Yazn (Edebiyat) Akmlar

Yazar Yard. Do. Dr. Ali ZTRK

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Yazn akmlarnn zelliklerini birbirlerinden ayracak, Her bir akmn etkinlik gsterdii zaman dilimini renecek, Akmlarn nc yazarlarnn yan sra dier yazarlarn da tanyacak, rnek metinleri kavrayabileceksiniz.

indekiler
Giri Klsisizm Coumculuk (Romantizm) Parnasizm Gerekilik (Realizm) Simgecilik (Sembolizm) Yirminci Yzyl Yazn Akmlar zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 53 54 57 59 60 63 65 73 75 75

alma nerileri
Akmlarn her birinin, kendilerinden nceki dnemlerin iinden ktn ve zamanlarnn kesin izgilerle ayrlamayacan dikkate alnz. nitede yaplan aklamalarn yan sra, her bir akmn dier sanat trlerindeki etkilerini de aratrmanz yararnza olacaktr. nite sonunda verilen yararlanlan ve bavurulabilecek kaynaklarn ilgili blmlerini okuyunuz.

ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

53

1. Giri
Yazn akmlarn incelerken, her bir akmn yaand zaman diliminin deiik olaylar ve bu olaylarn nedenleriyle dolu olduu grlr. Hibir akm, kendiliinden ortaya kmamtr. Toplumlarn sosyal, siyasal ve ekonomik yaplar, beklenti ve beenileri bu durumu dorudan etkilemitir. Toplum iinde oluup gelitii gz nne alndnda, sanatn da farkl olay ve dncelerden etkilenmesi kanlmaz olacaktr. Ayrca her bir yazn akmnn ortaya kt dnemde, dier sanat trleriyle ilikisi, onlar etkilemesi ya da onlardan etkilenmesi sz konusudur. Btn bunlar toplumsal geliim ve deiimden ayr dnlemez. Bu nitede, yazn akmlarna ilikin bilgiler ok ksa aktarlmtr. Akmlara ilikin rnekler ise yer darl nedeniyle, genellikle iir trnden verilmitir. Akmlarn ncleri saylan air ve yazarlarn sadece adlar verilmekle yetinilmitir. Yazn akmlarnn pek ou Fransa'da ortaya kmtr. Bu da gerek Fransa'daki gerekse dier Avrupa lkelerindeki toplumsal deiim ve geliimin sanata yansmasnn bir gstergesidir. Bu akmlar Trk yaznnda da etkili olmulardr; fakat akmlarn kt toplum ile Trk toplumunun gerekleri farkl olduundan, akmlarn etkisi de ksa srmtr. zellikle Tanzimat ve Servet-i Fnun yazar ve airleri Franszca bildiklerinden, Fransz yaznn yakndan izlemilerdir. O dnemin Trk air ve yazarlarnn yaptlarnda akmlarn etkilerini grmek olasdr. Yine de bu durum, bir etkilenme olarak kalmtr. Aratrmaclar, yazarlar farkl akmlarn etkisinde gsterebilmilerdir. Bu nedenle, nitede akmlara Trk yaznndan rnek verilen air ve yazarlar, zerinde hemen hemen gr birlii salananlardan seilmitir. Bilgilendirmeye klsizm akmndan balanmtr. Ancak klsizm ncesi de yazn akmlarnn varl bilinmektedir. Gerek antik dncenin yeniden deerlendirilmesi, gerek yazn trlerinin gelime sreci ve dier sanatlarla ilikileri, gerekse Rnesansla birlikte deien deerlerin anlam kazanmaya baladklar dnem olduundan klsisizmden balanmas uygun grlmtr. niteye alrken, bu yaklamn gz nnde bulundurulmas ve gerek duyuluyorsa yararlanlacak dier kaynaklara bavurulmas bilgilenmeyi kolaylatracaktr.

AIKRETM FAKLTES

54

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

2. Klsisizm
Bu akmn kuramsal dayana yazn alannda Rnesansta oluturulmutur. Bu nedenle de baz aratrmalarda Rnesans dnemi sanatlar klsisizm iinde gsterilmektedir. rnein; W. Shakespeare, Montaigne vb. sanatlar Rnesans dnemi yazarlar olmalarna karn klsikler arasnda saylmlardr. Dier sanat alanlarnda olduu gibi yazn (edebiyat)da da klsisizm denilince akla ilk gelen 17. yzyldr. Ancak klsisizmin ortaya k nedenlerine bakldnda Antik Yunan ve Roma sanatnn zellikleri grlr. Antik sanat anlayna temel olan biimsel kesinlik, dzen, denge, uyum gibi nitelikler 17. ve 18. yzyl Avrupa sanatn da kapsamtr. Baka bir deyile klsisizm diye bilinen anlayn uzants . . 5. yzyla dein uzanr. Klsisizmin ilk rnekleri, Fransz yaznnda Boileau'nun eserlerinde grlr. Boileau klsik sanat yle tanmlar: "Bir yapt ho bir eyle ve insanlarn genel beenisine uygun bir tatla dolu deilse, az sayda bilen kiice beenilse de bounadr, hibir zaman iyi bir yapt saylmayacaktr... Herkesin usundan geen bir dnce, ancak canl ve yeni bir biimde sylenirse deeri olan bir dncedir." Klsisizm usa dayal reten, eiten, ycelten bir sanattr. 17. yzyl yazn da bu anlayla Aristoteles'in Poetika'snn etkisiyle oluturulmutur. Klsisizmde duygusalla yer yoktur. Biimci kurallarla yer, zaman ve eylem birlii tek dze olarak kullanlmtr. " birlik kural" diye de bilinen bu kural, klsik saylan imgelerle oluturulmu, ortak beenilerin dna klmamtr. Klsik sanat ileyecei konular doadaki en gzel rnekler arasndan seer ve bunlarn dzensizliklerini ayklar. Elde ettii biimin btnlk ve uyum iinde olmasna alr. Paralar arasnda uyumun salanmas, belli baz oranlarn uygulanmasyla salanabilir. Bu oranlar ise en ideal varlk olan insann organlar arasndaki oranlardan oluturulur ve amaca ulamay salar: deal bir gzellik duygusu yaratmak, Sistemletirme eilimini karlamak, Herkes iin geerli olan deer lleri oluturmaktr.

Klsisizmde konular insan doasna uygun olarak seilmitir. Davranlar akln denetimi altndadr. Gereki konular ele alnm, karakterler yerine tipler ilenmitir. Yresellikten te evrensel olanlar, klsik dnemin zellikleri olarak yansmtr. Alman yaznndan Goethe (1749 - 1832), Schiller (1759 - 1805); Fransz yaznndan Corneille (1606 - 1684), Racine (1639 - 1699), Moliere (1622 - 1673); talyan yaznndan Goldoni (1707 - 1793); ngiliz yaznndan Drydon (1631 - 1700); Rus yaznndan Krilov (1768 - 1844) klsik dnem iin rnek saylabilecek yazarlardan bazlardr.
ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

55

CMR'den PERDE I / SAHNE I VALRE : Ne oluyor, Elise, gzelim? Nedir bu mahzun halin? Bana bu kadar umut verdikten sonra? Ben sevincimden uarken sen sanki matem iindesin. Syle, piman m oldun beni sevindirdiine? Bana verdiin sz zorla m verdin? Olur a, benim cokunluum seni istemeye srklemi olabilir. ELSE : Hayr Valre; senin iin yaptm hibir eye piman deilim. yle tatl bir zor ki bana bunlar yaptran, istesem de elimde deil piman olmak. Ama, dorusunu istersen, bu kadar mutluluk rktyor beni. Seni sevmekte belki fazla ileri gittim diye korkuyorum. VALRE : Beni sevindirmek korkun bir ey mi? Nedir seni korkutan? Ne var? ELSE : Ah, neler var, bir bilsen! Babam kplere binecek. Evde herkes benden yz evirecek. Konu komu adm ktye karacak. Ama btn bunlar bir yana, beni asl korkutan, ne, biliyor musun? Sen, senin kalbinin deimesi, Siz erkekler bir tuhafsnz: nsan sizi yreinin btn aklyla sevdi mi, sevgisini gsterdi mi, hemen souyuverirsiniz; hemde nasl! lsek klnz kprdamaz. VALRE : Beni bakalarna benzetmeye nasl dilin varyor? Bende istediin ktl gr, ama sana ballma toz kondurma. unu bil ki, benim sana sevgim, tkenecek sevgilerden deil. Ben yaadka yalnz sen olacaksn kalbimde. ELSE : Ah, Valre, hep byle derler. Btn erkekler birdir konuurken, zamanla anlalr her birinin ne olduu... VALRE : Madem zamanla anlalr, bekle; ne yapacam gr de sonra yargla sevgimi. inden geen yersiz korkular yznden btn sular ykleme bana. Kukularn bir haner gibi saplama yreime. Yalvarrm, bekle bekle biraz canma kymadan nce, bekle de sevgimin gerekliine inandraym seni, yzlerce kant sereyim nne. ELSE : Ne kolay, ne kolay inanyor insan sevdiine! Evet, Valre, beni aldatmayacana, yreinin buna varmayacana inanyorum. Beni gerekten sevdiine, beni brakmayacana inanyorum. Btn kukular atyorum iimden. Bir korku kalyor geriye: Ayplama korkusu. VALRE : Peki ama bu korkuya sebep ne? ELSE : Herkes seni benim gzlerimle grse, hibir tasam olmazd. Ben seni bildiim iin, doru buluyorum seninle her yaptm. yi bir insan olmam kalbimi hakl karyor kendime kar. stelik sana hayatm da borluyum; Allah'n gcne gider sana nankrlk etmem. Bizi tantran o korkun kaza hi gitmiyor gzmn nnden. Kendi cann hi saknmadan nasl sulara atldn beni kurtarmak iin! Ne candan uratn benimle, sudan kardktan sonra beni. O gn bugndr de bir an eksik olmadn yanmdan. Bunca zaman, bunca zorluklara inat, ylmak bilmedi sevgin. Anan, baban, yerini yurdunu aramaktan vazgeip kaldn burada. Beni her gn grebilmek iin kim olduunu gizlemeye, babamn ua olmaya raz oldun. Btn bunlar bir peri masal gibi geliyor bana. Daha ne arayabilirim sana balanmak iin? Ama hi sanmam ki bakalar bununla yetinsin, benim duyduklarm duysun.
AIKRETM FAKLTES

56

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

VALRE : Btn bu sylediklerin iinde deer verebilecein bir ey varsa o da sevgimdir, yalnz sevgim. teki kayglarna gelince, baban elinden geleni yapyor sana hak vermem iin. Bir yandan ar cimrilii, bir yandan ocuklarna kar sertlii, daha da olmayacak eyler dndrebilir insana. Babandan byle konutuum iin beni affet, Elise. Bu taraflarn kimsenin vemeyeceini sen de bilirsin. Ama umutlarm boa kmaz da anam babam bulacak olursam, onun gnln yapmak hi de zor olmayacak bizim iin. Her gn haber bekliyorum onlardan, gecikirsen kendim gideceim onlar bulmaya. ELSE : Aman, hi ayrlma buradan, ne olur, Valre. Babam kazanmaya, gzne girmeye al, yeter. VALRE : Bunun iin neler yaptm gryorsun. Hizmetine girebilmek iin az m eytanca yarandm ona? Taknmadm surat, dkmediim dil mi kald houna gitmek iin? Maymuna dnyorum her gn, sevdireyim diye kendimi. Ama bir hayli ilerledim bu yolda. Bakyorum da, insanlar kazanmak iin en iyi are onlarn sevdiklerini sever grnmek, doru dediklerine doru demek, kusurlarn vmek, her yaptklarn alklamak. Yaranacak msn, ar gitmekten hi korkma. Yalan sylediin istedii kadar belli olsun, suratndan aksn, en zeki insanlar bile kanveriyorlar dalkavuklua. Phph bastnz m, en gln, yzszce sylenmi szleri bile yutuyorlar. Bu benim yaptm ite insan drstln yitiriyor biraz; ama insanlara muhta oldunuz mu, uymak zorundasnz onlara. Onlar baka yoldan kazanamyorsa insan, kabahat phphleyende deil, phph isteyende. ELSE : Peki, kardeimi niin kazanmak istemiyorsun? Ya hizmeti kz bizi ele verecek olursa? VALRE : kisini birden kazanmaya imkn yok. Baba ile oulun kafalar o kadar ayr ki, ya birinin adam olacaksn, ya tekinin. Ama sen bir yandan kardeinin stne d; aranzdaki dostluu artr ki bizden yana olsun gereinde. te, geliyor. Ben kayorum. Bu frsat karma. Konu onunla. Ama, bak, ne kadar almak yerinde olursa o kadar al, fazla deil. ELSE : Bilmem hi alabilecek miyim ona. Moliere (eviren: Sabahattin Eyubolu)

2.1. Neoklsisizm
Klsisizm akm 20. yzylda kendini neoklsisizm olarak yeniden gstermitir. Klsik edebiyata dnme eilimi tayan neoklsikiler, simgecilikten uzaklap antik olana, Yunan ve Latin geleneine dnmlerdir. Simgeci yaznn nclerinden Jean Moreas (1856 - 1910) zamanla bu sanat anlayndan koparak, geleneksel nazm biimine dnm; klsik deerleri ve biimi savunmutur. Ernest Raymaud, Charles Maurras gibi yazarlar da Jean Moreas'n yannda yer almlardr. Trk yaznnda da bu akma ilgi duyulmu ve klsisizm etkisinde eserler yazlmtr. Yahya Kemal Beyatl'nn (1884-1958) eserleri, bu akma rnek gsterilmitir.
ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

57

3. Coumculuk (Romantizm)
Coumculukla "Aydnlanma Dnemi" zde grlmektedir. Fransz Devriminin getirdii yeni anlay, sanatlarn da kendilerini zgrce anlatmalarna olanak salamtr. Coumculuk akla kar duyguyu, sekin snfa kar halk, sslle kar doall, kurallara kar kuralszl iler. Yaratcs, esin kaynan antik dnyann klsik kltr yaptlarndan deil, kiinin kendinde, duygularda ve d gcnde bulur. Coumculukta sanatsal baar, kiinin kendini anlatmasnda, hatta kiiliinin ok belirgin bir parasn yani duygularn dile getirmesindedir. Coumculuk sadece bir sanatsal anlatm biimi olmam ayn zamanda bir dnce biimi de olmutur. Klsisizm gibi coumculuk da ilk olarak Fransz yaznnda grlmtr. En nemli katk ise Victor Hugo'dan (1802 - 1885) gelmitir. Fransz coumculuunun bildirisi olarak kabul edilen ve Cromwell adl oyununa yazd nszde "sanatta zgrlk" grn aklamtr. Dier btn coumculardan sz ustal ile belirgin olarak ayrlmtr. Coumculuun sreklilii, kendinden ncekilere oranla daha belirgin olarak, dzyaz alannda grlmtr. lk kez Madame de Stael Edebiyat zerine adl yaptnda, "kurumlarn ve geleneklerin deiimleri" ilkesine dayandrarak "eletiri" kavramna yeni bir boyut kazandrmtr. Dzyaznn yan sra iir, roman ve tiyatro rneklerinde de coumculuun belirgin zellikleri grlr. rnein tiyatroda gncel konular ilenmeye balanm, klsik dnemin biim kurallarna kar klarak, tiyatronun yanstmas ngrlen gerein yeniden tanm yaplmtr. Fransz Devriminin hazrlad zgrlk, eitlik, adalet, yurt sevgisi, dinsel inanlara ballk gibi deerlerle donanmtr. Coumculuk yalnzca klsik anlaya tepki deil, ayn zamanda insan yaamnn btn olanaklarn kapsayan bir bilin deiimidir. Onu bir yazn akm olarak belirleyen, getirdii yeni sanat anlayyla birlikte kent soylu snfn dnya grne kout biimde gelitirdii "birey" kavram olmutur. Coumcu duyarln temelinde sanatnn yaad doa ve toplumu birey olarak alglamas vardr. Bu akma Fransz yaznndan Victor Hugo (1802-1885), Lamartine (1790-1869), Musset (18101857); Alman yaznndan Friedrich Hlderlin (1770-1843), Heinrich von Kleist (1777-1811); ngiliz yaznndan Byron (1788-1824), Coleridge (1772-1834), Keats (1795-1821); talyan yaznndan Manzoni (1785-1873), Pellico (1788-1854), Leopardi (1798-1837); Amerikan yaznndan Mellive (1819-1891), Edgar A. Poe (18091849), Whitman (1816-1892); Trk yaznndan Namk Kemal (1840-1888), Ahmet Mithat Efendi (1844-1913) rnek olarak gsterilebilir.

AIKRETM FAKLTES

58

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

ANNABEL LEE Senelerce, senelerce evveldi; Bir deniz lkesinde Yaayan bir kz vard, bileceksiniz smi Anabel Lee; Hibir ey dnmezdi sevilmekten Sevmekten baka beni. O ocuk ben ocuk, memleketimiz O deniz lkesiydi, Sevdal deil karasevdalydk Ben ve Annabel Lee; Gklerde uan melekler bile Kskanrlard bizi. Bir gn ite bu yzden gze geldi O deniz lkesinde, d rzgrndan bir bulutun Gzelim Annabel Lee; Gtrdler el stnde Koyup gittiler beni, Mezar ordadr imdi, O deniz lkesinde. Biz daha bahtiyardk meleklerden Onlar kskand bizi, - Evet! - bu yzden (ahidimdir herkes Ve o deniz lkesi) Bir gece bulutunun rzgrndan d gitti Annabel Lee. Sevdadan yana, kim olursa olsun, Yaa baa ileri, Geemezlerdi bizi; Ne yedi kat gklerdeki melekler, Ne deniz dibi cinleri, Hibiri ayramaz beni senden Gzelim Annabel Lee. Ay gelip r, hayalin eriir Gzelim Annabel Lee; Bu yldzlar gzlerin gibi parlar Gzelim Annabel Lee; Orda geceleri, uzanr beklerim Sevgilim, sevgilim, hayatm, gelinim O azgn sahildeki, Yattn yerde seni. Edgar Allan Poe (eviren: Melih Cevdet Anday)

ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

59

4. Parnasizm
Parnas szc Yunanistan'da bir daa verilen Parnassos adndan gelir. Esin perilerinin bu dada bulunduu, airlerin bu blgede yaayp iirlerini yazdklar ne srlmtr. Sanat anlay olarak 19. yzyln ikinci yarsnda Fransz iirinde ortaya kmtr. "Sanat iin sanat" gr ile iirler yazlmaya balanmtr. Ozanlar sanat yaptlarn bireycilikten, cokusallktan uzak tutmu ve biimsel yetkinlie, salt gzele ulamay amalayan yaptlar oluturmulardr. Parnasizme geite nceleri coumculuun konu ve amalarnn deitirilmesi gr ortaya atlmtr. O gne kadar kiisel duygularn, akn, cokularn anlatm sz konusu iken, artk bunlardan vazgeilmesi ve yazarn, iinde yaad toplumu ilgilendiren konulara yabanc kalmamasn dnen yazarlar ortaya kmtr. Halka nderlik edebilecek, yol gsterici olabilecek konularn ilenmesi ve coumculuun sosyal konulara ynelmesini istemilerdir. Ancak btn bu grlere kar kan, bir baka deyile coumculuun ilkelerine tepki gsteren sanatlar ise parnasizmin ilkelerini ortaya atmlardr. Parnasistler, ilenecek konularda zgrlkten yana olduklarn, iirde fantaziyi, egzotizmi, yerel renklerini aradklarn bunun sonucu olarak da sanat toplum ve etik iin deil, "sanat sanat iin" yapmak istediklerini belirtmilerdir. Bu anlayn nclerinden Theophile Gautier, 1856 ylnda L' Article adl dergide grlerini aklam ve "Biz sanatn zerkliine inanyoruz. Bunun iin sanat ara deil amatr. Bizim gzmzde gzel olan eyden baka ey amalayan sanat, sanat deildir." diye belirtmitir. Sanatta ierik kadar biimin de nem tad, bu iki genin birbirinden ayrlmaz olduu grlr. Parnas iirde anlatmn resimsellii nemli bir zellik olarak yansr. rnein Heredia'n aadaki dizelerinde bir resim tablosu oluturulmu gibi farkl renkler birer doa devinimi olarak aktarlr. ..... Budaylar alacal ovadan tam Yuvarlanp dalgalanp alyor serin esen yelde Ve uzakta bir sapan, gn zerinde Sallanan bir gemiye benziyor Ayaklarmn altnda deniz, erguvan renkli, ufka kadar, Mavi ya pembe ya meneke ya renk renk Ya da gelgitin datt koyunlar rnei ak Usuz bucaksz bir kr gibi yeermekte
AIKRETM FAKLTES

60

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

Ve deniz kular gelgitin peinde Altn bir dalgann iirdii olgun budaylara doru Sevin lklaryla dne dne uuyor Karadan kalkan balms bir yel Kanatl esrikliin ardnda kelebekleri Kelebekten iee durmu okyanusa serpiyor. Heredia (eviren: Semiramis Kantel) iirin biimsellikte bilimden yararlanmas gerektii dnlmtr. Bu konuda Leconte de Lisk "Sanatla bilim birbiriyle yakn ilikide bulunmaldr" der. Bu anlay iirde duygusall bir yana brakp d dnyann, doann gzelliklerini olduu gibi tanmlamtr. Bir baka deyile gerekilie n hazrlk yapmtr. Parnasizmin temel ilkeleri: Coumculua bir tepki olarak ortaya kan parnas iirde, kiisel duygular yerine nesnellik ne karlmtr. Parnaslar biimcilii amalamtr. Biimin kusursuz, eksiksiz olmas gerektiini ileri srm; iirde uyumdan ok tartma, dilin mziinden ok plastik sanatlardaki biim gzelliine nem vermilerdir. iirin nesnelliinin yan sra bilimsel olmas savunulmutur. Cokunun sanatla badamayaca dnlmtr. Rastlantsal esinlenmeyle yazmak yerine, klsiklere zg bir dzenlilik benimsenmitir. Bireycilikten soyutlanm iir anlay ngrlmtr. Parnaslarda "ben" duygusu coumculardaki "ben" gibi aclardan sz etmez. air kendini anlatrken insan anlatyordur.

Parnas airlerden bazlar unlardr: Theophile Gautier (1811 - 1872), Leconte de Lisle (1818 - 1894), Jose - Maria de Heredia (1842 - 1905), Sully - Prudhomme (1839 - 1907), Theodere de Banville (1823 - 1891), Trk yaznndan Tefik Fikret (1867-1915).

5. Gerekilik (Realizm)
Adn Franszca realite szcnden alan realizm, Trkede gerekilik olarak kullanlagelmitir. Tam olarak "var olan, varl yadsmayan, aslna uygun nitelik tayan, uydurma ya da yalan olmayan " anlamna gelir. "Yaam ve doay olduu gibi aktarmak" abasnda olan bu gr, 19. yzyln ikinci yarsnda Fransa'da coumculua tepki olarak ortaya kmtr. Doaya ve insana zg olup bitenleri tm gereklii ile olduu gibi anlatmak sanatnn en nemli sorumluluudur. Bu dnemde eletirel, doalc ve toplumcu gerekilik olumutur. Eletirel gerekilikte, kentsoylu yaam eletirilmi ve bu yaANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

61

amn insan nasl krelttii vurgulanmtr. Bunu yaparken de eletirel gerekiliin, "tipletirme ve yaam zmlemesi" ilkesine bal kalnmtr. Doalc gerekilikle, doa olaylarndaki "ayn nedenler, ayn sonular dourur" ilkesi yaama aktarlmtr. Bu gr ayn zamanda belirlenimcilik (determinizm) olarak da bilinir. Bu anlaya gre, toplumsal nedensellik bir yana braklarak salt yaanann nesnel olarak yanstlmasyla yetinilmitir. Toplumcu gerekilik ise insan ve doay Marksist dnya gr ile aklar. Buna gre, toplumsal atmay ve bu atmann insan zerindeki etkilerini yanstr. Dcenin ncelikli olmas, gzelliin ve sanatsal zelliklerin geriye atlmas anlamnda deildir. nsan iinde bulunduu toplumun uzants olarak duyan, dnen, tasarlayan bir varlktr. Bu nedenle sanatya ok sorumluluk dmektedir. Toplumcu gerekiliin nemli yazarlarndan M. olohov bu konuda yle der: "Okuyucuya namuslu sz sylemek, doruyu anlatmak gerekir. Sanat, insanlarn kafalarn ve yreklerini etkileyecek gce sahiptir. Bir insann sanat tanmna uymas iin, bu gc insanlarn ruhunda gzeli yaratmaya ve insanln iyiliine yneltmesi gerektiine inanyorum." Gerekiliin zellikleri: Gerekilik "sanat sanat iindir" anlayna kardr. Sanatnn yararl ve dnsel bir amac vardr. Gemii incelemeyi bir yere brakarak ada yaam, toplumsal evreyi gereki ve eksiksiz vermeyi amalar. Gereklii tam olarak yanstmadan nce, gzlem ve belgelere dayanan bilimsel yntemi kullanmay amalar. Gerekilik, coumculuun abartl anlatmna ve kiisel duygularn aktarmna kardr.

Gereki yazna Fransz yaznndan Stendhal (1783-1842), Balzac (1799-1850), Flaubert (1821-1880); Alman yaznndan Fontane (1819-1898), Storm (1817-1888), Hebbel (1813-1863); Rus yaznndan ehov (1860-1904), Tolstoy (1828-1910), Gogol (1809-1852); ngiliz yaznndan Dickens (1812-1870), Eliot (1819-1890), Shaw (1856-1950); Trk Yaznndan Nabizade Nazm (1862- 1893), Halit Ziya Uaklgil (1865-1945) rnek olarak gsterilebilir. KO LE SISKA Nikolayevski garnda iki eski arkada karlamt; biri tombalak, br kupkuruydu. iko, istasyon bfesinde yemeini henz bitirmi, yal dudaklar olgun kiraz gibi prl prld. Keres arabyla turun iei kokuyordu. Sska olan, trenden yeni inmi; valizler, bohalar, apka kutularyla ykl idi. stnden jambon, kahve telvesi kokusu geliyordu. Ard sra zayfa, uzun sivri enesiyle kars ve uzun boylu, ikide bir, bir gzn krptran jimnaz rencisi olu yryordu.
AIKRETM FAKLTES

62

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

Orta derece bir nian.

Sskay birdenbire farkeden iko, ona doru atld: - Porfiri, sen misin dostum, diye bard. Yllar var grmeyeli, nerelerdesin yahu? - Vay canna Mia sen misin?!.. Ne tesadf bu! ocukluk arkadam... Nereden byle? ki arkada kucaklap kez ptkten sonra yaarm gzlerle birbirlerini seyre baladlar. Tatl bir aknlk iindeydiler. - Hay ok yaayasn dostum, diye ptkten sonra balad zayf olan. Krk yl dnsem aklma gelmezdi burada karlaacamz! Ne ho srpriz bu!.. Dur bakaym sana bir; maallah, hep eskisi gibi yakkl, din, iki dirhem bir ekirdek Mia'sn. Ee, anlat bakalm: Herhalde paralandn, evlendin deil mi? Ben de oluk ocua kartm. te karm Liza, Wantzenbah'lardan... Protestan... u da olum Nafanail, nc snfta. Nafanya, bak bu amca, ocukluk arkadamdr, jimnazda birlikte okuduk. Nafanail bir ey dnr gibi duraklad, sonra kasketini kard. Sska devam etti: - Evet okulda birlikteydik. Sana taktmz ad hatrlar msn, Mia? Okul kitaplarndan birini cigaranla yaktn iin Herostrates diye taklrdk... Benim adm da arabozuculuumdan tr Ephialtes'di... Kh-kh... ocukluk... ekinme Nafanya, sokul amcana. Bu da karm, Wantzenbah ailesinden... Protestan. Nafanail biraz dnd, babasnn arkasna sindi. Cokun bir sevinle arkadana bakan iko: - Nerelerdesin imdi, dostum, diye sordu. Nerede grevlisin? Epey ilerledin herhalde? - Eh, karnca kararnca... ki yldr 8'inci dereceye ykseldim: Bir Stanislav* taktlar... Aylmz pek ahm ahm deil, ama ne yapalm?.. Karm piyano dersleri veriyor, ben bo zamanda oymal tabaklar yapyorum. Pek gzel tabaklar, grsen! Tanesini birer rubleye satyorum. On tane alana skontom var doallkla... Geinip gidiyoruz ite. Merkezdeyim, imdi ayn bakanlktan masa efi olarak aktarma edildim buraya. Ya sen? Kimbilir, 6'nc dereceye gelmisindir yzde yz. - k azizim, daha k... 3'ncdeyiz... ki yldzm da var. Sska bir anda deiiverdi: Yz sapsar oldu, durduu yerde put kesildi. Ama bu hal yalnzca ksa bir an srd. Ardndan, yzne birdenbire bir glmseme yayld. Kr kr olmu yz izgilerinden, gzlerinden sanki ince ince kvlcmlar salyordu. Kupkuru gvdesi bzlp kamburlam, daha da sskalamt sanki... Karsnn sivri enesi daha da uzad. Nafanail hazr ol durdu, ceketini ilikledi. Sska, iko arkadann karsnda ellerini uuturarak: - Bendeniz, Ekselns... ey... ok memnun oldum yani... mutlu oldum. Bir dostum, ocukluk arkadamz da diyebilirim... Byle bir yere ulam olmas... Kih-kih!.. - Brak bunlar Porfiri, ne biim konuma bu! ocukluk arkadalar arasnda resmiyet olur mu, ayp! Sska daha da bzlerek: - Aman efendimiz... Nasl olur, diye kihkihlemeye devam etti. Devletlinin yksek iltifatlar... Bizler iin baha biilmez... Devletlimize Nafanail'i tantrmakla onur duyarm. Karm Liza... Protestanlardan...

ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

63

iko karlk vermek istedi; ama sskann yzne yaylan korku derecesinde sayg, baygnca tatllk, yaltaklanma midesini bulandrd. Yzn sskadan evirerek elini uzatt. Sska, 3'nc derece yksek memurun elinin parman saygyla skt, btn gvdesiyle eilerek selam verdi ve inlilerin yapt gibi kihkihledi. Kars glmsedi. Nafanail reverans yaparken kasketini drd. , uzaklaan ikonun arkasndan tatl bir aknlk iinde bakakaldlar. Anton ehov (eviren: Nihat Yalaza Taluy)

6. Simgecilik (Sembolizm)
Simgecilik, 1885 - 1900 yllar arasnda Fransa'da yaygnlaan ve zellikle iir sanatn etkileyen bir akmdr. "ey"lerin grnenden te, grnmeyen yzlerini ortaya karma abas denilebilir. Simgeleme, sanatn her dneminde grlm; ancak yukarda belirtilen tarihlerde yazn alannda yeni teknik ve biimlerin oluturulmas salanmtr. Resim sanatnda, mzik sanatnda, yazn alannda hep ayn i skntlar ve karamsarlk grlr. Olgular dorudan doruya anlatmaktan te onlar szcklerle, seslerle, kimi armlarla, benzeimlerle dinleyenin veya okuyann sezgi gcne dayanarak sunar. Gizil anlamlarn anlalr hale dntrlmesini, okuyucuyla paylamay amalar. Jean Moreas 1886 ylnda "Sembolizmin Bildirgesi" adl yazsnda "Simgeci iir sradan anlatmn, szde duygusalln, nesnel tanmlamann dmandr" der. Ona gre simgeci iir, dnceyi duygusal bir biimde rter. Simgecilere gre, doadaki her olayn gerisinde bir dnce vardr. Grdmz, algladmz eyler, dncenin d grntlerinden baka bir ey deildir. Baka bir deyile simgecilikte nemli olan, grnen deil, onun gerisindekidir. Simgeciliin zellikleri: Alglanan d grntlerin arkasnda gizli olan anlamlar ortaya karlmaldr. Bunu yapabilmek ise duyumsamayla olur. Doa bir btndr. Grnenin gerisinde bir dnce vardr. nsanla evren arasnda, insanla nesneler arasnda, nesnelerle onlar alglamaya yarayan duyumlar arasnda bir iliki vardr. Buna "benzerlikler ve ilikiler ilkesi" denir. Simgecilerin grevi d grntlerin gerisindeki dnceyi imgeler yaratarak anlatmaktr; nk nesnelere gerek anlamlarn ancak imgeler verir. Simgeci air, konunun yapsna uyarak ak bir anlatmda bulunmamaldr. iirde imgelere dayanan bir anlatm olmaldr. Bir eyi nitelemek yerine onu anmsatmakla yetinilmelidir.

AIKRETM FAKLTES

64

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

Mziin iir diliyle btnlemesi gerekir. Mzik de gizli olan, tanmlanamayan anlatt iin iire yanstlmaldr. iirdeki tartm (ritm) ve szckler mziksel anlatmla btnletirilmelidir. Belli l ve biimlerden uzak durulmaldr. Baka bir deyile biimde yenilik olmaldr. Anlatm iin seilen szcklerdeki arm gcnn ok olmasna zen gsterilmelidir.

Simgeci airlere rnek olarak: Fransz yaznndan Baudelaire (1821-1867), Verlaine (1844-1896), Mallarme (1842-1898); Alman yaznndan George (1868-1933), Hardt (1876-1947), Vollmller (1878-1948); Rus yaznndan Biely (1880-1934), Brioussou (1873-1924); ngiliz yaznndan Dowson (1867-1900), Symons (18651945); Trk yaznndan Ahmet Haim (1883- 1933) gsterilebilir. BALKON Hatralar annesi, sevgililer sultan, Ey beni ad eden yr, ey tapndm kadn. Ocak banda sevitiimiz o zaman, O canm akamlar elbette hatrlarsn. Hatralar annesi, sevgililer sultan. O akamlar, kmr aleviyle aydnlanan! Ya pembe buulu akamlar, balkonda geen Bam gsnde, ne severdin beni o zaman! Ne syledikse ou lmeyecek eylerden! O akamlar, kmr aleviyle aydnlanan! Ne gzeldir gneler scak yaz akamlar! Kinat ne derindir, kalp ne kudretle arpar! stne eilirken ey akmn pnar, Sanrdm cierimde kannn kokusu var. Ne gzeldir gneler scak yaz akamlar! Kalnlaan bir duvard aramzda gece. Seerdim o karanlkta gzbebeklerini Mest olur, mahvolurdum nefesini itike. Bulmutu ayaklarn ellerimde yerini. Kalnlaan bir duvard aramzda gece. Bana vergi o tatl demleri hatrlamak; Yeniden yaadm, dizlerinin dibinde O "mestinaz" gzelliini botur aramak, Sevgili vcudundan, kalbinden baka yerde, Bana vergi o tatl demleri hatrlamak.

ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

65

O yeminler, kokular, sonu gelmez pler, Dipsiz bir uurumdan tekrar doacak mdr? Nasl ykselirse ge taptaze gneler. Gneler ki, en derin denizlerde ykanr. O yeminler, kokular, sonu gelmez pler! Charles Baudelaire (eviren: Cahit Stk Taranc)

7. Yirminci Yzyl Yazn Akmlar

19. yzyln sonlarnda, zellikle gerekilik akmnn etkisinde ya da ona tepki olarak ortaya kan akmlar grrz. Bunlar ok ksa sreli olmu ve ok belirgin olmayan zaman dilimlerinde etkin olmulardr. yle ki bazlar birbirleriyle ortak dnceleri savunmu; ancak kk ayrntlarda ayrlmlardr. rnein doalclk da gerekilik gibi coumculua ve onun kiisel duygulara yer veren tutumuna kardr. Bylesine i ielik ise ok belirgin zelliklerin ortaya kmasn zorlatrmtr. Bu nedenle 20. yzyl yaznnda ksa ya da uzun sreli etkililii olan akm ve hareketleri ksa bilgiler halinde aktarmaya, onlarn en belirgin yanlarn belirtmeye alacaz.

7.1. Kbizm
20. yzyln banda Fransa'da ortaya kan bir resim akmdr. Sonradan yazn alannda, zellikle airler, ressam Picasso'nun da etkisiyle bir anlay gelitirmilerdir. Buna gre kbist air, d dnyay izleyip olup bitenleri iyi saptamak zorundadr. Onlara gre dnyadaki kk olaylar ve anlamlar yakalamak gerekir. "Sylenmemi olan", "grlmemi olan" gn na karmak, akln deil d gcnn yapaca itir. Kbizm, biimsel anlatm olarak dzenlilikten uzaklap her trl yenilie ak olmu, noktalama imlerini kaldrmtr. Apollinaire (1880-1918), Max Jacob (1876-1944) bu akma rnek olarak gsterilebilir. APKA SATICISI Bir elma aacnn stnde utu gvercinler Avclar kotu, gvercinler utu Hrszlara gn dodu, derman iin bir tek elma yok Yalnz bir sarhoun apkas kald
AIKRETM FAKLTES

66

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

En alak dala asl yi sanat dorusu u apka satcl lla ki sarho apkas satcl Hendeklerde mi dersin ayrlar zerinde mi, aalar zerinde mi Bul bulabildiin kadar apka Yenileri ise daima Kermarec'te bulunur Kermarec, Lannion'da apka satcs Rzgrdr onun iin alan Bense kk bir terzi Ben de apka satcs olacam Elma arab alacak benim iin Ve Kermarec kadar zengin olduum zaman Elma arab iin elmalar veren bir elma bahesi alacam Ve ehli gvercinler Bordeaux'daysam arap ieceim Ve gnein altnda yryeceim Max Jacob (eviren: Sezai Karako)

7. 2. Gelecekilik (Ftrizm)
I. Dnya Sava balamadan ortaya kan gelecekilik akm "gemiten kopuu, yenilik ve deiiklie ynelii anlatan" anlamna gelir. Yazn alannda olduu kadar resim ve yontu (heykel) sanatnda da geleneksellemi kalplara kar ortaya atlmtr. talyan yazar Marinetti (1876-1944) ve onun dncelerini paylaan baz yazarlar, var olan biimleri ve ilenen temalar terk edip ada anlayta bir tekniin salayaca bolluu, huzuru ve varl savunmulardr. talya'daki etkisi ksa srmekle birlikte Fransa, Almanya ve Rusya'da uzun yllar etkisini gstermitir. Gelecekilik anlayna gre, iirde uyak ve l sz konusu deildir. Yaln szcklerle ve belirli bir dize biimi olmadan aktarlan duygular dikkat ekicidir. Bu yaklamyla kendinden sonra gelecek olan dadaizme ve srrealizme nkoul hazrlamtr. Marinetti, sanatnn sokaklardaki kalabaln iinde olmas gereini ada sanatn bir nkoulu olarak grr. Artk, konu nemini yitirmitir. nemli olan yaptn kendisidir. Korkusuzluk, tehlike tutkusu, ortaklk ve bakaldr yeni iirin temel geleri olmutur.

ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

67

Geleceki yazn, ierii tmden kaldrmay deil, onu yeniden gzden geirmeyi amalamtr. Yenilenmi bir dnya zlemi vardr. Gelecekilikte, szle grsellik kaynatrlm ve soyut sanatn ilk admlar atlmtr. Bu anlamda ada toplumun oluturulmas abalar dikkat ekicidir. Fransz yaznnda Apollinaire, Cendrars, Larbaud, Max Jacob, Reverdy gibi simgecilik ve kbizmi etkilemi olan yeniliki airler, gelecekilik akmnda da yer almlardr. Rusya'da Mayakovski'nin ncln yapt gelecekilik akm, 20. yzyln ikinci yarsnda etkisini yitirmitir. GELECEKLK BLDRGES (1909) Biz, iirlerimizde tehlike tutkusunu, enerji ve ataklk alkanln dile getirmek istiyoruz. Korkusuzluk, gzpeklik, bakaldr, iirimizin balca geleri olacaktr. Edebiyat imdiye dek dalgn hareketsizlii, kendinden geii ve uykuyu vd. Biz, saldrgan devingenlii (dinamizmi), hummal uykusuzluu, kouyu, lm perendesini, amar ve yumruu ycelteceiz. Dnyann grkemlilii yeni bir gzellikle zenginleti; hzn gzellii. Ate soluyan ylanlara benzer borularla donatlm bir yar otomobili, kkreyen bir yar otomobili, Samothrake Nike'si heykelinden daha gzeldir. Savatan baka eyde gzellik yoktur. Saldrgan nitelikte olmayan hibir eser baeser olamaz. Biz, dnyann tek sal olan sava, militarizmi, yurtseverlii, urunda lnen gzel lkleri ve kadnn aalanmasn yceltiyoruz. Biz, mzeleri, kitaplklar, her trl akademiyi ykmak istiyoruz. Biz, almann, zevkin ya da ayaklanmann harekete geirdii byk topluluklarn iirini syleyeceiz; modern kentlerdeki devrimleri yaayan ok renkli ve ok sesli ynlar syleyeceiz; iddetli elektriin ay altnda yangn gibi parlayan antiyelerin ve tersanelerin titreyen gece cokusunu; dev koucular gibi bir yandan bir yana nehirleri aan, gnete bak gibi parldayan kprleri; ufuklar koklayan servenci gemileri; zengisi borulardan yaplm kocaman elik atlar gibi raylar stnde eelenen geni gsl lokomotifleri; pervanesi rzgrda bir bayrak gibi rpnan uaklarn akp giden uularn syleyeceiz. Bu krp geiren, bu ykc iddetteki bildirgemizi talya'dan btn dnyaya ilan ediyoruz ve "gelecekilik"i (ftrizm'i) kuruyoruz; nk lkemizi, profesrlerin, arkeologlarn, enesi dk edebiyatlarn ve antikaclarn kangreninden kurtarmak istiyoruz. F.T. Marinetti (eviren: Bedrettin Cmert)

7. 3 . Dadaizm
Franszca bir szck olan dada, ocuklarn binerek oynadklar "aa paras, tahta at" anlamna gelir.
AIKRETM FAKLTES

68

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

Dzensiz szck ve imgelerin kullanld dadaclk, I. Dnya Savann getirdii ykc ortamda d krklna urayan aydn ve sanatlarn bir bakaldrs olarak domutur. Bir baka deyile iki dnya sava arasnda varlk gsteren ve toplumu uyuukluktan kurtarma abas gden bir harekettir. Romen asll Fransz air Tristan Tzara tarafndan 1918'de yaymlanan bildirge ile dadaclarn gr gn na kmtr. zgn bir akm deildir. Kendinden nceki dnemlerde de benzer grlerin savunulduu, benzer ilkelerin uyguland grlr. Yalnzca onlardan ayr yan, kuralsz oluudur. Dadaizm hareketi, geleneksel deerlere ve inanlara, us ve usa dayal deerlere kar ktr. Onlar ykmay amalar. Toplum dzenini ve ahlk deerlerini kabul etmez ve tepki gsterir. Dadaizmden zellikle iir tr etkilenmitir. Buna gre iir, kendiliinden meydana gelen "canl bir g" olarak kabul edilir. Biim nemli deildir. iirsel olmayan biim bile geerlidir. iir yazmak, szckleri bir araya getirmektir. Bu grn ncs saylan Tristan Tzara'nn iirinde olduu gibi: DADAST BR R YAZMAK N Bir gazete aln Makas aln Bu gazetede iirinize vermeyi tasarladnz Uzunlua sahip olan bir makale sein. Makaleyi eit paralar halinde kesin. Daha sonra bu makaleyi meydana getiren kelimeleri zenle kesin Ve bir torbaya koyun. Yavaa kartrn Daha sonra her kupr pe pee Torbadan srayla ekin. Olduu gibi yazn iir size benzeyecektir. te siz "ekici bir duygusall olan-her ne kadar halk tarafndan anlalmaz se de- son derece deiik bir yazarsnzdr." (eviren: Cemil Gker) Dadaizmin acmasz tutumu, kendinden sonra gelen gerekstclk (srrealizm) akmnn daha uyumlu ve istediini bilen bir anlaya sahip olmasn salamtr. Dadaistler arasnda Tristan Tzara'nn yan sra bir sre bu harekete katlan Louis Aragon ve Paul Eluard da saylabilir.

ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

69

7.4. Gerekstclk (Srrealizm)

Gerekstclk, her trl gerek yaratn kaynann bilinaltnda olduunu savunan grtr. Usun egemenliine son vermeyi amalayan bu gr Andre Breton "Her trl estetik ve ahlk endienin dnda, usun denetiminde olmadan dncenin yazlmas iidir" diye tanmlar. Gerekstclk, kendisinden ncekilerce umursanmayan arm biimlerine, ryann gcne, karsz dnceye dayanr. Usun dnda kendiliinden ortaya kan ruhsal durum ve olaylar bilinaltnn rndr. Ruhsal olaylarn olduu gibi aktarlmas amac vardr. Gerekstclere gre, bilinaltn allm diye anlatmak gtr. Dile deiik bir anlatm biimi verilmelidir. Noktalama imlerinin yararna inanlmakla birlikte akcl nleyecei dncesiyle kullanlmamtr. Gerekstclk, bir varolu biimi olarak an gereine uyup yeni bilgi ve deerlerin ardnda komutur. Bunun iin eskiyi ykmay amalar. Gerekstclere gre mutluluk, gndelik yaamn iinde, yaanlan evrededir. Bu akmn ncs saylan Andre Breton, gerekstclkten birdirgesinde "szle, yazyla ya da baka bir biimde dncenin gerek ileyiini ortaya koymak iin kullanlan katksz ruhsal kendiliindencilik" biiminde sz eder. iir trnde Breton'un yan sra Aragon, Prevent, Char, Soupault; tiyatroda ise Artaud gerekstclk alannda eserler vermilerdir. ZGR BRLK Orman atei sal karm Is imei dnceli Kaplan aznda susamurubelli karm En iri yldzlar demeti azl kokart azl karm Ak toprak zerinde ak san izi dili karm Amber dilli perdahlanm cam dilli Kesilmi kurban dilli karm Gzlerini ap kapayan bebek dilli nanlmaz ta dilli karm ocuk elyazs elifi kirpikli karm Krlang yuvas kenar kal K bahesi tavan akakl arduvaz akakl karm Cam buusu akakl ampanya omuzlu karm Buz altnda kalm yunus bal eme omuzlu karm Kibrit bilekli
AIKRETM FAKLTES

70

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

Rastlant parmakl kupa beyi parmakl karm Kesilmi saman parmakl Zerdeva koltuk atl karm Saint-Jean gecesi ve kurt bar koltuk altl karm Deniz kp ve blme kollu karm Deirmen ve buday karm kollu Fze bacakl karm ..... Andre Breton (eviren: Selhattin Hilv)

7. 5 . Varoluuluk (Egzistansiyalizm)
Varoluuluk, nceleri bir felsefe akm olarak ortaya kmtr. Sonradan yazn alannda da grlmeye balanmtr. Varoluulua gre, insanlar skntlarndan kurtulmak iin zgr olduklarnn bilincinde olmaldrlar. nsan kendi kaderini kendisi belirleyebilir. Genel olarak soyut kavramlardan uzak duran, z ile uramayan, var olan eyle yetinen bir anlaytr. Nesneler genel olarak ele alnr. Baka bir deyile btnden paraya giden anlaya kardr. En nl temsilcisi Jean Paul Sartre (1905-1980) "nsann kendisinde varolu, cevherden, zden nce gelen varlktr. zn nce, varoluun daha sonra geldiini sanlr. Bu dncenin kkeni dinsel dncedir. Ama dine inanmayanlar bile nesnenin ancak zyle uyum halinde varolduu eklindeki geleneksel kany korumulardr. Varoluuluk buna kardr. Yani nce insann var olduu, daha sonra u ya da bu olduu anlamna gelmektedir" der. Bu akma gre, insan kendi zn kendisi seer. Bu dnyaya anlam vermek insana aittir ve insan kendi zn yaratmada da zgrdr. Belirtilen bu grleri yaymak amacyla Sartre'n yan sra Gabriel Marcel, Simone de Beauvoir, Camus gibi yazarlar deiik yazn trlerinde yaptlar sunmulardr. YANLILIK'tan ..... MARTHA: Daha amad, mademki yalar brakt gzlerinizde. Szden sonsuzlua dek ayrlmadan nce, yapacak bir ey kalyor bana: sizi umutsuzlua drmek. MARIA: (rknt ile ona bakar. ) Rica ederim, brakn brakn beni, gidin burdan, brakn beni! MARTHA: Bracam sizi zaten, ben de bylece, yorgunluktan kurtulacam, nk dayanamyorum sevginize, gzyalarnza. Ama, hakl olduunuz, sevginin bo bir ey olmad, u baa gelenin de bir kaza olduu anlayn size brakmadan lemem. nk, asl imdi dzene girdik. Buna da sizi inandrmak gerek.

ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

71

MARIA: Ne dzeni? MARTHA: (Dalgn) Umurumda deil, yle byle duyuyorum ne dediinizi. Yreim delik deik oldu. ldrdnz insandan baka hibir ey ilgilendirmez onu. MARTHA: (Sert sert) Susun! stemiyorum artk ondan sz edilmesini, tiksiniyorum ondan. O sizin bir eyiniz deil artk. nsann sonsuzlua dek srgn edildii ac dnyaya girdi. Budala! stediini ald, arad kadn buldu. Hepimiz dzen iindeyiz artk. Anlayn ki, ne onun, ne de bizim iin; ister canl, ister cansz olalm, ne yurt var, ne de dirlik dzenlik (Hor gren bir glle). nk, yle deil mi, gzleri grmez hayvanlar beslemeye gidilen bu ksz, karanlk yeryzne yurt ad verilemez. MARIA: (Gzleri yal) Tanrm! Dayanamyorum, dayanamyorum bu szlere! O da dayanamazd bye szlere. O, baka bir yurt iin yollara dmt. MARTHA: (Kapya gitmitir, birden dnerek) Karln grd bu lgnlk. ok gemez, siz de alrsnz paynz (Ayn glle). Sylyorum size: soyulduk ikimiz de. Neye yarar insann o byk arm, ruhlarn uyarmas? Denize, ya da sevgiye seslenmek neden? Ucuza gelir bu. Kocanz imdi biliyor cevab, sonunda hepimizin birbirimizle skp kalacamz yeri (Hnla). Siz de tanyacaksnz orasn ve o zaman, kendinizi srgnlerin en acsna uram sandnz bu gn imrenerek hatrlyacaksnz. Bilin ki, sizin acnz, insana yaplan hakszla hibir zaman eriemeyecek; son olarak da u dm dinleyin. t borluyum size elbet, kocanz ldrdm! Yakarn Tanrnza da taa evirsin sizi. Kendisi iin ald mutluluk, tek gerek mutluluk. Siz de onun gibi olun; btn haykrlara sar kaln, zaman gelmiken ta kesilin. Ama, o dilsiz sessizlie dalmak gc sizde yoksa, o zaman, gelin, ortak evimizde bulun bizi. Allahasmarladk, kardeim! Gryorsunuz, her eyin kolay bir yan var. akl talarnn anlamsz mutluluu ile sizi beklediimiz yapkan yataktan birini seeceksiniz. (kar. aknlkla, dalgnlkla dinlemi olan Maria, elleri nde, kararszlkla kendi etrafnda salnr.) ..... Camus (eviren: Bedrettin Tuncel)

7.6. Postmodernizm
Postmodernizm 1960 sonras Amerika'da ortaya km bir akmdr. Dnce olarak mimaride, plastik sanatlarda ve yazn alannda etkili olmutur. Yaam biimi olarak da benimsenen postmodernizm, modernizm sonras, ona ek olarak ele alnr. Varln modernizme borludur. Ancak modernizme kar k deildir. Modernizmin bir sonraki srecidir. Zaten "post" szc de "ek, sonra" anlamna gelir. Bu nedenle modernizmle zt dmesi ya da modernizm yanls olmas sz konusu deildir. Yine de modernizmden ayr dnlmesi yanl olur. Yaam biimi olarak benimsenmesi tartlacak birok yan beraberinde getirmitir. rnein Trkiye ve Trkiye gibi modernizmi tam olarak yaayamam lkelerde
AIKRETM FAKLTES

72

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

modernizm sonrasnn yaanlmaya allmas ya da yaanlyor sanlmas byk bir yanlg olur. Erin (1995, s. 139)'in deyiiyle "bir haftadan beri ykanmam vcuda old spice srmek" gibi tanmlanr. Bu durum modern olamadan postmodern olma abasdr ki anlaml deildir. "Bir postmodern sanay isyankr gsteren, onun esaretidir. Yaanlmakta olan dnyay eletirebilecek, modernizm karmaasn ve ztlklarn yakalayabilmek edinimleri ve bunlar yanstdr." Postmodern Yazn: Postmodern yazn modern anlaytan farkl olarak z ve biimde yeni bir yaklam beraberinde getirmitir. Buna gre tr ayrm ortadan kalkmtr. Modern yaptta yorumlanabilirlik snrlandrld halde, postmodern yaptta okuyucu, okuduu srada metni yeniden yazma durumuna geer. Modernlikte yapt anlamllk tamaktayken, postmodern yapt sz syleme sanatyla (retorik) bezenmitir. Dil oyunlarna geni yer verme ve zaman-yer btnlnden uzaklama grlr. Postmodern yaznda konu balarnda geriye dnler vardr. Daha nce yazlm metinlerden yola karak yeni metinler retilir. Hem sorgulama, hem de yant arama bir arada grlr. Roland Gerard Borthes (1915-1980) ve James Joyce (1882-1941)'un yan sra Trk yaznndan Orhan Pamuk, Bilge Karasu da postmodern olarak nitelendirilen yazarlardan saylrlar. YEN HAYAT'tan Bir gn bir kitap okudum ve btn hayatm deiti. Daha ilk sayfalarndayken bile, kitabn gcn yle bir hissetim ki iimde, oturduum masadan ve sandalyeden gvdemin kopup uzaklatn sandm. Ama gvdemin benden kopup uzaklatn sanmama ramen, sanki btn varlm ve her eyimle her zamankinden daha ok sandalyede ve masann bandaydm ve kitap btn etkisini yalnz ruhumda deil beni ben yapan her eyde gsteriyordu. yle gl bir etkiydi ki bu, okuduum kitabn sayfalarndan yzme k fkryor sandm: Ayn anda hem btn aklm krletiren, hem de onu prl prl parlatan bir k. Bu kla kendimi yeniden yapacam dndm, bu kla yoldan kacam sezdim, bu kta daha sonra tanyacam, yaknlaacam bir hayatn glgelerini hissettim. Masada oturuyor, oturduumu aklmn bir kesiyle biliyor, sayfalar eviriyor ve btn hayatm deiirken ben yeni kelimeleri ve sayfalar okuyordum. Bir sre sonra, bama gelecek eylere kar kendimi o kadar hazrlksz ve aresiz hissettim ki, kitaptan fkran gten korunmak ister gibi bir an igdyle yzm sayfalardan uzaklatrdm. evremdeki dnyann da batan aaya deitiini o zaman korkuyla farkettim ve imdiye kadar hi duymadm bir yalnzlk duygusuna kapldm. Sanki dilini, alkanlklarn, corafyasn bilmediim bir lkede yapayalnz kalmtm.

ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

73

Bu yalnzlk duygusunun verdii aresizlik bir anda beni kitaba daha sk skya balad. ine dtm yeni lkede yapmam gereken eyleri, inanmak istediklerimi, grebileceklerimi, hayatmn alaca yolu bana bu kitap gsterecekti. Sayfalar tek tek evrirken kitab imdi bana vahi ve yabanc bir lkede yol gsterecek bir rehber gibi de okuyordum. Yardm et bana, demek geliyordu iimden, yardm et ki kazaya belaya uramadan yeni hayat bulaym. Bu hayatn da, ama, rehberinin kelimeleriyle yapldn biliyordum. Kelimeleri tek tek okurken, bir yandan yolumu bulmaya alyor, bir yandan da yolumu bsbtn kaybettirecek hayal harikalarn hayretle tek tek ben kuruyordum. Btn bu sre boyunca kitap masamn zerinde duruyor ve n yzme saarken, odamdaki teki eyalara benzer bildik tandk bir ey gibi gzkyordu. Bunu, nmde alan yeni bir hayatn, yeni bir dnyann varln hayretle ve sevinle karlarken hissettim: Hayatm bylesine deitirecek olan kitap aslnda sradan bir eya idi. Aklm pencerelerini kaplarn kelimelerin bana vaad ettii yeni dnyann harikalarna ve korkularna ar ar aarken, bir yandan da beni bu kitaba gtren rastlanty yeniden dnyordum, ama bu aklmn yzeylerinde, derine gidemeyen bir hayaldi. Okuduka bu hayale dnmem bir eit korkudand sanki: Kitabn bana at yeni dnya o kadar yabanc, o kadar tuhaf ve artcyd ki, bu alemin iine btnyle gmlmemek iin imdiki zamanla ilgili bir eyler hissetme tela duyuyordum. Bam kitaptan kaldrp odama, dolabma, yatama bakarsam ve penceremden darya bir gz atarsam, dnyay braktm gibi bulamayacam korkusu iime yerleiyordu nk. ..... Orhan Pamuk

zet
Toplumlardaki deiimler, sanatta da kendini gsterir. Sanatn bir kolu olan yazn alannda da bu deiimi grrz. air ve yazarlarn yaptlarnda ortak zelliklere rastlanr. Ortak zellikler, birok sanat alanndaki sanatlar tarafndan kullanldnda bir akm oluturur. Klsisizm bunlarn balang noktas gibi kabul edilse de bu akmdan nce de akmlar vardr. Gerek antik dncenin yeniden deerlendirilmesi, gerek yazn trlerinin gelime sreci ve dier sanatlarla ilikileri, gerekse Rnesansla birlikte deien deerlerin anlam kazanmaya baladklar dnem olduundan klsisizmden balanmas uygun grlmtr. Klsisizm, 17. yzylda Fransa'da ortaya kmtr. Antik Yunan ve Roma sanatnn etkileri grlr. Bu akmda ama, ideal bir gzellik duygusu yaratmak, herkes iin geerli olan deer lleri oluturmaktr. 20. yzylda neoklsizm olarak tekrar kendini gstermitir. Coumculuk, 19. yzylda Fransa'da ortaya kmtr. Yalnzca klsik anlaya tepki deil, ayn zamanda insan yaamnn btn olanaklarn kapsayan bir bilin deiimidir.Coumculuk akla kar duyguyu, sekin snfa kar halk, sslle kar doall, kurallara kar kuralszl iler.

AIKRETM FAKLTES

74

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

Parnasizm, 19. yzyln ikinci yarsnda Fransz iirinde ortaya kmtr. "Sanat sanat iindir" grn benimseyen parnasizmde, anlatmn nesnellii nemlidir. erik kadar biim de nemlidir. Gerekilik, 19. yzyln ikinci yarsnda Fransa'da coumculua tepki olarak ortaya kmtr. Bu akmda sanatya baz sorumluluklar yklenilmitir. Doaya ve insana zg olup bitenleri tm gereklii ile olduu gibi anlatmak sanatnn en nemli sorumluluudur. Bu dnemde eletirel doalc ve toplumcu gerekilik olumutur. Eletirel, gerekilikte, kentsoylu yaam eletirilmi ve bu yaamn insan nasl krelttii vurgulanmtr. Doalc gerekilikle, doa olaylarndaki "ayn nedenler, ayn sonular dourur" ilkesi yaama aktarlmtr. Toplumcu gerekilik ise insan ve doay Marksist dnya gr ile aklar. Buna gre, toplumsal atmay ve bu atmann insan zerindeki etkilerini yanstr. 19. yzyln sonlarnda zellikle gerekilik akmnn etkisinde ya da ona tepki olarak ortaya kan akmlar grrz. Bunlar ok ksa sreli olmu ve ok belirgin olmayan zaman dilimlerinde etkin olmaya almlardr. Simgecilik, 19. yzyln sonlarnda Fransa'da ortaya kmtr. zellikle iir trnden rnekler sunan bir akmdr. Simgecilikte grnen deil, grnenin gerisindeki nemlidir. iir dilinin mzikle btnlemesi gerei savunulmutur. Kbizm, bir resim akm olarak ortaya kmtr. Sonradan yazn alannda da grlmtr. Kbistlere gre dnyadaki kk olaylar ve anlamlar yakalamak gerekir. Sylenmemi olan, grlmemi olan gn na karmak akln deil, d gcnn iidir. I. Dnya Sava balamadan ortaya kan gelecekilik akmnda yazarlar, var olan biimleri ve ilenen temalar terk edip ada anlayta bir tekniin salayaca bolluu, huzuru ve varl savunmulardr. Dadaizm hareketi, geleneksel deerlere ve inanlara us ve usa dayal deerlere kar ktr. Onlar ykmay amalar. Gerekstclk, kendisinden ncekilerce umursanmayan arm biimlerine, ryann gcne, karsz dnceye dayanr. Usun dnda kendiliinden ortaya kan ruhsal durum ve olaylar bilinaltnn rndr. Varoluuluk, nceleri bir felsefe akm olarak ortaya kmtr. Sonradan yazn alannda da grlmeye balanmtr. Bu akma gre, insan kendi zn kendisi seer. Bu dnyaya anlam vermek insana aittir ve kendi zn yaratmada da zgrdr. Postmodernizm 1960 sonras Amerika'da ortaya km bir akmdr. Dnce olarak mimaride, plastik sanatlarda ve yazn alannda etkili olmutur. Postmodernizm yaam biimi olarak da benimsenmitir. Modernizme kar k deil, modernizmin bir sonraki srecidir.

ANADOLU NVERSTES

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

75

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi klsisizmin zellii deildir? A. deal bir gzellik duygusu B. Sistemletirme C. Herkes iin geerli deer lleri oluturmak D. birlik kuralna uymak E. Duyguyu n plnda tutmak Aadaki yazarlardan hangisi coumculuk akmnda eserler yazmtr? A. Anton ehov B. Verlaine C. Victor Hugo D. Mayakovski E. Racine Parnasizm akmnn zellii aadakilerden hangisidir? A. Sanat toplum iindir B. Sanat sanat iindir C. "ey"lerin grlmeyen yzleri nemlidir D. Gerekilie tepkidir E. Ayn nedenler ayn sonular dourur. Aadakilerden hangisi 20. yzyl akmdr? A. Gerekilik B. Gerekstclk C. Coumculuk D. Simgecilik E. Parnasizm Tristan Tzara hangi akmn ncs saylr? A. Klsisizm B. Varoluuluk C Dadaizm D. Gelecekilik E. Gerekilik

2.

3.

4.

5.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Batur, Enis. Modern Dnya Edebiyat Antolojisi. stanbul: Gergedan Yaynlar, 1988. Cassou, Jean. Sembolizm Sanat Ansiklopedisi. stanbul: Remzi Kitabevi, 1987.
AIKRETM FAKLTES

76

YAZIN (EDEBYAT) AKIMLARI

Claudon, Francis. Romantizm Sanat Ansiklopedisi. stanbul: Remzi Kitabevi, 1988. apan, Cevat. iir Atlas. 2. ve 3. Cilt, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1995. Grsel, Ayta. ada Alman Edebiyat. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1983. . Yeni Alman Edebiyat Tarihi. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1983. Gker, Cemil. Fransa'da Edebiyat Akmlar. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, 1986. Passeron, Rene. Srrealizm Sanat Ansiklopedisi. stanbul: Remzi Kitabevi, 1982. lke lke ada Dnya iiri. stanbul: Milliyet Yaynlar, 1979. Yazn Akmlar zel Says. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1981. Erin, M. Stk. Kltr Sanat Sanat Kltr, stanbul: nar Yaynlar, 1993. Sarup, Madan. Post-Yapsalclk ve Postmodernizm. stanbul: Cantekin Matbaaclk, 1992.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. E 2. C 3. B 4. B 5. C

ANADOLU NVERSTES