Những câu hỏi và bài tập vật lí phổ thông

NHNG CU HI V BI TP
VT L PH THNG
L. Tarasov - A. Tarasova

NHNG CU HI V BI TP VT L PH THNG
L. Tarasov & A. Tarasova

Xut bn ln u Nga, 1968
Dch li t bn ting Anh, 1973
TRN NGHIM dch, 2013

MC LC
1. Phn tch th biu din ng hc ca chuyn ng thng ...................................... 1
2. Biu din cc lc tc dng ln mt vt ............................................................................. 7
3. Xc nh lc ma st ........................................................................................................... 15
4. Phn tch cc nh lut Newton ca chuyn ng ....................................................... 19
5. Phng php gii bi ton ng hc ............................................................................. 27
6. Phng php gii bi ton ng lc hc ....................................................................... 35
7. Cc bi ton ng lc hc kh gii hn khi c ma st .................................................. 40
8. Phng php gii bi ton chuyn ng trn .............................................................. 47
9. Gii thch s khng trng lng ca cc vt ................................................................ 60
10. p dng nh lut bo ton nng lng v nh lut bo ton ng lng ......... 65
11. Gii bi ton dao ng iu ha ................................................................................... 81
12. Con lc trng thi khng trng lng ...................................................................... 88
13. Phng php phn tch lc hiu qu ........................................................................... 94
14. S cn bng ca cc vt .................................................................................................. 99
15. Phng php xc nh trng tm ............................................................................... 103
16. Nguyn l Archimedes .................................................................................................. 108
17. Trong phi thuyn v tr nguyn l Archimedes c ng khng? .......................... 113
18. Thuyt ng hc phn t ca vt cht ....................................................................... 117
19. S gin n nhit ca nc ............................................................................................ 128
20. Cc nh lut cht kh ................................................................................................... 129
21. Phng php gii bi ton cc nh lut cht kh .................................................... 141
22. Bn v l thuyt trng ................................................................................................. 151
23. Trng tnh in c m t nh th no? .............................................................. 156
24. Cc ng sc hnh x nh th no gn b mt ca mt vt dn? .................. 165
25. Bi ton chuyn ng trong in trng u ........................................................... 169
26. p dng nh lut Coulomb ....................................................................................... 179
27. nh lut Ohm ............................................................................................................... 188
28. T in trong mch in mt chiu ........................................................................... 196
29. Tnh in tr ca on mch phn nhnh ................................................................ 200
30. V sao bng n b hng? ............................................................................................. 205
31. nh sng b phn x v khc x nh th no? ......................................................... 212
32. Cch dng nh to bi gng v thu knh .............................................................. 217
33. Gii bi ton gng v thu knh ............................................................................... 228
P S CC BI TP ........................................................................................................ 234

LI NI U

Quyn sch ny c vit nhm h tr hc sinh ang chun b kin thc vt l thi
vo cc trng vin k thut. N c vit di dng i thoi gia tc gi (Gio
vin) v c gi hiu k (Hc sinh). Cch trnh by ny c bit tin li phn tch
nhng sai st m th sinh i thi thng gp phi, ng thi nhn xt nhng phng
php khc nhau gii cng mt bi ton v tho lun nhng cu hi kh ca l thuyt
vt l. Rt nhiu cu hi v bi tp trng ph thng s c tho lun. Ngoi ra
cn c cc bi tp t gii (c p s cui sch). a s cc cu hi v bi tp
c ra trong thi u vo ca Vin K thut in t Moscow trong cc nm 1964-
66.
Vic phn tch li ca hc sinh lun mang n bi hc qu. Ta c th hng s ch
vo nhng phng din khc nhau ca bi ton, nhng im nhn nht nh c
bc l, v ta hiu ton din hn nhng kin thc cn bn. Tuy nhin, vic phn tch
nh vy c th l rt kh. Mc d ch c mt p s ng, nhng c th c rt nhiu
cu tr li sai. Trn thc t ta khng th no d on ht mi cu tr li sai cho bt
k bi ton no; cho nn nhiu ci sai vn cn ng sau s im lng kh s ca
ngi hc sinh i thi. Tuy nhin, ta c th ch ra nhng cu tr li sai nht nh cho
nhng cu hi nht nh thng c nu ra. C nhiu cu hi hu nh lc no
cng b tr li sai. Quyn sch ny c xy dng ch yu trn nhng cu hi v
bi ton ny.
Chng ti mun lu rng quyn sch ny khng phi l sch gio khoa v n
khng bao qut ton b chng trnh hc. c gi s khng tm thy y mt l
gii c h thng c th cn thit cho kha hc vt l no . c gi s tm thy y
ging nh l mt cu chuyn k t do, hay ni ng hn, l mt tho lun c dn
dt thoi mi. V th, quyn sch ny s khng c cng dng g nhiu vi nhng ai
mun bt u hc vt l hoc h thng ha kin thc thuc mn hc ny. Thay vy,
quyn sch ny l dnh cho nhng ai mun hiu su hn cc vn vt l chun
b bc chn vo phng thi.
c gi l tng ca chng ti, nh chng ti hnh dung, hc xong chng trnh
ph thng, c kin thc tng qut v mn hc, ghi nh nhng lin h chnh, c th
trch dn cc nh lut, v c cht kin thc v cc n v c s dng. c gi ca
chng ti trng thi lng chng trong anh ta chng cn l hc sinh ph
thng na nhng cha phi l sinh vin ca trng no. Tuy nhin, anh ta hm h
mun c lm sinh vin. Nu ci mun ny i hi phi m rng kin thc vt l,
th quyn sch ny c th gip ch cho anh ta.
iu cn bn chng ti hi vng quyn sch ca mnh s chng minh rng vic hc
thuc kin thc sch gio khoa khng nhng chn pho, m tht s cn v dng
na. Ngi hc sinh phi hc cch t duy, bit cn nhc vn v khng ch bit c
hc vt. Nu c gi hiu c nh th, n chng mc no , th chng ti xem
c gng mnh l ng gi.
Cui cng, chng ti mun cm n gio s G. Epifanov v nu khng c s khch l
v s gip v gi ca ng th quyn sch ny khng th ra i. Chng ti cng
cm n nhng li gp chn tnh v nhng ph bnh mang tnh xy dng ca gio
s V.A. Fabricant, ph gio s A.G. Chertov, v E.N. Vtorov, ging vin k cu ti
Khoa Vt l, Vin K thut in Moscow.
L. Tarasov
A. Tarasova
1
1. Phn tch th biu
din ng hc ca
chuyn ng thng

Gio vin (GV): Cc em thy cc
th biu din s ph thuc ca vn
tc v qung ng m mt vt i
c vo thi gian chuyn ng i
vi chuyn ng thng bin i u.
Trong mi lin h ny, ti mun nu
cu hi sau y: Xt mt th vn tc
thuc loi nh trn Hnh 1. Trn c s
th ny, hy v mt th biu din s
ph thuc ca qung ng i c theo
thi gian.
Hc sinh (HS): Nhng chng em cha
tng v nhng th nh vy.

GV: Khng c g kh khn c. Tuy nhin, chng ta hy bn vn ny cht xu.
Trc tin ta s chia ton b khong thi gian thnh ba giai on: 1, 2 v 3 (xem
Hnh 1). Hi vt chuyn ng nh th no trong giai on 1? Cng thc cho qung
ng i trong giai on ny c dng nh th no?
HS: Trong giai on 1, vt chuyn ng nhanh dn u khng c vn tc u. Cng
thc cho qung ng i c c dng
2
( )
2
at
s t = (1)
trong a l gia tc ca vt.
GV: S dng th vn tc , cc em c th tm ra gia tc hay khng?
HS: C th. Gia tc l bin thin vn tc trong mt n v thi gian. N bng
thng s ca chiu di AC v chiu di OC .
GV: Tt. Gi hy xt giai on 2 v 3.
HS: Trong giai on 2, vt chuyn ng vi vn tc khng i v c c lc cui
giai on 1. Cng thc cho qung ng i l
s = vt
2 | Nhng cu hi v bi tp vt l ph thng
GV: Dng li cht i, cu tr li ca em khng chnh xc. Em qun l chuyn
ng u bt u khng phi ti thi im ban u, m ti thi im t1. Cho n
lc y, vt i c mt qung ng bng
2
1
/ 2 at . S ph thuc ca qung
ng i vo thi gian tri qua cho giai on 2 c biu din bi phng
trnh
( )
2
1
1
( )
2
at
s t v t t = + (2)
Vi lu ny trong u, hy vit cng thc cho qung ng i trong giai on 3.
HS: Chuyn ng ca vt trong giai on 3 l chm dn u. Nu nh em hiu
ng, th cng thc cho qung ng i trong giai on ny s l
( ) ( )
( )
2
2
1 2 1
2 1 2
( )
2 2
a t t at
s t v t t v t t

= + +
trong a1 l gia tc trong giai on 3. N ch bng mt na gia tc a trong giai
on 1, v giai on 3 ko di gp i giai on 1.
GV: Phng trnh ca em c th rt gn thnh nh sau:
( )
( )
2
2
1 2 1
1
( )
2 2
a t t at
s t v t t

= + (3)
By gi chuyn cn li l tng hp cc kt qu ca
phng trnh (1), (2) v (3).
HS: Em hiu ri. th ca qung ng i c
dng mt parabol cho giai on 1, mt on thng
cho giai on 2, v mt parabol khc (ln ngc li,
vi cc tr hng ln trn) cho giai on 3. y l
th em v.
GV: C hai ch sai trong hnh v ca em: th ca
qung ng i khng nn c nhng ch gy khc.
N nn l mt ng cong trn, tc l parabol s tip tuyn vi on thng ni.
Ngoi ra, nh ca parabol pha trn (lt ngc) s tng ng vi thi im t3. y
l hnh v ng ca th (Hnh 3).
3
HS: em gii thch n nh.

GV: Chng ta hy xt phn qung ng i c theo thi gian (Hnh 4). Vn tc
trung bnh ca vt trong khong thi gian t t n t + t bng
( ) ( )
tan
s t t s t
t

+
=

trong l gc gia dy cung AB v ng nm ngang. xc nh vn tc ca
vt ti thi im t, ta cn tm gii hn ca nhng vn tc trung bnh nh th khi
t 0. Nh vy
( )
( ) ( )
0
lim
t
s t t s t
v t
t

+
=
(4)
Trong gii hn trn, dy cung tr thnh tip tuyn vi ng cong qung ng i
theo thi gian, i qua im A (xem ng t nt trong Hnh 4). Gc ca ng
tip tuyn ny (tip tuyn vi ng cong) hp vi phng ngang l gi tr ca vn
tc ti thi im t. Nh vy, ta c th tm vn tc ti thi im bt k t gc nghing
ca ng tip tuyn vi ng cong qung ng i theo thi gian ti im tng
ng.
Nhng ta hy tr li vi hnh v ca em (xem Hnh 2). Theo th ca em th ti
thi im t1 (v ti t2) vn tc ca vt c hai gi tr khc nhau. Nu ta tin ti t1 t
bn tri th vn tc bng tan1, cn nu ta tin ti n t bn phi th vn tc bng
tan2. Theo th ca em, vn tc ti thi im t1 (v mt ln na ti t2) phi c mt
s gin on, ci tht ra n khng c ( th vn tc theo thi gian Hnh 1 l lin
tc).
HS: Em hiu ri. S lin tc ca th vn tc dn ti tnh trn ca th qung
ng i theo thi gian.
GV: Sn ni lun, cc tr ca cc parabol phi tng ng vi thi im 0 v t3 v ti
nhng thi im ny vn tc ca vt bng khng v ng tip tuyn vi ng
cong phi nm ngang i vi nhng im ny.
By gi, s dng th vn tc trong Hnh 1, hy tm qung ng m vt i tnh n
thi im t2.
HS: Trc tin ta xc nh gia tc a trong giai on 1 t th vn tc ri n
vn tc v trong giai on 2. Tip theo ta s dng cng thc (2). Qung ng m vt
i c trong khong thi gian t2 bng
( )
2
1
2 2 1
( )
2
at
s t v t t = +
GV: Chnh xc. Nhng c mt cch n gin hn. Qung ng m vt i c
trong thi gian t2 bng vi din tch ca hnh OABD nm di th vn tc theo
thi gian trong khong thi gian Ot2. Ta hy xt mt bi ton na rt kinh
nghim ci ta va hc c.

5
Gi s th qung ng i theo thi gian c nhng im gy khc. th ny
c cho trong Hnh 5, trong ng un cong l mt parabol c cc tr ca n ti
im A. Hy v th vn tc theo thi gian.
HS: V c nhng im gy trn th qung ng i nn s c nhng im gin
on trn th vn tc ti nhng thi im tng ng (t1 v t2). y l hnh v ca
em (Hnh 6).
GV: Tt lm. Chiu di ca BC bng bao nhiu?
HS: N bng tan1 (xem Hnh 5). Tuy nhin, ta khng bit gi tr ca gc 1.
GV: Tuy nhin, ta khng c kh khn g trong vic xc nh chiu di BC . Lu
rng qung ng m vt i c ti thi im t3 bng nh khi n chuyn ng vi
vn tc khng i sut thi gian (on thng trong khong t t2 n t3 trn Hnh
5 l phn lin tc ca on thng trong khong thi gian t 0 n t1). V qung
ng i c o bng din tch nm di th vn tc, nn din tch ca hnh
ch nht ADEC trong Hnh 6 l bng vi din tch ca hnh tam gic ABC. Nh vy,
BC = 2EC, tc l vn tc ti thi im t2 khi tin t bn tri bng hai ln vn tc ca
chuyn ng thng u trong khong thi gian t 0 n t1 v t t2 n t3.


Khi nim lc l mt trong nhng khi nim vt l cn bn. Cc em c th p dng
n thun li khng? Cc em c hiu r cc nh lut ng lc hc cha?
7
2. Biu din cc lc tc
dng ln mt vt

HS: Cc bi ton c hc thng l kh
nht ht thy. Thy bt u gii chng
nh th no?
GV: Thng thng, cc em c th bt
u bng cch xt nhng lc tc dng
ln mt vt. Ly v d, ta c th xt
trng hp sau y (Hnh 7): (a) vt
c nm ln hp mt gc vi phng
ngang, (b) vt trt xung mt mt
phng nghing, (c) vt quay trn u ca
mt si dy trong mt phng thng
ng, v (d) vt l mt con lc. Hy v
cc mi tn biu din cc lc tc dng
ln vt trong mi trng hp ny, v hy
gii thch cc mi tn biu din ci g.
HS: y l hnh v ca em (Hnh 8).
Trong trng hp th nht, P l trng
lc ca vt v F l lc nm. Trong
trng hp th hai, P l trng lc, F l
lc gi cho vt trt theo mt phng
nghing v Ffr l lc ma st. Trong
trng hp th ba, P l trng lc, Fc l
lc hng tm v T l lc cng trong si
dy. Trong trng hp th t, P l trng
lc, F l lc hi phc v T l lc cng
trong si dy.
GV: Em phm sai lm trong c bn trng hp. y ti c hnh v chnh xc
(Hnh 9).
Mt iu em phi hiu r l lc l h qu ca s tng tc gia cc vt. Do ,
biu din cc lc tc dng ln mt vt em phi xc nh nhng vt no c tng tc
vi vt cho. Nh vy, trong trng hp th nht, ch c tri t tng tc vi vt
bng cch ht n xung (Hnh 9a). V th, ch c mt lc, trng lc P, tc dng ln
vt. Nu ta mun a vo xt sc cn ca khng kh, hay, ni v d, tc dng ca
gi, ta s phi a vo thm lc khc. Lc nm, nh trong hnh v ca em, tht ra
khng h tn ti, v khng c tng tc no ang to ra mt lc nh vy.

HS: Nhng nm mt vt, chc chn phi c mt loi lc no tc dng ln n
ch.
GV: Vng, iu ng. Khi em nm mt vt, em tc dng mt lc nht nh ln
n. Tuy nhin, trong trng hp trn, ta x l chuyn ng ca vt sau khi n b
nm ln, tc l sau khi lc truyn mt vn tc bay ban u nht nh cho vt
ngng tc dng. Khng c chuyn tch ly lc; ngay khi tng tc ca cc vt kt
thc, lc tng tc khng cn na.
HS: Nhng nu ch c trng lc ang tc dng ln vt th ti sao n khng ri thng
ng xung di m li chuyn ng theo mt qu o cong?
GV: Ci khin em bt ng l trong trng hp cho hng chuyn ng ca vt
khng trng vi hng ca lc tc dng ln n. Tuy nhin, iu ny hon ton ph
9
hp vi nh lut II Newton. Cu hi ca em cho thy em cha ngh k lng vi
cc nh lut ng lc hc Newton. Ti d nh trnh by ni dung ny phn sau
(bi 4). By gi ti mun tip tc phn tch ca chng ta v bn trng hp cho
ca chuyn ng ca mt vt. Trong trng hp th hai (Hnh 9b), mt vt ang
trt xung mt mt phng nghing. Hi nhng vt no ang tng tc vi n?
HS: R rng c hai vt: tri t v mt phng nghing.
GV: Chnh xc. iu ny cho php chng ta tm nhng lc tc dng ln vt. Tri t
gy ra trng lc P, m mt phng nghing gy ra lc ma st trt Ffr v lc N
thng c gi l phn lc php tuyn. Lu rng em hon ton b st lc N
trong hnh v ca mnh.
HS: Ch cht thy i! Vy mt phng nghing tc dng ln vt vi hai lc ch
khng phi mt lc?
GV: Tt nhin, ch c mt lc thi. Tuy nhin, cch tin hn l x l n dng hai
lc thnh phn, mt thnh phn hng theo mt phng nghing (lc ma st trt)
v thnh phn kia vung gc vi n (phn lc php tuyn). Tht ra th nhng lc
ny c mt ngun gc chung, tc l chng l nhng thnh phn ca cng mt lc,
c th thy trong s tn ti ca mt mi lin h chung gia Ffr v N:
Ffr = kN (5)
trong k l mt hng s gi l h s ma st trt. Ta s l gii mi lin h ny chi
tit hn phn sau (bi 3).
HS: Trong hnh v ca em, em biu din mt lc trt gi cho vt trt xung mt
phng nghing. R rng khng c lc no nh vy. Nhng r rng em nh c tng
nghe ni ti khi nim lc trt c dng thng xuyn trc y. Thy c th
gii thch r hn ch ny khng?
GV: Vng, tht s c mt khi nim nh vy. Tuy nhin, em phi nh trong u
rng lc trt, nh em gi n, n gin l mt trong nhng thnh phn ca trng
lng ca vt, thu c khi trng lng c chia thnh hai lc, mt lc song
song vi mt nghing v lc kia th vung gc vi n. Nu, trong khi lit k cc lc
tc dng ln vt, em nu tn trng lc, th khng c l do g b sung thm lc
trt, mt trong hai thnh phn ca n.
Trong trng hp th ba (Hnh 9c), vt quay trong mt mt phng thng ng.
Nhng vt no tc dng ln n?
HS: Hai vt: tri t v si dy.
GV: ng, v l nguyn do ti sao c hai lc tc dng ln vt: trng lc v lc
cng ca si dy.
HS: Nhng cn lc hng tm th sao?
GV: ng lo lng st sng vy! C nhiu li sai trong bi ton v chuyn ng ca
mt vt theo mt vng trn n mc ti d tnh o su thm bi ton ny (xem bi
8). y ti ch mun lu rng lc hng tm khng phi l mt loi lc g khc
tc dng ln vt. N l lc tng hp. Trong trng hp ca chng ta (khi vt ti
im thp nht ca ng i ca n), lc hng tm l hiu ca lc cng ca si
dy v trng lc.
HS: Nu nh em hiu ng, th lc hi phc trong trng hp th t (Hnh 9d)
cng l tng hp ca lc cng ca si dy v trng lc phi khng?
GV: Kh ng. y, nh trong trng hp th ba, si dy v tri t tng tc
vi vt. Do , hai lc, lc cng ca si dy v trng lc, tc dng ln vt.

Ti mun nhn mnh mt ln na rng cc lc pht sinh ch l h qu ca s tng
tc gia cc vt; chng khng th pht sinh t bt k xt on ph gia no. Tm
nhng vt ang tc dng ln vt cho v em s lm r cc lc tc dng ln vt .
HS: Chc chn c nhng trng hp phc tp hn nhng trng hp thy minh
ha Hnh 7. Ta c th xt n chng hay khng?
GV: C nhiu v d ca nhng tng tc phc tp hn ca cc vt. Chng hn, mt
lc nm ngang khng i nht nh F tc dng ln mt vt l h qu ca vic vt
11
chuyn ng ln trn mt mt phng nghing. Cc lc tc dng ln vt trong trng
hp ny c biu din trong Hnh 10.
Mt v d na l s dao ng ca mt con lc tch in t bn trong mt t in
phng. y ta c thm mt lc Fe do in trng ca t tc dng ln in tch ca
con lc (Hnh 11). R rng khng th nhc ti ht mi trng hp c th nhn thc
c th xut hin trong khi gii cc bi ton.
HS: Thy lm g khi c vi ba vt trong bi ton? V d, xt trng hp minh ha
trong Hnh 12.
GV: Em nn nhn thc r mi ln em nh xt chuyn ng ca nhng vt no hay
kt hp ca nhng vt no. Chng hn, ta hy xt chuyn ng ca vt 1 trong v d
em va nu. Tri t, mt phng nghing v si dy AB tng tc vi vt ny.
HS: Sao vt 2 khng tng tc vi vt 1 h thy?
GV: Ch tng tc qua si dy AB thi. Cc lc
tc dng ln vt 1 l trng lc P, lc ma st trt
Ffr, phn lc php tuyn N v lc cng T ca
si dy AB (Hnh 13a).
HS: Nhng ti sao lc ma st c chiu hng
sang tri trong hnh v ca thy? C v nh s
hp l nu nh n tc dng theo chiu ngc li.
GV: xc nh chiu ca lc ma st, ta cn bit chiu m vt ang chuyn ng.
Nu nh chiu ny khng c nu r trong bi ton, ta nn gi s chiu ny hoc
chiu kia. Trong bi ton cho, ti gi s rng vt 1 (cng vi ton b h vt) ang
chuyn ng sang bn phi v ci rng rc ang quay theo chiu kim ng h. Tt
nhin, ti khng bit iu ny t trc; chiu ca chuyn ng ch tr nn r rng
sau khi cc gi tr s tng ng c thay vo. Nu gi s ca ti l sai, ti s thu
c mt gi tr m khi ti tnh gia tc. Sau ti phi gi s rng vt chuyn ng
sang bn tri thay v bn phi (vi ci rng rc quay ngc chiu kim ng h) v
lc ma st trt khi s c chiu tng ng. Sau , ti c th suy ra mt phng
trnh tnh gia tc v kim tra li du ca n bng cch thay cc gi tr s vo.
HS: Ti sao phi kim tra du ca gia tc ln th hai?
Nu n c gi tr m khi chuyn ng c gi s
hng sang bn phi, th r rng n s dng i vi
gi thit th hai .
GV: Khng, trong trng hp th hai n cng c
kh nng m.
HS: Em khng hiu ni iu . R rng nu vt
khng chuyn ng sang phi th n phi chuyn
ng sang tri ch?
GV: Em qun mt rng vt cng c th ng yn. Ta
s tr li cu hi ny phn sau v phn tch chi tit
nhng ci phc tp pht sinh khi ta a lc ma st
vo xem xt (xem 7).
Ti y, ta s ch gi s rng ci rng rc quay theo
chiu kim ng h v kho st chuyn ng ca vt
2.
HS: Tri t, mt phng nghing, si dy AB v si
dy CD tng tc vi vt 2. Cc lc tc dng ln vt 2 c biu din trong Hnh
13b.
GV: Tt lm. Gi ta hy xt tip vt 3.
HS: Vt 3 ch tng tc vi tri t v vi dy CD. Hnh 13c biu din cc lc tc
dng ln vt 3.
GV: By gi, sau khi xc nh cc lc tc dng ln mi vt, em c th vit
phng trnh chuyn ng cho mi vt v sau gii h phng trnh em c c.
HS: Thy c ni rng khng nht thit xt tng vt tch bit, m ta cn c th xt h
vt nh mt tng th.
GV: vng; cc vt 1, 2 v 3 c th c kho st, khng phi tch ri nhau nh ta
va lm, m nh mt tng th. Khi , cc lc cng dy khng cn thit a vo
xem xt v trong trng hp ny chng tr thnh cc ni lc, tc l lc tng tc
gia nhng phn khc nhau ca i tng c xt. H ba vt xem nh mt tng
th ch tng tc vi tri t v mt phng nghing.
13
HS: Em mun lm r mt ch. Khi em miu t cc lc trong Hnh 13b v c, em gi
s rng lc cng trong dy CD l bng nhau hai pha ca rng rc. iu c
ng khng?
GV: Ni i khi th nh th l khng ng. Nu ci rng rc quay theo chiu kim
ng h, th lc cng phn dy CD gn vi vt 3 s ln hn lc cng phn dy
gn vi vt 2. S chnh lch lc cng ny l ci gy ra chuyn ng quay c gia tc
ca rng rc. Ci c gi nh trong v d cho l khi lng ca ci rng rc
c th b qua. Ni cch khc, ci rng rc khng c khi lng m gia tc, nn n
c xem n gin l phng tin i chiu ca si dy ni vi vt 2 v vt 3. Do
, c th gi s rng lc cng trong dy CD l bng nhau c hai pha ca ci rng
rc. Nh mt quy tc, khi lng ca rng rc l b qua c, tr khi c nhng quy
nh khc.
Chng ta lm sng t mi th cha nh?
HS: Em vn cn mt thc mc v im tc dng ca lc. Trong cc hnh v ca thy,
thy tc dng tt c cc lc vo mt im ca vt. iu ny c ng khng? Thy c
th tc dng lc ma st, chng hn, vo trng tm ca vt khng?
GV: Nn nh rng chng ta ang nghin cu ng hc v ng lc hc, khng phi
ca nhng vt kch c ln, m l ca cc cht im, hay cc ht, tc l ta xem vt l
khi lng im. Tuy nhin, trn cc hnh v, ta biu din mt vt, ch khng phi
mt im, l cho d hnh dung. V th, tt c cc lc c th biu din l tc dng
vo mt im ca vt.
HS: Chng em tng c dy rng mi s n gin
ha dn ti lm mt nhng phng din nht nh ca
bi ton. Chng ta lm mt ci g khi ta xem vt l mt
cht im?
GV: Trong mt phng php n gin ha, ta khng
xt n mmen quay, ci di nhng iu kin thc t
c th mang li chuyn ng quay v lm vt. Mt
cht im th ch c chuyn ng tnh tin. Ta hy xt
mt v d. Gi s c hai lc tc dng vo hai im khc
nhau ca mt vt: F1 ti im A v F2 ti im B, nh
biu din trong Hnh 14a. Gi ta hy tc dng, ti im
A, lc F2 bng v song song vi lc F2, v lc F2 bng
vi F2 nhng tc dng theo chiu ngc li (Hnh 14b).
V cc lc F2 v F2 cn bng nhau, nn s cng gp ca chng khng lm thay i
phng din vt l ca bi ton trong mi trng hp. Tuy nhin, Hnh 14b c th
hiu nh sau: cc lc F1 v F2 tc dng ti im A gy ra chuyn ng tnh tin ca
vt; cn tc dng ln vt l mt ngu lc (F2 v F2) th gy ra chuyn ng quay.
Ni cch khc, lc F2 c th di n im A ca vt nu, ng thi, mmen quay
tng ng c thm vo. Khi ta xem vt l mt cht im, hay mt ht, th r rng
s khng c mmen quay.
HS: Thy ni mt cht im khng th quay m ch c chuyn ng tnh tin.
Nhng chng ta gp chuyn ng quay ri chuyn ng theo mt vng trn.
GV: ng nhm ln nhng th hon ton khc nhau. Chuyn ng tnh tin ca
mt im c th xy ra theo nhng qu o khc nhau, chng hn, theo mt vng
trn. Khi ti bc b kh nng chuyn ng quay ca mt im ti mun ni chuyn
ng quay xung quanh n, tc l xung quanh mt trc bt k i qua im .

15
3. Xc nh
lc ma st

GV: Ti mun dng li ni c th hn v
vic tnh lc ma st trong nhng bi ton
khc nhau. Ti nh lc ma st trt
kh (lc ma st c ni l kh khi
khng c bt k lp cht no, v d nh
cht bi trn, nm gia nhng b mt
ang trt).
HS: Nhng y mi th dng nh
kh r rng ri.
GV: Tuy nhin, c nhiu sai lm phm phi trong khi gii ton l v khng c kh
nng tnh lc ma st. Xt v d minh ha trong Hnh 15. Mt xe trt tuyt c trng
lng P c ko bi mt lc F thng qua mt si dy hp mt gc vi phng ngang, h
s ma st l k. Hy tm lc ma st trt. Cc em tnh ra gi tr bng cch no?
HS: Sao vy thy, bi ton trng rt n gin m. Lc ma st bng kP.
GV: Sai bt ri. Lc ma st khng bng kP, m bng kN, trong N l phn lc
php tuyn. Hy nh li phng trnh (5) bi 2.

HS: Nhng hai lc khng bng nhau sao?
GV: Trong mt trng hp c bit, trng lc v phn lc php tuyn c th bng
nhau, nhng ni chung chng l nhng lc hon ton khc nhau. Xt v d ti va
xut. Cc lc tc dng ln vt (xe trt tuyt) l trng lc P, lc php tuyn N,
lc ma st trt Ffr v lc cng F ca si dy (xem Hnh 15). Ta phn tch lc F thnh
thnh phn thng ng (Fsin) v thnh phn nm ngang (Fcos) ca n. Tt c cc
lc tc dng theo phng thng ng cn bng nhau. Lp lun ny cho php chng
ta tm phn lc php tuyn:
N = P F sin (6)
Nh cc em c th thy, lc ny khng bng trng lng ca xe trt tuyt, m nh
hn mt lng F sin. V phng din vt l, y l ci nn c, bi v si dy cng,
ang b ko xin gc ln trn, dng nh nng ci xe trt tuyt ln mt cht.
iu ny lm gim lc do xe trt tuyt xung b mt bn di, do phn lc
php tuyn cng gim. Cho nn, trong trng hp ny
Ffr = k(P F sin) (7)
Nu si dy nm ngang ( = 0) th thay cho phng trnh (6) ta s c N = P, t
suy ra Ffr = kP.
HS: Gi th em hiu ri. Trc y em cha h ngh ti iu ny.
GV: y l mt sai st thng gp nhng th sinh c xem lc ma st trt l tch
ca h s ma st v trng lng thay v l phn lc php tuyn. Sau ny cc em nn
trnh nhng sai st nh th ny nh.
HS: Em s tun theo quy tc: tnh lc ma st, trc tin hy tm phn lc php
tuyn.
GV: Cho n y chng ta ch mi x l vi lc ma st trt. Gi ta hy xt lc ma
st ngh. Lc ny c nhng c im ring nht nh m hc sinh khng phi lc
no cng s ch . Xt v d sau y. Mt vt nm yn trn mt mt ngang v b
tc dng bi mt lc F nm ngang c xu hng lm vt chuyn ng. Trong trng
hp ny em ngh lc ma st s ln bao nhiu?
HS: Nu vt nm yn trn mt ngang, v lc F tc dng theo phng ngang, th N =
P. ng khng thy?
GV: Kh chnh xc. Tip tc i.
HS: Ta suy ra lc ma st bng kP.
GV: Em va phm mt sai lm tiu biu do nhm ln lc ma st trt v lc ma st
ngh. Nu vt ang trt trn mt phng ngang , th cu tr li ca em l ng.
Nhng y vt nm yn. Do , ta cn c tt c cc lc tc dng ln vt cn bng
nhau. C bn lc tc dng ln vt: trng lc P, phn lc php tuyn N, lc F v lc
ma st ngh Ffr (Hnh 16). Hai lc thng ng P v N cn bng nhau. Hai lc nm
ngang F v Ffr cng vy. Do ,
17
Ffr = F (8)
HS: Nh vy lc ma st ngh ph thuc vo ngoi lc c xu hng l dch chuyn
vt.
GV: Vng, ng vy. Lc ma st ngh tng theo lc F. Tuy nhin, n khng tng ln
v hn. Lc ma st ngh t ti mt gi tr cc i
Ffr = k0N (9)
H s k0 hi ln hn h s k c trng, theo phng trnh (5), cho lc ma st trt.
Ngay khi ngoi lc F t ti gi tr k0N th vt bt u trt. Ti gi tr ny, h s k0
tr nn bng k, v v th lc ma st gim i mt cht. Nu tip tc tng lc F, th lc
ma st (lc ny l lc ma st trt) khng tng thm na (cho n khi thu c vn
tc rt cao), v vt chuyn ng vi gia tc tng dn. S bt lc ca nhiu th sinh
trc vic xc nh lc ma st c th gii quyt bng cch di theo cu hi kh n
gin sau y: lc ma st bng bao nhiu khi mt lc c trng lng P nm yn trn
mt mt phng nghing mt gc ? Ngi ta nghe c nhiu cu tr li khng ng.
C ngi ni lc ma st bng kP, c ngi ni n bng kN = kPcos.
HS: Em hiu ri. V vt nm yn, nn ta x l lc ma st ngh. Ta tm n t iu kin
cn bng ca cc lc tc dng dc theo mt phng nghing. Trong trng hp ca
chng ta c hai lc nh vy: lc ma st Ffr v lc trt Psin tc dng xui xung
mt phng nghing. Do , p n ng l Ffr = Psin.
GV: Chnh xc. kt lun, hy xt bi ton minh ha trong Hnh 17. Mt ti khi
lng m nm trn mt vt khi lng M; lc ma st ngh cc i gia hai vt c c
trng bi h s k0 v khng c ma st gia vt v mt t. Tm lc F nh nht tc dng ln
vt ti bt u trt trn n.
HS: Trc tin em s gi s lc F l nh, nn ti s
khng trt trn vt. Khi hai vt s thu gia tc
a = F / (M + m)
GV: ng. Lc no s truyn gia tc ny cho ti?
HS: s l lc ma st ngh Ffr. Nh vy
Ffr = ma = Fm / (M + m)
Suy ra khi lc F tng th lc ma st ngh Ffr cng tng. Tuy nhin, n khng th tng
ln mi. Gi tr cc i ca n l
Ffr max = k0N = k0mg
Nh vy, gi tr cc i ca lc F ti hai vt vn cn c th chuyn ng nh mt
n v thng nht c xc nh t iu kin
k0mg = Fm / (M + m)
t
F = (M + m)k0g
y chnh l lc nh nht ti ti bt u trt trn vt.
GV: Li gii ca em l ng ri. Ti hon ton hi lng vi cch l gii ca em.

19
4. Phn tch cc nh
lut Newton ca
chuyn ng

GV: Hy pht biu nh lut I Newton
ca chuyn ng.
HS: Mt vt vn ng yn hoc trng
thi chuyn ng thng u cho n khi
tc dng ca nhng vt khc buc n
thay i trng thi .
GV: nh lut ny c gi tr trong mi h
quy chiu hay khng?
HS: Em khng hiu cu hi ca thy.
GV: Nu em ni mt vt l ng yn, em mun ni n ng yn so vi mt vt no
, trong trng hp cho, ng vai tr l h quy chiu. Tht l v ngha nu ni
mt vt l ng yn hoc chc chn chuyn ng m khng ch r h quy chiu. Bn
cht ca chuyn ng ca mt vt ph thuc vo s chn la h quy chiu. Chng
hn, mt vt ang nm trn sn ca mt toa xe ang chy trn ray l ng yn so
vi h quy chiu gn vi xe, nhng li chuyn ng i vi h quy chiu gn vi
ng ray. Gi ta c th tr li cu hi ca ti. nh lut I Newton c gi tr cho mi
h quy chiu hay khng?
HS: Vng, c l vy.
GV: Ti thy cu hi ny khin em m h ri. Cc th nghim cho thy nh lut I
Newton khng c gi tr cho mi h quy chiu. Xt v d vt nm trn sn ca mt
toa xe ang chy trn ray. Chng ta s b qua s ma st gia vt v mt sn. Trc
tin ta s x l v tr ca vt theo mt h quy chiu gn lin vi xe. Ta c th quan st
thy ci sau y: vt nm yn trn sn v, ht sc bt ng, n bt u trt trn sn
mc d khng c bt k loi tc dng no hin hin c. y ta c mt s vi phm
r rng ca nh lut I Newton ca chuyn ng. Li gii thch thng thng ca
hiu ng ny l toa xe, ci ang chuyn ng theo ng thng v vi vn tc u,
bt u gim tc, v on tu b phanh, v vt , do khng c ma st, tip tc duy
tr trng thi chuyn ng thng u ca n so vi ng ray. T y ta c th kt
lun rng nh lut I Newton ng trong mt h quy chiu gn vi ng ray,
nhng khng ng trong mt h quy chiu gn vi mt toa xe ang gim tc.
Cc h quy chiu cho nh lut I Newton c gi tr c ni l qun tnh; cn
nhng h quy chiu trong nh lut I Newton khng ng c ni l phi qun
tnh. i vi a s hin tng thng gp, ta c th gi s mi h quy chiu l qun
tnh nu n gn lin vi mt t, hoc gn lin vi bt k vt th no khc nm yn
so vi mt t hoc ang chuyn ng thng u. Cc h quy chiu phi qun tnh l
nhng h chuyn ng c gia tc, chng hn nhng h ang quay, thang my ang
tng tc hoc gim tc, vn vn. Lu rng khng nhng nh lut I Newton ca
chuyn ng khng ng i vi nhng h quy chiu phi qun tnh, m nh lut II
Newton cng vy (v nh lut I l mt trng hp c bit ca nh lut II).
HS: Nhng nu khng th s dng cc nh lut Newton cho nhng h quy chiu
ang chuyn ng c gia tc, th lm th no chng ta c th x l nhng bi ton c
trong nhng h nh vy?
GV: Tuy vy, cc nh lut Newton ca chuyn ng c th dng trong nhng h
quy chiu phi qun tnh. Tuy nhin, lm nh vy, s cn p dng mt lc na,
trn danh ngha thun ty, ln vt. Lc ny, gi l lc qun tnh, bng tch khi
lng ca vt v gia tc ca h quy chiu, v chiu ca n ngc chiu vi gia tc
ca vt. Ti nhn mnh rng khng c lc no nh vy tht s tn ti ht m n ch
c a vo trn danh ngha cc nh lut Newton ca chuyn ng s vn
ng trong mt h quy chiu phi qun tnh.
Tuy nhin, ti khuyn em nn ch s dng h quy chiu qun tnh trong khi gii
ton. Khi , tt c nhng lc m em x l s tht s l nhng lc c tn ti.
HS: Nhng nu chng ta t hn ch mnh vi nhng h quy chiu qun tnh, th ta
khng th phn tch, chng hn, bi ton v mt vt nm trn mt ci a ang quay.
GV: Ti sao li khng th ch? Vic chn h quy chiu l ty em. Nu trong mt
bi ton nh vy, em s dng mt h quy chiu gn vi ci a (tc l mt h phi
qun tnh), th vt c xem l ng yn. Nhng nu h quy chiu ca em gn vi
mt t (tc l mt h quy chiu qun tnh), th vt c x l l ang chuyn ng
trn. Ti khuyn em nn chn mt h quy chiu qun tnh.
V by gi hy pht biu nh lut II Newton ca chuyn ng.
HS: nh lut ny c th vit l F = ma, trong F l lc tc dng ln vt, m l khi
lng ca n v a l gia tc.
GV: Cu tr li sc tch ca em l rt tiu biu. Ti s a ra ba nhn xt v cu pht
biu ca em; hai nhn xt khng quan trng cho lm v mt nhn xt l thit yu.
Trc tin, khng phi lc l do gia tc gy ra m, tri li, gia tc l kt qu ca lc
tc dng. Do , s hp l hn nu vit phng trnh ca nh lut II l
21
a = BF / m (10)
trong B l h s t l ph thuc vo s chn la n v o ca cc i lng trong
phng trnh (10). Lu rng phn tr li ca em khng c nhc ti h s t l B.
Th hai, mt vt c gia tc bi tt c cc lc tc dng ln n (mc d mt s lc
c th cn bng nhau). Do , trong pht biu nh lut em khng nn dng t
lc, m nn dng t hp lc.
Nhn xt th ba ca ti l ci quan trng nht. nh lut II Newton xc lp mi lin
h gia lc v gia tc. Nhng lc v gia tc l nhng i lng vec-t, c c
trng khng nhng bi gi tr s ( ln) ca chng m cn bi hng ca chng
na. Pht biu nh lut ca em khng nu r c nhng hng . y l mt
thiu st c bn. Pht biu ca em b st mt phn thit yu ca nh lut II
Newton ca chuyn ng. Pht biu ng l nh sau: gia tc ca mt vt t l thun
vi hp lc ca tt c cc lc tc dng ln vt, t l nghch vi khi lng ca vt v
cng chiu vi hp lc. Pht biu ny c th biu din gii tch bi cng thc
=

BF
a
m
(11)
(trong mi tn pha trn u k t l k hiu cho vec-t).
HS: Khi bi 2 chng ta ni v cc lc tc dng ln mt vt b nm ln xin mt gc
so vi phng ngang, thy c ni sau ny thy s ging r hng chuyn ng ca
mt vt khng nht thit trng vi hng ca lc tc dng ln n. Khi thy c
nhc ti nh lut II Newton.
GV: , ti nh ch, v ti ngh tht kh hp l tr li cu hi ny. Chng ta hy
nhc li gia tc l g. Nh chng ta bit, gia tc c c trng bi s bin thin vn
tc trong mt n v thi gian. Minh ha trong Hnh 18 l cc vec-t vn tc 1
v v 2
v
ca mt vt cho hai thi im gn k t v t + t. bin thin vn tc trong thi
gian t l vec-t 2 1 =

v v v . Theo nh ngha, gia tc l
( )

v
a t
t
(12)
hay, cht ch hn
( )
0
lim

t
v
a t
t
(13)
Suy ra vec-t gia tc hng cng chiu vi vec-t
v , i lng th hin s bin

thin vn tc trong khong thi gian ngn. Ci r rng t Hnh 18 l cc vec-t
vn tc v vec-t bin thin vn tc c th hng theo nhng chiu hon ton khc
nhau. iu ny c ngha l, trong trng hp tng qut, vec-t vn tc v vec-t gia
tc cng c chiu khc nhau. R cha nh?

HS: Vng, gi th em hiu ri. V d, khi mt vt chuyn ng theo mt vng trn,
vn tc ca vt hng tip tuyn vi vng trn , nhng gia tc ca n th hng
theo bn knh v pha tm quay (em mun ni ti gia tc hng tm).
GV: V d ca em kh hp l. Gi ta hy tr li mi lin h (11) v lm sng t rng
chnh gia tc ch khng phi vn tc mi hng theo chiu ca lc tc dng, v mt
ln na chnh gia tc ch khng phi vn tc mi c lin h vi ln ca lc ny.
Mt khc, bn cht ca chuyn ng ca mt vt ti mt thi im cho trc bt k
c xc nh bi chiu v ln ca vn tc ca n ti thi im cho (vec-t
vn tc lun lun tip tuyn vi ng i ca vt). V gia tc v vn tc l nhng
vec-t khc nhau, nn chiu ca lc tc dng v chiu chuyn ng ca vt c th
khng trng nhau trong trng hp tng qut. Nh vy, bn cht ca chuyn ng
ca mt vt ti mt thi im cho trc khng ch c xc nh bi nhng lc tc
dng ln vt ti thi im cho .
HS: iu ny ng trong trng hp tng qut. Nhng, tt nhin, chiu ca lc tc
dng v ca vn tc c th trng nhau.
GV: Chc chn, iu l c th. Hy nng mt vt ln v bung nh n ra, sao cho
khng truyn cho n mt vn tc ban u no. y chiu chuyn ng s trng
vi chiu ca trng lc. Tuy nhin, nu em truyn mt vn tc ban u nm ngang
cho vt th chiu chuyn ng ca n s khng trng vi chiu ca trng lc; vt s
i theo mt ng parabol. Mc d trong c hai trng hp vt chuyn ng do tc
dng ca cng mt lc trng lc ca n nhng bn cht ca chuyn ng ca n
23
khc nhau. Mt nh vt l s ni rng s khc bit ny l do cc iu kin ban u
khc nhau: lc bt u chuyn ng vt khng c vn tc trong trng hp th
nht v c mt vn tc hng ngang nht nh trong trng hp th hai. Minh ha
trong Hnh 19 l qu o ca nhng vt c nm ln vi vn tc ban u c chiu
khc nhau, nhng trong tt c cc trng hp c cng mt lc, trng lc ca vt, tc
dng ln n.
HS: iu c ngha l bn cht ca chuyn ng ca mt vt ti mt thi im
cho trc khng nhng ph thuc vo cc lc tc dng ln vt ti thi im ny, m
cn ph thuc vo cc iu kin ban u phi khng thy?
GV: Chnh xc. Cn nhn mnh rng cc iu kin ban u phn nh s khi u
ca vt. Chng l kt qu ca cc lc tn ti trc . Nhng lc ny khng cn
tn ti na, nhng kt qu ca s tn ti ca chng vn biu hin. T quan im
trit hc, iu ny chng minh mi lin h ca qu kh vi hin ti, tc l nguyn l
nhn qu. Lu rng nu cng thc ca nh lut II Newton cha vn tc thay v
gia tc, th mi lin h ny ca qu kh v hin ti s khng hin hin. Trong trng
hp ny, vn tc ca mt vt ti mt thi im cho trc (tc l bn cht ca chuyn
ng ca n ti mt thi im cho trc) s hon ton c xc nh bi nhng lc
tc dng ln vt ng ti thi im ny; qu kh s khng c nh hng ln bt c
ci g hin ti.
Ti mun trch dn mt v d na minh ha cho iu va ni. N c trnh by
trong Hnh 20: mt qu cu treo di mt si dy chu tc dng ca hai lc, trng
lc v lc cng ca si dy. Nu n b ko lch sang mt bn ca v tr cn bng ri
bung ra, n s bt u dao ng. Tuy nhin, nu truyn cho qu cu mt vn tc
nht nh theo chiu vung gc vi mt phng lch, th qu cu s bt u chuyn
ng theo mt vng trn vi vn tc u. Nh cc em c th thy, ty vo cc iu
kin ban u, qu cu hoc l dao ng trong mt mt phng (Hnh 20a), hoc l
chuyn ng vi vn tc u theo mt vng trn (Hnh 20b). Ch c hai lc tc dng
ln n trong mi trng hp: trng lc ca n v lc cng ca si dy.
HS: Em cha tng xt cc nh lut Newton t quan im ny.
GV: Chng c g ngc nhin khi m mt s hc sinh, lc c gng xc nh cc lc tc
dng ln mt vt, xy dng lp lun ca mnh da trn bn cht ca chuyn ng
m trc tin khng tm xem nhng vt no c tng tc vi vt cho. Cc em c
th nh li ci cc em lm ging nh vy. chnh l nguyn nhn, khi v Hnh
8c v 8d, cc em thy tp hp lc tc dng ln vt trong nhng trng hp s
khc nhau. Tht ra, trong c hai trng hp , c hai lc tc dng ln vt: trng lc
ca n v lc cng ca si dy.
HS: Gi th em hiu tp hp nhng lc ging nhau c th gy ra nhng chuyn
ng c bn cht khc nhau v do s liu v bn cht ca chuyn ng ca mt
vt khng th xem l mt im xut pht trong vic xc nh cc lc tc dng ln
vt .
GV: Em pht biu vn rt chnh xc. Tuy nhin, khng cn tin xa nh vy
u. Mc d nhng loi chuyn ng khc nhau c th c gy ra bi cng mt
tp hp lc (nh trong Hnh 20), nhng lin h s hc ca nhng lc ang tc dng
khc nhau cho nhng loi chuyn ng khc nhau. iu ny c ngha l s c
mt hp lc tc dng khc nhau cho mi chuyn ng. Nh vy, chng hn, trong
chuyn ng u ca mt vt theo mt vng trn, hp lc s l lc hng tm;
trong dao ng trong mt mt phng th hp lc s l lc
hi phc. T y ta suy ra rng mc d s liu v loi
chuyn ng ca mt vt khng th gi vai tr l c s cho
vic xc nh cc lc tc dng, nhng chng khng hn l
v ch.
Trong phn lin h ny, chng ta hy tr li vi v d
trong Hnh 20. Gi s gc gia phng ca si dy v
phng thng ng l bit v trng lng P ca vt
cng vy. Hy tm lc cng T si dy khi (1) vt dao
ng ang v tr bin ca n, v (2) khi vt ang chuyn
ng u theo qu o trn. Trong trng hp th nht,
hp lc l lc hi phc v n vung gc vi si dy. Do ,
trng lng P ca vt c phn tch thnh hai thnh
phn, vi mt thnh phn hng theo hp lc v thnh
phn kia vung gc vi n (tc l hng theo si dy). Khi
cc lc vung gc vi lc hi phc, tc l nhng lc tc
dng theo phng ca si dy, cn bng nhau (xem Hnh
21a). Do
T1 = Pcos
25
Trong trng hp th hai, hp lc l lc hng tm v hng theo phng ngang.
Do , lc cng T2 ca si dy s c phn tch thnh mt thnh phn thng ng
v mt thnh phn nm ngang, v nhng lc vung gc vi hp lc, tc l nhng
lc thng ng, s cn bng nhau (Hnh 21b). Khi
T2cos = P hay
2
cos
=
P
T
Nh cc em c th thy, vic bit
bn cht ca chuyn ng ca vt
t ra hu ch trong vic xc nh lc
cng ca si dy.
HS: Nu nh em hiu r ht iu
ny, th t vic bit s tng tc
ca cc vt, ta c th tm cc lc tc
dng ln mt vt trong s chng;
nu ta bit nhng lc ny v nhng
iu kin ban u, th ta c th d
on bn cht ca chuyn ng ca
vt ( ln v chiu ca vn tc ca
n ti mt thi im bt k). Mt khc, nu ta bit loi chuyn ng ca mt vt, ta
c th xc nh mi lin h gia cc lc tc dng ln n. Em lp lun nh vy c
ng khng?
GV: Kh lm.
[phn ny sch b mt 2 trang :)]


Nu cc em bit r c hc, th cc em c th d dng gii bi tp. iu ngc li
cng ng: Nu cc em sn sng gii bi tp th r rng cc em c kin thc
tt v c hc. V th, hy m rng kin thc c hc ca cc em bng cch gii cng
nhiu bi ton cng tt.
27
5. Phng php gii
bi ton ng hc

GV: Gi s hai vt ang ri t mt
cao nht nh. Mt vt khng c vn tc
ban u v vt kia c mt vn tc ban
u nht nh theo phng ngang. T
y tr v sau chng ta s b qua sc
cn ca khng kh. So snh thi gian
hai vt ri xung chm t.
HS: Chuyn ng ca mt vt b nm
ngang c th xem l s kt hp ca hai
chuyn ng: thng ng v nm ngang.
Thi gian bay c xc nh bi thnh
phn thng ng ca chuyn ng. V
chuyn ng theo phng thng ng
ca vt c xc nh trong c hai
trng hp bi s liu ging nhau (cng
mt cao v khng c thnh phn
thng ng ca vn tc ban u), nn
thi gian ri l nh nhau i vi c hai
vt. N bng 2 / H g , trong H l
cao ban u.
GV: Hon ton ng. Gi ta hy xt mt trng hp phc tp hn. Gi s hai vt
ang ri t cao H vi vn tc ban u bng khng, nhng trn ng ri ca n mt
trong hai vt gp phi mt mt phng c nh, nghing mt gc 45
o
so vi phng ngang.
H qu ca s va chm ny l hng vn tc ca vt tr thnh nm ngang (Hnh 23). im
tip xc nm cao h. Hy so snh thi gian ri ca hai vt.
HS: C hai vt mt thi gian ri nh nhau n mc ngang mt phng nghing. H
qu ca s va chm ln mt phng l mt trong hai vt thu ly mt thnh phn
nm ngang ca vn tc. Tuy nhin, thnh phn nm ngang ny khng th nh
hng n thnh phn thng ng ca chuyn ng ca vt. V th, trong trng
hp ny, thi gian ri s l nh nhau i vi c hai vt.
GV: Em sai ri. Em ng khi ni thnh phn nm ngang ca vn tc khng nh
hng n chuyn ng thng ng ca vt, v h qu l khng nh hng n
thi gian ri ca n. Khi vt chm trng mt phng nghing, n khng nhng thu
ly mt thnh phn vn tc nm ngang, m n cn mt thnh phn thng ng ca
vn tc ca n, v tt nhin iu ny phi nh hng n thi gian ri. Sau khi va
chm vi mt phng nghing, vt ri t cao h vi vn tc thng ng ban u
bng khng. S va chm vi mt phng nghing lm chm chuyn ng thng
ng ca vt v do lm tng thi gian ri ca n. Thi gian ri i vi vt ri
thng xung t l 2 / H g ; thi gian ri i vi vt va chm vi mt phng
nghing l ( ) 2 2 / H h g h g + .
Kt qu ny a chng ta n cu hi sau y: t s h/H l bao nhiu th thi gian ri s
t ti gi tr ti a ca n? Ni cch khc, mt phng nghing t cao no th n
chm chuyn ng ri nht?
HS: Em khng c kh nng tr li chnh xc cu hi ny. Theo em th t s h/H
khng nn gn bng 1 hoc bng 0, v mt t s bng 1 hoc 0 l tng ng vi
khng c mt phng nghing no ht. Mt phng nghing nn t u khong
chnh gia mt t v im ri ban u.
GV: Nhn xt nh tnh ca em kh ng y. Nhng em s khng gp kh khn g
tm cu tr li chnh xc c. Chng ta c th vit thi gian ri ca vt nh sau
( )
2
1
H
t x x
g
= + trong x = h/H
Gi ta i tm gi tr ca x ti hm t(x) l cc i. Trc tin ta bnh phng thi
gian ri. Ta c
( )
2
2
1 2 1
H
t x x
g
(
= +

Nu thi gian l cc i, th bnh phng ca n cng t cc i. Ci r rng t
phng trnh trn l t
2
t cc i khi hm y = (1 x)x t cc i. Nh vy, vn
suy lun thnh i tm gi tr cc i ca tam thc bc hai
2
2
1 1
2 4
y x x x
| |
= + = +
|
\

Tam thc ny t cc i ti x = . Nh vy, cao h bng mt na cao H.
phn tip theo chng ta s ni v nhng bc c bn gii nhng bi ton ng
hc xoay quanh v d mt vt c nm ln nghing mt gc so vi phng ngang
(thng gi l nm xin).
HS: Em khng rnh nhng bi ton nh vy cho lm.
29

GV: Ta s bt u vi dng thc thng gp ca bi ton: mt vt c nm ln
nghing mt gc so vi phng ngang vi vn tc ban u vo. Hy tm thi gian
bay T, tm bay cao H v tm bay xa L. Nh thng l, trc tin ta tm cc lc ang
tc dng ln vt. C mt lc duy nht l trng lc. Nh vy, vt chuyn ng vi
vn tc khng i theo phng ngang v vi gia tc khng i g theo phng thng
ng. Ta s phn tch ring thnh phn chuyn ng thng ng v nm ngang, v
mc ch ta phn tch vector vn tc ban u thnh thnh phn thng ng (v0sin)
v nm ngang (v0cos). Thnh phn vn tc nm ngang gi nguyn khng i trong
sut lc bay trong khi thnh phn thng ng bin thin nh th hin trn Hnh 24.
Ta hy xt thnh phn thng ng ca chuyn ng. Thi gian bay T = T1 + T2, trong
T1 l thi gian bay ln (vt i ln thng ng chm dn u) v T2 l thi gian
bay xung (vt i xung nhanh dn u). Vn tc thng ng ca vt ti im cao
nht ca qu o ca n (ti thi im t = T1) r rng l bng khng. Mt khc, vn
tc ny c th biu din bng cng thc th hin s ph thuc ca vn tc ca
chuyn ng chm dn u theo thi gian. Ta c
0 = vosin gT1
hay
0
1
sin v
T
g

= (14)
Khi bit T1, ta c
2 2 2
0 1
0 1
sin
sin
2 2
v gT
H v T
g

= = (15)
Thi gian bay xung T2 c th tnh bng thi gian vt ri t cao H bit m
khng c vn tc thng ng ban u
0
2
sin 2 v H
T
g g

= =
So snh biu thc ny vi phng trnh (14) ta thy thi gian bay xung bng thi
gian bay ln. Thi gian bay tng cng l
0
2 sin v
T
g

= (16)
tm tm bay xa L, hay qung ng i theo phng ngang, ta khai thc thnh
phn nm ngang ca chuyn ng. Nh ni phn trc, theo phng ngang
vt chuyn ng thng u. Nh vy
( )
2
0
0
sin 2
cos
v
L v T
g

= = (17)
Ta c th thy t phng trnh (17) rng nu tng hai gc ti hai vt c nm
ln l bng 90
o
v nu hai vn tc ban u l bng nhau, th hai vt s ri ti cng
mt im.
n y th mi th vi em r rng hay cha?
HS: vng, mi th dng nh r.
GV: Tt. Sau y chng ta s thm cht phc tp na. Gi s c mt lc ca gi khng
i F nm ngang tc dng ln vt. Trng lng ca vt l P. Nh trong trng hp trc,
hy tm thi gian bay T, tm bay cao H v tm bay xa L.
HS: Ngc vi bi ton trc, chuyn ng nm ngang ca vt l khng u, by
gi n chuyn ng vi gia tc nm ngang a = (F/P)g.
GV: C bt k thay i no thnh phn thng ng ca chuyn ng hay khng?
HS: V lc ca gi tc dng theo phng ngang, nn gi khng th nh hng n
chuyn ng thng ng ca vt.
GV: Tt. Gi hy cho ti bit nhng i lng cn tm no c cng gi tr nh bi
ton trc.
HS: R rng y s l thi gian bay T v tm bay cao H. Chng l nhng i lng
c xc nh trn c s chuyn ng thng ng ca vt. Do chng s c gi tr
bng nh trong bi ton trc.
GV: Hay. Th cn tm bay xa?
31
HS: Gia tc theo phng ngang v thi gian bay l bit, nn c th tnh ra tm
bay xa. Ta c
( )
2 2 2 2
0 0
0
sin 2 sin 2
cos
2
v v aT F
L v T
g P g

= + = +
GV: Kh chnh xc. Ch c iu kt qu s hay hn nu vit mt dng khc
2
0
sin 2
1 tan
v F
L
g P

| |
= +
|
\
(18)
Tip theo ta s xt mt bi ton mi: mt vt c
nm ln nghing mt gc so vi mt mt phng
nghing hp mt gc vi phng ngang (Hnh 25).
Vn tc ban u ca vt l v0. Tm khong cch L t
im vt c nm ln n im n ri ln mt phng
nghing.
HS: Em tng gii mt bi ton nh th ny ri
nhng chu khng lm c.
GV: Em khng nhn thy s tng ng no gia bi ton ny v bi ton trc hay
sao?
HS: Khng, em chng thy g ht.
GV: Gi ta hy tng tng hnh v cho bi ton ny xoay mt gc mt phng
nghing tr thnh nm ngang (Hnh 26a). Khi trng lc khng cn thng ng
na. Gi ta phn tch n thnh mt thnh phn thng ng (Pcos) v mt thnh
phn nm ngang (Psin). Gi th ta c th thy mnh c bi ton trc mt ln
na, trong lc Psin gi vai tr ca lc ca gi, v Pcos gi vai tr trng lc. Do
, ta c th tm kt qu bng cch s dng phng trnh (18) bit rng chng ta c
nhng thay th sau
Psin cho F, Pcos cho P, v gcos cho g.
Khi , ta c
( )
2
0
sin 2
1 tan tan
cos
v
L
g

= + (19)

Vi = 0 th phng trnh ny trng vi phng trnh (17). Nu thch, ta c th gii
bi ton ny bng mt phng php na. Ta chn trc ta Ox v Oy vi gc ta
ti im vt c nm ln (Hnh 26b). Mt phng nghing c biu din trong
h ta ny bi hm tuyn tnh
y1 = x tan
v qu o ca vt c m t bi parabol
y2 = ax
2
+ bx
trong cc h s a v b c th biu din theo v0, v . Tip theo ta tm ta xA
ca giao im A ca hm y1 v y2 bng cch cn bng biu thc cho hai hm ny.
Nh vy
x tan = ax
2
+ bx
T y suy ra xA = (tan = b)/( a). Khi ta c th tnh d dng khong cch cn tm
L = OA:
tan
cos cos
A
x b
L
a

+
= = (20)
Ci cn li l biu din cc h s a v b theo v0, v . V mc ch ny, ta xt hai
im ca parabol B v C (xem Hnh 26b). Ta vit phng trnh parabol cho tng
im ny
33
2
2
2
2
C C C
B B B
y ax bx
y ax bx
= +

`
= +

)

Ta ca cc im C v B l bit. Nh vy, h phng trnh trn cho php
chng ta xc nh cc h s a v b. Ti ngh lc rnh em hy gii cho xong
nghim ca h phng trnh ny v thu v kt qu dng phng trnh (19).
HS: Em thch cch gii th nht hn.
GV: l vn khu v thi. Hai phng php gii v bn cht l khc nhau.
Cch th nht c th gi l phng php vt l. N s dng s tng t vi bi
ton c bn (chng ta i gc nhn ca mnh i mt cht v suy gin bi ton thnh
bi ton c c lc ca gi). Phng php th hai c th gi l phng php ton
hc. y chng ta s dng hai hm s v i tm ta giao im ca chng.
Theo quan im ca ti, phng php th nht th p hn, nhng km tng qut
hn. Lnh vc p dng phng php th hai v c bn l rng hn. Chng hn, c
th p dng n trn nguyn l khi hnh ct ca ngn i m n c nm ln khng
phi l ng thng. y, thay cho hm tuyn tnh y1, mt hm no khc s
c s dng khp vi hnh ct ca ngn i. Phng php th nht khng th
p dng trn nguyn tc trong nhng trng hp nh vy. Ta c th lu rng lnh
vc p dng rng hn ca phng php th hai l do bn cht tru tng hn ca
chng.

Bi tp
1. Vt A c nm ln thng ng vi vn tc 20 m/s. Hi vt B phi cao no
th khi c nm vi mt vn tc nm ngang 4 m/s cng lc vi vt A, va chm vi
n trong chuyn ng bay ca n? Khong cch tnh theo phng ngang gia hai
im nm ban u l 4 m. ng thi hy tm thi gian bay ca mt vt trc khi va
chm v vn tc ca mi vt ti thi im va chm.
2. T cc im A v B, cao tng ng 2 m v 6 m, hai vt c nm ng thi
v pha nhau: mt vt c nm ngang vi vn tc 8 m/s v vt kia c nm chch
xung 45
o
so vi phng ngang v c vn tc ban u sao cho hai vt va chm trong
khi bay. Khong cch tnh theo phng ngang gia A v B bng 8 m. Tm vn tc
ban u v0 ca vt c nm nghing gc 45
o
, ta x v y ca im va chm, thi
gian bay t ca mi vt trc khi va chm v vn tc vA v vB ca hai vt ti thi im
va chm. Bit qu o ca hai vt nm trong cng mt mt phng.
3. Hai vt c nm ln t mt im xin gc 1 v 2 so vi phng ngang v c
vn tc ban u tng ng v1 v v2. Hi hai vt s cch nhau bao xa sau thi gian t?
Xt hai trng hp: (1) qu o ca hai vt nm trong cng mt mt phng v hai
vt c nm theo hai hng ngc nhau, v (2) hai qu o nm trong hai mt
phng vung gc vi nhau.
4. Mt vt ri t cao H vi vn tc ban u bng khng. cao h, n bt n
hi trn mt mt phng nghing gc 30
o
so vi phng ngang. Tm thi gian vt ri
ti t.
5. Mt vt trng lng P c nm ln xin mt gc bao nhiu so vi phng ngang
th tm bay cao ca n bng tm bay xa? Gi s c mt lc F khng i nm ngang
ca gi tc dng ln vt trong chuyn ng bay ca n.
6. Mt vin c nm ln vung gc vi mt mt phng nghing c gc nghing
. Nu vn tc ban u l v0 th khong cch t im nm ln n im n ri xung
bng bao nhiu?
7. Mt a tr cao 1,5 m ang ng cch 15 m vi mt hng ro cao 5 m, nm ln
mt vin nghing gc 45
o
vi phng ngang. Hi vin c nm vi tc ti
thiu bng bao nhiu th n bay qua hng ro ?

35
6. Phng php gii
bi ton ng lc hc

GV: Trong vic gii bi ton ng lc
hc, iu c bit quan trng l c th
xc nh chnh xc cc lc tc dng ln
vt (xem 2).
HS: Trc khi tip tc, em mun hi mt
cu. Gi s em tm chnh xc tt c
cc lc tc dng ln vt ri, bc tip
theo em phi lm g?
GV: Nu cc lc khng hng theo mt ng thng, th nn phn tch chng
theo hai chiu vung gc nhau. Nhng thnh phn lc s c x l ring trong
mi chiu ny, ci chng ta s gi l cc chiu phn tch. Ta c th bt u vi mt
ch dn thc t no . Trc tin, cc lc nn c v vi t l ln trnh nhm
ln khi phn tch chng. tit kim khng gian, hc sinh thng biu din cc lc
dng nhng mi tn gn nh vi m, v iu ny chng gip ch c g. Em s
hiu ti mun ni g nu em so snh hnh v ca em (Hnh 8) vi hnh v ca ti
(Hnh 9). Th hai, khng nn vi phn tch cc lc trc khi v xong ht cc lc.
Trc ht em tm tt c cc lc tc dng ln vt, v th hin chng trn hnh v. Ch
khi em mi c th bt u phn tch chng. Th ba, em phi nh rng sau khi em
phn tch mt lc, em nn qun i s tn ti ca n v ch s dng nhng
thnh phn ca n. Hoc l chnh lc , hoc l cc thnh phn ca n, ch khng
chi nc i.
HS: Lm th no em chn cc chiu phn tch?
GV: chn la, em nn xt bn cht ca chuyn ng ca vt. C hai la chn: (1)
vt nm yn hoc chuyn ng vi vn tc khng i trn mt ng thng, v (2)
vt chuyn ng c gia tc v hng ca gia tc l bit (t nht l du ca n).
Trong trng hp th nht, em c th chn cc chiu phn tch ty , da trn (hoc
khng da trn) ci em chn sao cho tin nht. Chng hn, gi s trong trng hp
minh ha Hnh 10, vt trt vi vn tc khng i leo ln mt phng nghing.
y cc chiu phn tch c th (v tin li ngang nhau) hoc l thng ng v nm
ngang (Hnh 27a), hoc l song song vi mt phng nghing v vung gc vi n
(Hnh 27b).
Sau khi cc lc c phn tch, tng i s ca cc lc thnh phn trong mi
chiu phn tch l bng khng (hy nh rng chng ta vn ang x l vi chuyn
ng ca nhng vt khng c gia tc). Vi trng hp minh ha Hnh 27a, ta c
th vit h phng trnh
cos sin 0
cos sin 0
fr
fr
N F P
F F N

=
`
=

)
(21)
H phng trnh cho trng hp Hnh 27b l

cos sin 0
sin cos 0
fr
N P F
F P F

=
`
+ =
)
(22)

HS: Nhng nhng h phng trnh ny khc nhau m.
GV: Chng tuy khc nhau nhng a n kt qu ging nhau, nh c th chng
minh sau y. Gi s cn tm lc F m bo vt chuyn ng vn tc khng
i leo ln mt phng nghing. Thay phng trnh (5) vo phng trnh (21) ta c
( )
( )
cos sin 0
cos sin 0
N k P
F N k

=

`
+ =

)

T phng trnh th nht ca h ny ta c
cos sin
P
N
k
=

Thay vo phng trnh th hai tm lc F, ta c
37
cos sin
cos sin
k
F P
k

+
=

Chnh xc l p n thu c t phng trnh (22). Em c th t kim tra iu ny.
HS: Chng ta lm g nu vt chuyn ng c gia tc?
GV: Trong trng hp ny, vic chn cc chiu phn tch ph thuc vo chiu trong
vt ang gia tc (chiu ca hp lc). Cc lc nn c phn tch theo mt chiu
song song vi gia tc v mt chiu vung gc vi n. Tng i s ca cc thnh
phn lc theo chiu vung gc vi gia tc l bng khng, trong khi tng i s ca
cc thnh phn lc theo chiu song song vi gia tc, theo nh lut II Newton ca
chuyn ng, bng tch ca khi lng ca vt v gia tc ca n.
Gi ta hy tr li vi vt trn mt phng nghing trong bi ton trc v gi s vt
trt vi mt gia tc nht nh hng ln trn mt phng nghing. Theo nhng
nhn xt trc ca ti, cc lc nn c phn tch nh trong trng hp Hnh 27b.
Khi , thay cho h phng trnh (22), ta c th vit h phng trnh sau
cos sin 0
cos sin
fr
N P F
a
F F P ma P
g

=
`
= =

)
(23)
S dng phng trnh (5), ta tm c gia tc ca vt
( ) cos cos sin sin
g
a F P F k P
P
= + (

HS: Trong nhng bi ton thuc loi x l vi gia tc nh th ny, c th phn tch
cc lc theo nhng chiu khc ngoi chiu song song vi gia tc v vung gc vi
n hay khng? Theo em hiu t s l gii ca thy, th trng hp ny l khng nn.
GV: Cu hi ca em cho thy ti nn lm sng t mt s im. Tt nhin, cho d
trong nhng bi ton v gia tc, em vn c quyn phn tch cc lc theo bt k hai
chiu vung gc nhau no. Tuy nhin, trong trng hp ny, em s phi phn tch
khng nhng cc lc, m phi phn tch c vec-t gia tc na. Phng php gii
nh th ny s a n thm kh khn. trnh nhng phc tp khng cn thit,
tt nht l nn lm nh ti khuyn. y l cch n gin nht. Chiu ca gia tc
ca vt lun lun bit (t nht l du ca n), nn em c th gii tip trn c s
chiu ny. Nhiu th sinh khng bit cch chn chiu phn tch lc sao cho hp l l
mt trong nhng nguyn do h khng th gii nhng bi ton t nhiu phc tp
thuc ng lc hc.
HS: Chng ta ch mi ni ti trng hp phn tch thnh hai chiu. Tuy nhin,
trong trng hp tng qut, c l c l do hp l hn ni ti vic phn tch thnh
ba chiu vung gc nhau. Khng gian tht ra c ba chiu.
GV: Em ni hon ton ng. Hai chiu trong phn tho lun ca chng ta c gii
thch bi thc t chng ta ang gii nhng bi ton phng (hai chiu). Trong trng
hp tng qut, cc lc nn c phn tch thnh ba chiu. Tuy nhin, ton b nhng
nhn xt trn vn ng. Ti lu rng, nh mt quy c, cc bi ton hai chiu
thng c cho trong cc bi thi c. Tt nhin, ngi ta c th yu cu th sinh a
ra mt s khi qut khng qu phc tp cho trng hp ba chiu.

Bi tp
8. Mt vt 5 kg c ko trn mt phng ngang bi mt lc 3 kgf (kilogram lc) tc
dng ln vt nghing mt gc 30
o
vi phng ngang. H s ma st trt l 0,2. Tm
vn tc ca vt lc 10 s sau khi lc ko bt u tc dng, v cng thc hin bi lc
ma st trong thi gian ny.

9. Mt ngi ko hai xe trt tuyt buc li vi nhau bng cch tc dng mt lc F =
12 kgf ko si dy hp mt gc 45
o
vi phng ngang (Hnh 28). Khi lng ca
hai xe bng nhau m1 = m2 = 15 kg. H s ma st gia ngi chy v tuyt l 0,02. Tm
gia tc ca hai xe, lc cng ca si dy buc hai xe vi nhau, v lc m ngi ta
phi ko si dy truyn cho hai xe mt vn tc khng i.
39
10. Ba qu nng bng nhau, mi qu c khi lng 2 kg treo trn mt si dy vt qua
mt ci rng rc c nh nh trong Hnh 29. Tm gia tc ca h v lc cng ca si
dy ni vt 1 v vt 2.

11. Tnh gia tc ca cc vt v lc cng dy cho trng hp minh ha Hnh 30. Cho
bit: = 30
o
, P1 = 4 kgf, P2 = 2 kgf, v P3 = 8 kgf. B qua ma st gia cc vt nng v
mt phng nghing.
12. Xt h gm nhng vt nng nh trong Hnh 31. y P1 = 1 kgf, P2 = 2 kgf, P3 = 5
kgf, P4 = 0,5 kgf, v = 30
o
. H s ma st gia cc vt nng v cc mt phng bng
0,2. Tm gia tc ca tp hp nhng vt trn, lc cng dy v lc do P4 nn ln P3.

7. Cc bi ton ng
lc hc kh gii hn
khi xt c ma st

GV: Cc bi ton c l tr nn kh hn
nhiu khi xt n lc ma st.
HS: Nhng chng ta c ni v lc ma
st (3). Nu mt vt ang chuyn ng
th lc ma st c xc nh t phn lc
php tuyn (Ffr = kN); nu vt ang ng
yn th lc ma st bng lc c xu hng
lm vt ri khi trng thi ng yn ny.
Ton b ni dung ny chng em hiu
v nh ri.
GV: ng ri. Tuy nhin, em b qun mt thc t quan trng. Em gi s em
bit cu tr li cho nhng cu hi sau y: (1) Vt ang chuyn ng hay n ang
ng yn? (2) Vt ang chuyn ng theo hng no? (nu c chuyn ng) Nu
nhng ci ny c bit trc th bi ton tng i n gin. Nu khng, n c
th rt phc tp ngay t lc bt u v c th cn i hi s kho st c bit.
HS: Vng, gi th em nh chng ta c ni ti vn ny trong 2 lin quan n
phn tho lun ca chng ta v vic chn hng ca lc ma st.
GV: By gi ti mun tho lun cu hi ny chi tit hn. Theo quan im dt khot
ca ti th nhng kh khn trong khi gii nhng bi ton c xt n lc ma st r
rng b nh gi thp bi hc sinh v cc tc gi nht nh khi son bi tp cho
cc sch gio khoa vt l.
Ta hy xt v d minh ha Hnh 10. Gc nghing ca mt phng nghing, trng lng P
ca vt, lc F v h s ma st k l bit. cho n gin, ta s gi s rng k0 = k (trong
k0 l h s xc nh lc ma st ngh cc i). Yu cu l xc nh loi chuyn ng ca vt v
tm gia tc.
Ta hy gi s rng vt trt ln theo mt phng nghing. Ta c th phn tch cc lc
nh trn Hnh 27b v s dng kt qu thu c cho gia tc trong 6. Nh vy
( ) cos sin cos sin
g
a F P P F k
P
= + (

(24)
Theo phng trnh (24) cho vt trt ln mt phng nghing, iu kin sau y phi
c tha mn
( ) cos sin cos sin 0 F P P F k +
41
iu kin ny c th vit li dng
cos sin
cos sin
k
F P
k

+

hay
tan
1 tan
k
F P
k

(25)
Chng ta cng s gi s rng gc nghing ca mt phng nghing l khng ln lm,
sao cho (1 ktan) > 0, hay
1
tan
k
< (26)
Tip theo ta s gi s rng vt trt xung mt phng nghing. Mt ln na ta phn
tch tt c cc lc nh Hnh 27b nhng o chiu lc ma st. Kt qu l ta thu
c biu thc sau y cho gia tc ca vt
( ) sin cos cos sin
g
a P F P F k
P
= + (

(27)
T phng trnh (27) suy ra vt trt xung mt phng nghing, iu kin sau
y phi c tha mn
( ) sin cos cos sin 0 P F P F k +
iu kin ny ta vit dng
sin cos
cos sin
k
F P
k

+

hay
tan
1 tan
k
F P
k
+
(28)
Trong trng hp ny ta s gi s gc nghing ca mt phng nghing l khng
nh lm, sao cho (tan k) > 0, hay
tan > k (29)
Kt hp cc iu kin (25), (26), (28) v (29), ta c th i ti nhng kt lun sau:
1. Gi s iu kin
1
tan k
k
< < nghim ng i vi mt mt phng nghing th
(a) Nu F > P (k + tan)/(1 k tan) th vt trt ln trn vi gia tc c th xc
nh theo phng trnh (24);
(b) Nu F = P (k + tan)/(1 k tan) th vt trt ln vi vn tc khng i
hoc nm yn;
(c) Nu F < P (tan k)/(1 + k tan) th vt trt xung vi gia tc c th xc
(d) Nu F = P (tan k)/(1 + k tan) th vt trt xung vi vn tc khng i
hoc nm yn;
(e) Nu P (tan k)/(1 + k tan) < F < P (k + tan)/(1 k tan) th vt nm yn.
Lu rng khi tng lc F t P (tan k)/(1 + k tan) n P (k + tan)/(1 k tan), lc
ma st ngh gim dn t k(Pcos + Fsin) v khng; ri sau khi hng ca n o
li, n tng n gi tr k(Pcos + Fsin). Trong khi iu ny xy ra, vt vn nm yn.
2. By gi gi s mt phng nghing tha mn iu kin
0 < tan k
th
(a) Nu F > P (k + tan)/(1 k tan) th vt trt ln vi gia tc c th xc nh
theo phng trnh (24);
(b) Nu F = P (k + tan)/(1 k tan) th vt trt ln vi vn tc khng i
hoc nm yn;
(c) Nu F < P (k + tan)/(1 k tan) th vt nm yn; mi chuyn ng hng
xung ca vt trn mt phng nghing l khng th (cho d lc F c trit
tiu).
3. Cui cng, ta hy gi s mt phng nghing tha mn iu kin
43
1
tan
k

th
(a) Nu F < P (tan k)/(1 + k tan) th vt trt xung vi gia tc c th xc
(b) Nu F = P (tan k)/(1 + k tan) th vt trt xung vi vn tc khng i
hoc nm yn;
(c) Nu F > P (tan k)/(1 + k tan) th vt nm yn; mi chuyn ng hng
ln ca vt trn mt phng nghing l khng th. Thot nhn, kt lun ny
trng nh khng hon chnh v lc F c th tng ln n v hn! Tuy nhin,
v gc nghing ca mt phng nghing kh ln, nn vi s tng lc F th p
lc ca vt nng tc dng ln mt phng nghing s tng vi tc cn
nhanh hn.
HS: Cha c loi no nh vy c chng minh vi chng em trng hc c.
GV: y chnh l l do ti mun hng s ch ca cc em ti vn ny. Tt
nhin, trong bi thi u vo ca cc em, r rng cc em s phi gii nhng trng
hp n gin hn nhiu: s khng c lc ma st, hoc s c lc ma st nhng bn
cht ca chuyn ng s c bit trc (chng hn, cho bit vt ang chuyn ng
hay nm yn). Tuy nhin, cho d ta khng phi bi trong nhng b bi su, nhng
tt hn ta nn bit ch su nm u.
HS: iu g s xy ra nu nh ta gi s k = 0?
GV: Khi khng c ma st, mi th tr nn n gin hn ngay. Vi mi gc nghing
ca mt phng nghing, kt qu s l:
Khi F > Ptan, vt trt ln vi gia tc
( ) cos sin
g
a F P
P
= (30)
Khi F = Ptan, vt trt vi vn tc khng i (hng ln hoc hng xung), hoc
nm yn;
Khi F < Ptan, vt trt xung vi gia tc
( ) sin cos
g
a P F
P
= (31)
Lu rng kt qu ca cc phng trnh (30) v (31) ch khc nhau du cng tr. Do
, khi gii bi tp, em c th gi s mt cch an ton chiu chuyn ng bt k, tm
a v ch du ca gia tc. Nu a > 0 th vt chuyn ng theo hng m em gi
s; nu a < 0 th vt s chuyn ng theo chiu ngc li (gia tc s bng |a|).
Ta hy xt thm mt bi tp na. Hai vt P1 v P2
ni vi nhau bng mt si dy vt qua mt ci rng
rc. Vt P1 nm trn mt mt phng nghing c gc
nghing v h s ma st k; vt P2 treo di si dy
(Hnh 32). Tm gia tc ca h.
Gi s h ang chuyn ng t tri sang phi.
Xt chuyn ng ca h nh mt tng th, ta c
th vit phng trnh sau y cho gia tc
2 1 1
1 2
sin cos P P P k
a g
P P

=
+
(32)
By gi gi s h chuyn ng t phi sang tri, ta thu c
1 2 1
1 2
sin cos P P P k
a g
P P

=
+
(33)
Ta s tin hnh kho st cho cc gi tr v k bit, cho t s p = P2/P1 bin thin.
T phng trnh (32), ta suy ra i vi chuyn ng t tri sang phi th iu kin
1
sin cos
p
k
+

phi c tha mn. Phng trnh (33) gi rng i vi chuyn ng t phi sang
tri th iu kin cn l
1
sin cos
p
k

y cn thm mt iu kin na: gc nghing khng nn qu nh, tc l tan > k.
Nu tan k th h s khng chuyn ng t phi sang tri, tuy rng t s p c th
ln.
45
Nu tan > k th vt nm yn mang li bt ng thc sau y l ng
1 1
sin cos sin cos
p
k k
< <
+

Nu, thay vy, tan k th vt nm yn vi
1
sin cos
p
k
>
+

HS: V iu g s xy ra nu ta thay i gc hay h s k?
GV: Ti vn ny li lm bi tp v nh cho cc em (xem bi tp 13 v 14).

Bi tp
13. Kho st bi ton minh ha trong Hnh 32, gi s rng gc ca mt phng
nghing v t s p = P2/P1 l bit, v gn nhng gi tr khc nhau cho h s k.
14. Kho st bi ton minh ha trong Hnh 32, gi s h s ma st k v t s p = P2/P1
l bit, v gn nhng gi tr khc nhau cho gc ca mt phng nghing. cho
n gin, hy ch s dng hai gi tr: p = 1 (hai trng lng bng nhau) v p = (vt
trn mt phng nghing nng gp i vt treo di si dy).


Chuyn ng trn l dng n gin nht ca chuyn ng cong. Ci quan trng hn
l lnh hi cc c im ca chuyn ng trn. Cc em c th thy rng ton b v
tr c to bi nhng chuyn ng cong. Ta hy xt chuyn ng u v khng
u ca mt cht im theo qu o trn, v chuyn ng ca cc v tinh trn qu
o. Phn ny cng s hng chng ta tho lun v cc nguyn nhn vt l ca s
khng trng lng ca cc vt.
47
8. Phng php gii
bi ton chuyn ng
trn

GV: T kinh nghim ti thy cc cu hi
v bi ton v chuyn ng ca mt vt
theo mt vng trn ha ra l cc k kh
i vi nhiu th sinh. Cu tr li ca h
cho nhng cu hi nh vy thng c
rt nhiu li cn bn. chng minh
iu ny, ta hy mi thm mt hc sinh
na tham gia vo cuc tho lun ca
mnh. Ngi hc sinh ny khng bit ci
chng ta ni nhng bi trc. Ta
tm gi cu ta l hc sinh B (t phn
ny v sau ngi hc sinh th nht s
c gi l hc sinh A).
Hc sinh B hy cho bit cc lc tc dng
ln mt v tinh trn qu o vng quanh
Tri t? Chng ta s thng nht b qua
sc cn ca kh quyn v lc ht ca mt
trng, mt tri v nhng thin th khc.
HS B: V tinh chu tc dng ca hai lc: lc ht ca tri t v lc li tm.
GV: Ti khng phn i lc ht ca tri t, nhng ti khng hiu t u m em c
lc li tm. Hy gii thch xem.
HS B: Nu khng c mt lc nh vy th v tinh khng th trong qu o c.
GV: V iu g s xy ra vi n?
HS B: Ti sao h, n s ri xung tri t.
GV (quay sang hc sinh A): Hy nh ci ti ni vi em trc y! y l mt v
d hon ho ca mt n lc mun chng minh rng mt lc nht nh c tn ti,
khng da trn c s s tng tc ca cc vt, m theo mo i ca sau t bn cht
ca s chuyn ng ca cc vt. Nh em thy, v tinh phi li trong qu o, nn
cn c mt lc gi n li. Tht bt ng, nu lc li tm ny tht s c tn ti, th v
tinh khng th trong qu o na v cc lc tc dng ln v tinh s trit tiu nhau
v n s bay vi vn tc khng i v theo mt ng thng.
HS A: Lc li tm khng bao gi tc dng ln mt vt ang quay. N tc dng ln
ch buc (si dy hay vt lin kt khc). Lc hng tm mi tc dng ln vt ang
quay.
HS B: thy ni l ch c trng lc tc dng ln v tinh thi ng khng?
GV: Vng, ch c trng lc ca n thi.
HS B: Vy ti sao n khng ri xung tri t?
GV: Chuyn ng ca mt vt chu tc dng ca trng lc c gi l s ri. V th,
v tinh ang ri. Tuy nhin, s ri ca n l dng chuyn ng trong mt vng
trn xung quanh tri t v do c th tip tc mi mi. Chng ta bit rng
hng chuyn ng ca mt vt v cc lc tc dng ln n khng nht thit trng
nhau (xem 4).
HS B: Khi ni lc ht ca tri t v lc li tm, em pht biu da trn cng thc
2
2
mM mv
G
r r
= (34)
Trong v tri l lc ht (m l khi lng v tinh, M l khi lng tri t, r l bn
knh ca qu o, v G l hng s hp dn), v v phi l lc li tm (v l vn tc ca
v tinh). thy ni cng thc ny khng ng sao?
GV: Khng phi, cng thc kh chnh xc. Ci khng ng l cch em l gii cng
thc. Em xem phng trnh (34) l mt s cn bng gia hai lc. Tht ra, n l mt
biu din ca nh lut II Newton ca chuyn ng
F = ma (34a)
Trong F = GmM/r
2
v a = v
2
/r l gia tc hng tm.
HS B: Em ng rng cch l gii ca thy cho php chng ta gii bi ton m
khng cn lc li tm. Nhng, nu khng c lc li tm, th t nht phi c mt lc
hng tm. Tuy nhin, thy khng c nhc ti lc no nh vy.
GV: Trong trng hp ca chng ta, lc hng tm l lc ht gia v tinh v tri
t. Ti mun nhn mnh tht ra y khng phi l hai lc khc nhau. Khng khc
g ht. y l cng mt lc.
49
HS B: Vy rt cuc ti sao li a ra khi nim lc hng tm?
GV: Ti hon ton tn thnh vi em v im ny. Theo quan im ca ti, khi
nim lc hng tm chng mang n ci g, m cn gy hiu nhm. Ci c hiu
l lc hng tm ni chung khng phi l mt lc c lp tc dng ln mt vt
cng vi nhng lc khc. Thay vy, n l hp ca tt c cc lc tc dng ln mt vt
ang chuyn ng trong mt vng trn vi vn tc khng i. i lng mv
2
/r
khng phi l mt lc. N biu din tch ca khi lng m ca vt vi gia tc hng
tm v
2
/r. Gia tc ny hng thng v tm v h qu l hp lc ca tt c cc lc tc
dng ln mt vt ang chuyn ng trn mt vng trn vi vn tc khng i,
hng thng v tm. Nh vy, c mt gia tc hng tm v c nhng lc, cng gp
li, truyn mt gia tc hng tm cho vt.
HS B: Em phi tha nhn rng cch tip cn ny vi chuyn ng ca mt vt trong
mt vng trn l cch em yu thch. Tht vy, chuyn ng ny khng phi l
trng hp tnh, trong s cn bng ca cc lc l ci c trng, m l mt trng
hp ng.
HS A: Nu chng ta bc b khi nim lc hng tm, th c l chng ta cng s b
i khi nim lc li tm, thm ch khi xt cc mi buc.
GV: Vic a vo khi nim lc li tm cn km thuyt phc hn. Lc hng tm
tht s tn ti, cho d n ch l mt hp lc. Lc li tm th thm ch khng tn ti
trong nhiu trng hp.
HS A: Em khng hiu nhn xt va ri ca thy. Lc li tm c a vo di dng
l mt phn tc dng ca lc hng tm. Nu n khng lun lun tn ti, nh thy
ni, th nh lut III Newton cng khng lun lun ng. C phi vy khng?

GV: nh lut III Newton ch ng i vi nhng lc c tht c xc nh bi s
tng tc ca cc vt, ch khng ng vi hp ca nhng lc ny. Ti c th chng
minh iu ny vi v d con lc hnh nn m cc em quen thuc (Hnh 33). Qu
cu chu tc dng ca hai lc: trng lc P v lc cng T ca si dy. Hai lc ny,
cng vi nhau, gy ra gia tc hng tm ca qu cu, v tng ca chng c gi l
lc hng tm. Lc P l do s tng tc ca qu cu vi tri t. Phn lc ca lc
ny l lc P1 tc dng ln tri t. Lc T l do s tng tc ca qu cu v si dy.
Phn lc ca lc ny l lc T1 tc dng ln si dy. Nu cc lc P1 v T1 c cng
li chnh thc th ta thu c mt lc thng c hiu l lc li tm (xem cc
ng t nt Hnh 33). Nhng lc ny tc dng ln ci g? Chng ta gi n l
mt lc th c ng khng, khi m mt thnh phn ca n th tc dng ln tri t,
cn thnh phn kia th tc dng ln mt vt hon ton khc tc si dy? R rng,
trong trng hp cho, khi nim lc li tm khng c ngha vt l.
HS A: Trong nhng trng hp no th tn ti lc li tm?
GV: Trong trng hp mt v tinh trong qu o, chng hn, khi ch c hai vt
tng tc tri t v v tinh. Lc hng tm l lc do tri t ht ly v tinh. Lc
li tm l lc do v tinh ht ly tri t.
HS B: Thy ni nh lut III Newton khng ng cho hp lc ca nhng lc thc t.
Em ngh trong trng hp ny n cng s khng ng cho cc thnh phn ca mt
lc thc t. ng vy khng thy?
GV: Vng, kh ng. Trong lin h ny, ti s trch dn mt v d chng c ci g
chung vi chuyn ng quay ht. Mt qu cu nm trn sn nh v chm vo mt
bc tng hp mt gc t vi sn nh (Hnh 34). Ta hy phn tch trng lng ca
qu cu thnh hai thnh phn: vung gc vi tng v song song vi sn nh.
Chng ta s xt hai thnh phn ny thay cho trng lng ca qu cu. Nu nh lut
III Newton c th p dng cho nhng thnh phn lc c lp, th chng ta c th
trng i mt phn tc dng ca tng trc i vi thnh phn trng lng vung
gc vi n. Khi , thnh phn trng lc song song vi sn nh s vn khng c
cn bng v qu cu s c mt gia tc theo phng ngang. R rng iu ny l v l.
HS A: Cho n nay, thy ch mi cp n chuyn ng trn u. Thy x l bi
ton vt chuyn ng trn khng u nh th no? Chng hn, mt vt trt xung
t nh ca mt ci vng c gi thng ng. Trong khi trt theo ci vng, vt
chuyn ng trong mt vng trn. Tuy nhin, y khng th l chuyn ng u v
vn tc ca vt tng ln. Thy lm g trong nhng trng hp nh vy?
51
GV: Nu vt chuyn ng trong mt vng trn vi vn tc khng i, th hp lc
ca tt c cc lc tc dng ln vt phi hng vo tm; n truyn gia tc hng tm
cho vt. Trong trng hp khi qut hn ca chuyn ng trn khng u, hp lc
khng hng thng v tm qu o. Trong trng hp ny n c mt thnh phn
hng theo bn knh v tm qu o v mt thnh phn khc tip tuyn vi qu
o ca vt (tc l tip tuyn vi vng trn). Thnh phn th nht gy ra gia tc
hng tm ca vt, v thnh phn th hai, cn gi l gia tc tip tuyn, i cng vi
s bin thin vn tc. Nn ni rng v vn tc ca vt bin thin, nn gia tc hng
tm v
2
/r cng phi bin thin.
HS A: iu c ngha l ti mi thi im gia tc hng tm s c xc nh bi
cng thc a = v
2
/r, trong v l vn tc tc thi?
GV: ng. Trong khi gia tc hng tm l khng i trong chuyn ng trn u,
th n bin thin trong qu trnh chuyn ng trn khng u.
HS A: Ta lm sao tnh c vn tc v bin thin nh th no trong chuyn ng
quay khng u?
GV: Thng thng, nh lut bo ton nng lng c dng n cho mc ch
ny. Ta hy xt mt v d c bit. Gi s mt vt trt khng ma st t nh ca mt
ci vng bn knh R c gi thng ng. Vt s ln ci vng mt lc bng bao nhiu khi
n i qua mt im nm di nh vng mt khong h cm? Vn tc ban u ca vt ti nh
vng l bng khng. Trc tin, ta cn tm c nhng lc no tc dng ln vt.

HS A: Hai lc tc dng ln vt: trng lc P v phn lc php tuyn N. Chng c
v trn Hnh 35.
GV: ng. Em s lm g tip theo no?
HS A: Em s lm nh thy ni. Em s tm hp lc ca hai lc ny v phn tch n
thnh hai thnh phn: mt hng theo bn knh v mt tip tuyn vi vng trn.
GV: Kh chnh xc. Tuy nhin, r rng ci d lm hn l bt u vi vic phn tch
hai lc tc dng ln vt theo hai chiu thay v i tm hp lc, ci d hn na l ta
s ch cn phn tch mt lc trng lc.
HS A: Em phn tch lc nh trn Hnh 35.
GV: Lc P2 gy ra gia tc tip tuyn ca vt, lc ny ta khng quan tm n n. Hp
lc ca lc P1 v N gy ra gia tc hng tm ca vt, tc l
2
1
mv
P N
R
= (35)
Vn tc ca vt ti im ta xt (im A trn Hnh 35) c th tm t nh lut bo
ton nng lng
2
2
mv
Ph = (36)
Kt hp (35) v (36) v a vo xt P1 = Pcos = P(R h)/R, ta c
( )
2 P Ph
R h N
R R
=
Theo nh lut III Newton, lc phi tm m vt tc dng ln ci vng l bng vi
phn lc php tuyn
3 R h
N P
R
= (37)
HS B: Thy gi s ti im A vt vn cn trn mt vng. Nhng n c th bay ra
khi vng trc khi n i ti im A.
53
GV: Chng ta c th tm im ti vt ri khi mt vng. im ny tng ng vi
trng hp khi p lc m vt tc dng ln ci vng gim xung bng khng. Nh
vy, trong phng trnh (37), ta gi s N = 0 v gii tm h, tc l khong cch theo
phng thng ng tnh t nh vng n im ti vt bay ra. Nh vy
0
3
R
h = (38)
Nu trong bi ton nh pht biu gi tr ca h tun theo iu kin h < h0, th kt
qu ca phng trnh (37) l ng; cn nu h h0 th N = 0.
HS A: Nh em hiu th hai nh lut vt l, phng trnh (35) v (36), c dng
gii bi ton ny.
GV: y em nhn xt rt tt. Kh chnh xc, hai nh lut c s dng khi gii
bi ton ny: nh lut II Newton ca chuyn ng [xem phng trnh (35)] v nh
lut bo ton nng lng [xem phng trnh (36)]. Tht khng may, cc th sinh
khng phi lc no cng hiu r h s dng nhng nh lut vt l no trong khi
gii nhng bi ton nht nh. Theo ti ngh, y l mt im thit yu.
Chng hn, xt v d sau y. Truyn cho mt vt mt vn tc ban u v0 sao cho n c
th chuyn ng t im A n im C. C hai ng i khc nhau dn t A n C (xem
hnh 36 a v b). Trong c hai trng hp, vt phi i ti cng mt cao H nhng theo
nhng qu o khc nhau. Hy tm vn tc ban u ti thiu v0 cho mi trng hp. B qua
ma st.
HS B: Em ngh vn tc ban u ti thiu s l bng nhau trong c hai trng hp, v
khng c ma st v cng i ti mt cao H ging nhau. Vn tc ny c th tnh t
nh lut bo ton nng lng
2
0
2
mv
mgH = t
0
2 v gH =
GV: Cu tr li ca em sai ri. Em b qua thc t l trong trng hp th nht,
vt i qua im trn ca qu o ca n khi n trong mt trng thi chuyn ng
quay. iu ny c ngha l ti im B pha trn (Hnh 36a), n s c mt vn tc v1
c xc nh t mt phng trnh ng lc hc tng t nh phng trnh (35).
V bi ton yu cu i tm gi tr nh nht, nn ta s xt trng hp khi p lc ca
vt tc dng ln vt ca n ti im B gim bng khng. Khi ch c trng lc
tc dng ln vt v truyn cho n gia tc hng tm. Nh vy
2 2
1 1
2 mv mv
mg
R H
= = (39)
Kt hp phng trnh ng lc hc (39) vi phng trnh nng lng
2 2
0 1
2 2
mv mv
mgH = + (40)
ta tm c vn tc ban u ti thiu bng 5 / 2 gH . Trong trng hp th hai, vt
c th i qua im trn cng vi mt vn tc gn nh bng khng v v th ta c th
t hn ch mnh vi phng trnh nng lng. Khi cu tr li ca em l ng.
HS B: Gi th em hiu ri. Nu trong trng hp th nht, vt khng c vn tc ti
im B, th n s d dng ri ra khi ng dn ca n.
GV: Nu trong trng hp th nht vt c vn tc ban u
0
2 v gH = nh em
xut, th n s khng bao gi i ti im B, m s b ri khi ng dn trc
ri. Ti ngh em tm cao h ca im ti vt
s ri khi ng dn nu vn tc ban u ca n
l
0
2 v gH = .
HS A: em th gii bi ton ny.
GV: Tt nhin ri.
HS A: Ti im vt ri khi ng dn, phn lc
php tuyn hin nhin bng khng. Do , ch c
trng lc tc dng ln vt ti im ny. Ta c th
phn tch trng lc thnh hai thnh phn, mt hng theo bn knh (mg cos) v
mt vung gc vi bn knh (mg sin) nh biu din trn Hnh 37 (im A l im
ti vt ri khi ng dn). Thnh phn hng theo bn knh truyn mt gia tc
hng tm cho vt, c xc nh bi phng trnh
2
2
cos
mv
mg
R
= (41)
trong v2 l vn tc ca vt ti im A. tnh n, ta c th s dng phng trnh
nng lng
55
2 2
2 0
2 2
mv mv
mgh + = (42)
Kt hp phng trnh ng lc hc (41) v phng trnh nng lng (42), a vo
xt cos = (h R)/R, ta c
( )
2
0
2 mg h R mv mgh =
T
2
0
2
6
v gH
h
g
+
= (43)
Sau khi thay
2
0
2 v gH = , kt qu cui cng l
5
6
h H =
GV: Hon ton chnh xc. Lu rng em c th s dng phng trnh (43) tm
vn tc ban u v0 cho vt leo qua ci vng. Khi ny ta ly h = H trong phng trnh
(43). Khi
2
0
2
6
v gH
H
g
+
=
T y ta rt ra kt qu c xc nh phn trc
0
5
2
gH
v =
HS A: iu kin (43) ta thu c cho vt ri ra khi ng dn ca n. Lm th no
c th s dng n cho trng hp vt leo qua ci vng m khng ri ra ch?
GV: Ri ra ti im trn cng ca ci vng tht s c ngha l vt khng ri ra m
n i qua im ny, tip tc chuyn ng ca n trong vng trn.
HS B: Ngi ta c th ni vt ri ra nh th ch trong mt thi khc.
GV: Kh ng. kt lun, ti xut bi ton sau y. Mt vt nm ti chn ca mt
mt phng nghing vi gc nghing . Mt phng ny quay vi mt vn tc gc khng
i xung quanh mt trc thng ng. Khong cch t vt n trc quay ca mt phng
bng R. Hy tm h s ma st k0 ti thiu (ti nhc em nh rng h s ny c trng cho gi
tr ti a c th c ca lc ma st ngh) vt vn trn mt phng nghing m khng b
trt ra (Hnh 38a).
Chng ta hy lun lun bt u vi cu hi: c nhng lc no tc dng ln vt?
HS A: C ba lc tc dng ln vt: trng lc P, phn lc php tuyn N, v lc ma st
Ffr.
GV: Kh chnh xc. Ci hay l em khng a thm lc hng tm. Gi th em s
lm g tip theo?
HS A: Tip theo em s phn tch cc lc theo phng song song vi mt phng
nghing v vung gc vi n nh Hnh 38b.
GV: Ch ny ti mun ngt li em cht. Ti khng thch cch em phn tch cc lc.
Hy ni xem vt c gia tc theo hng no?
HS A: Gia tc theo phng ngang. N l gia
tc hng tm.
GV: ng. l l do em nn phn tch cc
lc theo phng ngang (tc l theo gia tc) v
theo phng thng ng (tc l vung gc
vi gia tc). Hy nh ci chng ta ni 6.

HS A: Em hiu ri. Cc lc c phn tch
theo phng ngang v phng thng ng
nh Hnh 38c. Thnh phn thng ng ca
cc lc trit tiu nhau, v cc thnh phn nm
ngang th truyn gia tc cho vt. Nh vy
2
cos sin
cos sin
fr
fr
N F P
mv
F N
R

+ =

`
=

)

57
a vo xt Ffr = k0N, v
2
/R =
2
R v m = P/g, ta c th vit li nhng phng trnh ny
dng
( )
( )
0
2
0
cos sin
cos sin
N k P
N k P Rg

+ =
`
=

)

HS B: Bn ch c hai phng trnh m c ti ba bin: k0, P v N.
GV: Khng c g tr ngi c. Chng ta khng phi tm c ba bin, m ch tm h s
k0. Cc bin P v N c th d dng loi tr bng cch chia phng trnh th nht cho
phng trnh th hai.
HS A: Sau khi chia, ta thu c
0
2
0
cos sin
cos sin
k g
k R

+
=

Ri ta gii cho h s cn tm
2
0 2
cos sin
cos sin
R g
k
g R

+
=
(44)
R rng t phng trnh (44) l iu kin
( )
2
cos sin 0 g R >
c nghim ng. iu kin ny cn c th vit dng
2
tan
g
R
< (45)
Nu iu kin (45) khng c tha mn, th khng c lc ma st no c kh nng
gi vt trn mt phng nghing ang quay.

Bi tp
15. T s ca lc do mt chic xe tng nn ln im chnh gia ca mt cy cu cong
vng ln v ca mt cy cu vng xung l bao nhiu? Bn knh cong ca cu l 40
m trong c hai trng hp v tc ca xe tng l 45 km//h.
16. Mt vt trt khng ma st t cao H = 60 cm, sau ln theo mt ci vng
bn knh R = 20 cm (Hnh 39). Tm t s ca lc do vt ln ci vng ti cc im A,
B v C.
17. Mt vt c th quay trong mt mt phng thng ng ti u mt si dy c
chiu di R. Hi phi truyn cho vt mt vn tc theo phng ngang bng bao nhiu
v tr cao nht cho lc cng ca si dy ti v tr thp nht gp mi ln trng
lng ca vt?

18. Tnh t trng ca vt cht ca mt hnh tinh hnh cu nu mt v tinh quay xung
quanh n c chu k T trong mt qu o trn vi khong cch tnh n b mt hnh
tinh bng mt na bn knh R ca n. K hiu hng s hp dn l G.

59
19. Mt vt khi lng m c th trt khng ma st theo mt li cy lm xung c
dng mt cung trn bn knh R. Vt s nm yn mt cao h bng bao nhiu nu
li cy quay vi mt tc gc khng i xung quanh mt trc thng ng
(Hnh 40)? Lc F do vt tc dng ln li cy bng bao nhiu?
20. Mt ci vng bn knh R c gi c nh thng ng trn sn nh. Mt vt
trt khng ma st t nh vng xung (Hnh 41). Hi vt s ri xung cch im c
nh ci vng mt khong l bng bao nhiu?

9. Gii thch s khng
trng lng ca cc vt

GV: Em hiu nh th no cu ni: Ti
xch o ca mt hnh tinh, mt vt cn
nh hn ti hai cc?
HS B: Em hiu nh sau. Lc ht ca mt
vt bi tri t ti xch o nh hn ti
hai cc v hai nguyn do. Th nht, tri
t c phn hi dt ti hai cc v do
khong cch t tm tri t n hai cc
c phn c nh hn n xch o. Th
hai, tri t quay xung quanh trc ca
n nn lc ht ti xch o yu i do
hiu ng li tm.
HS A: Hy ni r hn mt cht phn nhn xt th hai ca bn.
HS B: Bn phi tr bt lc li tm ra khi lc ht.
HS A: Ti khng ng vi bn. Th nht, lc li tm khng tc dng ln mt vt
chuyn ng theo mt vng trn. Chng ta ni vn trong phn trc (8).
Th hai, cho d mt lc nh th c tn ti chng na, n khng th ngn lc ht c
gi tr bng nh th khng c chuyn ng quay ca tri t. Lc ht bng GmM/r
2

v, nh th, khng th thay i ch bi c nhng lc khc c th tc dng ln vt.
GV: Nh cc em c th thy, cu hi sc nng ca cc vt khng n gin nh lc
mi nhn vo. l l do n l mt trong nhng cu hi m cc th sinh thng tr
li sai. Thc ra, nu chng ta tn thnh nh ngha trng lng ca mt vt l lc
m vt b ht bi tri t, tc l lc GmM/r
2
, th s gim trng lng ti xch o s
l do s dt i ti hai cc (hay s g ln xch o).
HS B: Nhng thy khng th bc b chuyn ng quay ca tri t!
GV: Ti hon ton ng vi em. Nhng trc tin ti mun ni rng thng
thng, trong cuc sng hng ngy, trng lng ca mt vt c hiu khng
phi l lc m n b ht v pha tri t, v iu ny kh hp l, m l lc o bi ci
cn l xo, tc l lc m vt p ln tri t. Ni cch khc l ngi ta o phn lc
php tuyn (lc do vt p ln mt bng vi phn lc php tuyn, theo nh lut
III Newton). Nh vy cu ni mt vt ti xch o cn nh hn ti hai cc c
ngha l ti xch o n p ln mt vi mt lc nh hn ti hai cc.
61
Ta hy k hiu lc ht ti hai cc l P1 v ti xch o l P2, phn lc php tuyn ti
hai cc l N1 v ti xch o l N2. Ti hai cc vt nm yn, cn ti xch o vt
chuyn ng trn. Nh vy
P1 N1 = 0
P2 N2 = maht
trong aht l gia tc hng tm. Ta c th vit li nhng phng trnh ny dng
N1 = P1
N2 = P2 maht (46)
y r rng N2 nh hn N1 bi v, th nht P2 nh hn P1 (do tc dng ca s dt
i ti hai cc), v th hai chng ta tr P2 cho i lng maht (tc dng quay ca tri
t).
HS B: Nh vy cu ni mt vt mt mt na trng lng ca n khng c ngha
l lc do tri t (hay bt k hnh tinh no) ht ln n gim i mt na?
GV: ng ri, khng phi vy. Lc ht c th khng thay i g ht. Cu ni ny c
ngha l lc do vt p ln mt ca n (ni cch khc l phn lc php tuyn)
gim i mt na.
HS B: Nhng nh vy em c th vt b sc nng ca mt vt kh d dng. Ci g
c th ngn em khng o mt ci h su bn di vt v cho n ri vo trong h
cng vi mt ca n? Trong trng hp ny s khng c lc p no tc dng ln
mt ht. iu c ngha l vt hon ton mt trng lng ca n chng?
c phi l trng thi khng trng lng?
GV: Em t mnh i ti kt lun chnh xc. Thc ra, trng thi khng trng lng
l trng thi ri ca mt vt. y ti mun nu ra mt vi nhn xt. Ti va a
n cch hiu s khng trng lng l mt trng thi trong lc ht ca tri t b
cn bng bi mt lc no khc. Trong trng hp ca v tinh, lc li tm c
xut l lc cn bng ny. Pht biu l nh sau: lc m v tinh b tri t ht v lc li
tm cn bng nhau v, do , hp lc tc dng ln v tinh bng khng, v y
tng ng vi s khng trng lng.
Tt nhin, by gi th cc em hiu mt xt on nh th l khng ng bi v khng
c lc li tm tc dng ln v tinh. Tht bt ng, nu s khng trng lng c hiu
l mt trng thi trong lc ht b cn bng bi mt lc no khc th iu hp l
hn l xem mt vt khng trng lng khi n nm yn trn mt mt phng nm
ngang. y chnh l mt trong nhng trng hp trong trng lc b cn bng bi
phn lc php tuyn! Tht ra, khng c s cn bng ca lc ht l iu kin cn cho
s khng trng lng. Tri li, cho mt vt khng trng lng, cn cung cp iu
kin trong khng c lc no khc tc dng ln n ngoi tr lc ht. Ni cch
khc, iu cn thit l phn lc php tuyn bng khng. Chuyn ng ca mt vt
chu tc dng ca lc ht l s ri ca vt . Nh vy, s khng trng lng l
mt trng thi ri, v d s ri ca mt ci thang my trong hm m hay chuyn
ng quay quanh tri t ca mt v tinh.
HS A: phn trc (8), thy c ni rng s
quay trn ca mt v tinh xung quanh tri
t chng g hn l s ri ca n v pha tri
t trong khong thi gian di v hn.
GV: Chuyn ng ca mt v tinh quay
xung quanh tri t l ang ri c th c
trnh by d hnh dung theo kiu sau y.
Hy tng tng em ang ng ti mt
nh ni cao v nm mt hn theo
phng ngang. Chng ta s b qua sc cn
khng kh. Vn tc ban u ca hn cng
ln, th n s ri cng xa. Hnh 42a m t qu
o ca hn thay i dn dn nh th
no theo s tng vn tc ban u. mt vn
tc v1 nht nh, qu o ca hn ri tr
thnh mt vng trn v hn tr thnh
mt v tinh ca tri t. Vn tc v1 c gi
l vn tc qu o trn. N c tm t
phng trnh (34)
1
=
GM
v
r

Nu bn knh r ca qu o ca v tinh ly
xp x bng bn knh tri t th v1 8 km/s.
HS A: iu g s xy ra nu khi nm mt hn
t nh ni ta tip tc tng vn tc ban u?
63
GV: Hn s quay xung quanh tri t trong qu o elip dt hn (Hnh 42b).
mt vn tc v2 nht nh, qu o ca hn tr thnh mt parabol v hn
khng cn l v tinh ca tri t na. Vn tc v2 c gi l vn tc thot. Theo tnh
ton, v2 xp x 11 km/s. Gi tr ny bng khong 2 ln v1.
HS A: Thy nh ngha trng thi khng trng lng l mt trng thi ri. Tuy
nhin, nu vn tc ban u ca hn t ti vn tc thot, th hn s ri khi
tri t. Trong trng hp ny thy khng th ni rng n ang ri v pha tri t.
Khi , lm th no thy gii thch s khng trng lng ca hn ?
GV: Rt n gin thi. S khng trng lng trong trng hp ny l s ri ca
hn v pha mt tri.
HS A: Nh vy s khng trng lng ca mt phi thuyn v tr t u trong
khng gian gia cc sao l cng vi chuyn ng ri ca phi thuyn trong trng
hp dn ca mt thin th no chng?
GV: Chnh xc.
HS B: Tuy nhin, dng nh em thy nh ngha s khng trng lng l mt trng
thi ri i hi mt s tinh chnh. Mt ngi nhy d cng ri, nhng anh ta khng
c cm gic i cng vi s khng trng lng.
GV: Em ni ng. S khng trng lng khng phi l bt k dng chuyn ng ri
no. S khng trng lng l ci gi l ri t do, tc l chuyn ng ca mt vt
chu tc dng ca duy nht (!) trng lc. Ti c ni rng cho mt vt tr nn
khng trng lng, cn to ra nhng iu kin di khng c lc no khc,
ngoi tr lc ht, tc dng ln vt. Trong trng hp chuyn ng ri ca ngi
nhy d, c thm mt lc na xut hin, l sc cn ca khng kh.

Bi tp
21. Tnh t trng vt cht ca mt hnh tinh hnh cu trong chu k quay hng
ngy l 10 gi, bit rng cc vt l khng trng lng ti xch o ca hnh tinh.


Cc nh lut bo ton c tm quan trng to ln. Chng to nn nhng quy tc khi
qut nht m loi ngi tri nghim qua nhiu th h. Vic p dng kho lo cc
nh lut bo ton gip gii cc bi ton tin li hn. Ta hy xt cc v d v nh
lut bo ton nng lng v bo ton ng lng.
65
10. p dng nh lut
bo ton nng lng v
nh lut bo ton ng
lng

GV: m u, ti mun nu ra mt vi
bi ton n gin. Bi th nht: Hai vt
trt khng ma st xung hai mt phng
nghing c cao H bng nhau nhng vi
hai gc nghing khc nhau 1 v 2. Vn tc
ban u ca hai vt bng khng. Tm vn tc
ca hai vt ti cui ng i ca chng. Bi
th hai: Chng ta bit cng thc biu din
vn tc cui ca mt vt theo gia tc v
qung ng i 2 v as = dng cho trng
hp khi khng c vn tc ban u. Cng thc
ny s c dng nh th no nu nh vt c
vn tc ban u v0? Bi th ba: Mt vt
c nm t mt cao H vi vn tc nm
ngang v0. Tm vn tc ca n khi n ri
chm t. Bi th t: Mt vt c nm ln
hp mt gc vi phng ngang vi vn tc
ban u v0. Tm cao cc i m vt ln
ti.
HS A: Em s gii bi th nht theo cch nh sau. Trc tin, chng ta xt mt trong
hai mt phng nghing, chng hn mt phng nghing c gc nghing 1. C hai lc
tc dng ln vt: trng lc P v phn lc php tuyn N1. Ta phn tch lc P thnh
hai thnh phn, mt thnh phn song song vi mt phng nghing (P sin1) v
thnh phn kia vung gc vi n (P cos1). Sau ta vit phng trnh cho nhng
lc vung gc vi mt phng nghing:
P cos1 N1 = 0
v cho nhng lc song song vi mt phng nghing
1
1
sin
Pa
P
g
=
trong a1 l gia tc ca vt. T phng trnh th hai ta thy a1 = g sin1. Qung
ng m vt i c l H/ sin1. Sau , s dng cng thc nhc ti bi ton
th hai, ta tm c vn tc ti cui ng i l
1
1 1
1
2 sin
2 2
sin
gH
v as gH
= = =
V kt qu cui cng khng ph thuc vo gc nghing, nn n cng p dng c
cho mt phng nghing th hai vi gc nghing 2.
gii bi ton th hai, em s s dng nhng phng trnh ng hc bit
0
2
0
2
v v at
at
s v t
= +
= +

T phng trnh th nht ta tm c t = (v v0)/a. Thay vo cho t trong phng
trnh th hai ta c
( ) ( )
2
0 0 0
2
2
v v v v v
a
s
a a

= +
hay 2sa = 2v0v 2v0
2
+ v
2
2vv0 + v0
2

t 2sa = v
2
v0
2
. Kt qu cui cng l
2
0
2 v as v = + (48)
gii bi th ba, trc tin em s tm thnh phn vn tc nm ngang v1 v thnh
phn vn tc thng ng v2 ca vn tc ban u. V vt chuyn ng vi vn tc
khng i theo phng ngang nn v1 = v0. Theo phng thng ng, vt chuyn
ng vi gia tc g nhng khng c vn tc ban u. Do , ta c th s dng cng
thc
2
2 v gH = . V tng bnh phng hai cnh ca mt tam gic vung bng vi
bnh phng cnh huyn, nn kt qu cui cng l
2 2 2
1 2 0
2 v v v v gH = + = + (49)
Bi ton th t cp trong 5. Ta cn phn tch vn tc ban u thnh nhng
thnh phn nm ngang (v0 cos) v thng ng (v0 sin). Sau ta xt chuyn ng
thng ng ca vt v, trc tin, ta tm thi gian i ln t1 t cng thc s ph
thuc ca vn tc vo thi gian trong chuyn ng chm dn u (vy = v0 sin gt),
bit rng lc t = t1 vn tc thng ng ca vt bin mt. Nh vy v0 sin gt1 = 0, t
t1 = (v0/g) sin. Thi gian t1 bit, gi ta tm cao H t cng thc ng i
ph thuc thi gian ca chuyn ng chm dn u. Nh vy
67
2 2
2 0 1
0 1
sin sin
2 2
v gt
H v t
g
= =
GV: Trong c bn trng hp em u c p s ng. Tuy nhin, ti khng hi
lng vi cch em gii nhng bi ton ny. Chng c th c gii n gin hn
nhiu nu em s dng nh lut bo ton nng lng. Cc em c th t thy iu
.
Bi th nht. nh lut bo ton nng lng c dng mgH = mv
2
/2 (th nng ca vt
ti nh mt phng nghing bng vi ng nng ca n ti chn mt phng
nghing). T phng trnh ny ta d dng tm c vn tc ca vt ti chn mt
phng nghing
2 v gH =
Bi th hai. Trong trng hp ny, nh lut bo ton nng lng c dng mv0
2
/2 +
mas = mv
2
/2, trong mas l cng thc hin bi lc ang truyn gia tc a cho vt.
Biu thc ny lp tc a n v0
2
+ 2as = v
2
, hay
2
0
2 v as v = +
Bi th ba. Ta vit nh lut bo ton nng lng dng mgH + mv0
2
/2 = mv
2
/2. Khi
kt qu l
2
0
2 v gH v = +
Bi th t. Ti im vt c nm ln, nng lng ca n bng mv0
2
/2. Ti im
trn cng ca qu o ca n, nng lng ca vt l mgH + mv1
2
/2. V vn tc v1 ti
im trn cng bng v0 cos, cho nn, s dng nh lut bo ton nng lng
2 2
2 0 0
cos
2 2
mv mv
mgH = +
Ta tm c H = (v0
2
/2g)(1 cos
2
), hay cui cng
2
2 0
sin
2
v
H
g
=
HS A: Vng, em thy kh r l nhng bi ton ny c th gii theo mt cch n
gin hn nhiu. Tic l em khng s dng nh lut bo ton nng lng.
GV: Tht khng may, cc th sinh thng hay qun nh lut ny. Cho nn, h bt
u gii nhng bi ton nh vy bng nhng phng php rc ri hn, do lm
tng thm xc sut sai st. Li khuyn ca ti l: hy linh hot hn v s dng rng
ri nh lut bo ton nng lng.
y ny sinh vn : Cc em c th s dng nh lut ny thnh tho nh th
no?
HS A: Em thy dng nh khng cn k nng c bit no ht; nh lut bo ton
nng lng kh n gin.
GV: Kh nng p dng chnh xc mt nh lut vt l khng c quyt nh bi
tnh phc tp hay tnh n gin ca n. Xt mt v d. Gi s mt vt chuyn ng
vi vn tc khng i trong mt vng trn nm trong mt phng ngang. Khng c
lc ma st. Vt chu mt lc hng tm. Cng thc hin bi lc ny trong mt vng
chuyn ng ca vt l bao nhiu?
HS A: Cng bng tch ca lc v qung ng i m n tc dng. Nh vy, trong
trng hp ca chng ta n bng (mv
2
/R)2R = 2mv
2
, trong R l bn knh ca
vng trn, m v v l khi lng v vn tc ca vt.
GV: Theo nh lut bo ton nng lng, cng khng th hon ton bin mt. Cng
em va mi tnh bin thnh ci g?
HS A: N dng lm quay vt.
GV: Ti khng hiu. Hy ni chnh xc hn.
HS A: N gi cho vt chuyn ng trn.
GV: L gii ca em sai ri. Khng cn c cng g ht gi cho vt chuyn ng
trn.
HS A: Vy em khng bit lm sao tr li cu hi ca thy.
GV: Nng lng truyn cho mt vt c th c phn b, nh cc nh vt l ni,
trong cc knh sau y: (1) tng ng nng ca vt; (2) tng th nng ca n; (3)
cng thc hin bi vt cho ln nhng vt khc v (4) nhit sinh ra do ma st.
l nguyn l chung m khng phi th sinh no cng hiu r.
69
Gi hy xt cng ca lc hng tm. Vt chuyn ng vi mt vn tc khng i v
do ng nng ca n khng tng. Nh vy, knh th nht b loi. Vt chuyn
ng trong mt phng nm ngang v h qu l th nng ca n khng thay i.
Knh th hai cng b loi. Vt cho khng thc hin bt c cng no ln vt khc,
cho nn knh th ba b loi. Cui cng, mi loi ma st b loi tr. H qu l loi
lun knh th t v l knh cui cng.
HS A: Nhng khi c hay khng c cng ca lc hng tm?
GV: Nh em thy , khng c. By gi vn
cn c hi cho em a ra kt lun ca mnh.
Hoc l em tha nhn rng nh lut bo ton
nng lng khng ng, v khi ton b
vng mc ca em khng cn na, hoc l em
tip tc cng nhn gi tr ca nh lut ny v
ri... Tuy nhin, hy c gng tm cch loi i
nhng kh khn ca em.
HS A: Theo em vn nn kt lun rng lc
hng tm khng thc hin cng no ht.
GV: l mt kt lun kh hp l. Ti mun
ni rng n chnh l h qu trc tip ca nh
lut bo ton nng lng.
HS B: Mi th sng t ri, nhng chng ta
lm g vi cng thc cho cng thc hin bi
mt vt?
GV: Ngoi lc v qung ng i m n tc
dng, cng thc ny cn cha cosin ca gc
gia hng ca lc v vn tc
A = Fs cos
Trong trng hp cho cos = 0.
HS A: vng, em hon ton qun mt lng cosin ny.
GV: Ti mun nu ra mt v d na. Xt hai bnh thng nhau ni li bng mt ci
ng hp c van chn. Gi s lc u ton b cht lng bnh bn tri v chiu cao
ca n l H (Hnh 43a). Sau , chng ta m van v cht lng chy t bnh bn tri
sang bnh bn phi. Dng chy ngng li khi c mc cao bng nhau H/2 mi bnh
(Hnh 43b). Ta hy tnh th nng ca cht lng v tr u v v tr cui. tnh ta
nhn trng lng ca cht lng trong mi bnh vi na chiu cao ca ct cht lng.
v tr ban u th nng bng PH/2, v v tr cui th nng l (P/2)(H/4) +
(P/2)(H/4) = PH/4. Nh vy, trng thi cui th nng ca vt ha ra ch bng mt
na th nng lc ban u. Vy mt na nng lng tiu tn i u?
HS A: Em s c gng l gii nh thy khuyn. Phn th nng PH/4 c th dng
thc hin cng ln nhng vt khc, sinh nhit do ma st, v ng nng ca chnh
khi cht lng. ng khng thy?
GV: Kh chnh xc. Hy ni tip i.
HS A: Trong trng hp ca chng ta, cht lng chy t bnh ny sang bnh kia
khng thc hin bt k cng no ln vt khc. Cht lng khng c ng nng trng
thi cui v n trng thi tnh. Nh vy ci cn li kt lun l mt na th nng
chuyn ha thnh nhit do ma st. Tht vy, em khng c khi nim r rng cho
lm loi ma st ny l g.
GV: Em l gii chnh xc v i ti kt lun ng. Ti mun b sung thm vi li
v bn cht ca lc ma st . Ta c th tng tng rng cht lng c chia thnh
tng lp, mi lp c trng mt tc chy r rng. Lp cng gn thnh bnh th
vn tc ca n cng nh. C s hon i phn t gia cc lp, h qu ca nhng
phn t c vn tc cao hn ca chuyn ng trt t i xen vo gia nhng phn t
c vn tc thp hn ca chuyn ng trt t, v ngc li. Nh vy, lp nhanh c
tc dng lm tng tc lp chm v, ngc li, lp chm c tc dng lm gim
tc lp nhanh. Hnh nh ny cho php chng ta ni ti s tn ti ca s ma st
ni ti gia cc lp. S chnh lch vn tc ca cc lp gia bnh v gn thnh
bnh cng ln th tc dng ma st cng mnh. Lu rng vn tc ca cc lp gn
thnh bnh b nh hng bi loi tc dng ni ti gia cc phn t cht lng v cc
phn t thnh bnh. Nu cht lng lm t bnh cha th lp lin k vi thnh bnh
tht s l tnh.
HS A: iu ny c phi l trng thi cui nhit ca cht lng c phn cao hn
trng thi ban u?
GV: Vng, chnh xc th. By gi chng ta s thay i iu kin ca bi ton i mt
cht. Gi s khng c tng tc gia cht lng v thnh bnh. Do , tt c cc lp
71
s chy vi vn tc bng nhau v s khng c lc ni ma st. Khi lm th no
cht lng chy t bnh ny sang bnh kia?
HS A: y th nng s gim v cht lng cn c ng nng. Ni cch khc, trng
thi minh ha Hnh 43b khng phi l trng thi ngh. Cht lng s tip tc chy
t bnh bn tri sang bnh bn phi cho n khi n t ti trng thi nh th hin
Hnh 43c. trng thi ny th nng mt ln na bng vi trng thi ban u
(Hnh 43a).
GV: Hin tng g s xy ra vi cht lng sau ?
HS A: Cht lng s bt u chy v theo hng ngc li, t bnh bn phi sang
bnh bn tri. Nh vy, mc cht lng s thng ging hai bnh thng nhau.
GV: Nhng quan st nh th c th quan st c, chng hn, nhng bnh thng
nhau thy tinh cha thy ngn. Chng ta bit rng thy ngn khng dnh t thy
tinh. Tt nhin, nhng thng ging ny s b tt dn theo thi gian, v khng th no
loi tr hon ton s tng tc gia cc phn t cht lng v cc phn t thnh
bnh.
HS A: Em thy nh lut bo ton nng lng
c th c p dng kh tch cc.
GV: y l mt bi ton khc dnh cho cc
em. Mt vin n khi lng m, ang chuyn
ng theo phng ngang vi vn tc v0, n va
chm vi mt khi g khi lng M, treo l lng
bn di mt si dy, v dnh vo trong g. Hi
sau khi vin n cm vo, khi g s nng ln n
cao H bng bao nhiu, do s lch ca dy treo
khi v tr cn bng (Hnh 44)?
HS A: Ta k hiu v1 l vn tc ca khi g v vin n ngay sau khi n bay vo
trong g. tm vn tc ny, ta dng nh lut bo ton nng lng. Nh vy
( )
2 2
0 1
2 2
mv v
m M = + (50)
T suy ra
1 0
m
v v
m M
=
+
(51)
Bit c vn tc ny, ta i tnh cao H bng cch sp xp li nh lut bo ton
nng lng
( ) ( )
2
1
2
v
m M gH m M + = + (52)
Kt hp phng trnh (50) v (52) ta c
( )
2
0
2
mv
m M gH + =
Suy ra
2
0
2
v m
H
g m M
=
+
(53)
GV (ni vi HS B): Em ngh g v cch gii ny?
HS B: Ti khng tn thnh th. Chng ta ni phn trc rng trong nhng
trng hp nh vy cn s dng nh lut bo ton ng lng. Do , thay cho
phng trnh (50), em s dng mt lin h khc
mv0 = (m + M)v1 (54)
(ng lng ca vin n trc khi n va chm vi khi g bng ng lng ca
vin n v khi g sau ). T biu thc ny ta c
1 0
m
v v
m M
=
+
(55)
Nu by gi ta s dng nh lut bo ton nng lng (52) v thay kt qu ca
phng trnh (55) vo (52) ta c
( )
2 2
0
2
2
v m
H
g
m M
=
+
(56)
GV: Chng ta c hai quan im v hai kt qu khc nhau. Theo mt quan im th
p dng nh lut bo ton ng nng, cn theo quan im kia th p dng nh
73
lut bo ton ng lng. Quan im no ng? (ni vi HS A) Em c th ni g
chng minh cho quan im ca mnh?
HS A: Em khng s dng nh lut bo ton ng lng.
GV (ni vi HS B): Cn em s ni g?
HS B: Em khng bit lm th no chng minh cho quan im ca mnh. Em nh l
khi gp bi ton va chm th nh lut bo ton ng lng lun lun c gi tr s
dng, cn nh lut bo ton nng lng khng phi lc no cng dng tt. V
trong trng hp cho, nhng nh lut ny a n nhng kt qu khc nhau,
nn cch gii ca em r rng l ng.
GV: Trc tin, cch gii ca em tht s kh chnh xc. Tuy nhin, ta cn xt k hn
vn ny. Mt va chm m sau cc vt va chm dnh li vi nhau (hay vt ny
nm trong vt kia) c gi l va chm hon ton khng n hi. Tiu biu trong
nhng va chm nh th l s c mt ca s b tr vnh vin nhng vt va chm,
h qu ca nhit sinh ra do ma st. V th, phng trnh (50), ch ni ti ng nng
ca cc vt, l khng p dng c. Trong trng hp ca chng ta, cn s dng
nh lut bo ton ng lng (54) tm vn tc ca khi g v vin n sau va
chm.
HS A: thy ni l nh lut bo ton nng lng khng c gi tr i vi mt va
chm hon ton khng n hi chng? Nhng nh lut ny c tnh vn vt m.
GV: Khng ai nghi ng chuyn nh lut bo ton nng lng c gi tr i vi mt
va chm hon ton khng n hi. ng nng khng c bo ton sau mt va
chm nh th. Ti ni ring ng nng ch khng ni ton b nng lng. K hiu
nhit sinh ra trong va chm l Q, ta c th vit h nh lut bo ton sau y cho va
chm hon ton khng n hi va ni trn
0 1
2 2
0 1
( )
( )
2 2
mv m M v
mv m M v
Q
= +
` +
= +

)
(57)
y phng trnh th nht l nh lut bo ton ng lng, v phng trnh th
hai l nh lut bo ton nng lng (khng ch tnh c nng, m cn xt c nhit
nng).
H phng trnh (57) c hai bin: v1 v Q. Sau khi xc nh v1 t phng trnh th
nht, ta c th s dng phng trnh th hai tm nhit lng Q
2 2 2 2
0 0 0
2
( )
1
2 2( ) 2
mv m M m v mv m
Q
m M m M
+
| |
= =
|
+ +
\
(58)
R rng t phng trnh ny l khi lng M cng ln, th nng lng chuyn ha
thnh nhit cng nhiu. Tnh gii hn, vi khi lng M v cng ln, ta thu c Q
= mv0
2
/2, tc l ton b ng nng chuyn ha thnh nhit. iu ny kh t nhin
thi: v d nh trng hp vin n bay dnh vo tng.
HS A: C th c va chm no trong khng c nhit sinh ra hay khng?
GV: C, nhng va chm nh th l c th. Chng c gi l va chm hon ton
n hi. Chng hn, va chm gia hai qu cu thp c th xem l hon ton n
hi vi mt mc gn ng hp l. S bin dng n hi thun ty ca hai qu
cu xy ra v khng c nhit sinh ra. Sau va chm, hai qu cu tr li hnh dng ban
u ca chng.
HS A: thy ni l trong mt va chm hon ton n hi nh lut bo ton nng
lng tr thnh nh lut bo ton ng nng?
GV: , tt nhin ri.
HS A: Nhng trong trng hp ny, em khng th no hiu lm th no thy dung
ha nh lut bo ton ng lng v nh lut bo ton nng lng. Chng ta thu
c hai phng trnh hon ton khc nhau cho vn tc sau va chm. Hoc, c l,
nh lut bo ton ng lng khng c ngha trong mt va chm hon ton n
hi.
GV: C hai nh lut u c ngha trong mt va chm hon ton n hi: bo ton
ng lng v bo ton ng nng. Em chng c l do g ngn ngi chuyn phi
hp hai nh lut ny bi v sau mt va chm hon ton n hi, cc vt bay ra xa
nhau nhng vn tc khc nhau. Trong khi sau mt va chm hon ton khng n
hi cc vt va chm chuyn ng vi cng vn tc (v chng dnh vo nhau), th sau
mt va chm n hi mi vt chuyn ng vi mt vn tc xc nh ring ca n.
Hai bin cha bit i hi c hai phng trnh. Ta hy xt mt v d. Gi s mt vt
khi lng m ang chuyn ng vi vn tc v0 va chm n hi vi mt vt khi
lng M ang ng yn. Gi s thm rng sau va chm vt i ti bt ngc tr
li. Ta s k hiu vn tc ca vt m sau va chm l v1 v ca vt M l v2. Khi nh
lut bo ton nng lng v ng lng c th vit dng
75
0 2 1
2 2 2
0 2 1
2 2 2
mv Mv mv
mv Mv mv
=
`
= +

)
(59)
Lu du tr trong phng trnh th nht. N xut hin l do gi s ca chng ta
rng vt i ti b bt ngc tr li.
HS B: Nhng thy khng phi lc no cng bit trc hng chuyn ng ca vt
sau va chm. Phi chng vt m khng th tip tc chuyn ng theo hng c vi
mt vn tc nh hn sau va chm?
GV: N c th ch. Trong trng hp nh vy ta s thu c mt vn tc v1 m khi
gii h phng trnh (59).
HS B: Em ngh rng hng chuyn ng ca vt m sau va chm c xc nh bi t
s ca khi lng m v M.
GV: Chnh xc. Nu m < M, vt m s bt tr li; nu m = M, n s nm yn sau va
chm; v nu m > M, n s tip tc chuyn ng theo hng c nhng vi mt vn
tc nh hn. Tuy nhin, trong trng hp tng qut, cc em khng cn ngi vn
hng chuyn ng. Ta s gi s mt hng no v bt u tnh ton. Du ca
p s tnh c s cho em bit em c gi s sai hay khng.
HS B: Chng ta bit rng sau va chm cc qu cu c th chuyn ng ra xa nhau
theo hng hp vi nhau mt gc no . Chng ta gi s rng chuyn ng xy
ra theo mt ng thng. R rng y phi l mt trng hp c bit m thi.
GV: Em ni ng. Chng ta xt ci gi l va chm xuyn tm trong cc qu
cu chuyn ng trc v sau va chm theo mt ng thng i qua tm ca
chng. Trng hp tng qut hn l va chm lch tm s c xt ti sau. y ti
mun bit mi th kh r rng hay cha.
HS A: Em ngh l mnh hiu ri. Nh em thy, trong mi va chm (n hi hay
khng n hi), c th p dng c hai nh lut bo ton: ng lng v nng
lng. Ch l bn cht khc nhau ca cc va chm dn ti nhng phng trnh khc
nhau m t cc nh lut bo ton. Khi xt nhng va chm khng n hi, cn k
n nhit sinh ra trong va chm .
GV: Nhn xt ca em l ng v ngn gn.
HS B: Nh em hiu cho n y th va chm hon ton n hi v va chm hon
ton khng n hi l hai trng hp cc . Chng c lun lun thch hp m
t nhng trng hp thc t hay khng?
GV: Em hay y khi a ra vn ny. Nhng trng hp va chm m chng ta
va xt l nhng trng hp cc . Trong nhng va chm thc t, mt lng nhit
nht nh lun lun c sinh ra (khng c s bin dng n hi l tng) v cc
vt va chm c th chuyn ng ra xa nhau vi nhng vn tc khc. Tuy nhin,
trong nhiu trng hp nhng va chm thc t c m t kh tt theo nhng m
hnh gin lc ha: va chm hon ton n hi v va chm hon ton khng n
hi.
By gi chng ta hy xt mt v d va chm n hi lch tm. Mt vt dng mt mt
phng nghing vi gc nghing 45
o
ang nm trn mt phng ngang. Mt qu cu khi
lng m, ang bay ngang vi vn tc v0, n va chm vi vt (mt phng nghing) c khi
lng M. H qu ca s va chm l qu cu bt ln theo phng thng ng v vt M bt
u trt khng ma st trn mt phng ngang. Hy tm vn tc bay ln thng ng ca qu
cu ngay sau khi va chm (Hnh 45). Em no mun th gii bi ton ny?
HS B: Cho php em lm th. Ta k hiu vn tc cn tm ca qu cu l v1 v ca vt
M l v2. V va chm l n hi, nn em c quyn gi s rng ng nng c bo
ton. Nh vy
2 2 2
0 1 2
2 2 2
mv mv Mv
= + (60)
Em cn thm mt phng trnh na, ci d thy l em nn s dng nh lut bo
ton ng lng. Em s vit n dng
mv0 = Mv2 + mv1 (61)
Tht ra em khng chc v phng trnh th hai v vn
tc v1 vung gc vi vn tc v2.
GV: Phng trnh (60) l ng. Phng trnh (61) th
khng ng, ging nh em ngh. Em nn nh rng nh
lut bo ton ng lng l mt phng trnh vector, v
ng lng l mt i lng vector c cng chiu vi
vn tc. Ni chung, khi ton b cc vn tc nm trn
cng mt ng thng, th phng trnh vector c th
c thay bng mt phng trnh v hng. chnh
77
l ci xy ra khi chng ta tho lun v nhng va chm xuyn tm. Tuy nhin, trong
trng hp tng qut, ta cn phn tch ton b cc vn tc theo nhng phng
vung gc nhau v vit nh lut bo ton ng lng cho ring tng phng ny
(nu bi ton c xt trong mt mt phng, th phng trnh vector c th c
thay bng hai phng trnh v hng cho hnh chiu ca ng lng ln hai
phng vung gc nhau).
Vi bi ton cho, ta c th chn phng nm ngang v phng thng ng. i
vi phng ngang, nh lut bo ton ng lng c dng
mv0 = Mv2 (62)
T phng trnh (60) v (62) ta tm c vn tc
1 0
M m
v v
M
=
HS B: Chng ta lm g vi phng thng ng?
GV: Thot nhn, c v nh nh lut bo ton ng lng khng ng i vi
phng thng ng. Nhng tht ra khng phi. Trc va chm, khng c vn tc
no thng ng ht; sau va chm, c mt ng lng mv1 hng theo phng thng
ng. Ta c th thy ngay rng cn c mt vt khc lin quan trong bi ton: tri
t. Nu khng c tri t, vt M s khng chuyn ng ngang sau va chm. Ta hy
k hiu khi lng ca tri t l Me v vn tc m n thu c do h qu ca va
chm l ve. S khng c mt ca ma st cho php chng ta xt tng tc gia vt M
v tri t ch xy ra theo phng thng ng. Ni cch khc, vn tc ve ca tri t
hng thng ng xung di. Nh vy, s tham gia ca tri t trong bi ton
khng lm thay i dng ca phng trnh (62), nhng a n mt phng trnh
m t nh lut bo ton ng lng theo phng thng ng
mv1 Meve = 0 (63)
HS B: V tri t cng tham gia vo bi ton ny, cho nn r rng s cn sa li
phng trnh nng lng (60).
GV: Vy em sa nh th no cho phng trnh (60)?
HS B: Em mun thm mt s hng v chuyn ng ca tri t sau va chm
2 2 2 2
0 1 2
2 2 2 2
e e
mv M v mv Mv
= + + (64)
GV: Lu ca em kh hp l. Tuy nhin, ta khng cn sa li phng trnh (60).
Trc tin, theo phng trnh (63) th vn tc ca tri t l
1
e
e
mv
v
M
=
V khi lng Me trn thc t ht sc ln, nn vn tc ve ca tri t sau va chm
trn thc t l bng khng. By gi, ta hy vit li s hng Meve
2
/2 trong phng
trnh (64) c dng (Meve)ve/2. Theo phng trnh (63), i lng Meve trong tch ny
c mt gi tr hu hn. Nu nhn gi tr ny vi khng (trong trng hp cho ve
l bng khng), th tch cng s bng khng. T y ta c th kt lun rng tri t
tham gia rt k cc trong bi ton ny. N thu mt ng lng nht nh, nhng
ng thi trn thc t n khng nhn nng lng no ht. Ni cch khc, n tham
gia vo nh lut bo ton ng lng nhng khng tham gia vo nh lut bo
ton nng lng. Trng hp ny l bng chng c bit ni bt ca thc t rng
nh lut bo ton nng lng v ng lng l nhng nh lut khc nhau v c
bn, v c lp vi nhau.

Bi tp
22. Mt vt khi lng 3 kg ri t mt cao nht nh vi vn tc ban u 3 m/s
theo phng thng ng. Tm cng thc hin thng lc cn ca khng kh trong
10 giy, bit rng vt thu c vn tc 50 m/s lc cui khong thi gian 10 giy. Gi
s lc cn ca khng kh l khng i.
23. Mt vt trt xung mt mt phng nghing gc 30
o
sau trt tip trn mt
mt ngang. Xc nh h s ma st, bit rng qung ng vt trt trn mt phng
ngang bng vi trn mt phng nghing.
24. Tnh hiu sut ca mt mt phng nghing trong trng hp khi mt vt trt ra
khi n vi vn tc khng i.
25. Mt qu cu khi lng m v th tch V th ri vo trong nc t cao H, chm
xung su h, v sau th nhy ra khi nc (t trng ca qu cu nh hn ca
nc). Tm lc cn ca nc (gi s n l khng i) v cao h1 qu cu ln ti sau
khi n nhy ra khi nc. B qua sc cn khng kh. T trng ca nc k hiu l n.
79
26. Mt u tu ha c khi lng 50 tn, ang chuyn ng vi vn tc 12 km/h,
mc vo mt toa tu trn khi lng 30 tn ang ng yn trn cng ng ray.
Tm vn tc chuyn ng chung ca u tu v toa xe ngay sau khi chuyn ng
ghp ni t ng hot ng. Tnh qung ng i c bi hai xe sau khi ghp ni,
bit lc cn bng 5% trng lng.
27. Mt khu i bc khi lng M, t ti chn mt mt phng nghing, bn ra mt
vin n khi lng m theo phng ngang vi vn tc ban u v0. Hi khu i bc
leo ln n cao no trn mt phng nghing do s git li nu gc nghing ca
mt phng l v h s ma st gia khu i bc v mt phng nghing l k?
28. Hai qu cu khi lng M v 2M treo bn di hai si dy mnh chiu di l buc
c nh ti cng mt im. Qu cu M c ko v mt pha nghing mt gc v
th ra sau khi truyn cho n mt vn tc tip tuyn v0 hng v pha v tr cn bng.
Hi hai qu cu s nng ln n cao bao nhiu nu: (1) va chm l hon ton n
hi, v (2) va chm l hon ton khng n hi (hai qu cu dnh vo nhau sau va
chm)?
29. Mt qu cu khi lng M treo di mt si dy chiu di l. Mt vin n khi
lng m, ang bay theo phng ngang, n cm vo qu cu v mc kt trong .
Hi vin n phi c vn tc ti thiu bao nhiu cho qu cu quay trn mt vng
trn trong mt phng thng ng?
30. Hai ci nm c cng gc nghing 45
o
v mi nm c khi lng M ang nm trn
mt mt phng ngang (Hnh 46). Mt qu cu khi lng m (m << M) th t do t
cao H. Qu cu va chm vi nm ny ri ti nm kia,
sau bt ln theo phng thng ng. Tm cao
m qu cu bt ln ti. Gi s c hai va chm l n hi
v khng c ma st gia hai ci nm v mt phng
ngang.
31. Mt ci nm c gc nghing 30
o
v khi lng M
nm trn mt mt phng ngang. Mt qu cu khi
lng m th t do t cao H, va n hi vi ci nm
v bt ln nghing gc 30
o
so vi phng ngang. Hi
qu cu bt ln ti cao bao nhiu? B qua ma st
gia ci nm v mt phng ngang.


Th gii xung quanh chng ta trn y nhng dao ng v sng. Hy nh iu ny
khi cc em nghin cu chuyn ngnh vt l dnh cho nhng hin tng ny.
Chng ta hy tho lun v dao ng iu ha v, l mt trng hp c bit, dao
ng ca con lc ton. Chng ta s phn tch hnh trng ca con lc trong h quy
chiu phi qun tnh.

81
11. Gii bi ton dao
ng iu ha

GV: Mt s th sinh khng hiu r cho
lm cc dao ng iu ha. Trc tin ta
hy ni v nh ngha ca chng.
HS A: Cc dao ng c gi l iu
ha nu chng tun theo nh lut sin: li
x ca mt vt tnh t v tr cn bng
ca n bin thin theo thi gian theo
hm
x = A sin(t + ) (65)
trong A l bin dao ng (li cc
i ca vt tnh t v tr cn bng), l
tn s gc ( = 2/T, trong T l chu k
ca dao ng), v l pha ban u (n
cho bit li ca vt tnh t v tr cn
bng ti thi im t = 0). C th xem dao
ng iu ha l chuyn ng ca hnh
chiu ca mt im quay vi vn tc gc
khng i trong mt vng trn bn
knh A (Hnh 47).
HS B: Em thch mt nh ngha khc ca dao ng iu ha. Nh ta bit, cc dao
ng xy ra l do tc dng ca lc hi phc, tc l mt lc hng v v tr cn bng
v tng ln khi vt tin ra xa v tr cn bng. Dao ng iu ha l nhng dao ng
trong lc hi phc F t l vi li x ca vt tnh t v tr cn bng. Tc l
F = kx (66)
Mt lc nh vy c gi l c tnh n hi.
GV: Ti hon ton hi lng vi c hai nh ngha va nu. Trong trng hp th
nht, dao ng iu ha c nh ngha theo cch chng xy ra; trong trng hp
th hai l theo nguyn nhn ca chng. Ni cch khc, nh ngha th nht s dng
m t khng gian-thi gian (ng hc) ca dao ng, cn nh ngha th hai s
dng m t nguyn nhn (ng lc hc).
HS B: Nhng trong hai nh ngha, ci no c a thch hn? Hoc, c l, chng l
tng ng nhau?
GV: Khng, chng khng tng ng nhau, v nh ngha th nht (ng hc)
c a chung hn. N hon chnh hn.
HS B: Nhng cho d bn cht ca lc hi phc l g, r rng n s xc nh bn cht
ca dao ng. Nh vy, em khng hiu ti sao nh ngha ca em li km hon
chnh hn.
GV: Cu ny em ni khng ng lm. Bn cht ca lc hi phc khng hon ton
xc nh bn cht ca dao ng.
HS A: R rng by gi l lc nn nhc li rng bn cht ca chuyn ng ca mt
vt ti mt thi im cho trc c xc nh khng ch bi nhng lc tc dng ln
vt ti thi im cho, m cn bi cc iu kin ban u na, tc l v tr v vn
tc ca vt ti thi im ban u. Chng ta ni vn ny 4.
GV: Rt ng. i chiu vi trng hp ang xt th pht biu ny c ngha l bn
cht ca cc dao ng c xc nh khng ch bi lc hi phc, m cn bi nhng
iu kin m nhng dao ng ny c bt u. R rng cc dao ng c th b nh
hng bi nhng cch khc nhau. Chng hn, mt vt c th b ko lch mt
khong nht nh khi v tr cn bng v sau th ra nh nhng. N s bt u dao
ng. Nu dao ng bt u ti thi im zero th phng trnh (65) ta thu c
= /2, v khong lch ca vt l bin dao ng. Vt c th b ko lch nhng
khong khc nhau tnh t v tr cn bng, do mang li nhng bin dao ng
khc nhau.
Mt phng php khc kch hot dao ng l truyn mt vn tc ban u nht nh
(bng cch y) cho mt vt trng hp cn bng. Vt s bt u dao ng. Chn
lc bt u dao ng l thi im zero, ta thu c t phng trnh (65) = 0. R
rng cn c th xut v s phng php trung gian khc kch thch dao ng.
Chng hn, mt vt b ko lch khi v tr cn bng ca n, v ng thi b y hoc
b ko... Mi phng php ny s mang li mt gi tr r rng ca bin A v pha
ban u ca dao ng.
HS B: thy ni l cc i lng A v khng ph thuc vo bn cht ca lc hi
phc phi khng?
GV: ng vy. Em x l hai i lng ny ty khi em kch thch dao ng bng
phng php ny hoc phng php kia. Lc hi phc, tc l h s k trong phng
trnh (66), ch xc nh tn s gc hay, ni cch khc, chu k dao ng ca vt. C
83
th ni rng chu k dao ng l mt c trng ring ca h dao ng, cn bin A
v pha ban u ty thuc vo cc iu kin bn ngoi kch thch dao ng cho.
Tr li vi nh ngha dao ng iu ha, chng ta thy rng nh ngha ng lc
hc khng cha thng tin g hoc v bin hoc v pha ban u. Tri li, nh
ngha ng hc c cha thng tin v nhng i lng ny.
HS B: Nhng nu chng ta c quyn t do x l bin , th c l n khng phi l
mt c trng quan trng ca mt vt dao ng?
GV: Em sai ri. Bin l mt c trng rt quan trng ca mt vt dao ng.
chng minh iu ny, ta hy xt mt v d. Mt qu cu khi lng m c gn vi
hai l xo n hi v thc hin dao ng iu ha vi bin A theo phng ngang
(Hnh 48). Lc hi phc c xc nh bi h s n hi k c trng cho tnh n
hi ca hai l xo. Hy tm nng lng ca qu cu ang dao ng.

HS A: tm nng lng ca qu cu, ta c th xt v tr ca n lc b lch nhiu
nht (x = A). v tr ny, vn tc ca qu cu bng khng v do nng lng ton
phn ca n l th nng ca n. Th nng c th xem l cng thc hin chng li
lc n hi lm dch chuyn qu cu mt khong A tnh t v tr cn bng ca n.
Nh vy
W = FA (67)
Sau , tnh n F = kA, theo phng trnh (66), ta thu c
W = kA
2

GV: Em suy lun theo hng ng, nhng phm mt sai st. Phng trnh (67)
ch c th p dng trong iu kin lc khng i. Trong trng hp cho, lc F
bin thin theo li , nh th hin trn Hnh 49. Cng thc hin bi lc ny trn
qung ng x = A bng din tch gch cho nm di ng cong lc. y l din
tch ca mt tam gic v bng kA
2
/2. Nh vy
2
2
kA
W = (68)
Lu rng nng lng ton phn ca mt vt dao ng t l vi bnh phng ca
bin dao ng. iu ny chng minh bin l mt c trng quan trng nh
th no ca mt vt dao ng.
Nu 0 < x < A th nng lng ton phn W bng tng hai thnh phn ng nng v
th nng
2 2 2
2 2 2
kA mv kx
W = = + (69)
Phng trnh (69) cho php tnh vn tc v ca mt vt dao ng ti li x bt k tnh
t v tr cn bng. Cu hi tip theo ca ti l: chu k dao ng ca qu cu Hnh
48 l bao nhiu?
HS B: tm cng thc chu k dao ng s cn s dng gii tch.
GV: Ni i khi th em ng. Tuy nhin, nu chng ta ng thi s dng nh
ngha ng hc v ng lc hc ca dao ng iu ha, ta c th khng cn s
dng gii tch. Trc tin, ta c th kt lun t Hnh 47, l mt biu din hnh hc
ca nh ngha ng hc, rng vn tc ca vt ti thi im khi n i qua v tr cn
bng l
1
2 A
v A
T
= = (70)
S dng kt qu ca phng trnh (68), theo nh ngha ng lc hc, ta c th kt
lun rng vn tc v1 c th tm c t h thc nng lng
2 2
1
2 2
mv kA
= (71)
(ti thi im qu cu i qua v tr cn bng, ton b nng lng ca qu cu l
ng nng). Kt hp phng trnh (70) v (71), ta thu c 4
2
A
2
m/T
2
= kA
2
, suy ra
85
2
m
T
k
= (72)
Nh ni phn trc, chu k dao ng c xc nh hon ton bi tnh cht
ca bn thn h dao ng, v c lp vi cch kch thch dao ng.
HS A: Khi ni ti cc dao ng, ta thng x l khng phi mt qu cu gn vi l
xo, m l mt con lc. Nhng kt qu va thu c c th khi qut ha bao hm
c con lc hay khng?
GV: khi qut ha nh vy, trc tin ta
phi lm r xem, trong trng hp con lc, ci
g gi vai tr ca h s n hi k. R rng con
lc dao ng khng phi do lc n hi, m l
do trng lc. Ta hy xt mt qu cu (trong
con lc gi l qu lc) treo di mt si dy
chiu di l. Ta ko qu cu v mt pha ca v
tr cn bng sao cho si dy hp mt gc
(Hnh 50) vi phng thng ng. C hai lc
tc dng ln qu lc: trng lc mg v lc cng
T ca si dy. Hp lc ca chng l lc hi
phc. T hnh v ta thy n bng mg sin.
HS A: Chiu di no, AB hay AC, c xem
l lch ca con lc khi v tr cn bng (xem
Hnh 50)?
GV: Chng ta ang phn tch dao ng iu
ha ca mt con lc. Nh vy, ci cn thit l gc lch ti a ca si dy khi v tr
cn bng phi rt nh
<< 1 (73)
(lu rng gc y c tnh theo radian; tnh theo , th gc , trong mi
trng hp, phi nh hn 10
o
). Nu iu kin (73) c tha mn, th s chnh lch
gia chiu di AB v AC l c th b qua.
sin tan AB l AC l = =
V th, cu hi ca em tr nn khng ng tm. cho r rng, ta c th gi s
rng sin x AB l = = . Khi phng trnh (66) s c dng sau y cho mt con lc
mg sin = kl sin (66a)
t
mg
k
l
= (74)
Thay phng trnh ny vo phng trnh (72), ta thu c cng thc cho chu k dao
ng ca mt con lc
2
l
T
g
= (75)
Chng ta cng tr li cho cu hi nng lng ca con lc. Nng lng ton phn
ca n r rng bng mgh, trong h l cao qu lc nng ln v tr lch nhiu
nht (xem Hnh 50). Nh vy
( )
2
1 cos 2 sin
2
W mgh mgl mgl

= = = (76)
Cng thc (76) r rng thch hp cho mi gi tr ca gc . chuyn kt qu ny
thnh h thc (68), cn tha ma iu kin iu ha ca dao ng ca con lc, tc l
bt ng thc (73). Khi sin c th ly gn ng bng gc tnh theo radian, v
phng trnh (76) s chuyn thnh
2
2
2
2 2
W mgl mgl
| |
=
|
\

a phng trnh (74) vo xem xt, cui cng ta c
( )
( )
2
2
2 2
AB
l
W k k
=
ngha l, v thc cht, ging nh phng trnh (68).
HS B: Nu em nh chnh xc th trong phn kho st trc y v dao ng ca con
lc, ta khng cn iu kin gc lch nh.
87
GV: Yu cu ny l khng cn thit nu chng ta ch xt nng lng ca qu lc hay
lc cng ca si dy. Trong trng hp cho, tht ra chng ta ang xt khng
phi con lc, m l chuyn ng ca mt qu cu trong mt vng trn trong mt
phng thng ng. Tuy nhin, nu bi ton cn dng cng thc (75) cho chu k dao
ng, th dao ng ca con lc i hi phi iu ha v do gc lch phi l nh.
V d, trong bi tp 33, iu kin gc lch nh ca con lc l khng cn thit, cn
trong bi tp 34 iu kin c tm quan trng thit yu.

Bi tp
32. Mt qu cu thc hin mt dao ng iu ha nh biu din Hnh 48. Tm t s
vn tc ca qu cu ti im c li bng mt na v mt phn ba bin .
33. Mt qu lc treo di mt si dy b lch khi v tr cn bng mt gc 60
o
v sau
c th ra. Tm t s lc cng ca si dy ti v tr cn bng v ti v tr gc lch
ln nht.
34. Mt con lc dng mt qu cu (qu lc) treo di mt si dy b ko lch mt
gc 5
o
. Tm vn tc ca qu lc ti thi im n i qua v tr cn bng nu tn s gc
ca dao ng ca con lc l 2 s
-1
.

12. Con lc trng thi
khng trng lng

GV: Gi s chng ta ng mt ci inh
vo thnh thang my v treo mt qu lc
di mt si dy chiu di l buc vo ci
inh . Sau chng ta kch thch qu
lc n thc hin dao ng iu ha.
Gi s thang my ang i ln vi gia tc
a. Hi chu k dao ng ca con lc l bao
nhiu?
HS A: Khi chng ta ang i ln bn trong mt my ang chuyn ng c gia tc, ta
cm nhn mt s tng nht nh ca trng lng. R rng con lc cng cm thy
s tng ging nh vy. Em ngh chu k dao ng ca n c th tnh bng cng thc
2
l
T
g a
=
+
(77)
Tuy nhin, em khng th chng minh cng thc ny mt cch cht ch.
GV: Cng thc ca em l ng. Nhng chng minh n, ta cn chp nhn mt
quan nim mi i vi chng ta. T trc n gi chng ta ch xt nhng vt nm
trong nhng h quy chiu qun tnh, trnh n nhng h quy chiu phi qun tnh.
Hn na, ti cn khuyn cc em khng nn s dng nhng h quy chiu phi qun
tnh (xem 4). Nhng trong trng hp hin ti, s thun tin hn nu chng ta s
dng h quy chiu gn lin vi ci thang my ang gia tc ny. Nhc li rng khi xt
chuyn ng ca mt vt khi lng m trong mt h quy chiu phi qun tnh c gia
tc a, ta phi a thm mt lc na tc dng vo vt. Lc ny gi l lc qun tnh,
bng ma v tc dng ngc chiu vi gia tc. Sau khi c lc qun tnh tc dng ln
vt, ta c th qun i chuyn h quy chiu ang chuyn ng c gia tc, v xt
chuyn ng nh th n xy ra trong mt h quy chiu qun tnh. Trong trng hp
ci thang my, ta phi tc dng thm mt lc ma ln qu lc. Lc ny khng i v
ln v chiu ca n bin i v trng vi chiu ca trng lc mg. Nh vy, t
phng trnh (75) gia tc g s c thay bng tng s hc ca cc gia tc (g + a). T
ta thu c cng thc (77) m em va nu.
HS A: Nh vy, nu thang my ang i xung vi gia tc a hng xung, th chu k
dao ng s c xc nh bi hiu gia tc (g a), v y lc qun tnh ma ngc
chiu vi trng lc. Nh vy c ng khng thy?
GV: Tt nhin ri. Trong trng hp ny chu k dao ng ca con lc l
89
2
l
T
g a
=
(78)
Cng thc c ngha vi iu kin a < g. Gi tr ca gia tc a cng gn vi g th chu k
ca con lc cng ln. Khi a = g th trng thi khng trng lng xy ra. Chuyn g s
xy ra vi con lc trong trng hp ny?
HS A: Theo cng thc (78), chu k tr nn ln v hn. iu ny phi c ngha l con
lc ng yn.
GV: Chng ta hy lm r mt s chi tit trong cu tr li ca em. Chng ta bt u
vi con lc ang dao ng trong thang my. Ht sc bt ng, thang my t dy v
ri t do xung theo phng thng ng (b qua sc cn ca khng kh). Ci g xy
ra vi con lc y?
HS A: Nh em ni, con lc ngng lc.
GV: Cu tr li ca em khng ng lm. Con lc s tht s ng yn (tt nhin, i
vi ci thang my) nu ti thi im con lc t dy qu lc ang v tr bin ca
n. Nu ti thi im con lc khng v tr bin th n s tip tc quay ca cui
si dy trong mt mt phng thng ng vi mt tc khng i bng tc ca
n ti thi im tai nn xy ra.
HS A: Gi th em hiu.
GV: By gi hy hnh dung hnh trng ca mt con lc (qu lc gn vi si dy) bn
trong mt phi thuyn v tr trng thi khng trng lng.
HS A: Trong phi thuyn v tr, qu lc cui si dy hoc s l ng yn (so vi
phi thuyn), hoc s quay trong mt vng trn c bn knh c xc nh bi chiu
di ca si dy (tt nhin nu khng ng trng thnh hoc trn phi thuyn).
GV: Bc tranh ca em khng hon chnh cho lm. Gi s chng ta ang trong mt
phi thuyn trng thi khng trng lng. Chng ta ly qu lc v si dy v buc
u t do ca si dy sao cho thnh hoc trn phi thuyn khng gy cn tr cho
chuyn ng ca con lc. Sau chng ta thn trng th qu lc ra. Qu lc vn
ng yn. y chng ta phn bit hai trng hp: (1) si dy chng, v (2) si
dy cng. Xt trng hp th nht (v tr 1 Hnh 51a). Chng ta truyn mt vn tc
nht nh v0 cho qu lc. Khi qu lc s chuyn ng thng vi vn tc khng i
cho n khi si dy ht chng (v tr 2 Hnh 51a). Ti thi im ny, phn lc ca
si dy s tc dng ln qu lc theo kiu ging nh phn lc ca tng tc dng ln
qu bng bt vo n. Nh th, hng chuyn ng ca qu lc s thay i t ngt
v n s li chuyn ng vi vn tc khng i theo ng thng (v tr 3 Hnh
51a). dng phn x k cc ny, quy lut bng nhau ca gc ti v gc phn x s
c nghim ng. By gi xt trng hp th hai: trc tin chng ta ko cho si
dy cng, sau nh nhng th qu lc ra. Nh trong trng hp th nht, qu lc
s ng yn ti v tr n c th ra (v tr 1, Hnh 51b). Sau chng ta truyn mt
vn tc nht nh v0 cho qu lc theo hng vung gc vi si dy. Khi con lc
bt u quay trong mt vng trn vi vn tc khng i. Mt phng quay c xc
nh bi si dy v vector vn tc truyn cho qu lc.
By gi chng ta hy xt bi ton sau. Mt si dy chiu di l c mt qu lc ti u di
c buc vo mt xe ti trt khng ma st xung mt mt phng nghing c gc nghing
(Hnh 52a). Chng ta hy tm chu k dao ng ca con lc ny trong mt h quy chiu
chuyn ng vi mt gia tc nht nh. Tuy nhin, tri vi bi ton ci thang my
phn trc, gia tc ca h hp mt gc vi gia tc trng trng. Nh vy pht sinh
thm mt cu hi na: hng cn bng ca si dy con lc l hng no?

91
HS A: Em tng th phn tch mt bi ton nh vy nhng ri nh b tay,
khng gii ni.
GV: Chu k dao ng ca con lc trong trng hp ny c tnh bng cng thc
(75) ngoi tr l g c thay bng mt gia tc hiu dng nht nh nh trong
trng hp ci thang my. Gia tc ny (ta s k hiu l g) bng tng vector ca gia
tc trng trng v gia tc ca h cho. Mt vn na cn xt ti trong tng
vector va ni, vector gia tc ca xe ti s c du ngc li, v lc qun tnh ngc
chiu vi gia tc ca h. Cc vector gia tc c v trn Hnh 52b, gia tc ca xe ti
bng g sin. Tip theo ta tm g.
( ) ( )
2
2
2 2 2
' ' ' sin cos sin cos
x y
g g g g g g g = + = + = (79)
T suy ra
2
cos
l
T
g
= (80)
HS A: Lm th no chng ta c th xc nh hng cn bng ca si dy?
GV: chnh l hng ca gia tc g. Trn c s phng trnh (79), d dng thy
rng hng ny hp mt gc vi phng thng ng. Ni cch khc, v tr cn
bng, si dy ca mt con lc treo trn mt xe ti ang trt xung mt mt phng
nghing s vung gc vi mt phng .
HS B: C cch no khc thu c kt qu va c hay khng thy?
GV: Chng ta c th i ti kt lun ging nh vy trc tip bng cch xt s cn
bng ca qu lc so vi xe ti. Cc lc tc dng ln qu lc l: trng lc mg, lc cng
T ca si dy v lc qun tnh ma (Hnh 53). Ta k hiu gc hp bi si dy v
phng thng ng l .
Tip theo ta phn tch ton b nhng lc ny theo phng thng ng v phng
ngang, sau vit iu kin cn bng cho cc thnh phn lc thuc mi phng
ny. Ta c
cos sin
sin cos
T ma mg
T ma

+ =
`
=
)
(81)
Xt n a = g sin, ta vit li h phng trnh (81) dng
( )
2
cos 1 sin
sin sin cos
T mg
T mg

=

`
=

)

Sau khi chia phng trnh ny cho phng trnh kia ta c
cot = cot
Nh vy gc v ha ra bng nhau. V th, hng cn bng ca con lc l vung
gc vi mt phng nghing.
HS B: Em theo di nhng l gii ca thy rt k v i ti kt lun rng xt cho
cng th em chng c sai khi tr li cu hi ca thy v lc tc dng ln mt v tinh,
em ch ra trng lc v lc li tm (xem 8). Ni n gin th cu tr li ca em i
lin vi h quy chiu gn vi v tinh, v lc li tm c hiu l lc qun tnh. Trong
h quy chiu phi qun tnh gn vi v tinh, chng ta c mt bi ton, khng phi
ng lc hc, m l tnh hc. l bi ton cn bng ca cc lc trong mt lc l
lc qun tnh li tm.
GV: Mt cch tip cn vi bi ton v tinh nh
th l c php. Tuy nhin, khi ni ti lc li tm
8, em khng xem n l mt lc qun tnh.
Lc y em ch ang c ngh ra ci g gi v
tinh li n ng ri xung t. Hn na,
trong trng hp em cp, khng cn thit
phi chn h quy chiu gn vi v tinh: bn cht
vt l ca bi ton c chng minh r rng hn
m khng cn s dng lc qun tnh li tm. Li
khuyn ca ti trc y vn c gi tr: nu
khng c yu cu c bit, ng nn s dng h
quy chiu phi qun tnh.

93

Cc nh lut tnh hc l cc nh lut cn bng. Hy nghin cu nhng nh lut
ny tht k. ng qun rng chng c tm quan trng thc tin to ln. Mt ngi
th xy dng khng c kin thc v nhng nh lut c bn ca tnh hc l khng
th no hnh dung ni. Chng ta s xt nhng v d minh ha cc quy tc phn tch
lc. Sau chng ta s bn v iu kin cn bng ca cc vt, chng c s dng,
nht l, xc nh trng tm.

13. Phng php phn
tch lc hiu qu

GV: Khi gii bi tp c hc, ta thng
cn phn tch lc. V th, ti ngh s tht
hu ch nu chng ta bn k hn v vn
ny. Trc tin, ta hy nh li quy tc
chnh: phn tch mt lc theo hai
phng bt k, ta cn v hai ng thng
i qua ngn v hai ng thng i qua
gc ca vector lc, mi cp ng thng
song song vi hng tng ng cn
phn tch. Nh vy ta thu c mt hnh
bnh hnh c cc cnh l nhng thnh
phn ca lc cho. Quy tc ny c
minh ha trong Hnh 54 trong lc F
c phn tch theo hai phng AA1 v
BB1. Chng ta hy xt vi bi tp trong
phn tch lc l bc l gii chnh. Bi
tp th nht c minh ha trong Hnh
55: ta c hai vt nng P ging ht nhau mi
vt treo chnh gia ca mt si dy. Si
dy chng xung v vt nng v hp gc 1
v 2 vi phng ngang. Hi si dy no
chu lc cng ln hn?

95
HS A: Em c th phn tch trng lng ca mi vt nng trn cng hnh v theo
phng song song vi cc nhnh dy. T phn tch ny cho thy lc cng si dy
l T = P/(2sin). Nh vy si dy chng xung t hn c lc cng dy ln hn.
GV: Kh chnh xc. Hy cho thy bit, liu chng ta c th v si dy cng n mc
n khng chng xung cht no khi c vt nng treo ln hay khng?
HS A: Ti sao li khng c ch?
GV: ng vi tr li. Hy s dng kt qu em va thu c.
HS A: vng, em thy ri. Si dy khng th no cng n mc khng chng
xung c. Lc cng trong si dy tng khi gc gim. Tuy nhin, nu si dy
cng, n s b lc cng lm cho t khi gc tr nn nh.
GV: Lu rng s chng xung ca si dy do tc dng ca vt nng treo ln l v
tnh cht n hi ca si dy lm cho n gin ra. Nu si dy khng bin dng (gin
ra) th khng th treo vt nng ln n. Hin tng ny c mt trong k thut xy
dng, phn tch sc bn ca nhng cu trc khc nhau lin quan cht ch vi kh
nng ca chng chu bin dng n hi (cc nh thit k thng ni rng cu trc
cn phi th). Nhng cu trc qu cng l khng bn v sc cng sinh ra trong
chng khi c nhng bin dng nh c th cc k ln v a n sp . Nhng cu
trc nh vy cn c th di sc nng ca ring chng.
Nu chng ta b qua trng lng ca si dy trong bi ton trn, ta c th d dng
tm thy mi lin h gia gc chng ca si dy v trng lng P ca vt nng.
tm lin h ny, ta s dng nh lut Hooke cho s gin n hi ca si dy (xem
bi tp s 35).
Xt mt v d khc. Tc ng Nga c cu ly nm cy nm (tng ng trong
ting Vit l ly c tr c). Ta c th chng minh bng cch p dng phng
php phn tch lc (Hnh 56a). Ci nm 1 b nh bt ra khi rnh khe bi ci nm 2 tc
dng mt lc F. Cc gc v l bit. Hy tm lc tc dng ln nm 1 v cho php n
bt ra khi rnh khe.
HS A: Em thy kh m gii bi ton ny.
GV: Chng ta hy bt u bng cch phn tch lc F thnh hai thnh phn theo
phng ngang v theo phng vung gc vi cnh AB ca nm 2. Hai thnh phn
thu c k hiu l F1 v F2 (Hnh 56b). Thnh phn F2 b cn bng bi phn lc ca
thnh bn tri ca rnh; thnh phn F1, bng F/tan, s tc dng ln nm 1. Tip
theo ta phn tch lc ny thnh hai thnh phn theo phng thng ng v theo
phng vung gc vi cnh CD ca nm 1. Hai thnh phn tng ng l F3 v F4.
Thnh phn F4 cn bng vi phn lc ca thnh bn phi ca rnh, cn thnh phn
F3 cho php ci nm bt ra khi rnh. y l lc m chng ta ang tm. Ta c th
thy ngay rng n bng
1
tan
tan
tan
F F

=
By gi chng ta xt mt v d th ba, minh ha Hnh 57a. Hai vt nng, P1 v P2,
treo trn mt si dy sao cho phn dy gia chng nm ngang. Tm gc (gc bit)
v lc cng mi phn ca si dy (TAB, TBC, v TCD). V d ny tng t nh v d
trc vi hai ci nm.

97
HS A: Trc tin em s phn tch trng lng P1 thnh hai thnh phn lc theo
phng AB v BC (Hnh 57b). T phn tch ny ta tm c TAB = P1/sin v TBC =
P1/tan. Nh vy chng ta tm c lc cng hai phn ca si dy. Tip theo
em s phn tch trng lng P2 thnh hai thnh phn theo phng BC v CD (Hnh
57c). T phn tch ny ta c th vit cc phng trnh TBC = P2/tan v TCD = P2/sin.
Cn bng gi tr cho lc cng on BC ca si dy thu c trong hai bc phn
tch lc, ta c th vit P1/tan = P2/tan, t suy ra
2
1
tan
arctan
P
P

=
Thay gi tr ny vo phng trnh cho TCD ta c th tm lc cng on CD ca si
dy.
GV: C tht s kh khn hay khng bc hon tt gii bi ton ny, tc l tm lc
TCD?
HS A: p s s cha sin ca arctan, tc l
2
2
1
tan
sin arctan
CD
P
T
P
P

=
| |
|
\

GV: p s ca em ng nhng n c th c vit li dng n gin hn nu
biu din sin theo tan. Trc tin
2
tan
sin
1 tan
=
+

V tan = tan (P2/P1), ta c
2
2 1 2
1
1 tan
tan
CD
P P
T
P

| |
= +
|
\

HS B: Em thy trc khi i thi vt l, ta cn n li kin thc ton hc tht k.
GV: Nhn xt ca em kh ng .

Bi tp
35. Mt si dy n hi, ko cng t thnh ny sang thnh kia trong mt bung
thang my, chng xung do tc dng ca mt vt nng treo ti im chnh gia ca
n nh Hnh 55. Gc chng bng 30
o
khi thang my ng yn v bng 45
o
khi
thang my chuyn ng c gia tc. Tm ln v hng ca gia tc ca thang my.
Trng lng ca si dy c th b qua.
36. Mt qu lc khi lng m = 100 g treo di mt si dy chiu di l = 1 m, buc
vi mt gi nh Hnh 58 ( = 30
o
). Truyn mt vn tc nm ngang 2 m/s cho
qu lc v n bt u dao ng nh mt con lc. Tm lc tc dng ln cc gi AB v
AC khi qu lc v tr lch xa v tr cn bng nht.

99
14. S cn bng ca
cc vt

GV: Hai v tr cn bng ca mt vin
gch c th hin trn Hnh 59. C hai
v tr cn bng u bn, nhng mc
bn ca chng khc nhau. Hi v tr
no bn hn?
HS A: R rng l v tr ca vin gch
Hnh 59a.
GV: Ti sao?
HS A: Trng hp ny trng tm ca
vin gch gn mt t hn.
GV: Cha u.
HS B: V din tch mt ln hn so vi
Hnh 59b.
GV: V nh vy vn cha . lm sng t vn , trc tin ta hy xt s cn
bng ca hai vt: mt hnh hp ch nht c mt y vung v mt hnh tr trn
ng (Hnh 60a). Gi s hnh hp v hnh tr c cng chiu cao H v c din tch
y S bng nhau. Trong trng hp ny, trng tm ca hai vt c cng cao v,
ngoi ra, chng c din tch mt bng nhau. Tuy nhin, mc bn ca chng l
khc nhau. S o mc bn ca mt trng thi cn bng nht nh l nng lng
phi tiu hao lm nhiu vnh vin trng thi ca vt.
HS B: Thy mun ni g vi t vnh vin?
GV: Ngha l nu vt b lch i cht t, n khng th tr li trng thi ban u na.
Lng nng lng ny bng vi tch ca trng lng ca vt v cao m trng
tm phi nng ln cho vt khng th tr li v tr ban u ca n. Trong v d vi
hnh hp v hnh tr, bn knh ca hnh tr l / R S = v cnh ca mt y ca
hnh hp l a S = . lm nhiu s cn bng ca hnh tr, trng tm ca n phi
c nng thm cao (Hnh 60b).
2
2
1
2 2
H H
h R
| |
= +
|
\

lm nhiu s cn bng ca hnh hp, trng tm ca n phi c nng ln (Hnh
60b)
2 2
2
2 2 2
H a H
h
| | | |
= +
| |
\ \

V ( ) / 2 / / 2 / 2 1 a R S S = = < nn
h2 < h1. Nh vy, trong hai vt c xt,
cn bng ca hnh tr l bn hn.
By gi ti ngh chng ta quay li vi
v d hai v tr ca vin gch.
HS A: Nu chng ta lt vin gch, n s
chuyn t v tr cn bng ny sang v tr
cn bng kia. ng t nt trong Hnh
61 th hin qu o m t bi trng tm
ca n trong qu trnh ny. lm thay
i v tr ca mt vin gch nm, trng
tm ca n phi c nng ln cao
h1, tiu hao mt nng lng bng mgh1,
v lm thay i v tr vin gch ng,
trng tm phi c nng ln h2, nng
lng tiu hao l mgh2. Mc cn bng
cao hn ca vin gch nm l do thc t
mgh1 > mgh2 (82)
GV: t nht th em thnh cng trong
vic l gii mc cn bng cao hn ca v
tr nm ca mt vt.
HS B: Nhng r rng cc cao h1 v h2 ph thuc vo cao ca trng tm pha
trn sn v vo din tch ca mt . Phi chng iu c ngha l khi ni v
mc cn bng ca cc vt, ta nn so snh cao ca trng tm v din tch ca mt
?
GV: m, nhng ch vi trng hp nhng i lng ny nh hng n s chnh
lch cao h1 v h2. Nh vy, trong v d vi hnh hp v hnh tr, s so snh
cao trng tm v din tch mt l bng chng khng xc nh xem vt no
bn hn. Nhn tin, ti mun hng s ch ca
cc em sang vn sau. Cho n y, chng ta
ngm gi s rng hai vt trn lm bng cht liu
ging nhau. Trong trng hp ny, bt ng thc
(82) c th c tha mn bi s quan st hnh hc
h1 > h2. Tuy nhin, trong trng hp tng qut, cc
vt c th lm bng nhng cht liu khc nhau, v
bt ng thc (82) c th c tha mn ngay c
khi h1 < h2 do t trng khc nhau ca cc vt. V d,
101
mt vin gch bn v tr nm s km bn hn hn mt vin gch ch v tr ng.
By gi chng ta hy xt cc iu kin cho s cn bng ca cc vt m cc em bit.
HS A: Tng ca tt c cc lc tc dng ln mt vt phi bng khng. Ngoi ra,
vector trng lc ca vt phi ri vo trong mt ca n.
GV: Tt. Tuy nhin, tt hn chng ta nn xt cc iu kin cn bng mt dng
khc, khi qut hn v tin li hn cho s p dng thc tin. Ta nn phn bit r hai
iu kin ca s cn bng.
iu kin th nht: Hnh chiu ca tt c cc lc tc dng ln vt trn mt phng
bt k s trit tiu ln nhau. Ni cch khc, tng i s ca hnh chiu ca tt c cc
lc trn mt phng bt k phi bng khng. iu kin ny cho php vit nhiu
phng trnh khi c nhng phng c lp trong bi ton: mt phng trnh cho
bi ton mt chiu, hai phng trnh cho bi ton hai chiu, v ba phng trnh cho
trng hp tng qut (chn ba phng vung gc ln nhau).
iu kin th hai (iu kin moment): Tng i s ca tt c cc moment lc i vi
mt trc quay bt k phi bng khng. y, tt c cc moment c xu hng lm
quay vt theo mt chiu nht nh (v d chiu kim ng h) c ly du cng v
ton b nhng moment lc lm vt quay theo chiu ngc li (ngc chiu kim
ng h) th nhn du tr. xc lp iu kin moment, ta lm nh sau: (a) xc
nh tt c cc lc tc dng ln vt; (b) chn mt im no xt cc moment
lc; (c) tm moment ca tt c cc lc i vi im chn; (d) vit phng trnh
tng i s ca cc moment, cho n bng khng. Khi p dng iu kin moment,
nn nh trong u iu sau y: (1) iu kin va pht biu p dng cho trng
hp khi tt c cc lc trong bi ton v nhng cnh tay n ca chng nm trong
cng mt mt phng (bi ton khng phi l ba chiu); v (2) tng i s ca tt c
cc moment phi bng khng i vi mt im bt k, hoc nm bn trong hoc
nm bn ngoi vt. Nn nhn mnh rng mc d gi tr ca tng moment lc tht
s ph thuc vo s chn la im ( xt moment lc i vi n), nhng trong
mi trng hp tng i s ca cc moment l bng khng. hiu r hn cc iu
kin ca s cn bng, chng ta s xt mt bi ton c bit. Mt ci x trng lng P1
c c nh ti B v C (Hnh 62a). Ti im D, mt vt nng trng lng P2 c treo vo
x. Khong cch , 2 AB a BC a = = v CD a = . Tm phn lc NB v NC ti hai im . Gi
s hai phn lc c phng thng ng.
Nh thng l, trc tin hy ch r cc lc tc dng ln vt.
HS A: Vt trong bi ton cho l ci x. C bn lc tc dng ln n: cc trng
lng P1 v P2, v cc phn lc NB v NC.
GV: Hy ch r nhng lc ny trn hnh v.
HS A: Nhng em khng bit cc phn lc l hng ln hay hng xung.
GV: Hy gi s rng c hai phn lc l hng ln.
HS A: Vng, y l hnh v ca em (Hnh
62b). Tip theo, em c th nh r iu
kin th nht ca s cn bng bng cch
vit phng trnh
NB + NC = P1 + P2
GV: Ti khng phn i g vi phng
trnh ny. Tuy nhin, trong bi ton ca
chng ta nu s dng iu kin th hai
ca s cn bng (iu kin moment) th
n gin hn, p dng n trc tin vi
im B sau l vi im C.
HS A: c ri, em s lm nh th. Nh
vy, em c th vit phng trnh i vi
im B
aP1 2aNC + 3aP2 = 0
v i vi im C
2aNB aP1 + aP2 = 0 (83)
GV: By gi th em thy : mi phng
trnh em vit ch cha mt bin cha bit
thi. Em c th tm n tht d dng.
HS A: T h phng trnh (83) ta tm
c

1 2
2
B
P P
N

= (84)
1 2
3
2
C
P P
N
+
= (85)
GV: Phng trnh (85) lun lun c kt qu dng. iu ny c ngha l phn lc
NC lun lun hng ln trn (nh chng ta gi s). Phng trnh (84) cho kt qu
dng khi P1 > P2, m khi P1 < P2, v bng khng khi P1 = P2. iu ny c ngha l khi
P1 > P2 th phn lc NB c chiu nh chng ta gi s, tc l hng ln trn (xem
Hnh 62b); khi P1 < P2 th phn lc NB hng xung (xem Hnh 62c); v khi P1 = P2 th
khng c phn lc NB.
103
15. Phng php xc
nh trng tm

GV: Trong nhiu trng hp, cc th
sinh thy kh xc nh trng tm ca
mt vt hay mt h vt. Cc em hiu
r vn ny cha?
HS A: Khng, em khng dm ni th.
Em khng hiu cho lm lm th no thy
tm c trng tm trong hai trng hp
biu din Hnh 63a v Hnh 64a.
GV: Tt thi. Trong trng hp th nht, mun tin ta hy chia tm phng thnh
hai hnh ch nht nh th hin bi ng t nt trong Hnh 63b. Trng tm ca
hnh ch nht 1 nm ti im A; trng tm ca hnh ch nht ny t l vi din tch
ca n v, nh d thy t hnh v, bng su n v ( y trng lng c o theo
cm
2
). Trng tm ca hnh ch nht 2 nm ti im B; trng lng ca hnh ch nht
ny bng 10 n v. Tip theo ta chiu cc im A v B ln trc ta Ox v Oy;
nhng im chiu ny c k hiu l A1 v B1 trn trc x v A2 v B2 trn trc y. Sau
ta xt cc thanh A1B1 v A2B2, gi s khi lng tp trung ti hai u thanh,
khi lng ca mi u thanh bng khi lng ca hnh ch nht tng ng (xem
Hnh 63b). Nh vy, bi ton xc nh trng tm ca tm phng ca chng ta
c gin lc thnh bi ton tm trng tm ca thanh A1B1 v A2B2. V tr ca
nhng trng tm ny s l ta ca trng tm ca tm phng.
Nhng chng ta hy lm xong bi ton . Trc tin ta xc nh v tr trng tm
ca thanh A1B1 s dng quy tc moment lc bit (xem Hnh 63b): 6x = 10 (2 x).
Suy ra x = 5/4 cm. Nh vy, ta X ca trng tm ca tm phng trong h ta
chn l X = (1 + x) cm = 9/4 cm. Tng t, ta tm c trng tm ca thanh
A2B2: 6y = 10 (1 y) t suy ra y = 5/8 cm. Nh vy, ta Y ca trng tm ca tm
phng l Y = (1,5 + y) cm = 17/8 cm.
HS A: Gi th em hiu ri. chnh l cch em ngh ti tm ta X ca trng
tm ca tm phng. Em khng dm chc l ta Y cng c th tm c theo
cch nh vy.
GV: By gi chng ta xt trng hp th hai, nh Hnh 64a. C hai phng php
kh dng. Chng hn, thay cho hnh trn cho vi mt ci l trn, ta c th xt
mt h gm hai vt: mt hnh trn vi hai ci l trn i xng nhau v mt hnh
trn t kht vo mt trong hai l (Hnh 64b). Trng tm ca nhng vt ny nm
ti tm i xng ca chng. Bit rng trng lng ca hnh trn c hai ci l l t l
vi din tch ca n, tc l (R
2
2R
2
/4) = R
2
/2, v trng lng ca hnh trn nh t
l vi din tch ca n R
2
/4, ta suy gin bi ton thnh i tm im t ca hp lc
ca hai lc song song nh th hin Hnh 64b. Ta k hiu x l khong cch t trng
tm cn tm n tm hnh hc ca hnh trn ln. Khi , theo Hnh 64b, ta c th vit
(R
2
/4)(R/2 x) = (R
2
/2)x, t ta c x = R/6.

C mt cch gii khc na. Hnh trn c ci l cho c th c thay bng mt
hnh trn c (khng c l) cng vi hnh trn nm ng ti ch ca ci l v c
trng lng m (tc l lc hng ln trn) (Hnh 64c), n s trit tiu trng lng
dng ca phn tng ng ca hnh trn c. Nhn chung, sp xp ny tng ng
vi hnh trn ban u vi ci l trn. Trong trng hp ny, mt ln na bi ton
c gin lun thnh i tm im t ca hp lc ca hai lc nh th hin phn
di Hnh 64c. Theo hnh v, ta c th vit: R
2
x = (R
2
/4)(R/2 + x), t , nh trong
trng hp trc, x = R/6.
HS A: Em thch cch gii th nht hn v n khng i hi dng n trng lng
m.
GV: Ngoi ra, ti mun xut mt bi ton xc nh trng tm ca h vt nng nh
Hnh 65a. Chng ta c su vt nng vi trng lng khc nhau (P1, P2,..., P6), sp xp trn
mt thanh ngang v cch u nhau. B qua trng lng ca thanh. Cc em s gii bi ton
ny nh th no?
HS A: Trc tin, em xt hai vt nng, chng hn P1 v P2, v tm im t ca hp
lc ca chng. Sau em s biu din hp lc ny (bng tng P1 + P2) ln hnh v v
tm qun i lc P1 v P2, khng xt n chng na. Tip theo, em tm im t ca
105
hp lc ca mt cp lc na, vn vn. Lp li
thao tc ny, cui cng em s tm c hp
lc cn thit c im t l trng tm ca c
h.
GV: Mc d phng php gii ca em l hon
ton chnh xc, nhng n qu rc ri. Ti c
th ch cho em mt cch gii hay hn nhiu.
Ta bt u bng cch gi s rng ta ang nng
h ti trng tm ca n (ti im B trn Hnh
65b).
HS B (ct ngang): Nhng thy cha bit trng
tm nm u m. Lm th no thy bit n
nm gia im t ca lc P3 v P4 ch?
GV: D cho trng tm c nm u th cng
khng c s khc bit no c. Ti s khng
khai thc thc t l Hnh 65b, trng tm ha
ra nm gia cc im t ca lc P3 v P4. V
th, ta gi s ta ang nng h ti trng tm
ca n. Khi , ci thanh trong trng thi cn bng. Ngoi su lc, cn c mt lc
na phn lc php tuyn N s tc dng ln ci thanh. V ci thanh trng thi
cn bng, ta c th p dng cc iu kin cn bng (xem 14). Ta bt u vi iu
kin cn bng th nht cho hnh chiu ca tt c cc lc trn phng thng ng
N = P1 + P2 + P3 + P4 + P5 + P6 (86)
Sau ta p dng iu kin cn bng th hai (iu kin moment), xt cc moment
lc i vi im A Hnh 65b (tc l u bn tri ca thanh). y, ton b cc lc
c xu hng lm ci thanh quay theo chiu kim ng h, v phn lc php tuyn c
xu hng lm n quay ngc chiu kim ng h. Ta c th vit
( )
2 3 4 5 6
2 3 4 5 N AB aP aP aP aP aP = + + + + (87)
Kt hp cc iu kin (86) v (87), ta c th tm chiu di AB , tc l v tr cn tm
ca trng tm o t u tri ca thanh
2 3 4 5 6
1 2 3 4 5 6
2 3 4 5 aP aP aP aP aP
AB
P P P P P P
+ + + +
=
+ + + + +
(88)
HS A: Vng, em phi tha nhn rng cch gii ca thy n gin hn nhiu.
GV: Cng lu rng phng php gii bi ton ca em rt nhy cm vi s lng
vt nng trn thanh (cng dn tng vt nng lm cho hp lc mi lc mt rc ri
thm). Cch gii ca ti, tri li, khng tr nn phc tp hn khi c thm nhng vt
nng khc. Vi mi vt nng mi, ta ch vic thm mt s hng vo t s v mt s
hng vo mu s trong phng trnh (88).
HS B: Ta c th tm c v tr trng tm ca thanh hay khng nu ch s dng iu
kin moment?
GV: Vng, ta c th. Lm theo cch ny, chng ta vit iu kin cn bng moment
lc i vi hai im khc nhau. Ta hy lm ng nh th nh. Ta s xt iu kin
moment lc i vi im A v im C (xem Hnh 65b). i vi im A, iu kin
moment c biu din bi phng trnh (87); i vi im C, phng trnh biu
din l
( )
5 4 3 2 1
5 2 3 4 5 N a AB aP aP aP aP aP = + + + + (89)
Chia phng trnh (87) cho (89) ta c
2 3 4 5 6
5 4 3 2 1
2 3 4 5
2 3 4 5 5
aP aP aP aP aP AB
aP aP aP aP aP a AB
+ + + +
=
+ + + +

T suy ra
( )
( )
5 4 3 2 1 2 3 4 5 6
2 3 4 5 6
2 3 4 5 2 3 4 5
5 2 3 4 5
AB aP aP aP aP aP aP aP aP aP aP
a aP aP aP aP aP
= + + + + + + + + +
= + + + +

hay
( )
( )
1 2 3 4 5 6
2 3 4 5 6
5
5 2 3 4 5
AB a P P P P P P
a aP aP aP aP aP
= + + + + +
= + + + +

Nh vy ta thu c kt qu ging nh phng trnh (88).

Bi tp
37. Tm trng tm ca mt a trn c hai l trn nh Hnh
66. Bn knh ca hai l trn bng mt na v mt phn t
bn knh ca a trn.

107

Nguyn l Archimedes thng khng thu ht s ch c bit no. y l sai lm
thng gp hc sinh sp chun b thi vt l. Nhng cu hi v bi tp ht sc l th
c th c ngh ra da trn nguyn l ny.
Chng ta s tho lun vn kh nng p dng nguyn l Archimedes cho cc vt
trng thi khng trng lng.

16. Nguyn l
Archimedes

GV: Cc em c bit nguyn l
Archimedes khng?
HS: Vng, tt nhin c . Lc ni do mt
cht lng tc dng ln mt vt dm trong
n ng bng trng lng ca phn cht
lng b vt chim ch.
GV: Chnh xc. Ch c iu l n nn
c m rng bao gm c cht kh:
cht kh cng tc dng mt lc ni ln
mt vt dm trong n. V by gi em
c th nu mt chng minh l thuyt cho
pht biu ca em khng?
HS A: Mt chng minh ca nguyn l Archimedes ?
GV: Vng.
HS A: Nhng nguyn l Archimedes c pht hin trc tip l kt qu th nghim
m.
GV: Kh chnh xc. Tuy nhin, n c th c suy ra t nhng xt on nng lng
n gin. Hy tng tng em nng mt vt th tch V v khi lng ring ln
mt cao H, trc tin trong chn khng, sau trong mt cht lng c khi
lng ring 0. Nng lng cn thit trong trng hp th nht bng gVH. Nng
lng cn thit trong trng hp th hai l nh hn bi v vic nng mt vt th
tch V ln mt cao H xy ra cng vi s h mt th tch V ca cht lng xung
mt cao H. Do , nng lng tiu hao trong trng hp th hai bng (gVH
0gVH). Xem s tr 0gVH l cng thc hin bi mt lc nht nh, chng ta kt lun
rng, so vi trong chn khng, trong mt cht lng c thm lc F = 0gV tc dng ln
vt nn n d nng ln hn. Lc ny c gi l lc ni. Kh r rng, n chnh l
trng lng ca cht lng trong th tch V ca vt dm trong cht lng . (Lu
rng chng ta b qua nng lng tiu hao cng vi s ma st do s di ch tht
s ca vt trong cht lng .)

109
Nguyn l Archimedes c th c suy lun t mt cch hi khc na. Gi s vt
dm trong cht lng c dng mt khi tr chiu cao h v din tch y ca n l S
(Hnh 67). Gi s p sut mt trn l p. Khi p sut mt y s bng p + 0gh.
Nh vy, chnh lch p sut gia mt trn v mt y l 0gh. Nu ta nhn
chnh lch ny vi din tch S ca mt y, th ta thu c lc F = 0ghS c xu
hng y vt ln trn. V hS = V, th tch ca hnh tr, nn ta c th d dng thy
y chnh l lc ni xut hin trong nguyn l Archimedes.
HS A: Vng, gi th em thy nguyn l Archimedes c th c suy ra t s lun
gii l thuyt thun ty.
GV: Trc khi tip tc, chng ta hy nhc li iu kin cho s ni ca mt vt.
HS A: Em nh iu kin . Trng lng ca vt phi cn bng vi lc ni tc dng
ln vt theo nguyn l Archimedes.
GV: Kh chnh xc. y l mt v d dnh cho em. Mt cc nc ni trong mt
bnh cha nc. Hi mc nc c thay i khng khi cc nc tan ra?
HS A: Mc nc s gi nguyn khng i bi v trng lng ca cc nc cn
bng vi lc ni v do bng trng lng ca nc b cc nc chim ch. Khi
nc tan ra, n bin i thnh nc c th tch bng th tch ca nc b chim
ch trc .
GV: ng ri. V by gi ta hy gi s rng, chng hn, c mt ming ch bn trong
cc nc . iu g s xy ra vi mc nc sau khi cc nc tan ra trong trng
hp ny?
HS A: Em khng chc cho lm, nhng em ngh mc nc s gim i mt cht. Tuy
nhin, em khng th chng minh iu ny.
GV: Chng ta hy k hiu th tch ca cc nc cng vi ch l V, th tch ca
ming ch l v, th tch ca nc b chim ch bi phn nc chm trong l V1,
khi lng ring ca nc l 0, khi lng ring ca nc l 1 v khi lng
ring ca ch l 2. Cc nc cng vi ming ch c trng lng bng
1g(V v) + 2gv
Trng lng ny cn bng vi lc ni 0gV1. Nh vy
1g(V v) + 2gv = 0gV1 (90)
Sau khi tan ra, cc nc bin thnh nc c th tch V2 c tm t phng trnh
1g(V v) = 0gV2
Thay phng trnh ny vo phng trnh (90) ta c
0gV2 + 2gv = 0gV1
T ta tm c th tch ca nc thu c do nc tan ra l
2
2 1
0
V V v

= (91)
Nh vy, trc khi nc tan, th tch nc b chim ch l V1. Sau ch v nc
do nc tan ra bt u chim th tch (V2 + v). tr li cu hi v mc nc
trong bnh, ta so snh nhng th tch ny. T phng trnh (91) ta c
2 0
2 1
0
V v V v

+ = (92)
V 2 > 0 (ch nng hn nc), nn c th thy t phng trnh (92) l (V2 + v) < V1. V
th, mc nc s gim l h qu ca nc tan. Chia chnh lch th tch V1
(V2 + v) cho tit din S ca bnh (gi s, cho n gin, ci bnh c dng hnh tr) ta c
th tm c cao h m mc nc gim i sau khi nc tan. Nh vy
2 0
0
h v
S

= (93)
Cc em c hiu phn gii ca bi ton ny khng?
HS A: Vng, em kh chc chn l mnh hiu ri.
GV: By gi, thay cho ming ch, chng ta hy mt ming phao bn th tch v v
khi lng ring 3 vo trong cc nc . iu g s xy ra vi mc nc khi nc
tan?
HS A: Em ngh n s dng ln mt cht.
GV: V sao?
HS A: Trong v d vi ch, mc nc gim. Ch th nng hn nc, v ming phao
bn th nh hn nc. Nh vy, trong trng hp ming phao, ta s thy hiu ng
ngc li: mc nc s dng ln.
GV: Em khng ng ri. Cu tr li ca em s ng nu nh ming phao vn chm
sau khi nc tan. V ming phao nh hn nc nn chc chn n s tri ln v
ni trn mt nc. Do , v d vi ming phao (hay bt k vt no nh hn nc)
i hi phi xem xt c bit. S dng kt qu ca phng trnh (91), ta c th tm
c s chnh lch gia th tch ca nc b chim ch bi cc nc v ming
phao, v th tch ca nc thu c do nc tan ra. Nh vy
3
1 2
0
V V v

= (94)
Tip theo ta p dng iu kin cho s ni ca ming phao
3v = 0v1 (95)
111
trong v1 l th tch ca phn phao chm trong nc. Thay phng trnh ny vo
(94) ta thu c
V1 = V2 + v1
Nh vy, th tch nc b chim ch bi cc nc ng bng tng th tch ca
nc thu c do nc tan v th tch b chim ch bi phn chm ca ming
phao ni. Cho nn trong trng hp ny mc nc vn gi nguyn khng i.
HS A: Vy nu cc nc ch cha mt ci bt kh thay cho ming phao th sao
tha thy?
GV: Sau khi nc tan, ci bt kh ny s c gii phng. C th d dng thy
rng mc nc trong bnh s bng y nh trc khi nc tan. Tm li, v d vi
ci bt kh trong cc nc tng t vi v d ming phao.
HS A: Em thy ri, nhng cu hi v bi tp kh l th c th c ngh ra da trn
nguyn l Archimedes.
GV: Tht ng tic, mt s th sinh khng ch cho lm ti nguyn l ny khi chun
b bc vo nhng k thi vt l.
Chng ta hy xt v d sau y. Mt bn a ca mt ci cn mang mt ci bnh
cha nc v a cn bn kia mang mt ci cn cng mt vt nng treo bn di n.
Hai a cn nm cn bng (Hnh 68a). Sau ngi ta xoay ci cn sao cho vt nng
treo di n hon ton ngp chm trong nc. R rng trng thi cn bng b
nhiu v bn a cn c ci cn tr nn nh hn (Hnh 68b). Hi phi thm mt
vt nng bao nhiu vo a cn c ci cn ly li s cn bng?
HS A: Vt nng chm chu tc dng ca lc ni bng trng lng ca khi nc b
chim ch bi vt chm (chng ta k hiu phn trng lng nc ny l P). Nh vy,
ly li s cn bng, cn t ln a cn bn ci cn mt vt nng trng lng P.
GV: Em sai ri. Em s lm tt nu nh li nh lut III Newton. Theo nh lut ny,
lc m nc trong bnh tc dng ln vt chm ng bng lc do vt chm tc dng
ln nc theo hng ngc li. Nh vy, khi trng lng ca a cn bn ci cn
gim, th trng lng ca a cn bn ci bnh tng. Do , ly li s cn bng,
phi thm vo a cn bn ci cn mt vt nng 2P.
HS A: Em khng hiu lm s l gii ca thy. Xt cho cng th tng tc ca vt
chm v nc khng th no ging vi tng tc ca hai vt trong c hc c.

GV: Phm vi p dng ca nh lut III
Newton khng ch hn ch vi c hc.
Pht biu vi mi tc dng c mt
phn tc dng ngc chiu v bng v
ln ng cho nhiu loi tng tc.
Tuy nhin, chng ta c th p dng
mt hng l gii khc trong trng
hp ca chng ta, mt hng m chc
chn cc em s khng phn i na. Ta
hy xem ci cn c vt nng v ci bnh
c nc l b phn ca mt h c trng
lng ton phn hin nhin bng tng
trng lng ca a cn bn tri v
trng lng ca a cn bn phi.
Trng lng ton phn ca h s
khng i do s tng tc gia nhng
b phn ca n vi nhau. V th, nu
h qu ca s tng tc l trng lng ca a cn bn phi gim i P, th trng
lng ca a cn bn tri cng phi tng ln mt lng bng nh vy (P). Do ,
sau khi vt nng chm trong bnh nc, chnh lch trng lng ca a cn bn
tri v bn phi s l 2P.

Bi tp
38. Mt ci bnh hnh tr, c tit din S, cha y nc trong c ni mt cc nc
cha mt qu cu ch bn trong. Th tch ca cc nc v qu cu ch l V v
1/20 th tch ny nm pha trn mc nc. Hi mc nc trong bnh s gim n
vch no sau khi cc nc tan ht? Khi lng ring ca nc, nc v ch gi
s l bit.

113
17. Trong phi thuyn
v tr nguyn l
Archimedes c ng
khng?

GV: Nguyn l Archimedes c ng
trong mt phi thuyn v tr khi n
trng thi khng trng lng khng?
HS A: Em ngh khng ng u. Bn
cht ca nguyn l Archimedes l do t
trng khc nhau ca vt v ca cht lng
(tt nhin, vi th tch bng nhau), lng
cng khc nhau cn thit nng chng
ln cng mt cao. trng thi khng
trng lng, khng c s khc bit
nhng lng cng ny bi v cng cn
thit nng mt vt v cng cn thit
nng mt khi cht lng c th tch
bng nh vy l bng khng.
Ta c th i ti kt lun ging nh vy nu chng ta xt p sut ca cht lng tc
dng ln mt vt dm trong n v lc ni l do s chnh lch p sut tc dng ln
mt trn v mt di ca vt. trng thi khng trng lng, s chnh lch p sut
ny khng cn v, cng vi n, lc ni cng bin mt. Em c th ni thm rng
trng thi khng trng lng khng c s khc bit gia trn v di v v th
khng th xc nh mt no ca vt l mt trn, mt no l mt di.
Nh vy, trng thi khng trng lng, khng c lc ni tc dng ln mt vt dm
trong mt cht lng. iu ny c ngha l nguyn l Archimedes khng ng cho
mt trng hp nh th.
HS B: Ti khng ng vi kt lun cui cng ca HS A. Ti cam oan rng
nguyn l Archimedes l ng i vi trng thi khng trng lng. Chng ta hy l
gii thn trng hn nh. Chng ta s khng tin thng vo trng thi khng trng
lng, m bt u vi mt thang my ang chuyn ng vi mt gia tc a nht nh
cng chiu vi gia tc trng trng g. Gi s a < g. Ta d dng thy rng trong
trng hp cho, mt vt dm trong mt cht lng s chu tc dng ca lc ni
F = 0(g a)V (96)
v trng lng ca phn cht lng c th tch b vt chim ch cng l 0(g a)V.
Nh vy, lc ni vn bng trng lng ca phn cht lng b vt chim ch, tc l
nguyn l Archimedes vn ng. Tip theo, chng ta s t t tng gia tc a, tin n
gi tr g. Theo phng trnh (96), lc ni s gim dn, nhng ng thi v theo kiu
ging ht nh vy, trng lng ca khi cht lng bng th tch ca vt cng s
gim. Ni cch khc, khi gia tc a tin n gia tc g, nguyn l Archimedes s tip
tc ng. Ti gii hn a = g, mt trng thi khng trng lng c thit lp. Ti
y, lc ni bng khng, v trng lng ca phn cht lng b chim ch cng bng
khng. Nh vy, chng c g ngn chng ta pht biu rng nguyn l Archimedes
cng ng i vi trng thi khng trng lng. Ti mun minh ha cho lp lun
ca mnh bng v d sau y. Ta hy gi s c mt ming phao ni trong mt bnh
cha nc. Theo phng trnh (95), t s ca th tch ming phao b chm trong nc
v tng th tch ca ming phao l bng t s ca t trng ca ming phao v t trng
ca nc. Tc l
3 1
0
v
v

= (97)
Tip theo, chng ta gi s ci bnh ny nm trong mt thang my v thang my bt
u i xung vi mt gia tc a nht nh. V chuyn ng ny khng lm thay i t
trng ca ming phao v ca nc, nn phng trnh (97) vn ng. Ni cch khc,
trong chuyn ng c gia tc ca thang my, v tr ca ming phao so vi mc nc
vn ging nh trong trng hp khng c gia tc. R rng iu kin ny s khng
thay i trong trng hp gii hn khi a = g v chng ta i ti trng thi khng
trng lng. Nh vy, v tr ca ming phao so vi mc nc, c xc nh bi
nguyn l Archimedes, ha ra l c lp vi gia tc ca thang my. Trong trng
hp ny, khng c s khc bit no gia c hay khng c trng lng.
GV: Ti phi ni rng lp lun ca c hai em u cht ch. Tuy nhin, ti phi tn
thnh vi HS A: nguyn l Archimedes khng ng i vi trng thi khng trng
lng.
HS B: Nhng thy phi bc b phn chng minh ca em.
GV: chnh l ci ti s lm. Lp lun ca em da trn hai im chnh. Th nht
l vi gia tc a < g mt vt ni trong cht lng theo kiu hon ton tun theo nguyn
l Archimedes. Th hai l pht biu ny phi vn ng trong trng hp gii hn
khi a = g, tc l khi t ti trng thi khng trng lng. Ti khng phn i im
th nht, nhng ti khng tn thnh im th hai.
HS B: Nhng thy khng th ph nhn rng ming phao vn v tr ging nh c
khi trng thi khng trng lng! V v tr ca n c xc nh trc tip t
nguyn l Archimedes.
GV: Vng, ng th. Ming phao tht s vn nguyn v tr c khi trng thi
khng trng lng. Tuy nhin, trng thi ny v tr ca n so vi mt cht lng
khng cn l h qu ca nguyn l Archimedes na. Hy ly tay em dm n su vo
trong nc v n s l lng ti su m em dm n. Mt khc, ch cn c mt
chnh lch (g a) nh nht thi, ming phao s tri ln b mt v ni v tr c
xc nh bi nguyn l Archimedes. Nh vy, c mt s khc bit c bn gia s
khng trng lng v s c mt ca mt trng lng khng ng k. Ni cch khc,
115
khi tin ti trng thi khng trng lng, ti thi khc cui cng xy ra mt s
thay i t ngt, hay nhy vt, lm thay i nh tnh ton b tnh hung.
HS B: Nhng s nhy vt ny l do ci g gy ra? T u m c n? Theo lp lun
ca em, gia tc a tin trn v gi tr gia tc g.
GV: S nhy vt ny lin quan n thc t l ti a = g xut hin mt s i xng
nht nh: s khc bit gia trn v di bin mt t ngt ging nh HS A
ni. Nu hiu (g a) l v cng nh, nhng vn khc khng, th tnh hung c mt
chiu hng ln r rng. Chnh theo hng ny lc ni tc dng. Tuy nhin, ti a
= g, hng ny bin mt, v tt c cc hng l tng ng nhau v mt vt l.
l ci ti mun ni khi dng t nhy vt. S bin mt hay xut hin ca s i xng
lun xy ra vi mt bc nhy vt.


V c bn, vt l hin i l vt l phn t. V th, iu c bit quan trng l hy
lnh hi mt s kin thc c s ca thuyt ng hc phn t ca vt cht, cho d l
ch s dng v d n gin nht ca cht kh l tng. Vn gin n nhit c bit
ca nc c trnh by ring. Cc nh lut cht kh s c phn tch chi tit v s
c p dng gii nhng bi ton k thut nht nh.

117
18. Thuyt ng hc
phn t ca vt cht

GV: Mt trong nhng cu hi thng
gp trong thi l: nhng nguyn l c
bn ca thuyt ng hc phn t vt
cht l g? Cc em tr li cu hi ny nh
th no?
HS A: Em s nhc ti hai nguyn l c
bn. Th nht l tt c mi vt c cu
to t nhng phn t, v th hai l cc
phn t trong mt trng thi chuyn
ng nhit hn lon.
GV: Cu tr li ca em rt tiu biu: sc tch v khng y cho lm. Ti thy
hc sinh thng tr li lp lim cu hi ny. Ni chung, h khng bit nn ni ci
g v nhng nguyn l c bn ca thuyt ng hc phn t, v gii thch n vi vi
ba nhn xt chung chung. Trong phn ny, ti cm thy thuyt ng hc phn t
vt cht nn c bn k lng hn. Ti s bt u vi vic nhc li nhng nguyn
l ca l thuyt ny c th xem l nhng nguyn l c bn.
1. Vt cht c cu trc dng ht: n gm cc phn t (hay nguyn t). Mt phn
t gram ca mt cht cha NA = 6 10
23
phn t bt chp trng thi vt l ca cht
(s NA c gi l s Avogadro).
2. Cc phn t ca mt cht trong trng thi chuyn ng nhit khng ngng.
3. Bn cht ca chuyn ng nhit ca cc phn t ph thuc vo bn cht ca
tng tc ca chng v thay i khi cht chuyn t mt trng thi ny sang trng
thi khc.
4. Mc chuyn ng nhit ca cc phn t ph thuc vo mc nng ca vt
, c trng bi nhit tuyt i T. L thuyt chng minh rng nng lng trung
bnh e ca mt phn t t l thun vi nhit T. Nh vy, chng hn, i vi cc
phn t n nguyn t:
3
2
e kT = (98)
trong k = 1,38 10
-23
J/ l mt hng s vt l gi l hng s Boltzmann.
5. Theo quan im ca thuyt ng hc phn t, nng lng ton phn E ca mt
vt l tng ca nhng s hng sau
E = Ek + Ep + U (99)
Trong Ek l ng nng ca vt xem nh mt tng th, Ep l th nng ca vt xem
nh mt tng th trong mt trng ngoi nht nh, v U l nng lng i cng vi
chuyn ng nhit ca cc phn t ca vt. Nng lng U c gi l ni nng ca
vt. Tnh gp c ni nng khi x l s cn bng nng lng l mt c im ni bt
ca thuyt ng hc phn t.
HS B: Chng em thng ngh rng phn t gram v s Avogadro l thuc v ha
hc.
GV: ng vy, l nguyn do khin hc sinh d thi vt l thng khng bit phn
t gram l g, v nh mt quy lut, lun xem s Avogadro ch lin quan vi cht kh.
Hy nh rng: phn t gram l s gram ca mt cht bng v con s vi trng lng
phn t ca n (v khng c ngha l trng lng phn t c biu din theo gram,
nh mt s hc sinh ni); nguyn t gram l s gram ca mt cht bng v con s
vi trng lng nguyn t ca n; v s Avogadro l s phn t trong mt phn t
gram (hay s nguyn t trong mt nguyn t gram) ca mt cht bt k, bt k trng
thi vt l ca n.
Ti mun ni rng s Avogadro l mt loi cu ni gia c trng v m v c
trng vi m ca mt cht. Nh vy, v d, s dng s Avogadro, cc em c th biu
din mt c trng vi m ca mt cht nh khong cch trung bnh gia cc phn
t (hay nguyn t) ca n theo mt /t trng v trng lng phn t (hay nguyn
t). Chng hn, ta hy xt cht rn st. T trng ca n l = 7,8 g/cm
3
v trng
lng nguyn t A = 56. Chng ta tm khong cch trung bnh gia cc nguyn t
trong st. Chng ta s lm nh sau: trong A gram st c NA nguyn t, vy trong 1 g
st phi c NA/A nguyn t. Suy ra trong 1 cm
3
c NA/A nguyn t. Nh vy mi
nguyn t st i cng vi mt th tch A/(NA) cm
3
. Khong cch trung bnh gia
cc nguyn t xp x bng cn bc ba ca th tch ny
8
3 3
23
56
cm 2 10 cm
7, 8 6 10
A
A
x
N

=

HS B: Ngay trc phn ny thy c ni bn cht ca chuyn ng nhit ca cc
phn t ph thuc vo tng tc lin phn t v b bin i lc chuyn t trng thi
ny sang trng thi khc. Xin thy hy ging r hn phn ny.
GV: Mt cch nh tnh, tng tc ca hai phn t c th m t bng ng cong
minh ha trn Hnh 69. ng cong ny biu din s ph thuc ca th nng Ep
ca tng tc gia hai phn t vo khong cch gia hai tm ca chng. mt
khong cch ln gia cc phn t, ng cong Ep(r) tin tim cn v khng, tc
119
l cc phn t khng cn tng tc na. Khi cc phn t tin n gn nhau hn,
ng cong Ep(r) un xung di. Sau , khi hai phn t gn nhau, cc phn
t bt u y nhau ra v ng cong Ep(r) un tr ln v tip tc tng (lc y ny
c ngha l cc phn t khng th t do i xuyn qua nhau). Nh c th thy,
ng cong Ep(r) c mt cc tiu c trng.
HS B: Phn nng lng m c ngha l g?
GV: Nh chng ta bit, nng lng c th c o t mt gi tr bt k no . V
d, chng ta c th o th nng ca mt hn t mt t ni cho, hoc chng
ta c th o n t mc nc bin, khng c s khc bit no. Trong trng hp
cho, im khng tng ng vi nng lng tng tc ca hai phn t cch nhau
mt khong ln v hn. Do , nng lng m ca cc phn t c ngha l n trong
mt trng thi lin kt (lin kt vi phn t khc). gii phng phn t ny, cn
cp mt nng lng nht nh cho n lm tng nng lng ca phn t n mc
zero. Gi s phn t c mt nng lng m e1 (xem Hnh 69). R rng t ng
cong l trong trng hp ny phn t khng th i xa ra khi lng ging ca n
hn im B hoc n gn hn im A. Ni cch khc, phn t s dao ng gia
im A v im B trong trng ca phn t ln cn (chnh xc hn, s c s dao
ng tng i ca hai phn t to nn mt h lin kt).
Trong mt cht kh, cc phn t cch nhau
trung bnh xa hn nhiu nn c th xem chng
thc t l khng tng tc. Mi phn t
chuyn ng t do, vi cc va chm tng i
him xy ra. Mi phn t tham gia vo ba loi
chuyn ng: tnh tin, quay (phn t quay
xung quanh trc ring ca n) v dao ng
(cc nguyn t trong phn t dao ng xung
quanh nhau). Nu mt phn t l n nguyn
t th n s ch c chuyn ng tnh tin.
Trong mt tinh th, cc phn t gn nhau n mc chng to nn mt h lin kt.
Trong trng hp ny, mi phn t dao ng trong trng lc chung no thit
lp bi s tng tc ca ton b tp th cc phn t. Tiu biu cho mt tinh th di
dng h lin kt chung ca cc phn t l s tn ti ca mt cu trc ba chiu c trt
t - mng tinh th. Cc nt mng l v tr cn bng ca cc phn t c lp. Cc
phn t thc hin nhng chuyn ng dao ng phc tp ca chng xung quanh
nhng v tr ny. Nn lu rng trong mt s trng hp khi cc phn t to nn
mt tinh th, chng tip tc duy tr tnh c l ca chng n mt chng mc no .
Trong nhng trng hp ny, c s khc bit gia s dao ng ca phn t trong
trng ca tinh th v s dao ng ca cc nguyn t trong nhng phn t ring l.
Hin tng ny xy ra khi nng lng lin kt ca cc nguyn t trong phn t cao
hn nng lng lin kt ca chnh cc phn t trong mng tinh th. Tuy nhin,
trong a s trng hp, cc phn t khng gi c tnh c l ca chng khi hnh
thnh nn tinh th nn tinh th ha ra c cu to bi nhng nguyn t c lp,
ch khng phi nhng phn t c lp. y, r rng khng c s dao ng ni
phn t, m ch c s dao ng ca cc nguyn t trong trng ca tinh th. Nh
vy, y l lng thng tin ti thiu m cc th sinh phi c v chuyn ng nhit
nguyn t v phn t trong vt cht. Thng thng, khi ni v bn cht ca chuyn
ng nhit trong vt cht, cc th sinh khng ni c g nhiu hn ngoi cu
chuyn ng hn lon, t nhm c lp lim s thiu kin thc chi tit hn ca
chuyn ng nhit.
HS B: Nhng thy cha ni g v bn cht ca chuyn ng nhit ca cc phn t
trong cht lng.
GV: Chuyn ng nhit trong cht lng th rc ri hn trong nhng cht khc. Hnh
trng ca cht lng nm lng chng gia cht kh v tinh th, cng vi s tng tc
ht mnh l mt mc mt trt t ng k trong cu trc ca n. Ci kh khi tnh
ton vi tinh th, c s tng tc mnh ca cc ht, phn ln c b li bi s tn
ti ca mt cu trc c trt t - mng tinh th. Ci kh khi tnh ton vi cht kh, c
v tr hn lon ca cc ht, c b li bi s hon ton vng mt ca tng tc ht.
Tuy nhin, cht lng, c hai ci kh va ni u khng c yu t no b li. C th
ni rng trong mt cht lng cc phn t hon ton gi c tnh c l ca chng.
Trong cht lng c s a dng ca cc hnh thi chuyn ng: s di ch ca cc
phn t, chuyn ng quay ca chng, dao ng ca cc nguyn t trong cc phn
t, v dao ng ca cc phn t trong trng ca nhng phn t ln cn. Ci t
nht l ton b nhng loi chuyn ng ny, ni i khi, khng th c xem xt
ring v c s nh hng tng h mnh ca cc chuyn ng.
121
HS B: Em khng th hiu chuyn ng tnh tin ca phn t c th kt hp nh th
no vi chuyn ng quay ca n trong trng ca nhng phn t ln cn.
GV: Cc m hnh khc nhau c ngh ra trong ngi ta n lc kt hp
nhng chuyn ng ny. V d, trong mt m hnh, ngi ta gi s phn t hnh x
nh sau: n dao ng trong mt khong thi gian nht nh trong trng to bi
nhng lng ging ca n, sau n nhy n ch khc, dao ng trong nhng ln
cn mi ny, ri tip tc nhy, c th. Mt m hnh nh vy c gi l m hnh
khuch tn-nhy.
HS B: Dng nh chnh l cch cc phn t khuch tn trong tinh th.
GV: Em ni ng. Ch nn nh l trong tinh th qu trnh ny din ra chm hn:
nhng bc nhy sang mt mi trng mi xy ra him hn nhiu. Cn tn ti mt
m hnh khc theo mt phn t trong cht lng hnh x nh sau: n dao ng
xung quanh nhng ln cn ca n v ton b mi trng chuyn ng m xui
(tri) trong khng gian v t t bin dng. y c gi l m hnh khuch tn
lin tc.
HS B: Thy ni rng cht lng chim mt v tr lng chng gia tinh th v cht kh.
Vy n gn vi cht no hn?
GV: Em ngh sao?
HS B: Theo em thy th cht lng gn vi cht kh hn.
GV: Tuy nhin, trn thc t, cht lng ging vi tinh th hn. iu ny d nhn
thy bi s tng ng t trng, nhit dung ring v h s n khi ca chng.
Ngi ta cng bit rng nhit nng chy th nh hn nhiu so vi nhit ha hi.
Ton b nhng thc t ny l bng chng ca s tng ng thy r gia lc lin
kt lin phn t trong tinh th v trong cht lng. Mt h qu khc ca s tng
ng ny l s tn ti ca nhng b phn sp xp trt t cc nguyn t ca mt
cht lng. Hin tng ny, gi l trt t gn, c xc nhn trong cc th
nghim tn x tia X.
HS B: thy mun ni g vi khi nim trt t gn?
GV: Trt t gn l s sp xp c trt t ca mt s nht nh nhng lng ging gn
nht xung quanh mt nguyn t (hay phn t) c chn ty no . Tri vi
tinh th, s sp xp c trt t ny i vi nguyn t chn b nhiu khi chng ta
tin ra xa n, v khng dn n s hnh thnh ca mng tinh th. Tuy nhin, c li
ngn, n kh ging vi s sp xp ca cc nguyn t ca mt cht cho trc pha
rn. C th so snh n vi trt t gn biu din Hnh 70b.
S tng t gia cht lng v tinh th dn ti khi nim gi kt tinh cc cht
lng.

HS B: Nhng trong mt trng hp nh vy, r rng c th x l cht lng bng s
tng t vi tinh th.
GV: Ti lu em khng nn s dng sai khi nim gi-kt tinh ca cht lng v gn
cho n qu nhiu quan trng. Trc tin, em phi nh trong u rng trng thi
lng tng ng vi mt ngng rng nhit , v cc tnh cht ng lc hc cu
trc ca cht lng khng ging nhau (hay d l gn ging nhau) trong ton ngng
nhit ny. gn trng thi ti hn, mt cht lng r rng s mt ht mi s
tng ng vi cht rn v t t chuyn sang pha kh. Nh vy, khi nim gi-kt
tinh ca cc cht lng ch c th tha mn u gn im nng chy, nu c.
Th hai, bn cht ca tng tc lin phn t cht lng ny khc vi cht lng kia.
Do , khi nim gi-kt tinh khng thch hp nh nhau cho tt c cc cht lng. V
d, ngi ta thy nc l mt cht lng gi-kt tinh hn cc kim loi nng chy, v
iu ny l gii nhiu tnh cht c bit ca n (xem 19).
HS B: Gi th em mi thy khng h c mt bc tranh n gin ca chuyn ng
nhit ca cc phn t trong mt cht lng.
GV: Em ni rt ng. Ch nhng trng hp cc mi tng i n gin.
Nhng trng hp trung gian th lun lun phc tp.
123
HS A: Yu cu ca thi vt l u vo thng hi v c s ca thuyt ng hc
phn t vt cht. R rng ngi ta nn ni v chuyn ng Brown.
GV: Vng, chuyn ng Brown l bng chng thc nghim ni bt chng minh
nhng nguyn l c bn ca thuyt ng hc phn t. Nhng, em c bit chuyn
ng Brown tht s l g khng?
HS A: N l chuyn ng nhit ca cc phn t.
GV: Em lm ri; chuyn ng Brown c th c quan st vi knh hin vi bnh
thng m! N l chuyn ng ca nhng ht vt cht ring l b bn ph bi
chuyn ng ca cc phn t mi trng trong chuyn ng nhit ca chng. T
gc nhn phn t, nhng ht ny l nhng vt v m. Tuy nhin, xt theo chun
thng thng th chng cc k nh. L mt h qu ca nhng va chm ngu nhin
khng c b ca chng vi cc phn t, cc ht Brown chuyn ng lin tc theo
kiu lung tung v nh vy di chuyn khp trong mi trng, thng l mt loi
cht lng no .
HS B: Nhng ti sao nhng ht Brown phi nh nh
th? Ti sao chng ta khng quan st chuyn ng
Brown vi nhng ht vt cht thch hp nh l tr
trong mt cc tr?
GV: C hai nguyn do cho iu ny. Th nht, s
lng va chm ca cc phn t vi b mt ca mt ht
t l vi din tch b mt ca ht ; khi lng ca ht
t l vi th tch ca n. Nh vy, vi s tng kch c R
ca mt ht, th s lng va chm ca cc phn t vi
b mt ca n tng t l vi R
2
, cn khi lng ca ht
b dch ch bi va chm t l vi R
3
. Do , khi ht tng
kch c th cng kh cho cc phn t y chng ra xung quanh hn. lm r vn
ny, ti v hai ng cong trn Hnh 71: y = R
2
v y = R
3
. Cc em c th d dng
thy rng lin h bnh phng ln t nhng gi tr nh ca R v lin h lp
phng th ln t nhng gi tr ln. iu ny c ngha l nhng hiu ng b mt
chim u th nhng gi tr nh ca R v th tch chim u th nhng gi tr ln.
Th hai, chuyn ng Brown phi l rt nh v va chm ca n vi cc phn t l
khng c b li, tc l s lng va chm t pha bn tri v pha bn phi trong
mt n v thi gian v thc cht phi khc nhau. Nhng t s gia chnh lch s
lng va chm ny vi ton b s va chm s cng ln nu b mt ca ht cng nh.
HS A: Cn nhng thc t no khc chng minh cho thuyt ng hc phn t m
chng ta mun bit?
GV: Minh chng rt tt ca thuyt ng hc phn t l s p dng thnh cng ca
n trong vic gii thch nhiu hin tng vt l. V d, chng ta c th a ra li gii
thch cho p sut ca mt cht kh ln thnh bnh cha n. p sut p l thnh phn
php tuyn ca lc F tc dng ln mt n v din tch thnh bnh. V
( ) mv
v
F m
t t
= =

(100)
nn tnh p sut, ta phi xc nh ng lng truyn cho mt n v din tch
thnh bnh trong mt n v thi gian do nhng phn t cht kh va p vo thnh
bnh.
Gi s mt phn t khi lng m ang chuyn ng vung gc vi mt thnh bnh
vi mt vn tc v. Do s va chm n hi vi thnh bnh, phn t o chiu chuyn
ng ca n v bay ra xa thnh bnh vi mt vn tc v. bin thin ng lng
ca phn t bng (mv) = mv = 2mv. ng lng ny c truyn cho thnh bnh.
cho n gin, chng ta s gi s rng tt c cc phn t ca cht kh c cng
vn tc v v su chiu chuyn ng theo ba trc ta l nh nhau (gi s thnh
bnh vung gc vi mt trong ba trc ny). Tip theo, chng ta s xt rng trong mt
n v thi gian th ch c nhng phn t i ti thnh bnh cch n mt khong nh
hn v v c vn tc hng v pha thnh bnh. V mt n v th tch ca cht kh
cha N/V phn t, nn trong mt n v thi gian c ( )
1
/
6
N V v phn t i ti mt
n v din tch ca thnh bnh. V mi phn t trong s ny truyn mt ng lng
2mv, nn kt qu ca nhng va chm ny l mi n v din tch ca thnh bnh
nhn mt ng lng bng ( )
1
2 /
6
mv N V v . Theo phng trnh (100), y chnh l p
sut p cn tm. Nh vy
125
2
2
3 2
N mv
p
V
= (101)
Theo phng trnh (98), ta c th thay nng lng ca phn t mv
2
/2 bng i lng
3
2
kT . Nh vy, phng trnh (101) c th c vit li l
pV = NkT (102)
Lu rng kt qu ny thu c bi s n gin ha hp l ca bi ton (chng hn,
ta gi s rng cc phn t ca cht kh chuyn ng vi cng mt vn tc). Tuy
nhin, l thuyt cho thy rng kt qu ny hon ton khp vi kt qu thu c khi
x l vn mt cch cht ch.
Phng trnh (102) c xc nhn bi nhng php o trc tip. N l bng
chng tt ca tnh ng n ca cc khi nim ca thuyt ng hc phn t s
dng khi suy lun ra phng trnh (102).
By gi chng ta s ni sang vn bay hi v si ca cc cht lng trn c s cc
khi nim ng hc phn t. Cc em gii thch nh th no v hin tng bay hi?
HS A: Nhng phn t nhanh nht ca cht lng chin thng lc ht ca nhng
phn t khc v bay ra khi cht lng.
GV: Nhng yu t no lm tng cng bay hi?
HS A: Th nht, s tng din tch mt thong ca cht lng, v th hai, un nng
cht lng.
GV: Nn nh rng s bay hi l mt qu trnh hai chiu: trong khi mt s phn t
ri khi cht lng, th mt s phn t khc tr li vi n. S bay hi s hiu qu hn
khi t s ca cc phn t ri khi v cc phn t i vo ln hn. un nng cht lng
v tng din tch mt thong ca n lm tng s thot ca cc phn t ra khi cht
lng. ng thi, c nhng yu t khc c th lm gim s tr li ca cc phn t vo
cht lng. V d, nu c gi thi trn b mt cht lng, th nhng phn t va mi
thot ra c mang i xa, do lm gim xc sut tr li ca chng. l nguyn
nhn v sao qun o t kh nhanh hn khi tri c gi.
Nu s thot ra ca cc phn t t pha cht lng v s tr li ca chng b cho
nhau, th mt trng thi cn bng ng c thit lp, v hi pha trn cht lng tr
nn bo ha. Trong mt s trng hp, vic lm chm qu trnh bay hi l c li.
trnh s kh nhanh ca bnh m, n c gi trong bc kn. Bc ny lm cn tr s
thot ra ca nhng phn t bay hi, v mt lp hi bo ha hnh thnh pha trn b
mt ca bnh m, cn khng cho nc tip tc bay hi khi bnh m.
By gi cc em hy gii thch qu trnh si.
HS A: Qu trnh si ging nh s bay hi, nhng din ra mnh hn.
GV: Ti khng thch nh ngha ca em v qu trnh si cht no ht. Ti mun
nhc rng nhiu th sinh khng hiu bn cht ca qu trnh ny. Khi mt cht lng
c un nng, th tnh tan ca nhng cht kh m n cha gim i. Do , cc bt
kh hnh thnh bn trong cht lng (di y v trn thnh bnh). S bay hi xy ra
nhng ci bt ny, chng tr nn cha y hi bo ha, c p sut tng theo nhit
ca cht lng. mt nhit nht nh, p sut ca hi bo ha bn trong ci
bt tr nn bng vi p sut tc dng ln ci bt t pha bn ngoi (p sut ny bng
p sut kh quyn cng vi p sut ca lp nc pha trn ci bt). Bt u vi thi
im ny, nhng ci bt ni nhanh ln b mt v cht lng si. Nh cc em c th
thy, s si ca cht lng khc v c bn vi s bay hi. Lu rng s bay hi xy
ra nhit bt k, cn s si xy ra mt nhit xc nh gi l im si. Ti
mun nhc nh cc em rng nu qu trnh si bt u, th nhit ca cht lng
khng th tng thm, cho d chng ta tip tc un n ln bao lu. Nhit vn gi
nguyn im si cho n khi ton b cht lng si ht.
R rng t phn tho lun trn l im si ca mt cht lng gim khi p sut bn
ngoi gim. y, chng ta hy xt bi ton sau. Mt ci phch cha mt lng nh
nc nhit phng. Chng ta bt u bm khng kh pha trn nc ra khi ci phch
bng mt ci bm chn khng. iu g s xy ra vi nc?
HS A: Khi khng kh c bm ra th p sut trong ci phch s gim v im si s
gim. Khi n gim ti nhit phng th nc s bt u si.
GV: Liu nc c th ng c thay v si hay khng?
HS A: Em khng bit. Em ngh l khng th.
127
GV: Tt c ph thuc vo tc khng kh c bm ra khi ci phch. Nu qu
trnh ny chm, th sm mun g nc s bt u si. Nhng nu khng kh
c bm ra rt nhanh, th tri li, nc s ng c. Do s x kh (v cng vi n
l hi nc), qu trnh bay hi tng ln. V trong s bay hi nhng phn t c nng
lng cao thot ra khi nc, nn phn nc cn li lnh i. Nu khng kh c
bm ra chm, th hiu ng lnh i c b li bi s truyn nhit t bn ngoi vo.
Nh th nhit ca nc vn khng i. Nu khng kh c bm ra rt nhanh,
th s lnh i ca nc khng th c b li bi s truyn nhit t bn ngoi vo,
v nhit ca nc bt u gim. Ngay khi iu ny xy ra, kh nng si cng
gim i. S x nhanh lin tc ca khng kh t bn trong phch ra ngoi s lm h
nhit ca nc n im ng c, v phn nc cha bay hi s bin thnh
bng.

19. S gin n nhit
ca nc

GV: S gin n nhit ca nc c g c
bit no?
HS A: Khi nc nng ln t 0 n 4
o
C, t
trng ca n tng. N ch bt u gin
n khi nhit ca n tng vt qu
4
o
C.
GV: Em gii thch hin tng ny nh
th no?
HS A: Em khng bit.
GV: Tnh cht khc bit ny ca nc
gn lin vi cu trc nguyn t ca n.
Cc phn t nc ch c th tng tc
theo mt kiu: mi phn t nc ch c
th nhn duy nht bn phn t lng
ging c tm khi to thnh mt t
din (Hnh 72).
Tng tc ny mang li mt cu trc dng vin, d v biu hin tnh gi-kt tinh ca
nc. Tt nhin, chng ta c th ni ti cu trc ca nc, nh vi mi cht lng
khc, ch mc trt t gn (xem 18). Vi khong cch tng dn tnh t phn t
chn, trt t ny s chu s bin dng dn dn do s b cong v s gy v ca cc
lin kt lin phn t. Khi nhit tng, lin kt gia cc phn t b t thng
xuyn hn, nn cng lc cng c nhiu phn t vi nhng lin kt cha b chim gi
cha nhng khong trng ca cu trc t din v, do , mc gi-kt tinh gim.
Cu trc kiu vin ca nc l mt cht gi kt tinh va ni trn gii thch mt
cch thuyt phc s d thng ca nhng tnh cht vt l ca nc, nht l tnh k l
ca s gin n nhit ca n. Mt mt, s tng nhit lm tng khong cch trung
bnh gia cc nguyn t ca mt phn t do s tng dao ng ni phn t, tc l
phn t hi phnh ra mt cht. Mt khc, s tng nhit lm ph v cu trc
kiu vin ca nc thnh ra dn ti s co cm dy c hn ca cc phn t. Hiu
ng th nht (dao ng) s dn ti s gim t trng ca nc. y l hiu ng
thng gp gy ra s gin n nhit ca cc cht rn. Hiu ng th hai, hiu ng ph
v cu trc, th tri li, n lm tng t trng ca nc khi nng ln. Trong lc un
nc ln 4
o
C, hiu ng cu trc chim u th v do t trng ca nc tng ln.
Tip tc un nng thm th hiu ng dao ng bt u chim u th v do t
trng ca nc gim.
129
20. Cc nh lut cht
kh

GV: Hy vit phng trnh nh lut
cht kh kt hp.
HS A: Phng trnh ny c dng
0 0
0
p V pV
T T
= (103)
trong p, V v T l p sut, th tch v
nhit ca mt lng kh nht nh
mt trng thi nht nh, v p0, V0 v T0
l p sut, th tch v nhit cho trng
thi ban u. Nhit c biu din
theo thang nhit tuyt i.

HS B: Em thch s dng mt phng trnh c dng khc
m
pV RT
= (104)
trong m l khi lng ca cht kh, l khi lng ca mt phn t gram v R l
hng s cht kh.
GV: C hai phng trnh cc em nu u ng. (Quay sang HS B) Em s dng hng
s cht kh. Hy ni xem em tnh ra gi tr ca n nh th no? Ti khng ngh l
ngi ta c th nh.
HS B: tnh R, em c th s dng phng trnh (103), trong cc thng s p0, V0
v T0 gn cho lng kh cho nhng xt iu kin tiu chun. iu ny c ngha
l p0 = 76 cmHg, T0 = 273 K v V0 = (m/) 22,4 lt, v mt phn t gram cht kh bt
k iu kin tiu chun chim mt th tch xc nh l 22,4 lt. T s (m/) r rng l
s phn t gram c trong lng kh cho. Thay nhng gi tr ny vo phng
trnh (103) ta c
76 cmHg 22,4
273 K
m l
pV T

=
So snh vi biu thc (104) ta c R = 6,2 cmHg.lt/.
GV: Ti yu cu em lm nhng php tnh ny l chng minh s tng ng
ca biu thc (103) v (104). Tht khng may, cc th sinh thng ch bit phng
trnh (103) v khng quen vi phng trnh (104), phng trnh khp vi phng
trnh (102) thu c phn trc trn c s xt cc gi thuyt ng hc phn t. So
snh phng trnh (102) v (104) ta suy ra (m/)R = Nk. Nh vy
A
N
R k N k
m
= = (105)
V th, hng s cht kh ha ra l tch s ca s Avogadro v hng s Boltzmann.
Tip theo chng ta s xem cc em c bit s dng phng trnh cht kh kt hp hay
khng. Hy v mt ng cong biu din mt qu trnh ng p, tc l mt qu
trnh trong p sut cht kh khng i, s dng cc trc ta V v T.
HS A: Hnh nh em nh qu trnh ny c biu din bng mt ng thng.
GV: Ti sao li nh? Hy s dng phng trnh (104). Trn c s , hy biu din
th tch ca mt cht kh l mt hm ca nhit ca n.
HS A: T phng trnh (104) ta c
m R
V T
p
= (106)
GV: p sut y c ph thuc vo nhit hay khng?
HS A: Trong trng hp cho, n khng ph thuc bi v chng ta ang xt mt
qu trnh ng p.
GV: Tt. By gi th tch (m/)(R/p) trong phng trnh (106) l mt hng s t l. Do
, ta thu c s ph thuc tuyn tnh ca th tch cht kh vo nhit ca n.
Cc th sinh thng c th biu din cc qu trnh ng p (p = const), ng nhit (T
= const) v ng tch (V = const) trn th vi cc trc ta p v V. ng thi, cc
em thng thy kh miu t nhng qu trnh ny vi nhng tp hp khc ca trc
ta , v d nh V v T, hay T v p. Ba qu trnh ny c biu din trn Hnh 73
vi nhng tp hp khc nhau ca trc ta .
131

HS B: Em c mt cu hi v ng ng p trong th vi trc ta V v T. T
phng trnh (106) v t ng cong tng ng Hnh 73, ta thy khi nhit tin
ti khng, th tch ca cht kh cng tin ti khng. Tuy nhin, khng th c chuyn
th tch ca mt cht kh c th nh hn tng th tch ca tt c cc phn t ca n.
Vy lp lun ca em sai ch no?
GV: Cc phng trnh (102), (103), (104) v (106) p dng cho ci gi l cht kh l
tng. Cht kh kh lng l mt m hnh n gin ha ca mt kh thc trong
kch c ca cc phn t v lc ht tng h ca chng u khng c xt n.
Tt c cc ng cong trn Hnh 73 p dng cho mt m hnh n gin ha nh
th, tc l p dng cho cht kh l tng.
HS B: Nhng cc nh lut cht kh kh khp vi s liu thc nghim, v trong cc
th nghim chng ta xt cht kh thc c cc phn t c kch c ring ca chng.
GV: Cn lu rng nhng th nghim nh th cha tng c thc hin nhng
nhit cc thp. Nu mt cht kh thc khng b qu lnh hay qu nn, th n c
th c m t kh chnh xc bng m hnh kh l tng. Cng lu rng i vi
nhng cht kh c trong khng kh (v d nitrogen v oxygen), nhng iu kin ny
c tha mn nhit phng v p sut thng.
HS B: C phi thy mun ni nu chng ta v th s ph thuc ca th tch vo
nhit trong mt qu trnh ng p cho mt cht kh thc, th ng cong s
trng vi ng thng tng ng trong Hnh 73 nhng nhit cao nhng s
khng trng vng nhit thp?
GV: Chnh xc. Ngoi ra, hy nh rng vi s gim nhit ng k th mt
cht kh s ngng t thnh cht lng.
HS B: Em bit. Tht ra th ng cong ca phng trnh (106) trong Hnh 73 i qua
gc ta , hay im khng, khng c ngha vt l. Nhng c l chng ta nn kt
thc ng cong trc khi n i ti im ny ch?
GV: iu l khng nht thit. Em ch ang v ng cong cho m hnh ca mt
cht kh. M hnh ny c th p dng u li l mt cu hi khc.
By gi ti mun xut nh sau. Hai ng ng p trong Hnh 74 v theo trc
ta V v T: mt ng tng ng vi p sut p1 v ng kia tng ng vi p
sut p2. Hi p sut no cao hn?
HS A: C kh nng nht l p2 cao hn p1.
GV: Em tr li m khng thm suy ngh g ht. R rng, em tr li nh th v ng
ng p dc hn, tng ng vi p sut cao hn. Tuy nhin, cu tr li ny sai
hon ton. Tan ca gc nghing ca mt ng ng p bng (m/)(R/p) theo
phng trnh (106). Suy ra p sut cng cao th gc nghing ca ng ng p
cng nh. Nh vy, trong trng hp ca chng ta, p2 < p1. Ta c th i ti kt lun
tng t bng cch lp lun khc. Ta hy v mt ng ng nhit trong Hnh 74
(xem ng t nt). N ct ng ng p p2 mt gi tr th tch cht kh cao hn
so vi ng ng p p1. Chng ta bit rng nhit khng i, p sut ca cht
kh s cng cao khi th tch ca n cng nh. Kt lun ny suy ra trc tip t nh
lut cht kh kt hp [xem phng trnh (103) hoc (104)]. Nh vy, p2 < p1.
HS A: , gi th em chc rng mnh hiu.
GV: By gi nhn vo Hnh 75 cho thy hai ng ng nhit (cc trc ta l p v
V) c v cho cng mt lng kh nhng nhit khc nhau T1 v T2. Hi nhit
no cao hn?
HS A: Trc tin em s v mt ng ng p (xem ng t nt trong Hnh 75).
mt p sut khng i, nhit ca mt cht kh cng cao th th tch ca n cng
ln. Do , ng ng nhit pha ngoi, T2, tng ng vi nhit cao hn.
133

GV: Chnh xc. Hy nh rng: ng ng nhit cng gn gc ta ca h trc p
v V, th nhit tng ng cng thp.
HS B: trng THCS, chng ta hc cc nh lut cht kh trong phm vi hp
hn nhiu so vi ci c tho lun y. nh lut cht kh kt hp ch va vn
c cp ti. Bi hc ca chng ta hn ch vi nh lut Boyle v Mariotte, nh
lut Gay-Lussac v nh lut Charles.
GV: phn ny, ti mun a ra mt s nhn xt s cho php cc nh lut Boyle
v Mariotte, Gay-Lussac v Charles c gp vo trong mt khun kh chung.
nh lut Boyle v Mariotte (thng c gi l nh lut Boyle) m t s ph
thuc ca p vo V trong mt qu trnh ng nhit. Phng trnh cho nh lut ny
c dng
const
p
V
= (107)
trong const = (m/)RT.
nh lut Gay-Lussac m t s ph thuc ca p vo T trong mt qu trnh ng tch.
Phng trnh ca n l
p = const T (108)
trong const = (m/)(R/V).
nh lut Charles m t s ph thuc ca V vo T trong mt qu trnh ng p.
Phng trnh ca n l
V = const T (109)
trong const = (m/)(R/p). [Phng trnh (109) r rng l lp li phng trnh (106)]
Ti s nu ra nhng nhn xt sau y v cc nh lut cht kh ni:
1. Ton b nhng nh lut ny xt vi cht kh l tng v c th p dng cho mt
cht kh thc ch trong trng hp cht kh thc m t c bi m hnh cht kh
l tng.
2. Mi nh lut ny xc lp mt mi lin h gia mt cp thng s no ca mt
cht kh vi gi thuyt rng thng s th ba l khng i.
3. Nh c th d dng thy, mi nh lut ny l mt h qu ca nh lut cht kh
kt hp [xem phng trnh (104)] xc lp mi lin h gia c ba thng s bt k
nhng iu kin c bit ny.
4. Cc hng s trong mi nh lut ny c th c biu din, khng phi theo khi
lng ca cht kh v thng s th ba khng i, m theo cng cp thng s xt
cho mt trng thi khc ca cng lng kh . Ni cch khc, cc nh lut cht kh
c th c vit li dng
0 0
p V
p
V
= (107a)
0
0
p
p T
T
= (108a)
0
0
V
V T
T
= (109a)
HS A: Hnh nh cui cng th em hiu ci ct li ca cc nh lut cht kh.
GV: Trong trng hp , chng ta hy tip tc no. Xt v d sau y. Mt cht
kh gin n sao cho p sut v th tch ca n tha mn iu kin
pV
2
= const (110)
Chng ta xc nh xem cht kh nng ln hay lnh i trong mt s gin n nh th.
135

HS A: Ti sao nhit ca cht kh phi thay i?
GV: Nu nhit l khng i, th iu c ngha l cht kh gin n theo nh
lut Boyle v Mariotte [phng trnh (107)]. Trong mt qu trnh ng nhit, p
(1/V), cn trong trng hp ca chng ta s ph thuc ca p vo V theo mt bn
cht khc: p (1/V
2
).
HS A: C l em nn th v th biu din nhng lin h ny? Cc ng cong s
c dng nh Hnh 76.
GV: l mt hay. Vy nhng ng cong cho thy g no?
HS A: Gi th c v nh em hiu. Ta c th thy rng ln theo ng cong p
(1/V
2
) v pha th tch tng, th cht kh s t t ct qua cc ng ng nhit cng
gn gc ta hn, tc l nhng ng ng nhit tng ng vi nhit gim
dn. iu ny c ngha l trong qu trnh gin n ny cht kh lnh i.
GV: Kh chnh xc. Ti s ch nhc li phn tr li ca em. Tt hn l nn ni mt
qu trnh gin n cht kh nh vy s ch lm cho cht kh lnh i.
HS B: Ta c th i ti kt lun ging nh vy bng phng php gii tch hay khng?
GV: Tt nhin. Ta hy xt hai trng thi ca cht kh: p1, V1, T1 v p2, V2, T2. Tip theo
ta s vit phng trnh nh lut cht kh kt hp [xem phng trnh (104)] cho mi
trng thi ny:
1 1 1
2 2 2
m
pV RT
m
p V RT
=
=

Ta c th vit qu trnh gin n cht kh cho, theo iu kin trn, dng
2 2
1 1 2 2
pV p V =
Thay hai phng trnh trc vo phng trnh va c ta c
1 1 2 2
m m
RTV RT V

=
Sau khi n gin cc tha s chung, ta c
1 1 2 2
TV T V = (111)
Theo phng trnh ny, r rng l nu, v d, th tch cht kh tng ln gp i th
nhit ca n (theo thang nhit tuyt i) gim i mt na.
HS A: Phi chng nh vy c ngha l cho d qu trnh no, cc thng s cht kh (p,
V v T) s lin h vi nhau trong mi trng hp theo nh lut cht kh kt hp?
GV: Chnh xc. nh lut cht kh kt hp xc lp mt mi lin h gia cc thng s
cht kh bt chp qu trnh c xt ti.
By gi chng ta hy xt bn cht ca s trao i nng lng gia mt cht kh v
mi trng ca n trong nhng qu trnh khc nhau. Gi s cht kh ang gin
n. N s tc dng lc ln mi vt km hm th tch ca n (v d nh ci piston
trong mt xilanh). H qu l cht kh thc hin cng ln nhng vt ny. Cng ny
chng kh tnh i vi s gin n ng p ca cht kh. Gi s cht kh gin n
ng p v y mt piston tit din S dch mt on l (Hnh 77). p sut do cht
kh tc dng ln piston l p. Tm lng cng do cht kh thc hin lm dch chuyn
piston:
( ) ( ) ( )
2 1
A F l pS l p S l p V V = = = = (112)
Trong V1 v V2 l th tch ban u v th tch lc sau ca cht kh. Cng do cht
kh thc hin trong qu trnh phi ng p th kh tnh hn bi v p sut bin thin
137
trong qu trnh cht kh gin n. Trong trng hp tng qut, cng thc hin bi
cht kh khi th tch ca n tng t V1 n V2 bng din tch nm di ng cong
p(V) gia ta V1 v V2. Cng thc hin bi cht kh trong qu trnh gin n ng
p v ng nhit t th tch V1 n th tch V2 c biu din tng ng trn Hnh
78 bi ton b phn din tch gch cho v phn gch ca r. Trng thi cui l nh
nhau trong c hai trng hp.
Nh vy, khi gin n, cht kh thc hin cng ln
nhng vt xung quanh, lm tiu hao mt phn ni
nng ca n. Cng thc hin bi cht kh ph thuc
vo bn cht ca qu trnh gin n. Cng nn lu
rng, nu cht kh b nn th c cng thc hin trn
cht kh v, do , ni nng ca n tng.
Tuy nhin, s xut hin ca cng khng phi l
phng php duy nht trao i nng lng gia
mt cht kh v mi trng. V d, trong gin n
ng nhit, mt cht kh thc hin mt cng A nht
nh v, do , tiu hao mt phn nng lng bng vi cng A. Tuy nhin, mt khc,
theo cc nguyn l nu 18 [xem phng trnh (98)], mt nhit khng i
ca mt cht kh trong qu trnh ng nhit ngha l ni nng U ca n khng i
(ti nhc li vi cc em rng U c xc nh bi chuyn ng nhit ca cc phn t
v nng lng trung bnh ca cc phn t t l vi nhit T). Cu hi t ra l: loi
nng lng no dng thc hin cng trong trng hp cho?
HS B: R rng l nhit t bn ngoi truyn cho cht kh.
GV: ng. Bng cch ny, chng ta i ti kt lun rng mt cht kh trao i nng
lng vi mi trng thng qua t nht hai knh: bng cch thc hin cng i km
vi s bin thin th tch ca cht kh, v bng cch truyn nhit.
S cn bng nng lng c th c biu din di dng sau:
U = Q A (113)
Trong U l tng ni nng ca cht kh c c trng bi tng nhit
ca n, Q l nhit t mi trng xung quanh truyn cho cht kh, v A l cng do
cht kh thc hin ln nhng vt xung quanh. Phng trnh (113) c gi l nh
lut th nht ca nhit ng lc hc. Lu rng n c tnh vn vt v c kh nng
p dng khng ch cho cc cht kh, m cn cho bt k vt no khc.
HS B: Ni tm li, chng ta c th kt lun rng, trong s gin n ng nhit, ton
b nhit truyn cho cht kh tc thi bin i thnh cng do cht kh thc hin. Nh
vy, cc qu trnh ng nhit khng th xy ra trong mt h c lp nhit.
GV: Kh chnh xc. By gi hy xt s gin n ng p ca cht kh t quan im
nng lng.
HS B: Cht kh gin ra. iu c ngha l n thc hin cng. y, nh c th
thy t phng trnh (106), nhit ca cht kh tng ln, tc l ni nng ca n
tng ln. Nh vy, trong trng hp ny, mt lng nhit tng i ln phi c
truyn cho cht kh: mt phn nhit ny c dng lm tng ni nng ca cht
kh v phn cn li bin i thnh cng thc hin bi cht kh.
GV: Rt tt. Xt thm mt v d na. Mt cht kh c nung nng sao cho nhit
ca n tng thm T. Qu trnh ny c thc hin hai ln: mt ln th tch khng
i v ln sau p sut khng i. Hi chng ta c tiu hao lng nhit nh nhau
lm nng cht kh trong c hai trng hp hay khng?
HS A: Em ngh l nh nhau.
HS B: Theo em lng nhit tiu hao l khc nhau. th tch khng i, khng c
cng no c thc hin, v ton b nhit tiu hao lm tng ni nng ca cht
kh, tc l lm tng nhit ca n. Trong trng hp ny
Q1 = C1T (114)
p sut khng i, s nng ln ca cht kh lun i km vi s gin n ca n,
cho nn lng cng thc hin l A = p(V V1). Nhit cung cp Q2 mt phn dng
lm tng ni nng ca cht kh (tng nhit ca n) v mt phn thc hin
cng ny. Nh vy
Q2 = C1T + p(V V1) (115)
R rng Q1 < Q2.
GV: Ti ng vi em B. Th cc em gi lng nhit cn thit dng lm tng
nhit ca mt vt ln thm mt l g?
139
HS B: Nhit dung ca vt.
GV: Ta c th kt lun g t v d va nu khi xt nhit dung ca mt cht kh?
HS B: Mt cht kh c hai nhit dung khc nhau: th tch khng i v p sut
khng i. Nhit dung th tch khng i (h s C1 trong hai phng trnh trn)
nh hn nhit dung p sut khng i.
GV: Cc em c th biu din nhit dung ng p theo C1, tc l theo nhit dung
ng tch hay khng?
HS B: em th xem. Ta k hiu nhit dung ng p l C2. Theo nh ngha nhit
dung, ta c th vit C2 = Q2/T. Thay gi tr ca Q2 t phng trnh (115) vo ta c
( )
1
2 1
p V V
C C
T
= +
(116)
GV: Em dng li qu sm ri. Nu chng ta p dng phng trnh ca nh lut
cht kh kt hp, ta c th vit
( ) ( )
1 1
m m
p V V R T T R T

= =
Sau khi thay vo phng trnh (116) ta c
2 1
m
C C R
= + (117)
Khi xt mt phn t gram cht kh (m = ), th mi lin h ny cn n gin hn na:
C2 = C1 + R (118)
kt lun, chng ta hy xt mt chu trnh nht nh gm mt ng ng nhit,
mt ng ng tch v mt ng ng p (xem Hnh 79a trong cc trc p v V
c dng lm cc trc ta ). Hy v li chu trnh ny (nh tnh) trong mt h
trc ta vi cc trc ta V v T, v phn tch bn cht ca s trao i nng
lng gia cht kh v mi trng trong mi on ca chu trnh.
HS B: Trong h trc vi cc trc V v T, chu trnh s c dng nh minh ha Hnh
79b.
GV: Kh chnh xc. By gi hy phn tch bn cht
ca s trao i nng lng gia cht kh v mi
trng trong mi on ring ca chu trnh.
HS B: on 1-2, cht kh gin n ng nhit. N
nhn mt lng nhit t bn ngoi v tiu hao
ton b nhit lng ny thc hin cng. Ni
nng ca cht kh khng thay i.
on 2-3 ca chu trnh, cht kh c nung nng
ng tch (th tch khng i). V th tch ca n
khng i nn khng c cng thc hin. Ni nng
ca cht kh tng ln ch do nhit t bn ngoi
truyn cho cht kh.
on 3-1, cht kh b nn ng p (p sut khng
i) v nhit ca n gim nh c th thy
Hnh 79b. C cng thc hin trn cht kh, nhng
ni nng ca n gim. iu ny c ngha l cht
kh truyn nhit mnh cho mi trng.
GV: L gii ca em ht sc chnh xc.
HS A: Phn tho lun ca chng ta cho em thy em bit rt t v cc nh lut cht
kh. Chng ta c cn bit ht nhng ci ny bc vo k thi hay khng? Theo
quan im ca em, mt s cu hi chng ta va tho lun nm ngoi khung
chng trnh hc thi ri.
GV: Nu em chu kh suy ngh k v nhng tho lun ca chng ta, em s thy n
khng ch bao qut nhng cu hi trc tip lin quan n nh lut cht kh kt hp
dng khi qut ca n hoc nh p dng trong nhng trng hp c bit nht
nh. S hoang mang ca em khng phi do s m rng khung chng trnh m do
thc t em khng suy ngh v hiu cc nh lut cht kh mt cch thu o. Tht
ng tic, cc th sinh thng khng quan tm chuyn hiu su hn cc khi nim
rt b ngoi ca cc nh lut cht kh.

141
21. Phng php gii
bi ton cc nh lut
cht kh

HS A: Em mun kho st p dng ca
cc nh lut cht kh trong vic gii
nhng bi ton khc nhau.
GV: Theo quan im ca ti, hu nh
mi bi ton lin quan n cc nh lut
cht kh yu cu th sinh gii u kh
n gin. a s chng thuc mt trong
hai nhm sau y.
Nhm th nht: Nhng bi ton c ngh ra trn c s mt s bin thin trng thi
mt khi lng kh nht nh; gi tr ca khi lng khng c dng ti. Do s
gin n, nng ln v nhng qu trnh khc, cht kh chuyn t mt trng thi nht
nh vi cc thng s p1, V1 v T1 sang mt trng thi vi cc thng s p2, V2 v T2.
Cc thng s ca trng thi ban u v trng thi sau cui lin h vi nhau theo
phng trnh ca nh lut cht kh kt hp
1 1 2 2
1 2
pV p V
T T
= (119)
Bi ton l i tnh mt trong su thng s trng thi ny.
Nhm th hai: Nhng bi ton trong trng thi ca cht kh khng bin i nhng
gi tr ca khi lng cht kh c mt trong bi ton. N yu cu hoc tnh khi
lng ny khi tt c cc thng s l bit, hoc tnh mt thng s khi khi lng
v nhng thng s kia l bit. Trong nhng bi ton nh th, trng lng phn
t ca cht kh l phi bit trc.
HS B: Em ngh cch tin nht gii nhng bi ton thuc nhm th hai l s dng
phng trnh (104) ca nh lut cht kh kt hp.
GV: Tt nhin em c th s dng phng trnh ny. Tuy nhin, lm vy, em phi
bit gi tr s ca hng s cht kh R. C nh mt quy tc, chng ai nh gi tr c.
V l do ny, trn thc t cch tin hn l sp xp li theo phng php sau y:
chng ta gi s cht kh c mang n iu kin chun, k hiu cc thng s cht
kh iu kin ny l pS, Vs v Ts. Khi ta c th vit phng trnh
S S
S
p V pV
T T
= (120)
Trong 22, 4 lt
S
m
V
= .
HS B: Theo em, phng php gii ny chng c g n gin hn s dng phng
trnh (104). y chng ta phi nh ba gi tr: pS = 76 cmHg, TS = 273 K v VS/(m/)
= 22,4 lt. R rng nu ch nh mt gi tr s ca hng s cht kh th d hn.
GV: Tuy nhin, phng php ca ti n gin hn bi v chng ai c cht kh khn
g trong vic ghi nh ba gi tr m em ni (p sut, nhit v th tch ca mt phn
t gram cht kh di iu kin chun). Gi s rng chng ta c yu cu tnh th
tch ca 58 g khng kh p sut 8 atm v nhit 91
o
C. Chng ta hy gii bi ton ny
bng phng php m ti xut. V khi lng phn t gram ca khng kh bng
29 g nn chng ta c 2 phn t gram. T phng trnh (120) ta thu c
1 364
44, 8 (lt) 7, 5 lt
8 273
S
S
S
p T
V V
pT

= = =

HS B: Em thy thy gi s rng pS = 1 atm. Tuy nhin, d kin ca bi ton c kh
nng cho theo n v atmosphere k thut. Khi pS = 1,034 atm.
GV: Em ni ng. C mt s khc bit gia atmosphere vt l (tng ng vi p
sut chun) v atmosphere k thut. cho nhanh, ti b qua s khc bit ny.
HS A: Thy c th trnh by cho chng em bit nhng kh khn tiu biu trong vic
gii nhng bi ton thuc nhm th nht v nhm th hai hay khng?
GV: Ti ni theo quan im ca ti nhng bi ton ny kh n gin.
HS A: Nhng thng th cc th sinh phm phi nhng li g?
GV: Ngoi s bt cn, nguyn nhn sai st ch yu l khng bit tnh p sut cht
kh trong trng hp ny hay trng hp khc. Xt mt bi ton v mt ng thy
tinh hn kn mt u. Ci ng cha mt ct thy ngn tch li mt th tch kh nht
nh vi mi trng. Ci ng c th quay trong mt mt phng thng ng. v tr th
nht (Hnh 80a), ct khng kh trong ng c chiu di l1 v v tr th hai (Hnh 80b), l2.
Tm chiu di l3 ca ct khng kh v tr th ba khi ci ng nghing mt gc so vi
phng thng ng (Hnh 80c). Chng ta s k hiu p sut kh quyn l pA tnh theo
chiu di ca ct thy ngn, v chiu di ca ct thy ngn trong ng l l. v tr
th nht, p sut ca khng kh trong ng r rng bng p sut kh quyn. v tr
143
th hai n bng hiu (pA - l), v p sut kh quyn cn bng vi tng p sut ca ct
thy ngn v khng kh bn trong ng. p dng nh lut Boyle v Mariotte, ta vit
( )
1 2 A A
l p l p l =
T ta tm c p sut kh quyn l
2
2 1
A
l
p l
l l
=
(121)
v tr th ba, mt phn trng lng ca ct
thy ngn s cn bng vi phn lc ca thnh
ng. Do , p sut ca khng kh bn trong
ng bng (pA - l.cos). S dng nh lut
Boyle v Mariotte cho trng thi th nht v
th ba ca cht kh, ta c th vit
( )
1 3
cos
A A
l p l p l =
T p sut kh quyn bng
3
3 1
cos
A
l
p l
l l
(122)
Cn bng v phi ca phng trnh (121) v
(122) ta c
3 2
2 1 3 1
cos l l
l l l l
=

T ta tnh c chiu di cn tm
( )
1 2
3
2 2 1
cos
l l
l
l l l
=

(123)
Cc em c th d dng thy rng nu cos = 1 th l3 = l2, tc l ta c v tr th hai ca
ng, v nu cos = 0 th l3 = l1, tc tng ng vi v tr th nht ca ng.
HS A: Nhm bi ton th nht v th hai theo phn loi ca thy th em r.
Nhng liu c kh nng th sinh s gp nhng bi ton kt hp ca c hai nhm trn
khng thy?
GV: C ch, khng th loi tr mt kh nng nh th. Ta hy xt bi ton sau y.
mt p sut 2 atm, 16 g oxygen chim mt th tch 5 lt. Hi nhit ca cht kh bin
thin nh th no nu bit rng p sut tng ln n 5 atm v th tch gim i 1 lt?
HS A: Khi lng, p sut v th tch ca kh oxygen l bit, ta c th tm nhit
ca n ngay. 16 g oxygen l 0,5 phn t gram, n c th tch 11,2 lt iu kin
chun. Tip theo, ta tm c
1 1
1
2 5
273 244K
1 11, 2
S
S S
pV
T T
p V

= = =
(124)
GV: Kh lm. giai on cho, em gii c bi ton di dng mt bi tiu
biu thuc nhm th hai.
HS A: Tip theo, v chng ta bit nhit T1 ca cht kh trng thi ban u, nn
ta c th tm nhit T2 trng thi sau cui. Nh vy
2 2
2 1
1 1
5 4
244 488K
2 5
p V
T T
pV

= = =

So snh kt qu ny vi phng trnh (124), ta thy nhit tng thm 244 .
GV: Li gii ca em hon ton ng. Nh cc em c th thy, na phn sau ca bi
ton gii di dng mt dng tiu biu thuc nhm th nht.
HS B: Lc chng ta mi bt u tho lun, trong khi ni v nhng nhm bi ton c
th gp, thy c ni l a s cc bi ton thuc v nhng nhm ny. Liu c nhng
bi ton khc v nguyn l vi nhng bi thuc nhm th nht v nhm th hai
khng tha thy?
GV: , c ch. Trong nhng bi ton thuc nhng nhm ny, ngi ta gi s khi
lng ca cht kh khng thay i. Tuy nhin, ngi ta c th ngh ra nhng bi
ton trong khi lng ca cht kh thay i (cht kh c bm vo hoc bm ra
khi bnh cha). Chng s phn loi ty nhng bi ton nh th l thuc nhm
th ba. Khng c nhng quy tc c sn no gii nhng bi ton nh th; chng
145
i hi mt cch tip cn ring trong tng trng hp. Tuy nhin, trong mi trng
hp ring, cc bi ton thuc nhm th ba c th c suy gin thnh nhng bi
ton thuc hai nhm u hoc sang dng kt hp ca chng. Ta c th minh ha ni
dung ny bng hai v d sau y.
y l v d th nht. Cht kh ng trong mt ci bnh chu p sut 20 atm v nhit
27
o
C. Tnh p sut cht kh trong bnh sau khi mt na khi lng kh c ly ra khi
bnh v nhit ca cht kh cn li tng thm 50 .
Bi ton ny tng t vi nhng bi thuc nhm th nht, v n lin quan n s
bin thin trng thi ca mt cht kh. Tuy nhin, vi s bin thin trng thi th
khi lng ca cht kh cng thay i. s dng nh lut cht kh kt hp, chng
ta phi xt s bin thin trng thi ca cng mt lng kh. Chng ta s chn khi
lng ca cht kh cui cng cn li trong bnh. Ta k hiu cc thng s sau cui ca
n l p2, V2 v T2. Khi T2 = (273 + 27 + 50) = 350 K, V2 = V, trong V l th tch ca
bnh cha, v p2 l p sut cn tnh. Ta c th biu din cc thng s ban u ca
lng kh ny nh th no?
HS A: N s c nhit ca ton b lng kh T1 =
(273 + 27) = 300 K; th tch ca n s bng mt na
th tch ca bnh, tc l V/2; v p sut ca n bng
p sut ca ton b lng kh: p1 = 20 atm.
HS B: Em x l cc thng s ban u ca khi lng
kh ni trn hi khc: T1 = 300 K, th tch bng
th tch ca ton b cht kh (V1 = V), nhng p sut
bng mt mt na p sut ca ton b lng kh, tc
l p1 = 10 atm.
GV: V p sut v th tch c mt trong phng trnh
dng tch ca chng, cho nn mc d xut ca
hai em c khc nhau nhng chng dn ti cng mt
kt qu. V l do ny, chng ta c th trnh n nhng khc bit ny nu chng khng
ng quan tm t quan im vt l. Chng ta s ty gi nhng phn t thuc
phn sau cng cn li trong bnh l nhng phn t trng, cn nhng phn t
thuc phn c ly ra khi bnh l nhng phn t en. Nh vy, chng ta ng
rng cc phn t trng vn li trong bnh, v cc phn t en c ly ra khi
bnh. Trng thi ban u ca cht kh c th c xt theo hai cch: (1) cc phn t
en v trng tch ring sao cho th tch v m c th tch ring trong bnh ch cha
phn t trng hoc ch cha phn t en (Hnh 81a); (2) cc phn t en v trng
trn u vi nhau sao cho mi th tch v m c cha s phn t thuc mi loi l
nh nhau (Hnh 81b). Trong trng hp th nht, cc phn t thuc mi loi to ra
khi kh ring ca chng vi th tch V/2 tc dng mt p sut 20 atm ln thnh
bnh v ln ranh gii tng tng vi khi kia. Trong trng hp th hai, cc phn
t thuc c hai loi phn b u khp th tch V ca bnh, v cc phn t thuc mi
loi ch tc dng mt na p sut ln thnh bnh (ti bt k ch no trn thnh bnh,
mt na p sut l do cc phn t trng tc dng, mt na cn li l do cc phn t
en). Trong trng hp ny, V1 = V v p1 = 10 atm. Lin h vi nhn xt va ni,
chng ta hy nhc li nh lut p sut ring phn: p sut ca mt hn hp kh
bng tng p sut ca cc cht kh thnh phn. Ti mun nhn mnh y l chng
ta ang xt mt hn hp kh, trong cc phn t thuc c hai loi ban u trn ln
vi nhau.
HS B: Em ngh phng n th hai l chnh xc hn bi v cc phn t thuc c hai
loi tht s ha ln vi nhau.
GV: Trong bi ton ang xt, c hai phng n u c gi tr ngang nhau. ng
qun rng chuyn chng ta phn chia thnh cc phn t trng v en l hon ton
ty tin.
Nhng ta hy tr li vi vic gii bi ton. Chng ta vit phng trnh ca nh lut
cht kh kt hp cho khi kh vn cn li trong bnh
2
10
300 350
p V V
=
T ta tnh c p2 = 11,7 atm.
By gi xt bi ton sau. Mt cht kh ng trong mt ci bnh th tch V p sut p0. N
c ly ra khi bnh bng mt bm piston mi ln bm c th tch v (Hnh 82). Tm s
ln bm, n, cn thit h p sut ca cht kh trong bnh xung cn pn.

147
HS A: Bi ton ny c v kh n gin: s lt bm n ca piston lm th tch cht
kh tng thm mt lng nv. Do , ta c th vit nh lut Boyle v Mariotte dng
p0V = pn(V + nv)
t ta tnh c s ln bm n.
GV: Khi lng cht kh trong phng trnh ca em l ch ci g?
HS A: Ch khi lng ban u c trong bnh.
GV: Nhng ngay sau ln bm th nht, mt phn ca khi lng ny ri khi h
hon ton: khi piston chuyn ng sang tri n ng van A v m van B cho cht
kh ri khi h (xem Hnh 82). tng th tch cht kh nv khng ch cng khi
lng kh . Nh vy, phng trnh ca em l khng ng.
Chng ta hy xt ring tng ln bm ca piston. Ta s bt u vi ln bm th nht.
i vi khi lng kh ban u c trong bnh ta c th vit
( )
0 1
p V p V v = +
Trong p1 l p sut ca cht kh sau khi piston hon thnh ln bm th nht v
v tr bin pha bn phi. Sau piston tr li v tr ban u pha bn tri ca n. Ti
y, nh ti ni phn trc, van A ng v khi lng kh trong bnh nh hn
khi lng kh ban u. p sut ca n l p1. i vi khi lng kh ny chng ta c
th vit phng trnh
( )
1 2
pV p V v = +
Trong p2 l p sut ca cht kh sau khi piston hon thnh ln bm th hai. Tip
tc tng t vi ln bm th ba, th t, v nhng ln bm tip sau ca piston, ta
thu c mt h phng trnh ca nh lut Boyle v Mariotte
( )
( )
( )
( )
0 1
1 2
2 3
1
..............
n n
p V p V v
pV p V v
p V p V v
p V p V v
= +
= +

= +
`
= +
)
(125)
Mi phng trnh ny ng vi mt khi lng kh nht nh. Gii h phng trnh
(125) ta c
0
n
n
V
p p
V v
| |
=
|
+
\

Ly logarithm kt qu ny, cui cng ta thu c
0
log
log
n
p
p
n
V
V v
| |
|
\
=
| |
|
+
\
(126)

Bi tp
39. Mt ng thy tinh c mt u hn kn v c dm hon ton trong mt bnh
cha thy ngn (Hnh 83). Ct khng kh bn trong ng c chiu cao 10 cm. Hi u
trn ca ng phi nng ln n cao no so vi mc thy ngn trong bnh cho
mc thy ngn bn trong ng trng vi mc thy ngn trong bnh? Gi s p sut
kh quyn chun. Tnh khi lng ca khng kh bn trong ng nu tit din ca n
bng 1 cm
2
. Cho bit nhit l 27
o
C.

40. Mt ng thy tinh, mt u hn kn, u h c nhng vo mt bnh cha thy
ngn (Hnh 84). Hi mc thy ngn trong ng s thay i nh th no nu nhit
149
tng t 27
o
C ln 77
o
C? B qua s gin n v nhit ca ng. Gi s p sut kh quyn
chun. Tnh khi lng khng kh bn trong ng nu tit din ca n l 0,5 cm
2
.
41. Khng kh trong mt ci bnh th tch 5 lt c nhit 27
o
C v chu p sut 20 atm.
Khi lng khng kh phi ly ra khi bnh l bao nhiu cho p sut ca n gim
cn 10 atm?
42. Tnh cng thc hin bi mt cht kh ang c nung nng ng p t 20
o
C ln
100
o
C nu n c ng trong mt ci bnh y kn bi mt piston di ng c tit
din 20 cm
2
v trng lng 5 kgf. Xt hai trng hp: (1) ci bnh t nm ngang
(Hnh 85a); (2) ci bnh t thng ng (Hnh 85b). Th tch ban u ca cht kh l 5
lt. Gi s p sut kh quyn chun.
43. Mt ct khng kh di 40 cm trong mt ng thy tinh c tit din 0,4 cm
2
v c
t thng ng vi u kn hng ln trn, v c tch ring bi mt ct thy
ngn di 8 cm. Nhit l 27
o
C. Hi chiu di ca ct khng kh s bin thin nh
th no nu ci ng nghing 60
o
so vi phng thng ng ng thi nhit tng
thm 30 ? Gi s p sut kh quyn chun. Tnh khi lng ca khng kh b nht
kn trong ng.
44. Khi lng ca hi nc trong mt cn phng kch c 6 m x 5 m x 3,5 m bng
bao nhiu nu, nhit 15
o
C, m tng i l 55%. Sng c hnh thnh khng
nu nhit gim xung cn 10
o
C? Khi lng ca hi nc bng bao nhiu phn
khi lng khng kh trong phng nu p sut khng kh bng 75 cm Hg?


Trng l g? Mt trng c m t nh th no? Chuyn ng trong mt trng
xy ra nh th no? Nhng bi ton vt l cn bn ny c th c xt mt cch
thun tin nht vi trng tnh in l mt v d.
Chuyn ng s ni v chuyn ng ca nhng vt tch in trong mt trng tnh
in u. Mt s bi ton minh ha cho nh lut Coulomb s c gii c th.

151
22. Bn v l thuyt
trng

GV: Chng ta hy ni v trng, mt
trong nhng khi nim vt l c bn.
cho tin li, chng ta s xt trng tnh
in. Cc em hiu g v mt trng? Cc
em ngh n l ci g?
HS A: Em phi th nhn rng em rt m
h mt trng tht s l ci g. Mt
trng l ci g kh nm bt, v hnh,
mt loi bng ma. ng thi, ngi ta
ni n c mt trong ton b khng gian.
Em khng phn i trng c nh
ngha l mt thc th vt cht. Nhng
iu ny chng c ngha l g i vi em.
Khi chng ta ni ti vt cht, em hiu ci
chng ta ang ni. Nhng khi chng ta
ni ti trng, em nh chu.
HS B: i vi em, khi nim trng kh hu hnh. Vt cht trong bt k cht liu
no l dng tp trung, nh n vn th. Tri li, trong mt trng, vt cht ri ra
khp khng gian, ni i khi th. Thc t chng ta khng th nhn thy mt trng
bng mt trn khng chng minh ci g c. Mt trng c th c nhn thy r
rng qua phng tin l nhng thit b tng i n gin. Trng c tc dng l
mi trng trng tng tc gia cc vt. C th ni mi in tch sinh ra mt
trng xung quanh n. Mt trng do mt in tch sinh ra nh hng ln mt in
tch khc v, ngc li, trng do in tch th hai sinh ra th nh hng n in
tch th nht. Nh , tng tc Coulomb (tnh in) ca cc in tch c thc
hin.
HS A: Nhng chng phi chng ta vn c th gii thch m khng cn ci g gia
sao? C ci g ngn cn chng ta gi s rng mt in tch tc dng trc tip ln
in tch kia u?
HS B: Gi thit ca bn c th lm pht sinh nhng l do phn i nng k. Gi s ti
mt thi im no mt trong cc in tch b dch ch (tc l nhc nhch) v
mt nguyn nhn g . Nu chng ta tip tc t gi thit tng tc trc tip, ta
phi kt lun rng in tch th hai cng b nhc nhch ti ng thi im .
iu ny c ngha l mt tn hiu t in tch th nht i ti in tch th hai mt
cch tc thi. Nh vy s mu thun vi nhng nguyn l c bn ca thuyt tng
i. Tuy nhin, nu chng ta c mt mi trng truyn tng tc, tc l mt trng,
th tn hiu c truyn t in tch ny n in tch kia thng qua trng. Cho d
vn tc truyn ln bao nhiu th n vn lun lun hu hn. Do , tn ti mt
khong thi gian nht nh trong in tch th hai ngng nhc nhch v in
tch th hai cha bt u dch ch. Trong khong thi gian ny, ch c trng cha
tn hiu nhc nhch.
HS A: Ni g th ni, em mun nghe mt nh ngha chnh xc ca trng.
GV: Ti thy phn tho lun ca hai em hay y. Ti cm thy em B c biu hin
quan tm su sc n nhng vn ca vt l hin i v c kh nhiu sch ph
cp vt l hc. Nh , em pht trin ci c th gi l suy ngh ch ng. i vi
em, khi nim trng l mt khi nim kh thc t, sng ng. Nhng nhn xt
ca em rng trng l mi trng truyn tng tc l kh chnh xc. Cn hc sinh A
r rng t hn ch mnh ch c sch gio khoa chnh thng. V th, suy ngh ca
em khng hiu qu trong chng mc c th xt n. Tt nhin, ti ni nh vy
khng phi xc phm em ny hay em no khc, m ti mun ni rng nhiu th
sinh cm thy kh hoang mang trong nhng trng hp ging nh th. Ci c cht
l l mt s tng i ln hc sinh hu nh cha tng c mt tc phm ph bin
khoa hc no. Tuy nhin, chng ta hy tr li vi ci ct li ca vn . (Ni vi hc
sinh A) Em mun c mt nh ngha chnh xc ca trng. Khng c mt nh
ngha nh th th em thy khi nim trng kh nm bt c. Tuy nhin, em c
ni rng em hiu vt cht l ci g. Nhng em c tht s bit nh ngha chnh xc
ca vt cht hay khng?
HS A: Khi nim vt cht khng i hi mt nh ngha no c. Vt cht c th
chm c bi tay ca chng ta.
GV: Trong trng hp , khi nim trng cng khng cn nh ngha no c;
n cng c th chm c, mc d khng phi bi tay ca em. Tuy nhin, vn
nh ngha l ci nghim tc hn nhiu. Mun a ra mt nh ngha chnh xc, d
hiu, ta cn biu din khi nim trng theo mt s khi nim s cp hn. Nhng
chng ta c th lm g nu khi nim cho l mt trong nhng khi nim s cp
ri? Hy th nh ngha mt ng thng trong hnh hc xem. Tnh hung xy ra
gn nh tng t vi khi nim vt cht v khi nim trng. y l nhng khi
153
nim s cp, cn bn, t chng ta khng dm hi vng tm thy mt nh ngha
tng minh, r rng.
HS A: Tuy nhin, liu chng ta c th tm thy mt nh ngha hp l no hay
khng?
GV: Tt nhin l c ri. Ch c iu chng ta nn nh trong u rng khng c mt
nh ngha no thu o ht c. Vt cht c th tn ti nhng dng a dng. N c
th tp trung bn trong mt vng khng gian hn ch vi ranh gii t nhiu r rng
(hay n c th nh x), nhng n cng c th b mt nh x. Dng th nht
trong nhng trng thi ny ca vt cht c th i cng vi khi nim vt cht theo
ngha l mt cht, v trng thi th hai i cng vi khi nim trng. Cng vi
nhng c trng ring ca chng, c hai trng thi c nhng c trng vt l
chung. V d, c nng lng ca mt n v th tch vt cht (dng mt cht) v
nng lng ca mt n v th tch trng. Chng ta c th ni ng lng ca mt
n v th tch ca mt cht v ng lng ca mt n v th tch ca mt trng.
Mi loi trng truyn mt loi tng tc nht nh. Chnh nh tng tc ny m
chng ta c th xc nh cc c trng ca trng ti mt im bt k. Mt vt tch
in, chng hn, to ra mt trng tnh in trong khng gian xung quanh n.
lm r trng ny v o cng ca n ti mt im nht nh trong khng gian,
cn mang mt vt tch in khc n im ny v o lc tc dng ln n. Gi s
rng vt tch in th hai l nh cho s bin dng do n gy ra trong trng
c th b qua c.
Cc tnh cht ca vt cht l v tn, qu trnh tm kim kin thc l khng c im
dng. Dn dn, tng bc mt, chng ta tin ln trn con ng hc hi v ng
dng thc t cc tnh cht ca vt cht xung quanh chng ta. Trong s tin b ca
chng ta, chng ta phi dn nhn ln ny n ln khc cho mt loi a hnh m
chng ta bt gp trn con ng nhn thc . By gi chng ta dn cho ci g l
mt trng. Chng ta hiu ci g ny tht ra l b vc nguyn sinh. Chng
ta bit nhiu v ci vc m chng ta gi l mt trng ny, v do chng ta c
th s dng khi nim mi nu vi t nhiu hi lng. Chng ta bit nhiu, nhng
cn lu mi bit ht. Mt n lc mun a ra mt nh ngha r rng l ta nh mt
c gng o chiu su ca mt ci vc khng y.
HS B: Em ngh rng khi nim trng, cng nh bt k khi nim no khc xut
hin trong hnh trnh ca chng ta nghin cu th gii vt cht, l v tn. y chnh
l l do ti sao khng th nu ra mt nh ngha chnh xc, thu o ca mt trng.
GV: Ti hon ton ng vi em.
HS A: Em kh hi lng vi nhn xt ca thy v cht v trng l hai trng thi ca
vt cht nh x v khng nh x. Nhng ti sao thy li m u phn tho lun
ny v s v tn ca nhng khi nim vt l v s trng tn ca s hc? Ngay khi
em nghe ni th, s r rng li bin mt v mi th tr nn m o, m h.
GV: Ti hiu tnh trng ca em. Em ang tm kim mt nh ngha bnh yn no
ca mt trng, cho d n khng tuyt i chnh xc. Em sn lng hc thuc nh
ngha ny v trnh by n khi c hi. Em khng cng nhn rng tnh hung
khng h m m m, tri li, l mt tnh hung ng. Em khng nn tin rng mi
th tr nn nht nha v m h. Ti mun ni rng mi th tr nn ng theo
ngha l n c xu hng bin i. Bt k nh ngha chnh xc no, t n, l chc
chn v ti hu. Nhng cc khi nim vt l khng nn c nghin cu tnh trng
pht trin ca chng. Ci chng ta hiu l khi nim trng ngy hm qua khc
ng k vi ci chng ta hiu khi nim ny hm nay. V th, chng hn, vt l hin
i, tri vi vt l c in, khng vch ra mt ranh gii r rng gia trng v cht.
Trong vt l hin i, trng v cht c th chuyn ha qua li: mt cht c th tr
thnh mt trng v mt trng c th tr thnh mt cht. Tuy nhin, lc ny m
ni vn ny c th hn l i qu xa ri.
HS B: Tho lun ca chng ta v vt l va c mt bc ngoc trit l thy r.
GV: iu l kh t nhin bi v mi tho lun v nhng khi nim vt l nht
thit phi gi s trc rng nhng ngi tham gia u c kh nng suy ngh bin
chng pht trin mc. Nu kh nng ny cha c trng thnh, th chng
ta phi i lc sang trit hc. y chnh l l do ti sao ti lun khng khng
khuyn cc em c cng nhiu loi sch cng tt. Nh cc em s rn luyn
phng tin t duy ca mnh, lm cho n linh hot hn v c tnh ng hn. Nhn
tin, c mt quyn sch ca V.I Lenin dnh cho bn tr, Ch ngha duy vt v Ch
ngha ph phn kinh nghim, ti khuyn cc em nn c n.
155
HS A: Nhng y l mt quyn sch rt kh hiu. N c nghin cu bi sinh
vin thuc cc hc vin v trng i hc thi.
GV: Ti u c p cc em phi c quyn sch ny. N chc chn khng phi sch
dnh cho ngi c lt. Hy th c n t m xem. Ty vo nn tng kin thc ca
cc em, quyn sch ny s c tc ng t nhiu ln li suy ngh ca cc em. Du sao
n cng c li m.
Tm li, ti mun ni nh sau: Hc sinh A r rng lo ngi chuyn m h hoc
khng r rng; em i hi s chnh xc ti a. Em qun rng c mt gii hn hp l
cho mi th, cho d l s chnh xc. Hy th tng tng mt th gii hon ton
chnh xc m chng ta c thng tin thu o. Hy hnh dung mt th gii nh th
v cho ti bit: c phi cc em chng h ngc nhin trc tnh nguyn s v bt lc
khng th pht trin thm ci g na? Hy suy ngh cho k v ng vi vng kt
lun g. V by gi chng ta hy tip cn vn t mt gc khc. Ti s nu cu
hi sau: Mt trng c m t nh th no? Ti bit rng nhiu ngi, sau khi
c cu tr li, s ni: By gi chng ta bit trng l ci g ri.

23. Trng tnh in
c m t nh th
no?

GV: Ta s tip tc ni dung tho lun
nu bi trc vi cu hi: Mt trng
tnh in c m t nh th no?
HS B: Mt trng tnh in c m t
bi mt c trng lc vector gi l
cng in trng. Ti mi im
trong in trng, cng E c mt
hng v mt gi tr s xc nh. Nu
chng ta dch chuyn t mt im ny
trong in trng sang mt im khc
theo kiu sao cho chiu ca cc vector
cng in trng lun lun tip
tuyn vi hng dch chuyn, th qu
o ca nhng dch chuyn nh th
c gi l ng sc in trng. Cc
ng sc rt tin li m t mt
trng trn phng din hnh hc.
GV: Tt. By gi chng ta hy gii thch cht ch hn. Lc tng tc Coulomb gia
hai in tch q1 v q2 cch nhau mt khong r c th c vit dng
1 2
2 e
q q
F
r
= (127)
Phng trnh ny c th vit li dng
( )
1
2
q
E r
r
= (128)
( )
2 e
F E r q = (129)
Phng trnh (128) ngha l in tch q1 to ra in trng xung quanh n, c cng
ti im cch n khong cch r l q1/r
2
. Phng trnh (129) ngha l trng ny
tc dng ln in tch q2, nm cch q1 mt khong cch r, vi mt lc E(r)q2. Phng
trnh (127) c th vit li l nh nu ra mt i lng trung gian E, c trng ca
trng. Cc em hy th xc nh phm vi p dng ca phng trnh (127), (128) v
(129).
157
HS B: Phng trnh (127) c th p dng cho hai in tch im. Ngha l phm vi
p dng ca phng trnh (128) v (129) cng ging nh vy. Ta thu c chng t
phng trnh (127).
GV: iu ch ng vi phng trnh (127) v (128). Phng trnh (129) c phm
vi p dng rng hn nhiu. Cho d ci g to ra in trng E (mt in tch im,
mt tp hp gm nhng in tch im hay nhng vt tch in c hnh dng ty ),
trong mi trng hp lc tc dng bi trng ny ln in tch q0 bng tch ca in
tch ny vi cng in trng ti im t in tch q0. Dng khi qut hn ca
phng trnh (129) l dng vector nh sau
( )
0 e
F E r q =

(130)
Trong cc mi tn, nh thng l, k hiu cho cc vector. R rng t phng
trnh (130) l chiu ca lc tc dng ln in tch q0 ti im cho trc trong trng
trng vi chiu ca cng in trng ti im ny nu in tch q0 l dng.
Nu in tch q0 l m, th chiu ca lc ngc vi chiu ca cng in trng.
y chng ta c th thy s c lp ca khi nim trng. Nhng vt tch in
khc nhau to ra nhng trng tnh in khc nhau, nhng mi mt trng ny tc
dng ln mt in tch t trong n theo quy lut ging nhau (130). tnh lc tc
dng ln mt in tch, trc tin cc em phi tnh cng in trng ti ni t
in tch . V th, ci quan trng l c th tnh c cng in trng gy ra
bi mt h in tch. Gi s c hai in tch, q1 v q2. ln v chiu ca cng
in trng gy ra bi tng in tch c th tnh c d dng cho bt k im no
trong khng gian m chng ta ang xt. Gi s ti mt im nht nh, c trng
bi vector r
, cc cng ny c m t bi cc vector
( )
1
E r

v
( )
2
E r

. tnh
cng in trng tng hp ti im r
, cc em phi cng vector cc cng

do tng in tch gy ra
( ) ( ) ( )
1 2
E r E r E r = +

(131)
Ti nhc li ln na l cc cng in trng phi c cng theo kiu vector.
(Quay sang HS A) Em c hiu khng no?
HS A: Vng, em bit l cng in trng phi c cng vector.
GV: Tt. By gi chng ta c th kim tra xem cc em c th vn dng kin thc ny
nh th no trong thc t. Hy v cc ng sc in trng ca hai in tch kch
c bng nhau v tri du (+q1 v q2), gi s rng mt trong hai in tch (chng hn,
+q1) c ln gp in tch kia vi ln.
HS A: Em e l em khng th v. Chng ta cha tng ni ti nhng trng nh th
trc y.
GV: Vy em hc nhng loi trng no ri?
HS A: Em bit hnh nh cc ng sc in trng trng nh th no cho mt in
trng gy ra bi hai in tch im bng nhau v ln. Em v c mt hnh
nh th Hnh 86.

GV: Hnh v ca em c phn khng chnh xc, mc d v mt nh tnh n tht s
miu t cc ng sc in trng gy ra bi hai in tch im bng nhau v
ln v tri du. Sao em khng hnh dung xem bc tranh ny s thay i nh th no
nu mt trong hai in tch tng ln?
HS A: Chng em cha tng lm ci g ging nh vy.
GV: Trong trng hp , chng ta hy s dng quy tc cng vector cho cc cng
in trng. Chng ta s bt u vi trng hp quen thuc khi hai in tch
bng nhau (Hnh 87a). Ta chn ba im A, B v C v xy dng mt cp vector cng
in trng cho mi im:
1
E
v
2
E
(
1
E
cho in trng ca in tch +q1 v

2
E

cho in trng ca in tch q2). Sau chng ta cng cc vector
1
E
v
2
E
cho
mi im ny c cc vector tng , A B E E

v C E
. Nhng vector ny phi tip tuyn

vi ng sc in trng ti im tng ng. Ba vector ny cho bit hnh trng
ca ng sc th hin trong Hnh 88a. Hy so snh hnh v ny vi Hnh 86 do em
159
xut. Lu nhng ch khng chnh xc ca em trong hnh trng ca cc ng
sc pha bn tri in tch q v pha bn phi in tch +q.

By gi gi s in tch +q1 tng gp i ln, v in tch q2 gim i mt na
(Hnh 87b). Chng ta chn, ging nh trc y, ba im A, B v C. Trc tin, ta
dng vector cng cho nhng im ny v sau tm tng ca chng: , A B E E

v C E
. Hnh nh ng sc tng ng vi nhng vector ny c th hin trn

Hnh 88b.
Cui cng, chng ta gi s rng q1 tng gp i ln na v q2 tip tc gim mt na
(Hnh 87c). Sau , chng ta dng cc vector tng , A B E E

v C E
cho cc im A, B v
C. Hnh nh tng ng ca ng sc c v Hnh 88c.
Nh cc em thy, tc dng ca in tch +q1 tng ln theo s tng ln tng i
ca n; in trng ca in tch +q1 bt u ln t in trng ca in tch q2.
HS A: Gi th em hiu cch dng hnh nh ng sc ca in trng gy ra
bi mt h gm vi ba in tch.
GV: Chng ta hy tip tc tho lun v trng tnh in. Trng ny c mt tnh
cht quan trng t n vo quan h tng t vi trng hp dn, l: cng thc
hin bi lc ca trng tnh theo nhng qu o khp kn l bng khng. Ni cch
khc, nu in tch chuyn ng trong in trng quay tr li v tr xut pht ban
u ca n, th cng thc hin bi lc in trng trong chuyn ng ny l bng
khng. Trn vi on nht nh ca qu o cng ny s c gi tr dng v trn
nhng on khc l m, nhng tng cng thc hin s bng khng. C nhng h
qu th v t tnh cht ny ca trng tnh in. Cc em c th gi tn chng khng?
HS B: Khng, em khng ngh ra h qu no.
GV: Ti s gip em. C l em rng cc ng sc ca mt in trng
khng bao gi ct qua nhau. Chng bt u v kt thc cc in tch (i ra in
tch dng v i vo in tch m) hoc chng kt thc v cng (hoc chng
xut pht t v cng). Em c th lin h trng hp ny vi tnh cht va ni ca
trng tnh in hay khng?
HS B: Gi th em hiu ri. Nu mt ng sc trong mt
trng tnh in t khp kn, th bng cch ln theo n
chng ta c th tr li im ban u. Khi mt in tch
chuyn ng theo mt ng sc, du ca cng thc hin
bi in trng r rng khng thay i v, do , khng
th no bng khng. Mt khc, cng thc hin theo mt
qu o khp kn bt k phi bng khng. Do , cc
ng sc ca mt trng tnh in khng th no khp
kn.

161
GV: Kh chnh xc. Cn c mt h qu na t tnh cht va ni ca trng tnh in:
cng thc hin khi dch chuyn mt in tch t im ny sang im khc trong
trng khng ph thuc vo hnh dng ng i. Chng ta c th di chuyn mt
in tch t im a sang im b, chng hn, theo nhng qu o khc nhau, 1 v 2
(Hnh 89). Ta hy k hiu A1 l cng thc hin bi lc in trng lm dch chuyn
in tch theo ng i 1 v cng theo ng i 2 l A2. Ta xt mt vng kn: t
im a n im b theo ng i 1 v t im b tr li im a theo ng i 2. Khi
tr li theo ng i 2, cng thc hin s l A2. Cng ton phn thc hin trong
mt vng kn l A1 + (- A2) = A1 A2. V cng thc hin theo ng i khp kn bt k
no l bng khng, nn A1 = A2. Thc t cng thc hin lm dch chuyn mt in
tch c lp vi ng i chn m ch ph thuc vo im u v im cui, cho
php gi tr ny c s dng lm mt c trng ca trng (v n ch ph thuc
vo cc im chn ca trng!). Nh vy, mt c trng khc ca trng tnh
in, in th ca n, va c nu ra. Tri vi cng in trng, in th ny
l mt i lng v hng v n c biu din theo cng thc hin.
HS B: Chng em c hc trng trung hc c s rng khi nim th ca mt
trng l khng c ngha vt l. Ch c chnh lch th ca hai im bt k ca
trng mi c ngha vt l.
GV: Em ni kh ng. Ni i khi, phn tho lun trn cho php chng ta xc
nh chnh xc hiu in th ; hiu in th gia hai im a v b ca in trng
(k hiu l a - b) c nh ngha l t s ca cng thc hin bi lc in trng
lm dch chuyn in tch q0 t im a n im b, v in tch q0 , tc l
0
a b
a b
A
q

= (132)
Tuy nhin, nu ta gi s rng in trng khng c mt ti v cng (tc l
= 0),
th phng trnh (132) c dng
0
a
a
A
q

= (133)
Nh vy, in th ca in trng ti mt im cho trc c th c xc nh theo
cng thc hin bi lc in trng lm dch chuyn mt in tch n v dng t
im cho trc n v cng. Nu cng ang xt khng do in trng thc hin,
m chng li lc in trng, th th ti mt im cho l cng phi thc hin
lm dch chuyn mt in tch n v dng t v cng n im cho . Nh
vy, nh ngha ny loi tr php o thc nghim ca in th ti mt im ca
in trng, v trong th nghim chng ta khng th no li ra xa v cng c.
Chnh v l do ny m ngi ta ni rng hiu in th ca hai im trong in
trng mi c ngha vt l, cn bn thn in th ti mt im no th khng.
Chng ta c th ni rng in th ti mt im cho c xc nh vi chnh
xc n mt hng s ty . Gi tr ca in th ti v cng thng c chn lm
hng s ny. in th c o tnh t gi tr ny. cho tin, ngi ta gi s in
th ti v cng l bng khng.
Trong khun kh nhng gi nh ny, in th ca mt in trng, gy ra bi mt
in tch im q1, o ti mt im cch in tch mt khong r, bng
( )
1
q
r
r
= (134)
Cc em s chng gp kh khn g trong vic xc nh in th ca in trng, gy
ra bi mt vi in tch im, ti mt im r
no .
HS B: Ta s k hiu gi tr ca in th ti im r
do mi in tch gy ra c lp l
( ) ( )
1 2
, r r

,... Tng in th
( )
r

r rng bng tng i s ca cc in th do tng
in tch gy ra. Nh vy
( ) ( ) ( )
1 2
... r r r = + +

(135)
Trong tng ny, in th do in tch dng gy ra c du cng v in th do in
tch m gy ra c du tr.
GV: Kh chnh xc. By gi chng ta xt khi nim mt ng th. Qu tch ca
nhng im thuc mt in trng c in th bng nhau c gi l mt mt ng
th (hay mt th khng i). C mt ng sc v mt mt ng th i qua mi
im trong mt in trng. Hi chng nh hng vi nhau nh th no?
HS B: Em bit l ti mi im ng sc v mt ng th vung gc vi nhau.
GV: Em c th chng minh iu khng?
163
HS B: Khng, em khng th chng minh.

GV: Chng minh ny khng kh u. Gi s ng sc aa1 v mt ng th S (Hnh
90) i qua mt im a nht nh. Cng in trng ti im a c m t bi
vector a E
. Tip theo, chng ta s dch chuyn in tch q0 t im a n mt im b

nht nh nm trn mt ng th S cch im a mt khong ngn l. Cng thc hin
trong dch chuyn ny c biu din bi phng trnh
0
cos cos
e a
A F l E q l = = (136)
Trong l gc gia vector a E
v hng dch chuyn. Cng lng cng ny c

th c biu din theo hiu in th ca cc im a v b. Nh vy, ta c th vit
mt lin h na
( )
0 a b
A q = (137)
V c hai im a v b nm trong cng mt mt ng th, nn suy ra
a b
= . iu
ny c ngha l theo phng trnh (137), cng A s bng khng. Thay kt qu ny
vo phng trnh (136), ta c
0
cos 0
a
E q l = (138)
Trong s tha s v tri ca phng trnh (138), ch c cos c kh nng bng
khng. V th, ta kt lun rng = 90
o
. Ti ngh cc em thy r c rng kt qu
ny thu c t nhng chiu chuyn ng ab khc nhau, bit rng nhng chuyn
ng ny nm trong gii hn ca mt ng th S. S cong ca mt ng th khng
nh hng n lp lun ca chng ta bi v di l l rt nh.
Ngoi cc ng sc ra, ngi ta cn dng tit din ca mt ng th miu t
mt trng tnh in trn phng din hnh hc. Xt n thc t cc ng sc v
mt ng th ny vung gc vi nhau, ngi ta c th v mt h tit din ca mt
ng th t mt h ng sc bit, v ngc li.
(Ni vi HS A) Em hy th v tit din ca cc mt ng th cho trng hp Hnh
88a? trnh nhm ln chng vi ng sc, em hy v tit din ca cc mt ng
th bng ng t nt.
HS A: Em s v cc ng t nt sao cho chng lun lun giao vung gc vi cc
ng sc. y l hnh v ca em (Hnh 91).
GV: Hnh v ca em l ng.

165
24. Cc ng sc
hnh x nh th no
gn b mt ca mt vt
dn?

GV: Ta hy a mt vt dn no vo
trong mt trng tnh in. Cc em bit
r rng mt vt dn t trong mt in
trng c c trng bi mt i
lng gi l in dung. Nhng cc em
c bao gi t hi mnh rng ti sao
chng ta ni ti in dung ca mt vt
dn m khng bao gi ni ti in dung
ca mt in mi?
HS A: Em cha bao gi nu cu hi .
GV: Em nh ngha nh th no l in
dung ca mt vt dn c lp?
HS A: N l i lng in phi truyn cho vt dn lm tng in th ca n ln
mt n v.
GV: Lu em rng y em ang ni n in th l mt c trng ca mt vt.
Nhng cho n hin ti, in th c xem l mt c trng ca in trng v
nh vy n bin thin t im ny sang im khc. in th l mt hm ca ta
ca im tng ng thuc mt in trng. Vy chng ta c th ni n l mt c
trng ca mt vt hay khng? Nu c th th ti sao nh vy?
HS B: C th, nu vt l vt dn. Thc t th tt c cc im thuc mt vt dn
t trong mt trng tnh in u c cng in th. Mt vt dn l mt vt ng
th.
GV: Em lp lun da trn c s no?
HS B: Mt vt dn th c cc in tch t do. Do , nu tn ti hiu in th gia
hai im bt k thuc vt dn, th s c mt dng in chy gia nhng im ny.
iu ny r rng l khng th.
GV: Kh chnh xc. C th ni rng khi mt vt dn c mang vo mt trng tnh
in, th cc in tch t do trong vt dn c phn b li sao cho cng in
trng bn trong vt dn bng khng. Nh vy c ngha l mi im thuc vt dn
(c bn trong v trn mt ca n) c in th nh nhau. S bng nhau ca in th
ti mi im thuc mt vt dn cho php chng ta ni ti in th ca vt dn vi
vai tr l mt vt. Ti mun ni rng khng c in tch t do trong mt in mi
v do khng th xy ra s phn b li ca in tch. Nhn tin, cc in tch t
do c phn b li nh th no trong mt vt dn?
HS B: Chng tp trung trn b mt vt dn. cong ca nguyn t b mt ca vt
dn cng ln th in tch cng tp trung nhiu. Mt in tch cc i s l ti
im nhn.
GV: ng ri. By gi th r mt vt dn trong mt trng tnh in l mt vt
ng th. Suy ra b mt ca vt dn l mt mt ng th. Trn c s kt lun ny,
cc em hy cho bit cc ng sc ca mt trng tnh in hnh x nh th no
gn b mt ca mt vt dn?
HS B: V cc ng sc lun vung gc vi
mt ng th, nn chng phi i vung gc
vo b mt ca vt dn.
GV: ng tic l cc th sinh thng khng bit
nh vy. Cc em chng gp kh khn g khi v
hnh nh cc ng sc trong in trng ca
mt t phng vi mt qu cu kim loi nm
gia hai bn t. Nhng cc th sinh thng gp
kh khn ln vi cu hi ny.
HS B: Cc ng sc s tin ti vung gc vi hai bn t v b mt qu cu. Nh
vy, hnh nh cc ng sc s na n nh biu din Hnh 92.
GV: Em ni chnh xc. Ci ti khng hiu l v sao mt s th sinh c ngh rng cc
ng sc phi i vng qua qu cu.
By gi ta hy xt bi ton sau y. Mt in tch im +q t cch mt t mt
khong r. N s gy cm ng mt in tch c du ngc li trn mt t. V th,
mt lc ht in pht sinh gia in tch v mt t. Hy tm lc ny. Ti ngh c
hai em suy ngh v bi ton ny.
HS A: in tch cm ng trn mt t s bng ln vi in tch +q. T suy ra
lc cn tm bng q
2
/r
2
.
HS B: Em khng ng nh vy. Bn A cho rng in tch cm ng trn mt t
tp trung ti mt im (im A Hnh 93a). Tuy nhin, tht ra in tch cm ng
167
khng tp trung ti mt im m phn b trn khp mt t. V l do ny, chng ta
bit trc rng lc cn tm phi nh hn q
2
/r
2
.

GV: Ti hon ton ng vi em. Sau th lm th no chng ta tm c lc ht
gia in tch v mt t?
HS B: Theo em thy chng ta phi xc nh in trng gia in tch v mt t.
Mt t r rng l mt mt ng th. Do , gn mt t mt ng th ca in
trng phi c hnh gn nh l phng. ng thi, mt ng th trong vng ph cn
in tch th phi c dng cu. Nh vy cho php chng ta v mt hnh nh nh
tnh ca cc mt ng th (hay, chnh xc hn l tit din ca nhng mt ny). Khi
v xong, chng ta c th v cc ng sc theo quy tc quen thuc. Hnh v c
th hin Hnh 93b, trong cc ng sc c v lin nt, cn tit din ca
nhng mt ng th c v t nt.
GV: Hy tip tc hng suy lun ca em. Hnh nh cc ng sc ca em Hnh
93b c nhc em nh ti ci g khng?
HS B: Vng, tt nhin ri. Hnh nh ny chc chn tng t vi hnh nh cc ng
sc ca hai in tch im bng nhau v ln v tri du. Em s v hnh ny
pha bn phi (Hnh 93c). Gi th mi th kh r rng ri. Trong c hai trng hp
(xem Hnh 93b v c), din mo ca in trng gn in tch +q l ging nhau.
Theo phng trnh (130), iu ny c ngha l lc tc dng ln +q trong hai trng
hp l bng nhau. Nh vy, lc cn tm l q
2
/(4r
2
).
GV: Lp lun ca em chnh xc lm. Bi ton ny cho thy r rng rng khi nim
trng c ngha ht sc to ln.

169
25. Bi ton chuyn
ng trong in trng
u

GV: Gi s mt vt tch in chuyn
ng trong mt in trng u, tc l
trong mt in trng m mi im c
cng in trng bng nhau v
ln E v cng chiu. Mt v d l in
trng nm gia hai bn t ca mt t
phng. Cc em c thy s tng ng
no gia bi ton chuyn ng ca mt
vt tch in trong in trng u v
bt k bi ton no bit trc y
khng?
HS B: Theo em thy n c lin h gn gi
vi bi ton chuyn ng ca mt vt
trong trng hp dn. Trn nhng
khong cch tng i ngn, trng hp
dn ca Tri t c th xem l u.
GV: ng ri. Vy u l s khc bit gia chuyn ng trong in trng v trong
trng hp dn?
HS B: Lc tc dng ln vt l khc nhau. Trong in trng, lc tc dng ln vt l
Fe = Eq (n truyn mt gia tc ae = Eq/m cho vt). Lc trong trng hp dn l P = mg
(truyn gia tc g cho vt). y m l khi lng ca vt v q l in tch ca n.
GV: Ti c g th sinh no cng c th hiu s tht n gin l chuyn ng ca
mt vt trong mt trng u bt k v mt ng hc l nh nhau. Ci khc nhau
ch l gi tr ca lc tc dng ln vt trong nhng trng khc nhau. Chuyn ng
ca mt vt tch in trong mt in trng u c cng bn cht vi chuyn ng
ca mt hn bnh thng trong trng trng ca Tri t. Ta hy xt mt bi
ton trong chuyn ng ca mt vt xy ra ng thi trong hai trng: trng
trng v in trng. Mt vt khi lng m, in tch +q c nm ln xin mt gc
so vi phng ngang, vi vn tc ban u v0. Vt chuyn ng ng thi trong trng
trng v in trng u c cng E. ng sc ca hai trng u hng thng
ng xung di (Hnh 94a). Tm thi gian chuyn ng T1, tm xa L1 v cao cc i H1.
HS B: C hai lc tc dng ln vt: trng lc P = mg v lc in Fe = Eq. Trong trng
hp cho, hai lc song song nhau. V nh trong 5, em c th phn tch vector
vn tc ban u thnh cc thnh phn hng theo hai chiu...

GV (ct ngang): Dng li cht! Cc em c mun lm li phn chng minh bi ton
tng t 5 khng?
HS B: C ch, nhng nn ngn gn thi.
GV: Khng cn lm th. Cc em c th s dng trc tip kt qu cc phng trnh
(15), (16) v (17). Ch cn tng tng rng vt ang chuyn ng trong mt trng
hp dn mnh hn c c trng bi mt gia tc ton phn bng g + Eq/m.
Trong cc phng trnh (15), (16) v (17) ta thay
Eq
g
m
| |
+
|
\
cho g (139)
th em s thu c ngay cc kt qu nh sau:
0
1
2 sin v
T
Eq
g
m
=
+
(140)
2
0
1
sin 2 v
L
Eq
g
m
=
+
(141)
171
2 2
0
1
sin 1
2
v
H
Eq
g
m
=
+
(142)
HS A: y c mt ch em khng hiu. So vi bi ton tng ng 5, c thm
mt lc Fe tc dng trong bi ton cho. Lc ny hng thng ng xung di
v do khng nh hng n chuyn ng ngang ca vt. Vy ti sao, trong
trng hp cho, n li nh hng n tm bay xa L1?
GV: Tm bay xa ph thuc vo thi gian bay, v thi gian ny c xc nh bng
cch xt chuyn ng theo phng thng ng ca vt.
By gi chng ta s thay i mt cht cc iu kin ca bi ton: gi s cc ng sc
in trng hp mt gc vi phng thng ng (Hnh 94b). Ging nh bi trc, hy
tm thi gian chuyn ng T2, tm bay xa L2 v cao cc i H2.
HS A: Trc tin, em s phn tch lc Fe thnh hai thnh phn: thng ng (Fe cos)
v nm ngang (Fe sin). Bi ton ny khin em nh ti bi ton vt gi thi 5.
y thnh phn Fe sin ng vai tr lc ca gi.
GV: Kh hp l. Ch cn nh rng, tri vi bi ton vt gi m em ni, y chng
ta c mt lc thng ng khc, l: mg + Fe cos.
HS A: Em s s dng phng trnh (15), (16) v (18), trong em s thay nh sau
cos
cho
sin
cho
cos
Eq
g g
m
Eq F
mg Eq P
+
)
(143)
Sau , em thu c cc kt qu
0
2
2 sin
cos
v
T
Eq
g
m
=
+
(144)
2
0
2
sin 2 sin tan
1
cos
cos
v Eq
L
Eq
mg Eq
g
m

| |
= +
|
+
\
+
(145)
2 2
0
2
sin 1
cos
2
v
H
Eq
g
m
=
+
(146)
GV: Hon ton chnh xc. Tht ng tic l cc th sinh thng khng thy c s
tng t gia chuyn ng trong trng hp dn v chuyn ng trong in
trng u. V th, cc bi ton nh vy thng ht sc kh khn i vi cc em.
HS A: Chng em khng hc nhng bi ton nh th trc y. Bi ton duy nht
thuc loi ny m em tng gp l v chuyn ng ca mt electron gia hai bn t
song song, nhng chng ta b qua tc dng ca trng hp dn ln electron. Theo
em nh th nhng bi ton nh vy thng ht sc kh.
GV: Ton b nhng bi ton ny l trng hp c bit ca bi ton minh ha
Hnh 94a, v trong chuyn ng ca mt electron bn trong mt t in th tc dng
ca trng trng l c th b qua. Chng ta hy xt mt bi ton nh th.
Vi vn tc ban u v0, mt electron bay vo trong mt t phng hp mt gc 1 v ri khi
t vi gc 2 so vi bn t nh th hin trong Hnh 95. di ca bn t l L. Tm cng
E ca in trng trong lng t v ng nng ca electron khi n va ra khi t. Khi
lng m v in tch q ca electron l bit.

Ti k hiu v2 l vn tc ca electron khi n bay ra khi t. Theo phng song song
vi bn t, electron bay vi vn tc khng i. iu ny cho php chng ta xc nh
thi gian bay bn trong t
1 1
cos
L
T
v
=
173
Thnh phn vn tc ban u v sau cng ca electron theo phng vung gc vi
hai bn t lin h vi nhau bi mi lin h quen thuc cho chuyn ng bin i
u
2 2 1 1 1 1
1 1
sin sin sin
cos
Eq Eq L
v v T v
m m v

= =
T , xt rng thnh phn vn tc theo phng song song vi hai bn t vn bt
bin (
1 1 2 2
cos cos v v = ) ta thu c
1 1 2 1 1
1 1
cos tan sin
cos
Eq L
v v
m v

=
T phng trnh ny ta suy ra cng in trng trong lng t
( )
2 2
1 1
1 2
cos
tan tan
mv
E
qL

= (147)
ng nng ca electron khi n bay ra khi t in l
2 2 2
2 1 1
2
2
cos
2 2 cos
mv mv
= (148)
Gii nh vy cc em thy r rng cha?
HS A: Vng, gi th em bit cch gii nhng bi ton nh th ri.
GV: Cng ng quan tm l nhng bi ton v dao ng ca mt con lc vi qu lc
tch in t trong mt t phng. Chng ta s xt bi ton sau y. Mt qu lc khi
lng m tch in tch q c treo l lng bn di mt si dy mnh chiu di l bn trong
mt t phng vi hai bn t t nm ngang. Cng in trng E trong lng t v cc
ng sc in hng thng ng xung di (Hnh 96a). Tm chu k dao ng ca con
lc.HS B: V trong trng hp cho, cc ng sc ca trng tnh in v trng
trng l cng chiu, nn em c th s dng kt qu ca phng trnh (75) cho mt
con lc bnh thng sau khi thay tng cc gia tc (g + Eq/m) cho gia tc trng trng
g. Nh vy, chu k dao ng cn tm s l
2
l
T
Eq
g
m
=
+
(149)
GV: Kh chnh xc. Nh cc em thy,
bi ton cho rt n gin nu cc em
c kh nng s dng s tng t gia
chuyn ng trong in trng u v
trong trng trng.
HS A: Phng trnh (149) ging
phng trnh (77) cu trc ca n.
GV: iu ny kh ng. Ch c iu
trong phng trnh (77) s hng thm
cho gia tc g l do gia tc ca h quy
chiu (trong dao ng ca con lc
c nghin cu), cn trong phng
trnh (149) s hng xut hin cng
vi s c mt ca mt tng tc b
sung.
Phng trnh (149) s thay i nh th
no nu du ca in tch trn hai bn
t b o li?
HS A: Trong trng hp ny, chu k
dao ng s l
2
l
T
Eq
g
m
=
(150)
GV: Tt. iu g s xy ra vi con lc
nu chng ta tng t t cng in
trng bn trong t?
HS A: Chu k dao ng s tng, tin ti
v cng khi E = mg/q. Nu E tip tc
tng thm th chng ta s phi buc si
dy xung bn di thay cho bn trn
175
ca t.
GV: Trong trng hp ny phng trnh cho chu k dao ng s c dng ra sao?
HS A: Phng trnh ny s c dng
2
l
T
Eq
g
m
=
(151)
GV: Tt lm. By gi chng ta s lm bi ton phc tp thm mt cht. Chng ta s
xt dao ng ca mt con lc vi mt qu lc tch in bn trong mt t in c hai bn t
c nh hng khng phi nm ngang m l thng ng (Hnh 96b). Trong trng hp
ny, cc gia tc g v (Eq/m) vung gc vi nhau. Nh bi trc, hy tm chu k dao ng
ca con lc v, ngoi ra, tnh gc hp bi si dy vi phng thng ng khi con lc v
tr cn bng.
HS B: Theo hng lp lun phn ny v 12, em c th kt lun ngay rng: (1)
chu k dao ng c biu din theo gia tc hiu dng g, l tng vector ca gia
tc trng trng v gia tc ca in trng; v (2) hng cn bng ca si dy trng
vi vector gia tc hiu dng va ni (hng ny c th hin trong Hnh 96b bi
ng t nt). Nh vy
2
2
2
l
T
Eq
g
m
=
| |
+
|
\
(152)
v
tan
Eq
m
g
= (153)
GV: Hon ton chnh xc. Ti ngh by gi th cc em c th d dng kho st
trng hp tng qut trong hai bn t hp mt gc vi phng ngang (Hnh 96c).
Vn l bi ton c: tm chu k dao ng ca con lc v gc hp bi hng cn bng ca si
dy con lc v phng thng ng.
HS A: Nh trong trng hp trc, gia tc hiu dng bng tng vector ca gia tc
trng trng v gia tc do in trng. Chiu ca gia tc hiu dng ny l chiu cn
bng ca si dy con lc. C th tm gia tc hiu dng g bng nh l cosin lng
gic. Nh vy
2
2 2
' 2 cos
Eq Eq
g g g
m m

| |
= + +
|
\

Khi
2
2
2
2 cos
l
T
Eq Eq
g g
m m
=
| |
+ +
|
\
(154)
Gi tr ca tan c th tm c nh sau
sin
'
tan
'
cos
x
y
Eq
g
m
Eq
g
g
m
= =
+
(155)
GV: p s ca em ng ri. R rng, vi = 0, chng s dn ti cc kt qu cho
trng hp hai bn t nm ngang, v vi = 90
o
th dn ti cc kt qu cho trng
hp hai bn t thng ng. Cc em hy kim tra li xem c phi vy khng.
HS B: Nu = 0, th cos = 1 v sin = 0. Trong trng hp ny, phng trnh (154)
n gin thnh phng trnh (149) v tan = 0 (v tr cn bng ca si dy l thng
ng). Nu = 90
o
, th cos = 0 v sin = 1. Trong trng hp ny, phng trnh
(154) tr thnh phng trnh (152), v phng trnh (155) n gin thnh phng
trnh (153).
GV: Ti ngh chng ta lm sng t hon ton bi ton dao ng ca con lc vi
qu lc tch in bn trong mt t phng.
kt lun, ti mun cc em tm chu k dao ng ca mt con lc c qu lc tch in, bit
rng ti im treo si dy con lc c mt in tch khc cng ln v cng du (Hnh 97).
Khng c t in no c.

177
HS A: Theo nh lut Coulomb, qu lc s chu mt lc y t
pha im treo si dy bng q
2
/l
2
. Lc ny s truyn mt gia tc
q
2
/(l
2
m) cho qu lc. Gia tc ny phi c tnh n trong
phng trnh cho chu k dao ng. Do , ta thu c biu thc
nh sau
2
2
2
l
T
q
g
l m
=
+
(156)
GV (ni vi HS B): Em c ng vi kt qu ny khng?
HS B: Khng, em khng tn thnh. cho phng trnh (156) hp l, th gia tc
q
2
/(l
2
m) phi hng thng ng xung di trong sut thi gian dao ng. Tht ra
th gia tc ch hng nh th khi con lc i qua v tr cn bng. Nh vy, r rng
phng trnh (156) l khng ng cho trng hp bt k. Tuy nhin, em khng ngh
l mnh tm c p s chnh xc.
GV: Em hiu c ci sai trong phng trnh (156) l hay lm ri. Trong trng hp
cho, lc in ti mi thi im hng theo phng ca si dy v do lun
lun b trit tiu bi phn lc ca si dy. Do , lc in khng gp phn cho lc
hi phc v nh vy n khng th nh hng n chu k dao ng ca con lc.
HS B: Nh vy c phi trong trng hp cho th chu k dao ng ca con lc s
c tnh bng phng trnh (75) cho mt con lc vi qu lc khng tch in?
GV: ng ri. Trong trng hp chng ta ang xt, trng lc in khng phi l
u v khng th lin h tng t vi trng trng c.

Bi tp
45. Mt electron bay vo mt t phng theo chiu song song vi hai bn t v cch
bn tch in dng di 15 cm mt khong 4 cm. Hi sau bao lu th electron s ri
ln bn t ny nu cng in trng bng 500 V/m? Electron c th c vn tc
ti thiu bao nhiu n bay vo trong t m khng ri ln bn t? Khi lng ca
electron l 9.10
-28
g v in tch electrong l 4,8.10
-10
esu (n v tnh in).
46. Mt electron bay vo mt t phng theo phng song song vi hai bn ca n
vi vn tc ban u 3.10
6
m/s. Tm cng in trng trong lng t nu electron
bay ra hp mt gc 30
o
vi bn t. Bn t di 20 cm. Khi lng v in tch electron
l bit (xem bi 45).

47. Bn trong mt t phng c cng in trng E, mt qu lc khi lng m v
in tch +q c treo l lng bn di mt si dy chiu di l, chuyn ng quay
u theo mt vng trn (Hnh 98). Gc nghing ca si dy l . Tm lc cng dy
v ng nng ca qu lc.
48. Hai qu cu khi lng m1 v m2 vi in tch +q1 v +q2 c ni vi nhau bi
mt si dy vt qua mt ci rng rc. Tnh gia tc ca hai qu cu v lc cng dy
nu ton b h c t trong mt in trng u E c cc ng sc in hng
thng ng xung di. B qua mi tng tc gia hai qu cu tch in.
49. Mt qu cu khi lng m tch in +q c th quay trong mt mt phng thng
ng ti u ca mt si dy chiu di l trong mt in trng u c cc ng
sc in hng thng ng ln trn. Phi truyn cho qu cu mt vn tc ngang
bng bao nhiu ti v tr cao nht ca n cho lc cng ca si dy ti v tr thp
nht ca qu cu bng 10 ln trng lng ca qu cu?

179
26. p dng nh lut
Coulomb

GV: Chng ta hy tho lun chi tit hn
v nh lut Coulomb, cng nh nhng
bi ton c lin quan vi vic p dng
nh lut ny. Trc tin, hy pht biu
nh lut Coulomb.
HS A: Lc tng tc gia hai in tch t
l thun vi tch ca hai in tch v t l
nghch vi bnh phng khong cch
gia chng.
GV: Em pht biu nh lut ny cha
hon chnh; em b st mt s im.
HS B: C l nn nn b sung thm rng lc tng tc t l nghch vi hng s
in mi Ke ca mi trng. ng khng thy?
GV: Tt nhin b sung nh th th cng tt. Nhng cha phi l ci thiu st
chnh. Cc em li qun rng lc l mt i lng vector. Do , khi ni ln ca
lc, ng qun nhc ti chiu ca n na ( y, chng ta nn nh li phn tho
lun 4 v nh lut II Newton).
HS A: Gi th em hiu ri. C phi thy mun chng em b sung rng lc tng
tc gia hai in tch c phng l ng ni gia hai in tch?
GV: Nh th vn cha . Trn phng c ti hai chiu m.
HS A: Vy th chng em phi ni l cc in tch y nhau nu chng c cng du
v ht nhau nu chng tri du.
GV: Tt. By gi nu gom ht nhng b sung ny th cc em s c mt pht biu
hon chnh ca nh lut Coulomb. Cng cn nhn mnh rng nh lut ny ni v
tng tc gia cc in tch im.
HS B: Phng trnh ca nh lut Coulomb c th c vit sao cho n cha y
thng tin v nh lut c khng thy? Dng bnh thng
1 2
2
e
q q
F B
K r
= (157)
khng c cha thng tin v chiu ca lc.
GV: nh lut Coulomb c th c vit nh sau. Trc tin, chng ta phi xc
nh r mnh ang ni ti lc no. Gi s chng ta mun tnh lc do in tch q1 tc
dng ln in tch q2. Ta chn h trc ta c gc ta ti in tch q1. Sau ta
v vector r
t gc ta n im t in tch q2 (Hnh 99). Vector ny c gi l

vector bn knh ca in tch q2. Trong trng hp ny, dng hon chnh ca nh
lut Coulomb s l
1 2
3
e
q q
F B r
K r
=

(158)

Trong h s B ty thuc vo h n v ta chn.
HS A: Nhng trong phng trnh ny lc t l, khng phi vi bnh phng, m vi
lp phng khong cch gia cc in tch!
GV: Khng hn. Vector / r r
trn phng din s l bng n v (n v khng c

chiu!). N c gi l vector n v. N ch c tc dng xc nh chiu m thi.
HS A: thy ni l em ch vic vit ra phng trnh (158) nu c yu cu vit
nh lut Coulomb ng khng? Khng cn thm g na phi khng?
GV: Em s ch phi gii thch k hiu trong phng trnh.
HS A: Vy nu em vit phng trnh (157) thay v (158) th sao?
GV: Th em s phi dng li m t chiu ca lc Coulomb.
HS A: Lm th no phng trnh (158) cho thy cc in tch ht hay y nhau?
181
GV: Nu hai in tch cng du, th tch q1q2 l dng. Trong trng hp ny vector
F
song song vi vector r
. Vector F
l lc tc dng ln in tch q2; in tch q2 b

y bi in tch q1. Nu hai in tch tri du, th tch q1q2 l m v khi vector F

s i song vi vector r
, tc l in tch q2 s b ht bi in tch q1.

HS A: Thy hy gii thch chng ta nn bit g v h s B.
GV: H s ny ty thuc vo h n v ta chn. Nu cc em s dng h n v tnh
in tuyt i (cgse), th B = 1; nu cc em s dng h n v quc t (SI), th B =
1/(40), trong hng s 0 = 8,85.10
-12
C
2
/Nm
2
(coulomb bnh phng trn newton-
mt bnh phng).
Chng ta hy gii vi bi ton v nh lut Coulomb.
Bi ton 1. Bn in tch im q ging ht nhau t ti bn nh ca mt hnh vung. Hi
phi t in tch Q c du ngc li v bng bao nhiu ti tm ca hnh vung ton h
trong trng thi cn bng?
HS A: Trong h gm nm in tch, bn in tch bit v mt in tch cha bit.
V h cn bng, nn tng lc tc dng ln tng in tch trong h bng khng. Ni
cch khc, chng ta phi xt s cn bng ca tng in tch.
GV: Xt nh th l tha. Cc em c th d dng thy
rng in tch Q trng thi cn bng, bt k ln
ca n, do v tr hnh hc ca n. Do , iu kin cn
bng cho in tch ny chng gp ch g cho bi gii.
Do s i xng ca hnh vung, bn in tch q cn
li l hon ton tng ng. Nh vy, ch cn xt
iu kin cn bng cho mt trong bn in tch ny l
, d l in tch no cng vy. Chng ta c th
chn, v d, in tch ti im A (Hnh 100). C
nhng lc no tc dng ln in tch ny?
HS A: Lc F1 do in tch ti im B, lc F2 do in tch ti im D v, cui cng, lc
do in tch cn tm nm ti tm ca hnh vung.
GV: Ti thy khng n cht no, ti sao em khng xt lc tc dng bi in tch t
ti C?
HS A: N b che khut bi in tch ti tm ca hnh vung.
GV: y l mt ci sai ng ngn. Hy nh: trong mt h in tch, mi in tch
chu lc tc dng bi mi in tch khc trong h, khng c ngoi l no ht. Do ,
em s phi cng thm lc F3 tc dng ln in tch ti A do in tch ti C gy ra. S
lc cui cng c th hin Hnh 100.
HS A: Gi th mi th r. Em chn phng CA v chiu ton b cc lc tc dng
ln in tch ti A ln phng ny. Tng i s ca tt c cc hnh chiu lc phi
bng khng, tc l
F4 = 2F1cos45
o
+ F3
Gi cnh ca hnh vung l a, ta c th vit li phng trnh ny dng
2 2
2 2 2
2
2
2
Qq q q
a a a
= +
T suy ra
( )
2 2 1
4
q
Q = + (159)
GV: Kh chnh xc. S cn bng ca h in tch ny c bn khng?
HS B: Khng bn. y l cn bng khng bn. Ch cn mt trong cc in tch hi
lch mt cht, ton b cc in tch s bt u chuyn ng v h s b ph v.
GV: Em ni ng. Tht s kh ngh ra mt cch sp xp cn bng bn ca cc in
tch ng yn.
Bi ton 2. Hai qu lc hnh cu c cng khi lng v bn knh, c in tch bng nhau v
c treo bn di hai si dy cng chiu di v treo vo cng mt im, c nhng trong
mt in mi lng c hng s in mi Ke v khi lng ring 0. Hi khi lng ring ca
cht liu lm con lc phi bng bao nhiu cho gc lch gia hai si dy trong khng kh v
trong in mi l nh nhau?
HS B: Gc lch gia hai si dy l do lc y Coulomb gia hai qu lc. Gi Fe1 l
lc y Coulomb trong khng kh v Fe2 l lc y Coulomb trong in mi.
183

GV: Hai lc ny khc nhau ra sao?
HS B: V, theo iu kin ca bi ton, gc lch gia hai si dy l nh nhau trong c
hai trng hp, nn khong cch gia hai qu lc cng l nh nhau. Do ,
chnh lch lc Fe1 v Fe2 ch l do hng s in mi. Nh vy
Fe1 = KeFe2 (160)
Ta hy xt trng hp hai qu lc nm trong khng kh. T s cn bng ca hai qu
lc, ta kt lun rng tng vector ca cc lc Fe1 v trng lc s hng theo phng
ca si dy bi v nu khng n khng th trc i vi phn lc ca si dy (Hnh
101a). Ta suy ra
1
tan
e
F
P
=
trong l gc hp bi si dy v phng thng ng. Khi hai qu lc nhng
chm trong in mi, lc Fe1 c thay bng lc Fe2, v trng lc P c thay bng
hiu (P Fb), trong Fb l lc ni. Tuy nhin, t s ca hai lc mi ny, ging nh
phn trc, phi bng tan (Hnh 101b). Nh vy
2
tan
e
b
F
P F
=

S dng hai phng trnh va c, ta thu c
1 2 e e
b
F F
P P F
=

Sau khi thay phng trnh (160) v xt n P = Vg v Fb = Vg0, ta c
0
1
e
K

=

v khi lng ring cn tm ca cht liu lm con lc l
0
1
e
e
K
K
(161)
GV: p s ca em ng ri.
Bi ton 3. Hai qu lc hnh cu cng khi lng m tch in ging ht nhau c treo di
hai si dy cng chiu di l v treo vo cng mt im. Ti im treo c mt qu cu th ba
mang cng in tch. (Hnh 102). Tnh in tch q ca mi qu lc v qu cu nu gc hp
bi hai si dy khi qu lc cn bng l .
HS B: Ta s xt qu lc A. C bn lc tc dng ln n
(Hnh 102). V qu lc trng thi cn bng, nn em s
phn tch nhng lc ny ra cc thnh phn hng theo
hai phng...
GV (ct ngang): Trong trng hp cho, c mt cch
gii n gin hn. Lc do in tch ti im treo tc
dng khng c nh hng no i vi v tr cn bng
ca si dy: lc Fe2 tc dng theo phng ca si dy v
b trit tiu mi v tr bi phn lc ca si dy. Do ,
bi ton cho c th c gii nh l khng c in
no ti im treo ca si dy. Cc th sinh thng khng bit iu ny.
HS B: Nh vy ta s b qua lc Fe2. V tng vector ca cc lc Fe1 v P phi hng
theo phng ca si dy nn ta c
185
1
tan
2
e
F
P

= (162)
GV: Lu rng kt qu ny khng ph thuc vo chuyn c mt hay khng c mt
ca mt in tch ti im treo dy.
HS B: V
2
1
2 2
4 sin
2
e
q
F
l

=
nn ta thu c t phng trnh (162)
2
2 2
tan
2
4 sin
2
q
l mg
=
Gii cho in tch cn tm, ta c
2 sin tan
2 2
q l mg

= (163)
GV: p s ca em ng ri.
HS A: Khi no th s c mt ca mt in tch ti im treo dy l c ngha?
GV: Chng hn, khi cn tm lc cng dy.

Bi tp
50. Cc in tch +q ging ht nhau nm ti cc nh ca mt lc gic u. Phi t
ti tm ca lc gic mt in tch bng bao nhiu ton b h in tch cn bng?
51. Mt qu lc hnh cu c khi lng m v in tch q treo bn di mt si dy
chiu di l quay xung quanh mt in tch c nh ging ht vi in tch ca qu
lc (Hnh 103). Gc gia si dy v phng thng ng l . Tnh vn tc gc ca
chuyn ng u ca qu lc v lc cng ca si dy.

52. Mt qu lc hnh cu c khi lng m v in tch q c th quay trong mt mt
phng thng ng ti u ca mt si dy chiu di l. Ti tm quay c mt qu cu
th hai c in tch cng du v ln vi in tch ca qu lc. Phi truyn cho
qu lc mt vn tc nm ngang ti thiu bng bao nhiu ti v tr thp nht ca n
cho php n quay trn vng?
187

Dng in tr thnh mt phn khng th thiu trong cuc sng hng ngy ca
chng ta, v v th chng cn thit phi trnh by tm quan trng ca nh lut Ohm
v nh lut Joule-Lenz. Nhng cc em bit hai nh lut ny tng tn n mc
no?

27. nh lut Ohm

GV: Cc em c bit nh lut Ohm
khng?
HS A: Tt nhin l bit ri. Em ngh ai
m chng bit nh lut Ohm. c l l
cu hi d nht trong ton chng trnh
vt l.
GV: Ri chng ta s thy. Mt on mch in c v trn Hnh 104a. y E l
sut in ng v c chiu hng sang phi; R1 v R2 l in tr; r l in tr trong
ca ngun sut in ng; v A v B l in th ti hai u on mch cho.
Dng in chy t tri sang phi. Hy tnh gi tr I ca dng in ny.
HS A: Nhng thy c mt mch in h!
GV: Ti bo em xt mt on ca mt mch in ln no m. Em khng bit g
v phn cn li ca mch in. Em cng chng cn bit lm g, v in th ti hai
u ca on mch ny l bit ri.

HS A: Trc y, chng em ch gii bi ton mch in kn. Vi nhng trng hp
, nh lut Ohm c th vit di dng
E
I
R r
=
+
(164)
GV: Em nhm ri. Em cn xt cc nguyn t ca mch in. Theo nh lut Ohm,
dng in trong mt nguyn t mch in bng t s ca hiu in th v in tr.
189
HS A: Nhng y c phi l mt nguyn t mch in khng?
GV: Chc chn ri. Mt nguyn t nh vy c minh ha trn Hnh 104b. Vi
nguyn t ny, em c th vit nh lut Ohm dng
A B
I
R

= (165)
Thay cho hiu in th (A - B) gia hai u
nguyn t mch in, trc y cc em s
dng thut ng n gin hn l hiu in
th, k hiu n bng ch ci V.
HS A: Du sao, chng em cha tng gii vi
nguyn t mch in c dng nh trn Hnh
104a.
GV: Nh vy, ta thy rng cc em bit nh
lut Ohm cho nhng trng hp c bit ca
mt mch in kn v cho loi nguyn t
mch n gin nht khng cha sut in
ng. Tuy nhin, cc em khng bit nh lut
Ohm cho trng hp tng qut. Chng ta
hy cng nhau kho st k vn ny.

Hnh 105a th hin s bin thin in th trn
mt on cho ca mt mch in. Dng
in chy t tri sang phi v do in th
gim t A n C. gim th trn in tr R1
bng IR1. Ngoi ra, chng ta gi s hai bn
cc ca mt cc pin t ti C v D. Ti hai
im ny xy ra s tng in th t ngt;
tng tng th bng sut in ng l E.
Gia C v D, in th gim theo in tr trong ca pin; gim th bng Ir. Cui
cng, gim th trn in tr R2 bng IR2. Tng gim th trn ton b in tr
ca on mch tr cho tng th vt ln l bng V. chnh l hiu in th gia
hai u ca on mch ang xt. Nh vy
( )
1 2 A B
I R R r E + + =
T y, ta thu c biu thc cho dng in, tc l nh lut Ohm cho on mch
cho
( )
1 2
A B
E
I
R R r
+
=
+ +
(166)
Lu rng t phng trnh va c ny, ta c th d dng thu c nhng trng
hp c bit m cc em quen thuc. Vi on mch n gin nht khng cha
sut in ng ta thay E = 0 v r = 0 vo phng trnh (166). T
1 2
A B
I
R R

=
+

tng ng vi phng trnh (165). thu v mt mch in kn, ta phi ni hai u
A v B ca on mch ca chng ta. iu ny c ngha l A = B. Khi
1 2
E
I
R R r
=
+ +

Phng trnh ny tng ng vi phng trnh (164).
HS A: Gi em mi thy tht ra em chng bit g v nh lut Ohm.
GV: Ni chnh xc hn th em bit n ch vi nhng trng hp c bit thi. Gi s
ni mt volt k vi hai cc ca cc pin trong on mch in Hnh 104a. ng
thi gi s rng volt k c in tr ln chng ta c th b qua nh hng do
s c mt ca n trong mch in. Hi volt k s ch gi tr bao nhiu?
HS A: Em bit mt volt k ni gia hai cc ca cc pin s cho bit gim th trn
ton mch ngoi. Tuy nhin, trong trng hp cho, chng ta khng bit g v
mch in ngoi.
GV: Bit v mch in ngoi l khng cn thit i vi mc ch ca chng ta. Nu
volt k c ni vi im C v im D, th n s ch hiu in th gia hai im ny.
iu ny em c hiu khng?
191
HS A: Vng, tt nhin em hiu.
GV: By gi hy nhn vo Hnh 105a. R rng rng hiu in th gia hai im C v
D bng (E Ir). Gi s ch ca volt k l V, ta thu c cng thc
V = E Ir (167)
Ti khuyn cc em nn s dng cng thc ny v n khng i hi phi bit v
mch in ngoi. Cng thc ny c bit c gi tr trong nhng trng hp khi cc
em gp mt mch in t nhiu phc tp. Lu rng phng trnh (167) c c s
thuc v mt quy tc bit: nu mch in b h v khng c dng in chy (I =
0), th V = E. y, s ch ca volt k trng vi gi tr ca sut in ng.
Cc em c hiu ht cha no?
HS A: Vng, gi th em thy r ri.
GV: kim tra, ti s nu vi cc em mt cu hi m cc th sinh thng thy kh
tr li. Mt mch in kn gm n cc pin mc ni tip. Mi pin c sut in ng E v in
tr trong r. in tr ca dy ni gi s l bng khng. Mt volt k mc vo hai cc ca mt
trong cc pin s ch gi tr bao nhiu? Nh thng l, gi s khng c dng in chy qua
volt k.
HS A: Em s lp lun ging nh phn l gii trc. S ch ca volt k s l V = E Ir.
T nh lut Ohm cho on mch cho, ta c th tnh c dng in I = (nE)/(nr)
= E/r. Thay kt qu ny vo phng trnh u ta thu c V = E (E/r)r = 0. Nh vy,
trong trng hp ny, volt k s ch s 0.
GV: Hon ton chnh xc. Ch cn nh rng trng hp ny l tng ha. Mt
mt, chng ta b qua in tr ca dy ni, mt khc chng ta gi s in tr ca
volt k l v cng ln, v th khng nn kim tra kt qu ny bng th nghim.
By gi chng ta hy xt mt trng hp khi dng in trong mt on mch chy
theo mt chiu v sut in ng th c chiu ngc li. Trng hp ny c minh
ha trn Hnh 104c. Hy v s biu din s bin thin in th trn on mch
ny.
HS A: Liu dng in c th chy ngc hng vi sut in ng khng?
GV: Em qun mt rng chng ta ch c mt on mch in thi. Mch in c th
cha sut in ng khc nm bn ngoi on mch ang xt, di tc dng ca n
dng in trong on mch ny c th chy ngc chiu vi sut in ng cho.
HS A: Em bit ri. V dng in chy t tri sang phi, nn c mt gim th bng
IR1 t A n C. V sut in ng by gi c chiu ngc li, nn bc nhy th ti
im C v D by gi s lm gim in th thay v lm tng n. T im C n im
D, in th s gim i mt lng bng Ir, v t im D n im B, in th gim
lng IR2. T ta thu c s Hnh 105b.
GV: V nh lut Ohm trong trng hp ny s c dng nh th no?
HS A: N s c dng
( )
1 2
A B
E
I
R R r

=
+ +
(168)
GV: Chnh xc. Vy volt k by gi s ch s bao nhiu?
HS A: C th thy t Hnh 105b l trong trng hp ny
V = E + Ir (169)
GV: ng ri. By gi hy xt bi ton sau y. Trong mt mch in nh hnh v 106,
r = 1 , R = 10 v in tr ca volt k RV = 200 . Tnh sai s tng i ca s ch volt k
thu c, gi s volt k c in tr ln v hn v khng gy ra nh hng no i vi mch
in.
Ta s gi s ch ca volt k tht s l V v s ch ca volt k c
in tr v hn l V
. Khi , sai s tng i s l

1
V V V
f
V V
= = (170)
Ngoi ra, chng ta xt
E
V R
R r
=
+
(171)
v
193
V
V
V
V
RR E
V
RR
R R
r
R R
=
+
+
+
(172)
Sau khi thay phng trnh (171) v (172) vo (170), ta c
( )
( )
( )
( )
( )
1 1
1
1
1
V V
V V V
V
R R r R R r
f
R R r RR r R R rR
rR
r R R
+ +
= =
+ + + +
=
+
+

V RV >> R v R > r, nn phn thc mu trong phng trnh trn nh hn n v
nhiu. Do , ta c th s dng mt cng thc gn ng lun lun c ch nu ghi
nh trong u
( ) 1 1
+ + (173)
Cng thc ny ng vi << 1 i vi mi gi tr ca (d nguyn hay phn s,
dng hay m). S dng cng thc gn ng (173) vi = - 1 v = rR(r + R)
-1
RV
-1
,
ta c
( )
V
rR
f
r R R
+
(174)
Thay cc gi tr s cho vo phng trnh (174), ta tnh c sai s l
1/ 220 0, 0045 f = .
HS A: Nh vy c ngha l in tr ca volt k cng ln so vi in tr ngoi, th sai
s tng i cng nh, v chng ta cng c l do b qua s nh hng ca volt k
khi mc n vo mch in?
GV: , ng vy. Ch cn nh R << RV l iu kin ch khng phi iu kin cn
cho sai s tng i nh. R rng t phng trnh (174) l sai s f s nh khi iu
kin r << RV c tha mn, tc l in tr ca volt k cao hn nhiu so vi in tr
trong ca ngun in. in tr ngoi trong trng hp ny c th l v cng ln.
Hy gii bi ton sau: Trong mch in nh
Hnh 107a, E = 6 V, r = 2/3 v R = 2 . Tm s
ch ca volt k.
HS A: Chng ta c th gi s in tr ca
volt k l ht sc ln khng thy?
GV: c ch, thm na in tr ny khng
c nhc ti trong bi ton ny.
HS A: Nhng khi dng in c chy qua
cc in tr gia mch in khng? C
phi n s chy theo on A1A2 v B1B2?
GV: Em nhm ri. Trc khi xt dng in,
ti khuyn em nn n gin s mch in.
V cc on A1A2 v B1B2 khng c in tr,
nn suy ra A1 = A2 v B1 = B2. Sau , ta c
th s dng quy tc: nu trong mt mch
in, hai im bt k c cng mt in th, th chng ta c th nhp chng li m
khng lm thay i dng in chy qua cc in tr. Ta hy p dng quy tc ny
cho trng hp ca chng ta bng cch nhp im A1 cho trng vi im A2, v
im B1 vi B2. Khi ta thu c s nh Hnh 107b. S ny kh d x l.
Do , ti cho em p s cui cng lun: s ch volt k s l 4 V. Cc bc tnh ton
ti dnh lm bi tp nh cho cc em.

Bi tp
53. Mt ampere k, c mc vo mt nhnh ca mch in nh trn Hnh 108, c
s ch 0,5 A. Tnh dng in chy qua in tr R4, bit cc in tr: R1 = 2 , R2 = 4 ,
R3 = 1 , R4 = 2 v R5 = 1 .
195

54. Trong mch in nh Hnh 109, E = 4 V, r = 1 v R = 2 . Tm s ch ca
ampere k.
55. in tr ca mt in k bng 0,2 . Mc song song vi in k l mt shunt c
in tr 0,05 . Hi phi mc ni tip kt hp ny vi in tr bng bao nhiu
in tr ton phn bng in tr ca in k?
56. Mt volt k c in tr 100 mc vo hai cc ca mt cc pin c sut in ng
10 V v in tr trong 1 . Xc nh s ch ca volt k v sai s tng i ca s ch
ca n gi s in tr ca n l v cng ln.
57. Mt ampere k c in tr 1 c mc vo mt mch in c in tr ngoi 49
v vi ngun in c sut in ng 10 V v in tr trong 1 . Xc nh s ch
ca ampere k v tnh sai s tng i ca s ch ca n gi s n khng c in tr.

28. T in trong mch
in mt chiu

GV: Chng ta hy xt bi ton sau. Trong
mch in nh Hnh 110, C l in dung
ca t in. Tm in tch Q trn bn t, bit
sut in ng ca ngun in bng E v
in tr trong ca n l r.
HS A: Nhng liu chng ta c th s
dng t trong mch in mt chiu
khng thy? Du sao, chng c dng
in no chy qua n.
GV: N khng chy qua th c sao nh? Dng in chy theo nhnh song song kia.
HS A: Em ngh em hiu ri. V dng in khng chy qua t trong mch in
Hnh 110, nn n cng s khng chy qua in tr R1. Trong phn pha ngoi ca
mch in, dng in s ch chy qua in tr R2. Chng ta c th tnh dng in t
lin h I = E/(R2 + r) v ri tnh hiu in th gia im A v im B s bng gim
th trn in tr R2, tc l
2
2
2
A B
ER
IR
R r
= =
+
(175)
Em khng bit lm g tip theo na. tnh in tch trn bn t, trc tin em phi
tnh hiu in th gia im A v im F.

GV: Em ni ng khi kt lun khng c dng in chy qua in tr R1. Tuy nhin,
trong trng hp nh vy, mi im thuc in tr s c cng in th (hy nh
li ci ni 24). iu c ngha l F = B. T y, s dng phng trnh (175),
ta tnh c in tch cn tm
197
2
2
CER
Q
R r
=
+
(176)
By gi hy xt bi ton sau y. Trong mch in nh Hnh 111, E = 4 V, r = 1 ,
R1 = 3 , R2 = 2 , C1 = 2 F (microfarad), C2 = 8 F, C3 = 4 F v C4 = 6 F. Tnh in tch
trn tng t in.
y, hy nh li cc quy tc cng in dung ca nhng t ghp ni tip v ghp
song song.
HS A: Em nh nhng quy tc . Khi cc t ghp song song, in dung tng hp
ca chng bng tng tng in dung thnh phn, tc l
C = C1 + C2 + C3 + ... (177)
v khi chng ghp ni tip th in dung tng hp c tnh bng cch ly nghch
o ca tng nghch o ca tng in dung thnh phn. Tc l
1 2 3
1 1 1 1
...
C C C C
= + + + (178)
GV: ng ri. By gi, s dng quy tc (177), ta tnh in dung gia im A v
im B:
CAB = 2 F + 8 F = 10 F
v gia im F v im D:
CFD = 4 F + 6 F = 10 F
Hiu in th gia im A v im D bng gim th trn in tr R1. Nh vy
1
1
1
3 V
D A
ER
IR
R r
= = =
+

R rng, in tr R2 khng c vai tr g trong mch in, v c th b qua.
V CAB = CFD, nn
3 V
1, 5 V
2
B A D F
= = =
Cui cng, ta c th tnh c cc in tch cn tm:
Q1 = C1 (B - A) = 3 C (micro-coulomb)
Q2 = C2 (B - A) = 12 C
Q3 = C3 (D - F) = 6 C
Q4 = C4 (D - F) = 9 C

Bi tp
58. Trong mch in (Hnh 112), E = 5 V, r = 1 ,
R2 = 4 , R1 = 3 v C = 3 F. Tnh in tch trn
mi t in.
59. Ton b cc i lng biu din trn s
mch in Hnh 113 l bit, tnh in tch trn
mi t in.
60. Mt t phng c bn t chiu di l c mc
vo mt mch in nh Hnh 114. Cho bit
sut in ng E ca ngun in, in tr trong r ca n v khong cch d gia hai
bn t. Mt electron vi vn tc v0 bay vo t theo phng song song vi hai bn.
Phi mc song song vi t mt in tr R bng bao nhiu electron bay ra khi t
hp mt gc vi bn t? Gi s khi lng m v in tch q ca electron l bit.

61. Hai t phng ging ht nhau v t vung gc nhau, bn t c chiu di l v hai
bn t cch nhau khong cch d, c mc vo trong mch in nh Hnh 115.
Sut in ng E v in tr trong r ca ngun in l bit. Tm in tr R cho
mt electron bay vi vn tc v0 vo mt trong hai t, theo phng song song vi bn
199
t, bay vo t th hai v ri bay ra theo phng song song vi bn t. Khi lng m
v in tch q ca electron l bit.
62. Mt t phng c hai bn t chiu di l v khong cch gia chng l d, c mc
vo mch in nh Hnh 116 (sut in ng E, v in tr R v r l bit). Mt
electron bay vo t vi vn tc v0 song song vi bn t. Tnh gc hp bi electron v
bn t khi n bay ra khi t, m v q l bit.

29. Tnh in tr ca
on mch phn nhnh

GV: Tnh in tr ca on mch in nh
Hnh 117a. Cc em c th b qua in tr
ca dy dn (dy ni).
HS A: Nu in tr ca dy dn c th
b qua c th my on dy ni c th
b i hon ton. in tr cn tm bng
3R.
GV: Em tr li m khng suy ngh.
B qua in tr ca dy dn v b i dy
ni l nhng ci hon ton khc nhau
(mc d mt s th sinh cho l ging
nhau). b mt on dy ra khi mch
in c ngha l thay n bng mt in
tr v cng ln. y, tri li, in tr
ca dy ni l bng khng.
HS A: Vng, tt nhin. Em khng suy
ngh chu o. Nhng by gi em s l
gii nh sau. Ti im A dng in chia
thnh hai dng c chiu I c v bng
mi tn trn Hnh 117b. y in tr
gia c th b qua hon ton v in tr
ton phn l R/2.
GV: Li sai na ri! Ti khuyn em nn s dng quy tc sau y: tm nhng im
trong mch in c cng in th v sau thay i s sao cho nhng im ny
trng vi nhau. Dng in chy trong cc nhnh khc nhau ca mch in s vn
khng i, nhng s c th v n gin i nhiu. Ti ni v vn 27. V
trong bi ton cho, in tr ca cc dy ni bng khng, nn im A v A1 c
cng in th. Tng t, im B v B1 c cng in th. Theo quy tc ti va ni,
chng ta s thay i s sao cho cc im c in th bng nhau cui cng s
trng vi nhau. Vi mc ch ny, chng ta s thu ngn dn chiu di ca cc dy
ni. Cc giai on lin tip ca qu trnh ny c minh ha trn Hnh 117c. T
ta tm c cch mc cho tng ng mt sp xp gm ba in tr mc song song.
Do , in tr ton phn ca on mch l R/3.
201

HS A: Vng, ng ri. Ci kh r rng t Hnh 117c l cc in tr mc song song
vi nhau.
GV: Chng ta hy xt v d sau y. Ta c mt hnh lp phng to bi cc dy ni, mi
cnh c in tr R (Hnh 118a). Hnh lp phng c mc vo mt mch in nh hnh
v. Tnh in tr tng ng ca hnh lp phng.
Chng ta c th bt u bng cch p dng quy tc ti va ni. Hy ch ra nhng
im c cng in th.
HS A: Em ngh ba im A, A1 v A2 s c cng in th (xem Hnh 118a) v ba cnh
ca hnh lp phng (DA, DA1 v DA2) l hon ton tng ng nhau.
GV: ng ri, v tng t cho cc cnh BC, BC1 v BC2. Do vy, cc im C, C1 v C2
s c cng in th. Tip theo, chng ta hy ct ri hnh lp phng dy ca chng
ta ti nhng im va nu v, sau khi un cong cc cnh dy, ni chng li sao cho
nhng im c in th bng nhau th trng vi nhau. S by gi s trng nh
th no?
HS A: Chng ta s thu c s nh Hnh 118b.
GV: Chnh xc. S thu c Hnh 118b l tng ng vi s ban u (vi
hnh lp phng) nhng n gin hn nhiu. By gi th em chng gp kh khn
g khi tnh in tr tng ng cn tm.
HS A: N bng (1/3)R + (1/6)R + (1/3)R = (5/6)R.
HS B: Lm th no thy tnh c in tr tng ng ca mt hnh dy c dng mt hnh
vung, vi cc ng cho, ni thnh mt mch in nh Hnh 119a?
GV: Mt ln na chng ta phi tm nhng im c cng in th. Trong trng hp
cho, ta d dng thy rng s c mt trc i xng m ti v trn s 119a
bng ng t nt. R rng mi im nm trn trc i xng ny s c cng in
th bng mt na tng in th ca im A v im D. Nh vy, in th ca cc
im O, O1 v O2 l bng nhau. Theo quy tc trn, ta c th nhp ba im ny trng
vi nhau. T , s ghp in tr c chia thnh hai on ging ht nhau mc
ni tip. Mt trong hai on ny c v Hnh 119b. Chng kh khn g tnh c
in tr ca on ny. Nu mi dy dn, hay dy ni, trong hnh vung c cng
in tr R, th in tr tng ng ca on mch l (4/15)R. Nh vy, in tr
tng ng cn tm ca hnh vung bng (8/15)R.
HS A: thy mun ni l quy tc chnh l
tm nhng im trn s c cng in th
v lm n gin s bng cch nhp
nhng im ny li phi khng?
GV: ng vy. kt lun, ti mun nu
mt th d vi mt on mch v hn. Chng
ta c cho mt mch in gm mt s v hn
nhng on lp li vi in tr R1 v R2 (Hnh
120a). Tm in tr tng ng gia im A v
im B.
HS A: C l chng ta nn s dng phng
php quy np ton hc thy ? Trc tin ta
s xt mt on, ri hai on, n ba on,
v c th. Cui cng, chng ta s c gng m
203
rng kt qu cho n on vi trng hp n .
GV: Khng, y chng ta khng cn phng php quy np ton hc. Ta s bt
u vi thc t l v cng s khng thay i nu chng ta loi b mt b phn ra
khi n. Ta s ct b on u tin ra khi s (cng vi ng t nt Hnh
120a). R rng s vn cn li mt s v hn on v v th in tr gia im C v
im D s bng in tr tng ng R cn tm. Nh vy, s ban u c th
thay i thnh s Hnh 120b. on mch in Hnh 120b c in tr tng
ng l R1 + RR2(R + R2). V on ny tng ng vi on ban u ca mch
in, nn in tr ca n s bng in tr cn tm R. Nh vy, ta c
2
1
2
RR
R R
R R
= +
+

tc l mt phng trnh bc hai theo R:
R
2
RR1 R1R2 = 0
Gii phng trnh ny ta c
1 2
1
1 1 4
2
R R
R
R
| |
= + +
|
|
\
(179)
HS A: Vng, chc chn l phng php gii ton hay.

Bi tp
63. Trong mch in Hnh 121, E = 4V, r = 1 v R = 45 . Xc nh s ch ca volt
k v ampere k.

64. Tm in tr tng ng ca hnh vung v
Hnh 119a, gi s n c ni thnh mch in ti
im A v im C.
65. Mt hnh lc gic u vi cc ng cho c
lm bng dy ni. in tr ca mi on dy ni l
bng R. Hnh lc gic c mc thnh mch in
nh Hnh 122a. Tnh in tr tng ng ca
hnh lc gic.
66. Tnh in tr tng ng ca hnh lc gic
Bi 65 gi s n c mc thnh mch in nh
Hnh 122b.
67. Tnh in tr tng ng ca hnh lc gic
Bi 65 gi s n c mc thnh mch in nh
Hnh 122c.

205
30. V sao bng n b
hng?

HS A: V sao bng n b chy hng? Do
hiu in th qu mc hay do dng in
qu mc?
GV: Em s tr li cu hi ny nh th
no?
HS A: Em ngh l do dng in cao.
GV: Ti khng thch cu tr li ca em cht no. Trc tin, ti mun lu em rng
cu hi nh cu em va nu l thuc nhm cu hi gi m. Bng n chy hng l
do s sn sinh mt lng nhit ht sc ln trong mt n v thi gian, tc l do s
tng t ngt tc dng nhit ca dng in. Nh vy, hin tng xy ra l do s
bin i ca bt k yu t no: hiu in th t vo bng n, dng in chy qua
bng n v in tr ca bng n. y, cc em hy nhc li ton b nhng cng
thc m em bit tnh cng sut tiu th khi c mt dng in chy qua mt in
tr R nht nh.
HS B: Em bit my cng thc sau y
( )
1 2
P I = (180)
2
P I R = (181)
( )
2
1 2
P
R

= (182)
trong P l cng sut tiu th in tr R, (1 - 2) l hiu in th trn in tr R
v I l cng dng in chy qua in tr R.
HS A: Chng ta thng ch s dng cng thc (181), n biu din cng sut theo
bnh phng ca cng dng in v in tr.
GV: Ci kh r rng l ba cng thc trn tng ng nhau v ngi ta c th bin
i cng thc ny thnh cng thc kia bng cch s dng nh lut Ohm. Chnh s
tng ng ca cc cng thc cho thy khi gii bi tp chng ta khng nn xt
ring cng dng in hay hiu in th. Chng ta nn xt c ba i lng
cng dng in, hiu in th v in tr - chung vi nhau. (Quay sang HS A)
Nhn tin, ti sao em li thch cng thc (181) hn?
HS A: Nh mt quy tc ri, hiu in th t vo bng n l khng i. Do , s
ph thuc ca cng sut vo hiu in th l khng cn quan tm na. Cng thc
(181) c ch nht trong ba cng thc trn.
GV: Em sai khi gn mt v th u tin cho cng thc (181). Hy xt bi ton sau
y. Dy un ca mt bp in c cu to gm ba on c in tr bng nhau. Nu ba
on mc song song th nc trong m tr bt u si trong 6 pht. Hi sau bao lu th
lng nc trong m tr bng nh th s bt u si nu ba on dy c mc nh Hnh
123?

HS A: Trc tin, chng ta tnh in tr tng ng ca dy un ng vi tng
trng hp, gi in tr ca mt on l R. Trong trng hp ban u (mc song
song), in tr tng ng R0 = R/3. i vi cc trng hp a, b v c (Hnh 123), ta
c
2
3
3
2 2
2 2
3 3
a
b
c
R R
R
R R R
R
R R
R
= + =
`
= =

)
(183)
Tip theo, nu ta gi hiu in th t vo m in l U, th theo nh lut Ohm ta
c th tnh cng dng in mch chnh chy qua m in trong mi trng
hp
GV (ngt ngang): Em khng cn tnh cng dng in. Ta hy gi t0, ta, tb v tc l
thi gian cn thit un nng nc trong m in ln ti im si trong tng
207
trng hp. Nhit sinh ra th bng cng sut nhn vi thi gian sinh nhit. Trong
mi trng hp, lng nhit sinh ra l bng nhau. S dng cng thc (182) tnh
cng sut, ta c
2 2 2 2
0
0
a b c
a b c
U t U t U t U t
R R R R
= = = (184)
Thay phng trnh (183) vo (184) v trit tiu cc tha s chung (U
2
v 1/R), ta
c
0
2 3
3
3 3 2
a b c
t t t
t = = =
T y ta d dng tnh c cc gi tr cn tm: ta = 9t0 = 54 pht, tb = 9t0/2 = 27 pht,
v tc = 2t0 = 12 pht. Lu rng trong bi ton cho, cch tin hn l p dng cng
thc (182) tnh cng sut, chnh bi v hiu in th t vo bp in c mt gi
tr khng i. Nhng hy xt cu hi sau y. Cho bit: mt ngun in c sut in
ng E v in tr trong r; ngun c ni vi mt in tr ngoi R nht nh. Hi
hiu sut ca ngun bng bao nhiu?
HS B: Hiu sut ca mt ngun in bng t s ca cng sut c ch ca n, tc l
cng sut tiu th trn in tr ngoi, v cng sut ton phn, tc l cng sut tiu
th trn in tr trong ln in tr ngoi:
( )
2
2
I R R
I R r R r
= =
+ +
(185)
GV: ng ri. Gi s in tr trong ca ngun in gi nguyn khng i v ch c in
tr ngoi bin thin. Hiu sut ca ngun s bin thin nh th no trong trng hp ny?
HS B: Ti R = 0 (trong trng hp ngn mch), = 0. Ti R = r, = 0,5. Khi R tng ln
v hn, hiu sut tin ti n v.
GV: Hon ton chnh xc. V trong trng hp ny cng sut c ch (cng sut tiu th
trn in tr ngoi) s bin thin nh th no?
HS B: V hiu sut ca ngun tng theo R, nn suy ra cng sut c ch cng s tng.
Tm li, R cng ln th cng sut c ch cng cao.
GV: Em sai ri. S tng hiu sut ca ngun in c ngha l c s tng t s ca
cng sut c ch v cng sut ton phn ca ngun. Cng sut c ch thm ch c th
gim. Tht vy, cng sut c ch l
( ) ( )
2 2
2 2
1
i
E E x
P R
r
R r x
= =
+ +
(186)
Trong x = R/r. Nu x << 1, th Pi x. Nu x >> 1, th Pi 1/x. Cng sut c ch Pi
t ti gi tr cc i ti x = 1 (tc l R = r), khi Pi = E
2
/(4r). Mt th ca hm
x/(x + 1)
2
c v trn Hnh 124. N minh ha cho s bin thin cng sut c ch
theo s tng in tr ngoi.

Xt bi ton sau y. Hai trm bng n ging ht nhau, mi bng c in tr 300 , c
mc song song vi mt ngun in c sut in ng 100 V v in tr trong 0,5 . Tnh
cng sut tiu th trn mi bng n nu mt trong cc bng n b chy hng. B qua
in tr ca cc dy ni. (Hnh 125)
HS B: Dng in ton phn trong mch ngoi l It = E/(r + R/n) = 50 A. Dng in
chy qua mi bng n l I = It/n = 0,25 A. Tip theo, chng ta c th tnh cng sut
tiu th trn mi bng n P = I
2
R = 37,5 W. xc nh bin thin tng i ca
cng sut trn mi bng n nu mt trong 200 bng n b chy hng, trc tin
em s tm cng sut P1 trn mi n cho n = 199, ri sau tnh t s
1
P P
f
P
= (187)
209
GV: Ti khng tn thnh phng php tnh t s f ny ca em. Ta nn biu din
dng tng qut theo cc in tr R v r, v s bng n n. Nh vy
2
2 2
R E
P
n
R
r
n
=
| |
+
|
\

( )
2
1 2 2
1
1
R E
P
n R
r
n
=
| |
+
|
\

Thay cc phng trnh ny vo (187), ta c
1
1
1 1 1
1
P nr R
f
r
P nr r R
nr R
+ | |
= = =
|
+
\

+

Phn s mu ca phng trnh trn c hn n v nhiu ln (v c nhiu bng n
trong mch in v in tr ca mi n u cao hn in tr trong ca ngun in
nhiu ln). Do , ta c p dng cng thc gn ng
2
2
1 1
r r
f
nr R nr R
| |
=
|
+ +
\
(188)
Sau khi thay cc gi tr s vo phng trnh (188), ta tnh c f = 0,0025.
HS B: Vy ti sao thy phn i vic tnh P1 trc ri sau tnh f bng cch thay
cc gi tr s vo phng trnh (187)?
GV: Em thy , f = 0,0025. iu ny c ngha l nu s dng phng php (dng
s) ca em tnh kt qu ny, th ta phi tnh gi tr ca P1 vi chnh xc n
ch s thp phn th t. Em thm ch chng h bit trc cn tnh P1 vi chnh
xc bao nhiu. Nu trong trng hp ca chng ta, em tnh P1 vi chnh xc hai
ch s thp phn, th em s i ti kt lun rng cng sut P1 trng vi P.

Bi tp
68. Trong mch in nh Hnh 126, E = 100 V, r = 36 v hiu sut ca ngun in
bng 50%. Tnh in tr R v cng sut c ch.
69. Mt ngun in c mc vi mt in tr c in tr gp bn ln in tr trong
ca ngun. Hiu sut ca ngun s bin thin nh th no (tnh theo %) nu c thm
mt in tr na gp hai ln in tr trong ca ngun mc song song vi in tr
ngoi?

70. Mt vi in tr R ging ht nhau c mc theo mt b tr nh Hnh 127.
Trong mt trng hp, sp xp ny c mc vi mt ngun in ti im 1 v 2,
v trong trng hp khc ti im 1 v 3. Tnh in tr trong ca ngun in nu t
s ca hiu sut ca ngun trong trng hp th nht v trng hp th hai bng
16/15. Tnh gi tr ca nhng hiu sut ny.
71. Cc in tr trong dy un ca mt l in c mc vi nhau theo cch sp xp
Hnh 127. Sp xp ny c ni vi ngun cp in ti im 1 v 2 v, sau mt
thi gian nht nh, 500 gram nc c un ti im si. Hi c bao nhiu nc c
th c un ti im si trong khong thi gian bng nh vy khi cu hnh in
tr c mc vo ngun cp in ti im 1 v 3? Nhit ban u ca nc trong
hai trng hp l bng nhau. B qua mi tn hao nhit.
72. Mt lt ri nc nhit 20
o
C c un 15 pht trn mt bp in gm hai
on c in tr bng nhau. Khi hai on mc song song th nc bt u si v
100 gram nc bin thnh hi. Hi hin tng xy ra nh th no vi nc nu hai
on mc ni tip v nc c un trong 60 pht? Nhit ha hi ca nc l
539 cal/gram. S cn bao nhiu thi gian un lng nc ny ln ti im si nu
ch c mt on dy c m in?

211

Cc nh lut quang hnh hc c loi ngi bit ti trong nhiu th k. Tuy
nhin, nt p v s hon ho ca chng vn khin chng ta lin tc bt ng. Cc
em s thy th khi lm cc bi tp v s to nh trong nhng h thng quang khc
nhau.
Chng ta s tho lun nh lut phn x v khc x nh sng.

31. nh sng b phn
x v khc x nh th
no?

GV: Hy pht biu nh lut phn x v
khc x nh sng.
HS A: nh lut phn x l: gc ti bng
gc phn x. nh lut khc x l: t s
ca sin ca gc ti v sin ca gc khc x
bng chit sut ca mi trng.
GV: Pht biu ca em cha chnh xc lm. Trc tin, em cha ni ti thc t l tia
ti v tia phn x (hoc khc x) nm trong cng mt mt phng vi php tuyn vi
ng ranh gii phn x (hoc khc x) dng ti im ti. Nu khng nu r iu
ny, th chng ta c th gi s s phn x xy ra nh minh ha Hnh 128. Th hai,
pht biu ca em v nh lut khc x ch nu trng hp c bit tia sng ti t
khng kh trn ranh gii ca mt mi trng nht nh. Gi s trong trng hp
tng qut, tia sng i t mt mi trng c chit sut n1 n ranh gii ca mt mi
trng c chit sut n2. Chng ta gi gc ti l 1 v gc khc x l 2. Trong trng
hp ny, nh lut khc x c th c vit di dng
1 2
2 1
sin
sin
n
n
= (189)

Cng thc ny a ti pht biu ca em, vi khng kh n1 = 1.
Xt bi ton sau y. Mt ng tin nm trong nc su H. Chng ta nhn vo n t
pha trn theo phng thng ng. Hi chng ta thy ng tin su bao nhiu?
HS A: Theo em bit th ta s thy ng tin c nng ln mt cht. Em khng ngh
mnh c th a ra cu tr li r rng hn.
213
GV: Chng ta hy v hai tia sng t tm ca ng tin: OA v OB1B (Hnh 129). Tia
OA khng b khc x (v n thng ng) v tia OB1B th b khc x. Gi s hai tia
phn k ny i vo mt. Mt s nhn thy mt nh ca ng tin ti giao im ca
hai tia phn k OA v B1B, tc l ti im O1. R rng t s l khong cch cn
tm h lin h vi su H nh sau:
1 2
tan tan h H =
Suy ra
2
1
tan
tan
h H

= (190)
Do gc 1 v 2 l nh nn ta c th p dng cng thc gn ng
tan sin (191)
(trong gc biu din theo radian, ch khng theo ). S dng cng thc (191), ta
c th vit li phng trnh (190) dng
2
1
sin
sin
H
h H
n
= (192)
V vi nc n = 4/3, nn h = (3/4)H.
HS B: Nu chng ta nhn vo ng tin, khng nhn thng ng, m nhn xin gc,
th chng ta s thy g?
GV: Trong trng hp ny, ta thy ng tin khng nhng c nng ln, m cn
dch ra xa (xem ng t nt trn Hnh 129). R rng, cc tnh ton trong trng
hp ny s phc tp hn nhiu. Xt bi ton sau y. Mt ngi th ln c chiu cao h
ng trn y ca mt ci h c su H. Tnh khong cch ti thiu t ch ngi th ln
ng n nhng im thuc y h m anh ta c th nhn thy phn x t mt nc.

HS A: Em bit cch gii nhng bi ton nh vy. Ta hy gi khong cch cn tm l
L. ng i ca tia sng t im A n mt ca ngi th ln c v trn Hnh
130. im A l im gn ngi th ln nht m anh ta c th nhn thy phn x t
mt h. Do , chng hn, mt tia sng t im B gn hn b khc x ti b mt v
khng quay li pha ngi th ln (xem ng t nt Hnh 130). Gc l gc ti
hn cho s phn x ton phn. N c tnh t cng thc
1
sin
n
= (193)
R rng t s l
( ) ( ) tan 2 tan 2 tan L h H h H h = + =
V
2
tan sin / 1 sin = , nn s dng phng trnh (193), ta c
2
2
1
H h
L
n

=
(194)
Sau khi thay n = 4/3, ta tm c
( )
( ) 3/ 7 2 L H h = .
215

GV: Hon ton chnh xc. Vy ngi th ln s nhn thy loi nh g ngay pha trn
u?
HS A: Ngay trn u, anh ta s thy mt vng trn sng vi bn knh
( )
( )
( )
2
/ 1 3/ 7 2 l H h n H h = = (xem hnh 130). Bn ngoi gii hn ca vng
trn ny, anh ta s thy nh ca cc vt nm trn y h.
HS B: Hin tng s nh th no nu mt phn y h ni ngi th ln ang ng
khng bng ngang, m b nghing?
GV: Trong trng hp ny, khong cch L r rng s ph thuc vo hng m
ngi th ln ang nhn. Cc em c th d dng thy rng khong cch ny s l ti
thiu khi ngi th ln nhn ln theo y nghing , v l ti a khi ngi y nhn
theo hng ngc li. Kt qu thu c bi ton trc by gi ch c th p dng
khi ngi th ln nhn theo hng m su ca h nc khng thay i (song
song vi mt h). Mt bi ton vi y h nghing s c cho trong phn bi tp
v nh (xem Bi 74).
HS A: Liu chng ta c th lm i hng ca chm sng bng cch a mt h
gm nhng bn mt song song trong sut vo ng i ca n hay khng?
GV: Em ngh nh th no?
HS A: Trn nguyn tc, em ngh l chng ta c th. Chng ta bit rng chm sng,
khi b khc x, truyn i theo mt hng khc bn trong mt bn mt song song.
HS B: Em khng ng . Sau khi l khi bn mt song song, chm sng s vn song
song vi phng ban u ca n.
GV: Em hy chng minh cho kt lun ny, s dng mt h gm vi bn mt song
song c chit sut khc nhau.
HS B: Em s dng ba bn mt song song c chit sut ln lt l n1, n2 v n3. ng
i ca tia sng qua h c v trn Hnh 131. i vi s khc x tia sng ti mi
ranh gii, ta c th vit
0 1 2
1
1 2 1
3 3 2
3 2 4 3
sin sin
; ;
sin sin
sin sin 1
;
sin sin
n
n
n
n
n n

= =
= =

Nhn tng ng cc v tri vi v tri, v v phi vi v phi ca nhng phng
trnh ny, ta c (sin0/sin4) = 1. Suy ra, 0 = 4, l ci chng ta mun chng
minh.
GV: Hon ton chnh xc. By gi chng ta hy tho
lun v cc gii hn ca kh nng p dng cc nh
lut quang hnh hc.
HS B: Nhng nh lut ny khng th p dng cho
nhng khong cch vo c bc sng ca nh sng
hoc ngn hn. nhng khong cch nh hn, tnh
cht sng ca nh sng bt u xut hin.
GV: Em ni ng. y l ci m cc th sinh thng
hiu khng tt. Em c th ni cho ti bit bt k
hn ch no v kh nng p dng ca cc nh lut
quang hnh hc t mt phng din khc t
phng din khong cch ln hay khng?
HS B: Nu khong cch di hn bc sng nh sng,
th nh sng c th c xem xt trong khun kh
ca quang hnh hc. t nht l ci chng ta ni
trc y. Em ngh khng c rng buc no i vi
217
vic s dng quang hnh hc trn nhng khong cch ln.
GV: Em nhm ri. Hy tng tng hnh nh sau y: em gi mt chm nh sng
ra ngoi khng gian, hon ton b qua kh nng tn x ca n. Gi s trong mt
giy, em quay thit b pht ra chm sng mt gc 60
o
. Cu hi t ra l: trong
chuyn ng quay ny, vn tc ca cc im thuc chm sng cch thit b hn
300.000 km s l bao nhiu?
HS B: Em hiu cu hi ca thy. Nhng im nh th phi chuyn ng vi vn tc
ln hn tc nh sng. Tuy nhin, theo thuyt tng i, nhng vn tc ln hn
tc nh sng l khng th nu chng l vn tc ca cc i tng vt cht. y
chng ta ang xt mt chm sng.
GV: Vy mt chm sng th khng phi l vt cht sao? Nh em c th thy, quang
hnh hc khng tng thch vi nhng khong cch ht sc ln. y, chng ta
phi xt rng mt chm sng l mt dng gm nhng ht nh sng gi l photon.
Cc photon pht ra t thit b trc khi chng ta quay n chng bit t g v
chuyn ng quay sau v tip tc chuyn ng ca chng theo hng chng
c pht i. Cc photon mi c pht ra theo hng mi. Nh vy, chng ta
khng thy bt k s quay no ca ca tng th chm nh sng.
HS B: Lm th no chng ta c th nh gi nh lng gii hn ca kh nng p
dng cc nh lut quang hnh hc t phng din nhng khong cch ln?
GV: Nhng khong cch phi sao cho thi gian cn thit nh sng i ht
chng phi nh hn nhiu so vi bt k thi gian c trng no trong bi ton
cho (v d, nh hn nhiu so vi thi gian cn thit quay thit b pht ra chm
sng). Trong trng hp ny, tng th chm sng khng b ph hng, nn chng ta
c th an ton s dng cc nh lut quang hnh hc.

Bi tp
73. Chng ta ang nhn thng ng t pha trn xung mt vt t di nc vi
mt bn mt song song bng thy tinh nm pha trn n. Bn mt song song dy 5
cm; c mt lp nc 10 cm pha trn n. Chit sut ca thy tinh l 1,6. Chng ta
thy nh ca vt cch mt nc bao xa?
74. Mt ngi th ln cao 1,8 m ng trn y ca mt h nc, ti mt ch su 5 m.
y h l mt mt phng nghing gc 15
o
. Tnh khong cch ti thiu theo phng
y h t ch ngi th ln ng n im trn y h m anh ta nhn thy phn
x t mt nc.
75. Chng ta c mt bn mt song song thy tinh dy 5 cm vi chit sut bng 1,5.
Gc ti (t khng kh) s bng bao nhiu cho tia phn x v tia khc x bi bn
mt vung gc vi nhau? Vi gc ti ny, hy tnh di ca tia sng do n i qua
bn mt song song.
76. Chng ta c mt bn mt song song thy tinh b dy d v chit sut n. Gc ti
ca tia sng t khng kh ln bn mt bng gc phn x ton phn i vi thy tinh
lm bn mt. Tnh di ca tia sng do n i qua bn mt song song.

219
32. Cch dng nh to
bi gng v thu knh

GV: Chng ta kh thng xuyn bt
gp cc th sinh khng c kh nng
dng nh to bi nhng h quang khc
nhau, v d nh thu knh v gng
phng v gng cu. Ta hy xt mt s
th d tiu biu. Hy dng nh ca mt
ngi to trong gng phng nh Hnh
132a.
HS A: Theo em thy chng c nh no
c to ra bi ci gng trong trng
hp ny v ci gng nm qu cao pha
trn ngi .
GV: Em nhm ri. S c mt nh
trong gng. Vic dng nh c cho
trn Hnh 132b. Ci kh r rng l
dng nh, ta cn ko di ng biu
din b mt gng v v nh i xng
vi ngi qua ng ko di ny (mt
gng).
HS A: Vng, em hiu, nhng liu ngi c nhn thy nh ca anh ta khng?
GV: l mt cu hi khc. Trc tin, ngi s khng nhn thy nh ca anh ta,
v ci gng t qu cao pha trn anh ta v khng nghing. nh ca ngi
s c th nhn thy c trong ci gng cho ch vi ngi quan st trong gc
hp bi cc tia sng AA1 v BB1. Cng nn nhc li rng mt ngi nhn mt chm
sng phn k t vt ang nhn. Mt s nhn thy nh ca vt ti giao im ca
nhng tia ny hoc giao im ca ng ko di ca chng (xem Hnh 129 v Hnh
132b).
Hy xt vic dng nh to bi mt h gm hai gng phng t vung gc nhau (Hnh
133a).
HS A: Ta d dng biu din c nh phn x ca vt trong hai mt phng gng.
T , ta thu c hai nh nh Hnh 133b.
GV: Em b st nh th ba. Lu rng cc tia sng t vt n nm trong gc
vung AOB (Hnh 133c) v b phn x hai ln: ln th nht t gng ny, v ln sau
t gng kia. ng i ca hai tia sng ny c minh ha trn Hnh 133c. Giao
im ca ng ko di ca hai tia ny xc nh nh th ba ca vt.

Tip theo, chng ta s xt mt s th d lin quan n thu knh hi t. Hy dng
nh to bi mt thu knh nh vy trong trng hp minh ha Hnh 134a.
HS A: Yu cu rt n gin. nh dng ca em l Hnh 134b.
GV: Tt. By gi gi s mt na thu knh b che bi mt mng c nh Hnh 134c.
Hi nh by gi s nh th no?

HS A: Trong trng hp ny, nh s bin mt.
GV: Em nhm ri. Em qun mt rng nh ca bt k im no trn mi tn (v d,
u nhn ca n) thu c l kt qu ca s giao nhau ca mt s v hn tia sng
(Hnh 134d). Chng ta thng t hn ch mnh vi hai tia sng thi bi v ch cn
221
ng i ca hai tia l tm v tr v kch c ca nh m ta dng. Trong trng
hp cho, mng chn chn mt mt phn tia sng ri ln thu knh. Tuy kia, phn
kia ca cc tia sng vn i qua thu knh v to nn nh ca vt (Hnh 134e). V c t
tia sng hn tham gia vo to nh, nn nh s khng sng nh trc na.
HS B: T l gii ca thy suy ra rng khi chng ta chn mt phn thu knh bng
mt mng chn c, th ch c sng ca nh thay i ch khng g khc na. Tuy
nhin, bt k ai tng chp nh u bit rng khi bn gim khu ca thu knh
camera, tc l bn gim tit din hiu dng ca thu knh, th c mt hiu ng na
xy ra cng vi s gim sng ca nh: nh tr nn sc nt hn, hay r rng hn.
Ti sao li xy ra nh vy?
GV: y l mt cu hi rt hp l. N cho php
ti nhn mnh iu sau y: ton b php dng
nh ca chng ta l da trn gi thit rng chng
ta c th b qua cc khim khuyt trong h
quang (trong trng hp ca chng ta l mt
thu knh). Tht ra, t khim khuyt dng
y kh m hp l, v n khng ni ti bt k hn
ch tnh c no ca thu knh, m l nhng tnh
cht c bn ca n. Ngi ta bit rng nu hai tia
sng, song song v cch trc chnh nhng
khong khc nhau, truyn qua mt thu knh, th
sau khi khc x trong thu knh, chng s ct
qua trc chnh, ni i khi, ti nhng im
khc nhau (Hnh 135a). iu ny c ngha l tiu
im ca thu knh (giao im ca mi tia sng
song song vi trc chnh) s b nhe i; mt nh
r rng, sc nt ca vt khng th no hnh
thnh. Chnh lch khong cch ca cc tia sng
vi trc chnh cng ln, th nh s cng nhe.
Khi gim khu , th thu chnh cho chm sng
hp hn i qua. Chnh iu ny lm sc nt nh
n chng mc no (Hnh 135b).
HS B: Nh vy, s dng mng chn mang n cho chng ta nh sc nt hn, b li
l gim sng.
GV: ng ri. Tuy nhin, hy nh rng khi dng nh to bi thu knh, cc th sinh
c mi l do gi s rng cc tia sng song song lun lun giao nhau ti mt im.
im ny nm trn trc chnh nu chm sng song song hng theo trc ny; im
ny nm trn tiu din nu chm sng song song hp mt gc nht nh vi trc
chnh. Tuy nhin, iu quan trng m cc th sinh nn hiu l cch x l ny ch l
gn ng v mt phng php chnh xc hn s i hi cc hiu chnh cho khim
khuyt ca h quang.
HS A: Tiu din ca mt thu knh l g?
GV: N l mt mt phng i qua tiu im chnh ca thu knh v vung gc vi
trc chnh. By gi, hy nu s khc bit gia nh to bi mt gng phng v bi
mt thu knh hi t trong v d Hnh 134?
HS A: Trong trng hp th nht (vi gng) nh l o, v trong trng hp th
hai n l tht.
GV: Chnh xc. Em hy gii thch c th hn s khc bit gia nh o v nh tht.
HS B: nh o c to ra bi s giao nhau, khng phi ca cc tia sng, m ca
ng ko di ca chng. nh tht c to ra bi s giao nhau ca bn thn cc
tia sng. nh o c th c nhn thy u pha sau tng, ni cc tia sng
khng th i xuyn qua.
GV: Kh chnh xc. Cng lu rng nh o ch c th c quan st t nhng v tr
nht nh. Trong trng hp nh tht, cc em c th t mt mn hng ni c nh
v quan st nh t bt k v tr no. Hy xt v d minh ha Hnh 136a. Xc
nh, bng cch dng nh, chiu ca tia sng AA1 sau khi n i qua mt thu knh hi t
nu ng i ca mt tia sng khc (BB1B2 trong Hnh 136a) qua thu knh ny l bit.
HS A: Nhng chng ta cha bit tiu c ca thu knh.
GV: , chng ta c bit ng i ca tia sng kia pha trc v pha sau thu knh.
HS A: Chng em cha hc nhng cch dng nh nh th trng.
223
HS B: Em ngh trc tin chng ta nn tm tiu c ca thu knh. Vi mc ch ny,
chng ta c th v mt mi tn thng ng u pha bn tri thu knh sao cho
u nhn ca n chm vi tia sng BB1. Ta s k hiu im u mi tn bng ch C
(Hnh 136b). Sau chng ta v mt tia sng i t im C xuyn qua tm ca thu
knh. Tia ny s i thng qua m khng b khc x v s ct vi tia sng B1B2 ti mt
im E nht nh. im E r rng l nh ca im u mi tn. Vic cn li l v
mt tia sng th ba t u mi tn C, song song vi trc chnh ca thu knh. Sau
khi khc x, tia sng th ba ny s i qua nh ca u mi tn, tc l qua im E.
Giao im ca tia sng th ba ny vi trc chnh l tiu im cn tm ca thu knh.
Cc bc dng nh c th hin trn Hnh 136b.
Tiu c l bit, nn by gi chng ta
c th dng ng i ca tia sng AA1
sau khi n b khc x bi thu knh. Ta
v mt mi tn thng ng na vi
u nhn ca n nm trn tia sng AA1
(Hnh 136c). S dng tiu c bit, ta
c th dng nh ca mi tn th hai
ny. Tia sng cn tm s i qua im A1
ca u ca nh ca mi tn. Cc bc
dng nh ny c minh ha trn Hnh
136c.
GV: Lp lun ca em kh chnh xc.
Chng da trn vic tm nh ca mt
vt ph tr nht nh (mi tn). Lu
rng phng php ny tin li khi
ngi ta yu cu cc em xc nh v tr
ca nh ca mt im sng nm trn
trc chnh ca thu knh. Trong trng
hp ny, cch tin li l dng mt mi
tn ti im sng v dng nh ca
mi tn. R rng rng ci ui ca nh
ca mi tn l nh cn tm ca im
sng .
Tuy nhin, phng php ny qu cng knh trong v d ca chng ta. Ti s nu
mt cch dng nh n gin hn. tm tiu c ca thu knh, ta c th v tia EO i
qua tm ca thu knh v song song vi tia BB1 (Hnh 136d). V hai tia ny song song
nhau, nn chng ct nhau trn tiu din pha trn thu knh (tit din ca tiu din
c v trn Hnh 136d bng ng t nt). Sau , ta v tia CO i qua tm ca
thu knh v song song vi tia AA1. V hai tia song song ny cng phi ct nhau trn
tiu din sau khi i qua thu knh, nn ta c th xc nh chiu ca tia AA1 sau khi i
qua thu knh. Nh cc em c th thy, vic dng nh n gin hn nhiu.
HS B: Vng, phng php ca thy ng l n gin hn.
GV: Hy th p dng phng php ny cho mt bi ton tng t trong mt
thu knh phn k c dng thay cho thu knh hi t (Hnh 137a).
HS B: Trc tin em s v mt tia sng i qua
tm ca thu knh song song vi tia BB1. Tri
vi bi ton trc, ng ko di ca cc tia
sng, ch khng phi cc tia sng, s ct nhau
(chng ta c th lu rng vi mt tia sng i
qua tm th ng ko di s trng vi bn
thn tia sng). Do , tiu din, mt phng
cha tiu im, by gi s bn tri thu knh,
thay v bn phi (xem ng t nt trn
Hnh 137b).
GV (ct ngang): Lu rng nh lun lun l
o trong trng hp knh phn k.
HS B (tip tc): Tip theo em s v mt tia
sng i qua tm ca thu knh v song song
vi tia AA1. Tip tc t iu kin ng ko
di ca nhng tia sng ny giao nhau trn tiu din, em c th v c tia sng cn
tm.
GV: Tt. By gi hy tr li cho ti bit nh ca mt vt nm u khi mt phn
ca n nm pha trc tiu im ca thu knh phn k, v phn cn li th nm
pha sau tiu im (vt c b rng hu hn)?
225
HS B: Em s dng nh ca mt vi im trn vt nm cch thu knh nhng khong
khc nhau. Nhng im nm vt qua tiu im s cho nh tht (n s bn phi
thu knh), cn nhng im pha trc tiu im s cho nh o (n s bn tri
thu knh). Vi nhng im ta chn st tiu im, th nh s di chuyn xa ra v
cng (hoc bn tri, hoc bn phi ca thu knh).
GV: Tuyt vi. Nh vy, trong trng hp ca chng ta nh ca vt gm c hai
mnh (nm bn tri v bn phi thu knh). Mi mnh bt u ti im cch thu
knh mt khong hu hn v m rng n v cng. Nh cc em thy, cu hi Mt
vt c th va c nh tht va c nh o ng thi hay khng? s c cu tr li l
c.

Ti thy cc em hiu thao tc dng nh to bi thu knh. V th, chng ta c th
tip tc xt trng hp phc tp hn, dng nh to bi mt h gm hai thu knh.
Xt bi ton sau y: ta c hai thu knh hi t c cng trc chnh v tiu c th khc nhau.
Hy dng nh ca mt mi tn thng ng to bi mt h quang nh th (Hnh 138a). Trn
s , tiu im ca mt thu knh c nh du X, cn tiu im ca thu knh kia c
nh du trn t en.
HS B: dng nh ca mi tn to bi hai thu knh, trc tin ta phi dng nh
to bi thu knh th nht. Khi dng nh ny, ta c th khng quan tm thu knh
th hai. Sau chng ta xem nh ny l mt vt v, b qua thu knh th nht, ta
dng nh ca n to bi thu knh th hai.
GV: y, em phm mt ci sai rt in hnh. Ti nghe cu tr li nh th nhiu
ln ri. Ni chung l n kh sai.
Ta hy xt hai tia sng xut pht t im u mi tn, v ln theo ng i ca
chng qua h thu knh cho (Hnh 138b). ng i ca hai tia sng sau khi i
qua thu knh th nht d dng v ra c. tm ng i ca chng sau thu
knh th hai, ta s v nhng tia sng ph song song vi tia sng ca chng ta v i
qua tm ca thu knh th hai. Trong trng hp ny, ta s dng nguyn tc ni
nhng bi ton trc (nhng tia song song i qua thu knh s giao nhau trn tiu
din). nh cn tm ca im u mi tn s nm ti giao im ca hai tia sng ban
u sau khi chng ri thu knh th hai. nh dng ny c th hin chi tit trn
Hnh 138b. By gi ta hy xt kt qu chng ta s thu c nu chng ta chp nhn
xut ca em. Vic dng nh c thc hin trn Hnh 138c. Cc ng lin nt
th hin vic dng nh to bi thu knh th nht; cc ng t nt th hin bc
dng nh tip sau . Cc em s thy rng kt qu s hon ton khc nhau (v sai
lch nhiu lm!).
HS B: Nhng em dm chc rng chng ta tng dng nh ng nh em m t.
GV: C l em tng lm th. Tht ra th trong nhng trng hp nht nh,
phng php dng nh ca em c th hp l v n dn ti kt qu khp vi nh thu
c bng phng php ca ti. iu ny c th chng minh v d trn bng cch
di chuyn mi tn n gn thu knh th nht, tc l gia tiu im v thu knh.
Hnh 139a th hin nh dng theo phng php ca ti, v Hnh 139b biu din theo
phng php ca em. Nh em thy, vi trng hp ny, hai kt qu khp vi nhau.
HS B: Nhng lm sao em bit trc trong trng hp no th phng php dng
nh ca em c th s dng c?
227
GV: S kh xc nh r iu kin cho kh nng p dng ca phng php dng nh
ca em cho h hai thu knh. Nhng iu kin ny tr nn phc tp hn khi s
lng thu knh l nhiu hn. Ta khng cn tho lun g v chng na. C s dng
phng php ca ti th em s khng gp rc ri u. Nhng ti mun hi thm
mt cu na: mt thu knh hai mt lm c th l thu knh hi t hay khng?
HS B: Di nhng iu kin bnh thng th mt thu knh hai mt lm l thu
knh phn k. Tuy nhin, n s tr thnh thu knh hi t nu t n trong mt mi
trng c chit sut cao hn chit sut ca vt liu lm knh. Di nhng iu kin
ging nh vy, mt thu knh hai mt li s l thu knh phn k.

33. Gii bi ton
gng v thu knh

GV: Ti mun nu ra y mt s nhn
xt khi qut c th cc k hu ch khi
gii nhng bi ton lin quan n thu
knh v gng cu (lm v li). Cc cng
thc dng trong nhng bi ton nh th
c th chia lm hai nhm. Nhm th
nht bao gm cc cng thc lin h tiu
c F ca thu knh (hoc gng) vi
khong cch d t vt n thu knh (hoc
gng) v khong cch f t nh n thu
knh (hoc gng):
1 1 1
d f F
+ = (195)
Trong d, f v F c xem l nhng i lng i s c du c th khc nhau ty
theo trng hp. Ch c ba trng hp kh d, nh lit k trong bng di y.
Thu knh hi t v gng cu lm
d > F d < F
1. d > 0, F > 0 v f >0
nh tht
2. d > 0, F > 0 v f < 0
nh o
Thu knh phn k v gng cu li
3. d > 0, F < 0 v f < 0
nh o
Nh vy, d lun lun dng; tiu c F l dng i vi thu knh hi t v gng
cu lm, v l m i vi thu knh phn k v gng cu li; v khong cch f l
dng i vi nh tht v m i vi nh o.
HS A: Nh em hiu, bng ny cho php chng ta thu c ba cng thc t cng
thc tng qut (195) cha gi tr s ca nhng i lng va ni trn:
Trng hp 1:
1 1 1
d f F
+ =
Trng hp 2:
1 1 1
d f F
= (196)
Trng hp 3:
1 1 1
d f F
=
229
GV: ng ri. Chnh xc lm.
HS A: Chng hiu sao, em cha tng ch ti s tng t gia thu knh v gng
cu tng ng.
GV: Nhm th hai bao gm cc cng thc lin h tiu c ca thu knh (hoc
gng) vi cc c trng khc ca n. i vi gng, chng ta c lin h n gin
2
R
F = (197)
trong R l bn knh cong ca gng. Du cng l cho gng cu lm (tiu c
dng) v du tr l cho gng cu li (tiu c m). i vi thu knh th
( )
1 2
1 1 1
1 n
F R R
| |
= +
|
\
(198)
trong n l chit sut ca vt liu lm knh, R1 v R2 l bn knh cong ca thu
knh. Nu bn knh R ch mt li ca thu knh th n mang du cng; nu n ch
mt lm th n mang du tr. Cc em d dng thy rng thu knh hai mt li,
phng-li v li-lm (mt khum hi t) u l knh hi t v, theo cng thc (198),
chng c tiu c dng.
HS A: Phi thay i nh th no vi cng thc (198) nu thu knh c t trong
mt mi trng c chit sut n0?
GV: Thay cho cng thc (198), ta s c
0 1 2
1 1 1
1
n
F n R R
| || |
= +
| |
\ \
(199)
Khi chng ta chuyn t mt mi trng chit quang km (n0 < n) sang mt mi
trng chit quang hn (n0 > n) th, theo cng thc (199), du ca tiu c o ngc
li v do mt thu knh hi t th tr thnh phn k, v ngc li, mt thu knh
phn k th tr thnh hi t. Chng ta hy chuyn sang gii nhng bi ton nht
nh. Mt li ca mt thu knh phng-li c bn knh cong R v chit sut n c m bc
thu v mt loi gng cu lm c bit. Tm tiu c ca gng.
HS A: Thy hy em gii bi ton ny. Ta
bt u bng cch chiu mt tia sng song
song vi trc chnh ca thu knh. Sau khi b
phn x t mt m bc, tia sng i tr ra khi
thu knh v do b khc x (Hnh 140).
Nu tia sng khng b khc x, n s ct qua
trc chnh ti im cch gng khong cch
R/2 theo cng thc (197). Do b khc x nn
tia sng ct vi trc chnh ti u gn
gng hn. Ta gi tiu c cn tm l F. R
rng t hnh v ta c
1 2
tan tan
2
R
F =
Do gc 1 v 2 l nh, nn ta c th p dng cng thc (191). Khi
2 2
1 1
tan sin
2 tan sin
R
n
F

= =
Suy ra
2
R
F
n
= (200)
HS B: Em xut gii bi ton ny theo mt cch khc. Ta bit rng nu chng ta
ghp hai h vi tiu c F1 v F2 th h mi s c tiu c F c th c xc nh bng
cch cng t ca cc thu knh, tc l
1 2
1 1 1
F F F
= + (201)
Trong trng hp cho, ta c mt thu knh c tiu c F1 = R/(n 1), theo phng
trnh (198), trong mt bn knh l v hn, v mt gng cu lm vi F2 = R/2.
Thay cc biu thc cho F1 v F2 vo cng thc (201), ta c
1 1 2 n
F R R
= + (202)
Suy ra
231
1
R
F
n
=
+
(203)
Kt qu ny cho thy HS A gii khng ng [xem p s ca cu ta phng
trnh (200)].
GV (ni vi HS B): Khng, em mi l ngi lm sai. Kt qu (200) l ng.
HS B: Vy phi chng quy tc (201) khng ng trong trng hp cho?
GV: Quy tc ny l ng v c th p dng trong trng hp cho.
HS B: Nhng nu quy tc (201) l ng, th phng trnh (202) cng phi ng ch
thy.
GV: Ci chnh xc y l em nhm. Tht ra th tia sng truyn qua thu knh
hai ln (ti v lui). V th, em phi cng t ca gng v hai thu knh. Thay cho
phng trnh (202), em nn vit l
( ) 2 1
1 2
n
F R R
= +
T ta thy 1/F = (2n 2 + 2)/R v, suy ra, F = R/(2n), khp vi kt qu thu c
phng trnh (200).
Hy xt thm mt bi ton na. Mt thu knh hi t phng i nh ca mt vt ln bn
ln. Nu vt di chuyn 5 cm, th phng i gim i mt na. Tm tiu c ca thu knh.
HS A: Em lun b ri khi gii nhng bi ton nh th. Em ngh thy phi v ng
i ca tia sng v tr th nht v sau v tr th hai, ri so snh hai ng i.
GV: Ti dm cc rng vic v ng i ca tia sng l khng cn thit cht no
trong trng hp ny. Theo cng thc (195), ta c th vit cho v tr ban u l (1/F)
= (1/d1) +(1/f1). V (f1/d1) = k1 l phng i trong trng hp th nht, nn ta c
1
1 1 1 1 1
1 1 1 1 k
F d k d k d
+
= + =
hay
1
1
1
1 k
d F
k
+
=
Bng cch tng t, ta c th vit cho v tr th hai
2
2
2
1 k
d F
k
+
=
Nh vy
1 2
2 1
1 2
k k
d d F
k k
= (204)
Theo cc iu kin ca bi ton, d1 d2 = 5 cm, k1 = 4 v k2 = 2. Thay nhng gi tr ny
vo phng trnh (204), ta tnh c F = 20 cm.

Bi tp
77. Mt thu knh c tiu c 30 cm to mt nh o thu nh bng 2/3 kch c ca vt.
Hi thu knh thuc loi no (hi t hay phn k)? Kch c v khong cch nh s l
bao nhiu nu dch chuyn thu knh ra xa vt 20 cm?
78. Mt im sng nm trn trc chnh ca mt gng cu lm c bn knh cong
bng 50 cm. im sng cch gng 15 cm. Hi nh ca im sng nm u?
Hin tng s xy ra nh th no vi nh nu gng b dch chuyn ra xa im sng
thm 15 cm na?
79. Mt h quang gm mt thu knh phn k v
mt thu knh hi t [Hnh 141a; k hiu X nh
du tiu c (tiu im) ca cc thu knh]. Tiu
c ca hai thu knh u bng 40 cm. Vt nm
pha trc, cch thu knh phn k 80 cm. Hy
dng nh ca vt to bi h cho v tnh ton
v tr ca n.
80. Mt h quang gm ba thu knh hi t ging
ht nhau c tiu c bng 30 cm. Cc thu knh
c b tr nh Hnh 141b (trong k hiu X
l tiu im ca cc thu knh). Mt vt c t
233
cch thu knh gn n nht mt khong 60 cm. Hi nh ca vt to bi h cho
nm u?
81. Mt li ca mt thu knh phng-li c bn knh cong 60 mm c m bc c
c mt gng lm. Mt vt c t cch 25 cm pha trc ci gng ny. Tnh
khong cch t gng n nh ca vt v phng i nh, cho bit chit sut ca
thu knh l 1,5.
82. Mt lm ca mt thu knh phng-lm c bn knh cong 50 cm c m bc
c c mt gng li. Mt vt c t cch 10cm pha trc ci gng ny. Tnh
khong cch t gng n nh ca vt v phng i nh, cho bit chit sut ca
thu knh l 1,5.

P S CC BI TP
1. 20 m; 1 s; vA = 10,2 m/s; vB = 10,6 m/s.
2. v0 = 11,3 m/s; x = 4 m; y = 0,8 m;
t = 0,5 s; vA== 9,4 m/s; vB = 15,2 m/s.
3. (1) ( )
2 2
1 2 1 2 1 2
2 cos t v v v v + + + ;
(2)
2 2
1 2 1 2 1 2
2 sin sin t v v v v + .
4.
3 3
2
2 2
H h H h
g g
+
+ .
5.
4
cot
4
P F
P

= .
6.
2
0
2
sin
2
cos
v
g

.
7. 13,8 m/s.
8. 37,2 m/s; 1280 J.
9. 2,6 m/s
2
; 42 N; 8,5 N.
10. 3,3 m/s
2
; 13 N.
11. 3,5 m/s
2
; 33,6 N; 50,4 N.
12. 6,9 m/s
2
; 8,8 N; 16,2 N; 1,5 N.
15. 0,45.
16. 7:4:1.
17. 5gR .
18.
2
81
8GT
.
235
19.
2
1
g
h R
R
| |
=
|
\
;
2
F m R = .
20. 1,5R.
21. 120 kg/m
3
.
22. 3900 J.
23. 0,27.
24. 0,5.
25. 1 ;
H
F mg Vg
h

| |
= +
|
\

1
2 1
V
h h H
m
| |
=
|
\
.
26. 7,5 km/h; 4,65 m.
27.
2
2 2
0
cos sin
2 sin cos
v m
h
g M k

| |
=
|
+
\
.
28. (1)
2 2
1 0
2
4 sin ;
9 2
h gl v
g
| |
= +
|
\

2 2
2 0
1
4 sin ;
18 2
h gl v
g
| |
= +
|
\

(2)
2 2
0
1
4 sin
18 2
h gl v
g
| |
= +
|
\
.
29.
min
5
m M
v gl
m
+
= .
30.
M m
H
M m
+
.
31.
4 3
HM
M m +
.
32.
3 3
4 2
.
33. 4.
34. 0,43 m/s.
35. 27,4 m/s
2
; chiu ca gia tc hng thng ng ln trn.
36. 1,28 N; 1,28 N; 0,62 N; 1,56 N.
37. Nm cch tm a mt khong
3
22
R v pha bn phi.
38. 0, 05
V
S
.
39. 11,3 cm; 13,4 mg.
40. H xung 3 cm; 15,4 mg.
41. 59 g.
42. (1) 138 J; (2) 171 J.
43. Di thm 1,5 cm; 21,5 mg.
44. 735 g; s khng c; 0,58%.
45. 3.10
-8
s; 5.10
8
m/s.
46. 147 V/m.
47.
( ) sin tan
;
cos 2
mg Eq l
mg Eq

+
+
.
48.
( ) ( )
1 2 1 2
1 2
m m g E q q
m m
+
+
;
( )
1 2 2 1 1 2
1 2
2m m g m q m q E
m m
+ +
+
.
237
49. ( ) 5
l
mg Eq
m
+ .
50. 1,83q.
51.
2
3 3
;
cos sin cos
g q mg
l ml
.
52.
2
5
q
gl
ml
.
53. 0,2 A.
54. 1 A.
55. 0,16 .
56. 9,9 V; 1%.
57. 0,196 A; 1,96%.
58. 6.10
-6
C.
59.
1 2
1 2 1 2
2 2
ECR R
R r R r R R + +
.
60.
2
0
2
0
tan
tan
rdmv
Eql dmv

.
61.
2
0
2
0
rdmv
Eql dmv
.
62.
2
0
3
arctan
Eql
v md
.
63. 3,75 V; 0,25 A.
64.
2
3
R.
65.
4
5
R.
66.
3
4
R.
67.
11
20
R.
68. 60 ; 70 W.
69. Gim 28,6%.
70.
8
R
; 89%; 83%.
71. 800 g.
72. 100 g nc s bin i thnh hi; 21 pht.
73. 10,8 cm.
74. 7,4 m.
75. 56
o
; 2,3 cm.
76.
2
1
1
1
d
n
n
| |
|
+
\
.
77. L thu knh phn k; d = 15 cm; nh s di chuyn ra xa thu knh 6 cm; k = 0,4.
78. f = 37,5 cm; nh s tr thnh nh tht; f1 = 150 cm.
79. Nm pha bn phi, cch thu knh hi t 100 cm.
80. Nm ngay tm ca thu knh gia.
81. f = 100 cm; k = 4.
82. f = 6,3 cm; k = 0,63.

NHNG CU HI V BI TP VT L PH THNG
L. Tarasov & A. Tarasova

Xut bn ln u Nga, 1968
Dch li t bn ting Anh, 1973
TRN NGHIM dch, 2013

Những câu hỏi và bài tập vật lí phổ thông

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Những câu hỏi và bài tập vật lí phổ thông

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NHNG CU HI V BI TP

v , i lng th hin s bin

, cc em phi cng vector cc cng

cho in trng ca in tch +q1 v

. Nhng vector ny phi tip tuyn

. Hnh nh ng sc tng ng vi nhng vector ny c th hin trn

. Tip theo, chng ta s dch chuyn in tch q0 t im a n mt im b

v hng dch chuyn. Cng lng cng ny c

t gc ta n im t in tch q2 (Hnh 99). Vector ny c gi l

trn phng din s l bng n v (n v khng c

song song vi vector r

l lc tc dng ln in tch q2; in tch q2 b

, tc l in tch q2 s b ht bi in tch q1.

. Khi , sai s tng i s l

You might also like