Professional Documents
Culture Documents
GİRİŞ
1 GİRİŞ: .......................................................................................................................................................... 1
ii
6.1.1 Makine gürültüsü (Machinery Noise)............................................................................................ 27
6.1.2 Pervane gürültüsü (Propeller noise)............................................................................................. 28
6.1.3 Hidrodinamik gürültü.................................................................................................................... 29
6.2 ÇEVRE GÜRÜLTÜSÜ (AMBİENT NOİSE)................................................................................................ 30
7 SU ALTI AKUSTİĞİ UYGULAMALARI.............................................................................................. 31
iii
ŞEKİL VE TABLO LİSTESİ
Sayfa
ŞEKİL 2-1 : DEVİR, GENLİK VE DALGA BOYUNUN GÖSTERİMİ .................................................................................. 2
ŞEKİL 2-2 : SESİN YANSIMASI.................................................................................................................................. 3
ŞEKİL 2-3 : SESİN BÜKÜLMESİ ................................................................................................................................. 4
ŞEKİL 2-4 : SNELL KANUNUNUN TEK VE ÇOK KATMANA UYGULANIŞI..................................................................... 4
ŞEKİL 3-1 : BASINÇ, TUZLULUK, SICAKLIK VE SES HIZININ JENERİK DEĞİŞİMİ ......................................................... 6
ŞEKİL 3-2 : SU ALTINDAKİ KATMANLAR ................................................................................................................. 7
ŞEKİL 3-3 : JENERİK SES HIZI PROFİLİ VE KATMANLAR ............................................................................................ 9
ŞEKİL 3-4 : 30.50º BATI BOYLAMINDAKİ SES HIZI PROFİLİ....................................................................................... 9
ŞEKİL 3-5 : DERİN SES KANALI DERİNLİĞİ (M) HARİTASI ....................................................................................... 10
ŞEKİL 3-6 : SIĞ SULAR İÇİN JENERİK YAZ-KIŞ MEVSİMİ SES HIZI PROFİLİ ............................................................... 10
ŞEKİL 3-7 : 50 M DERİNLİKTEKİ YILLIK ORTALAMA SES HIZI, EGE DENİZİ ............................................................. 11
ŞEKİL 3-8 : BATİTERMOGRAF İLE SES HIZI ÖLÇÜMÜ ............................................................................................. 11
ŞEKİL 3-9 : İZOTERMAL SICAKLIK GRADYANINDA YAYILIM .................................................................................. 12
ŞEKİL 3-10 : NEGATİF SICAKLIK-HIZ GRADYANINDA YAYILIM .............................................................................. 13
ŞEKİL 3-11 : POZİTİF SICAKLIK-HIZ GRADYANINDA YAYILIM ................................................................................ 13
ŞEKİL 3-12 : JENERİK SES HIZI VE GÖLGE BÖLGESİ PROFİLİ ................................................................................... 14
ŞEKİL 4-1 : KÜRESEL VE SİLİNDİRİK YAYILMA ...................................................................................................... 15
ŞEKİL 4-2 : SAÇILIM/YANKILANMAYA NEDEN OLAN ETMENLER ........................................................................... 17
ŞEKİL 4-3 : YÜZEY SAÇILIMI/YANKILANMASI ....................................................................................................... 17
ŞEKİL 4-4 : HACİM SAÇILIMI/YANKILANMASI ....................................................................................................... 18
ŞEKİL 4-5 : DİP SAÇILIMI/YANKILANMASI ............................................................................................................. 18
ŞEKİL 4-6 : TOPLAM YAYILMA KAYBININ FREKANS VE MENZİLE BAĞLI DEĞİŞİMİ ................................................. 19
ŞEKİL 5-1 : SESİN DİREKT YAYILMASI ................................................................................................................... 20
ŞEKİL 5-2 : SESİN SATIH KANALINDA YAYILMASI ................................................................................................. 21
ŞEKİL 5-3 : DİP SIÇRAMASI ŞEKLİNDE YAYILMA ................................................................................................... 22
ŞEKİL 5-4 : TOPLANMA BÖLGESİ TİPİNDE YAYILIM ............................................................................................... 23
ŞEKİL 5-5 : SES KANALI İLE İLGİLİ TEMEL DEĞERLER ............................................................................................ 24
ŞEKİL 5-6 : SIĞ SES KANALININ GÖSTERİMİ ........................................................................................................... 24
ŞEKİL 5-7 : DERİN SES KANALI .............................................................................................................................. 25
ŞEKİL 5-8 : SES YAYILIM TİPLERİNİN AYRI AYRI GÖSTERİMİ ................................................................................. 25
ŞEKİL 5-9 : SES YAYILIM TİPLERİNİN BİRLİKTE GÖSTERİMİ ................................................................................... 26
ŞEKİL 6-1: KENDİ GÜRÜLTÜMÜZE NEDEN OLAN ETMENLER ................................................................................... 27
ŞEKİL 6-2: BİR GEMİNİN MAKİNE DAİRESİNDEN GÖRÜNÜM .................................................................................... 28
ŞEKİL 6-3- ÖRNEK BİR GEMİ PERVANESİ ................................................................................................................ 29
ŞEKİL 6-4- KAVİTASYON VE KABARCIK OLUŞUMU ................................................................................................ 29
ŞEKİL 6-5 : LAMİNER VE TÜRBÜLANSLI AKIŞ ........................................................................................................ 29
ŞEKİL 6-6 : ÇEVRE GÜRÜLTÜSÜ HESAPLAMA EĞRİLERİ ......................................................................................... 31
ŞEKİL 7-1 : AKTİF SONAR DİNLEMESİ .................................................................................................................... 34
ŞEKİL 7-2 : PASİF SONAR DİNLEMESİ ..................................................................................................................... 34
ŞEKİL 7-3: A,G VE F TİPİ SONOBOYLAR ................................................................................................................. 35
iv
1 GİRİŞ:
Su altı akustiği, deniz yatağı ve su altında ses dalgalarının doğrusal ve doğrusal olmayan
yayılımını, saçılımı ve etkileşimini inceleyen ve buna dayalı pratik uygulama alanları
geliştiren bir bilim dalıdır. Bu raporda sualtı akustiğinin temel kavramlarından bahsedilecek
ve uygulamalarından örnekler verilecektir.
Elektromanyetik dalgaların aksine ses dalgaları okyanusta uzun mesafeleri kat edebilir. Hava
ve vakum ortamlarının aksine, okyanusta radar yerine sonar, radyo yerine akustik iletişim,
mikrodalga/ optik görüntüleme veya x-ray yerine akustik görüntüleme ve tomografi
kullanılmaktadır.
1
1
Birimi Hertzdir. f =
periyot
Periyot: Tam bir devirin gerçekleşmesi için gereken birim zaman
1
Birimi saniyedir. T =
frekans
hız
Dalga boyu: Art arda gelen iki tepe noktası arasındaki mesafedir λ =
frekans
Genlik: Dalganın dikey hareketinin yarısıdır.
Ses Şiddeti (I): Şiddet, ses dalgalarının taşıdıkları enerjiye bağlı olarak birim alan
uyguladıkları akustik güçtür. Sesin şiddeti, ses kaynağına olan uzaklığın karesi ile ters
Ses gücü ⎡ W ⎤
orantılıdır. I =
Alan ⎢⎣ m 2 ⎥⎦
Ses Basınç Düzeyi ve Ses Şiddeti Düzeyi: İlgili değerin referans değerlere bölünmesiyle
bulunur.
P
Ses Basınç Düzeyi ( SPL ) = 20 log ( dB )
Pref
I
Ses Şiddeti Düzeyi ( SIL ) = 10 log ( dB)
I ref
Desibel (dB): İnsan kulağı çok düşük ve çok yüksek şiddette sesleri duyabilme yeteneğine
sahiptir. İnsan kulağının algılayabileceği en düşük ses şiddeti, ‘eşik şiddet’ olarak bilinir.
Kulağa zarar vermeden işitilebilen en yüksek sesin şiddeti ise, eşik şiddetinin yaklaşık 1
2
milyon katı kadardır. İnsan kulağının şiddet algı aralığı bu kadar geniş olduğundan, şiddet
ölçümü için kullanılan ölçek de 10'un katları, yani logaritmik olarak düzenlenmiştir. Buna
‘desibel ölçeği’ denmektedir. Sıfır desibel mutlak sessizliği değil; işitilemeyecek kadar düşük
W
ses şiddetini (ortalama 1.10−12 ) gösterir.
m2
3
Şekil 2-3 : Sesin bükülmesi
V1 V2
=
cos A1 cos A2
Formülü kullanılarak ses ışınının değişim yönü ve miktarı hesaplanabilir. Burada V ses hızını,
A ise açıyı ifade etmektedir.
4
3 SU ALTI ORTAMI
Denizaltı savunma harbinde ve oşinografide su altı ortamının yapısının bilinmesi oldukça
önemlidir. Çünkü ortamın yapısındaki değişiklikler sesin kırılma ve yansıma şekil ve
oranlarını değiştirir. Ortamla ilgili en önemli parametre ses hızı profilidir ve bilinmesi
oldukça önemlidir.
3.1.1 Tuzluluk
Genelde binde 32-38 arasında değişen bir değere sahiptir. Ortalaması 35’tir. (Karadeniz’de
ortalama 18, Marmara’da 22, Ege’de 38+) Tuzluluk derine inildikçe çok fazla değişmez.
Ancak bir tatlı su kaynağı, nehir ağzı, eriyen buzlar veya ağır yağışlar tuzluluk değerini
düşürebilir. Gerçekleşecek bir değişim ses hızını küçük bir oranda değiştirir. Binde birlik bir
artım, ses hızını 1,3 m/san arttırır.
3.1.2 Basınç
Çoğu zaman basınç değişiminin etkisi tuzluluğa göre daha baskındır. Direkt su derinliği ile
bağlantılıdır. Dikey yönde ilerlerken sabit bir şekilde artar ve kolaylıkla hesaplanabilir.
Derinliğin 1 metrelik artışı, basıncın etkisi ile ses hızını 0,017 m/san arttırır. 1000 metreden
sonra en etkin parametredir.
3.1.3 Sıcaklık
Ses hızına en çok etki eden faktördür. Çoğunlukla derine indikçe azalır. 1 santigrat derecelik
sıcaklık artışı ses hızının 3 m/san artmasına neden olur. Sıcaklık etkisi 1000 metreye kadar
önemlidir, bunun altında ise neredeyse sabit bir değer alır ve artık basınç değişimin baskın
etkisi görülmeye başlanır.
5
Şekil 3-1 : Basınç, tuzluluk, sıcaklık ve ses hızının jenerik değişimi
6
Diğerleriyle karşılaştırıldığında en uygun gözüken Mackenzie’nin (1981) formülü şöyledir:
C ( D,S, T ) = 1448.96 + 4.591T - 5.304 x 10-2 T 2 + 2.374 x 10-4T 3 + 1.340 (S-35) + 1.630 x 10 D
-2
Formülde T santigrat cinsinden sıcaklığı, S binde bir cinsinden tuzluluğu, D ise metre
cinsinden derinliği ifade etmektedir. Yukarıdaki formül kullanılarak ses hızını hesaplamak
için aşağıdaki blok kullanılabilir:
7
hareketleri sağlar. Bu tabakanın bitiş noktası karışım tabakası derinliği olarak adlandırılır.
Orta-enlemlerde karışım tabakasının derinliği 1500 feete kadar çıkabilir. Ekvatora yakın
enlemlerde radyasyon yoluyla ısınma daha yüksek olsa da, deniz durumu ve buna bağlı olarak
da dalga hareketinin daha az olması nedeniyle bu tabaka daha sığdır. Karışım tabakası,
mevsimsel ve günlük hava ve deniz sıcaklığı değişimlerinden en fazla etkilenendir. Çünkü
yüzey dalgaları, radyasyonel ısınma/soğumaya maruz kalan tek tabakadır. Tabaka boyunca
sıcaklık sabittir. Basınç nedeniyle ses hızı küçük açılı bir pozitif gradyana sahiptir.
Not: Termoklin ile Derin tabaka arasında, Ses kanalı adı verilen, ses hızının minimum olduğu
bir derinlik/tabaka vardır. Bu tabaka boyunca düşük frekanslı ses dalgaları binlerce kilometre
boyunca dağılmadan ilerleyebilir. Ancak kutuplarda su sıcaklığının minimum olduğu bölge
yüzey olduğu için, en düşük ses hızı yüzeydedir.
8
Şekil 3-3 : Jenerik ses hızı profili ve katmanlar
Şekil 3-4’de Kuzey ve Güney Atlantik okyanusundaki ses hızı profili görülmektedir. 30.50
derece batı boylamı esas alınarak yapılan ölçümlerin sonucunda oluşturulan grafikteki kesikli
noktalar “Derin ses kanalı”nı göstermektedir. Dikkat edileceği üzere derin ses kanalı
kutuplarda sığlaşmaktadır. Ses hızı etkisinin yanında, okyanus yutucudur ve akustik frekansın
artmasıyla birlikte ses sinyalinin zayıflamasına neden olur. Kıta sahanlığında kalan ve sığ
bölgelerde suyun derinliği az olduğu için numaralı formüldeki derinlik katsayısı pek önem
taşımaz.
9
Şekil 3-5 : Derin ses kanalı derinliği (m) haritası
Şekil 3-6’da görüldüğü gibi Kış mevsiminde ses hızı profilinde büyük değişmeler olmaz.
Oysa yaz aylarında yüzey sıcaklığının yüksek olması nedeniyle ses hızı daha büyük değerler
alır.
Şekil 3-6 : Sığ sular için jenerik yaz-kış mevsimi ses hızı profili
10
Şekil 3-7 : 50 m derinlikteki yıllık ortalama ses hızı, Ege Denizi
11
3.5 Sesin Yayılması
Ses dalgalarının kaynaktan çıktıktan sonra gittiği yola yayılım yolu denir. Su altında sesin
yayılım yönü ses hızı gradyanı ile belirlenir. Bu gradyandaki değişimler kırılma ve
yansımalara yol açar ve sesin düz bir dalga halinde hareket etmesini engeller. Bunun
sonucunda hareket yolları ayrılır veya birleşir. Ses tembeldir ve daima en düşük ses hızının
olduğu bölgeye gitmek ister.
12
Şekil 3-10 : Negatif sıcaklık-hız gradyanında yayılım
13
Şekil 3-12 : Jenerik ses hızı ve gölge bölgesi profili
İletim kayıpları geometrik bir tesirdir ve sinyal kaynaktan uzaklaştıkça düzenli olarak
zayıflamasını ifade eder. 10 kHz altındaki frekansların iletim kaybı yüksek frekanslara göre
daha fazladır.
14
4.1.1 Küresel dağılma (Spherical spreading)
Genelde derin sularda ve ses kaynağının 1000 metrelik mesafesi içinde meydana gelir. Ses
ışınları kaynaktan üniform olarak her yöne yayılır. Daha uzak mesafelerde kırılma ve yansıma
tesirleri, ses dalgasının daha farklı bir şekilde yayılmasına neden olur. Küresel yayılma
esnasında ses yoğunluğu mesafenin her katı için 6 dB düşer.
15
frekanslarda (>1000 Hz) emilme kaybı frekansın karesiyle doğru orantılıdır. Orta frekanslarda
ise frekansa ek olarak sıcaklığın da etkisi görülür.
Deneysel çalışmalar sonucunda emilme hesabı için pek çok formül geliştirilmiştir. Literatürde
en çok bilinen formül Thorp’un (1967) 50 kHz altı sesler için geliştirdiği formüldür.
TL ( dB )emilme = α * R ’dir.
⎡ 0.1 f 2 40 f 2 ⎤
α = 1, 0936 ⎢ + ⎥
⎣1 + f 4100 + f 2 ⎦
2
Aktif sonar aramasında yankılanmanın etkisi büyüktür, ancak pasif aramalarda etkisi
düşüktür. Örneğin gemi aktif sonarıyla arama yaparken ses sinyalinin hedef dışında bir şeye
çarptıktan sonra sonara geri dönmesi yankılanma yaratır. Gürültü olarak adlandırılabilecek bu
olay zaman zaman hedefin maskelenmesine neden olabilir. Yankılanma, televizyon izlerken
ekranda beliren karlanma olarak düşünülebilir.
Saçılım ve yankılanmanın üç çeşidi vardır. Yüzey, hacim ve dip kaynaklı. Üçü de saçıcının
(scatterer) boyutuna ve sesin frekansına bağımlıdır. Yani sesin dalga boyu
saçılma/yankılanma düzeyini belirler. Sesin frekansı arttıkça, dalga boyu azalır ve
süreksizliklerden daha çok etkilenir.
16
Şekil 4-2 : Saçılım/Yankılanmaya neden olan etmenler
17
Şekil 4-4 : Hacim saçılımı/yankılanması
18
4.3 Toplam Yayılma Kaybı (Total Transmission Loss)
Yayılma, dağılma, emilme ve yansımanın sebep olduğu kayıpların toplamıdır. Bunları
denkleme yerleştirirsek şunu elde ederiz:
TLtoplam = 20 log r + α r + A
19
Bir kaynaktan yayılan ses dalgasının kat ettiği yol ve yayılımı okyanusun ortam şartlarına ve
ses hızı profiline bağımlıdır. Su derinliğine, deniz dibi tipine, verici ve alıcının derinliğine
bağlı olarak bir veya birden fazla yayılım yolu oluşabilir. Çeşitli ses gradyanlarına ve
derinliğe göre sesin su altındaki temel yayılım tipleri aşağıda incelenmiştir.
20
Şekil 5-2 : Sesin satıh kanalında yayılması
Düzgün bir deniz tabanı, Dip sıçraması için mesafe ve kerteriz tahmininde en yüksek
doğruluğa imkân sağlar. Aktif tespit için dipten sekme yayılımı ile daha az gölge bölgesi ve
daha uzun menzil (derinliğe bağlı olarak) elde edilebilir. Sonar ve hedef arasında birden fazla
dipten seken ışın oluşur. Derinliğin 6000 mt. olduğu sularda Transdüserden çıkış açıları 15°-
42° derece olan yayılımlar 5–25 mil mesafelerde satha çarpar. 20 dereceden daha büyük
açılarla aşağı doğru yayılan ışınlar su şartlarına tabi değildir. Dip sıçraması yayılımını
etkileyen ana faktörler su derinliği, geliş açısı, frekans, dip yapısı ve dipteki düzensizliklerdir.
21
Şekil 5-3 : Dip sıçraması şeklinde yayılma
22
Şekil 5-4 : Toplanma bölgesi tipinde yayılım
23
Şekil 5-5 : Ses kanalı ile ilgili temel değerler
24
sensörün hem de hedefin kanal içinde olması gerektiğinden, derin ses kanalları taktiksel
olarak günümüz gemi sonarlarında pek kullanışlı değildir.
25
Şekil 5-9 : Ses yayılım tiplerinin birlikte gösterimi
Gürültü seviyesini etkileyen faktörler olarak ses kaynağının çıkış gücü, sinyal frekansı, sinyal
bim açısı, deniz durumu, dip yapısı, biyolojik yaşam, bölgedeki sismik aktivite ve su
moleküllerinin kimyasal reaksiyonunu sayabiliriz. Akıntı, türbülans, sismik olaylar, dalga
durumu, rüzgar, yağış ve deniz trafiği gibi faktörler alıcıda gözlenen gürültüyü oluşturan
faktörlerdendir. Ortam gürültüsü spektrumu, deniz içerisinde faaliyet gösteren sonar, iskandil,
sualtı haberleşme cihazlarının gürültüleri ile deniz çalışmalarının gerçekleştirildiği
platformlardan kaynaklanan gürültüler hariç diğer tüm gürültüleri kapsamaktadır.
1. Kendi gürültümüz
2. Çevre gürültüsü
26
İstenmeyen gürültüler toplamına; gürültü seviyesi (NL=Noise Level) denir ve çevre
gürültümüz ile kendi gürültümüzün toplamından oluşur.
27
Şekil 6-2: Bir geminin makine dairesinden görünüm
[*Kavitasyon: Kavitasyon; katı bir cismin arkasında düşük basınç meydana getirecek kadar
yüksek bir süratle sıvı ortam içindeki hareketi sırasında düşük basınçta erimiş gazların sıvıdan
ayrılmasıyla meydana gelir. Bu serbest gazlar sonsuz sayıda küçük hava kabarcıklarıdır. Bu
kabarcıklara kavite denir. Hava kabarcıkları meydana geldikten ve gemi üzerinden geçip
gittikten sonra kabarcıklar satha doğru yükselmeye başlarlar. Hava kabarcıklarının yukarı
çıktıkça genişlemesi sonunda patlayarak veya sönerek meydana getirdikleri gürültülerin
toplamına kavitasyon denir. ]
28
Şekil 6-3- Örnek bir gemi pervanesi
29
6.2 Çevre gürültüsü (Ambient noise)
Çevre gürültüsü, kendi gürültümüz ile bazı özel gürültü kaynağı gemilerin yaydıkları
gürültüler dışında kalan denizin kendi fon gürültüsüdür. Çevre gürültüsü, içinde bulunulan
ortamın özelliklerine bağlı olarak değişir. Bu gürültüler, genellikle suyun türbülansından ve
de deniz canlılarının hareketlerinden meydana gelir. Bu gürültüler, alçak frekanslarda
meydana gelmektedir.
Çevre gürültüsünü oluşturan gürültü kaynakları;
1. Satıh gürültüsü,
2. Biyolojik gürültüler,
3. Deniz trafiği gürültüsü,
4. Isıl gürültüler,
5. Deniz suyu türbülansı,
6. Sismik Gürültüler.
Çevre gürültüsü sonarın menzili azaltır, sonar ekranındaki ekoyu ayırt etmeyi zorlaştırır.
Denizaltı da bu sebepten deniz trafiğinin yoğun olduğu yeri kullanır ve bu sayede saklanır.
Wenz eğrileri kullanılarak tahmin edilebilir.
30
Şekil 6-6 : Çevre gürültüsü hesaplama eğrileri
7.1 Sonar
Sound Navigation and Ranging’in kısaltması olan SONAR, ses dalgalarını kullanarak cismin
boyut, uzaklık ve diğer verilerini elde etme tekniğidir. Denizaltı savunma harbinde ve balık
sürülerinin tespitinde sıklıkla kullanılır. Aktif ve pasif olmak üzere iki çeşittir. Aktif
sonarlarda hem alıcı hem de verici mevcutken, pasif sonarlar sadece dinleme yapan alıcılara
sahiptir.
31
7.1.1 Sonar denklemleri
Sonar performanslarının tahmin edilmesine mantıksal bir zemin hazırlamak üzere
düzenlenmiş, ortam, hedef ve cihaz özelliklerini birbiri ile bağdaştıran ve sualtı akustiği
uygulamalarında çalışanlara tasarım bakımından altyapı oluşturan denklemlerdir.
Sonar için de radarlardaki gibi Sinyal/Gürültü Oranı (SNR= Signal to Noise Ratio) önemlidir.
SNR’nin Yakalama Eşiği’nden (DT=Detection Threshold) büyük veya eşit olması durumunda
operatör hedef sinyali %50 oranında tespit edebilir. Temel sonar denklemleri şöyledir:
32
DI = 10 log D
33
Şekil 7-1 : Aktif sonar dinlemesi
SL – TL – NL + DI ≥ DT
7.2 Sonoboy
Birincil görevi denizaltıları saptamak, yerini belirlemek ve tanımlamak amaçlı Denizaltı
Savunma Harbi’nin önemli silahlarından biri de sonoboylardır. Sonoboylar temel olarak
denizaltının yerini, rotasını ve hızını genel veya hassas olarak tespit amacıyla kullanılan bir
cihazdır. Su üstü veya su altı platformların pervane, makine, akış kaynaklı gürültülerini sonar
34
prensibiyle dinleyerek karakol uçak/helikopterlerine iletirler. Taktik amaca uygun olarak
frekans, derinlik ve çalışma süresi ayarlanır ve uçak/helikopter/gemiden denize atılır. Arama
şekline bağlı olarak genelde birden fazla adet atılan sonoboylar temel olarak aktif, pasif ve
özel amaçlı olarak üç çeşittir.
Aktif sonoboylar 7.1.3 maddesinde belirtilen ilkelere göre çalışarak çevreye aktif ping atarlar
ve gelen ekoları anteni vasıtasıyla su üstüne iletirler. Pasif sonoboylar ise hidrofonlarının
denizde algıladığı gürültüleri su üstündeki ilgili platformlara aktarırlar. Özel tipte olanlara
örnek olarak su sıcaklığı ölçmeye yarayan bathy’leri gösterebiliriz.
35
8 KAYNAKLAR
L.M. Brekhovskikh, J. P. Lysanov, 2003, Fundamentals of Ocean Acoustics, AIP Pres
P. C. Etter, 2003, Underwater Acoustic Modeling and Simulation, Spon Pres
L. Kinsler, 2000, A.R.Frey, A.B.Coppens, J.V.Sanders, Fundamentals of Acoustics, John
Wiley & Sons
W.A. Kuperman - Underwater Acoustics
H. Kuttruff, 2006, Acoustics, An Introduction, Taylor & Francis
C. M. Payne, 2007, Principles of Naval Weapon Systems, Naval Institute Press
T. D. Rossing, 2007, Springer Handbook of Acoustics, Springer
Url-1 <http://en.wikipedia.org/wiki/Underwater_acoustics>
Url-2 <http://en.wikipedia.org/wiki/Sonar>
Url-3 <http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/sound/soucon.html>
Url-4 <http://metocph.nmci.navy.mil/KBay/soundprop.htm>
Url-5 <http://www.dosits.org/science/intro.htm>
Url-6 <http://www.fas.org/man/dod-101/navy/docs/es310/SNR_PROP/snr_prop.htm>
Url-7 <http://www.pmel.noaa.gov/vents/acoustics/tutorial/tutorial.html>
36