T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINLARI NO: 1071 AIKRETM FAKLTES YAYINLARI NO: 592

TRKE RETMENL

Edebiyat Bilgi ve Kuramlar

Yazarlar:

Do. Dr. Ramazan KAPLAN Yard. Do. Dr. Canan LER Yard. Do. Dr. Ali ZTRK
Editr:

Yard. Do. Dr. Zeliha GNE

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. "Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 1998 by Anadolu University

All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Tasarm: Yard.Do.Dr. Kazm SEZGN

ISBN 975 - 492 - 827 - 4

Balarken
Deerli retmenler, Edeb metin, metin incelemesi, akmlar, edeb trler, iir ve dzyaz trleri, l ve uyak eitleri alanmzn temel bilgileridir. te elinizdeki kitapta bu bilgileri bulacaksnz. Kitap hazrlanrken, yalnzca retmenin dersinde kullanaca kadar bilgi verme dncesinden hareket edilmedi. Tersine, konu yeterince ak bir biimde anlalabilsin isteiyle, niteler genie tutuldu. zellikle "iir Bilgisi", "Edeb Sanatlar" gibi nitelerin bu konuda size iyi birer kaynak oluturmas dnld. Fakat yine de istediimiz kadar geni olmad. nk ders kitab olmak gibi bir snrmz vard. Ancak, daha ayrntl bilgi isteyen, nitelerin sonunda verilen kaynaklardan yararlanabilir. Kitaptaki konular, adndan da anlalaca gibi kuramsal bilgilere dayanmaktadr. Bu belki kimileriniz iin skc bir durum. Ancak alanla ilgili temel bilgi ve kuramlar renmeniz gerekiyor. Ayrca verilen bilgileri bol ve ilginizi ekeceini umduumuz rneklerle desteklemeye altk. Dersimizde baarl olmanzda, alma nerilerine uymanzn ok yarar olacan dnyorum. nitelerin iinde koyu ya da italik yazlm blmler, uygulama sorular bulunmaktadr. Bunlar konularn zn daha kolay kavramanz salayacaktr. Verilen rnekleri dikkatlice incelemeniz ise bilgilerinizi pekitirecektir.

Hepinize baarlar dilerim.

Yard. Do. Dr. Zeliha GNE Editr

Edebiyatn Tanm, Edebiyat Terimleri

Yazar Do. Dr. Ramazan KAPLAN

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Edebiyatn tanm ve konusu hakknda yeni bilgiler edinecek, Edebiyat baka alanlardan ayran zellikleri kavrayacak, Dilin edebiyattaki nemini renecek, Edebiyat terimlerini tanyarak, edebiyata ilikin konularda salkl deerlendirmeler yapabileceksiniz.

indekiler
Giri Edebiyatn Tanm Edebiyat Terimleri zet Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 3 3 6 18 19 19

alma nerileri
niteyi okuduktan sonra, edebiyat baka alanlarla karlatrarak, benzeyen ve ayrlan zelliklerini bulunuz. Okuduunuz bir edeb eserin konusunu, temasn ve ana dncesini belirlemeye alnz.

ANADOLU NVERSTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

1. Giri
nsanolu, duygu ve dncelerini anlatmak iin deiik yollar bulmutur. Mzik, resim, mimarlk gibi. Gzel sanatlarn bir kolu olan edebiyat da bunlardan biridir. Her gzel sanat dal kendi yaps ve amacna uygun bir anlatm arac kullanr. Edebiyatn anlatm arac dildir. Ancak, ortak dilin, edebiyat eserlerindeki nitelii farllk gsterir. Edebiyat dili dediimiz bu farkllk, bir milletin dil ve edebiyatnn zengin olmasn salar.

2. Edebiyatn Tanm
Edebiyat, Arapa edeb szcnden yaplm ve Trk Edebiyatnda Tanzimattan sonra kullanlmaya balanm bir szcktr. Bundan nceki dnemlerde edebiyat kavramyla ilgi olmak zere ilm-i edeb, iir ve ina gibi terimler kullanlyordu. lm-i edeb'le szn daha zarif ve gzel sylenmesinin yollarn reten kurallar amalanrken, iir ve ina'dan edebiyatn nazm ve nesir dzeninde yazlm eserleri anlalyordu. Edebiyat szcnn gnmzdeki anlam ile ilk defa inasi (18261871) ve Namk Kemal (1840-1888)in yazlarnda karlalr. Edebiyat szc, Franszca littrature szcnn karl olarak dnlmtr. Bu szck ise Ltince kkenlidir ve harf anlamndaki littera kknden tretilmi litteratura'dan gelmektedir. Litteratura, Ltincede alfabe, yaz, bilim, gramer ve filoloji anlamlarn iermektedir. Franszcada littrature ise edebiyat'tan baka, edebiyat rnleri ve edebiyat aratrmalaryla ilgili baz kavramlarla birlikte, kltr ve yazarlk karlnda da kullanlmaktadr. Batda littrature szck kullanmnda olduu gibi, Trk dnce ve kltr hayatnn eitli alanlarnda da edebiyat terimi, yaygn anlam dnda kullanlabilmektedir. Szck tp, hukuk, mzik edebiyat biiminde kullanldnda, bir bilim ya da sanat dalnn konular zerine yazlm yaz ve eserleri ifade eder. Bir milletin, bir a veya dnemin edebiyatnn ya da edeb akmlarn etkisiyle ortaya kan oluumlarn adlandrlmasnda da edebiyat szcne yer verildii grlr. Trk edebiyat, XX. yzyl edebiyat, Divan edebiyat, klsik edebiyat vb. Edebiyat kavramna kaynaklk eden edeb szc, slmiyetten nceki dnemlerde davet, zellikle yemee davet anlam tamaktadr. Cmertliin Arap toplumunda stn bir erdem saylmas, szcn zamanla fazilete davet anlamn kazanmasna yol amtr. yi terbiye, naziklik, usluluk, zariflik gibi anlamlar da szcn bu erevede dnlebilecek ve ahlk bak asnn rn olan karlklardr. Son zamanlarda edebiyat yerine yazn szcnn kullanld da grlmektedir.

AIKRETM FAKLTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

Trk edebiyatnda edebiyat szc kullanlmaya balandktan sonra da, edebiyat kavram, varlk nedeni olan edeb'in anlam erevesi dnda genellikle dnlmemitir. Ondan sz eden pek ok sanat ve dnce adam, edebiyatn bireyi, dolaysyla toplumu eitme ve yeniden biimlendirmedeki rolne dikkat ekmilerdir. O kadar ki, sz gelii, Tanzimat dnemi yazar ve airlerinde olduu gibi edebiyat, bireyi ve toplumu eiterek deitirmenin en etkili aralarndan biri olarak grlmtr. Bilimlerin bamsz disiplinler hline gelme srelerine bal olarak, uzun bir sre edebiyat d metinlerle edeb metinler i ie olagelmilerdir. Bu birliktelik neredeyse 18. yy. balarna kadar devam etmitir. Yunan edebiyat tarihlerinde matematikilerin yer almas, edeb metinlerle felsef metinlerin yan yana bulunmas, 18. yzyl ncesinde yadrganacak bir durum deildi.

Edebiyatta dilin nemi nedir? Bilimlerdeki gelimeler, doal olarak her bilimin snrlarnn ve ura konularnn ayrlmas sonucunu dourmutur. Bu sre, gerekte teden beri edebiyatn sahip olduu temel niteliklerin, hem baka bilimler karsnda hem de kendi iinde daha iyi anlalmasna yardm etmitir. nsanla ilgili trl dnce ve olgularn yalnzca aktarlmas noktasnda kalan abalar, gerek edebiyatn varl iin yeterli deildi. nk, insan bir biimde ilgilendiren bir konunun edebiyattan baka sosyoloji, hukuk, psikoloji gibi daha birok alanda da ele alnmas mmknd. yleyse edebiyatn, bu alanlardan farkl bir yn olmalyd. Onun temel nitelii, baka alanlarca da ortaklaa ilenebilecek bir konuyu onlarn sahip olmad, bir bakma olmamas gereken bir dilin szgecinden geirerek sunmasdr. Demek oluyor ki, edebiyatn temel belirleyicisi dildir. Daha ak bir syleyile, dilin edebiyata zg kullanldr. Buradan hareketle, her bilim ve sanat dalnn, kendi biim ve zne uygun bir dilinin olduu sonucuna varrz. Matematik dili, felsefe dili, tp dili, resim dili gibi. Edebiyat, baka alanlardan farkl yapan dilin edebiyata katksn kavrayabilmek iin, edebiyatla bilimler arasnda kk bir karlatrma yaplabilir. Bilimler, somut gerein peindedir ve kendi dillerinin sembolleri olmasna ramen, genellikle sembolik olmayan bir dil kullanrlar. Bu dil, bilimsel verilerin hi olmazsa ayn alann bilim adamlarnca, aa yukar ayn biimde anlalmasna yardm eder. Oysa edebiyat metinlerinde kullanlan dil, insanda heyecan , coku ve estetik bir haz meydana getirme amacndadr. Bylece edebiyat eserlerinde, geree bal kalmak deil, edebiyat trlerine gre deien oranlarda adeta gerei yeniden retmek sz konusu olur. Gerek edebiyat rnleri de, gerein bu yeniden retim aamasnda ortaya karlar. Artk bu noktada , bilimsel anlamdaki nesnel gereklikten deil, edebiyata zg edeb gereklikten sz edilebilir. Demek oluyor ki, bilimlerde, geree bal kalan bir dil bilimsel abay deerli yaparken; edebiyatta, gerei sanatkrn alglama biimine gre aktaran bir dil, edebiyatn temel niteliini oluturuyor. Bu nedenle, edebiyat metinlerinde bir konunun, yalnzca bir problem olarak edebiyat metnine tanm olmas yeterli deildir.

ANADOLU NVERSTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

Dil, edebiyatta belirleyici bir ge olduuna gre, dili l alarak edebiyatn tanmn yapabiliriz: Edebiyat, bir duygunun, bir dncenin, bireysel ya da evrensel plnda bir olgunun, ksaca insann kendisi ve evresiyle ilgili olabilecek her eyin, insanda heyecan ve gzellik duygusu uyandracak nitelikteki bir dil yardmyla, szl ve yazl olarak ortaya konulmasdr. Bu durumda dil, edebiyatn bir malzemesi deil, edebiyata malzeme konumundaki her trl konunun en ileri derecede ilenmesini salayan etkili bir anlatm aracdr. Edebiyatn konusu snrl mdr? Bir bilim dalna konu olabilen eyler snrl olduu hlde, edebiyatn konusu snrszdr. Bir yazar veya airin anlatmaya deer bulduu her ey edebiyata konu olabilir. Byle olmakla birlikte, edebiyatn ayn zamanda kltr gelerinden biri olmas, her toplumda edebiyatn konumunun gzden geirilmesini gerektirmitir. Edebiyatn ilevini sorgulamak, onun ieriini dikkate almak demektir. Aristo (Aristoteles, M..384-332)dan beri, edebiyat eserlerinin konularyla insanolunun edebiyat eserlerinden beklentileri arasnda uyumsuzluklar sregelmitir. Aristo Poetikasnda soylu ve yce konular iledikleri iin trajedi yazarlarn yceltirken, komedi yazarlarn yermitir. Edebiyat metni, estetik bir yarat olarak dnldnde, bir edebiyat eserinin, konusu ve konunun ileniiyle okuyucuda estetik bir etki uyandrmas beklenir. Ancak bu, edebiyatn konularn snrlama anlamna gelmez. Usta bir yazar, en olumsuz durum, duygu ve dnceleri anlatrken bile, edebiyat eserinde estetik bir yap oluturabilir. Bir edeb metni, bilimlerden edindiimiz nitelik ve derecede, bilgi edinmek iin okumadmza gre, edebiyat eserinin, dolaysyla edebiyatn bilimlerden farkl bir ilevi olmaldr. Edebiyat rnleri, bir yandan insann aklna, te yandan da ruhuna seslenir. Bylece insann dnce ve ruh plnnda gelimesine katkda bulunur. Her milletin edebiyatnn ierii, o milletin kltr, gelenek, inan ve deer sistemleriyle yakndan ilgilidir. Milletlerin edebiyatlar bunlarn etkisiyle mill bir karakter kazanr. Ancak, btn dnya edebiyatlarnda eitli trler ierisinde ortaklaa ilenen konular da vardr. lm, kskanlk, cimrilik, hrs, ak, cesaret bunlar arasndadr. Btn insanlarda bulunan bu zellikleri konu ederek, sosyal yaayla ilgiAIKRETM FAKLTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

leri lsnde baaryla ileyen eserler, dnya edebiyatnn sekin eserleri olmutur. Goetheden beri bir edebiyat kavram durumuna gelmi olan dnya edebiyat da, ancak milletlerin edebiyatlarnn evrensel plndaki deerleri ve katklaryla hayat bulabilir.

3. Edebiyat Terimleri
Bilimler ya da eitli sanat dallarnda olduu gibi , edebiyatn da terimleri vardr. Bir kavram, terim olarak kullanldnda yeni bir anlam kazanr. Sz gelii tema szcnn psikolojideki karl ile edebiyattaki karl birbirinden farkldr.

Edebiyatn balca terimleri nelerdir? Edeb (yaznsal): Edebiyatla ilgili olan, edebiyata zg nitelikleriyle dikkati eken sz , yaz, her trl etkinlik ya da kavramdr. En genel balamda, bir olgunun edeb saylmas iin edebiyatla ilgili olmas gerekli, fakat yeterli deildir. Bu noktada iki farkl eilimden sz edilebilir. Kimilerine gre edebiyat da bir kltr gesidir. Estetik bir yaratn rn bile olsa, genel ahlkn dnda dnlemez. Kald ki edebiyat szcnn kk anlam da, edebiyat rnlerinde bu niteliin bulunmasn gerektirir. Sanata mdahale edilemeyecei grnde olanlar ise, edebiyata ilikin her trl abay ve rn edeb kabul ederler. Edeb akm (yazn akm): Edebiyat eserlerini biim, konu, duyu, dn ve teknik ynlerden deitiren ya da deitirme iddiasnda olan, yeni bir ynelii ifade eden edeb hareketlerdir. Edeb okul, mektep, r olarak da bilinir. Klsisizm, romantizm, srrealizm, sembolizm vb. dnya edebiyatlarnda etkili olmu birer edeb akmdr. Her edeb akm, belli bir an duyarlnn ve toplumsal koullarnn rndr. Ortaya ktklar toplumun sosyal ve kltrel yapsyla son derece ilikilidirler. Genellikle toplumda egemen olan bir dnce ve kltrel yaplanmann, edebiyatta uygulama alan bulmasn kolaylatrrlar. Felsefe tarihindeki yeni dncelerin kendisine yer bulma konusunda olumu gelenek, edeb akmlar iin de geerlidir. Her edeb akm, kendinden ncekine bir tepki olarak doar. Duyu, dn, estetik yenilik ve teknike gsterdii zgnlk, bir edeb dnmn edeb akm olarak kabul edilmesinin ncelikli artdr. Baz edeb akmlar belirli nclerin abalaryla edebiyat hayatnda yer alrlar. Bu tr klar, genellikle gemii reddeden, mevcut edeb yapnn yetersizliini savunan, gerekletirilmek istenen yeniliklerin erevesini izen grlerin yer ald bir bildiri ile olur. Klsisizm gibi sayl birka rnekte ise an getirdii bir anlay birliktelii, yeni akm hazrlar. Edeb akmlar, gzel sanatlarda grlen deiimlerden etkilendii gibi, ayn zamanda da onlar etkiler.

ANADOLU NVERSTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

Edeb akmlar, varlk nedenleri olan artlarn ortadan kalkmas veya zayflamasyla, glerini yitirirler. nsanln dnce ve beenisini, edeb ihtiyalarn karlayamadklar andan itibaren de son bulurlar. Edeb akmlar tarihi, gerek karsnda sanatkrn taknd tutumun tarihinden ibaret saylabilir. Sanatkr, gerei ya olduu gibi, ona sadk kalarak, ya da tasavvur ettii, yani kendince grmek istedii gibi ondan uzaklaarak ifade eder. te bu alglama ve ifade etmede tutulan farkl yol, bir edeb hareketin yolunu aar. Edeb dil: Her sanat ya da bilim dalnn, kendi amacna uygun zel bir dili vardr. Hukuk dili, tp dili, iktisat dili, mzik dili, edebiyat dili gibi. Bilimlerde bilginin doru aktarlmas esastr ve bu nitelikte bir dil kullanlr. Sanatn hangi kolunda olursa olsun, konu edilen eyin aktarlmas deil, sanatn gereklerine gre ilenmesi nemlidir. Edebiyat da bu ilevini, edeb dil dediimiz dilin imknlarndan yararlanmakla yerine getirir. Edeb dil , konuma dilinden olduu kadar, ortak dnn ifade biimi olan yaz dilinden de farkl bir dildir. Geri konuma dilinde de, sanatsal abann rn saylabilecek ve gerek anlam dnda kullanlan sz birimleriyle karlalr. Fakat bunlar zamanla kalplam olduklarndan, aa yukar hemen herkes tarafndan ayn ekilde anlalr. Oysa edeb dil, yerine ve edeb trlere gre, iinde birtakm srlar barndrr ve kavranmas zel bir aba ister. Edeb dilin karmak ve ok zel kullanmlar iir dilinde grlr. iirde imaj, sembol ve airin kiisel buluu olan ifade biimleriyle olumu bir edeb dil vardr. Adeta iir dili, dil iinde yeni bir dil meydana getirmektir. Bu yzden edeb dilin yksek bir biimi olan iir dilinde bize anlaml gelen birok tasavvur, hayal ve dnce ortak dilin mantk dzeniyle kavranlmaya alldnda, pek fazla bir ey ifade etmez. nk szck iir dilinde, szlk anlamlar dnda yeni grntler kazanm olarak yer alrlar. Dz yaz trlerinde ise konuma dilinin etkilerine ak ve konuma dilinin birok zelliini tayan bir edeb dil hkimdir. Buna ramen dz yaz metinlerinde de yeni duyulara yol aan bir edeb dilin varl her an kendini gsterir. Edeb eserin, mmkn olabildii kadar doru ya da doruya yakn anlalmas, edeb dilin kavranmasyla ilgilidir. Edeb dil, genel ortak dil dnda, ileri bir kltr ortamnn belgesi durumundadr. Edeb dnem: Birbirinden btnyle ayr ve ok farkl nitelikleri olan zaman dilimleridir. Edebiyat hayat, toplumsal hayatn etkilerinden uzak kalamaz. Toplumda yaanan her trl deiim ve yenilik edebiyat da etkiler. Etkilenmenin derece ve nitelikleri, edebiyat hayatnda farkl duyu ve dnlerin domasna neden olur. Bylece, nceki dneme gre birtakm zellikleriyle dikkati eken yeni bir edeb dnem balar.
AIKRETM FAKLTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

Bir milletin edebiyatnda, yeni bir edeb dnemin balamasnda birka faktrn etkisinden sz edilebilir. Kltrel farkllama bunlarn banda gelir. Her kltrel deiim, toplumun baka alanlarnn yan sra, edebiyat hayatnn da yeni bir grn kazanmasna yol aar. Edebiyatn biim ve muhtevasnda deiiklikler kendini gsterir. Tanzimat dneminde (1860-1896) slm kltrnden bat kltrne ynelite Trk edebiyatnn kar karya kald durum, bunun tipik bir rneidir. ok kkl bir gemii olan Trk edebiyat, Trk tarihinin genel izgisine paralel bir deiim sreci yaamt. Trk edebiyatn dnemlere ayrlarak incelenmesi, Trkiyede batl anlamdaki edebiyat tarihiliinin douu ile gereklemi, bunun ncln de Fuat Kprl yapmtr. Bir kltr esi olan dinin, toplumsal hayat belirleyici roln dikkate alarak yaplan dnemletirmeye gre Trk edebiyat balca u byk dneme ayrlr: slmiyetten nceki Trk edebiyat (balangtan XI. yzyla kadar), slm uygarl etkisi altndaki Trk edebiyat (XI. yzyl-XIX. yzyl aras), Bat uygarl etkisi altndaki Trk edebiyat (XIX. yzyldan gnmze kadar).

Bu byk edeb dnemler de kendi ilerinde daha alt blmlere ayrlrlar. Edebiyatn dnemlere ayrlmas, kltrel ve toplumsal artlarn doal bir gerei olmakla birlikte, edebiyat aratrmalarnn daha kk zaman dilimleri iinde yaplmasna imkn verdii iin de aratrmaclarn iini bir lde kolaylatran bir yoldur. Edeb eser: Edebiyatn bir duyguyu, dnceyi, herhangi bir olguyu vb. estetik plnda aktarma zelliine gre, edebiyat trlerinin her eidinde farkl biimlerde meydana getirilen eserlere verilen addr. rnek olarak iir, roman, hikye ve deneme gibi. Edebiyat bilimcileri, tarihileri ve eletirmenlerince, edeb eserin farkl ynlerine iaret eden birok tanm yaplmtr. Bununla birlikte bu tanmlarn, edeb eserin temel nitelikleri konusunda birletikleri grlr. Buna gre, edebiyatn anlatm arac dildir ve onun edebiyat eserlerinde kullanl biimi, eserin edeb bir yap kazanmasnn temel artdr. Ancak, anlattklar ve vard sonularla, insanlk katnda deeri olmayan bir muhtevas bulunan bir eserin de kolay kolay edebliinden sz edilemez. Bu durumda, gerekten edeb saylabilecek eserlerin, insanln dnce ve duygu dnyasn zenginletiren konular, mkemmel bir dil ile ileyerek estetik bir baar kazanan eserler olduu sonucuna varlabilir. Bu tr eserler sayesinde insan ve insanlk, dnce ve duygularyla eitilmenin, gelimenin, ycelmenin imknlarn elde eder. Bunu en ileri dzeyde gerekletirebilen eserlere aheser, baka bir deyile bayapt denir. Edeb eserlerin nemli bir zellii de, hangi trde yazlm olursa olsun, kurmaca yani hayal rn metinler olduudur. Fakat bir eserin hayal rn bir eser olmas, gerekle ilgisiz olmas anlamna gelmez. Ancak bir eserde anlatlanlarn gerekle ilgisi, edeb trlere gre farkllk

ANADOLU NVERSTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

gsterir. Sz gelii, en modern teknikte ilenmi roman rneklerinde bile insan, romanda deien oranlarda hayatn yansmalarn bulmak ister. Oysa masal karsnda byle bir tutumun hi yeri yoktur ve biz masalda anlatlanlar bir baka kavray dzeniyle kabulleniriz. Edeb gerek: Edebiyatn gerei hepimiz tarafndan ayn llerde kavranan gerek deildir. Eer byle olsayd, edeb rnler tekdze eserler olmaktan kurtulamazd. Biz de edebiyatn insan ok boyutlu alglama ve anlatma gcnden yoksun kalrdk. Edeb eserlerin konu edindikleri sorunlar zerinde etkili olan alglama, kavrama ve dnme biimleri edeb gerek olarak kabul edilebilir. Her edeb trn kendine gre bir gerek anlay vardr. Roman, yk gibi edeb trlerde daha ok somut olgularn belirledii bir gereklik yer alr. nk bu trlerin varl, gerek dnya ile olan ilikilerinin younluuna dayanr. Buna ramen, romanla gerek hayat arasndaki iliki, hayatn roman tarafndan kopya edilmesini gerektiren bir iliki deildir. Romanda anlatlanlarn ne kadar gerek hayatta karl bulunursa bulunsun, sonuta romann gerei, yazar tarafndan uydurulan bir gerekliktir. En geni anlamda, edebiyatn gerei ile hayatn gerei, byk oranda benzerlik gsterdikleri durumlarda bile birbirinin ayn deildir. iirin ise ou zaman allagelmi kavrama biimimizi aan ok daha karmak bir gereklik dnyas vardr. Edeb trler gibi, edeb ahsiyetlerin de edeb gerek karsndaki tutumlar birbirinden farkldr. Bu farkllk, air ya da yazarn bireysel zelliklerinden baka, kltrel ve toplumsal koullarn etkisiyle ortaya kar. Bir edeb eseri doru anlayabilmek, ncelikle o eserin gerei anlatma konusundaki tutumunu bilmekle mmkndr. zellikle klsik gereklik anlayndan uzaklam modern edebiyat metinlerinin zmlenmesi, okurun zel dikkat ve birikimini gerektirir. Aksi hlde, gerekte deerli olan, fakat kavramakta glk ektiimiz birok eseri deersiz bulma gibi bir yanla debiliriz. Sanatn btn alanlarnda, yalnzca grdklerini yanstma noktasnda kalan sanat rnleri taklit eserleri olmaktan ileri geemezler. Oysa gerek sanat eserleri, sanatsnn zel yorumuyla biimlenmi ve anlam kazanm eserlerdir. Edebiyat eserleri de varlk nedenleri olan d dnyay yorumlamada gsterdikleri baarya gre deer kazanrlar. Edeb metin: Edeb eserin sahip olmas gereken btn zellikleri tad hlde eser olma hacmine ulamam daha kk aptaki birimlerdir. Bazen bu iki kavAIKRETM FAKLTES

10

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

ramn birbirinin yerine kullanld da grlr. Edeb metinlerin dnce dokusu ve kompozisyonunda gsterilecek zen, edeb eserin btnnn deerli olmasnda temel etkenlerden biridir. Genellikle slpu yazarlarda bir edeb eserin her paras, en kk anlam nitesi olarak nem kazanmtr. Dolaysyla bu tr abann rn olan eserler, gereksiz ayrntlardan arnm salam bir dnce rgs ve kompozisyon anlaynn mkemmel rnekleridir. Bununla birlikte dnya edebiyat evrelerinde gerekten byk hret ve deer kazanm kimi eserlerde, bir anlam birimi olarak ele alndklarnda deersiz ya da kusurlu bulunabilecek metinlere de rastlanr. Ancak bunlar, eserin baarsn ve deerini glgeleyecek oranlarda deildir. Edeb sanat: Dil geleriyle dncenin, air ya da yazar tarafndan bir ekilde kullanlmas ile sz ve dncenin ald yeni biimdir. Edeb eseri daha deerli yapmak iin, dilin sanat tarafndan kullanlnda bavurulan yollar olarak da kabul edilebilir. Dar anlamda ise daha ok iirde karmza kan edeb sanatlar anlalr. Sz ve anlam sanatlar olarak iki gruba ayrlan bu edeb sanatlarn balcalar unlardr: Tebih, istiare, kinaye, tevriye, tenasb, tecahl-i arif, hsn-i talil, mbalaa, tekrir ve telmih. Sanatn temelinde egemen olan nesnelere baka bir biim verme abas, edebiyat eserleri iin de geerlidir. Ancak bu konuda btn yazar veya airler, ayn tutum iinde deillerdir. Bazlar szn hibir ssleme aracna gerek duyulmakszn edebiyat eserinde yer almasndan yana iken, bazlar dilin anlam imknlarn, arm gcn zenginletiren bir uygulamadan yanadrlar. te edeb sanatlar, bu ikinci anlayn sonucu olarak edebiyat eserlerinde yer alrlar. Edeb metinlerin doru anlalma ve yorumlanmas, byk lde, edeb sanat kapsam iinde dnlebilecek her trl abann dikkate alnmasna baldr. nk zengin arml edeb metinlerin gerek anlamlar, bize yansyan grntsnden ok daha derinlerdedir. Edeb ahsiyet: Genel anlamda edebiyatn bir veya birka trndeki eserleriyle tannm kimsedir. Ancak bu, bir yazar ya da airin edeb ahsiyet saylmasnn en az artdr ve yeterli deildir. Daha ileri erevede edeb ahsiyet, adalarndan veya alar boyu ayn trde eser vermi olan kimselerden ayrlan nitelikleriyle dikkati eken kiidir. Bir yazarn gerek bir edeb ahsiyet hline gelmesinde pek ok faktrn rolne yer verilebilir. Zengin bir kltrel dokuya ve toplumsal koullara sahip toplumlarn edeb ahsiyeti besleyen, onun bir deer olarak ortaya kmasn kolaylatran bir ortam hazrladklar dnlebilir. Fakat bu yap ierisinde herkes ayn baarnn sahibi olamadna gre, edeb ahsiyetin gerekleme koullarn daha ileri noktalarda aramaldr.

ANADOLU NVERSTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

11

Bu nedenle edeb ahsiyet, toplumsal ve kltrel yapnn kendisine sunduu malzemeyi kendine zg bir duyarln, bak asnn rn hline getirebilen ayrcalkl insandr. Fuzul, Bak, Nedim, Yahya Kemal, Shakespeare bu anlamda birer edeb ahsiyettir. stn, farkl bir sezi ve ifade etme gc, edeb ahsiyetin en belirgin niteliklerinden biridir. Edeb ahsiyetle eserleri arasndaki ilikiler, edebiyat aratrmaclarnn zaman zaman zerinde durduklar konulardan biri olmutur. Kimileri bu konudaki dikkatlerini snrl tutarken, baz aratrmaclar da edebiyat eserinin, edeb kiiliin bir yansmas olduu grn benimsemilerdir. Nereden baklrsa baklsn, bir edeb eser asgar llerde kendisinin ortaya kmasnda tek pay sahibi olan edeb ahsiyetin damgasn tar. Bu nedenle, yazar veya airin zel hayatna ait birtakm olaylar ve bilgiler eserde yer alm olabilir. Ancak bu konuda ortalama bir yol tutarak edeb eserin aydnlatlmasna almak, edebiyat aratrmalarnn nesnellii bakmndan gereklidir. Kesin belge ya da bilgiye dayanmadan, edeb eserle edeb ahsiyetler arasnda kurulacak balantlar yanltc olabilir. Edeb tr: Edebiyat, bir anlatma sanatdr ve onun bu zellii, edebiyat rnlerinin biimini belirler. Edebiyat eserlerinde sz edilecek duygu, dnce, hayal ve davranlar nesir ve nazm dzeninde olmak zere iki yoldan anlatlabilir. Anlatmaya bal olarak da en genel anlamda, edebiyat trleri nazm ve nesir trleri olarak ikiye ayrlr. Nazm ve nesir dzeninde yazlm edebiyat metinleri konularna, anlatm biimlerine ve tekniklerine gre yeni biimler alrlar ve bunlara edeb tr denilir. iir, roman, yk, tiyatro, deneme, eletiri, an, gnlk, mektup, gezi yazs ve hitabet balca edebiyat trleridir. iir, btn dnya edebiyatlarnn en eski trlerinden biridir ve ok uzun bir sre, edebiyat denildii zaman yalnzca iir anlalmtr. Edebiyatta bylesine kkl bir yer etmi olan iirin epik, lirik, didaktik, pastoral iir gibi alt trleri vardr. Tiyatro trleri de trajedi (tragedya) ve komedi (komedya) olarak ikiye ayrlmaktadr. Her edeb trn, edebiyatn ortak terimleri dnda kulland kendine zg terimleri de vardr. Karakter ya da bak as birer roman veya yk terimidir. Edeb trler, toplumsal artlarn etkisiyle zamanla ya yeni trlere yerini brakr ya da baz deiimlere urarlar. Trajedi, Yunan edebiyatnn lkada en ok eser verilen edebiyat trlerinden biri olduu hlde, gnmz edebiyatlarnda, lkadaki nitelii ile trajedinin varlndan sz edilemez. Bazen de mektup roman, an roman ve gnce roman rneklerinde olduu gibi, herhangi bir edeb trn, baka edeb trlerin biimi ile yazld grlr. Manzum hikye de bu balamda dnlebilir. Edeb zevk : Edebiyatn sahip olmas gereken nitelikleri gz nnde bulundurmak kaydyla, edeb eserleri ve ahsiyetleri deerlendirme, aralarnda seme ve derecelendirme yapabilme yetenei veya olgunluudur.
AIKRETM FAKLTES

12

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

Bu anlamda edeb zevk, zengin bir edeb ve kltrel birikime sahip olmakla elde edilir. Edebi zevkin, toplumlara, farkl kltr evrelerine ve bireylerin deer yarglarna gre deiebilecei sylenebilir. Karakterler (1688) kitabnn yazar La Bruyere (1645-1696), genel kanaatin aksine, zevk kavramnn tartlabilir bir kavram olduu inancndadr. La Bruyerein gr dikkate alnrsa, doada iyilik ya da olgunluk diye bir ey bulunduuna gre sanatta da mkemmellik derecesi vardr. Olgun bir zek bunu sezer; bu stn noktay hissetmeyen ise zevkli saylmaz. yleyse zevklilik ve zevksizlik diye bir ey vardr ve zerinde tartlabilir. Baz dnemlerde ortaya kan veya birtakm oluumlarn artlaryla snrl edeb zevklerden de sz edilebilir. Fakat bunlar, edeb eser ve ahsiyetler zerinde ynlendirici ve eitici bir etkiye sahip deillerdir. Edebiyat bilimi: Edebiyatn kuramsal problemleri ve edebiyat aratrmalarnn deiik alanlaryla ilgilenen bilim dal ya da bu bilim dallarnn genel addr. Terimin kullanm, Trk edebiyat aratrmaclar arasnda son yllarda yaygnlk kazanmaya balamtr. Edebiyat bir sanat olduu hlde, onunla ilgili aratrmalar bilim kapsamndadr. Edebiyat bilimi, aratrma alanna giren her trl edeb olguyu, bilimsel yntem ve tekniklerle ele alr. Ayrca edebiyat baka bilim dallarnn verileri ve sonularndan da yararlanarak, edebiyat hayatnn aydnlatlmasna alr. Edebiyat bilimcisi: Edebiyat biliminin aratrma alanlarndan herhangi birinde aratrmalar yapan kimsedir. Gerekte edebiyat bilimcisinin sahip olmas gereken nitelikler, edebiyat biliminin kendisinde var olan niteliklerdir. Bunlarn banda geleni, edebiyat bilimcisinin tarafszldr. Her dnem, eser ve edeb ahsiyet ksaca edebiyat aratrmalarnn konusu olabilecek her trl olgu, edebiyat bilimcisinin tarafszln korumasyla bilimsel erevede aydnlatlabilir. Kiisel tercih ve beenilerin etkilerinden kurtulamam edebiyat aratrmalaryla, bir milletin edebiyat hayatnn gerek grntsn ortaya karmak mmkn deildir. Edebiyat kuram: Edebiyat rnlerinin ortaya knda etkili olan faktrlerle, edebiyat aratrmalarnn esas almas gereken dnce, bak as ve tekniklerin felsef boyutlu ifade biimlerine edebiyat kuram denir. Yapsalclk, biimcilik, anlatmclk,
ANADOLU NVERSTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

13

yanstma kuram, duygusal etki kuram birer edebiyat kuramdr. Bu terimin yerine edebiyat teorisi veya edebiyat nazariyat denildii de olur. Edebiyat kuramlar, genel sanat kuramlarndan ayr mdr? Edebiyat kuramlarn, genel sanat kuramlarndan ayr dnmek mmkn deildir. Genel sanat kuramlarnda yer etmi anlay ve grlerin birou edebiyat kuramlar iin de geerlidir. Edebiyat kuramnn bu genel erevede dnlmesi, daha zel olarak onun dnce temellerinin zenginlemesi ve glenmesine, yeni bak alar kazanmasna yardm eder. Batda kkl bir felsefe geleneinin olmas, edebiyatta felsefe kltrnn yer almasna yol amtr. Bu durum, edebiyat aratrmalarnn da felsef bir bak asyla yrtlmesi sonucunu dourmu, bylece edebiyat kuramlarnn kkl bir gelenei olumutur. Batl edebiyat aratrmalarnda, aratrmay orijinal yapan, ona yn veren felsef bir yaklam, aratrmann her aamasnda varln duyurur. Trk edebiyat aratrmalarnda, edebiyat hayatnn deiik konularna ilikin olarak kuramsal erevede grler ifade edilmise de, bunlarn sistematik bir birlik ve dzen dahilinde ortaya konulduklar sylenemez. Bir edebiyat kuramnn, edebiyat aratrmalarnda her eye are olaca elbette beklenemez. Ancak, aratrmaya ruh ve yn veren bir anlayn varlnn da edebiyat aratrmalarna salayaca yararlar gz ard edilemez. Edebiyat tarihi: Her bilim ya da aratrma alannn, kendi adyla anlan bir tarihi vardr. Felsefe tarihi, fizik tarihi, bilim tarihi rneklerinde olduu gibi. Edebiyat tarihi de bunlardan biridir. Edebiyat tarihi, bir milletin edebiyatn douundan balayarak iinde bulunulan zamana gelinceye kadar gsterdii gelimeleri, karlat bunalmlar, bunlarn derece ve niteliklerini nedenleri ve sonularyla, kronolojik bir dzen iinde ve nesnel llere gre inceleyen bilim daldr. Edebiyat tarihi, edebiyat biliminin alanlarndan biridir. Bu erevede dnlebilecek bir edebiyat tarihilii, edeb eserler aracl ile bir milletin kltr ve zihniyet deiimini ortaya koymak gibi cidd bir ama peindedir. Edebiyat tarihi aratrmalarnn kendine zg yntemleri vardr. Batl anlamdaki edebiyat tarihiliinde bu yntemler genellikle felsef bir dnceden yola karak olumu yntemlerdir. Trk edebiyat tarihiliinde byle bir gelenein varlndan sz etmek gtr.

AIKRETM FAKLTES

14

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

Btn bilim dallarnda olduu gibi, edebiyat tarihinde de tek bir yntem amaca ulamada yeterli deildir. Aratrmann konusu ve amacna gre farkl yntemlerin birlikte kullanlmas kanlmazdr.

Edebiyat tarihinin malzemesi nedir? Edebiyat tarihinin temel malzemesi, deiik alarda meydana getirilmi edeb eserlerdir. Edebiyat tarihi bu eserler yardmyla, bir milletin kltr ve medeniyet hayatn aydnlatmaya alr. Onun duygu ve dnce dnyasna k tutar. Milletlerin hafzas demek olan edebiyat eserlerini ve edeb ahsiyetleri dikkatlere sunarak, kltrel deerlerin tannmasn kolaylatrr. Bu sonulara ulamak iin, edebiyat tarihi aratrmalarnda bata tarih olmak zere sosyoloji, psikoloji, felsefe, hukuk, dinler tarihi, kltr tarihi vb. alanlarn verilerinden yararlanlr. Trk edebiyatnda, batl anlamda edebiyat tarihi almalar balamadan nce, edebiyat tarihi kapsamnda dnlebilecek almalar olarak tezkireler vard. Alfabetik olarak dzenlenen tezkirelerde airlerin hayat hakknda bilgiler veriliyor, iirinin zellikleri genel ve ou zaman da klie hkmlerle deerlendiriliyordu. phesiz bu erevede bile olsa, bu tr almalar edebiyat aratrmalar iin yararl kaynaklardr. Bugn de tezkireler, zellikle divan edebiyat aratrmalarnn kaynaklar arasnda nemli bir yer tutar. Seh Bey (.1548) ve Ltif tezkireleri alannn tannm rnekleridir. Trkiyede ad edebiyat tarihi olan ya da edebiyat tarihi erevesinde tasarlanm birok alma yaplmtr. Ancak bunlarn pek az dnda birou yntem sorununu dahi aamam, edebiyatn kronolojik dkmn yapmak noktasndan ileri geemeyen ders kitab dzeyindeki almalardr. Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962)n bir kltr tarihi olarak da grlebilecek nemli eseri XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, Trkiyedeki edebiyat tarihiliinin deerli rneklerinden biridir. Edebiyat tarihisi: Bir milletin edebiyatnn tarihi ile ilgilenen, alma ve aratrma alan olarak bir edebiyatn genel ya da zel bir dneminin edeb olaylar, eserleri ve ahsiyetlerini seerek aratrmalar yapan bilim adamdr. Edebiyatn, insan duygusuna ve beenisine seslenen bir sanat dal olmas, edebiyat aratrmalarnda ne kadar nesnel olunabilecei sorusunu akla getirmektedir. Gerekte bu durum edebiyat tarihisi ve tarihilii iin nemli bir problemdir. nk her okuyucu gibi, edebiyat tarihisi iin de edeb eser ve ahsiyetten gelen birtakm etkiler sz konusudur. leri derecede bir etkilenme ise edebiyat aratrmalarnn nesnelliini ve dolaysyla baarsn glgeler. Bu nedenledir ki, edebiyat tarihisi olabildii llerde edeb eser ve olaylarn etkisinden syrlarak, bilim adam tarafszl iinde bir milletin edebiyat hayatn aydnlatma sorumluluu ile kar karyadr.

ANADOLU NVERSTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

15

Trkiyede edebiyat tarihilii, Fuat Kprl (1890-1966)ye gelinceye kadar, batl anlamda bu bilim dalnn sahip olmas gereken niteliklerden uzak kalmtr. Ancak onun abalar ve aratrmalaryla, Trk edebiyatnn bilimsel anlay ve yntemlerle ele alnmas gerektii dncesi yaygnlk kazanmtr. Konu: En genel anlamda edebiyat eserlerinde ele alnan durum, duygu dnce ve olaylardr. Sz ve yazyla ifade edilebilecek her ey edebiyatn konusu olabilir. Sanat eserlerinin her trnde eyleme ve somut olaya dayanan olgular, bu sanat eserlerinin konusunu oluturur. Btn sanat eserlerinin bir konusu ve buna bal bir temas vardr. ok sradan bir konusu olan bir eserin, zengin armlara yol aan bir temas olabilir. Eserin ieriini somutlatrarak olabildiince gzlenebilir bir duruma getirmek, konunun yardmyla gerekleir. Konu eserin dnda bir eydir ve birok sanat tarafndan ayn konu ilenebilir. Sanatya zg konulardan sz edilemez, ancak baz konularn kimi sanatlar tarafndan daha ok tercih edildii de bilinen bir gerektir. rnek olarak bir romanc Osmanl Devletinin kuruluunu konu edinirken, bir baka romanc ky ve kyl sorunlarn romanna konu seebilir. Leyl ve Mecnun konusu da birok air tarafndan ele alnmtr. Edeb eseri deerli yapan konusu deildir. Ayn ekilde eserin konusunun nesneleri de eserin deerli saylmasnn nedeni olamaz. Konu ancak tema olarak ele alndktan, yani zel bir yorum ve kavrama biiminin rn olduktan sonra bir deer tar. Bundan nce eserin dnda ve ham bir malzeme konumundadr. Bununla birlikte arm zenginlii olan bir kavram ya da nesnenin bir edeb eserde konu edilmesi, bu niteliklere sahip olmayan kavram ya da nesnelere gre daha kolaydr. Edebiyat ve sanat eserlerinin konular, kltrel ve sosyal yapya bal olarak baz deiiklikler gsterir. Kltr bunalm ya da ikileminin youn yaand bir dnemde, kltrel yabanclama olgusu edebiyat eserlerinin oka zerinde durduklar bir konu hline gelebilir. Yine ekonomik artlarn insanlar olumsuz etkiledii bir ortamda, ekonomik sorunlar evresinde odaklanan edeb konular nem kazanabilir. Bu zel durumlar dnda, her trl olgunun edebiyat eserlerine konu edilmesinin belirli bir zaman yoktur. Yllarca nce zerinde durulmu bir konu, daha sonra tekrar tekrar ele alnp ilenebilir. Konu asndan zengin olan eserlerin, tematik bir deere sahip olduklar her zaman sylenemez. Polisiye romanlar bu durumun tipik rnekleridir. nk polisiye romanlarda dnceye yklenen zel anlam ve yorumlardan ziyade, insanlarn merakn kamlayan olay ve harekete nem verilir. Tema veya tem: Bir sanat eserinin merkezinde yer alan temel duygu ve dnce demektir. Konu ve ana dnce ile yaknl nedeniyle onlarla kartrlmamas gereAIKRETM FAKLTES

16

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

ken bir terimdir. Konunun somut nitelikli olmasna karlk, tema soyut zellikler gsterir. Bir eserin temas, onun konusu deildir. Konunun ok zel bir biimde ilenmi ayrntsdr. lmn konu edildii bir eserde lm karsnda duyulan hzn, bu eserin temas olarak ifade edilebilir. Bir eyin edebiyat eserine konu edilmesi iin, bir yazar veya airin o konuyu semi olmas yeterlidir. Oysa tema, edeb ahsiyetin sanat ynnn, yorumlama gcnn bir gstergesidir. Tema btn sanat dallarnn ortak terimlerinden biridir. nanlar ve kltrel deerler, herhangi bir temann farkl toplumlarda, hatta ayn toplumda bile deiik biimlerde ele alnmasna neden olur. Sz gelii ak temas, edebiyatn bir dneminde ince duyarlklar ifade ederken, baka bir dnemde madd hazlarn ifade arac olarak ilenebilir. Tema bir eserde, insandaki beyin gibidir. Eserde anlatlan her eyde ve anlatma biiminde temann etkisi vardr. Edeb ahsiyetin eserini yazma amac, dorudan doruya tema ile ilgilidir. Eer bir eserin temas doru belirlenirse, eserin doru anlalma ans da artar. Bir eserin deerini konusu deil temas belirler. Bunun gereklemesi ise, temann dnce dokusu ve yorumlan ile ilgilidir. Bir eserin konusunun nasl yorumland sorusuna bulunan cevap, temann belirlenmesinde ipucudur. Eserin btnne hakim olan bir tema, iyi ilenmek kaydyla, eserin salam bir kompozisyon kazanmasnda etkili olabilir. Tema soyuttur ve soyutluun derecesi edeb ahsiyetin zellikleriyle yakndan ilgilidir. Tema, somut verilerle desteklendii zaman eserin baars artar. Bir edeb eser veya metin, birden fazla temadan meydana gelebilir. Fakat bunlardan biri veya birka edeb eser veya metinde daha bir nem kazanm olarak karmza kar. kinci, nc derecedeki temalar, asl temay besler, eseri zenginletirir. Eserin daha iyi anlalmasn kolaylatrr. Ana dnce (tez): Edeb eserlerde temaya bal olarak gelitirilen tutum ve varlan sonutur. Bu kavramn mesaj, ileti szckleriyle adlandrlna da rastlanabilir. lm temas zerinde durulan bir iirde yallk ve lm, insanolu iin kanlmaz bir sondur biiminde ifade edilebilecek bir gr, bu iirin tezidir. Edeb bir eserin tezi, bu rnekte grld gibi hkm bildirir. Her edeb eserde tez aka ortaya konmaz ve kavranmas okurun zel abasn gerektirir. Anlatm tek-

ANADOLU NVERSTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

17

nikleri ve ierikleri bakmndan kolay kavranamayan edeb eserler bu grupta yer alrlar. Tezli roman gibi edeb eserlerde ise yazar, bir dncenin okurlarca paylalmasn, daha da nemlisi benimsenmesini istedii iin tezini ak ifade etmeye alr. retici (didaktik) eserlerde de teze byk nem verilir. nk bu tip eserler , okura bir eyler retme ve onlar eitme amac gden eserlerdir. slp (biem): Tarz, yol, biim, usul anlamna gelen szck, edebiyat terimi olarak, anlatmda tutulan yol demektir. Bir eseri ya da edeb ahsiyeti bakalarndan ayran yazma biimi olarak da anlalabilir. Bilindii zere, edebiyat eserleri anlatmaya dayanan eserlerdir ve edebiyat eserlerinde anlatlanlarn anlatma arac dildir. yleyse slp, dilin zel biimlerde kullanm ile yakndan ilgili bir terimdir. Bir yazar veya air, kendini bakalarndan ayran yazma biimiyle, yani slbuyla deer ve zellik kazanr. Bu gerei Fransz yazar Buffon (1707-1788) yllarca nce slp insann kendisidir szyle ifade etmitir. Bu durumda slp szck anlam dille de snrl kalmaz; anlam erevesi genileyerek, eseri farkl klma amacna ynelik her trl aba slp kapsamna girer. Byle olmakla birlikte, btn bunlarn merkezinde edeb ahsiyetin dille olan ilikileri yer alr. Her edeb ahsiyet, szck seiminden, bu szckle oluturduu yapya varncaya kadar geen srete kendine zg bir yol izler. Kimi yazarlar arm gc zengin szckleri kullanrken, kimileri buna ok az yer verirler. Dilin kullanm yalnzca szck seimiyle de snrl deildir. Yazarn eserindeki anlatm tutumu da slbunun bir parasdr. Anlatm tutumu, byk lde yazar ya da airin kiisel zelliklerine baldr. Anlatmda tarafsz, benimsetici, alayc, eletirici ya da hicivci olunmas edeb ahsiyetlerin bu ynyle ilgilidir. Bir eser ya da edeb ahsiyetin slbu zerinde birok etkinin varl sz konusudur. Edeb eserin ortaya kt evreden, edeb ahsiyetin yetitii ve beslendii kltrel kaynaklara varncaya kadar birok etken, bir biimde edeb eseri biimlendirir. Bu balamda zengin bir kltrel birikim ve ortam, olgun slplarn ortaya kn salayan etkenler arasnda saylabilir. nk kltrel zemini yeterince gl evreler, sanatnn ruhunu besledii gibi, sanat rnlerinin biimlendirilmesinde de ona saysz imknlar sunar. Baz dnemlerin, edeb akm ve trlerin de kendine zg slplarndan sz edilebilir. Bu geler, baz dnemlerde benzer duyu, dn ve ifade edi ortaklna dayanan slplarn ortaya kmasna neden olurlar. Fakat son noktada, slbun en belirleyici temel gesi edeb ahsiyetlerdir. Edebiyatta gerekletirmek istenilen
AIKRETM FAKLTES

18

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

noktalar bakmndan, amalar nceden belirlenmi bir edeb topluluk iinde yer alm olmak bile, slbun kiiselliini ortadan kaldrmaz. slbun kiisellii ve itenlii, onu deerli ve sevimli yapar. slp, tannm baz yazarlarn balca problemi olmutur. Bu konuda gsterdikleri titizlik, neredeyse onlarn yazma faaliyetlerini engelleme noktasna varmtr. Atala (1802) romannn yazar Chateaubriand (1768-1848) ile Madam Bovary romannn yazar Gustave Flaubert (1821-1880)in bu romanlarnn her paras zerinde defalarca altklar, Flaubertin en abuk yazd kitabn be ylda bitirdii, haftada en fazla iki sayfa yazd sylenir. nceleri sade, ssl ve yksek olmak zere slbun eidinden sz edilirdi. Bu ayrmn gnmz slp anlaynda hibir deeri kalmamtr. Basmakalp ifadelerden, gereksiz tekrar ve sslerden kanmak, ak yazma endiesiyle dnce ve anlamn inceliklerini gzden karmamak, ritme ve ahenge dikkat etmek, dnceyle slp arasnda uyum salamak vb. iyi bir slbun zelliklerindendir. Genellikle sanat dallarnn kulland bir terim olmasna ramen, her alann kendine zg bir slbunun varlndan sz edilebilir. Konuma slbu, dnme slbu, yaama slbu, resm slp gibi.

zet
Edebiyat, duygu ve dnceyi en etkili anlatmann yollarndan biridir. Edebiyat bu ilevini, estetik nitelikli bir dille yerine getirir. Bilimlerin insan ele alyla, sanatlarn insan ifade edii birbirinden farkldr. Bir milletin edebiyatnn ierii, o milletin kltr, gelenekleri ve deerleriyle yakndan ilgilidir. Edebiyat terimleri, edebiyatla ilgili abalarmz daha anlaml klar. Bilimsel bilgiye ulamada birlik ve kolaylk salar. Edebiyatla dorudan ilgilenenler kadar, dolayl ilgileri olanlarn da tanmas ve doru kullanmasnda saysz yararlar vardr. Balca edebiyat terimleri edeb, edeb akm, edeb dil, edeb dnem, edeb metin, edeb sanat, edeb ahsiyet, edeb tr, edeb zevk, edebiyat bilimi, edebiyat bilimcisi, edebiyat kuram, edebiyat tarihisi, konu, tema, ana dnce ve slptur.

ANADOLU NVERSTES

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

19

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn yantlarn verilen seenekler arasndan bulunuz. 1. Aadaki yarglardan hangisi dorudur? A. nsanlarn duygu ve dncelerini edebiyat yoluyla anlatmas kolaydr. B. Her edeb eser gerei konu edinir. C. Etkileyici ve gzellik duygusu veren bir dil, edeb eseri deerli yapar. D. Tarihle edebiyat ortak bir konuyu ayn dille iler. E. Edebiyatn konusu snrldr. Aadakilerden hangisi bir edebiyat terimi deildir? A. Edebiyat akm B. Toplum C. Edebiyat tarihi D. Edebiyat bilimi E. Tema Aadakilerden hangisi edebiyatn amalar arasnda saylamaz? A. nsan eitmek. B. Dnceyi gelitirmek. C. Toplumsal sorunlar ilemek. D. Her zaman gerei olduu gibi anlatmak. E. Kltr birlikteliinin salanmasna katkda bulunmak. Aadakilerden yanl olan bulunuz. A. Terimlerin bilinmesi ve doru kullanlmas anlamay kolaylatrr. B. Her alann kendine zg terimleri vardr. C. Terimleri bilmek, belirli llerde uzmanl gerektirir. D. Herkes terimleri rahatlkla kullanabilir. E. Terimler dildeki deimelerle yakndan ilgilidir. Aadakilerden hangisi edeb bir ifade deildir? A. Hoyrattr bu akamstler daima. B. Senin kalbinden srgn oldum ilkin C. Ben sana mecburum bilemezsin D. ldk, lmden bir eyler umarak E. Sizden nce birisi bir fantezi okudu

2.

3.

4.

5.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akta, erif, Edebiyatta slp ve Problemleri, Aka Yaynlar, Ankara, 1986. Aristoteles (ev. smail Tunal), Poetika, Remzi Kitabevi, stanbul, 1983.
AIKRETM FAKLTES

20

EDEBYATIN TANIMI, EDEBYAT TERMLER

Bilgegil, M. Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1989. Boynukara, Hasan, Modern Eletiri Terimleri, Boazii Yaynlar, stanbul, 1997. Cuddon, J. A., A Dictionary of Literary Terms, 1977. Kagan, Moissej, Gzellik Bilimi Olarak Sanat ve Estetik, Altn Kitaplar Yaynevi, Mart, 1982. Kudret, Cevdet, rneklerle Edebiyat Bilgileri 1, 2, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul, 1980. Levend, Agh Srr, Trk Edebiyat Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1973. Meri, Cemil, Krk Ambar, tken Yaynevi, stanbul, 1980. Moran, Berna, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, Cem Yaynevi, stanbul, 1981. nertoy, Olcay (v.d), Yazn Terimleri Szl, Dil Dernei, Ankara, 1998. zdemir, Emin, Edebiyat Bilgileri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1990. Pospelov, Gennadiy, N., Edebiyat Bilimi, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1984. Safa, Peyami, Sanat Edebiyat Tenkit, tken Yaynevi, stanbul, 1970. Stael, Mme de (ev.Safiye Hatay-Vahdi Hatay), Edebiyata Dair, MEB. Yayn, stanbul, 1989. Todorov, Tzvetan, Yazn Kuram, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1995. Tural , Sadk, Edebiyat Bilimine Katklar, Ecdad Yaynlar, Ankara, 1993. Wellek, R.- Warren, A. Edebiyat Biliminin Temelleri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1983.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. C 2. B 3. D 4. D 5. E

ANADOLU NVERSTES