Edebiyat ve Toplum

Yazar Do. Dr. Ramazan KAPLAN

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Edebiyatla toplum arasndaki ilikileri renecek, Edebiyatn toplum hayatndaki yerini tanyacak, Bir kltr gesi olarak edebiyatn topluma katklarn bilecek, Toplumsal bak asnn edebiyat bakmndan anlamn kavrayacaksnz.

indekiler
Giri Karlkl Etkilenme Edebiyat ve Toplumsal Yarar Sosyolojik Bak Asnn rn Olarak Edebiyat Edebiyat ve Sosyal Tabakalama Trk Edebiyatnda Toplum Sorunlar zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 23 23 23 25 28 28 32 32 33

alma nerileri
Ulaabildiiniz birka edebiyat eserini inceleyerek, toplum sorunlarnn ilenip ilenmediini aratrnz. Bu eserlerin yazarlarndan hangisinin daha ok toplumsal soruna deindiini bulmaya alnz.

ANADOLU NVERSTES

EDEBYAT VE TOPLUM

23

1. Giri
nanlar, gelenekler, din vb. geler her toplumda farkl kltrlerin olumasna yol aarlar. Her milletin kendine zg bir kltr ve toplumsal yaps vardr. Bu yzden ayr kltr dnyasna mensup milletlerin eitli konulardaki tutumlar birbirine benzemez. Geri gnmzde, iletiim aralar kltrler arasndaki iliki ve geileri kolaylatrmtr. Ancak, bu ilikilerin younluu bile toplumlar arasnda tam bir kltr yaknl ve birliktelii meydana getirmez. nk her milletin kendi sosyal yapsndan doan zellikleri vardr.

2. Karlkl Etkilenme
Baka birok ge gibi, edebiyat da toplumsal yapy oluturan kltr gelerinden biridir. Hem toplumdan etkilenir, hem de toplumu etkiler. Sosyal yapnn gelimesine katkda bulunur. Toplumsal ve kltrel deerler, gelecek kuaklara edebiyat aracl ile aktarlr. Bylece kltrel boluun yaanmamasnda ve toplumsal bilincin canl tutulmasnda edebiyatn pay byktr. Edebiyat-yerel kltr yaknl, edebiyatta mill kltrn olumasnda, dolaysyla toplum yaplanmasnda ilk basamak olarak grlebilir. Kendi kaynaklarndan beslenmeyen bir edebiyat, baka edebiyatlar karsnda kendisini karakterize eden imknlardan yoksun kalr. Fakat eitli sosyal, ekonomik ve kltrel faaliyet gibi, hedefleri olan bir edebiyat da kendi snrlar iinde dnlemez. Dnce ve estetik deerleriyle incelmi, evrensel bir konuma ykselmi bir edebiyat, baka milletler arasnda toplumu temsil etmenin ideal aralarndan biridir.

3. Edebiyat ve Toplumsal Yarar

Edebiyatla toplum kavramlarn birlikte dndmz zaman, yarar kavramn gz ard edemeyiz. Edebiyatn toplumsal hayat bakmndan ne anlama geldii, bir bakma edebiyatn toplumsal ilevinin ne olabilecei, lka felsefecileri ve dnrlerinden itibaren zerinde durulan bir konu olmutur. Platon, edebiyatn toplum zerindeki etkilerinin bilincindedir ve edebiyat eserlerindeki sakncal paralarn genlerin eitimini olumsuz etkileyeceine inanr. Bu demektir ki birey ve toplumun alaca biim zerinde edebiyatn anlaml bir gc vardr. Bu anlay biim ve nitelik deitirerek gnmze kadar devam etmitir. Buna karlk Aristo iin edebiyat, bir tr bilgi edinmenin aracdr . Trajedi rneinde olduu gibi, insanda acma ve korku duygularn harekete geirerek ruhu olumsuz tutkulardan arndrmas,

AIKRETM FAKLTES

24

EDEBYAT VE TOPLUM

dolaysyla erdemli insan hedeflemi olmas edebiyat adna kaydedilecek bir baardr. Toplumlarn tarihi boyunca edebiyatn ilevi, genellikle onun iki yn ne karlarak belirlenmeye allmtr. Kimileri, edebiyat kiisel duygulanmalarn, yaantlarn, heyecanlarn ifade arac grmtr. Bu durumda edebiyat, geni kalabalklarn deil, bireyin hizmetinde olarak, gerek yazar gerekse okurun adeta elence aracdr. Bylece hem yazar hem de okur, edebiyat eserleri sayesinde kiisel kmazlarndan kurtulmann yolunu bulurlar. Geri bu llerde bile edebiyatn sosyal yarardan uzak kald sylenemez; ama bu, edebiyatn toplumsal ilevinin en alt snrdr. kinci durumda edebiyat, toplumsal bak asnn rndr ve ondan beklenenlerin snrlar da buna gre izilmektedir. Edebiyat bu anlay erevesinde ele alanlar, sosyal problemlerin zmlenmesinde edebiyat bir eitim arac olarak grmlerdir. Bu bir bakma edebiyatn bir dereceye kadar asl amacndan uzaklatrlmas anlamna gelir. Oysa gerek edebiyat eserleri bu iki amaca da baaryla hizmet eden eserlerdir. nsan toplumdan ayr dnemeyeceimize gre, onun ncelikle kendisi sonra da toplum iin hazrlanmas gereklidir. Edebiyat, duygu ve dncelerine birlikte seslenerek, insann bu alardan mkemmel bir varlk hline gelmesinin koullarn hazrlar. Toplum, bir anlamda kolektif bilincin bir dzen erevesinde oluan organik btnldr. yleyse gelimi bir edebiyat, toplumun yeniden biimlendirilmesinde, ortak idealin olumasnda kmsenmeyecek bir etkiye sahiptir. Trk edebiyat tarihinde, edebiyatn toplumsal ilevinin son derece ileri boyutlarda algland, toplumu yeniden oluturmann arac grld dnemlerde, edebiyata biraz da edebiyat d grevler yklenmitir. Bu balamda Tanzimat edebiyatn, politik edebiyatn tipik bir rnei saymak mmkndr. Dnemin yazar ve airlerinden birounun, baka trl de sylenebilecek dncelerini edebiyat yoluyla ortaya koymalarnn bakaca bir nedeni yoktur. Aslnda sanatn gerekleri gz ard edilmedii srece, bundan hem edebiyat hem de toplum kazanl kar. Bylece edebiyat kiisel duygulanmalarn arac grenlerin de, toplumsal sorunlarn zmnde ondan ok fazla ey bekleyenlerin de beklentileri dengelenmi olur. Bunun iin tannm Fransz romancs Poul Bourget edebiyatn hizmeti medeniyetin hizmetinden aa kalmaz. O yalnz bir ss deil, medeniyetin ta kendisidir demek ihtiyacn duymutur. Edebiyat eserleri, iinde doduklar toplumun duyu ve dnn, hayat alglay biimlerini, byk tarih dnemlerde ortaya kan sosyal psikolojinin btn ve en ince ayrntlarn kendilerinde yaatrlar.

ANADOLU NVERSTES

EDEBYAT VE TOPLUM

25

Bu bakmdan sz gelii mimar yaplar, bir sre sonra d artlarn etkisiyle ypranp yok olduklar hlde, edebiyat eserleri yazldklar gnn canll iindedirler. Yani mahiyetleri deimez. Dolaysyla bir milletin madd ve manev dnyasn kefetmenin en kolay yolu edebiyat eserlerinden geer. Sosyal tarihiler, kltr ve din tarihileri, ksaca konusu insan olan bilimlerin aratrmaclar, kendileri asndan yararl olabilecek pek ok malzemeyi edebiyat eserlerinde bulabilirler. Edebiyatn bu zelliini, roman trnde vurgulayan Fransz romancs Stendhal roman yol boyunca gezdirilen bir ayna olarak grr. Trk edebiyatnda da, edebiyatn bu erevede alglanmasnn rneklerine Ahmet Mithat, Hseyin Rahmi Grpnar gibi daha pek ok romancda rastlanabilir. Elbette burada unutulmamas gereken bir husus vardr. Edebiyattan edineceimiz bilgi, bilimsel bilgi olmamakla birlikte, bilim d da deildir. Bir edebiyat eseriyle, iindeki doru ya da yanllar grmek, baka bir ifade ile bilimsel bilgi edinmek iin ilgilenmeyiz. Eer byle olsayd, renilmek istenen bilgi ok daha kolay ve kesinlik ifade eden bir biimde bilginin ait olduu bilim dalndan renilebilirdi. Mill Mcadeleyi konu alan bir roman, bu mcadelenin nesnel ller erevesindeki ynlerini romanda bulmak amacyla okumayz. Gerekte bu, romann deil, tarihin grevidir. Geri roman buna benzer bir konuda, nesnelliin tersyz edildii bir grntyle de karmza kmaz. skeletini u ya da bu ekilde Mill Mcadelenin oluturduu byle bir romandan beklentimiz, bir milletin lm kalm sorunu demek olan tarihsel mcadelesindeki mcadele azminin, bireysel ve toplumsal duyarlklarn, hznlerin yansmalarn ortaya koymaktr. Yani eser bize somut olaylarn iindeki insann insan ynn gsterir. Tarih bunun bilgisini veremez. Demek ki edebiyatn insana sunduu bilgi, yaantya dnm olarak ve iinde karmak bir yapy barndrarak karmza kar. te edebiyatn bu temel zellii dikkate alnmak kaydyla, edebiyat eserleri, bir toplumun gemiteki durumunun bilinmesinden baka, geleceine ait sonulara varmak bakmndan da btn sosyal bilimcilerce yararl belgeler olarak kullanlabilir.

4. Sosyolojik Bak Asnn rn Olarak Edebiyat

Edebiyatn, kendine zg deerlere ve yapya sahip bir toplumda var olmas, edebiyat aratrmalarnda yeni bir bak asnn ortaya kmasn salamtr. Bu, edebiyat hayat ve rnlerini sosyolojinin verilerine gre deerlendirmeyi amalayan sosyolojik yaklamdr. Bu anlaya gre bir edebiyat eseri, toplumsal koullarn rn olan bir belgedir. yleyse edeb ahsiyetin, edeb eserin kendisinin ve edebiyat ortamnn toplumsal yap asndan dikkate alnmas gerekir. Ancak bu sayede, edebiyat toplum ilikileri salkl olarak kavranabilir. Birok isimden sz edilebilirse de, sosyolojik anlayn en nemli kuramcs ngiliz Edebiyat Tarihi (1858)nin yazar Fransz Hippolyte Taine (1828-1893)dir. Taine'e gre, bir milletin edebiyat faktrn etkisinde geliir ve biimlenir. Bunlar rk, evre ve andr. Grld zere, Tainenin kuramnn esasn oluturan kavramlar da sosyolojik niteliklidir. Irk,Tainenin anlaynda bir milletin bireylerinde
AIKRETM FAKLTES

26

EDEBYAT VE TOPLUM

ve sonuta toplumda ortak olan zelliklerdir. Bunlar toplumlara gre deiir. yleyse bir duyu ve dn sanat olan edebiyat, ortaya kt milletin rk zellikleri dikkate alnmadan doru olarak kavranamaz. evre, edebiyat eserini hazrlayan fiziksel ve sosyal ortamdr. Toplumun coraf konumundan sosyal koullarna varncaya kadar birok ge bu kavram iinde yer alr. An ise edeb eseri meydana getiren tarihsel zemindir. Sosyolojik yaklamn, edebiyat edebiyat d etkenlerin etkisinde yorumlamaya alt phesizdir. Ancak kimi durumlarda bir edebiyat eserinin kavranmas, kendi dndaki bilgilerin kullanlmasn da gerektirebilir. Byle bir aba iinde olmas, sosyolojik bak asn deerli yapan ynlerinden biridir. Bir yntem olarak edebiyat hayat ve olaylarnn sosyolojik bak asyla aklanmaya balanmasndan sonra, bir kavramdan ok sz edilmeye baland: Toplumculuk. Kavramn, Marksist eletiride zellikle kullanlmas, bir edebiyatn toplumcu oluu ile Marksizmi zdeletiren anlaylarna ortaya kmasn yol at. Oysa topluma yn vermede edebiyat ara seen her hareket, ideolojisi ne olursa olsun, toplumcu bir yneli iindedir. Dnya grlerindeki farklla ramen, Trk edebiyatnn iki nemli temsilcisi Tevfik Fikret (1867-1915)le Mehmet Akif (1873-1936) 'in de asl hedefi toplumdur. Dolaysyla toplumun sorunlaryla ilgilenme, herhangi bir ideolojinin tekelinde deildir. Kald ki bugn edebiyat anlaymzn geldii noktada, edebiyatta neyin anlatld kadar, nasl anlatldnn nem kazand bir estetik bilin daha belirleyici bir rol oynamaktadr. Mehmet Akif'in aadaki iirini inceleyerek, airin toplumu hedef alp almadn belirlemeye alnz. Seyfi Baba Geen akam eve geldim. Dediler: Seyfi Baba Hastalanm, yatyormu. Nesi varm acaba? Bilmeyiz, olu haber verdi geerken bu sabah. Keke ben evde olaydm... esef ettim, vah vah! Bir fener yok mu, verin... Nerde sopam? Kz, abuk ol... Gecikirsem kalrm beklemeyin... Zir yol Hem uzun, hem de bataktr... Daha a'l, kalnz: Teyzeniz geldi, bu akam deiliz biz yalnz. Sopa sa elde, krk caml fener sol elde; Boanan yamur iliklerde, amur t belde. Hani oktan gmlen kaldrmn, hortlayarak, "Gel!" diyen talar kurtarmasa, insan batacak. Saksaanlar gibi sektike birinden birine, Bouyordum mteveffy btn ferine. Sormayn derdimi, bitmez mi o talar giderek, Dt artk bize gllerde pek l yzmek! Yakamozlar saarak her tarafndan fenerim,
ANADOLU NVERSTES

EDEBYAT VE TOPLUM

27

ifte sandal, yzyordu; o yzer, ben yzerim! ok mu yzdk, bilemem, topra bulduk neyse; Fenerim balad etrfn tek tk hisse. Vk ben de yoruldum, o fakat pek yorgun... Bakyordum daha mahmurluu stnde onun: Gh olur, kr gibi arpar svasz bir duvara; Gh olur, mrde ut der bir mezara; Gh bir sakf kk hnenin altnda koar; Gh bir ma'bed-i fersdenin stnden aar; Vakt olur pek sapa yerlerde, bakarsn, dolar; Sonra en korkulu ehsa ekinmez satar; Gecenin stre-i yeldsn ekmi uryn, Sokulup bir saan altna gy uyuyan Hnuman yoksulu binlerce sefln- beer; Sesi dinmi yuvalar, hke serilmi evler; Kocasndan boanan bir sr b-re kar; O kopan rbtann darmadan yavrular; Zulmetin, yer yer, iinden kabaran mezbeleler: Evi srtnda, sokaklarda gezen ileler! Gece reh-zen, sabh olmaz m bakarsn, sil! Serser, der-be-der, vre, harm, kaatil... Byle ka manzara grdyse bizim kr kandil Bana gstermeli bir kerre... Niin? Belli deil! Ya o b-re de rahmet suyu n eyleyerek Hatm-i enfs edivermez mi hemen "cz!" diyerek; O zaman smiann, lmisenin sevkyle Yryen krlere dndm, o ne dehetti hele! Sopam artk bana hem gz, hem ayak, hem eldi... Ne yalan syleyeyim kalbime hayet geldi. Hele y Rabb kr, kardan tne fener Geiyor... Sapmayarak doru yrrlerse eer, Giderim arkalarndan... Yolu buldum zten. Yolu buldum, diyorum, gelmi iken hl ben! te karmda bizim yr- kadmin yurdu. Bakalm var m k? Yoksa muhakkak uyudu. Kapnn orta yerinden ucu denekli bir ip Sarktlm olacak, bir onu bulsam da ekip Aversem... yi amm kap zten aralk... Gaalib bir kan olmu... Neme lzm, artk Girerim ben, diyerek kendimi attm ieri; Ayamdan karp lstii getim ileri. Saa dndm, azck gitmeden be basamak ..... Mehmet Akif
AIKRETM FAKLTES

28

EDEBYAT VE TOPLUM

5. Edebiyat ve Sosyal Tabakalama

Sosyal tabakalama ile edebiyat arasndaki ilikiler de, edebiyatla toplumu birlikte deerlendirmenin sonucu ortaya kan bir baka sorundur. Bilinen bir gerektir ki, her toplum farkl kltr kesitlerinden oluur ve bunlarn kendilerine gre zevkleri vardr. Edebiyattaki farkl duyu ve dn biimleri, bu sosyal tabakalamann edebiyat hayatna olaan bir yansmasdr. Her kltr, hayat kendi kavray gcne gre alglar ve ifade eder. Byle olunca bir toplumda deiik edebiyat topluluk ve anlaylaryla buna bal bir edebiyat beenisinin olumas tabidir.

6. Trk Edebiyatnda Toplum Sorunlar

Trk edebiyatnn Tanzimatla balayan yenileme dneminden balayarak, toplumu ilgilendiren pek ok sorun edebiyatta yer almtr. Batllama srecinin etkisiyle edebiyatn muhtevas deiime uram, roman ve tiyatro gibi trlerde o gne kadar ilenmeyen konular edebiyata girmitir. Yeni bir edeb tr olmasna ramen, daha ilk rneklerinde sosyal yapya ait birok sorunun romanda ele alnd grlr. Bunlar arasnda batllamann toplum hayatndaki etkileri, kadnn toplumdaki konumu, klelik byk bir yer tutar. Ahmet Mithat (1844-1913) neredeyse edebiyat ve zellikle roman, toplumun eitilmesi ve ilerlemesinde ara olarak kullanr. Hseyin Rahmi Grpnar (1864- 1944)n eserleri, tam anlamyla dneminin sosyal belgeleri durumundadr. Onun yk ve romanlarnda eitli inanlar, konumalar, gelenek ve grenekleri, yaaylar ile stanbul halknn deiik kesimlerini buluruz. Ecir ve Sabr "ocuun cenazesi evden karlrken, validesi Behiye Hanm: Ah yavrum Cemal'im... Anan, baban brakp da nerelere gidiyorsun?,.. Yrek paralayan feryad ile avaz kabildii kadar bard. Istrap verici aksi duvarlara tesir eden bu feryatlar, ana kalbinde ra gibi tututu, ama o ayrlk yarasna re olamad. uursuz bir iddetle etrafna saldrarak bir cam krd; haykrmaktan sesi ksld. Nihayet yere dt, bayld. ..... O inlemeleri arasnda diyordu ki:
ANADOLU NVERSTES

EDEBYAT VE TOPLUM

29

Vah Cemal'im!... Ah yavrum, bu sene byk tvbenin on sekizine kadar yaasayd, beini bitirip altsna basacakt... Ne oldu bilmem ki? Kimlerin nazar dedi? lhi gzleri ksn... Yavrucam bir haftalna urad... Bir ate, bir nbet, hekim, il... Hoca nefes deyinceye kadar a dostlar, utu elimizden gitti. Ah Cennet kuu yavrum, Allah bana ayn etti. Benim iin apikre (aka) dodu. Ama ben dedim. Mektebe balad gn bana elmaslar taktm, gsne al baladm. Ne yarat, ne gzelleti. Hanm... O hu gibi gzler, kvr kvr kirpikler... Pembe pembe, ebru ebru yanaklar... O gn yavrumu pp koklamaa doyamadm. (ki tarafna sallanarak) te o zaman dedim, bu olan bu gzelliiyle, bu aklyle yaamaz dedim. Yavrumu o ssyle, o nyle min gn paytonun iinde grenler, hep maallah dediler. u yukardaki odada hocann nne diz kt vakit, rabbiyesiri ezberinden su gibi yanlsz okudu idi... Komulardan biri: Sus karde o ocuk deildi, artk bireydi. Byyeydi aklda Efltun'u geecekti. te yle aklllar yaamaz ki.. Hani bir gn elmasm, aklna geliyor mu? Basma deitirmek iin arya gitti idik. O yavrucaz da beraberdi. Biz bir trl dkkn bulamadk, canna bin rahmet... Rahmet ne ya, o zaten Cennet kuu; makamna giti bile.. Cemal'im basmac Rum'u grnce bizden evvel ite anne bu! demedi miydi? Dier bir kadn: Akllyd akllyd.. a yok hanm, ok akllyd. Aklmdan hi kmaz. Ben bir gn evin kaps nnde kfeciden alfasulyas alyordum; herife eyrek bozdurdum. Nasl oldu bilmem, hesab kartrdk. Galiba ben heriften yetmi para istiyordum. O bana doksan para veriyordu. Ayol hile etme. Benim senden alacam yetmi para, bana niin doksan para veriyorsun? diye haykrdm. Fasulyeci de: A hamm, hi akln yok mu? Yetmi para ile doksan parann hangisi fazla? dedi. Benim de zihnim kart; dorusunu birdenbire bulup karamadm. O aralk kapnn nnden yavrum, ah Cemal'im... (alt yedi kadn hep bir azdan ah Cemal'im) geiyordu. Yavrumu ardm. Olum u herif beni aldatacak. Yetmi para ile doksan parann hangisi byktr? dedim. O kck gzlerini yzme dikti, biraz dnd. Yetmi para byktr. cevabn verdi. Sonra ben de: Ben biliyorum zhir, u ocuk olmasa beni aldatacaksn! azaryle adam savdm. En yksek ses, zavall ocuun annesine ait olmak zere, komu hanmlarn inceli kalnl alama sesleri bir saat kadar byle Ceml'in iyilikleri saylp dklerek devam etti. Feryatlar edildi. Biraz seslere hafiflik, gzyalarna durgunluk gelmek zere iken, be alt yandaki ocuunu elinden tutmu bir komu hanm daha ortaya kt. Odaya girer girmez, orada bulunanlardan bir kadn yeni gelene, elindeki ocuu iaret ederek: Ayol, Mehmed'i niin getirdin? O, Cemal ile krkl deil miydi? imdi Behiye Hanm grecek, meraklanacak, yine feryad ayyuka kacak. Zavall kadn biraz susar gibi olduydu.

AIKRETM FAKLTES

30

EDEBYAT VE TOPLUM

Yeni gelen kadn: Ne yapaym karde, kime brakym? Evde kimse yok ki... Bizimki (eliyle cenazeyi iaret ederek) oraya gitti. Kaynanam evde ama... O artk insandan saylmyor ki... Yerinden kalkamyor. Sahi midir, yoksa inadna m yapar? Bilmem ki... Yine bu gece ne dek kald, ne yorgan... Bama geleni anlatsam, krk yl bitmez.. teden Behiye Hanm, Mehmet'i grerek, validesinin elinden ekip alr. Barna bastrarak yine st perdeden: Ah yavrum Cemal'im!.. Bununla krklyd.. ocuu per. Btn analk acs kuvvete dnerek kollarna yaylm gibi Behiye, bara bara Mehmet'i gs zerinde sktrnca neye uradn bilemeyen aresiz ocuun btn kan yzne kar. Gzleri fincan gibi byr. Behiye Hanmn, Ah Cemal'im!. mitsiz feryadna, kucandaki Mehmet'in sktrmann iddetinden: Aman anne ben de lyorum! hakl feryad karr. Behiye yine mateminin boyunu uzatr, baylmak derecelerine gelir. O aralk ne yaptn bilmez bir hlde, kucandaki Mehmet'i boha gibi kaldrp karya frlatarak: Benimki benden gitti. Besleyemedim ld. Allah'n emri byle imi ne yapaym? Ellerinki yaasn. Vallahi haset etmem, gle gle byt karde.. Mehmet frlatnca, ban mindere arpar. Kadnn matemli sktrmasndan kurtulduu iin ocukcaz, artk sevincinden kafasnn acsn hissetmeyerek validesine sokulup sorar: Anne, Behiye Hanma ne oldu byle? Validesi usulcack kulana: Cemal ld de.. Cemal ld m? ldyse, nereye gtrdler? Sus canm, mezarla gtrdler. E, orada ne yapacaklar. imdi azn koparrm. Mezarlkta ly ne yaparlar? Gmerler...

Mehmet bir alama tutturarak: Anne ben lrsem beni gmmesinler, istemem istemem... ..... Dier bir kadn: A hanm!.. Dokunmaynz alasn, alamak iyidir. inin zehri akar. Naciye'm ld vakit ben tkandm, bir trl alayamadm da, sonra Hut da gibi karnm iti. O zaman bizimki Halla Hoca'ya gsterdi. Gzlerinin zehri karnna akm dedi. Aa!. Validedir, can yanyor. imdi O'nun yrei ra gibi parlar yle.. Aa, lkrd m bu? Bar karde, bar.. inin zehri boansn; sonra ktkler gibi iersin.
ANADOLU NVERSTES

EDEBYAT VE TOPLUM

31

Dier bir kadn: A hanm! Alama d verme yle.. lye alamak gnahtr. Bunun kitapta yeri var. Sen Kzlta'ta Gmselvi'nin vizini dinlemedin mi? ..... aresiz ekure Hanm ne yapt, nasl hareket ettiyse, kzn bu ecir ve sabr clarn basal derdinden kurtaramad. Behiye'nin her gn ayla bayla hli gittike ktleti. Nihayet ocuun vefatndan bir buuk ay kadar sonra evden bir ikinci tabut daha kt ki, bu da ecir ve sabrn yavrucann mezarnn yannda aramaya giden, daha dorusu tziyetilerin (basal dileyenlerin) alata alata ldrdkleri tahilsiz valide Behiye idi. Cenaze evden kar kmaz, ekure Hanm odunlua iner. Kznn vefatndan dolay kendine en evvel ecir ve sabra gelecek en hatrl dostuna, acsna sabrolunmaz bir yara amak iin boylu boslu bir mee sopas seer. Hani senin Behiye'n! Anasn, kocasn brakp da nerelere gitti? Ah kara toprak neler alyor? Zavall ekure!.. Ne talihsiz ban varm! Dayanlacak ey deil... Allah sana sabrlar versin! Ala, ala, iinin zehri aksn! Tziyet (basal) feryd ile kapdan ieri girenlerin bana, gzne indirerek birkan arca yaralar. Torununun, daha sonra kznn kaybnn verdii byk zntyle ekure Hanmn cinnet getirdiine hkmolunur. Ertesi gn mahallece lzm gelen ilmhaber (resm yaz) hazrlanr ve ldrdna karar verilen zavall kadn, akl hastahanesine gnderilir. ekure Hanm'n intikam darbesinden tadacak kadar erken davranmaa muvaffak olamayarak uzaklardan gelen tziyetiler, o evde Allah ecir ve sabr versin diyecek, uzun uzadya alatacak kimse bulamadklarndan, ok zlrler. Mahzun bir ekilde dnerler. Henz Behiye'nin vefatn iitemeyerek, hl m hl Cemal'in ecri sabr iin gelenler vard. Bunlardan Behiye'nin vefatn ekure'nin felketini haber alanlar: Vah vah! Behiye lm, anas da acdan tmarhaneye gitmi, acaba evde baka kimse yok mu? Bri aileden birini bulup da, Mevl ecir sabr versin! diyeydik. Yolunda zntsn dile getirenler de ok oldu. Hl tziyetilerin arkas kesilmediini zavall ekure Hanm tmarhaneden duyarak, fkesinin iddetiyle sonradan sahiden ldrd. Bunu da kimse amad. Herkes hatuna hak verdi.

Hseyin Rahmi Grpnar

AIKRETM FAKLTES

32

EDEBYAT VE TOPLUM

Halide Edip Advar (1884-1964), mer Seyfettin (1884-1920) Refik Halit Karay (1888-1965), Yakup Kadri Karaosmanolu (1889-1974), Reat Nuri Gntekin (1889-1965), Peyami Safa (1899-1961), Tark Bura (1918-1994), Kemal Tahir (19101973) ve daha birok romancnn eserleri, Trk sosyal hayatnn eitli dnemlerdeki sorunlarnn saysz rnekleriyle doludur. Mill Mcadele romanlar ile ky ve kyly ilgilendiren birok problemin ele alnd ve zellikle 1950den sonra byk gelime gsteren ky romanlarn bu erevede dnebiliriz. Edebiyatn sosyal boyutunun iirdeki tipik temsilcisi Tevfik Fikretle Mehmet Akiftir. Sosyal hayatmza ait ok deiik sorunlarn her trl grntsyle onlarn iirinde karlamak mmkndr. Sosyal problemleri kavray ve ifade edite, farkl bir eilim iinde olmalarna ramen, edebiyat yoluyla topluma eki dzen verme noktasnda birleirler. Daha sonraki edeb dnemlerde, iirdeki sosyal yneliler ok daha estetik bir dzey kazanm olarak bu iki airin izlerini tarlar.

zet
Edebiyat bir kltr gesidir. inde doduu toplumun kltr ve sosyal yapsndan hem etkilenir, hem de bu yapy etkiler. Estetik bir aba olmakla birlikte, edebiyatn sosyal yarar salamadaki yeri gz ard edilemez. Bu nedenle Trk ve dnya edebiyatnda, sosyal sorunlar edebiyatn temel problemi olarak grm birok yazar, air ve edeb hareket olmutur. rnek olarak, Fransz romanclar Paul Bourget, Stendal; Trk roman yazarlar Ahmet Mithat, Hseyin R. Grpnar ve Tevfik Fikret, Mehmet A. Ersoy gibi airler saylabilir. Bu anlaytaki yazar ve airlerce yazlm edebiyat eserleri de sz konusu toplum iin sosyal bilimcilere kaynak oluturabilir.

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn yantlarn verilen seenekler arasndan bulunuz. 1. Aadakilerden en doru olan seenek hangisidir? A. Edebiyat bilimlerle ortak alr. B. Bilimlerle edebiyatn konusu ortaktr. C. Edebiyat toplumu etkiler. D. Edebiyat tarihinin aratrma alan tarihin konulardr. E. Edebiyat hem toplumu etkiler, hem toplumdan etkilenir. Aadaki grlerin hangisi yanltr.? A. Edebiyat bir kltr gesidir. B. Toplumsal ve kltrel deerler edebiyat aracl ile gelecek nesillere aktarlr. C. Edebiyat sosyal bilinci canl tutar. D. Edebiyat kltrler arasnda kpr grevi grebilir. E. Hibiri.

2.

ANADOLU NVERSTES

EDEBYAT VE TOPLUM

33

3.

Aadakilerden hangisi edebiyatn hizmetini medeniyetin hizmeti ile e deer grmtr? A. Aristo B. Taine C. Poul Bourget D. Stendhal E. Namk Kemal Sosyolojik bak asnda aadakilerden hangisi nemli deildir A. Eserin doduu ortam B. evre C. Irk D. Toplumsal yap E. Bireyin psikolojik zellikleri Taine gre evre aadakilerden hangisini ifade etmez? A. klim B. Corafya artlar C. Fiziksel yap D. Sosyal ortam E. Yaamaya deer bulunan yer.

4.

5.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Escarpit, Robert (ev. Ali Trkay Yazc), Edebiyat Sosyolojisi, Remzi Kitabevi, stanbul, (Tarihsiz). Hazar, Paul (ev. Erol Gngr), Bat Dncesindeki Byk Deime, Tur Yaynlar, stanbul, 1981. Kaplan, Ramazan, Cumhuriyet Dnemi Trk Romannda Ky, Aka Yaynlar, Ankara, 1997. Karpat, Kemal, ada Trk Edebiyatnda Sosyal Konular, Varlk Yaynlar, stanbul, 1971. Okay, Orhan, Sanat ve Edebiyat Yazlar, Dergh Yaynlar, stanbul, 1990.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. E 2. E 3. C 4. E 5. E

AIKRETM FAKLTES