Sivil taatsizlik Balamnda Bir Aratrma: Gazeteci Gzyle Sansr ve Otosansr

Esra Arsan Istanbul Bilgi Universitesi Medya & letiim Sistemleri earsan@bilgi.edu.tr

Bu makale, aylk dnce dergisi Cogitonun Austos 2011, Sivil taatsizlik saysnda yaymlanmtr. Sahibinin izni olmadan kullanlamaz.

Szlkler sivil itaatsizlii sivil ynetim tarafndan uygulanan yasalarn zne uyarak yasalara riayet etmeme, kar koyma olarak tanmlyor. Rawlsa (1999) gre, sivil itaatsizlik yasalarn ya da hkmet politikasnn deitirilmesini hedefleyen, kamu nnde icra edilen (aleni), iddete dayanmayan, vicdani, ancak yasal olmayan politik bir eylem. Oturma eylemleri, lm orular, igaller, imza toplamalar, kendini ihbar etmeler, snr gemeler ve yasaklanm gsteri yryleri, sivil itaatsizlik eylemleri arasnda saylyor. Trkiyede son yllarda gerekleen benzer bir ok sivil itaatsizlik eylemi var. Bunlarn arasnda cumartesi anneleri (kayp yaknlarnn oturma eylemleri), vicdani redciler (zorunlu askerlik kartlar), Bergama olaylar (siyanrle altn aramaya kar halk tepkisi), Krt siyasal hareketinin blgedeki sivil itaatsizlik eylemleri, internet yasaklarna kar durular (yasakl web sitelerine DNS ayarlarn deitirerek girmek gibi), byk Anadolu yry (Hidroelektirik santrallerine kar halk ayaklanmalar), daha yaymlanmadan nce toplatlan ve okunmas yasaklanan kitaplarn internetteki kopyalarn kiisel bilgisayarlara indirme (Ahmet kn mamn Ordusu kitab) gibi eylemler saylabilir. Kukusuz, sivil itaatsizlik eylemlerinin kamusal alanda ses getirmesi ve toplumsal pazarlk/uzlama/bar srelerinin salkl ilemesi iin, eylemlerin medyada yer bulabilmesi byk nem tayor. nk bu tr eylemler sadece iktidar ve g odaklarna kar rgtlenmi bir grup insann talebini ynetici snfa duyurmak iin deil, ayn zamanda toplumsal bilin ve dayanmay mobilize etmek iin de yaplyor. Bu balamda, eylemlerin yaygn medya kanallarnda yer bulmas ve yurtta katlmna ak hale gelmesinde medyaya byk rol dyor. Oysa, modern demokrasilerde, kapitalist sistemin ve iktidarlarn szcs konumundaki egemen medyann sivil itaatsizlik olgusuna yaklamn sorunlu olduu malum. Nitekim, Trkiyede son aylarda yaanan nternetime dokunma ve HESlere kar byk Anadolu yry eylemlerinin yaygn medyada neredeyse hi haber olamamas, bu iddialar glendiriyor. Sokakta yaanan gereklikle, medyadan yurttaa aktarlan gereklik arasndaki fark, yaygn/egemen medyann ideolojik yanllklarndan, ekonomi politiinden ve Trkiye

gibi basn ve ifade zgrlnn sorunlu olduu lkelerde byk oranda haber ieriklerine uygulanan sansr ve oto-sansrden kaynaklanyor. Haber olamayan itaatsizlikler Modern demokrasilerde sansr, hl farkl ekillerde varln srdryor. Dnce ve ifade zgrln kstlayan yasal dzenlemeler yannda, hkmetlerden ve dier g odaklarndan gelen direkt ve endirekt basklar basn zgrln ve halkn haber alma zgrln tehdit ediyor. Sansr, genellikle glnn kendisini savunmasna ynelik bir fenomen olarak alglanr. G ve iktidar odaklarnn baz bilgilerin halka ulamasn bilerek ve isteyerek engellemek iin kullandklar bir mekanizmadr sansr (Phillips & Harslof; 1997). Fairchild (1976), sansr kamusal alanda, kamu kar veya zel kara ilikin bir yaynn ieriini konrol altna alma giriimi olarak nitelendirir. Keane da, Medya ve Demokrasi adl kitabnda (1991), sansr modern kapitalist toplumlar arasnda ve/veya iinde karlkl korumac, demokratik olmayan bir sre yaratma eilimi olarak tanmlar. Demokrasiyi aka tehdit eden sansr olgusu, Keanea gre yurttan devlet aktivitelerine ilikin ihtiya duyduu enformasyonun serbeste dolamnn baskc yntemlerle engellenmesidir. Hkmetler, muhalif gr ve bilginin serbeste dolamasn engellemek iin bir dizi dzenleme ve bilgi arptma mekanizmasna bavurur. Bu mekanizmalar arasnda yasal dzenlemeler yannda, gizli servislerin gvenlik gerekeleriyle uygulad yayn ncesi veya sonras yasaklar ve yine gvenlik gerekeleri (veya bazen olaanst halleri bahane ederek) ile hkmetin halka syledii yalanlar da vardr. Sansr bazen kesmek, bimek, yakmak, yasaklamak eklinde direkt hkmet basksyla uygulanrken (Parenti 1986; Bagdikian 1992), bazen de Chomskynin (1989) demokratik toplumlarda dnce kontroln inceledii Gerekli Yanlsamalar kitabnda anlatt gibi, medya alanlar tarafndan iselletirilir ve sistematik bir sansre gerek kalmadan, gazeteciler kendi kendilerine oto-sansr uygulamaya balarlar. Philips ve Harslof (1997), sansre ilikin iki dikotomiden sz ederler: Ak savunmac/ ak saldrgan ve gizli saldrgan/gizli savunmac. Ak savunmac sansr biiminde, devletin l karlar iin kesilen, yasaklanan, silinen, sansrlenen bir medya ierii

vardr. Bu sansrleme, yayn ncesi veya sonrasnda yaplabilir. Ak saldrgan sansrde ise, stratejik halkla ilikiler ve spin doktorluu almalaryla, g ve iktidarn gereklii yeniden retme ve yaygnlatrma abalarna tanklk deriz. Bu tip sansr biiminde, bilerek ve isteyerek kamusal alanda gerekliin sadece belli bir biiminin yer almas iin youn bir denetim, yeniden retim ve kurgu mekanizmas devrededir. Gizli savunmac sansrden kast, mevcut medya pazarnda varolan ve kamunun bilgi ihtiyacn karlayan haber kanallarnn (medya kurumlarnn) ele geirilmesi ve kontroldr.Gizli saldrgan sansrle anlatlmak istenen ise, baskn snflarn toplumda sahip olduklar kltrel hegemonya sayesinde insanlarn deer ve inanlar zerinde kurduklar baskyla yarattklar suskunluk sarmaldr. Farkl dnemlerde benzer sansr biimleri Cumhuriyet sonras Trkiye basnnda sansr ve oto-sansrn gelenekesellemi, sistematik izlerini grmek mkndr. Tek parti dnemi, ok partili dnem, darbe dnemleri, sivilleme, Avrupallama, demokratikleme derken, her dnemin kendisine zg yanllklarnn getirdii sansr ve oto-sansr uygulamalar olmutur. Kukusuz, 1990larda hz kazanan neo-liberal kapitalist sistemin ekonomi politiiyle, medya sahipliindeki deiim ve dnmler; askeri vesayetten kurtulup sivilleme abalar, gemiten bazen farkl bazen de benzer sansr yntemlerinin kullanld bir sreci de beraberinde getirmitir. zellikle 1990l yllarda Krt basn (zgr basn gelenei) zerinde uygulanan sansr ve basklar, gazete kapatmalar, gazete binalarna yaplan basknlar, Krt gazetecilerin faili mehul cinayetlere kurban gitmesi ve gazete binalarnn bombalanmas gibi direkt iddet eylemleriyle, baskc bir sansr anlay medya tarihimize karanlk sayfalarnda yerini almtr. 2002 ylnda tek bana iktidara gelen AKPnin (Adalet ve Kalknma Partisi) demokratikleme ve sivilleme vurgusu ieren politik sylemine karn, basna uygulanan ekonomik ve siyasi basklarn artarak srmekte olduuna dair ikayetler vardr. Avrupa Birlii (AB) ilerleme raporlarnda giderek artan dozda dikkat ekilen Trkiyedeki basn ve ifade zgrlne ilikin sorunlu durum, hkmet tarafndan tepki ile karlanmakta ve bizzat Babakan Recep Tayyip Erdoan tarafndan reddedilmektedir. Babakan Erdoan, bir yandan yksek

vergi borlar ve dier ekonomik basklarla muhalif medya zerinde bask kurulduu yolundaki eletirilere iddetle kar karken, dier yandan hemen her kamuya ak konumasnda basna veryansn etmekte, zellikle basn patronlarna seslenerek muhalif ke yazarlarna ayar vermelerini istemektedir. 2010 ylnn Kasm aynda The Economist dergisinde yaymlanan bir yazda, Trkiyenin nde gelen gazetecilerinin, Babakan Recep Tayyip Erdoan kzdrma korkusuyla kendilerine otosansr uyguladklarn itiraf ettiklerine yer verilmitir. Yazda, birka gazetenin Erdoan eletiren yazarlarnn iine son verdii de anlatlmaktadr. Dergi, Trkiyedeki basn zgrl ile ilgili deerlendirmesinde, Avrupa Birlii lerleme Raporu'nun, Trkiyeyi basn zgrlne getirilen kstlamalar zerinden de eletirdiini yazmaktadr. Economistteki yazda u ifadeler vardr: Avrupa Komisyonu Trkiye'nin basnna yapt muamele konusunda olduka eletirel bir tutuma sahip. Cezaevlerinde tutuklu ya da mahkm edilmi 40 kadar gazeteci var. Birka gazete, Babakan Recep Tayyip Erdoan'n iktidardaki Adalet ve Kalknma Partisi'ne kar ok eletirel yaklaan ke yazarlarnn ilerine son verdi. Komisyon Trkiye'nin en byk holdingi Doan Grubu'na kar vergi makamlarnn ancak, bu grubun gazetecileri, AK Parti yelerinin yolsuzluklaryla ilgili aratrmalar yaptktan sonra balayan taarruzundan endie ettiini tekrar etmitir. nde gelen birok gazeteci, Erdoan'n cann skmamak iin kendi kendilerine sansr uyguladklarn itiraf etmektedir. (12 Kasm 2010, BBC Trke) Ve gazeteciler konuuyor Ayn tarihlerde, Hrriyet Gazetesi yazar smet Berkan, CNNTrk kanalnda katld Medya Mahallesi adl programda unlar anlatmtr: "AB raporunda Doan Grubu mensubu gazeteciler otosansr uyguluyor deniyor. Ben btn Doan Grubu alanlar adna konuamam ama kendime adma evet byle bir basky ben hissediyorum. Bugn bir ey yazdmda, buna hkmet kkrer mi, acaba patronumu daha da zor durumda brakabilir mi, isiz kalabilir miyim?' diye korkmadan dnmeden edemiyorum. Bu korku da ok normal tabi (CNNTrk, 11 Kasm 2011, Medya Mahallesi)

Ocak 2007den beri Todays Zaman gazetesinde ke yazan Amerikal gazeteci Andrew Finkelin, Nisan 2011 itibariyle gazeteyle iliii kesilmitir. Ergenekon soruturmas kapsamnda tutuklanan gazeteci Ahmet k`n mamn Ordusu adl kitabna uygulanan sansr eletiren bir yaz kaleme almas zerine kovulduunu anlatan Finkel, daha sonra New York Times gazetesinde unlar yazmtr: Hkmetin eletiriye katlanamad ve sindirilmi medyann dier yne bakt srece Trkiye hibir lkeye rnek olamaz. Ancak tek sorun hkmetin basks deil, Trkiyenin jleye benzer omurgas olan basn da sulu. Bugn Trkiyedeki en etkili sansr, otosansrdr. (8 Mays 2011, Milliyet Gazetesi) Otosansr denilince, yine 2011in Ocak aynda yaanan ve tm Trkiye televizyonlarnda canl cereyan eden byk bir futbol olaynn gazeteler tarafndan neredeyse yok saylmasna ilikin bir olay atlamadan gememek gerekir. 15 Ocak 2011 tarihinde al yaplan Galatasaray Futbol Kulbnn yeni stad TT Arenann kutlama treninde Babakan Erdoan'n slklanmas, yuhalanmas ve srekli protesto edilmesi zerine heyeti ile beraber stad terkettii haberi, ertesi gnk gazetelerde ya hi yer almam, ya da ok kk grlerek geitirilmitir. Euractive.com.tr web istesinde yaymlanan Trk basnnda otosansr balkl haberde, gazetelerin babakann bana gelen bu olay nasl habere dntremedikleri u satrlarla ifade edilmitir: Hkmete yakn Sabah, Zaman gibi gazeteler haberi 1. sayfalarda hi grmediler. Hrriyet ise balktan grmedi, spotta tek satrla yer verdi. Milliyet 1. Sayfada balktan vermedi, spotta ksa geitirdi. Vatan 1. Sayfada ne olduunu anlatmadan sadece "Tatszlk" olarak verdi. Habertrk ise haberi manetten verirken "Galatasaray taraftar ayp etti" diyerek tepkiyi seyirciye yneltti. Cumhuriyet haberi ok bytmeden yan stunlarda protesto olarak gsterdi.

Doan medyasnn bu tutumu, babakan' kzdrmamak ve fkesini zerine ekmeme abas olarak deerlendiriliyor. Buna ramen Doan Grubu'nun en ok satan halk gazetesi Posta'nn haberi "Erdoan'a Arena'da ok" manetiyle sansrsz olarak vermesi dikkat ekti. Posta haberin deerini doru deerlendiren tek gazete olarak ne kt. Akam gazetesi de haberi srmanetten "Skandal Arenas" bal ile vererek olaylar ntr bir ekilde sralad. Ayrca Hrriyet ve Milliyet internet siteleri ile Vatan internet sitesinin Erdoan'a protesto haberini dn gece olayn olduu saatlerden itibaren manetlerinden dzgn bir ekilde vermeleri; buna ramen ayn gazetelerin Yazileri'nin olay glgeleme ve rtme abas internet medyas ve basl medya arasnda gittike makas alan "gereki haber" kavramn da tartma gndemine getirmi oldu. Yazl basnn bu tutumu Trkiye'de oto sansrn vard boyutlar arpc bir ekilde gsteriyor. (17.01.2011, Euractive.com.tr) Basna ynelik hkmet basks ve sansre ilikin sylemler, 2011 ylnn Mart aynda gazeteci Nedim ener ve Ahmet kn Ergenekon soruturmas kapsamnda tutuklanmalaryla birlikte byk bir tepkiye dnm ve halk sokaa kmtr. Gazetecilere zgrlk Platformu ad altnda, pek ok gazetecilik rgtnn dzenledii eylemlerle, basna uygulanan sansr ve basklar protesto edilmitir. Bu arada, hapiste bulunan gazeteci says da 68e ulamtr. ktidar partisi szcleri hapiste bulunan Krt gazetecileri terrist, ergenekon soruturmas kapsamnda tutuklanan gazetecileri de henz yarglama sreleri tamamlanmad halde terr rgtne yardm eden kiiler olarak nitelendirmektedirler. Sansr ve otosansr aratrmas Peki ama, gazetecilik yapmann bu kadar zorlat bir ortamda, acaba gazeteciler kendilerini ne kadar zgr hissediyorlar? Gazeteciler Trkiyede sansr ve otosansrn

yaygn olduu grne ne derece katlyorlar? En ok sansrlenen haber konular neler? Haber ieriklerine etki eden siyasal ve ekonomik faktrler nasl sralanyor? te, makalenin bundan sonrasnda yukardaki sorulara cevap bulmak iin yaplan Trkiye basnnda sansr ve oto-sansr 2011 balkl bir anket almasnn sonularn bulacaksnz. almada, Mart-Nisan 2011 tarihleri arasnda, yaplandrlm anket formuyla, seilmi uzman gazetecilere konuya ilikin derecelendirme sorular sorulmutur. Anket formu, nceden belirlenmi bir grup gazeteciye e-mail ile yollanm ve cevaplar online anket sistemiyle derlenip tasnif edilmitir. Hrriyet, Milliyet, Radikal, Yeni afak, Zaman, Birgn, Habertrk, Evrensel, Star, Sabah, Gnlk, Hurriyet Daily News, Akam, Vatan, Birgn, Cumhuriyet, Szc, Taraf gazeteleri ile Hayat TV, CNNTrk, NTV ve TV8 kanallarndan 67 gazeteci ankete katlmtr. Anket formunun gnderildii gazetecilerin stanbul ve Ankarada nemli sosyal, siyasal, ekonomik ve savunma/gvenlie ilikin hassas konular alan haberciler olmasna dikkat edilmitir. Ankete katlan gazetecilerin 42si erkek, 25i kadndr. 7si 50 yan zerinde, 11i 40-49 ya aras dilimde, 33 30-39 ya aras dilimde ve 16s, 20-29 ya aralndadr.

Tablo 1 Ankete katlan gazetecilerin yzde 25.4 muhabirdir. Katlmclarn yzde 41.8i editr olduklarn ifade etmierdir. Yzde 22.5lk dilimi oluturan bir dier grup gazeteci ise haber mdr, yaz ileri mdr, blm efi ve genel yayn ynetmenidir. Gazetecilikte eik bekileri dediimiz, neyin haber olacana, neyin ise olmayacana karar veren grubun yzdesinin yksek olmas (yzde 64.3), aratrmann gvenilirliini artran bir unsur olarak grlebilir. nk, sansr ve otosanrn basksn belki de muhabirlerden daha ok haber deerine karar veren, olayn/durumun hangi sayfada/hangi bltende, ne uzunlukta ve ne balkla yaylanacana kadar veren eik bekileridir. Bulgular almada ucu kapal demografik verilerin saptanmas ve evet/hayr gibi iki seenekli sorularn dnda, likert leiyle derecelendirme sorular sorulmutur. ncelikle,

gazetecilerden bugn Trkiyede gazeteciliin kar karya kald dnlen bir dizi problem arasndan kendilerince nemli veya nemsiz bulduklarn yantlamalar istenmitir. Bu soruya gazetecilerin yzde 84.5i hkmetin haber ieriklerine basks/sansr seeneine ok nemli, yzde 12,1i de nemli yantn vermitir. Gazetecilerin haber ieriklerine oto-sansr uygulamas seeneine ise, yzde 77.6s ok nemli, yzde 22.4 ise nemli demitir. Ayn soruda, medya sahiplerinin haber ieriklerine mdahalesi seeneini ok nemli bulan gazetecilerin yzdesi 75 iken, nemli bulan gazetecilerin oran ise yzde 36.8dir. Tablo 2de de grlecei gibi, gazetecilie gvenin azalmas, haber ieriklerinin sansasyonellemesi, kaliteli gazeteci saysnn azalmas, doru haber ieriinin azalmas ve partizanlk gibi konular da gazetecilerin bugn kar karya olduklar dnlen ok nemli sorunlar olarak ne kmaktadr.

Tablo 2 Bir baka soruda gazetecilere Trkiyede haber ieriklerine etki eden aktrleri nem derecelerine gre sralandrmalar istenmitir. Haber ieriklerine etki ettikleri varsaylan sosyal, siyasal, ekonomik ve kltrel aktrler listesi Tablo 3te grlebilir. Bu soruya yaznt veren gazetecilerin yzde 81i hkmetin haber ieriklerine etki eden ok nemli aktr olduunu sylerken (bu soruya cevap veren 58 gazeteciden 47si), yzde 15.5inin de yine haber ieriklerine etki eden nemli aktr (9 gazeteci) seeneinde hkmeti gryor olmas manidardr. ktidarn haber ieriklerinde etkisi olmad yolundaki aklamalarna karn, gazetecilerin hkmeti haber ieriklerine etki eden en nemli aktr olarak grd anlalmaktadr. Bu soruya verilen cevaplar arasnda bir baka ilgin nokta, Trkiyede haber ieriklerine bask ve sansr uygulayan ya da gazetecilerin otosansr uygulamasna neden olan g odaklar arasnda bir yer deiimin yaandna dair bulgudur. zellikle askeri darbe dnemlerinde ve sonrasndaki askeri vesayet rejimlerinde (mesela 28 ubat dnemi andlarnda grdmz gibi) gazetecilere direkt bask uygulad tecrbelerle ve belgelerle bilinen ordunun, bugn

artk haber ieriklerine etki eden aktrler sralamasnda geriye dt grlmektedir. Ordunun haber ieriklerine etkideki roln ok nemli ve nemli bulan gazetecilerin oran yine de az deildir: yzde 57.2 (soruya yant veren 56 gazeteciden 32si). Buna mukabil, bir dier savunma ve gvenlik gc olan polisin haber ieriklerine mdahalesini ok nemli ve nemli gren gazetecilerin oran yzde 73.7dir (soruya cevap veren 57 gazeteciden 42si). Bir baka artc sonu, dini cemaatlerin haber ieriklerine etki eden aktrler olup olmad yolundaki sorudan gelmitir. Bu soruya cevap veren gazetecilerin yzde 83.9u (47 gazeteci) dini cemaatlerin haber ieriklerine etjide nemli/ok nemli aktr olduunu dndklerini belirtmilerdir. Buradan grlmektedir ki, Trkiyede gazetecinin korkulu ryas olan asker, belki hala haber ieriklerinde etkili olabilmektedir, lakin ordudan daha baskn iki farkl g odann, polis ve dini cemaatlerin haber ieriklerine uyguladklar basklarn daha youn olduu anlalmaktadr. Aratrmamzn belki de en artc sonularndan birisi, bu g deiiminin medya alanlarnn meslek algs zerinden okunabilirlii olmutur.

Tablo 3

Gazetecilerin haber ieriklerine otosansr uygulayp uygulamadklarn anlamak iin sorduumuz bir baka sorunun cevaplar Tablo 4te grlebilir. Acaba gazeteciler gnlk habercilik pratiinde kamu yarar ieren baz baz nemli olaylar habere dntrmekten vaz geiyorlar mdr? Bu soruya cevap veren gazetecilerin yzde 91.4nn (soruya yant veren 58 gazetecinin 53) evet demi olmas, durumun vahametini ok net bir ekilde ortaya koymaktadr. Gazeteciler, kamunun ihtiyac olan, nemli olaylar/durumlar habere dntr(e)memektedirler.

Tablo 4 Peki ama, gazeteciler neden kamu yarar ieren olaylar/durumlar/aklamalar habere dntremiyorlar? Tablo 5te grld gibi, bu soruya verdiimiz seenekler arasnda gazeteciler tarafndan en ok tercih edilen i politik basklardan dolay seenei oluyor. politik basklardan dolay nemli haberleri yaynlayamyoruz seeneini nemli/ok nemli bulan gazetecilerin oran yzde 96.2 (50 kii). Bunu, yzde 92.4 ile medya

sahibinin finansal karlarna uymadndan seeneini iaretleyen gazeteciler izliyor (49 gazeteci nemli/ok nemli diyor). Hemen arkasndan, reklamverenlerin basks seeneini nemli/ok nemli gren gazeteciler geliyor ki, bunlarn oran yzde de 73.1 (38 kii). Bu soruda haberin yaymlanmayacan bildiimden seeneini nemli/ok nemli bulan gazetecilerin oran yzde 84.6 (44 gazeteci). Anlalan o ki, gazeteciler ok nemli olduunu dndkleri haberlerin editoryal srete sansrleneceini dndklerinden, bu tr haberleri yapmaya dahi kalkmyorlar. Yani, baka bir deyile, otosansr iselletirilmi. Gazetecileri yurttan bilgilenmesi asndan nemli olduu halde haber yapmaktan alkoyan bir dier nemli faktrn de haklarnda dava almasndan ve hapse girmekten korkmalar olduu anlalyor. Neden haber yapmyorsunuz? sorusunda nemli/ok nemli faktr olarak hapse girmekten korktuumdan yant veren gazeteci says 34 (yzde 65.3).

Tablo 5

Gazetecilerin ne sklkta kamusal fayda ieren haberleri yaymlamadklarna ilikin soruya verdikleri cevaplar Tablo 6da grlebilir. 29 gazeteci, sk sk kamusal fayda ieren enformasyonu habere dntrmediklerini ifade ediyor. 20 gazeteci ise halk nemli olaylara kar bilgilendirme sorumluluklarn ara sra ihmal ettiklerini dnyor. Bu soruya hibir zaman yantn veren gazeteci olmamas, durumun ne kadar kritik olduunun bir gstergesi olarak grlebilir.

Tablo 6

Tablo 7, bugne kadar yaptklar haberler nedeniyle soruturma geiren veya haklarnda dava alan gazetecilerin yzdelerine ilikin. Bu soruya cevap veren 58 gazetecinin 27si ya yaptklar haberlerden dolay soruturma geirmi ya da haberlerinden dolay haklarnda dava alm (yzde 46.6). 31 gazeteci ise imdiye kadar bu tr bir durumla karlamamam.

Tablo 7 Tablo 8de grlecei gibi, anketimize katlan 9 gazeteci hakknda yapt haberler nedeniyle ceza davas alm, ama beraat etmiler. 3 gazeteci ceza davasnda hkm giymi, cezalar ertelenmi. 9 gazeteciye tazminat davas alm, dava dm. 8 gazeteci, haklarnda alan tazminat cezalarnda mahkum olmu, altklar kurum cezalar demi. Haklarnda alan davalar srmekte olan gazeteci says 8 ve anketimize katlan gazetecilerden hibirisi yaptklar haberler nedeniyle hapse girmemi.

Tablo 8 Gazeteciler bundan sonra yaptklar haberler nedeniyle haklarnda dava almasndan ve hapse girmekten korkuyorlar m? zellikle ABnin de dikkat ektii, 68 gazetecinin hapiste olduu bir lke olan Trkiyede gazeteciler bir gn ayn eyin kendi balarna gelebilecei korkusunu hissediyorlar m? Bu soruya gazetecilerin verdii yantlar Tablo 9da grlyor. Bu soruya gazetecilerin yzde 64.9u (37 kii) evet yantn vermi.Yzde 17.5 (10 kii) hayr derken, bir dier yzde 17,5 (10 kii) ise kararsz tutum taknm.

Tablo 9

En ok hangi haberler sansrleniyor? Tablo 10da gazetecilerin sansr basksyla kamuya aktaramadklarn dndmz bir dizi haber konusundan hangisinin gerekten sansrlendiine katlp katlmadklarn gsteriliyor. Hkmetin yanl ileri, belediye ve brokraside yolsuzlua ilikin haberlerin sansrlendii fikrine katlan/kesinlikle katlan gazetecilerin oran yzde 81.8 (45 gazeteci). 4 gazeteci, bu konuda bir sansr basks yaamadn ifade ediyor (yzde 7.3). Krt meselesine ilikin haberlerin sansrlendii fikrine katlan/kesinlikle katlan gazeteci says 35 (yzde 64.8). Krt meselesine ilikin haberlerin sansrlendii fikrine katlmayan/kesinlikle katlmayan gazeteci says ise 10 (yzde 17.8). Kararsz yzde 16.7 (9 gazeteci). Devlete kar ilenen sular kapsamnda srmekte olan davalara ilikin haberler, gazetecilerin sklkla hapse girmelerine veya haklarnda dava almasna neden olan haberler. Bu tr haberlerin sansrlendii grne katlan/kesinlikle katlan gazeteci says 36 (yzde 67.9). Bu konuda kararsz olan gazeteciler 7 kii (yzde 13.2). Bu gre katlmayan/hi katlmayan gazeteciler ise 10

kii (yzde 18.8). 29 gazeteci, orduya ilikin haberlerin sansrlendii fikrine katlyor/kesinlikle katlyor. Buna mukabil, dini cemaatlerin devlet iinde kadrolamasna ilikin haberlerin sansrlendii fikrine katlan/kesinlikle katlan gazetecilerin oran yzde 88.8 (soruya cevap veren 26 gazeteci). Dini cemaatlerin devlet iindeki kadrolamasna ilikin haberlerin sansrlendii fikine hi katlmayan gazeteci yok. Ayrca, bu soruya yant veren 39 gazeteci (yzde 73.6) sivil toplum rgtleri ve dini cemaatlerin yanl ilerine ilikin haberlerin medyada sansrlendiini dnyor. Byk irketlerin/reklamverenlerin yanl ileri ve medya patronlarnn hkmet ve muhalefetle ilikileri de, Tablo 10da grld gibi sorunlu haberlerden. Medya patronlarnn siyasilerle gizli sakl ilikileri de haber olamyor. Gazetecilerin yzde 92.7si (51 kii) medya patronlarnn iktidar ve muhalefetle olan kirli ilikilerinin haber olamadn, sansrlendiini dnyor. Ayrca, medya patronlarnn gazetecilik d yanl ilerine ilikin haberlerin sansrlendiini dnen gazetecilerin oran yzde 84.9 (45 gazeteci). Reklamverenlerin ve byk irketlerin yanl ilerine ilikin haberlerin sansrlendii fikrine katlan/kesinlikle katlan gazeteci says 46 (yzde 85.1).

Tablo 10

Gazeteciler haberlerini yazarken/hazrlarken, genellikle medya sahibinin finansal karlarn dnerek haber dilini yumuatyorlar. Tablo 11de, buna ilikin sorumuza verilen yantlara ilikin yzdeler grlyor.

Tablo 11 Ayn ekilde, gazetecilere haberlerini hazrlarken hkmetin karn dnerek haber dilini yumuatp yumuatmadklarn sorduk. Tablo 12de bu soruya verilen cevaplar yer alyor.

Tablo 12 Gazeteciler, genellikle gnlk haber toplantlarnda hangi olaylarn ne derece nemli haber deeri tadn tartr ve gndeme karar verirler. Bu gndem oluturma pratii esnasnda, bazen kamu yarar tayan haberlerin yaymlanmasna, bazen de yaymlanmamasna karar verilir. Sansr ve otosansrn yaygn olduu medya sistemlerinde, gazeteciler bu toplantlar srasnda bazen mesleki sorumlulukla, mesleki deformasyon arasnda gider gelir; kamusal sorumluluk bilinci ve vicdani deerleri ar basan gazetecilerle, sorumsuz, sansre ve hegemonyadan gelen basklara kolayca boyun een gazeteciler arasnda tartmalar kabilir. Buradan hareketle, anketimize katlan gazetecilere haber toplantlarnda meslektalaryla ne sklkta bu tr tartmalar yaadklarn sorduk. Tablo 13ten de anlalaca gibi, hibir zaman seeneini seen gazetecilerin oran sadece 9.3. Sk sk, nadiren ve arasra seeneklerinin iaretleyen gazetecilerin oran ise yzde 90.8.

Tablo 13 Trkiyede basn ve ifade zgrln koruyan yasal dzenlemeler ne kadar yeterli? Bir baka deyile, acaba TCK, anayasa ve basn yasasndaki maddeler gazetecinin gazetecilik yapmasn kolaylatryor mu, yoksa zorlatryor mu? Bu soruya gazetecilerin verdii yantlar Tablo 14te grlyor.

Tablo 14 Aratrmamzn buraya kadarki blmnden de anlalaca gibi, Trkiyede gazetecilik yapmak iyiden iyiye zorlam. Hkmete ilikin eletirel haber yaplamyor. Medya patronlarna ilikin haber yaplamyor. Reklamveren byk irketlerin yanl ileri haber olamyor. Srmekte olan nemli davalara iliki haber yapmak byk cesaret istiyor. Gazetecilerin sansrlendiini dndkleri haber konular arasna dini cemaatler ve sivil tolum rgtleri de katlm. Askere ilikin haberler sansr/otosansr kskacndayd diye dnrken, bu kskaca bir de polise ilikin haberler eklenmi. Eklenmekle kalmam, polise ilikin haberlere uygulanan sansr ve polisin haber ieriklerine etkisi askerinkinden daha gl bir hale gelmi. Ergenekon/Balyoz davalar gibi devlete kar ilenen sular kapsamndaki soruturmalara, gzaltlara, tutuklamalara ilikin haber yapan gazetecilerin kendileri de dava konusu oluyor, hatta kimileri tutuklanp, hapse atlyor. Bu durum gazetecilerin zerinde nasl bir psikoloji yaratyor? Korkuyorlar m? Dier meslektalarnn da yaptklar ya da yapacaklar nemli haberler nedeniyle

korktuklarn dnyorlar m? Gazetecilerin bu soruya verdikleri yantlar Tablo 15te grlebilir. 68 gazetecinin hapiste olmasnn, dardaki gazeteciler zerinde bir korku atmosferi oluturduu fikrine katlan/kesinlikle katlan gazetecilerin oran yzde 90.9. Bu fikre hi katlmayan gazeteci yok.

Tablo 15

Trkiye basnnda sansr ve otosansrn yaygn olduu dncesine ne derece katldklar sorulduunda, Tablo 16da grld gibi, gazetecilerin yzde 100 katlyorum/kesinlikle katlyorum cevabn veriyor.

Tablo 16 Trkiyede basn ve ifade zgrlnn nndeki engellerden sz edilirken, gazetecilerin rgtszlnden ve sendikaszlamann etkilerinden de dem vuruluyor. Medya patronlar ve siyasal/ekonomik g odaklar karsnda kendi hakkn savunamayan gazetecilerin, kamunun hakkn nasl savunaca sorusu, hakl olarak soruluyor. gvencesi olmayan, sigorta pirimleri en dk ii creti zerinden denen, aktan para verilerek kanunsuz almaya mahkum edilen, patronun iki duda arasndan kan szle bir gnde kendisini byk medyann dnda bulabilen gazeteciler, bu i koullarnda almaya kar kmadka, basn zgrl ve gazetecilik bamszl nasl salanacak? Sigortasz, gvencesiz altrlan gazeteci, mesela kendisiyle ayn koullarda alan baka iilerin, emekilerin sorunlarn nasl dile getirecek? Nitekim, Atv-Sabah grubunda sendikalaan gazetecilerinin grevinin yaygn medyada haber olamadn, bu greve ilikin haberlerin sansrlendiini gryoruz. O halde, gazetecilerin sendikasz ve gvencesiz alyor olmalar, haber ieriklerini nasl etkiliyor? Bu soruya gazetecilerin verdikleri yantlar Tablo 17de grebilirsiniz. Bu soruya yant veren

gazetecilerin yzde 90dan fazlas sendikasz ve gvencesiz alyor olmann haber ieriklerini olumsuz etkilediini dnyor.

Tablo 17 Eer sendikaszlk ve gvencesizlik gazetecilerin rettii haber ieriklerini olumsuz etkiliyorsa, o halde gazeteciler rgtlenmeli ve i gvencesiyle, gazetecilik bamszl iin mcadele vermeli. Acaba anketimize katlan 67 gazeteciden ka Trkiye Gazeteciler Sendikasna ye? Cevaplar, Tablo 18de grld gibi, pek de i ac deil. Gazetecilerin ancak yzde 21.8i sendika yesi, yzde 78.2si ise sendikaya ye deil. Bu durum, kukusuz gazetecin rol algsn, kendisini siyasal, sosyal, kltrel bir aktr olarak nasl konumlandrdn da net bir ekilde ortaya koyuyor.

Tablo 18 Sonu 2007 ylnda Prof. Dr. Ylmaz Esmer ynetiminde Boazii niversitesinde gerekletirilen Medya ve Deerler aratrmasnda, Trkiyeli 226 gazeteciyle yaplan yz yze grmelerin sonular aklanmt. Aratrmann bulgularna gre, gazetecilerin yzde 3.1i basna tamamen, yzde 47.3 ise bir lde gveniyordu. Basna gvenmeyen gazetecilerin oran ise yzde 49.5 idi. Televizyonlara gvenen gazetecilerin oranlar daha da ilginti: Televizyonlara tamamen gvenen gazetecilerin oran ancak yzde 1.8 iken, bir lde gvenenlerin oran yzde 39.8, hi gvenmeyenlerin oranysa yzde 58.4t. 2011 ylnda, daha kk bir grup gazeteciyle gerekletirdiimiz anket almamzn bulgular gsteriyor ki, aslnda gazetecilerin medyaya gvenmemeleri iin ok salam nedenleri var. Bunlarn arasnda en bata gelen de, kukusuz, gazetecilerin egemen

medyada kamu yarar ieren olay ve durumlara ilikin haber yaplamadn herkesten ok daha iyi biliyor olmalar. Kamu yarar ieren haberleri ekmecelerde bekleten, medya patronlar, hkmetler, i dnyas, gl cemaatler ve srmekte olan ok etrefilli davalara ilikin bilmemiz gereken enformasyonu bizlerden saklamak zorunda braklan, bazen de yaymlanamayacan bilerek kendisi batan haber yapmayan gazeteci, dier gazetecilere nasl gvensin? yle grnyor ki, 2011 Trkiyesinde hakknda az ok eletirel haber yaplmas kolaylaan baz kurumlar var: Mesela ordu. Buna karlk, hakknda eletirel haberler yaplmas gleen baz baka kurumlar bu boluu dolduruyor: Mesela polis tekilat, mesela dini cemaatler. Anketimize katlan gazeteciler bunu direkt olarak ifade ediyorlar. Gazetecilerin yaptklar haberler ve yazdklar kitaplar nedeniyle mahkeme kaplarnda, hapishanelerde gn dolduruyor olmalar, dier gazeteciler zerinde korku ve bask yaratyor. Bu durum, otosansrn yaygnlamasna ve sistematik hale gelmesine neden oluyor. Basnda sansr ve otosansrn ne derece yaygn olduuna ilikin sorumuza gazetecilerin verdikleri yantlar, imdilik halkn ihtiyac olan enformasyona ulamasnn ne kadar zor olduunu gsteriyor. Kukusuz, ihtiyacmz olan bilgiler arasnda sivil itaatsizlik eylemleri de var. Bu almann sonular, neden internet filtrelemesine kar sokaklara dklen binlerce insann gazetelerin birinci sayfalarnda ve televizyon haber bltenlerinin ilk sralarnda yer alamadn anlamamz salyor. Benzer bir ekilde, HESlere kar Byk Anadolu yry yapan eylemcilerin devletin polisleri tarafndan Ankara giriinde durdurulup, kendi lkesinin bakentine sokulmadklar haberini neden yaygn medyada gremediimizi de bir ekilde aklyor.

Kaynaka 1-Bagdikian, Ben (1992). The Media Monopoly. Boston: Beacon Press 2- BBC Trke Online : http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2010/11/101112_economist_turkey.shtml?print=1) 3- Chomsky, Noam (1989). Necessary Illusions: Thought Control In Democratic Society. Boston: South End Press 4- Euractive Online: http://www.euractiv.com.tr/politika-000110/article/trkmedyasnda-oto-sansr-erdoana-protestoyu-grmediler-014900 5- Fairchild, Henry Pratt (1976). Dictionary of Sociology and Related Sciences. Totowa: Littlefield, Adams & Co. 6- Keane, John (1991) The Media and Democracy. Cambridge: Polity Press 7- Milliyet Gazetesi: http://www.milliyet.com.tr/nyt-turkiye-deki-asil-sikintiotosansur/siyaset/haberdetay/08.05.2011/1387542/default.htm 8- Parenti, Michael (1986). Inventing Reality. St Martins Press 9- Phillips, Peter & Ivan Harslof (1997). Censored: The News That Didnt Make the News. NY: Seven Stories Press 10- Rawls, John (1999). A Theory of Justice. Harvard University Press