkn bana gelen bu byk faciann gerek yzn, eser kahramanlarnn kaderlerine ykleyerek aydnlatmaya alt.Hem de, edebiyat meydan henz dnceleri zgrce ifade etmeye kck bile delik brakmayan sosyalist realizmin sk sansr altndayken. rnein, Gn Olur Asra Bedel romannda iftiralar zerine tutuklanp, canndan fazla sevdii ailesinden, ocuklarndan ayrldnda ektii azaplarn, sevdiklerini bir kere olsun grp lmek iin Yaradana yalvard i actc sahnelerin Cengiz Aytmatovun kendi hayatna pek de yabanc sahneler ve duygular olmad malumdur. 1937 ylndaki Stalin kargaasn yaras daha sarlmadan, drt yl sonra, Cengiz henz 13 yana geldiinde btn dnyay alt-st eden Hitlerin sava balar. nsanla bu iki felaketin getirdii madd ve manev zararn bedelini Aytmatov Kassandra Damgasnda net bir ifadeyle yle belirtiyor: Kan ve iktidar, ite bunlar ebedyetten beri tm ktlklerin anasdr Bir hainlik ikincisini meydan getirir; o da ncs iin tohum brakr Bolevizm olmasayd, faizm meydana gelir miydi? Hitler Stalinsiz ya da bunun aksi olur muydu? Bu ayr domu, fakat cehennem karmasnda ayn ekilde vaftiz edilmi Stalinhitler veya Hitlerstalin, XX.
Asrda yaayanlarn aklna gelince tyler rperiyor. Onlarn ayr bedenlerde yaayan ayn ruhu, insanlk iin o kadar byk bir kan gln yarat ki, ka on yl gemesine ramen bu fizyolojik olarak ayr bedenleri tayan canavarn iki kafasnn kard lm kalm savana kurban gidenlerin says dnya istatistikileri tarafndan hl tespit edilemedi. Sava, henz 13 yandaki Cengizi onun dier arkadalar gibi, zamanndan erken bytt. 14 yanda okulunu brakp, ky muhtarlnn ktiplii grevini stlenmek zorunda kalmt. Grevi nedeniyle kydeki insanlarn gda, yakt, ara-gere gibi ihtiyalarn temin etmek, ehitlerin ailelerine haber vermek gibi savan kahrn canl grp, canl tadacak durumlarla karlat. Doutan zeki, kaderin cilvesinin erken yata ekmesinden hassa ve gnl yaral byyen ocuun ekerde geen sava yllar mr boyunca silinmez bir film gibi hafzasna yerleip kald, onun iin byk bir hayat mektebi oldu. Belki de Aytmatovun eserlerinin ounda ba kahramann ocuk olmas bu yzdendir. Cemilede Seyit, Beyaz Gemide adsz ocuk, Deniz Kenarnda Koan Ala Kpekte Kirisk, lk retmende Altnay, Erken Gelen Turnalarda Sultanmurat; bunlar, Aytmatovun yaayamad ocukluunun canlandrlm birer hatralar. Yazar
20
bugnk akln,hayattan edindii tecrbeyi, felsefeyi dnk ocukluk ruhunun tertemiz gz ile grp, dili ile ifade etmeye gayret etmi. nsanlk , ahlak temizlik, drstlk gibi ocuktaki halis duygular krletiren veya tamamyla yok eden byklerin acmasz dnyasnn ne kadar pis olduunu anlatmak iin ocuk ruhunu bir akl terazisi olarak kullanr. Aytmatovda ocuklar sadece bir yk kahraman deil ayn zamanda Aytmatov dnyasnn yz, dili ve sembolleridir. Aytmatovun dnya anlaynn kalplamasndaki bir nemli etken de onun milli kltr unsurlar adn verdiimiz ky hayatndaki gelenek-grenek, rf-adetler, halkn dili ve edebiyat ile i ie bymesi olmutur. Onun yazarlk kaderini hazrlayan nemli artlardan biri, belki de en belli bals onun Krgz epik medeniyetinin halen doruk noktasnda olduu zamanda domas ve o hazinenin tam kaynayan yerinde bymesi olmutur. Aytmatov, halk edebiyat pnarn kitaplardan, filmlerden deil dorudan doruya halk airlerinin, ozanlarnn azndan tatt. Krgz halk sanatsal kabiliyetini szl edebiyatn en gl tr olan epik trnde birletirmitir. Manas trilojisi bata olmak zere, yirmiye yakn destann sahibi olan Krgzlar, bunlarla gemiinin tm ynlerini birer tarih-edeb eser olarak yaata
gelmiler, belki de kuvvetli kltrel gelenekleri sayesinde adn kaybetmeden ayakta kalabilmiler. Manas destannn binlerce yllk tarih zaman ve mekan sentezi asndan da, ierik ve kompozisyon sisteminin olaanst harmonisi asndan da fevkalde bir eser olmas, byle bir zemin stnde gelimekte olan gen yazl edebiyat ve onun mensuplar iin ok verimli bir zemin oluturmu. Bu ynden Krgz yazl edebiyat ta bandan talihli kmt. Mesele, imdi bu bir bakta basit grnen epik tecrbeyi yazl edebiyat usullerine uydurarak gtrebilmekti. Aytmatov, hem destanlar, Manaslar hakkndaki teorik incelemelerinde, hem kendi eserlerindeki uyarlamalarda bu sorumluluun stesinden geldi. Onun Manas Destannn kaderi hakknda sarf ettii bu szler stlendii sorumluluun derecesini aka gsteriyor: Canl ve esnek sanat uuru ve anlay sayesinde nesilden nesle, atalardan yeni kuaklara nakledilen Manas destan, en sonunda kendi gelimesinin tam zirvesine, mutlak kuvvetinin son mertebesine, kemal derecesinin yksek noktasna erdii anda ve deerinin tartlmaz doruuna ulat srada bizimle, bizim zamanmz ile yz yze geldi. Ve bu onun tarih talihi oldu. Yazarn ocukluunda damarlarna ilemi halk edebiyat gelenei sonradan
21
Aytmatovun dnya edebiyat arenasna girmeye hazrland sralara kadar canl ve kuvvetli ekilde elik etmitir. Bu byk kltr Aytmatovun ahsnda kendi mirassn, farkl ekilde yaatacak yeni vcudu bulmu, bylece de iki edebiyatn devri bir ekilde gereklemi. Aytmatov eserlerinin elle gibi dolup-taan bir kuvvetin glkle zapt edilerek dz yaz satrlarna dntrld bir his uyandran iirsel ak, konudan konuya geerken srekli tekrarlanarak zel amala kullanlan nakaratlar, yazarn folklor geleneini yazl edebiyat iin ustaca uygulamas ve yaatmasndaki baars olarak nitelendirilebilir. Hele gncelliini ve gzelliini hi kaybetmeyen ilkel tabiat grleri, animistik, totemistik muhteval mitler, efsanelerin esas konuya e motif olarak kullanmas, Aytmatov slubunun vazgeilmez unsurlarndan biridir. Eserleri ilk hikayesi olan Gazete datc Dzyudodan yklere, ondan romanlara doru geniledike, ele ald konular da bir kk Krgz kynden dnya meselelerine kadar geniledi, ykseldi. Eserleri hep tartmaya, aratrlmaya, dndrmeye ak bir meydan sfatna geldi. ok anlaml idi. ykleri, hikayeleri, romanlar, hatta ieriinde gizlenmi olan efsaneler, mitler bile sahneletirilip tiyatroya, senaryosu yazlarak filmlere, balelere, resimlere, arklara, trklere tand. Bylece kulaklara, gzlere, gnllere hitap eden bir Aytmatov Dnyas yaratld. Bu dnya ok renkli ve gizemli dnyadr. Temas ettii anda insan byler. Onun Selvi Boylum Al Yazmalm yksne yazlan senaryo zerine ekilmi Trkan oray, Kadir nanr ve Ahmet Mekin ba rollerini oynayan film Trkan orayn u gnlerde syledii gibi Trk seyircisinin gnlnde taht kurmu bir filmdir. Bu filmin Trk halknda o denli sevilmesinde herkesten ok Aytmatovun katks vardr. Aytmatovun
btn yaptlar byledir.Aytmatov hangi konuyu hangi ynden ele almasn onun eserlerinde hep var olan bir krmz izgi insan olu ne yapar da insan olur yada insan kalr? sorusudur. Bu soruya yazar her kesimden, her yatan olan kahramanlaryla hep cevap aramtr ve cevabn da verebilmitir. ster bir kk eker kynn maliklerini konu eden Yz Yze, Cemile, Toprak Ana, Elveda Glsar olsun, ister deniz kenarnda yaayan kk Kirisk ve dedesi ya da Kassandra Damgasnda kendini uzay boluuna brakmak zorunda kalan rahip Filofey olsun, yada son roman Dalar Yklrkendeki Arap magnatlar ve aresizlikten terre bavuran kyl Krgz Taafgan olsun her zaman kendi vicdanlaryla kar karya gelirler ve hayatn gerei altnda sorguya ekilirler. Aytmatovun bykl de ite bu sradan olaylardan kresel sorunlar, dnyay, insan olunu megul eden dnceleri mercek altna alarak ortaya koyabilmesidir. Son romannn adn Dalar Yklrken koymu. Bilindii gibi Aymatov eserlerinin, kahramanlarnn ad hep duygu ykl ve derin anlamldr. Hatta, kahramanna Beyaz Gemideki gibi ad vermemesi bile zel anlam tayor. Dalar Yklrken de belki yazarn dnyann gidiatndan endiesini, tabiattaki yozlamadan korkusunu dile getirmeye alan kendine has feryadn ifade ediyor gibi. Bugn onu topraa verirken biz dnyallar, Aytmatovun mirasndan ok ders karacamza, bu byk mirasn etik, estetik, felsefi, eitimsel ynlerini ona layk bir ekilde kavrayabileceimize, onun aklna ve alarmlarna kulak vereceimize kendimize sz verebilir miyiz? Ona Toprak Anann kucanda rahat uyu usta. Dalarn da yklmaz, deve gzl pnarlarn da solmaz, boynuzlu geyiklere de vurmayacaz, mankurt da olmayacaz diye bilir miyiz acaba?!
22
23
TRKYE
Sanatkrn Sezgisi
PROF. DR BLGE ERCLASUN
Krgz romancs Cengiz Aytmatov, birok eser brakarak ksa bir mddet nce aramzdan ayrld. Aytmatovun her bir roman ve hikyesi, Trk Dnyas edebiyatna ayr ve farkl sesler getirmitir. Aytmotov, kurguya dayanan bir yap iinde ferd ve toplumsal pek ok meseleye parmak basmtr. Ele ald problemleri mill olduu kadar evrensel boyutlarda da ilemesini bilen Aytmatovun olgunluk yllarnda kaleme ald romanlarndan biri de Kassandra Damgas idi. Kassandra Damgas 1997 ylnda Trkeye evrilip yaynlanmtr. Romanda olaylar yle geliir: Uzay Rahibi Filofey, Papaya bir mektup yazmtr. Bu mektupta dnya iin bir felket olabilecek bir haber vermektedir. Bu, embriyonlarn dnyaya gelip gelmemeye karar verebilmeleri meselesidir. Filofey, aratrmalar esnasnda domak istemeyen embriyonlarn iaretini kefetmitir. Embriyonlar, eer dnyaya gelmek istemiyorlarsa, bu durum, ilk haftalarda, annenin alnnda kk bir sivilce eklinde belirmektedir. Filofey bu iaretlere isim de vermitir: Kassandra Damgas, Kassandra embriyonlar gibi... Rahip Filofey mektubunun yayn haklarn New Yorkta kan Tribn gazetesine vermitir. Tribn gazetesi bu mektubu yaynlar. Ortalk karr. Romann kahramanlarndan biri olan Robert Bork, tannm bir ftrologdur. Oliver Ordok ise, Robertin snf arkadadr ve Amerikan bakanlna adayln koymutur. Roberta telefon ederek Kassandra embriyonu hakkndaki fikrini sorar. Robert da arkadana, bu meselenin ok nemli olduunu ve bu konuda tedbir alnmas gerektiini syler. Oliver krsde seim konumas yapmaktadr. Kalabalk bir halk kitlesi onu dinlemektedir. Ayrca konuma, televizyondan da naklen verilmektedir. Olivera, Rahip Filofeyin mektubu hakknda ne dnd sorulur. Ordok da, Roberttan rendii yorumlar ve bilgileri nakleder. Fakat halk onu dinlemez ve tepki gsterir. nsanlar bu gerei kabul etmeye yanamamakta ve Rahip Filofeyin kendi haKarde Kalemler Temmuz 2008
24
yatlarna kartn syleyerek onu sulamaktadrlar. Bunun zerine Ordok da Filofeyi lnetler ve onun yeryzndeki temsilcisinin Robert Bork olduunu syler. Bununla da kalmaz. Halk Robert aleyhine kkrtr. Btn bunlar dinlemekte olan Robert ise televizyonun banda donup kalmtr. Kars Cessi telefonlar ve televizyonu kapatr. Robert bu arada makalesini yazar ve gazeteye postalar. Oliverin yardmcs olan Entoni bu olaya byk bir fke duymu ve Oliverla mcadeleye karar vermitir. Roberta faksla mesaj yollar ve onun yannda yer aldn belirtir. Olaylar byr. Robertn evinin nnde byk bir kalabalk birikmitir. Robert onlarla konumak ister ve dar kar. fkeli kalabalk Robert konuturmaz ve hrpalar. Robert yaralanr ve lr. Robertn balad ii Entoni devam ettirecektir. Uzayla balant kurulur ve Filofeyle konuulur. Filofey, dncelerinin yanl anlaldn syler. Fakat toplumu ikna edemez. Dnyadaki insanlar Filofeyi anlamaya hazr deildir. Dnyada birok karklk km, Robert da ldrlmtr. Filofey bu olaylardan sorumlu tutulmaktadr. Bunun zerine Filofey intihar eder. Geride bir mektup brakr. Bu mektupta, kendisi ve yapt almalar hakknda bir takm bilgiler vermektedir. Romann bundan sonraki ksmlarnda Filofey hakknda bilgi verilir ve onun almalar anlatlr. Bunlar, bugne nasl gelindiini aklayan olaylardr. .................... Bu kk eserde, zerinde durulmas gereken pek ok mesele vardr. Burada bunlardan yalnzca biri ele alnacaktr. O da, medyann insanlar zerindeki gc ve etkisidir. Romanda medyann toplumlar istedii gibi ekillendirmesi, istedii tarafa doru ynlendirmesi, bilgileri ve olaylar arptmas, yorumlamas ve mahkm etmesi zerinde durulmutur. Olaylar batan sona medyann istedii gibi gelimekte ve ekillenmektedir. Medya, insanlarn dnmesini istemedii iin, dnmeden yaayan toplumlar ortaya km, robot gibi
yaayan insan tipleri gittike artmtr. Robot gibi davranan bu insanlar, sadece ynlendirilirler ve hipnotize edilmi gibi itaat ederler. Romanda batan sona kadar medyann bu olumsuz zelliine dikkat eken ksmlar bulunmaktadr. Burada bunlarn arasndan seilen rnek zerinde durulacaktr. 1. Bunlardan biri Robertn lmne sebep olan olaylardr. Robert Bork, ilm esaslara gre hareket eden ok deerli bir ilim adamdr. Olaylar ilm verilere gre aklamak ister ve incelemek gerektiine inanr. ok drsttr. Arkada Oliver Ordok ise her ne olursa olsun Amerikan bakan olmak istemektedir. Bunun iin hereyi kendi ihtiras dorultusunda kullanr. Olivern tek dncesi, Filofeyin mektubundaki bilgilerden kendisi iin nasl bir fayda salayaca meselesidir. nsanlar, insanlarn refah, ynetmek istedii toplumun huzuru, refah ve istekleri onun iin hi nemli deildir. O sadece bakan olmak ister. Hereyi ve herkesi bu arzusu iin, bu ihtiras dorultusunda acmaszca, hatt zalimce kullanr. Bunlarn banda, dostu ve arkada Robert gelmektedir. Oliver, Robertn kendisine yapt ikazlar dinlemez, bunlar zerinde dnmez, bunlar deitirerek, arptarak halkn nnde kullanr. Zora gelince dostu ve arkada Robert halkn nne atmaktan ve onu sulamaktan ekinmez. Olanlarn sorumlusu olarak Robert gstermitir. Bu olaydaki dier yanl davran, topluma aittir. Roberta doru ynlendirilen ve kkrtlan halk, bunun doru veya yanl olduunu, yanl olabileceini hi dnmeden, sorgulamadan, Robertn evine gider. Onu konuturmaz ve dinlemez, onu lin ederler. Robert haksz yere ldrlmtr. Olanlarn sorumlusu o deildir. Olanlarn sorumlusu, birinci derecede gerekleri gizleyen, rten ve arptan medyadr. kinci derecede de, dnmek istemeyen, ynlendirilen, robot gibi hareket eden, kolaycla kaan halktr. Bu lmden sonra da, bu durumdan kimse zlmez, kimse sorumluluu zerine almaz.
25
Oliver, byk bir ihtirasla bakanlk yarna devam eder. Medya toplumu yanl bilgilendirmeye ve ynlendirmeye, gereklerin stn rtmeye alr. Halk da, kendi yaptn sorgulamadan yargsz infaza ve mekanik hareketlerine devam eder. 2. Medyann bir dier sorumsuzluuna rnek ise Moskovada patlayan olaylardr. Filofeyin mektubu yaynlandktan sonra tepkiler olumu, dnyann her yerinde kalabalklar meydanlarda toplanmtr. Byk ehirlerde toplanan halk, bu durumu protesto etmektedir. Aslnda onlar Filofeyin mektubunda aklad gerekleri kabul etmek istemezler. Bu gerekler zerinde dnecek ve bunlara are bulacak yerde, bu gerekleri dile getiren Filofeye kzarlar. Bu ise yanl bir tavrdr. Filofey yaklamakta olan bir felketi haber vermektedir. Onun iaret ettii felketin bertaraf edilmesi iin toplumun, bu probleme kar tedbir almas lzmdr. Fakat halk bu noktaya getirmek mmkn olmaz. nk medya, toplumdan gerekleri saklamakta ve halk olumsuz ve yanl bir yne doru tahrik etmektedir. Filofeyi protesto etmek iin, bir miting de Moskovada dzenlenmitir. Bu mitingde bir kz, kaza sonucu yanarak hayatn kaybeder. Bu olay, olanlar protesto etmek iin bir kz kendini yakt, eklinde basna akseder. Btn haberlerde bu ekilde yer alan bu olayn asln kimse aratrmaz ve kimse stnde durmaz. Bylece kzn bilerek; protesto iin kendini yakt haberi toplumun daha da bilenmesine, yanl ve haksz bir ynde tepkiler oluturmasna sebep olur. 3. Medyann olumsuzluunu ve toplum zerindeki zararl etkilerini gsteren nc olay ise, sk sk ve anlamsz bir ekilde yaplan anketlerdir. Robert Borkun ldrlmesi zerine gazetelerde anketler kar. Bu anketler yle bir zamanda yaynlanmtr ki olayn zerinden ok fazla gemeden, herkes olay tam olarak renmeden yaynlanan bu anketler doruyu gstermemekte, olaylarn daha da bymesine sebep olmaktadr. Bu anketlerin, topluma ve insanlara zarar verdii, ok ak bir ekilde anlalmaktadr.
Romana gre btn bunlarn sebebi, medyadr. Medya artk halkn deil, sermayenin organ olmutur. Yalnz Trkiyede deil dnyann her yerinde kafalar kartrlmakta, bulandrlmakta, doru ile yanl yer deitirmekte, gerekler deitirilmekte, saptrlmakta, hatt toplumdan gizlenmektedir. nk medya vazifesini yapmamaktadr. Basn organlar, yer ve konum deitirmitir. 19. yzylda medya halkn szcln ve savunuculuunu yapmaktayd. Halkn haklarn korumaktayd. 20. yzyln sonunda ise medya, sermayenin, byk patronlarn sesi ve silh olmutur. Artk basn organlar, yazlaryla, haberleriyle, yorumlaryla, bir tehdit unsuru haline gelmi bulunmaktadr. Aytmatov yukarda ele aldmz romannda bu durumu, mkemmel bir ekilde anlatmaktadr. Medyann, insanln hayatn tehdit eden bir unsur, her gzel eyi ve deeri yok eden bir silh olduunu belirtmektedir. Bu, olduka tehlikeli bir durumdur. Aytmatov da, bir sanatkr sezgisiyle bu tehlikeye iaret etmektedir. Sanatkrlarn nemli zelliklerinden biri de, son derece gl olan sezgileridir. Sanatkr, bu kabiliyeti sayesinde olacak olan, yaklaan tehlikeyi nceden farkedebilir, hissedebilir. Sanatkrn bir vazifesi de grd veya sezdii herhangi bir durumu, topluma bildirmesidir. Sanatkr bu ii de eserleri vastasyla yapar. Aytmatov ise gl sezgisiyle olaylar farketmekte, grmekte ve gstermektedir. Onun dier eserlerinden de byle rnekler bulabiliriz. Kassandra Damgas iinden setiimiz gelii gzel bir konu ve birka rnek, onun gl sezgisini gstermeye yeter... Yazar bu romannda insanlarn ve toplumlarn byk bir lgnlk ve dncesizlik iinde olduklarn, bu sorumsuzluklar devam ettii takdirde byk felketlerle karlaacaklarn, belki de kendi kendilerini yok edeceklerini, kurgusal bir eser iinde, anlatmaya almtr.
26
Cengiz Aytmatovun Kz Kardei
Roza Aytmatova
27
KIRGIZSTAN
onta Toplu Mezar Nasl Bulundu?

ROZA AYTMATOVA AKTARAN: NURGL MOLDALYEVA
Annem ve babamla ilgili anlarm yazmama ncelikle u iki olay neden olmutur. Birinci neden, 1991 ylnda Bikek ehrinin yaknlarndaki on-Ta kynde bir toplu mezarn bulunmas ve onlarn 30lu yllardaki Stalin katliamnn gnahsz kurbanlar olduunun tespit edilmesidir. Blgedeki kaz almalar srasnda bu insanlarn arasndan babam Trkul Aytmatova ait belgenin bulunmas bizim ailemiz iin byk bir dnm noktas olmutur. Sanki babam, idam edilmeden nce kendisine ait sulama belgesini yaka cebine zellikle koymu ve aradan yarm asr getikten sonra ocuklarnn bunu bulacan hissetmi gibi geliyordu bana. Bu haberi duyduum an yerimde hi duramadm hl ok iyi hatrlyorum. Kalbimi paralayp nefesimi daraltan bu ac kederimi nereye, nasl saklayacam bilemedim ve babam kuruna dizerek hayvan gibi gmen canileri btn dnyaya rezil edip ayplamak istedim. te bu duygular yaadm srada, benim yanmda, hlimden anlayan ve benim szlerime kulak veren hi kimse yoktu. te, o zaman btn gcm toplayp elime kalemimi aldm. Her eyi yazmak istedim. Yoksa bu kadar skntdan gsm patlayacakt kinci neden de yle oldu. ok yakn bir zamanda, 9 Maysta, her zamanki gibi babalarmzn ruhuna Kuran okuyup, mezarla iek brakmak iin ontaa (Atabeyite) gittim. Yanma yeenim irini (Cengiz Aytmatovun kz) de almtm. Hava gayet ak ve scakt. Biz mezarla geldiimizde kabrin (ehitlerin gmld eski yer) merdivenlerinde yetikin kz ve erkek ocuklar dinleniyorlard. Bazlar sakin bir ekilde oturmu birbiriyle sohbet ediyor, bazlar ise oyun oynuyordu. Biraz byke olan olanlar rengrenk ielerden bir eyler iiyorlar ve kzlara laf atarak onlar pmek iin kabrin etrafnda kouturuyorlard. Ortalk kahkahalara boulmutu. Bu duruma dayanamayp onlara yle dedim: Siz nerden geldiniz, hangi okulda okuyorsunuz? Biz onta kynn okulundanz. Peki, burann nasl bir mekn olduunu bilmiyor musunuz? Burada kimler gml haberiniz var m? Evet, buralara birilerinin gmldn sylerler, ama kimler olduunu bilmiyoruz Hepiniz yetikin insanlar olmusunuz, mezarlkta bu ekilde davranmanz hi doru deil! dedim. Hepsi sustu. Bu olay beni derinden etkiledii iin, uzun sre kendime gelemedim. Neden okullarda retmenler, evlerinde anne babalar ocuklarna bu tarih mekn hakknda bilgi vermemilerdi ki? stelik onta kynn ocuklar Atabeyiti bilmiyorlarsa, Krgzistann baka blgelerindeki ocuklar nerden bilsinler ki? Genlerimize vatan sevgisini ve tarihimizden ders almamz gerektiini reteceksek Atabeyitin, o dnemin ok byk bir hatas olarak kabul edilen ac bir gerek olduunu bugn kim inkr edebilir? Krgz halknn aydn oullarnn susuz yere idam edilerek gmld Atalar Mezarlna kar toplumumuzda bu denli duyarszln olmas, tabii ki beni derinden yaralad. Bu meknda yatan 137 insandan biri olan babam ve onun yaknlarnn balarndan geen olaylar yazarken, Atabeyit gibi kederli bir mezarlk, halkmzda bir daha olmasn, diye
28
Ata-Beyt bidesi
29
KIRGIZSTAN
onta Beyn
ROZA AYTMATOVA AKTARAN: NURGL MOLDALYEVA
nsan ismim ayaklar altna alnd iin, lanet ediyorum yaadm aa Synbay Eraliyev Sovyetler Birlii dneminde halk arasnda en gzel tatil mekn olarak bilinen onta Kayak Merkezinin yerinde 30lu yllarda GPU/ MVDnin (Parti Genel Merkezi/ leri Bakanl) dinlenme tesisi bulunuyordu. Tesise hafta sonlarnda ve tatillerde parti genel merkezinin yneticileri aileleriyle birlikte gelerek dinlenip giderlermi. Orada bir de iki katl kerpi fabrikas (yardma gelmi ekler ina etmiler) bulunuyormu. Ayrca parti genel merkezinin yiyecek-iecek ihtiyalarn karlamak amacyla koyun, inek, at ve kmes hayvanlarnn beslendii iftlikler kurulmu ve orada yerli iftiler altrlm. Bbrann babas Abkan Kdraliyev, 1932 ylndan 1940 ylna kadar, bu tesiste beki olarak alm. Bekinin ailesi iin kk bir ev, dinlenmeye gelenler iin ise uzunlamasna iki tane byk bina yaplm. Birok odadan oluan bu binann uzun koridorlar vard. Odalarn kaplar iki taraftan koridorlara bakyor, ayrca binann iinde de snak bulunuyordu. Bina, ok salam kerpilerden kaliteli bir ekilde ina edilmi olmal ki, bugn de olduu gibi duruyor. O yllarda (1937-38) Albay . P. Lotsmanov, Krgz Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin leri Komiseri olarak grev yapyordu. Bu ahsiyet, dou mutfan ve kmz ok sevdii iin a olarak Fars uyruklu birini altrm, kmz yapma grevi ise Bbrann anne babasna verilmiti. Hafta sonlarnda tesis, oluk ocukla dolup taar, ocuklarn kahkahalaryla ontaa nee gelirdi. On yandaki Bbra da orada o ocuklarla birlikte oynard. ocuklar, zellikle saklamba oyununu ok severlerdi. Kerpi fabrikasnn ke bucak yerleri ok olduundan saklanmak iin olduka uygun bir meknd. Fabrika, Bbrann saklanmay ok sevdii bir yerdi. Bbrann anlattna gre; 1938 ylnda k mevsimi erken gelir ve ok iddetli souklarla
30
geer. Kasm aynn ilk gnlerindeydi. Baba Abkan, ailesine apar topar eyalarn toplamalarn syler ve: Bir mddet Kakasuu kyndeki arkadamn evinde kalacaz. ocuklarn okul tatili bittii zaman dneceiz. Ben iki- gn arayla tesise gelip hayvanlara bakarm. der. Abkann ei: Havalar bu kadar iddetli soukken, onlarn dar evine ne diye gidelim ki, stelik bu sene odunlarnn da az olduunu sylyorlard diyerek itirazn dile getirir. Abkan, Amirlerin emri byle. Burada kimsenin kalmamas gerekiyormu. Hemen buradan gitmemizi istiyorlar. Emri uygulamayana neler yaplacan sen de iyi bilirsin?! diyerek cevap verir. Bylece hem Kdrbayevin ailesi, hem tesiste yaayan baka insanlar, hemen ontatan giderler. Bilindii gibi, sadece Krgzistan deil btn SSCBde basknn (repretsiya) iddetli bir ekilde artarak son mertebesine ulat dnem, 1937-38 yllarna denk gelmektedir. Moskova, Krgzistann halk dmanlaryla mcadelede zayf kaldn, tutuklananlar ve idam edilenlerin saysnn az olduunu, bu durumun da Kremlini hi tatmin etmediini ileri srerek ok sert bir ekilde eletiriyordu. Pravda, zvestiya gazetelerinde bu konuyla ilgili makaleler yaynlanyordu (bu makalelerde Krgz aydnlarnn, siyasetilerinin, halk iinden kan nder insanlarnn isimleri ak ekilde yazlmt). 1938 senesinin 5-8 Kasm gnleriydi. Hapishane tutuklularla dolmutu. Onlarn iinde bir senedir sorgusu devam eden Krgz SSCnin (Krgz Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) yneticileri ve aydnlar da bulunuyordu. Gndemde, bu insanlar ksa srede yok etme meselesi vard. Ancak bu kadar insan ldrdkten sonra, onlar, kimseye belli etmeden, kimsenin gremeyecei bir yere gmmek gerekiyordu. te o zaman parti idarecilerinin aklna Bbrann saklamba oynad kerpi fabrikas gelir. Tabii, hazr ukur Moskovadan Frunzeye (u andaki Bikek ehri) SSCB Yksek Mahkemesi asker heyetinin gezici toplant devresinin gizli durumasn gerekletirmek iin Tugayn asker hukukular Alekseyev, Zaytsev ile I. derecedeki
asker hukuku Batner gelmilerdi. 5-8 Kasm 1938 tarihlerinde yaplan muhkeme neticesinde heyet, 137 insan idama mahkm etmiti. Bu kararn, SSCB Merkezi Uygulama Komitesinin 1 Aralk 1934 tarihli karar esasnda hemen uygulanmas gerekiyordu. Bylece 137 aydn, haklarnda karar karldka, birbiri ardndan hapishanenin avlusunda vurularak idam edildi. ldrlen mahkmlarn cesetleri, kamyonlara yklenip zerleri brandalarla kapatlarak, hapishanenin avlusundan (imdiki Toktogul ve Logvinenko sokaklarnn birletii yerde) geceleyin ontaa doru gtrld. Arabalarn geecei yollarda bulunan kylere (imdiki Tadb) milislere nbet tutturularak, ky sakinlerinin dar kmalar yasakland. Buna ramen insanlar bir ekilde yolunu bulup en azndan tezek ynlarnn arkasna saklanarak oradan gemekte olan arabalar gzetlerler. Halk arasnda Krgzlarn ileri gelenlerininin toplu ekilde ldrlerek gmmeye gtrldklerine dair sylentiler dolar. Abkan, arldka, 2-3 gnde bir tesise gidip gnlk iftlik ilerini yapyordu. ten geldii zaman morali bozuk oluyor, kimseyle konumak istemiyor ve bir eyler iin ok zlyordu. O, 15-20 gn sonra ailesini tekrar ontaa gtrd. Ancak gitmeden nce eine ve ocuklarna, Gittiimiz zaman, eitli deiiklikler olmu olabilir. Fakat siz, hibir ey olmam gibi gnlk hayatnza devam edin. Hi kimseye bir ey sormayn. diyerek sk sk tembih etti. ontaa yaklatklar zaman Bbra, kerpi fabrikasnn yerinde bir tepe olutuunu fark eder. ocukluk ite; babasnn sabahleyin tembih etmesine ramen akn bir ekilde Babacm, fabrika nerde? diye sorar. Babas, Bbra, fabrika yok! Hibir eyi fark etmemi gibi kimseye bir ey sormayn, dememi miydim kzm! Sen, merakl bir kzsn. Her eyi grmek, her eyi bilmek istiyorsun, bunu anlyorum. Ancak, eer biriniz phe uyandracak olursanz, o zaman bata ben olmak zere hepimiz leceiz. Bunu mu istiyorsunuz? dedi.
31
Geceleyin kerpi fabrikasnn bulunduu yerde kpeklerin toplaarak uluduklarn ve tepeden k (kemik gaznn ldamas) yayldn grrler. Byle zamanlarda ailesi Abkann gizlenerek tepeye gidip Kuran okuduunu, aladn ve huyunun deitiini fark eder. Bahar mevsiminin gelmesiyle havalar snmaya balad zaman, tepenin yanndan dayanlmaz fena kokular yaylmaya balar Burada bir gizli sr olduunu hisseden Bbra, babasna meydana gelmekte olan hadiselerin nedenlerini sormaya devam eder. Ancak babas nceki gibi, tehdit eden szlerinden baka bir ey sylemez. Bylece, aradan birok sene geer 1973 ylnda Abkan lm deinde yatarken, kz Bbraya, Stalin katliamnn kurbanlarnn gmld yeri hi kimseye syleyemeden veya gsteremeden gidiyor olmasna zldn syleyerek yle der: Kzm, bu yeri sadece sen biliyorsun. leride devir deiecektir. O zaman susuz giden ehitlerin oluk ocuuna, topluma bunlar akla. Benim boynumun borcu olarak kalmasn, sana vasiyet ettim 1991 senesi... Perestroyka (yeniden kurulma)nn hkm srd zaman idi. Bbra Hanm, artk zaman geldii dncesiyle, KGBye (Devlet Gvenlik Komitesi) Stalin katliamnn ok saydaki kurbannn gmldkleri yeri gstermeye hazr olduunu bildirir. Ancak ynetim, bu habere pek de sevinmez. nk ncelikle bunu ispatlamak iin gerek olgular gerekiyordu. stelik KGBnin arivindeki belgelerde katledilenlerin gmldkleri meknlar gsteren hibir bilgi de yoktu. Dier yandan bu olay GKP (Devlet Sk Ynetim Komitesi)nin hemen ncesinde oluyordu. Krgzistann KGBsinin GKPye destek verdii biliniyordu. Demek ki eski sistemi destekleyen komnistler, tekrar ynetime gelecek olurlarsa, o zaman katliam konusunu kapatmak en dorusu olurdu. Bbra Hanm hem baka nemli yneticilere hem de ehit olanlarn ocuklarna mektup yazarak yllarca iinde saklad srdan bahseder. Ancak kimse ona inanmaz. Zira Stalin katliamnn kurbanlarnn ehrin yaknlarna gmldne dair sylentiler eskiden beri halk arasnda do-
layordu, fakat o zamana dek hi kimse tam olarak gmldkleri yeri syleyemiyordu. nceleri, Bbra Hanma kimse inanmyor ve onu fazla dikkate almyorlard. O zaman, Madem bana inanmyorsunuz, ne lzumu var! diyerek alnganlk da yapabilirdi. Ancak ablamz, hem babasnn vasiyetini yerine getirmek hem de insanlk grevini gerekletirmek iin, balad ii sonuna getirir. Bizim (ehit olanlarn ocuklar iin) ansmza, Bbra Hanm KGBda alan Bolot Abdrahmanov adl ahsla karlar. Aslnda cesetlerin gmld yerleri aramak ve aratrmak Bolot Beyin grevi deildi. Ancak o, Bbra Hanmn sylediklerine inanarak kendi istei ile ontan srrn aa karma grevini stlenir. Nisan 1991de KGBnin grevlileriyle Bbra Hanm buluarak ontaa giderler Kaz almalar balar Gazetelerde ara sra kaz almalaryla ilgili haberler kyordu. Ancak bu toplu gmmenin hangi aa ait olduu ve buraya kimlerin gmld net belli deildi. Ben, nedense, bu haberi duyduum zaman, kendi kendime, gmlenlerin mutlaka 1937 ylndaki katliamn ehitleri olduunu dnmtm. 1991 yl mays aynda eim Esenbekle birlikte Fransaya gitmitik. Geri dnerken, Lksemburgdaki Cengiz aabeyime (Cengiz Trkl olu Aytmatov, bu srada Lksemburgda SSCB elisi olarak alyordu) uradk. Bir gn sohbet ederken, ben Bikekte almalar srmekte olan kazlardan bahsettim. O zaman, o ban ne eerek, alnn iki elinin arasna koydu. steksizce, Biliyorum, lgiz (erkek kardeimiz) telefon at. Oraya kimin gmldn nasl ispat edeceksin ki?! dedi. Bylece bu konu kapand. Sonu olarak aabeylerim de benim dndklerimi dnyorlarm Lksemburgdan Bikeke Moskova aktarmal geldik. Henz Moskovadayken babamn sulama belgesinin ontata bulunduuna dair haberi aldm.
32
Ben, ilk nce bu habere inanaym m, inanmayaym m karar veremedim ve zellikle uydurulmu olabileceini de dndm. Bu haber, i dnyamda det bir deprem yaratarak o kadar gl tesir etti ki, neler dnmedim neler. Olayn bu ekilde gelimesine hl aryorum. Ne olursa olsun, hayatta veya doada, her eye ramen, adaletin kanunlar glip geliyor olmal Kaz almalarn yneten Bolot Abdrahmanov, kaleme ald anlarnda yle der: ekler tarafndan kerpi yapmak iin ina edilen (3,5 x 3,5 x 3,5) metre lsndeki frnn iinde l Komite Sekreterlerinin, Halk Komiserlerinin, iiler ve iftilerin cesetleri gmlmt. Karmakark bir ekilde yatmalarna ramen, frnn dip tarafna 10-15 tane cesedin toplu ekilde brakld, onlarn zerine bir sra toprak atlarak tekrar baka llerin cesetlerinin brakld anlalmaktadr Bence, bu olgu arkeolojideki zel bir olgudur ki, bir belge, stelik sulama zeti yazlm olan nemli bir belge, 53 sene topran iinde yatmasna ramen, olduu gibi korunmutu! Byle bir olayla karlaacamz hi beklememitik Aytmatovun sulama belgesi olduu gibi korunmutu, sulama zeti birka sayfaya yazlmt Belgeler iki metre derinlikten bulundu, demek ki frnn dip tarafna ilk sra olarak ncelikle o zamanki yeni Krgz Cumhuriyetinin parti ve devlet yneticilerinin cesetlerini brakm olmallar. Bylece sulama zetlerinin yazl olduu bu belgeler sayesinde ve KGBnin arivindeki bilgilere dayanlarak ontata gmlm olan baka insanlarn da kimliklerini tespit etmek mmkn oldu. ontataki toplu gmlmenin 1937 ylna ait olduu ispatland. Bu olayn Bbra Abkanova ve Bolot Abdrahmanovun emekleriyle, onlarn inanc ve geree, adalete ulama istei sayesinde gerekletii phesizdir. Ben, her zaman bu iki insann emeine, insaniyetlerine hayran olmakla birlikte saygyla nlerinde eilerek, onlara her zaman iyilik diliyorum.
almalarm iin gerekli baz bilgileri bulmak amacyla 2001 ylndaki gnlmn sayfalarn kartrrken, 23 ubat tarihli bir yaz gzme arpt. Ben o zaman O ehrinde i seyahatindeydim. nsanlar Satmak konulu yuvarlak masa programn hazrlamak iin ilgili kurumlarn ve kurulularn yneticileriyle grmem gerekiyordu. Bunlarn iinde, vilyet savcs da vard. Kurumumuzun O vilayetindeki temsilcisi Roza Muzurbekovna Almbekova, nceden randevu alarak grme saatini ayarlamt. O vilayetinin savcs ayloo Aymambetov, bizi samm bir ekilde, gler yzle karlad. Biz, onun ynettii kurumun yuvarlak masa programna katlmas hakknda konuuyorduk Konumamz sona ermek zereyken, savc, masasnn ekmecesinden birka fotoraf kararak bana uzatt: Roza Hanm, bu resimlere bir bakn, bilmiyorum daha nce grm mydnz, grmemi miydiniz? 1991 senesinde ben, Basavclkta sorgu hkimi olarak alyordum. O zaman onta mezarlnn kaz almalarna katlmtm. Ben mezarl kazarken, sizin babanzn, Cusup Abdrahmanovun ve Abdray Abdrahmanovun sulama zetlerinin yazld belgeleri bulmu ve hemen o anda onlarn resmini ekmitim. Aman Allahm! Ben, bu resimleri on senedir aryorum! ok teekkr ederim! 53 sene yer altnda yatan belgenin kendisi korunamamt, nk o kt ak havaya kar kmaz kendiliinden paralanmt. Resimlerin iinde sulama belgelerinin dnda Atabeyitten kazlarak kartlan insanlarn kafataslar, eitli uzuvlarnn kemiklerinin fotoraflar da vard ok zr diliyorum, ayloo Bey! Ben, bu fotoraflar alamam; eer alrsam, bunlar, gece gndz benim aklmdan kmaz u anda tam olarak hatrlayamyorum, o zaman kendi i dnyamdaki kargaal durumumu ayloo Beye anlatabildim mi, yoksa anlatamadm m, bilemiyorum. ayloo Beye yeterince teekkr edip etmediimi de hatrlayamyorum. Fakat bu anlarm yazarken o zaman fotoraflarn hepsini almadm iin pimanlk duydum.
33
ayloo Beyin dediklerine gre Atabeyittekilerin hepsini arkalarna dndrerek kafalarna kurun skmlar. ki kafatasnn dnda, btn kafataslarnn arkas delinmiti. Bu iki kafatas ise Aytmatov ile Abdrahmanova ait olabilirdi. nk onlarn yzlerini evirerek kalplerinden vurmulard. ayloo Beye Bu sulama belgeleri nasl olmu da onta mezarlnda kalm olabilir? diye sordum. O devirdeki Su ve Ceza Mahkeme Usul Kanununa gre, terrizmle ilgili yarglananlara, sulama zetleri yazlm olan belgeleri, mahkemeye bir gn kala verilmesi gerekiyordu. Yarglananlarn da onu okuyup nceledim ve suumu kabul ediyorum. diyerek her sayfann aa tarafna imza atmalar lzmd. Bu usuln aynen takip edilerek uyguland grlmekte ki, yarglananlarn hepsinin soruturma belgelerinde, 4 Kasm 1938 tarihinde sulama zetlerini ellerine aldklar belirtilmitir (imza atmlardr). Belki de Trekul Aytmatov ve Cusup Abdrahmanovun da sulama zetleri verilmitir. Ya da onlar, bu belgeyi okuyup, ertesi gn gerekleecek olan mahkemelerinde kendilerini nasl savunacaklar hakknda geceleyin dnmek amacyla da alm olabilirler. Ertesign mahkemenin son durumasna arlacaklar zaman, onlar bu belgeleri drde katlayp ceketlerinin yaka ceplerine koymu olmallar. Sizin babanzn belgesini kurun delmiti. Delinen yerin etrafna kan yaylarak silindii iin tam okunmuyordu. Bu sebepten onun kalbinden vurulduu neticesine varlabilir. Ancak onun belgedeki soyad ve yrtlmam yerindeki yazlar kolay okunuyordu Ben, 1991 ylnda KGBde, babamn dosyasndaki sulama belgesinin orijinalini grmtm. O belgenin sonunda belirsiz bir ekilde atlan imza, baka belgelere atlan imzalara benzemiyordu. Belki de babam Ben, bana yneltilen bu sulamay kabul etmiyorum! diyerek imza atmay reddetmitir. Bu yzden baka birilerine imza attrmlardr Ya da o zaman uydurulmu olan byle korkun bir sulamay okuduktan sonra babamn psikolojisi bozularak ok zlm ve kendini iyi hissetmedii iin imzas deimi de olabilir.
Ceyhun Atf Kansu Cad. 45 Sok No:13/2 Balgat ANKARA Tel: 0.312.287 80 43 Faks: 0.312.287 80 53 e-posta: bilgi@ayb.org.tr
34
Babas Trekul ve Annesi Nagima

35
KIRGIZSTAN
ECEREMZ
ROZA AYTMATOVA AKTARAN: MAYRAMBEK OROZOBAYEV
Bizim babamz Talasldr. Talas blgesinde eskiden beri Kuu, Saruu ve Ktay boyunun mensuplar yaamlardr. Kuu boyu genel olarak Talas nehrinin yukar tarafna yerlemitir. Saruu boyu, Talas vadisinin orta ksmnda, Ktay boyu ise Krkr nehri tarafnda yaamlardr. Biz Ktay boyundanz. Abramzonun incelemelerine gre Ktay boyu Sol Kanata tabidir. ecereye bakacak olursak, bizim atamz Ktay boyunun Tlk adl oluymu. Onun Baytike ve Buuday adl iki olu olmu. Baytikeden Tntgr ve Kyra adl ocuklar varm. Tntgrn oullarndan biri olan eker bizim slalenin lideriymi. ekerden Kudaynazar, ondan Konucok, Konucoktan Kimbildi domu. Bizim bykbabamz Aytmat Kimbildinin oludur. Aytmatn ise Trkul ve Rskulbek adl iki olu, Aymkl, Karagz ve Glaym adl kz olmu. Birimkul, Kimbildinin Aytmattan byk olan oludur. Onun ilk einden olan Almkul, ikinci einden olan zbek ve Kerimbek adl ocuklar varm. Kydeki yallarn anlattklarna gre dedemiz Aytmat, ok iyi bir terzi olmann yannda kuyumculuu, at eeri ve komuz yapmay da iyi bilen usta bir insan imi. Aytmat Kimbildiyev, kyde Singer markal diki makinesini satn alarak elbise diken ilk insan olmu. Bundan dolay ona Terzi Aytmat lakabn takmlar, gelinler de onu lakabyla terzi aabey diye arrlarm. Ben, o zamanlar Aytmat ile Aymkann birbirine ok yakan bir ift olduunu, ok mutlu hayat srdklerini, birbirine kar sevgi ve saygda rnek insanlardan olduklarn ve ocuklarn ok iyi terbiyeyle yetitirdiklerini duymutum. Cengiz doduu zaman, babaannemiz gelenee gre Trkul ile Nagimann ocuu kendisine vereceklerini dnr. Ancak yle olmaz, daha sonra lgiz doar O zaman, akrabalarna artk iki olundan birini vereceklerini dndn syler. Fakat olu: Anne! Sen kusurumuza bakma, ocuklar kendimiz yetitireceiz. Sana yaz tatilleKarde Kalemler Temmuz 2008
36
rinde gndeririz. Bu devirde ocuklar farkl ekilde yetitirmek gerekir. Okula gndermek lazm, artk devir deiti demi. lgiz doduu zaman, Nagima iki olunu yanna alarak Talasa, Sandk yaylasna dinlenmeye gider. O zaman Nagima ile birlikte giden akrabasnn karsna, (u anda Kksay kynde yaamakta olan aynazar adl akrabamzn babaannesi) Aymkan sk sk tembihler: ocuklara iyi bak, Nagima yeni devre gre terbiye ediyor, yemeklerini de saatinde verir. lgizin mamasn vaktinde piirin. Saatinde vermek da ne demek. Biz ocuu alad zamanlar emziririz. Sen, cahil kalm kadnsn. Benim gelinim eitimli ve ada kadndr, ocuklarn yeni zamana gre yetitiriyor diyerek eltilerinin yannda, geliniyle olunun kendisine ocuklarn vermemesinin sebebini aklarcasna zelikle byle belirterek tembihler. Tamam yenge, merak etmeyin! Ben, Nagima ile anlarm. ocuklarnza da iyi bakarm diye glerek sz vermi. Ancak onlar, Sandk yaylasnda sadece bir hafta kalrlar. Nedense bir hafta sonra Trkul, Nagimay ocuklaryla birlikte apar topar geri getirtir. Cengiz, biraz byd zaman yazlar babaannesinin evine gnderirlermi. Cengiz aabeyimin dediine gre, o seneler onun hayatndaki en mutlu gnlermi. ehirdeki giyimiyle kye gelen Cengize, babaannesi zellikle ky iin uygun olan kyafetlerden sipari edip diktirirmi. Bir gn Aymkan babaanneye yle bir telgraf gelir: Nagima ikiz dourdu, biri kz, dieri erkek. O zaman Aymkan: Aman Allahm! Trkulun bu yapt da nedir? Byle olay hi ilan edilir mi? Nazar deer diyerek bir yandan sevinir, bir yandan korkudan telgraf hemen kede dizili duran yorganlarn altna saklayverir. Bu sevinli haberi alan babaanne tabii ki evinde duramaz. Ekmeini, kavutunu ve tereyan hazrlayp torunlarn grmek iin Frunzeye gider. Bu olayla ilgili annemin yle anlattn hatrKarde Kalemler Temmuz 2008
lyorum: Erkek ocuumuz salkl domutu, kzmz ise ikinci olarak biraz zorlanarak dodu. Bundan dolay mdr ki, kzmz ok zayf bir kz oldu. Bu yzden btn ilgimizi ona veriyorduk. Biz onlara Reva ve Lyutsiya isimlerini verdik. Kaynanam Cengizle lgizin birini vermediniz diye darlyordu. Biz, ona bu ocuumuzu vereceimizi sylediimiz zaman, ok sevinmiti. Ancak Reva isminin pek houna gitmediini, ona Trkulun ok yakn arkada olan Erkinbek Esenamanovun ismini vereceini syledi. Eer bilmek isterseniz, bu da ada bir isimdir diyerek gerekten de ocuun ismini deitirdi. Biz, buna raz olduk. Annemiz torununu alarak kye gtrd ve ona btn sevgisini vererek bytmeye balad. ocuk babaannesinin gzne ok gzel grnd iin, baka birileri geldii zaman nazar demesin diye yzn duvara doru evirerek yatrrm. ocuk alt aylk olduu zaman, Erkinbek Esenamanov i seyahati iin Talasa gelir. Arkadann annesinin hal hatrn sormak iin eker kyne urar. O ocuu kucana alarak: Teyzeciim, adam Erkinbeki grmek istedim. Hem ehirdeki anne babasna oullarnn ne kadar bydn de anlatrm der. ocukla biraz oynayp sevdikten sonra Erkinbeki babaannesini kucana verir ve: ocuun atei km. Buna ila vermeniz lazm diyerek gider. Sapasalam olan ocuk Esenamanov gittikten alt saat sonra hayata veda etmi. Babam kendi elleriyle kaleme ald biyografisinde Rus-Tzem mektebinde okuduunu, buradan 1917 senesinde mezun olduunu yazar. Bu okulun birinci aamasyd, daha sonra okulun ikinci aamasna da devam eder. Artk Aytmat, olunun okula alarak evresindekilerle de iyi anlatn bildii iin, eskisi gibi (okula gnderdii ilk gnlerdeki gibi) pek de merak ederek zlmyordu. Bu sebepten ekere ii rahat dner. Ancak ekere dnd zaman sk sk hastalanmaya balar. Durumunun dzelmeyeceini hisseden Aytmat, Trkulu arr. Bu tarih 1920 senesiydi. Trkulun orta retimini tamamlayp, yksekokula balad dnem idi. Aytmat: Trkul
37
sen erkek ocuklarmn bysn, 17 yana geldin, artk delikanl oldun. Ablan Aymkl ile kz kardein evlenerek kendi hayatlarn kuracaklar, sen onlar iin bir dayanaksn. Kk kz kardein Glaym 14 yana, erkek kardein Rskulbek ise henz 10 yana girdi. Bunlar yetitirmek lazm. Galiba benim iecek suyum tkendi. Ailemizi sana emanet ediyorum, sana gveniyorum olum! der. Aytmat, 1920 senesinde bu fani dnyadan g eder. Bylece Aymkan gen yata (3839 yalarnda) dul kalr. ANNEM NAGMA Nagima Aytmatova (kzlk soyad Abduvaliyeva) 7 Kasm 1904 tarihinde Isskkldeki Karakol ehrinde, dnyaya gelmitir. Onun babas Hamza Abduvaliyev (soyad, Arap harflerinden Abduvaliyev veya Gabduvaliyev eklinde okunabilir ) Isskkl blgesinde tannm, ok saygdeer ve zengin bir insandr. Hamza Abduvaliyev Tatar aslldr. O Kazan ehrinin yaknlarndaki Myakara kynde doup bymtr. Onun atalar ok al-
kan, hibir zorluktan korkmayan cesur insanlarm. te onlar, bu Myakara kynn temelini atmlar. Hamza, o dnemin artlarna uygun olarak yeterli derecede eitim alm ve kendi devrinin eitimli insanlarndan biriydi. Arap ve Kiril alfabesinde okuma-yazmay ok iyi biliyordu. Rus dilini de ok iyi derecede renmiti. Gl kuvvetli ve maharetli olan Hamza, ticareti de ksa srede kavrar. Bundan dolay birok amacna gen yanda ular. Anne babas onu gen yata evlendirir. Biraz birikim yaptktan sonra Hamzaya Myakara ky dar gelmeye balar. O zamanlar Kazanda, genel olarak Povoljiyenin her tarafnda ticaret ok iyi gelitii iin i yapmaya msait sahalar Ruslarn eline gemiti.. Bir gn o kendi akrabalarn ve gen hanmn brakp, pek Yolundan giden kervanla birlikte seyahate kar. Amac yeni yerleri grmek, yeni pazarlar ve ortaklar kefetmek, ticar ilikilerini artrmak ve malvarln oaltmakt. Isskkle geldikleri zaman, Hamza kervandan ayrlarak oraya yerleir. Isskkln doasn ok beendii iin, uzun sre evine dnmez.
Dedesi Hamza (Sa Bata) Annesi Nagima (Hamzann Sa nde) Ailesiyle Birlikte... - 1912
38
Sonra buraya tamamyla yerleerek kendi iini kurmaya karar verir. Elindeki sermayesine uygun bir ekilde kendi iine balar. Yerli halk iinden birok arkada edinir. Hamza ncelikle halkn ihtiyalarn aratrr. Sonra hi enmeden ve korkmadan Rusyadan at araba ile kuma tar. Yolda atlarn at iftliklerinde, kervan saraylarnda dinlendirerek Krgz topraklarna ular. Daha sonralar o, mal getirmeleri iin yerli tccarlar gndermeye balar. Eskiden Krgz kadnlar babasnn veya kocasnn Karakoldan getirdii eyalarla yetinirken, artk kendilerinin beendikleri kumalar ve eitli taklar satn almalar iin imkn domutur. Hamza yava yava ticaretini bytmeye balar. Aabeyi Ahmet, Aliyi ve ablas Galiyay aileleriyle birlikte Isskkle getirir. Kardeler ksa sre iinde byk maazalarn sahibi olur, hatta yerli rnleri tekrar ileyen fabrika aarlar. lk olarak bir mavna satn alrlar. Bu mavnayla Rbayeden (imdiki Balk ehri) Karakola yk tarlar. Hamzann hobilerinden biri de bahvanlk idi. O Krgz topraklarna elmann eitli cinslerini getirir. Tohum slah biliminin yntemiyle onlar birbirine alar. Isskkln iklimine uygun yetiebilecek cinsleri elde eder. Onlar kendi bahesine diker. Bylece Hamza ve Ahmet Ali Abduvalievler bu blgenin ekonomisini ykseltmede, yerli halkn kltrne, medeniyetine o dnemin yeniliklerinin girmesinde byk katklarda bulunmulardr.
Dedesi Hamza Abdulvaliyev - 1900
Roza Aytmatova (Tarhtn Aktay Baraktar kitabndan) Karde Kalemler Temmuz 2008
39
TRKYE
Aytmatovda nan Meselesi

ORHAN SYLEMEZ
Aytmatov, Sovyetler Birliinin daln ve Birlik iindeki cumhuriyetlerin siyas bamszln hazrlayan ve Gorbachov tarafndan uygulanan yeniden yaplanma ve aklk politikasndan nceye tesadf eden roman Beyaz Gemi1 ile slamiyet ncesi Trk ve Krgz dinlerine temas etmiti. Trk-Krgz geleneinde yaygn bir inan ve Krgzlarn bir nev treyi destan olan boynuzlu maral ana efsanesi romann hkim unsurudur.2 Romann ismiyle de karakterize edilerek izilen, inanm; fakat pasif bir hayat yaayan Mmin dede adl karakteri bu efsaneyi isimsiz kk torununa aktararak efsanenin nesillerce devam etmesini salamt. Romanda yazar tarafndan tenkit edilen ve pek ok aratrmac tarafndan modern mankurt olarak nitelendirilen Oroskul ise Sovyet dneminin siyasetine uygun olarak
1 Cengiz Aytmatov. Beyaz gemi. ev. Refik zdek. stanbul: tken Neriyat A.., 1995. Sayfa numaralar bu baskya aittir. 2 Orhan Sylemez. Cengiz Aytmatovun eserlerinde masal unsurlar zerine bir deneme, Erciyes, say 186, Temmuz 1993, s. 6-10.
inansz bir kii olarak yetimiti. Dolaysyla Oroskulun kendi baarsndan baka tanrs yoktur.3 Onun inanszl Mmin dedenin kk torunu tarafndan da ocuk safl ile yorumlanmt. Oroskulun ocuunun olmamasnn tek nedeni vard, o da boynuzlu maral ana masalna inanmamasyd. ocuk, Oroskul amcasna bir evlat vermesi iin boynuzlu maral anaya yle yalvaryordu: Yine cokun akan ayn kysnda idi imdi. Marallar yine ayn yerde, ayn kar kysnda su iiyorlard. ocuk onlara bakp yalvarmaya balad: Boynuzlu Maral Ana, ne olur, boynuzuna takarak bir beik getir Bekey halama. Yalvarrm bir beik getir... Bir de ocuu olsun... Byle yalvararak Boynuzlu Maral Anaya doru kouyordu.4
3 Irena Jeziorska. Religious themes in the novels of Chingiz Aitmatov, (Cengiz Aytmatovun romanlarnda din konular) Cultural Change and Continuity in Central Asia. Shirin Akiner, ed. (England: Kegan Paul International Ltd., 1991) s. 45-70. 4 Beyaz Gemi, s. 108-109.
40
Yazar bu roman ile okuyucularn btn pasifliine ramen belli belirsiz bir inancn sembol olan ihtiyar Mmin dede ve onun tam karsnda yer alan ve hi bir inanc olmayan damad Oroskul ile tantrmt. Dii Kurdun Ryalar romannda yazar, din konusuna dorudan girer. Bu roman yaynlandnda Trkiyede eser ve yazar zerine tartmalar yaplr. Onun bir Hristiyan misyoner olduu bile sylenir. Ama o Hristiyan bir misyoner deil, fakat onun tesinde baka bir ey veya baka bir Tanrnn temsilcisi gibidir. yi okunup anlalmas gerektii yazlr: Bir yazar elbette bir eylere inanr veya inanmaz. Hristiyan da olur, Mslman da, ateist de.. Aytmatovun Hristiyan olmas yazarln kltmez. O yine iyi bir yazardr. Ancak vermek istedii mesaj yanl anlamamak iin ne deyip, ne demediini bilmemiz elzemdir.5 Romann kahraman gen Abdias, tpk Hz. sa gibi ortalkta dolar. nce dogmatik retilerinin artk miadn doldurduunu ve modern insann ihtiyalarna cevap vermedii tezini ileyerek kiliseden kovulur. Gazetede yazmak ve fikirlerini daha geni kitlelere duyurmak ister. Bir yaz dizisi hazrlamak iin bozkra alr. Kendisini trenden atp uzun sre uurunu kaybetmesine sebep olan uyuturucu kaaklaryla, daha sonra onu ormanda bir aaca asarak ldren sayga avclaryla tanr. Onlar doru yola sokmaya alsa da nafile urar ve hayatn kaybeder. Son nefesinde kendisi gibi onun da hayatn karartan, btn insanla kar su ileyen, tabiatn dengesine bozan bu kt insanlarn gadrine uram dii kurdu karsnda bulur. Ona ve onun Tanrsna dua eder. Peki btn bu olanlarn sebebi nedir? Bir aratrmac akademisyen bu soruya u cevab verir: Abdiasa gre insanlar gerek Tanry unuttuu ve onun yerine manev bir balaycl olmayan dnyev tanrlar icad ettii iin insanlk bu ktlkleri yaamaktadr... Onun varln kabul ettii Tanr grecedir. Yzyllar ierisinde insann idrak ve kavray dzeyine gre srekli olarak deiip gelimektedir.6
5 Abdurrahim Karako, Dii Kurdun Ryalar, Yeni Dnce, 25 Mays 1990 6 Fazl Gkek, Cengiz Aytmatovun Romanlarnda Din Temas ve Dii Kurdun Ryalar, Dergah Dergisi, Say 21, Kasm 1991, s. 1215
Kurtlar ve Abdias, romann asl kahramanlar ayn akbete urarlar. nk ktlk devam etmektedir. Kurtlar doadaki tabii dengeleri ve dier hayvanlar temsil ederken, Abdias dnyada kendisi gibi iyi niyetli insanlar temsil eder. Hayvanlara hayvan gibi muamele edildiini gsterirken aslnda onlara da insanca muamele edilmesi gerektiini haykrr yazar. Kader hem kurtlarn, hem saygalarn, hem de Abdias ve onun gibi dnenlerin alarn rmtr ve kaderden kurtulu yoktur. Aytmatov, lmne yakn kard son roman Dalar Devrildiinde. Ebed Nianlda bu konuyu iler.7 Orada da drstl, doruluu temsil eden gazeteci ile artk yalanm ve modern dnyann acmaszl karsnda nesilleri tkenmekte olan Krgzistana has kar parsnnCaabarskaderini yine lm etrafnda birletirir. Kader ve kadercilik yazarn aklndan karmad nemli kavramlardr. Bir nceki roman Kassandra Damgasnda da inan meselesi ele alnr, ancak daha sonra da deinilecei gibi dinler artk tek tek ve herkes tarafndan kendi alglaylarna gre yaanlacaktr. Aytmatov ve Kaltay Muhammedcanovun ortak yazdklar Fuji-Yama8 adl tiyatro eserinde inansz olarak yetitirilmi aydnlar hesaba ekilmiti. ki perdelik oyunda Orta Asya halklarnn bana gelen siyas ve sosyal felketlerin sebebi olarak aydnlar gsteriliyordu. Eserde okul ve askerlik arkada olan drt kii, yanlarnda eleri ve okul retmenleri olduu halde Fuji-Yamann zirvesinde hafta sonu tatilini geirmek ve piknik yapmak iin buluurlar. Japonyadaki Budistlerce kutsal saylan bir dan isminden esinlenerek seilen bu tepeye de din bir zellik yklenir: sabek: (Gler) Biliyor musun, insanlar FujiYamada ruhlarnn btn gizlerini aarlarm. Bu yzden Fuji-Yama demiler o daa. Glcan: Tanr nnde gnah karmaya hemen hazrm. (s. 122)
7 stanbul: DA Yaynclk, 2007 8 Cengiz Aytmatov. Erken gelen turnalar... Rusadan eviren: Mehmet zgl. stanbul: Cem yaynlar, 1983. Sayfa numaralar bu baskya aittir. Eser Amerikada sahnelendikten sonraki akisleri iin bkz. Svat Soucek. National Color and Bilingualism in the work of Chingiz Aitmatov, Journal of Turkish Studies, vol. 5, 1981, pp. 7098; Trke tercmesi iin bkz. Svat Soucek. Cengiz Aytmatovun eserlerinde mill renk ve ikidillilik, ngilizceden tercme eden: Orhan Sylemez. Trk leheleri ve edebiyat dergisi, say 10, Aralk 1996, s. 7-41.
41
Gemite yaptklar hatalardan bahsedip bir nevi vicdan muhasebesi yapan bu grup; tarih retmeni, bilim doktoru, gazeteci, kolhoz bakan ve tarm uzmanndan oluur. Bu toplant adeta aile fertlerinin yeniden bir araya gelmesi gibidir. Cephe yllarnda, grubun en zeki ve giriken yesi ir Sabur, sava aleyhinde yazm olduu ve sadece bu drt arkadann bildii bir iiri yznden sorgulanr ve halk dman ilan edilerek srgne gnderilir. Savatan sonra susuz bulunarak serbest braklr, haklar iade edilir. Fakat, bu gen ir hayata kser ve mnzev bir hayata balar. Saburu ihbar eden bu drt arkadatan biridir. Bu da masumiyetin ve gizliliin nerede nasl kaybedildiinin bir eit aratrlmasdr. Her ne kadar Glcan ... Tanr nnde, vicdanmza kar drst olalm, gerekleri syleyelim (s. 130) diyerek herkesi drst olmaya davet etse de hi birisi sulu olduunu itiraf edemez. Dolaysyla, doruyu sylememekle, drst davranmamakla drd birden sulu veya zanl durumunda kalr. Aytmatov, bylece suskun kalan veya gerekleri saklayan btn aydnlar tenkit etmiti. Bunun yannda Fuji-Yamada dikkati eken en nemli teferruat, Sovyet sisteminin okullarda dinsizlii uygulay ekli ve genleri Tanr kavramna kar ve inansz olarak yetitirmesidir. Bu tiyatro eserinin Kassandra Damgas ile ilgili ksmn Glcann itiraflar oluturur. Gazeteci-yazar sabekin kars aktrist Glcan, 1944te, yani sava srasnda bir diki atlyesinde alan kk bir kzdr. Vicdannda onulmaz bir yara aan hamileliinin banda ocuunu aldrma olayn ...te o uursuz gn... yavrumu aldm kendimden. (s. 132) diye anlatr. Bu eserle Aytmatov, bugn toplumlarda yaanan sosyal ve ahlak kntnn sebeplerini de aklamaya almt denilebilir. Kassandra Damgasnda toplumda ktln baskn kma sebepleri irdelenmekte ve insanlar sonular zerinde dnmeye arlmaktadr. Fuji-Yama ve inan krntlarnn serpitirildii Beyaz Gemiyi takip eden Gn Olur Asra Bedelde slamiyet n plana karken, o sralar altm yln dolduran Sovyet sisteminin yok etmeye alt dinin insanlar arasnda hl
yaad vurgulanmt. Romanda yakn dostu Kazangapn slam geleneklere uygun olarak gmlmesi iin mcadele eden Yedigeyin, yllardr unutturulmaya allan dualar hatrlama gayreti canl olarak tasvir edilmiti. Yine modern mankurt olarak deerlendirilen demiryolundaki istasyon efinin Yedigeye Sovyet sistemi altm yln doldururken ve herkes uzaya giderken din ile dua ile megul olmasnn ne kadar bo olduunu anlatmas da romanda ilgin bir nokta olarak okuyucularn dikkatinden kamamt.9 Her eye ramen Yedigey, Krgzlarca kutsal saylan Ana-beyit mezarlna arkadann cenazesini gtrm ve ald abdest, kld namaz ve yapt dua ile slamiyete uygun bir ekilde defin merasimini yerine getirmiti. slamiyetin n plana kt bu romandan sonra yaynlanan Dii Kurdun Ryalarnda Aytmatov, bu defa Hristiyanl ve onun peygamberi Hz. say temsil eden Abdias merkez karakter olarak semiti. Sovyetler Birliinin kn dinsizlie balayan ve toplumun iinde bulunduu uyuturucu, rvet gibi sosyal felaketler ve tabiat katliam gibi evre kirliliinden kurtuluunun tek yolu olarak dini, yani Hristiyanl gsteren Aytmatov, Trkiyede baz aratrclar tarafndan inanm bir Hristiyan misyoner olarak deerlendirilmiti.10 Bir baka aratrmac ise romann dier ahsiyeti, kurt yavrusu hrsz Bazarbayn anne-baba kurtlardan kaarken yapt duay pagan tanrlara yaplan dua olarak deerlendirmiti. Aratrmac, Bazarbayn bu duasnn inanmlndan kaynaklanmadn, sadece kriz ve korku anlarnda kendisini rahatlatmak iin yapld eklinde yorumlamt.11 Fakat romanda grnd kadaryla Abdias, Tanr arayan bir kiiden de te mesajlaryla kendisini armha gtren Hz. sann bugne uyarlanm modelidir. nk Abdias da uyuturucu kaaklarna yani yoldan km insanlara vermeye alt mesajlar yznden aaca gerilerek ldrlmt. Beyaz Gemide dedesi tarafndan slamiyet
9 Cengiz Aytmatov. Gn Uzar Yzyl Olur. stanbul: Cem Yaynevi, 1985, s. 24; Fazl Gkek. Cengiz Aytmatovun romanlarnda din temas ve Dii Kurdun Ryalar, Dergh, say 21, Kasm 1991, s. 7-9. 10 Hayati Bice. Biz Cengizi ok sevmitik! Severiz de... , Trk yurtlar, say 3, Yaz 1990, s. 44-48. 11 rena Jeziorska, s. 59-60.
42
ncesi bir klte, bir efsaneye, bir inana balandrlan kk ocuun kendi dnyasnda grd ktlklerle mcadele edemeyerek lm semesi verilmiti. Grnte ktnn galip geldii romann geri plannda ise iyi lmszletirilmiti. Tarih kklerin sorgulanmaya balad Gn Olur Asra Bedelde gelenek hline gelmi bir slamiyet ve temelde dinin unutturulmaya allmas vurgulanmt. Dii Kurdun Ryalarnda ise toplumu kurtaracak yeni bir din aray veya uzun sre yasaklanm dinin yeniden yorumlanmas aray verilmiti.12 Kassandra Damgas Aytmatovun daha nce yaynlanan Beyaz Gemi, Gn Olur Asra Bedel ve Dii Kurdun Ryalar romanlarnn devam olarak ortaya kyor. Temelde insanln huzuru ve mutluluu iin gnderilen dinlerin yannda bu defa insanlar dnyann yok oluuna gtrecek hatalar ve davranlar iin kendilerini uyaran mesaj uzayl rahip genetik bilimciden geliyor. Tabii mesajn dorudan uzaydan yani gkten gelmesi onun kutsalln dndryor ve okuyucuda Tanrnn mesajym hissini uyandryor. Gelecek bilimci Robert Borkun tahminlerine gre ada insanlk ok yeni problemlerle kar karya gelecekti. Bu problemler eskiden hi bilinmeyen, fakat tm insanlar etkileyecek derecede olacakt, yani anszn gnein soumas veya tam tersi daha da snmasnn her yerde ve herkesi etkileyecei gibi. (s. 15) olacaktr. Ordokun bakanlk seimi iin balatt kampanyadaki danman Entoni, Robert Bork ile yapt uzun telefon konumasnda uzay rahibinin teorisini dnmek iin sra d bir bilmece (s. 86) olarak deerlendirir. Bu iki ahs arasnda geen konumada Borkun zerinde durduu nokta yine dnyann iinde bulunduu trajik durumdur: Filofeyin buluu, tarih boyunca, nesilden nesile insanlarn birbirlerine ve yaadklar dnyaya ikence ettiini ve bundan dolay da
12 Bu roman daha geni bir bak asyla deerlendirebilmek iin bkz. Orhan Sylemez. Cengiz Aytmatovun son eseri: Dii Kurdun Ryalar ve Sovyetler Birliinin kn hazrlayan sebepler, Trk leheleri ve edebiyat, say 1, Haziran 1995, s. 84-93.
kendi yollarnda, kendi tarih tekamllerinde eriebilecekleri birok eyi dn olmadan kaybettiini ortaya karyor ve acmaszca tehir ediyor. unu kabataslak olarak tasavvur edin. Sizce insanlarn hayatlarn, kaderlerini kran, parampara eden, halklar birbirlerinden nefret ettiren, insanolunu agzl bir yarata dntren tm bu bitmez tkenmez savalar, devrimler, isyanlar, cinayetler, iktidarlarn acmaszl, ideoloji ve talimlerin despotizmi deil mi? Sizce, Filofeyin fikrinden k edersek, her gn saylar daha da oalan Kassandra embriyonlarnn sessiz protestolarna sebep tm bunlar deil mi? Onlarn hayattan imtina etmesi kyamet gnn hissettiklerinden dolay deil mi? Demek ki hayatn ak iinde ok az kiinin inand kyamet efsanesi bir bir gerek oluyor. (s. 86) Entoni de Bork ile ayn fikirdedir. Bu arada yazar, basnn ve niversite grevlilerinin Papay bu ie kartrmamak, onu zor durumda brakmamak iin gizli bir gayret iinde olduklarn da okuyucuya aklyor. Bunu u ekilde yorumlamak mmkndr: Birincisi, hem gazete hem de niversite grevlilerinin Papay korumak istemesi, ikincisi ise bu iki topluluun Papay ve dolaysyla kiliseleri hie sayarak meseleyi kendileri halletmek istemeleridir. Her iki durum da, yazara gre, tasvip edilemez bir davrantr. Yazar, Robert Borku i dnceleriyle babaa brakarak kendi din grn de aklar. Aslnda Kassandra embriyonu sadece kiliseyi deil, dier dinleri de ilgilendirmektedir. nk konu Tanrya inanan insanlarla yakndan alakaldr. Ona gre btn insanlar iin Tanr tektir, fakat herkesin Tanrs kendisinindir: nk insan ruhunun Tanryla eriilmez vahdetine ynelik ebed heyecanlar ve azaplar kendi bnyelerinde birletiren dinler, ayn zamanda yalnz kendileri iin vardrlar; yani Tanr Tanrdr ve hatta Tanr herkes iin tektir; fakat kendimin olan kendimindir, yabanc olan ise yabancdr; kendiminki ile yabanc ayn ey olamaz. eitli dini retilerin gerein sadece kendi tekellerinde olduu ynndeki tarafl, kibirli ve bencil tutumlar buradan
43
kaynaklanyor ve tm bunlar da dnya ruhban tekilatlarnn kar karya gelmesine, sonu olarak ise inanan kitlelerin birbirlerinden nefret etmesine, yabanclamasna sebep oluyor. Robert Borkun fikrince, ite bu sebepten dolaydr ki her bir dinin ierisinde Filofeyin buluunu kendi karlar iin kullanacak gler bulunacak ve bunlar ya uzay rahibini aforoz ederek politik akapital toplayacak, ya da Kassandra Damgas hakkndaki buluu kendi doktrinlerine uydurarak kltlerin snrlarn geniletecek ve inananlar zerindeki tesirlerini kuvvetlendirecekler. (s. 91-92) Aytmatov, ortaya att bu tehlikeli durumun zmn teklif etmeyi de ihml etmez. Ona gre are insanlarn birbirlerinin inanlarna saygl olmas ve herkesin dierlerinin inanlarna veya dinlerine de inanmasdr. Yeni din araynda veya mevcut dinlerin bir araya gelerek ortak bir din olarak ortaya kmasnda samimdir. Tarihte bunu baarm, deiik dinlere mensup insanlar bir arada yaamaya altrm olan Babrn torunu Ekber zamanndaki Babr imparatorluuna hayrandr. Bu konudaki fikrini, Kyamet13 roman iin kendisini mektupla tebrik eden zbek yazar Pirim Kadire Yldzl geceler (Babr)14 adl roman ve Ekber devri hakknda yazmakta olduu bir baka kitab iin yazd mektubunda belirtir: Senin byk Ekber hakkndaki mlahazalarn, Ekberin trl dinleri birletiriini anlatmak zamanev bir mevzuudur. Buna, yani manev birlie insanlarn hepsi mracaat eder, nk bugnk artlarda insanln selametine imkan veren tek yol ite budur. Bu konuda, elbette, roman yaz ve eserin iin mcadele et. ahsen ben niyetini makul buluyorum.15 Babrn torunu Ekber byk gayeler ileri srm nemli bir ahsiyettir. Dinler arasnda manev bir kpr kurmaya alm, btn dinlerin eit ve mstakil olarak ilerlemesini arzulamtr.16 Fakat yazar, insanlarn ok dinliliini savunan birisinin yaama ans13 Bu roman Trkiye Trkesine Refik zdek tarafndan Franszcadan Dii Kurdun Ryalar olarak tercme edildi. 14 Pirim Kadir. Yldzl geceler (Babr). ev. D. Ahsen Batur. stanbul: tken Neriyat A.., 1994. 15 Pirim Kadir. Yaan mns (Hayatn mns), (Sohbet) ark yulduz, say 12, 1990, s. 157-163. 16 Daha geni bilgi iin bkz. Ekber maddesi. slam Ansiklopedisi, stanbul: M. E. Basmevi, 1964. c. 4, s. 210-217.
nn Salman Rdinin ansndan daha az olduunu da vurgulamaktadr. Zira byle bir gr belki de btn dinleri ve inananlarn rencide edecektir. ... fkelenmi dinler tarafndan her yerde aforoz edilen ve her yerden kovulan bu dalaleti ise hibir yerde ve hi bir zaman zavall ban sokacak bir delik bulamayacak. (s. 94) Byle bir eyi yapan kiinin uzaya, Filofeyin yanna gitmekten baka aresi yoktur. Aytmatovun btn dinleri birletirmek fikri, Abbas Efendi (1846-1921) tarafndan toplanan ve ahlak-sosyal esaslar arasnda; insanlk leminin birlii, btn dinlerin birlii ve her trl din, rk, mill, vatan, siyas ve benzeri taassuplarn insanlar arasnda anlamazlklara, dmanlklara ve hatta savalara sebep olduu iin terk edilmesi gibi maddeler bulunan Bahalik anlayna da yakndr.17 Ayrca btn dnya kiliselerini birletiren Evangelist akmn da akldan karmamak gerekir. zellikle din konusunda gkyzndeki btn deiik renkleri izen Cengiz Aytmatovun bu romannda kulland bak as Hristiyanla yakndr, fakat tamamen ayns demek de doru deildir; zira romann kahramanlarndan Abdiasn kilise retilerine kar yeni grler ortaya attn aklda tutmak gerekir. Romanlarnda gerekleri aksettiren yazarn Dii Kurdun Ryalar ile Kassandra Damgasnda Hristiyanl n plana kmas doaldr. Dier taraftan Robert Borkun insanlar tarafndan ldrlmesi, hem Hz. sann ldrlmesini hatrlatmakta, hem ilim adamlarnn gszln gstermekte hem de dnyadaki insanlarn ktlklerini ortaya koymaktadr. Bunda da gl kitle iletiim aralar ile siyasetilerin Tanrnn mesajlarna engel olmasnn etkisi byktr. Daha nceki roman Gn Olur Asra Bedelde dnyay yneten iki sper gcn yneticileri bir baka gezegenden gelen sinyalleri engellemiti. Bakalm bundan sonra olaylar nasl geliecek. Kendisiyle yaplan bir rportaj bitirirken syledii gibi yaayp greceiz.
17 Bkz. Bahalik, slam Ansiklopedisi, cilt 4, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf, 1991, s. 464-468.
44
45
KIRGIZSTAN
Aytmatovun Krgz Yazarlar ile Son Sohbetinden

AYDARBEK SARMANBETOV AKTARAN: MRLANBEK NURMATOV
Daha yakn zamanda vatanna ziyarete gelen dnya apndaki yazarmz Cengiz Aytmatov 21 Austos 2007 gn Yazarlar Evine gelip, Krgz air ve yazarlarla bir araya geldi. Toplanty Krgizistan Yazarlar Birlii bakan, halk airi Omor Sultanov aarak, nl yazarmza topramza Ho geldiniz diye sayglarn sundu. Gnmzdeki yazarlarmzn, edebiyatmzn durumu, Yazarlar birliinin en son yapt faaliyetlerini, nlerindeki hedefler hakknda grlerini paylaarak, sz sz ustasna verdi. - Byle iyi niyetlerle toplandmz iin, kvan iindeyim, diye balad Cengiz. Aytmatov. Ben imdi Krgz yazarlarnn yaa en byklerindenim. Benden byk olan yani aabeylerim olan Synbay Eraliev, Sooranbay Cusuevler var. Onlarla beraber hayata devam etmek bana nasip olmu. krler olsun. mrmz daha ne kadar srecek? Onu tek yaratan bilir. Fakat olabildiince daha ok gayret etmeliyiz. Sizlerle bugn yz yze grmek benim iin ok byk anlam ifade etmekte. Deiik insanlarla farkl yerlerde, eitli amalarla bir araya geldim. Avrupa, Moskova gibi yerlerde oldum. Fakat sizinle bir araya gelmek byk bir ayrcalktr. nk buras hepimizin byd yuvadr. ncekilerin brakt Krgz Edebiyatn biz devam ettirmeliyiz. amzn gereksinimlerine gre kaderin ve hayatn anlamn dilimizin dnd kadar bir birimize anlatmalyz. Btn eserler bu konuya dayanmal. Aslnda bu bitmeyen bir iledir. Biz sanyorduk ki, insanolu asrlardan beri gelen tecrbesi ile kendini keif ederek, gelecekteki hayatn uzayda aryor. Buna ramen baz meseleler hala zlemiyor. Biz kimiz? Niin yaratldk? Niye yer stnde geziyoruz? Bunlar sonu olmayan sorulardr. Alemin sonsuzluunun bir tr insann maneviyatdr. Ben elimden geldii kadar bunu anlatmaya altm. Hallettim, hepsini yazdm, izdim diyemem. Ama son eserimde bunu fark etmisinizdir. Dalar Devrildiinde ad altnda bir romanm kt. Rusas Kogda Padayut Gor. Sankpetersburgda kmt. 170 bin nsha ile, eer talep olursa yine basacaklarm. Bikekin Raritet adndaki kitaplarnda var imi. nceleri 2-3 milyon nsha az gelirdi. imdi talep de ilgi de deiti. Romanlarmn ounluktaki okurlar Avrupadadr. Almanya, svire, Avusturya, Paris gibi yerKarde Kalemler Temmuz 2008
46
lerde byk rabet grmektedir. Oralarda kitaplar tantmak yazarlara dmez. Basn evleri tantm toplantlar dzenlerler. nk kitap ne kadar satlrsa onlar o kadar kar ederler. Yaz boyu Klnden Leipzige kadar yedi ehri, svirede alt ehri gezdim. Edebiyata ilgi duyanlar az saylmaz. En sonuncu romanm gerek Krgz milli kltr ile ilgilidir. Bu eserde u anki zaman, ada hayatmz canlandrmaya altm. nce Kassandra Damgas ktnda beni kozmopolit diye nitelendirerek, baz ahslar eletirmilerdi. Buras nere? Krgzistan deil, ya Avrupa, Asya ya Amerika deil! Kendisinin da arasnda yaayan halk, yeri nerede? Burada neler oluyor? siyaset, hayat ne durumda? lkesinin gelecei ne olacak? Bu konular yazmak varken, dnya apndaki meselelere deinmektedir! diye tenkit ettiler. Ben o kitab bu dnyaya ait olsun diye yazmtm. Bu yzden kozmopolit olarak adlandrldm. Hi darlmam, olsun, kozmopolit olaym. Bu kitab onlara cevap eklinde hakiki Krgz halkmzn gelenein n plana kararak, gnmz insannn etrafnda yazmaya altm. Herkes soruyor, srada ne var, nasl yazacaksn? diye. Bense duyuru yapmay hi gerek grmyorum. Eskiden, genliimde sylerdim, bazlar da gereklemezdi. Ne zaman eseri ortaya koyduumda, buyurun inceleyin diyeceim. Sa salim, huzur iinde olursak daha bir eyler yazmaya niyetim var. Bununla ben hep kendimi dndm yok. Milli edebiyatmz ne durumda olduunu, neler olup bittiini anlamak iin bir kitap, dergi veya gazete var m? diye baktmda hepsinin dank olduunu grdm. Bu yzden eski Ala-Too dergisin domas gerektiini anladm. Edebiyattaki gncel gelimelerin halka iletilmesi gerek. Krgz Edebiyat gazetesini balatarak byk bir ilke imza atm durumdasnz. Artk bunun kalitesini ykseltmeye aba sarf etmeniz gerekmektedir. Dnya ve Rusya edebiyatndaki gelimeler ve yeniliklerin Krgz edebiyat ile kyaslanarak, hangi yolda ilerlediimizi anlamak olduka nemlidir. Geriye kalan ne varsa ahsn ustalna ve becerisine kalmtr. Bunu yaz, unu yazma diye kimsenin mdahale etme hakk yoktur. En nemli olan n grl olmak gerek. HanKarde Kalemler Temmuz 2008
gi yaz tr olursa olsun, yazar hep insanln imdiki ruh lemi ne durumda olduunu ortaya koymaldr. rnein biz gen iken, edebiyat alannda alanlar herkes byk bir sayg ile karlarlard. imdi ise nelerin olup bittiini kestiremedik. Tabi ki her an kendine gre zorluklar olur. Bize den ise gazete, dergi ve iletiim aralar sayesinde halkla ilikiye gemektir. Toplumu destekleyen ve ynlendiren fikirleri ortaya atmalyz. Bu yzden Krgz Edebiyat dergisini ok gerekli bularak, sizlere sayglarm iletiyorum. Omor Sultanov: Evet. Bu konuda haklsnz, Birliimizin asl amac ve gayesi belli olmalym. Hani derler ya Hedefi olmayan gemiye hi bir esinti yardm edemez . Yazarlarmzla birlikte artlar el verdii kadar para biriktirerek gazetemizi yaynlamaya baladk. Birliimizin personeli nerdeyse yok diye biliriz. Olanlar da cretsiz almaktalar. Vatandalarmz yaynmzdan dolay byk bir sevin iindeler. ok sayda mektuplar aldk. Halkmzn ounluuna ulalmamasna ramen, ksa srede toplumun gnln kazandk. u bir hakikat ki, hepimiz gerek edebiyata susamz. Ayrca Cumhurbakanmzn zel yasa ile bina ve gerekli eyalar temin etmesi bizim iin byk bir gurur oldu. Gazetemizin daha ilk saysnda Dnya edebiyat Krgz edebiyatna neler verdi?, Krgz edebiyat dnya edebiyatna neler verdi? Tamamen edebiyat size ne verdi? ad altnda geen soru ile halkmzn nabzn yoklamtk. Ayn sorular daha yaknda gereklemi olan Kazakistan Yazarlar Birlii toplantsnda sorduumda, Gerekten ok zor soru imi dediler. Neden byle bir ihtiya duymu olabiliriz? Demek istediimiz u ki, bir lkeden ancak bir - iki edebiyat memleketini hakkyla temsil edermi. rnein Rusyada sadece Markes Kolumbiyay temsil edebildi. Ak sylemek gerekirse Manastan sonra Krgz halkn, devletin dnyaya tantan sizin eserleriniz oldu. Ayn eyi gazetemizdeki sorularn cevaplarnda da grdk. Bizde romanlar da yaynlanmaktadr. Yazarlarmzdan gbaev Pirpende. Cengizhan
47
ismindeki kapsaml romann okurlaryla buluturdu. Kendisi bu eseri Mool Cumhurbakanna ulatrmam isteyince, ben de bu ricasn yerine getirdim. Cengiz Aytmatov: u anda Cengizhan konusu moda haline geldi. Kazaklar ve Moollar bunun zerine epey younlatlar. Bu da Cengizhann 800. yl dnmnden olsa gerek. Elbette, bu devir bizi de ilgilendirir. Omor Sultanov: Bunun yan sra Aleksandr Makedonskiy hakkndaki Kkn Saktanov roman yaynland. Yazarmz daha nce Stalini ele almt. Kayn biraderiniz Seyit Cetimiov ky hayatn ok usta bir ekilde ileyen yazarlarmzdandr. u ana dek tane roman yuvasndan uurdu. Adeta bir krlang gibi hzl uuyor.
Malum olan Arhat romannn giri szn kendiniz bizzat yazmtnz. te o eserin sz sahibi sayn Kazat Akmatov ise u an aramzda bulunan Svetlana Suslovann iir semeleri zerinde youn bir almaya koyulmu durumdadr. Bir de Moskovada Omor Hayyamn tercmesi baslmak zere. Karnzdaki Turusbek Madlbaev yeni yazd Kkns roman iin Rus dln ald. Cengiz Aytmatov: Evet, iyi bilirim. O dl Rusyann topraklar dndaki yerlerde Rus dilinde yazlan eserlere verilir. Amalar Rus dilinin kullanm sahasn geniletmek. Omor Sultanov: ok sayda hikaye, iir yazld. Aramzdaki Mayramkan Ablkasmova, Sagn Akmatbekova, Medi Mamazairovalar iyi yazlar kardlar. Tabi ki bunlarn hepsi-
48
ni herkes kendi maddi snrlarnn yettii kadar ortaya koydu. Tenkitilerin Ak sakalllar olarak bilinen Keebek Asanaliev, Salican Cigitovlar br aleme gittiler. Onlarn yerini dolduran Kadrkul Dautov da aramza terif ettiler. Dramaturgiyamz nedendir sessiz kald. Yine de genlerimizin bu alandaki abalar bizi epeyce mutlu etti. Gazetemizde onlara geni yer vererek, elimizden geldii kadar destek kmaya alyoruz. Sizin kitabnz evirisini yaparak yaynlayan tercmanmz Mrzayan Tlmev de burdalar. te bu ekilde Krgz edebiyat durmakszn yoluna devam ediyor. krler olsun elimiz bo deil. Cengiz Aytmatov: ok iyi. Ben burada sizinle bir arada bulunmaktan dolay byk gurur duyuyorum. Yllardr byle kendi aramzda toplanarak, bir yurtla olamadk. imdi bir araya gelip, ba kaldrma zaman. Yazar kendi toplumunda, kendi halknda kymetli insan olmal. Bir kitab muhteem, biri sradan olabilir, fakat yazarlk kutsal bir kavramdr. nceleri bu hep byle idi. Gnmzdeki serbest piyasa ekonomisi zamanndaki edebiyatn her eidini gzden geirerek, gelime ve gerileme srecini takip etmemiz gerek. Eskiden Yazarlarn Zirve Toplantlar olurdu. Ya imdi Omor Sultanov: Onlarn az olmas bence daha iyi. Yaz yazmak iin el verili olan maddi artlar gelitirerek, yazlarn kalitesin arttrmak en mantkls Cengiz Aytmatov: Doru, salam bir ekilde her bir yeni kan esere hak eden deeri bierek, eksikliklerini tamamlamak bence de en iyisidir. Daha emin admlarla ilerlemek iin nce yayn evinizi asanz iyi olurdu Arkasndan oturum bakannn tantmyla air ve yazarlar ya sralamasna gre konuma yaptlar. Cengiz Aytmatovdan iki ya kk olan yazar, air, evirmen Mihail Rudov toplanty duygu dncelerini almak konuma hakk verildi. O Cengiz Aytmatovun son 10 sene ierisinde kalem sahiplerinin gncel kltrel hayata ynelmeleri hakkndaki fikirlerini destekledi. Ayrca gemii hatrlamaktansa ileriye ynelik almalarn arttrlmasnn altn izdi.
Mihail Rudov: Bu konuda Ebed Nianl (Tblk Koluktu, Venaya Nevesta) yazarn romanlar arasnda en iyilerinin biridir. Yz Yze, Erken Gelen Turnalar, Beyaz Gemi eserlerinde n plana karlan manevi deerler, hayatn ycelii krmz damar izgisi gibi bu son eserde de gsterilmitir. Ben, duygularm ancak bu ekilde anlata bilirdim. Bir de Ekim devrimi ncesi ait Terentievin evinin aydnlarn nde gelenlerine, yazarlara verilmesi ok gzel oldu. Ayrca bu bina Yazarlar Birliinin gemite de merkezi olmutu. Para peinden koan birilerinin gelip de bu binann yerine i yeri kurmak iin elimizden alrlar diye korkuyorum. Bunun tedbirini almak gerek. nk gnmzdeki gelimeler bunu aka gsteriyor. Ben bu istenmeyen olaylar ancak bir araya gelerek stesinden geleceimize inanyorum. Edebiyat hayata manevi g katarak, gidiat olumlu yne deitirebilir. Bu alanda younlukla almalyz. Maalesef internet topluma, zellikle genlerimize olumsuz etkiler yaratmaktadr. Kitabn sihirli manevi gcyle hibir ey kyaslanamaz. Edebiyat devletimizin ortak milli zenginliimiz olarak bilinen ebed abidesidir. Bu yksek ideallerin yrtlmesi iin Yazarlar Ktphanesini oluturmay tavsiye ediyorum. nsanlarmz ve yazarlarmz bunu drt gzle beklemekteler. Bir sr imzal hediye kitaplar kymetini bilmeyenler tarafndan pe atldklarn grnce ister istemez zlyorum. Tpk yetim ocuklar gibi. Pahas bilinmeyen o kitaplar fabrikada tuvalet kad yaplmaktadr. Bu meseleyi hep birlikte zmemiz lazm. Ben de nl Rus kalem sahiplerinin verdii kitaplar var. Aleksandr Kitoviin 1931-yl, Fiksinin 1932-yl, Jounsun 1933-yl baslan kitaplarnn yan sra ok sayda merhumlarn hediye eserlerini nereye teslim ederim. Bence bunlarn saklamak iin Yazarlarn zel Ktphanesine ihtiya var. Bylelikle btn yce apl kitaplar toplarsak, Krgzistann medeniyet oca ortaya km olurdu. Her trl yataki yazar ve okurlarn kolaylkla ulaabilecei sonsuzluk ant olurdu. Elden ele geerek dnyay dolard. O ktphanede yazarlar iin sat kesi de oluturula bilirdi. Yeni Birlii ben bu uurda can gnlden
49
aba sarf ederek ktphanemizin zenginleerek, iek amasna vesile olmasn isterdim. Cengiz Aytmatov: En nemli yaplmas gereken mesele. Sradaki konumay tenkiti, edebiyat Kadrkul Dautov yapt. O Cengiz Aytmatovun Krgz Edebiyatn dnyaya tantmasndaki usuz bucaksz katksna deindi. Ona gre yazarn Rus dilinde iyi yazabilmesi byk bir etken olarak dnya apna kmasna temel neden olmutu. Eer sadece Krgz dilinde yazsayd bu kadar baarl olmas pheli olacakt. Kadrkul Dautov son olarak Krgz Edebiyatnn ada durumunu deerlendirerek szn noktalad. Bir sonraki konumay oturum bakan air ve yazarlara tantmn yaparak, Rus dlnn sahibi Turustbek Madlbaya verdi. O Kkns romannn yazl, internet araclyla abasnn arkasnda dle layk grld hakknda anlatarak, kendisinin 30a yakn dil bildiini, hali hazrda tercmenin eksiklerini giderme, tercmeleri ngilizce, Rusa, spanyolca, Franszca vs. yabanc dillere tercmelerin kalitesinin arttrlmas amacnda Birlie Tercme Merkezi amay ve kendisinin yntemini tavsiye etti. Grmede K. Ambaev, K. Saktanov, S. Cetimiev vs.sz ustalar da kendilerinin dnmeye sevk eden fikirlerini ortaya srdler. Yuvarlak Masa sona ererek, Krgzistan Yazarlar Birlii bakan Omor Sultanov nl ve aksakall kalem ustasnn grmeye terif ettiklerinden dolay btn yazarlarn adna memnun olduklarna bildirerek, gelenei devam ettirmek zere Yazarlar Evine yine beklediklerini belirtti. - Bundan sonra kendi Evimiz var ki, kesinlikle gelirim. Ne kadar yerleri gezip, acayip eyleri grsem dahi, z yurdum, sizin gibi meslektalar ile fikir al verii yapmaktan iyisi yoktur, - diye Cengiz Aytmatov Yazarlar Birliine salk, yaz ilerine baarlar diledi.
1000. Ylda Cumhuriyet Altn dl

Doumunun 1000. yl dolaysyla KAGARLI MAHMUT YILI ilan edilen 2008 ylnda, Trk Dilinin lk Gramer Kitab Kagarl Mahmutun Kayp Eseri KTABU CEVAHRN NAHV F LUGATT TRK bulana AYB tarafndan 1000 Cumhuriyet Altn dl verilecektir. Duyurulur.
1000
50
51
TRKMENSTAN
Aytmatov-Yeni an Mevlns
ORAZ YAMUR
1983 ylnda Trkmenistann byk klassik airi Mahtumkulunun doumunun 250 yl dnm Sovyetler Birliinin seviyesinde hem Akabatda hem Moskovada tantanal bir bayram havasnda geiyordu. Akabatdaki etkinliklere dnyann bir ok yerinden airler, yazarlar, bilim adamlar katlyordu. Akabada Cengiz Aytmatov geldi. O zamanlar bizim hepimiz Aytmatovlardk. Onun, nerede olsa olsun bir szcni bile iitdigimiz zaman, hemen alrdk, inemeden yutardk. Aytmatov Akabada ilk kez geliyordu ve katlmclarn arasnda en hratls, gnlmze en yaknyd. Ben onun en bir ufak hareketlerine de ihmal etmeden gzlerime resim gibi ekiyordum. Dorusu, biz o yllar Aytmatovun eserleri ile nefes alyorduk. Anekdot gibi bir olayda yadmda: Arkadalarmzn birisi evleniyor ve gelini ile bir-bire kaldnda; Sen Aytmatovun hangi eserlerini seviyorsun? diyor. Gelin:Ben sadece Deve gzl hikayesini okudum. diyor. Evlenmi kii sinirli sylyor: Nikah klnmadk olsayd, sana evlenmezdim. Aytmatovun eserlerinin tmn okumadan yaamak olurmu? demi. Aytmatov Akabada geliyormu diye iittiimde benim hatramda kalm bir olayda aklma geldi: niversite yllarmda kyl bir kza ak olmutum. Ama o kz bana hi bakmyordu. Ak mektuplarm cevapsz kalyordu. Gnlerin birisinde bir dergide Aytmatovun gen ve ylesine yakkl resmine rastladm. O foto bana ok benziyordu. Dnmeden hemen o resimi ak mektubumun bir yanna yaptrarak kza gnderdim. Kyl kz Aytmatovu nebilsin?! Benim, fikrimce kz resime bakarak, knltf bana dnmeliydi. Byle yakkl yiidi karmayaym demeliydi. Bu kez cevap beklenendende abuk geldi. yle cevap keke hi gelmeseydi. Oraz bey! Sen benim hakiki sevgilimin resmini gndermiin. Teekkr ederim. Senden aldm mektup son mektup olsun! imdi o gemi gnleri hatrlayarak, tiyatro sahnesine gzlerimi krpmadan bakyorum. Orada masa banda Aytmatov oturuyor. Onun yzndeki en ufak detaylar bile gzden karmyorum. Kyl kzn aknn nedenlerini aryorum. Aytmatov hi bir hilesiz, biraz gaml gzlerini bir noktaya ynlendirerek gz kabaklarn krpmadan uzak bakyor. Biilmemi, kabark ve gr salarn sa elinin parmaklaryla zaman-zaman daraklyor. Aytmatov glmsediinde o kadar yakkl oluyor, sanki tm dnya glyor. O kendisini yle rahat tutuyor, kimse ona haval yada yukardan bakyor diyemez. Dnya apndaki byk hrat Aytmatovun tabiatna zarar vermeye imkansz gzkyor. Bunu doru dnen her kii duyabilyordu. Onun evresindekilere ok dikkatli bak hem bunun kantlarnn birisiydi. Bu byk yazarn yznden, hatda fotolarndan bile ok deiik bir mihribanlk, olaanst bir kendisine ekicilik, seninle ok yakn bir duygudalk akdan ak coup tayordu. Belkide kyl kz bu durumun farknda olduu iin Aytmatova sevgilim demidir. Aytmatovun auras-insanlara bol-bol verdii, insanlarda retdigi enerji hakknda okok ayrntl ve uzak sohbetler yaplabilinirdi. nsanlarn Aytmatova verdii enerji hem ok yksekdir. lham kaynam halkdr. diye yazar ok tekrarlyordu. Tiyatro sahneKarde Kalemler Temmuz 2008
52
sine bakan gzler Aytmatovdan bakasn grmek istemiyordu. Byk Mahtumkulu hakknda sylemek sras Cengiz aamza geldiinde o kadar kuvvetli alk yamaya balad ki, imdi-imdilerde o gzel frsat gz nmde canl gzkyor. Aytmatov mikrofon nnde beklemek durumunda kald. O sa elini yreine yetirerek birka defa ba ese bile grlt devam etdi. Aytmatov gen bir delikanl gibi heyecanland, mikrofona kolay durarak: Minnettarm, minnettarm! dedikden sonra alklar bitdi. Aytmatov her iki elini ne aarak, dua okuyan gibi sylemeye balad. Cengiz aa Mahtumkulu hakknda tarihi bir konuma yapd. O kadar manili bir konumad ki, o cmlelerden mcevher retdiini her kes biliyordu. Aytmatovun paylad mcevherleri tartmaya terazi bulunmayacakd. Millet Aytmatovun yalnzca yazar deyil, stelik ok derin bir felsefeidiine yine bir defa ahit oldu. Onun konumasnda yle msralar vard: Trkistanda on sekizinci yz Mahtumkulunun iirlerinin yz yldr. yl
Ben Aytmatovu dndmde, nedenini bilmiyorum ama boynuzlar byk-byk dall, Sibirya geyii gz nnde canlanyor: yorulmak yok, korkmak yok, enginleriyokular bilmek yok, kar-buzu, frtnay bir kurua almak yok, hr ve zgr geyik. Aytmatov bir aala orman olmayacan okdan bilen insan. O Daistanl air Rasul Gamzatovun, Balkan Trklerinden Kaysn Kuliyevin, Kalmk airi David Kuultinovun, Kazak airi Olcas Sleymanovun, Muhtar ahanovun, Krgz sinemacs Tlemi Okeyevin, Trkmen bestecisi Nuri Halmmmedovun ve yine onlarca edebiyat, sanat insanlarnn dnyaca tannmasna destek oldu. 1994 senesinde Trkiyede yaplm olan Trk dnyasnn kurultaynda Trk dnyasnn yeni ufuklar ama abalanna byk desteki olmudu. Biz Aytmatovla son kez Elazda buluduk. Yazar eskisi gibi evresindeki insanlara coulu, ho bir hava paylyordu. Elbetde, o bioenerjiyi daha bol-bol datyordu. Ben Aytmatovla selamladmda iki elimle tokaladm. Eer yreim el olsayd, ben elimle tokalaardm. Dnya insanlarnn gnl avcs olmu, onlara yaam umudunu vermi romanlar, hikayeleri yazm o kudretli parmaklar cangnlden skmak ne mutlu! Benim Turkmenistandan geldiimi renince gzleri daha parlak bakd. Oo, ok iyi. Ben Trkiyede her admda Trkmene balanm heykel gryorum. -Aytmatov gzleriyle yukary gsterdi. Yukarda, byk Harput tepesinde Balak Gazi beyaz at zerinde yeni zafere uuyordu. -Trkmenistan nasl? Sonra biz Trkmen stan la ilgili uzak sohbet etdik. O sohbet srasnda bana bir soru yneltdi. Bizim bir flosofumuz var. Karladmda bu soruyu ona veririm diyordum. Siz-de onu bana yneltdiniz. dediimde, Cengiz aamz k bahara dndrp glmsedi. Sonra ben ona kyl kzla ilgili bamdan geeni syledim. O gzel
Mahtumkulu dnya iir hazinesine girmi airdir, iirle sylemi akldardr. Byk yazarn bu cokulu konumas birka defa alklarla kesildi. Aytmatovun gnlne en yakn airlerin birisinin Mahtumkulu olduuna hi tereddt kalmad. Ben o kadar heyecanldm ki, Aytmatovu hemen beyaz ata bindirerek, ehir-ehir, sokak-sokak doladrmak istiyordum. Aytmatovun ne kadar yiit ve cesaretlidiini oklar biliyordu. Gerei sylersek, Aytmatov Sovyetlerin snrlar ierisinde Trkln-Trkseverliin en kuvvetli lokomotifi olmudur. Sovet zamannda Trk dilli halklarn yardmcs, gnl kvancyd. Mslmanlna, Trklne ve fukaralna ramen Aytmatov Sovyetler Birliinde, sonra dnya apnda en nde gelen yazarlarn seviyesine ykselmeyi baard. Demir perde Aytmatovun kudretli kaleminden aciz geldi.
53
bir kah-kaha yapd. He-ey, sevgiler uzun zamandr unutuldu gitdi. Ol Trkmenistanl dostlarn hatrlad, onlara selam gnderdi. Trkmenistana zar oldum. Ka seneler oldu Trkmenleri grmedim. 2008 de Mahtumkulunun doumuna 275 yl oluyor, besteci Nuri Halmmmet-de 70 yayor. Davet etseler varrm. Halmmmedovun mzii o kadar derin ki, dinlediinde gecenin geeni duyulmuyor. Ben Aytmatovdan soyadnn ne anlama geldiini sordum. O bu gne kadar soyad ile hi ilgilenmediini, ama ok enteresan soru verdiimi syledi. Ayd-arapa toy, bayram demekdir. Trkiye trkesinde baka anlamda da kullanlyor, mesela- bana ayd. Mat-Muhammet isminin Orta Asyada ksaltlm tr ve bir ismin eki olarak kullanlyor: Mmmet-Mat-Met-Mt. Aytmat-Muhammedin bayram yada Muhammede ayd-Muhammet mmeti demekdir. Aytmatovun eserleri hakknda yazlm makaleler, kitaplar az deil. Aytmatov yeni edebiyata ok-ok yenilikler getirmi bir yazardr. Edebiyatn tm insan meselelerine kolaylamasnda Aytmatovun baans snrszdr. O tarih ya gelecekle ilgili olsa bile bu gn gstererek yazyordu. Byk yazarn her bir eserinde kelimelerin, cmlelerin, msralarn arasnda bile gzel kokulu felsefe havas dolu-doluydu. O ne kadar ar insan trajesini yazsa-da okur yaam umudunu salam saklayabiliyordu. Aytmatov insan reni konusunda ok derinlere ulam nadir bir yazardr. Aytmatova bizim amzn Mevlanas diyebiliriz. amzn Mevlanas bizi ok-ok erken alatd. Tek Trk dnyas deil, tm dnya kltr ksz kald. Aytmatovun lmyle mevcut olmu boluk yakn bir zamanda dolacaa benzemiyor. Yeni evin cennetde olsun, Cengiz aamz!
54
55
KIRGIZSTAN
Aytmatov Uzay - nsan ve lem

ABDILDACAN AKMATALYEV CENGZ AYTMATOV VAKFI BAKANI AKTARAN: HALT ALAR
Cengiz Aytmatovun Kassandra Damgas adl romannda ele alnan kresel sorunlar tm hissiyatmla hissedip dnceden dnceye dalarak okudum. Dnya ile uzayn sonsuz boluunda hayata devam edebilmek iin halkmzn dnce sisteminin en ulu kutsal sentezini gsteren, talara yaz yazarcasna grkem, estetik ve derin anlamlar bnyesinde barndran mr ile lme, insan ve topluma dair birok ataszn hazrladm: yiden ktnn domas kayptr, ocuun doduuna sevinme, doacana sevin, Anne ocuu dourur, onun karakterini dourmaz, Biri mark olsa, dieri oturakl olur, Erkek ocuun iyisi babann an, kz ocuunun iyisi annenin an. v.b. Bunlarn dnda keskin bir hkmle Doma! diyorlar. Peki niin? Husumetten mi, fark edememekten mi? Kstahlktan m, bencillikten mi?!.. Aytmatovun evrensel fikir yrtebilme gc ona insanlk ile alem geniliinde insan yaantsnn, kaderinin gelecekteki evrimi hakknda sz edebilmesine imkan tanmaktadr. Aytmatov dnyann drt bir ucunda yaayan halklarn psikolojisini kriminal duruma bal olarak deitiini uzaydan tespit eder. Uzay yazar iin sadece alem deildir, insan ruhunun zenginliidir. Ruh ise insanolunun ebed kategorisidir. Cengiz Aytmatovun alemi mesafe ve zaman olarak snrlanmayan snrsz tm dnyadr. Aytmatovun uzay insan entelektinin zirvesidir. Yazar insanolunun kendini tanma srecinin en zor basamaklarna, toplumun ve dnme gcnn i dnyasna, karakterine, kurallarna, genetik bilimindeki teorilerin insann yaamas iin rolne ve biokimyevi, mutosyon metodlarn bireyin psikolojik gelime srecine etkisine, mendelizm ile darvinizmin konseptine, insanolunun embriyon geliimine bo yere ilgi gstermediini grmekteyiz. Embriyon geliimi organizmann zel gelimesi ana rahminden balamasyla, onun tm dnyevi sosyal, psikolojik, felsefi, ahlaki ve estetik anlama sahip oluu Kassandra Damgas romannn ana temasn oluturmaktadr. Kassandra Damgas embriyonun hayattan, dnyaya gelmesinden, gelecekte stlenecei sorumluluklardan ve grevlerden vazgemesi ve bunu topluma iletmesidir. Kassandra damgasyla insanolunun kaderini renebilmekteyiz. Onun hayat kendine deil, biyosfer ile geosfere baldr. Kassandra damgasnn verdii sinyali umursamamak insan ile alemin sonsuzluuna ve geliimine nem vermemektir. Tribn gazetesinin sorumlu yaz ileri mdrne uzaydan gelen haber insanlk tarihinde dnya apnda sansasyonel neme sahipti. Bu haberi yaynlamak ne kadar gurur verici ise de o derecede de sorumluluk tamay gerektiriyordu. Bu yzden yaz ilerinin toplants aceleyle yaplp Eri oturup, doru konuup bu haberi halka iletmeye karar verdiler. Muhabirlere birileriyle bu olay hakknda fikir al verii yapmak, telefonlara ve fakslara cevap vermeye, okurlar gazete binasna almak iin
56
emir verildi. Bununla birlikte Tribn gazetesi ilk defa gelen sansasyonel ans karmamaya, bu haberi ivedilikle halka vermek istemiti, nk biraz ge kalsa bu haberi baka gazetelerin yaynlamas kanlmazd. Uzaydan dnyaya geri dnmekten vazgeen, uzay istasyonunda yapayalnz kalan bir yandan Rus bilgin, dier yandan Filofey kendine uydurma nam alan Andrey Andreyevi Krltsov ilmi kefinin dnyadaki anlam hakknda Papaya yazd mektubunun ierii insanolunun emribon geliimine, kaltma, ontogemez ile filogeneze, genotipe, genefonda, bioerke, biosenteze, biomatiriya taklp kalr.. Anne rahminde embriyon henz olumaktayken altnc his trnde kaderini ve nasl bir dnya grne sahip olacan hisseder. Eer hissettikleri negatifse embriyon hayata gelmekten vazgeme zelliine sahiptir. Filofeyin deney metodu ilmi buluu uzaydan k gndermekle anne karnndaki ceninlerin toplum iin iyi ve kt biri olacan haber verir. Embriyonun negatif tepkisi annelerin alnlarndaki lekeden belli olur. Eer o leke ve benek varsa sadece anne baba deil, tm insanln endielenmesi gerekir. Filofeyin teorisine gre negatif Kassandra embriyona kendi isteiyle hayata gelmemesi; savalardan, kan dkmeden, yoksulluktan, zntden, beladan uzak olma garantisini verir: Benim elimde olsayd, dnyaya gelmezdim. Sizin sorgulamanza cevap olarak beni ve yaknlarm gelecekte bekleyen ktlklerden, felaketlerden sizin anlayabileceiniz ekilde iaretler gnderiyorum. Eer gnderdiim iaretleri zebilirseniz bilin ki ben domay deil kaybolmay tercih eden ve kimseye yk olmak istemeyen Kassandra embriyonuyum. Siz soruyorsunuz ben ise cevap veriyorum: Yaamak istemiyorum!.. Ben Kassandra embriyonuyum.! Hala benimle vedalamak iin ge deil, ben buna hazrm. Ben Kassandra embriyonuyum, birok gn kendim hakknda anlamanaz bilgi vereceim. Ben Kassandra embriyonuyum, size iaretler gndermeye devam edeceim. Ben Kassandra embriyonuyum, domak istemiyorum, istemiyorum, istemiyorum!..
Belki Filofeyin teorisinin gereklii vardr: O halde birok abort yaplp birok bebek p kutularna atlmazd. Onlarn vebali kimde? Gelecekte Hitler gibi diktatrler ortaya kmazd, Yugoslavyada, Karabada, eenistanda kanl savalar, mafya, eroin, hapishanelerdeki ekyalar olmazd. Belki gelecekteki Kassanda embriyonunun anne ve babas iin de bu sinyaller gereklidir. Dnyada hayatn devam etmesi iin insan nfusunun nemi yoktur. Nkleer, biyojik ve kimyevi silahlar retme ii son bulur. O zaman iyilik ktl tamamen yener. Bu topya m, fantazi mi, ilzyon mu yoksa hipotez midir? nl Amerikal ftrolog Rober Borkun Tribn gazetesindeki uzaydan gelen iaretlere onun ilmi bak as toplum iin gerekliydi. O hangi durumda olmay istiyor?! Onun kendi fikri dier insanlarn fikirleriyle uyumazsa ne olur? O ilmi prestijini hayatnn sonuna kadar koruyabilir mi? Bork Tribn gazetesindeki haberi ei Jessyden duyduunda buna o kadar nem vermemiti. Fakat Kassandra damgas hakkndaki dnce onun i dnyasna huzur vermedi. Genliinde insanolunun hayatnna dair dnd entelektel modelleri oluturma hakkndaki projelerinin savunucusu olmasnn srrnn er ge zlmesini bekliyordu. Kassandra damgas etrafndaki olay Borkun hayal iin bakalaryla aktan aa mcadeleye gtrmesi kanlmazd. Cengiz Aytmatov Bork tiplemesiyle hmanist, realist, izgi sahibi, bilimin gelimesi iin mcadele veren bir bilgin tipini baaryla yaratmtr. Yazarn duruunun kahramannn tarafndan olduunu sylemesek de hal ortadadr. Kahraman olaylar analiz eden en ba merkezdir. Borkun bilim dzeyi, insanl, prensip sahibi oluu, bakanla aday olan Oliver Ordak ile yapt telefon konumasnda da belli olur. O Filofeyin teorisini dierleri gibi korkmakszn kabul eder. Her eye akl, sabr ve mantkla yaklaarak bilimde nemli bir buluun bir tr olarak kabul eder. Borkun dnyadaki Filofey olarak ortaya k-
57
mas da yazar tarafndan psikolojik adan olduka inandrc biimde ele alnmtr. Yazarn tahkiye ettii gibi, kahramann sadece tecrbesi ve engin bilgisi Filofeyin teorisine objektif deerlendirmesine imkan veriyordu. Bilgin toplum huzurunda fikrini aklamay uygun grmtr. Onun makalesinde nsan kavramn sosyal, felsefi, biyoloji, psikolojik ve etik ynlerden ele alp Filofeyin teorisinin gerekliini ilmi temelde perinlemesi hayatnda en ciddi problemlerin biriydi. Bu yzden yazar kahramannn ylesine uzay idealiyle ilgili sadece fikrini belirtmemi onun i dnyasn da tasvir etmitir. Kahramann birok yl sren ilmi aratrmasnn sonucu da er ge Filofeyin teorisine yakn bir bulguya ulamasna az kalmtr. Borkun hayat da uzaydaki Filofeyin hayatyla sk skya baldr. Tek kz da, ei de Borku bu fikrinden vazgeirememilerdir. O buna hayatn adamtr. Hayatn anlam, insanolunun kaderi, hayat ve lm, dini inanlar, iyilik ve ktlk, hayvanlardan uzaydan gelen iaretlere kadar bir anlam verme arzusu Borkun kaleme ald ilmi makalesinin temelini oluturmaktadr. Kassandra damgas bizi ikna ederek kendi siyasi hedeflerine ulamaya alan hatiplerin syledii gibi bizi kk grme ve rezil etmenin iareti deildir. Bu kk sinyal bizim byk sorunumuzun kk bir iaretidir. Fakat toplum Borku anlamamaktadr. Onun ismini, prestijini ktleyen yaynlar yaplmaya balar. Onun szlerini dinlemezler, adeta onu yerden yere vururlar. Bu trajedi ilk olarak insanolunun kendini idealine adadn gsterirken ikinci olarak insanlarn merhametsiz ve vurdumduymaz olduklarn gstermektedir. Aytmatovun kahraman yine acmasz bir trajedinin iinde bulur kendini. Trajedi sadece lm deildir. Yazar kahramann bandan geirdii olaylarn en bandan itibaren psikolojik bakmdan bu trajediye hazrlad ortaya kan sonu kanlmazd. Borkun bilime olan inanc ve aktiflii, gerekilii bu trajediyi ortaya karr. Polis kadn eroin mafyasyla grme yaparken onun alnnda Kassandra damgas peyda olur ve o gelecekteki douraca ocuunun gelecekteki trajedilerden haber verdiini anlayamaz. Ya ocuu byd-
nde bir mafya yesi olursa ne olacak? Byle bir ocuun dnyaya gelmesi doru mu? Bu tr insanlarn dnyaya gelmesinde niin sadece kadnlar sulu? Ya erkekler? Embriyonla onlarn herhangi bir ilikisi yok mu? Oliver Ordokun i dnyas Robert Bork ile Antony Jungerin dncesine ters dmektedir. O kendi menfaati iin her eyi satmaya hazr. Onun iki yzl entrikalar, seim srecinde de gn yzne kar. Borkun fikrini rendikten sonra onu kokumu siyasete sokmaya alarak her trl frsat sadece kendi baars iin kullanr. Aytmatovun tasvirinde kahramann trajedisi manevi dnyasnn zayfl ve siyasi tecrbesizliidir.Rahip Filofey tarafndan adlandrlan bu insan itibar genetik aratrmalar hedeflemektedir. Gerekte ise bu ruhumuzun kendine olan inanc ve medeniyetimizin k ve agresiflemesidir. Heyecan, fke, nefret, dar dncelilik miting yapanlarn ruhunu sel gibi kaplar. Ate yakmak iin bir kibrit yeterlidir. Bu durumu sezen Oliver Ordok semenleri Filofeyden ve Borktan intikam almalarn ister. Semenler de onu bakan olarak seeceklerine dair sz verirler. Sahtekarlk gerei ezmeye alr, kalitesizlik temizlii kirletir, ayaklar altna alr. Gerek lk atar fakat onu hi kimse duymaz, duymak da istemez. Dnyadaki hayat sadece ktlkten, sahtekarlktan, cahillikten, iki yzllkten ibaretmi gibi bir imaj yaratr. Bu kendince bir trajedidir. Fakat yazar Antony Yungerin parlak karakteri araclyla iyilikten midi kesmemek gerektiini ifade eder. Antony Yunger, gven, gelecek ve prestijdir. O ak yrekliliiyle Oliver Ordokla ilikisini kesip Bork ve Filofeyin dncelerini savunur. Topluma Kassandra embriyonu teorisini anlatmak gerektiini anlayp Bork ve Filofeyle canl balant gerekletirmeye alr. Nesiller arasndaki balardan insanolunun tarih sayfalarnda Yce deal, nsann Yceliinin ebed olarak yaayaca belli olur. Cengiz Aytmatovun kahramanlar Onurlu Hayat savunurlar. Aytmatov nceki eserlerinde (Ak Keme, Deniz Boyunda Koan Ala Kpek) insanolunun yaratln kadim atalarn tarihine dnp felKarde Kalemler Temmuz 2008
58
sefi boyutta anlamlar olan destan ve efsanelerle badatrarak zmlerken Kassandra Damgasnda ise insanolunun nasl yaratld sorusuna gnmz ilmi teknolojik devrimin byk imkanlarndan yola karak cevap aramaya alr. Tabiatn uyumu bozulmakta, yzeysellik ve yapaylk artmaktadr. Fantastik Cengiz Aytmatova yakn bir olgu. Gn Olur Asra Bedeldeki uzay sorunsal bu romannda devam etmektedir. Uzay, dnya, uzay! Astronotlarn bilinlerindeki devrimsel yeniliklerin Filofeyin dncesinde yorulmas bouna deildir. nemli ilmi bulular sadece uzay istasyonunda yaplabilmekteydi. Cengiz Aytmatov fantastik fikirlerin yaratcsdr. Fakat onun bu dncelerinde gerein bir tohumunu grmek mmkndr. Aytmatov romannn sujeti ve olaylar dinamik ekilde gelimektedir. Kassanda Damgasnn kompozisyonu ve temas yazarn nceki eserlerinden tamamen farkldr. Eser gazete makalesi trnde yazlmtr. Yazar iin olay ama deildir. Kahramanlarn davranlarndan diyalog, fikir yrtme arlk gsterir. En nemlisi genetik biliminin problemlerine felsefi, psikoloji ve etik adan yaklar. Romandaki sorunlar tm insanla aittir. Filofeyin Kassandra embriyonu teorisi tm insanlk iin bir trajedidir. Dnyann uzay ile ilikisi eserin esasn oluturur. Aytmatov kahramannn psikolojisinin derinlerine inmesi bouna deildir. Filofey ilmi teorisini anlatmakla yetinmez ayn zamanda onu pratikte de karlalabilecek bir olgu olarak gsterir. Uzay aratrmalarnn kazanmlar insanlar iyilik ve birlik iinde yaamaya arr. nk birok meselenin zm insanlarn elinde deil! Hangi sistemde yaarsa yaasnlar her zaman her yerde insan yce bir varlktr. Filofeyin dncesini sosyal, biyoloji, dini, etik ve felsefi adan ayrntl incelemek gerekir. nsann kutsallndan phe etmemek gnmzn genel problemlerinden biridir. Fakat iki ayakllarn hepsi insan m? Doacak ocuklarn hepsi gerek insan olabilir mi? O da insan m? eklindeki Krgzlarn basit sz nereden kmtr? Filofeyin teorisinin Amerikan Tribn gazeteKarde Kalemler Temmuz 2008
sinde yaynlanmas tm insanlarn tylerini diken diken etmitir. Anne ve baba gelecekteki ocuundan nasl vazgeebilir? ocuu neden terbiye edemesin? Her zaman Kassandra embriyonu negatif iaret verirse insanolunun nesli tehlikeye girmez mi? Kassandra embriyonlar dnyay kaplarsa insanln durumu ne olur? Bu, iyi babann kakla topladn kt olu kovayla dker; iyiye yana, ktden ka; babann namusunu hayrsz olu kirletir; iyiyle gezersen nam kazanrsn ktyle gezersen rezil olursun, demektir. Filofeyin teorisine inanabilir miyiz? Nkleer silahlar yeryzn yok etmeye hazr olan fanatik bir diktatrn eline geerse neler olur? Atom bombasnn babas Saharovun kendi dncesinden vazgemesi bundan kaynaklanm olmasn?! Medeniyet insanolunun geleceini teminat altna alabilir mi? Filofeyin teorisine kar rportajlar yaplp mitingler yapld. nsan haklar hani nerede? Bu anayasal dzeni bozma giriimi deil mi, demokratik lke bu mu? Bireyin hayatna karmaya, belli bir sistem iinde yaatmaya zorlamaya kimin hakk var? Bu durumdan Amerikan bakanlna aday olan Oliver Ordak da kendi karlar iin elinden geldiince faydalanp kendi itibarn artrmaya alt. Amerikallar Filofeye Rus ajan dediler, inliler ise sosyalizmin dman, baka insanlar ise uzay eytan, anarist olarak ad verdiler. Ve onu ldrmek iin uratlar. Sadece ftrolog Robert Bork Filofeyin teorisindeki gerei grebildi. Okyanusta zgrce yaayan balinalar ile uzaydaki ilmi bulu ortasnda gizli bir balantnn olduunu farketti. Niin balinalar sr halinde gece vakti kyya vurdular? Balinalar... Sadece balinalar deil Kremlin duvarnda uzun zamandr yaayan bayku da bu dnyada bir felaketin olacan hissetmekteydi. Sosyalizm. Kapitalizm. Demokrasi. Yazar Kremlinin etrafndaki mitingilerin fkeli halini filmlerdeki gibi gereki ve canl tasvir etmektedir. Demokratlar ile muhafazakarlar. Fidelciler ve sadistler. Leninciler, Stalinciler ve Hitlerciler. Enternasyoneller ve milliyetiler. Emekliler ve genler. Sava isteyenler ve savatan nefret edenler. Kimse kimseyi dinlemiyordu. Bar, arlar...Silahllar sava
59
istemeyen bir genci dvyorlard. Baka bir grup ise gen bir kz canl canl yakyordu. Kimse kimseye kar herhangi bir sorumluluk tamyordu. nsanlklarn tamamen kaybetmilerdi. Anari her yere hakimdi!.. Romanda fantastik fikirler, kahramanlarn ok olmasna bakmakszn tarihi insanlar Hitler, Stalin, Gorbaov ve Saharov gibi isimler de geiyor. Tabii ki yazar bunlar bouna hatrlamyor. Onlarla balantl hayat deirmeni eitli ekillerde dnmekte. Bu yzden onlarn tarihte aldklar yerler de farkldr. Romanda uluslar aras Isk Gl forumundan da bahsediliyor. Forumun katlmclar insanolunun hayat hakkndaki bak alar da bir kaynaktan besleniyor. Romann kahramanlar da forumun katlmclar olduu dnlmektedir. Yeni dnce yrtme, bilgi sahibi olma, entelektellik, dnyann gelecei, savaa olan nefret, insan bilincinin evrimi, halk arasndaki ilikilerin etii ve felsefesi, genler, ilim, eitim-retim, kltr koruma v.s. Bunlar Isk Gl forumu katlmclarnn uluslar aras toplantlarda grt sorunlardr. Cengiz Aytmatovun forum toplantlarnda yapt konumalarn anlam an talepleriyle uyumaktadr. Yazarn gazetelerde ele ald yazlardaki dnceleri, romannda yce, ilmi ve fantastik bir ideale kadar ykselmitir. Yazar Moskova ehrinde 1978de genetik zerine uluslar aras konferans dzenlendiinde Komsomolskaya Pravda gazetesinin muhabiri biyoloji doktoru L. Kiseleve u soruyu bouna sormasa gerek: Baz biyologlar insan organizmasnda doutan iyilik ve ktlk, fke ve efkat geninin bulunduu sylyorlar. Genetik uzmanlar bu konuda ne dnyorlar acaba? Bunun zerine Kiselev dz ve
ak cevap vermekten kanp belki yledir, belki byledir biyoloji ve genetik ilimlerinin objesi olur diyerek anlalmaz kaamak bir cevap vermitir. Bu muhabirin sorusuna Cengiz Aytmatov bu eseriyle sanki cevap veriyor. Dnyann drt bucan gzlem altna alan Filofey Rus bilgin Krltsovdur. Onun mr zorludur. Sava zamannda dnyaya gelen ocuk anne ve babasnn kim olduunu bilmez, babas belki nazi Almandr, annesi ise ocuu terkedip gitmitir. Fakat btn bu olumsuzluklara ramen okuyup, kendini yetitirip bilgin olmay baarmtr. Filofeyin teorisi durup dururken kmamtr. Filofey Andrey Andreevi Krltsov, tm bilimini yeni insan trlerini anonim ekilde ve yapay yollarla yaratma meselesini zmeye adamtr. Yeni insan trlerinin dnyevi ve tarihi bir anlam vardr. Dnyaya gelen ocuklarn anne ve babalarn bilmemesi gerekir, onlar ocuk yurdunda yetitirip renim grmelerini saladktan sonra komnizme bir an nce geebilmek iin btn ilimlerden faydalanmalarn salamaya almak gerekir. Bunun iin Andrey Krltsovun enstitsne maddi manevi btn imkanlar verilmitir. Hapishaneye dm bayanlar zerinde genetik deneyler gerekletirilmitir. skrod terimi mankurtizmin yeni tipi, 21. yzyln ideolojisinin valyeleri olmalar gerekir. Bilgin kendi teorisi zerinde byk bir evkle almtr. Anne baba efkati grmeden byyen, aile ortamn hi yaamayan bilginin yrei sanki buz balamtr. Krltsov ilmi pratiinde deneyden deneye geip insanolunun kaderiyle oynadnda Runa Lopatinaya tutulur. Krltsov bilimsel deneylerini hapishanedeki bayanlarla zerinde balar. Onlar yapay yollarla ocuk dnyaya getirme iine raz olurken onlarn hapishanede
60
kalma sreleri de azalmaktadr. Krltsovun laboratoryasnda her gn binlerce kadnn gelecekte dnyaya getirecei ocuklarn kaderleri belirlenmeye allmtr. Robot-mankurt gibi yetiecek insanlar btn emirleri yerine getireceker. Bu deneylerin younluundan ba dnen Krltsovun buz tutmu yrei, bir ekilde hapise dm ve insanln kaybetmemi Runa Lopatina str. nsan gibi dnmeye ilim ve erefin, ilim ve suun arasndaki byk ayrm kendisine izah eder. te onun bu davran Krltsovun i dnyasnda birok atmann ortaya kmasna neden olur. Hatta onu mr arkada olarak seme planlar bile yapmaya balatr, o zamana kadar hissetmedii scak duygular bededini kaplar, her an Runay grmek istemektedir. Fakat Runann kaderi de trajiktir. Krltsova geldii bir gn kamaya niyetlenince kurunla cevaplandrlr. Trajedi!!! Yapay insanlar, iskrodlar yaratma deneylerine kar isyan balatan Runa Krltsovun kalbilnde kalr. Hayatta yapt yanllar boynuna alp insanlk zelliklerine dn yapar. Yeniden yaplanma dneminde Krltsov iskrod yaratma sorununu gncel ilim ileri sralamasndan karp uzaya yolculuk yapmaya karar verir. Uzay istasyonunun sresi bittiinde meslektalar Amerikan, Japon kosmonotlardan ayrlr. Uzay onun getii tarihi, zor ve elikili yolunu deerlendirme imkan vermitir. O insann yeni tipini yapay metodlar temelinde yaratmakla byk trajediye uramtr. Andrey Krltsov niin kendine Filofey ismini vermitir? Baka isim kalmam mdr? Meerse bu adn bir manas vardr. Filofey Pskovlu Eleazarov manastrnn 16. yzyln ilk yarsnda yaam rahip ve yazarlarndandr. O Moskova nc Romadr. teorisinin babasdr. Onun mr hakknda bunlarn dnda malumat bulunmamaktadr. Fakat Filofeyin Moskova prensi III. Vasiliye, ar IV. vana hitaben yazm olduu mektuplar vardr. O bu mektuplarnda Pskovun gnlk hayatn, Pskovu Moskovaya balamak gerektiini Moskova prensi ile ara olan sonsuz balln yazmaktadr. Bununla birlikte insan olunun kaderine ait genel felsefi meseleler hakknda dnce yrtp insann tarihinin
yldzlarla gezegenlerin hareketlerine baldr eklindeki astrologlarn fikirlerini eletirir. Demek, Krltsov setii ad Filofey kendisiyle badatrmaktadr. ocuk anne ve baba iin sevin kaynadr. ocuk olmasa hayatn tad da olmaz aileler iin. talyada ocuk sahibi olan her aileye yaklak 315 dolar denirken, in vatandalarna birden fazla ocuk iin ceza dettirmektedir. Bazen insanlar iyiliin deerini bilemezler, deerlendirmek de istemezler. Ftrolog Rober Bork Filofeyin teorisini savunduu iin miting yapanlar tarafndan ldrlr. Filofey teorisini anlamayan, anlamak da istemeyenlere sitem etme adna ak uzayda intihar eder. Borkun da, Filofeyin de tpk balinalar gibi, kaderleri trajik bir biimde sonlanr. Topluma sitem etme, isyan etme eklinde gerei, iyili hayattan kaldrarak lme gururla lme yrrler. Balinalar, balinalar... Onlar da dnyadoafi doa olaylarn nceden sezip insanlara haber verme amacyla kendilerini kyya atarak intihar ederler. Yksek bir sezgi gcne sahip balinalarn kitle halinde bylesi bir trajediye uramalar yer yzndeki olaylara dnyevi akln tepkisi ile izah edilebilir ancak. Bu yzden balinalar eserde doa tasviri tarznda deil, sembolik anlamlarda hikaye edilmitir. Efsaneler, destanlar, zere balinalardan insan olu dnyaya gelmi, balinalar insanlar zor durumlarda koruyup kollam, insanlar iin kendi canlarn tehlikeye atmlardr. Bork, Filofey iin balinalar esrarengiz biosfer ile geosferi tanmann en ba kriterleridir. Bu sebeple ba kahramanlarn bilincinden, hayallerinden, ryalarndan balinalar hi gitmez. Sembolik manas insanolu ile uzay birbirine balayan srl bir gce sahiptir. Cengiz Aytmatov hayvanlar dnyasnn prizmas araclyla btn gezegendeki canl hayatn birbiriyle sk bir organik ilikisi olduunu, birbirlerini enerjileriyle etkilediklerini tahkiye etmektedir. Yazar biyoloji, genetik, tp ilimlerindeki stnln felsefi, etik, psikolojik ynden de tamamlamaktadr. Romann i yapsnn insann ahlaki fikirleriyle normlarna toplumu ikna, uurunun gelimesi insann kendi ruhi zenginliinin badamas, hog-
61
r ile drstl retmesi gibi etik meseleler ortaya kmaktadr. Aytmatovun ruhu, felsefesi, nsan ve Doadr. Romanda ikinci plandaki kahramanlar olduka oktur. Onlar yazarn ikinci planda tasvir etmesi eserin ok ilevli bir yapya sahip olmasna olanak salamtr. Aytmatov ikinci plandaki kahramanlaryla geen devri gzler nne sermektedir. Aytmatov sadece kaderin ok katmanl yapsn insanlarn kaderleri araclyla vermekle yetinmez. Doann esrarengiz yapsyla bunu birletirir. Daha net sylemek gerekirse, Kassandra Damgas Aytmatovun nceki eserlerindeki trajedi problemine tekrar farkl bir adan bakmasna imkan salar. Eserin konusu Yunan mifleriyle de ortak zellikler gstermektedir. Kassandra Troy padiah Priamann hayattaki kz. Efsanede Apollon Kassandraya sonsuz mr zellii vermitir. Kassandra Apollonun akn kabul etmeyince o onun zekice sylediklerinin gereklemesine nem vermeden onu cezalandrmtr. Yunanllar Troyu igal ettikten sonra, Kassandra Agamemnona yenilip, Mikenaya gelmitir. Agamemnonla birlikte onun ei Klitemnestra tarafndan ldrlmtr. Bu mifteki Kassandrann zekilii ile Aytmatovun ba kahraman Filofeyin ilmi deneyleri arasnda ortak noktalar bulunmaktadr. Apollonun Kassandray cezalandrd gibi toplum da Filofeyi cezalandrmtr. Dnya edebiyatnda Troylu zeki Kassandra birok yazara ilham kayna olmutur. Bu eserler Aytmatovun romann daha derin anlamamza yardm eder. Homerosun lyada, Eshilin Agamemnon, Yevripidin Gekuba trajedilerinde Kassandrann kaderinden ksaca bahsedilir. Bunlarn dnda Fransz yazar La Kolprenedin Kassandra (1642-1645), illerin Kassandra (1802), Likofronun Kassandriada adl eserlerini de dikkate almak gerekir. Kassandraya ithafen yazlan eserlerin iinde Alman yazar Christa Volfun Kassandra adl uzun hikayesi dikkate ayandr. Homerosun lyadasndan itibaren Eshilin trajedisine kadarki Kassandra tipi tek ynl ve efsane erevesinde tasvir edilirken bu eserde bu kzn tipi araclyla toplumsal sorunlar ele alnmtr.
Demek, Kassandra tipi direkt olarak da ynl olarak da tasvir edilerek farkl kalem ustalarnn edebi amalarna ulamtr. Homeros ile Eshilin eserlerinde kahramann trajik kaderi, ahlaki zelliklerini reniriz. Krista Volfun uzun hikayesi ve Cengiz Aytmatovun roman ise Yunan mifolojisi ile insanolunun amzdaki durumu, gelecei ele alnr. Kassandra Aytmatovda mifolojide ne kz ne erkektir. Yazar onu zekiliin sembol olarak deerlendirir. Evet, romann adn koyarken, Filofeyin uzaydaki ilmi teorisinin alnn manasna eilirken yazarn bilincinde mifolojik Kassandra tipinin yaadn sylemese durum ortadadr. Aytmatovun Kassandras bireyin, bununlar birlikte insanolunun kaderidir. Yazarn Kassandras insann kendinde, onun i ve d grnnde. dnyas lenz dnyaya gelmemi annelerin karnndaki embriyonlar. Onlardan insan bir ekilde kurtulabilir, dardaki hayatta mr sren kassanda damgas alnnda olan insan hayvanlardan nasl kurtulur? Aytmatovun Kassandrasnn olumlu ve olumsuz ynleri var. Olumlu taraflar zekilik, adaletli olma, hayatn deerini bilme, ana hrete ulama. Olumsuz taraf, anlalaca zere, bunlarn tam tersi. Fakat insana ait bir karakter deil midir ktl iyilie gre daha abuk kabul etmesi, benimsemesi?! Bu yzden halkmz nsan olmak yava yava, hayvan olmak bir rpda. demektedir. Roman okurlarn eline ular ulamaz deiik grler ortaya kt. Edebiyat gazetesi fikirleri birbiriyle atan B. Evseev ve V. Korkinin makalelerini yaynlad.1 Evseev romann epilogu eseri birbiriyle stil olarak kt badaan iki uzun hikayeye blyor fikrini ortaya att. Dndan bakldnda yle olabilir, ancak eseri daha derinden anlamaya altmzda durumun yle olmad grlr. Olaylarn kurgusu ve geliimi, kahramanlarn fikri balants, tahkiye edilii bir btnl oluturmaktadr. Balinalar ise eletirmenin syledii gibi, Dii Kurdun Ryalarndaki Akbara ile Taaynar, Elveda Glsardaki Glsar, Beyaz Gemideki Bugu Ene, Deniz Kysnda
1 Evseev B. Mertvaya sova na Mavzolee. Literaturnaya gazeta. 1995. No.1-2. 11 Yanvar; Korkin V. Dogma i eres. 1995. No4 25 Yanvar.
62
63
Koan Ala Kpekdeki Aym Balm, Gn Olur Asra Bedeldeki Karanar gibi sembolik ve felsefi olarak ele alnm ve balinalar da bahsini ettiimiz kahramanlardan edebi olarak daha dk bir seviyede tahkiye edilmemilerdir. Balinalar ylesine tahkiye edilmez, dnyada meydana gelen olaylarla birletirilir, Filofeyin, Borkun bilincinde yaarlar. Kassandra embriyonu gibi insanoluna ktlkten korunmak iin nceden haber verir. Demek, eserdeki balinalar yazarn fantazisi olarak kabul etmeden, btn hayvalarn insan ve dnya ile esrarengiz bir balants olduunu dnmemiz gerekmektedir. V. Evseev Romadaki Papann Kassandra damgas hakknda ne dndn romanda anlayamamaktayz demektedir. Belki bunun bir manas vardr. Mektup Roma Papasna ithafen yazldktan sonra okurlar iin onun Filofeyin teorisini kabul etmesini tasvir elbette dikkat ekecekti. Bunun zerine Roma Papas kassandra damgasna, kassandra embriyonuna nasl bakmaktadr? Filofeyin teorisini destekliyor mu, desteklemiyor mu eklinde sorular ortaya kmaktadr. Yoksa Aytmatov Papay unuttu mu? Hayr! Eletirmen B. Evseev bir noktay gznden karmaktadr. Yazar Filofeyin Papaya ynelmesi araclyla insanlara yneldiini gstermektedik. Okurlar iin resmi Papann cevab deil, sradan insanlarn cevab daha deerlidir. kinci olarak, bu nihayetinde edebi bir eserdir, Papann mektuba resmi olarak cevab verilse roman amacnn dna kar. Aytmatov Papann cevabn yazsayd bile bu etik kurallarna uygun dmezdi. stelik Papann cevabnn belirli olmamas ilgintir, nk bu eserdeki olaylar iin de okurlar iin de etkileyici bir reete olacakt. Yazar her bir insann kendine dayanak karmasna imkan tanr. Eletirmen Evseevin fikirlerine genel olarak katlabiliriz. Aytmatov Sovyet devrinde bile sosyalist gerekilik prensibine uygun gelmeyen eserler yazmt. Yazar insan kaderini bir sisteme balamaktan her zaman kanmtr. Deniz Boyunda Koan Ala Kpek adl uzun hikayeyi hatrladmzda bunu daha iyi anlayabiliriz. B. Evseevin Aytmatovu kapitalist realizmle badatrmaya almasna elbette karyz. Yazarn romannn kurgusu baka bir
corafi evrede tasvir edilse de, kahramanlarn ounluu yabanc olsa da kapitalist realizmle bunu aklamaya almak doru deildir. Roman insanlar hangi toplumda yaarsa yaasnlar sosyalist, kapitalist veya feodal eser btn okurlara ayn etkiyi brakmaktadr. Eserin ebed olmasn ama edinmitir ve buna belli bir lde ulamtr yazar. Gerekten de eletirmen B. Evseevin de belirttii gibi Kassandra Damgas adl romanda nceki Aytmatovu bulmak zordur. nsann hayatta dnce yrtme gc, hayal kurma gcnn zamanla gelitiini sylememize bile gerek yoktur. stelik insan kaderinin gemiine, bugnne, geleceine ynelik tarihi ilmi ve edebi bir yaklam hibir zaman ge olmaz. Sosyolog ve Aytmatov uzman Rustam Rahmanaliyevin makalesinde (Slova Krgzistana, 1995) yazarn edebi baars ele alnr. lklerden olarak bu satrlarn yazar da bu eseri inceledi. Eserin edebi ve estetik manasna ynelik aratrmalak dnya, karde ve Krgz edebiyat bilimi sahasnda daha ok incelenecektir. Trajedi! Trajedi! Uzaydaki Filofey ile dnyadaki insanolu arasndaki atma, Bork ile Ordok gibilerin arasndaki konflikt, gerek ile yalann, onur ile onursuzluun, iyilik ile ktln mcadelesi, olumlu karaktere sahip toplumsal yapnn yenilgisi, kaybetmesi... Kassandra Damgas fantastik ile gerek hayatn birbirine kart bir eser. Eserin ana temas gelecek nesilleri ilgilendiren ilgin ilmi bir sorun. Tp alanndaki gelimeler ve akln mantna dayandmzda er ya da ge esrarengin Kassandra embriyonunun bulunmas da imkan dahilinde. O zaman Aytmatovun roman kuru hayalden meydana gelmi soyut dnceler deil, insanolunun gelecekte karsna kabilecek sorunlar ele alan ileri grllne armamak gerekir. Bugn Kassandra damgasna eserin edebi boyutunu ele almaktayz. Yarn ise Kassandra embriyonu geree dnrse toplumda neler olacan dnebiliyor musunuz? Allah korusun!... Kassandra embriyonu kimsenin bana gelmesin! Kassandra embriyonundan baka insanolunu zorlayan birok problem yeterli deil mi?
64
65
TRKYE
Cengiz Aytmatovla Sylei

YAKUP DELMEROLU AVRASYA YAZARLAR BRL BAKANI
- Sayn Aytmatov, gnmz Trk Dnyas edebiyatlarndan genel olarak bahseder misiniz? - Teekkr ediyorum Yakup Bey. Bugn zellikle edebiyat hakknda konuacaz, fikir yrteceiz. Bata unu syleyeyim Elaza geliim benim iin ok byk nem arz etmektedir. Trkiye ok byk lke, ehirleri ok, yzlm geni, nfusu fazla. Trkiyeye geldiimizde biz genellikle stanbul, Ankara, zmir gibi ehirlerde bulunduk. Elaza ilk defa geliyorum. Elaza geldim Trk halknn medeniyetinin ne kadar geni olduunu, ne kadar gl olduunu anladm. Bununla beraber bizim birok meseleyi dnmemiz gerekiyor. ok problemlerimiz var. Medeniyetle, edebiyatla alakal meselelerimiz var. Edebiyat medeniyetin en eski unsuru, hneridir. Eski zamanlarda televizyon, tiyatro, sinema yoktu ama edebiyat vard. Yaz icat edilmeden nce bile edebiyat vard. Szl edebiyatta airler ozanlar bildiklerini anlatm medeniyeti gelitirmilerdir. Gnmze bakacak olursak 21. asrda kendi medeniyetimiz iin edebiyata daha gl daha fazla sarlmalyz. Trk edebiyatnn, dnya edebiyatnn nemli bir paras olduu muhakkaktr. Trk edebiyat 20. yzylda bat medeniyetinden etkilendi ama dier taraftan dou medeniyetinin etkisi de gldr. Trk edebiyat bunun ikisinin ortasnda olumutur. Bu Trk edebiyatnn bir zelliidir. Dnya edebiyatna Trk Dnyas edebiyatndan Kazak, Krgz, zbek, Trkmen edebiyatlarnn da katlmas gerekiyor. Bu edebiyatlarn hepsinin kendine zg milli ynleri olduu kesindir. Genel olarak bu edebiyatlar 20. asrda olumutur. zellikle Sovyet ideolojisinin temelinde, glgesinde olutu, ben kendim de orda yetitim. Bize hem iyi hem de kt tesirleri olmutur, ama mspet tesirleri daha fazladr. Rus edebiyat dnya edebiyatnn en gl edebiyatlarndan birisidir. Rus edebiyat Trk halklarnn Krgz, Kazak, zbek, Trkmen gibi edebiyatlar etkiledi. Biz onun gcnden istifde ettik. Kendi halk edebiyatmzla, detlerimizle Rus edebiyatnn tesirini birletirdik. Hepinizin malumu bizim Manas destanmz var. Bu bize eskiden kalm, yazl edebiyatmzn olumad zamanlardan kalan bir mirastr, destandr. imdi de bizim iin son derece nemlidir. Gnmzde Manas kitaplar kt. in Krgzlar yeni, Manas Destann yaynladlar. Hacimli, raf dolusu ciltler enfes bir kitap. Benim alma odamda masamn zerinde duruyor. Avrupadan gelen gazetecilere, misafirlerimize sylyorum, ite bu Manas destann kitab! Bakn, grn, elinize aln, arlna bakn, diyorum. Bakyorlar hayrete dyorlar. Manas destannn iinde bir milyon msra var. Bu msralar sadece okumam ayn zamanda da ezberlemi, hafzasnda saklam manaslar yaamtr. Bu manaslar gnmzde de vardr. Biz Manas destanndan, halk edebiyatmzdan ve Rus edebiyatndan faydalandk. Biz kendimiz sizlerin yanna geldik. Trk dnyasn btnletirmeye, Trk dnyasnn ruh dnyasn, gnl dnyasn birletirmeye alyoruz. - Trk halklarnn bir birlerinin edebiyatlarn tanma safhas hakknda ne dnyorsunuz? - Bu ok mhim, nemli bir meseledir, byk bir problemdir. Ben yle bir gr ortaya srKarde Kalemler Temmuz 2008
66
dm: Kazak dili, Krgz dili bir birine ok yakn sadece kk farklar var. Kazak, Krgz edebiyatlarnn aylk ortak dergisi ksn, dedim. Edeb, bedi yazlar Krgzca-Kazaka olarak bir dergide yaynlayalm, dedim. Herkes tamam dedi ama bu u anda sadece bir gr olmaktan ileri gidemedi. Biz Trk Dnyasnn ortak dergisini karmalyz. Siz Karde Kalemler dergisiyle Trkiyede nemli bir i balattnz. Karde Kalemlerin Trk dnyasnda dier rneklerini de karmalyz. Bu derginin kstaslar, kurallar, yaz ileri, redaktrleri kendince blmleri olmal. Trk edebiyatlarnn Yeni romanlarn, iirlerini, edeb eserlerini bu dergide, bu kitap gibi yaynlasak aylk olarak Tke, Kazaka, Krgzca bir birimizle daha da yakn konuacaz. - Siz Krgz edebiyatnn, dnya edebiyatnn en byk yazarlarndan birisiniz. Yeni yetien gen nesil yazarlar hakknda ne dnyorsunuz? - Ben, benden sonraki nesilleri yazarlar iyi bilmiyorum, yllardr kendimleyim. Avrupada diplomatik grevdeyim, eliyim. ok az vaktim oluyor. Yeni yaynlara, dergilere, gazetelere gz atmak, okumak gerek. Bazen gen yazarlarla konuuyorum. Yeni yetien nesiller ierisinden byk yazarlar elbette yetiecektir. Bunu zaman gsterecektir. Hemen unu ilave edeyim, yeni romanm kt. Rusa, ngilizce, Almanca, Japonca, inceye evrildi. Oralarda okunmaya baland. Avrupada Almanca yayn en fazla okunandr. Geen yl baharda Almanyann yedi ehrinde tantm gn yaptk. Binlerce kii geldi. Okurlarn ilgisini eken, 21. asrdaki bizim kendimizin istikbal iin alan yarattm roman kahramanlardr. Rusas Katyabote gor Dalar Ykldnda, Devrildiinde anlamndadr. ince, Franszca, Japonca nasl adlandrldn bilmiyorum. - Efendim, Trkesi nasl? - Trkesini iyi bilen kii evirmenimizdir. Gzel Sargl Trkeye o aktard. Onun refiki, kocas da redaktrlk yapt. Ahmet Sargl Krgzcay benden daha iyi biliyor, Trkeye de hkim. O hepsini ayarlad, kitap yaknda yaynlanacak.
- Trk okuyuculara hangi ayda kacan sylememiz mmkn m acaba? - ki ay sonra kar diye dnyorum. midim ok fazla, Trk okuyucular kitab okusalar, biz kendi hayatmz orda anlattk. Krgzistandaki ruhan kahramanlarda onun iinde, halkn iindeki sradan insanlarda romann ierisinde vardr. - Trk okuyucular sizi yakndan tanyorlar. Kitaplarnz sanki bizim yazarlarmzn kitaplar gibi ok okunuyor. 70 yanz doldurduunuzda bu kitap yaynland. - Bu artk geride kalm, gemi bir zamandr 70 ya. nallah gelecek yl 2008 ylnn Aralnn sonunda 80 yan dolduracam. nallah sa salim ularsak, bunu greceiz. - Yaklamakta olan 80 yanz kutluyorum. Allah sizlere uzun mrler versin. Kendi medeniyetini kaleminizden renen Trk halklarnn vnd yazar olarak kaln! - Trk okuyucularnn, halknn bana olan bu inancndan ve gveninden sonra ben de kendi sorumluluumu dnyorum, biliyorum. Yeni edebiyatn ucu, snr yok. Mesela bugn kitaplar kyor, fazla zaman gemeden onlardan daha da ileri de yeni kitaplar kyor, nk insann i dnyas, ruh dnyas uzay boluu gibidir. Bu sonsuz uzay boluunu incelememiz gerek. - Karde Kalemlere gsterdiiniz ilgi iin ok teekkr ediyoruz. - Ben sizlere ok teekkr ederim. Elaza gelip edebiyat ve medeniyet hakknda konumamz, fikir yrtmemiz gnmz dnyasnn nemli bulumalarndan birisidir. Sovyetler zamannda byle grmeler, fikir yrtmeler, meseleler olmuyordu. O zaman baka ideoloji vard. imdi bizim hepimizin dnmesi gerek. Glenip, birleip dnya edebiyatna kendi edebiyatmz katmalyz. - ok teekkr ederiz.
67
Edebiyatn mparatoru Son Seferine Yrd

YAKUP DELMEROLU AVRASYA YAZARLAR BRL BAKANI
Asya iki Cengiz yetitirdi; birincisi klcyla kurdu imparatorluunu; ikincisi kalemiyle. Birincisi Cengiz Han olup geti dnyamzdan; ikincisi Cengiz Aytmatov. Dnyada iki tahtn imparator unvann kullanma hakk vard: Birincisi Roma; ikincisi Cengiz. Edebiyatta kimseye imparator denmedi. Hibir yazar imparatorlarla mukayese edilmedi. Ancak edebiyatn da Cengizi vard. Edebiyatn Cengizi, edebiyatn imparatoruydu. mparatorlar gibi uurland dnyadan. Ben de oradaydm ahidim ki; belki pek ok imparator byle uurlanmad dnyamzdan. Cengiz Aytmatovun son seferine kt haberi duyulduunda Krgzn Da Devrildi diye balk atyordu bir Bikek gazetesi. Bir dieri stanbuldan Hoa kal Cengiz Ata balyla kyordu. Krgz destannda, Manas in seferine karken, Kazaktan Gke Batr, zbekten Gabdullay, Anadoludan Abdullah saflarna katlmaya arr. imdi Yldrm Sesli Manasnn son sefer hazrldr. Bu byk sefer iin Trk Dnyasnn her kesinden, dnyann her burcundan gelenlerle doldu Bikek. Ve Aytmatovun kendi adyla birlikte onlarn adlarn da dnyann drt bir kesine bir bayrak gibi tad Krgzlar, akn akn Bikeke kotular. Bu imparatorun son byk seferiydi. Bayraklar saygyla yarya indi. erefi her ereften daha yksek olan bayraklar, o bugn altmzdan yine geecek diye, ona daha yakn olabilmek iin, onun erefine, o gn yere daha yakn durdular. 14 Haziran 2008 Cumartesi gn, Krgzistanda resmi yas vard. Bu yas aslnda 10 Haziranda kara haber Almanyadan tm dnyaya duyurulduundan itibaren balamt. Televizyonlar ve radyolar yayn aklarn deitirmilerdi. Ne mzik ne elence, yalnzca Cengiz Aytmatov ve onun kaybnn verdii hissiyat ekranlara ve mikrofonlara yansyordu. Bikekin biraz dnda Tanr Dalarnn yamalarndaki evi, taziyeye gelenlerle dolup tayordu. Krgz geleneklerine gre kurulan adrlardan, boz ylerden imparator iin atlar ve hkrklar ykseliyordu. O eserlerinde Krgz tresini, Orta Asya corafyasn, insann ve hatta atn, kurdunu evrensele tamt. Dnyann 167 diline evrilen, yz milyonlarca bask yapan, milyarlarca kez okunan eserleriyle kurduu imparatorluunun her kesine Krgz tamt. Cemileyle, Sultan Muratla, Nayman Anayla Krgz gtrmt. Mill olunarak evrenselin nasl yakalanabileceini gstermiti. Son seferi de yleydi: Dnyann drt bir yanndan taziyeye ve merasimlere gelenler, Cengizin slam inanlar ve Krgz tresiyle nasl uurlandn grdler. Resmi trenlerin olduu anlarda zaman zaman bu tarzn dna klsa da, o tam bir Krgz gibi son yolcuuna hazrland. Babas Trekul, maalesef byle uurlanamamt. Onun iin taziye adrlar kurulamam, adrlardan atlar ykselememiti. Onun iin alayacaklar, yas tutacak olanlar, ne yaadndan ne de ldnden haberdar olamamlard. Yalnzca babalarnn halk dman olduu sylenmiti kendilerine. Halk dmanlarna ne yaplrsa Trekulun bana da onlar gelmi olabilirdi: Ya kuruna dizilmiti, ya Sibiryada bir srgn kampndayd veya hapiste. Bu ihtimallerden hangisinin doru olduunu renebilmek iin 56 yl beklemek
68
gerekecekti. O gn henz 9 yanda olan Cengiz, babasnn akbetini 65 yanda renebilecekti. Trekulun ad, olu Cengiz tarafndan Baba seni 56 yldr aryorum, krler olsun kemiklerini bulabildim szleri ile yaklacakt. Bakent Bikekin yaklak 30 km. uzanda Ala Dalarn eteinde 1993 ylnda ortaya karlan, 138 kiiye ait Ata-Beyt toplu mezarlnda bulunanlardan birinin cesedinin, Aytmatovun 9 yandayken son kez grd, 1937de KGB ajanlarnca gtrlen, 38 yanda ldrlen babas Trekul Aytmatova ait olduu DNA testiyle doruland. Ve Cengiz gzyalar iinde lmnden sonra bu mezarla, babasnn yanna defnedilmeyi vasiyet etti. Bugn, 14 Haziran 2008 Cumartesi gn, bu vasiyetin yerine getirildii gnd. Cengiz 56 yldr arad babasnn yanna gidiyordu. Babas ve 137 kaderda gibi sessizce deil. Onlarn feryatlarn kimse duyamamt. Ama bugn, tm bu feryatlar, dnn feryatlar, bugnn feryatlar birlikte ykseliyorlard. Krgz makamlarna tm dnyadan 1.5 milyon taziye mesaj ulamt. Trekul kendilerine hakszlk yapldn kimseye anlatamamt. mzalamas iin kendisine verilen idam fermannn imzalamam, isyan etmiti. Sen imzalamazsan, imza yerini karalayacak birisi bulunur deyip, baka birine imzalatmlard. 1993 de toplu mezar aldnda cebinden kan idam fermanndaki imzann Trekula ait olmad anlalacakt. Bugn Krgzlarn Ata-Beyt adn verdikleri bu toplu mezara giden 139. kii oluyordu Cengiz Aytmatov. Bu ant mezarla sonradan defnedilen ilk kiiydi ve belki de son kii. Bugn, dnyann en gzel ak hikayesinin yazar Cengiz Aytmatov, kendisinin en son, dnyannsa en gzel hasret hikayesini yazyordu. Tatar bir annenin olu olan Cengiz, karde Kazak halknn iinde ilk genliini geirecektir. Onu edebiyat dnyasndaki yolcuuna ilk uurlayan da yine bir Kazak yazar olan Muhtar Avezov olacaktr. nl yazar Avezov, Cengiz hakknda yazd yazsnn balnda Yolun Ak Olsun diyecektir.
Yolu hep ak oldu. nce Sovyet edebiyatnn imparatoru oldu, sonra Trk Dnyasnn ve tm dnyann. Cengiz Aytmatov, bir kez zirveye kt ve bir daha hi inmedi. Son seferi iin btn Trk Dnyas oradayd. Trkiyeden de Cumhurbakanl Genel Sekreteri Prof. Dr. Mustafa sen, Kltr ve Turizm Mstear smet Ylmaz ve Prof. Dr. skender Pala hoca katldlar. Ayn zamanda bir edebiyat aratrmacs olan Prof. Dr. sen; Tm kitaplar Trkeye evrilen ve yeni kitabnn ne olaca merakla beklenen tek yazar Cengiz Aytmatovdur deerlendirmesini yaparak, edebiyatn imparatorunun Trkiyedeki hakimiyetini de anlatm oluyordu. Biz de Avrasya Yazarlar Birlii olarak eref yemizin, son seferinde yannda bulunabilmek iin Bikekteydik. Aslnda o, Avrasya Yazarlar Birliinin kurucularndan da saylrd. Aytmatovun yakn dostu ve AYB kurulu almalarna byk destek veren nl Kazak airi Muhtar ahanov aamz, her seferinde Aytmatov da bu Birliin kuruluuna ok sevinecek ve iinde olacaktr diyordu. Bizim kendisine AYByi anlatmamz, ben dnyann hibir yerinde byle byk bir sevgiyle karlanmadm ve arlanmadm diyecei Elazda yine Muhtar ahanovla birlikte olacakt. Biz Avrasya Yazarlar Birlii almalarn anlattmz da neden beni de aranza almyorsunuz diyerek AYB yesi olmutu. Ve Trk Dnyas edebiyatlarnn ortak dergisi Karde Kalemlerin yaynlanmas haberine ok sevinmiti. nk kader onu Krgz baba, Tatar Anne ve Kazaklar arasnda yetien bir gen olarak Trk Dnyas iin hazrlamt ve Elazda yaptmz mlakatta Ben sorumluluumun farkndaym diyordu. Bir yazar olarak sorumluluunun farkndayd ve Trk halklarndan pek ok yazara kuzey buz denizinde bir buz kran gemisi gibi at yolla rnek oldu. O bir imparatordu. Dnyann en gzel ak ve en gzel hasret hikayelerini yazd. O Asyann iki Cengizinden biriydi. Ve imparatora layk trenlerle, uurland dnyamzdan. Mekan cennet olsun!
69
KIRGIZSTAN
Aytmatov Fenomeni
OMOR SULTANOV KIRGIZSTAN YAZARLAR BRL BAKANI AKTARAN: CANGILMIRZA BAPAYEVA
Aytmatov fenomeni, gnllerde daha uzun zaman yerini koruyacaktr. O, Krgz nesrinin geleceine yol at, yn gsterdi. Rus edebiyatnda Pukinin etkisi ne kadar bykse, Modern Krgz edebiyatnn temelini oluturan Aytmatovun etkisi de bizim iin o derece byk olmutur. Bu, sadece Krgz edebiyat iin geerli deildir; onun slbu bir akm eklinde dnya edebiyatnn geliiminde de etkisini gsterdi O, XX. yzylda dnyaya gelen byk bir yazar ve siyasetidir. Bizim siyasetilerimiz, ona danmak, onun dhiyne dncelerinden faydalanmak yle dursun, onu diplomatik srgne yollayp, halkn hayatndan uzaklatrdlar. Byle bir siyaset, Usubaliyev dneminde balatlp, Akayev zamannda devam ettirildi. Yoksa onun bilgi ve tecrbesine danmak, halkmz manev adan doru ynlendirmenin yan sra, ekonomik adan da dzelme yoluna koyabilirdi. Moskovada byk Rus yazar Yevgeni Sidorov, Krgz yneticileri, Aytmatovu siyasetten izole etmitir. diye isabetli bir tespitte bulunmutur. Bu eksiklik, gelecek nesiller iin bir ders olmal. Aymatovun yazarlnn yan sra, insanlk ve vatandalk vasflarnn rnek gsterilmesi de halka hizmet eder. O, hayatn halk iin hizmet etmeye adad. Baz vatandalar, byk yanlgya derek, onu ekitirdiler. Ben, bunlar Krgz genleri iin asln anlasnlar, diye dile getiriyorum. Pukinin eserleri, zamannda yeterince anlalp aratrlmad gibi, Aytmatovun eserlerinin aratrlmas ve incelenmesi de gelecein iidir. Aytmatov aratrlmaclarnn grevi, ncelikle kendilerini en iyi ekilde yetitirmek, daha sonra da Aytmatovun mirasn iyice inceleyip genlere ulatrmaktr. Okullarda, niversitelerde gl programlar gelitirmek lazm. Vatanseverlik ve vatana hizmette Aytmatovun ahsiyeti ve fikirleri rnek gsterilerek genlere eitim verilirse, hepimiz iin ok faydal olur. Onun eitli lke ve ehirlerdeki toplantlarda, televizyon programlarnda yapt konumalarn toplayp bir kitap haline getirerek, kreten niversiteye kadar tm ocuk ve genlere ayr bir ders olarak okutmak, gncel bir meseledir. En son olarak, Aytmatovu son sefere uurlarken Cumhurbakan Kurmanbek Bakiyevin dzenledii organizasyonun halkmz memnun ettii kanaatindeyim. Herkese emei ve seviyesine gre zamannda hrmet gsterilmesinin rnei oldu. Bakan olarak Krgz Mill Yazarlar Birlii adna ve kendi adma Krgzistan Cumhuriyeti Cumhurbakanna minnettarlm bildirmek isterim.
70
KAZAKSTAN
Elveda Dnyann Ulu Sanatkr

NURLAN ORAZALYEV KAZAKSTAN YAZARLAR BRL BAKANI AKTARAN: GLNAR KARA
Avrupadan gelen souk bir haberle donduk kaldk. Sanki Asyann engin stepleri ve Aladan buzul kapl zirveleri titredi. Daha dn ocukluunun hatras olan Talasndan kopup, adn btn dnyaya duyurarak efsaneleen, her hal ve zamanda devrinin tan olan ara aalaryla kapl dalarn, ok sevdii Isk Glnn zlemini eken sevgili Cengiz Trekulolu Aytmatovun bir Alman hastanesinde ebedyete intikali haberine bir trl inanamadm. Ancak dnyay, sihirli szleriyle, fani insanolunu kaytsz brakmayan, kkn derinlerden alan dnceleriyle ve lmsz eserleriyle yarm asrdan fazla zaman boyunca besleyen byk kalbin durduu doruymu. Gnmzde zinde dimayla uyuklamayan, durmadan alan, baka alarda yaam dier nemli dnr ve yazarlar gibi yaam tarzyla milletine byk hizmetler eden, dnya edebiyatnn ufuklarn genileten aheserleri ile be ktann okurlarn yetitiren gezegenimizin byk insan artk aramzda yok. Ben yurt dna ktmda, iki eyi yanmda muska gibi tarm, bunlar Manas ve Muhtar Avezovun eserleri diyen halk bilgesi Cengiz Trekulolunun genel olarak dnya edebiyat ve kltrndeki rol yannda umum Trk edebiyat ve medeniyetindeki baskn roln anlatmak hi de kolay deildir. Bizim tandmz btn bir devir edebiyatna getirdii yenilikler ne kadar zengin ise onun asil duruKarde Kalemler Temmuz 2008
unun ispat olan kiilii de o kadar bykt. nsan sevmek, insann i dnyasn gznden okumak, bu fani dnyaya olgun kiiliiyle paha bimek, dnyann geiciliini sezmek, dnyada olan olaylar hakknda sz sylemek, karar vermek iin acele etmemek, szlerini sarfederken itidalden ve adaletten amamak gibi umdeler Aytmatovun hayatna rehber olan kutup yldz gibidir. O, mr boyunca salim llerle yaam insanlardandr. O, yaradlndan gelen asaletle milletini seven, Krgz halknn manev, kltr ve edebiyat anlayn dnyada en st seviyeye karan Krgz Trklerinin sevgili evladdr. O kendinden nce gelen stadlarn vefal talebesi olduu gibi, kendisinden sonra gelen yeni nesillere de yol gstermi, klavuzluk yapmtr. O, evrensel bir kiilie sahip, ktalar bir birine balayan, yollar aan, asrda bir gelen ender bir ahsiyettir. Evet, Cengiz Aytmatov; bir milletin, bir halkn, Trk dnyasnn snrlarn aan, btn dnyann evrensel deeri haline gelmi byk bir isimdir. O adn zirveye yazdrmtr. Dnya ulu yazarn, insanolu Aytmatov gibi kymetli varln, Krgz halk bilge evladn kaybetmitir. Ben gnl komumuz, srdamz sevdiim aabeyimi kaybettim. Elveda! Meknn cennet olsun! Ruhunuz firdevs-i lada olsun, Cengiz Aabey!
71
KIRIM
Dnya Edebiyatnn Byk Kayb

AKR SELM KIRIM-TATAR YAZARLAR BRL BAKANI AKTARAN: IILAY IIKTA SAVA
Dnya edebiyat ehli iin kaygl ve zc haber geldi. Bu haber ilk nce Trk dnyas ediplerinin yreine zelzele gibi dokundu. Ad ve eserleri dnyaca bilinen Cengiz Aytmatov, vefat etmiti. Bu kt haberi iitip kahrolmayan ve zlmeyen okuyucu yoktur. Byk edip ile mrmde ilk defa 2003 ylnn Nisan aynda 25-28 tarihleri arasnda stanbulda dzenlenen II. Trk Dnyas ada Edebiyatlar Sempozyumunda grm ve konumutum. Bu sempozyum erevesinde Cengiz Trekuloviin doumun 75. yldnmne dikkat ekildi. stanbul Bykehir Belediyesi, yazarn erefine gerek bir bayram kutlamas tertip ettirdi. Bugnk gibi hatrlyorum. Herkes sz alyor, hayrlyor (kutluyor), hediyeler takdim ediyor... Ben de binbir heyecan iinde krsye ktm ve Krmtatar yazarlar ve ziyallar (aydnlar) adna teekkr ederek Cengiz agaya (aabeye), 1989 ylnn 2 Haziran gn SSCB halk deputatlarnn (vekillerinin) byk kongresinde yapt knda bizim halkmzn takdirini kazandn, bizim hak-hukukumuzu koruduunu ona hatrlattm. O zamanlar Cengiz Aytmatov TASSnin iftiral ve irkin beyanatna bakp: Bu akla yatmayan bir ey. Btn bir halka hkm kararak, byle fikirler nelere dayandrlarak ekillendiriliyor? Hatta AllahTeala bile byle hukuka mlik deil. Biz Krmtatar halknn deerlerini ayaklar altna almayp, mzakere mnasebetinde bulunmalyz. (Alklamalar). Her bir halkn yeri, onun tarih cihet bakmndan doduu yer olmal. diye sylemiti. (Lenin Bayra, 1989, 15 Haziran) Ksa szlerimin sonunda mehur yazara Karlga Yuvas-Krlang Yuvas resmini takdim ederek yuvasndan kovulmu halkmzn karlgalar (krlanglar) gibi yine dnp geldiini ve bunda Aytmatov gibi byk insanlarn da pay olduuna iaret ettim. te bu hadiseden sonra tam 5 yl geti. Dnya edebiyatnn tannm erbab ile bu grmem ilk ve son oldu... Bugn aramzda Cengiz Aytmatov yok. Bundan sonra hafzamzda onun lmez eserleri, insanlara yapt byk iyilikler yaayacak. Elveda, Cengiz Aytmatov! Elveda, byk insan! Ruhun d olsun!
72
AZERBAYCAN
Onunla Biz de Gurur Duyuyoruz

ANAR AZERBAYCAN YAZARLAR BRL
Daha ksa sre nce kendisini Bakde konuk ettiimiz, 80. ya toyuna hazrlandmz Cengiz Aamz, hi beklemediimiz bir anda bizleri brakarak gitti. zntmz sonsuzdur. Cengiz Aytmatov, zdrabl geen ocukluk yllarndan yrek titreten saf, temiz, ocuk suretini getirip ebedletirdi. Bu ocuk hibir tr iirle baramaz, iirin tantanas kabul etmez ve suya atlayp hayallerinde yaayan Beyaz Geminin arkasnda akp gider. Ama o, Issk-gln mukaddes sularna doru yzmez; o, genele doru hatta ebedyete doru yzer. Bu sebepten dolaydr ki yayor ve yaayacak. Cengiz Aytmatov anlatr ki; bir gn, Pekindeyken onu ararlar. Telefon eden Krgz dilinden yazara isteini beyan eder. Bu onun oludur. Grtkleri zaman anlalrki rencidir. inde okumaktadr. Sonra gen ilave eder: ben onun benzeri, o kk ocuum, Beyaz Gemi romannda suya atlarak akp giden ocuk. Eserlerinde mitlere, efsanelere genie mracaat eden C. Aytmatov kendisi de mit yaratcsdr. Kadim efsaneleden bahsederken onlar yle yeni anlamlarda manalandrr ki, tamamiyle adatr. stanbulda Aytmatovun jubile trenlerinKarde Kalemler Temmuz 2008
de yaptm konumada dedim ki, hl VII. asrda Orhun Kitabelerinde ac bir ikyet hak olunmutur.- Trk beyleri Uzakdoulu Tabgalarn tatl szlerine ve pahal bahilerine aldanarak kendi Trk isimlerinden, dillerinden, Trklklerinden ekinmi, Tabga isimlerini kabul etmi, tabgalar arasnda neredeyse asimile olmutur. Bu durumu, 20.asrn yazar Cengiz Aytmatov, hafzasn yitirmi, hatta tanyamad anasna el kaldran Mankurt Efsanesini kaleme alarak bize haberdar eder. Halkn tarihi hafzasnn krelmesini, fertlerin ve halklarn kendi benliklerini kaybetmesi, faciadr. Byk hmanist yazar, bunu yle bir zamanda yazarak Yeni Vahid nsan Birlii- Sovyet Halk hakknda iddia edilen hkim ideologiyaya meydan okuyordu. Yazk ki, bunu yeni Sovyet sonras devrinin ada mankurtlar anlamyorlar, unutmular ya da unutmaya alyorlar, geen devrin btn anlaylarna- olumsuz ynlerine de, olumlu deerlerine de ayn endieli mevkisinde duranlar kurunun yannda ya da yakmaya can atmaktadrlar. Yazar adna layk olan her kalem ehli, kendi hayat tecrbesinden, kendi ahsi hayat macerasnn kemekelerinden, karlat problemlerden yola karak muayyen bir mevzuya mracaat eder. Ve bu dorultuda, Sovyet devrinin gerek edebiyat da -. Aytmatov da
73
bu edebiyatn muteber sanatlarndandrbtn halinde kendi zamann mevcut ztlklaryla gsterebilmitir. Ben, Sovyet Devri Edebiyat ifadesinin altn iziyorum. Bana gre, bu ifade, hi de, kt hretli sosyalist realizmi metoduyla yaratlan Sovyet Edebiyat anlayyla ayn manay tamyor. Kaba proletarya sosyolojisi teorisyenlerinden baka, feodalizm devrinde yaayp yaratm Nizamiyi, Danteyi ya da ekspiri feodal air, feodal dramaturg olarak adlandrmak hi kimsenin aklna gelmez. Ya da hi kimse, Marcel Proustu, Faulkner kapitalist yazarlar arasnda saymaz. Yalnz Usta ve Margarita romannn deil, Stalin hakknda bir piyesin de mellifi olan M. Bulkakovu Sovyet yazar olarak adlandrmaya da hi kimsenin dili varmaz. Ayn szleri, Cengiz Aytmatov hakknda, pek ok dier yazar ve o cmleden olmak zere altmnclarn ou hakknda da sylemek mmkndr. Bizim neslin Azerbaycan yazarlar, mill edebiyatmzn temeli zerinde yetiti; byk C. Memmedkuluzadenin mneviyat derslerini benimsedi; ayn zamanda, Rus ve dnya edebiyatna da vkf oldu. ki muasr nesir yazarnn
ANAR, Cengiz Aytmatov ve Olcas Sleymanov
tecrbesi, bizim iin hususi ehemmiyet kazanmtr -Ben, sa Hseynov ve Cengiz Aytmatovu gz nnde tutuyorum-. Cengiz Aytmatovu da biz byk yoldamz olarak kabul etmitik ve ok memnunum ki, bana kendi imzasyla balad Kassandra Damgas adl kitabnda Cengiz Aa u szleri yazmtr: Anara, byk kardeinden... Cengiz Aytmatov, bizim halkn da ok sevdii bir yazardr. Kitaplar dilimize evrilmi ve Bakde neredilmitir. Eserleri, tiyatrolarmzda sahneye konmutur. O, birok air, nasir, bestekr ve ressammzla dostluk kurmutu. Dnyann hacimce en byk destan olan Manas destann da Krgzlar meydana getirmi. Manasn hacmi, liada ve Odiseusun, Mahabharatann, Ramayanann umum hacminden defalarca byktr. Krgz halk, dnyaya Cengiz Aytmatovu, umum Trk kklerimiz bakmndan soydamz olan bu byk yazar da bahetmitir. Cengiz Aytmatovla biz de iftihar ediyoruz, Onu saygyla yad ediyoruz. Eserleriyle, gnlmzde hep yaayacaktr.
74
ZBEKSTAN
zbekin Cengizi
DO. TAHR KAHHAR ZBEKSTAN DEVLET DNYA DLLER NVERSTES
Cengiz Aytmatov dnya klasikleri arasnda yerini alm olan bir yazardr. O eserlerini esasen Rusa ve Krgzca ile yazd. Dnyaca mehur Lev Tolstoy, Dostoyevski, olohov gibi dehalar, Rusa ile byk romanlar yazdlar. Onlarn arasnda kalem oynatp yer etmenin, onlarla boy lmenin arl ortadadr. Buna ramen C. Aytmatov, bu byk edebiyat meydannda kendi maharetini ve yeteneini isbat etmesini bildi. Bylece Rusa yazan yzlerce ada Rus edibi arasnda, kendi yerini hakkyla ald. Yaratclk rekabetinde devaml ykseldi. 35 yanda Lenin, 40 yanda Devlet mkfatlarn ald. Kanaatimce bu baary salayan etmen var: Birincisi, yazarn yetenei, ikincisi, Krgz olarak yaayp Rusa yazmas, ncs de edeb kaderi ve talihidir. Gelin, bu faktr tahlil edelim. Birincisi ok byk yazarlarda grlen doutan gelen yazarlk yeteneidir. kinci zellii tayan da bir ok byk yazar yaamtr. Mesela Kazak yazar Olcas Sleymanov, zbek yazar Temur Polatov da eserlerini Rusa yazdlar. Onlarn eserleri de Rus dilinden dnya dillerine tercme edildi. Fakat Cengiz Aytmatov onlardan farkl olarak , edebiyatta mhim
bir yer tutan itima, ahlak, beer mevzularda hikye ve romanlar yazarak olaanst ykseklere kt.. Onun bu ykseliine bence bakalarna yr olmayan talihi yardmc oldu. Masallarda bana devlet kuu konan normal insanlarn padiah olduklarna ahit oluyoruz. Masallarda olduu gibi hayatta da talihi glen insanlar tez ykselirler. C. Aytmatovun da talihi kendisine gld. 1958 ylnda yaynlad Cemile hikyesini nl Fransz edebiyats Louis Aragon, Dnyann en gzel ak hikyesi diyerek yceltti. ada edebiyat bilginleri de, kadnlarn bamszln ve aklarn hr olarak yaamalarn tema olarak ileyen bu esere deer verdiler. Bu hikye ve arkasndan onun btn eserleri hemen dnya dillerine evrildi. Bylece de Aytmatov, henz krk yandayken dnya edebiyat klasikleri arasna girme ansn buldu. Bu onun edeb kaderi oldu. Aytmatovun yaratclnda tabii olarak trl destekler oldu. Mesela, eer o eserlerini Rusa yazmasayd, belki bu derecede hret bulamazd. Baz aratrclar, o zaman Onun, dnya apnda deil Krgzistan leinde bir yazar olarak kalabileceini ifade ettiler. Rus diliyle yazan her hangi bir baka millet temsilcisi yazarn Devlet tarafndan rabet grmesini gz nnde tutarsak byle bir temayln ortaya kn da anlam oluruz. Fa-
75
kat konuya derin olarak baklrsa bunun tek tarafl bir kanaat olduu grlr. Bu dncemi aada ispatlamaya alacam. O, doruyu bulma ve kendi sanatn gelitirme yolunda zamann ideallerine ve edeb taleplerine cevap veren bir ok hikye, kssa ve roman yazd. Krgzlarn kinci Dnya Sava ve sonrasndaki hayat mcadelelerini tasvir etti. Hayatn iinde yaayan, gren, tecrbe eden basit insanlar; dadaki , kydeki, avludaki obanlar, retmenleri, renberleri, ofrleri anlatt. Fakat bakalarndan farkl olarak C. Aytmatov, ite bu basit insanlarn i dnyalarn, ruhlarn kendisine has yazarlk gcyle tasvir etti. Zamanla Beyaz Gemi, Gn Uzar Yz Yl Olur, Dii Kurdun Ryalar gibi btn bir Sovyet toplumunu derinlemesine tahlil eden felsefi eserlere ulat. Sovyet ideologlar, yetmi yl boyunca, Farkl farkl milletler birleip sonunda bir Sovyet milletine dnecek fikrini bir makine intizamyla ilediler. Aytmatov ise kendi dilini, milletini yok etmek isteyenlerin Mankurta dneceini romanlarnda gsterdi. Sovyet mem-
leketindeki binlerce yazarn bir tanesi bile bu durumu byle yazamad. Demek ki; C. Aytmatovun dnyaca mehur bir yazar olmasnda tabii ki Rusa yazmasnn etkisi var ama daha nemlisi onun byk yazarlk gc ve ngrleridir. Yaad dnemin byk sosyal gelimelerini, manev meseleleri, mill fcialar edebiletirlmesinde onun olaanst yetenei tartlmazdr. unu da unutmamak gerekir ki, Rus dilinin kendi evresinde ve dnyadaki yerini C. Aytmatov daha ocuk yalarndayken kavramt. Zaten dnyada en ok kitap okunan ve btn halk okur yazar olan sbk Sovyet ttifaknn resm devlet dili de Rusayd. O da eserlerini bu dilde yazd ve btn mr boyunca bu dile sevgi ile yaklat. Ona hizmet etti ve her zaman bu dilin renilmesini istedi. Bundan on sekiz yl nce, Sovyet saltanat sona erip eski Orta Asyada zbekler, Krgzlar, Kazaklar, Trkmenler, Tacikler, kendi bamsz devletlerini ilan edince, trl deiimlerle birlikte ortaya kan problemler de az deildi. C. Aytmatov yeni durumla ilgili, bir tarihte
Trkistan`n iki byk yazar: Cengiz Aytmatov ve Adil Yakubov. Ortada-eski Cumhurbakan danman, Prof.Dr. Nerzulla Corayev (Takent, Ekim 1999 ).
76
Rusann yapt grevi imdi Trk Devletleri iinde Trkiye Trkesinin yerine getirmesini teklif etti. Gerekten de bugn dnyada yaayan Trk halklar 26 lehede yazmaktadr. Trk halklar, yeryznn, Avrasyann 12 milyon kmlik byk bir corafyasnda bu dille konumakta, bu dille yazmakta ve bu dili yaatmaktadr. Bu 26 dil, resm devlet dilidir. Bir dille iletiim problemi de zbekistan, Krgzistan, Trkiye, Kazakistan, Azerbaycan gibi byk cumhuriyetler veya bir ok muhtar cumhuriyetler leinde ortaya kmaktadr. zbek halk, C. Aytmatovun hikye, kssa (povest) ve romanlarn severek okumu onun eserlerinden hazrlanan filmleri, televizyon programlarn ve tiyatro eserlerini heyecanla izlemitir. Bylece de zbek cemiyetinin manevi ekilleniinde ve gelimesinde, Yesev, Nev, Babr, Abdullah Kadir, olpan ve Adil Yakubovlar srasnda C. Aytmatov da erefli yerini almtr. Bunun iin mi onun hakknda konuunca Bizim Cengiz , zbekin Cengizi deyip zbek yazar imi gibi onunla vnyoruz. Zaten nce onun, Krgzn Cengizi, Rusa ile dnyada tannd iin de Rusun Cengizi olduu mlum. Krgzlar zbeklere en yakn karde komu halktr. Dilleri, tarihleri, adetleri birdir. Bunun gibi edebi eserlerde tasvir edilen dalar, krlar, kyler, tarlalar, baheler, avlular, ikinci dnya sava ve sonras hayat, zbekler tarafndan da olduu alglanmaktadr. Bin yl nce de Trkistanllar tarih artlar iinde eserlerini baka dillerde yazmlardr. Mesela Ebu Mansur Slibnin Yetimt Dehr eserinde onuncu asrda binden fazla mehur airin eserlerini Trkeyle deil Arapayla yazdklar kaydedilmitir. Bu eserlerin bir tanesi bile btnyle tercme edilmemi ve tarihte gmlp kalmtr. Bundan baka sanki yabanc eserlermi gibi Trkeye tercme edilen Farsa yazan air ve yazarlarn eserleri de ok saydadr. O tarihlerde gmlen binlerce yazara ve esere glmeyen talihin C. Aytmatova glmesi de byk anstr. nk merhum yazarn eserleri seksen yana girdii bir zamanda 157 dile evrilmitir. 1978 ylnda yazarn 50. ya dnm iin
Takentte baslan iki ciltlik Seilmi Eserler armaannda, yazarn eserlerinin 83 dile evrildii ve on milyon adet basld bilgisi yer almaktayd. Ad geen armaana sz ba yazan nl zbek yazar Kamil Yain, onun eserleri iin kendine has slupta parlak ve airane bir dille yazlm hkmn vermitir. Kamil Yain ayrca, yazarn eserlerini zbekeye tercme eden Asil Reidovun hizmetlerini de takdir etmitir. Aytmatovun eserleri zbekeye ne zamandan balayarak tercme edildi? sorusundan nce genel olarak Krgzcadan yaplan tercmeleri hatrlamak gerekir. Son elli yl iinde Krgz edebiyatndan zbekeye krktan fazla eser aktarlm olsa da bunun yars Aytmatova aittir. zbek okuyucusu 1950 li yllarda, Tglbay Sdkbekovun Zamanmz Kiileri , (Bu eser 1949 ylnda Stalin mkfatn ald. 1951 ve 1953 yllarnda zbekede basld); Da ocuklar (1954); Da Arasnda (1961) gibi romanlar okumutu. Aytmatova 1963 ylnda Lenin mkfat verilince, kitaplar hemen zbekeye evrilmeye ve baslmaya balad. Aytmatovun ilk mtercimi Asil Reidov, Cemile hikyesini Kultura i Jizn dergisinden evirmitir. Bylece Aytmatov evirilerinin 60l yllarda baladn syleyebiliriz. C. Aytmatovun 1954-1955 yllarnda yazd Ak Yamur, Rakipler Beydamtal Sahillerde hikyelerini, 1954-1966 yllarnda yazlp baslan Yzyze, Cemile , Al Yazmalm, Botagz, lkretmen, Sanacnn Yolu gibi mehur eserleri A. Reidov sevgi ve maharetle zbekeye aktarmtr. Bunlar fakl yllarda Takentte kitap halinde baslmtr. Servi Boylum Al Yazmalm ( Kssalar 1964); Samancnn Yolu ( Kssalar ve Hikyeler 1965); Elveda Glsar( Kssa 1969); Beyaz Gemi (Kssa, 1973); Masaldan Sonra (Ak Gemi 1977) gibi eserlerin tamam Reidov tercmesiyle iki cilt alinde 60.000 adet olarak 1978 ylnda tekrar basld. C. Aytmatovun Takentte 1981 ylnda Okutuvi yaynevinde 150.000 adet baslan lkretmen; Botagz, Ak Gemi kssalar kitab da A. Reidovun tercmesidir. Erken Gelen Turnalar, Gn Uzar Yzyl Olur roman ve latin alfabesiyle yeniden neredilen Cemile hikyesi ve Seil-
77
mi Eserlerin mtercimi de Reidovdur. Bu arada, Aytmatovun mehur Dii Kurdun Ryalar (1989) ile Cengiz Hana Ksen Bulut (1999) adl eserlerinin tercmesini, tannm lim, Dostoyevski, Maposan, Hemingwey romanlarnn usta mtercimi brahim Gafurov yapmtr. Ahr Zaman Akibetleri romann Syn Karayevin tercme ettiini de unutmamak gerekir. Yazarn zbek toplumunda yaygn olarak tannmasnda birinci ve en esasl kii mtercimi Asil Reidovdur. Ayrca, brahim Gafurovun, Mahkem Mahmudovun, A. Atametovun, Yakubcan Hocamberdiyevin, Nibacan Bakiy, Syn Karayev gibi evirmenlerin ve Aytmatovun eserleri hakknda aydnlatc incelemeler yapm olan Kamil Yain, Vahid Zahidov, Gaybullah Selamov, Mahmudcan Nurmatov, Seydi Umirov gibi yzlerce lim ve sanatnn da hizmetleri vardr. Bizi sevindiren, gnlmz ferahlatan en nemli husus udur ki Turann, Trkistann, Krgz elinde domu olan kardeimiz, aabeyimiz C. Aytmatovun eserleri dnyann
157 diline tercme edilmitir. Eselerinin genel yayn adedi altm milyonu gemitir. Dnyada eserleri en ok satlan ve okunan yazarlar arasna girmitir. Bu seviyeye baka hibir yerli ve dnya yazar ulaamamtr. Nobel mkfat alan hangi yazarn milleti byle bir baarya erien yazar yetitirmitir. (Nobel baka bir konu ama Trk halklar edebiyatn deerlendiren Nobelden daha yksek bir edeebiyat mkfat dzenlemenin vakti geldi diye dnyorum) Zaten C. Aytmatov 35 ve 40 yalarnda kendi zamannn en yksek iki mkfatn alm bir yazardr Zaten o milletine ve btn insaniyete verilmi yksek bir mkfattr. O vatanna, ana yurduna, dnyaya, insanla baht getirmitir. O gmld topran ve yurdun tlihidir. Eserlerinin yaad lke mutludur. Onun eserlerini okuyan insan bahtiyardr. 25. 06. 2008 Takent- Yunusbad
Cengiz Aytmatov Takentte, zbek, Karakalpak yazarlar ve bilginleri ile birlikte: C.Aytmatov, Nezir Seferov, Hafiz Abdusemetov, Tleppergen Kayppergenov, Rahmet Feyzi, krllah.(Takent, 1980)
78
TRKYE
Asrmn Eseriyim, Asrmn Esiriyim

Yaznn bal, Anar Rzayevin bir iirinden alnmtr.
MUHARREM SEVL
zerinde yaadmz topraklar bize, ou zaman tam aksini yapsak da hep u bilgiyi fsldamtr yzyllarca: Hi lmeyecekmi gibi bu dnya iin, yarn lecekmi gibi ahiret iin aln Bizim amzdan sadece ve sadece bu zamana vurgu yapmak ok da yeni saylr; zihin dnyamzdaki dn ve yarn yok sayan an yaa reklam piyasaya ilk srldnde, bu dstur gemiti aklmdan. Aslnda an yaa eklinde formle edilen yaam biiminin son yllarda bu kadar ok ve sklkla pompalanmasnn sebebi, tm dnyann marz kald globalleme / kreselleme rzgardr. ddia udur: Bir toplumda serbest pazar ekonomisinin yerlemesi, demokrasinin uygulanmas ve o toplumda insan haklarnn korunmas hem globallemi olan dnyada yksek bir hayat formu retecektir, hem de bu, o toplumlarn geliiminde byk bir katk temin edecektir. Globalleme / kreselleme kavramlaryla birlikte, bu kavramlarn olmazsa olmaz diye
sunulan zellie hep dikkat ekilir: Serbest pazar ekonomisi, demokrasi, insan haklar. Ve bu zellik birbirini dourarak canllk kazanr; hatta, bu kavramn gelimesiyle daha olumlu bir alana geilebileceinden sz edilir. Bunun bir dayatma, bir maniplasyon olduunu ve aslnda bir iliki biiminden sz edildiini grmek gerekir. nk ileri srlen, demokrasi, insan haklar gibi kavramlar herkes asndan nem sralamasnda bir ncelie sahip kavramlar. Oysa bu dnya sistemi, br ad da kapitalizm olan sistemin hibir zaman terk etmedii temel ilkesi, merkez evre ilikisidir. Bu dnya sistemi dediimiz ey, imtiyazl alanlar reterek ve bylece imtiyazl alanlarn imtiyazsz alanlar ynetmesi eklinde ileyen bir sistemin ad olagelmitir.1 On altnc yzyldan itibaren dnyann gidiatndan memnun olmayanlar,
1 Bu yaz sadece ve sadece eski sosyalist corafyada yaanan bir takm deiimlere/olumsuzluklara iaret etmek zere kurgulanmtr. Yazarn, sadece ve sadece yle bir zlemi vardr; insanl, insanlktan karan kapitalizm dnda mutlaka bir yol vardr. nk Allah birden ok yol yaratmaya kdirdir ve bu byledir!
79
mevcut olan her eyi deitirmeye baladlar. Bu deiikliklere ncl burjuvazi yapt. Burjuvazi her eyi deitirdi, hibir ey deimesin diye. nk onlarn istedii Kulun kula kulluunun devam etmesi iin yeni bir yaplanmaya ihtiya vard. Bu, yeni bir sistemin messes olmasn salamak zere atlm bir admd. Tpk eskiden atlan admlar gibi. Btn bu olup-bitenler, ncelikle Bat diye adlandrlan corafyada balatld ve arkasndan btn dnyaya egemen olmas iin gerekli hazrlklar da balatlm oldu. Sanyorum ncelikle, yaklak beyz yldr srdrlen bu abalar yeniden okumak ve sorgulamak, bugn dnya sisteminin geldii noktay anlamak asndan gereklidir.2 Hem gemite reel sosyalizmin egemen olduu bir lkede Krgzistan- yaam, hem de bugnleri grm bir yazar olarak Cengiz Aytmatovun yenilerde yaynlanan, Ebed Gelin / Dalar Ykld Zaman3 adl roman, yeni dnya dzeni diye adlandrlan ama, aslnda eskiden beri varolan dnya sisteminin bir kez daha sorgulamaya aryor okuru. Tamam, bizim yaadmz topraklar hibir zaman sosyalizmin hkm srd topraklar olmad kabul; reel sosyalizmi hep bakalarnn tecrbelerinden rendik. Biz, gizli ya da ak hep kapitalizmin (=liberalizm) egemenliini onlarca yldr pekitirmeye alt bu topraklarda yaadk. Ama hep unu bildik; bu yaanlan hayatlar, sistemler dnda baka alternatifler de var. Bu sadece sosyalizm deildi, baka ideallerimiz de vard. T ki, 80li yllara kadar hep byle dndk. Seksenli yllarn bandan itibaren Trkiye asndan (12 Eyll 1980 darbesini bir de byle okumak lazm gelir), seksenli yllarn sonundan itibaren ise, btn dnya asndan tek ve kanlmaz yol olarak kapitalizm ileri srld. Bu anlay, gn getike de hkmranlnn id2 Biz Trkler, Bat uygarlnn meydan okumalarna; Mool stilsna, Hal Saldrlarna ve Endls Medeniyetinin kmesine ramen, Osmanl tecrbesiyle rettiimiz yeni bir toplumsal mo delle karlk verdik. Ancak, Bat uygarl yine de ykmna devam etti ve Toynbeenin yerinde tanmlamasyla Osmanlnn durdurulmasyla birlikte, tarihin yaplmasndaki zne rolmz de yitirmemize sebep oldu. 3 Cengiz Aytmatov / Ebed Gelin Dalar Ykld Zaman , Tercme: Prof. Dr. Ahmet Pirverdiolu / Elips Kitap / Kasm-2007
detini arttrmaya devam ediyor.4 Her ktlkte bir iyilik sakl ataszyle balayan ve btn roman boyunca Krgzistan corafyasnda olup bitenlere hep bir umut tayarak bakan bir gzn bize anlattklar Ebedi Gelin. ncelikle bilmemiz gereken ii bo sloganlar, hamaset kokan konumalar ya da kavramlar yerine, inanlarmzn bize gsterdii yol zerine hareket edebilme gayretini gstermektir. Nitekim Aytmatov, daha romannn banda bu yeni kavramlara ve modaya taklanlara gnderme yapar; Doksanl yllarn rn olan bu restoran, eski Ordu Evi idi. Avrupa usul tadilat grmt ve jeopolitik anlam tayan cafcafl ve son moda bir isim verilmiti: AVRASYA(s.18) Romann kahraman asndan iler nasl da deimiti; artk romantizm veya idealizm yoktu her ey gereklik denilen duruma teslim olmutu, hatta hep beraber tuzaa dlmt bile Grnen u ki herkes adaln otobannda hzla ilerliyordu, o ise tuhaf adam- kenarda durmu otostop yapyordu ve kimsenin umurunda deildi. (s.18) Dalar Ykld Zaman, kimselerin sa kalmayacan bilen yazar, marz kaldmz saldrya kar kmaya kalktmzda alacamz cevab hepimiz adna syler gibidir: Sempozyumun yapld Londrann lks otellerinden birisinin, gerekli her trl ara ve gerele gzelce donatlm tuvaletinde, pisuvarlarn zerinde tavandan bir yerlerden byl bir mzik yaylyordu. htiyalarn gidermek iin gelenler kabinlere girip kyor, orada doal olarak arkalarn siliyor, iiyor, tkryor ve sonunda klozette kaynayan ve boulan suyu grltyle aktyorlard. Bu arada onlarn erefine Chopin veya dhilerden birisinin mzii alyordu. Aman Tanrm, bu muhteem mzik ykseklerden doruca lam borusuna gidiyordu. Urbanist medeniyetin bu
4 smet zelin dedii gibi; ancak biz Trkler kapitalizme kar yeni bir ey sunabiliriz. Tarihimiz bunun delilidir. Ancak bu meseleye ilikin tartma bu yaznn balamn aacandan, baka bir yazda/yazlarda bunun mutlaka ve mutlaka ele alnmas/tartlmas gerekiyor. nsanlmza/ yaratlmza uygun bir hayat btn dnyaya gstermemizin zerimize den en nemli grev olduunun bilincindeyim. Bunun iin hepimizin abasna olan ihtiya dnden daha fazladr bugn iin. smet zelin bu konudaki yazlarnn tamam iin bkz.; Toparlann Gitmiyoruz (3 cilt), Ebabil Yaynclk, 2008 ve Cuma Mektuplar ( zellikle; 8-9-10), ule Yaynlar.
80
kendine zg hizmetini bir trl anlayamyordu. Ne de olsa mzik Tanrya doru yrmedir, ruhun evrenidir. Bunlarn yaptna bak! (s.19) Bir ikayet defteri olsa hemen bunu yazacakt.. Bu be yldzl yneticilere hadlerini bildirirdi. Yine de sempozyumun yapld salona dnnce, ok da kt olmayan ngilizcesiyle mziin klozetsel aalanmasyla ilgili fikirlerini aklamaya alt. Ald cevap ilginti: Hounuza gitmiyorsa baka tuvalete gidin. (s.20) Bu cevap bu zamanlarn en ok duyulan cmlesi olmaktadr, farknda msnz? Bir eye ilikin eletiriniz varsa eer, hemen cevap hazrdr; grnze sayg duyarm ya da bunu beenmiyorsunuz bakn baka alternatifler de var. Ama o alternatifleri de oluturan kendileri. Size ait bir dnyann tasarlanmas ya da hayata geirilmesinden sz edilemez! Zaten, kapitalizm dnda baka bir yol kalmadn btn dnyaya ilan eden teorisyenlerden Fukuyamann iddias, tarihin sonu deil miydi? Bu zamanlarn bir dier iddias ise, baz insanlarn duruma uygun bir pozisyon alamamalarnn sorumlusu yine kendileridir. nk kapitalizm dediiniz sistem, herkese uygun bir pozisyon yaratabilecek kabiliyete ve snrsz imkanlar sunma potansiyeline sahip bir sistemdir. Eer bu snrsz alternatiflerden bir pozisyon yaratamyorsanz; su elbette sizdedir: Eski dahiliye doktoru, imdi Orta Asya kurt kpeklerini yetitirerek Avrupaya, zellikle Almanyaya pazarlyor, bu kpekler byk rabet gryor ve kpeklerin pek ok da mterisi vard. Ardak namuslu, alkan ve ok okumu birisiydi ama doduklar Tuyuk Car kyndeki akrabalar ondan memnun deildi ve kpek ticareti yapmasn ayplyorlard. Kylerde kpeklerin satldn dnmek bile insanlar artyordu. (s.72) Sistem btn dnyay egemenlii altna alrken, -yerel/milli/blgesel/ dini adna ne derseniz deyin- farkl herhangi bir deer yargsnn yaamasna msaade etmez. NetiKarde Kalemler Temmuz 2008
ce itibariyle globalleme sonucunda herkes ayn olacak, dolaysyla btn dnya ayn olacakt; Parasz hayat ok kt, hibir ie yaramaz. (s.27) Aferin! Nihayet anladn Piyasa ekonomisi nnde hibir niversite dayanamaz. Ak bile mal gibi ar tezghlarna kardlar. Sen ise bunu ancak imdi anlyorsun. Anlalan, sen piyasa ekonomisi dnemine uygun birisi deilsin. Moskovaya gidebilirdi; orada da yakn gvenilir arkadalar vard. Ama orada da pop dnemi. Ksacas, sonunda n grlmedii uzun bir tnel (s.38) Bir zamanlarn merkezi olan, btn dnyaya rnek olarak gsterilen Moskovada da tnelin ucu grnmyordu. O ehirde yaayan, hatta Sovyet corafyasnda yaayan herkes, yoksullukla, yoksunlukla, umutsuzluklarla yoldalklarn snava tabi tutuyordu. lkede fakirlik, isizlik kol geziyor. Gen insanlar ellerinde i istiyorum yazl pankartlarla kaldrm boyunca sralanm oturuyorlar. (s.50) Piyasa ekonomisi ormanna dalnca herkesin yetenekleri ortaya kyordu. in asl u ki, para gzn kr etmi ve o da kendini buldozer zannediyor. Mahvedilecek bir fikir mi var, inenecek hayat m var, bir kadn robota dntrmek mi gerekiyor, hi problem deil. Tamam, buraya kadar! (s.45) Evet imdi yeniden dnelim isterseniz; eski sosyalist corafyadan, btn dnyaya sunulan, ve neredeyse hepsi bir meslek sahibi olan stelik ounluu niversite mezunu- kadnlarn duruma uygun aldklar pozisyonlar. Yoksa dtkleri pozisyon demek mi daha doru olur? nk o gen kzlarn hayallerini baka bir biime/formata sokan ve herkese yepyeni bir kimlik sunan yeni alveri merkezleri egemen hayata Aytmatov, zaman zaman kapitalizm ile popler kltr/kitle kltr kavramlar arasnda paralellikler kurarak, bizi, bu acmasz/saldrgan dnyann nasl yprattn, yok ettiini anlatmaya alr;
81
ada ov endstrisinin acmasz, saldrgan rasyonalizmine aklselimle baksa dahi, kendi hayallerinden de bir trl kurtulamyordu. Popler kltr tm dnyada zafer turlar atyor Toptan kltr! Aynen toptan ticaret gibi (s.47) Popler kltr onu, bu idealisti ezmiti. Bir daha ayaa kalkamazd. O, kitle kltrn okyanus dalgasna dntrerek Arsan Samanini (romann kahraman m.s.) ve beraberinde Ebed Gelini gereklemeyecek arzular girdabna att. (s.70) Piyasa ekonomisi denilen ne menem ey her eyin alnp satld bir pazar oluturma gayesindeydi ve bunu da baard. Hibir deer yargsna itibar etmeyen, sadece alnpsatlyorsa kymeti/deeri var biiminde zetlenebilecek bir anlay egemen klmakt hayata: Dnyadaki her ey imdi alnyor ve satlyor. Bizim dalardaki kar, nehirlerde su demek. Btn Orta Asya bizim ebed karlara bal. Dalar bizimse, karlar buzullar da bizim. Ovadaki sulama ileri, rnler, hayvanlara verilen su gkten dklmyor herhalde! Hepsi bizden gidiyor. yle ise biz de su iin cret isteyelim. Ovada hayat demek olan suyu bedavadan veriyoruz, hi kimse teekkr bile etmiyor. (s. 172) Hatrlayalm, eski zamanlarda, Trke bir arkda sylendii gibiydi hayat; Hava bedava, bulut bedava; Dere tepe bedava Demokrasi, insan haklar, zgrlk gibi kavramlarla kendine yeni alanlar reten dnya sistemi, btn bunlar sylerken aslnda kapitalizme esir olmamz da dayatmaktadr. Oysa yaplmas gereken belki de, esir olmay gnll olarak kabul ettiimiz bu zamanlarda/ modern zamanlarda, bu esaretin farkna vararak yeni bir dnm salamaktr, yoksa hepimiz piyasa ekonomisi tanrlarna kurban ediliimizi (s.104) idrak bile edemeyeceiz ; Kyller kolhozlarda aldklar czi maa bile artk almyor ve yokluk iinde yayorlard. Es-
kiden olan bir toprak klelii idi, yine de imdi ise insanlarn her biri bir yoldan, kimi ar zahmetle, kimi hrszlkla geinmeye alyordu. Bir umut ise grnrde yoktu. Bazen bir akll karak kendi iinizi kurun diyor da, nerede u i! Hi deilse hrriyet var, diyorlard. Geim olmadan hrriyet de bir ie yaramazd ki, karn doyurmazd ki Kydeki insanlar imdilik tm zorluklarn sebebi olarak gei dnemini gsteriyor ve piyasa ekonomisine getikten sonra btn iler yoluna girecek diye dnyorlard. Sen yle zannet! Bir aptal, ocuklarn bile piyasa ekonomisine uygun olarak domas gibi sama sapan bir fikir ortaya atmt. (s.81) in sonunda varacamz nokta ise, o kadar aikr ki, tek yol kreselleme; Bu olsa olsa ekyalk ve soygundur. Nereye krek ekiyorsun yle bir dn? Sizlerin, ylknn banda da bizzat senin olduun yirmi birinci yzyl entelektellerinin gittii yere. Dnya zenginliinden herkesin pay kapt u iine ettiim kresellemeye. (s.128) Dnya zenginliinden pay kapma kavgas, asla bir birlikte paylama biiminde zetlenebilecek bir anlayn rn deildi. Sadece ve sadece barbarlkla tanmlanabilecek bir anlayn rnyd; O da bir seim karsnda kalmt: Ya kendini ya da dmann ldreceksin! Baka yolu yok! Hemen de, bu nasl bir barbarlk diye kendini ayplamaya balyordu. (s.44) Sonunda varlacak noktay gremezsek eer, tpk Krgzlarn dedii gibi, duyne ordundab5 diyeceimiz gnlere ok az kaldn da gremeyiz. nk, airin dedii gibi, Suktlarn borsada pazarland bir a solumaktayz imdi. 6
5 Krgzca bir sz; dnya yerinde mi anlamyla Trkiye Trkesine evrilebilir. 6 Yeter Demirin Ll adl iirinden; Bkz. Karde Kalemler Dergisi, yl:2, say:16, Nisan 2008.
82
KAZAKSTAN
Fenomen
OLCAS SLEYMANOV AKTARAN: GLNAR KARA
Cengiz Aytmatovun hayat hikyesini yazanlar maalesef, onun hayatn devirlere blmeye almaktadrlar. Bu devirlerden biri ve en uzun krk yla yakn mutlu yazarlk devri olarak nitelendirebiliriz. Bu devir, gen Aytmatovun Moskovadaki Yksek Edebiyat Kursuna girdii vakit balad. O burada Cemilesini nce Novy Mir (Yeni Dnya) dergisine, Tvardovskiye, sonra Louis Aragona sunan Muhtar Avezov ile karlat. Fakat onun uzun soluklu baarlar, Novy Mirde, nesir blmnn redaktr Dmitriyeva ile tanmasyla balamtr. Bu gze arpmayan redaktrlk mesleine, maalesef, bugn hi nem verilmemektedir. Baz yayn evleri redaktrsz, hatta tashihi olmadan almaktadrlar. Edebiyat hayatna yeni atlan Cengiz Aytmatovun yazarlk hayatnda karsna profesyonel redaktrler kmt. Onun Rus nesrinde kendi izgisine sahip olmasnda onlarn byk katks vard. Sovyetler Birlii daldktan sonra Sovyet romanclarnn mutlu gnleri sona erdi. Dnyada en ok okuyan millet yok oldu. Bu ulu okuyucu ile yayn sanat ve Sovyet edebiyat da kerek, geriye itildi. ok nemli isimler snd. te bu kntleri ve gerileme devrini, milyonlarca okuyucusu tarafndan martlan, ok deerli yazarlardan biri Cengiz Aytmatov da geirdi. Her zamanki ilham direklerini kaybeden Aytmatov, aniden yoluna kan unutulmaya kar 20 yl kadar savat. Yeni eserler yazd ancak onlar yazarn araylarn deil, armln yanstt.
Cemile ve Borand Bekette zgr dil kullanm vardr. Bunun gibi aheser kitaplar gelecek nesil iin grnen zirveye trmanmak iin basamak olurdu. Ka basama geebildiin hi nemli deil, nk ismini beng etmek iin bazen bir iki tanesi de yeterli, bazlar iin, eer onlarda nemli dnceler ve duygular yer almyorsa, yz basama gemekte yetmiyor. Aytmatovun eserlerinde ise, bunlar ak bir ekilde grnmtr. Son dnemi aa yukar 20 yl diplomasi ileriyle geti. nce Sovyetler Birliinin ufack Lksemburgtaki elisi olarak daha sonra kck Krgzistann byk Avrupa Birlii Merkezinde yetkilisi olarak. Ve onu her yerde sadece, kendisinin imdilik az bilinen halknn elisi sfatnda deil, dnya medeniyetinin bir paras olarak karladlar. Kazak tabiat, bozkrllar dnyas Avezovdan sonra, Aytmatovun romanlarnda evrensel eklini ald. Bunu biz gnl ferahl ile syleyebiliriz. Cengiz Aytmatov fenomeni hakknda daha ok ey yazlp, izilecektir. Kendisini Avrasyada lmsz olarak tantmas tesadf olmayan bu dhnin nasl biri olduunu ve onun btn varln fikir ve dnce eleinden geirip anlamak iin zaman gerekmektedir. Hoa kal, Cengiz aa! 11 Haziran 2008, Paris
83
KAZAKSTAN
zleten stat
AB KEKLBAYEV AKTARAN: GLNAR KARA
Ben bu haberi gece yars aldm. Hasta olduunu iitip, merak iinde yrrken, byle olaca kimin aklna gelirdi?! Btn gece sevgili stadmzn gzel yz gzmn nnden gitmedi. Onun Cemilesi, XX. yzyl edebiyatnda vaktinde Cengiz Hann zaferlerinin yaratt gibi beklenmedik bir olay olmutu. Kimsenin bilmedii kabileden bir nder kp da btn dnyay fethedecek diye kim dnmt?! O zaman birilerinin bilip, birilerinin bilmedii kk bir halktan yeni bir Cengizin ortaya kp, insanolunun kalbi ve akln fethetmesi de hibir zaman gereklemeyecek bir hayal gibiydi. Fakat biz Ogonek (Kvlcm) ktphanesi dergisinde yaymlanm bir hikyesini okuduktan sonra byle dnmemitik. Dnyay hayrete drecek yeni bir Cengiz kt diye sevinmitik. Meer kulamza melekler fsldam. Daha szmz bitirmeden yeni Cengiz iin sylenen iltifatlar ska duymaya baladk. Sevgili Muhtar Ayezov ile Louis Aragon statlarn sarf ettikleri iten dilekler btn dnya dillerinde tekrarland durdu desek yanlm saylmayz. Onun gibi stn baarl ustay bir grmeyi ok istiyorduk. Geleneksel Ayezov Gnne ardk. Ancak, beklemedik bir anda cerrahn eline dtm ve bu toplantya katlamadm. Hastaneden yeni km, evde otururken Tahaui Aa ve Askar geldiler ve Hadi, abuk gidelim diyerek, beni alp, gtrdler. Nereye gtreceklerini bile sylemediler. Tandk sokak, tandk mahalle, tandk eve getirdiler. Abdicamilin dairesi. Evde bir beyaz yzl delikanl Zeynolla Aay ve Kaltay Aann yannda kitap raflarna bakyordu. Sesimizi duyup, bize doru yrd. Hemen tandk Cengiz Bir gn 1 Mays kutlamalar iin Bikeke ard. ofrmz Tahaui, muavin Abdicemil ve Acar Apayla ben de yolcuydyk. Akam zere Kordaya geldik. Amacmz, ertesi gn trenler bittikten sonra Bikeke gitmekti. Hibir eyden habersiz lene doru uykudan kalktk ve semaverdeki ay bir gzel imek zere sofra bana oturduk. Aniden kap alnd ve birileri Misafirlerinizi snrda Krgzlar bekliyorlar diye haber verdiler. Apar topar yola ktk. Doruymu. Ala kalpakl kalabalk. Aralarnda gri ceketini omzuna atm Cengiz. Tren baladktan sonra tribnde bir gzkm ve trenden ayrlarak dosdoru bizi karlamaya gelmi. Jomart Bkenbayev caddesinde evi varm. Annesi Emine Hanm ve kaynvalidesi de sad. ki teyzenin sofrasnda bir gn bir gece misafir olduktan sonra, ertesi gn ehir dna, doaya ktk. Alaara, o vakitler el deymemi bakire kz gibiydi. Grl grl akan
84
ay kenarna minderler serpitirilmiti. Su sesi ve ku cvltsndan baka ses yoktu. Kalabalk Kazak ve Krgzlar hararetli konumaya balamken onlar da sustu. Doalama syleyen Synbay Eraliyev, akac Aziz Saliyev, ciddi ve kibar Kuanbek Malikov, hepimizin tand sekin kiiler. Da eteini bamza kaldrarak, hararetli konuuyorduk. O vakit Krgzlar ve Kazaklarn byle sevinerek grlt etmesinin sebebi vard. Abay yolundan hemen sonra Cemile, Muhtar Ayezovten hemen sonra Cengiz Aytmatov, yarmalar kazanm, Trk edebiyatnn gklere ykseldii gnlerdi. Hayrlsyla gelen hret, dierlerini de mutlu eder, Hayrsz gelen hret herkesi mutsuz eder diye atasznde denildii gibi, Muhtar ve Cengizin hreti Aladan iki tarafndaki ikiz yurda btn dnyann yzn evirdi. Bunlar gibi iinden iki byk aydn karan halkn dier insanlar nasl acaba diyen merak oald. lk kitab yaymlanan Abdicemil Nurpeyisovun Kan ve ter romannn dier ciltlerini, Sovyetler Birlii dnda ngiliz, Alman, Fransz dillerinde konuan btn Avrupa bekliyordu. Novy Mir ( yeni Dnya) dergisindeki Tahaui Ahtanovun Boran btn Sovyetler Birliinde yeni bir akmn yolunu amt. Kaltay Muhamedcanov, Cengiz ile birlikte Moskova edebiyat sahnesinin perdesini aralamt. Dadan szlen kartal ( tarlan)gibi Olcas (Sleymenov) iirleri ok yksekten duyuldu. Kazak- Juban Moldagaliyev, erhan Murtaza, Azerbaycan Mambetov, Anuar Alimcanov, Faziza Ongarsnova, zbek- Adil Yakubov ve Temir Polatov, Trkmen- Tirke Cumageldiyev ve Kocageldi Narliyev, Azeri- Anar, Maksut, Rstem bragimbekov, Cengiz Guseyinov Krgz- Mar Baydciyev, Tlemi keyev, Bolat amiyev, Mels Ubukeyev, Mrza Gaparov, Tacik- Timur Zulfikarov, Gulruhsor Sofiyeva, v.b. gibi kabiliyetli kiiler Muhtarn peinden milli snrlar ap, insanln gne uzanarak patlam Cengiz havai fieinin etrafnda XX. asr medeniyetinde kendi izlerini brakmlard. Onun gibi olmak nerede? Demeyin ilim severseniz,
diyen Abayn yazd gibi, Ayezov ve Aytmatov rnei XX. Yzyl Trk halklarnn medeniyetine yeni cesaretler ve bitmeyen araylar iin yol gstermiti. Cengiz Aytmatovun Beyaz Gemisi statlar Rasul Gamzatov, Mustay Kerim, Kaysn Kuliyev, Daut Kgiltinov bakanlndaki Trk Edebiyatnn gemiler kervanna Kuzey Buz Denizinde ilerleyip, yol gsteren buzkran gemisi gibiydi. Kadir Mrzaliyev, Tumanbay Moldagaliyev, Seydahmet Berdikulov, Mukagali Makatayev, Cumeken Necimedinov, Tlegen Aybergenov, Saken Cnsov, Sayn Muratbekov, Aengiz kim Tarazi, Kalihan Ishakov, Muhtar Magauin, Kabde Cumadilov, Orazbek Sarsenbayev, Maral Skakbayev, Dulat sabekov, Oralhan Bkeev, Tlen Abdikov, Anes sariyev, Dkenbay Doscanov, Smagul Elibayevlerin edebi araylarnda cesaretlerini bileyenin Cengizin edebiyat tarz olduuna hi phem yok. Kibirlenmemenin de, aptan dmemenin de srlarn iyi bilen Cengiz Trekulolu, ufku hep drbnle gzetleyen bir nc asker gibiydi. Yenilikler de, iyilikler de hi dikkatinden kamazd. Kalemor silah arkada Muhtar ahanovu belirsiz zamanlarda yanndan ayrmadan toplum nne birlikte kmas da bunun gstergesidir. Cengiz, yaz hayatmn ilk yllarnda bana da gz kulak olmutu. Sovyetler Birlii Sinemaclar festivaline katlan bir tandmla sokakta karlatmda, Cengiz aabeyin bugnk tebliini senin bir hikyen zerine kurdu dediinde, pek inanmamtm. Daha sonra Vopros Kinoiskusstva ( Sinema sanat zerine) sinema eletirisi ylln okuduum zaman doru olduunu grdm. Sinemaclar Birliinin toplantsnda dram zerinde yapt sunusunun milli karakter hakkndaki blmn benim ilk eserlerimden biri olan En mutlu Gn isimli hikyem zerine kurmutu. Son kez geen sonbaharda Almatda, M.Avezovun 110. Doum yldnmne geldiinde grdm. Birlikte oturduk. Birlikte gezdik. Ancak, doya doya konuamadk. Yine grrz diye dnmtk. ok pimanm. Nasl piman olmam Kolbin devri. Bikekteki tiyatro festivaline katlmtm. Gelir gelmez
85
haberletik. Dier katlmclarn hepsinden nce bizi Alaaradaki yazlna arp, konuk etmiti. Sofra banda hal hatr sorarken, ben, bir taraftan nazlanarak, dier taraftan da Kazaklarn o zamandaki durumuna zlerek: Demokrasinin gelecei belli. O vakit, btn millet geliirken Kazaklar yaramazlk yapm ilkokul rencisi gibi kenarda m duracak? Siz ne dnyorsunuz aabey? Biz sylesek, kocasndan dayak yemi kadnn bar gibi olur. Peki dier akrabalarmz bizim bu durumumuz hakknda neler dnyor, acaba? dediimde sevgili aabeyim Darda konualm. Bu durumu sen iyi bilirsin. Anlat bakalm, diyerek aniden yerinden kalkmt. Yanmda o zamanki bakan Kanat Saudabayev ve sinema ynetmeni Talgat Temenov vard. Gece yarsna kadar konutuk. Elbet bu konuulacak. Hi zlme. diye srtm okamt. ok gemeden KSRO milletvekillerinin kurultaynda bu szn tutup, Kazakistann
bundan byle kenarda kalmasna izin verilemez! diye fkeyle konutuu hala herkesin hatrnda. Eski zamanlarda Abl Akn (air Abl) halkn bandaki kahraman ld zaman: Sen varken srtm duvara dayam gibiydim demi. Onun dedii gibi, ne diyelim? Cengiz Aytmatov varken srtmz duvara dayalyd. Fakat kendisi aramzdan ayrlsa da edebiyat dnyasnda Alada eteklerinde kurulmu dn adrlar gibi, Aytmatov dnyas eskisi gibi dimdik ayakta duruyor. zlersek, o adrlar gezerek, zlemimizi gideririz. arrsak, kitabn ap, sevgili stada danrz. Pazar gibi kaynayan u zamanda insanoluna ve Trk dnyasna Aytmatov gibi stat veren kader ve tarihe ne kadar kr etsek azdr. Onun hakknda mr boyu konuup, defalarca fikir al veriinde bulunuruz
86
TRKMENSAHRA-RAN
Ebedyetten Ebedyete...
OULMAYA SEMZADE SAPAROVA TRKMEN FLOLUU AKTARAN: MURAT TOYLU
ocuklukta yal analarmzn dizlerine yaslanarak dinlediimiz masallardaki ebedlik emesinin berrak suyunu ien kahramanlarn hi lmeyecei dncesi bize manevi g verirdi. ocuk aklmzla onlarn bugn de yayor olduuna inanrdk. Halkn sevgisini kazanarak, onlarn zntsne alayan, sevincine sevinen kahramanlarn ebedlik emesinden su imi olduundan habersiz, onlara bir yerlerde rastlamay arzulardk. Dmanlar, onlar ldrmenin eitli yollarn arasalar da amac gereklemiyordu. Bylece vatan kahramanlar yaamaya devam ediyor ve ebedlikten ebedlie gidiyorlard imdi geriye dnp baktmda ebedlik emesinin berrak suyunun, insan hayatnn nasl yaandnn muhasebesi olduunu grdm.
87
nsan Byk Tanrnn kendisin verdii mr payn, halknn ikbaliyle birletirdii zaman, o phesiz ebedlie gidip, lmsz kahramana dnyormu. Bunu biz Krgz yazar, insanlarn kalbinin trkcs, ebedlik suyundan kana-kana ien Cengiz Aytmatovda da gryoruz. Akla karay seip, hayat kitaplardan renmeye baladmzdan beri benim ve akranlarmzn elinden dmeyen kitaplar Cengiz Aytmatovun eserleri. Cemile, lk retmenim, Toprak Ana, Botagz, Glsar, Beyaz Gemi, Erken Gelen Turnalar romanlarn bilmem ka kere okuyarak manevi dnyamzda o kitaplardaki kahramanlara yer vermitik. Onun kitaplarndan insanseverlii, asil olmay, namusu, sadelii, vefall rendik. 2. Dnya savann yaral izlerini grmee biz de yetimitik. Ocaklar snen yalnz kadnlar, sakat erkekleri, vatanndan ayrlan bahtszlar grdmzde bizden eyrek asr nce yaanan sava belas gzmzn nnde canlanrd. Sava belasn grmemi olsak da kalpleri sava agusuyla yanan nice Cemileleri, Tolunaylar, Altnaylar, Seydalar grmtk. te bu nedenle Cengiz Aytmaovun eserleri dilinin halka yaknl, sadelii, gerekilii ile halkn belleinde mekan tuttu. Yazarn yaratclk cesareti, kaleminin keskinliiyle yazlan eserlerinden biri de Cemile romandr. Bu esere Fransz yazar Lui Aragon Benim iin Cemile dnyada sevgi hakknda yazlm olan en gzel eserlerden biridir deerlendirmesinde bulunmutur. Gerekten de Cemilede sadece Krgz gelininin deil o devirde kadn kk gren btn toplumlarn gelinlerinin karakterleri canlandrlm, hepsinin ortak sembol olmutur. Sava devrinin sancl gnleri, neeli, esprili Cemileyi deitiriyor. Kocasnn cepheden yazd mektuplarn sabrszlkla bekleyen Cemile gelen mektuplardan hibir sevgi muhabbet duymamakta. Nedeni, gelenek-grenek girdabna gark olan kocas Cemilenin sevgi muhabbet isteyen temiz kalbinden habersiz. Bu nedenle gen gelin Daniyara gnl verir. nsan mertebesinin, insan sevgisinin ustaca anlatm insann manevi olgunlua giden yolda zor dnemeleri anlatmada yazarn
ustal olduka yksektir. Cenigiz Aytmatov bu eserinde sadece Krgz gelininin deil, tm gelinlerin duyduu ve setii grevi u szlerle ifade etmitir. Kayn anas Cemileye Kzm Allaha kr et. Sen salam ve mutluluk getiren bir aileye geldin. Bu senin bahtndr. Kadnn mutluluu ocuk dourmaktr, aznn aa yetmesidir. Allaha kr biz ne kazansak sana kalr. Biz ihtiyarlar onlar mezara gtrmeyeceiz. Ama mutluluk namusunu ve mertebesini pak saklayan insanlarla oluyor. unu unutma pakln koru. Bu szlere vefal olmak iin Cemile kendini ie veriyor. Ama kalbinde eksik olan sevgi ve muhabbete sahip olmak iin kendi duygusuna uygun insan bulmay ve kendisini ona teslim etmek iin cesaretle hareket etmesi, Orta Asya dnyasnda yenilikti. Yazar bu yenilii yce pak sevgisi araclyla ifade etmitir. Bylesine eserler yazan yazarmz artk aramzda yok. Ama Trkmenlerin hayat felsefesinde, atalardan kalan kltr mirasmzda insan byle ayrlk gnlerinde kalbine g verme, teselli etme gelenei vardr. Bir insan fani dnyayla vedalat zaman Trkmenler buna kolaylkla ld veya aramzda yok demiyorlar. Ona yalan dnyadan ebedyete gitti veya dnyadan geri dnd, emanetini teslim etti diyorlar. Bugn bizim sevgili yazarmz da emanetini teslim ederek ebedyete gitti. nk O, dirilik suyunu ien kahramandr. O, halkn kalbinde yayor, yamaya da devam edecek. O, her zaman er, adaletsizlik, vefaszlk, namertlik, acmaszlk ile barmayan mcadelede bizim kalbimizde yaar. Toprak Anada yazarn ayak izleri kalr. Elvan Yemenili Servimde pak sevgisi kalr. lk retmende Krgz toprann ikbali kalr. Glsarda amaca koan dayankll kalr. Gn Olur Asra Bedelde akl ve Mankurtlarla mcadelesi kalr. Ak Gemide ocukluk arzular ve ere ve adaletsizlie, acmaszla kar mcadelesi kalr. nsanlarn belleinde ise Cengiz Aytmatov Krk Ouz Elinin (Krgz) Kutsal insan olarak hafzalarda kalr.
88
89
KIRGIZSTAN
20. Yzyldan 21. Yzyla Geerken Dnceler

MRBEK KARAEV AKTARAN: INAR ABDNOVA KARACAN
Hem 20. yzyl hem de 21. yzyl kucaklamak ve bu yzyllarda yaamak herkese nasip olmamtr. te, bu byk gerei daha dn yeni yzyln eiine admmz atarken dnen insanlar ok oldu. Dnyada eine az rastlanr bu olayn, yaam derdiyle uraan ve zamann nasl getiini hesaba katmayanlar iin, bir ey ifade etmedii ortadadr. Bu zamanda yeryznde bu durumdan haberdar olmayan be milyar insan yaamaktayd. Geen yzyl sona erip, dnya yeni bir yzyln eiine girerken, gne etrafnda dnen dnya, ayn dilimde birlememitir. Belirli zaman aralklaryla, yeryznde yaayan eitli halklar, ikiye blnmeye mecbur edilmi, bu durumda baz lkeler gz ap kapayncaya kadar hzla yeni bir yzyla girerken, dierleri, nelerin olup bittiinin farkna varmakszn, eski yzyln tadn karmaya almlardr. O dnemdeki be milyar halkn durumunu betimlemek ve anlatmak ok zordur. Yzyl nedir, gn nedir, yllar nerede, aylar nedir, yaamak ve lmek, byk dnyann sknts iinde nasldr, btn bunlar yzyln yenilenmesine itibar etmeden, gerek olan sonsuzlua doru bir koturmacadr. Sa olup, iki yzyl bir grsem diye hayal ederdim. Yaama boyun een, XXI. yzyln ddn alan bir insanm ve geen yzylda syleyemediim szlerim kalmt. Bunlar, yeni yzylda alevlenip, gynerek bugne kadar gelen, dounun yldz Cengiz Aytmatov hakkndaki dncelerimdir. Yeni yzyl ile nc bin yln devam ettii devir, Cengiz Aytmatovun felsefesi ile sslenmitir. O gkyz ile yeryzn birletiren yce deer, insanolunun yarn iin eskimeyen bir felsefedir. Aytmatovun vermek istedii yarnn felsefesi, en sade ve en g olandr. Bu insanolunun dncesinden kaynaklanan, aa vurulmayan deimeler, aklselim sahibi olan her insann yaam iin, lkesi iin, toplumu iin, btn dnya iin olan sorumluluktan ibarettir. Byle bir sorumluluk, geen iki yzylda yaayan Tolstoy zamannda da dile getirilmitir. Doksan ciltten oluan ve nemini bugn de koruyan eserlerin yazar Tolstoy, dnya deerlerinin orap sk gibi dalmaya baladn nceden fark edip, insanolunun yaamna ahlksz ilerin bulamaya baladn hissederek, ilk kez bunlara kar kanlardan biri olmutur. Zamannda ise bu anlay, yalnz insann protestostosu saylm, komedi-yk trnde bir epizot olarak deerlendirilmitir. Tolstoyun dncesine gre, ahlkszlk, yeryznde eytann bir oyunudur ve tamamiyle onun soyundan yaylmtr. Byk insan Tolstoy, kendini ne kadar gl hissetse de Tanrnn houna gitmeyen ilerde ve dengesiz bir urata, yalnzlna ve aresizliine ramen boyun ememi, diz kp yenilgiye raz olmam, bakaldrsn srdrm, bu karanlktan kmann bin yolundan birini denemi, scak ocan brakarak dnyay gezip sonsuzlua karmtr. Bu durum Tolstoyun ahlkszln nnde yenilerek, gsz kald anlamna gelmez, o asl yaam iin savan daha nmzde olduunu aklayan byk bir aryd. Yirminci yzyln ortalarndan sonra dnyada derin dncelerde bir karmaa yaanr. Yine bir insanolu, Aytmatovun Ak keme (Beyaz Gemi) yksndeki kk ocuk yeryzn kara bulut gibi kaplamakta olan irkin bir
90
ahlkszln yaklamakta olduunu bir kez daha anmsatarak, temiz duygularn kreltmeden kendini, Isk-Kln derin sularna bir balk gibi brakr. Bu olay hyanetin snr tanmamasdr ve dnya bundan yeterli dersi almam, ok gemeden Aytmatovda kozmik monari Filofey olarak, grnmeyen felaketin habercisi olur. O, felaketin yaklamakta olduunu, bu felaketin kendiliinden olumadn, buna insanolunun kendisinin sebep olduunu pervaszca aleme ilan eder. Bu haber veri de vurdumduymazlk ile karlanr ve onun bu haykr yine cevapsz kalr, sonuta, bencil akl-usun emrine uyarak kozmik sonsuzlukta kaybolur. te bu benzerlikler, bir yzyln srrn gizleyen byk olaylardan kaynakland gibi, belki de bu benzerlikler iki yzyl birletiren gelenek ve grenekler yasas olarak da deerlendirilebilir. yle de olsa, bir yzyln tadna bakan iki byk insann, Tolstoy ve Aytmatovun felsefesinin XXI. yzyln balangcnda yeniden alevlenip parlayaca kukusuzdur. Her yln douu yalnz bir kez olur. O gnden itibaren biz, zaman kavramn yzyl olarak nitelendiririz. Bizim dnem, ikinci bin yl ieren tarih olaylar yaamtr. O gne bizim kuan tanklk etmesine bir bak. Sonra da yeniden doan bir yzyln ilk gne klarn karlarken, bin yln deitii ender bir olaya da tanklk etmekteyiz. Yzyllar yirmi kez tekrarlanmakta, bin yllklar ise topu topu iki kez kendi yoluna devam etmektedir. Tarih sayfasnda iz brakan birinci bin yl geride brakrken, gelecek bin yln tadna tuzuna sadece bir nesil bakmtr. O neslin bilge kiilerini, nc bin yln eiindeyken hatrlamadan gemek doru olmaz. El-Birun birinci bin yl tarihe gmen ve uzun yaayan bir dou yldzdr. Eski nsanlarn Kronolojisi adl bilimsel yaptn sahibidir. Zamannn ktlklerinden hi sz etmemi, idealist olsa da, doann srekli gelitiine ve deitiine inanmtr. Onun ada bni Sina hakknda da gnmze kadar gelen atasz niteliinde szler sylendii bilinmektedir. O, kendi devrinde ansiklopedik bilgiye sahip gl bir bilim adamyd. Tpta Kanun
adl eseri yzyllarca paha biilmez bir kitap olarak gnmze gelinceye kadar tpta aheser olarak yerini korumutur. bni Sinann bykl ve dhlii ite buradadr, tp bilimini doruklara trmandrm, daha sonra da bu deerli bilgin Douda Lokman olarak tannmtr. te bunlar gibi, byk insanlar arasnda saylan ve bin yllar birletiren bilge-yazar Aytmatov adnn taa kazlmas ne kadar gurur vericidir! Yzylmzda Krgzlarla ilgili ok az bilgi vardr. Ancak bu iki bin yln son asrnn, ilk yllarn anmsamak, son derece rktcdr. O zamanlar Krgz halk tamamiyle folklorik bir hayat yayordu. Gazete ve dergiden habersizdi. O zamann Rus gazetecilerinden biri, Orta-Asya halklarn cehaletten kurtarmak iin krk asr gerektiini ima etmitir. Bu szde abart olsa da, gerek pay yok deildir. Zamann gidiine bak, dnyann karklna gel de arma. Yukarda anlatlanlardan sonra, otuz yl gemeden, cehennem azab eken Krgz halk, zengin yaplar ve binalar olmasa da dnya halkna Cengiz Aytmatov adl byk bir yetenei karmas bir gurur kayna ve bir mucizedir! Halka kurban olunur, sayg gsterilir. Yeryznde yaayan halkn by k, iyisi kts olmaz olur mu? Krgz halk teknik alanda epey geri kalp, destanlar andan seslense de, kendi halinde yaam iin mcadele eden cesur ve kahraman bir halktr. Otuz krk yln iinde akla gelmeyecek derecede cehaletten kurtulup, ehir kurup, bilim ile teknolojiyi zmseyerek, grlmeyecek gelimelere adm atmtr. Bylesine hzl gelimeye ve ilerlemeye tarih hibir zaman tanklk etmemitir. zetle, XX. yzyldaki bu deiikliklerin, gelecek yzylda nemli olaylardan biri olarak konuulaca bir gerektir. Bir ulusun deeri, o ulustan kan byk ve saygn insann ad ile zdelemesi, ortaya kan yeni bir durum deildir. Servantes adn duyduumuzda kalbinde ktlk olmayan kahraman Don Kiotu anmsar, spanyollar
91
aklmza getiririz. Dante dediimizde byk air Vergiliusun sesi ile cennet ve cehennemi anlatan talyanlar, Hemingvay dediimizde o kadar saval, o kadar canl yaam mcadelesinde, insanolundan stn bir varln olmadn sonsuza dek haykran, denizdeki ihtiyar Amerikaly dnerek btn Amerikay dleriz, doal olarak byk deha Tolstoysuz bir Rus halkn hayal etmek de tamamen olanakszdr. Bu dnceler dorultusunda Cengiz Aytmatova gelip dayanacaz. Aytmatov kimdir? O, hereyden nce Krgz ulusunun evladdr. Sonra, Krgz ulusunu dnyaya tantan byk insandr. stesek de, istemesek de bu byk bir gerektir. Hatta bu gerein eksii var fazlas yoktur. Takdir-i ilahi, byk ya da kk halk demeden tarihin belirli bir dneminde dnya halkna ok yetenekli bir insan gndermi. Bunu hi kimsenin ve hibir eyin engellemesi olanakszdr. Dnyay, Cemilenin ak yks bir yanar dan alevi gibi yakar. O ak, o saf duygu, kozmik hzla bilinmeyen ktalara doru yol alr. lgi eken gzellii gnden gne artan Cemilenin ak yks, eski dnyadan habersiz yatan Krgz lkesinde ak bir pencereden mum gibi yaylr. Bununla insanlar, dnyadaki en sekin ak yks yazarnn Cengiz Aytmatov olduunu, daha sonra da yeryznde Krgz ulusunun varln renirler. Bylece Krgz ulusu ile Aytmatovun ad san hamur gibi yurulur. Eer karlatrma yntemi her zaman geerli ise, o zaman Aytmatov Krgz ulusunun Servantesi, Dantesi, Hemingwayi, Tolstoyu olup adn tarihe altn harflerle yazdrm demektir. Benim yaammda en nemli olan ve byk bir zevk duyduum ey, Cemilenin ak yksn tekrar tekrar okuma alkanlmdr. Cemile yksnn gizemini nceden fark etmek ok zordur. O, ne kadar ok okunursa o kadar da duygular rpnr, dalgalanr. Bu eserin ne kavumas byk bir baardr. Ancak, Cemilenin ak yks btn dnyay sard zaman biz, ocukluumuzun altn devrini yayorduk. man gibi gizemin dm galiba budur. Yaamda ak denilen asl duygunun varolduunu, ay ile gnein ortasnda durabileceini ilk kez Cemile yksn okurken rencmiizdir.
te, Cemile yksn yeniden okumaya baladm. erii bir baka. Szlerinin bir ncekinden daha gzel olduunu sezdim. Sanki, benim bu zamana kadarki tm yaamm bu yknn satrlarna sktrlm gibiydi. Cemile yksn her okumaya baladmda, ben ocukluumun altn yllarn, tepe tepe dalarn anmsarm, oradaki saf kardelenleri zlerim, ondan sonra ku sesli yce dalar, kopardmz gelincikleri, kuruni iekleri ve yaam boyu sylenip de bitmeyen sevgi szlerini... Cemile yksne ilk kez okuyormuasna ilgi duyarm. te bir austos gecesi. Bir vadi. Dnyaya en gzel ak sunan kutsal yer. Yine Daniyarn gizemli sesi dnyaya beyaz bir nur gibi szlr. Ben yeniden ilk akm anmsadm. Beyaz tenli etine dolgun bir kz vard. Bizden sonraki snfta okurdu. Ak krmz renkli bir kaza vard. Onu uzaktan grdmde btn dnya benim iin krmz renkli bir nura brnr, alevlenirdi. Yaratlmda itici ve ekilmez bir durum yoktu. Sevdiim insann gnln krar mym diye sz sylemekten ekinirdim. imdi dndmde, karakterimin biimlenmesinde Daniyarn zerimde bir etki brakm olduunu hisseder gibiyim. O zaman, Daniyarn oturmasn, kalkmasn taklit ederek srrm hi kimseye sylemeden sevdiim kz gzmn kysndan hep szmmdr. Ne de olsa akn bys gldr, Daniyarn ak btn dnyay bir iir gibi sarm, benim saf akm bembeyaz bir mektup kdna titrek nameler halinde dklmt. O zamanlar kalbimin ne kadar heyecanlandn sorma gitsin. Dncenin sonsuzluunu, bin hayalden ibaret olduunu o zaman anlammdr. Cevabn ne zaman alacam diye dakikalar saydm, cevapsz kalrsa ne olur diye kalbimin szlad aklmdan hi gitmez. ocuklukta mutlu her an, gze ilien gzel bir tablo gibi, sonsuza kadar yaar. O Seyitin altn ereveli resmi gibi eskimez ve tozlanmaz. Elimde drde katlanm gz alc bir kat var. O, sevdiim kzn mektubudur. Onda ne kadar gzel szler sylenmiti! Yarpz kokan ho merhametini hi sorma. Ya kdn sonuna nakedilen gelincik iekleri Bunlar imdi
92
filizlenmeye balayan bir akn titrek hayalleri olarak yaamaktadr! Var olsun, ilk ak! Yaamaya devam etsin Cemile ile Daniyarn esiz, yalanmayan ak hikyesi! Toplumsal dncenin olumasnda her zaman tek bir insann dncesi tasvip grr. Dnmenin snrna duvar ren ve son noktay koyan gizemli g daha bulunmamtr. Bu dnce de byle olutu, yz eskimeyen, kovalayp ve yetiemediim dncelerimin, zaten bir ksm bu deil mi? Galiba hayale dalarak pusulamun drt ynn belirledim. Birincisi, bu dnyada tepesinden kulaa ho gelen teranelerin yankland kutsal Tanr Dam, ikincisi; binlerce kez airlere ilham kayna olan, beyaz tenli bir kzn yzndeki bene gibi kutsal Isk-Klm, ncs; Manas, Krgzlar birletiren Krgz adn yaatan yce Manas, Krgz tarihinin ve uygarlnn zirvesi Manas Destan, drdncs ise, Cengiz Aytmatovdur!... Her pnar deryayla bulumaz, dan tepesi her zaman byk bir daa yaslanmaz. Her kalemin ucundan kan yaptlarn tm okunacak diye bir ey yoktur. Uzun mrl yaptlar sayldr. Sheakspearein Hamletini bir yln ya da bir yzyln yaptdr diye nitelendiremezsiniz. Hemingwayin Yal Adam ve Denizi sadece bir ulusa ya da bir nesle ait deildir. Byle yaptlar asla lmeyen ve snmeyen yaptlar olarak bilinirler. Dnya edebiyatnda Aytmatov eine az rastlanr bir tavr sergiler. O, edebiyata adeta iirle mum alevinde gelmitir. Cemile yks, Kzl Elma, Delbirim-Al Yazmalm iirsel deil de nedir? Aytmatovun iir ahengi gz Handn Ak Bulutu-Cengiz Hana Ksen Bulutdur. Okur kitlesi iki dizeli, drt dizeli iir yumana almtr. Aytmatovun iiri yz dize iiri kapsar, bin dize dnceyi barndrr, onun gc ite buradadr. Saflmz ve iyi niyetimizle byk yanar dalar gibi fkran yenilikleri fark etmemiiz? Yoksa, okurlar gerek iirin yeni biiminin farknda deiller miydi? Ya da bu tr yaptlar nesir ile nazm karm bulgular myd? Bunlar, XX. yzyln nde gelen sezimlerindendir. Biz sylemesek de, sras geldiinde sonraki nesil syleyecektir. Biz, fark edememi olsak bile, yine zaman
geldiinde onu zmseyip anlayanlar, gelecek nesillere anlatacaklardr. Nesirdeki Aytmatov, rmak suyu gibi durgun akmad, derya olup dalgalanmad, daima bir okyanus gibi ar ve szlerek hareket etti. Samannn Colu-Toprak Anay okuyan insan, bu dnyann varoluuna imrenerek hayret iinde kalmaz m?. Glsarat-Elveda Glsar neler dndrmez ki, gkyz ile yeryz arasnda dalgalanan ak, dalarn zirvesindeki ak kar, gk renkli buz, yaz-k yaam kaynayan meyve ve sebzelerle dolu ay kl tarlalar, ve atalardan kalan anlatmakla bitiremediimiz daha nice gzel yerler. Ah ! Yaam, bir ryada, bir de gerekte mrn bir gl gibi getii zaman. Aytmatovun dnyay kucaklayan bir dier bykl de Ak keme yksnn dnyay aydnlatmasdr. Eskilerin masallarndan yola karak bugnn gereini betimleyen dzyaz ustas Aytmatovu, ayn zamanda filozof mertebesine karan byl bir eseridir. Masum bir ocuun yerin asl sahiplerine yaplan ktlklere haykr, derin dncelerin yalnzca bir balangcdr. Bu dnceleri daha sonra yazd, Klm Kartar Bir Kn- Gn Olur Asra Bedel, Kyamat-Kyamet romanlarnda olgunlap pekiir. Btn insanlarn olduu gibi, bir kiinin kaderi de, o insanlarn kaderine benzer. nsann sonsuza kadar yaayamayaca gibi, dnya da sonsuza kadar srecek deilmi. Kukusuz, tblk-sonsuzluk szcnn asl anlam, tb lk yani sonu lm demektir ve bunun aksini syleyen var mdr? Bu dnya yalan dnyadr, gereklememi birok hayalleri deersiz klan meer oymu. len bir insana, ok byk gelen bu dnya, ufalanm bir krnt gibidir, yer ve gk anlalmayan kapkaranlk bir geceye dner, dalar devrilir, akan sular durur, parlak yldzlar dalr, yeil dnya akln alamayaca renkte bir maddeye dnr. Bu deiim hazin bir mrdr. Binlerce mrn kaderi, milyonlarca insann yarn kim bilir nasl olur? Dnyaya sesleniinde filozof Aytmatov: nsanolu bugnk uygarla kolayca ulamad. Uygarl koruma ve yaatma, onun geldii yolda ektii skntlardan bin kat daha ar ve klfetlidir. imdi bu konuda fikir
93
yrtecek olursak ktlk ile imann arptn grrz. Bu arpmada yaralarn sarlmasnn g ve imknsz olduu bir gerektir. Hyanetin zaferi, yeryznde yaamn sonu, imann zaferi ise, yeryznde ferahlktr. Bu arpmay aka anlatan yapt, Kassandrann En Tamgas-Kassandra Damgasdr. Yapt, XX. yzylda iman hakknda bir vg iiri gibi grnse de ondan adil bir sonuca ulamak her zaman olasdr. Yirminci yzylda ok ktlkler oldu. Yeni bir yzyla girerken, bugne kadar bir dakika olsun silah sesleri dinmedi, silah sesi duyulmayan rahat bir gn ve gece kalmad. Yine bu yzylda her gn, alt ktann bir ucunda insan kannn dklmedii, acmasz srgnlerin ve savalarn yaanmad an olmamtr. Bu dnem barbarln ve rezaletin artt, uyuturucu ve kadn ticaretinin banba gibi byd ve kalpleri szlatt bir dnemdir. Dahas, insanlarda endie ve korku yaratan, yeryzn kasp kavuran, artc varlyla nkleer silahlarn olmasdr. Halen, bu insanlk ayb yeteri kadar knanmam, tersine bilim ve teknolojinin ulat en byk zafer olarak alklanmtr. Yirminci yzylda doa da bo durmam, deprem ve sel felaketleri, uak ve gemi kazalar insanlarn telef olmalarna neden olmu ve doa iini boaltmtr. Saymakla bitmeyen ktlklerin ve felaketlerin arkasnn kesilmeyecei kukusuzdur. Yirminci yzylda tek bir iyilie rastlanr. Bu iyilik anlatmakla bitmeyecek kadar byk boyutlardadr. Bu yzylda tm ktlklerin tek bir iyilikle kapatlmas az rastlanan bir olaydr demek yanl olmasa gerek. Yirminci yzylda insanolunun tek iyilii, yeryznn kaldramayaca kadar ar ve byk olan, insan soyunun yok olmaktan korumadr. Bundan nemli bundan gzel iyilik olamaz. Bu yzylda endie ve kayg verici olaylar da olmam deildir. Birka olay anmsamamz bunun iin yeterli olacaktr. Hiroima ile Nagasakideki atom bombas, Karib krizi, ernobil trajedisi XX. yzyln kara gnleri deil midir? Eer, bu olaylar zamannda akl ile dizginlenebilseydi kim bilir bugn insanolunun nasl bir gelecei olurdu. Yine de btn bunlar insanl am deildir. Atom bombas
ve nkleer silahlar, ejderhann hafife ban uzatarak ktlkler srdrmekte kararl olduunu gstermekte ve dnya, bana gelecek bu korkun felaketi grmezlikten gelerek hafife almaktadr. te byle srat kprs gibi kark bir dnemde 20. yzyln byk insan, Aytmatov, yzyln ileri gelen insanlarn birletirirek, bu konuda, Isk-Kl Forumu arsyla adn tarihe yazdrr. Forumun nemi, atom bombas mutlaka patlatlacak ve nc dnya sava alevlenecek denilen tahmini szlerin byk bir kararllkla kabul edilmeyiidir. Bu forumda, dnyann gidiinin isabetlilii ve insanolunun elinde gvende olduu bir kez daha yinelenir. Sonuta, gelecee iyimser bakmann gereklilii, yzyln birleiminden ve bin yllklarn kucaklamasndan sz edilerek bir byk evrensel bayram yaanaca zerinde birleilir. Aytmatovun kendi gzleriyle grd ve hayranlk duyduu Eiffel Kulesinin son ampl sndnde yeryznde yeni bir yzyl balar. O gece, iki yz yl birletiren, iki bin yl bartran yeni yl, Aytmatovun dnyann hangi kesinde karladn bilemem. Onun, eski dnyann gbeinde, Pariste, Eiffel Kulesinin yannda, geen yzyln son amplnn nasl sneceini merakla izleyerek mi, yoksa Avrupann byk ehirlerinden birinde XX. yzyln insanlaryla m, ya da gbek bann kesildii eker kynde hemehrileri ile mi yeni yzyln tadna baktn bilemem. Bikekin scak ve yumuak yuvasnda, yeni yzyln tadna bakm olmas da muhtemeldir, yle de olsa bu alacak bir durum deildir. Yalnz Aytmatov iin tek isteim ve dileim, nc bin yln afak klarnn onun yzne yansmasdr. yle olmas iin tek bildiim ey niyetimin ve gnlmn temiz olduudur. Ayrca, Aytmatovun yaamnn yeni yzyla k tutmasndan da ok mutluyum. Bugn kalbim szlyor, iim kan alyor. Cengiz Aytmatovun dnyadan gtne bir trl inanamyorum, bu yce insan hakknda yazdklarm, imdi hznle kalbime bastrarak, zldm bir an.
94
95
TRKYE
Tanr Dalarndan Kopan

DR. LTF EHSUVAROLU
Cengiz Aytmatov, iki Cengizden biri. Varlk Yaynlar, Cengiz Dac ve Cengiz Aytmatovun eserlerini basp Trk okuyucusuna ulatrdndan itibaren Trkiye dnda byk romanclarmzn varlndan haberdar olmu ve kacak olan eserlerini takibe balamtk. Orta mektep andaydk ve daha o yllarda bir d Trkler meselesi gndemimizi tekil etmeye, dnce ufuklarmz geniletmeye, dimamz/idrakimizi/beynimizi megul etmeye balamt. Toprak Ana ve O Topraklar Bizimdi. Vatan airi Namk Kemal, hrriyet kavram ile vatan kavramn nasl birbirinin mtemmimi yaptysa bizde de bin yldan bu yana hibir vakit bamszln yitirmemi bir lkenin ocuklar olarak hep d Trklerin mevzularna bak amzda birazck ketumiyet erevemiz olduunu kabul etmelisiniz. Toprak ve vatan.. Her ne kadar yabanc olsalar da, iki Cengizin de topraklar ile bizim topraklarmz arasnda tarih balar vard. Devlet, aile, baba, babann yitirilii, i, emek, hrriyet ilahare btn bunlarda farkl bir atmosfer gzleniyordu. Belli ki, iki asrlk Rus ve 1917den beri de Sovyet etkisi inkr edilemeyecek dzeyde izler brakmt. Yahut da eski alardan bu yana gerekten ihmal ettiimiz bakaca Trk dnyalar sz konusuydu. Ama ite yine de kkler, dallar ve yapraklar, zerindeki hatlar itibariyle bir aacn genetii ne kadar deiebilir, bakalaabilirdi ki?.. ki Cengiz, genliimizin ilk d Trkler erevesini stelik de estetik olarak rglerken siyas bilin de onlarn izlerini srerek bize bir mcadele trafii meydana getirdi. Artk Trkiyenin bir d Trkler meselesi ve bu yolda yaplmas gereken ok i, zerine gidilmesi gereken ok problem vard. Yazarla baladklar yllarda domutum ve yaadklar 60l, 70li, 80li ve 90l yllar farkl cephelerden yaamtm. Sonunda ikisiyle de Avrasya Yazarlar Birliinde bulumutuk. Cengiz Dacya Allah uzun mrler versin. Ama Cengiz Aytmatovu gerekten ok erken kaybettik. Vakitsiz gidenler, bizden bir eyler gtrrler Cengiz Aytmatov, davetli olduu Kazanda rahatszland ve tedavi iin gtrld Nrnbergde vefat etti. 1928de Krgzistann eker kynde dnyaya gelen Aytmatov, Aralk aynda yapacamz 80. ya toyunu bize yaatmadan aramzdan ayrld. 80 yana gelmi olsa bile Krgzistan Devlet Bakannn da dedii gibi; Aytmatov vakitsiz ld. Daha yapacak ok eyi, yazacak ok kitab vard. nce byk bir romanc, sonra bir retmenbir millet retmeni, dnce adam, diplomat ve ynetici olarak dolu dolu yaad mr ona yetmedii gibi bize hi yetmedi. Bizim iin yaamas gereken mr vard. Keki mrmzden ona vermek mmkn olsayd. Krgz Edebiyatnn en byk yazcs Aytmatov Krgz ve Trk destanlarndan en uzunu ve bugne kadar her devirde hayatn iinde olabileni Manastan sonra da ok byk eserlere imza atm; ayn zamanda ondan devirdii kavramlar da adalatrp gelitirmi dev bir kalemdir. Eserleri 150 kadar dile evrilmi nl bir romanc o.ada Dnya edebiyatnn de en nemli yazarlar arasndadr. Cemile adl ksa roman veya uzun hikyesinden son roman Nianlya kadar hep ada mevzulara deinmi ve ada bir sorumluluk, slup, sylem tutturmutur. Ama o ne kadar ada bir kalemse bir o kadar eker Kynn orada yaatlan kltrn, ky hayatnn, tarm topluKarde Kalemler Temmuz 2008
96
munun, ifah kltrn, efsanelerin, ruhlarn, mitlerin, inanlarn, trklerin, geleneklerin szcsdr. Romanlarnda destanlar ada formlaryla yepyeni deerler, ller, konular olarak karmza kar. Trkler onun romanlarnda insana yaama iradesi veren zellikleriyle biteviye yenilenirler. Toprann Sesi Dokuz on yalarna kadar okumu yazm bir anne ve baba sayesinde iyi bir eitim alan Cengiz Aytmatov, 1937de yaanan Stalinin temizlik harekt ile babasn kaybeder. Yitip giden baba karakteri, artk handiyse u veya bu kimlikle btn romanlarna yansyacaktr. Babasnn kemiklerine 1990da kavuur. Aytmatov, babasna ve onunla birlikte katledilen 130u akn Krgz ataya ant bir mezar yaptrlmasnda n ayak olur. imdi babasnn mezarnn yanna gmlecektir Aytmatov Ebed bir istirahatghta koyun koyuna Bu Stalin zulmnden alnan bir intikamdr. Aytmatov sadece eserleriyle intikam almam, lmyle de tiranlara malubiyet tattrmtr. Daha kk yata yazar olmay kafaya koymu olan Aytmatov, ok okumu, kendini iyi hazrlam ve ilk edeb denemelerini ortaya koymaya Moskovadaki eitimi srasnda balamtr. Tarm Teknik Okulunu bitiren, sonra Veterinerlik okuyan Aytmatov, bizim edebiyatmzn ziraat air ve yazarlar gibi toprann dilini aramaya, yaatmaya balar. Aslnda bizim de bir tarmc ve edebiyat olarak Aytmatova olan yakn ilgimiz Mehmet kife ve Ziya Gkalpe olan ilgimizle bylece paralellik arzeder. lk eserini 1952 ylnda Pravdada yaynlatr: Gazeteci Cyuda. Sovyetler Birlii dneminde imparatorluk snrlar iindeki kabiliyetli genlerin yetimeleri iin nemli bir merkez olan Gorki Edebiyat Enstits Aytmatovun kaleminin gelimesinde de msbet tesir icra etmitir. Bu inkr edilemez. 1956-1958 yllar arasnda bu Enstitde yazarln ilerleten Aytmatov, bu yllarn semeresini Cemile ile ortaya koydu. Bu hikye o kadar beenildi ki, n Avrupaya tat. Fransz
mnekkid Aragon onu en byk ak hikyesi olarak alklad. Cemile, kocasn yitirmi bir kadn ve kaynbiraderi Seyitin gznden anlatlan bir kahraman. Seyit de Cemileye hayran ve fakat Danyar ile Cemile arasnda ne var? Byk bir ak hikyesi ile balayan yazarlnda akn ardnda derin bir ayrlk ve derin bir hesaplama var. nceki hikyesinde(Yzyze) devlet otoritesi ile aile hayat arasndaki eliki bu hesaplamann ilk admlar olarak iaret edilmelidir. Sonra Evlada Glsar ve Toprak Ana Bunlar da hikyeler. roman saylabilecek uzun
Glsar zincire vurulmu ve zgrl remzeden bir at. Kopar zincirlerini Glsar dedirtir bize. Toprak Ana ekmek ve i iin lmszlk bier. Eer sosyalist bir edebiyat varsa; bunun iirdeki rnei kifin Hasta iiri, Aytmatovun ise Toprak Anasdr. Sosyalizmin temsilcisi olduunu zanneden komnist Devlet, Toprak Anadaki sosyalist syleme bigne kalmaz. Ne ki, yazarn derin hesaplamasndaki uuru fark edememitir. 1963 ylna geldiimizde artk Aytmatov Steplerden ve Dalardan Hikyeler adl kitabyla Lenin Edebiyat dlne layk grlecektir. 1968de Sovyet Devlet Edebiyat dl de kazanan Aytmatovun artk romanclnda yeni dnemlerin kaps aralanacaktr. Bu dnemlerden ilki 1970-1980 aras dnemdir, ikincisi 1980-1990 aras dnem, ncs de 1990dan gnmze kadar olan dnem Estetize Edilen ntikam 1970lere kadar Gorki Enstitsnde yetien ama eker kynden kopmayan Krgz kltrn damarlarnda hisseden Aytmatov, rejimle bark eserler vermesine; ama gerekten sosyalizme, emee, ie, topraa, retime inanc ve saygs olmas nedeniyle Sovyetler Birliinin etin meselelerini kolay bir slupla ve iselletirerek, benimseyerek, yaayarak aktarmasna ramen, derinden derine devlet, aile, yuvadan kopmu-koparlm ata, retimdeki zorluklar, emek, oban, drstlk, ak, Issk Gldeki gemi, gemide uzaklaan baba,
97
boynuzlu Maral Ana vs. mazmunlaryla z intikamn estetik bir kurguyla bytr. Henz babasn katleden sistemin bu byyen gelien estetik intikam hissinden haberi yoktur. 1980ler artk 1970lerden daha rahat kalem oynatlan dnemdir ve mankurt kavramn Trk ve Dnya edebiyatlarna kazandran Gn Uzar Yzyl Olur(Gn Olur Asra Bedel) yaynlanr. Aslnda Manasta bile geen bu kavramdan bugne kadar habersizizdir. Aytmatovun bu kavram siyaset biliminde de sklkla ilenmeye balar. Artk ne zaman mankurt olabileceimizi biliyoruzdur. Yoksa hl m bilmiyoruz? 1990larda artk tehis yannda bir de tedavi yntemi ortaya kar. Tedavi tarihte ne ise odur aslnda Destanlar, tarihimiz, karakterlerimiz, ruhaniyatmz, medeniyetimiz devirilir, ibda edilir. Cengiz Hana Ksen Bulut bu yllarda yaynlanr. 1990da yaynlanan bir baka eser Beyaz Yamur ve Yldrm Sesli Manasdr. Hanlar, ne zaman halkna srtn dner o zaman bulut da ona kser. Artk bir siyaset felsefecisidir de Aytmatov. Eserleri yannda arkada Muhtar ahanov(Kazak airi) ile birlikte BM nezdinde de giriimlerde bulunur. 1978de Sosyalist i Kahraman ilan edilen, 1983de ikinci kez Sovyet Devlet dln hak eden Aytmatov, btn Sovyet corafyasnda deil Trkiyede ve Avrupada da mehur bir romancdr. Krgzistann bamszl sonrasnda da bykeli olarak hizmetlerde bulunmu; Krgzlarn sesini dnyaya duyurmutur. Fakat o hep evrensel bir yazardr. Kozmopolit deil evrensel bir yazar. Evrensele mill olmadan gidilemeyeceini bilen bir yazar ahanovla birlikte tiranlara kar mcadele bayran amas da ilgintir. Zaten iki eski dost ortak kitap da yazmlardr. Ortak dil ve edebiyat hedefi ocukluumun iki yabanc Trkn okuyup anlamak ve Trkiye dndaki Trklerin meselesine olan ilgimi edebiyat ve onun konular, mazmunlar asndan da bytmenin gereklilii zerine kafa yormak, imdi Aytmatovsuz devam edecek.
ki Cengizi de daha ocukluk yllarmzda bize kazandran Varlk Yaynlarn kranla anmalyz. Anadolumuz dnda yaanan olaylar, dramlar, konular bize yabanc gibiler bata ama biz de bize yabanc deil miydik? Bize ait konular bizim bildiklerimizden mi ibaretti? Hi esaret altna girmemi, devletini hi kaybetmemi Anadolu dnda devleti olmayan Trklerin hikyeleri, dramlar, meseleleri daha bakayd da bizim bundan nasl haberimiz olamazd? Biri srgn hayat, dieri dalm aile ve giden babalar Baba, ya 2. Dnya Savana katlm ve kendi milleti ile alakal olmayan cephelerde savam ve bizim anladmz bir vatan deil bir Sovyet vatann savunmakta; sonra da kim bilir hangi Gulakta unutulmaya braklr. Hangi mesele iin baba, kahraman baba, 2. Dnya Sava gazisi baba bir anda ortadan kaybolmutur? Krmdan srlenler niin srlmtr? Devlet memuru bir baba niin ailesinden koparlm, ldrlmtr? Nedir o mesele? te o meselenin vurduu ocuklar dramlarn yazarken ok daha derin masmunlara snmak zorundaydlar. Avrasya Yazarlar Birlii her iki Cengiz Ata ile temasa geti ve ikisini de bnyesinde toplad. Elazda adna bir park alan Aytmatov, Trk Dnyasnn ve Edebiyatnn birlii iin uramay bundan sonraki yaants iin temel gaye edinmiti. Alfabe birliinin yannda ortak bir dil ve edebiyat gelitirmek iin aslolann eser vermek gerektii fikri imdi btn Trk corafyasnda paylalan bir fikirdir. imdi AYB bu amala Trk edebiyatlar arasnda aktarmalar yapmakta ve ortak edebiyat gelitirme iin yarmalar dzenlemekte; ortak bir edebiyat dergisi (Karde Kalemler) karmaktadr. Bu topran sesi olabilmek, topran sesine kulak vermek tarm ve edebiyat arasndaki nsiyeti daha da estetize etmek iin trklerimizi, destanlarmz, btn ruhaniyetimizi ve medeniyetimizi yeniden idrak etmek, diriltmek iin ura veren sahada da meslekdam olan aziz stad Cengiz Aytmatovu rahmet ve minnetle anyor; 80.yan kutluyorum.
98
99
KAZAKSTAN
Ulu mr Sahibi
MUHTAR AHANOV AKTARAN: GLNAR KARA
ki Cengiz mr srd bu unutkan lemde, ki hakan mhr bast zamana kisi de hneriyle, ateiyle harlad Birinin elinde kl, biri ruhlar ftihi. kisi de milyonlarca insanlar avlad. kisini de unutmaz ulu Krgz dalar, Biri hret zirvesine klcyla trmanan, Yeryzn kana boan ulu babu Cengiz Han Dierinin tek silah gnl elen bir lisan, Zulme kar medniyet sanat Her yrein zerinde inci gibi parlayan ada Manas, byk yazar Cengiz can Krgz halknn z olu ve btn dnyaca tannan yazar Cengiz Aytmatov, bu devirdeki eitli problemleri ortaya koydu. Onlarn iinde en nemlisi Gn Olur Asra Bedel romannda ele alnd gibi mankurtlama z annesini tanmama, z maneviyatndan kopma- problemidir. Byk milletlerin nfusu az milletlere bask uygulamas, g kullanma eklinde balayp bu yzyldaki en byk sorun olan, kendi ana dilinde konuamama, dnememe ve onu eksiklik olarak grme yerine onu fazilet olarak grmesine denk gelen baka ne kayg olabilir? Dier nfusa az milletleri saymazsak bugn Kazak-Krgz halklarnn yarsndan ou birbirleriyle sokakta, iyerinde hatta kendi evinde eleriyle, ocuklaryla, torunlaryla ana dilinde konuamyorsa veya kendi dilinin manevi zenginliklerine kmseyerek bakyorsa bu mankurtlamak deildir de nedir? Aytmatov bundan baka hibir ey yazmam olsayd bile tek bu eseri iin heykeli dikilebilir. Krgz toprann Manastan sonraki ulu stat Cengiz Aytmatovun milyonlarca seveninin ruhunu kabartan ve azda olsa grlen kskan kiilerin ruhunu solduran ikinci mr balyor. Topran bol olsun Aa! Topran bol olsun Dost!
100
Cengiz Aytmatov, Elaz Valisi Muammer Mumal, Elaz Belediye Bakan Sleyman Selmanolu
101
TRKYE
Elaz, Trk Halknn Manevi Az Grmek!

BEDRETTN KELETMUR
35 Temmuz 2007 Tarihlerinde, Elz Cengiz Aytmatofun hatralarn yadediyor. 2427 Ekim 2007 Tarihleri gzlerimin nnde bir daha canland. Trk Dnyasnn kltrel birliini ska gndeme getiren asrn Korkut Atasn, Bilge Kiisini, yldrm sesli MANASISINI Elzda arlamak phesiz ki, tarihin en gzel tecellilerinden birisi oluyordu. Trk Dnyas Hizmet dl bir bakma Elzn, NOBELN HAKSIZLIINA MEYDAN OKUMADIR! Cengiz Aytmatov gibi bir gzide ahsiyeti hayatnn en son deminde nasl ki, arlamak erefi Elza nasip oluyorsa, onu ilk defa hatralaryla birlikte anmakta bu ehre nasip olacakt. Rahmet Mekn Cengiz Aytmatov Elz iin ne diyorlard; Elzda Trk Halklarnn manevi azn gryorum Ltfen, Ey ehir kendi ismini binlerce defa telaffuz et! Gazinin bilerek ve arzulayarak verdii isim, Trk Dnyasnn manevi rhtmna demir atyordu. Tarih sana konuk olacakt. Trk Dnyas birbirlerine bu ehrin ikliminde sra dalar gibi yaslanacakt! 1992 ylndan bugnlere kadar tekerlekler yle edeple dnm ki, bir byk corafyay kyama kaldracak tarihi bulumalar Elzda milli bie tefekkr ikliminde ceriyan edecekti! Aladm, doyasya aladm; Elz Belediyesinin nnden balayan o tarihi yryler. Dalarn birbirlerine omuz verii gibi birbirine kilitlenen o sevda seli! Bu bir Anayurt Uyanmasyd! Bozkurt ulumasyd! Cengiz Aytmatovun Elz konumalarnn her birinde, veda terennm vard! zellikle de genlere, evlatlarmza, ska tekrarlanan vasiyetleri vard. Bizlere, ok samimi ve iten nasihatlar vard. Bir mr iki gne sdracak byklkte dersleri vard. Cengiz Aytmatov ismiyle birlikte, Krgz hafzalara gelir. 9 yanda babas Trekul Aytmatovu kaybetmitir. Ruslar, 1990l yllara kadar bu vahi cinayeti saklamlardr! Bir mr, babasn bekleyen bir yrekte elbette aklarn en by olacak, hasretin kavurucu atei bnyesini srekli kavuracakt. i dna hkim/ D iine esir bir ruhta, kalemin ifadesi bir saanak haline dnecektir! Rusya, sistem olarak bir kapal kutudur! O sistemin btn frtnalarna ramen eserleri 154 dile evrilen bir kahraman, cihana ayna tutuyordu Trkn en asil direnii, kalemin verdii ilahi ritminden alyordu. Aytmatovun btn eserlerinde, Krgz vardr. Tabiatyla da, MANAS vardr! Ecdadn, hatralar vardr. Srekli konuur, bir corafya onun eserlerinde dillenir, asra ve zamana bilenir! Trk Dnyas Hizmet dlleri; 2003 ylnda balayan ok ciddi, disiplinli ve sistemli bir yolculuun kendisi olmutur. 2003 ylnda Denktaa verilen Hizmet dl, 2004 ylnda Mehmet Emin Agaya ve brahim erife, 2005 ylnda Nursultan Nazarbayeve ve 2006 ylnda ise dl Cengiz Aytmatova veriliyordu. Bu dln gerekeli kararnda u ifadeler yer alyordu; Cengiz Aytmatov, tm zaman, mekn ve siyasi snrlamalar aarak Trk Dnyasnn ortak bir tarih ve kimlik bilinci etrafndan birlemesini ve bu bilin dzeyi ile gelecee ynelmesini amalamtr. Eserleri Dnyann 154 diline evrilen Krgzistanl yazar Cengiz Aytmatov, zelde Trk Dnyasnn klKarde Kalemler Temmuz 2008
102
trel birliini savunurken: genelde de ortak bir dnyallk bilinci yaratarak, doay evre felaketlerine kar korumay da hedefler. teliletirme/ mankurtlatrma. kendisi olma ve evre felaketleri gibi mzn temel sorunlarna, sanat dnyas ierisinde zmler arayan ve bu sorunlara dnyann dikkatini ekmeyi baaran Cengiz Aytmatov, Dnyann yaayan en byk yazarlarndan biri olarak da kabul edilmektedir.Kurulumuz Trk Dnyasn uyandrma, aydnlatma, ortak bir dil ve edebiyat ikliminde buluturma gayretleri ve genel anlamda Trk Edebiyatn uluslararas dzeyde baaryla temsil etmesi nedeniyle 2006 yl Trk Dnyas Hizmet dlnn Krgzistanl yazar Cengiz Aytmatova verilmesini oybirlii ile kararlatrmtr.Kamuoyunun bilgilerine arz olunur. Elzda tarihi bir arlama yaplyordu, Cengiz Aytmatov iin! Artk, Elz Belediye Bakan Sleyman Selmanolunun Elz Trk Dnyasnn maeri vicdan olarak dnmesi ve ehirde birok sokak, cadde ve park adna Trk Dnyasnn nemli ahsiyetlerinin isimlerinin verilmesi gerekten gurur verici bir yaklamdr. Elz Valisi Muammer Mumaln, Cengiz Aytmatova, Elzn fahri hemerisi olarak hitap etmesi ve Belediye Bakanmzn ehrin nemli semtindeki bir parka Cengiz Aytmatov ismini vermesi tarihe erh dlen nemli katklardr. F.. REktrlnn Aytmatova, fahri Doktora elbisesini giydirmesi sadece Elzn deil, bu corafyann btn bu gelimeleri annda yaynlayarak btn dnyaya servis yapt ok nemli ehrin kazanmlardr. Aytmatov retmenevinin nndeki konumalarnda; Bugne kadar pek ok tren, kutlama, bayram grdm. Ama hibirisi Elazdaki kadar iten deildi. Burasn Trk halknn manevi az olarak gryorum. u anda mutluluun zirvesini yakaladm. Rabbim bana mr verirse her yl Elaza gelmeyi dnyorum Elz, sen seversen byle hep iten seversin. Ne kadar byk bir kadirinas dostsun! Dostluk elbette, ilnihaye devam eder. Ebeddir. Cengiz Aytmatovun genlere ok gzel telkinleri vardr, dnyann en usta kaleminin; te
karmzda kk ocuklar duruyor. Genler, gelecek sizin! Ben inanyorum ki gelecein bykleri sizlerin arasndan kacaktr. Aranzdan ok byk bilim adamlar kacak, inallah uzaya sizler hkim olacaksnz. nanyorum ki bu saydklarm Elazdan kacaktr. Elaz ad ylesine konulmu bir ad deildir. Burasn Trk halklarnn manevi az olan bir yer olarak dnyorum. Bunu frsat bilip ok uzun konumak isterdim. Sizlere syleyecek szlerim, syleyecek dileklerim var. ok daha nce de syledim burada da tekrar edeyim; bugn buraya gelmekle ben kvancn, vncn zirvesine ulatm, mutluluun zirvesini yakaladm. Benim adma dzenlediiniz Hazar iir Akamlar ve bugnk yry ile byk kvan duydum bundan dolay hepinize sayglar duyuyorum. Aytmatov, genlere bilgi an, uzay an en byk hedef gsterirken, Hazar iir Akamlarnn nemine iaret ediyorlard; Hazar iir Akamlar sonsuza kadar srsn. Sizinle ayn yrei ayn duygular paylayorum. Bu toplantda aldm manevi hazz bir manevi mlk olarak kendime bir kazan olarak kabul edip buradan yle ayrlacam. Bu gzel organizasyondan dolay hepinizi alklyorum. Burada toplanm olan ocuklara ve genlere seslenmek istiyorum. Genler; dnyann gelecei sizlerin omuzlarnzda ykselecektir. Bunu iyi dnn iyi anlayn ve bunu hibir zaman aklnzdan karmayn. Bugn ve bu saati mrm boyunca unutmayacam. Bugnk yaadm eyler Trk halklar arasnda kardelii yaknl pekitirmek iin yaplan almalara gzel bir rnektir. Yeniden hepinizi alklyorum. Belki de, Aytmatovu hayatnda en fazla memnun klan husus, adna alan park oluyordu. O artk, ismiyle ve bilumum gzellikleriyle bir Elzlyd! Elz ismini her gittii iklimde terennm edecekti. Elza gelecekti. Kendi parknda, sohbetlere katlacakt. Bugn buradaki sohbetimizde ve zelliklede bu mbarek gecede ruhaniyeti aramzda dolayor. Bu parkta yaptklar konumalarnda; Ben bugn Elazda bulunmam kaderimin bana nimeti olarak dnyorum ve bunun iin Allahma krediyorum. Bana byle bir imkn sunduunuz iin sizlere de
103
ok teekkr ediyorum. Adma burada bir park almasndan dolay bana bu imkn salayan ve bu ltufta bulunanlarn cmlesinden memnun olduumu, raz olduumu zellikle Allahtan raz olduumu daha sonra da sizlerin cmlesinden raz olduumu burada ak ak bildirmek istiyorum. Bundan sonra parkn durumu hakknda sizinle devaml iletiim ierisinde olacam parkn durumu hakknda sizleri arayacam bilmenizi isterim. Gnmzn mimar tarzyla yaplm, bu gzel binalarn ortasnda bir ada gibi byle bir gzelliin oluturulmasndan dolay duyduum memnuniyetimi gittiim her yerde, kendi lkemde herkese anlatacam, sk sk dile getireceim. Parkn al vesilesiyle Manas Destanndan bir blm Manasmzn azndan duymu ve dinlemi oldunuz. Eer imkn verilmi olsayd be saat durmakszn Manas sizlere okuyacakt, ancak verilen imkn neticesinde 5 dakika okuyabildi. Manasmzn tarihe kaznm olan kahramanlklarmz sesiyle yreiyle dile getirdii inancndaym.Manasmzn Manasa balamadan nce sylemi olduu bir atasz vard. Orada rp nar olsun, kk ku byk kartal olsun diye ifadede bulundu. Ben onu parkmz iin deitireyim. Parkmz da kk bir rpdan nara; kutan kartala byme, gelime gstersin. Bu dileimi burada arz etmek istiyorum. Bu gzel park adm vererek dzenleyen bana byk deer veren, bu park aan Elaz Belediye Bakan Sleyman Selmanoluna ve bu organizasyona byk nem veren Valimiz Muammer Mumala minnet duygularm sunuyorum.Bu park iyiliklerin, gzelliklerin mekn olsun. Bu parkta dostluk adna gzel toplantlar olsun. Bu gzel duygularla parkmzda bir araya gelmek hepimize nasip olsun. Bugn gzel ve kutlu bir gecede bir aradayz. Cengiz Aytmatovun hatralarn birlikte yad etmek iin bir aradayz. Aytmatovun bugn burada, kendi ismi ile ilnihaye anlacak bu gzel parkta bir vasiyeti yerine getirmenin de mutluluu ierisinde olduumu sylemek isterim. Bu park, yakn bir gelecekte, Elzn edebi muhiti olacaktr. Aytmatov gibi zirve isimlerin yetimesine de vesile olacaktr. Btn gzel dileklerin ve temennilerin tecelli ettiini de sylemek isterim.
104
105
TACKSTAN
Aytmatovun Didrna Hayrn Olmak

MRZAHALM KARMOV AKTARAN: NURLAN ERMBEKOV
nl yazar Cengiz Aytmatovun gereklerle yorulmu eserleriyle ilgilenmeyen, onun sihirli dnyasna dalarak, tazim etmeyen az insan olsa gerek. Benim hemerim, Tacik haber yazar Maksud Hseynov, Cengiz aabeye ok hrmet gstermitir. Aslnda o, Aytmatovun okurlarndan biri idi. zel bir i gezisiyle Duanbe ehrine gittiimde devletin Tojikiztoni Soveti (Tacikistan Sovyeti) gazetesinde haberci olarak alan Maksud Hseynov, bana bir ricada bulundu: Sofra zerinde sizinle, Aytmatov ve gzelliine k olduum Bikek ehri hakknda sohbet etmek isterdim. Tabi msaitseniz Byle temiz kalpli, kibar bir ahs iin btn ilerimi erteledim. Hem de Aytmatovun eserleri ile yanp tutuan insan byle istirham ederken ona nasl hayr diyebilirdim ki? Karanlk knce Maksudla yan yana yryerek onlarn evine geldik. Salar ince rlm olan ay nuru gibi Tacik kz, bizi gler yzle karlad. Kutlu evin eiinden girer girmez bu ailede misafire zel hrmet gsterdiklerini hissettim. Maksudla ikimiz trl nimetlerle donatlm sofrann kenarna oturduk. Geni odann arka kesindeki uzun dolabn raflar kitaplarla doluydu. Bu ayn zamanda evin ierisine enfes bir hava katmaktayd. Gzme ilk arpan Cengiz Aytmatovun Tacik ve Rusa eserleri oldu. Biz gelince, zarif diliyle Ho geldiniz diye ellerini barna alan, 7-8 yalarndaki melek gibi kz aralksz, arka arkaya yemekler getirdi. Ka ve gzleri sanki boyanm gibi simsiyaht. nce rlm olan salar kendisine ok yakmt. Yrynce su akntsna bandrlan nar aacnn dal gibi salnyordu. Kzl benekli aydanla demlenen ay, sofraya geldikten sonra Maksud mutfaa doru seslendi. - Cemile! Deminden beri durmadan gelip giden kz, bir anda huzurumuza geldi. - Efendim, babacm? - Kse ver yavrum, dedi babas kibarca. - Peki
106
- Kz arkasna dnerek kse getirmeye gitti. Cemile! Maksud, kzn byle ardnda iimde oluan dnce kalbimi yerinden oynatt, aakaldm. - Pekl, aydan iene dek, ayn anda sizi de dinleyelim, dedi Maksud sohbeti canlandrarak, ben, Cengiz aabey ve onun eserlerinin hayranym ve yazarn gizemli dnyasn ihlsla benimseyip, ona gnl verenlerdenim. Siz Bikekte altnza gre Aytmatovla sk sk gryorsunuzdur? - Maalesef gremedim, o insanla grmek olduka zor - Keke grebilseydim! diye derin bir ah ekti. - Onunla grmeyi senelerdir ok arzu ediyorum. Seneler nce, renciyken, onun iin zellikle Bikeke gittim. Fakat nasip olmad. kisinde de Aytmatov yoktu. im buruk bir ekilde geri geldim. - Ksmetse, belki bir gn grmek de vardr. - Ne zaman, dedi o heyecanlanarak, ben o gn drt gzle beklemekteyim. Duanbeye toplant iin, her geliinde fotorafn ekmeye alrm. 1976 ylnda bizde dzenlenen Krgzistan Kltr Gnlerinde, Tacik Devlet niversitesinin rencileri Aytmatova cepken ve Tacik mill apkasn taktklarnda, koturarak fotorafn ekmitim. Bu resmi kendi arivimde zenle saklamaktaym. Aslnda hatr saylr insanlarn fotorafn annda ekmek gzel bir ey. Yllar sonra byle resimler altn deerinde olur. Deil mi? - Doru, sana katlyorum. Kesinlikle haklsnz. Merak ettim, siz Aytmatovun hangi eserlerini okudunuz? - Hemen hemen hepsini okumuumdur. Kitaplar o rafta dizili duruyor. Basnda kan makalelerini, bildirilerini kesintisiz okudum ve onlar sakladm. - Rahmetli Fazliddin Muhammediev ona ok sayg gsterirmi, yle mi? - Tabii, hem de nasl. Muhammedievin verKarde Kalemler Temmuz 2008
dii deer, paha biilmez idi! Ben o rahmetli zatla defalarca grmtm. Aytmatovu, konumalarnda, hi eksik etmezdi. Ne yazk ki, uursuz ecel onu aramzdan alp gtrd, aksi takdirde Dii Kurdun Ryalarn oktan Tacik diline tercme eder, okurlarna sunard. - Adib basm evindekiler Dii Kurdun Ryalar tercme edilmektedir, 1991 ylnda kitap olarak kar, dediler. - Bu haberi ben de duydum. Fakat Muhammediev sa olsayd her ey farkl olurdu. Gn Olur Asra Bedel romann ok ksa bir mddette tercme ederek, ilk nce Sadoi ark dergisinde tefrika edildikten sonra, ksa srede kitap olarak bastrmt. Bu arada, siz onun Bizim Cengiz ismindeki makalesini okumu muydunuz? - Elbette, o makaleyi Krgz diline tercme ederek, Aytmatovun 60. yllnda gazetede yaymlamtm. - Gerekten iyi etmisiniz, o makaleyi okuyan adam Muhammedievin Aytmatova olan ihlas, hrmetinin ne derece byk olduunu kesinlikle anlar. - Cengiz aabeyin eserlerini ka kere okudunuz? - En az iki kez, hatta baz sayfalarn ezberlemeye de aba gsteririm. rnein Beyaz Geminin birka sayfasn ezbere anlatabilirim. vnmek gibi olmasn, az nceki ay tayan kzm grdnz ya, onun ismi Cemile, o da Aytmatovun eserlerini severek okudu, benden daha ok onu sever desem yanlmam. - Maksud mutfaa doru yine seslendi: Cemile! - Efendim? Zarif sesi duyulur duyulmaz o zeytin gzl kz, yanmza geldi. Maksud, ona efkatle bakarak: Cengiz Aytmatovun hangi eserleri vard? Aabeyine gzelce anlatr msn kzm? dedi Tacik dilinde. Cemile ekindiinden yay oku gibi gerilen
107
uzun kirpiklerini aaya dorultarak, sakince cevap verdi: - Beyaz Gemi, lk retmen, Cemile, - Mkemmel, bir tanem! dedi. Maksud kznn bilgisiyle gururlanarak: imdi serbestsin. dercesine ban evirip, bana bakt: ok akll, anlayl bir kz. Allah mr verirse, gelecekte ondan gzel eyler bekliyoruz. Geenlerde dedesinin 60. yan kutlamak iin, ona mektup yazm. Onu bizlere okuttu. Hatalar okmu. Hemen dzelterek, tekrar yazdrmay dndm. Ama vazgetim. Mektubun byle daha da ilgin olacan dnerek, gnderiverdik. Mektubun yerine ulap ulamadn henz bilmiyoruz. - Sahibi kimdi? merakla sordum. - Cemilenin dedesinden, Aytmatovdan bahsediyorum. - Demek, kznza Cemile ismini bouna vermemisiniz? - Cengiz Aytmatovun eserlerinin hayran olduum zaman bu kzm dnyaya geldi. lk evladma dnyadaki en byk sevgiyi kalbine sdran asil kahraman Cemilenin ismini vermitim. Krgzistandan, baka kimleri tanyorsunuz? - Sinema sanats Bolot amiev ile konumuluum var. Ben, onun kabiliyetine imrenmiimdir. Aslam Adahamn Tacik diline evirdii Manas destann okuduumda, Krgz halknn ezelden beri kabiliyetli olduunu dnerek, Krgzlara hayranlk duymuumdur. Manaslar, bu kadar hacimli olmasna ramen bu destan, ezbere bilirlermi. Bu, byk bir yetenektir. - Krgzlardan baka hangi sanatlarnn grlerini almak isterdiniz? - lk nce Aytmatov ile grmem, sohbet etmem lazm. imde sakladm bu mit hibir zaman snmeyecek! Bundan birka yl evvel Bikekin gl baheli caddelerinde Aytmatovun didrna zr olup gezdiim gn-
ler hl gzmn nnde. Nasip olursa bir gn yine Bikeke uar gelirim. - Muradnza kavumanz dileriz. Peki ya gremezseniz ne olur? - Onun iin btn zahmetlere katlanrm. Dnyaca nl yazarn yrd sokakta, Mecnun gibi dolamak bile byk bir bahttr. Btn dncelerini Aytmatova odaklayan ve btn hrmetini ona sunmaya hazr olan bu Tacik olunun mitli bekleyii beni hayretler iinde brakt. Yerin kaldramad an hreti kaldrp, btn insanln duygu dncesini kendisine evirme kudretini elde eden o yce yazar ile ayn zaman ve mekn paylatm iin bir kez daha kendimle iftihar ettim. Maksud Hseynov ile vedalamadan nce ahsi arivinde gz bebei gibi saklad, Cengiz Aytmatovun 1976 ylnda ektii fotorafn dn aldm. - Aytmatova dedem diyen zeytin gzl kznz Cemilenin resmini de verseniz ok sevinirdim, diye istekte bulundum. - Onu daha sonra size gnderirim, diyerek tokalatk. - Aytmatov gibi deerli olu olan tlihli Krgz halkna bizden selam syleyiniz! * * *
Tacikistanda siyasi kavgann kt 1992 ylna kadar, meslektam Maksud Huseynov ile hemen hemen her sene mektuplatk. Onun Cengiz aabeye olan bu byk sevgisini yazya dkp, gazeteye verdikten sonra, o yazy kendisine gndermitim. Ne yazk ki sava srasnda katledilen 40tan fazla aydndan birisinin de bu meslektam olduunu sonradan duydum. Kendisine yaplan ikenceye dayanamadan, gencecik yata bu yalan dnyaya veda etmi. Ardnda ailesi ve biricik sevgili zeytin gzl kz Cemilesi, kald. O, imdi epey bymtr. Frsatm olunca gidip, onu ziyaret etmeyi ok istiyorum. nk Cemile iki halkn, Tacik ve Krgz halknn Cemilesi
108
KIRGIZSTAN
Araandaki Matem
MOLDO SAOLU ZARILBEK AKTARAN: CANGILMIRZA BAPAYEVA
Sabahleyin souk bir haber aldk. air Anatay, btn gece ar zahmet ekmi gibi, Kazakova telefon ap ke1*nin vefat ettiini syledi. Bu beklenmedik haberle yreimiz burkuldu. Aksakal Sooronbay Cusuyev, dinlenme odasndan ktnda, bizim boynu bkk hlimizi grd; haberi renince, rengi atarak sofaya kt, sessizce ban sallad. Gece yars olmu, rahatsz etmiyoruz. dedi Anatay. Soke2*, yrei szlayan bir edayla Dhiler de byle gidebiliyormu, demek! Cengizle biz karde gibi olmutuk; ayn kapsndan girip ktmz bir apartmanda, sene komu kalmtk. Kendisinin de kitabnda yazd gibi yakn arkada olmutuk. diye ilve etti.. Ne yazk! Dnya fn, ecel byk... ecein suyun bittiine inanmak istemezsin Geni ve derin anlayl, ileri grl byk insann br dnyaya sefere kmas, Araan Yazarlar Evindeki bir grup yazarn mtemi, ibirar oldu. Ayn gn leden sonra, Cengizin naa Alman topraklarndan henz Krgzistana getirilmemi olmasna ramen, Sooronbay Cusuyevin (Krgz Halk Kahraman, Halk airi) teklifiyle, bir araya gelip onu anmak iin, tarihi Bayas Turalla bir masa hazrladk.
1 ke: Cengiz isminin ksaltlm ekli. 2 Soke: Sooronbay isminin ksaltlm ekli.
Geen sene ylba arifesinde Krgz Cumhuriyeti Mill Yazarlar Birliinde Cengiz aabeyimiz bata olmak zere Synbay Eraliyev, Sooronbay Cusuyev, Tlgn Kasmbekov, Rustam Rahmanberdiyev ve aksakal yazarmz Caparkul Toktonaliyev ile toplanmtk. Onlar bakede oturup hrmet grm, bize hayrl dualar etmilerdi. O toplantnn son olacan kim bilebilirdi? dedi Sooronbay. Ah, Cengiz, heybetli cssesi ve her zamanki saygnlyla, biz meslektalaryla ilgilenip oturuyordu. Mill Yazarlar Birlii Bakan Omor Sultanovu Rusyada ald Lomonosov nian dolaysyla kutluyor, sevinten niann kurdelesini elleriyle dzeltiyordu. Meslekta rencisine kar bu davran, usta yazar Cengiz Aytmatov iin mtevazlk ve insan ruhu bilgeliinin gstergesi deil mi? 10 Haziran 2008 Nrnberg gecesi, artk tarihte siyah bir noktadr. 14 Haziranda merhumu son yolculua uurlarken, hayatmda ilk defa, toplanm olan bu kadar kalabalk bir halkn yzn tek bir ifadenin -kayg ve hzn- kapladn grdm. Otuz bin kii civarnda; alayan, szlayan, ac eken insanlardan oluan bir kitle Ata Beyite kadar yol boyunca dizilip elik ederek son yolculua uurluyorlard.
109
KIRGIZSTAN
Oyy, Krgzn Bilge Olu

SYNBAY ERALYEV AKTARAN: CANGILMIRZA BAPAYEVA
Bugn kutlu Krgz yurdunun en matemli, en ac gn... Manastan sonra kahraman olarak grlen bilge olu Cengizinden ayrld. Tuumuz inmi durumda. Onu dnyaya, bizim topraklarn analk hasiyeti vermiti. Onu Krgz halk, kendisinin yzlerce asrlk dehasndan yaratp eriterek kendi kanna kartrm gibiydi. Onun heybetli grn de Tiyenann kayalarndan yontulmu gibiydi. O, kar kasrgas gibi kanatlyd. Kader, tabiat ona yldrm ateinden yaratlm gibi keskin ve gl bir kalem balad. Onunla, dnyay fethetti. Cemiyetin ve ferdin hayatndaki zellikleri o, herkesten nce grd. O, aklnn berraklndan kan keskin felsef-siyas dnceleriyle btn yeryznde tannd. Bir kere sylendiinde bile akllarda kalacak asil szn kudreti, ondayd. Onun yazarlk fetihleri, Krgz toprana gurur ve hret getirdi. Biz Krgzlar, ona ne kadar deer verebildik; bu, ayr bir mevzudur. Bunu gelecek nesillerin deerlendirmesine brakalm. Evet, o, btn mrn ve yaratclk gcn insanoluna adam bir dhi idi. O, devrin, lemin byk Aytmatovu idi. Onun kalbinin msiksini, zil sesi gibi kulaa ho gelen sesini, dnyada her halk duydu; asil midin, zevk dolu yetenein tkenmez pnar gibi dinledi. Onun ruh zenginlii, yeryzndeki en uzun sular gibi devlet snrlarn, eitli halklar, ktalar gezip, gnein scakl altnda yamur bekleyen topraklarn susuzluunu gidermek iin hizmet etti. Gkyzndeki gnein yeryzn nasl sttysa, onun canyla birlikte byk istiddndan yaratlan asil dnyas da insanlarn yreklerini yle stt. Onun hayat ve yaratcl, ycelii ona aratmadan, ycelik onu buldu. Onun kaleminin gc, solmaz ebed pnar, hayata ve insanla olan derin sevgisindeydi. Onun evresine scaklk ve k saan bedeni, onu veren kutsal topraa geri dnd. Onun soluduu hava, onun itii sular adna, onun zellikle kp tepelerinden etraf seyrettii dalar adna, onun ald bir scak nefes gibi uzaktaki gkyznde parlayan bir yldz daha Krgz yldz- ebedyen parlayacak. Bugnden itibaren Cengiz, ebedyete sefere kt. nk onun parlak yeteneinden yaratlan paha biilmez miras, sadece bugn iin deil, gelecek nesiller iin de ebed bir hediyedir. Btn dnyann sevgili yazar Cengize Elveda! demeye dili varmayan binlerce insann u anda ii burkulmaktadr. Toprak ana bile sersemlemi gibi. Ama ne are, vedalamaya mecburuz. Elveda, kardeim, nur iinde yat!
110
111
KIRGIZSTAN
Biz, Sizi Manas lemine aresizce Yolladk

ABDILDACAN AKMATALYEV AKTARAN: CANGILMIRZA BAPAYEVA
Cengiz Aytmatov, asrn, insanlk hayatnn mnev gururu, halkmzn byk sembol, mnev dayana olarak dnyada tannarak; Krgzn anl adn, zatn dnyann her kesine duyurdu. Krgz ve Cengiz adlar det btnleti: Krgz denince, Cengiz; Cengiz denince, Krgz gelir akllara. Cengiz Aytmatov, Krgz halknn baba miras, anne nasihati gibi muhafaza ederek, nesilden nesle aktard Manas ve destannn mnev mayasn, XX. yzyla uygun biimde tayarak dnya sanatnn yksek seviyesine ulatrd. Cengiz Aytmatov, derin anlamlarla ykl eserlerinde, Krgz halknn dnya alglayn, gelenek ve grenekleriyle kltrn, felsefesini, gzellik anlayn yanstarak esiz bir dnya yaratt ve edebiyat dnyasna kazandrd. Cengiz Aytmatovun yaratcl sadece edebiyatn deil, genel olarak mill sanatmzn baka trlerinin de yksek seviyeye ulamasnda etkisini gsterdi. Onun eserlerinin temelinde mzikte kk arkdan balayp senfoni ve bale eserleri yazld. Resim sanatnda onlarca, yzlerce eser yaratld, tiyatro oyunlar, sinema filmleri uyarland. Genlerimizin dnyaya ahlak bak asnn ekillenmesinde de byk yazar ve ada dnrn kanatlandran eserlerinin, makalelerinin, sohbetlerinin didaktik manas byktr. XX. yzyln Homeri olarak adlandrlan Son Mogikan, byk manas Sayakbay Karalayev bu dnyadan gtnde, mezarnn baucunda Cengiz aabeyimiz, Belki u anda, kendi anlattn yce Manas, 40 eriyle birlikte seni izliyor. demiti. Bugn, XX. yzyln ikinci Mogikan, dnya deitirdi ve sevdii yazarn uurlamak iin on binlerce halk toplanp geldi. Ve o byk Manasnn Gk alad, yer alad; almak istemeyip mezar alad. dedii gibi, Krgzn ebed rehberi Manas babamz nderliinde Krgzn yce ruhlar da Sizi Ala Da topraklarndan, ak kalpak halknzdan ayrmaya kyamyorlar Ne are, yaradln byk nizamna ba ememek elde deil. Biz, sizi Manasn lemine, aresiz, uurladk. Aytmatovun ikinci mr, ruh mr, ebed mr balad.
112
KIRGIZSTAN
Ala Dadaki Matemli Gn

A. SARMANBETOV AKTARAN: CANGILMIRZA BAPAYEVA
Oyy, yalan dnya! Fan olduun, gerek miydi? Samm eserleri, derin fikirleriyle, sadece ok eski zamanlardan beri varln srdren Krgz halkn deil, tm dnyay, da tepesindeki Tibetlilerden Avustralyann uzak adalarndaki kabilelere kadar herkesi artan, hayranlk uyandran; kendi kalbini koparp kalbinden gelen kla soydalarna yol gsteren Danko gibi insanlarn i dnyalarna k saan Cengizi de gtrdn! Evet, sadece aldn gittin, lkin onu yenemezsin! O, arkasnda brakt Ala Dalar gibi yce eserleriyle bk oldu. Onun iin llmez derin, henz zemedii Dnya kald; kendisi ise gitti Krgz lkesi iin en ac gnlerden biri olan 14 Haziranda, Hkmet Evinde tan aarrken, altn tndkl1* al bayrak ykseltilmedi, ehir sknet iinde. Ala Too meydannda da bayraklar dalgalanmad, Cengiz Aytmatovun ruhuna sayg duruunda eildiler. Usta, gitti dnyadan! Da gt! Halk, Alp Atayla vedalamak iin tan aarmadan Krgz Filarmoni Binasnn nnde topland, yzlerinde ac ve hzn ifadeleriyle bekleyi iindeler. ne atsan yere dmez bir kalabalk olumu; bekleyen insan kitlesi, canl bir deniz gibi. Gen-yal, kadn-erkek, kyl-ehirli, yakndan-uzaktan gelenler Herkes, Bilgeye taziyesini bildirmek, son kez onun sretini yreklere mhrlemek, vedalamak iin burada. Havada ise kopuz atnn
1 Tndk: Kee adrn tepesindeki kasnak. Krgz inanlarna gre adrn iine n girmesini salayan tndk, ayn zamanda kutun girdii yerdir.
hznl nlamas... Merhametsiz, kr ecel! Beyaz mermer salonda, beyaz-krmz gllerle sarl tabut... inde bir dnya yatyor! Ve ne yazk ki u anda o, akla, binlerce zahmete katlanarak, emeini esirgemeden urunda alt halknn arasna giremiyor; herkesle efkatle selamlaamyor, slim dncelerini paylaamyor, konuamyor; etrafndaki feryad duymuyor, mtemi hissetmiyor, dermansz yatyor. Nasl? Nasl olur da byk Cengizimiz ebedyen yok? Cumhurbakan bata olmak zere, yakn uzak demeden cenaze trenine gelen fikir arkadalar, meclis yeleri, devlet ve i adamlar, meslektalar, rencileri, byk kayplarn henz kavrayamayan ama duygulu ve vakur bir tavr iindeki gelecein emanetileri, kk ocuklar Alp Atamn yanndan geerek veda yolunda Cengizlerinden ayrlyorlar. Artk bu dnyada Alp Atasyla hi gremeyecekler. Yaklak bir ay nce, tenkiti, merhum Kenebek Asanaliyevin Yazarlar Birliindeki 80. yldnm toplantsnda Belgesel ekimi iin Atabeyite gidiyorum, arkadam anma faaliyeti yaptnz duyunca uradm. Yazarlar Birlii olarak iyi iler gerekletiriyorsunuz. diye konumu, merhum arkadana taziye bildirmiti. Ondan sonra, Birlike gelmek bir daha nasip olmad kendisine Rengrenk ieklere sarlm tabutun yanndan geenlerin bazlarnn dncelerini okuyabi-
113
liyordum: Ben, Cengizi anlayabildim mi, deerini bilebildim mi? Onun yceliini, asaletini kavrayabildim mi? Maln-mlkn peinde; agzllk ve kskanln penesine derek, onun iyiliini grmek istememi ve kusur arayp kendisine gereken saygy gstermeden, bazen hakaret bile etmi miydim? imdi nasl temizlerim bu aybm, nedmet duygusu veren gnahm? Affet, affet beni yce zat!. Evet, Bilgenin akl hazinesi gibi szlerini anlamak iin, daha ok Asra Bedel gnler geirmek lazm! Bazlar ise Cengizin yannda geirdikleri parlak zamanlarn, onunla konumalarn, fikirlerini, dualarn anarak merhumun yokluunu hissediyorlar gibi. Tibetli, Hintli, Maya limlerinin iddia ettikleri gibi, ldkten sonra insan ruhunun yeryznde dolamas bir gerekse, sakn XX. yzyln Manas, Cengiz olmasn? nk onlarn bilgelii, ycelii, vatanseverlii, gl bir devlet ynndeki dnceleri ayndr. Ulu. Ulunun ululuu onu kaybettikten sonra anlalr. Aytmatovu son seferine uurlarken, hkmet ile muhalefet, uzak ile yakn, dinidili farkl olanlar, genler-yallar, hepsi tek bir vcut gibi omuz omuza uurladlar onu. Bilgenin Fan dnyada alalmadan, kutsal halknz iin hepiniz birlein. Yarn, siz de benim gibi topraa verilirsiniz; vatan ve halk ise ebedyen kalr. nasihati, bir iaret deil midir? nsan ve araba seli, byk istidad Atabeyite getirdiler. Alp Atann son dura... Yreklerde yanklanan cenaze... Ruhun derinliklerinden kan szler... Dimdik ykselen Ala Da... Gkyznde uan kartal... Alak dnya... Ah, yalan dnya! Kendi vatannda ac represyonun kurban olan dnrlerin arasnda babasnn da kemikleri bulunduunda, kendisinin Atabeyit olarak adlandrd avu kadar yerde, imdi kendisi topran altnda, ykselen iek tepesinin altnda kalyordu. Yalnz Hayr, o insanlarn gnllerinde eriyip gitti. imdi onun ikinci, gerek mr balad. Seferiniz huzurlu olsun! ld demek olur mu, bir dnn, Arkasnda lmeyecek sz brakana
Abay
114
KIRGIZSTAN
Aytmatovu Dnyaya Tantan Ak Hikyesi

SADA BURHANDNOVA
Eserleri 157 dile tercme edilen, dnyaca nl Krgz yazar Cengiz Aytmatovun Cemile adl hikyesi 1958 ylnda yazld. Eser ayn yl, Moskovada kmaya balayan Sovyetlerin en nemli ve Rusyann en eski edebiyat dergilerinden biri Novy Mir (Yeni Dnya) dergisinde yaymlanr. Dier eserleri gibi bir ka dile tercme edilen bu eser, bazen tarif etmeye bile zorlandmz ak konusunu, en yaln hliyle anlatmasyla okurlar tarafndan ok byk ilgi grr. Bu hikye yazarn tan olduu olaylardan hareketle kaleme alnmtr. Aytmatov, Cemile hikyesine ilhamn veren olay yle nakletmektedir: Savatan nce gen yata evlenen kadnlar, hemen hemen hi boanmazlard. Bir kz bir kere evlendi mi, o ailede srekli kalrd. Hatta kocas ldnde ve kadn dul kaldnda, herkes onun kocasnn akrabalarnda kalmas iin gayret gsterirdi, zellikle de ocuklar varsa. Aile hayat, akrabalk ve airet prensiplerini her eyin zerine karan bir gelenekti bu. Ama sava bunun tahrip edilmesinin balangc oldu. Akraba evremizde byle bir olay Cemile adl hikyenin yazlmasna sebep oldu.1 Cemile hikyesi Rusyada yaymlandnda,
1 KOLCU, Ali hsan, ada Trk Dnyas Edebiyat, Ankara, 2004, s. 275
115
byk ilgi grr. Aytmatov, Cemile ile Danyar mutlu oldular m? diye binlerce mektup aldn sylyor. Fakat bu ilginin yannda ok ar tenkitlere de hedef olmutur. Yazar o sralarda urad tenkitleri yle ifade eder: Cemile yaynlandnda, sekin bir Krgz yazar tarafndan adm ktye karld. Hem de bir parti kongresinde btn kamu oyuna. Onun bu tavr, edeb eserlerin rol ve nemi zerine yaplan en ilkel fikirleri gsteriyordu. Amalar parti ideolojisi dikte etmekti. Bir kitap halkn ruhunu eitmeliydi. rnein bir boanmann mutlaka parti tekiltnda grlmesi gerekliydi. Temel olarak ailenin btnln savunuyordu parti tekilt. Yazar, hikyesinin kahraman Cemilenin askerdeki kocasn terk edip bir bakasyla beraber olmasnn sosyal ahlk, tre ve parti tarafndan ho karlanmadn ifade etmeye devam ederek urad hakaretlerden sadece birini nakletmektedir. Cemilenin davrann hazmedemeyen kimi eletirmenler, arkalarna szde halkn grn de alarak Aytmatova hcum etmekten geri durmamlardr. Bunlardan biri, bir kylnn krbacmla o yazar dvmek isterdim szn, Yazarlar Birliinde yaplan bir toplantda orada bulunan Aytmatovun yzne bakarak ve pervaszca ayn sz tekrarladn, yazarn kaleminden reniyoruz: Burada halkn sesini duyuyorsunuz diye konumasna devam etti bizim klsik yazarmz. Yalnz halktan duyduklarm bu krsden aktaryorum. Ve bu yazar imdi aramzda. Maalesef kam imdi yanmda deil, yoksa Cemileden dolay hakettii daya ben burada kendisine atardm. Beni hayal krklna uratan bu samalklar dinlerken, olduka tuhaf olmutum. nsanlar gzn bana dikip kkr kkr glyorlard. Bazlar beni drtyor veya tiksinerek tkryorlard. Baka biri baryordu: Doru! Bunlar krbalamak lzm! Btn halk bozan ite bunlar! Bu tam bir burjuva etkisi. te bu snf dmanl buradan geliyor.
Buna cevap vermeyip sanki elendirici bir eymi gibi glp getim. Ama gerekte hi de ho bir ey deildi.2 Eseri Franszcaya tercme eden Fransz air Louis Aragon ise hikyeye yazd nszde hikye iin dnyann en gzel ak hikyesi ifadesini kullanr ve unlar ekler: Ey Alfred de Musset, Krgz boylarndaki bu austos gecesini de, otuz yanda hayatn ve gcn hi kaybetmediini syleyebilen bu genci de kskanmalsn dostum! te imdi burada, Villonun, Hugonun, Baudelairenin, Parisinde, krallarn ve devrimlerin Parisinde, ressamlarn yzyllk Parisi olmakla vnen her ta ya bir tarihi, ya bir efsaneyi hatrlatan u Pariste Werther, Brnice, Antoine ve Kleopatra, Manon Lescaut, Education Sentimentale, Dominique, hepsi birdenbire gzmden dverdi. nk ben Cemileyi okudum. Romo Juliette, Paolo ve Francesca, Hernani ve Dona Sol, artk bunlarn hibiri gzmde deil, nk ben ikinci cihan savann nc yl yaznda, 1943 ylnn o Austos gecesinde Kurkureu vadisinde bir yerde Zahire arabalar ile giden Danyar ve Cemileye, bunlarn hikyesini anlatan kk Seyite rastladm. Kimileri Cemilenin akna hayranlk duydular, kimileri de ailesini brakp gittii iin Cemileyi knadlar. Cemileyi knayanlar, demek ki kk Seyit kadar onun mutsuzluunu anlamamlar. Seyit, yengesinin orda mutlu olmadna inanyordu, nk vey aabeyi Sadkn Cemileye kar ilgi duymadnn farkndayd. Hatta aabeyi askerdeyken, mektuplarnn sonunda aceleyle eim Cemileye selam deyip geitiriyordu. Buna kar Seyit, aabeyine kzmakta ve kendisi de yengesine k olmasna ramen, onun Danyar ile yaad akna sayg duymaktayd. Siz, Cemileyi okudunuz mu?
2 KOLCU, Ali hsan, ada Trk Dnyas Edebiyat, Ankara, 2004, s. 277-278
116
CEMLE Dnyann En Gzel Ak Hikyesi! Louis Aragon Cemile, ikinci dnya savann nc ylnda, Kursk ile Oreldun meydannda savan iddetlendii dnemlerde, Talasn Krkr kynde yaanm bir ak hikyesidir. nl Krgz yazar Cengiz Aytmatov, hikyeye adn verdii Cemile isimli gen bir kadnn savan zor ve yokluk yllarnda, her eyden nce, trenin yasaklarna ramen yaad akn, kaynbiraderi Seyitin dilinden anlatr. Cemile, Bakayr kyndeki ylkcnn kz. Bizim Sadk da ylkc idi. Yayladaki obanlarn dynnde Kz Kovalama oyununa katlm, Cemileye yetiemedii iin namusundan onu kardn duymutum. Eltilerinin, yle deil ikisi de severek evlendiler dediklerini de hatrlyorum. Ne olursa olsun onlar sadece drt ay birlikte yaadlar, sonra da Sadk abimi askere gtrdler. Cemile gzel, canl, hareketli, byklerine saygl, ancak kimseden de szn esirgemeyen bir kadndr, bu karakterleriyle de kaynvalidesinin gvenini ve saygsn kazanmtr. Kyn btn delikanllar, zellikle cepheden geri dnenler ona hayrandr. Savan bu zor gnlerinde, kyn btn ileri ocuklara ve kadnlarn zerine kalr. Bir gn eve geliyordum, yaklatmda annemle kydeki topraklarn ilenmesinden sorumlu olan Orozmatn nedendir tartmakta olduunu grdm. Orozmat yengemin harmandan sava meydanna gidecek budaylar arabayla istasyona tamas iin annemi ikna etmeye alyordu. Annem yengemin bu kadar zor ileri yapmasna karyd. Brakn gelinimin elindeki orana dokunmayn, zaten yalnzln acisn ekiyor, iki ailenin glkleri ba kaldrtmyor diye inat ediyordu. Fakat sonunda idareci Orozmat benim ve kymze yeni gelen Danyarn yengeme yardmc olmamz artyla annemi bu ie ikna etti. Yanmda yengem i yapyorsa ne gzel olurdu diyen ocuka bir dnceyle o an
yengemi yakndan tanmak iin iyi bir frsat yakaladma sevinmitim. Fakat bu iin sonunun nasl sona ereceinden ne annemin ne de benim haberim vard. Ky halknn yeni akraba diye seslenmeye balad uzun boylu Danyar, kkken yetim kalmtr. Olduka iine kapal, yaral olduu iin cepheden ata yurduna geri gnderilmi bir Kazak gencidir. dareci Orozmatn dedii gibi, artk Cemile, Danyar ve kaynbiraderi Seyit birlikte harmandan istasyona yk tamaya balarlar. Sabahn erken saatlerinde at arabasna buday uvallarn ykleyip, Austosun scak gnei altnda saatlerce yol alrlar. Birbirinden gzel renklere brnm tabiatla kucak kucaa, geni tarlalarn akll yollarndan, yaklak yirmi kilometrelik yolu ap aadaki Kara Dan boazndan geerek istasyona gelirler. Dnte yeni yeni parlayan yldzlarn nda dncelere dalm bu kiiye arabann gcrtlar, talara arpan tekerleklerin takrtlar, aldayan dere ve zaman zaman syledii trklerle Danyarn yank sesi elik ediyordu. Savan birletirdii bu insann erzak tamalar sonbahara kadar devam etti. Austosun erken saatleri, yirmi kilometrelik mesafeye at arabasyla gidileri, akam yorgun dnler, birlikte oturup kalkmalar, dinlenmeler bunlara gnl birlii verdi. Bu gnl birlii zamanla Cemile ile Danyarn kalbinde gizlice geliti. Danyar, bu akn imknsz olduunu dnd iin, bu gnl meselesini belli etmemeye alyordu, ama onun trkleri, yalnzlk eken akn itiraf ediyordu. Cemile ise ak oramal hrmeti bu sevdadan ekilmek istedi, yuvasna vefal olmaya alt. Fakat aksz orda mesut olamayacan anlaynca, yeni yeeren ak filizlerini kalbine gmmektense Danyar ile memleketini terk etmeye karar verdi. Onlar ak mitleri ile Krkrden uzaklarken, onlar bir tek Seyit grmt. Akam zereydi, sahilde fundaln arasnda resim izip oturuyordum. Bir vakit bam kaldrdmda sahilin karsna gemekte olan iki kiiye gzm arpt. Onlarn Cemile ile
117
Danyar olduunu hemen tandm. Nedendir bir eyden yzn saklyormu gibi gidiatlar vard. Bunlar bizim ky brakp kamakta olduunu anladmda yreim szlad. oke oldum, arkasndan bakarak durduum yerde kaldm. Ne yapacam bilemiyordum, seslenmek istedim fakat dilim damama tknam gibiydi. Danyar ile Cemile arkasna hi bakmadan demir yolu kavana doru hzl ilerliyorlard. Onlar ilerledike ilerledi uzaklatktan bir vakit sonra iin arasndan grnmez oldu. te o an aklm bama geldi. -Cemile-e-e-e! diye var gcmle seslendim. Hznl tarlann zerinden: e-e-e! yanklar geliyor arka arkaya, sonra da dertli dertli baslyordu ancak. -Cemile-e-e-e diye tekrar acl seslendim. Sonra yerimden frladm, onlarn peinden kotum. Suyu su demedim, izmeli, st bamla suya atladmda dayanlmaz souk suyun sramalar yzme, btn boyuma geliyordu. Hereye ramen peinden kotum. Bir vakit ayam bireye arpp, bir anda yzmle yere dtm. ylece bam kaldrmadan, yzm kapatarak hngr hngr alayverdim. Altmdaki nemli toprak koklanan yer, elimi, yzm tp, akamn karanl srtma arn yklemi gibi, nefesim boulup, iler ile acm paylaarak, etrafmda hznl ses kartyorlard. Deminki Cemileye seslendiim ses hala hznl tarlann zerinden yanklyormu gibi kulamdan gitmiyor. -Cemile, Cemile! - diye ocuka hkrklarla, en yakn, en deerli kiilerim ile vedalayordum. Ancak o anda, ben yerde alyorken, kendimin de Cemileye ak olduumu anladm. Evet, belki bu benim ocukluktaki en temiz, en saf sevgimdir! Yzm gz yalarmdan nemlenmi
yenime kapatarak, uzun mddet aladm. Baktmki, ben o anda sadece Cemileler ile vedalamamm, kendimin ocukluk alarmla da vedalayormuum meer. Bir gn evde oturmu, okulun duvar gazetesi iin resim yapyordum. Annem de yanmda soba yakyordu. te o srada anszn kap alp Sadk abim odaya dald. O kadar fkeliydiki, o fkeyle bana doru yrdnde omzuna ast kaputu uup yere dt. - Bunu kim yapt? diye elindeki kad gzme sokarak sordu. armtm. Bu benim harmanda, kurun kalemle Danyar ile Cemileyi izdiim ilk resimdi. Onlar o anda bana canl canl bakyorlard sanki. - Ben yaptm. - Ya bu, bu kim? - Danyar. - Hainsin sen! diye haykrd yzme. Sinirden kendini tutamayan Sadk abim resmi para para yrtt ve kapy arparak kp gitti. Evin iini uzun ve skc bir sessizlik kaplad, sonra annem zntl sesiyle: - Sen biliyor muydun? diye sordu. - Evet, biliyordum. Annem sobaya dayanp bana yle akn, yle sulayc bakyordu ki... Kesilecek parma sonuna kadar keseyim diye ben: Onlarn resimlerini yine yapacam dedim. Annem sesini karmad, ac ve aresizlik iinde ban sallayp yere edi. Salp yere den kat paralarna bakarak, iimi yakan aya dayanamyordum. Ben kime ihanet ettim! Niin hain oluyormuum ben! Peki, ailemiz, soyumuz iin hain olaym fakat ben insan geree, hayatn gereine, o iki insann gereine ihanet etmedim! Ben hayatn gereklerine kar her zaman adaletli davranmmdr. Benim bu iyi niyetimi kimse anlamazd ki, onu halka aklayamazd bile, nk canmdan artk seven annem de anlamyordu.
118
KAZAKSTAN
Yolun Ak Olsun
MUHTAR AVEZOV EVREN: KEMAL GZ
Yazar dostlarm Moskovaya, Krgz Sanatnn ve Edebiyatnn on gnlk bayramna yeni edebiyat eserlerini getirmiler. Bu eserlerin arasnda gen yazar Cengiz Aytmatovun Cemile adl hikyesi ise zellikle ilgimi ekti. Bu hikyeyi okuyunca Literaturnaya Gazetann, sayfalarnda edebiyat dnyasna yeni giren genlere nasihat eden bizim gibi byklerin yazlarna yer verdiini hatrladm. Cemile, Cengiz Aytmatovun ilk eseri deildir. Fakat yine de o, benim iin gen bir yazardr. Bence Cemile ile kendine has parlak yetenei ekillenen Aytmatovun bu eserinde anlatm gcnn, tasvir zelliinin ve yaratclnn son aamasna ulat net bir ekilde grlyor. Peki, Aytmatovun bahsini ettiimiz kendine has zelliinin srr ne? Dorusunu sylemek gerekirse Cengiz Aytmatovun Krgz Edebiyatna bir yenilik olarak giren en nemli zellii, insan davranlarn ve ilikilerini yabanc birisi gibi deil de onlar tam manasyla
Cengiz Aytmatovun Sovyet Edebiyat Dnyasnda da tannmasnda byk nemi olan bu makaleyi okuyucularmzla paylamann yararl olaca dncesiyle yaynlyoruz.
119
anlayan bir gzle son derece doal bir ekilde canlandrmasdr. Karde lke edebiyatlarnda ise insan karakterleri yzeysel olarak tarif ediliyor. Bazen yle oluyor ki baz yazarlar kahramanlarn dncelerini ve niyetlerini kafadan atarak okuyucuya bu ekilleriyle kabul ettiriyor. Cengiz Aytmatovun bu hikyesi psikolojik ayrntlarla, zentisiz ve yapmacksz anlatmlarla ve doal gzelliklerle dolu. Eserde kahramanlarn ruh halleri zarif, son derece itinal ve ll, ksa fakat veciz bir dille gsterilmi. Bu zellik Krgz Edebiyat iin yeni. Cemileyi okuyanlar, iinden kt halkn rf-det ve geleneklerinden kopmam, gl bir gzlemci ile tanacaklar, halkn tanyan, onlarn iinde bulunduu hayatn artlarn yakndan gren, insan karakterlerini zmede usta olan gen bir kalemi, Cengiz Aytmatovu tanyacaklar. Mill Edebiyat dediimiz ey de budur. Gnlk yaamn gereklerini, iinden kt halkn rf-det ve geleneklerini ilk nce dnen, konuan ve nihayetinde yazya geiren kalemler aracl ile mill edebiyat oluur. Mill motiflerin ilendii her edebiyat eserinde bu eserlerin yazarlar kendi ahs yeteneklerini ortaya koyarak dier meslektalarndan kendilerini farkl klmaktadrlar. Aslnda Cemilede herkesin gnlk hayatta karlaabilecei zengin olmayan bir olaylar zinciri var. Hikyenin kahramanlar da byk sarsntlar, telalar ve servenler iine sokulmuyorlar. Fakat, bunlara ramen Cemilenin okuyucuyu heyecanlandran ve asla aklndan kmayacak olan garip bir zellii var. Yava yava bytlerek tarif edilen Cemile ile Danyarn ak, dardan bakld zaman sade bir duygusalla sahipmi gibi grnmesine ramen hikyeyi okuyanlar onlarn ruhlarndaki gzellii, aklarndaki ihtiras ve bu akn tad sembolik manay hissediyorlar. yi ki Cemile ve Danyar emeki snfndan olan sradan insanlar. Sadece sesleriyle deil gnlleri ile de trk syleyebilen bu insanlar romantik, zengin duygulara sahip ve bir o kadar da insancllar.
Bu hikyede ilgimi en ok eken karakter ise btn, bunlar bizlere anlatan ocuk oldu. O, kendisini kefetmeye alan, i dnyasn anlamaya alan dikkatli bir gzlemci, son derece zengin ve duygusal bir gnln sahibi... O, atalarndan miras kalan ahlak kavramn bir kenara brakyor ve omuzlarndan kalkan ar ykn altnda ak yrekli bir delikanlnn gerek doas ortaya kyor. te bu gen, Danyar ve Cemileyi kusursuz bir ekilde anlyor ve onlarn yaadklarndan heyecanlanabiliyor. Bu hikyede anlatlan, tasvir edilen olaylarn, karakterlerin ve hayat grntlerinin aklnda ve itenliinde okuyucunun hayalleri ve dncelerini canlandran armlarn uyanmasna sebep olacak ok ey var. te! Bence, gerekten lirik olarak nitelendirebileceimiz hikye de tam byle olmal. nanyorum ki Aytmatov, ilerde daha iyisini ortaya koyacak, daha baarl olacaktr, belki de dier meslektalarnn edebiyatn roman trne ilgi gstermelerinden dolay ilgi grmeyen hikye trnde yakalad bu baar nemli bir boluu dolduracaktr. Maalesef Krgz Edebiyatnda, sadece Krgz Edebiyatnda deil btn Orta Asya Edebiyatnda nesrin ksa trleri kalite ve zen asndan bugne kadar olgunlam bir seviyeye ulam deildir. Hikyeciliin balca niteliklerini. ve zelliklerini renmek, zmsemek ve bu esaslar dhilinde yazmak bizim yazarlarmzn ounluu iin hl byk bir problemdir, eksikliktir, kusurdur. Cengiz Aytmatovun nesrin bu trnde yakalam olduu i ac baar ise aka grlyor. Cengiz Aytmatovun yakalad baaryla yakndan ilgili olduu iin zellikle vurgulamak istediim bir nceki paragraftan sonra ise geriye syleyecek tek bir sz kalyor: Gen adam, yolun ak olsun. Ak Yol Sana! 23 Ekim 1958 Literaturnaya Gazeta
120
121
FRANSA
Dnyann Ak Anlatan En Gzel Hikyesi

LOUS ARAGON EVREN: KEMAL GZ
Rudyard Kiplingin Dnyann Ak Anlatan En Gzel Hikyesi adnda bir eseri var. Bu hikyeye konulan adn zerimde brakt tesiri hibir zaman unutamam. Ben 12 yandayken Merkr Defans yaynlarndan kan ve Dnyann Ak Anlatan En Gzel Hikyesi adn tayan bir kitap gemiti elime. Bu esere ismini veren hikye, kitabn banda yer alm. O hikyeyi okumaya bir trl karar verememitim. Ancak btn kitab okuduktan sonra biraz nce bahsini ettiim hikyeyi okumutum. Bunun gibi isimlerin ne okuyacan bilemeyen kararszlar tuzaa drmek iin verildiini, byle bir isimle baslan hikyenin asla Dnyann ak anlatan en gzel hikyesi olamayacan ok iyi biliyordum. Aslnda bu hikye, koyulan adna hi de yakmyordu. Bu yzden imdi bile Kiplingi affedemem. Fakat Cemile hakkndaki dnclerimi yazmaya balarken, her ne kadar tereddt iinde olsam da, ifade edebilirim ki bu eser benim iin Dnyann Ak Anlatan En Gzel Hikyesi. te bu yzden bo vaktimin olup olmadn dnmeden btn ilerimi bir kenara brakp kendime alacak zaman yarattm ve bu hikyeyi evirdim. Artk Dnyann Ak Anlatan En Gzel Hikyesi, benim elimde, baslmaya hazr bir halde duruyor. Bu sz durmadan tekrar etmekten kendiKarde Kalemler Temmuz 2008
Cengiz Aytmatovun bat Edebiyat Dnyasnda da tannmasnda byk nemi olan bu makaleyi okuyucularmzla paylamann yararl olaca dncesiyle yaynlyoruz.
122
mi alamyorum. Bundan baka herhangi bir vg sz de kullanmak istemiyorum zaten. Bu hikye hakknda, kitabn kapana alakalem bir eyler yazp altna imzam atsam da olurdu. Fakat ben, Dnyann Ak Anlatan En Gzel Hikyesi diye birka vg sz yazp bununla yetinemeyeceimi, kendimi tutamayacam anladm... Bu hikyeyle Novy Mir dergisinin 1958de kan Austos saysnda, Krgzcadan Rusaya evrilip basld zaman tantm. Yazan hakknda hibir ey bilmiyordum. Hemen onun hakknda aratrma yaptm, fakat bana gnderilen bilgiler Cengiz Aytmatov hakknda o kadar az ey anlatyordu ki... Anladm kadaryla o, edebiyat dnyasna yeni giren genlerdenmi. Yazar Cengiz Aytmatov, 12 Aralk 1928de domu. Demek ki Cemile yaynland zaman daha 30 yanda bile deil. Krgzistann eker kynden kan hkmet grevlisinin olu, ilkokulu kendi kynde, orta okulu ise biraz daha byk bir evrede, bir kasabada okumu. On be yandayken, yni II. Dnya Savann 3. ylnda, yni Cemiledeki olaylarn getii yllarda, kydeki btn yetikin erkekler askere gittii iin Aytmatov, ky muhtarlnda almaya balam. Bu bilgilerin ne kadar yetersiz olduu aka ortada deil mi? 1946 ylnda Aytmatov, Krgzistana snr komusu olan Cambl (Taraz) ehrine giderek Ziraat Meslek Lisesinde okumaya balam. Bu okuldan sonra Krgzistan Ziraat Enstitsne girerek bu enstitden 1953 ylnda mezun olan gen adam, daha sonra Krgzistan Hayvanclk lim Aratrmalar Enstitsnde almaya balam. 1952 ylndan itibaren Aymatovun hikyeleri Krgzistanda neredilen Rusa ve Krgzca basn-yayn organlarnda yaymlanmaya balam. O, Krgz yazarlarn baz eserlerini Rusaya da evirmi. 195658 yllan arasnda ise Moskovadaki iki yllk Yksek Edebiyat Okulunda okuyan Aytmatov, tarihler 1957yi gsterirken Sovyet Yazarlar Birliine ye olarak kabul edilmi. Benim bildiklerim bunlardan ibaret. Bunlardan baka elimde, onu anlatan hibir ey yok. Maalesef bu bilgiler, Orta Asyann bilinmeyen bir kesinde yaayan gen adamn XX. yzyln ikinci yars balarken Dnyann
Ak Anlatan En Gzel Hikyesini - ben yle olduuna eminim- nasl yazdn bize aklamaktan yoksun. *** Her haliyle vnen, gururlu, marur Pariste, Hugo ile Volterin Parisinde, nice krallar ve devrimler gren Pariste, her bir ta uzun uzun hikyeler ve efsaneler hatrlatan byk ressamlarn Parisinde, ateli aklarn ve klarn ehrinde, grmedii, okumad bandan gemeyeni kalmayan bu ehirde ben Cemileyi okudum... te o an, Verter ile Veronicann, Antoni ile Kleopatrann ya da Manon Lescautun1 benim gzmde hi biri deeri kalmad ve ite o an Romeo ve Julietin Paolo ile Franeskann, Ernan ile Danyarsonun hayalleri gzlerimin nnden bir anda silinip gittiler. nk ben Danyar ve Cemileyle karlatm ve onlarla beraber II. Dnya Savann nc ylma, 1943 ylma, 1943 ylnn bir Austos ayma, gzel bir geceye yeniden dnp orada bir yerlerde bulunan Krkr ayna, ekin ykl arabalara ve dier ikisinin hikyesini bizlere anlatan Seyit adndaki ocua gittim. Krgz halk hakknda, in, Tacikistan ve Kazakistan arasnda kalan bu lke hakknda neler biliyoruz? Cemileyi okurken tantmz yreler Orta Asyann neresinde acaba? Elimizdeki haritalardan Krkr aynn nerede olduunu bulmak imknsz. Bu blgenin nerede olduunu cepheden gnderilen bir mektuptan, Cemilenin kocas Sadkn dou kltrnden izler tayan asker mektubundan az da olsa anlayabiliyoruz. Sadk, askerden gnderdii mektubunda: Gzel kokulu yeillikler iindeki Talasta yaayan aileme ve akrabalarma... diyor. Demek ki sz Krgzistann kuzeybat blgeleri hakknda, Kazakistanla snr olan Tala hakknda, Krgz dalarnn etekleri ile Kazakistann geni bozkrlar hakknda... Hikyeden, Cemile, Danyar ve Seyitin cephede savaan askerler iin ekin tadklar ve Krkr kynden istasyona kadar uzanp giden yolu gryorum. Kazakistanla Krgzistann komu olduklarn bana Danyarn trks
1 Abbe Prevastun roman. Bu roman valye Des Grieux ile Manon Lescautun Hikyesibal altnda nce Hollandada (1731) sonrada Fransada yaymland (ev.)
123
anlatyor: O trkler Kazakn usuz bucaksz ay bozkrlar zerinde ar ar dalgalanr, o trkler Krgzn ulu dalar gibi haykrr, ahlanr... Krkr kynn biraz ilerisinden geen demir yolunun tek hatl olduunu da hikyenin sonunda Cemile ve Danyarn demir yolu kavana doru gittiklerini anlatan cmleden ancak tahmini olarak anlayabiliyorum. Bu ufku bilinmeyen bozkrlarda ve azametli dalarda, insanlardan baka sonbaharda aygrlarn kinemelerini duyuyor, byk ylk srlerine, yazlar yaylaya karlan, gzleri ise ovalara indirilen koyun srlerini gryorum. Ya bu topraklarda yaayan yabani hayvanlar? Bir anda akan imekten rkerek kaan, ince ve uzun bacakl kocaman toy kularn anlatan cmleden onlara tesadfen rastlyorum. Ayn frtnann sayesinde biraz ge de olsa Krgz adrnn neden yapldn da anlyorum: adrn kopan, yrtlan keesi, yorgun bitkin bir kuun kanat arpmas gibi sallanyor, savruluyordu... Sadece bunlar m? Krgzlarn rf-detlerinden ve o gzelim topraklarn coraf yapsndan da haber aldm. Btn bu hikyeyi bize anlatan ocuk, etnoloji dersi almyor, siyas meseleleri de aklamyor. Seyit, o topraklarda domu, o topraklarda bym, onun iin her ey basit, o her eye alm: o, atalarnn yaad gebe hayat grememi, gebelik o domadan iki- yl nce son bulmu. Fakat yine de Seyitin annesi her yl ilkbahar gelir gelmez babasnn genken yapt boz y avluya kuruyor, ard yakarak ttslyor... nsanlar kolektif iftliklerde yni kolhozlarda yayor. Fakat kolhozun bir yneticisi ve Kolhoz bakan hayvanlarn yoncada yaylmalarna izin vermiyor diyen Orozamat adnda aksak bacakl bir blm bakan olduunu, onun koltuk deneini eerinin terkisine balayarak atnn zerinde aresizlik iindeki duruunu tasvir eden cmlelerden reniyorum. Anlatlan olaylar II. Dnya Savann en acl yllarnda meydana geliyor. Nasl anlatsam! Uzaklardaki o savan arln, cepheye giden askerlerin arkada kalan kadnlarnn, analarnn srtlarna yklenen sorumluluun
arlnda hissediyor insan. Kzlarn kartal baklar ile szen fakat, Krgz halknn arnamusu, erefi olan erkekler, atlarnn zengilerini akrdatarak usuz bucaksz bozkrda yola dtklerinde analar onlar Manas atann ruhu korusun!.. diye uurluyorlar. Manastan ki, bizlere kadar sslenmi minyatrlerle gelen Manastan deil, Tanr dalarnda yzyllar boyunca szl olarak anlatlan, azdan aza, nesilden nesile aktarlarak ancak XIX. yzylda ilk defa kda geirilmeye balayan Manas, onun olu Semeteyi ve torunu Seyteki anlatan byk destan lemesindeki Manasn ruhundan yardm istiyorlar. Seyitin babas her gn sabah, alt dlger atlyesine gitmeden nce kbleye doru duruyor ve namaz klyor. Hikyede tahmin ettiim kadaryla artk unutulmaya balayan din hayatla alakal rastladm tek motif bu. Biz, bu hikyede Kazak yazar Avezovun bizde yaymlanmakta olan Abay veya Sadriddin Ayninin Buhara adl romanlarndaki gibi hocalara ya da mollalara rastlamyoruz. Fakat Sovyet kylerinde kabile kltrnn az da olsa hl yaadn da hissediyoruz: Cepheden gnderilen asker mektubunda evdeki yallarn, byklerin isminin, askerin karsnn isminden nce yazlmas bu durumu aka ortaya koyan bir delil deil mi? Hikyeden insanlarn Sovyet kanunlarna deil de hl detlerine, kabile hayatnn geleneklerine bal olduklar da aka grlyor. Fakat bir taraftan da modern an getirdiklerine, bir ky ilkokuluna rastlyor, bu okulun bir duvar gazetesi olduunu ve bu gazeteyi Seyitin yapt resimlerin sslediini, btn bunlar betimleyen cmlelerden reniyoruz. Bir de, hikyenin muhtevasnda ilenilen olaylar bizim gzlerimizin nne eski ile yeninin mcadelesi gibi yanstlyor. Fakat, bu mcadeleyi fizik atmalarla deil, kahramanlarn ruhunda, manev dnyasnda gryoruz, zaten hikyenin btn deeri de burasnda. Cemilenin insan hayretler ierisinde brakan en mnl yan ise bize, tanmadmz, bir lkeyi, hl gebe kltrn geleneklerine bal ama bir taraftan da Sovyet devrini, onun getirdii yenilikleri can gnlden kaKarde Kalemler Temmuz 2008
124
bul eden kadn ve erkeklerin srdkleri hayat hakknda bildiklerimizin tamamn bizzat onlarn kendilerinden reniyor olmamz. nk eserde anlatlanlar onlarn hayat tarz, onlarn doup byd iklim, onlarn topraklan ve onlar iin herhangi bir aklamann lzumu olmayan eyler. Zaten bundan sonra hikye kendisine has olaylarn gelime srasna gre artc bir tabilie ulayor. Maalesef bu nemli zellik, bizim ada edebiyatlarmza, rportaj zellii tayan birok eserimize has deil. Olaylarn getii topraklarn atmosferini ise: Bozkrda hafif hafif dalgalanan pelin otlarnn o gzel kokusunu olgunlamakta olan msr koanlarnn, arpa baaklarnn kokusu ile kartrarak bizlere kadar getiren bozkr rzgrndan, bir tarafta artk pimi elmalarla avlularda yaylan tezeklerin lk nefesinden, sadece bunlardan m? O topraklarn kendisinden, Danyarn seslendirdii trkden, onun dillere destan olan akndan, merhamet duygusundan uzun zaman ayr kalan, hasreti yazlmayan gen adamn trksyle bir tadmlk da olsa bizlere anlatlan o topraklardan reniyoruz. Ve sonra her ey bir anda deiiyor ve sonsuza kadar hep yle kalacaklar ekillerine, tarifi imknsz zevklere brnyor. Btn her eyin bu kadar artc ve asla birilerinin tekrarn yapamayaca ekle geldii iin hayretler ierisinde kalan ben, doutan ressam Seyitinki kadar yeteneim olmadndan, ne syleyeceimi bilemeden ylece kala kalyorum... Seyit ise okul kitaplarndaki resimleri, Danyar ile Cemilenin bir Austos gecesindeki o romantik hallerini o kadar gzel iziyor, o kadar gzel bizlere anlatyor ki... ok yazk! Seyitin resim okuluna gitmeden nce izdii resimler, safa bir duygunun eseri olan bu gzelim eylerdeki hisler, grnler, bana ne kadar da tandk, ne kadar da scak... Bu resimleri keke grebilseydim... Of!.. Dorusunu syleyeyim mi? Resim okulu, gzel sanatlar akademisi onun yeteneini alr gtrr m, elini kreltir mi diye endieleniyorum. Onun Rousseoyu da Manas destann da bir potada eriterek bizlere yanstan resimleri ile boyalan, acaba alar nceki resim sanatn yeniden bizlere getirir mi diye kukulanyoKarde Kalemler Temmuz 2008
rum. Doall, sadelii, artk yaamayan eski garp medeniyeti ressamlarnn yzyllarca byk bir arzuyla arad cennete giden yolu yeniden aramaya koyularak, o doall ve itenlii kaybedecek mi diye yerimde duramyor, telalanyorum. Bu deere ulamak zellik deil mi? Yazar, Austos gecesindeki Danyar anlatrken aslnda bilmeden bizlere yreinin srrn, ekerde, Talasta ve hatta Verona ile Troiada da adna ak denen hayatn gereini anlatyor. Her insann sadece bir hayat olur. Cengiz Aytmatovun hayat ise yeniden balyor. Aslnda o, btn insanln ulat muazzam tecrbeyi yreinde toplayp, akl ile yourmu bir kalem. nk bu gen adam ak, bundan nce hi kimsenin anlatmad, anlatamad, gibi anlatyor. Of, of... Dostum Musset, biliyor musun? Uzaklardaki Krgz yerinde olan u Austos gecesini grmediine ne kadar zlsen, o geceyi byleyici bir maharetle son derece canl ve bir o kadar da gzel betimleyen 30 yandaki u gen adama ne kadar imrenerek baksan yeridir!.. *** Bence bu ak, her eyden nce topraa, hayata duyulan ak. Nasl bir ku o gzel sesiyle tse ya da insan hayretler iinde brakan rengrenk tylerini tarayacak olsa biz onun sadece namelerini duyarz ya da gzlerimizi kamatran renk cmb tylerinin zarafetini grrz. Bu trknn akn trks olduunu, kuun trksnn ya da rengrenk tylerinin de bir yerlerde saklanan ana balandn, fakat bu an onun sesine gizlice kulak vererek her an kanat rpp yanna gelebileceini, ilim adamlarnn yardmyla anlarz, Cemilenin de hikyesi kk bir ocuun azndan anlatlyor. Danyar ve Cemilenin yreinde yatan btn duygular onun iin yenilik. Kalplerinde tadklar duygular, kendi kendilerini anlamaya alan klarn dram ocuk iin ak duygusunu kefetmek. ocuk, btn her eyi kendi kafasnda tamamlyor ve bu yzden ak tam da doaca vakit, o kadar gzel, o kadar artc, hatta elle tutulan, gzle grlen saf bir altn iler gibi o kadar heyecanla resmediyor ki... Peki, Seyit aka nasl mn ve ruh veriyor: -
125
... Cemile de, ben de ne olduunu anlayamadm karma kark duygularn yreimizi allak bullak ettiini hissederdik gibi gelirdi bana, aslnda benzer duygular duyuyoruz diye dnrdm nk o, domakta olan yeni bir aka ahit oluyor, askerdeki aabeyinin karsn, kendisine emanet edilen yengesini bir yandan adetlere gre korumas gerekirken dier taraftan Cemilenin Danyar sevmesini hem istiyor hem de istemiyor. yilikle ktln savandaki mn da ite tam burada, gzel bir Austos gecesinde sylenilen trknn ktl yerlere arpp yok etmesinde.... Kendisinin de Cemileye k olduunu ondan bir daha grememek zere ayr dtkten sonra anlayan Seyitin ocukluunun da getirdii saflkla bilmeden Cemile ve Danyarn akna yardmc olmasnda... Bu gnlerden itibaren Seyit, akn srrn, yaratln manasn anlamaya alyor. Fakat, akn nasl var olduunu anlamak isteyen kk adam bu sorunun cevabn, hislerinin yardmyla, romantik ruhunu byleyen, yreinin derinliklerinden gelen duygular resmederek buluyor. Belki de ak sadece ressamlarn ya da airlerin duygulu anlarnda yaadklar ilham olmasn? diye dnyor. Uzun lfn ksas 13 yandaki kk ocuk, iin Austos aynn o gzelim gecesi gzlerini aan gece oluyor, ocuk kim olduunu, ne olmak istediini anlyor. Btn bunlar ona, Danyarn trks, Danyar ve Cemilenin akn anlatan trk hissettiriyor. Sz gereinden fazla uzatmak da mmkn, tam tersine ksaca anlatmak da. te, kitap nnzde. Ksa fakat, o kadar mkemmel bir eser ki, Dnyann Ak Anlatan en Gzel Hikyesinde gereksiz tek bir kelime bile yok. Okurun can dnyasn etkilemeyen tek bir cmle bile yok. Seyit acaba resim sanatnda acemi mi? Bilmiyorum. Fakat unu ok iyi biliyorum: Seyit vastasyla konuan 30 yandaki gen adama hi kimsenin sanat dersi vermeye hakk yok. Rustaveli Kafkaslarda ya da Arno Daniel Langedokta nl eserlerini yazarken Krgzlar yazl eserlerine minyatrler izmekten ok uzakt. Yaz dili denilen kavram onlar iin ok
yeni, daha otuz yl ncesine kadar onlarda yoktu. Bunun iin gzel kokulu Talastan bizlere kadar ulaan trk, bir sonbahar gnn, gzelim bir Austos gecesini, aygrlarn kinemesini, usuz bucaksz o topraklarn nefesini bizlere kadar getiren bu trk, eski gelenekleri bir tarafa brakarak akn cesaretiyle nikh zincirlerini krp, bir Krgz kyndeki iftiracl, ikiyzll bizlere anlatan bu trk, sevdiinin ismini mektubun en bana, annenin, babann, akrabalarn, aksakallarn isimlerinden nceye koymaya devam ediyor... Ben, bu harika trknn sadece Krgz topraklarnda kalmasna izin vermek istemiyorum. Ve ben, Krgzistann usuz bucaksz yaylalarnda insan sarho eden bu gzel nameleri bizim yal, her eye doymu dnyamza tamaktan kendimi alamyorum, yle bir ey yapmalym ki bulutlar imeklerle giderek Cengiz Aytmatova erkek ve kadnn birbirini tand ve ocuun hayal meyal hissettii bu harikulade sesin bize kadar geldiini bildirsin. Aman tanrm! hl insanolunu heyecanlandran, safl ve tazelii tkenmeyen u dnya ne kadar da gen, ne kadar da mkemmel. Nasl anlatsam: yle insanlar var ki kendi benliklerini ispat edebilmek iin, adna mzik dedikleri ama sanat adna hibir ey ifade etmeyen melodiler dinliyor ve bu melodilerin tadklar anlam onlar etkiliyormu gibi yapyor, kendilerinden geiyorlar. yle insanlar, var ki ilim artk onlar iin oyuncak haline gelmi ve hatta yle insanlarla karlayorsunuz ki aynann karsna geip kendisi olmak, bakalarna benzememek iin btn gcyle kendisinde deiik bir taraf aryor. Fakat, Krkr ay boylarnda, in ile Tacikistan arasndaki o kk lkede yaayan gen adam yle gzel konuuyor, yle gzel anlatyor ki; bize den tek bir ey var, susmak ve dinlemek, sonuna kadar!.. Her ne kadar sana inanmasam da minnettarm Ulu Tanr, aka olan sonsuz inancmdan zerre kadar bir eksilme olmadan karlatm bu Austos gecesi iin teekkrler, binlerce, on binlerce defa... Paris, 30 Mart 1959 Kultura i Jizn Dergisi 1959. No 7. Franszcadan Rusaya eviren: E. LISENKO
126
Haber
Sz Var Olduu Srece Cengiz Aytmatov
Cengiz Aytmatov Ebed

Trk Dnyasnn byk yazar, Cengiz Aytmatov 14 Haziran 2008 gn Krgzistann bakenti Bikekte dzenlenen byk trenle ebedyete uurland.
127
Ad Daima Yaayacak Ve Yaatlacaktr
leme Uurland
Krgzistan Cumhurbakan Bakayev Aytmatovun Cenaze Treninde konumalarn yaparken....
128
Film ekimleri iin gittii Rusyann Tataristan Cumhuriyetinin bakenti Kazanda 16 Mays gn rahatszlanarak tedavi iin Almanyaya getirilmiti. Bbrek yetmezlii tehisiyle hastaneye kaldrlan yazar, bu alanda dnyann en iyi hastanelerinden olan Almanyann Nrnberg kentindeki Klinikum Nord hastanesinde tedavi gryordu. Hastaneden 10 Haziran 2008 gn yaplan aklamada byk yazar Aytmatovun vefat ettii haberi btn dnyaya duyuruldu. Vefat haberinin duyulmasnn ardndan Aytmatovun Bikekte bulunan evi Krgz adetlerine gre taziyeye gelenlerle dolup tat. Krgz taziye geleneine gre evin bahesine kurulan bozylerden (Krgz adrlar) yas, okunan kuranlarn ve dualarn sesi ykseldi. 12 Haziran 2008 gn, Nrnbergden Krgzistana getirilen cenaze, 14. Haziran 2008 gn cenaze namaz ve Kuran okunmasndan sonra yerel saatle 07.30da yazarn evinden alnp, Bikek Milli Konser Salonuna getirildi. Tabutu Krgz bayrana sarl Aytmatovun cenazesi, takm elbiseli ve yz ak ekilde katafalka konularak, ziyarete ald. Katafalk ilk ziyaret eden Krgzistan Devlet Bakan Kurmanbek Bakiyev oldu. Bakiyev, Aytmatovun tabutu nne siyah elenk koyarak, sayg duruunda bulundu. Bakiyev, Aytmatovun eine, oullarna ve kzna basal diledi. Daha sonra Babakan dor udinov, Meclis Bakan, bakanlar, milletvekilleri, yabanc misyon efleri ve dier ziyaretiler katafalka geldi. Milli Konser Salonunun ii dnyann pek ok yerinden gelen Bakanlar, yazarlar ve st dzey temsilcilerle doluydu. Trkiyeden Cumhurbakanl Genel Sekreteri Prof. Dr. Mustafa sen bakanlnda Kltr ve Turizm Mstear smet Ylmaz ve Prof. Dr. skander Pala bulunmaktayd. Trkiyeden ayrca Avrasya Yazarlar Birlii Genel Bakan Yrd. Do. Dr. Yakup Delimerolu da trene katlanlar arasndayd. Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan, Rusya, Tacikistan, Pakistan bakan, Devlet Sekreteri gibi st dzey yneticilerin bakanlnda
Milli Konser Salonu nnde...
Aytmatovun Aile Fertleri Cenaze Treninde...
Cenaze Treninden...
129
Yazarlar Birlikleri bakanlar ve Aytmatovun dostlar ile birlikte trene katldlar. Azerbaycandan Kltr Bakan Karaev bakanlnda Azerbaycan Yazarlar Birlii Bakan nl yazar Anar, Kazakistandan Devlet Sekreteri Kanat Sarev Bakanlnda Kazakistan Yazarlar Birlii Bakan Nurlan Orazaliev, air Muhtar ahanovunda aralarnda bulunduu kalabalk bir heyet itirak etti. Trenlere katlan en kalabalk heyet olarak Kazakistan heyeti dikkat ekiciydi.
Krgzistan Cumhurbakan ve Protokol...
On binlerce Krgz, ar scak havaya ramen ellerinde iekler ve kitaplaryla Aytmatovdan vedalamak iin uzun sre sra bekledi. Salona girite izdiham yaannca polis mdahale ederek, ziyaret sresini bir saat uzatt. Krgzistan Cumhurbakan Bakiyevin bizzat ilgilendii ve ynettii cenaze trenlerinde tm Krgz yetkililerin ve bu arada zellikle kendisi de bir yazar olan Kltr Bakan Sultan Raevin stn gayret sarf ettikleri gzlendi. Aytmatovun cenazesi saat 12.00da Konser salonunun nne karld. Burada dzenlenen trende Krgzistan Devlet Sekreteri Nuur Ulu Dosbolun, yazar hakkndaki konumasndan sonra sz alan Devlet Bakan Bakiyev, unlar syledi: Sevgili Cengiz Aytmatov aabeyimizi kaybettik. Sadece Krgz halk deil, tm dnya ac ve znt iinde. Bu nedenle bugn lkemizde yas ilan edildi. Aytmatov bizlere her eserinde anneni unutma, baban unutma, dilini unutma, halkn unutma nasihatinde bulundu. Bugn byk dnrmz, yazarmz, devlet adammz son yolculuuna uurluyoruz. Krgz halk, en sevilen oullarndan birisini kaybetti. Dnyada insanlar, ruhlarn halaskarn yitirdi. Aytmatovun szleri, dnyada milyonlarca insann kalbinde nlad. O bir dnya vatandayd. Aytmatovun eserlerinde insanln mutluluunu ve umudunu, hznn ve zorluklarn dile getirdiini ifade eden Bakiyev, Aytmatovun vefat, modern edebiyat ve tm dnya iin
Cenaze Treninden...
Cenaze Treninden...
Tren TRT Ekranlarndan Canl Yaynland Krgzistan Cumhurbakan Konumasn Yaparken...
130
byk bir kayp oldu. Aytmatov, zerinde o ar manevi deerleri tamay baard. O, Krgzistann kltrn, edebiyatn, tarihini dnyaya tantt. Onu sadece Krgzistan halk deil, tm dnya bugn son yolculuuna uurluyor. Cengiz aabey, sana Allahtan rahmet diliyorum. Krgzistan devleti, cumhuriyeti, halk ve dnyada insanlk ve sz var olduu srece Cengiz Aytmatovun ad daima yaayacak ve yaatlacaktr. Gle gle Cengiz Aytmatov dedi. Cenaze treninde Trkiye Cumhurbakan Abdullah Gl temsil eden Cumhurbakanl Genel Sekreteri Mustafa sen de yapt konumada, Merhum Trk dnyasnn byk dnr Cengiz Aytmatovun vefat vesilesiyle Krgz kardelerimiz bata olmak zere btn edebiyat, sanat dnyasna basal diliyorum ve Aytmatovu rahmetle anyorum diye konutu. Trenden sonra yazarn naa top arabasna konularak Ala-Too meydanna getirildi. Buradaki trende Krgzistan bayra yarya indirilerek, bir dakikalk sayg duruunda bulunuldu. Ayrca askeri bando Krgz milli marn ald. Kazak airi ve Aytmatovun yakn dostlarndan Muhtar ahanov da burada yaplan trende Aytmatov iin yazd ve dergimizin bu saysnda yaynlanan iirini okudu. Aytmatovun cenazesi daha sonra kortej eliinde Bikeke 20 km uzaklkta bulunan ve babas Toleykul Aytmatovun yatt Ata-Beyit kabristanna gtrld. Aytmatovun, askerlerin omuzlarnda tad naa burada defnedildi. 3 pare top at ve Krgz milli marnn alnmasndan sonra Bakiyev, dier yetkililer ve aile yeleri mezara toprak att. Ardndan Krgzistan Mfts tarafndan okunan Kuran Kerimle yaklak 200 elenk mezara brakld. Aytmatovun 12 Aralk 1928de dnyaya geldii Talas kentinin eker kynde ise halk ky merkezinde toplanarak Kuran okudu.
Aytmatov Ata-Beytte...
Krgzistan Cumhurbakan ve Protokol...
Trkiye Cumhurbakanl Genel Sekreteri Prof. Dr. Mustafa sen Konumasn Yaparken...
Trenler TRT-Int ve TRT Trk kanallarndan tm dnyaya naklen yaynland.
131
Cengiz Aytmatov
(Ksa Biyografi)
Krgzistann Talas eyaletine bal eker kynde 1928 ylnda dnyaya gelen Aytmatov, babas Trekulun grevi nedeniyle bir sre Moskovada eitim grd. nsanlarn farkllklarnn susturulmak istendii ve asimilasyon politikalarnn youn bir ekilde yrtld Stalin dneminde, Aytmatovun babas rejim muhalifi iddiasyla kuruna dizildi. Annesi ve kardeiyle eker kyne dndnde henz 9 yandadr ve bu srada amcas da Stalin ynetimince ldrlen Aytmatov, snd babaannesi Aymkan Hanm ve halas Karakzdan eski Krgz efsanelerini, masallarn ve halk trklerini dinledi. Bu yzden Aytmatov, eserlerinde ska yer verdii efsaneleri ve halk kltrn rendii babaannesi ve halas iin beni yeniden douran iki insan diye bahsetti. II. Dnya Sava srasnda Aytmatov, kolhozlarda katiplik, postaclk ve vergi memurluu yapt. Bylece vatandalarn, kurumlar, byk aclar karsnda insanlarn durumlarn yakndan tanma imkan buldu. Btn bu deneyimlerini daha sonraki eserlerinde malzeme olarak kulland. Kynden, Kazakistana giderek Cambul Veterinerlik Teknik Okulunda okudu (1946). Daha sonra imdiki Krgzistann bakenti olan Bikeke giderek burada Frunze Zootekni Enstitsnde renimine devam etti. rencilii srerken Krgz Trkesiyle yazd bir hikyesi Rusaya evrilmi ve 1952de Pravda
132
gazetesinde yaynlanmtr. Bir yl sonra Zootekni Enstitsnden mezun olunca hayvan oaltma tohum slah uzman olarak greve balar. Krgzistanda niversite eitiminin ardndan yazlar kaleme almaya balayan Aytmatov, byk yaratc yetenei nedeniyle 1956 ylnda Maksim Gorki Edebiyat Enstitsne geti ve 1956 ile 1958 yllar arasnda Moskovada okudu . Aytmatovun bu srada kaleme ald Cemile adl eseri 1958 ylnda Sovyetlerin en nemli dergisi Novy Mirde yaynland Byk Kazak yazar Muhtar Avezovun Dergimizin bu saysnda yaynlanan Yolun Ak Olsun yazsyla, Aytmatov Sovyet Birlii genelinde nlenmeye balar. nl Fransz ir, eletirmen Aragonun eser hakkndaki, yine dergimizin bu saysnda okuyucularmzn dikkatine sunduumuz yazsnda, Cemileyi Dnyann En Gzel Ak yks diye nitelemesi, btn dnyann Aytmatovu tanmasn salar. 1963 ylnda Sovyetler Birliinin en byk sanatkrlk dl saylan Lenin Edebiyat dln Bozkrlar ve Dalardan Masallar adl yk kitab ile alr. Aytmatov, Sovyetler Birliinin en byk sanatkarlk dl saylan Lenin Edebiyat dln 1963 ylnda Bozkrlar ve Dalardan Masallar adl yk kitab ile ald. 1968 ylnda Byk Sovyet Edebiyat dln kazanan Aytmatov, ayn yl Krgzistann milli yazar seildi. Aytmatovun edebi seyri bu yllarda hikayecilikten roman yazarlna doru kayd. lk roman olan Toprak Ana, 1963 ylnda yaynland. Yine ayn yl yaynland srada byk heyecan uyandran Elveda Glsary kaleme alan Aytmatov, daha sonraki yllarda eitli yayn organlarnda hikayelerini yaynlatmaya devam etti. 1964 ylnda kaleme ald Kzl Elma ve 1969da Oulla Buluma hikayelerinden sonra, 1970 ylnda edebiyat dnyasnda yank bulan Beyaz Gemi romann neretti. Aytmatov, daha sonra 1972de Asker ocuu hikayesini, 1975de Kazak yazar Kaltay Muhammedcanovla birlikte
Fuji-Yama adl tiyatro eserini, 1976da Sultanmurat, 1977de Deniz Kysnda Koan Ala Kpek hikayelerini yaynlad. 1980 ylnda kaleme ald Gn Uzar Yzyl Olur romanyla byk yank uyandran Aytmatov, 1986 ylnda neredilen Dii Kurdun Ryalar isimli romanyla da yazarlk seyrini yerelden, evrensel alana tad. Byk Yazar, 1990 ylnda ise Beyaz Yamur, Yldrm Sesli Manas ve Cengiz Hana Ksen Bulut adl romanlarn okuyucuyla buluturdu. Eserlerinin pek ou nl Krgz sinema ynetmeni Tlemi Okoev tarafndan byk bir ustalkla sinemaya aktarld. Aytmatov, 1978 ylnda Yksek Sovyet Prezidiumu tarafndan Sosyalist i Kahraman olarak dllendirilirken, 1983de de Byk Sovyet Edebiyat dln ikinci kez kazand. Gorbaov dneminde Sovyet Parlamentosu Kltr ve Ulusal Diller Komitesi Bakanl ve Sovyet Yazarlar Birlii Sekreterlii grevlerinde bulunan Aytmatov, Sovyetler Birlii dalmadan nce Gorbaovun be danmanndan biriydi. Cengiz Aytmatov, edebi almalarna ek olarak, 15 yl Avrupada SSCB ve Krgzistann bykeliliini yapt. Avrupa Birlii, NATO, UNESCO ve Benelks lkelerinde grev yapt. Trkiyede ok seviliyordu nl Ynetmen Atf Ylmaz tarafndan 1977 ylnda evrilen, Kadir nanr ile Trkan orayn ba rollerini paylat Trk sinemasnn bayaptlarndan Selvi Boylum Al Yazmalmn esin kaynayd Cengiz Aytmatov... Yazarn 1961 ylnda kaleme ald Selvi Boylum Al Yazmalm adl eserinden beyaz perdeye aktarlan, Cahit Berkayn mziiyle belleklerde silinmez iz brakan film, Cengiz Aytmatovun Trk halkna hediyelerinden birisiydi. Avrasya Yazarlar Birlii ve Atatrk Yksek Kurumunun bal kurulularndan Atatrk Kltr Merkezinin eref yesi olan Cengiz Aytmatova 2007 ylnda Elazda byk bir trenle Trk Dnyasna Hizmet dl verildi.
133
Haber
Elazda Cengiz Aytmatova Sayg Gn

matan korumu, kurtarmtr. Bizim genliimiz de son yllarda maalesef yle bir tehlikeyle kar karya. Gemiimizi, tarihimizi biraz daha az hatrlar olduk. Zaten az hatrlamasaydk bugn Trkiyenin yaad problemlerin bir ounu yaamam olurduk. Mumal, en byk arzu ve temennisinin ok yakn gelecekte Trk dnyasnn biraraya gelen insanlarnn tercman kullanmadan gayet iyi bir ekilde konuabilmesi ve anlaabilmesi olduunu kaydetti. Belediye bakan Sleyman Selmanolu da Aytmatovun adnn parka verildii srada nallah burda gzel sohbetler olur dediini anmsatarak, Bugn bize verdii grevi yerine getirmekten, gzel bir sohbet ortam oluturmaktan mutluluk duyuyoruz. Regaib Kandilinde kendisine rahmet diliyorum dedi. Krgz Yazar Prof. Dr. Abdldacan Akmataliyev, Aytmatovun Trk dnyasnn ortak bir kimlii olduunu syledi. Programda Frat niversitesi Devlet Konservatuar Trk Mzii Korosu, Krgz trklerini seslendirdi.
Elaz Valisi Muammer Mumal, 4 Temmuz 2008 gn tertiplenen Krgz Yazar Cengiz Aytmatova Sayg Gn etkinlii kapsamnda adnn verildii parkta dzenlenen anma toplantsnda yapt konumada, Cengiz Aytmatovu mrnn son deminde dahi olsa kentte arlamaktan dolay ansl; 80inci yanda ancak yakalayabildiklerinden dolay da anssz olduklarn ifade etti. Elazda geen yl yaplan etkinliklerde 3 gn kltrel anlamda dolu dolu gnler yaadklarn ifade eden Vali Mumal, Aytmatovun kendisine Dnyann ok deiik lkelerinde deiik toplantlara gittiini, caddelere isminin verildiini, dller aldn, ama Elazdaki kadar hi mutlu olmadn, hi heyecanlanmadn, hayatnda ilk defa adnn verildii bir park olduunu sylediini belirtti. Aytmatovun Gn olur asra bedeldir kitabn okuduunu bildiren Vali Mumal, yle konutu: O kitapta Mankurtlamadan bahsediyor. Cenab Allah Trk Milletini, zellikle Trk genliini Mankurtlamadan korusun. nk belki Aytmatov Krgz genliini az da olsa yazd eserlerle, onlara tutuu kla bu Mankurtla-
Cengiz Aytmatov Park - Elaz/TRKYE
KAGARLI MAHMUD ULUSLARARASI HKYE YARIMASI

94
Avrasya Yazarlar Birlii UNESCO -T.C. Kltr ve Turizm Bakanl-TRKSOY Doumunun 1000. Yl Dolays ile 2008 KAGARLI MAHMUD YILI KAGARLI MAHMUD ULUSLARARASI HKYE YARIMASI
Trkenin ilk ansiklopedik szln hazrlayan byk bilgin Kagarl Mahmutun Doumunun 1000. Yl vesilesiyle, Trkenin deiik lehe ve ivelerinin konuulduu lkelerde yaplmak zere bir hikye yarmas dzenlenmitir. Yarma, UNESCO 2008 Kagarl Mahmut Yl program kapsamnda Trke konuan btn lkelerde e zamanl olarak yrtlecektir. Kagarl Mahmut Uluslararas Hikye Yarmas, Avrasya Yazarlar Birliinin egdmnde, Azerbaycan, Balkanlar (Bat Trakya, Bulgaristan, Kosova, Makedonya, Romanya) Bakurtistan, in, Gagauz Yeri, Irak, ran, Kazakistan, Krm, Krgzistan, KKTC, zbekistan, Tataristan, Trkiye, Trkmenistan, uvaistan, Sibirya (Hakasya, Yakutistan, Altay, Tuva) lke ve blgelerinde bulunan edebiyat dergileri veya yazarlar birliklerinin ibirlii ile gerekletirilecektir. Kagarl Mahmut Uluslararas Hikye Yarmas birinci kademe deerlendirmeleri, 17 jri ile yaplacaktr. Avrupada ve dier lkelerde yaayan Trkler, Trkiye jrisine, dier leheleri konuanlar ise dnyann hangi lkesinde yaarlarsa yaasnlar, hikye yazdklar lehenin jrisine mracaat edebileceklerdir. Ayrca, yarmaya katlmak iin, hikye yazarnn ana dilinde yazmas gerekmemektedir; Trk dilinin her hangi bir lehesini sonradan renenler de kendi yazdklar lehenin jrisi aracl ile yarmaya mracaat edebilirler. Dolays ile, dnyann neresinde yaarsa yaasn, Kagarl Mahmut Uluslararas Hikye Yarmasna katlmak isteyen, Trk dilinin herhangi bir lehesini bilen herkese yarma aktr. Her lkede, belirtilen dergiler, birlikler aracl ile yarmann duyurular yaplacak, jrileri teekkl ettirilecek, dereceye girenler belirlenecek ve dl trenleri yaplacaktr. lkesel derecelendirmelerde ilk dereceye girenlere dl verilecektir. Ayrca, bir esere mansiyon verilecektir. lkelerde dereceye girenler belirlendikten sonra, her blgenin birincileri arasnda, uluslararas bir jrinin yeni bir deerlendirmesi ile UNESCO 2008 Kagarl Mahmut Yl Kagarl Mahmut Uluslararas Hikye Yarmas dereceleri aklanacaktr. Uluslararas deerlendirmede ilk ve mansiyon dl verilecektir.

95
Hikyelerin uluslararas deerlendirilmesinde u yol takip edilecektir: 17 jride dereceye giren birincilerin hikyeleri, Trkiye Trkesine evrilecek ve yarmann yapld deiik lkelerden Trkiye Trkesi bilen yazarlar arasnda kurulacak uluslararas jri tarafndan deerlendirme yaplacaktr.
Kagarl Mahmut Uluslararas Hikye Yarmas

Konu : Serbest Trkiyede Son Teslim Tarihi: 30 Ekim 2008 Trkiye Derecelerinin Aklanmas: 30 Kasm 2008 Trkiye Trkesi ile Yazlm Hikayelerin Gnderilecei Adres: Avrasya Yazarlar Birlii Ceyhun Atf Kansu Cad. 45. Sokak 13/2 Balgat- Ankara TEL: +90 312 287 80 43 www.ayb.org.tr www.kasgarlimahmut.org e-posta: km1000hy@gmail.com Trkiye dlleri Birinciye : 500 EU kinciye : 300 EU ncye : 200 EU Mansiyon : 100 EU JR 1. Emir Kalkan 2. Osman eviksoy 3. Aysun Demirez Gneri 4. mdat Avar 5. Hseyin zbay YARIMA ARTNAMES 1. Yarmaya katlacak eserler belirtilen adreslere elden, e posta veya posta yolu ile teslim edilecektir. 2. Yarmaya katlacak olan eserlerin daha nce hibir yarmada dl almam ve herhangi bir yerde yaymlanmam olmas gerekmektedir. 3. Hikye konusu serbesttir. 4. En ok iki ayr hikye ile katlmann mmkn olduu yarmada, gnderilecek hikyelerin her birinin en az 300 ( yz) en ok 35.000 (otuz be bin) kelimeden olumas gerekmektedir. 5. Yarmaya gnderilecek hikyelerin zerinde sadece rumuz bulunacaktr; rumuz dKarde Kalemler Temmuz 2008

96
nda yarmacnn kimliini belirten her hangi bir iaret bulunmas halinde hikye yarma d braklacaktr. 6. Yarmac, kimliini, ak adresini ve biyografisi ile birlikte 1 adet fotorafn ayr bir zarfa koyarak zerine sadece rumuzunu yazp, hikyenin yer ald byk zarfn iine koyacaktr. 7. Bilgisayarla 12 punto olarak yazlacak hikyeler, 6 nsha olarak gnderilecektir. Ayrca, daha sonra dereceye giren hikyeler kitaplaaca iin, word formatnda hazrlanacak hikye dosyas, CD veya diskete yklenerek hikye nshalarnn gnderilecei zarfa konacaktr.. 8. Yarmaya katlan hikye metinleri, kesinlikle geri verilmeyecek ve metin sahibi, bu konuda hibir hak iddia edemeyecektir. 9. Yarmada dl kazanan eserlerin her trl haklar, Avrasya Yazarlar Birlii Derneine ait olacaktr. Kagarl Mahmut Uluslararas Hikye Yarmas Uluslararas Deerlendirme Jrisi 1. Azerbaycan : Anar 2. Balkanlar : Zeynel Beksa 3. Irak : M. mer Kazanc 4. Kazakistan : Fadl Ali 5. Krgzistan : Egenberdi Askarov 6. zbekistan : Tahir Kahhar 7. Trkiye : Ali Akba 8. Trkmenistan: Oraz Yamur 9. Uygurlar : Yusupcan Yasin Uluslararas DLLER Birinciye: 6.000 EU kinciye: 4.000 EU ncye : 2.000 EU Mansiyon : 1.000 EU
Uluslararas dller Ankarada basn toplantsyla aklanacaktr. NEML NOT: Trkiye Trkesinden farkl lehelerle yazlan hikayeler, eer kendi lehe jrilerine ulatrlamaz ise Avrasya Yazarlar Birliine veya km1000hy@gmail.com adresine gnderilebilir. Bu durumdaki hikayeler AYB tarafndan ilgili jriye ulatrlacaktr.

Cengi̇z Aytmatov Bi̇ldi̇ri̇leri̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cengi̇z Aytmatov Bi̇ldi̇ri̇leri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Bir Altn Yaprak Koptu Manastan!

Yerel Sreli Yayn ISSN 1307-2382

Karde Kalemler Temmuz 2008

109 111 112 114 118

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

krld altn kalemim!

Cengiz Aytmatov - Muhtar ahanov

Karde Kalemler Temmuz 2008

iki cengiz ve mankurtluk derdi

avar analarnn Aytmatova ad

Karde Kalemler Temmuz 2008

KUZEY KIBRIS TRK CUMHURYET

Karde Kalemler Temmuz 2008

10 Haziran 2008 Sal Gn Dnyaya Veda Eden CENGZ AYTMATOV N TARH

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Al Olunu Koynuna, Toprak Ana!

Karde Kalemler Temmuz 2008

Cengiz Aytmatovun Kz Kardei

Karde Kalemler Temmuz 2008

onta Toplu Mezar Nasl Bulundu?

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Babas Trekul ve Annesi Nagima

Karde Kalemler Temmuz 2008

Dedesi Hamza Abdulvaliyev - 1900

Aytmatovda nan Meselesi

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Aytmatovun Krgz Yazarlar ile Son Sohbetinden

Karde Kalemler Temmuz 2008

1000. Ylda Cumhuriyet Altn dl

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Aytmatov Uzay - nsan ve lem

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Cengiz Aytmatovla Sylei

Edebiyatn mparatoru Son Seferine Yrd

Elveda Dnyann Ulu Sanatkr

Dnya Edebiyatnn Byk Kayb

Onunla Biz de Gurur Duyuyoruz

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Asrmn Eseriyim, Asrmn Esiriyim

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008

20. Yzyldan 21. Yzyla Geerken Dnceler

Karde Kalemler Temmuz 2008

Tanr Dalarndan Kopan

Karde Kalemler Temmuz 2008

Karde Kalemler Temmuz 2008