XIX.YZYIL: ZLMENN SYAS BOYUTLARI Prof. Dr .lber ORTAYLI 19. Asr btn dnyada deiim asrdr.

lkeler arasnda deime farkllklar ve farkl gelime dzeyleri ortaya kmtr. Dnya tarihinde neolitik devirden beri en byk patlama, buhar medeniyeti ile ortaya kmtr. ehirler bymtr, anorganik enerjinin tatbik edildii sanayi, Bat Avrupa'da kyll sona erdirmektedir. Kukusuz ki, sanayii devriminin ncleri Britanya adas sakinleridir(Fransa II. Cihan harbi arifesinde bile nfus itibariyle yarya yakn ifti ve kylye sahibti.) Grlyor ki, Asya ile fark brakn; Avrupa'nn her lkesi, hatt koloniyalist devletler dahi eit gelime dzeyinde deildi. Herkes Britanyallar iin leadin industrial nation deyimini kullanyordu. 19yzyln bu "en soi" objektif gelime farkll tarihin hibir anda grlemeyecek kadar kitlelerin ve bireylerin uuruna da ilemiti. Kitleler ve aydn s-nflar tarihte grlmedik derecede gelimilik, geri kalmlk sorunuyla bouuyordu. Kafkasya'da ve Orta Asya'da sa, solu topraklarna ilhak eden Rusya dahi zafer sarholuu ile geri kalmlk sancsn bir arada yayordu. 18. yzylda Avrupa gelimilik duygusunu tek bana yayordu, 19- yzylda bunu herkese kabul ettirmiti. Tahtawi'nin "Avrupa gezi notlar" bir teslimiyeti ifade ediyor. 18. yzylda Azm Efendi, Ahmed Resm Efendi gibi Osmanl sefirlerinin terennm ettii eziklik 19. yz-ylda da btn ark'n hastalyd. Belki de muhafazakr ranllarn tepkisini ifade eden u kelimenin (garbzede-garbzedegi) herkese tercman olduu sylenebilirdi. Bununla beraber itiraf dzeylerinin farkll son bir asrda (18.-19. asrlar) ortaya kmtr. Ondan nceki gelimeler arpc ve tayin edici grnmyor. Gelimenin asl nedeni olarak mesela; ktalarar keiflerden sz etmek; spanya ve Portekizin hi de i ac olmayan durumuna baklrsa pek geerli izah deildi. Merkantilist zihniyet, ticari atlm; geerli bir izah mdr? Yani ticar zihniyet ve iletmecilik Italyanlarda yok muydu? nl tarihimiz Barkan'in bir nktesi; "Dnya'dan ticaret kaybolsa bu Italyanlar onu yeniden kefederdi" mealindeydi. yleyse Italya neden gerilemiti, imdi neden dinliyordu. Merkeziyeti monariler ve uluslama kervanina katilan; Fransa, Ispanya ve Rusya'nin aralarindaki fark ve uluslama iini baka boyutta gtren gl Britanya'dan ok geride gitmelerini bu kavram izah edemeyecekti. Ksaca 19. yzylda milletler ya koloniyel politikalarn kurban oluyor; ya savalarda yutulmamak iin gayrete geliyordu. Rusya dahi en son 1853 Krm Sava'nda Bat karsnda duramayacan anlam, ama bir yandan da demiryolu inaatna ve silh yapmna bu savatan sonra hz vermitir. Osmanl iin kendi tarzn ve deime hzn arttrmak kanlmazd. Bu kanlmazl 18. asrda asker alanda kabul ve teslim etmiti. 19. asrda ise Avrupa'da daha yaygn ve kesin deiiklikler fark ediliyordu. 1839 fermannda 150 yldr sregelen bir gerilemeden bahsedildiine gre; Viyana muhasarasndan beri bir bozulduk ve ilemezlik olduu itiraf ediliyordu. Bu metinde artk geleneksel slahat lyhalanndaki uslb da gze arpmyor, aksine geri kalmln tefekkr yaplyor... er'i kurallara uymamak(!)'dan szediliyor. 19. asr, slm eriat zerinde itihad gelitirerek Bat'nn messeselerini topluma takdim etmek ve kabul ettirmek abalaryla geer. "Meveret", "meclis ve anayasal monari" demektir, pekl slm'a uyar; deniyor. Teba'nn eitlii de byledir; kadnlarn eitimi ve "emancipation"u iin de keyfiyet byledir. 19. Yzyln ncelenmesi Bu Nedenle Evvelki Asrlardan Farkl Bir Yntemle Yaplmaldr

Osmanl cemiyeti iine kapal deildir; d dnyay tanr ve ayr bir medeniyeti benimser; bu nedenle Osmanl'nn kendi belgeleri kadar d dnyann kaytlar da nemlidir. Osmanl'nn kendini ifade edecei blgeleri 19. yzylda yalnz Trke ile snrl deildir. Gayrimslim milletler kendilerine zg bir tarih uuru ile tarihe takdim ediliyorlar kendilerini ve eri doru haklar talebiyle sahneye kyorlar. Mesel Ermeni halk nfus bakmndan ounluu meydana getirmedii bir blgede priorite (ncelik) haklarn tarihsellik temelinde (vatan- asl) kavramlaryla ne sryorlar. Binaenaleyh Osmanl'nn 19. yzylnda "tebaa- ahane"nin tarihini incelemek iin Ermenice, Yunanca gibi dilleri bilmek gerekir. 19. yzyl iin Osmanl arivleri zengindir (gn getike de tasnif artyor ve zenginleiyor) ama dier byk devlet arivleri de en azndan bizimki kadar nemlidir. Bizi sade bizden deil, dardan da gizlemek gerekiyor. 19. yzyl aslnda smrgeleme asr mdr? Doru, ama nc dnyaclar ekolnn tahlillerinin aksine Osmanl hibir zaman smrge olmad. Baz kstaslarn zerinde durmak gerek; a) Yerli sanayiin ithalat karsnda iflas; baz dallar iin dorudur. Fakat baz dallarda da aksine gelimelerin grld gerektir. Anadolu ktasnda birtakm merkezler 19. asrda inkiaf etmitir. Osmanl sanayiin talihsizlii kendisini besleyecek tarmsal retimde nemli gelimelerin kaydedilmesidir. Modern tarm devrimi ve kylln k kinci Dnya Sava sonrasna ait bir gelimedir. Lkin te yandan Tanzimat, modern tarm temellerinin atld devirdir. Hereye ramen byk toprak mlkiyeti geliememitir. Feodal bir yap olmad iin Trkiye kyllnn nc dnya lkelerine ait dramatik gelimeler, zlmeler ve fakirlikle kar karya kalmadn belirtelim. Merkezin gevek kontrolnde olan ve latifundia rejimini tarihi boyu muhafaza eden Msr buna istisnadr. Bu salyane eyaleti eitsiz gelir dalmnn ve monokltrel tarmn getirdii dengesiz bir sosyo-ekonomik yapya, zenginlie ve tketime sahipti... b) Smrge tarz bir eitim ve ideoloji grlmedi: Yabanc okullar, yerli okullar tarafndan nemli lde bertaraf edildi ve eitimde modernleme "devlet-i aliyye"nin ynetim ve denetim ve inaas ile ilerledi. Devlet katnda Batcslmc kavgas geliti. Direnen devlet brokrasisi, yerli eitimin bir rn olarak idareyi ele geirdi veya elinde tuttu. Osmanl Asr Osmanl mparatorluu, Osmanll 19. yzylda kefetti ve yerletirdi. Bu Osmanllk bakentin deil eyaletlerin sekinleri arasnda da hkim kimlik ve davrant. Tabii ki ulusuluk akmlar da ona paralel olarak geliti, ama bu ulusu aknlar dahi ilk elde bamszlk deil, federasyon neriyorlard. Dolaysyla Osmanllk bireyler iin ikinci bir kimlik olarak algland gibi imparatorluun siyas, idar ve ideolojik bir ats haline dnt. Osmanllar federatif yapya kendiliklerinden deil, Msr'n igali, (Msr'n zgn durumu) 1878 Berlin Bar, (Bulgaristan emareti) 1848 Lbnan Nizamnamesi, (Cebel-i Lbnan-Beyrut hari) Sisam Emareti (1829 Edirne Bar), Eflak Bodan prensliklerinin muhtariyeti, (1812 Bkre Bar) Girid (1897 stats) gbi zorunlu d mdahaleler dolaysyla girimilerdir. phesiz bu zorunluluk federativ yaplanmalara kar Trk unsurunun bilincinde derin bir infial uyandrmtr, ama te yandan idareye bir esneklik, kanun ve antlamalara riayet, yorumlamada titizlik ve hukuku ustal kazandrmtr. Beynelmilel hukuk unsurunun hesaba katlmas ve devlete sahip klmas uurunu kazandrmtr. Bu nedenle 19. asr Osmanll milliyetiliin dnda, devlet kavramnn etrafnda bir kenetlenmedir. 19. Asr Tarihiliinde Yntem Darboaz

19. yzyl tarih yazclnn en ilgin yan filolojik malmat yannda bir sosyolog, iktisat ve hukuku ve filozof vasflarnn ayn kiide toplanmas gereidir. 18. asr ve 19. asrlarn dili Bat Avrupa'da, Rusya'da ve ran'da dil bakmndan ada dildir. Oysa Macaristan'da yle deildir. Aydnlarmzn Arab harfli Trke metinleri renme konusundaki isteksizlik ve dirayetsizlii 19. asr, hatt 20. yzyln ilk eyreini, ada insanmz iin Orta a tetkiklerine evirmitir. Oysa son 150 ylda dil (cmle yaps) hatt kullanlan lgat bizim iinyabanc deildir. Fikir dnyas ise bugnknn temelidir. 19. yzyl tarih yazmnn u anda gittike bertaraf edilen bir sonunu da yabanc arivlerdir. Yabanc dilleri bilen gen kuak tarihiler bu arivleri kullanmaya balad (Viyana Haus-Hof Staasarchiv, Paris Dileri Quaid Orsay, Londra Public Record Office, Bonn Auswartiges Amt gibi). Sovyetle-rin tavsiyesiyle bu lkelerdeki arlk arivleri de ilgi ekmeye balad. Hi kukusuz OsmanlArab dnyas bize kapaldr. Biz Arapa bilmiyoruz. Araplar da Trke bilmiyor ve bu saha srailli Osmanistlerin elindedir. nk onlar iki dili de kullanabiliyorlar. 19. yzyl tarihilii gazete ile kar karyadr. Gazete yntem olarak kendine zg glkleri olan bir kaynaktr. Kald ki, 19. yzyl Osmanl dnyasnda gazete denen organ Bat Avrupa'ya benzemez. Habercilik kayna olmaktan ok, tebli ve makale ve tarih, corafya makaleleri, iir ve roman ve hikyecilik organdr. Trklerin gazetesi byledir. Bulgarlar ve Ermenilerin gazetesi byledir, Yahudilerin judeo-espagnol gazeteleri ve Arab yayn organlar byledir. 19. yzyl Osmanl dnyas haritaclk bakmndan problemler arz eder. Gravr ve fotoraf ynnden meseleler vardr. Nihayet nfus ve mal kaytlar Bat toplumlar ile mukayese edilemeyecek eksiklikler arz eder. 19. yzyl kaynaklarnn bu problemleri yntem yo- 201 nnden yeni yollar aranmasn gerektirir. 19. yzyl Osmanl dnyasnn ran'la ve Rusya'yla birlikte mutaalas gerekir. Deien geleneksel toplumlarn deime erileri birbirine benzer ve sorunlar anlamaya ve yorumlamaya yardmc olur. O halde Trkiye evre dnyay, dnya tarihini dillerine vkf uzmanlar yetitirmelidir. Dnya tarihinde rol olan bir kavim ve devlet, torunlar dnyay iyi tanyan uzmanlar olma mkellefiyeti getirir.