02.04.

2013
1
SIZMA
Yeryzne den yan bir ksm
yerekimi,
kapilarite (klcallk) ve
molekler gerilmeler
etkisi ile zemine szlmesi szma (infiltrasyon) olarak
adlandrlr.
Szan su nce zemin nemini arttrr ve yer alt akn
meydana getirir, geriye kalan da derinlere szarak,
perkolasyon yer alt suyuna karr perkolasyon, yer alt suyuna karr.
Szma hem yzeysel ak miktarn bir kayp eklinde
etkilemesi, hem de zemin nemini meydana getirmesi ve yer
alt suyunun en nemli kayna olmas bakmndan nem
tar. Bu bakmdan zemine szacak su miktarnn belirlenmesi
gerekir.
2
02.04.2013
2
Szmann Mhendislikteki Rol
Taknlarn abuk veya yava kabarmas, debilerinin miktar y y ,
Yer alt suyunun beslenmesi
Barajlarn depolama hacimlerinin hesaplanmas
Sulama suyu miktarnn tespiti
Yzeysel akn belirlenmesi
3
SIZMA KAPASTES
Birim zamanda zemine szabilecek maksimum su Birim zamanda zemine szabilecek maksimum su
miktar Szma Kapasitesi olarak adlandrlr.
Zemin dane bykl ve geirimlilii (artrr)
Balang nemi (azaltr)
Bitki rts (artrr) Bitki rts (artrr)
Zemin yzeyinin durumu (ok ince taneler; sodyum
karbonat ve kalsiyum karbonat azaltr)
Zeminde hava birikintileri bulunmas szmay zorlatrr.
Topran ilenme ekli de szmay etkiler.
4
02.04.2013
3
Bu gibi etkenler nedeniyle plak arazide szma kapasitesi
0.25-25 mm/saat arasnda deien deerler alabilir, bitki
rtsnn varl bu deerleri 3-7 katna karr.
eitli zemin trleri iin szma kapasitesi deerleri
5
Szmann llmesi
Arazide szma kapasitesinin llmesi iin halka
infiltrometre kullanlr. ap 30 cm olan ii bo bir
boru topraa 60cm aklr ve ii su ile doldurulur.
6
02.04.2013
4
Szmann llmesi
7
Szmann llmesi
8
02.04.2013
5
Standart Szma Erisi
Ya srasnda szma kapasitesinin zamanla deiimi ek
standart szma erisi
iddetli bir ya srasnda llen yalardan aklar kartlarak
ld dili elde edilir.
Ya devam ettike, zemin neminin kil taneciklerinin zemin
boluklarn tkamas vb. sebeplerle szma kapasitesi
v
e

s

z
m
a

m
/
s
a
)
Hiyetograf
Szma
kapasitesi erisi
Zaman
Y
a

i
d
d
e
t
i

k
a
p
a
s
i
t
e
s
i

(
m
Szma
9
Horton Denklemi
/
s
a
)
Hiyetograf
Szma
kapasitesi erisi
s

z
m
a

k
a
p
a
s
i
t
e
s
i

(
m
m
/
kt
c o c
e f f f f

+ = ) (
kapasitesi erisi
Szma
Zaman
Y
a

i
d
d
e
t
i

v
e

f
o
f
c
10
02.04.2013
6
f b l d t d ki k it i
Horton Denklemi
kt
c o c
e f f f f

+ = ) (
f: yan balamasndan sonra t anndaki szma kapasitesi,
fo: yan balangcndaki szma kapasitesi,
fc: yan sonunda ulalacak szma kapasitesi.
fo, fc ve k deerleri zemin cinsine ve bitki rtsne gre
deiir.
fc zemin arazi kapasitesi ular (perkolasyon hz) fc zemin arazi kapasitesi ular (perkolasyon hz)
F toplam szma yksekliidir. Yan balangcndan t
sre sonraki toplam szma ykseklii yukardaki denklemin
0dan tye kadar integrali alnarak bulunur.
( )
0
0
1
t
kt c
c
f f
F f dt f t e
k

= = +
}
11
Szma Hz
Bir ya srasnda birim zamanda zemine giren su
miktardr v
f
ile gsterilir miktardr. v
f
ile gsterilir.
Ya iddeti > Szma Kapasitesi (i>f)
ise
Szma Hz = Szma Kapasitesi (v
f
=f)
Ya iddeti <= Szma Kapasitesi ( )
ise
Szma Hz = Ya iddeti (v
f
=i)
f i s
12
02.04.2013
7
(Hatrlatma ve Tartma)
STANDART SIZMA ERS NASIL ELDE EDLR ?
Standart szma erisini btn ya sresince ya
iddetinin szma kapasitesinden byk kald iddetli
f
Standart szma erisi
iddetinin szma kapasitesinden byk kald iddetli
yalarn kaytlarndan elde etmek gerekir
t
i
?
Topraktaki nem miktar ile szma erisi arasnda nasl bir etkileim vardr ?
13
Szma Kapasitesi > Ya iddeti
Balangta zemine daha az su szaca iin zemin nemindeki art
standart szma erisini izleyen yaa gre daha az olur.
Ya iddeti > Szma Kapasitesi
Szma hz standart szma erisinden okunandan daha byk olur.
t < t szma hz = ya iddeti t < t
s
szma hz = ya iddeti
t t
s
szma hz kaydrlm szma erisine uyar
i(ts) = f(to)
olana karar eri kaydrlr
(alanlarn eitlii)
f
Kaydrlm standart
Standart szma erisi
t
o
t
s
t
(Sabit) i
y
szma erisi
14
02.04.2013
8
Ya iddetinin ya balangcnda bir
sre iin szma kapasitesinden kk olup
daha sonra szma kapasitesinin stne
kmas halinde (ekil 4.4), ya iddetinin
szma kapasitesini at blgede (t>t0)
szma hznn belirlenmesi g olur. Yan
balangcnda szma hz szma
kapasitesinden kk olduundan zemine
ekil 4.4. Balangta ya iddeti szma
kapasitesinden az olduunda szma hznn
h b ( idd i bi D k P hk 8 )
standart szma erisinin verdii deerden
daha az su szm olacaktr,
hesab (ya iddeti sabit, Dyck, Peschke, 1983).
bu nedenle zemin nemindeki art da standart szma
erisini izleyen bir yatakine gre daha azdr. Bunun sonucu ya iddeti szma
kapasitesinin stne knca szma hz, standart szma erisinden okunacak
deerden daha fazla olur.
15
Herhangi bir andaki szma kapasitesinin o
ana kadar olan toplam szma miktarna
bal olduu kabul edilerek bu blgedeki
szma hz u ekilde belirlenebilir. t
s
anna
kadar henz zemin standart szma erisinin
izlenmesi halindeki kadar nemlenmi
olmadndan szma hz ya iddetine eit
olacak, ts anndan balayarak zaman ekseni boyunca
kendine paralel olarak kaydrlm standart szma
( ) ( ) (4.12)
s
t t
s
idt fdt i t f t
o
o
= =
} }
kendine paralel olarak kaydrlm standart szma
erisine uyacaktr. ts ve to u denklemleri salayacaktr:
0 0
*taral alanlarn eitlii
} }
(4.12) denklemi szma kapasitesinin o ana kadar szan su miktarna bal olduu
kabulne dayanarak yazlmtr. Denklemin sol taraf ts, anna kadar zemine szan su
miktarn, sa taraf ise standart szma erisi boyunca t0 anna kadar szma
yksekliini gstermektedir.
16
02.04.2013
9
i ya iddetinin zamanla deiken
olmas halinde de szma hz benzer
dncelerle belirlenebilir. ekil 4.5 de
(4 12) d kl i i l l (4.12) denkleminin uygulanmas taral
alanlarn eitliini verir. Buna gre t
0
ve t
s
deerleri bu iki alan eit olacak ekilde
deneme ile bulunur.
ekil 4.5. Balangta ya iddeti szma kapasitesinden az
olduunda szma hznn hesab (ya iddeti deiken, Dyck,
Peschke, 1983).
17
SIZMA NDSLER
Szma erileri kk alana sahip homojen blgeler iin
geerlidir geerlidir.
Blgede ya iddeti ve szma kapasitesi yerel olarak
deiiyorsa standart szma erisini belirlemek zor olur.
Bu nedenle, ya srasnda ortalama szma miktarn
gsteren szma indisleri kullanlr.
Ksa sreli ve iddetli yalarn balangta slak zeminli
d l d d h i i i k b l bi d d durumlarda daha iyi sonu verir. nk byle bir durumda
szma kapasitesi fazla deimeyecektir.
u ndisi
W ndisi
18
02.04.2013
10
SIZMA NDSLER
u ndisi u ndisi
Hiyetograf zerinde izilen yatay dorunun zerinde kalan alan toplam ak
yksekliine eit olmaldr.
izilen yatay dorunun ordinat u dir.
Ya iddeti u deerinden byk olunca; aradaki fark yzeysel ak
d
e
t
i

Zaman
Y
a

i
d
d
(
m
m
/
s
a
)
u
Bu indislerin gerek szma miktarn (szma hzn) deil, potansiyel szma miktarn gsterdikleri unutulmamaldr.
19
SIZMA NDSLER
W ndisi
S R P
P = ya ykseklii
R = ak ykseklii
S = yzeysel biriktirme ykseklii
tp = ya yksekliinin szma kapasitesinden byk olduu sre
Yzeysel biriktirmeyi de ierdiinden u indisinin deeri Windisinden byk.
p
t
S R P
W

=
Ya iddetli ve uzun sreli iki indis birbirine eit.
S yzeysel biriktirme yksekliinin belirlenmesi pratikte zor.
Szma indislerinin hesabnda tutma, yzeysel biriktirme gibi kayplar batan
hesaplanp ya yksekliinden karlrsa sonu daha salkl olur.
ndisler gerek szma miktarn deil potansiyel szma miktarn gsterir.
Bu indislerin gerek szma miktarn (szma hzn) deil, potansiyel szma miktarn gsterdikleri unutulmamaldr.
20
02.04.2013
11
DEV
DEV 1
Bir havzada 45 dakika sren bir yan iddetinin zamanla deiimi,
i=3/t^0.5 eklindedir (i=mm/saat, t=saat). (a) Toplam ya erisinin
denklemini elde ederek, toplam ya yksekliini hesaplaynz. (b)
Ya boyunca szma kapasitesinin Horton Denklemine gre Ya boyunca szma kapasitesinin Horton Denklemine gre
deitiini kabul ederek, f
c
=2 mm/saat, f
o
=4 mm/saat ve k=0.5
alarak, ya boyunca szma yksekliini hesaplaynz. (c) Yatan
meydana gelen dolaysz ak yksekliini ve havzann szma indisini
hesaplaynz.
DEV 2
Toplam ykseklii zamana bal olarak P=4,167.t^0,6 eklinde deien
(P cm, t saat) yamur, 90 dakika sre ile, balangtan 12 dakika ( ) y g
sonraki szma kapasitesi 6,117 cm/saat ve balangtan 48 dakika
sonraki szma kapasitesi 2,966 cm/saat ve k=1,58 olan bir zemine
szmtr. (a) Ya iddetinin ve szma kapasitesinin zamanla
deiiminin formllerini elde ediniz. (b) Ya boyunca 15er dakika
ara ile ya iddeti ve szma kapasitesi deerlerini hesaplayp
zamanla deiimlerini iziniz. (c) Ya sonunda toplam ya,
toplam szma ve yzeysel ak yksekliklerini hesaplaynz.
21
DEV 3
Aadaki ekle gre szma hzn belirledikten sonra, ekil zerinde
szma hzn iziniz. Yzeysel ak ve szmay hesaplayarak ekil
zerinde gsteriniz.
3
5
Standart szma erisi
Hiyetograf
i, f (mm/saat)
1
1 2 3 6 5 4 0
t (saat)
22
02.04.2013
12
rnek Problem
Bir ya srasnda zeminin
standart szma erisi fo=5,5
t f 1 2 / t mm saat, fc=1,2 mm/saat,
k=0,42 olmak zere Horton
denklemine uymaktadr.
Yan hiyetograf ekil
4.7 de basamakl bir izgi
eklinde verilmitir.
Szma hznn zamanla
deiimini belirleyip toplam
szma yksekliini ve ak
yksekliini hesaplaynz.
ekil 4.7. Bir ya srasnda szma
hznn zamanla deiiminin ve szma
indisinin hesab.
23
a) t<2 saat iin i<f olduundan szma hz ya
iddetine eit olur.
b) t>2 saat iin i>f dir. Balangta zemin fazla
nemli hale gelmedii iin bir sre szma hz
ya iddetine eit olmakta devam eder. ts, ve
t0 sreleri (4.12) denklemlerinden deneme ile
belirlenir. t0 =l saat ve ts=2,55 saat iin :
0 0
0
0.42 1
( ) ( ) (2.55) (1) (4.12)
' 1 ( ) ( )
1 2 (5 5 1 2) 4 /
s
t t
s
kt
o c c
idt fdt i t f t Deneme yanlma i f
Horton a gret de szma hz f t f f f e
e mm saat
o
o

= = =
= = +
= + =
} }
0
1.2 (5.5 1.2) 4 /
(4.9) min 1' .
t
c
c
e mm saat
f f
denkle den t e kadar szma ykseklii F fdt f t
o
= + =

= = = +
}
0.42 1
2.55
0
(1 )
5.5 1.2
1.2 1.0 (1 ) 4.7
0.42
2.55 (1 1) (1.5 1) (4 0.55) 4.7
2.55 det .
kt
s
e
k
e mm
t saate kadar hiyetografn altnda kalanalan idt mm
Buna gre t saat iin szma hz ya id ine eit olacaktr

= + =
= = + + =
<
}
24
02.04.2013
13
c) t>2.55 saat iin szma hzlar ts-t0=1.55 saat
telenmi standart szma erisine uyarak azalr.
d) t>6 saat iin hiyetograf telenmi standart szma
erisinin altnda kaldndan ( i<f ) szma hz
tekrar ya iddetine eit olur.
Szma hznn ya boyunca deiimi ekilde
zeri taranm izgiyle gsterilmitir. Bu izginin
altnda kalan alan ya boyunca toplam szma
(6 1 55)=4 45
yksekliini verir :
4.45
1
(1 1) (1.5 1) (0.55 4) (1 1)
1 1.5 2.2 9.3 1 15
F fdt
mm
= + + + +
= + + + + =
}
(6-1.55)=4.45
(2.55-1.55)=1
Ya boyunca meydana gelen ak ykseklii toplam ya ykseklii P den toplam szma
ykseklii F yi kararak bulunur : 1 1.5 4 5 4 2.5 1 15 4 R P F mm = = + + + + + + =
25
Soru: Bir nceki problemdeki ya
iin zeminin szma indisini
belirleyiniz. belirleyiniz.
Cevap: ekil 4.7 de yle bir yatay
izgi geirilir ki bu izgi ile hiyetograf
arasnda kalan alan daha nce
h l l R 4 lik k hesaplanm olan R=4 mmlik ak
yksekliine kar gelsin.
Bu izginin ordinat =3 mm/saat
deerini verir.
26
02.04.2013
14
Soru:
Bir havzada szma kapasitesinin ya srasnda zamanla deiimi
aadaki tablo 4.6 da gsterildii ekilde llmtr:
Zaman (Saat) 0 2 4 6 8 10 12
a) Standart szma erisini iziniz ve Horton denklemine gre bu havza iin k
katsaysnn deerini hesaplaynz.
b) Bu havzada bir ya srasnda llen ya iddetleri Tablo 4.7de
verilmitir. Bu deerlere gre szma hznn deiimini hesaplaynz.
Szma
Kapasitesi
(mm/saat)
5,5 3,5 1,8 1,5 1,35 1,2 1,2
c) Ya ve akn zamanla deiimini gsteren erileri iziniz.
d) Toplam ya yksekliini hesaplaynz.
e) indisinin deerini hesaplaynz.
Zaman (Saat) 0 1 2 3 4 5 6
Ya iddeti
(mm/saat)
2,0 2,5 4,0 6,0 5,0 2,5 1,5
27
zm: a ) Standart szma erisini iziniz ve Horton denklemine gre
bu havza iin k katsaysnn deerini hesaplaynz.
28
02.04.2013
15
29
30
02.04.2013
16
zm: c ) Ya ve akn zamanla deiimini gsteren erileri iziniz.
31
zm: d ) toplam ya yksekliini
hesaplaynz.
32
02.04.2013
17
zm: e ) indisinin deerini hesaplaynz.
33
Soru:
34
02.04.2013
18
35
36
02.04.2013
19
Soru:
zm:
37
38
02.04.2013
20
Soru:
zm:
39
40