Ndermarresia Libri

T gjitha t drejtat e rezervuara. Mbrohen me ligj pr t drejtat e autorit.
Kolegji Universitar Victory

NDRMARRSI A
2

T gjitha t drejtat e rezervuara. Mbrohen me ligj pr t drejtat e autorit. Kolegji Universitar Victory

Titulli i origjinalit:
Poduzetnicka ekonomija
Autor:
Djuro Horvat Zeljko Tintor
Botues:
Trgovacka Akademija, Zagren 2005
Recensent n gjuhn shqipe:
Faton Bislimi Abaz Reica
Prktheu n shqip:
Milazim Mulolli
Dizajni dhe faqosja:
Pinguini Studio (pinguinistudio.com)
Botues:
Kolegji Universitar VICTORY


Dj ur o Hor vat Zel j k o Ti nt or
NDRMARRSI A
Kolegji Universitar VICTORY & Instituti i Hulumtimeve Shkencore VICTORY
4


Prishtin, 2008
5


6


Nga recensioni
Nuk ekziston nj vepr q prfshin prmbajtje t njjta ose t ngjashme
tematike... Dorshkrimi i librit Ekonomia n ndrmarrsi sht nj vepr
interesante dhe e dobishme pr t gjith ata q u intereson problematika e nxitjes
s iniciativave t ndrmarrsve. Me prmbajtjen e vet prfshin pothuajse t gjitha
temat q jan t rndsishme pr njohjen dhe udhheqjen e aktiviteteve
ekonomike dhe n kt mnyr jep nj pasqyr t plot pr shum disiplina
shkencore dhe profesionale q do ti duhej ti studionte ndrmarrsi n kuadr t
prparimit t tij t vazhdueshm.
prof. dr. sc. Marijan Cingula
Dorshkrimi i librit Ekonomia n ndrmarrsi me qasjen, koncepcionin dhe
prfshirjen e vet paraqet nj risi n veprimtarin botuese nga sfera e
ndrmarrsis, q do t jet me dobi t madhe pr t gjith ata, veprimtaria e t
cilve sht e lidhur me forcimin e ndrmarrsis dhe krijimin e nj klime
pozitive n ndrmarrsin e vendit, qoft pr ta kuptuar m mir ose pr t
vepruar m mir n praktik. Dorshkrimi prfshin pothuajse t gjitha temat q
jan me rndsi pr t kuptuar, paramenduar dhe ushtruar veprimtarin dhe pa
dyshim paraqet nj qasje unike n nj numr t madh t sferave shkencore dhe
profesionale q duhet ti prvetsoj ndrmarrsi pr t qen sa m i suksesshm.
prof. dr. Marinko Jureviq
Ndrmarrsia sht e vjetr aq sa edhe shoqria njerzore, kurse nocionet
ndrmarrs dhe ndrmarrsi sot jan br synonim i zhvillimit ekonomik dhe i
suksesit t individit, t rajonit ose t shtetit. Krijimi i nj klime pozitive t
ndrmarrsis, t mjedisit dhe infrastrukturs, sht me rndsi t veant pr
zhvillimin dhe lirimin e fryms ndrmarrse dhe t ideve n veprimtarit
ekonomike dhe veprimtarit e tjera t shoqris. Jan t mirseardhura t gjitha
iniciativat e vemas ato q nprmjet fjals s shkruar, njohurive dhe prvojave
t individit ose t grupeve, apo madje edhe t shoqris, barten nga njri grup n
tjetrin. Ky libr sht pjes e ktij procesi dhe do ta pasuroj dukshm literaturn
ekzistuese nga kjo sfer dhe do t kontribuoj n nxitjen dhe njohjen m t mir
t ndrmarrsis..... E veanta e ktij libri sht mnyra profesionale, por
njkohsisht edhe bashkkohore e shtjellimit, q sht karakteristike pr vendet
me ekonomi t zhvilluar t tregut, dhe se kuptohet leht nga t gjith lexuesit. S
kndejmi, mund tua rekomandoj si nj literatur t dshirueshme pr botim
dhe shfrytzim si studentve n procesin e arsimimit t tyre, ashtu edhe
ndrmarrsve dhe menaxherve n procesin e edukimit dhe t vendimmarrjes n
kuadr t veprimtaris s tyre afariste.
dr. sc. Jadran Antollovi
Me prmbajtjen e librit, autort kan respektuar n mnyrn m t mir
specifikn se n ndrmarrjet e vogla dhe t mesme ndrmarrsit zakonisht e
ushtrojn njkohsisht edhe funksionin e menaxherit, ngase tekstet prfshin
7


temat m t rndsishme q duhet ti njohin ndrmarrsit dhe menaxhert n
ushtrimin e veprimtaris afariste dhe gjat perfeksionimit vetjak. Prandaj,
vlersojm se ky libr do ta pasuroj dukshm literaturn ekzistuese nga kjo sfer
e cila, pr dallim nga vendet e zhvilluara, nuk sht n dispozicion t
shfrytzuesve t mundshm ..... Ndrmarrsve, menaxherve, ekspertve,
pjesmarrsve n procesin arsimor dhe n procesin e puns praktike (education
and training process) dshiroj tua bj me dije se tani sht koha e duhur pr
fitimin e njohurive t reja n ekonomi t bazuara n dije (knowledgebased
ekonomi) dhe n vend t disa porosive t veanta n form t rekomandimeve
shtes pr kt libr duhet prkujtuar nj thnie t vjetr: Suksesin do kush ia
atribuon vetes, ndrkaq nse puna nuk shkon mir, fajsohen t tjert (Tacit).
dr. sc. Tihomir Domazet
8


PARADHNIE
Ndrmarrsia sht e vjetr aq sa edhe shoqria njerzore, kurse nocionet
ndrmarrs dhe ndrmarrsi sot i shfrytzojm pr do dit n teori dhe praktik
si sinonime t zhvillimit t gjithmbarshm, e posarisht t zhvillimit ekonomik.
Ndrmarrsia sht proces krijues i ndryshimeve t pandrprera, i prpjekjeve q
do gj t bhet n mnyr tjetr, m t mir dhe m t efektshme, kurse
ndrmarrsit jan individ t gatshm q me rrezikun e vet, t motivuar nga
dshira pr fitim, me aplikimin e ideve t reja t ndrmarrin dhe realizojn
projekte ekonomike fitimprurse.
Ekziston nj tradit njqindvjeare e studimit t ndrmarrsis si disiplin
shkencore dhe praktike n universitetet e ndryshme t vendeve me ekonomi t
zhvilluar t tregut. Pr zhvillimin e vet ato i jan pjesrisht mirnjohse pikrisht
ktij fakti. Ndrmarrsia teorike dhe praktike studiohet me qllim t krijimit t
nj mjedisi dhe klime pozitive t ndrmarrsis n kto shoqri, dhe q individt
me zotsi afariste t motivohen q t merren me krijimtari dhe q ti prvetsojn
njohurit dhe shkathtsit afariste.
Ksisoj, n dekadn e fundit edhe te ne po u kushtohet nj kujdes dhe rndsi
gjithnj e m e madhe ndrmarrsve dhe ndrmarrsis. N t gjitha shkollat e
mesme, t larta dhe superiore me orientim ekonomik ndrmarrsia msohet si
lnd e veant msimore dhe kt, n rend t par, si ndrmarrsi e aplikuar.
Pr kt qllim jan organizuar shum seminare, kshillime dhe forma t tjera t
arsimimit dhe perfeksionimit t ndrmarrsve. Po krijohet nj klim pozitive e
ndrmarrsis dhe po perfeksionohen ndrmarrsit. sht me rndsi t
theksohet gatishmria e plot e shoqris q ndrmarrsit t mbshteten edhe
financiarisht, kurse po krijohet edhe rrjeti i institucioneve dhe i qendrave
kshilluese q kan pr qllim nxitjen e gjithanshme t ndrmarrsis duke e
ndihmuar zhvillimin e saj.
Ky libr sht pjes e ktij procesi dhe lindi si rezultat i vullnetit t autorve
t tij q ti kontribuojn pasurimit t formave t nxitjes dhe t t kuptuarit sa m
t mir t ndrmarrsis. Autort e librit jan ekspert me prvoj t gjat n
ekonomi, q kan ushtruar ose edhe m tutje ushtrojn detyra t shumta
profesionale dhe udhheqse n firma, institucione ose organe shtetrore, por q
njkohsisht jan mjaft t pranishm edhe n skenn arsimore si profesor ose
asistent n shkolla t larta ose n fakultete, si dhe drejtues ose ligjrues n
seminaret dhe kshillimet profesionale pr ndrmarrs dhe menaxher, apo si
udhheqs, kshilltar afarist dhe konsulent n projekte t ndryshme tejet t
rndsishme. Ata dshirojn q prvojat e tyre tua transmetojn nprmjet ktij
libri t gjith atyre q merren me studimin e ndrmarrsis ose q i rreken nj
sfere tepr t vshtir si sht ndrmarrsia, si dhe atyre faktorve q jan t
interesuar pr ndrmarrsin.
N aspektin prmbajtsor libri sht i ndar n 12 trsi tematike t
rrumbullakuara n t cilat jan analizuar kto tema: ndrmarrsi, ndrmarrsia, e
9


drejta tregtare, infrastruktura e ndrmarrsit, kontabiliteti dhe kontrollingu n
ndrmarrsi, qarkullimi i pagesave, tatimet dhe dhniet e tjera t ndrmarrsit,
shpenzimet e menaxhimi i shpenzimeve dhe projeksioni i ndrmarrsit. N fund
t librit jan dhn nocionet. Me kt prmbajtje libri v n pah nevojn pr
njohjen dhe prvetsimin e njohurive dhe t shkathtsive m t rndsishme t
ndrmarrsve dhe menaxherve.
Libri u sht destinuar, pra s gjithash, vijuesve dhe studentve t shkollave
t larta dhe fakulteteve nga sfera e afarizmit, ndrmarrsve, menaxherve dhe t
gjith atyre q mendojn t merren me kt veprimtari, ndrkaq si materie u
rekomandohet edhe profesorve t grupit t lndve t ekonomis n shkollat e
mesme. Duke pasur parasysh faktin se n ekonomin e vogl ndrmarrsit te ne
jan njkohsisht edhe menaxher, libri veanrisht u destinohet t gjith atyre
ndrmarrsve dhe zejtarve q e ushtrojn n mnyr t pavarur veprimtarin e
vet, pra atyre ndrmarrsve q i kryejn edhe punt menaxheriale n kuadr t
biznesit t vet, e sidomos ndrmarrsve t vegjl dhe ndrmarrsve fillestar, t
cilt patjetr duhet ti prvetsojn s paku njohurit dhe shkathtsit pr sfern
e ndrmarrsis.
N fund po theksojm se autort e librit n praktikn e vet t deritashme dhe
n ligjratat para studentve ose vijuesve t seminareve ose kshillimeve tashm
i kan paraqitur kto tema n mnyrn m t prshtatshme q jan mirpritur
dhe pr t cilat sht shfaqur nj interesim jashtzakonshm pr ti njohur sa m
mir temat e shtjelluara. Pikrisht pr kt edhe sht prgatitur ky libr si form
e kushtzuar e ksaj prmbajtjeje tematike. Sugjerimet dhe propozimet e
lexuesve do jen t mirpritura, n mnyr q me rastin e botimit t ardhshm ky
libr t zgjerohet dhe begatohet me tema t tjera interesante.
10


Prmbajtja

1 NDRMARRSI .................................................................................................. 18
1. PRKUFIZIMI KUPTIMOR I NDRMARRSIT ............................................. 20
2. VEORIT E NDRMARRSIT ....................................................................... 21
3. IDEJA E NDRMARRSIT ............................................................................... 22
4. PROCESI I NDRMARRSIS ......................................................................... 24
2 NDRMARRSIA ............................................................................................... 26
1. KUPTIMI DHE RNDSIA E NDRMARRSIS ........................................... 28
2. KARAKTERISTIKAT E ZHVILLIMIT T NDRMARRSIS N BOT DHE
N RK .................................................................................................................... 29
3. PIKNISJET THEMELORE T NDRMARRSIS......................................... 32
4. NDRMARRSIA DHE MENAXHMENTI ...................................................... 33
5. FORMAT E NDRMARRSIS ....................................................................... 33
6. PRAKTIKA E NDRMARRSIS .................................................................... 34
7. SPECIFIKAT E NDRMARRJEVE T VOGLA ................................................. 36
PRPARSIT DHE T METAT E NDRMARRJEVE T VOGLA ........................................... 37
3 E DREJTA TREGTARE ....................................................................................... 41
11


1. E DREJTA TREGTARE ..................................................................................... 43
2. E DREJTA TREGTARE STATUSORE .............................................................. 45
2.1. Format e organizimit t ndrmarrsis ................................................... 45
2.2 Shoqria tregtare ........................................................................................ 45
2.3. Zejtaria ...................................................................................................... 51
2.4. Ortakria ................................................................................................... 54
2.5. Format e tjera t organizimit t ndrmarrsis ....................................... 55
2.6. Zgjedhja e formave t organizimit t ndrmarrsis .............................. 58
3. E DREJTA TREGTARE KONTRAKTORE ........................................................ 60
3.1. Kuptimi dhe prmbajtja e t drejts s detyrimeve ................................ 60
3.2. Presupozimet pr lidhjen e kontrats ..................................................... 61
3.3. Sigurimi i marrdhnies kontraktore ...................................................... 62
3.4. Ndryshimi i subjekteve t marrdhnies kontraktore ............................ 63
3.5. Shuarja e marrdhnies kontraktore ....................................................... 64
3.6. Llojet e kontratave .................................................................................... 65
4 INFRASTRUKTURA .......................................................................................... 69
1. MJEDISI AFARIST ........................................................................................... 71
1.1. Karakteristikat hyrse .............................................................................. 71
MJEDISI EKONOMIK ................................................................................................. 73
2. INFRASTRUKTURA....................................................................................... 75
2.1. Kuptimi i infrastrukturs s ndrmarrsis ............................................ 75
2.2. Llojet e infrastrukturs ............................................................................. 76
5 MENAXHMENTI ................................................................................................. 89
1. MENAXHMENTI PRKATS ......................................................................... 91
2. NOVATORIZMI DHE TREGU ......................................................................... 91
3. EKONOMIA E DIJES DHE NDRMARRSIA ................................................. 93
4. FUNKSIONET E MENAXHMENTIT ............................................................... 94
5. PLANIFIKIMI ................................................................................................... 94
6. ORGANIZIMI ................................................................................................... 97
7. T MSUARIT DHE NDRYSHIMET ............................................................. 100
12


8. DIZAJNIMI I ORGANIZIMIT ......................................................................... 101
10. INTERNACIONALIZIMI, QLLIMET DHE MUNDSIT E LIDHSHMRIS
STRATEGJIKE .................................................................................................... 105
11. MENAXHIMI I POTENCIALEVE NJERZORE ........................................... 106
11.1. Planifikimi i potencialeve njerzore ................................................... 107
11.2. Burimet dhe metodat e pranimit t puntorve ................................. 108
12. MOTIVIMI DHE UDHHEQJA ...................................................................... 111
12.1. Motivimi ............................................................................................... 111
12.2. Udhheqja (lidershipi) ......................................................................... 112
12.3. Menaxhimi i dijes ................................................................................. 113
13. KONTROLLI DHE VLERSIMI .................................................................... 114
13.1. Kontrolli ................................................................................................ 114
13.2. Kuptimet themelore t kontrollit menaxherial ................................... 115
13.3. Faktort q ndikojn n efektivitetin e kontrollit ............................... 116
13.4. Menaxhimi i cilsis totale .................................................................. 117
13.5. Trendet n kontrollin financiar ........................................................... 119
14. ZGJEDHJA E LOKACIONIT T NDRMARRSIT ..................................... 119
15. RREZIKU DHE SIGURIMI N NDRMARRSI .......................................... 120
15.1. Format e rrezikut .................................................................................. 120
15.2. Sigurimi dhe llojet e rrezikut ............................................................... 121
15.3. Zgjedhja e shoqris s sigurimeve ..................................................... 121
6 MARKETINGU N NDRMARRSI ................................................................. 124
1. MARKETINGU SI KONCEPT I ORIENTIMIT AFARIST .............................. 126
2. TREGU DHE KARAKTERISTIKAT E TIJ ......................................................... 128
3. FUNKSIONET THEMELORE T MARKETINGUT ...................................... 129
4. PROCESI I MARKETINGUT .......................................................................... 134
5. MARKETINGU N MJEDISIN E CAKTUAR ................................................. 137
6. INFORMATAT E MARKETINGUT ............................................................... 139
7. SEGMENTIMI I TREGUT ............................................................................... 141
8. STRATEGJIA E MARKETINGUT .................................................................. 144
9. PLANIFIKIMI I MARKETINGUT .................................................................. 146
13


7 FINANCIMI I EKONOMIS S VOGL .......................................................... 149
1. SHNIME HYRSE ........................................................................................ 151
2. FINANCIMI .................................................................................................... 152
2.1. Problemet kryesore t financimit .......................................................... 152
2.2. Kuptimi i financimit .............................................................................. 153
2.3. Format e financimit ................................................................................ 155
3. STRUKTURA FINANCIARE ......................................................................... 155
3.1. STRUKTURA FINANCIARE VERTIKALE .............................................................. 156
3.2. Struktura financiare horizontale ........................................................... 157
4. PROBLEMI I STRUKTURS OPTIMALE FINANCIARE ............................. 159
4.1. Optimalizimet e investimeve n mjetet themelore .............................. 160
4.2. Prcaktimi i mjeteve t nevojshme t xhiros ........................................ 161
4.3. Optimalizimi i burimeve t mjeteve ..................................................... 162
5. BURIMET E FINANCIMIT ............................................................................. 162
5.1. Burimet sipas mnyrs s formimit ...................................................... 163
5.2. Llojet e financimit .................................................................................. 164
5.3. Financimi nga burimet vetjake .............................................................. 165
5.4. Financimi nga burimet e huaja .............................................................. 166
8 KONTABILITETI I NDRMARRSIS DHE KONTROLLINGU ...................... 177
1. SHNIMET HYRSE ...................................................................................... 179
2. LLOJET E KONTABILITETIT ........................................................................ 180
3. SISTEMI I KONTABILITETIT T NDRMARRSIT ................................... 181
3.1. Korniza institucionale ............................................................................ 181
3.2. Parimet e kontabilitetit .......................................................................... 182
3.3. Parimet e prgjithshme t vlersimit .................................................... 182
3.4. Standardet e kontabilitetit ..................................................................... 183
3.5. Politikat e kontabilitetit ........................................................................... 184
3.6. Ndarja e kontabilitetit .............................................................................. 184
3.7. Raportet financiare t ndrmarrsit ...................................................... 185
4. KONTABILITETI I ZEJTARIT ....................................................................... 191
14


4.1. Karakteristikat themelore t kontabilitetit t zejtarit ........................... 192
4.2. Librat afariste .......................................................................................... 192
4.3. Libri i t hyrave dhe i t dalave ............................................................. 193
4.4. Libri i qarkullimit ................................................................................... 195
4.5. Regjistrimi i pasuris afatgjate ............................................................... 197
4.6. Evidenca e krkesave dhe e detyrimeve ............................................... 197
4.7. Raportet financiare t zejtarit ................................................................ 197
5. ORGANIZIMI I KONTABILITETIT T NDRMARRSIT ........................... 200
6. KONTABILITETI DHE KONTROLLINGU .................................................... 201
6.1. Prcaktimi i kuptimit t kontrollingut .................................................. 201
6.2. Raporti ndrmjet kontrollingut dhe kontabilitetit ............................... 202
6.3. Planifikimi dhe kontrolli i aktiviteteve afariste ................................... 203
6.4. Kontrollingu dhe vlersimi i efektivitetit menaxheria ........................ 204
9 QARKULLIMI I PAGESAVE ............................................................................. 207
1. HYRJE N QARKULLIMIN E PAGESAVE .................................................... 209
1.1. Prcaktimi i kuptimit t qarkullimit t pagesave ................................. 209
1.2. Llogarit pr kryerjen e qarkullimit t pagesave .............................. 211
1.3. Pagesat n sistemin e qarkullimit t pagesave n vend ....................... 216
2. PAGESAT KOMPENSUESE .......................................................................... 218
3. INSTRUMENTET PR SIGURIMIN E PAGESS .......................................... 222
4. QARKULLIMI NDRKOMBTAR I PAGESAVE ......................................... 227
10 TATIMI DHE DHNIET E TJERA T NDRMARRSIT ............................... 233
1. VREJTJET HYRSE ...................................................................................... 235
2. LIGJI I PRGJITHSHM MBI TATIMIN ........................................................ 235
2.1. Kuptimet themelore ............................................................................... 236
2.2. Marrdhnia tatimore debitore ........................................................... 238
2.3. Kshilltari tatimor .................................................................................. 239
3. LLOJET E TATIMIT ........................................................................................ 240
3.1. Tatimet shtetrore .................................................................................. 245
3.2. Tatimet e zhupanive ............................................................................... 252
15


3.3. Tatimet urbane ose komunale ............................................................... 253
3.4. Tatimet e prbashkta ............................................................................ 253
3.5. Shprblimet pr organizimin e lojrave t fatit .................................... 260
4. DOGANA ........................................................................................................ 261
5. KOTRIBUTET ................................................................................................. 261
5.1. Kontributi pr sigurim pensional .......................................................... 261
5.2. Kontributi pr sigurimin shndetsor ................................................... 262
5.3. Kontributi pr punsim ......................................................................... 264
6. TAKSAT ......................................................................................................... 264
7. POLICIA FINANCIARE ................................................................................. 264
11 SHPENZIMET DHE MENAXHIMI I SHPENZIMEVE .................................... 267
1. KUPTIMI I SHPENZIMEVE ........................................................................... 269
2. LLOJET E SHPENZIMEVE ............................................................................. 270
3. RAPORTI NDRMJET SHPENZIMEVE DHE EFEKTEVE ............................ 278
3.1. Harmonizimi i shpenzimeve dhe i efekteve ......................................... 279
3.2. Pika e mbulimit ........................................................................................ 280
4. MENAXHIMI I SHPENZIMEVE .................................................................... 282
12 PROJEKTIMI I NDRMARRSIS .................................................................. 289
1. HYRJE ............................................................................................................. 291
2. PRMBAJTJA E PLANIT T BIZNESIT ........................................................ 292
3. ANALIZA E TREGUT SI PIKNISJE PR HARTIMIN E PLANIT T
BIZNESIT ........................................................................................................... 294
3.1. Tregu i shitjes ......................................................................................... 295
3.2. Tregu i furnizimit ................................................................................... 296
3.3. Plani i shitjes dhe vlersimi i t hyrave totale ..................................... 296
4. ANALIZA E KUSHTEVE TEKNIKE TEKNOLOGJIKE DHE ORGANIZATIVE
............................................................................................................................ 297
4.1. Elementet teknike t investimeve ......................................................... 297
4.2. Normativat e aplikuar ............................................................................ 297
4.3. Struktura teknike e investimeve ............................................................ 298
4.4. Menaxhmenti .......................................................................................... 298
16


4.5. Lokacioni dhe mbrojtja e mjedisit ......................................................... 298
5. ANALIZA EKONOMIKE - FINANCIARE ..................................................... 299
5.1. Krijimi i t hyrave totale ........................................................................ 299
5.2. Investimet n mjetet e xhiros ................................................................. 300
5.3. Burimet e financimit dhe detyrimet kundrejt tyre ............................... 302
5.4. Bilanci i shpenzimeve t biznesit .......................................................... 303
5.5. Bilanci i fitimit dhe i humbjeve .......................................................... 304
6. VLERSIMI I EFEKTIVITETIT .................................................................... 304
6.1. Treguesit statistikor ............................................................................ 305
6.2. Treguesit dinamik ............................................................................... 305
7. SHEMBULLI I PLANIT T BIZNESIT T NJ FURRE T VOGL .......... 306
17


18 NDRMARRSIA


NDRMARRSI


T E M A T:
PRKUFIZIMI KUPTIMOR I NDRMARRSIT
VEORIT E NDRMARRSIT
IDEJA E NDRMARRSIT
PROCESI I NDRMARRSIS
20 NDRMARRSIA


1. PRKUFIZIMI KUPTIMOR I NDRMARRSIT
Mund t themi se ndrmarrsi sht personi i cili sht i gatshm q me
rrezik t vetin, duke aplikuar ide t reja (prodhuese, tregtare, menaxhuese), t
ndrmerr dhe realizoj projekte t reja ekonomike me orientim fitimprurs
1
.
Ndrmarrsi prgatit, zbaton dhe kontrollon projektin e vet dhe vendimet
zakonisht i merr vet.
Ndrmarrsi, pr dallim nga pronari, sht novator. Ai krkon mnyra pr
zhvillimin dhe rritjen e veprimtaris s vet dhe vazhdimisht aplikon risi. Nga
ana tjetr, pronari q nuk ka afinitet dhe zotsi pr ndrmarrsi, prpiqet q
afarizmin e vet ta mbaj n nivelin aktual. Po ashtu, vlen t theksohet se
ndrmarrsit mund t jen t punsuar n nj kompani t madhe dhe t mos jen
pjesmarrs n pronsi. Fjala sht pr menaxhert ndrmarrs q si
pundhns, me ndihmn e novacioneve, prkatsisht t produkteve t reja,
orientohen n zgjerimin e prodhimit.
2

Sipas D.K. Traverso, dallimi ndrmjet ndrmarrsit dhe njerzve t tjer
qndron n sa vijon: ndrmarrsit vazhdimisht fillojn projekte t reja, kurse
njerzit e zakonshm ndrmjet projekteve pushojn. Q t ndihen t
suksesshm ndrmarrsit duhet t fitojn shum, shum para; njerzit e tjer
thjesht knaqen me vet fitimin, dhe mu kjo bn q t ndihen t suksesshm.
Ndrmarrsit i shfrytzojn njerzit pr t fituar at q e dshirojn, kurse t
tjert i shohin njerzit si miq dhe t njohur me t cilt kan dshir t
shoqrohen... Ndrmarrsit (m s shpeshti) jan vetmitar dhe kan dshir q
kohn ta kalojn duke menduar. Pr ta njerzit e tjer jan tepr t ngadalshm
dhe nuk i kuptojn. Jan tepr t shkatht dhe rregullisht e realizojn at q e
synojn, madje edhe besimin e t tjerve.
3

Ndrmarrsi para s gjithash sht i orientuar n realizimin e fitimit, ngase
mungesa e fitimit e bn at t pasuksesshm. Mirpo, prkundr ksaj, rolet e
ndrmarrsit jan t shumta: ai duhet t jet planer, udhheqs, novator,
organizator dhe kontrollor i mir. Nse nuk mund ti kryej vet t gjitha kto
role, ndrmarrsi i arsyeshm do tia besoj disa prej tyre menaxherit.
Pr dallim nga ndrmarrsi, menaxheri sht ekspert i shkolluar i cili merr
prsipr detyrn dhe funksionet e qeverisjes n ndonjrin nga nivelet e
kompanis lidhur me llojin e caktuar t aktivitetit afarist. Kta ekspert
specializohen pr funksionin e menaxherit (planifikimi, organizimi, udhheqja
dhe kontrolli) ose pr njrn prej sferave t veprimtaris afariste (financat,
marketingu, shitja etj.) dhe, pr dallim nga ndrmarrsit, punojn sipas urdhrit t

1
Vajiq, I., grupi i autorve, Menagement i poduzetnitvo, Centar za poduzetnitvo, Mladost, 1994, faqe
80.
2
Horvat, ., Kovai, M., Menadment u malom preduzetnitvu,Cera Prom, Zagreb, 2004., faqe 20.
3
Traverso, D.K., Poduzetnike tehnike, M.E.P., Zagreb, 2003, faqe 38-39.
I. Nndrmarrsia 21


pronarit me pag t caktuar, pr ka do t bhet fjal m hollsisht n kapitullin
mbi menaxhmentin.
2. VEORIT E NDRMARRSIT
do ndrmarrs, q t jet i suksesshm, duhet t posedoj veori t caktuara.
Ato jan t shumta dhe asnjra prej tyre ve e ve nuk ka domethnie t madhe
dhe nuk mund t ket ndikim vendimtar n arritjen e suksesit. Mirpo,
kombinimi i ktyre veorive do t ndikoj qensisht n realizimin ose dshtimin
e projektit.
Pothuajse, sa her q bhet fjal pr veorit e ndrmarrsit, theksohen fjalt e
Peter Druckerit i cili pr ndrmarrsit thot: disa jan ekscentrik, t tjert
konformist shembullor; disa jan t trash, t tjert t dobt; disa t brengosur,
t tjert t relaksuar; disa jan pijanec, t tjert esll; disa njerz jan plot
sharm dhe ngrohtsi t tjert nuk kan personalitet m shum se sa skumbri i
ngrir.
4

Megjithat, marr n trsi, ndrmarrsi i suksesshm, pa marr parasysh
sharmin dhe stilin e tij jetsor, duhet t jet novator, i gatshm t merr prsipr
rrezikun, t ket vetbesim, t jet kmbnguls dhe prgjegjs pr realizimin e
projektit t vet.
Veorit e
ndrmarrsit
Prshkrimi
Novatorizmi sht veoria kryesore e ndrmarrsit t suksesshm. Ai sht
plot ide, i gatshm ti qaset projektit t panjohur dhe
vazhdimisht t zbuloj produkte, shrbime dhe mnyra t reja t
puns q i ofron n treg me qllim t realizimit t satisfaksionit
t caktuar q nuk nnkupton vetm fitimin. Ndrmarrsi
vazhdimisht angazhohet pr ndryshime, reagon ndaj tyre dhe i
shfrytzon ato si raste t volitshme n aktivitetin e tij afarist.
5

Gatishmria pr t
marr prsipr
rrezikun afarist
edhe kjo sht nj veori thelbsore e ndrmarrsit. Ai e merr
prsipr rrezikun afarist me qllim t realizimit t fitimit.
veprimet e ndrmarrsit m s shpeshti kan epilog t paqart.
Ndrmarrsin nuk e interesojn punt e sigurta dhe t
dshmuara, por vetm ato t reja. Kjo nuk do t thot se u qaset
projekteve pa menduar mir paraprakisht. Prkundrazi
ndrmarrsi para se t zotohet pr nj projekt t caktuar
analizon iden siprmarrse, si edhe ambientin n t cilin
vepron, dhe n baz t ksaj e definon arsyeshmrin e hyrjes
n ndonj projekt.
Vetbesimi ndrmarrsit i mundson q t jet i qndrueshm n prpjekjet
pr zbatimin e ktij projekti. Ndrmarrsit jan t gatshm ti

4
Drucker, Inovacija i poduzetnitvo, Globus, 1992, Zagreb, faqe 22.
5
krti, M., Osnove poduzetnitva, Mikrorad, Zagreb, 2002, faqe 17
22 NDRMARRSIA


zbatojn idet e veta pa marr parasysh mendimin e rrethit dhe
t analistve t ndryshm. Ata jan t sigurt se mund t
realizojn at q e kan paramenduar dhe nuk heqin dor leht
nga projektet e veta. Pikrisht kjo cilsi shpeshher sht
vendimtare pr realizimin e nj ideje. Ndrmarrsit jan t
gatshm q, pa marr parasysh rrethanat, pengesat ti kuptojn
si sfid, e jo si problem.

Kmbngulsia sht e domosdoshme pr realizimin e ides s ndrmarrsit. Pa
kmbngulsin, shum ndrmarrs do t hiqnin dor shpejt
nga idet e veta. Me rastin e fillimit t puns ata hasin n
probleme dhe pengesa t shumta. Jan t bindur n
arsyeshmrin e ndrmarrjes s vet dhe jan kmbnguls n
zgjidhjen e ktyre problemeve. Po kt kmbngulsi e shfaqin
edhe pasi t filloj puna pr plasmanin e prodhimeve ose t
shrbimeve n treg.

Prshtatshmria prkatsisht parashtrimi i qllimeve sht nj proces i
prhershm i ndrmarrsit. Ndrmarrsit e kan t qart se ka
dshirojn t arrijn dhe si do ta bjn kt. Ata n rrugn e vet
nuk kan dyshime dhe saktsisht e kan t qart se n drejtim
shkojn. Qllimet saktsisht t caktuara dhe t definuara me
kujdes jan synim i ndrmarrsit, q paraqet nj motiv shtes
pr veprim dhe afarizm.
Prgjegjsia e
ndrmarrsit
nnkupton gatishmrin q n do ast t merren meritat pr
suksesin e ndrmarrjes, por njkohsisht edhe faji nse
ndrmarrja dshton.
Disa ndrmarrs e konsiderojn vetn sivizionar, ngase mund t krijojn
plane t mdha dhe invencione t guximshme. Ata i paramendojn kompanit e
veta, duke u distancuar nga konkurrenca, duke definuar kategori t reja t
produkteve.
6

3. IDEJA E NDRMARRSIT
Se nuk sht e leht t jesh ndrmarrs cilsor dhe i suksesshm dshmon
edhe fakti se shum ide t ndrmarrsve cilsor dshtojn. Pr fat t keq,
suksesin nuk e garanton vetm ideja e mir ose fati i ndrmarrsit, por sht e
nevojshme edhe dija interdisiplinare e menaxhimit me qllim t hartimit t nj
strategjie sa m t mir t afarizmit e cila on drejt qllimit t caktuar.
7
Pr kt
arsye sht e nevojshme q t prpunohen m hollsisht kuptimet e ides s
ndrmarrsit dhe t rastit t volitshm, burimet e ides dhe realizimi i saj.
Kuptimi i ides s ndrmarrsit

6
Abrans, R., Six-Week Start/up, The Planing, Palo Allto, 2004., faqe 5.
7
krti, M., Osnove poduzetnitva, Mikrorad, Zagreb, 2002, faqe 19.
I. Nndrmarrsia 23


sht vshtir q ideja e ndrmarrsit t prshkruhet dhe definohet n
mnyr njkuptimore. Shum prej nesh iden pr nj pun t caktuar e mbajm
n vete por ajo, pr shkak t mungess s veorive t prmendura m sipr q
jan t nevojshme pr do ndrmarrs, asnjher nuk realizohet. Nganjher
ideja pr nj ndrmarrje t caktuar lind ngadal dhe i duhet nj koh e gjat pr
t marr formn e plot. Mirpo, nganjher, kjo ide shfaqet prnjher dhe
papritur. Asnjher nuk do t mund ta dim se sa do t jet e gjat rruga nga
paraqitja e ides e deri te realizimi i saj.
Ndrmarrsi shpeshher dashurohet n iden e caktuar duke anashkaluar
potencialin dhe mundsit e realizimit. Kjo prbn dallimin ndrmjet ides dhe
rastit t volitshm. Pr t vlersuar se a sht ideja jon njkohsisht edhe rast i
volitshm afarist duhet ti shtrojm kto pyetje:
A e do tregu at q ne e ofrojm?
A sht i gatshm tregu pr ofertn ton?
A do t na e mundsoj ideja jon kthimin e investimit brenda afatit t
knaqshm?
A sht ideja e jon novacion? Cilat elemente prbjn dallimin ndrmjet
oferts son dhe oferts s konkurrencs son n treg?
Nse arrijm t japim prgjigje adekuate n kto pyetje, do t kuptojm se a
sht ideja jon njkohsisht edhe rast i mir. do aspekt i ndonj rasti t
volitshm afarist duhet t vlersohet hollsisht, ngase tregu mund t psoj
ndryshime ather kur njeriu m s paku e pret. Koh pas kohe kto raste mund
t krkojn edhe revidime dhe ndryshime.
8
sht me rndsi q vazhdimisht t
kihen parasysh kto dy aspekte ideja dhe mundsia e realizimit t saj n
prpjekjet pr ti realizuar ambiciet tona.
Burimet e ideve ndrmarrse
Burimet e ideve ndrmarrse jan t shumta, kurse vijn nga sfera t
ndryshme nga preferencat dhe prvojat personale, informatat nga tregjet e
jashtme dhe nga rrethanat makroekonomike e sociale n sfern ose tregun e
caktuar. Sipas Susan Ward
9
idet dhe rastet e volitshme shfaqen n kt
mnyr:
Analizojini shkathtsit tuaja lidhur me idet afariste,
Mbajeni hapin me ngjarjet e prditshme dhe jini i gatshm ta shfrytzoni
prparsin e rastit t volitshm,
Shpikeni nj prodhim ose shrbim t ri,
Shtojani vlern prodhimit ekzistues,
Hulumtoni tregjet e tjera,
Pasurojeni prodhimin ose shrbimin ekzistues,
Bashkngjitjuni pals ngadhnjimtare.

8
Vaji, I., Grupi i autorve, Menagement i poduzetnitvo, Centar za poduzetnitvo, Mladost, 2002, faqe
19.
9
Ward, S., Soures Business ideas http: // sbinfocanada.about.com.
24 NDRMARRSIA


Puna m e mir sht ajo q knaq nevojat e tregut... Punt m t mira e gjejn
nevojn dhe zbraztin n treg dhe e plotsojn at.
10

Analiza dhe realizimi i aksionit
Me rastin e analizs s ides dhe gjat t menduarit pr realizimin e saj sht
e nevojshme t prfshihen m shum sfera t afarizmit. Ksisoj i krijojm
parakushtet pr realizimin me sukses t ambicieve tona. Sferat q duhet t
shqyrtohen dhe definohen jan:
Presupozimet e
prgjithshme
forma juridike e ndrmarrjes, emri i firms, logotipi, hapat e
nevojshm pr zbatimin e ides, etj.
Prodhimi dhe/ose
shrbimi
madhsia e tregut total, cikli jetsor i prodhimit, vlera e shtuar
etj.
Menaxhimi organizimi i puns dhe skema organizative, ndarja e
prgjegjsive dhe e autorizimeve
T punsuarit nevojat pr punonjs jan harmonizuar me prgatitjen
profesionale t krkuar, me prvojn e shkathtsit e nevojshme
pr kryerjen e puns dhe kompensimet
Tregu definimi i qllimeve t tregut, numri i blersve t ardhshm dhe
shitja e mundshme, motivet pr blerje, trendt n tregje, analiza
e konkurrencs (e tanishme dhe e ardhshme), analiza e pozits
n raport me konkurrencn
Strategjia e
marketingut
pozita e synuar n treg, pozicionimi n lidhje me mimet,
strategjia e distribuimit, plani i aktiviteteve normative dhe
shpenzimet e promovimit
Zinxhiri i furnizimit lndt e para t nevojshme dhe furnitort, krkesat teknike pr
kryerjen e punve, procesi i prodhimit, shpenzimet e prodhimit,
lokacioni dhe teknologjia
Analiza financiare burimet e financimit, mjetet e nevojshme t prhershme dhe t
shiros, projektimi i t hyrave dhe t dalave, projektimi i
raporteve financiare dhe vlersimi i efektivitetit t projektit
Zbatimi dhe realizimi i ides s ndrmarrsit fillon pasi t definohen sferat q
prndryshe jan baz e planit afarist.
4. PROCESI I NDRMARRSIS
Q t mund t realizohet nj ide sht e nevojshme, para s gjithash, t
definohen qllimet q dshirojm ti arrijm. Pastaj, sht e nevojshme t
definohet strategjia, prkatsisht mnyra sipas s cils do ti realizojm qllimet
e prcaktuara dhe vetm pas ksaj do ti qasemi zbatimit t ksaj strategjie.
Njherazi kjo sht prmbajtja e procesit t ndrmarrsis

10
Strauss, S.D., The smal business bible, John Wiley&Sons Incc., New Jersey, 2005, faqe 19.
I. Nndrmarrsia 25


Definimi i qllimeve
Definimi i qllimeve nnkupton caktimin e gjendjes s ardhshme t subjektit
ekonomik. Kjo sht pika e fundit drejt t s cils jan orientuar aktivitetet, e ato
jan rezultatet prfundimtare. Kjo do t thot se ndrmarrsi ka qllimin e vet t
cilin e synon.
11
Ndrmarrja gjithher ka m shum qllime, ndrkaq me rastin e
definimit t tyre duhet pasur parasysh q t gjitha kto qllime t jen
reciprokisht t harmonizuara. Qllimet definohen pr sfern fitimprurse,
pozits n treg, burimet financiare dhe materiale, novacionet, potencialet
njerzore etj.
Qllimet e definuara duhet t jet t shprehura me shkrim, duhen t jen t
arritshme, prkatsisht t realizueshme, t shprehura n aspektin sasior dhe t
kufizuara n aspektin kohor, prkatsisht duhet ta kemi planin kohor deri kur
duhet t realizohet qllimi.
Prcaktimi i strategjis
Pasi t kemi prcaktuar se ka dshirojm t realizojm, sht e nevojshme q
t definojn edhe mnyrn e realizimit t ktij qllimi, prkatsisht duhet ta
prcaktojm strategjin. Strategjia e definon mnyrn e realizimit t qllimeve t
ndrmarrsit, prkatsisht trsin e synimeve pr menaxhmentin nprmjet t
cilave do t realizohen qllimet e parashtruara.
12
Mund t thuhet se qllimet
japin prgjigjen n pyetjen KA dshirojm t arrijm, kurse strategjia n pyetjen
SI mendojm q kt ta realizojm. Ajo duhet ti definoj udhzimet e sakta
lidhur me ndrmarrjen, dhe duhet t jet e kuptueshme pr t punsuarit n
ndrmarrje. Strategjia duhet t jet e lidhur ngusht me aktivitetin afarist t
ndrmarrjes.
13

Realizimi i strategjis
N kt faz ndrmarrsi duhet ti testoj mundsit e veta dhe ti krahasoj
ato me hapat e nevojshm pr realizimin e projektit. N kt faz ndrmarrsi do
t duhej t verifikonte:
14

A ka burime dhe mjete t mira?
Sa sht e fort ndrmarrja?
far jan mundsit dhe afinitetet e saj?

11
Horvat, ., Kovai, M., Menadment u malom preduzetnitvu,Cera Prom, Zagreb, 2004., faqe
122.
12
Horvat, ., Kovai, M., Menadment u malom preduzetnitvu,Cera Prom, Zagreb, 2004., faqe
122.
13
14
krti, M., Osnove poduzetnitva, Mikrorad, Zagreb, 2002, faqe 22..
26 NDRMARRSIA


NDRMARRSI A


T E M A T:
KUPTIMI DHE RNDSIA E NDRMARRSIS
PIKNISJET THEMELORE T NDRMARRSIS
NDRMARRSIA DHE MENAXHMENTI
FORMAT E NDRMARRSIS
PRAKTIKA E NDRMARRSIS
SPECIFIKAT E NDRMARRJEVE T VOGLA
28 NDRMARRSIA


1. KUPTIMI DHE RNDSIA E NDRMARRSIS
Sikur edhe shumica e kuptimeve, edhe prkufizimi dhe kuptimi i
ndrmarrsis kan psuar ndryshime gjat kohs.
Mund t thuhet se t menduarit ton mbi ndrmarrsin bazohet n teorin e
Adam Smithit, mimet dhe tatimet; roli i kapitalit, i puns, i dituris dhe i rents
toksore; kuptimi i tregtis s jashtme; inflacioni dhe papunsia; monopolet dhe
dshtimet e tjera n treg; sovraniteti i konsumatorve; ideja pr ekonomin si
sistem vetrregullues: t gjitha jan ktu. T gjitha kto ai q moti i ka shkoqitur
n mnyrn m t qart.
1
Gjat ksaj periudhe n shekullin e 18-t, theksi sht
vn n shpenzimet e puns dhe t prodhimit, n mimin e prodhimit dhe n
ofertn e tyre.
N gjysmn e dyt t shekullit t 19-t, n skenn ekonomike paraqitet lvizja
e quajtur margjinalizmi. N kt periudh gjithnj e m pak mendohet pr
shpenzimet e prodhimit, e gjithnj e m shum pr vlern e mallit,
prkatsisht pr dobin nga ndonj prodhim ose shrbim si kategori subjektive.
Me fjal t tjera, mendohet pr krkesn dhe konsumatort. Kjo sht periudha e
novacioneve t shumta prodhuese, menaxheriale dhe organizative, por edhe
periudha n t ciln rritet ndrlikueshmria e puns. Me qllim t aftsimit t t
rinjve pr t marr prsipr punt familjare, prkatsisht pr punsim, fillon
hapja e shkollave afariste n t cilat theksi vihet n diturit praktike.
N fillim t shekullit t 20-t ekonomin botrore e godet kriza e madhe
ekonomike e cila prfundoi kah fundi i Lufts s Dyt Botrore. Manifesti Teoria
e prgjithshme e punsimit, kamata dhe paraja, i autorit J. M. Keynes, e shnon
kt periudh, e cila shpeshher quhet edhe periudha e revolucionit kejnesian.
N kt koh shteti merr pjes n qeverisjen e ekonomis dhe merr prsipr
prgjegjsin pr gjendjen e saj. Menaxhert fillojn t punsohen n organet
shtetrore kshtu q fillon t vjen n shprehje rndsia e administrimit t punve
dhe t organizatave t tjera. Mund t thuhet se vitet e 60-ta t shekullit t 20-t
qen vite t dinamiks.
Mirpo, n vitet e 70-ta disa veprime t qeveris amerikane dhe lufta n
Vietnam e ndrpren kt proces dinamik dhe filloi nj periudh e re: periudha e
blerjes dhe e marrjes. T mdhenjt blejn kurse marrin m pak. Me bashkimin e
tyre krijohen kompani t mdha nacionale. N skenn ekonomike shfaqet
planifikimi strategjik dhe shikimi nga e ardhmja. Pr nj prshtatje m t leht
dhe me koh kundrejt ndryshimeve t pritura zhvillohen mnyra t reja t
menaxhimit: menaxhimi i qllimeve, planifikimi i skenarve etj.
N fund t viteve t 70-ta ishin pjekur kushtet pr braktisjen e hierarkis dhe
t planifikimit. Ekonomia me nj rritje t re i kthehet tregut dhe demokracis
152
.
Afarizmi financiar dhe lidhjet shkak-pasoj t investimeve dhe rezultateve t

1
Colins, E.G.C., Devanna, M.A., Izazovi menadmenta u XXI stoljeu, Mate, Zagreb, 2002, faqe 4.
2
Colins, E.G.C., Devanna, M.A., Izazovi Menadmenta u XXI stoljeu, Mate, Zagreb, 2002, faqe 12.
II. Nndrmarrsia 29


ndryshme bheshin gjithnj e m t rndsishme. Njkohsisht merr hov
zhvillimi i elektroniks q hap mundsi t reja. Suksesi i Microsoftit dhe i
kompanive t ngjashme e v srish n plan t par njeriun e rndomt dhe
ndrmarrsin. Ky trend ka vazhduar deri m sot, edhe pse jo n prmasa t
njjta, mirpo, ndrmarrsia edhe m tutje mbetet forca q i v n lvizje
ekonomit e zhvilluara.
Edhe pse kuptimi i ndrmarrsis sht mjaft i gjer, do t prpiqemi ta
prkufizojm si vijon:
Ndrmarrsia sht nj proces dinamik i ndryshimit t vazhdueshm t
strukturs ekonomike dhe t efektivitetit t saj, n t ciln individt marrin
prsipr rrezikun pr rezultatet e afarizmit.
3
2. KARAKTERISTIKAT E ZHVILLIMIT T NDRMARRSIS N
BOT DHE N RK
SHTETET E BASHKUARA T AMERIKS
Rregullimi ligjor dhe organizimi i ndrmarrjeve t vogla n Shtetet e
Bashkuara t Ameriks fillon n vitin 1953, pas nxjerrjes s Ligjit pr ndrmarrjet
e vogla (Small Bussiness Act).
Me ligj sht definuar se subjekt i vogl ekonomik sht ai q n pikpamje t
pronsis sht i pavarur dhe q vepron n mnyr t pavarur dhe nuk dominon
n fushn e veprimtaris s vet.
164
Standardet sipas t cilave caktohet madhsia
e subjektit ekonomik i cakton Drejtoria pr Subjektet e Vogla Ekonomike (Small
Business Administration SBA). Kto standarde prcaktohen n baz t
karakteristikave ekonomike q prfshijn strukturn e industris, prfshir
shkalln e konkurrencs, madhsin mesatare t firms, shpenzimet fillestare
dhe pengesat pr hyrje n deg, si dhe distribuimin e firmave sipas madhsis.
Po ashtu, shqyrtohen edhe ndryshimet teknologjike, konkurrenca e industrive t
tjera, trendt e rritjes, aktivitetet historike n industri, faktort unik q shfaqen
n industri, e q i dallojn firmat e vogla nga firmat e tjera ...
5
N pajtim me kt,
subjektet ekonomike jan prkufizuar si vijon:
Veprimtaria Kufiri i eprm i ndrmarrjeve t vogla

Industria 250 ose m pak t punsuar (nse numri i t punsuarve sht
ndrmjet 250 e 1500 si numr standard pr nj deg t industris).

Tregtia me
shumic
me shitje vjetore prej 9,5 milion USD deri 22 milion USD, varsisht
nga lloji i tregtis me shumic

Tregtia me shitje vjetore prej 2 milion USD deri 7,5 milion USD, varsisht
nga lloji i tregtis

3
Vaji, I., Menadment i poduzetnitvo, Centar za poduzetnitvo, Mladost, 2002, faqe 80.
4
5
http://www.sba.gov/library/cfrs-13cfr 121.html.
30 NDRMARRSIA


Shrbimet me shitje vjetore prej 1,5 milion USD deri 10 milion USD, varsisht
nga lloji i shrbimit
Ndrmarrjet e vogla, varsisht nga dega industriale ose shrbyese, mund t
definohen n raportin prej 100 deri 500 puntor, gj q varet nga numri mesatar
i t punsuarve. Mirpo, n praktik sht i rndomt ky prkufizim:
Subjektet ekonomike Numri i t punsuarve
Fare t vogla M pak se 20
T vogla Prej 20 deri 29
T mesme Prej 100 deri 499
T mdha Mbi 500
Krahas ktyre prkufizimeve sasiore, prkatsisht numerike, ndrmarrjet e
vogla prkufizohen edhe sipas elementeve cilsore. Pr subjektet e vogla n
vshtrim t ktyre prkufizimeve sht specifike sa vijon:
menaxhmenti sht i pavarur, kurse menaxhert sipas rregullit, njkohsisht
jan edhe pronar,
kapitalin, prkatsisht pronsin e posedojn individt ose disa prej tyre,
sfera e operacioneve afariste sht me karakter lokal, edhe pse kjo patjetr
nuk nnkupton orientimin n treg,
Ndrmarrsi sht subjekt i vogl n raport me konkurrentt e mdhenj t
degve t caktuara prodhuese ose shrbyese.
6

BRITANIA E MADHE
Ndrmarrsia n Britani t madhe sht ndr m t zhvilluarat n Evrop,
kryesisht ngase ky vend me koh e ka vrejtur rndsin e ndrmarrjeve t vogla.
Pr kt qllim qeveria britanike ka formuar Komitetin pr Mbshtetjen e
Subjekteve t Vogla Ekonomike (The Committee of Inguairy on Small Firms).
Sipas raportit t Bolltonit t vitit 1971, q ishte rezultat i analizs s rndsis s
subjekteve t vogla ekonomike, tre jan karakteristikat themelore t ndrmarrjeve
t vogla:
ato i drejtojn pronart me metodat e veta,
kan nj pjesmarrje prpjestimisht t vogl n treg n krahasim me
partnert themelor ekonomik,
jan nj trsi e pavarur ngase nuk i takojn ndonj kompanie t madhe,
ndrkaq pronsia sht prpjestimisht e liruar nga kontrolli i jashtm
me rastin e marrjes s vendimeve kryesore
7

Numri i t punsuarve sht definuar varsisht nga sfera e veprimtaris,
kshtu q si kufi i eprm pr industrin sht caktuar numri prej 200 puntorsh,
kurse pr ndrtimtarin prej 25 puntorsh.
Pr shkak t kritikave t shumta q i jan br ktij prkufizimi, n vitin 1985
u miratua Ligji pr ndrmarrjet (Companies Act) i cili e thjeshtsoi dhe e saktsoi

6
7
II. Nndrmarrsia 31


prkufizimin e Bolltonit. Ndrmarrsi duhet ti plotsoj dy nga tre kriteret e
mundshm q t mund t radhitet ndr subjektet e vogla dhe t mesme
ekonomike. Kto jan kriteret:

Kriteret Subjektet ekonomike
T vogla T mesme
Qarkullimi nga shitja
(milion funta)
Bilanci (milion funta)
Numri i t punsuarve
2,8
1,4
50

11,2
5,6
250
BASHKSIA EVROPIANE
Komisioni Evropian, po ashtu, i cakton kriteret pr prkufizimin e subjekteve
t vogla dhe t mdha ekonomike. Ato sot prkufizohen n kt mnyr:
Madhsia Numri i t punsuarve
Subjektet mikroekonomike nga 0 deri 9 t punsuar
Subjektet e vogla ekonomike nga 10 deri 49 t punsuar
Subjektet e mesme ekonomike nga 50 deri 249 t punsuar
KROACIA
Zhvillimi i ekonomis s vogl n Kroaci filloi me kalimin n ekonomin e
tregut, ndrkaq sht formalizuar me miratimin e Ligjit pr nxitjen e
zhvillimit t ekonomis s vogl m 18 mars 2002. N nenin 2 t ktij ligji
sht prcaktuar se ekonomin e vogl e prbjn subjektet q:
punsojn brenda vitit mesatarisht m pak se 250 puntor,
jan t pavarur n afarizmin e vet,
realizojn nj qarkullim total vjetor prej 60.000.000,00 kuna, ose kan nj
bilanc, nse jan t detyruar t paguajn tatimin mbi fitimin,
prkatsisht kan pasuri afatgjate, nse jan t detyruar t paguajn
tatimin mbi t ardhurat, n vler deri 30 000 000,00 kuna.
Pavarsia nnkupton se personat e tjer fizik ose juridik, ve e ve ose s
bashku, nuk jan pronar t m shum se 25% t kapitalit n pronsi ose n t
drejtn e vendimmarrjes n nj subjekt t ekonomis s vogl.
Sipas po ktij ligji MIKRO SUBJEKTE jan personat fizik dhe juridik nga
neni 2 i prmendur m sipr, q pr do vjet punsojn mesatarisht m pak se
10 puntor. SUBJEKTE T VOGLA jan personat fizik dhe juridik nga neni 2,
q pr do vjet punsojn mesatarisht m pak se 50 puntor dhe realizojn
nj qarkullim total vjetor prej 16.000.000,00 kuna ose kan nj bilanc, nse
jan t detyruar t paguajn tatimin mbi fitimin, prkatsisht q kan
pasurin afatgjate, nse jan t detyruar t paguajn tatimin mbi t ardhurat,
n vler prej 8 000 000,00 kn.
32 NDRMARRSIA


Vendi dhe rndsia e ndrmarrjeve t vogla n ekonomin e
Republiks s Kroacis
Ndrmarrjet e vogla po bhen gjithnj e m e rndsishme edhe n Kroaci,
edhe pse ky fakt nuk mbshtetet n informatat prkatse q i posedojn organet
zyrtare, e t cilat do t duhej ti dispononin. N vitin 2002 kan qen t
regjistruara 55.587 subjekte t vogla ekonomike me gjithsej 717.810 t punsuar.
8
Sipas raportit mbi afarizmin e ekonomis s vogl pr periudhn I-VI 2003, t
cilin sektori i ekonomis s vogl e ka publikuar n faqet e Ods Ekonomike t
Kroacis, n gjysmn e par t vitit 2003 jan regjistruar 58.843 subjekte t vogla
ekonomike, q paraqet nj rritje prej rreth 5% n krahasim me t dhnat nga viti
2002. Numri total i t punsuarve, po ashtu, sht shtuar n 769.259 t punsuar
n sektorin e ekonomis s vogl, gj q n krahasim me t dhnat paraprake t
vitit 2002 paraqet nj rritje prej rreth 7%, q sht nj trend tejet pozitiv.
Numri m i madh i ndrmarrsve merret me tregti madje 41,7%, me pasuri
t paluajtshme, huazime dhe shrbime afariste 17,2%, ndrkaq me industri
prpunuese merren 14,7% t ndrmarrsve.
Qeveria e Republiks s Kroacis miratoi n vitin 2001 Programin pr
zhvillimin e ekonomis s vogl pr periudhn 2001-2004. Me kt program jan
prcaktuar nj sr masash nxitse q kishin pr qllim vazhdimin e trendit t
rritjes s numrit t subjekteve ekonomike, rritjen e numrit t t punsuarve n
ekonomin e vogl dhe rritjen e konkurrencs nprmjet nj afarizmi m efikas.
3. PIKNISJET THEMELORE T NDRMARRSIS
sht e padyshimt dhe e pamohueshme rndsia e ndrmarrjeve t vogla n
sistemin ekonomik t do vendi. Mirpo, se cilat jan piknisjet themelore t
ndrmarrjeve t vogla dhe ka i dallon ato nga ndrmarrjet e mesme dhe t
mdha sipas mendimit t M. Shkrtiq
9
:
ndrmarrjet e vegla pasurojn llojllojshmrin e oferts dhe t krkess,
ndrmarrjet e vegla kryesisht plotsojn krkesn pr t mira dhe shrbime
q ndrmarrjet e mdha vshtir i prmbushin, ose kjo pr to paraqet
ngarkes t madhe duke pasur parasysh veprimtarin e tyre themelore,
nj numr i madh i ndrmarrsve e bazon veprimtarin e vet n teknologji t
ult dhe t vjetruar, por gjithashtu nj numr gjithnj e m i madh i tyre
mbshtetet n teknologji t lart,
ndrmarrjet e vogla e mundsojn m leht aplikimin e zgjidhjeve t reja
teknologjike,
struktura e ndrmarrjeve t vogla sht shum m e thjesht,
pr nj afarizm t suksesshm t ndrmarrjeve sot jan t rndsishm
kreativiteti dhe novatorizmi dhe pikrisht kto jan karakteristika t
ndrmarrjeve t vogla q i ndihmojn pr nj afarizm m t mir,

8
Informata lidhur me afarizmin e ndrmarrsve t RK, 2003, HGK, Zagreb faqe. 2-4.
9
krti, M., Osnove poduzetnitva, Mikrorad, Zagreb, 2002, faqe 102-103..
II. Nndrmarrsia 33


pr themelimin e nj ndrmarrjeje t vogl nuk duhen shum para, kshtu q
sht m i vogl edhe rreziku sa i prket themelimit dhe i veprimtaris s
saj t mtejme.
4. NDRMARRSIA DHE MENAXHMENTI
Me nxitjen e ndrmarrsis, me themelimin e subjekteve t vogla dhe t
mesme ekonomike, si dhe me aplikimin e diturive bashkkohore menaxheriale,
krijohen parakushtet pr zhvillimin e ekonomis. N t vrtet, menaxhmentin si
disiplin shkencore dhe praktike afariste duhet ta shfrytzojn n t menduarit,
punn dhe sjelljen e vett gjith ata q marrin pjes n zhvillimin ekonomik.
Pikrisht mbi bazn e ksaj mnyre t t menduarit po hapet nj numr gjithnj e
m i madh i shkollave afariste q kan pr qllim arsimimin e ndrmarrsve pr
disiplinat e caktuara t menaxhimit. Nse ksaj i shtojm edhe konstatimin se
menaxhmenti sht nj proces n shrbim t m shum personave pr
koordinimin e aktiviteteve t t tjerve me qllim t arritjes s rezultateve sa m
t mira, me kt do ta konfirmojm pohimin e theksuar m sipr.
Detyr kryesore e menaxherit sht q t siguroj sasi t mjaftueshme t
prodhimeve dhe shrbimeve, dhe kt ta bj n mnyr sa m efikase. Pa marr
parasysh se a bhet fjal pr nj kompani t vogl apo t madhe, pr organe
shtetrore apo organizata jofitimprurse, rregullat e menaxhimit jan t njjta.
Me kt rast menaxhert duhet ti koordinojn t gjitha aktivitetet me qllim t
arritjes s rezultateve, por edhe t gjejn zgjidhjet m t mira pr ndryshimet q
ndodhin prreth.
Dallimi ndrmjet kuptimit t ndrmarrsis dhe kuptimit t menaxhmentit
shpeshher ka qen objekt debati. Thuhet se ndrmarrsia sht e lidhur
ekskluzivisht me pronsin, dhe kt vetm n subjektet e vogla dhe t mesme
ekonomike. Kto pohime jan t pasakta. Ndrmarrsia nuk mund t ndahet nga
menaxhmenti, e as q sht e lidhur vetm me nj subjekt t vogl ekonomik.
5. FORMAT E NDRMARRSIS
Sipas mendimit t N. Kuvaiqit ndrmarrsia, pr nga aspekti i forms s
pronsis, mund t jet individuale dhe kolektive (korporative), e duke pasur
parasysh shkalln e pavarsis (autonomis) s saj, kemi ndrmarrsin eksterne
dhe interne
10

Ndrmarrsia individuale presupozon se funksionet e pronsis, t ndrmarrsis dhe
t menaxhimit prqendrohen n nj person. M s shpeshti
bhet fjal pr fazn fillestare t zbatimit t ides, kur
ndrmarrsi vet i kryen t gjitha punt e nevojshme pr
funksionimin e organizats punuese.
Ndrmarrsia kolektive
(korporative)
paraqitet n astin kur pronari - ndrmarrsi ua beson disa
funksione, m s shpeshti funksionet udhheqse,
profesionistve, prkatsisht menaxherve.

10
Kuvai, N., 2002., Poduzetnika biblija, vlastita naklada, Split faqe 72.
34 NDRMARRSIA


Mirpo, ndrmarrsia kolektive sht, po ashtu, e pranishme
kur veprimi realizohet edhe si integrim i aktiviteteve t m
shum personave.
11

Ndrmarrsia eksterne
(e jashtme)
nnkupton faktin se ndrmarrsi sht pjes e tregut t
caktuar, nga i cili thith resurset, dhe pas nj procesi t
caktuar t puns srish i plason n treg n form t
prodhimeve ose shrbimeve.
Ndrmarrsia interne
(brendshme)
sht e lidhur me krijimin e subjekteve t reja ekonomike ose
t sistemeve t ndryshme afariste me nj pavarsi m t vogl
ose m t madhe. Mund t nnkuptoj edhe proceset e puns
brendaprbrenda subjektit ekzistues ekonomik.
6. PRAKTIKA E NDRMARRSIS
Me rastin e prkufizimit t dallimit ndrmjet kompanis s orientuar pr
ndrmarrsi dhe t asaj q nuk sht e orientuar pr kt aktivitet, mund t
trheqim nj paralele ndrmjet pronarit dhe ndrmarrsit. Kompania e orientuar
pr ndrmarrsi sht novatore dhe vazhdimisht krkon mnyra t reja pr
ushtrimin e procesit afarist me qllim t prparimit t tij, pa marr parasysh se a
bhet fjal pr ndrmarrsin ekzistues, ndrmarrsin e ri ose franshizn.
Njkohsisht, kto tri mundsi jan format e fillimit t nj aktiviteti afarist.
Subjekti ekonomik i ri i formuar
Kjo sht forma m e shpesht e fillimit t puns vetjake, andaj edhe rreziqet
ktu jan m t mdha. Pr t realizuar ndrmarrjen ton sht e nevojshme q ta
analizojm dhe evaluojm hollsisht iden ton, dhe punn e re ta fillojm pasi
t jemi siguruar se iden ton e pranon tregu. Sipas mendimit t P. Druckerit
12

duhet shqyrtuar me kujdes sa vijon:
Orientimi n treg asortimenti prodhues dhe/ose shrbyes duhet t
harmonizohet me krkesn, prkatsisht me nevojat dhe
mundsit e konsumatorve
Prognoza financiare duhet t planifikohet me kujdes rrjedha monetare, e n
rend t par rrjedha e parave
Krijimi i ekipeve
udhheqse
krijimi i ekipeve t ekspertve, menaxherve n momentin
kur pr kt paraqitet nevoja, gj q zakonisht nuk mund t
bhet n fillim t veprimtaris
Roli i ndrmarrsit
(themeluesit)
vet ndrmarrsi si themelues dhe iniciues i puns duhet
t caktoj rolin e vet n afarizmin momental dhe n at t
ardhshm; ky rol duhet t harmonizohet me aftsit,
shkathtsit dhe prparsit e tij
Blerja e ndrmarrjes (firms) ekzistuese

11
Deelin, J., Vuji, V., 1995., Vlasnitvo, poduzetnitvo i menadment, Alineja, Zagreb, faqe 105.
12
Drukcer, P., Inovacije i poduzetnitvo, Globus, Zagreb, 1992, faqe 175-191
II. Nndrmarrsia 35


Ktu bhet fjal pr nj tjetr mundsi t fillimit t puns vetjake. Subjekti
ekzistues ekonomik zakonisht sht me m pak rreziqe nse sht fjala pr nj
ndrmarrje ekzistuese t suksesshme q sht dshmuar e aft t trheq blers ose
e cila ka krijuar konsumator t rregullt, shanset pr vazhdim t suksesshm t
veprimtaris jan shum m t mdha, ndrkaq krahas t dhnave pr sukseset e
mhershme ekzistojn edhe t dhna pr dshtimet e caktuara, n mnyr q
gabimet t mos prsriten.
13

Sipas Strauss-it
14
blerja e firms ekzistuese ka disa prparsi:
nuk fillon nga zeroja, ngase puna tanim ekziston,
nuk sht e nevojshme t krijohet goodwill reputacioni i firms,
sht m e shpejt se sa t themelohet nj veprimtari e re,
zvoglohet rreziku, gj q sht benefiti kryesor i blerjes s firms ekzistuese.
N kt procedur mund t jet problematike shtja e prcaktimit t vlers s
firms, por edhe trashgimi i disa gabimeve t fshehura nga e kaluara, e nganjher
edhe trashgimi i potencialit njerzor jocilsor.
Franshiza
Fjala franshiz vjen nga gjuha frenge franchir, q do t thot t lirohet.
Franshiza tipike sht thjesht nj kontrat ndrmjet shitsit dhe blersit
kontrat q blersit (frashizantit) i lejon ta shes prodhimin ose shrbimin e shitsit
(frashizorit).
Franshiza ka ant e veta t mira dhe t kqija. Sipas Strauss-it
15
ant e mira t
saj jan:
blihet nj sistem i verifikuar, e kjo teoretikisht zvoglon rrezikun e
mossuksesit,
franshizori me ann e ekspertizs jep ndihm n sfera t ndryshme t
veprimtaris,
mund t asistoj n aktivitetet promovuese dhe t ket dobi nga fushatat e
mundshme nacionale dhe internacionale.
Autori i prmendur thekson kto an t kqija t franshizs
16
:
blerja e franshizs mund t kushtoj shum, ngase prfshin emrin, logotipin,
goodwill, ekspertizm, sistemin dhe trajnimin e franshizorit,
sht e kufizuar pavarsia n zhvillimin e veprimtaris,
ndrmarrsi gjendet n pozit t pabarabart me frashizorin, ngase do pun q
e kontrakton e forcon frazhizorin dhe reputacionin e tij.
Frashizanti merr, me shprblim, edhe ndihmn profesionale n kto forma:
strategjia e marketingut,

13
14
15
Strauss, S.D., The smal business bible, John Wiley&Sons Incc., New Jersey, 2005, faqe 297-299.
16
36 NDRMARRSIA


aftsimi fillestar i t punsuarve dhe i administrats,
rregullimi i lokalit afarist dhe sigurimi i pajimeve,
politika afariste dhe procesi i standardizuar,
furnizimi i centralizuar me qllim t kursimit,
kshillimet e vazhdueshme,
zgjedhja e lokacionit dhe kshillat,
negociatat pr qiran dhe
financimi.
Franshiza ka rndsi t madhe pr ekonomin ton dhe shum shpejt do t
mund t bhej forma mbizotruese e shitjes me pakic. Franshiza u ofron
ndrmarrsve rrugn m t shkurtr pr arritjen e suksesit. Ata n kt mnyr e
marrin ndrmarrjen e gatshme, pa kaluar npr fazn e zhvillimit t ngadalshm.
Franshizorit i mundson zgjerimin e afarizmit t financuar nga investimet e t
tjerve. Megjithat, rritja e hovshme e afarizmit mbi bazn e franshizs i ka
trhequr edhe ata q kan pr qllim keqprdorimin e sistemit. Ata zakonisht
premtojn pasurimin e shpejt me nj investim dhe pun t vogl fillestare. S
kndejmi, nse prcaktohen pr franshizn, ndrmarrsit duhet ta analizojn me
kujdes prmbajtjen e saj, natyrisht me ndihmn e ekspertve n sfera juridike.
7. SPECIFIKAT E NDRMARRJEVE T VOGLA
Derisa m hert kemi theksuar se ndrmarrsia mund t paraqitet edhe n
subjektet e mdha afariste ekzistuese, ndrmarrjet e vogla jan t pranishme
ekskluzivisht n subjektet e vogla afariste dhe, n pajtim me kt, ekzistojn disa
specifika.
Nocioni i ndrmarrjeve t vogla
Rndsia e ndrmarrjeve t vogla sht e njohur n t gjitha vendet e zhvilluara
t bots. Padyshim se ekonomia e ktyre tregjeve bazohet n veprimtarin e
ndrmarrjeve t vogla t cilat, n numrin e gjithmbarshm t ndrmarrjeve, marrin
pjes me mbi 95% dhe punsojn nj numr t madh njerzish, ndrkaq sht tejet
e rndsishme edhe pjesmarrja e tyre n prodhimin e gjithmbarshm shoqror.
Sipas M. Shkrtiq
17
kriteret sipas t cilave ndrmarrjet e vogla dhe t mesme
mund t klasifikohen dhe veohen nga kompanit e mdha jan si vijon:
Kriteret sasiore
(kuantitative)
tek t cilat, n t shumtn e rasteve, ashtu si sht analizuar
edhe n kapitullin 2 Parakushtet e zhvillimit t
ndrmarrsis, dallojm kto kritere:
prmbledhja e bilancit pas zbritjes s humbjeve,
t hyrat vjetore nga shitja,
mesatarja vjetore e t punsuarve.
Kriteret e themelimit t ndrmarrjeve vogla dhe t mesme dallohen sipas faktorve
q kan ndikuar n themelimin e tyre. I veojm ndrmarrjet
themelimi i t cilave sht nxitur nga faktort e oferts (jan

17
krti, M., Osnove poduzetnitva, Mikrorad, Zagreb, 2002, faqe 93-101.
II. Nndrmarrsia 37


pasoj e dshtimit t ekonomis s nj vendi dhe shfaqen n
kohn e recesionit) dhe ato themelimi i t cilave sht nxitur
nga faktort e krkess (punsimi rritet pr shkak t
mundsive t reja afariste).
Kriteret cilsore
(kualitative)
Sipas disa autorve kto kritere jan si vijon:
prona private; pronari ka pjesmarrje t rndsishme
n menaxhimin e veprimtaris,
drejtoria (administrata) prfshin nj person ose nj
numr t ngusht personash,
marrdhnia e drejtprdrejt personale ndrmjet
drejtoris dhe t punsuarve,
ndrmarrjet e vogla dhe t mesme nuk financohen
nprmjet tregut t kapitalit,
sht e rndsishme baza ekzistenciale nganjher
edhe e vetmja pr pronarin.
Prparsit dhe t metat e ndrmarrjeve t vogla
Inicimi i puns vetjake i sjell ndrmarrsit shum prparsi, por njkohsisht
edhe mangsi. Sipas Gj. Horvat dhe M. Kovaiq
18
kto prparsi dhe t meta jan si
vijon:
Prparsit
Njra prej prparsive sht PAVARSIA e iniciuesit t puns, i cili e ka
mundsin e zgjedhjes s pavarur. Ndrmarrsi sht shef i vetvetes, vet i merr
vendimet, i zgjedh bashkpuntort dhe e cakton punn dhe orarin e vet t puns.
Krahas ksaj, ndrmarrsit e vegjl do t fitojn m shum se sa po q se do t ishin
t punsuar n ndonj subjekt t madh ekonomik, kshtu q MUNDSIT FINANCIARE
jan njri prej faktorve q i numrojm ndr-prparsit q i sjell inicimi i puns
vetjake. Derisa t punohet pozitivisht, sht e garantuar SIGURIA E PUNS.
Ndrmarrsi sht njkohsisht edhe menaxher, andaj vendos vet se sa dhe kur do
t punoj. Themelimi i veprimtaris vetjake mundson edhe PUNSIMIN E
FAMILJARVE, prkatsisht punsimin e antarve t familjes s vet. Puna me fmijt
e vet mundson krijimin e tradits s puns familjare. Pronari ose pronart e kan t
zhvilluar vetdijen pr mundsin e realizimit t nj suksesi t madh, q pr ta sht
SFID. Atyre u krijon nj knaqsi ndjenja e zhvillimit t pavarur dhe konsiderojn se
ata jan vet prgjegjs pr suksesin ose dshtimin, gj q u krijon knaqsi t
madhe.
T metat
Njra prej t metave t inicimit t puns vetjake sht FLUKTUIMI I SHITJES. N t
vrtet, n periudhat e caktuara shitja dhe puna mund t jen jashtzakonisht
fitimprurse, pr shembull n objektet hoteliere npr ujdhesa gjat vers, ndrkaq
m von shitja dhe fitimi mund t shnojn rnie. Kompanit e mdha q
disponojn resurse t mdha organizative i prballojn m leht ndryshimet n

18
Horvat, ., Kovai, M., Menadment u malom preduzetnitvu,Cera Prom, Zagreb, 2004., faqe 24-
31.
38 NDRMARRSIA


shitje. Ndrmarrsi duhet saktsisht t planifikoj rrjedhn e paras pr periudha m
t gjata, n mnyr q tu bj ball ktyre oscilimeve.
KONKURRENCA sht vshtirsia e dyt me t ciln prballet ndrmarrsi. N fillim
puna mund t shkoj shum mir, por pas disa vitesh mund t shfaqet konkurrenca
e pakaprcyeshme. Ndryshimet n treg dhe ndryshimet sa u prket nevojave
konsumuese mund ta sjellin ndrmarrsin n pozit t pavolitshme po q se nuk u
prshtatet ktyre ndryshimeve. Njkohsisht, kto ndryshime n treg mund ta
detyrojn q t luftoj pr ekzistenc me konkurrentt shum m t fort. N
afarizmin e vet ndrmarrsi vendos pr segmentet e ndryshme t veprimtaris dhe
ballafaqohet me nj vendimmarrje t vshtir.
PRGJEGJSIA E SHTUAR mund ta ngarkoj dukshm ndrmarrsin, andaj sht e
dshirueshme q n kohn e rritjes, punt e caktuara tu besohen ndrmarrsve t
specializuar nga sfera e financave ose e marketingut.
HUMBJET FINANCIARE jo vetm q mund t ndikojn n humbjen e besimit ndaj
ndrmarrsit dhe n shkaprderdhjen e partnerve afarist, por edhe n bankrotim.
Rrezikun pr humbjet financiare e merr plotsisht prsipr ndrmarrsi. Q
ndrmarrsi t jet i suksesshm sht e nevojshme q t arsimohet n sferat e
caktuara.
Nj prej ktyre sferave jan edhe MARRDHNIET E PUNS. Krijimi i raporteve t
mira n pun, komunikimi i lir, punsimi dhe emrimi i njerzve t duhur n
vendet e duhura, stimulimi dhe shprblimi i drejt jan parakusht i domosdoshm
pr nj afarizm t suksesshm.
Po ashtu, sht me rndsi q t prcillet INFRASTRUKTURA LIGJORE. Pr
ndrmarrjet e vogla sht tepr e rndsishme prcjellja e infrastrukturs ligjore q
ka t bj me subjektet e vogla dhe t mesme ekonomike nga t cilt varen mundsit
e kreditimit dhe rrethanat e tjera t volitshme financiare. Po ashtu, me dispozita
ligjore prcaktohen ngarkesat me tatim, marrdhniet e puns, koha e puns dhe
kushtet e tjera. Kto jan kushtet q mund t ken ndikim pozitiv apo negativ n
afarizmin e ndrmarrjeve t vogla.
E meta m e madhe e inicimit t puns ndoshta sht rreziku nga falimentimi.
Edhe pse ndryshimet prreth, recesioni ekonomik ose krizat, po ashtu, ndikojn n
mundsin e bankrotimit, megjithat, mungesa e prvojs menaxheriale dhe
joprofesionaliteti n t shumtn e rasteve jan shkaku kryesor i falimentimit t
subjekteve t vogla ekonomike.
Rreziku afarist n ndrmarrjet e vogla
Nj asociacion mjaft i shpesht pr nocionin e ndrmarrsis sht pikrisht
rreziku, ngase epilogu i ksaj veprimtarie, n krahasim me format e tjera t afarizmit,
sht tejet i pasigurt. Suksesi i nj ideje varet dhe sht i kushtzuar nga menaxhimi
i mirfillt i rrezikut.
II. Nndrmarrsia 39


Rreziku mund t shkaktoj pasiguri, humbje ose dshtim
19
, prkatsisht paqartsi
n lidhje me ngjarjet e ardhshme q mund t ndikojn n realizimin e qllimit
20

Sipas Gj. Horvatit dhe M. Kovaiq, modelet e mbrojtjes nga rreziqet nnkuptojn
sa vijon:
21

Mnjanimi i plot i
rrezikut
do t thot t mos ndrmerren veprime q do t mund t
shkaktonin humbje.
T absorbohet rreziku me
vetsigurim
nnkupton mbrojtjen nga dmet e mundshme nprmjet
ndarjes s nj pjese t parave q do t mund t mbulonin
humbjet e ardhshme, q pr ndrmarrjet e vogla shpeshher
mund t jet nj zgjedhje e shtrenjt
T prevenohen humbjet do t thot t zvoglohen gjasat (propabiliteti) i paraqitjes s
humbjeve ose q humbjet t kontrollohen
Bartja e rrezikut tek te
tjert
do t thot q rreziku t bartet nprmjet sigurimit, gj q n
praktik sht veprim i rndomt, pr shkak t shfrytzimit t
thjesht dhe t volitshm t ksaj mnyre t sigurimit.
Me planifikim deri te suksesi
Mungesa e planifikimit n parim do t thot dshtim, edhe pse shum
ndrmarrs konsiderojn se pr sukses mjafton ta kesh iden dhe t punosh me
kujdes. Q t mund t sigurohen parakushtet pr suksesin e ides s ndrmarrsit,
sht e nevojshme t hartohet plani i puns, dokument ky i cili hollsisht e
prpunon iden e ndrmarrsit dhe e jep vlersimin e sakt lidhur me zhvillimin e
ardhshm afarist dhe financiar pr nj periudh t caktuar. sht jashtzakonisht e
rndsishme q plani t jet real, ngase n kt mnyr mund ti vrejm m leht
problemet para se ato t paraqiten. Me fjal t tjera, plani i puns nuk sht vetm
nj formalitet, por kyi i do ndrmarrjeje afariste. Vetm me planifikimin e
hollsishm dhe t kujdesshm, si dhe me analizimin e t gjitha detajeve mund t
shihet se a sht e arsyeshme q ideja t zbatohet.
Plani i puns duhet t hartohet jo vetm kur e prpunojm nj ide t re, por edhe
pr nj afarizm t rregullt. Planet zakonisht hartohen pr nj periudh njvjeare,
mirpo duke pasur parasysh ndryshimet e shpeshta n mjedisin q na rrethon, sht
e nevojshme q ato koh pas kohe t rishqyrtohen (pr do muaj, pr do tre muaj
etj.).
Planifikimi fillon me analizn e forcave dhe t dobsive t brendshme si dhe t
rrethanave dhe krcnimeve t mjedisit, ndrkaq pason definimi i qllimeve, i
politiks, metodave dhe i procedurave t puns, si dhe hartimi i bilancit. Plani duhet
t shqyrtohet s bashku me t punsuarit, vemas me ata q jan prgjegjs pr
zbatimin e pjesve t caktuara t ktij plani. Secili plan duhet ti prmbaj qllimet

19
http:// wordnet.princeton.edu/perl/webwn?s=risk
20
http://www.mcgill.ca/internalaudit/tools/definitions /
21
Horvat, ., Kovai, M., Menadment u malom preduzetnitvu,Cera Prom, Zagreb, 2004., faqe 291-
292
40 NDRMARRSIA


(ka dshirohet t arrihet), aksionet (parat pr realizimin e qllimeve), resurset (ka
sht e nevojshme pr realizimin e qllimeve), si dhe vet aplikimin, prkatsisht
zbatimin e planit.


E DREJ TA TREGTARE


T E M A T:
E DREJTA TREGTARE
E DREJTA TREGTARE STATUSORE
E DREJTA TREGTARE KONTRAKTORE
III. E Drejta Tregtare 43


1. E DREJTA TREGTARE
Kuptimi dhe prmbajtja e t drejts tregtare
E drejta tregtare sht deg e s drejts me rregullat e s cils rregullohet
pozita e shoqrive tregtare, e personave t tjer juridik dhe fizik q paraqiten si
subjekte n veprimet juridike dhe normohen punt juridike ndrmjet subjekteve
t s drejts tregtare. E drejta tregtare ndahet n t drejtn tregtare statusore dhe
kontraktore.
E drejta tregtare statusore rregullon format, pozitn juridike, mnyrn e themelimit dhe
t veprimit t shoqrive tregtare, prkatsisht t subjekteve
ekonomike prgjithsisht.
E drejta tregtare
kontraktore
rregullon punt juridike q i kryejn reciprokisht subjektet e
s drejts tregtare si dhe rregullat q prcaktojn radhn e
punve t tyre juridike.
Burimet dhe korniza institucionale e s drejts tregtare
Burimet e s drejts tregtare jan forma t ndryshme n t cilat paraqiten
rregullat juridike t s drejts tregtare. Si burime t s drejts tregtare jan:
dispozitat, e drejta tregtare autonome, praktika gjyqsore dhe e arbitrazhit,
shkenca juridike, aktet e organeve t caktuara joligjvnse, pastaj statuti,
marrveshja shoqrore dhe aktet e subjekteve t s drejts tregtare.
Dispozitat
jan akte juridike me t cilat rregullohen marrdhniet
juridike, ndrkaq i nxjerrin organet ligjvnse t shteteve t
caktuara. Dispozitat jan burimi themelor i s drejts. Akti
m i lart juridik i nj vendi sht kushtetuta, ndrkaq sipas
hierarkis pasojn ligjet dhe aktet nnligjore (dekretet,
urdhresat, vendimet dhe rregulloret). Normat q i
prmbajn dispozitat mund t jen t natyrs kongjente,
prkatsisht detyruese pr t gjitha subjektet me t cilat kan
t bjn, ose t natyrs dispozitare, q zbatohen ndrmjet
subjekteve t nj marrdhnieje juridike vetm nse palt n
marrdhnien juridike nuk e kan rregulluar ndryshe
shtjen e caktuar.
E drejta tregtare autonome
sigurimi i s drejts krijohet nga vet subjektet e s drejts
tregtare n formn e zakoneve tregtare, uzansave dhe t s
drejts formulare.
Zakonet tregtare jan nj burim i rndsishm i t drejts
tregtare dhe e karakterizojn praktikn tregtare (afariste) q
sht aq e zakonshme sa q t gjith e respektojn me rastin e
themelimit t marrdhnieve juridike dhe njkohsisht
presin q sipas saj t veprohet me rastin e kontraktimit t
puns s caktuar juridike.
Uzansat jan zakone afariste t kodifikuara q i mbledhin,
shnojn dhe i kryejn institucionet e autorizuara si jan
odat, bursat ose shoqatat profesionale. N Republikn e
Kroacis ekzistojn uzansat e prgjithshme pr qarkullimin e
mallrave ose uzansat e veanta pr veprimtari t caktuara,
44 NDRMARRSIA


pr shembull n hotelieri ose ndrtimtari q i mbledh Oda
Ekonomike e Kroacis.
E drejta formulare sht pjes e s drejts tregtare autonome
q nnkupton aplikimin e formularve t kontratave me
rastin e lidhjes s kontrats. Karakteristik themelore e s
drejts formulare sht q t lehtsoj lidhjen e
marrdhnieve kontraktore, ndrkaq paraqitet n form t
kontratave tipike ose t kushteve t prgjithshme t afarizmit
q i prcakton njra pal kontraktuese.
Praktika gjyqsore dhe e
arbitrazhit
bazohet n respektimin e vendimeve gjyqsore me t cilat
jan gjykuar (vendosur) shtjet e caktuara ose me pranimin
e vendimeve t mhershme t arbitrazhit me rastin e marrjes
s vendimit pr shtjet e reja juridike. N sistemin juridik t
Republiks s Kroacis, pr dallim nga sistemi juridik
anglosakson n t cilin vendimi i gjykats mund t bazohet
n aktgjykimet e mhershme, praktika gjyqsore sht vetm
nj burim dytsor i s drejts q vepron me fuqin e
bindshmris s vet.
Shkenca juridike
sht nj burim dytsor (sekondar) i s drejts si edhe
praktika gjyqsore, kurse bazohet n punn dhe mendimet e
ekspertve t njohur juridik, n ekspozet, artikujt dhe
veprat e tyre shkencore. Ligjvnsi me rastin e nxjerrjes s
dispozits, ose gjykatat me rastin e gjykimit nuk mund ti
referohen qndrimit t doktrins juridike, andaj ato veprojn
vetm me fuqin e bindshmris s vet.
Aktet e organeve t
caktuara joligjvnse
si burim i t drejts shfaqen ather kur ligjvnsi ua lejon
organeve t caktuara, pr shembull Ods Ekonomike t
Kroacis pr rregullimin e marrdhnieve juridike n kuadr
t degs s caktuar ekonomike
Statuti dhe marrveshja
shoqrore
jan akte prkatse t subjektit t caktuar t s drejts
tregtare, si akte t tyre themelore me t cilat rregullohen
marrdhniet juridike n nj subjekt t caktuar dhe jan
burim i s drejts pr vet subjektet juridike. Karakteristik
thelbsore e akteve t subjektit t caktuar t s drejts tregtare
sht se prmbajtja e tyre duhet t jet n harmoni me ligj.
Korniza institucionale e
t drejts tregtare
bazohet n parimin e Kushtetuts s Republiks s Kroacis
e cila e ka prcaktuar si baz t rregullimit ekonomik
PARIMIN E LIRIS S TREGUT DHE T NDRMARRSIS.
Ndrmarrsia e lir nnkupton q secili, me kushte t njjta,
mund t bj biznes, prkatsisht t ushtroj veprimtari
ekonomike me qllim t realizimit t fitimit dhe t t
ardhurave. Liria e tregut nnkupton q ai i cili ushtron nj
veprimtari t lejuar ekonomike pr realizimin e fitimit ose t
t ardhurave, mund t paraqitet lirisht n treg, e nga kjo
rezulton konkurrenca e lir n treg. Ndrmarrsia dhe tregu i
lir nuk jan nj sistemin juridik krejtsisht t pakufizuar,
por ato munden, prjashtimisht, t kufizohen me qllim t
mbrojtjes s interesave dhe t siguris s Republiks s
Kroacis, mbrojtjes s natyrs, t mjedisit ose t shndetit t
njerzve.


2. E DREJTA TREGTARE STATUSORE
2.1. Format e organizimit t ndrmarrsis
Format themelore n kuadr t t cilave ndrmarrsi mund t organizoj
ushtrimin e veprimtaris dhe ta bazoj juridikisht projektin e vet jan: tregtari,
prkatsisht shoqria tregtare ose tregtari si individ, ortakria dhe zejtari.
Tregtari si nocion sht prfshir n sistemin juridik kroat me nxjerrjen e
Ligjit mbi shoqrit tregtare dhe nnkupton emrtimin prmbledhs
pr personin juridik ose fizik i cili ushtron nj veprimtari ekonomike
me qllim t realizimit t fitimit.
Veorit e tregtarit jan si vijon:
veprimtarin ekonomike e ushtron pr prodhimin dhe qarkullimin
e mallrave ose ofrimin e shrbimeve,
n treg paraqitet n mnyr t pavarur, prkatsisht n emr dhe
llogari t vet,
veprimtarin e ushtron si t prhershme,
veprimtarin e ushtron me qllim t realizimit t fitimit.
Nse si tregtar paraqitet personi juridik, n kt rast bhet fjal pr
SHOQRIN TREGTARE, e nse fjala sht pr personin fizik,
ather kemi t bjm me TREGTARIN SI INDIVID.
Ortakria sht nj form e organizimit t veprimtaris q nuk sht person i
pavarur juridik, e as nj form e shoqris, por nj marrdhnie
kontraktuese n kuadr t s cils dy ose m shum persona
bashkojn punn dhe pasurin e vet pr realizimin e nj
ndrmarrjeje.
Zejtaria nnkupton ushtrimin e veprimtaris ekonomike me qllim t
realizimit t fitimit. Zejtari sht person fizik i cili ushtron n
mnyr t pavarur dhe t prhershme nj ose m shum veprimtari
t lejuara ekonomike me qllim t realizimit t fitimit n kuadr t
prodhimit, qarkullimit ose ofrimit t shrbimeve n treg.
Kuadri ligjor pr tregtart sht prfshir n Ligjin mbi shoqrit tregtare
(LSHT), ortakria n Ligjin mbi marrdhniet e detyrimeve (LMD), kurse
qarkullimi n Ligjin mbi qarkullimin.
2.2 Shoqria tregtare
Shoqria tregtare sht personi juridik q krijohet me aktin mbi themelimin
ose me kontratn ndrmjet dy ose m shum themeluesve t shoqris, q
bashkojn kapitalin me qllim q n kuadr t t njjts firm t ushtrojn n
mnyr t pavarur dhe t prhershme veprimtarin ekonomike pr realizimin e
fitimit.
Shoqria tregtare organizohet n kto forma: si shoqri e personave ose
shoqri e kapitalit.
46 NDRMARRSIA


Shoqrit e personave jan shoqri tregtare n t cilat antart i lidhin veorit dhe
puna e tyre. Format e shoqrive t tilla jan shoqria tregtare dhe
shoqria komandite.
Shoqrit e kapitalit jan shoqri tregtare q si baz t bashkimit e kan kapitalin, t
cilin themeluesit e bashkojn n para, sende ose t drejta. Format
e shoqrive t kapitalit jan shoqria me prgjegjsi t kufizuar
dhe shoqria aksionare.
Dallimi ndrmjet shoqrive t kapitalit dhe shoqrive t personave sht n
PRGJEGJSIN E THEMELUESVE T SHOQRIS KUNDREJT PERSONAVE T TRET. Secila
shoqri tregtare prgjigjet para personave t tret pr detyrimet e veta me tr
pasurin e vet. Antart e shoqris tregtare t personave, me disa prjashtime,
jan prgjegjs pr obligimet e shoqris n mnyr solidare dhe t pakufizuar
me tr pasurin e vet. Njkohsisht, antart e shoqris s kapitalit nuk
prgjigjen me pasurin e vet pr detyrimet e shoqris, prkatsisht prgjegjsia e
tyre sht kufizuar n vlern e kuots ose t aksioneve q i kan derdhur n
shoqri. S kndejmi, n rast t falimentimit ose likuidimit t nj shoqrie t
personave, themeluesit jan t detyruar q nga pasuria e vet ti kryejn detyrimet
q nuk kan mundur t mbulohen nga pasuria e shoqris. Vetm prjashtimisht
antari i shoqris s kapitalit do t prgjigjet pr detyrimet e shoqris dhe kt
nse i ka keqprdorur rrethanat q si antar i shoqris t mos prgjigjet pr
detyrimet e shoqris.
Shoqria tregtare publike dhe shoqria komandite
Shoqria tregtare
publike
sht shoqria n t ciln bashkohen dy ose m shum persona me
qllim t ushtrimit t prhershm t veprimtaris n kuadr t
firms s prbashkt, kurse secili antar i shoqris u prgjigjet
kredituese t shoqris n mnyr t pakufizuar dhe solidare me
tr pasurin e vet (neni 68 i LSHT). Shoqrin e drejtojn t gjith
antart e shoqris dhe secili antar ka t drejt dhe pr obligim
q ti kryej punt e shoqris.
Shoqria komandite sht shoqri e personave n t ciln bashkohen dy ose m shum
persona me qllim t ushtrimit t prhershm t veprimtaris n
kuadr t firms s prbashkt, nga t cilt s paku njri prej tyre
prgjigjet pr detyrimet e shoqris n mnyr solidare dhe t
pakufizuar me tr pasurin e vet (komplementari), ndrkaq s
paku njri prej tyre prgjigjet pr detyrimet e shoqris deri n
shumn e kuots s kapitalit t vet q e ka derdhur n shoqri
(komanditori), neni 131 i LSHT). Shoqrin e drejtojn
komplementart, kurse komanditort nuk kan t drejt e as q
jan t detyruar ta drejtojn kt shoqri.
Q t dy kto shoqri themelohen me kontrat shoqrore q sht akt
themelor i shoqris. Kuota e kapitalit t antarve mund t jet n para, sende,
t drejta, pun dhe n shrbime, kurse kuota, prkatsisht kapitali themelor m i
vogl i shoqris nuk sht prcaktuar me ligj.


Shoqrit SHUHEN me kalimin e kohs, e nse kohzgjatja e shoqris sht
caktuar me vendimin e antarve t shoqris, vendimin e gjykats pr
paligjshmrin e themelimit ose pr shuarjen e shoqris, me falimentim, nse
vdes personi fizik ose me shuarjen e personit juridik q sht antar i shoqris
(prjashtimisht n rast t vdekjes ose shuarjes s komanditorit vendin e tyre e
zn trashgimtart) dhe me dorheqjen e antarit t shoqris. N rast t
shuarjes s shoqris zbatohet likuidimi i saj gjat t cilit duhet t kryhen punt
e prditshme, t arktohen krkesat e shoqris, pasuria t shndrrohet n para
dhe t prmbushen detyrimet ndaj kreditorve. Pas shlyerjes t borxheve t
shoqris, pasuria e mbetur u ndahet antarve t shoqris prpjestimisht me
pjesmarrjen e tyre n kapitalin e shoqris. Nse pasuria nuk mjafton pr
shlyerjen e borxheve, antart e shoqris duhet ta kompensojn deficitin nga
prona vetjake prpjestimisht me borxhin, me qllim t mbulimit t humbjeve t
shoqris.
N ndrmarrsi kto forma t organizimit paraqiten shum rrall ngase
prgjegjsia e antarve t shoqris pr detyrimet e saj sht e pakufizuar dhe
solidare, andaj ndrmarrsit i shmangen themelimit t ktyre shoqrive.
Prjashtim bjn rastet kur me ligje t veanta, me t cilat rregullohen
veprimtarit e caktuara, sht parashikuar detyrimi pr themelimin e tyre. Pr
shembull, pr ushtrimin e veprimtaris mbrojtse deri koh m par ka ekzistuar
detyrimi pr organizimin e tyre sipas modelit t shoqris komandite, sikur q
parashikohet sot pr kryerjen e shrbimit t falimentimit administrimit, ose pr
themelimin e shoqats s avokatve q duhet t bhet sipas modelit t shoqris
tregtare publike.
Shoqria me prgjegjsi t kufizuar
Shoqria me prgjegjsi t kufizuar, krahas zejtarit, SHT FORMA M E
SHPESHT E ORGANIZIMIT T NDRMARRJEVE T VOGLA. Shoqria me prgjegjsi t
kufizuar sht shoqri tregtare e kapitalit q e themelojn nj ose m shum
persona fizik dhe juridik me ann e deklarats pr themelimin ose me
marrveshjen shoqrore n baz t s cils n shoqri derdhin kuotat e kapitalit
themelor n shuma t ndryshme, dhe sipas ksaj baze marrin pjes n kapitalin
themelor. Shoqria u prgjigjet personave t tret pr detyrimet e marra prsipr
n mnyr t pakufizuar me tr pasurin e vet, ndrkaq secili antar i shoqris
prgjigjet vetm me pasurin q e ka derdh n shoqri n emr t kapitalit
fillestar, prkatsisht me kuotn e vet t kapitalit. N t vrtet, duke pasur
parasysh se antari i shoqris me derdhjen e kapitalit fillestar e bart n shoqri
prgjegjsin e vet ndaj personave t tret, ai nuk prgjigjet pr obligimet e
shoqris.
Shuma m e ult e kapitalit themelor t shoqris, sipas dispozits s nenit
389 t LSHT, sht 20.000,00 n kuna, s paku gjysma e s cils duhet t jet n
para. Pos pagess n t holla, kapitali themelor mund t jet edhe n t drejta ose
n sende, ndrkaq kuota nuk mund t jet nn vlern prej 200,00 kuna. Kuotat n
emr t kapitalit themelor t themeluesve nuk duhet patjetr t jen t njjta,
48 NDRMARRSIA


kurse lartsia e kapitalit themelor prcaktohet me aktin e themelimit t
shoqris.
Shoqria me prgjegjsi t kufizuar themelohet me ann e MARRVESHJES
SHOQRORE nse ekzistojn dy ose m shum themelues, prkatsisht me
DEKLARATN E THEMELIMIT, nse bhet fjal vetm pr nj themelues. Marrveshja
shoqrore ose deklarata e themelimit duhet ta ket formn e dokumentit t
noterit publik, e pas miratimit t tyre parashtrohet krkesa pr regjistrim n
regjistrin gjyqsor, ndrkaq pas regjistrimit n regjistr shoqria e fiton
subjektivitetin juridik.
Organet e shoqris me prgjegjsi t kufizuar jan drejtoria, kshilli
mbikqyrs dhe kuvendi i shoqris.
Organet e shoqris Prshkrimi
Drejtoria e shoqris e prfaqson shoqrin dhe i drejton punt e shoqris me
prgjegjsi t vet. Prbhet nga nj ose m shum persona
drejtor, q prfaqsojn shoqrin bashkrisht ose ve e ve,
nse kshtu sht prcaktuar me marrveshjen shoqrore.
Drejtorin e shoqris e emrojn dhe e shkarkojn me vendim
themeluesit antart e shoqris, me mandat prej m s
shumti 5 vjet, me mundsin e rizgjedhjes. Antar i drejtoris
mund t jet do person me zotsi t plot afariste duke i
respektuar kufizimet ligjore sipas s cilave antar t drejtoris
nuk mund t jen personat e dnuar pr veprat q kan
shkaktuar falimentimin, dmtimin e kredituesve, zbulimin e
sekretit afarist ose mashtrimin, pr kohn prej pes vjetsh nga
dita kur aktgjykimi mbi dnimin ka marr formn e prer e po
ashtu, edhe personat t cilve u sht caktuar masa e siguris,
prkatsisht e ndalimit t ushtrimit t veprimtaris q sht
objekt i afarizmit t shoqris pr kohn sa zgjat ndalesa.
Kshilli mbikqyrs sht organ fakultativ i shoqris me prgjegjsi t kufizuar t
cilin e zgjedh kuvendi i shoqris. Kshilli mbikqyrs
mbikqyr veprimtarin e shoqris, kuvendit i paraqet raporte
lidhur me mbikqyrjen e ushtruar dhe e prfaqson shoqrin
kundrejt antarve t drejtoris. Me marrveshjen shoqrore
mund t caktohet q kshilli drejtues t prbhet nga nj
numr tek dhe t ket s paku tre antar. Kshilli mbikqyrs
sht i domosdoshm n shoqrit q gjat vitit kan
mesatarisht mbi 300 puntor, n t cilat ekzistimi i kshillit
mbikqyrs sht prcaktuar me ligj t veant (p.sh. me Ligjin
mbi hekurudhat kroate), apo nse kapitali themelor sht mbi
600.000,00 kuna dhe shoqria ka mbi 50 antar. Antar i
kshillit mbikqyrs mund t jet do person fizik me zotsi t
plot afariste duke i respektuar kufizimet ligjore. Ksisoj, pr
shkak t kufizimeve ligjore, antar i kshillit drejtues nuk
mund t jet antari i drejtoris s shoqris, antari i kshillit
mbikqyrs njkohsisht n dhjet shoqri, antari i drejtoris
s shoqris s varur ose personi q nuk i plotson kushtet t
jet antar i drejtoris. Mandati i antarit t kshillit
mbikqyrs t shoqris zgjat katr vjet me mundsin e


rizgjedhjes.
Kuvendi i shoqris sht organ i shoqris q e prbjn t gjith antart e
shoqris dhe n t cilin ata i realizojn t drejtat si antar t
shoqris. N kuvendin e shoqris antart e shoqris
vendosin pr raportet financiare t shoqris, pr prdorimin e
fitimit dhe mbulimin e humbjeve, emrimin dhe revokimin e
drejtoris dhe t kshillit mbikqyrs, nse sht i themeluar,
pastaj pr ndryshimet e marrveshjes shoqrore, dhnien e
prokurave, ndarjen ose trheqjen e kapitaleve afariste dhe pr
shtjet e tjera. Kuvendin e shoqris mund ta thrras drejtoria
ose antart e shoqris, kuotat e kapitalit themelor t t cilve
prbjn s paku nj t dhjetn e kapitalit themelor t
shoqris. Kuvendi vendos me shumicn e votave t antarve
t pranishm, por q secila shum e kuots s kapitalit
themelor prej 200,00 kuna siguron nj vot.
Shoqria me prgjegjsi t kufizuar pushon s ekzistuari pr kto shkaqe:
kalimi i kohs, nse sht themeluar pr koh t caktuar, me vendimin e
antarve t shoqris, nse i bashkngjitet shoqris tjetr ose bashkohet n nj
shoqri t re, n rast t falimentimit ose likuidimit dhe suprimimit t shoqris.
Shoqria aksionare
Shoqria aksionare, n pajtim me dispozitn e nenit 159 t LSHT, sht
shoqri tregtare e kapitalit, n t ciln antart e shoqris (aksionart) marrin
pjes me kuotat e kapitalit themelor t ndar n aksione. Shoqria aksionare si
form e organizimit t biznesit n ndrmarrjet e vogla sht mjaft e rrall.
Shoqria aksionare prgjigjet kundrejt personave t tret me tr pasurin e
vet, kurse antart e shoqris- aksionart, nuk prgjigjen me pasurin e vet pr
detyrimet e shoqris.
Antar i shoqris aksionist mund t jet do person fizik ose juridik, por q
shoqria aksionare mund ta ket edhe vetm nj antar. Me nenin 162 t LSHT
sht prcaktuar shuma m e vogl e kapitalit themelor pr themelimin e
shoqris aksionare prej 200.000,00 kuna.
Aksionart jan t detyruar t bjn pagesn n para n vlern e aksionit,
prkatsisht bartjen e sendit ose t s drejts nse aksionet paguhen n kt
mnyr, ndrkaq aksionarve u takon e drejta e pjesmarrjes n drejtimin e
shoqris, n fitimin q realizohet nprmjet pagess s dividends dhe e drejta
n pjesn e mbetur pas falimentimit ose likuidimit, ose n rast t shuarjes s
shoqris.
Akti themelor i shoqris tregtare sht statuti me t cilin rregullohen
organizimi, selia, objekti i afarizmit, shuma e kapitalit themelor, t drejtat dhe
detyrimet e organeve t shoqris, kohzgjatja e shoqris si dhe t drejtat e tjera
statusore t shoqris. Organet e shoqris aksionare jan drejtoria, kshilli
mbikqyrs dhe kuvendi i prgjithshm i shoqris.
Drejtoria e shoqris drejton punt e shoqris dhe e prfaqson shoqrin. Drejtorin
50 NDRMARRSIA


e shoqris e emron dhe e revokon kshilli mbikqyrs.
Kshilli mbikqyrs mbikqyr kryerjen e punve t shoqris, i paraqet kuvendit t
prgjithshm raporte lidhur me mbikqyrjen e ushtruar dhe e
prfaqson shoqrin kundrejt antarve t shoqris. Antart e
kshillit mbikqyrs i zgjedh kuvendi i prgjithshm q e
prbjn t gjith antart e shoqris.
Kuvendi i
prgjithshm
vendos pr emrimin e auditorit, ndryshimin e statutit,
miratimin e raportit financiar vjetor dhe shprndarjen e fitimit,
rritjen ose zvoglimin e kapitalit themelor dhe pr shuarjen e
shoqris.
Shoqria aksionare SHUHET me kalimin e kohs s caktuar me statut, nse
sht themeluar pr koh t caktuar, me vendimin e shumics s kualifikuar t
antarve n kuvendin e prgjithshm, me fillimin e procedurs s falimentimit,
nse me vendimin e forms s prer t gjykats konstatohet se regjistrimi i
shoqris ka qen i paligjshm, me suprimimin e shoqris (p.sh. n baz t
vendimit t gjykats, ngase shoqria me veprimin e kundrligjshm ka rrezikuar
pasurin publike), pastaj nse i bashkngjitet ose bashkohet me ndonj shoqri
tjetr. N rast t shuarjes s shoqris, prve n rast t falimentimit, bhet
likuidimi i shoqris me qllim t shndrrimit t pasuris s saj n para me t
cilat do t prmbushen detyrimet ndaj kredituesve.
Shoqata ekonomike mbi bazat e interesit
Shoqata ekonomike mbi bazat e interesit sht person juridik t cilin e
themelojn dy ose m shum persona fizik ose juridik me qllim t lehtsimit
dhe nxitjes s zhvillimit t veprimtaris ekonomike q jan objekt i afarizmit t
tyre, me kusht q ky person i ri juridik t mos realizoj fitim pr vete. Objekti i
afarizmit t shoqats duhet t jet i lidhur me veprimtarin ekonomike q e
ushtrojn antart e shoqatave. Akti themelues i shoqats sht kontrata mbi
themelimin e shoqats n form t dokumentit t noterit publik, ndrkaq shoqata
mund t themelohet edhe pa kapital themelor.
Shoqata e fiton cilsin e personit juridik me regjistrimin n regjistrin
gjyqsor, dhe nga kjo koh mund t jet bartse e t gjitha t drejtave dhe
detyrimeve n punt juridike, t lidh kontrata dhe t kryej edhe veprime t
tjera juridike.
Pr detyrimet kundrejt personave t tret shoqata prgjigjet me tr pasurin e
vet, kurse antart e shoqats pr detyrimet e shoqats prgjigjen n mnyr t
pakufizuar me tr pasurin e vet. Fitimi q e realizon shoqata u takon antarve
t shoqats dhe ndahet ndrmjet tyre n prpjestimin e prcaktuar me kontratn
mbi themelimin e shoqats, prndryshe ndahet n pjes t barabarta.
Organe t shoqats jan antart e shoqris q veprojn bashkrisht dhe
drejtoria e shoqats t ciln e prbjn nj ose m shum persona fizik q i
udhheqin punt e shoqats dhe q e prfaqsojn shoqatn kundrejt personave
t tret.


Shoqata shuhet n baz t vendimit t antarve t shoqats pr shuarjen e
shoqats, me kalimin e kohs pr t ciln sht themeluar, me realizimin e
objektit t punve ose pr shkak t pamundsis s realizimit t tyre dhe me
vendimin e gjykats kompetente pr shuarjen e shoqats.
2.3. Zejtaria
Zejtari sht person fizik i cili ushtron n mnyr t pavarur dhe t prhershme
nj ose m shum veprimtari ekonomike plotsuese me qllim t realizimit t fitimit
n kuadr t prodhimit, qarkullimit dhe ofrimit t shrbimeve n treg.
Prjashtimisht, zejtar mund t jet edhe shoqria tregtare nse ushtron nj veprimtari
q ka t bj me zejtarin, nse kt nuk e bn n mnyr industriale. Zejtari
prgjigjet pr ligjshmrin e ushtrimit t zejtaris dhe pr ligjshmrin e puns s
puntorve q i punson. N ushtrimin e zejtaris zejtarit mund ti ndihmojn
antart e familjes pa qen i detyruar t themelojn marrdhnie t puns.
Pr detyrimet zejtare, sipas dispozits s nenit 21 t Ligjit mbi zejtarin, zejtari
prgjigjet me tr pasurin e derdhur n firmn zejtare, q sht e nevojshme pr
ushtrimin e zejtaris. Praktika gjyqsore ka prcaktuar nj prgjegjsi t gjer t
zejtarit mbi bazn e s cils zejtari pr detyrimet e firms prgjigjet jo vetm me
pasurin e derdhur n firm, por edhe me tr pasurin e vet. Kjo praktik gjyqsore
sht aplikuar me vendimin e Gjykats s Lart Tregtare t Republiks s Kroacis
nr. 7413/02 t dats 15.7.2003. Sipas pikpamjes s gjykats s prmendur,
prkundr ekzistimit t dispozits n fjal t Ligjit mbi zejtarin, zejtari prgjigjet pr
detyrimet e firms zejtare me tr pasurin e vet, e jo vetm me pasurin e derdhur
n firm. S kndejmi, prmbarimi pr arktimin e krkesave kundr zejtarit mund
t zbatohet n pasurin e tij, prve nga t drejtat dhe sendet q jan t
domosdoshme pr prmbushjen e nevojave themelore jetsore t zejtarit dhe t
personave q sipas ligjit sht i detyruar ti mbaj, pastaj veglat, makinat dhe sendet
e tjera q jan t nevojshme pr ushtrimin e veprimtaris zejtare. Mirpo, me kt
rast zejtari prgjigjet me tr pasurin e vet, por n mnyr t kufizuar deri n vlern
e pasuris q e ka derdhur n firm (aktgjykimi i Gjykats Supreme t Republiks s
Kroacis REV-20/1999-2 i dats 04.09.2002).
Llojet themelore t zejtaris jan: zejtaria e lir, e ndrlidhur, ekskluzive (e
privilegjuar) dhe sezonale.
Zejtaria e lir pr ushtrimin e s cils nuk krkohet prgatitje profesionale e
as provimi kualifikues. Pra, pa marr parasysh prgatitjen
profesionale ose prvojn, secili mund t merret me zejtari t
lir.
Zejtaria e ndrlidhur krkon prgatitje profesionale dhe provimin e dhn
kualifikues, p.sh. zeja e rrobaqepsit ose e zdrukthtarit .
Zejtaria ekskluzive (e
privilegjuar)
ushtrohet n baz t autorizimit t lshuar nga ministria
kompetente, p.sh. peshkimi n ujrat e mbla dhe detare ose
nxjerrja e zhavorrit. Zejet e ndrlidhura dhe ekskluzive (t
privilegjuara), prkatsisht regjistrimi i zejeve n fjal, kushtet
52 NDRMARRSIA


pr ushtrimin e tyre, dhnia e privilegjeve dhe shtjet e tjera
jan rregulluar me Rregulloren mbi zejet e ndrlidhura dhe t
privilegjuara dhe mnyrn e dhnies s privilegjeve.
Zejtaria sezonale mund t ushtrohet m s gjati gjasht muaj brenda nj viti
kalendarik.
Dokumenti n baz t t cilit dshmohet statusi i zejtarit sht LEJA E PUNS.
Lejen pr punn e zejtarit e lshon zyra e zhupanis, prkatsisht zyra e qytetit t
Zagrebit kompetente pr vendin ku gjendet selia e zejtarit. Pr ushtrimin e zejeve
ekskluzive (t privilegjuara) zejtari duhet t gzoj privilegjin. Zeja shnohet n
regjistrin e zejtaris q e mban zyra kompetente e zhupanis, prkatsisht zyra e
qytetit t Zagrebit.
Zejtari mund ti ushtroj vetm ato zeje q jan t shnuara n lejen pr
ushtrimin e zejes, e n rast t zejeve t privilegjuara vetm ato pr ushtrimin e t
cilave i sht dhn privilegji. Zejtari mund t ushtroj edhe veprimtari t tjera
q i shrbejn veprimtaris s prmendur me lejen pr ushtrimin e zejes ose q
zakonisht kryhen n kuadr t veprimtaris s shnuar n leje, po q se kryhen
n nj vllim m t vogl. N Republikn e Kroacis si veprimtari zejtare m s
shpeshti ushtrohen hoteleria e turizmi, tregtia dhe transporti.
Personi fizik i cili dshiron t ushtroj zejen duhet t ket zotsi afariste dhe
ti plotsoj kushtet e prgjithshme shndetsore, nse kjo sht prcaktuar me
ligj, dhe nuk mund ti shqiptohet aktgjykimi gjyqsor i forms s prer ose ti
caktohet masa e ndalimit t ushtrimit t veprimtaris. Pr ushtrimin e zejes s
ndrlidhur zejtari duhet ta plotsoj kushtin lidhur me aftsin profesionale,
prkatsisht ta ket dhn provimin pr mjeshtr, prndryshe sht i detyruar q
ta punsoj nj puntor i cili e plotson kt kusht.
Kur kemi t bjm me zejet pr t cilat sht parashikuar hapsira e caktuar
dhe kushtet pr ushtrimin e veprimtaris, zejtari duhet t siguroj lokalin q i
plotson kushtet e prcaktuara me dispozita pr pajisjen teknike, mbrojtjen n
pun, mbrojtjen dhe prparimin e mjedisit, mbrojtjen nga zhurma dhe dispozitat
e tjera q kan t bjn me ushtrimin e nj veprimtarie ekonomike. Zejet e
caktuara mund t ushtrohen n lokale banesore si sht parashikuar me
Rregulloren mbi zejtarin lidhur me zejet q mund t ushtrohen n lokalet
banesore.
Zeja shuhet pas regjistrimit ose sipas fuqis ligjore. Zejen e regjistron vet
zejtari, kurse sipas fuqis ligjore, n baz t dispozits s nenit 43 t Ligjit mbi
zejtarin, shuhet me vdekjen e zejtarit (prjashtimisht sht e mundur q
trashgimtart t vazhdojn ta ushtrojn zejen), nse zejtari sht dnuar me
burgim pr veprn penale q ka t bj me ushtrimin e veprimtaris, n rast t
caktimit t mass mbrojtse ose t mass s siguris pr ndalimin e ushtrimit t
zejes pr nj afat m t gjat se tre muaj, pastaj nse zejtari nuk punson
puntorin q i plotson kushtet lidhur me prgatitjen profesionale pr ushtrimin
e zejes dhe n rastet e tjera.


Zejtart q ushtrojn veprimtarin zejtare n territorin e Republiks s
Kroacis domosdo antarsohen n Odn e Zejtarve t Kroacis si organizat e
pavarur afariste profesionale e themeluar pr nxitjen, harmonizimin dhe
prfaqsimin e interesave t prbashkta n zejtari.
Zejtari i cili realizon t hyra vjetori mbi 2.000.000,00 kuna, mund t
regjistrohet n regjistrin gjyqsor, e nse t hyrat e tij e kalojn shumn prej
15.000.000,00 kuna patjetr regjistrohet n regjistrin gjyqsor. Me regjistrimin n
regjistrin gjyqsor zejtari fiton statusin e TREGTARIT SI INDIVID, prkatsisht t
personit fizik q e ushtron n mnyr t pavarur veprimtarin ekonomike sipas
dispozitave mbi zejtarin. Tregtari si individ, sipas dispozits s nenit 9 t Ligjit
mbi shoqrit tregtare, pr detyrimet ndaj personave t tret prgjigjet
personalisht me tr pasurin e vet.
Dallimet ndrmjet zejtarit dhe shoqris me prgjegjsi t kufizuar
Zejtart dhe ata q duan t merren me kt veprimtari shpeshher ia shtrojn
vetes pyetjen - cila form e veprimtaris sht m e mira - zejtaria apo shoqria
me prgjegjsi t kufizuar si forma m e thjesht e shoqris tregtare.
Ushtrimi i veprimtaris zejtare sht forma m e thjesht juridike e afarizmit,
kurse shoqria me prgjegjsi t kufizuar krkon m shum mjete, ngase
shpenzimet e themelimit jan m t mdha, kurse krkohet edhe mbajtja e
librave t qarkullimit.
Pr t lehtsuar zgjedhjen e forms ligjore, do ti theksojm dallimet ndrmjet
tyre.
Elementet Zejtaria Shoqria me prgjegjsi t
kufizuar
Kapitali themelor Ska 20.000,00 kn
Shpenzimet e
themelimit
1.500,00 kn 6.000,00 kn
Koha e nevojshme
pr themelim
*

15 dit 30 dit
Vendi i regjistrimit zyra kompetente e administrats
shtetrore n zhupani ose n
qytetin e Zagrebit
gjykata tregtare
Prgjegjsia me pasurin e zejes, prkatsisht
me tr pasurin e zejtarit, n
mnyr t kufizuar deri n vlern e
pasuris s zejtaris
me kapitalin themelor t
depozituar
Tatimi tatimi mbi t ardhurat dhe tatimi
mbi fitimin
tatimi mbi t ardhurat
Tatimi mbi vlern e PO PO

*
Koha e nevojshme para fillimit t puns s servisit HITRO t Qeveris s Republiks s Kroacis
54 NDRMARRSIA


shtuar
85.000,00 kn
Kontabiliteti Kontabiliteti i thjeshtuar n pajtim
me Ligjin pr tatimin mbi t
ardhurat
kontabiliteti i dyfisht n
pajtim me Ligjin mbi
kontabilitetin
Antarsimi n Od oda ekonomike e zejtarve oda ekonomike e zejtarve
Veprimtarit t gjitha veprimtarit e lejuara t gjitha veprimtarit e
lejuara
Norma tatimore pjesa e patatuar 1
600,00 kn, 15%, 25%, 35%, 45%
20%
Numri i t
punsuarve
i pakufizuar i pakufizuar
Pagimi i tatimit mbi
vlern e shtuar
n faturn e arktuar n faturn e lshuar
2.4. Ortakria
Ortakria sht nj form e organizimit t veprimtaris ekonomike me t ciln
obligohen n mnyr t ndrsjell dy ose m shum persona q pr realizimin e
nj qllimi t prbashkt t bashkojn punn dhe/ose pasurin e vet. N pajtim
me dispozitn e nenit 647-a t LMD, ortakria krijohet me kontratn ndrmjet
ortakve, dhe sht bashksi e personave dhe e pasuris pa cilsi juridike. Si
form e organizimit t veprimtaris, ortakria m s shpeshti sht e pranishme
n ndrtimtari.
Pasurin e ortakris e prbjn kuotat e ortakve si dhe pasuria e realizuar n
kuadr t afarizmit. Pasuria e ortakris sht pasuri e prbashkt e t gjith
ortakve. Secili ortak sht i detyruar q n ortakri t derdh kuotn e kapitalit
n para, sende, t drejta, pun ose t mira pasurore, dhe me kt rast prgjigjet
pr t metat materiale e juridike t kapitalit t vet.
Ortakt marrin pjes n fitimin dhe n humbjet e shoqris prpjestimisht
me kuotat e tyre. Secili ortak ka t drejt dhe pr detyr ti ushtroj punt e
ortakris, nse ndryshe nuk sht kontraktuar dhe sht i autorizuar ta
prfaqsoj bashksin e ortakve. Ortakt mund t zgjedhin nga mesi i vet
personin i cili do ta drejtoj ortakrin (kryepuntori) i cili konsiderohet i
autorizuari i ortakve. do ortak mund t del nga ortakria prve n kohn e
paprshtatshme ose n rastin kur kjo sht e dmshme pr ortakt e tjer. Kurse
ortaku mund t prjashtohet nga ortakria me vendimin unanim t t gjith
ortakve t tjer, nse pr kt ekzistojn arsye t mjaftueshme, pr shembull pr
shkak t shkeljes s detyrimeve nga kontrata, falimentimit, humbjes s zotsis
afariste ose humbjes s besimit.
Ortakria, n pajtim me dispozitn e nenit 647-sh t LMD, pushon me
realizimin e qllimit t prbashkt, me kalimin e kohs pr t ciln sht lidhur
kontrata mbi ortakrin, me humbjen e pasuris s prbashkt, me marrveshjen


e ortakve, me vdekjen, prkatsisht pushimin e ekzistimit t personit juridik ose
me largimin e ortakut nse ortakria ka dy antar. N rast t shuarjes s
ortakris fillon ndarja e pasuris s prbashkt t ortakve dhe, s pari shlyhen
borxhet, kthehen kuotat e kapitalit, e pastaj pasuria e prbashkt e mbetur ndahet
prpjestimisht me kuotat e derdhura n ortakri.
2.5. Format e tjera t organizimit t ndrmarrsis
Ndrmarrsi mund ta organizoj veprimtarin e vet ekonomike edhe n
kuadr t kooperativs, veprimtaris s pavarur, institucioneve, e madje edhe n
kuadr t unionit, me rast duhet pasur parasysh se institucioni dhe unioni nuk
jan t prcaktuar pr ushtrimin e veprimtarive ekonomike fitimprurse.
Kooperativa
Kooperativa sht shoqat vullnetare e kooperativistve n t ciln secili
antar merr pjes drejtprdrejt dhe e cila me afarizmin e prbashkt mbi bazn e
ndihms reciproke e prparon dhe e mbron interesin e vet ekonomik dhe
profesional, me qllim t realizimit t fitimit personal dhe t prbashkt t
kooperativistve ose t interesave t tjera. Kooperativizmi sht nj form e
shpesht e organizimit n sfern e prodhimit bujqsor, q sht rregulluar me
Ligjin mbi kooperativat.
Kooperativist mund t jet personi fizik dhe juridik i cili punon plotsisht ose
pjesrisht nprmjet kooperativs, nprmjet kooperativs i shet prodhimet dhe
shrbimet e veta, i blen prodhimet ose i shfrytzon shrbimet e nevojshme pr
ushtrimin e veprimtaris s vet, prkatsisht n ndonj mnyr tjetr merr pjes
drejtprdrejt n realizimin e qllimeve pr t cilat sht themeluar kooperativa.
Kooperativn mund ta themelojn s paku tre veta t cilt depozitojn kuotn e
njjt t kapitalit n para, sende ose t drejta t shprehura n kundrvlern n
para.
Kooperativa themelohet me kontratn mbi themelimin e kooperativs e cila
duhet t lidhet n form t dokumentit t noterit publik. Pas lidhjes s kontrats
pr themelimin e kooperativs thirret kuvendi themelues i cili nxjerr rregullat e
kooperativs (cakton formn e rregullimit t kooperativs, prdorimin e fitimit
dhe mbulimin e humbjeve si dhe mnyrn e administrimit t kooperativs),
zgjedh drejtorin ose drejtorin dhe kshillin mbikqyrs t kooperativs. Pas
prfundimit t procesit t organizimit, kooperativa regjistrohet n regjistrin
gjyqsor dhe n kt mnyr e fiton t drejtn e personit juridik.
Kooperativn e drejtojn kooperativistt dhe secili prej tyre e ka nj vot.
Sipas dispozits s nenit 14 t Ligjit mbi kooperativat, organet e kooperativs
jan: KUVENDI, KSHILLI MBIKQYRS DHE DREJTORI OSE DREJTORIA E KOOPERATIVS.
Organi m i lart i kooperativs sht kuvendi i kooperativs t ciln e prbjn
t gjith kooperativistt. Kuvendi i kooperativs nxjerr rregullat e kooperativs,
zgjedh dhe shkarkon drejtorin ose drejtorin apo kshillin mbikqyrs t
kooperativs, harton planin dhe programin e puns, vendos pr shprndarjen e
56 NDRMARRSIA


fitimit dhe pr shtjet e tjera t rndsishme. Kshilli mbikqyrs mbikqyr
punn e administrats, kontrollon librat e qarkullimit dhe llogarin vjetore,
prfaqson interesat e kooperativs n procedurat kundr antarve t drejtoris.
Kshilli mbikqyrs ka s paku tre antar q i zgjedh kuvendi pr kohn prej
dy vjetsh. Drejtori, prkatsisht drejtoria e prfaqson kooperativn dhe kryen
edhe pun t tjera t prcaktuara me kontratn mbi themelimin, me rregullat e
kooperativs dhe me ligj. Mandati i drejtoris zgjat katr vjet, kurse e zgjedh
kuvendi i kooperativs.
Pasurin e kooperativs e prbjn kuotat e antarsis s kooperativistve
dhe pasuria e fituar n kuadr t afarizmit t kooperativs. Kooperativisti nuk
mundet pa plqimin e kooperativistve t tjer t disponoj pjesn e vet t
derdhur n kooperativ e as t drejtat dhe sendet e caktuara, e as t krkoj
ndarjen e pasuris. Fitimi u takon kooperativistve n pajtim me dispozitat e
kontrats pr themelimin e kooperativs dhe me rregullat e kooperativs. Fitimi
mund t prdort pr zhvillim e mtejm t kooperativs dhe pr kt vendos
kuvendi i kooperativs.
N veprimtarin juridike kooperativa prgjigjet pr detyrimet e veta me tr
pasurin e vet. Pr detyrimet q nuk mund t shlyhen nga mjetet e kooperativs
prgjigjen kooperativistt n baz t ligjit dhe rregullave t kooperativs, sipas
rregullit, deri n lartsin e kuots s antarsis s derdhur n kooperativ.
Kooperativa shuhet nse numri i antarve t kooperativs zvoglohet nn
numrin minimal t prcaktuar me ligj, nse kuvendi vendos me dy t tretat e
antarve q kooperativa t shuhet ose t bashkohet me nj kooperativ tjetr, n
rast t falimentimit, pastaj nse me vendimin e forms s prer konstatohet
pavlefshmria e regjistrimit n regjistrin gjyqsor, si dhe n rastet e tjera t
caktuara me ligj, me kontratn mbi themelimin e kooperativs ose me rregullat e
tjera. N rast t shuarjes s kooperativs zbatohet likuidimi sipas dispozitave q
vlejn pr likuidimin e shoqris tregtare publike.
Profesionet e lira
Profesionet e lira jan veprimtari t personave fizik q n mnyr t pavarur
dhe t prhershme ushtrojn veprimtarin ekonomike me qllim t realizimit t
t ardhurave, t prcaktuara me dispozita t veanta.
N kuadr t profesioneve t lira, sipas dispozits s nenit 18 t Ligjit mbi
tatimin nga t ardhurat, bjn pjes veprimtarit e pavarura t puntorve
shndetsor, veterinerve, avokatve, noterve, revizorve, inxhinierve,
arkitektve, gazetarve, kshilltarve tatimor, interpretve, prkthyesve,
veprimtarve turistik dhe veprimtarit e tjera t ngjashme. Po ashtu, ndr
profesionet e lira bjn pjes edhe veprimtarit e pavarura t artistve,
shkenctarve, novatorve, veprimtarit e pavarura t ligjrimit dhe t edukimit
etj. T ardhurat nga veprimtaria e pavarur, n pajtim me dispozitn e nenit 19 t
Ligjit mbi tatimin nga t ardhurat, prbjn diferencn ndrmjet t hyrave dhe
shpenzimeve afariste t bartsit t veprimtaris s pavarur t krijuara gjat nj


periudhe tatimore. T ardhurat (marrjet) nga veprimtarit afariste konsiderohen
t gjitha t mirat (paraja, sendet, t drejtat materiale, shrbimet etj.) q i ka
realizuar bartsi i veprimtaris, kurse shpenzime afariste konsiderohen t gjitha
shpenzimet e bra me qllim t fitimit, sigurimit dhe ruajtjes s t ardhurave nga
veprimtaria afariste.
Institucioni
Institucioni sht person juridik q themelohet pr ushtrimin e prhershm t
veprimtaris edukuese, arsimore, shkencore, kulturore, informative, sportive, t
kulturs trupore dhe teknike, kujdesin ndaj fmijve, shndetsis, kujdesin
social, kujdesin pr invalidt dhe pr ushtrimin e veprimtarive t tjera, po q se
nuk ushtrohen pr realizimin e fitimit.
Pr personin juridik q ushtron veprimtarit e prmendura pr realizimin e
fitimit aplikohen dispozitat mbi shoqrit tregtare. Institucioni sht person
jofitimprurs i cili nuk ka pr qllim fitimin por ushtrimin e veprimtaris, dhe
pikrisht ky sht dallimi ky ndrmjet institucionit dhe shoqris tregtare e cila
sht e orientuar n krijimin e fitimit. N pajtim me kt, veprimtarit q i
ushtron institucioni nuk jan veprimtari ekonomike por veprimtari me interes t
prgjithshm shoqror q shrbejn pr plotsimin e nevojave t qytetarve.
Institucioni regjistrohet n regjistrin gjyqsor t institucioneve dhe, pasi t
regjistrohet, e fiton subjektivitetin juridik, kurse cilsin e personit juridik e
humb me shlyerjen nga regjistri gjyqsor. Institucioni sht i pavarur n
ushtrimin e veprimtaris dhe n afarizmin e vet, n veprimet juridike mund t
realizoj t drejta e t merr prsipr detyrime dhe mund t jet pronar i pasurive
t paluajtshme. Institucionin mund ta themelojn personat fizik dhe juridik,
vendor dhe t jashtm, nse me Ligjin pr ushtrimin e veprimtaris s caktuar
nuk sht parashikuar ndryshe.
Pasurin e institucionit e prbjn parat e marra nga themeluesit e
institucionit, t fituara me ofrimin e shrbimeve dhe shitjen e prodhimeve,
prkatsisht t realizuara nga afarizmi. Nse institucioni realizon fitim, ky fitim
shfrytzohet ekskluzivisht pr ushtrimin dhe zhvillimin e veprimtaris s
institucionit n pajtim me aktin mbi themelimin dhe me statutin e institucionit.
Institucioni prgjigjet pr detyrimet me tr pasurin e vet, kurse themeluesi i
institucionit prgjigjet pr detyrimet n mnyr solidare dhe t pakufizuar.
Unioni
Unioni sht nj form e bashkimit t lir dhe vullnetar t disa personave
fizik dhe juridik, t cilt bashkohen pr mbrojtjen e interesit (fitimit) personal
ose pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut, si dhe pr mbrojtjen dhe realizimin e
qllimeve ekologjike, humanitare, sportive, shndetsore, shkencore, kulturore
dhe t qllimeve t tjera, pa e pasur si qllim fitimin.
58 NDRMARRSIA


Unioni fiton cilsin e personit juridik ditn e regjistrimit n regjistrin e
unioneve. Unioni mund t ushtroj veprimtari me t cilat realizohen qllimet e
tij, e po ashtu, krahas veprimtaris themelore mund t ushtroj edhe
veprimtarin nga e cila fiton t ardhura. Mirpo, veprimtarin e vet unioni nuk e
ushtron pr realizimin e fitimit prandaj, nse realizon fitim, ai duhet t
shfrytzohet ekskluzivisht pr ushtrimin dhe prparimin e veprimtaris s
unionit.
Unionin e drejtojn antart, ndrkaq mund ta themelojn s paku tre
themelues: persona me zotsi fizike ose juridike afariste.
Pasurin e unionit e prbjn parat q unioni i ka realizuar nga pagimi i
antarsis, kontributet dhe dhuratat vullnetare, nga ushtrimi i veprimtaris, nga
dotacionet nga buxheti shtetror dhe nga buxhetet e njsive dhe fondeve t
administrats lokale dhe rajonale, pastaj parat e fituara n pajtim me ligj, sendet
e tija t paluajtshme dhe t luajtshme, si dhe t drejtat e tjera pasurore. Pr
detyrimet e veta unioni prgjigjet me tr pasurin, kurse antart e unionit nuk
bartin kurrfar prgjegjsia pr kto detyrime.
2.6. Zgjedhja e formave t organizimit t ndrmarrsis
Fjalori afarist i masmediave jep kt prkufizim pr nocionin e ndrmarrsit:
ndrmarrsi sht personi i cili e investon paran e vet n nj ndrmarrje
afariste, merr prsipr rrezikun duke shpresuar se do t realizoj fitim,
prkatsisht dobi t caktuar. Pr kt qllim ai e themelon ndrmarrjen dhe lidh
kontrata me ata q do t punojn pr t. Ai e merr prsipr rrezikun pr pasurin.
N Republikn e Kroacis sht e mundur q projekti ose ideja pr nj
ndrmarrsi t realizohet nprmjet disa formave organizative t ndrmarrsis.
Ksisoj, ndrmarrsi mund t themeloj personin juridik, prkatsisht shoqrin
tregtare ose q veprimtarin ta ushtroj si person fizik, prkatsisht si zejtar,
tregtar si individ, ose si veprimtari t lir. Pastaj, ndrmarrsi mund t realizoj
projektin e vet me krijimin e ortakris, me themelimin e kooperativs dhe t
institucionit, e pjesrisht edhe nprmjet unionit.
do form e organizimit t ndrmarrsis i ofron ndrmarrsit prparsi t
caktuara ose ia nxjerr n shesh t metat. Faktort kryesor q ndikojn n
zgjedhjen e forms s organizimit t ndrmarrjes kan t bjn me parat
disponuese pr themelimin dhe fillimin e puns, mimin e themelimit, aktet dhe
kohn e nevojshme pr themelim, nevojn pr angazhimin e avokatit ose t
noterve publik n procedurn e themelimit etj. Ajo q m s shpeshti harrohet,
e q do t duhej t ishte vendimtare me rastin e zgjedhjes s forms organizative
sht prgjigjja n pyetjen kush prgjigjet pr detyrimet q dalin nga afarizmi i
shoqris, prkatsisht se a prgjigjen pr kto detyrime vet themeluesit
(pronart) e shoqris.
Me rastin e zgjedhjes s forms organizative duhet pasur parasysh se disa prej
ktyre formave i prshtaten plotsisht ndrmarrsit dhe qllimit t tij pr


realizimin e fitimit ose t t ardhurave, kurse disa forma t tjera n rend t par
kujdesen pr interesat dhe qllimet e gjera, prkatsisht pr plotsimin e
nevojave t bashksis shoqrore ose t vet antarve prandaj, fitimi i realizuar
nga afarizmi duhet t investohet pr pun dhe zhvillim t mtejm. Shembulli
m i mir i formave tilla organizative jan institucionet dhe unionet.
Nse kemi parasysh se qllimi kryesor i veprimtaris s ndrmarrsit sht
realizimi i fitimit, si mnyr e mundshme e organizimit t ndrmarrsit jan
shoqrit tregtare, zejtart dhe kooperativat.
N lidhje me shoqrin tregtare, ndrmarrsit gjithher u japin prparsi
shoqrive pr detyrimet e t cilave nuk prgjigjen me pasurin e vet, prkatsisht
u japin prparsi shoqrive t kapitalit. Mirpo, nuk do t duhej t anashkalohen
as prparsit e shoqrive t personave, n rend t par fakti se pr themelim
nuk sht e nevojshme t sigurohet nj shum e caktuar e kapitalit themelor dhe
se fjala sht pr shoqrit, antart e t cilave jan t lidhur ngusht dhe, sipas
rregullit, marrin pjes drejtprdrejt n qeverisje.
Duke pasur parasysh se themelimi i shoqris aksionare sht nj procedur
tejet e ndrlikuar dhe se krkohet nj kapital themelor mjaft i madh, pr
veprimtarin e ndrmarrsit sht m e pranueshme shoqria me prgjegjsi t
kufizuar. Ndr prparsit e shoqris me prgjegjsi t kufizuar jan rreziku i
kufizuar afarist i themeluesve, prkatsisht mosekzistimi i prgjegjsis
personale t themeluesit pr detyrimet e shoqris, lidhshmria e ngusht
ndrmjet themeluesve, mundsia e themelimit qoft edhe vetm nga nj
themelues, mundsia e ndikimit t madh t themeluesve n drejtimin e shoqris
madje, sipas rregullit, qeverisja e drejtprdrejt e shoqris nga ana e pronarve
t shoqris. Po ashtu, nj prej prparsive sht edhe numri i madh i
veprimtarive q mund ti ushtroj shoqria dhe fakti se themeluesit nuk jan t
detyruar t plotsojn kushte t caktuara n lidhje me prgatitjen profesionale
apo t dshmojn zotsi t tjera. Ndr t metat e shoqris me prgjegjsi t
kufizuar mund t jen kapitali themelor i nevojshm pr themelimin e shoqris,
pjesmarrja n fitim prpjestimisht me pjesmarrjen n kapitalin e shoqris
dhe shpenzimet e themelimit t shoqris, si dhe kohzgjatja e procedurs s
themelimit.
Prparsit e zejtaris, si rezulton nga tabela numr 39, jan numri i madh i
veprimtarive q mund ti ushtroj pronari, themelimi i thjesht dhe i shpejt,
shpenzimet e vogla pr hapjen e nj zejtarie, mosekzistimi i detyrimit pr
sigurimin e kapitalit themelor, prkatsisht t kuots s kapitalit themelor,
mundsia e angazhimit t antarve t familjes, tatuimi n sistemin e tatimit mbi
t ardhurat, ndrkaq si t meta mund t prmenden prgjegjsia e pronarit t
zejtaris pr detyrimet e firms zejtare, detyrimet pr aftsimin profesional ose
pr dhnien e provimit pr mjeshtr te zejtarit e ndrlidhura dhe plotsimi i
detyrueshm i kushteve, prkatsisht sigurimi i lokaleve t nevojshme pr
ushtrimin e veprimtaris. Zejtaria sht gjithsesi nj form tejet interesante e
60 NDRMARRSIA


organizimit t biznesit familjar q prfshin punn e familjes dhe nj numr t
vogl t puntorsh.
Kooperativat si form e organizimit t ndrmarrsis kan dshmuar
prparsi t shumta. Prparsia e par qndron n faktin se kooperativn e
themelojn tre ose m shum themelues t cilt i lidh reciprokisht qllimi i
prbashkt, me rast t gjith kooperativistt marrin pjes n drejtimin e
kooperativs dhe atyre u takon fitimi. Nj prej prparsive t kooperativs sht
edhe prgjegjsia e antarve t saj deri n kuotn e kapitalit q e kan derdhur
n kooperativ dhe fakti se pr themelimin e kooperativs nuk sht prcaktuar
shuma e kapitalit themelor. Nj prej t metave t kooperativs ndrlidhet
ekskluzivisht me faktin historik se kooperativizmi n sistemin e mparshm nuk
ka dhn rezultate t dshiruara dhe ka qen n dm t kooperativistve.
Prparsia e ortakris si form e organizimit t ndrmarrsis sht se ajo
themelohet leht nprmjet lidhjes s kontrats mbi ortakrin q mund t jet
edhe verbal, si dhe fakti q pr themelimin e saj nuk krkohet kurrfar leje nga
organet e pushtetit. Prparsi tjetr sht fakti se numri m i madh i ortakve nuk
sht kufizuar, por vetm sht caktuar se ortakria duhet t ket s paku dy
antar. E met kryesore e ortakris sht prgjegjsia solidare dhe e pakufizuar
t ortakve pr detyrimet q dalin nga ortakria, kshtu q prgjegjsia e ortakve
sht barazuar me prgjegjsin e tregtarit si individ ose t zejtarit dhe t
antarve t shoqris s personave.
3. E DREJTA TREGTARE KONTRAKTORE
3.1. Kuptimi dhe prmbajtja e t drejts s detyrimeve
E drejta e detyrimeve sht nj trsi e rregullave juridike me t cilat
rregullohen marrdhniet e detyrimeve, prkatsisht marrdhniet n t cilat
njra pal (kreditori) sht i autorizuar t krkoj nga pala tjetr (debitori)
kryerjen e ndonj veprimi t cilin pala tjetr duhet ta prmbush.
Karakteristikat themelore t s drejts s detyrime jan: relativiteti i
marrdhnieve s detyrimeve, dispozitiviteti i marrdhnieve s detyrimeve dhe
veprimi si objekt i marrdhnieve s detyrimeve.
Relativiteti i
marrdhnieve t
detyrimeve
do t thot se marrdhniet e detyrimeve veprojn vetm
ndrmjet palve q jan n marrdhnie konkrete t
detyrimeve. Personat e tret q nuk jan prfshir n
marrdhnien e detyrimeve nuk marrin pjes n t e as q
kan detyrime .
Dispozitiviteti i
marrdhnieve t
detyrimeve
do t thot se palt kontraktuese vendosin vet se a do t hyjn
n nj marrdhnie t detyrimeve dhe prcaktojn prmbajtjen
e marrdhnieve prve, natyrisht, kufizimeve q dalin nga
ligji dhe rregullat e moralit.
Veprimi si objekt i
marrdhnieve t
sht do veprim njerzor pozitiv ose negativ t cilin debitori i
marrdhnies s detyrimeve sht i detyruar tia kryej


detyrimeve kreditorit. Veprimi mund t nnkuptoj vnien, kryerjen e nj
pune, lshim ose psim t caktuar.
E drejta tregtare kontraktore pr nga prmbajtja e vet n trsi prputhet me t
drejtn e detyrimeve.
3.2. Presupozimet pr lidhjen e kontrats
KONTRATA sht veprim i dyanshm juridik q lind me shprehjen e lir t
vullnetit t palve kontraktuese (me konsensusin e palve) ose me shitjen e
sendeve.
Jan t njohura disa grupe t kontratave sipas llojit, nga t cilat m t
rndsishmet jan grupi i kontratave t njanshme detyruese dhe t dyanshme
detyruese dhe grupi i kontratave formale e joformale. Kontratat e njanshme
detyruese jan kontrata n t cilat njra pal sht kreditori, kurse pala tjetr
debitori (kontrata mbi dhuratn), kurse kontratat e dyanshme detyruese jan
kontrata n t cilat t dy palt kontraktuese jan njkohsisht kreditor dhe
debitor (kontrata mbi shitjen dhe kontrata mbi huan). Kontrata formale jan ato
kontrata forma e t cilave sht prcaktuar me ligj, si kusht pr vlefshmrin e
tyre (kontrata mbi shitjen e pasuris s paluajtshme duhet t jet me shkrim),
kurse kontratat joformale jan ato pr t cilat nuk sht prcaktuar forma si kusht
pr vlefshmrin e saj (kontrata mbi shitjen e pasuris s paluajtshme mund t
jet me shkrim ose me goj).
Kontrata lind kur njra pal kontraktuese pranon ofertn e pals tjetr. OFERTA
sht propozim pr lidhjen e kontrats t cilin njra pal ia drgon tjetrs dhe ajo
duhet ti prmbaj t gjitha elementet thelbsore t kontrats s ardhshme,
ndrkaq e detyron ofertuesin deri n afatin e caktuar pr pranimin e saj. Pranimi
i oferts nnkupton shprehjen e lir t vullnetit t pals tjetr se e pranon
ofertn, ndrkaq pranimi duhet t jet n pajtim me ofertn dhe t nnkuptoj
qart se sht fjala pr pranimin e asaj oferte. Kontrats shpeshher i paraprin
lidhja e parakontrats. Parakontrata sht kontrat me t ciln merret prsipr
detyrimi se m von do t lidhet kontrata kryesore. PARAKONTRATA sht
detyruese nse prmban t gjitha elementet thelbsore t kontrats s ardhshme
kryesore. Nse pas lidhjes s parakontrats nuk sht lidhur kontrata kryesore
brenda afatit t caktuar me parakontrat, lidhja e saj mund t krkohet brenda
afatit prej 6 muajsh nga skadimi i afatit t parashikuar pr lidhjen e saj ose nga
dita n t ciln, sipas natyrs dhe rrethanave t puns, kontrata sht dashur t
lidhet. Pr parakontratn aplikohet klauzola e rrethanave t ndryshuara (klauzola
rebus sic stantibus), prkatsisht nse pas lidhjes s parakontrats, pa fajin e
palve kontraktuese, rrethanat ndryshohen aq shum sa q parakontrata assesi
nuk do t lidhej, apo nse prmbushja e saj do tu shkaktonte humbje t mdha
palve kontraktuese, palt kontraktuese lirohen nga detyrimi pr lidhjen e
kontrats kryesore.
Parakushtet pr nj kontrat t vlefshme jan: vullneti i palve kontraktuese,
shprehja e vullnetit, zotsia juridike dhe afariste e palve, veprimi i mundshm, i
62 NDRMARRSIA


lejuar, i caktuar ose i caktueshm, si dhe forma e prcaktuar e puns juridike.
Punt juridike pr t cilat nuk jan plotsuar parakushtet e duhura jan t
pavlefshme dhe t anulueshme. PUN T PAVLEVSHME DHE T ANULUESHME JAN
ATO Q NUK PRODHOJN EFEKTE JURIDIKE, NGASE SIKUR T ISHIN T VLEFSHME DO T
PRODHONIN EFEKTE T TILLA. Ato jan t pavlefshme q nga asti i kontraktimit t
puns juridike. Arsyet e pavlefshmris jan: jozotsia afariste e palve, mungesa
e vullnetit, pavlefshmria dhe papajtueshmria n shprehjen e vullnetit,
pamundsia, jolejueshmria, veprimi i pacaktuar ose i pacaktueshm dhe
mungesa e bazs juridike.
PUNT JURIDIKE T ANULUESHME Q PRODHOJN EFEKTE JURIDIKE, DERISA T
ANULOHEN, PRKATSISHT NSE NUK ANULOHEN. Kundr tyre duhet t ushtrohet
padia pr anulim, kurse pasojat e anulimit paraqiten q nga dita e kontraktimit t
ktyre punve. Arsyet e anulimit jan: zotsia afariste e kufizuar, krcnimi,
lajthitja dhe mashtrimi.
3.3. Sigurimi i marrdhnies kontraktore
Pjesmarrsit n nj marrdhnie juridike detyruese dshirojn q me lidhjen
e kontrats t arrijn rezultate t caktuara por, shpeshher ndodh q detyrimi t
mos prmbushet ose t prmbushet me vones. S kndejmi, marrdhnia
juridike detyruese, prkatsisht prmbushja e saj mund t sigurohet me ann e
kaparit, retencionit, garancis, penaleve ose me ann e pengut.
Kapari
sht shum e caktuar parash ose e sendeve t tjera t
zvendsueshme q njra pal ia jep pals tjetr n astin e
lidhjes s kontrats n shenj t lidhjes s kontrats pr t
siguruar prmbushjen e detyrimit nga kontrata. Pala
kontraktuese q e ka dhn kaparin nuk sht e autorizuar t
heq dor nga kontrata duke e ln kaparin, e as q kt mund
ta bj pala tjetr me dhnien e kaparit t dyfisht, por palt
kontraktuese jan t detyruara q ta prmbushin detyrimin e
kontraktuar. Mirpo, ekziston mundsia q palt
kontraktuese t merren vesh q njra ose secila prej tyre t
mund t heq dor nga kontrata nse e paguan shumn e
caktuar pr shkak t heqjes dor.
Retencioni ose mbajtja e
sendit
nnkupton t drejtn e kreditorit q t mbaj sendin e
paluajtshm t debitorit, derisa ai tia paguaj borxhin. Pr
shembull, hotelieri ka t drejt q ti mbaj sendet e mysafirit
nse nuk i paguhet fatura ose kpucari ti mbaj kpuct e
rregulluara derisa ti paguhet shuma e caktuar.
Garancia
sht kontrat me t ciln personi i tret zotohet se kreditorit
do tia prmbush detyrimin e debitorit nse ky kt nuk e
bn n kohn e duhur dhe n shumn e plot. Mund t jet
subsidiare nse prmbushja s pari duhet t krkohet nga
debitori kryesor, ose solidare nse kreditori mund t krkoj
prmbushjen e detyrimit qoft nga debitori kryesor qoft nga
dorzani ose njkohsisht nga t dyt. Nse dorzani nuk e
prmbush detyrimin e debitorit kryesor, t gjitha t drejtat e
debitorit ndaj debitorit kryesor kalojn n t me ann e
cedimit ligjor. Dorzania krijon detyrime vetm nse sht


lidhur me shkrim.
Gjoba e kontraktuar ose
penalet
nnkupton shumn e parave t parashikuar me kontrat ose
dobin tjetr pasurore q debitori sht i detyruar tia paguaj
kreditorit nse nuk e prmbush detyrimin e vet apo nse
vonohet n prmbushjen e tij. Gjoba mund t kontraktohet
pr shkak t mosprmbushjes ose t voness n prmbushjen
e detyrimit. Nse gjoba sht kontraktuar pr rastin e
mosprmbushjes, kreditori mund t krkoj ose prmbushjen
e kontrats ose pagimin e gjobs. Nse gjoba sht
kontraktuar pr rast t voness, kreditori mund t krkoj
prmbushjen e kontrats dhe pagimin e gjobs s kontraktuar.
E drejta e pengut sht e drejt sendore mbi sendin e huaj me t ciln
pengmarrsi autorizohet t realizoj borxhin nga vlera e
sendit t ln peng nse debitori nuk e prmbush detyrimin
e vet n afatin e caktuar. Objekt i t drejts s pengut mund t
jen sendet e paluajtshme dhe t luajtshme. Hipoteka sht
peng n sendet e paluajtshme ose t luajtshme pa dorzimin e
sendit, kurse pengu me dorzimin e sendit t paluajtshm
quhet pignus (send dore). Nse krkesa e kreditorit nuk
prmbushet me koh, kreditori mund t krkoj shitjen
publike t sendit t ln peng, kurse pas shitjes dhe pagimit
t shpenzimeve t shitjes si dhe t krkesave t pengmarrsit,
pjesn e mbetur nga shitja e sendit ia kthen penglnsit.
3.4. Ndryshimi i subjekteve t marrdhnies kontraktore
Ndryshimi i subjekteve t marrdhnies kontraktore mund t bhet si n ann
e kreditorit ashtu edhe n ann e debitorit. Ndryshimet n ann e kreditorit
bhen n form t cedimit dhe asignacionit, ndrkaq n ann e debitorit si marrje
pr sipr e borxhit dhe e detyrimit pr prmbushjen e kontrats.
Cedimi sht kontrat me t ciln kreditori e kalon krkesn e vet t
tjetrsueshme nga kreditori i deritashm n personin tjetr,
kreditorin e ri, kurse debitori mbetet ai i mparshmi. Cedimi
m s shpeshti sht vullnetar ose si kontrat cedimi,
ndrkaq mund t paraqitet edhe si cedim ligjor, e m rrall si
cedim i bazuar n vendimin gjyqsor. Pr t qen cedimi i
vlefshm nuk krkohet plqimi i debitorit, por ai vetm
duhet t njoftohet pr cedimin e kryer (notifikimi i debitorit).
Udhzimi ose asignacioni
sht nj deklarat e njrs pal, e udhzuesit, me t ciln e
autorizon t udhzuarin q n emrin e tij dhe n favor t
udhzuesit t kryej nj veprim pr pranuesin e udhzimit,
kurse pranuesin e udhzimit e autorizon q n emrin e tij
dhe n favor t udhzuesit ta pranoj kt veprim nga i
udhzuari. Asignacioni lind kur i udhzuari pranon t kryej
nj veprim pr pranuesin e udhzimit. Asignacioni dhe
cedimi jan mnyrat m t shpeshta ta pagess n situatat
kur llogaria e debitorit si pagues sht e bllokuar.
Marrja e prsipr e
borxhit
nnkupton ndrrimin e subjektit t marrdhnies kontraktore
n ann e debitorit. Borxhi merret prsipr kshtu q me
plqimin e kreditorit, n vend t debitorit t mhershm i cili
del nga marrdhnia juridike detyruese, vjen debitori i ri.
64 NDRMARRSIA


Kontratn e lidhin debitori i vjetr dhe i riu, me plqimin e
kreditorit. Pr dallim nga marrja e prsipr borxhit, me kt
rast nuk ndrrohet debitori, por me kontratn ndrmjet
personit t tret dhe kreditorit detyrohet personi i tret q
kreditorit tia prmbush borxhin e debitorit. Me lidhjen e
kontrats pr marrjen prsipr t borxhit personi i tret merr
detyrimin ndaj kreditorit krahas debitorit.
Marrja prsipr e
prmbushjes s detyrimit
sht kontrat ndrmjet debitorit dhe personit t tret, me t
ciln personi i tret merr prsipr detyrimin q n vend t
debitorit ta prmbush detyrimin ndaj kreditorit. Personi i
tret nuk bhet debitor ndaj kreditorit, por vetm merr
prsipr detyrimin ndaj debitorit, andaj kreditori ndaj tij nuk
ka kurrfar mundsie q t krkoj pagimin e borxhit.
3.5. Shuarja e marrdhnies kontraktore
Marrdhnia juridike detyruese shuhet n njrn nga kto mnyra: me
prmbushje, me pamundsin e prmbushjes, me zgjidhjen e kontrats, me faljen
e borxhit, me kompensim, denoncim, heqje dor, me skadimin e kohs, me
vdekjen e debitorit ose kreditorit, me barazim, prkatsisht kompensimin e
krkesave dhe borxheve, me novacion dhe me dispozita juridike.
Prmbushja nnkupton shuarjen e marrdhnies kontraktore me
prmbushjen e detyrimit nga ana e debitorit. Prmbushja
sht mnyra e rregullt dhe m e shpesht e shuarjes s
marrdhnies kontraktore. Detyrimi duhet t prmbushet
ndaj kreditorit ose personit tjetr q e cakton kreditori.
Debitori sht i detyruar ta kryej veprimin q sht objekt i
detyrimit dhe n vend t borxhit, prkatsisht t veprimit q
duhet ta kryej nuk mund t jep dika tjetr. Sipas kontrats
debitori duhet ta prmbush detyrimin brenda afatit, e nse
nuk e respekton afatin bie n vones.
Zgjidhja e kontrats sht nj mnyr e shkputjes s kontrats q pason nse
njra pal kontraktuese nuk i prmbush detyrimet nga
kontrata, ndrkaq sht e mundshme nse kontrata e
vlefshme ende nuk sht prmbushur apo sht prmbushur
vetm pjesrisht. Zgjidhja e kontrats mund t bazohet n
marrveshjen e palve kontraktuese, ndrkaq mund t
bazohet edhe n ligj. Zgjidhja e kontrats mund t bhet edhe
pr shkak t rrethanave t ndryshuara n rastin kur pas
lidhjes s kontrats paraqiten rrethana t atilla q e
vshtirsojn shum prmbushjen e kontrats nga ana e
njrs pal.
Kompensimi sht nj mnyr e shuarjes s marrdhnies juridike
detyruese me t ciln kompensohen krkesa e kreditorit dhe
kundrkrkesa e debitorit. Krkesat dhe kundrkrkesat q
kompensohen duhet t jen t njkohshme, t ken arritur
pr pages, pr t cilat mund t ushtrohet padia dhe t jen
reciproke. Kompensimi mund t bhet mbi bazn e kontrats,
prkatsisht me marrveshjen e t dy palve ose mbi bazn e
ligjit.


3.6. Llojet e kontratave
Jan t shumta kontratat q subjektet juridike i shfrytzojn n jetn e
prditshme ekonomike, ndr t cilat m t shpeshta dhe m t domosdoshme
jan kontrata mbi shitjen, kontrata mbi veprn dhe ndrtimin, kontrata mbi
qiran dhe kontrata mbi huan dhe kredin.
Kontrata mbi shitjen
KONTRATA MBI SHITJEN, sipas dispozits s nenit 454 t LMD, sht kontrat
me t ciln shitsi zotohet se sendin q e shet do tia dorzoj blersit kshtu q
blersi bhet pronar i tij, ngase blersi detyrohet q shitsit tia paguaj mimin e
caktuar.
Elementet thelbsore t kontrats mbi shitjen, pa t cilat kontrata nuk mund
t ekzistoj, jan sendi dhe mimi. Objekt i shitjes jan sendet, t drejtat dhe
pasuria. MIMI duhet t jet i shprehur n PARA, pr shembull I CAKTUAR n
shumn fikse dhe i caktueshm, prkatsisht kontrata duhet t prmbaj t
dhna t mjaftueshme q mundsojn caktimin e mimit.
Detyrimet e shitsit nga kontrata mbi shitjen jan:
tia dorzoj sendin blersit;
t garantoj pr karakteristikat materiale (fizike) dhe juridike t sendit.
Shitsi ia dorzon sendin blersit n kohn dhe n vendin e parashikuar me
kontrat, e nse vendi i dorzimit nuk sht caktuar me kontrat, sendi
dorzohet n vendin n t cilin shitsi e ka pasur vendbanimin ose selin n
astin e lidhjes s kontrats. Shitsi nuk sht detyruar ta dorzoj sendin nse
blersi nuk ia paguan n t njjtn koh mimin.
Sendi sht me T META MATERIALE, sipas dispozits s nenit 479 t LMD, nse
nuk i posedon cilsit e nevojshme pr prdorim t rregullt ose pr qarkullim,
nse sendi nuk i posedon cilsit e nevojshme pr prdorim t veant pr t
cilin blersi e ka siguruar, gj q ka qen e njohur pr shitsin, nse sendi nuk i
posedon cilsit dhe karakteristikat q jan kontraktuar shprehimisht ose
heshtazi, apo q jan t prcaktuara, dhe nse shitsi e ka dorzuar sendin q
nuk sht i njjt me mostrn ose modelin. Shitsi prgjigjet pr t metat
materiale t sendit nse ato i ka pasur n astin e kalimit t rrezikut n blersin,
pavarsisht nga fakti se a i ka pasur t njohura, si dhe pr t metat q shfaqen pas
kalimit t rrezikut n blersin. Shitsi nuk prgjigjet pr t metat q n astin e
lidhjes s kontrats i ka pasur t njohura blersi apo q nuk kan mundur t jen
t panjohura, prve nse shitsi ka pohuar se sendi nuk ka t meta. Shitsi nuk
prgjigjet pr t metat e sendit i cili shitet n ankand publik t detyrueshm.
T metat materiale mund t jen T DUKSHME DHE T FSHEHURA. Blersi mund
ta informoj shitsin pr t metat e dukshme brenda afatit prej tet ditsh nga
dita e kontrollimit t sendit, prkatsisht menjher nse kemi t bjm me
kontratn tregtare, ndrkaq pr t metat e fshehura brenda afatit prej tet ditsh
nga dita e zbulimit t t metave t fshehura, por shitsi nuk prgjigjet pr t
66 NDRMARRSIA


metat e fshehura q bhen me dije pas skadimit t afatit prej gjasht muajsh nga
shitja e sendit, prve nse nuk sht parashikuar nj afat m i gjat. Me Ligjin i
ri mbi marrdhniet e detyrimeve (NN 35/05 q hyn n fuqi m 01.01.2006, afati
i prgjegjsis sht zgjatur n dy vjet nga shitja e sendit, kurse te kontratat
tregtare n gjasht muaj.
T METAT JURIDIKE ekzistojn nse mbi sendin e shitur ekziston e drejta e
personit t tret e cila prjashton, zvoglon ose kufizon t drejtn e blersit, pr
ekzistimin e s cils blersi nuk sht informuar e as q sht pajtuar q ta merr
sendin e ngarkuar me kt t drejt. Blersi duhet ta informoj shitsin pr
ekzistimin e t metave juridike dhe t krkoj prej tij q sendin ta liroj nga e
drejta ose pretendimi i personit t tret (mbrojtja nga eviksioni). Nse personi i
tret ia merr plotsisht sendin blersit, kontrata zgjidhet sipas ligjit, e nse vetm
zvoglohen ose kufizohet t drejtat e blersit, blersi mund ta zgjidh kontratn
ose t krkoj uljen prpjestimore t mimit.
Prgjegjsia e shitsit pr t metat materiale dhe juridike me kontrat mund t
prjashtohet ose kufizohet, por jo edhe nse shitsi i ka pasur t njohura t metat
apo nse blersit ia ka imponuar dispozitn pr kufizimin ose prjashtimin e
prgjegjsis s vet duke e shfrytzuar pozitn e tij.
N rast t ekzistimit t t metave blersi mund t krkoj nga shitsi
MENJANIMIN E T METAVE OSE DORZIMIN E SENDIT TJETR PA T
META, PRA T KRKOJ PRMBUSHJEN E KONTRATS, T KRKOJ ULJEN
E MIMIT OSE ZGJIDHJEN E KONTRATS. N secilin nga rastet e prmendura
blersit i takon edhe e drejta n dmshprblim.
sht me rndsi q t dallohet prgjegjsia e shitsit pr t metat materiale t
sendit nga garancia pr gjendjen normale t sendit t shitur, q ekziston n rast
se shitsi i ndonj makine, aparati ose sendi tjetr, q jan mallra teknike,
blersit ia jep fletn garantuese, me t ciln prodhuesi garanton funksionimin
normal t sendit gjat nj periudhe t caktuar. Pr sendin me garanci blersi
mund t krkoj, brenda afatit t garancis, nga blersi dhe prodhuesi q tia
riparojn ose q sendin tia zvendsojn me nj t ri.
Detyrimet e blersit nga kontrata mbi shitjen jan:
ta paguaj mimin e kontraktuar;
ta merr sendin e bler.
mimi i kontraktuar paguhet n kohn dhe n vendin e caktuar me kontrat.
Marrja e sendit nnkupton t gjitha veprimet q jan t nevojshme q blersi ta
merr sendin.
Kontrata mbi veprn
ME KONTRATN MBI VEPRN DETYROHET KRYESI I PUNVE
(NDRMARRSI) T KRYEJ NJ PUN T CAKTUAR (FIZIKE OSE
INTELEKTUALE), KURSE BLERSI DETYROHET Q PR KT TA PAGUJ


SHPRBLIMIN E CAKTUAR. Objekt i kontrats mbi punn sht rezultati i
puns, e jo vet puna q pr shembull, sht objekt i kontrats mbi punn.
Kryesi i punve sht i detyruar ta kryej veprn n kohn e caktuar me
kontrat ose brenda nj kohe t arsyeshme, ashtu si sht kontraktuar dhe si e
krkojn rregullat e puns. sht i detyruar q personalisht ta kryej punn, ta
paralajmroj porositsin pr t metat e materialit, pasi ta kryej punn ta
dorzoj sendin e porositur ose t riparuar dhe mban prgjegjsin pr t metat e
veprs.
Porositsi sht i detyruar ta pranoj veprn dhe ta kontrolloj sa m par q
t jet e mundur. Porositsi sht i detyruar q lidhur me t metat e dukshme ta
lajmroj menjher kryesin e puns, ndrkaq pr t metat e padukshme ta
lajmroj brenda nj muaji nga dita e zbulimit t tyre. Pas kalimit t kohs prej
dy vjetsh nga dorzimi i sendit porositsi nuk mund t bj vrejtje pr t metat,
prve nse kryesi i puns i ka pasur t njohura apo nuk ka mundur t mos i ket
t njohura ato t meta. Nse t metat ekzistojn, kryesi i puns duhet ti
mnjanoj brenda afatit t parashikuar me kontrat, prndryshe porositsi mund
ti mnjanoj kto t meta me shpenzime t kryesit t puns, ta zvogloj
shprblimin pr punn e kryer ose ta zgjidh kontratn. Pas pranimit t puns s
kryer porositsi sht i detyruar q t paguaj shprblimin pr punn e br.
Nj nga format e kontrats mbi veprn sht edhe KONTRATA MBI
NDRTIMIN ME T CILN KRYESI I PUNIMEVE (NDRTIMTARI)
DETYROHET TA NDRTOJ BRENDA AFATIT T KONTRAKTUAR NJ
OBJEKT, OSE Q N OBJEKTIN EKZISTUES T KRYEJ PUNIME
NDRTIMORE, NDRKAQ POROSITSI (INVESTUESI) DETYROHET Q PR
KT T PAGUAJ MIMIN E CAKTUAR.
N kontratn mbi ndrtimin mund t prfshihet edhe dispozita pr ndrtimin
elsi n dor, sipas s cils kryesi i punimeve sht i detyruar ti kryej t
gjitha punt e nevojshme pr ndrtimin dhe shfrytzimin e objektit, ndrkaq
mimi i kontraktuar prfshin vlern e t gjitha punimeve t parashikuara dhe t
teprics s punimeve.
Pr ndrtimin cilsor dhe solid t objektit ndrtimor kryesi i punimeve dhe
projektuesi i prgjigjen porositsit ose pronarit t objektit dhjet vjet nga dita e
pranim-dorzimit t punimeve. Prgjegjsia n fjal nuk mund t prjashtohet
ose t kufizohet me kontrat.
Kontrata mbi shitjen dhe kontrata mbi kredin
ME KONTRATN MBI HUAN huadhnsi detyrohet q huamarrsit t ia dorzoj
shumn e caktuar t paras ose sasin e caktuar t sendeve t tjera t
zvendsueshme, kurse huamarrsi detyrohet q pas nj kohe t caktuar tia
kthej t njjtn shum t parave ose t njjtn sasi apo llojin e njjt t sendit.
Huaja mund t jet pun juridike me shprblim nse huamarrsi sht i
detyruar t paguaj edhe kamatn, ose pa shprblim nse kamata nuk sht
68 NDRMARRSIA


parashikuar me kontrat. Huamarrsi mund t heq dor nga kontrata edhe para
se huadhnsit tia dorzoj sendin e caktuar, ndrkaq huan mund ta kthej
edhe para afatit t caktuar, por sht i detyruar q huadhnsit tia paguaj
kompensimin pr dmin e shkaktuar.
E ngjashme me kontratn mbi huan sht kontrata mbi kredin. Me
kontratn mbi kredin banka detyrohet q shfrytzuesit t kredis tia v n
dispozicion shumn e caktuar t parave, pr koh t caktuar ose t pacaktuar, me
destinim ose pa destinim t prcaktuar m par, kurse shfrytzuesi i kredis
detyrohet q banks tia paguaj kamatn e kontraktuar dhe q shumn e parave
q e ka marr ta kthej me koh dhe n mnyrn e prcaktuar me kontrat.
Kontrata mbi kredin duhet t lidhet me shkrim, ndrkaq t drejtat dhe detyrimet
e palve kontraktuese jan t ngjashme me ato t kontrats mbi huan.
Kontrata mbi qiran
Me kontratn mbi qiran qiradhnsi detyrohet q qiramarrsit tia dorzoj
sendin e caktuar pr prdorim, kurse ky detyrohet ta paguaj qiran.
Kontrata mbi qiran sht rregulluar me Ligjin mbi marrdhniet e
detyrimeve, kurse llojet e caktuara t qiras rregullohen me Ligjin pr dhnien
me qira t banesave ose me Ligjin pr dhnien me qira t lokaleve afariste.
N baz t kontrats mbi qiran qiradhnsi sht i detyruar q sendin ta
dorzoj n gjendje t rregullt dhe ta mirmbaj at gjat kohzgjatjes s
kontrats. Qiradhnsi prgjigjet pr t metat materiale t sendit q jan penges
pr prdorimin e tij t rregullt dhe sipas kontrats, e nse t metat nuk mund t
mnjanohen qiramarrsi mund ta zgjidh kontratn ose t krkoj uljen e qiras.
Po ashtu, qiradhnsi sht prgjegjs pr t metat juridike t sendit dhe, nse
personi i tret ia merr t drejtn qiramarrsit q ta shfrytzoj sendin, kontrata
zgjidhet sipas ligjit, e nse e drejta e qiramarrsit vetm sht e kufizuar,
qiramarrsi mund ta zgjidh kontratn ose t krkoj zvoglimin e qiras dhe,
gjithsesi, kompensimin e dmit t shkaktuar.
Qiramarrsi duhet ta prdor sendin sipas kontrats, me kujdesin e nikoqirit
t mir, ta kompensoj dmin q shkaktohet nse sendi nuk prdoret sipas
destinimit dhe kushteve t parashikuara me kontrat, t paguaj qiran e
prcaktuar me kontrat, me ligj ose sipas zakonit, ta ruaj sendin e marr me qira
dhe pas prfundimit t marrdhnies kontraktore ta kthej sendin t padmtuar.
Qiramarrsi mund ta jep pr shfrytzim sendin e marr me qira, nse n kt
mnyr nuk i shkaktohet dm qiradhnsit dhe nse nuk sht parashikuar
ndryshe me kontratn mbi qiran.


I NFRASTRUKTURA


T E M A T:
MJEDISI AFARIST
INFRASTRUKTURA
IV. Infrastruktura 71


1. MJEDISI AFARIST
1.1. Karakteristikat hyrse
Sot n Evrop po krijohen dallime gjithnj e m t mdha ndrmjet vendeve
dhe rajoneve t caktuara. Vendet q do t kujdesen pr zhvillimin e
novatorizmit dhe t ndrmarrsis, do t prparojn dhe do t hapin m shpejt
vende t reja t puns. Me rritjen e mundsive pr punsimin e popullsis dhe
me shtimin e aktiviteteve ekonomike do t rritet edhe cilsia e jetess. N kt
mnyr , disa rajone dhe shtete do t bhen m trheqse jo vetm pr popullsin
e vet por edhe pr njerzit e tjer q dshirojn ti realizojn idet e veta dhe t
ken nj jet m cilsore.
Kujdesi pr nj infrastruktur m cilsore krkon edhe ndrtimin e nj
mjedisi q ofron mundsi pr nj nxitje m t madhe t ndrmarrsis dhe
nxjerrjen e masave mbshtetse q do t mundsojn nj zhvillim m t shpejt
t ktij procesi. Nj faktor i rndsishm i zhvillimit ekonomik n bot, e edhe n
Kroaci, sht ekonomia e vogl dhe e mesme (pr ka u b fjal n kuadr t
ekonomis s vogl), pa marr parasysh se a sht e organizuar n form t
zejtaris apo t shoqrive tregtare. Kto ecuri kan ndikim edhe n zhvillimin e
viseve t caktuara t Kroacis, vemas kur sht fjala pr bashkpunimin me
subjektet e ndryshme ekonomike dhe me subjektet e tjera nga bota dhe Evropa.
N kuadr t ktij bashkpunimi kemi fituar njohuri t reja dhe kemi siguruar
informata t reja, kurse njerzit kan ndryshuar mnyrn e t menduarit. Me
zhvillimin e ekonomis s tregut n hapsirat tona, ndrmjet subjekteve
ekonomike sht forcuar lufta pr rritjen e konkurrencs, zhvillimin teknologjik
dhe prgjithsisht pr nj pun m t efektshme t mbar shoqris.
Zhvillimi i ekonomis s vogl n Kroaci v n pah nevojn se ksaj
veprimtarie duhet ti kushtohet nj kujdes m i madh, jo vetm nprmjet
ndryshimit t legjislacionit por edhe me miratimin e nj sr masash nxitse q
do t prshpejtojn zhvillimin e saj. Masat nxitse q i ka miratuar pr kt
qllim Republika e Kroacis, pastaj lehtsirat tatimore pr rajonet e caktuara,
prfshir kredit dhe mjetet pa kthim, kan dhn rezultate t caktuara dhe sht
e nevojshme q t vazhdojn edhe m tutje.
N kuadr t ndrtimit t mtejm t infrastrukturs ekonomike pr
ekonomin e vogl, sht e nevojshme pjesmarrja e administrats lokale, e
odave, e qendrave t biznesit dhe e inkubatorve, e unioneve ekonomike, e
ndrmarrsve, si dhe e enteve dhe e ministrive shtetrore q merren me zgjidhjen
e problemeve komunale me qllim t zhvillimit t ekonomis lokale, zgjidhjes s
shtjeve sociale dhe vemas t problemeve t punsimit.
N zhvillimin e administrats lokale sht angazhuar edhe Ministria e
Ekonomis, e Puns dhe e Ndrmarrsis (www.mingo.hr) nprmjet mjeteve
buxhetore me ndihmn e t cilave ndihmohet zhvillimi i ndrmarrsis n 400
72 NDRMARRSIA


zona dhe qendra t ndryshme, ndrkaq sht nxitur edhe zhvillimi i iniciativs
lokale. Nj numr i madh i ktyre aktiviteteve n t ardhmen do tu hapin rrugn
investimeve t ndrmarrjeve vendore dhe t jashtme. N kt mnyr jan br
kooperime t ndryshme, ka filluar zhvillimi i ndrmarrsis n zonat e caktuara,
jan ndrtuar rrug t ndryshme dhe sht mbshtetur zhvillimi i turizmit
kontinental, ndrkaq po zhvillohen me sukses edhe qendra t ndryshme
ekonomike. Zhvillimi i mtejm varet, para s gjithash, nga rritja e prkrahjes
shtetrore, por edhe nga iniciativat vetjake t bashksive lokale.
Nj administrat efikase lokale do t ndihmoj zhvillimin e formave t
ndryshme t ndrmarrsis n zona dhe qendra t caktuara, si dhe t
inkubatorve dhe formave t tjera t ndrmarrsis q jan me rndsi pr
zhvillimin e mtejm t mjedisit dhe zhvillimin e gjithmbarshm ekonomik.
Njkohsisht, me kt do t zhvillohet edhe tregu i shrbimeve kshilldhnse
pr tu dhn nj mbshtetje m cilsore ndrmarrsve, t cilat duhet t jen n
harmoni me nevojat dhe zhvillimin e bashksis lokale.
Me aktivitetin e iniciativs lokale dhe rajonale dhe me nxjerrjen e masave t
ndryshme nxitse, veprimtarit e ndryshme do t zhvillohen n harmoni me
nevojat e secilit rajon ve e ve. Nj mjedis cilsor i ndrmarrsis do t krijoj
kushtet pr zhvillimin e ekonomis s vogl dhe t zejtaris, rritjen e punsimit
dhe ristrukturimin e ekonomis.
Shtetet dhe administrata lokale kt proces e shpejtojn ose e ngadalsojn.
S kndejmi, sht e nevojshme q t krijohen t ashtuquajturat koalicione t
ndrmarrsve pr:
miratimin e koncepteve zhvillimore,
shfrytzimin m shpejt t mjeteve dhe burimeve pr financimin e
ndrmarrsis,
krijimin e fondeve lokale pr dhnien e garancive,
krijimin e kapitalit pr rreziqet e caktuara,
hapjen e qendrave dhe t inkubatorve pr zhvillimin e bizneseve,
organizimin e dhnies s kshillave t ndryshme,
themelimin e agjencis rajonale pr zhvillim (shembulli i zhupanis s
Zagrebit),
zhvillimin e infrastrukturs komunale,
krijimin e mundsive pr prfshirjen n projektet ndrkombtare dhe fondet
fillestare.
Nj pjes e madhe e ktyre synimeve tanim sht realizuar por ato nuk jan
ndrlidhur dhe shfrytzuar sa duhet, andaj shtrohet nevoja pr nj organizim
edhe m t mir.
Mjedisi i prshkruar q prbn trsin e institucioneve, e n t cilin vepron
ndrmarrsi i cili duhet ti prshtatet vazhdimisht ktij mjedisi, sht si vijon:


Mjedisi ekonomik
N nj ekonomi me klim t zhvilluar t ndrmarrsis mund t iniciohen
projekte t shumta. E tr shoqria prkrah drejtprdrejt zhvillimin e ekonomis
s vogl e t mesme dhe t zejtaris. Sot n Republikn e Kroacis po ndrmerren
nj sr masash q nga sigurimi i burimeve financiare e deri te mnjanimi i
pengesave burokratike me qllim t nxitjes s zhvillimit t ndrmarrsis. N
kt mnyr ndrmarrsve u krijohen parakushtet pr realizimin e projekteve t
tyre ekonomike.
Pr fat t keq disa iniciativa edhe sot e ksaj dite nuk po zgjidhen me
shpejtsin e duhur, si jan mosshfrytzimi i pasurive t paluajtshme t
ndrmarrsve q nuk jan privatizuar ose objektet e braktisura t armats kroate
q do t mund ti shfrytzonin bashksit lokale pr zhvillimin e veprimtarive t
ndryshme ekonomike, pastaj rentat e reja, si dhe kompensimet e ndryshme q u
paguhen bashksive lokale. Po ashtu, masat nxitse pr zhvillimin e zejtaris dhe
t ekonomis s vogl jan t pamjaftueshme kundrejt investitorve t mdhenj.
Krahas masave t prmendura nxitse dhe kufizuese shtetrore, mjedisin
ekonomik t ndrmarrsve e prbjn: blersit, furnitort, konkurrentt (shih m
tepr n faqet 123 dhe 124) dhe tregu i puns.
Mjedisi teknologjik
Zhvillimi teknologjik n bot dhe pjesmarrja gjithnj e m e madhe e
shrbimeve n veprimtarin ekonomike ndikuan n ristrukturimin e ekonomis,
e vemas n vendet n tranzicion si sht Republika e Kroacis. N proceset
globale po bhet bashkimi i ndrmarrsve t mdhenj, ndrkaq nga ekonomia e
vogl dhe zejtaria pritet hapja e vendeve t reja t puns, novatorizmi, zhvillimi
m i madh i rajoneve dhe rritja e t ardhurave. Aplikimi i teknologjive t reja dhe
prvetsimi i njohurive profesionale ndikojn n zhvillimin e prodhimeve dhe t
shrbimeve t reja dhe njkohsisht n plotsimin m cilsor t nevojave.
74 NDRMARRSIA


Mirpo, zhvillimi teknologjik sjell me vete shum probleme si jan ndotja e
ajrit, e ujit dhe e toks, mungesa e energjis dhe e ujit t pijes, trajtimi i
mbeturinave etj.
Mjedisi shoqror
Shteti, prkatsisht qeveria ndikon n zhvillim nprmjet inicimit t procesit
t veprimtarive afariste. N lidhje me kt jan tejet t rndsishme
infrastruktura intelektuale dhe komercializimi i novacioneve. Kapitali njerzor
bhet m i rndsishm se teknologjia ngase teknologjin mund ta kopjojm ose
blejm, kurse sigurimi i kapitalit njerzor sht m i vshtir dhe duhet koh pr
ti fituar njohurit e caktuara. S kndejmi, t punsuarit duhet t
perfeksionohen gjat gjith jets nprmjet formave t ndryshme t msimit dhe
aftsimit. Natyrisht, aplikimi i teknologjis s re krijon tepric puntorsh,
prandaj shtrohet nevoja q ata t rikualifikohen dhe t marrin njohuri t reja.
Cilsia e jets n rajonin e caktuar dhe rndsia kulturore dhe historike e
rajonit jan dshmuar n bot si elemente tepr t rndsishme q ndikojn n
trheqjen e ndrmarrsve. N t ardhmen ksaj do ti kushtohet nj kujdes m i
madh, e po ashtu, do ti kushtohet kujdes edhe ekologjis dhe zhvillimit t
qndrueshm t vendeve dhe rajoneve t caktuara.
Mjedisin shoqror e prbjn sistemi i vlerave, stili i jetess, kultura, zakonet
dhe shprehit, arsimimi, qndrimet dhe bindjet, nevojat dhe dshirat n
hapsirn dhe kohn e veprimit t ndrmarrsit.
Mjedisi juridik politik
Me nxjerrjen e ligjeve krijohen kushte m t lehta ose m t rnda t afarizmit.
Hyrja e Republiks s Kroacis n Unionin Evropian do t krkoj prshtatjen e
legjislacionit, e kjo do t thot edhe miratimin e standardeve dhe t normave t
afarizmit n mnyr q shpenzimet e puns t barazohen n gjith hapsirn
e UE. Kjo pr nj koh t caktuar do t krkoj edhe investime shtes si dhe
mbrojtjen e disa prej degve t ekonomis. Do t shtrohet nevoja q shteti tu
jep mbshtetje m t fuqishme financiare ndrmarrjeve t vogla dhe zejtarve
n mnyr q ata ti prshtaten konkurrencs.
Marr n prgjithsi, politikant me qndrimet dhe aktivitetet e veta
prshpejtojn ose kufizojn zhvillimin ekonomik ose afarizmin e
ndrmarrsve t caktuar.
Mjedisi etik
N botn afariste i kushtohet rndsi e madhe moralit. Ndrmarrsit e
sotm ballafaqohen me vendime afariste q nga aspekti moral mund t ken
nj dykuptimsi, e kjo vjen n shprehje vemas n fazn e par t zhvillimit
t veprimtaris.


Ndrmarrsit shpeshher kan telashe t mdha me aspektin moral t
vendimeve t veta afariste, andaj jan t knaqur nse vendimet e tyre jan n
harmoni me ligjet e miratuara.
Mirpo, duhet pasur parasysh se aspekti moral dhe kundrligjor nuk
nnkuptojn t njjtn gj. Pr shembull, n anketat e organizuara me
ndrmarrsit lidhur me qndrimin e tyre kundrejt fshehjes s tatimit, nj e
treta e tyre sht prgjigjur se kjo sht nj sjellje e pranueshme duke pasur
parasysh t gjitha tagrat q ua imponon shteti. N ann tjetr, kur sht fjala
pr dhnien e t dhnave t gabueshme pr subvencionet shtetrore, ata e
konsideronin kt akt si shum amoral.
Etika afariste nnkupton respektimin e normave morale n veprimtarin
ekonomike. Respektimi i konkurrencs, vrtetsia e shpalljeve, respektimi i
konsumatorve dhe i t punsuarve jan vetm disa prej elementeve q i
prkasin mjedisit moral.
2. INFRASTRUKTURA
2.1. Kuptimi i infrastrukturs s ndrmarrsis
Infrastruktura sht nj trsi e degve dhe e veprimtarive me objektet dhe
parimet prkatse q mundsojn zhvillimin normal t sektorit primar,
sekondar, terciar dhe t aktiviteteve me interes t prgjithshm shoqror,
prkatsisht t punve publike.
Sektori primar ose veprimtarit primare prfshijn: bujqsin, peshkatarin,
pylltarin dhe zejtarin. N shtetet q kan shkall t ult t
zhvillimit ekonomik, pjesmarrja e popullsis s punsuar n
sektorin primar arrin n 85%, kurse n vendet me ekonomi t
zhvilluar sht rreth 5% (SHBA, UE).
Sektori sekondar ose veprimtarit sekondare prfshijn: industrin,
ndrtimtarin dhe zejtarin prodhuese, pra kryesisht
veprimtarit me karakter prpunues. Prqindja e lart e t
punsuarve n sektorin sekondar ishte karakteristike pr
periudhn pas revolucionit industrial dhe q nga ather
shnon nj tendenc t rritjes, e njkohsisht rritet numri i t
punsuarve n veprimtarit terciare.
Sektori terciar prfshin veprimtarit shrbyese: turizmin, tregtin,
hotelierin, zejtarin shrbyese, shrbimet financiare
komunale etj.
Ndarja m e zakonshme e veprimtarive sht ndarja n sektorin primar,
sekondar dhe terciar. Megjithat, ekzistojn edhe kualifikime q e degzojn
sektorin terciar, kshtu q bhet fjal edhe pr sektorin kvartar (madje edhe
kvintar). N kuadr t ksaj ndarjeje sektori terciar nuk prfshin t gjitha
veprimtarit shrbyese, kshtu q nj pjes e tyre (p.sh. shrbimet shndetsore,
arsimi, mbrojtja sociale, kultura) prcaktohen si sektor i veant (kvartar).
76 NDRMARRSIA


Infrastruktura dhe ndrmarrsi
Nga kndvshtrimi i ndrmarrsit, infrastruktura nnkupton bazn dhe
prkrahjen q i nevojitet pr ti realizuar qllimet e veta primare dhe sekondare.
Qllimet primare nnkuptojn realizimin e detyrave themelore t afarizmit dhe
prcaktimin e vizionit t zhvillimit t ndrmarrsit, si dhe
planifikimin e qllimeve afariste dhe zgjedhjen e strategjis
pr realizimin e tyre.
Qllimet sekondare nnkuptojn plotsimin e nevojave personale dhe t nevojave
t mjedisit dhe vet komunikimin me mjedisin.
S kndejmi, ndrmarrsi e shfrytzon infrastrukturn q nga themelimi e
derisa ti plasoj n treg prodhimet dhe shrbimet.
2.2. Llojet e infrastrukturs
E dallojm infrastrukturn ekonomike q prfshin qarkullimin, energjetikn,
sistemin e telekomunikacionit, sistemin e veprimtarive komunale dhe t gjitha
veprimtarit q jan drejtprdrejt t lidhura me procesin e prodhimit, nga
infrastruktura joekonomike q prfshin shkollimin, shndetsin, shkencn,
kulturn, mbrojtjen sociale dhe administratn. Po ashtu, dallojm infrastrukturn
shtetrore, infrastrukturn urbane dhe shum lloje t tjera varsisht nga mnyra e
ndarjes s tyre.
Nga kndvshtrimi i ndrmarrsit, i nevojave, aktiviteteve dhe krkesave t
tija, infrastruktura ndahet n at: T BRENDSHME DHE T JASHTME .
Faktort e brendshm t infrastrukturs
N afarizmin modern dhe t organizuar n mnyr cilsore m s shpeshti
organizohen kto shrbime t infrastrukturs:
i informatiks,
i krkimeve dhe i zhvillimit,
i kontabilitetit (pr kt bhet fjal m tepr n kontabilitetin e
ndrmarrsis),
i auditimit,
i kontrollningut,
i organizimit,
i menaxhimit t potencialeve njerzore dhe
shrbimi i punve t prgjithshme.
Kur sht fjala pr zejtart, ndrmarrje e vogla dhe t mesme, kto shrbime
mund t organizohen brenda firms zejtare ose shoqris tregtare, por mund ti
shfrytzojn edhe shrbimet e ndrmarrsve t jashtm t specializuar. Zgjedhja
gjithsesi varet nga shpenzimet dhe dija e pronarit, prkatsisht e udhheqsit t
subjektit juridik.
Shrbimi informatik


Shrbimi informatik sht sot shrbimi m dominues dhe m me ndikim. Pa
t dhnat dhe informatat q i grumbullon, prpunon dhe i v n dispozicion
shrbimi i informatiks, sot do t ishte e pamundur q t zgjidhen me koh dhe
n mnyr cilsore problemet e ndryshme dhe t merren vendime n ciln do
qoft sfer t veprimtaris ekonomike. Shrbimi i informatiks kryen, n pajtim
me krkesat e menaxhmentit, katr lloje punsh:
hartimin e programeve pr prcjelljen e gjendjes dhe t ecurive t t gjitha
rrjedhave afariste materiale, njerzore dhe financiare t ndrmarrsit,
zhvillimin konkret t programit q prfshin mbledhjen dhe prpunimin e t
dhnave, si dhe prpilimin e t dhnave operative dhe vnien e bazs s
t dhnave n dispozicion shfrytzuesve,
vendosjen e lidhjeve komunikuese dhe krijimin e rrjetit t komunikimit,
projektimin, zgjedhjen dhe mirmbajtjen e pajimeve t informatiks dhe t
punve t ngjashme.
Shrbimi i krkimit dhe i zhvillimit t organizimit
Punt organizative marrin shum koh dhe hapsir n vendin e puns,
prpjestimisht me largsin e vendit t puns nga vendi i puns s
drejtprdrejt, ndrkaq m t ndrlikuara jan punt organizative menaxheriale.
Shrbimi i organizimit ka pr detyr t analizoj organizimin ekzistues dhe
prparimin e organizimit sipas parimeve dhe prvojave t reja praktike t
organizatave t tjera afariste n koordinimin e puns s njsive organizative dhe
n hartimin e dispozitave organizative, si dhe t t gjitha aktiviteteve t tjera n
lidhje me kt.
Shrbimi i krkimit dhe i zhvillimit t organizimit ka tri grupe detyrash:
Detyrat krkimore gjith ajo q i kontribuon njohjes s zgjidhjeve, mjeteve,
metodave dhe procedurave t reja organizative.
Detyrat operative krkimi i organizimit ekzistues dhe aplikimi i organizimit t
ri, si dhe mbikqyrja e funksionimit t tij.
Detyrat e instruktimit prcjellja e puns s organizatorve t tjer, aftsimi dhe
informimi pr zgjidhjet e reja organizative.
Shrbimet e tjera t infrastrukturs jan:
Shrbimi juridik e kshillon menaxhmentin pr t gjitha shtjet q krkojn
shqyrtime dhe formulime juridike. Po ashtu, shqyrton dhe
vlerson projektkontratat, merr pjes n negociata dhe/ose i
harton vet. Krahas ktyre punve e prfaqson ndrmarrsin
n kontestet juridike.
Sot ndrmarrsit kryesisht i shfrytzojn shrbimet e zyrave
t avokatve n form t autsorsingut. Me kontratn mbi
bashkpunimin dhe me shuma paushalle i zvoglojn
shpenzimet e afarizmit dhe e rrisin cilsin e shrbimeve.
Shrbimi i auditimit dhe organizimi i tij sht i arsyeshm vetm nse ekziston
nj vllim i caktuar i punve, e nse ekziston, ai ka pr
78 NDRMARRSIA


detyr t mbikqyr veprimtarin financiare dhe materiale.
Ky shrbim i paraqet menaxhmentit ose pronarit raportin
prkats me propozimin e masave pr prmirsimin e
veprimtaris materiale dhe financiare. Te ndrmarrjet e vogla
dhe t mesme afarizmin e mbikqyr vet menaxheri.
Kontrollingu nnkupton mbikqyrjen e brendshme me ndihmn e procesit
menaxherial, e jo vetm kontrollin financiar t afarizmit.
Kontrollingu mbshtet menaxhmentin ose pronarin n
procesin e vendimmarrjes me koordinimin dhe integrimin e
funksioneve t planifikimit, informimit, mbikqyrjes dhe
administrimit t veprimtaris. Prfshin t gjitha funksionet
menaxheriale dhe sht i orientuar n realizimin e qllimeve
t afarizmit q kan t bjn me pengimin e rreziqeve t
mundshme n afarizm.
Shrbimi i planifikimit ka pr detyr ti unifikoj planet e njsive t caktuara
organizative, t pjesve afariste t ndrmarrjes dhe t hartoj
propozimin e planit t prgjithshm pr tr veprimtarin q
prbhet nga disa plane ve e ve ose nga planet e
aktiviteteve t veanta pr shembull, plani i prodhimit, plani
i shitjes, plani i eksportit dhe i importit.
Statistika ka pr detyr t mbledh t dhnat prkatse statistikore me
qllim t vlersimit t t gjitha pjesve t afarizmit. Kto t
dhna i shrbejn organit pundrejtues q ta kuptoj gjendjen
e vrtet n t ciln gjendet ndrmarrsi. Sot barrn m t
madhe rreth mbledhjes dhe prpunimit t t dhnave e merr
prsipr shrbimi i informatiks. Prcjellja statistikore
veanrisht n zejtari ose n ekonomin e vogl ka rol shum
t madh n prcjelljen e afarizmit dhe n procesin e
vendimmarrjes.
Menaxhimi i potencialeve
njerzore
sht shrbim q kujdeset pr plotsimin e vendeve t lira t
puns przgjedhjen, aftsimin dhe perfeksionimin e t
punsuarve, si dhe motivimin dhe stimulimin e tyre.
Shrbimi i prgjithshm kryen punt me karakter t prgjithshm q kan mbetur
jasht sfers s veprimtaris t shrbimeve t tjera t
infrastrukturs. M s shpeshti kto jan punt q kan t
bjn me ruajtjen e pasuris s ndrmarrjes, kontrollin e
hyrjes dhe daljes s njerzve dhe sendeve, organizimin e
ushqimit, mirmbajtjen e pastrtis, pranimin dhe prcjelljen
e shkresave e t drgesave t tjera dhe kujdesin pr
automjetet.
Faktort e jashtm t infrastrukturs
Kta faktor prkufizohen si nj infrastruktur jasht subjektit ekonomik,
ndrkaq prfshijn:
marrdhniet ndrmjet ndrmarrsit dhe shtetit,
infrastrukturn institucionale (legjislacionin),
infrastrukturn komunale,
infrastrukturn financiare,
infrastrukturn shndetsore sociale,


infrastruktura arsimore kshilldhnse,
infrastrukturn shrbyese dhe
infrastrukturn industriale.
Raportet ndrmjet ndrmarrsve dhe shtetit
Nga fundi i shekullit 20-t dhe n fillim t shekullit 21-t n bot filloi
periudha e ndrmarrsis. Ndrmarrsit ndryshojn dhe prtrijn ekonomin,
ndrkaq ata q jan m inventiv ndryshojn mnyrn e puns dhe t jets son,
hapin vende t reja t puns.
Kompjutert personal, Interneti, pajisjet programore dhe shum shrbime t
tjera q jan paraqitur krahas aplikimit t teknologjive t reja ndihmojn
ndryshimin e shpejt t informatave, shkurtimin e distancave dhe t kufizimeve
kohore.
Pr ekonomin e vogl dhe n zejtari ka rndsi t madhe prfshirja e
familjes, nga se kjo e bn afarizmin m fleksibel.
Ndrmarrsia zhvillohet m shpejt n shoqrit q bazohen n pronsin
dhe kapitalin privat, n konkurrencn e lir dhe n fitim.
Zhvillimi i shtetit ligjor bazohet n ndarjen e trefisht t pushtetit n at:
legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor. Pr kt arsye edhe jan miratuar synimet e
Unionit Evropian pr zvoglimin e kufizimeve burokratike, pr nj ndikim m t
madh t ndrmarrsve n krijimin e rregullave legjislative, zvoglimin e
kufizimeve t legjislacionit t tregut dhe forcimin e konkurrencs.
Infrastruktura institucionale (legjislative)
N do vend ekziston korniza juridike, prkatsisht legjislacioni q ka pr
qllim sigurimin e afarizmit dhe t jets. Nxjerrja e ligjeve n Republikn e
Kroacis sht ekskluzivisht n kompetenc t Kuvendit t Kroacis, kurse ato i
propozojn Qeveria e Republiks s Kroacis, klubet e prfaqsuesve dhe
prfaqsuesit.
N kushtetutn e Republiks s Kroacis, q sht akti m i lart juridik, sht
prcaktuar liria e ndrmarrsis dhe e tregut si baz e rregullimit ekonomik (neni
49 i kushtetuts s RK). N baz t ksaj Kushtetute shteti sht i detyruar q t
mbshtes prparimin ekonomik dhe zhvillimin e ekonomis si dhe krijimin e
mirqenies sociale pr qytetart.
N baz t ktyre dispozitave kushtetuese Qeveria e Republiks s Kroacis i
propozon zgjidhjet ligjore me t cilat do t mbshtetej ekonomia.
Qeveria e Republiks s Kroacis ushtron pushtetin ekzekutiv n pajtim me
Kushtetut dhe ligj. Antart e Qeveris jan njkohsisht edhe ministra t
ministrive prkatse t cilt, n kuadr t veprimtaris s vet, propozojn
zgjidhje ligjore dhe i zbatojn ligjet. Organizimi, mnyra e puns, vendimmarrja
80 NDRMARRSIA


dhe llojet e akteve q i nxjerr Qeveria prcaktohen me ligj dhe me rregullore t
puns.
N kuadr t Qeveris jan kto ministri:
1. Ministria e Punve t Jashtme dhe e Integrimeve Evropiane,
2. Ministria e Financave (Drejtoria Tatimore dhe e Doganave),
3. Ministria e Mbrojtjes,
4. Ministria e Punve t Brendshme,
5. Ministria e Jurisprudencs,
6. Ministria e Ekonomis, e Puns dhe e Ndrmarrsis,
7. Ministria e shtjeve Detare, Turizmit, Qarkullimit dhe e Zhvillimit,
8. Ministria e Bujqsis, Pylltaris dhe e Hidroekonomis,
9. Ministria e Mjedisit, e Rregullimit Hapsinor dhe e Ndrtimit,
10. Ministria e Shndetsis dhe e shtjeve Sociale,
11. Ministria e Shkencs, e Arsimit dhe e Sportit,
12. Ministria e Kulturs,
13. Ministria e shtjeve t Familjes, Lufttarve dhe e Solidaritetit Ndrmjet
Gjeneratave.
Drejtorit shtetrore jan:
1. Drejtoria Shtetrore e Gjeodezis,
2. Enti Shtetror i Hidrometeorologjis,
3. Enti Shtetror i Metrologjis,
4. Enti Shtetror pr Siguri Brthamore,
5. Enti Shtetror i Statistiks dhe
6. Inspektoriati Shtetror.
Krahas Kuvendit t Kroacis, Qeveris s RK, ministrive dhe drejtorive
shtetrore, infrastrukturn legjislative e prbjn zhupanit, qytetet dhe komunat
me organet e veta dhe gjykatat (Gjykata Supreme, Gjykata Kushtetuese, Gjykata
Tregtare), Oda Ekonomike e Kroacis, Oda Zejtare e Kroacis, Zyra Shtetrore e
Auditimit, Enti pr Sigurimin Shndetsor i Kroacis dhe Enti pr Punsim i
Kroacis.
Infrastruktura komunale
Pa nj infrastruktur cilsore komunale nuk mund t ket as zhvillim t
mirfillt ekonomik.Veprimtari komunale konsiderohet ofrimi i shrbimeve
komunale personave fizik dhe juridik, por edhe ndrtimi dhe mirmbajtja e
objekteve dhe e stabilimenteve t infrastrukturs komunale si nj sistem i
trsishm n rajonet e qyteteve, komunave dhe t zhupanive.
sht n kompetenc t njsive t administrimit lokal dhe rajonal q t
sigurojn ushtrimin e prhershm t veprimtarive komunale, mirmbajtjen e
ktyre objekteve dhe stabilimenteve, si dhe zhvillimin e tyre mbi parimet e
zhvillimit t qndrueshm.


Veprimtari komunale, sipas Ligjit mbi ekonomin komunale, konsiderohen:
furnizimi me uj t pijes,
kullimi dhe pastrimi i ujrave t ndotura,
furnizimi me ngrohje,
transporti i udhtarve n komunikacionin publik,
mirmbajtja e pastrtis publike,
zhvendosja e hedhurinave komunale n vendet e caktuara,
mirmbajtja e rrugve t pakategorizuara,
tregjet e shitjes me pakic,
mirmbajtja e varrezave, krematoriumeve dhe kryerja e punve lidhur me
varrimet,
mirmbajtja e oxhaqeve,
ndriimi publik.
Infrastruktura financiare
Karakteristik e ekonomis s vogl dhe t mesme dhe e zejtaris sht se n
to realizohen idet e ndrmarrsve. Pr ndrmarrsit e ri gjithher paraqet
problem sigurimi i parave, ngase nuk kan para t mjaftueshme, ndrkaq m
von gjat zhvillimit u nevojitet kapitali shtes pr investime e shpeshher edhe
pr mjete qarkulluese. N lidhje me kt, rolin kryesor pr do ndrmarrs e
kan mjedisi dhe infrastruktura financiare. Pikrisht t metat dhe kufizimet n
financimin e drejtprdrejt ndikojn n zhvillimin e financimeve indirekte q
realizohen me ndihmn e institucioneve financiare. Pa institucione financiare
nuk mund t arrihet nj organizim efikas i tregut financiar.
Roli kryesor i institucioneve financiare n infrastrukturn financiare qndron
n faktin se i furnizon pjesmarrsit e fundit t oferts dhe t krkess, por n nj
mas m t madhe nga ajo q e bjn brokerat dhe dilert. Institucionet
financiare jan t rndsishme nga se u ofrojn shrbime t plota edhe atyre q
kan dituri dhe mjete t kufizuara pr t marr pjes n tregjet financiare. Pa nj
infrastruktur financiare do t ishte e pamundur t realizohet nj prqendrim
dhe centralizim m i madh i parave pr investime t mdha q jan grumbulluar
nga rezervat dispersive financiare.
Institucionet financiare parimisht e racionalizojn kryerjen e transaksioneve
financiare duke marr parasysh edhe problemet q shfaqen n punn e tregjeve
financiare. Institucionet financiare mund t sigurojn modele m t lira t
financimit dhe t transaksioneve.
Grupimi i institucioneve financiare mund t bhet n disa mnyra. M i
rndsishmi sht dallimi ndrmjet institucioneve depozituese, institucioneve
kontraktuese dhe i institucioneve investuese.
Institucionet financiare Prshkrimi
Institucionet depozituese mbledhin dhe derivojn fonde t mdha nga llogarit e
depozitave q u jan shitur qytetarve (bankat komerciale,
bankat e kursimeve dhe kooperativat).
82 NDRMARRSIA


Institucionet kontraktuese ofrojn kontrata legale pr mbrojtjen nga rreziku (shoqrit
e sigurimeve, fondet e pensionistve).
Institucionet investuese shesin aksione, bjn investime dhe jan t gatshme t
rrezikojn (fondet monetare, bankat investuese).
Institucionet e tjera
financiare
bankiert investues, dilert, brokerat, bankat hipotekare.
Ktu bjn pjes edhe kto institucione shtetrore:
Banka pr Rindrtim dhe Zhvillim e Kroacis (HBOR)
Agjencia e Ekonomis s Vogl e Kroacis (HAMAG)
Agjencia Financiare (FINA)
Komisioni i Letrave me Vler
Agjencia pr Depozita t Mesme (SDA).
BANKA PR RINDRTIM DHE ZHVILLIM E KROACIS (HBOR)
Kt bank e ka themeluar Qeveria e Kroacis pr nxitjen e ndrmarrsis dhe
ndrtimin e objekteve t infrastrukturs, n kuadr t s cils do t
grumbulloheshin parat pr kto destinime.
HBOR e ka selin n Zagreb, rruga Strosmayer sheshi i 3.
HBOR-i ka disa programe kredituese t destinuara pr nxitjen dhe themelimin
e bizneseve dhe pr eksport, sigurimin e mjeteve t xhiros dhe rritjen e kapitalit
themelor. Programet e ksaj banke jan:
Kreditimi i ekonomis turistike familjare
Prgatitja e mallrave pr eksport
Themelimi i ndrmarrjeve programi u destinohet t gjith atyre q
dshirojn t realizojn nj ide n sfern e biznesit. Kredia lejohet
kryesisht pr veprimtari prodhuese dhe pr bujqsi. Pr hotelieri dhe
tregti kredit ndahen n mnyr selektive. Shuma e kredis sht
1.000.000,00 kuna me kamat deri 7% dhe me afat kthimi pr 12 vjet,
kthimi fillon pas dy vjetsh, kurse pr bujqsi pas tri vjetsh. Pr
ndrmarrsit e ardhshm t interesuar banka organizon nj seminar
treditor pr mnyrn e prgatitjes s planit afarist dhe t krkess.
Krkesa i dorzohet banks afariste e cila e vlerson planin (pun
mandatore) dhe ia prcjell HBOR-it pr t marr vendimin definitiv. Pas
lejimit t kredis HBOR-i krijon me ndrmarrsin marrdhnie t
drejtprdrejt kredituese pa ndrmjetsimin e banks afariste.
Sigurimi i mjeteve t xhiros sht nj program q u destinohet ndrmarrsve
pr sigurimin e mjeteve t xhiros, q e lejojn bankat afariste.
Programi i investimeve n kapitalin themelor sht nj program i ri pr t
cilin ende po hulumtohen zgjidhjet ligjore. Programi sht paramenduar
ashtu q HBOR-i t blej nj pjes t ndrmarrjes t ciln pronari do ta
blinte pas pes vjetsh nga HBOR-i.
AGJENCIA E EKONOMIS S VOGL E KROACIS (HAMAG)


sht themeluar me vendimin e Qeveris s RK me qllim t prparimit t
veprimtaris s ndrmarrsve t vegjl e t zejtarve me dhnien e garancive pr
kredi dhe me dhnien e mbshtetjes dhe t ndihms financiare pa kthim. Roli i
saj sht q si shrbim profesional t koordinoj realizimin e masave nxitse t
bartsve t tjer, pr ndrlidhjen e masave dhe t prcjell e t analizoj
rezultatet e arritura. Roli kryesor i saj sht q tu jep garanci atyre ndrmarrsve
q nuk posedojn hipotek.
Programet pr t cilat mund t krkohet garancia jan:
Bujqsia,
Sferat me interes t veant shtetror,
Rritja dhe zhvillimi,
Ndrmarrsi i ri,
Mjetet e xhiros.
FINA Agjencia Financiare
FINA sht pasardhse ligjore e ZAP pas reforms s sistemit t qarkullimit t
pagesave n vend. Me riorganizimin e aktiviteteve dhe t rolit formal t
institucionit pr transferim t mjeteve monetare nga drguesi n marrsin, jan
prcaktuar objektiva t reja pr zhvillimin e ktij institucioni.
Informatat q i ofrojn kto institucione jan nj ndihm e pazvendsueshme
me rastin e do vendimmarrjeje n afarizm, sepse:
zvoglojn rrezikun e mundshm n afarizm,
mundsojn vlersimin e anve t mira dhe t kqija t afarizmit,
mundsojn krahasimin n baz t konkurrencs,
mundsojn nj prestigj m t mir t ndrmarrsve dhe t udhheqjes,
domosdo duhet ti bashkngjiten krkess pr marrjen e kredis, garancive
bankare, lejeve dhe pr emetimin e letrave me vler etj.
Veprimtaria e agjencis sht rregulluar me ligj. Agjencia kryen punt q kan
t bjn me:
mbshtetjen informatike teknologjike t sistemit t thesarit shtetror,
mbshtetjen informatike teknologjike t sistemit t mbledhjes s t hyrave
publike,
mbshtetjen informatike teknologjike t REGOS-it me t dhnat n
urdhrpagesa, formulart RS, krahasimin e t dhnave s bashku me
REGOS in me t dhnat n urdhrpagesat pr dhniet publike; drgimin
e urdhrpagesave pas harmonizimit t realizimit t br n organizatn e
autorizuar pr kryerjen e pagesave n t ciln mbahet llogaria e paguesve
(lidhur me qarkullimin e pagesave do t bhet fjal m tepr n pjesn
me t njjtin emr),
mbshtetjen informatike - teknologjike me regjistra t tjer t t siguruarve,
mbledhjen, prpunimin, shpalljen dhe drgimin e t dhnave nga burimet e
ndryshme dhe q kan t bjn me lidhshmrin dhe prdorimin pr m
shum destinime t t dhnave nga regjistri pr evidentim t mtejm,
84 NDRMARRSIA


prdorimin analitik dhe informativ n ministri dhe n shrbimet e
Qeveris pr nevojat e statistiks shtetrore dhe t opinionit.
Infrastruktura shndetsore dhe sociale
Pr infrastrukturn shndetsore dhe sociale sht kompetente Ministria e
Shndetsis dhe e shtjeve Sociale.
Ministria e Shndetsis dhe e shtjeve Sociale kryen punt administrative
dhe punt e tjera q kan t bjn me: sistemin e mbrojtjes shndetsore dhe t
sigurimit shndetsor; prcjelljen dhe prparimin e gjendjes shndetsore dhe t
nevojave shndetsore t popullsis, mbrojtjen e popullsis nga smundjet
ngjitse dhe smundjet e tjera dhe nga rrezatimi jonizues dhe jojonizues;
gjendjen e rregullt shndetsore t artikujve dhe t sendeve t prdorimit t
prgjithshm; prdorimin e potencialeve shndetsore; ndrtimin dhe investimet
n shndetsi; themelimin e institucioneve shndetsore dhe t praktiks
private; organizimin e provimeve shtetrore dhe profesionale t puntorve
shndetsor dhe perfeksionimin e tyre profesional; njohjen e titullit primarius;
emrtimin e institucioneve shndetsore me titujt: qendra referuese, klinika,
klinika spitalore dhe qendra klinike spitalore; mbikqyrja administrative e puns
s Entit pr Sigurimin Shndetsor t Kroacis; Kryqit t Kuq t Kroacis dhe t
Ods s Kroacis; mbikqyrjen dhe inspektimin e puns s institucioneve
shndetsore, t puntorve shndetsor dhe t praktiks private, regjistrimin e
barrave, mbikqyrjen farmaceutike dhe t inspektimit t prodhimit dhe t
qarkullimit t barrave dhe t produkteve mjeksore; mbikqyrjen sanitare t
prodhimit, qarkullimit, prdorimit dhe sigurimit t helmeve; prodhimin,
qarkullimin dhe konsumin e drogave; mbikqyrjen sanitare t personave dhe
veprimtarive, objekteve ndrtimore, lokaleve, hapsirave, stabilimenteve dhe
instalimeve q mund t ndikojn dmshm n shndetin e njerzve dhe
mbikqyrjen sanitare t qarkullimit ndrkombtar n kufirin shtetror.
Ministria kryen punt administrative dhe punt e tjera q kan t bjn me:
mbrojtjen sociale dhe sistemin e politiks sociale; mbrojtjen e invalidve, t
viktimave civile t lufts, mbrojtjen e shtetasve t Kroacis pjesmarrs t Lufts
s Dyt Botrore; mbrojtjen e invalidve ushtarak dhe civil t Lufts s Dyt
Botrore; mbrojtjen e personave q kan psuar gjat kryerjes s shrbimit t
obligueshm ushtarak prej 15 maj 1945 deri 17 gusht 1990 dhe t antarve t
familjeve t tyre.
Ministria kryen edhe pun t tjera q i jan ln n kompetenc me ligj t
veant.
N kuadr t infrastrukturs ekzistuese shndetsore sociale ekzistojn
sigurimi shndetsor plotsues dhe sigurimi shndetsor privat.
Sigurimi shndetsor
themelor
siguron t drejtat dhe detyrimet pr personat q kan
statusin e t siguruarit dhe ato u takojn vetm atyre dhe
nuk mund tu kalohen personave t tjer ose t
trashgohen.


Sigurimi shndetsor
plotsues
personave t siguruar enti ua njeh t drejtn n diferencn
e plot deri n vlern e t drejtave t prcaktuara n kuadr
t sigurimit themelor shndetsor
Sigurimi shndetsor privat vendoset me kontrat individuale ndrmjet entit t
sigurimit dhe personit t caktuar.
Infrastruktura arsimore kshilldhnse
Shoqrit q bazohen n dije angazhohen q n to sasia e dijes t rritet do
dit e m tepr. S kndejmi, dija e fituar n sistemin tradicional t arsimimit
vjetrohet dhe nuk i plotson nevojat e individit, por as t shoqris. Pr kt
arsye duhet t pranojm faktin se edhe ne dshirojm t bhemi shoqri e bazuar
n dije n mnyr q ti sigurojm vetes nj zhvillim m t shpejt dhe t garojm
n tregun e ri t krijuar mbi bazn e konkurrencs.
Sot n Republikn e Kroacis sht i detyrueshm arsimi fillor, ndrkaq
vazhdimi i shkollimit n shkolla t mesme dhe t larta sht shtje e
prcaktimit t vet individit.
Sistemi i shkollimit t mesm n Kroaci prfshin gjimnazin, shkollat e mesme
profesionale trevjeare dhe katrvjeare dhe shkollat e artit.
Me ligj sht prcaktuar se:
shkollimi sht proces i prvetsimit t programeve shkollore pr fitimin e
prgatitjes profesionale, prkatsisht shkollore,
shkollimi i mtejm nnkupton rritjen e nivelit t prgatitjes s fituar
shkollore,
kualifikimi plotsues nnkupton prvetsimin e dijeve dhe t shkathtsive
profesionale pr profesionin e caktuar q vazhdon pas prfundimit t
gjimnazit,
rikualifikimi nnkupton ndryshimin e profesionit me prvetsimin e ndonj
programi t ri, kurse realizohet me dhnin e provimeve plotsuese nga
prmbajtja profesionale.
Pas prfundimit t arsimit t mesm, mund t vazhdoj shkollimi n shkolla
t larta dhe fakultete. Arsimi sht n kompetenc t Ministris s Shkencs,
Arsimit dhe Sportit.
Ministria e Shkencs, Arsimit dhe Sportit kryen punt administrative dhe
punt e tjera q kan t bjn me: sistemin e edukimit parashkollor, t arsimit
dhe edukimit fillor dhe t mesm n vend dhe n botn e jashtme; planet dhe
programet msimore; tekstet; normativat dhe standardet q jan t rndsishme
pr punn arsimore edukative; zhvillimin e shkollimit; arsimin profesional dhe
perfeksionimin e edukatorve, msuesve dhe arsimtarve; standardet e nxnsve;
mbikqyrjen inspekcionale dhe profesionale pedagogjike; themelimin dhe
mbikqyrjen e ligjshmris s puns s institucioneve dhe sigurimin e kushteve
financiare dhe materiale pr punn n institucionet e arsimit dhe edukimit;
aftsimin e fmijve, t rinjve dhe t rriturve me qllim t fitimit t dijeve dhe
shkathtsive teknike dhe t veprimtaris s unioneve n kt sfer.
86 NDRMARRSIA


sistemin dhe hartimin e planeve e t programeve msimore pr arsimimin e lart
n vend dhe n botn e jashtme dhe me sigurimin e kushteve financiare dhe
materiale pr punn, arsimimin dhe perfeksionimin e arsimtarve, vendosjen,
ushqimin dhe shtjet e tjera q kan t bjn me standardin jetsor dhe t puns
s studentve, si dhe inspektimin e punve n arsimin e lart.
zhvillimin e veprimtaris shkencore krkimore dhe t informacioneve dhe
komunikimit shkencor teknik; zhvillimin e personave shkencor krkimor
dhe t personave t tjer juridik: zhvillimin e shkencs dhe aplikimin e t
arriturave shkencore n sfera t caktuara; harmonizimin e financimit t
programeve pr nj veprimtari t prhershme krkimore dhe t projekteve t
kontraktuara pr realizimin e Programit kombtar shkencor krkimor dhe t
projekteve shkencore me interes t veant; planifikimin, harmonizimin dhe
realizimin e zhvillimit t veprimtaris informatike si dhe lidhshmrin e saj me
sistemin trsishm informativ n Republikn e Kroacis; planifikimin dhe
harmonizimin e zhvillimit teknologjik n Republikn e Kroacis; prcjelljen,
evidentimin dhe realizimin e bashkpunimit shkencor, teknik dhe teknologjik
me vendet e jashtme dhe me organizatat e ngjashme n pajtim me konventat
ndrkombtare; drgimi i ekspertve tan n botn e jashtme dhe prfshirja e
ekspertve t huaj n Republikn e Kroacis, evidencn dhe bashkpunimin me
ekspertt tan n bot; kryerjen e punve n lidhje me ndarjen e bursave,
specializimin dhe arsimimin praktik t ekspertve tan dhe t jashtm n baz t
marrveshjeve ndrkombtare, shtetrore, afariste etj.
zhvillimin e sportit dhe t kulturs trupore; ruajtjen dhe prparimin e shndetit
t fmijve, t t rinjve dhe t t rriturve dhe me veprimtarin e shoqrive
sportive.
Ministria kryen punt administrative dhe punt e tjera q kan t bjn me
aftsimin e fmijve, t t rinjve dhe t t rriturve pr fitimin e njohurive dhe t
shkathtsive teknike dhe me veprimtarin e shoqrive nga kjo sfer.
Ministria kryen edhe pun t tjera q i jan ln n kompetenc me ligj t
veant.
Qendrat e ndrmarrsve, inkubatort dhe zonat afariste
Qendrat e ndrmarrsve
Qendra e ndrmarrsve, me organizimin e ndihms profesionale pr shoqrit
tregtare, zejtarin dhe ndrmarrsit e rinj fillestar, u jep ndihm ndrmarrsve
pr zhvillimin dhe prparimin e veprimtaris s tyre ekonomike.
Qendra financohet nga dotacionet dhe mjetet shtetrore si dhe nga t hyrat
vetjake q i realizon nga shrbimet q ua ofron ndrmarrsve. Nuk e ka pr


qllim fitimin, ndrkaq fitimin eventual e investon n zhvillimin e veprimtaris
s vet themelore. Veprimtaria e saj realizohet nprmjet:
puns kshilldhnse me rast kshillon dhe orienton ndrmarrsit
aktual dhe t ardhshm,
dhnies s kshillave dhe t ndihms teknike dhe zhvillimit t programit t
kreditimit pr nxitjen e biznesit,
puns edukative n kuadr t s cils organizohen seminare q i udhheqin
ekspert kulminant nga sferat e caktuara ekonomike,
mbshtetjes s ndrmarrsve dhe dhnies s ndihms profesionale nga
marketingu bashkkohor,
kryerjes s punve prgatitore pr themelimin e inkubatorve t biznesit
Inkubatort e biznesit
Prkundr ekzistimit t nj literature t gjer, edhe m tutje nuk ekziston nj
prkufizim m i plot se ka sht inkubatori i biznesit. Megjithat, prgjithsisht
mund t themi se inkubatori sht vend nga i cili dalin ndrmarrsit e rinj, ndrkaq
strategjia themelore e puns s tij sht themelimi, zhvillimi, nxitja dhe mbshtetja e
ndrmarrsve t rinj dhe e ndrmarrsve n fazat e para t zhvillimit. Shteti i
mbshtet inkubatort me mjete financiare dhe me masa t tjera.
Inkubatort u ofrojn ndrmarrsve:
lokale t puns dhe shrbime teknike - administrative
shrbime profesionale dhe kshilldhnse.
Disa inkubator i japin me qira lokalet e puns, e ksisoj realizojn nj fitim t
caktuar, kurse t tjert e kan si qllim shoqror zhvillimin e ndrmarrjeve (modeli i
qendrs biznesore novatore q mbretron n vendet e UE).
Varsisht nga rrethanat, qllimi dhe prcaktimi i themeluesve, m t njohurat
jan kto forma t inkubatorve:
inkubatort publik (shtetror) jofitimprurs,
inkubatort universitar,
inkubatort e shoqrive ose t korporatave,
inkubatort privat.
far prparsish gjejn ndrmarrsit n inkubator? N rend t par mund t
shfrytzojn dijen dhe prvojn e udhheqsit t inkubatorit si dhe mbshtetjen e tij
morale. Po ashtu, meq jan t lidhur ngusht me ndrmarrsit e tjer n inkubator,
mund t shkmbejn prvojat, kan qasje n arsim dhe n programet q i organizon
vet inkubatori, ndrkaq inkubatort zakonisht ofrojn edhe ndihm me rastin e
marrjes s ndihmave financiare dhe investuese. Po ashtu, mund t fitohen edhe
njohuri t caktuara dhe t merret ndihma e nevojshme teknike nga inkubatori.
Inkubatort i mundsojn ndrmarrjes q t krijoj nj imixh t fort t nj subjekti
t orientuar n treg q ia shton prestigjin dhe ia forcon pozitn n treg.
Zonat afariste
Zona afariste sht nj hapsir e kufizuar me nj infrastruktur t rregulluar pr
nevojat e ndrmarrsit brenda s cils zhvillohet aktiviteti i caktuar ekonomik. Ajo
88 NDRMARRSIA


prbn qendrn e ndrmarrsis e t shkmbimit t ideve dhe t bashkpunimit
afarist. Zonat dallohen pr nga emri i vet, q m s shpeshti jan:
zona zejtare,
industriale,
biznesore zejtare,
zona dhe parqe teknologjike,
qendra pr transferin e teknologjis etj.,
Pr nga madhsia dhe destinimi zonat mund t ndahen n tri grupe:
zonat e specializuara,
zonat industriale,
zonat biznesore zejtare.
Zonat afariste ndikojn pozitivisht n krijimin e klims pr veprimtari
ekonomike, formsimin e vetdijes afariste, si dhe n rritjen dhe zhvillimin
ekonomik.
far jan prparsit e ndrmarrsve nga zonat afariste? Ato mundsojn:
tok t prshtatshme dhe, sipas rregullit, m t lir,
nj zhvillim t mtejm ekonomik dhe hapsinor t ndrmarrsit,
afarizm m t lir,
qasjen e t punsuarve tjer n zon,
prkrahjen e mjedisit,
shfrytzimin e iniciativs pr realizimin m t shpejt t investimeve,
shfrytzimin e infrastrukturs s prbashkt dhe t lokaleve t prbashkta,
nj infrastruktur t rregulluar dhe kushte m t mira t puns,
kontakte t reja afariste,
nj promovim m t mir t ndrmarrsve.
Shteti, me ann e kornizs legjislative dhe me krijimin e bazs financiare, si dhe
nprmjet financimit t drejtprdrejt t projekteve t caktuara dhe me mbshtetjen
me mjete financiare pa kthim, kujdeset pr themelimin, zhvillimin dhe shfrytzimin
e zonave afariste.
Infrastruktura fizike
Prfshin sistemin e komunikacionit, qarkullimit dhe t energjetiks q
mundsojn rrjedhn e shpejt t mallrave nga vendi i prodhimit deri n vendin e
konsumit, shkmbimin e shpejt t informatave, komunikimin e shpejt dhe cilsor
me blers dhe furnitor. Kjo infrastruktur prbhet nga kto sisteme:
INFRASTRUKTURA E KOMUNIKACIONIT (CAR net, T-com dhe Postat e Kroacis, City
Express)
INFRASTRUKTURA E TRANSPORTIT (Croatia Airlines, HK, agjencit detare.


MENAXHMENTI


T E M A T:
MENAXHMENTI PRKATS
NOVACIONET DHE TREGU
EKONOMIA E DIJES
FUNKSIONI I MENAXHMENTIT
PLANIFIKIMI
ORGANIZIMI
MSIMET DHE NDRYSHIMET
DIZAJNIMI I ORGANIZIMIT
TRENDET E ZHVILLIMIT T KLASTERIT
INTERNACIONALIZIMI, QLLIMET DHE MUNDSIT E LIDHSHMRIS
STRATEGJIKE
MENAXHIMI I POTENCIALEVE NJERZORE
MOTIVIMI DHE UDHHEQJA
KONTROLLI DHE VLERSIMI
ZGJEDHJA E LOKACIONIT PR EKONOMIN E VOGL
RREZIKU DHE SIGURIMI N NDRMARRSI
V. Menaxhmenti 91


1. MENAXHMENTI PRKATS
Menaxhmenti sht disiplin shoqrore zhvillimin e s cils e nxit praktika,
ndrkaq merret me studimin, analizn dhe aplikimin e aspekteve t ndryshme t
menaxhmentit. Nj numr i madh i drejtorve ekzekutiv t korporatave t
mdha n vendet e zhvilluara me punn e vet e kan begatuar teorin
menaxheriale. Teoria dhe praktika menaxheriale ndrlidhen n mnyr kreative.
Pronari/ndrmarrsi patjetr duhet t posedoj disa njohuri menaxheriale nse
dshiron nj afarizm t qndrueshm dhe rritje t vazhdueshme. Menaxhmenti
mundson prdorimin racional, prkatsisht efikas t resurseve organizative me
rastin e realizimit t qllimeve. Samuel C. Certo
1
ka prcaktuar katr forma
themelore t resurseve organizative e kto jan:
Duke pasur parasysh kt menaxhert duhet t kujdesen pr efikasitetin dhe
dobishmrin e resurseve organizative. Efikasiteti ka t bj me prdorimin e
resurseve pr realizimin e qllimeve fitimprurse. Dobishmria sht shkalla e
kontributit t resurseve organizative t produktivitetit, kurse matet me
pjesmarrjen e resurseve totale n procesin e prodhimit. Thn ndryshe, qllimet
fitimprurse (t arsyeshme) duhet t realizohen me efikasitet maksimal, gj q
sht njra prej detyrave m t rndsishme t menaxherit. Kjo sht veanrisht
e rndsishme pr ndrmarrjet e vogla ngase, sipas rregullit, disponojn resurse
t kufizuara organizative.
Nse e analizojm historin dhe zhvillimin e menaxhmentit, at mund ta
prkufizojm si proces t puns me t tjert, prkatsisht me ekipet, pr
realizimin e qllimeve t parashtruara organizative n nj mjedis t
ndryshueshm me shfrytzimin efikas dhe dobiprurs t resurseve.
Prandaj, t gjitha proceset i drejtojn menaxhert q posedojn njohuri nga
sferat e caktuara, e kjo do t thot se jan ekspert t edukuar dhe t shkolluar t
cilt i angazhojn ndrmarrsit, prkatsisht pronart pr kryerjen e punve t
caktuara profesionale nga sfera e menaxhmentit, marketingut, financave dhe
kontabilitetit, prodhimit dhe t punve t tjera.
2. NOVATORIZMI DHE TREGU
Novatorizmi sht njri prej elementeve t ekonomis s re, prkatsisht t
ekonomis s dijes. Konkurrenca e korporatave bashkkohore t mdha e t vogla

1
Certo, 1997, F.8.
92 NDRMARRSIA


dhe e ekonomis kombtare bazohet n potencialet intelektuale dhe n
strukturimin e tyre efikas. Rndsia e lndve t para, e toks dhe e pajimeve
gjithnj e m tepr po dobsohet, e kjo n rend t par ka t bj me veprimtarit
shrbyese (prkatsisht industrin) si jan: prodhimi i softverve, kujdesi
mjeksor, komunikimet, arsimimi, argtimi, kontabiliteti, kshillimet juridike
(avokatia), veprimtaria botuese, format e ndryshme t konsaltingut, shpalljet e
ndryshme, tregtia, tregtia me shumic dhe transporti. Kto jan sferat q ofrojn
shanse t mdha pr ndrmarrjet e vogla. Segmentet e prmendura shrbyese
punsojn 79% t fuqis puntore dhe realizojn 76% t bruto produktit vendor
t Shteteve t Bashkuara t Ameriks.
2

Pr sektorin e shrbimeve, por edhe pr sektorin prodhues novacionet jan
br sot tepr t rndsishme. Procesi i novatorizmit bazohet n dituri gj q
ndikon fuqishm n ridizajnimin e marrdhnieve industriale. N prodhimin
bashkkohor gjithnj e m shum po dominojn aktivitetet intelektuale si jan:
krkimet dhe zhvillimi, dizajnimi i proceseve, dizajnimi i prodhimeve,
logjistika, marketingu, menaxhmenti dhe novacionet teknologjike. Kto aktivitete
po bhen vendimtare pr krijimin e vlerave t reja n prodhim (value added).
Fitimi m nuk krijohet ekskluzivisht nga serit e mdha dhe me uljen e
shpenzimeve. Gjithnj e m tepr po u shtohet vlera re prodhimeve q plasohen
n seri t vogla brenda suazave t tregut. N kt mjedis i shikojm edhe
novacionet q jan nj element thelbsor pr krijimin e vlers s re t shtuar.
Prkufizimi i novatorizmit
N teori, por edhe n jetn e prditshme praktike, shfrytzohet nj numr i
madh i prkufizimeve t ndryshme pr novatorizmin. Kto prkufizime jan t
ngjashme, por megjithat kan specifikat e veta. Novatorizmi nuk bn t
shikohet si nj ngjarje e veant por, para s gjithash, si proces, dhe ather sht
i mundshm aplikimi i menaxhmentit. Proceset novatore i nnshtrohen
administrimit me ndihmn e t cilit prmirsohet efektiviteti.
Administrimi i proceseve novatore po bhet nj funksion gjithnj e m i
rndsishm afarist i cili duhet t dallohet nga menaxhmenti novator. Kuptimi i
termit menaxhment novator n mas t madhe prputhet me kuptimin e
ndrmarrsit. Menaxhmenti novator, prkatsisht ndrmarrsia jan nj kuptim
m i gjer dhe m gjithprfshirs i funksionit afarist nga administrimi i procesit
t novatorizmit. Ndrmarrsit, prkatsisht menaxhert novator duhet t
kujdesen pr sfidat e ndryshme dhe pr grupet e interesit jasht subjekteve
ekonomike ose brenda tyre. Administrimi i proceseve novatore orientohet
kryesisht n kreativitet dhe n prmirsimin e prodhimeve, shrbimeve dhe t
proceseve ekzistuese.
Kuptimi i termit novacion sht mjaft gjithprfshirs, andaj edhe mund t
prkufizohet n mnyra t ndryshme. Trott jep prkufizimin e Myersit dhe t

2
Henry, Mayle; 2002, faqe 16.
V. Menaxhmenti 93


Marquis-it i cila thot: novatorizmi nuk sht aksion i veant por nj proces i
plot i proceseve reciprokisht t lidhura. Ky nuk sht vetm nj plan i ides s
re, e as invencion i shpikjes s re, por as zhvillim i tregut t ri. Ky sht nj
proces q prfshin t gjitha elementet duke funksionuar n form t integruar.
3

Shum autor e dallojn novacionin nga invencioni. Invencioni sht
shndrrimi i ides abstrakte n artefakt t ri t prekshm q zakonisht sht
prodhim ose proces. N kt proces rol t rndsishm kan shkenca,
teknologjia, prvoja dhe intuita. Pr dallim nga invencioni, novacioni prfshin
edhe eksploatimin komercial. Mund t thuhet se novacioni prbhet nga teoria e
konceptualizmit, nga invencioni teknik dhe nga eksploatimi komercial.
Kreativiteti mund t prkufizohet si gjetje e ideve t reja dhe t aplikueshme.
Novacioni sht proces i aplikimit t suksesshm t ktyre ideve n organizim.
3. EKONOMIA E DIJES DHE NDRMARRSIA
Globalizimi sht nj proces dominues q e dizajnon tregun bashkkohor
ndrkombtar, prkatsisht planetar. Njkohsisht ndodhin ndryshime
revolucionare n sistemin ekonomik dhe margjinalizohen parimet e prodhimit
tradicional, prkatsisht masiv, kurse bhen t rndsishm faktort joprodhues.
Elementet prodhuese si jan kapitali dhe toka nuk jan m vendimtar pr
krijimin e vlers s re t shtuar ekonomike. Njerzit dhe potenciali i tyre kreativ
q ndrlidhet me informata, prkatsisht me dije dhe me kohn si resurs, po
konfirmohet si nj fuqi e re prodhuese dhe shoqrore.
N nivelin mikroekonomik faktort jomaterial po bhen vendimtar, kurse
n nivelin makroekonomik po vrehen ndryshime rrnjsore. Ky transformim
radikal po ndodh tanim nj koh t gjat. N t vrtet qysh n vitin 1929 n
SHBA 55% t t punsuarve kan punuar n sektorin e shrbimeve, kurse n
vitin 1948 gati 54% e BPV krijohej n sektorin e shrbimeve.
4

Tendencat e prmendura paralajmrojn pr ndryshime evolutive brenda
industris masive. Zhvillimi i teknologjis dhe rritja e hovshme e dijes jan
vetm disa prej faktorve q kan rezultuar nga ndryshimet e hovshme dhe
cilsore t sistemit ekonomik.
Prodhimi i dijeve t reja, prkatsisht i novacioneve, sht ekskluzivisht
karakteristik e puns s njeriut. Me fjal t tjera, kjo do t thot se n ekonomin
e dijs kapitali dhe teknologjia kan vler m t vogl se njeriu, gj q para disa
dekadave nuk ka mundur t merret me mend.
Ndrmarrsia u dshmua si nj mjet tejet efikas pr krijimin e ideve t reja,
prkatsisht t novacioneve. Zakonisht ndrmarrsia lidhet me organizatat e
vogla afariste, gj q sht kryesisht e sakt, ngase potencialet novatore t njeriut

3
Trott, 1998, faqe 4.
4
Turban, 2002, faqe 45
94 NDRMARRSIA


kan ardhur m s teprmi n shprehje n punn individuale, prkatsisht n
subjektet e vogla ekonomike. Pr kt arsye n korporatat e mdha po formohen
njsi m t vogla punuese me qllim q t nxitet aktiviteti i brendshm q sht
veori e sistemeve t mdha afariste. Megjithat theksohet se ndrmarrsit e
mdhenj kan prparsi n veprimtarit me teknologji intensive dhe n sferat q
krkojn investime t mdha pr krkime dhe zhvillim.
Jan t shumta prparsit e ndrmarrsis si sht pr shembull, kontrolli i
karriers dhe i fatit vetjak, mundsit e shfaqjes s potencialeve vetjake punuese,
mundsit e realizimit t qllimeve afariste, por edhe shoqrore, mundsit pr
nj knaqsi t njkohshme n pun dhe n fitimin e mjeteve pr jetes etj. Pr
kt arsye, nuk befason fakti se ndrmarrsit kan br shpikje epokale si jan
vini, kompjuteri personal, radioaparati, aeroplani etj. Megjithat, pr
ndrmarrsit ekzistojn edhe nj sr rrethanash vshtirsuese si jan: puna
afatgjate dhe e mundimshme, toleranca e vogl pr hapa t gabuar, koha e pakt
pr tu shoqruar me familje dhe niveli i lart i stresit pr shkak t situatave t
shumta t pakndshme.
5

4. FUNKSIONET E MENAXHMENTIT
Duke e respektuar shumicn e autorve q i kan prkufizuar teoretikisht
funksionet e menaxhmentit, jemi prcaktuar pr nj ndarje q sht rezultat i
prvojs, ngase n baz t aplikimit t saj kemi arritur nj shkall t lart t
koordinimit ndrmjet prpjekjeve t caktuara dhe qllimeve grupore.
Funksionet baz t menaxhmentit q i kemi zbatuar n praktik jan si vijon:
PLANIFIKIMI si proces q siguron realizimin e qllimeve me ndihmn e
planeve,
ORGANIZIMI caktimi i strukturs organizative n pajtim me nevojat pr
realizimin e qllimeve t parashtruara
MENAXHIMI I POTENCIALEVE NJERZORE menaxhimi i njerzve n organizat n
mnyr sa m efikase
MOTIVIMI DHE UDHHEQJA masat dhe aktivitetet e ndikimit te njerzit pr nj
kontribut optimal n realizimin e qllimeve t planifikuara
KONTROLLI DHE VLERSIMI proces i prhershm i matjes dhe i vlersimit t
realizimit t planeve t parashtruara, prkatsisht, sigurimi i
parakushteve pr arritjen e qllimeve t dshiruara.
N vazhdim do t shpjegojm shkurtimisht kuptimin e funksioneve me nj
vshtrim t veant n trendt e reja q me zbatimin n disa subjekte ekonomike
kan mundsuar nj fitim maksimal t dshiruar.
5. PLANIFIKIMI
Planifikimi sht pjesa thelbsore prbrse e procesit t vendimmarrjes dhe
administrimit n afarizm, e kjo do t thot se administrimi n subjektet

5
Scarlonough, Zimmer, 2000, faqe 10
V. Menaxhmenti 95


ekonomike fillon pikrisht me kt funksion, ngase planifikimi sht nj proces
q mundson realizimin e t gjitha funksioneve t tjera t menaxhmentit me
qllim t arritjes s objektivave afatshkurta dhe afatgjata.
Planifikimi sht nj proces jashtzakonisht i rndsishm dhe i ndrlikuar
n kushtet e globalizimit dhe t hiperkonkurrencs. Novacionet e prhershme,
prkatsisht sfidat e tregut krkojn parashikimin afatgjat t pozits n treg,
vemas kundrejt konkurrencs s drejtprdrejt. Ky parashikim i ardhmris
mundson prshtatjen efikase t veprimtaris, prkatsisht sigurimin e resurseve
organizative q jan t domosdoshme pr t ekzistuar n treg.
Elementet e planifikimit
Rregulli q duhet t ndiet n planifikim sht se do plan dhe t gjitha
planet e tjera prcjellse duhet t kontribuojn n realizimin e qllimeve dhe t
objektivave t ndrmarrsit. Plani duhet t tregoj se ka, pse, n far mnyre,
kur dhe me far presupozimesh duhet t realizohet qllimi.
6

Procesi dhe prmbajtja e planifikimit
Planifikimi sht detyra m e rndsishme e menaxhmentit, e n mnyr q t
jet efikas, sht e domosdoshme q menaxhmenti ta njeh procedurn
prkatsisht procesin dhe prmbajtjen e planifikimit. N figurn 1 mund t
shohim fazat e procesit t planifikimit q jan t aplikueshme edhe te
ndrmarrjet e vogla, e kjo do t thot se funksionin e planifikimit mund ta
prcjellim n tet hapa.
Figura 1 - Fazat e procesit t planifikimit
Kta hapa shpeshher nuk bhen sipas t njjts radh, ngase me rastin e
vlersimit t kaheve alternative sht i mundur kthimi n fillim dhe nisja nga
presupozimet e reja, si dhe zhvillimi i kaheve t ndryshme t aksionit.

6
Galetiq, 1993, faqe 6.
1. Pasqyrimi i mundsive
2. Caktimi i qllimeve
8. Realizimi i planit
7. Prkrahja buxhetore
3. Prcaktimi i alternativ.
4. Zhvillimi i presupozimeve
6. formulimi i planeve
5. Zgjedhja e alternativs m t
mir
96 NDRMARRSIA


Klasifikimi i planeve
Po ashtu, sht e domosdoshme njohja e klasifikimit t planeve pr t
siguruar nj planifikim cilsor dhe t suksesshm. Menaxhmenti n subjektet
ekonomike shum shpesh nuk vren se ekzistojn disa lloje t planeve dhe kjo
kryesisht vshtirson planifikimin efektiv. Klasifikimi prgjithsisht i pranuar i
planeve sht ai q planifikimin e ndan:
n planifikimin strategjik dhe
n planifikimin taktik dhe operativ.
Ne do t njihemi n pika t shkurtra me klasifikimin e planeve sipas
hierarkis nga aspekti i nivelit t horizontit kohor dhe nga aspekti i funksionit
afarist me t cilin kan t bjn.
a) PLANET SIPAS HIERARKIS reagojn ndaj ktyre llojeve:
7

MISIONET prfshijn dhe identifikojn detyrat e subjektit ekonomik,
QLLIMET pikat e fundit q jan t orientuara pr realizimin e planit,
kurse n pajtim me qllimet e parashtruara bhet edhe organizimi
dhe angazhohet potenciali njerzor,
STRATEGJIT kan pr qllim q n mnyr afatgjate t sigurojn
ekzistencn e subjektit ekonomik,
POLITIKAT jan rezultat i strategjis dhe prbjn kornizn brenda s
cils duhet t merren vendimet, e n pajtim me qllimet e
parashtruara,
PROCEDURAT definohen pjest e caktuara n kuadr t aktivitetit
afarist,
RREGULLAT i caktojn rregullat e lojs n lidhje me aktivitetet e
caktuara afariste
PROGRAMET planet llogaritare pr aktivitetet konkrete afariste,
BILANCET n mnyr t kualifikuar i pasqyrojn rezultatet e pritshme
t aktiviteteve afariste.
b) PLANET SIPAS NIVELIT DHE HORIZONTIT KOHOR
Nivelet e planifikimit jan definuar n pozitn hierarkike t
menaxhmentit i cili merr vendime, kurse Buble
8
thekson se ekzistojn tri
nivele organizative t planifikimit q korrespondojn ndrmjet veti, si
sht paraqitur n figurn n vazhdim.
9

7
(H. W.eihich; Koontz; Menadment. Mate 1998, faqe 121-129.
8
Buble, 1995, faqe 32.
9
Kreiter, 1989, faqe 151.
V. Menaxhmenti 97


do nivel sht i rndsishm pr suksesin e plot t ndrmarrsit, nga
se planifikimi strategjik ka pr detyr t definoj qllimet dhe strategjit
me t cilat do t realizohen kto pun. Planifikimi intermediar definon
taktikn (planifikimi taktik) pr realizimin e qllimeve, kurse planifikimi
operativ definon aktivitetet dhe detyrat pr secilin ve e ve me qllim t
zbatimit t tyre brenda nj kohe t caktuar. Aplikimi gradual i nj
ndarjeje t till vrehet n vitet e fundit n t gjitha subjektet ekonomike,
e veanrisht n ato q jan t orientuara pr eksport. Kjo qasje u
ndihmon q t bhen konkurrent si dhe pr zhvillimin e tyre t
mtejm.
c) PLANET SIPAS FUNKSIONEVE AFARISTE - bjn pjes ndr planet afatshkurta,
ndrkaq klasifikohen sipas funksioneve afariste. Ksisoj ekzistojn: plani
i prodhimit, plani i furnizimit dhe i shitjes, plani i financimit, plani i
marketingut dhe plani i potencialeve njerzore.
Po ashtu, ekziston edhe klasifikimi i planeve n:
PLANET AFATGJATA: planet jan rezultat i planifikimit strategjik, pra bhet fjal
pr planifikimin afatgjat pr periudhn 5 deri 10 vjet.
PLANET AFATMESME : mbulojn periudhn prej nj deri pes vjet; po ashtu,
bjn pjes ndr planet strategjike.
PLANET AFATSHKURTRA: jan t ashtuquajturat plane vjetore
PLANET OPERATIVE: kto plane n t vrtet jan pjes prbrse e planeve
afatshkurtra; jan plane me t cilat planifikohet periudha prej nj dite,
jave, muaji, tremujori etj.
6. ORGANIZIMI
Organizimi sht funksion menaxherial i karakterit strategjik me ndihmn e t
cilit menaxhmenti krijon parakushtet pr realizimin e strategjis afariste t
98 NDRMARRSIA


definuar dhe formsuar. N kuadr t organizimit t ktij funksioni menaxherial,
menaxhmenti e dizajnon konfiguracionin organizativ, prkatsisht i projekton
strukturat optimale organizative t ndrmarrsit, n baz t t cilave do t
zhvillohet strategjia afariste me ndihmn e aktiviteteve t menaxhmentit
operativ, e me qllim t realizimit sa m efikas t qllimeve t parashtruara.
Sipas rregullit menaxhmenti sht i lidhur me ndrmarrjet e mesme dhe t
mdha edhe pse, rritja fitimprurse e ndrmarrjeve t vogla n kushtet e sotme
nuk sht e realizueshme pa njohurit dhe shkathtsit menaxheriale.
Menaxhimi i potencialeve njerzore sht, po ashtu, njra prej funksioneve
strategjike menaxheriale n t cilin menaxhert realizojn prezymime t plota
pr nj shkall m t lart t knaqsis s t punsuarve dhe motivimin e tyre
m t madh. Sigurimi i njerzve cilsor, motivimi i tyre, arsimimi dhe zhvillimi
i tyre pr t arritur rezultate t larta dhe pr ti kontribuuar realizimit t
qllimeve organizative, sht detyr dhe funksion ky i menaxherit.
10

Ndrmarrsit, pr shkak t prparsive q u ofron konkurrenca dhe vet
zhvillimi i tyre, duhet q n mnyr sistemore dhe t menduar mir ti qasen
menaxhimit t potencialeve njerzore dhe ta bazojn realizimin e qllimeve t
veta n zotsin dhe potencialet e t punsuarve t vet.
Struktura organizative
Formsimi i strukturs organizative sht me rndsi pr zbatimin e detyrave
dhe definimin e qart t prgjegjsive pr rezultatet e ndrmarrsit. Funksionimi
i tij shembullor nnkupton vendimmarrjen, koordinimin n t gjitha nivelet dhe
vendosjen absolute t rrjeteve t komunikimit q shprehin dhe mbshtesin
realizimin e qllimeve t planifikuara. Struktura organizative pason qllimet e
ndrmarrsit, e ato dalin nga strategjia e ndrmarrsit. Organizimi sht nj
veprimtari me t ciln n mnyrn m efikase strukturohen elementet
organizative pr nj realizim sa m t mir t qllimeve, ndrkaq rezultat i ktij
procesi sht struktura organizative.
Llojet e strukturs organizative
Ndrmarrjet e vogla resurset q i disponojn m s shpeshti i formsojn
ashtu q tu prgjigjen kushteve, prkatsisht krkesave t tregut dhe numrit t
vartsve me qllim q t sigurojn realizimin e qllimeve t parashtruara.
Efektiviteti i ktij organizimi varet nga delegimi i pushtetit, prkatsisht nga
shkalla e centralizimit dhe e decentralizimit. N lidhje me kt Kuvaiq
11
thot
se praktika e ndrmarrjeve t vogla i jep nj shtytje t jashtzakonshme
centralizimit si model i vendimmarrjes, vemas n situatn kur pronari sht
njkohsisht edhe kryemenaxher, prkatsisht prgjegjs pr udhheqjen e saj.

10
Bahtijareviq Shiber, 1999, faqe 9.
11
Kuvaiq 2001, faqe 190-191.
V. Menaxhmenti 99


Duke pasur parasysh mnyrn, prkatsisht kriteret e zbrthimit t detyrs s
prgjithshme, mund t bhet fjal pr dy lloje themelore t strukturs
organizative: funksionale dhe divizionale.
12

Struktura funksionale
organizative
mund ta ket formn e strukturs themelore funksionale,
me nj numr m t madh ose m t vogl t njsive t
formuara funksionale organizative, e po ashtu, edhe formn
e nj strukture funksionale me orientim n procesin e
puns. Njsit organizative t strukturs funksionale i vejn
n plan t par detyrat, prkatsisht funksionet afariste t
ndrmarrsit, me qllim t zbatimit t tyre sa m efikas dhe
cilsor. Shmangiet n aplikimin e ktij organizimi jan t
mundshme vemas te ndrmarrjet e vogla, ngase ato
vshtir e respektojn parimin nj funksion nj njsi
organizative, pasi q ndrmarrja e vogl krkon nga
puntort e vet q t jen polivalent, prkatsisht t aft pr
ta ushtruar funksionin.
kjo form shpeshher gjen zbatim n subjektet e mesme dhe
t mdha ekonomike. Mirpo, duhet theksuar se pr shkak
t vllimit t aktiviteteve t caktuara, subjektet e vogla
ekonomike shpeshher ua besojn nj pjes t funksioneve
ndrmarrsve t specializuar, e kto zakonisht jan punt e
kontabilitetit, marketingut, pun juridike etj.
Struktura organizative
divizionale
shfaqet n modalitete t ndryshme si form e organizimit, e
cila n qendr t interesimit e ka prodhimin ose shrbimin
dhe si form territoriale q e krkon nj strukturim
organizativ sipas segmenteve gjeografike t tregut, por
edhe si ndarje e detyrave dhe formim i njsive organizative
sipas konsumatorve, prkatsisht shfrytzuesve t
shrbimeve.
Kjo do t thot se detyrat individuale grupohen sipas
qllimeve paraprakisht t prkufizuara. Detyrat individuale
q nuk mund t grupohen sipas ktij rregulli mbesin jasht
njsive territoriale, kurse grupohen n njsi m t gjera
organizative kryesisht sipas parimit funksional.
13
Kjo form
sht rezultat i domosdoshmris s zhvillimit t subjektit
ekonomik dhe pasoj e ndrlikueshmris s afarizmit q
imponon zgjidhje t reja dhe t veanta organizative, ngase
struktura funksionale bhet imituese pr madhsit e reja t
programit prodhues, pr tregjet e reja dhe pr nj numr m
t madh t t punsuarve.
Forma e matrics nnkupton unifikimin dydimensional t detyrave n t
njjtin nivel, kurse forma tenzoriale sht nj model edhe
m i ndrlikuar i organizimit q presupozon bashkimin e s
paku tre dimensioneve (funksioni, objekti, territori),
ndrkaq mund t shtohet edhe i katrti si dimension
projektues. N esenc ato synojn q multidimensionalitetit
t mjedisit tia prshtatin konceptin e formimit t njsive

12
Sikalica, Novak, 1999, faqe 167.
13
Buble, 1995, faqe 142.
100 NDRMARRSIA


organizative, gj q krijon nj parakusht pr prshtatjen
efikase t ndrmarrjeve ndaj krkesave t mjedisit.
N mnyr q menaxhmenti t arrij ti koordinoj dhe realizoj m mir
qllimet e prcaktuara dhe ti mnjanoj t gjitha pengesat, mund t shfrytzoj
kombinimin e llojeve, prkatsisht t formave t ndryshme t organizimit.
Sot disa ndrmarrs shfrytzojn organizimin i cili quhet njsia strategjike
afariste (SBU kartela pr strategic business units) me qllim t prparimit t
prodhimeve dhe shrbimeve t caktuara. Me ndihmn e ktij organizimi
menaxhimi bhet sikur t ishte fjala pr nj ndrmarrje t vogl e t pavarur. Kjo
form organizative nnkupton ae do SBU duhet t ket misionin dhe qllimet
vetjake. Njsia strategjike afariste sht forma e njsis organizative t divizionit
n ndrmarrje, n mnyr paqsore e orientuar n planifikimin strategjik, me
autonomi t kushtzuar dhe orientim pr treg.
15

S kndejmi menaxhmenti sht i detyruar q vazhdimisht ta zhvilloj
kulturn e prshtatjes s prhershme organizative t subjektit ekonomik me
qllim t arritjes s nj fleksibiliteti prpjestimisht me kushtet q mbretrojn
n mjedisin e tij.
7. T MSUARIT DHE NDRYSHIMET
Njra prej strukturave organizative q mundson zbatimin efikas t
ndryshimeve sht organizata q mson. Kjo sht nj struktur e brendshme q
mund t eksperimentohet me metoda t ndryshme t puns. Ktu marrdhniet
jan imagjinuar n at mnyr q t punsuarve tua largojn frikn nga risit,
prkatsisht novatorizmi.
N organizatn e cila mson krijohet ekipi profesionist i cili mbledh dhe
prpunon informata duke fituar njohuri t reja nga sferat e ndryshme t
ngjashme. N kt mnyr lindin njohurit e aplikueshme q pastaj iu prcillen
t gjith t punsuarve me ndihmn e sistemit t kompjuterve dhe programeve
posarisht t prgatitura (groupware). Sotveri njkohsisht mundson punn e
prbashkt, prkatsisht ekipore n projektin e caktuar me nj prkrahje t
njkohshme profesionale.
Mirpo, nuk distribuohen vetm njohurit e aplikueshme por edhe informatat
q jan t kuptueshme dhe t dobishme pr t gjith t punsuarit. Kshtu pr
shembull, zinxhiri i restoranteve Boston Market ka zhvilluar rrjetin e degzuar
informativ n t cilin kan qasje t gjith t punsuarit. Ata n do koh mund t
marrin t dhna t ndryshme t unifikuara n gazetn elektronike pr shembull,
pr shitjen e realizuar, uljen e shpenzimeve apo pr ankesat e konsumatorve.
Informatat mundsojn analizimin e sakt t situats momentale t korporats
dhe planifikimin m t leht t puns vetjake n t ardhmen e afrt.

15
Sikalica, Novak, 1999, faqe 193.
V. Menaxhmenti 101


Pr organizatn e cila mson sht specifike prfshirja e t gjith t
punsuarve n llojllojshmrin e informatave. Mirpo, disa puntor nuk mund
ti kuptojn t gjitha kto informata. Pr kt arsye, punsohen analistt q
ofrojn shpjegime plotsuese dhe t kuptueshme n lidhje me ndonj
prmbledhje t informatave. N kt mnyr mundsohet nj informim m i mir
pr situatn dhe marrdhniet organizative, gj q dukshm e lehtson
aplikimin.
Distribuimi i informatave dhe i njohurive t aplikueshme jan baz pr
vendosjen e njohuris memoriale organizative q krijohet gjat historis s
korporats. Pr shkak t ksaj memorieje organizative edhe shkuarja eventuale e
ekspertve kulmor nuk ndikon n afarizmin e korporats, ngase rezultatet e
puns s tyre kan mbetur t arkivuara n kompani .
Kjo mnyr e puns sht tejet e efektshme n pun komplekse me shum
kryes t punve. Kryesit e drejtprdrejt, pr shembull, agjentt e shitjes ose t
sigurimit munden, n do ast t lidhen me qendrn dhe ti shfrytzojn
njohurit, prvojat dhe t dhnat e fituara m hert ose t marrin aty pr aty
ndihmn profesionale.
T dhnat, informatat dhe njohurit e aplikueshme q kan t bjn me
mjedisin dhe marrdhniet e brendshme organizative, n mas t
konsiderueshme mundsojn zbatimin e ndryshimeve efikase. Informimi i t
punsuarve dhe motivimi m i madh q lidhet me informimin mnjanon
rezistencn e tyre ndaj ndryshimeve q, sipas rregullit, shfaqet n format e tjera
organizative. Me kt rast veprimtart n do ast kan planin e veprimit t
ardhshm dhe n kt mnyr ndryshimet nuk jan dika e panjohur.
Megjithat, organizata q mson, kto parime i realizon m leht nse
ndryshimet jan planifikuar, ndrkaq m me vshtirsi nse ato nuk jan
planifikuar.
8. DIZAJNIMI I ORGANIZIMIT
Para vet procesit t dizajnimit t organizimit duhet t shpjegohet ky proces i
organizimit, prkatsisht i dizajnimit t organizimit q ka pr detyr t ofroj
organizimin q do tu prgjigjet me sukses t gjitha qllimeve t parashtruara, e
pr t rritur efektivitetin dhe dobishmrin e ndrmarrjes s vogl. Me rastin e
dizajnimit t organizimit sht me rndsi q t vendoset nj lidhje sa m efikase
ndrmjet ekipeve, ngase pasurimi i puns m s miri realizohet me ndihmn e
ekipeve. Ekipet punuese prbhen nga grupe t vogla njerzish, zakonisht deri
dhjet antar, t cilt n baz t roleve t ndara kryejn pun reciprokisht t
lidhura me qllim t realizimit t objektivave t parashtruara organizative.
Me rastin e zbatimit t procesit t organizimit duhet pasur parasysh specifikat
e detyrave t puns, e n rend t par konstatimin e zotsis s nevojshme q
sht e domosdoshme pr kryerjen e nj pune. Kjo do t thot se sht i
domosdoshm nj kujdes i shtuar, duke pasur parasysh se prvetsimi i detyrave
102 NDRMARRSIA


t puns dhe i vllimit t tyre sht parakusht thelbsor pr formulimin e
zgjidhjeve efikase organizative. Buble
16
. Buble veon katr faza kryesore t
procesit t projektimit (dizajnit) t organizimit, e kto jan:
Trendt bashkkohor, si pasoj e zhvillimit, q kapitalin intelektual e vejn
gjithnj e m tepr n qendr t mjeteve pr rritjen e konkurrencs s
qndrueshme t ndrmarrsve, prkatsisht t vlers s tyre, po bhen t
paanashkalueshme dhe nj faktor gjithnj e m i rndsishm n zhvillimin e
ndrmarrsve.
17

Faktort e konkurrencs si jan ulja e shpenzimeve, vlera e shtuar dhe
mundsit e reja t tregut, mund t nxisin novatorizmin me qllim t rritjes s

16
Buble 2000, faqe 238 241.
17
Horvat, 2003.
V. Menaxhmenti 103


cilsis dhe aftsimit t ndrmarrsve. Vet procesi i novatorizmit vendos nj
lidhje shtes me tregun dhe mjedisin e gjer, duke ndrlidhur aktivitete t
ndryshme t projektimit, t krkimeve shkencore, t krkimeve t tregut,
zhvillimit t procesit teknologjik, ristrukturimit organizativ dhe perfeksionimit
profesional t puntorve. Ndrmarrsit bashkpunojn dhe ndrlidhen
reciprokisht pr t zvogluar t pashmangshmen dhe pr t ruajtur stabilitetin,
zakonisht brenda nj mjedisi hapsinor.
N kohn m t re sht kuptuar se pr ndrmarrjet e vogla dhe t mesme
prparsi sht madhsia, andaj ata veprojn m pak n rrethana oligopole, e m
shum n rrethana t konkurrencs, por n form t rrjeteve ose t klastereve
(clusters).
Klasteret (clusters) jan kryesisht ndrmarrsit e ndrlidhur dhe kt
zakonisht brenda nj rajoni t caktuar, me qllim t bashkpunimit pr
organizimin dhe realizimin e prbashkt t prodhimit q n fund t fundit
do ti oj n tregun ndrkombtar.
Krijimi i modelit t till t klasterit mund t prforcoj konkurrencn e
ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme dhe t vet rajonit. Ky model inicon n
mnyr fleksibile zhvillimin e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme dhe mbi kt
baz nxit zhvillimin ekonomik n nivelin lokal dhe rajonal.
Klasteret ndikojn n prparimin e njohurive dhe t shkathtsive, kreativitetit
dhe novatorizmit, informimit dhe motivimit, cilsis s menaxhmentit dhe t
organizimit t ndrmarrsve dhe zvoglojn shpenzimet pr nj njsi pr
shembull, me transaksionin total t shpenzimeve nprmjet racionalizimit sasior
q zakonisht i prshkruhet madhsis. S kndejmi, fuqia qndron n
lidhshmrin e tyre q sht rezultat i interaktivitetit t tyre optimal, prshtatjes
m t shpejt dhe m fleksibl, e t gjitha kto mundsojn efekte m cilsore q
jan garanci pr nj konkurrenc t qndrueshme, gj q prfundimisht
prshpejton rritjen dhe zhvillimin.
Prparsia kompetitive, si n nivel t ndrmarrsve ashtu edhe n nivel t
rajonit, qndron n mnyrn e realizimit t lidhjeve ndrmjet degve
ekonomikisht t ndrlidhura. S kndejmi, procesi i novatorizmit nuk sht i
plot pa vendosjen e lidhjeve n nivel t shkathtsive, funksioneve, teknologjive,
prodhimit komercial, tregut dhe formave t tjera t organizimit,
18
e kjo do t thot
se klasteret n ekonomi jan rrjeti i organizatave t aktiviteteve t ngjashme.
Implementimi i modeleve t procesit meriton vmendje t veant, ngase e
gjith kjo paralajmron se modeli dhe zhvillimi i klastereve krkon sinergji,
prkatsisht bashkpunim ndrmjet t gjith faktorve t rajonit q nga strukturat
qeveritare, ndrmarrsit kandidat pr klaster, institucionet e ndryshme
financiare e deri te faktort e tjer edukativ.

18
Mitra, 1999, faqe 228-237.
104 NDRMARRSIA


Modeli i klasterit sht treguar i suksesshm sidomos n vendet q jan
prcaktuar pr ti dhn prkrahje zhvillimit t ekonomis s vogl dhe t
mesme, kurse n vendet n tranzicion ky po bhet vetm nj model pr
zhvillimin e mtejm m t shpejt dhe m cilsor t ndrmarrsis.
Prvojat n zhvillimin e ktij modeli n disa vende t UE (Italia dhe Austria)
mund t jen baz pr ndrtimin e nj strategjie afatgjate, gj q me siguri krkon
analizimin e aspekteve profesionale dhe t rrethanave, dobsive dhe
krcnimeve pr rajonin, vendin, prkatsisht pr vet ndrmarrsit.
Vemas sht interesant shembulli i Styiris, prkatsisht i klasterit t
prodhuesve t pjesve pr industrin automobilistike n Austri. I
themeluar me mbshtetjen maksimale t qeveris, sot tubon rreth 170
subjekte ekonomike dhe disa institucione financiare, dhe si i till
prfshin asociacionet e industris automobilistike, prkatsisht t
agjencis zhvillimore.
Bartja e njohurive, marrdhniet ndrmjet subjekteve ekonomike, prdorimi i
resurseve t prbashkta, si dhe baza lokale e shkathtsive e zhvilluar mir dhe
evolucioni i rajonit nprmjet shkmbimit t heshtur dhe eksplicit t njohurive,
jan ndr karakteristikat tipike t lidhshmris rajonale dhe baz pr punn e
ndrmarrsve t bashkuar n klastere. Brenda klastereve ndrlidhen veprimtarit
funksionale dhe territoriale. M konkretisht, brenda nj rajoni t caktuar
gjeografik, n nj rreth prej afr njqind kilometrash, gradualisht bhet
prqendrimi i ndrmarrsve t mdhenj, t mesm dhe t vegjl, t njjt dhe t
ngjashm, t lidhur reciprokisht. Prqendrimin gjeografik t ndrmarrsve t
ndrlidhur reciprokisht e mbshtesin furnitort po ashtu, t lidhur reciprokisht,
pastaj kanalet distributive, blersit dhe prodhuesit, por ktu mund t prfshihen
edhe ndrmarrsit me njohuri shtes.
19

Pa marr parasysh shkalln e zhvillimit t telekomunikacioneve dhe t
teknologjis s informacionit, afrsia territoriale prshpejton bashkpunimin dhe
shkmbimin e prvojave. Shpenzimet e transportit t prodhimeve ndrfazore
jan reduktuar n minimum. Prve asaj q u tha m sipr klasteret prfshijn
edhe institucionet publike, prfshir institucionet shtetrore arsimore dhe
veprimtarit ndihmse shrbyese, kshtu q kufijt e klastereve jan t definuar
me ndihmn e vijave bashkuese dhe plotsuese ndrmjet institucioneve dhe
degve t institucioneve.
Pr klasteret jan karakteristike investimet, prkatsisht kapitali (venture
capital) me rrezik, si dhe aplikimi i shkencs n zhvillimin e teknologjive t
larta.
N zonn Silicon Valley e cila shtrihet ndrmjet San Franciskos dhe San
Jose gjendet universiteti i njohur i Stanfordit (Pallo Alto). Njri prej
themeluesve t Silicon Valley sht profesori i Stan Fordit, Fred Terman,
i cili i ka bindur dy studentt e vet t shklqyer Vilijam Hewlett dhe

19
Porter, 1998, faqe 76.
V. Menaxhmenti 105


David Packard q n kt rajon t themelojn kompanin Hewlett
Packard, e cila edhe sot e ksaj dite sht m e madhja n Cilicon Valley
ku veprojn me mijra ndrmarrs. M von Terman, me ndihmn e Stan
Fordit, e me qllim t zhvillimit t kulturs ndrmarrse brenda s cils
merren kshilla teknike, krijoi kompanin e njohur Heroks Pallo Allto
Research Centre (PARC).
Deri n ditt e sotme Stan Ford sht njri prej iniciuesve ky t zhvillimit t
Silicon Valley me fondet e kapitalit t rrezikut. Pr fondet e rrezikut jan
karakteristike portofolet e punve q zvoglojn rrezikshmrin e investimeve.
sht e pamueshme prkrahja kshilldhnse e universitetit t Stanfordit n
aspektin e ekspertizave teknike dhe menaxheriale. Me prkrahje jan zhvilluar
edhe kto korporata: Sun Micro sitems, Silicon Graphics, Cisko sistems dhe
Yahoo. Silicon Valley prfaqson nj koncentrim t fuqishm t shkathtsis dhe
t zotsis profesionale nga sfera e teknologjive t larta, gj q prforcon
potencialet novatore t ndrmarrsve, prkatsisht t subjekteve ekonomike. N
mnyr sistemore bashkpunojn ekspertt, aftsit e t cilve variojn prej
softverit deri te mbrojtja e patentave dhe e marketingut pr teknologji t lart.
10. INTERNACIONALIZIMI, QLLIMET DHE MUNDSIT E
LIDHSHMRIS STRATEGJIKE
Menaxhimi i ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme po bhet nj disiplin
gjithnj e m e krkuar. Vendet e vogla, pr shkak t tregut t kufizuar, jan t
ballafaquara me imperativin e eksportit, andaj pr to sht i prshtatshm
koncepti i zhvillimit i cili quhet ekonomia e vogl e hapur (small open economy)
dhe bazohet n prparsit q i ofron konkurrenca (kompettive advatages). N
ekonomit e vogla duhet tu kushtohet nj vmendje e veant faktorve dhe
objekteve q paraqesin problem specifik pr ndrmarrsit e vegjl q mendojn t
zhvillojn aktivitete eksportuese.
Prvojat e vendeve evropiane tregojn se ekonomia e vogl sht inicuese e
zhvillimit t mbar ekonomis prandaj, shum organizata kombtare pr
promovimin e eksportit po e vrejn gjithnj e m tepr rndsin q ka
prkrahja e ekonomis s vogl q bhet prmes programeve t shumta pr
zhvillimin e eksportit. Pr kompanit e vogla, por edhe ato multinacionale, sht
tejet e rndsishme q t msojn, n rend t par pr shkak t presionit gjithnj
e m t madh n konkurrencn dhe n procesin e globalizimit.
Internacionalizimi i afarizmit si faza m e rndsishme n zhvillimin e
subjekteve t suksesshme ekonomike q jan t aft t zotrojn tregun vendor,
krijon strategji pr eksport, duke pasur parasysh faktin se pjesmarrja e tashme
n eksport e subjekteve t vogla dhe t mesme ekonomike n vendet e zhvilluara
sht 30-50%.
S kndejmi, ndrmarrsit e vegjl dhe t mesm si pjesmarrs aktiv dhe t
rndsishm n zhvillimin e gjithmbarshm t ekonomis Kroate duhet t
prqendrohen n kto aktivitete dhe n zotsin e vet n mnyr q t sigurojn
106 NDRMARRSIA


nj prparsi konkurruese, q sht kusht themelor pr zhvillimin e ekonomis
Kroate, ndrkaq zbatimi me sukses i internacionalizimit t tyre do tu mundsoj
t garojn me konkurrentt botror, kurse n shtigje afatgjate do tu siguroj nj
fitim m t madh.
11. MENAXHIMI I POTENCIALEVE NJERZORE
Detyr kryesore e menaxhimit t potencialeve njerzore sht lidhshmria e
efektshme e t punsuarve me suksesin e ndrmarrsit. Kjo detyr mund t
realizohet edhe nprmjet dispersionit (zgjerimit) sistemor t informatave dhe
me artikulimin e vlerave specifike q do ti konfirmojn marrdhniet
demokratike brenda organizats.
Demokratizimi sht me rndsi edhe pr ndrmarrsit ngase
menaxhert/ndrmarrsit, sipas rregullit, anojn nga udhheqja autoritare. sht
i domosdoshm artikulimi sistemor i marrdhnieve ndrnjerzore q
mundsojn nj frym t puns ekipore q sht jashtzakonisht i rndsishm
n ekonomin bashkkohore.
Menaxhimi i potencialeve njerzore sht funksion menaxherial, prkatsisht
disiplin e udhheqjes s njerzve n organizat n mnyr sa m efikase, e n
favor t t punsuarve, t organizats dhe t shoqris.
20
Menaxhimi i njmendt
i potencialeve njerzore krkon njohuri profesionale. S kndejmi, ndrmarrsit
e vegjl duhet, pr kt qllim, ti shfrytzojn shrbimet, prkatsisht diturit
dhe prvojn e agjencive t specializuara. Menaxhimi i potencialeve njerzore
prfshin edhe ndryshimet e prhershme me qllim t prmirsimit t
marrdhnieve organizative. Vmendje t veant duhet tu kushtohet metodave
t sofistikuara t motivimit dhe t matjes s efekteve t puns.
Pr nj menaxhim sa m efikas dhe t dobishm t potencialeve njerzore
jan t interesuara grupe t shumta t interesit ku bjn pjes: organizimi i
punve, t punsuarit, konsumatort, partnert strategjik, aksionart/pronart
dhe institucionet shoqrore.
Grupet e interesit
Shoqria tregtare n rend t par sht e interesuar pr rritjen e
produktivitetit dhe perfeksionimin e procesit brenda zinxhirit t vlers s shtuar.
Aksionart/pronart jan t interesuar pr rritjen e vazhdueshme t fitimit,
prkatsisht pr kthimin e investimeve, me rast
potenciali njerzor sht nj prej segmenteve m vitale.
Blersit presin uljen e vazhdueshme t mimeve t prodhimeve
dhe shrbimeve si dhe prmirsimin e cilsis e t
dizajnit.
T punsuarit kan si qllim t par perfeksionimin e marrdhnieve
organizative dhe t kushteve t puns

20
Schuler, 1998, faqe 4.
V. Menaxhmenti 107


Institucionet shoqrore jan t interesuara pr prfshirjen e ndrmarrsve n
zgjidhjen e problemeve t rndsishme sociale.
Partnert strategjik insistojn n aplikimin e modeleve menaxheriale m
bashkkohore, si p.sh. administrimi total i cilsis dhe
riinxhinieringu afarist.. Ndr partnert strategjik bjn
pjes furnitort dhe distributort.
Menaxhimi i potencialeve njerzore prfshin disa procese thelbsore. sht e
domosdoshme prcjellja e vazhdueshme e tregut t puns dhe prgjithsisht e
mjedisit organizativ, ndrkaq zbatimi dhe administrimi i pandrprer i
ndryshimeve duhet t bhet me plan dhe n mnyr racionale. Punsimi i
njerzve sht njra prej detyrave qendrore. Po ashtu, sht i domosdoshm
arsimimi i prhershm plotsues me ndihmn e puntorive t ndryshme dhe
trajnimit prkats. Vlersimi i efekteve t puns sht i lidhur ngusht me
shprblimin, kurse nj prej krkesave sht edhe prmirsimi i kushteve t
puns.
11.1. Planifikimi i potencialeve njerzore
Struktura dhe specifikat e t punsuarve jan rezultat i proceseve t
prgjithshme ekonomike dhe sociale, por edhe i strategjive konkrete t
organizatave afariste. Tregu i puns sht njri prej elementeve prbrse t
ekonomis s tregut i cili drejtohet me masa makroekonomike dhe me nj sr
instrumentesh mikroekonomike. Ksisoj, n nivel t ekonomis kombtare,
nprmjet negociatave kolektive, prcaktohen pagat minimale pr disa prej
degve industriale dhe shrbyese, me rast ndrmarrsit kan n dispozicion nj
sr instrumentesh t tjera motivuese.
Pr do kompani e cila vazhdimisht zhvillohet sht jashtzakonisht i
rndsishm planifikimi i numrit t puntorve n nj t ardhme t afrt.
Planifikimi mikroekonomik varet nga ecurit e tregut si jan norma e
inflacionit, numri i t punsuarve dhe zhvillimi i konkurrencs n treg.
Njkohsisht, planifikimi i potencialeve njerzore duhet t jet drejtprdrejt i
lidhur me realizimin e strategjive t korporatave. Vizioni, misioni, strategjia, e
sidomos politika operative krkojn nevojn pr nj profil t caktuar t t
punsuarve. Njkohsisht, sht e nevojshme q t njihet shum mir struktura
e personelit vetjak. Njohja e anve t mira dhe t kqija t t punsuarve
mundson aftsimin dhe trajtimin e mtejm me qllim t nj mobilizimi m t
madh t potencialeve njerzore brenda organizats punuese.
Analiza e marrdhnieve t brendshme organizative dhe e mjedisit t jashtm
jan parakusht pr prcaktimin e nevojave pr profile t caktuara t njerzve.
Planifikimi i nevojave pr potenciale njerzore sht njri prej elementeve t
rndsishme pr nj zhvillim afatgjat t suksesshm.
Kujdes i veant duhet ti kushtohet planifikimit t kuadrove dhe mobilizimit
organizativ t menaxhmentit t mesm dhe udhheqs. Suksesi i organizats
108 NDRMARRSIA


punuese n mas t konsiderueshme varet nga cilsia e menaxhmentit i cili
formson kulturn korporative, delegon autorizimet dhe aplikon mekanizma t
ndryshm motivues. Menaxhmenti sht m prgjegjsi pr prcaktimin e
vizionit dhe t misionit efikas dhe pr krijimin e kushteve q do ti pranojn t
gjith t punsuarit. Menaxhert krijojn rrjetin e t gjitha resurseve organizative
me qllim t prparimit t konkurrencs brenda organizats, gj q sht me
rndsi edhe pr ndrmarrjet e vogla.
11.2. Burimet dhe metodat e pranimit t puntorve
Si kemi theksuar m sipr, vendet e puns shpeshher plotsohen nga
personeli ekzistues. Ky proces quhet burim i brendshm. sht me rndsi t
theksohet se menaxhimi i potencialeve njerzore duhet t zhvillohet n
bashkpunim t ndrsjell t menaxhmentit t prodhimit, t profesionistve t
ngarkuar pr potencialet njerzore dhe t t punsuarve.
Menaxhmenti i prodhimit sht m kompetenti pr vlersimin se far jan
nevojat momentale pr njerz dhe far do t jen ato n t ardhmen. Ata
njkohsisht duhet t prgatisin edhe prshkimin e detyrave t puns duke i
theksuar shkathtsit dhe njohurit q jan t nevojshme. Menaxhert i
prodhimit mund t prgatisin konceptin e intervists pr puntort e ardhshm
duke pasur parasysh mundsit e njjta t t punsuarve dhe prfaqsimin
korrekt t pakicave. Andaj, menaxhmenti i prodhimit bart nj pjes t
prgjegjsis pr plotsimin cilsor e vendeve t puns me njerz brenda procesit
t prodhimit ose t shrbimeve.
Profesionistt e ngarkuar pr potenciale njerzore mbledhin informata nga
menaxhmenti i prodhimit dhe n baz t tyre i prgatisin metodat pr sigurimin
dhe promovimin e t punsuarve, ngase detyr e tyre themelore sht prcjellja
dhe koordinimi i puns s puntorve ekzistues. Njkohsisht, profesionistt e
autorizuar pr potencialet njerzore i propozojn masat pr nj punsim m
efikas t puntorve.
Detyrat e prmendura, menaxheri i subjektit t vogl dhe t mesm ekonomik
i kryen n mnyr t pavarur me konsultime prkatse. Me t vrtet,
ndrmarrsit e vegjl sipas rregullit nuk kan menaxher t prodhimit e as
profesionist pr potenciale njerzore.
Menaxhert e prodhimit dhe profesionistt q kan pr detyr t kujdesen pr
potencialet duhet t komunikojn vazhdimisht me t punsuarit t cilt i
paraqesin mendimet e tyre pr marrdhniet ekzistuese dhe propozojn masat pr
avancimin e tyre. Ata duhet t prfshihen n procesin e pranimit, trajnimit, aftsimit
dhe planifikimit t puntorve dhe t aksioneve t ardhshme
Ky partneritet sht i domosdoshm pr nj organizim sa m cilsor t
potencialeve njerzore. Nj prej segmenteve t cilsis pr krijimin e potencialeve
njerzore sht promovimi. Puntort e aft dhe profesionist duhet avancuar
brenda shkalls s hierarkis. Promovim i efektshm sht caktimi i njerzve n ato
V. Menaxhmenti 109


pozita n t cilat do t vijn n shprehje t plot aftsit e tyre t vrteta. N
korporatat me m shum puntor dhe me numr t madh t njsive organizative kjo
nuk sht nj detyr aspak e leht. Pr kt arsye ky sht nj proces i pandrprer
dhe i planifikuar q prfshin shum variable.
Plotsimi i vendeve t puns nuk bhet vetm me ann e promovimit.
Nganjher t punsuarit sistemohen brenda detyrave t ngjashme t puns n t
njjtin nivel t hierarkis, prandaj bhet fjal pr lvizjen horizontale. T punsuarit
mund t drgohen n hala t tjera t prodhimit ose n ndrtesa t tjera
administrative q gjenden n rajone ose shtete t tjera. Kjo sht vemas
karakteristike pr menaxhert e punsuar n korporatat multinacionale.
Metoda m e prhapur e prdorimit t burimeve t brendshme pr sigurimin e
kuadrove t reja sht shpallja, q dikur m s shpeshti realizohej nprmjet
buletineve ose tabels s shpalljeve t korporats. Sot shfrytzohen teknologji
bashkkohore t informacionit, kshtu q nevojat pr plotsimin e vendeve t puns
plasohen nprmjet rrjetit t brendshm t komunikimit internetit.
Shpallja u ofron mundsi t njjta t gjith atyre q jan t interesuar pr kryerjen
e detyrave t caktuara dhe krijon nj atmosfer t hapur, si dhe ofron mundsin pr
avancimin dhe caktimin n ndonj detyr m atraktive. Ndr prparsit e shpalljes,
krahas rritjes s motivimit, jan edhe shpenzimet e ulta.
Instrument i shfrytzimit t potencialeve njerzore t brendshme sht edhe
prshkrimi hollsishm dhe i sakt i njohurive dhe shkathtsive formale e joformale.
Tani m kemi theksuar se nj baz e till e t dhnave sht e domosdoshme pr
menaxhimin efikas t njohurive organizative.
Kjo metodologji prfshin edhe t dhnat pr vendbanimin, hobin, interesat dhe
dshirat pr ndrtimin e karriers. N lidhje me kt sht me rndsi q kto t
dhna t prditsohen me rregull, ngase njerzit n kt koh fitojn njohuri t
ndryshme si jan njohurit informatike ose prvetsimi i gjuhve t huaja.
Krahas burimeve t brendshme ekzistojn edhe burime t jashtme pr sigurimin e
kuadrove. Me rastin e krkimit t puntorve jasht organizats punuese nj burim i
rndsishm jan grupet referuese t punsimit. Fjala sht pr njerzit q
komunikojn reciprokisht, prkatsisht q shkmbejn informata pr t siguruar nj
vend t ri pune.
Grupet referuese kan nj qndrim aktiv n lidhje me krkimin e puns. Nj prej
t metave t tyre sht se vshtir t konstatohen zotsit e njmendta t antarve t
ktyre grupeve. Kto jan grupe homogjene q i mbrojn me kujdes interesat e veta.
Pr kt arsye pundhnsit duhet ti marrin me rezerv rekomandimet e tyre dhe
duhet t verifikojn profesionalizmin e kandidatve t caktuar.
Ndr burimet e jashtme bjn pjes edhe vizitat individuale t kandidatve t
mundshm pr ndonj vend pune. N perndim sht e zakonshme q individt ti
vizitojn repartet q merren me menaxhimin e potencialeve njerzore duke ua ofruar
110 NDRMARRSIA


zotsit e tyre profesionale. Kjo, para se t gjithash, ka t bj me korporata t mdha
dhe t suksesshme q jan atraktive pr ndrtimin e nj karriere individuale afariste.
Sigurimin e puntorve jasht organizate e mundsojn edhe marrdhniet me
opinionin n kuadr t promovimit t aksioneve t ndryshme me qllim t trheqjes
s kandidatve cilsor. Nj prej ktyre metodave jan edhe dyer e hapura, me
ndihmn e t cilave t interesuarve u mundsohet vizita dhe njohja me mnyrn e
puns s organizats afariste. I ngjashm sht edhe aksioni i prezantimit t
korporatave n vitet e fundit t fakulteteve prkatse.
Megjithat, burim i jashtm kryesor pr sigurimin e personalit jan agjencit
private dhe publike t punsimit. Kto jan institucionet q n mnyr sistemore i
analizojn proceset n tregun e puns. Agjencit publike t punsimit zbatojn edhe
programe pr orientimin dhe rikualifikimin profesional. Metodat e komunikimit pr
sigurimin e puntorve nga jasht jan t shumta. N vendet e zhvilluara nevojat pr
ekspert t caktuar publikohen nprmjet radiotelevizionit. Megjithat, madje edhe
ne vendet e zhvilluara, kjo metod prdoret n mas t kufizuar pr shkak t
shpenzimeve t mdha financiare.
Mjaft shpesh prdoret metoda e shpalljes s nevojave nprmjet gazetave ose
revistave javore. Revistat e specializuara javore ose mujore pr shtjet financiare
jan mjaft t prshtatshme pr publikimin e shpalljeve pr kontabilist ose auditor
(revizor).
Zhvillimi teknologjik ka br t mundur q shpalljet t bhen edhe nprmjet nj
mediumi t ri, e ky sht Interneti. Rrjeti global i internetit mundson nj krkim m
t leht t specialistve t caktuar n prmasa botrore.
Domosdoshmria e novacionit dhe e plasimit t vazhdueshm t prodhimeve t
reja, shpeshher nuk mund t realizohet pr shkak t mungess s ekspertve
adekuat, madje edhe n korporatat e mdha. Kjo munges mund t kompensohet me
bashkimin ose marrjen e ekspertve nga korporatat e tjera q posedojn potenciale t
nevojshme njerzore pr zhvillim t mtejm. N kt aspekt ndrmarrjet e vogla
jan posarisht t orientuara pr kooperim t ndrsjell.
Shihet qart se sigurimi i puntorve sht nj procedur e ndrlikuar. M sipr i
theksuam disa prej elementeve kye t sigurimit t personelit q bazohen n
prcjelljen e suksesit n pun. vlersimi i suksesit n pun v n pah nevojn pr
puntor cilsor, me rast duhet t kihet parasysh edhe zbatimi i synimeve
strategjike. N kt mnyr mund t prparohet procesi i puns ngase me plotsimin
e vendeve t puns me individ kreativ prshpejtohet krijimi i vlers s re t shtuar.
Me kto veprime sht i lidhur ngusht edhe seleksionimi, orientimi profesional,
analiza e puns, trajnimi, arsimimi plotsues dhe shprblimi.
Mund t konstatohet se prcjellja e financave dhe menaxhimi i potencialeve
njerzore jan funksione qendrore t zhvillimit organizativ. Me kt rast, potencialet
njerzore pr zhvillimin e teknologjis krkojn nj mnyr tjetr t strukturimit dhe
udhheqjes.
V. Menaxhmenti 111


Menaxhimi i potencialeve njerzore si funksion strategjik afarist, duhet ti
kushtoj kujdes t veant sigurimit t punonjsve cilsor. N tregun e puns
vrehen ndryshime strukturore t shkaktuara nga ndryshimet shoqrore dhe
ekonomike, gj q duhet t kihen parasysh.
N Kroaci, tani pr tani, potencialet njerzore nuk e gzojn statusin adekuat n
pajtim me nevojat e ekonomis s dijes ose si e quajn, t ekonomis s re. S
kndejmi, sht e nevojshme q sa m par t ndryshohen kto raporte dhe ndaj
potencialit njerzor t sillemi n pajtim me praktikn e vendeve t zhvilluara,
prkatsisht t korporatave m t mdha, dhe q njkohsisht ti aplikojm rezultatet
e analizave m t reja teorike nga kjo sfer. N kt mnyr sht e mundur q t
ndryshohet struktura profesionale e t punsuarve q sht njri prej faktorve ky
t konkurrencs.
12. MOTIVIMI DHE UDHHEQJA
12.1. Motivimi
Motivimi si nocion rrjedh nga shprehja latine movere q do t thot lvizje. N
kontestin e sotshm motivimi nnkupton ato procese psikologjike q shkaktojn
lvizjen, drejtimin dhe ekzistimin e aksionit vullnetar t orientuar me qllim.
21

Menaxhert prpiqen ti kuptojn kto procese psikologjike pr ti udhhequr sa m
mir punonjsit drejt zbatimit t qllimeve organizative.
Cilsia dhe sasia e rezultateve t puns varen nga motivimi. Me fjal t tjera,
efekti i puns varet n mas t madhe nga prputhja e qllimeve individuale dhe e
qllimeve t organizats. Natyrisht, arritja e rezultateve shprblehet. Ekzistojn dy
mnyra t shprblimit: ekstrinzik (i jashtm) dhe (intrinzik) i brendshm.
Shprblimi i jashtm kt shprblim e jep organizata, prkatsisht menaxhert,
ndrkaq nnkupton pagn, promovimet, mirnjohjet,
pozitn dhe simbolet statusore. Shprblimet e brendshme
nuk i ndan organizata, por jan rezultat i proceseve
psikologjike brenda personit. Konkretisht, do person e
prjeton n mnyr t veant mjedisin e puns dhe botn
prreth.
Shprblimi i brendshm prbhet nga perceptimi personal i vlers, i prgjegjsis
dhe i mundsive vetjake vendimmarrse, gj q mund t
rezultoj me nj knaqsi ose paknaqsi t vogl ose t
madhe.
Shprblimi i brendshm n t shumtn e rasteve nxit knaqsin dhe
motivimin e lart pa marr parasysh faktort e jashtm.
22
Kjo, para se t gjithash,
ka t bj me ekspertt pr t cilt puna krkimore sht nj interes primar
personal.

21
Kreitner, Knicki, Buelens, 1999, faqe 181.
22
Schuler, 1998, faqe 229.
112 NDRMARRSIA


Menaxhert/pronart, prkatsisht ndrmarrsit e vegjl duhet t jen t
vetdijshm pr rndsin e shprblimit t brendshm, prkatsisht motivimit.
N praktik, n subjektet e vogla ekonomike shpeshher insistohet n
shprblimin e jashtm. Kjo sht pasoj e mosnjohjes s mekanizmave motivues
q te ne jan t pranishm edhe n subjektet e mdha ekonomike.
12.2. Udhheqja (lidershipi)
Literatura bashkkohore, por edhe praktika afariste, vejn n pah faktin se
menaxhert, gjithnj e m shum, jan udhheqs. Administrimin klasik e
zvendson udhheqja t ciln e karakterizojn disa specifika t veanta.
Udhheqja nnkupton nj ndikim t orientuar drejt t tjerve me qllim t
zbatimit t objektivave t organizats. Udhheqsit afarist jan t dshiruar n
subjektet e mdha, por edhe n subjektet e vogla ekonomike. Secili udhheqs
afarist duhet ta ket edhe pasardhsin, kshtu q t dy palt e gjejn interesin e
prbashkt.
Udhheqsit (lidert) posedojn arsimim dhe zotsi t ndryshme dhe
veprojn n kompani prodhuese dhe shrbyese. Shum prej udhheqsve
prestigjioz afarist kan qen njkohsisht edhe ndrmarrs. Profilet e
ndryshme t lidershipit i ka prmendur sistematikisht Nikolla Kuvaiq, kurse
shembujt e prezantuar flasin pr aftsin e t vrejturit t rrethanave q
mbretrojn n treg dhe t aspektit vizionar.
23

Udhheqsit tradicional, vemas ata politik, kan refuzuar t ndajn
pushtetin me pasardhsit e vet. Kjo, para s gjithash, ka ndryshuar n botn
afariste. Udhheqsit afarist i autorizojn pasardhsit e vet, gj q nnkupton
zgjerimin e informatave dhe t ndikimit (fuqis) dhe n kt mnyr udhheqsit
i detyrojn punonjsit/menaxhert q vendimet pr realizimin e qllimeve
organizative ti marrin n mnyr t pavarur ose ekipore. Ksisoj, te punonjsit
rritet ndjenja e prkatsis ndaj trsis dhe rritet shkalla e vetkontrollit t tyre.
Autorizimi sht nj instrument efikas me t cilin nxitet vetrespekti, rritja e
rezultateve dhe vetkonfirmimi i individit. Kto jan nevoja thelbsore njerzore
dhe kan ndikim t fuqishm pozitiv n shndetin mental t njerzve. Duke
pasur parasysh se punonjsit kan qndrim pozitiv ndaj puns, vet puna
prballohet m leht, prkatsisht harxhohet nj energji m e madhe, e nga ana
tjetr rritet knaqsia.
Krahas dhnies s autorizimeve, nj prej elementeve t zotsis s
udhheqsit sht intuita. Kjo nnkupton aftsin e parashikimit t ndryshimeve
t ardhshme. Udhheqsit i vrejn me ann e intuits nevojat e reja t
konsumatorve, prparsit e reja konkurruese dhe mundsit pr forcimin e
mtejm t organizats.

23
Kuvaiq, 2000, faqe 305-322.
V. Menaxhmenti 113


Nj ndr cilsit e tjera t udhheqsit sht edhe aftsia e vetvlersimit. Q
nj person t jet udhheqs i suksesshm, sht e domosdoshme ti njeh ant e
veta t mira dhe t dobta. Mirpo, vetvlersimi sht nj cilsi e dshiruar e t
gjith punonjsve.
Njra prej veorive m t rndsishme t udhheqsit sht vizioni. Vizioni
nnkupton analizn e mnyrave t tjera t veprimit t suksesshm dhe vrojtimin
afatgjat t tendencave t tregut, si dhe prdorimin e tyre efikas.
Pr krijimin e nj sistemi t vlerave organizative jan, po ashtu, kompetent
udhheqsit. Secili ndrmarrs i suksesshm duhet ta krijoj sistemin origjinal t
vlerave. Vlerat organizative duhet ti pranojn t gjith punonjsit, si orientuese
t sjelljeve t tyre.
Brendaprbrenda subjektit ekonomik ekziston nj numr i madh
udhheqsish. Drejtori ekzekutiv sht udhheqsi kryesor, kurse udhheqsit e
ekipeve punuese jan shkalla m e ult e lidershipit (udhheqjes). Udhheqsit
jan t domosdoshm pr subjektet e vogla, t mesme dhe t mdha ekonomike.
Udhheqja dhe menaxhmenti i ndrmarrjeve e zvendsojn administrimin
klasik ngase mundsojn pozicionimin e drejt n treg duke br novacione t
vazhdueshme.
12.3. Menaxhimi i dijes
sht e qart se dija dhe njerzit po bhen resursi ky organizativ. Kjo ka
shkaktuar ndryshime dramatike n filozofin afariste t menaxherve
perndimor. Modeli klasik i menaxherve ka nnkuptuar margjinalizimin e
njeriut dhe ka insistuar n kontrollin dhe planifikimin financiar, modernizimin
teknologjik, mbikqyrjen e jashtme rigoroze dhe ndarjen e puns. Kt koncept
nuk e kan miratuar menaxhert japonez dhe, duke i respektuar potencialet
njerzore, kan krijuar udin ekonomike japoneze.
Organizatat afariste tradicionale n rend t par jan orientuar n
marrdhniet dhe problemet e brendshme. Me koh gradualisht jan hapur dhe
kan vendosur lidhje komunikuese me blersit, furnitort dhe distributort.
Krahas ktyre proceseve sht forcuar edhe roli i potencialit njerzor.
Roli gjithnj m i madh i dijes si resurs organizativ forcon pozitn e
punonjsve. Krijimi i njohurive praktike arrihet me nj qasje t sofistikuar n
potencialet njerzore. Me fjal t tjera, krahas sistemit prkats t vlerave sht e
domosdoshme t rritet edhe pavarsia e punonjsve n vendimmarrje, ngase kjo
mundson fleksibilitetin dhe novatorizmin.
Krijimi i dijes sht nj proces i planifikuar. Menaxhert po e shohin se ky
sht nj funksion i veant afarist q vepron me ndihmn e parimeve dhe t
metodave specifike. Zhvillimi i praktiks s menaxhimit t dijes ka nnkuptuar
krijimin e disiplins teorike q do t merret me kt problematik. sht e
dukshme lidhshmria e teoris dhe e praktiks n vendet perndimore, gj q
rezulton me nj produktivitet dhe cilsi t jashtzakonshme ose, me fjal t tjera,
114 NDRMARRSIA


me nj konkurrenc t jashtzakonshme. Praktika dhe teoria afariste e plotsojn
njra tjetrn, kjo sht njra prej karakteristikave m negative t ekonomis
Kroate, n t ciln menaxhert i konsiderojn teoricient si spekulant abstrakt.
Kjo gjendje deri diku sht pasoj e prqendrimit t dijes brenda universiteteve
dhe instituteve.
13. KONTROLLI DHE VLERSIMI
Kontrolli dhe vlersimi sigurojn zhvillimin e procesit n pajtim me planet e
prcaktuara, ngase pr nj afarizm t suksesshm nuk mjafton vetm planifikimi
i punve dhe i zhvillimit e as vetm organizimi i zbatimit, por menaxhmenti
duhet q kt proces ta mbikqyr me qllim t vlersimit t rezultateve t
aktivitetit afarist, duke pasur parasysh planin dhe zbatimin e synimeve
organizative. Vlen t theksohet se kontrolli nuk sht vetm nj reaksion ndaj
asaj q ka ndodhur, por po ashtu mundson ruajtjen e objektivave strukturor t
subjektit ekonomik, si dhe parashikimin e dukurive t reja ndaj t cilave duhet t
reagojn ndrmarrsi dhe punonjsit. Kontrollimi mundson prshtatjen me
koh ndaj situatave t reja t krijuara mjedisore, kurse menaxheri me ann e
kontrollit zbulon informatat e sakta pr veprimtarin e organizats.
S kndejmi, me procesin e prmendur analizohen shmangiet nga plani dhe
mundsohet shikimi i shmangieve n realizimin e planit, si dhe i anve t dobta
t veprimtaris s organizats, dhe n baz t ksaj ndrmerren aktivitete
korrigjuese me qllim t realizimit t efikasitetit t planifikuar dhe vlersimit t
efikasitetit m t lart t realizuar. Forma e kontrollit t organizats varet edhe
nga madhsia e subjektit ekonomik. Andaj, n subjektet e vogla ekonomike n t
cilat zakonisht nuk ka mbikqyrje, prkatsisht kontroll t pavarur, punt dhe
detyrat q jan t lidhura me kt sfer i kryejn, m s shpeshti, personat
prgjegjs pr financa dhe kontabilitet, andaj kontrolli nuk duhet t shikohet
thjesht si mbikqyrje, ngase ai nnkupton shum m tepr se kaq. Ai duhet t
jet forc nxitse pr t gjith t punsuarit pr zgjidhjen e problemeve t
rndsishme dhe t atyre q aktualisht e pengojn zbatimin e planit, por edhe t
atyre q do t paraqiten n t ardhmen. Pranimi i kontrollit n subjektet
ekonomike sht nj presupozim i rndsishm pr efikasitetin e tij.
24

13.1. Kontrolli
Kontrolli sht nj funksion brenda sistemit t menaxhmentit me t cilin
rritet efektiviteti i menaxhmentit me ndihmn e prcjelljes, verifikimit dhe
analizimit t vendimeve, procedurave, masave dhe rezultateve q arrihen
kundrejt qllimeve t planifikura, e n kt mnyr rritet edhe aftsia pr tiu
prshtatur ndryshimeve brenda subjektit ekonomik dhe jasht tij. Pra, ky sht
nj proces i orientimit n realizimin e qllimeve t ndrmarrsit t vogl, e n

24
Buble 1995, faqe 365.
V. Menaxhmenti 115


kt proces t orientimit kontrolli ofron prkrahjen thelbsore, ngase siguron
realizimin e rregullt t qllimeve t organizats.
Kontrolli nnkupton mbikqyrjen e veprimtaris s subjektit ekonomik,
por vetm nse ajo sht n rrug t njmendt. Pra, kontrolli sht nj
proces i planifikuar q prfshin prcaktimin e standardeve t veprimit,
prandaj duhet t jet i prhershm dhe i programuar.
Kontrolli n subjektet e vogla ekonomike bazohet n zhvillimin e
menaxhimit, n rritjen e cilsis s menaxhmentit dhe n kontrollin financiar,
gj q arrihet me vendosjen e proceseve t kontrollit n t cilat, kryesisht, marrin
pjes t gjith punonjsit e subjektit t vogl ekonomik. Kontrolli nnkupton nj
sr aktivitetesh q ndrmerren me qllim t sigurimit t funksionimit t
subjektit t vogl ekonomik n pajtim me qllimet e definuara. Kontrolli u
ndihmon menaxherve n vlersimin e rezultateve t arritura, vemas sa i prket
implementimit t prcaktimeve strategjike t subjektit ekonomik.
Prve sferave t prmendura t kontrollit, shpeshher jan objekt i kontrollit
edhe sfera t tjera si jan: kontrolli i furnizimit dhe i shitjes, kontrolli i
administrimit t stoqeve, kontrolli i plotsimit dhe i realizimit t planeve
operative, gj q nnkupton kontrollin e realizimit t qllimeve t prcaktuara
afatmesme dhe afatgjata t subjektit ekonomik. N subjektet e vogla ekonomike
sistemi i kontrollit sht shum m efektiv ngase numri i resurseve ndrmjet t t
cilave duhet t vendosen raportet dhe lidhjet e caktuara sht i kufizuar.
Kontrolli shfrytzon kto teknika:
prllogaritjen, si nj instrument shum t aplikuar t kontrollit,
mjetet e tjera t kontrollit si jan: t dhnat statistikore, raportet, analizat,
auditimin e brendshm, prkatsisht aplikimin e formave t kontrollit t
brendshm etj.
S kndejmi, sht plotsisht e arsyeshme krkesa q menaxhmenti i subjektit
ekonomik t mbaj tr procesin e kontrollit n kompetencn e vet, duke br
prpjekje q ti shmanget subjektivizmit. Mekanizmat e kontrollit n ndrmarrjet
e vogla jan shum m t thjesht, ngase n subjektet e vogla ekonomike nuk
ekzistojn pengesa t mdha pr pjesmarrjen e t gjith punonjsve n procesin
e kontrollit. N kt mnyr mundsohet zhvillimi me koh i aktiviteteve pr
mnjanimin e lshimeve t caktuara q shpeshher jan fatale pr ndrmarrjet e
vogla.
13.2. Kuptimet themelore t kontrollit menaxherial
Kontrolli menaxherial dhe prgjegjsia e menaxhmentit pr suksesin e
ndrmarrjeve t vogla sht obligim i tij. Pa qllime dhe plane sht e pamundur
t zbatohet kontrolli, sepse efektiviteti duhet t matet n baz t disa qllimeve
116 NDRMARRSIA


dhe objektivave t parashtruara. Kontrolli sht detyr e do menaxheri, oft ai
kryetar ose mbikqyrs.
25

Andaj, kontrolli sht funksion thelbsor n do nivel menaxherial dhe
e shton rendin, prkatsisht e zvoglon kaosin, duke i br
transparente varsit reciproke ndrmjet sferave t caktuara, si dhe
kontributin e tyre pr realizimin e qllimeve t ndrmarrsit, gj q
krkon edhe perfeksionimin e arkitekturs s sistemit t menaxhimit
afarist.
26

S kndejmi, menaxheri sht prgjegjs pr formsimin e qllimit t subjektit
ekonomik kurse kontrollort kujdesen pr definimin e qart t nj dimensioni t
qllimit, e kjo do t thot pr vlern, realitetin, matshmrin, trsin dhe
kufizimin e tij kohor. Pra, kontrolli e ndihmon menaxhmentin.
Me prgatitjen e njohurive prkatse pr faktet dhe metodat, kontrollingu
mbshtet menaxhmentin, ndrkaq nprmjet proceseve prkatse komunikuese i
kontribuon aplikimit t njohurive t personave prgjegjs t orientuara dhe t
koordinuara sipas objektivit.
27

Kontrolli menaxherial pr t cilin po bjm fjal nnkupton nj sr hapash
dhe aktivitetesh q ndrmerren pr t siguruar realizimin dhe efektet e sistemit
sa m afr qllimeve dhe planeve t prcaktuara. Pra, kontrolli menaxherial
bazohet n vlersimin dhe lidhjen retroaktive, prkatsisht n krahasimin e
qllimit dhe t realizimit.
13.3. Faktort q ndikojn n efektivitetin e kontrollit
Meq efektiviteti shprehet me sasin e resurseve t harxhuara pr prodhimin
e nj njsie t prodhimit, prkatsisht t shrbimeve, po ashtu edhe mekanizmi i
kontrollit t cilsis s ekonomis duhet t jet i dizajnuar n kt mnyr.
Kontrolli menaxherial prfshin t gjitha resurset dhe aktivitetet e kompanis.
Sistemi themelor i kontrollit prfshin tre veprime:
28

vendosja e indikatorve me t cilt matet efektiviteti, prkatsisht q
shrbejn si kriter i efektivitetit,
matja e efektivitetit n baz t ktyre treguesve,
mnjanimi i shmangieve nga treguesit dhe planet.
Kontrolli efikas duhet t bazohet n kriteret e lidhshmris s tij me rezultatet
q synohen t arrihen (nnkupton standardizimin e performancave, mbrojtjen e
pasuris s ndrmarrsve dhe sigurimin e llojshmris s prodhimeve dhe
shrbimeve), objektivitetin (nnkupton nj shkall t mjaftueshme t

25
Weinrich, Koontz, 1998, faqe 578
26
Osmanagiq Bedenik, 1998, faqe 27.
27
Kupper, Weber, Zund, 1990, faqe 283.
28
Weinrich, Koontz, 1998, faqe 283.
V. Menaxhmenti 117


paanshmris s tij kundrejt dobis eventuale personale t kontrollorit),
kompletimit (nnkupton nj shkall t mjaftueshme t pranueshmris dhe t
qndrimit aktiv t punonjsve kundrejt kontrollit).
29

Kontrolli, po ashtu, mund t ndihmoj n prmirsimin e nivelit t
novatorizmit n subjektin ekonomik, e kjo do t thot se menaxhmenti i
ndrmarrjes duhet t krijoj organizimin n t cilin punonjsit do t mund t
shfaqin kreativitetin e vet, me rast duhet t marrin prsipr rrezikun e
veprimtaris novatore.
M tutje, kontrollin mund ta vshtrojm edhe nga aspekti i administrimit t
sistemit afarist dhe i niveleve t kontrolluara.
Nga aspekti i menaxhimit t sistemit afarist dallojm tre lloje themelore t
kontrollit:
Llojet e kontrollit Prshkrimi
Kontrolli plotsues sht forma m e thjesht e kontrollit n kuadr t s cils, pas
kryerjes s puns, maten rezultatet dhe krahasohen me planin.
Ky kontroll ka pr qllim q t konstatohen meritat dhe
prgjegjsia me qllim t shprblimit ose ndshkimit t kryesve
t punve.
Testi i kontrollit nnkupton testimin pas do hapi t ndrmarr q t mund t
lejohet vazhdimi i procesit dhe shmangia e gabimeve.
Kontrolli anticipues sht forma m e suksesshme, por edhe m e rnd e kontrollit.
Kjo form e kontrollit nnkupton ndrmarrjen e veprimeve
korrektuese gjat vet procesit t puns.
13.4. Menaxhimi i cilsis totale
Procesin e globalizimit e karakterizon forcimi i konkurrencs dhe kushtet
gjithnj e m t vshtira t plasmanit. S kndejmi, n luftn pr treg dhe
konsumator sigurimi i cilsis dhe menaxhimi i saj sht br domosdoshmri,
gj q krkon nj pun t pandrprer n kt sfer.
Koncepti q duhet t inkorporohet n sistemin e kontrollit t do subjekti
bashkkohor ekonomik sht koncepti i kontrollit t cilsis. Kontrolli i cilsis
tradicionalisht ka t bj me kontrollin e rezultateve t procesit afarist, e
zakonisht vazhdohet edhe n procesin e prodhimit pr ti konstatuar shmangiet
ndrmjet cilsis s krkuar dhe t realizuar t prodhimeve ose t shrbimeve.
30

Menaxhimi i cilsis totale synon nj qasje gjithprfshirse, sipas s cils
aktiviteti i pandrprer u besohet t gjith t punsuarve dhe sipas s cils
kontrolli i cilsis gjithnj e m tepr anon nga fazat paraprake t procesit t
prodhimit n t gjitha fazat e veprimit, kshtu q gjithnj e m shum

29
Kuvaiq, 2001, faqe 84.
30
Osmanagiq Bedenik, 1998, faqe 138.
118 NDRMARRSIA


kontrollohet i tr procesi, q nga hulumtimi inputeve e deri te outputet e ktij
procesi.
Shum ndrmarrs kan mendim t gabuar se konkurrenca e prodhimeve
patjetr duhet t bazohet n shpenzimet. Mirpo, sht m e drejt pikpamja se
konkurrenca e prodhimeve mund t realizohet n m shum mnyra t
ndryshme e kto jan:
origjinaliteti dhe novatorizmi,
llojllojshmria dhe komplementariteti,
konkurrenca n udhheqje,
prparsit funksionale dhe cilsore.
Duke mos e zvogluar rndsin e shpenzimeve q duhet t mbikqyren
vazhdimisht sht tejet e rndsishme q ndrmarrjet e vogla t zhvillojn dhe t
kultivojn qasjen novatore pr prparimin e cilsis s prgjithshme, e kjo
nnkupton ekzistimin e tij n kushtet gjithnj e m t vshtira t konkurrencs
ndrkombtare.
Kjo do t thot se n kto rrethana cilsia gjithnj e m tepr shndrrohet nga
kategoria teknike n at menaxheriale dhe se menaxhimi bashkkohor total i
cilsis (Total Quality Menagement TQM) krkon ndrrimin e roleve t t gjitha
niveleve t menaxhmentit dhe t t punsuarve. Aktiviteti duhet t orientohet n
forcimin e puns ekipore dhe n prparimin e vazhdueshm t procesit.
Koncepti i kontrollit total t cilsis nnkupton inkorporimin e
menduar mir t masave preventive me qllim t parashikimit dhe
pengimit t gabimeve para se ato t paraqiten n procesin e prodhimit.
Parimi i kontrollit total t cilsis po bhet pjes e sistemit t vlerave t
subjektit ekonomik, gj q sht thelbsore pr realizimin e qllimeve
dhe t objektivave t tij dhe pr t gjitha nnsistemet t tjera t
menaxhmentit, ngase ndikon n rritjen e prgjegjsis pr qllimet dhe
rezultatet dhe njkohsisht motivon menaxhmentin, e kjo siguron nj
zhvillim afarist n mjedisin e ri global.
Pr nocionin e menaxhimit total t cilsis ekzistojn disa prkufizime, e
secila prej tyre sht e veant. Njra prej prkufizimeve t veanta sht qasja
sistematike e menaxhmentit q ka pr qllim rritjen e vazhdueshme t vlers pr
blersin nprmjet formsimit dhe prparimit t vazhdueshm t proceseve dhe
sistemeve organizative. Menaxhimi total i cilsis prfshin t gjith punonjsit
dhe zgjerohet n mnyr retroaktive dhe t ardhshme duke prfshir n kt
mnyr edhe zinxhirin e furnizimit dhe zinxhirin e blersve.
31
Prkufizimi i
prmendur v n pah esencn e pjesmarrjes t t gjith punonjsve n procesin
e menaxhimit t cilsis totale, me qllim t ruajtjes s tregut ekzistues dhe
prvetsimit t tregjeve t reja. N fund mund t konkludojm se TQM sht nj
koncept specifik i menaxhmentit i orientuar drejt prparimit t vazhdueshm t

31
Stahl, 1995, faqe 4.
V. Menaxhmenti 119


procesit t puns, drejt puns ekipore, rritjes s knaqsis s konsumatorve
dhe uljes s shpenzimeve.
13.5. Trendet n kontrollin financiar
Kontrolli financiar i ndrmarrsve sht njra prej parakushteve themelore
pr ekzistencn e tyre pa marr parasysh q mekanizmat e tij kan krkesa m t
vogla se sa n kompanit e mdha. Qllimi themelor i funksionit financiar sht
ruajtja e likuiditetit dhe e stabilitetit financiar, kurse qllim themelor i kontrollit
sht harmonizimi i aktiviteteve t financimit me vizionin, qllimet dhe me
strategjin e ndrmarrsit, si dhe me funksionet e tjera n subjektin ekonomik.
Menaxhmenti i ndrmarrsve t vegjl shrbehet me metodat e kontrollit
financiar dhe m s shpeshti shfrytzon kta tregues:
treguesit e likuiditetit,
treguesit e menaxhimit t aktives (shpejtsia e qarkullimit t paras,
koeficienti i qarkullimit t paras dhe ditt e lidhshmris),
treguesit e strukturs s mimeve dhe t ekonomizimit (vemas me
koeficientin e ekonomizimit dhe marzhn e kontributit),
treguesit e rentabilitetit t mjeteve t investuara / shfrytzuara,
profiti si kategori e suksesit t gjithmbarshm t ndrmarrsit.
14. ZGJEDHJA E LOKACIONIT T NDRMARRSIT
Zgjedhja e lokacionit e ka vendin e vet t veant n zhvillimin e ekonomis
s vogl, kshtu q n shum deg sht faktor thelbsor i suksesit. Mirpo, vet
procesi i zgjedhjes nuk sht unik, ngase definohet vemas pr do prodhim ose
shrbim varsisht nga veorit dhe krkesat e prgjithshme t procesit t caktuar
t prodhimit dhe t shrbimeve. Zgjedhja e lokacionit dhe e rajonit sht me
rndsi, pr shembull pr shitjen e shtypit, t buks ose t mallrave t ngjashme,
kurse pr projektim dhe pr disa shrbime t ngjashme nuk ka ndikim
vendimtar. Rezultatet e krkimeve n sfern e marketingut do t shrbejn pr
zgjedhjen e lokacionit definitiv. Elementet e krkimeve dallohen me rastin e
zgjedhjes s lokacionit, pr shembull pr vendin pr shitjen e pakic dhe pr
vendin pr vendosjen e fabriks.
Sipas Siropolisit, pr zgjedhjen e lokacionit pr shitjen e pakic duhet t
hulumtohen dhe t merren prgjigje pr qytetin (vendin) pr rajonin brenda
qytetit dhe pr vendin e caktuar brenda rajonit, kurse pr vendosjen e fabriks
duhet t merren parasysh t ardhurat e ardhshme nga shitja, shpenzimet e
prodhimit dhe shpenzimet e transportit.
32
Po ashtu, pr zgjedhjen e lokacionit
jan me rndsi thelbsore: burimet e financimit t projektit, mbrojtja e mjedisit,
mimi i energenteve, cilsia e t punsuarve, tatimet etj., t gjitha kto vejn n
hap ndrlikueshmrin e zgjedhjes s lokacionit, andaj rekomandohet punsimi i
personave profesionist konsulentve q jan t specializuar pr kt lloj t

32
Siropolis, 1995, faqe 31-250.
120 NDRMARRSIA


punve, duke pasur parasysh se vet ndrmarrsit shpeshher lejojn q
ndjenjat, prirjet ose mungesa e prirjeve t ndikojn n zgjedhjen e lokacionit.
15. RREZIKU DHE SIGURIMI N NDRMARRSI
do hap n veprimtarin e ndrmarrsit mbart n vete rrezikun. Andaj,
menaxhmenti i ndrmarrsve t vegjl duhet patjetr t kontrolloj shmangien
nga epilogu i papritur, e kjo nnkupton se duhet t jet n gjendje t menaxhoj
rrezikun.
Rreziku sht shmangie e mundshme e t ardhurave t ardhshme nga
ato t planifikuara, e kjo nnkupton mundsin e dmit si pasoj e
ndonj ngjarjeje t papritur.
15.1. Format e rrezikut
Tre jan format kryesore t rrezikut: e pastr, spekulative dhe themelore:
Figura 1. Llojet e rrezikut financiar.
Burimi Siropolis, 1995, faqe 577-578
Kur kemi t bjm me rrezikun e pastr, ndrmarrsi nuk mund t bj asgj
pr t evituar rrezikun e vrtet, ngase rreziqet e pastra jan t paparashikueshme
dhe nuk mund t parandalohen me siguri t plot. Ato rezultojn me humbje ose
pa humbje, dhe asnjher nuk sjellin fitim.
V. Menaxhmenti 121


Rreziku spekulativ mundson ose fitimin ose humbjen, ndrkaq nga rreziku i
vrtet ndrmarrsi mundet vetm t humb ose ta mbuloj humbjen.
Rreziku themelor dallohet nga rreziku i pastr dhe spekulativ ngase sht
rrezik q nuk ofron alternativ, e kjo do t thot se i prfshin t gjitha proceset
dhe punt.
15.2. Sigurimi dhe llojet e rrezikut
Definicioni m i thjesht i sigurimit dhe i rolit t tij sht ndarja e rrezikut me
ann e kontrats ndrmjet dy palve, ndrkaq realizohet me blerjen e poliss s
sigurimit e cila mundson kompensimin n rast t krijimit t dmit real. Kjo do
t thot se sigurimi e merr prsipr rrezikun, e n emr t saj e merr premin.
Pra, sigurimi nnkupton plotsimin e ndrsjell t nevojave t subjekteve t
shumta q njkohsisht jan t rrezikuara ekonomikisht, ndrkaq nevojat shfaqen
rastsisht dhe mund t vlersohen.
Duke pasur parasysh se llojet e sigurimit kategorizohen n mnyra t
ndryshme, ne do t prdorim ndarjet q jan m t shpeshta n tregun evropian,
e kto jan: sigurimi i jets dhe sigurimi i pasuris.
Sigurimi i jets Sigurimi i pasuris
Shesin shrbimet e sigurimit pr rast t
vdekjes, pr rast t prjetimit, pr
sigurimin e rents (t prjetshme dhe
matematikore), sigurimi i kombinuar pr
rastet e vdekjes dhe t prjetimit etj.
Mund t grupohen n sigurimin e
personave, sigurimin e pasuris
materiale, sigurimin e ushtrimit t
veprimtaris s caktuar dhe sigurimin
nga prgjegjsia.

N subjektet e vogla ekonomike duhet ti kushtohet kujdesi i duhur sigurimit,
meq m s shpeshti individt jan pronar dhe menaxher t subjekteve t
vogla ekonomike, ngase n rast t vdekjes ose paaftsis s tyre pr pun mund
t shkaktohen humbje t mdha.
Prandaj, sigurimi mund t ket karakter t shpenzimeve afariste dhe t
investimeve n njerz. Sigurimet e reja q tani m aplikohen apo q do t
jetsohen n ardhmen e afrt jan: sigurimi i mbrojtjes juridike, sigurimi
garantues, sigurimi pensional, sigurimi shndetsor dhe sigurimi menaxherial.
15.3. Zgjedhja e shoqris s sigurimeve
Duke pasur parasysh se n shumicn e subjekteve ekonomike pothuajse nuk
ekziston mundsia e financimit t personit i cili do t ushtronte punt e
sigurimeve, pr kt arsye sht e nevojshme zgjedhja e agjentit i cili do ta
hartoj programin e sigurimeve pr ndrmarrjet e vogla duke pasur parasysh q:
saktsisht ti caktoj rreziqet q mund t shkaktojn humbje financiare,
t vlersoj se sa mund t jen ato serioze,
122 NDRMARRSIA


t zgjedh mnyrn m t mir t veprimit n rast t rrezikut.
Agjenti duhet ti ndihmoj ndrmarrsit n zgjedhjen racionale t partnerit,
prkatsisht t shoqris s sigurimeve e cila do ti plotsoj n mnyr m
efikase nevojat e tij q kan t bjn me rrezikun n ushtrimin e veprimtaris.
Sigurimit duhet kushtuar kujdes qysh me rastin e themelimit t subjektit
ekonomik me qllim t mbrojtjes nga rreziku i mundshm.
V. Menaxhmenti 123



MARKETI NGU N
NDRMARRSI


T E M A T:
MARKETINGU SI KONCEPT I ORIENTIMIT AFARIST
TREGU DHE KARAKTERISTIKAT E TIJ
FUNKSIONET THEMELORE T MARKETINGUT
PROCESI I MARKETINGUT
AMBIENTI I MARKETINGUT
INFORMATAT E MARKETINGUT
SEGMENTIMI I TREGUT
STRATEGJIT E TREGUT
PLANIFIKIMI I MARKETINGUT
126 NDRMARRSIA


Marketingu sht aq gjithprfshirs
sa q nuk mund t konsiderohet si
funksion i veant. Fjala sht pr
afarizmin e trsishm i shikuar nga
prizmi i rezultateve t tij t fundit,
prkatsisht nga kndvshtrimi i
blersit.
Peter Drucker
1. MARKETINGU SI KONCEPT I ORIENTIMIT AFARIST
Duke pasur parasysh se n praktik marketingu edhe m tutje identifikohet
me disa prej nnfunksioneve t tij, m s shpeshti me propagandn ekonomike
ose me shitjen, n vazhdim do t prgjigjemi n pyetjet ka sht marketingu dhe
pse sht i rndsishm marketingu pr ndrmarrsin.
KA SHT MARKETINKU ?
Marketingu nuk sht arti i krkimit t mnyrs pr t plasuar at q e ke
prodhuar, por sht arti i krijimit t vlers unike pr blersin.
Fhilip Kotler

Marketingu prfshin nj sfer shum m t gjer t aktiviteteve afariste sesa q
jan shitja dhe propaganda ekonomike. Marketingu nuk ka pr qllim shitjen e
prodhimit ose promovimin e tij por plotsimin e nevojave t konsumatorit. N
qendr t orientimit afarist t marketingut nuk sht prodhimi, por konsumatori
dhe nevojat e tij. S kndejmi, marketingu sht nj disiplin komplekse dhe
universale, aktivitetet e s cils prshkojn t gjitha sferat e veprimit njerzor
(nga zejtaria, kompanit e vogla, t mesme dhe t mdha, institucionet financiare
dhe t sigurimeve, e deri te institucionet jofitimprurse, kulturore dhe
administrative). Pra, t gjitha funksionet afariste (q nga krkimet dhe prodhimi,
furnizimi, shitja, financat e deri te menaxhimi i potencialeve njerzore). Ky sht
nj grup konceptesh pr teorin dhe praktikn, t veprimeve t njohurive dhe t
prvojs.
Marketingu nuk fillon me realizimin e prodhimit, por shum m hert. Me
ann e aktiviteteve t marketingut qysh n fazn e planifikimit t afarizmit
krkohen prgjigje n kto pyetje:
ka dhe pr k t prodhohet, prkatsisht ku gjendet tregu potencial,
far sht madhsia e tregut potencial,
far jan segmentet e tregut,?
far sht prirja dhe ndjeshmria e konsumatorit,
far jan shprehit e tyre me rastin e blerjes.
VI. Marketingu N Ndrmarrsi 127


Kto jan t dhna pa t cilat nuk sht i mundur drgimi i mallrave dhe i
shrbimeve deri te blersit dhe konsumatort e interesuar, n vendin e duhur, n
kohn e duhur, me mim t arsyeshm dhe me nj komunikim dhe promovim
adekuat.
Kjo fjali prmban thelbin e orientimit afarist t marketingut dhe tregut.
N mnyr q koncepti i marketingut t aplikohet plotsisht n orientimin afarist,
aktivitetet e marketingut jan t orientuara jo vetm n mbledhjen e t dhnave t
nevojshme por edhe n prcaktimin e mimeve dhe t politiks s mimeve,
organizimin dhe politikn e distribuimit, politikn e promovimit, pastaj n
planifikimin, kontrollin dhe korrigjimet atje ku mungojn rezultatet e pritshme n
treg.
Marketingu sht proces afarist q i harmonizon resurset e ndrmarrsit me
nevojat dhe dshirat e blersve, dhe si i till sht pjes e strategjis konkurruese.
Andaj, marketingu fillon para se t realizohet prodhimi dhe vazhdon edhe nj koh
t gjat pas shitjes s tij. Nj harmonizim m i madh i resurseve afariste me nevojat
dhe dshirat e blersve i siguron ndrmarrsit nj afarizm m t suksesshm dhe
fitim m t madh, gj q edhe sht qllimi i tij. Procesi i harmonizimit sht i
ndrlikuar e me plot sfida dhe krkon nj administrim t mir t t gjitha resurseve
dhe faktorve, kurse nga ndrmarrsi krkon nj veprim t vetdijshm dhe t
organizuar.
Duke pasur parasysh rolin, ndrlikueshmrin, interdisiplinaritetin, marketingu
mund t kuptohet si:
filozofi afariste e orientuar drejt konsumatorve pr plotsimin e nevojave t
tyre,
grup i aktiviteteve afariste me t cilat orientohen mallrat dhe shrbimet nga
prodhuesi deri te konsumatori ose shfrytzuesi,
koncept i tregut,
proces me t cilin me rastin e krijimit dhe shkmbimit t
prodhimeve/shrbimeve dhe t vlerave me t tjert, individt dhe grupet
marrin at q u nevojitet ose q e dshirojn.
PSE MARKETINGU SHT I RNDSISHM PR NDRMARRSIN?
N baz t asaj q u tha m sipr del se ndrmarrsia e suksesshme sht e lidhur
ngusht me aplikimin e konceptit t marketingut, ngase:
pa njohurit pr at se ka dhe pr k prodhojm, prkatsisht pa nj orientim
tregu dhe marketingu n afarizm, sht shum e vshtir ekzistenca n treg,
n kushtet e nj konkurrence gjithnj m t madhe, ndrmarrsit e suksesshm u
ofrojn konsumatorve dhe shfrytzuesve mundsin e plotsimit t
nevojave t tyre, e jo produktet dhe shrbimet, gj q nuk sht e mundur pa
e kuptuar marketingun dhe mnyrn e aplikimit t tij,
n mnyr q ndrmarrsi tua bj me dije konsumatorve se sht pikrisht ai i
cili mund tua plotsoj m s miri krkesat e tyre, ai duhet t shfrytzoj
njrin prej aktiviteteve promovuese t marketingut,
128 NDRMARRSIA


pa e kuptuar marketingun dhe zbatimin e aktiviteteve t planifikuara t
marketingut n sfern e mimeve dhe t distribuimit t t mirave,
ndrmarrsi shum vshtir do t mund t realizoj rezultate afariste
pozitive,
pa i kuptuar dhe parashikuar trendt e marketingut t mjedisit (teknologjike,
konkurruese, shoqrore, ekonomike, kulturore, politike), ndrmarrsi do ta
ket vshtir ta prcaktoj pjesmarrjen e vet n treg dhe t arrij nj pozit
t lakmueshme n treg).
T gjitha kto konstatime jan prgjigje n pyetjen pse marketingu sht i
rndsishm pr ndrmarrsin, ndrkaq nnkuptojn sa vijon: t kuptuarit dhe
aplikimi i konceptit t marketingut sht parakusht pr nj ndrmarrsi t
suksesshme.
2. TREGU DHE KARAKTERISTIKAT E TIJ
Pr ta kuptuar m mir marketingun si orientim afarist pr treg, n vazhdim jepet
shpjegimi i nocionit t tregut dhe prshkruhen karakteristikat e tij.
Tregu sht nj mekanizm nprmjet t t cilit, e me qllim t plotsimit t
nevojave reciproke t blersve dhe shitsve, me ndrveprimin e tyre caktohen
mimet e mallrave e t shrbimeve dhe sasia e tyre.
Tregu shpeshher konsiderohet si vend ku takohen shitsit e blersit dhe i
shkmbejn mallrat dhe shrbimet e tyre me para. Shkmbi sht nj proces i
ndrrimit t pronsis.
Fillimisht tregu ka qen i lidhur me vendin fizik, tregun, sheshin ose tregtin ku
blersit kan shfaqur krkesn e vet, kurse shitsit kan br ofertn e vet. Sot tregu
sht nj shkmbim pr t cilin nuk sht i domosdoshm takimi fizik i blersve dhe
i shitsve, kshtu q malli shkmbehet me para jo vetm n vendin e caktuar fizik
ose n burs, por edhe nprmjet telefonit, telefaksit, katalogut ose Internetit.
Duke pasur parasysh karakteristikat e ndryshme, tregu mund t shikohet nga
aspekti i hapsirs dhe i mallrave, nga aspekti i lidhjeve dhe i marrdhnieve, si dhe
nga aspekti i tekniks s tregut dhe t institucionit.
Nga aspekti i hapsirs tregu sht:
Tregu lokal n rajonin e qytetit, kuartit
Tregu rajonal n kufijt e ndonj rajoni ose zhupanije
Tregu nacional n kufijt e ndonj shteti
Tregu i grupimeve
ekonomike nacionale
n kuadr t degs s caktuar ekonomike
Tregu botror jasht kufijve t tregut nacional
Tregjet e mallrave ndahen n: tregje t produkteve, tregje t shrbimeve, tregje
t kapitalit, tregje t puns, tregje t pasurive t paluajtshme, tregje financiare etj.


Duke pasur parasysh lidhjet dhe marrdhniet n treg, dallohet tregu i
blersve dhe tregu i shitsve. Lidhjet dhe marrdhniet q kan t bjn me
tregun nnkuptojn edhe ekzistimin e marrdhnieve t tjera si n ann e oferts,
ashtu edhe n ann e krkess. N ann e oferts kto marrdhnie variojn n
raportin nga bashkpunimi deri te konkurrenca. Nga aspekti i konkurrencs n
treg kemi tregun e konkurrencs s pakufizuar, tregun e monopolit dhe tregun e
konkurrencs s kufizuar.
Tregu i konkurrencs s
plot ose t pakufizuar
mundson lvizjen normale t kapitalit, t mallrave dhe t
shrbimeve, t puns, shkmbimin normal n treg dhe nj
lvizshmri t plot. N kushtet e konkurrencs s plot nuk
ka marrveshje pr mimin, sasit, tregun, prodhimin dhe pr
shum faktor t tjer q do t mund t kufizonin
konkurrencn e plot.
Tregu monopolist sht tregu i nj ose i nj numri t vogl t ofertuesve
monopolist dhe i nj numri t madh t blersve. N
monopolin bilateral n treg ka vetm nj blers dhe nj shits.
Tregu i konkurrencs s
kufizuar ose jo t plot
zhvillohet n ndikimin e duopolit (dy ofertues) dhe duopsonit
(dy blers) ose oligopolit (nj grup i vogl i ofertuesve t
mdhenj) dhe oligopsonit (grupi i blersve t mdhenj). N
tregun me konkurrenc t kufizuar ose jo t plot ofertuesit
dhe konsumatort e mdhenj m s shpeshti e caktojn
mimin dhe ndikojn n elementet dhe faktort e tjer t
oferts. Shteti me dispozitat e veta me t cilat kontrollon
aktivitetet afariste t ndrmarrsve kufizon konkurrencn e lir
n treg.
N ekonomin e tregut, tregu jep prgjigje n pyetjet themelore ekonomike n
lidhje me investimet, e kto jan:
ku dhe pr ka t investohet?
pr k?
kur?
si?
sa?
Prgjigjet e ndrmarrsit n kto pyetje zakonisht kan nj qllim, q me
investime minimale, me plotsimin e nevojave t konsumatorve t arrihet fitimi
maksimal n shtigje afatgjata.
3. FUNKSIONET THEMELORE T MARKETINGUT
Detyrat themelore t marketingut dhe t aktiviteteve q lidhen me t jan:
t konstatohen nevojat e konsumatorve dhe t shfrytzuesve potencial dhe
karakteristikat e sjelljes s tyre n procesin e vendimmarrjes pr blerjen
dhe konsumin me qllim t gjetjes s zgjidhjes adekuate pr plotsimin e
tyre,
t njihen potencialet e shfrytzuesit me prparsit e oferts s vet n vendin
e duhur dhe astin e duhur,
130 NDRMARRSIA


ti siguroj dhe tua drgoj me koh shfrytzuesve prodhimet dhe shrbimet,
tua ofroj blersve potencial prodhimet dhe shrbimet me mim t
arsyeshm dhe me elementet e tjera t arsyeshme t oferts.
S kndejmi, ndrmarrsit e orientuar drejt tregut dhe marketingut i
orientojn aktivitetet e veta n t gjitha sferat afariste si sht theksuar m
posht:
Sfera e
krijimit/prodhimit
hulumtimi dhe zhvillimi i prodhimeve dhe i shrbimeve
Sfera e shkmbimit furnizimi dhe shitja
Sfera e distribuimit ose e
furnizimit
kanalet e shitjes, logjistika, transporti dhe magazinimi
Sfera e promovimit propaganda ekonomike, publiciteti, marrdhniet me
publikun, shitja personale dhe avancimi i shitjes.
T gjitha funksionet e prmendura jan t unifikuara n grshetimin e njohur
si MIKSI I MARKETINGUT ky sht nj ndikim i sinkronizuar (i harmonizuar) n
blersin dhe konsumatorin nprmjet t t ashtuquajturave katr P, kartela pr
instrumentet themelore t marketingut si jan:


Miksi i marketingut prbn katr instrumentet themelore t menaxhimit t
marketingut t prfshira n politikn e prodhimit, n politikn e mimeve, n
politikn e distribuimit dhe n politikn e promovimit.
OLITIKA E PRODHIMIT sht pjes prbrse e politiks afariste t ndrmarrsve
dhe prfshin cilsin, zhvillimin e programit prodhues dhe afatin e
qndrueshmris s prodhimit, hulumtimet dhe zhvillimin e prodhimeve t reja,
prmirsimin dhe aplikimin e ri t prodhimeve ekzistuese (novacioneve). Cilsia
sht nj trsi e krkesave t ndryshme q duhet ti plotsojn prodhimet ose
shrbimet q me to jo vetm t mund ti knaqim por, n kohn m t re, edhe ti
mahnitim blersit dhe konsumatort. N mnyr me politikn e prodhimit q t
ruaj dhe t prfitoj, prkatsisht t mahnit nj numr sa m t madh t
blersve dhe konsumatorve, ndrmarrsi cakton gjersin e programit prodhues
t ngusht ose t gjer (numri i prodhimeve t ndryshme pr shembull, Lura:
linja e qumshtit t freskt, linja e pijeve nga qumshti, linja e llojeve t djathit
etj.; thellsin e programit prodhues t cekt dhe t thell (numri i varianteve
t prodhimit, pr shembull, pijet nga qumshti me shije t ndryshme); aplikon
dhe lanson, prkatsisht nxjerr n treg prodhime t reja ose bn prmirsimin e
atyre ekzistuese, i braktis prodhimet e vjetruara t cilat blersit dhe
konsumatort i zvendsojn gjithnj e m tepr me prodhime t reja, varsisht
nga cikli jetsor n t cilin gjendet prodhimi. N t vrtet, secili prodhim dhe
shrbim e ka afatin e qndrueshmris s vet q ndahet n tri faza: aplikimin ose
lansimin e prodhimeve (prodhimi nuk sjell fitim ngase investimet n informim,
n prvetsimin e konsumatorve dhe n organizimin e shitjes jan m t mdha
se t ardhurat nga shitja); rritja (ose komercializimi i prodhimit, shitja rritet,
kurse shpenzimet pr nj njsi zvoglohen, zvoglohen shpenzimet e analizimit
t tregut, tregu zgjerohet, realizohet rritja e fitimit gj q e shton konkurrencn
dhe q t ruhet pozita n treg prodhimi duhet vazhdimit t perfeksionohet);
pjekuria (konkurrenca rritet, lufta pr do konsumator sht gjithnj e m e
ashpr, konkurrenca bhet n mnyra t ndryshme pr do konsumator, qoft
nprmjet uljes s mimeve, lirimeve, shitjeve t rastit, shpalljen intensive,
zgjerimit t programit, investimet pr ruajtjen e pozits n treg jan gjithnj e m
t mdha, fitimi zvoglohet, aplikohet ndonjra prej strategjive t marketingut q
ka pr qllim rigjallrimin e veprimtaris); rnia ose rigjallrimi (shitja
zvoglohet si pasoj e zhvillimit teknologjik, bhen ndryshime n sjelljen e
konsumatorve, ndikimi i konkurrencs, bie fitimi, ndrkaq ndrmarrsit nuk i
mbetet asgj tjetr prve ta braktis prodhimin dhe ta zvendsoj me nj
prodhim t ri gj q m s shpeshti ndodh n praktik, ose ta rigjallroj, gj q
krkon investime pr prmirsimin e prodhimit dhe promovimin e tij.
Politika e mimeve prbhet nga caktimi i mimeve, lirimet, rabati dhe
elementet e tjera nxitse q jan t lidhura me mimin dhe shitjen. N treg,
prve shpenzimeve q jan t lidhura me krijimin e prodhimeve ose t
shrbimeve ndikon fuqia blerse ose zotsia paguese e blersve. Prej saj varet se a
do t shitet nj prodhim ose shrbim, mimet konkurruese (me mime m t
ulta mund t trhiqen m shum blers), i tr mjedisi (paraqitja e gjenerats s
132 NDRMARRSIA


re t prodhimeve, p.sh. t kompjuterve dhe t mjeteve transmetuese,
automobilave dhe t shumics s prodhimeve teknike, trendi i jets s shndosh
etj.), dispozitat ligjore me t cilat zbatohet kontrolli i mimeve dhe ruajtja e
standardit t jetess (mimi i shrbimeve komunale, i buks, derivateve t nafts,
energjis elektrike ose krijohen shpenzime shtes: vrtetimet, atestet dhe
dokumentet e tjera).
Ndrmarrsit me ann e uljeve t ndryshme t mimeve ose t lirimeve, me
themelimin e klubeve pr motivimin e konsumatorve (kartelat e zinxhirve
tregtar pr shembull, Kartela e konsumit), me politikn e prcaktuar t mimeve
t harmonizuar me elementet e tjera t miksit t marketingut i ruajn dhe i
trheqin blersit e rinj. M s shpeshti kto jan lirime t rastit (n panaire,
promovuese, sezonale), me para t gatshme (pagesa bhet aty pr aty), sasiore
(paguaj nj merr dy, nxitja e blerjes t sasive t mdha).
POLITIKA E DISTRIBUIMIT prfshin aktivitetet e shitjes dhe t distribuimit q jan
t harmonizuara me elementet e tjera t miksit t marketingut. Varsisht nga
prodhimi ose shrbimi, shitja nga prodhuesi deri te blersi mund t jet e
drejtprdrejt ose e direkte (pa tregti dhe ndrmjets, e nj shembull gjithnj e
m i shpesht pr kt sht shitja nga dera n der q e organizojn prodhuesit),
prkatsisht e trthort ose indirekte (nprmjet prfaqsuesve dhe agjentve).
Varsisht nga politika e distribuimit q e udhheq ndrmarrsi, distribuimi
mund t jet ekskluziv (i kufizuar n vetm nj distributor q ka shpenzime m
t vogla nga ai intensiv), intensiv (shfrytzohen t gjitha kanalet disponuese q
prodhimet tu ofrohen konsumatorve n do vend t shitjes, q sht
karakteristike pr amakz, faculetat e letrs dhe prodhimet tjera, kryesisht t
konsumit masiv). Se cilat nga kto kanale do ti shfrytzoj ndrmarrsi varet
nga: veorit e prodhimit dhe vet tregu, si dhe nga mundsit financiare t
ndrmarrsit. Pjes prbrse e politiks s distribuimit sht logjistika e cila,
pos distribuimit fizik, prfshin nj sr aktivitetesh krahas transportit,
magazinimit, manipulimit dhe drgimit t mallit dhe sistemi informatik i
logjistiks q mundson sigurimin e informatave t nevojshme pr nj proces
normal t distribuimit.
POLITIKA E PROMOVIMIT prbhet nga grshetimi i aktiviteteve t komunikimit
t drejtprdrejt dhe t trthort me tregun, prkatsisht me mjedisin m t afrt
ose m t largt, me qllim t informimit dhe trheqjes s blersve potencial.
Kto jan aktivitetet e propagands ekonomike ose t publikimit, shitjes
personale, marketingut t drejtprdrejt, avancimit t shitjes, t marrdhnieve
me publikun (PR) dhe t publicitetit.
Publikimi sht porosia m e njohur jo personale me pages (e botuar n
shtyp, radiotelevizion ose nprmjet Internetit, afishimi si shpallje e jashtme ose
e drguar me post) pr prodhimin ose shrbimin q ndrmarrsi dshiron ti
trheq blersit q ta blejn dhe konsumojn.


Shitja personale sht do kontakt personal me blersin potencial, kurse
prbhet nga krkimi i blersit, prgatitjet (caktimi i kohs dhe i vendit t
prezantimit dhe zgjedhja e mnyrs pr t arritur deri te blersi potencial),
prezantimi i mallit, zgjidhja e mosmarrveshjeve, kontraktimi i shitjes, prcjellja
e procesit pas blerjes (a do t jet i knaqur, a do t blej srish dhe a do tua
rekomandoj t tjerve apo do t shpreh paknaqsin dhe do t krkoj
prmirsimin).
Marketingu i drejtprdrejt prfshin aktivitetet e drejtprdrejta t
komunikimit me blersit potencial t zgjedhur nprmjet telefonit
(telemarketingu), posts (fletpalosjet (prospektet), afishet, dhe shitja me
katalog), faksit, e-malit, shitja nprmjet televizionit (prezantimi televiziv i
prodhimeve t ndryshme), sms-s (informatat pr lojrat shprblyese, poent
shprblyes pr realizim m t madh t prodhimit, p.sh. HT dhe VIPNET) dhe
nprmjet automatve, e me qllim t nxitjes s blerjes dhe konsumit.
Avancimi i shitjes nnkupton aktivitet me t cilat ndrmarrsi nxit jo vetm
blersit e konsumatort por edhe ndrmjetsit q t blejn sa m shum
prodhime dhe shrbime t tyre. ndr kto aktivitete veohen lojrat e fatit (me
fonde trheqse t shprblimeve e si shprblim kryesor zakonisht ofrohet
automobili), lirimet (me rastin e furnizimit ose blerjes s sasis s caktuar),
kupont (zbritja e mimit nse blerja bhet n vendin e caktuar t shitjes),
degustimi (i ushqimit dhe i pijeve) demonstrimi (i prodhimeve teknike), vozitja
provuese, vemas ekspozimi i prodhimeve n vendin e shitjes (marchendising),
panairet, promovimet (m s shpeshti promovimi i prodhimeve t reja pr
njoftimin e blersve potencial) dhe organizimet e ngjashme.
Marrdhniet me publiku dhe publiciteti jan aktivitete komunikuese me
pages q i mundsojn ndrmarrsit menaxhimin e marrdhnieve me publikun
me qllim t krijimit t imazhit t caktuar n opinion pr prodhimin dhe
kompanin. Kta jan artikuj t gazetave, reportazhe dhe intervista t botuara n
mediat publike pr ngjarjet q trheqin vmendjen e opinionit dhe pr t cilat
opinioni dshiron t informohet, andaj jan interesante pr gazetart dhe mediat.
Pr ti shfrytzuar sa m mir potencialet e ksaj forme t komunikimit, nj
numr gjithnj m i madh i ndrmarrsve organizon zyra pr marrdhnie me
publikun (zdhns) q kan pr detyr: njoftimin e opinionit me prodhimet dhe
me kompanin, krijimi i prestigjit n opinion, lobimi, informimi i opinionit
nprmjet kumtesave, prfshirja n aktivitetet e organizatave humanitare
(shprehja e prgjegjsis shoqrore dhe e ndjeshmris sociale) dhe
bashkpunimi me individt q gzojn respekt n opinion.
Vetm me nj kombinim optimal t t katr instrumenteve t marketingut do
t arrihen rezultate afariste. Nse do t mungoj njri prej elementeve ose pr
blersin sht i papranueshm, vshtir se blersi do t bindet pr ta pranuar
ofertn ose bashkpunimin. Menaxhimi efektiv i marketingut do ti ndrlidh
elementet e prodhimit, mimit, plasmanit dhe t promovimit n nj trsi t
harmonizuar dhe efikase t aktiviteteve t tregut, t orientuara drejt blersit t
134 NDRMARRSIA


caktuar. Treguesi i suksesit n menaxhim t miksit t marketingut brenda
mjedisit t marketingut jan t ardhurat e ndrmarrsit.
S kndejmi, si u theksua m sipr, ndrmarrsi i orientuar n marketing
ofron prodhimin e vrtet n kohn e duhur dhe n vendin e duhur me mim t
pranueshm dhe pr kt, me mjetet e komunikimit, i njofton me koh dhe n
mnyrn m t prshtatshme blersit e ardhshm.
4. PROCESI I MARKETINGUT
Pr ta kuptuar sa m mir marketingun dhe ndikimin e tij n ndrmarrsi pr
lidhshmrin e prodhimit dhe t konsumit, n vazhdim do t shpjegohet procesi
i marketingut.
Procesi i marketingut nnkupton vazhdimin e veprimtaris s marketingut
nga ofertuesi (prodhuesi ose shitsi) deri te blersi dhe konsumatori. Kto jan
nj sr aktivitetesh q ndrmarrsi i ndrmerr me qllim q, duke i prmbushur
nevojat e konsumatorve / shfrytzuesve ose t blersve, t realizoj fitim.
Procesi i marketingut prbhet nga kto faza:


136 NDRMARRSIA


Nga radhitja e prmendur e procesit t marketingut shihet se procesi i
marketingut fillon me njohjen e nevojave t tregut, kurse prfundon me
prmbushjen e tyre.


5. MARKETINGU N MJEDISIN E CAKTUAR
Rezultatet afariste t ndrmarrsve nuk varen vetm nga aktivitetet q ai i
ndrmerr n afarizmin e vet, por nga ndikimet e pjesmarrsve q jan pjesrisht
ose plotsisht jasht kontrollit t tij, e q e prbjn mjedisin e tij t marketingut.
Duke pasur parasysh se ndrmarrsi vepron edhe vet n lidhje me kto
ndikime, dallojm mikromjedisin dhe makromjedisin:
Mikromjedisi Makromjedisi
furnitort demografik
ndrmjetsit n marketing ekonomik
blersit dhe konsumatort teknologjik
opinioni shoqror-politik
konkurrenca kulturologjik
Mikromjedisi i ndrmarrsit
Mikromjedisin e ndrmarrjes e prbjn pjesmarrsit dhe ndikimet e
mjedisit t afrt t ndrmarrsit, n t cilat ndrmarrsi mund t ket ndikim m
t vogl ose m t madh.
Furnitort jan individt ose kompanit q e furnizojn me prodhime,
shrbime, material dhe lnd t para, energji dhe inpute (faktor) t
tjera q jan t nevojshme pr zhvillimin normal t procesit t
puns. Ndrmarrsi e zgjedh pr furnitor personin me ofert m t
volitshme (kombinimi optimal i cilsis, mimit, afatit t drgimit,
mnyrs s distribuimit, afatit dhe i mnyrs s pagess).
Ndrmjetsit n
marketing
jan t gjith ata individ dhe kompani q ndrmjetsojn pr
lidhshmrin e oferts dhe t krkess n treg. Varsisht nga sfera
n t ciln veprojn, paraqiten NDRMJETSIT TREGTAR. Kta
jan individ ose kompani t cilat me rastin e ndrmjetsimit nuk e
marrin pronsin mbi mallin dhe shrbimet, por pronarve vetm u
ofrojn shrbime t caktuara gjetjen e blersve dhe kontaktimin
me ta, (agjentt, komisionart, konsignatort, brokert etj,). Pr
dallim prej tyre ekzistojn edhe ndrmjetsit q e posedojn mallin
t cilin e rishesin me qllim t realizimit t fitimit (dilert dhe
tregtart me shumic dhe/ose me pakic).
NDRMJETSIT FINANCIAR me financimin e blerjes ose shitjes
s caktuar apo me sigurimin e rrezikut afarist ndihmojn afarizmin
normal (bankat dhe shoqrit e sigurimeve).
NDRMJETSIT PR DISTRIBUIM, me magazinimin, ruajtjen dhe
transportin ndihmojn magazinimin dhe transportin e sigurt t
mallrave.
AGJENCIT E SPECIALIZUARA T MARKETINGUT, me aktivitetet
q kan pr qllim hulumtimin e tregut, shpalljet, marrdhniet me
opinionin, si dhe me nj konstalting t plot t marketingut
ndihmojn afarizmin e suksesshm, para s gjithash t
138 NDRMARRSIA


ndrmarrsve t vegjl.
Blersit dhe
konsumatort
jan persona juridik dhe fizik q blejn ose furnizojn mallra ose
shrbime me qllim t prmbushjes s nevojave personale ose t
nevojave t afarizmit. Nga dshirat, nevojat, sjelljet dhe shprehit
varen edhe rezultatet e afarizmit t nj ndrmarrsi. S kndejmi,
ata ndrmarrs t cilt jan m t suksesshm se konkurrentt e tjer
n prmbushjen e nevojave dhe t pritshmrive t blersve dhe
konsumatorve / shfrytzuesve, do t arrijn rezultate m t mira
afariste.
Opinioni sht grup ose grupe t konsumatorve ose qytetarve q mund t
ndikojn dukshm n realizimin e politiks afariste t ndrmarrsit
dhe n rezultatet e tija t gjithmbarshme afariste. Opinionin e
prbjn, krahas konsumatorve t organizuar n shoqata dhe
lvizje pr mbrojtjen e konsumatorve, mediat (radio, televizioni,
shtypi dhe interneti), institucionet financiare (bankat, investuesit,
aksionistt, analitikt financiar etj.), opinioni lokal (popullsia
lokale dhe organizatat lokale), opinioni i gjer dhe opinioni i
brendshm (punonjsit dhe menaxhmenti i kompanis).
Konkurrenca nnkupton situatn n t ciln dy ose m shum ndrmarrs bjn
gara reciproke n treg me ofertn e vet me qllim t kontrollimit t
nj pjese sa m t madhe t tregut ose pr dominim n treg.
Konkurrenca shfaqet si konkurrenc e prodhimeve, substitut ose si
konkurrenc gjenerike (e njjta nevoj plotsohet n mnyra t
ndryshme) dhe si konkurrenc e markave t prodhimit (e njjta
nevoj plotsohet me marka t ndryshme t prodhimit) dallojm
konkurrencn perfekte dhe jo perfekte. Konkurrenca perfekte
ekziston nse n treg ka shum ofertues kurse asnjri prej tyre nuk e
kontrollon tregun. E kundrta e konkurrencs perfekte sht
konkurrenca joperfekte nse nj ose m shum ofertues e
kontrollojn tregun.
Makro mjedisi i ndrmarrsit
Pr dallim nga mikromjedisi, makromjedisin e prbjn t gjith pjesmarrsit
dhe faktort e rndsishm pr afarizmin e ndrmarrsit, por n t cilt
ndrmarrsi nuk mund t ndikoj, por duhet tu prshtatet.
Mjedisi
demografik
e prbjn numri i popullats s rajonit t caktuar, dendsia e
popullsis, shkalla e rritjes natyrore t popullsis, lvizjet
migratore, prkatsia kombtare dhe fetare e popullsis, mosha dhe
gjinia e popullsis, rritja e numrit t popullsis, rritja e nevojave
njerzore. N kt mnyr zhvillohet dhe zgjerohet tregu, gj q
sht veanrisht e rndsishme pr marketingun dhe jetn afariste.
Mjedisi ekonomik sht nj faktor thelbsor i koncepcionit, organizimit dhe realizimit
t marketingut t do ndrmarrsi. Ndrmarrsi q e zhvillon
veprimtarin e vet n nj mjedis ekonomik me norm t lart t
papunsis, rroga t ulta, inflacion t lart, fuqi t ult blerse,
prpiqet q problemin e fuqis s ult blerse ta zgjidh nprmjet
ofrimit t prodhimeve me mime m t ulta dhe disponon nj
program m t ngusht t aktiviteteve t marketingut.
Mjedisi teknologjik prkatsisht zhvillimi teknologjik me aplikimin e njohurive t reja


n zgjidhjen e detyrave t caktuara mundson nj plotsim cilsor t
nevojave. sht meritor pr komunikimin e shpejt dhe efektiv, pr
mnyrat e reja t shitjes dhe kanalet e distribuimit, pr hapjen e
aplikimit t e-afarizmit, uljen e shpenzimeve t hulumtimeve t
tregut dhe t afarizmit t gjithmbarshm.
Mjedisi shtetror
politik
e prbjn ligjet, dispozitat, dekretet dhe vendimet n pajtim me t
cilat ndrmarrsi duhet t punoj. T gjitha kto ligje dhe dispozita
kan nj ndikim thelbsor t trthort n afarizmin e ndrmarrsit
nprmjet: politiks monetare dhe fiskale, prioriteteve t
prcaktuara n nivel shtetror, rajonal dhe lokal; mbrojtjen e
konsumatorve, mbrojtjen e gars n treg dhe mbrojtjen e mjedisit.
Mjedisi
kulturologjik
nnkupton sistemin e vlerave, normat etike, fen dhe besimin,
traditn dhe zakonet, stilin dhe mnyrn e jetess. T gjitha kto
elemente prcaktojn sjelljen e konsumatorve dhe sht e
rndsishme q ndrmarrsi ti njeh dhe ti prfshij me rastin e
prshtatjes s oferts me t ciln ka pr qllim ti prmbush nevojat
e caktuara. Me t vrtet, vlerat shpirtrore t mjedisit kulturologjik
jan tejet t qndrueshme, ngase njerzit vshtir i ndryshojn
parimet morale q barten nga nj gjenerat n tjetrn n
bashkshortsi, familje, fe, veorit nacionale, prkatsisht n
marrdhniet ndrmjet njerzve.
6. INFORMATAT E MARKETINGUT
Si kemi theksuar m sipr, ndrmarrsi ka nevoj pr informata t caktuara
mbi tregun dhe efektet e marketingut me qllim t marrjes s vendimeve sa m
racionale n afarizm. Pa informatat pr tregjet prreth dhe konkurrencn
ndrmarrsi nuk sht n gjendje t prcaktoj drejtimin strategjik t afarizmit.
Pr shkak t rndsis s informatave t marketingut ato t mblidhen dhe t
drgohen varsisht nga vendimet q merren n baz t ktyre informatave. N
mnyr q ndrmarrsi t merr vendime cilsore, ai duhet t jet n gjendje ti
przgjedh informatat q i nevojiten pr vendimmarrje. Informatat e marketingut
zakonisht prfshin t dhnat pr: pjesmarrjen n treg, potencialin e tregut,
veorit e tregut, cilsit e puns n shitjen e prodhimeve, trendet afarist,
parashikimet ekonomike, konkurrentt dhe ofertat e tyre, studimet lidhur me
caktimin e mimit, testimin e prodhimeve etj. Andaj, si sfera kryesore t
krkimeve t tregut veohen:
Sfera Elementet
Blersi
sjellja

nevojat
reagimet
besimi
veorit

Tregu
madhsia
struktura
dinamika
marrdhniet
140 NDRMARRSIA


trendet

Konkurrenca
pjesmarrja
pozicionimi
qllimet
prparsit/t metat

Mjedisi
FPST (faktort politik, social dhe teknologjik)
institucionet
trendet

Ndikimi i
ndrmarrsit
pjesmarrja,
deprtimi ose penetrimi
mbulueshmria
imixhi
niveli i shrbimeve
Piknisje n mbledhjen e t dhnave dhe informatave t do krkimi t
marketingut jan burimet e informatave ekzistuese, t brendshme (interne) dhe t
jashtme (eksterne), t cilat pastaj plotsohen me anketat nga terreni, me
intervista, eksperimente nga terreni, testimi i marketingut etj. Me rastin e
krkimeve n sfern e marketingut sht e nevojshme q ndrmarrsi ti dalloj
t dhnat e marketingut, informatat dhe njohurit.
T dhnat jan fakte, numra ose prshkrimi n lidhje me objektin e krkimeve
pr shembull, shuma n faturat e lshuara .
Informatat jan t dhnat e prpunuara q jan zgjedhur pr shpjegimin e
veorive dhe dukurive t caktuara t tregut; pr shembull, lista e
blersve m t mir sipas t ardhurave t realizuara.
Dija nnkupton informatat e ndrlidhura q rezultojn me njohurit pr
tregun dhe ecurit n treg; pr shembull, n baz t lists s
blersve m t mir mund t konkludohet se blersit m t mir jan
institucionet financiare n veriperndim t vendit.
Me qllim t sigurimit t informatave t nevojshme t marketingut,
organizohet sistemi informativ i marketingut (SIM) ose sistemi i njohurive q
prbn bazn e t dhnave, mjetet analitike dhe mjetet e informimit.
Detyra m e rndsishme pr themelimin e SIM sht q t pengohet
shndrrimi i tij n nj njsi t brendshme t marketingut q i mjafton vetvetes.
Prandaj, sht e domosdoshme q sistemet ekzistuese t informatave q i
shfrytzojn financat, shitja dhe shrbimet e tjera interne t prfshihen n
sistemin integral informativ t marketingut n mnyr q t krijohen informata
q do ti prshtaten shfrytzuesit.
SIM i organizuar n kt mnyr ka katr funksione themelore:
Prcjelljen e
cilsis s puns
nprmjet verifikimit t efektivitetit t segmenteve t caktuara t
afarizmit duke i shfrytzuar burimet e brendshme t informatave
mbi vllimin e shitjes, analizn e profitabilitetit, kthimin e
prodhimeve dhe ankesat e shnuara.


Prcjellja e tregut nprmjet mbledhjes s informatave; jasht organizats ndrmarrsi
ka nj qasje n drejtimet e zhvillimit t marketingut n mjedisin e
caktuar (konkurrenca, aktivitetet ligjvnse, prkatsisht kornizat
institucionale, standardet, teknologjia, sjellja e grupeve t interesit
dhe trendet e mods).
Objekti pr
hulumtimin e
tregut
shrben pr krkimin e zgjidhjeve konkrete dhe zbatimin e
krkimeve ad hoc. Prbhet nga hulumtues profesionist t cilt s
bashku me menaxhmentin e definojn problemin (faza m e
rndsishme), i planifikojn hulumtimet (popullatn/mostrn dhe
metodologjin), i prgatisin pyetsort, bisedojn ose bjn krkime
n byro.
Sistemi pr
dhnien e ndihms
n vendimmarrje
ekspertve t prfshir n marketing, me rastin e prdorimit t
informatave dhe nxjerrjes s konkluzioneve u jepet ndihm me
mjetet e ndryshme analitike si jan korrelacioni, analizat e ngjitura,
profilizimi i blersve, modelimi i parashikimeve, si dhe i tr
sistemi i planifikimit.
Pr ndrmarrsit informatat e marketingut jan burim kryesor i konkurrencs.
Mirpo, pr t pasur qasjen n SIM ndrmarrsi gjithher duhet ta ket parasysh:
q sistemi nuk mund t zvendsoj gjykimet personale dhe kreativitetin, gj q
sht e rndsishme pr krijimin e marketingut novator,
q rezultatet e krkimeve (informatat dhe konkluzionet) jan aq cilsore sa ka
qen cilsor definimi i problemit (specifikimi i krkimeve)
Pasqyra e qllimeve afariste, krkimeve dhe e burimeve t informatave
QLLIMI AFARIST KRKIMET BURIMI I INFORMATAVE
Zgjerimi i tregut veorit demografike regjistrimet e popullsis
Lokacionet profili i mundsive oda ekonomike
kanalet analiza e tregut regjistrimi i blersve
potencial
segmentet anketat
Zhvillimi i tregut profilimi i blersve t dhnat pr evidencn
vlersimi
sjelljet
i shitjes
Zhvillimi i prodhimit analiza e faktorve
anketat
metodat kuantitative
diskutimet n panel/debatet
grupore
modelet nga burimet e
brendshme t t dhnave dhe
t krkimeve t tregut
7. SEGMENTIMI I TREGUT
Segmentimi i tregut nnkupton ndarjen e tregut n grupe t konsumatorve
ose n pjes t tregut. Pr segmentim sht me rndsi q ato t jen grupe t
njjta, prkatsisht q ti karakterizojn veorit e prbashkta n sjelljen e
konsumatorve dhe t blersve. Segmentimi njkohsisht sht njra prej
strategjive themelore t tregut. Praktikisht pa segmentim t tregut nuk ekziston
142 NDRMARRSIA


mundsia e aplikimit t konceptit t marketingut n afarizmin e ndrmarrsve.
N t vrtet, segmentimi i tregut nuk ka pr qllim vetm q ti vrej
karakteristikat e konsumatorve por edhe dallimet ndrmjet segmenteve t
caktuara dhe mbi kto dallime ta ndrtoj nj politik specifike t plasmanit pr
do segment ve e ve, n mnyr q ndrmarrsi ti plotsoj sa m mir nevojat
e konsumatorve dhe vetes ti garantoj nj plasman t qndrueshm.
Praktika ka dshmuar se ndrmarrsit q zbatojn segmentimin e tregut
realizojn shitje m t madhe, pjesmarrje m t madhe n treg dhe fitim m t
madh.
Segmentimi i tregut bhet n tre hapa.
N segmentimin e tregut ndrmarrsi sot bazohet n rezultatet e hulumtimit
t tregut, sepse pa njohjen e mir t konsumatorve dhe t veorive t tyre
(dshirave, nevojave, fuqis blerse, pozits gjeografike, shprehive, moshs,
gjinis etj.), nuk mund t arrihet nj segmentim efikas i tregut.
Andaj, segmentimi i tregut fillon me njohjen e strukturs s t gjith
konsumatorve n treg t cilt bashkrisht e prbjn tregun total.
Varsisht nga prirjet e konsumatorve, tregu total ndahet n tregun e:
KONSUMATORVE T VET t rregullt, t kohpaskohshm dhe t rastit.
KONSUMATORT E KONKURRENCS.
JO-KONSUMATORT RELATIV konsumatort q prmbahen nga konsumi pr
shkaqe t ndryshme (nuk e njohin prodhimin dhe prparsit e tij, e
kundrshtojn prdorimin pr shkak t paragjykimeve, nuk kan para pr
ta bler, nuk kan ofert mjaft t gjer) q duhet t zbulohen dhe t bhen
prpjekje q t mnjanohen ose tu prshtatemi q t mund ti trheqim
pr konsum.
JO-KONSUMATORT ABSOLUT ndaj t cilve ndrmarrsi nuk do ti orientoj
aktivitetet e veta t marketingut, ngase nuk ekzistojn nevojat dhe
presupozimet pr t cilat konsumatort e till do t shpenzonin.
Pr dallim nga jo-konsumatort absolut, pr ndrmarrsin jan interesant jo-
konsumatort relativ q mund t shndrrohen n konsumator. N lidhje me
kt mund t na ndihmojn kto aktivitete t marketingut:
ulja e mimeve dhe aplikimi i shitjes me kredi (fuqia e keqe blerse e
jo-konsumatorve)
publikimi dhe informimi pr prparsit e prodhimit (informimi i
pamjaftueshm i jo-konsumatorve lidhur me prodhimin)
seminaret edukative arsimore t organizuara pr zbutjen dhe mnjanimin e
paragjykimeve t konsumatorve
organizimi m i mir i distribuimit dhe sigurimi i m shum informatave n
vendin e shitjes pr nxitjen e jo-konsumatorve q t blejn m shum.
Pr ndrmarrsin nuk sht m pak e rndsishme as njohja e tregut vetjak t
konkurrencs s konsumatorve n mnyr q ti trheq dhe ti bj pr vete me


ann e marketingut. Q kt ta realizoj, ndrmarrsi duhet ti njeh motivet e tyre
t rregullta q i shtyn t konsumojn, si dhe arsyet e konsumit t prkohshm.
Kriteret e segmentimit t tregut nuk jan t njjta pr tregun e konsumit t
domosdoshm dhe pr tregun e konsumit afarist. Tregu i konsumit t
domosdoshm segmentohet me aplikimin e ktyre kritereve:
Karakteristikat e konsumatorit
Gjeografike Demografike Psikologjike
shteti mosha stili i jets
rajoni gjinia veorit
qyteti, kuarti profesioni
tipi i vendbanimit arsimimi dhe punsimi
rajoni klimatik gjendja bashkshortore dhe
numri i fmijve
t ardhurat dhe madhsia e
familjes

Karakteristikat e sjelljes s konsumatorve
Dobia e pritshme Prdorimi Njohja dhe qllimi Kushtet e blerjes
nevojat sa sht i shpesht informimi tipi i blerjes
karakteristikat e
prodhimit dhe t
shrbimit
raporti prirja pr blerje tipi i shitores
prirja lidhur me
markat

Pr segmentimin e tregut t konsumit afarist m s shpeshti aplikohen:
kriteret gjeografike
kriteri i llojit t prodhimit ose t industris
madhsia e kompanis ose numri i t punsuarve.
Pas zgjedhjes s kritereve pason hapi i dyt i segmentimit t tregut,
prkatsisht hulumtimi i tregut. Me hulumtimin e tregut, m s shpeshti
nprmjet anketimit ose analizimit t tregut, mblidhen t dhna pr motivet,
qndrimet dhe sjelljen e konsumatorve n konsumin e produkteve dhe t
shrbimeve t caktuara.
Hapi i fundit i segmentimit t tregut sht prcaktimi i segmenteve dhe
caktimi i karakteristikave t tyre sipas kritereve t aplikuara.
Ndrmarrsit, sipas rregullit, e prsrisin procedurn e segmentimit, ngase
karakteristikat e segmenteve me koh ndryshojn.
Tregu, si ai i konsumit t nevojshm, ashtu edhe ai i konsumit afarist, sht i
segmentuar n at mnyr q ti mundsoj ndrmarrsit hartimin e nj plani t
144 NDRMARRSIA


plot t marketingut, prkatsisht prpunimin e miksit t marketingut q duhet
tu prshtatet nevojave dhe krkesave t segmentit t caktuar t tregut, e ksisoj
edhe arritja e rezultateve t suksesshme afariste.
8. STRATEGJIA E MARKETINGUT
Strategjia e marketingut sht planifikim i qllimeve dhe detyrave afatgjata q
ndrmarrsi ia ka parashtruar vetes, si dhe i mnyrave dhe mjeteve me ann e t
cilave do t realizoj qllimin e prcaktuar duke e aplikuar konceptin e
marketingut. Prbhet nga caktimi i tregut t synuar dhe hartimi i miksit t
marketingut t prshtatur nevojave dhe krkesave t tregut t synuar. Andaj, me
strategjin e marketingut ndrmarrsi prcakton se si duhet t punohet pr nj
pun sa m t suksesshme n mnyr q n planin afatgjat t realizoj fitim.
Ndrmarrsi e zhvillon strategjin e marketingut n disa nivele:
Nivelet e strategjis Prshkrimi
Korporativ
cakton drejtimin e ndrmarrsit, veprimet e tij t trsishme (me
ka do t merret, far cilsie do t ofroj, ku dhe me far
kushtesh etj.). Me kt strategji prpunohen detyrat pr seciln
pun si dhe plani i veprimtaris afatgjate.

Afarist
zhvillohet n nivelin e puns s caktuar nn ndikimin e
strategjis s korporats, por n mnyr t pavarur.

Funksional
vepron n nivelin e do funksioni t veant (prodhimi,
furnizimi, shitja, financat etj.).
T gjitha nivelet e strategjis jan t unifikuara n prfaqsuesin ose n
misionin e ndrmarrsit me t cilin ja bn me dije opinionit se far sht roli i
ekzistimit t tij dhe me ka merret (me prodhimin e ndonj produkti, tregti,
turizm ose me ofrimin e ndonj shrbimi tjetr).
Varsisht nga prparsit dhe dobsit e veta nga njra an dhe, nga ana tjetr
nga rrethanat e krcnimet q mund t paraqiten n treg, ndrmarrsi
prcaktohet pr njrn prej ktyre strategjive:
Lloji i strategjis Prshkrimi
Segmentimi nnkupton orientimin e prodhimit dhe t tr miksit t
marketingut drejt strategjis s tregut t zgjedhur ose t synuar.
Diferencimi ka si piknisje dallimet dhe vemjen n pah t oferts vetjake
kundrejt konkurrentve si vijon:
me diferencimin e prodhimeve (veorive, cilsis,
qndrueshmris siguris etj.,
me diferencimin e shrbimeve (me rastin e furnizimit,
aplikimit dhe prdorimit),
me diferencimin e t punsuarve (mirsjellja, profesionalizmi
etj.),


me diferencimin e imixhit.
Cikli jetsor nnkupton q strategjia ti prshtatet ciklit jetsor t prodhimeve
(aplikimi i prodhimeve, rritja, faza e konkurrencs ose e
konsolidimit, faza e rnies ose e riprtritjes).
Shpenzimet e ulta
dhe mimet e ulta
pr t realizuar nj rritje dhe pjesmarrje m t madhe n treg,
ndrmarrsit aplikojn strategjin e rritjes intensive dhe t
strategjis integruese me t cilat arrihen shpenzime m t ulta
dhe mime m t ulta. Strategjia e rritjes intensive ka pr qllim
realizimin e nj pjesmarrjeje m t madhe n treg, zgjerimin n
tregje t reja, zhvillimin e prodhimeve t reja, ose prmirsimin e
atyre ekzistuese. Me strategjin integruese ndrmarrsi zgjeron
afarizmin n fushat e ngjashme, me qllim t realizimit t shitjes
dhe fitimit m t madh (diversifikimi i ngjashm). sht i
mundshm edhe diversifikimi jo i ngjashm lidhshmria e
veprimtarive jo t ngjashme nga degt e ndryshme.
Ndrmarrsi do ta zgjedh strategjin:
me analizn e faktorve t jashtm (analizimi i konsumatorve, i
konkurrencs i tregut dhe i mjedisit),
me analizn e faktorve t brendshm (analizimi i aspekteve financiare t
afarizmit: vllimi i shitjes, fitimprurja, pjesmarrja n treg dhe analizimi i
fushave jo financiare t afarizmit q jan thelbsore pr zhvillimin e
strategjis).
me analizn SWOT (analizimi i forcave, dobsive, rrethanave dhe
krcnimeve) q prfshin t gjitha analizat e prmendura me qllim t
zgjedhjes s strategjis m t mir t marketingut.
Prmbajtja e strategjis s marketingut m s shpeshti prfshin kto elemente:
Elementet Prshkrimi
Deklarata e misionit prcakton kuptimin e ekzistimit t tanishm dhe t ardhshm t
organizats, shpjegon rolin e saj afarist dhe dallimin nga t tjert
q kan t njjtin rol.
Prmbledhja
financiare
sht nj pasqyr prmbledhse e treguesve financiar t
afarizmit t tanishm dhe t ardhshm.
Pasqyra e tregut sht nj pasqyr prmbledhse e segmenteve, strukturave dhe
trendeve t tregut.
Analiza SVOT prcakton forcat (Strengths) dhe dobsit (Weaknesses) t
ndrmarrsit kundrejt konkurrencs dhe faktorve ky t
suksesit te blersit, krahas mundsive vetjake (Opportunties)
dhe krcnimeve (Threats) kurse zbatohet pr do prodhim ose
segment t rndsishm.
Presupozimet nnkuptojn rritjen e pritshme t tregut dhe inflacionit, q jan
kye n caktimin e qllimeve dhe t strategjis s marketingut.
Qllimet e
marketingut
shprehin numerikisht (vllimin, fitimin, vlern dhe
pjesmarrjen n treg) t asaj q synon t arrij ndrmarrsi.; me
prfshirjen e prodhimit, mimeve, vendit ose plasmanit dhe t
promovimit.
146 NDRMARRSIA


Krkesat dhe plani
financiar
shprehin t hyrat dhe t dalat financiare pr nj periudh t
caktuar, me prezantimin ve e ve t tyre.
9. PLANIFIKIMI I MARKETINGUT
Ky sht nj proces i operacionalizimit t strategjis s marketingut si
shprehje e qndrimit konkurrues t ndrmarrsit. Planifikimi i marketingut n
esenc sht proces administrimi, kurse zhvillohet n katr faza:
Procesi i planifikimit t marketingut organizohet:
me prcaktimin e raportit t mundsive t organizats s caktuar,


me prshkrimin e mundsive,
me caktimin e qllimeve t marketingut q jan harmonizuar me qllimet e
prgjithshme t afarizmit t ndrmarrsit,
me planifikimin e zbatimit sa i prket kohs, shpenzimeve dhe hapsirs.
Planifikimi i marketingut realizohet n dy faza:
Faza strategjike n t ciln prshkruhet mnyra si e shohin menaxhert
pozicionin e organizats s vet n treg kundrejt konkurrencs,
qllimeve q synojn ti realizojn dhe si mendojn ti realizojn
(strategjia), far mjetesh nevojiten dhe far do t jen rezultatet
(plani financiar).
Faza taktike zbatohet n nivel vjetor, kurse prfshin planin detaj kohor dhe t
shpenzimeve t aksioneve konkrete, i cili n aspektin
prmbajtjesor sht i ngjashm me planin strategjik, por q nga
plani teknik jan hequr deklarata e misionit, pasqyra e tregut dhe
analiza SWOT
Me nj plan t mir t marketingut ndrmarrsi do ti prfshij kto
prmbajtje:
Elementet e planit t
marketingut
Prshkrimi
Prmbledhja kryesore
dhe pasqyra e
prmbajtjes
sht nj pasqyr e shkurtr e aktiviteteve t planifikuara
Gjendja momentale n
treg dhe n mjedis
prfshin informatat pr tregun, prodhimet ose shrbimet,
konkurrencn, distribuimin dhe makromjedisin.
Analiza e rrethanave
dhe e ndodhive
prcakton fuqit / dobsit themelore dhe rrethanat / krcnimet
dhe ndodhit lidhur me prodhimet.
Qllimet prcaktohen qllimet financiare dhe t marketingut si jan
vllimi i shitjes, i pjesmarrjes n treg dhe n fitim.
Strategjia e
marketingut
prcakton mnyrn e realizimit t qllimeve t marketingut.
Programi i aksioneve sht nj program i aktiviteteve t marketingut i paramenduar
pr arritjen e qllimeve afariste.
Rezultatet e pritshme
financiare
parashikimi i rezultateve financiare nprmjet aktiviteteve t
planifikuara n kuadr t marketingut
Mbikqyrja dhe
kontrolli
prcaktojn mnyrn n t ciln do t prcillet realizimi i
aktiviteteve t planifikuara n kuadr t marketingut.
Shkurtimisht, me planin e marketingut, ndrmarrsi saktson se ku gjendet,
ku planifikon t arrij dhe far mjetesh do t shfrytzoj pr kt qllim (miksi i
marketingut).
148 NDRMARRSIA



FI NANCI MI I
EKONOMI S S VOGL


T E M A T:
FINANCIMI
STRUKTURA FINANCIARE
PROBLEMET LIDHUR ME STRUKTURN OPTIMALE FINANCIARE
BURIMET E FINANCIMIT
VII. Financimi i Ekonomis S Vogl 151


1. SHNIME HYRSE
N praktikn dhe literaturn botrore hasim piknisje t ndryshme lidhur me
definimin dhe klasifikimin e ndrmarrsis sipas madhsis s subjekteve
ekonomike. Ato nuk jan t njjta, m s shpeshti kemi t bjm me vlern e
kapitalit, vlern totale t pasuris, vlern e mjeteve t prhershme, lartsin e t
hyrave nga shitja, lartsin e fitimit t pastr, numrin total t t punsuarve etj.,
me rast si kriter i vlersimit merret nj piknisje ose kombinimi i disa prej atyre
q jan prmendur. Kryesisht ose si i vetmi kriter shrben numri total i t
punsuarve.
N praktikn ton NDRMARRS KONSIDEROHET PERSONI FIZIK OSE
JURIDIK I CILI N MNYR T PAVARUR DHE ME RREZIK T VET
USHTRON VEPRIMTARIN EKONOMIKE ME QLLIM T REALIZIMIT T
FITIMIT, ndrkaq kriter pr prcaktimin e madhsis s tyre, sipas Ligjit mbi
kontabilitetin, jan vlera e bilancit aktiv, t hyrat vjetore dhe numri mesatar i t
punsuarve.
NDRMARRSIT E VEGJL jan ata q nuk i kalojn m shum se dy deri tre
kritere, dhe kt aktiven e bilancit pas zbritjes s humbjeve t paraqitura n
aktiv q nuk sht mbi nj milion , t hyrat pr 12 muaj para prpilimit t
bilancit n kundrvlern pre dy milion dhe mesataren vjetore prej 50 t
punsuarve
Me aplikimin e ktyre kritereve, n Republikn e Kroacis mbi 95% t numrit
total t subjekteve ekonomike e prbjn ndrmarrsit e vegjl t regjistruar si
shoqri tregtare. Kontributi i tyre n punsimin total sht mbi 34%, kurse
kontributi n t hyrat totale sht mbi 35%. Nse ktyre u shtohen edhe
ndrmarrsit n zejtari, del qartazi se ndrmarrsit e vegjl prbjn pjesn m t
madhe t strukturs ekonomike, dhe kan nj rol t rndsishm n zhvillimin
ekonomik.
T gjith kta ndrmarrs prpiqen, n koh t kufizuar, t punojn
vazhdimisht dhe me sukses. Themelimi, veprimtaria e prhershme dhe zhvillimi
i tyre sht i kushtzuar nga sigurimi i nj financimi cilsor. Problemi ka t bj
me faktin se si t sigurohet nj afarizm i qndrueshm financiar dhe rritja e
ndrmarrsve t vegjl, pastaj si, kur dhe nga far burimesh t sigurohet
financimi i tyre, pra paraja ose kapitali q sht sinonim i ndrmarrsis dhe
fuqia e saj kryesore inicuese. N lidhje me kt veanrisht sht e rndsishme
marrja e vendimeve optimale afariste, vemas e vendimeve investuese. Edhe pse
procesi i financimit nuk prqendrohet kryesisht n para ajo, megjithat, e ka
rolin kryesor, prkatsisht sht parakusht i afarizmit dhe i ekzistencs dhe
qllim prfundimtar i veprimtaris. S kndejmi, n kt punim jepen prgjigjet
n pyetjet si t financohen ndrmarrsit e vegjl, cilat jan format themelore t
financimit t tyre, far jan burimet e tyre t financimit, far sht stabiliteti i
tyre financiar dhe far jan mundsit pr rritjen e tyre.
152 NDRMARRSIA


2. FINANCIMI
2.1. Problemet kryesore t financimit
Procesi afarist i do subjekti ekonomik prfshin procesin e furnizimit,
procesin e prodhimit dhe procesin e shitjes me t cilin rrumbullakohet lvizja e
pasuris q ka pr qllim krijimin e vlers s shtuar, maksimalizimin e fitimit, si
dhe ekzistencn dhe rritn e ndrmarrsit. Veantia e ndrmarrsve t vegjl
qndron n faktin se ata, sipas rregullit, unifikojn funksionin e pronsis dhe t
administrimit, prandaj si pasoj e ksaj, ndr kto qllime, m s teprmi sht e
theksuar prpjekja q me nj kapital fillestar minimal brenda nj kohe sa m t
shkurtr t realizohet nj fitim sa m i madh dhe t rritet kapitali vetjak. Mirpo,
investimet jo adekuate n afarizm jan rrezik permanent dhe shkak i mundshm
i jolikuiditetit, jobonitetit, strngarkimit me borxhe dhe i mosrealizimit t
qllimeve t planifikuara.
Nse likuiditeti kuptohet si zotsi e ndrmarrsit q me pasurin likuide ti
prmbush detyrimet e arritura pr pages, me rast mendohet pr detyrimet
afatshkurta, kurse boniteti si zotsi e prgjithshme e pagimit t detyrimeve,
problemi i financimit t ndrmarrsit t vogl sht i shprehur pikspari si
paaftsi e pagimit me koh t detyrimeve afatshkurta t shkaktuara nga mungesa
e paras.
Financat afariste t ndrmarrsit duhet ti vrejn me koh kto dukuri dhe ti
sigurojn parat me t cilat do t pengohet jolikuiditeti. N t kundrtn, ai
gradualisht do t shndrrohet n munges boniteti dhe strngarkim me borxhe,
kurse n mnyr zinxhirore mund t zgjerohet n tr ekonomin. Shkaqet e ktij
problemi q mund t shfaqen n forma t ndryshme, mund t klasifikohen sipas
disa kritereve. Sipas prejardhjes, kto shkaqe ndahen n ato t jashtme dhe t
brendshme
1
.
SHKAQET E JASHTME jan t kushtzuara nga politika makroekonomike e shtetit
q ka pr qllim realizimin e objektivave globale t zhvillimit t vendit me
ndihmn e masave dhe t mjeteve pr realizimin e tyre.
Pr shembull, sht detyr e banks popullore q me politikn monetare dhe
kredituese dhe me politikn e rezervave t siguroj ruajtjen e likuiditetit dhe t
bonitetit t bankave afariste , kurse ato me politikn kredituese ndikojn
dukshm n likuiditetin dhe bonitetin e subjekteve ekonomike, vemas t
ndrmarrjeve t vogla. Nse me politikn e bankave afariste kufizohet,
vshtirsohet dhe kushtzohet pjesmarrja e ndrmarrjeve t vogla n burimet
kredituese, financimi i tyre do t rrezikohet, ndrkaq, sipas t gjitha gjasave, do
t shfaqet edhe jolikuiditeti.
Politika fiskale e shtetit po ashtu ndikon dukshm n likuiditetin dhe
bonitetin, nga se detyrimet fiskale dhe dhniet pr shtetin shpeshher kan nj

1
Vukieviq, M., Finansiranje malog poduzetnitva, RIF, Zagreb, faqe 19.


nivel dhe dinamik t kundrt me interesat e tyre, gj q ua zvoglon
likuiditetin.
Prkeqsimi i kushteve t prgjithshme kredituese ose zvoglimi i likuiditetit
t ndrmarrjeve t mdha dhe t mesme ka nj ndikim t pavolitshm shtes n
ndrmarrjet e vogla q jan t detyruara t bashkpunojn me ta.
Shpejtsia me t ciln qarkullojn pagesat dhe paraja gjithashtu, ndikon n
likuiditetin dhe bonitetin. Po ashtu, edhe dispozitat ligjore dhe infrastruktura e
ndrmarrsis ndikojn n likuiditetin dhe bonitetin e ndrmarrjeve t vogla,
ngase cilsia e dispozitave, aplikimi i tyre n praktik dhe infrastruktura e
gjithmbarshme e ndrmarrsis do t ndikojn n likuiditetin dhe bonitetin e
ndrmarrjeve t vogla dhe anasjelltas.
SHKAQET E BRENDSHME prfshijn t gjitha ato shkaqe t brendshme t
jolikuiditetit dhe jobonitetit pr shkak t t cilave ndrmarrja e vogl nuk
mundet q me parat q i ka n dispozicion ti prmbush detyrimet e arritura
pr pages, ngase sasia e mjeteve likuide (paras) sht m e vogl se detyrimet e
faturuara, prkatsisht t arritura pr pages.
Shkaku primar sht disharmonia ndrmjet marrjeve dhe dhnieve n para.
Disharmonia mund t ekzistoj edhe n kushtet e nj baraspeshe financiare
afatshkurtr dhe afatgjat. Mirpo, shkak pr kt shpeshher jan disharmonit
m t ndrlikuara financiare n strukturn e ndrmarrsit. N bilancin e
ndrmarrsve insolvent disharmonia para s gjithash shprehet n jo-
baraspeshn e strukturs s pasuris dhe t strukturs s burimit t pasuris.
Ksisoj, nj pjes e pasuris afatgjate financohet pjesrisht nga burimet
afatshkurta (likuide) t financimit, e sa m e madhe q t jet pjesmarrja e ksaj
mnyre t financimit, aq m t mdha do t jen pasojat pr likuiditetin dhe
jobonitetin. Kjo sht e pranishme te investimet financiare n t cilat nuk
respektohet rregulli q pasuria afatgjate t financohet nga burimet afatgjata, kurse
pasuria afatshkurtr nga burimet afatshkurta. N t vrtet, me financimin e
investimeve nga burimet afatshkurtr bllokohen n mnyr t prhershme mjetet
monetare likuide. E njjta gj vlen edhe pr investimet n letrat me vler, e
sidomos pr ato afatgjata.
Jolikuiditeti shpeshher sht rezultat i pamundsis s arktimit t
krkesave, kurse joboniteti pasoj e rezultateve negative financiare, pra e gjendjes
n t ciln t hyrat jan m t vogla sesa t dalat, kshtu q afarizmi rezulton me
humbje. Jan t shumta edhe shkaqet e tjera q ndikojn n jolikuiditetin dhe
jobonitetin, ndr t cilat bjn pjes edhe organizimi i funksionit financiar dhe t
kontabilitetit etj.
2.2. Kuptimi i financimit
Pr inicimin e ndrmarrsis, ndrmarrsi ka nevoj pr para, kurse lartsia e
kapitalit fillestar varet nga ajo se pr t ciln form juridike t afarizmit bhet
fjal: shoqrin e kapitalit ose shoqris e personave, apo bhet fjal pr zejtarin
154 NDRMARRSIA


si ndrmarrs. Gjat afarizmit paraja i duhet pr ti bler t gjitha ato q i
nevojiten pr procesin e prodhimit, kurse me financimin e detyrimeve siguron
inputet e nevojshme materiale, rrogat e t punsuarve, shrbimet e jashtme t
ndrmarrsve t tjer, tatimet e kontributet ndaj shtetit etj. Me fjal t tjera,
financohet e tr veprimtaria e ndrmarrsit deri me arktimin e mallrave dhe
shrbimeve t shitura, e pastaj srish fillon cikli i ri i afarizmit. Dhe n fund,
paraja i nevojitet edhe pr financimin e zhvillimit. N kushtet e ekonomis mall-
para kategori qendrore e ecuris qarkore sht paraja. Paraja sht parakusht i
kontinuitetit t afarizmit t ndrmarrjes ngase ecuria qarkore, sipas rregullit,
fillon dhe prfundon me para.
2
S kndejmi, sht detyr e funksionit financiar
t ndrmarrsit q t siguroj paran pr financimin e sistemit afarist.
Financimi i sistemit afarist prfshin punt e:
planifikimit, sigurimit dhe prdorimit t t gjitha mjeteve financiare t
sistemit afarist.
harmonizimit t derdhjes s ktyre parave me afatet e detyrimeve t
maturuara,
rregullimit dhe prcjelljes s marrdhnieve financiare dhe t rrjedhs s
paras,
kontrollit dhe t analizs financiare t prdorimit racional t paras.
3

Mund t konkludojm se financimi nnkupton ann monetare t
ndrmarrsis, q prfshin t gjitha format e saj: fillestare, vijuese dhe t
financimit zhvillimor t ndrmarrjeve t vogla. Mirpo, financimi nuk prfshin
vetm sigurimin e paras, por edhe investimin dhe kthimin e tij. Andaj, mund t
bhet fjal pr financimin n kuptimin e ngusht t fjals, pra sigurimin e paras
nga burimet e caktuara pr nevojat e veprimtaris s ndrmarrsit. N kt
mnyr vendosen detyrimet ndaj ktyre burimeve. N kuptim t gjer financimi
nnkupton investimin e paras pr sigurimin e pasuris materiale dhe t formave
t tjera t pasuris q jan t nevojshme pr ushtrimin e aktiviteteve afariste t
ndrmarrsit ose pr nevojat zhvillimore, si dhe pr kthimin e paras, q
mundson prmbushjen e detyrimeve t krijuara n procedurn e sigurimit t
paras. Me kt rast, paraja nga nj ecuri qarkore n t ciln e ndryshon formn e
vet t mparshme varsisht nga fakti se pr ka investohet, e pastaj srish n
procesin e kthimit shndrrohet n para t shtuar pr vlern e fitimit.
S kndejmi, nocioni i financimit mund t prkufizohet edhe si proces i
vazhdueshm i sigurimit, investimeve dhe i kthimit t paras t harmonizuar pr
nga vllimi, struktura dhe dinamika, ndrkaq financat afariste t ndrmarrsit
kan pr detyr t sigurojn marrjen e vendimeve optimale financiare me t cilat
do t sigurohet madhsia optimale dhe struktura e mjeteve t nevojshme si dhe
kombinimi m i volitshm i madhsis, i strukturs dhe i dinamiks s burimeve
t tyre.

2
Orsag, S. Finansiranje emisijom vrijednosnih papira, Rifin, Zagreb, 1997. faqe 34.
3
Lazari, K., Metode poslovnih financoja, Privredni vjesnik, Zagreb, 1990, faqe 11.


2.3. Format e financimit
Dallohen tri forma kryesore t financimit, fillestare, vijuese dhe financimi
zhvillimor i ndrmarrsit.
Financimi fillestar duhet t siguroj nj sasi t mjaftueshme t kapitalit fillestar pr
themelimin dhe fillimin e puns s ndrmarrsit gj q
nnkupton sigurimin e burimeve afatgjata pr financimin e
investimeve fillestare n mjetet afatgjata dhe n mjetet e
prhershme t xhiros.
Financimi vijues duhet t siguroj sasi t mjaftueshme t burimeve afatshkurtra
pr financimin e nevojave t prditshme afatshkurtra t
ndrmarrsit, gj q nnkupton financimin e mjeteve t
nevojshme t xhiros pr mbshtetjen e afarizmit t tij cilsor dhe
pr ruajtjen e bonitetit dhe t likuiditetit t ndrmarrsit. Mirpo,
do ndrmarrs prpiqet t jet sa m i suksesshm n afarizmin
e vet dhe synon zhvillimin dhe rritn, me ka do t siguroj
rritjen e pasuris, vllimin e prodhimit, fitimin dhe pasurimin e
vet. N zhvillimin dhe rritn e tij e shtyn edhe lufta pr
ekzistencn n treg.
Financimi zhvillimor duhet t siguroj sasi t mjaftueshme t burimeve shtes afatgjata
pr financimin e investimeve t reja, prkatsisht pr zhvillim
dhe rritje.
Secila form e financimit krkon burime t mjaftueshme dhe cilsore t
financimit, q jan parakusht i rndsishm pr nj afarizm t suksesshm, si
dhe pr zhvillimin dhe rritn e do ndrmarrsi. Burimet e financimit mund t
jen vetjake dhe t huaja. Pr kt do t bhet fjal n pjesn e veant t ktij
teksti, por vlen t theksohet se zgjedhja e tyre varret nga shum faktor pr
shembull, nga forma juridike e ndrmarrsit, nga shkalla e zhvillimit dhe fuqia
ekonomike e tij, nga qasja n burimet e financimit, nga kushtet e financimit, dhe
nga faktort e tjer.
S kndejmi, n praktik kryesisht vrejm se burimet e financimit fillestar
jan burimet vetjake t ndrmarrsit, burimet e financimit vijues jan nga
afarizmi vetjak dhe/ose nga kredit tregtare dhe kredit afatshkurtra t
institucioneve financiare, kurse burimet e financimit zhvillimor kryesisht
sigurohen nga rritja shtes e kapitalit themelor dhe/ose nga kredit shtes
afatgjata t institucioneve financiare.
3. STRUKTURA FINANCIARE
Struktura financiare e ndrmarrsit rezulton nga bilanci i tij. Ajo paraqet
baraspeshn e aktives q e prbn pasuria e ndrmarrsit dhe t pasives q e
prbjn burimet e ksaj pasurie. Procesi i financimit formalizohet n
kontabilitetin e subjektit ekonomik. Ky proces ktu mund t vshtrohet me
dualitetin e metods s kontabilitetit si struktur e pasuris (e aktives) nga njra
an dhe e strukturs s detyrimeve dhe t kapitalit (pasives) nga ana tjetr, si dhe
me vshtrimin e lidhjeve logjike ndrmjet ktyre strukturave. Kjo m s lehti
156 NDRMARRSIA


bhet me ann e raporteve prmbledhse t kontabilitetit, prkatsisht m
gjersisht me ann e raporteve financiare, pikspari nprmjet bilancit t
pasuris, prkatsisht bilancit t gjendjes.
4
Andaj, bilanci sht burimi kryesor i
informatave pr analizimin e gjendjes financiare t ndrmarrsit. Pr kt arsye
sht e nevojshme nj analiz m e hollsishme. Piknisjen e ksaj analize e
prbn baraspesha e aktives dhe e pasives, e cila shprehet me pabarazin e tyre,
nga e cila nxirren raportet e tjera themelore, andaj mund t bhet fjal pr:
Strukturn financiare
vertikale
e cila veanrisht prfshin strukturn financiare t aktives
(pasuris) dhe strukturn financiare t pasives (kapitalit dhe
detyrimeve)
Strukturn financiare
horizontale
e cila nnkupton lidhshmrin ndrmjet pjesve t aktives dhe
pjesve t pasives.
3.1. Struktura financiare vertikale
Struktura e aktives
Struktura financiare vertikale prfshin strukturn e aktives dhe t pasives s
bilancit pasuror t ndrmarrsit. Ndrmarrsi ka nevoj t vazhdueshme pr
pasurin, prkatsisht pr mjetet me t cilat do ta zhvilloj veprimtarin, e
varsisht nga dinamika e afarizmit dhe rritja e tij, nevojat ndryshojn. Aktivi i
bilancit pasuror tregon se me far pasurie t gjithmbarshme, prkatsisht me
far mjetesh afariste disponon ndrmarrsi pr ushtrimin e veprimtaris. S
kndejmi, vshtrimi vertikal i bilancit fillon, logjikisht, me analizn e strukturs
s aktives. Aktivi i bilancit prfshin lloje dhe forma t ndryshme t pasuris:
para, sende, t drejta e krkesa dhe pasuri t tjera q nga aspekti i kontabilitetit i
paraqesim n raportin ndrmjet PASURIS AFATGJATE DHE AFATSHKURTR.
Pasuria afatgjate prbhet nga mjetet fikse, t prhershme, prkatsisht mjetet
themelore me kohzgjatje t qarkullimit mbi nj vit t cilat,
nprmjet amortizimit sipas kohzgjatjes s pasuris, gradualisht
kthehen n para.
Pasuria afatshkurtr prbhet nga mjetet e xhiros, t cilat sipas kohs s lidhshmris
i dallojm si t prkohshme, t kohpaskohshme ose si mjete
qarkulluese dhe t prhershme t cilat kthehen n para pas
skadimit t periudhs t efektuimit t projektit pr t cilin jan
siguruar.
S kndejmi, nga aspekti i financimit, sipas kuptimit dallojm PASURIN E
LIDHUR N AFAT T SHKURTR DHE N AFAT T GJAT. T parn e prbjn mjetet
themelore dhe t prhershme t xhiros q financohen nga burimet afatgjate,
kurse t dytn mjetet afatshkurtra q financohen nga burimet afatshkurtra.
Globalisht struktura vertikale e aktives shikohet si RAPORT I PASURIS TOTALE
AFATGJATE DHE AFATSHKURTR, por edhe si struktur e secils prej tyre pr

4
Orsag, S. Finansiranje emisijom vrijednosnih papira, Rifin, Zagreb, 1997. faqe 34.


shembull, sipas forms n t ciln paraqiten ose, q sht edhe m e
rndsishme, nga aspekti i mundsive dhe i kohzgjatjes s monetarizimit t
tyre.
Analiza e strukturs financiare vertikale nnkupton edhe problemin e
prcaktimit t madhsis optimale t aktives n raport me nevojat e prodhimit t
prditshm, rritjes dhe zhvillimit, si dhe t optimalizimit t investimeve n
mjete themelore, prkatsisht e prcaktimit t mjeteve t nevojshme.
Struktura e pasives
Ajo tregon se nga t cilat burime financohet pasuria q e disponon
ndrmarrsi, prkatsisht sa sht financuar kjo pasuri me kapital vetjak, e sa me
mjete t huaja (detyrime), pastaj far sht maturimi i ktyre detyrimeve. Me t
formalizohet raporti i pronarit kundrejt burimeve t mjeteve, andaj, pa marr
parasysh rndsin primare t aktives, pasiva e bilancit pasuror paraqet
problemin ky n analizn e strukturs s burimeve t financimit t
ndrmarrsit. Fjala sht pr faktin se kapitali, prkatsisht kryegjja e pronarit
nuk prbhet vetm nga kapitali i regjistruar themelor, por edhe nga nj sr
komponentsh t tjera. Po ashtu, detyrimet e ndrmarrsit prbhen nga nj sr
detyrimesh t veanta q jan t ndryshme pr nga burimet dhe maturimi,
prkatsisht arritja pr pages e tyre. Problemi ka t bj me gjetjen e nj
strukture optimale t burimeve t mjeteve dhe me vendimin se a sht m mir
t shfrytzohen burimet vetjake t paras apo t merret kredia. S kndejmi,
sht interesante struktura e burimeve t mjeteve, vemas struktura e burimeve
t mjeteve t huaja. Prgjithsisht, struktura e pasives paraqitet si raport ndrmjet
burimeve vetjake dhe t huaja t mjeteve, prkatsisht si RAPORT I KAPITALIT DHE I
DETYRIMEVE. Kt raport e quajm edhe SHKALL E NGARKIMIT ME BORXHE, ndrkaq
matet me raportin detyrimet/kapitali. Si raport m i pranueshm konsiderohet
ather kur raporti i detyrimeve ndaj kapitalit sht m i vogl ose i barabart me
1, ndrkaq si struktur e pavolitshme financiare konsiderohet situata kur ky
raport sht mbi 1. Kjo do t thot se detyrimet e ndrmarrsit jan m t mdha
sesa burimet vetjake t mjeteve. Meq ky raport flet edhe pr bonitetin e
ndrmarrsit, n kt rast ndrmarrsi m s shpeshti sht josolvent. S
kndejmi, ky kriter v n pah nevojn e pjesmarrjes m t madhe t burimeve
vetjake t mjeteve n strukturn e burimeve totale, ngase me t arrihet nj siguri
m e madhe dhe zvoglohen rreziqet n afarizm.
3.2. Struktura financiare horizontale
Struktura financiare horizontale sht nj lidhshmri e afatizuar ndrmjet
aktives dhe pasives s bilancit. N ann e aktives jan paraqitur nevojat totale
pr mjetet si dhe struktura e tyre e dshiruar. Se n far mase dhe me far
mjetesh ajo do t mbshtetet, varet nga struktura financiare e pasives,
prkatsisht nga formimi i saj, duke pasur parasysh nevojat e strukturs s
afatizuar t aktives. N lidhje me kt ekzistojn rregulla themelore pr
financimin e veprimtaris s ndrmarrsit.
158 NDRMARRSIA


Investimet afatgjata, prkatsisht investimet n pasuri afatgjate dhe n mjete
t prhershme qarkulluese, duhet t financohen nga burime cilsore afatgjata.
Ky rregull sht kushtzuar nga parimet e siguris, t likuiditetit dhe t
bonitetit. Meq kemi t bjm me pasurin e prhershme, kryesisht me mjete
themelore, t cilat me ann e amortizimit pr nj periudhe m t gjat
shndrrohen nga forma jomonetare n formn monetare, financimi i tyre nga
burimet afatshkurtra t maturimit nga dinamika e shndrrimit t tyre n formn
monetare, do t ishte e rrezikshme dhe do t rezultonte me jolikuiditet dhe
jobonitet.
N pajtim me rregulln paraprake pr financimin e investimeve afatgjata po
ashtu, mund t konkludohet se nevojat e kohpaskohshme pr mjete, pra mjetet e
prkohshme t xhiros mund dhe duhet t financohen nga burimet afatshkurtra
ktu kjo sht kushtzuar nga parimi i profitabilitetit i cili krkon q kto nevoja
pr mjete duhet t financohen nga burimet afatshkurtra, gj q del nga fakti se
financimi i ktyre nevojave nga burimet afatgjata, pr shkak t ndryshimit t
vllimit t mjeteve t prkohshme t xhiros, ato nga njher nuk do t
shfrytzoheshin. Po ashtu, kjo sht e rndsishme edhe pr faktin se me zgjatjen
e afateve rritet edhe mimi (kamata) e ktyre mjeteve.
N t vrtet, nse ndrmarrsi n nj aktivitet parimin e siguris ia
nnshtron profitabilitetit, ather ato mund t financohet edhe nga burimet
cilsore afatgjata, gj q do t rris sigurin n dm t profitabilitetit.
Me analizn e strukturs financiare horizontale ndrmarrsit mund t
analizojn situatn financiare t ndrmarrjes s vet. Prve ndrmarrsit interes
pr kta tregues kan edhe partnert e tyre afarist, institucionet financiare dhe
shfrytzuesit e tjer. Informata lidhur me situatn financiare t afarizmit i
mundson ndrmarrsit q ti menaxhoj financat e veta dhe me vendimet q do
ti merr n kohn e duhur t ndikoj n ndryshimin e gjendjen e pavolitshme. N
literaturn botrore dhe vendore pr kt shfrytzohen tregues t ndryshm
lidhur me bonitetin, likuiditetin dhe sigurin financiare. Ndrmarrsit tan n
praktik m s shpeshti i shfrytzojn kta tregues:
1. Kocicicnti i stobilitctit inoncior =
Kopitoli
H]ctct tbcmclorc

2. Sbkollo c :ctinoncimit (%) =
Kopitoli - 1uu
Akti:i totol

S. Kocicicnti i likuiJitctit =
H]ctct ootsbkurtro
ctyrimct ootsbkurtro

4. Kocicicnti i likuiJitctit t sbpc]tuor =
H]ctct ootsbkurtro -stoqct
ctyrimct ootsbkurtro

Koeficienti i
stabilitetit financiar
pasqyron pjesmarrjen e kapitalit n mjetet themelore t
ndrmarrsit, prkatsisht tregon se n far mase jan financuar
mjetet themelore me parat vetjake ose nga burimet financiare


vetjake. Duke i aplikuar rregullat e prmendura financiare, ky
tregues do t ishte prafrsisht 1. Nse ky tregues sht m i
vogl se 1, kjo do t thot se nj pjes e mjeteve themelore
financohet nga detyrimet, pra nga burimet e huaja t financimit,
me rast sht me rndsi t dihet se sht fjala pr burime
afatgjata ose afatshkurtra, ngase edhe nga kjo do t varet
stabiliteti financiar i ndrmarrsit.
Shkalla e
vetfinancimit
pasqyron pjesmarrjen procentuale t kapitalit n aktiven totale.
Ajo bn fjal pr at se far pjese e aktives totale financohet
nga parat vetjake. Sipas rregullit, prqindja m e madhe, e cila
maksimalisht mund t jet 100%, do t thot se pjesa m e
madhe e aktives financohet nga burimet vetjake, andaj n kt
rast kemi nj shkall m t lart t vetfinancimit t
ndrmarrsit.
Koeficienti i
likuiditetit
pasqyron raportin ndrmjet pasuris totale afatshkurtr dhe
detyrimeve afatshkurtra. sht e dshirueshme q ai t jet m i
madh se 1, sepse n kt rast pasuria afatshkurtr sht m e
madhe nga detyrimet afatshkurtra, kshtu q ndrmarrsi
konsiderohet likuid. Mirpo, duke pasur parasysh strukturn e
afatizuar t pasuris afatshkurtr nga njra an, dhe detyrimet q
duhet t prputhen, nga ana tjetr, ky likuiditet nuk duhet t jet
patjetr real. S kndejmi, pr analizimin shtes t likuiditetit
aplikohet edhe koeficienti i likuiditetit t shpejtuar.
Koeficienti i
likuiditetit t
shpejtuar
me raportin e pasuris afatshkurtr, t zvogluar pr stoqet
ekzistuese dhe detyrimet afatshkurtra, tregon se a e ka
ndrmarrsi likuiditetin e shpejtuar, ngase kemi t bjm me
raportin ndrmjet krkesave dhe detyrimeve afatshkurtra.
Mirpo likuiditeti real arrihet vetm nse ndrmarrsi disponon
prher para dukshm m t mdha se detyrimet e maturuara,
ngase n kt rast ai sht n gjendje q edhe n rast t
rregullimeve t mdha n procesin afarist, ti prmbush me
rregull detyrimet e veta.
Krahas likuiditetit, analiza e strukturs financiare horizontale prfshin edhe
vrojtimin e bonitetit t ndrmarrjes. Boniteti nnkupton aftsin e ndrmarrsit
q n do koh ti prmbush t gjitha detyrimet e veta t maturuara, prkatsisht
q kan arritur pr pages. Pr matjen e bonitetit sht me rndsi madhsia e
pasuris totale, prkatsisht e mjeteve afariste, kundrejt detyrimeve. S
kndejmi, konsiderohet se sa m t vogla q t jen detyrimet n financimin e
mjeteve afariste, aq m i madh sht boniteti i ndrmarrsit.
4. PROBLEMI I STRUKTURS OPTIMALE FINANCIARE
Dinamika dhe specifikat e do sistemi afarist ve e ve, ndrmarrsve pr do
dit ua imponon pyetjen cila sht struktura financiare optimale e afarizmit t
tyre. Ajo rezulton nga fakti se struktura e burimeve t mjeteve cakton mundsit
e afarizmit dhe t zhvillimit t tyre. Pyetja ka t bj me prcaktimin e raportit
ndrmjet pozicioneve t madhsis dhe strukturs s pasuris nga njra an, si
dhe madhsis dhe strukturs s kapitalit e t detyrimeve nga ana tjetr,
prkatsisht n vendosjen e gjendjes n t ciln detyrimet jan n raport t
160 NDRMARRSIA


arsyeshm kundrejt kapitalit. Nuk ekziston nj prgjigje njkuptimore, ngase
pozita e do ndrmarrsi ndryshon kundrejt mjedisit, pastaj nevojat jan t
ndryshme, ndrkaq ndryshon edhe raporti i detyrimeve kundrejt kapitalit n
burimet totale t mjeteve t puns sipas veprimtarive.
Prgjithsisht konsiderohet se raporti i detyrimeve ndaj kapitalit
(detyrimet/kapitali) duhet t jet m i vogl se 1 ose i barabart me 1. Nse ky
raport sht m i madh se 1, n kt rast detyrimet jan m t mdha se kapitali,
kurse ndrmarrsi sht n situat m t pavolitshme financiare. Pr ti
shmangur kto situata t pavolitshme, sht e nevojshme q ndrmarrsit me
rastin e marrjes s vendimeve pr investime ti shfrytzojn metodat prkatse
me t cilat do t sigurojn raporte optimale n strukturn financiare.
4.1. Optimalizimet e investimeve n mjetet themelore
do ndrmarrs duhet ta dij se far sht madhsia dhe struktura e pasuris
afatgjate, prkatsisht e mjeteve themelore, q jan t nevojshme pr sistemin e
tij afarist. Me planifikimin e investimeve do ti definoj nevojat e veta para se ta
merr vendimin pr investime. Nse sht fjala pr investitorin i cili tanim
zhvillon veprimtari, presupozohet se me rastin e vendimmarrjes paraprakisht do
t analizoj strukturn ekzistuese financiare dhe treguesit e akumulimit si dhe t
ngarkimit t mundshm me borxhe. Procedura e matjes, prkatsisht e vlersimit
t arsyeshmris ekonomike dhe e efektivitetit t investimeve kryesisht
realizohet:
Me metodn e
amortizimit
prkatsisht me kohn e kthimit t investimeve vetjake ose t
kredis s investuar n projektin e caktuar, me rast koha e
kthimit sht raporti ndrmjet investimeve kundrejt t hyrave
t pritshme neto vjetore mesatare, por q vendimi pr investim
sht i pranueshm nse momenti i amortizimit sht i njjt
ose nn vlern e planifikuar.
Me metodn e vlers s
tanishme
q e karakterizon aktualizimi i t hyrave neto q priten n t
ardhmen n raport me investimet, gj q arrihet me
diskontimin e tyre dhe me aplikimin e norms s kamats n
baz t s cils parashikohet prfshirja e mjeteve investuese n
fillim t shfrytzimit t projektit investues. Pr kt arsye,
projekti investues sht m i pranueshm nse sht m e
madhe diferenca e vlers s tanishme e t hyrave neto pas
zbritjes s kuots s kapitalit investues.
Me metodn e norms
s brendshme t
rentabilitetit
esenca e s cils sht gjetja e norms s diskontit n baz t s
cils kapitali investues do t barazohet me vlern e tanishme t
t hyrave t ardhshme neto, e nse norma e diskontit e fituar
n kt mnyr sht e njjt ose m e madhe se ajo q sht
parashikuar, prkatsisht se ajo n baz t s cils do t
angazhohen mjetet investuese, projekti investues sht i
pranueshm, n t kundrtn duhet t hidhet posht.


S fundi, vlen t theksohet se kto metoda mund t shrbejn si kriter edhe
pr zgjedhjen e projektit m t volitshm investues, andaj i shfrytzojn t gjith
ata q jan n situat t zgjedhin ndrmjet m shum projekteve t ofruara, e kjo
vemas vlen pr institucionet financiare.
4.2. Prcaktimi i mjeteve t nevojshme t xhiros
Kt procedur e vshtirson fakti se madhsia e mjeteve t nevojshme t
xhiros ndryshon vazhdimisht n ndikimin e faktorve t ndryshm ekstern dhe
intern. N baz t ligjshmrive pr ecurin qarkore t mjeteve afariste totale
vrehet se roli kryesor pr lidhshmrin e t gjitha funksioneve t procesit
riprodhues u takon pikrisht mjeteve t xhiros
5
.
Ndrmarrsi duhet t siguroj nj sasi t mjaftueshme t mjeteve t xhiros q
jan t nevojshme pr realizimin e procesit afarist, por edhe optimalizimin e
shfrytzimit t tyre gj q nnkupton q me mjete minimale t xhiros t arrihen
rezultate maksimale. S kndejmi, sht interesante struktura dhe pjesmarrja e
mjeteve t xhiros n mjetet afariste t ndrmarrsit. Meq qarkullimi i tyre n
procesin e prodhimit bhet s paku nj her n vit, pr prcaktimin e mjeteve t
nevojshme t xhiros duhet t prcaktohet koeficienti vjetor i qarkullimit,
madhsia e t cilit mund t jet i barabart me 1 ose m i madh se 1.
Koeficienti vjetor i qarkullimit t mjeteve t xhiros nnkupton raportin e t
hyrave totale kundrejt mjeteve t xhiros mesatarisht t shfrytzuara brenda nj
viti. Nj koeficient m i madh i qarkullimit dshmon pr prdorimin m t mir
t mjeteve t xhiros n procesin e prodhimit.
Lartsia e mjeteve t nevojshme t xhiros prcaktohet ndryshe pr mjetet e
prhershme t xhiros q sipas kriterit kohor bjn pjes n kategorin e mjeteve
afatgjate, e ndryshe pr mjetet e prkohshme t xhiros.
Lartsia e mjeteve t prhershme t xhiros m s shpeshti prcaktohet me
metodn e procesit afarist q niset nga fakti se s pari duhet t prcaktohet
koeficienti i qarkullimit (360 dit/ditt e kohzgjatjes s procesit afarist), e pastaj
mjetet e nevojshme t xhiros llogariten me raportin e mimeve kundrejt
koeficientit t qarkullimit.
Lartsia e mjeteve t kohpaskohshme t xhiros n praktik m s shpeshti
prcaktohet n baz t investimeve, varsisht nga lloji dhe destinimi i
investimeve. Mirpo, edhe n kt rast duhet pasur parasysh optimalizimin e
madhsis dhe t strukturs s mjeteve t kohpaskohshme t xhiros, e sidomos
t paras si pjes e ktij procesi.
N pajtim me dinamikn e afarizmit, me analizn e marrjeve dhe dhnieve t
planifikuara, ndrmarrsi duhet t ket kujdes q t mos mbetet pa para t
gatshme, e as q teprica e parave t mos i mbetet e pa shfrytzuar n llogarit
bankare. Andaj, ai duhet t ndjek nj politik financiare aktive ditore n ann e

5
162 NDRMARRSIA


s cils do t prshpejtoj mbledhjen e parave nga burimet afariste, por edhe
politikn e plasmanit t saj. Me kt rast shtohen dy pyetje: nga cili parim do t
anoj, a do ti jep prparsi siguris s plasmanit me nj fitim m t vogl apo
parimit t profitabilitetit me nj rrezik m t madh sa i prket plasmanit.
4.3. Optimalizimi i burimeve t mjeteve
Optimalizimi i burimeve t mjeteve nnkupton q sistemit afarist ti
sigurohen burime t mjaftueshme si dhe nj struktur e ktyre burimeve me
pronsi dhe afate t arsyeshme. Me optimalizimin e madhsis dhe t strukturs
s pasuris s nevojshme n sistemin afarist jan definuar edhe madhsia dhe
struktura e afateve t burimeve. S kndejmi, ndrmarrsit i mbetet q, me
aplikimin e metodave prkatse t matjes, t siguroj optimalizimin e burimeve
sipas prejardhjes s tyre. kjo nnkupton se me rastin e vendimmarrjes pr
investime duhet shkuar se a sht m e volitshme t shfrytzohen kredi t
caktuara ose t shfrytzohen burimet vetjake. Pr kt qllim m s shpeshti
shfrytzojm rregullin e levs financiare me matjen e FAKTORVE T LEVS si
metod e prcaktimit t burimeve m t volitshme t financimit.
Faktori lev matet me raportin e detyrimeve/mjeteve, gj q krkon zbatimin e
rregullave t caktuara pr shfrytzimin e tyre si vijon: a) me rritjen e detyrimeve
rritet edhe faktori lev dhe rentabiliteti i fondeve (mjeteve vetjake), por vetm n
rastin kur rentabiliteti i mjeteve i tejkalon shpenzimet e mjeteve t huaja
(kamata); b) me rritjen e faktorit lev bie rentabiliteti i mjeteve, q sht e
kushtzuar nga rritja e kamats dhe c) me rritjen e rentabilitetit t mjeteve faktori
lev ndikon n rritjen e rentabilitetin e fondeve.
6

Duke pasur parasysh se ndrmarrsve para s gjithash u intereson fitimi nga
investimet vetjake, kjo nnkupton se raporti optimal i burimeve t mjeteve t
huaja dhe vetjake sht ai raport n t cilin rentabiliteti i kapitalit vetjak sht
m i larti, kurse leva financiare tregon se prdorimi i burimeve t huaja t
financimit sht m rentabl.
S fundi, pr caktimin e kufirit t hyrjes borxh shfrytzohet kriteri i
EFIKASITETIT (EFEKTIVITETIT) T FINANCIMIT i paraqitur me raportin e akumulimit
kundrejt shpenzimeve t financimit. Si tregues shfrytzohet koeficienti q mund
t jet m i madh, i njjt ose m i vogl se 1, e n rastin kur sht m i vogl se
nj, kjo do t thot se shpenzimet e financimit jan m t mdha se akumulimi, e
kjo nga kndvshtrimi i ndrmarrsit paraqet nj ngarkes shtes me borxhe.
5. BURIMET E FINANCIMIT
Me burimet e financimit fillon dhe mbaron rrethi i financimit t procesit
afarist. Prejardhja, lloji dhe kushtet e financimit jan faktor thelbsor pr nj
afarizm t suksesshm dhe pr zhvillimin e ndrmarrsit. Andaj, ata meritojn

6


vmendje t veant me rastin e analizs s procesit t financimit t
ndrmarrsit. Ata mund t vrojtohen nga kndvshtrimet e ndryshme. Pr
shembull, statusi juridik i ndrmarrsit dhe rreziqet q dalin prej tij ndikojn
dukshm n llojet dhe burimet e financimit, si n fillim ashtu edhe gjat
afarizmit, por edhe n nevojat e zhvillimit t ndrmarrjes. Tre jan forma
themelore t organizimit t ndrmarrsit:
SHOQRIA TREGTARE N PRONSI T NJ PERSONI ku pronari, sipas rregullit, sht
edhe menaxher. Vetm ai e bart rrezikun pr afarizmin. Kapitalin fillestar e
prbjn mjetet e pronarit, financimi sigurohet nga afarizmi, kurse kapitali
themelor shtes pr financimin e zhvillimit, sipas rregullit, sigurohet nga
kursimi dhe rezultatet pozitive t pronarit.
SHOQRIA TREGTARE N PRONS T M SHUM PERSONAVE sht form e
organizimit n t ciln partnert e menaxhojn bashkrisht shoqrin,
bashkrisht e bartin rrezikun e afarizmit dhe e shprndajn fitimin. Kapitalin
fillestar e sigurojn nga kuotat e prhershme t kapitalit t partnerve,
financimin e rregullt e sigurojn nga afarizmi, kurse financimin e zhvillimit nga
burimet e kombinuara.
SHOQRIA AKSIONARE q sipas rregullit ka m shum bashkpronar
(aksionar) t cilt e sigurojn kapitalin fillestar me investimin e parave, sendeve
ose t t drejtave, veprimtarin e rregullt e financojn nga burimet e kombinuara,
kurse financimin e zhvillimit e bazojn kryesisht n marrjen e borxheve.
Bashkpronart e menaxhojn bashkrisht shoqrin, bashkrisht e bartin
rrezikun e afarizmit, e shprndajn fitimin neto t realizuar dhe vendosin pr
pagimin e dividends.
5.1. Burimet sipas mnyrs s formimit
Procesi afarist mund t financohet nga m shum burime t ndryshme t cilat,
sipas mnyrs s formimit, zakonisht jan t prezantuara si:
a) BURIME AFARISTE T FINANCIMIT q rezultojn nga aktivitetet afariste t
ndrmarrsit q kan rndsin m t madhe pr nga madhsia dhe
pjesmarrja n strukturn e burimeve financiare totale. N pjesn m t
madhe kto jan marrje afariste nga shitja e efekteve, por ktu bjn pjes
edhe marrjet e tjera t ndryshme pr shembull, nga shitja e disa prej
formave t pasuris s prhershme etj.
b) BURIMET INVESTUESE T FINANCIMIT q prfshinj kredi t ndryshme pr
investime q sipas parimeve t financimit do t duhej t ishin afatmesme
dhe afatgjata. M s shpeshti bhet fjal pr kredit e institucioneve
financiare, por jan t mundshme edhe kredit e partnerve afarist t
marra nprmjet aranzhmaneve t ndryshme afariste. Nganjher,
ndrmarrjet e vogla e kan t vshtir t marrin kredi nga bankat.
Pengesat kryesore kan t bjn me sasin e parave t destinuara pr
kreditimin e ndrmarrsve, pastaj me kushtet e prgjithshme t
164 NDRMARRSIA


plasmanit t tyre dhe s fundi me sigurimin e garancive. N t vrtet,
ndrmarrjet e vogla presin q pr financimin e programeve t veta
zhvillimore tu lejohen kredi me afate t gjata kthimi, shpenzime m t
ulta bankare, me m pak pengesa administrative dhe me hipoteka
minimale, kurse bankat synojn t kundrtn. Po ashtu, gjithnj e m
tepr bhet fjal pr mungesn e programeve cilsore zhvillimore t
ndrmarrjeve t vogla. S kndejmi, si burim investues i financimit
paraqiten burime t ndryshme alternative pr shembull, kredit e
ndrmjetsve financiar, t partnerve afarist etj., ndrkaq edhe m tutje
jan t pakta investimet e partnerve t rinj e vemas t atyre t jashtm.
c) BURIMET MONETARE T FINANCIMIT, baz e aktivitetit financiar t
t cilave jan ndrmarrsit, m s shpeshti jan t hyra nga kamata pr
kredit e lejuara, para t deponuara ose e afatizuara dhe dividenda e m
rrall qarkullim i letrave me vler dhe i burimeve t ngjashme.
5.2. Llojet e financimit
Ekzistojn kritere t ndryshme sipas t cilave bhet ndarja n lloje t caktuara
t financimit t sistemit afarist, e m t shpeshta jan: sipas kohs s
disponbilitetit t burimeve, prejardhjes s burimeve dhe sipas pronsis s
burimeve.
Sipas kohs s
deisponbilitetit s
burimeve
dallojm financimin AFATSHKURTR DHE AFATGJAT t
sistemit afarist. Karakteristik e financimit afatshkurtr jan
disponbiliteti kohor i burimeve deri nj vit pr shembull,
kredit afatshkurtra n mallra ose para. N pajtim me kt, t
gjitha ato burime t financimit q jan t disponueshme m
gjat se nj vit konsiderohen afatgjate pr shembull, kredit
afatgjate ose emisioni i letrave me vler etj. Mirpo, vlen t
theksohet se n praktik sht br e zakonshme edhe ndarja
sipas s cils burimet e financimit q jan t disponueshme
prej 1 deri 5 vjet quhen afatmesme, kurse ato mbi 5 vjet quhen
financim afatgjat.
Sipas prejardhjes s
burimeve
dallojm burimet E BRENDSHME DHE T JASHTME t
financimit. Burimet e brendshme t financimit t ndrmarrsit
jan t gjitha ato burime q dalin nga afarizmi i tij pr
shembull, fitimi, amortizimi, letrat me vler, rezerva etj. N
pajtim me kt burimet e jashtme t financimit prbhen nga
t gjitha ato burime nga t cilat ndrmarrsi siguron para q
nuk arrijn ti ndajn nga burimet e brendshme pr shembull,
kredit, t hyrat nga emetimi i letrave me vler etj.
Sipas pronsis s
burimeve
dallojm BURIME VETJAKE T FINANCIMIT, pra t gjitha ato
burime q pronari i siguron dhe nuk sht i detyruar ti kthej,
kapitali themelor fillestar ose kapitali t cilin pronari e derdh
m von nprmjet kapitalizmit t mtejm nga kursimi vetjak
ose fitimi i pandar i siguruar nga afarizmi, dhe BURIMET E
HUAJA T FINANCIMIT, q jan t gjitha ato burime q i
takojn pronarit ose nuk rrjedhin nga afarizmi, por me
financimin e tyre krijohen detyrime pr ndrmarrsin q jan


t afatizuara dhe t cilat duhet t kthehen me kamat.
5.3. Financimi nga burimet vetjake
N do faz t financimit t procesit afarist, duke filluar nga investimet
fillestare dhe vijuese e deri te investimet zhvillimore shfrytzohen burimet
prkatse t financimit. Ndrmarrsi prpiqet t siguroj nj vllim sa m t
madh t financimit vetjak t procesit afarist. Kapitali themelor i regjistruar i
ndrmarrsit sht burimi m i rndsishm vetjak i financimit, me t cilin e
fillon veprimtarin, pastaj pasojn format e ndryshme t t ardhurave nga
afarizmi pr shembull, t ardhurat nga blersit, t ardhurat e tjera t ndryshme
nga afarizmi dhe n lidhje me afarizmin, t ardhurat nga plasmani i parave,
letrat me vler, amortizimi, fitimi neto i realizuar, emetimi i aksioneve etj.
Burimi i par dhe m i rndsishm i financimit sht kapitali themelor i
regjistruar. Pas regjistrimit t subjektit ekonomik dhe themelimit t librave
afariste, sht e njohur edhe vlera e kapitalit themelor dhe struktura fillestare e
burimeve t financimit. kapitali q n fillim mund t depozitohet n para, n
sende ose n t drejta pr zhvillimin e veprimtaris, dhe n kt mnyr sht
definuar edhe madhsia dhe struktura e pasuris s ndrmarrsit. Gjat afarizmit
ndryshon pandrprer struktura e burimeve t financimit, paraja shndrrohet n
forma t ndryshme jomonetare t pasuris, e pastaj prej tyre srish n para q n
vete prfshin edhe fitimin nga afarizmi. N fund t vitit afarist bhet llogaritja e
fitimit dhe e humbjeve (bilanci i suksesit) dhe bilanci i pasuris n t cilin
nprmjet fitimit ose humbjes paraqitet rritja ose zvoglimi i kapitalit themelor.
Pas tatuimit, neto fitimi dhe rezerva e ndar paraqesin burimin shtes t
financimit t ciklit t ri afarist.
Mirpo, financimi nga burimet vetjake sht nj proces i vazhdueshm gjat
t cilit zhvillohet afarizmi. Pr shembull, financimi nga blersit bazohet n
efektet e faturuara dhe t drguara, andaj qasja n gjendjen dhe saldon e llogaris
bn fjal pr lartsin e marrjeve nga blersit, gj q sht e dukshme edhe n
xhirollogarin e ndrmarrsit, si dhe pr lartsin e krkesave t tjera. Gjendja n
xhirollogari njkohsisht pasqyron gjendjen e prgjithshme t paras q e
disponojm pr nevojat e financimit. Meq kontabiliteti prcjell edhe t gjitha
ngjarjet e tjera afariste q rezultojn me ndryshimet n gjendjen dhe ecurin e
pasuris, kapitalit, detyrimeve dhe t rezultateve financiare t afarizmit, n t do
t evidentohen edhe marrjet nga premit, regreset, kompensimet dhe marrjet e
ngjashme nga shteti, shoqrit e sigurimeve etj., si dhe dhniet n lidhje me
afarizmin.
Me planifikimin e afarizmit q ka t bj me marrjet dhe derdhjen e paras,
me t cilat mbshtetet vllimi i afarizmit t planifikuar, ndrmarrsi do t vrej
tepricat e paras n xhirollogari. Me plasmanin e ktyre parave do t realizoj t
hyra nga kthimi i kryegjs, por edhe nga arktimi i kamats q sht burim
vetjak i financimit.
166 NDRMARRSIA


Nj prej burimeve t financimit sht edhe amortizimi. Ndrmarrsi e
llogarit amortizimin n njrn prej mnyrave t prcaktuara me ligj dhe do ta
zgjedh at q i mundson efekte m t mdha t amortizimit pr financimin e
procesit afarist, por edhe pr zvendsimin e pasuris afatgjate. Amortizimi si
harxhim, n pajtim me dispozitat, e zvoglon n mnyr llogaritare madhsin e
fitimit si baz pr tatuimim, andaj ndrmarrsi do t paguaj nj shum m t
vogl t tatimit mbi fitimin. Njkohsisht, amortizimi nuk sht harxhim q e
prcjell derdhjen e paras, andaj ai ka efekte t shumfishta si burim vetjak i
financimit. Ndrmarrsi do ti shtoj burimet vetjake t financimit edhe me
shndrrimin n para t pasuris q nuk i nevojitet, me rast sht veanrisht e
rndsishme pasuria e cila shpejt shndrrohet n para, ngase mund t shitet dhe
arktohet shpejt.
Posedimi i letrave me vler sht, po ashtu, nj burim vetjak i financimit,
ngase eku dhe kambiali si letra me vler, mund t arktohen menjher ose
brenda afatit t caktuar. Ngjashm ndodh edhe me letrat e tjera me vler.
Marrjet nga aksionet realizohen me marrjet nga emetimi i aksioneve vetjake, pra
nga shitja e tyre sipas mimeve t tregut, por edhe me marrjet nga posedimi i
aksioneve t ndrmarrsve t tjer n portofolin e pasuris financiare, nga e cila
realizohet devidenda derisa ajo t tjetrsohet. Me posedimin e obligacioneve,
fletdebive dhe t formave t ndryshme t bonove n t holla, realizohet kamata,
ndrkaq mund t monetarizohen para ose n ditn e maturimit.
S fundi, burimet vetjake t financimit prbhen edhe nga fitimi neto i
ndrmarrsit q prcaktohet pr nj periudh t caktuar. Zakonisht ky sht viti
afarist, por mund t prcaktohet edhe nj periudh m e shkurtr. Llogaritjes s
fitimit neto i paraprin prcaktimi i fitimit bruto, q nnkupton diferencn
ndrmjet t hyrave dhe t dalave, t realizuara gjat periudhs llogaritare. Nse t
hyrat jan m t mdha se t dalat, do t realizohet nj fitim bruto nga i cili, pas
tatuimit, mbetet fitimi neto (i pastr). Me fitimin e realizuar n rrethana normale
do t duhej t prputhej gjendja e paras n xhirollogari, por kjo nuk ndodh
shpesh n kushtet tona pr shkak t mungess s disiplins financiare. Me
realizimin e fitimit rriten burimet vetjake t financimit, kurse parat disponuese
n xhirollogari rrisin likuiditetin e ndrmarrsit. Me fitimin q e mban
ndrmarrsi rritet kapitali dhe siguria e afarizmit t tij.
5.4. Financimi nga burimet e huaja
Financimi nga burimet e huaja bhet me marrjen e borxheve nga organizatat
financiare dhe partnert afarist. Ndrmarrsi, po ashtu, mund t jet kreditor i
objektit t vet ekonomik, nse n vend t rritjes s kapitalit themelor me
rikapitalizim, mjetet e nevojshme i investon n ndrmarrje n form t kredis.
S kndejmi, financimi nga burimet e huaja nnkupton sigurimin e mjeteve t
nevojshme me krijimin e detyrimeve ndaj kreditorve.
Financimi i ndrmarrsit nga burimet e huaja mund t jet afatshkurtr dhe
afatgjat. Me financimin e burimeve afatshkurtra nnkuptojm marrjen e kredive


afatshkurtra nga bankat ose partnert afarist apo financimin nga bonot
komercial afatshkurtr, kurse me financimin afatgjat kuptojm kredit afatgjata
t bankave ose t partnerve afarist.
Financimi afatshkurtr
Format themelore t financimit afatshkurtr jan kredit tregtare, kredit
afatshkurtra bankare t organizatave financiare, letrat komerciale dhe faktoringu.
Kredit tregtare rezultojn nga procesi i rregullt afarist, me rast dallojm
kredit tregtare me afate t zakonshme t pagess pa
shpenzimet e kamats dhe me mundsin e lejimit t rabatit
pr pagesn e parakohshme (kredit e lira tregtare) dhe kredit
me shpenzimet e kamats (kredit tregtare me interes), nse
shtyhet pagesa prtej afatit t kontraktuar. Meq n
marrdhniet normale tregtare nxitet pagesa para arritjes s
afatit pr pages, ndrmarrsi duhet t mendoj pr
shpenzimet/mimin e kapitalit n t dy rastet.
Kredit bankare
afatshkurtra
jan nj form e shpesht e burimeve t huaja t financimit. Pr
to jan thelbsore piknisjet e maturimit t afateve,
fleksibiliteti, kolaterali dhe shpenzimet e kredis.
Sipas fleksibilitetit ndahen: n kredi fikse, korniz dhe revolving.
Kredia fikse sht m s paku fleksibile, kurse lejohet dhe vihet n
qarkullim n shumn e plot dhe, n pajtim me kontratn,
kthehet n kste ose prnjher.
Kredia korniz sht kredi fleksibile dhe lejohet deri n shumn e caktuar,
kurse n qarkullim vihet sipas krkesave t shfrytzuesve t
kredis, ndrkaq kthehet prnjher ose me kste.
Kredia revolving sht kredia m fleksibile, lejohet n shumn maksimale e cila
mund t shfrytzohet, kurse shfrytzuesi pasi ta kthej kredin
e par, srish mund t merr kredi t re deri n at shum.
Arktimi i kredive bankare rezulton nga kushtet e kreditimit.
Kredit bankare afatshkurtra m s shpeshti lejohen me afat
kthimi deri n tre muaj, prkatsisht nj vit. Kamata
prcaktohet sipas kushteve t tregut, ndrkaq norma efektive e
kamats llogaritet sikur edhe te kamatat e zakonshme.
Kolaterali (sigurimi) i kredis prcaktohet me marrveshje
varsisht nga lloji i kredis dhe nga boniteti i komitentit.
Shfrytzuesi i kredis duhet t jet komitent i banks, ngase ajo
gjat kreditimit e prcjell afarizmin e tij nprmjet
xhirollogaris n bank.
Letrat komerciale jan instrument i financimit afatshkurtr n form t
bonove financiare. Meq emetohen si instrumente t pasiguruara, zakonisht kemi
t bjm me bono korporative t shoqrive me rejting t lart, ndrkaq blers
potencial t tyre jan fondet investuese, tregjet e paras etj.
Faktoringu sht nj form e financimit e bazuar n shitjen e krkesave t veta
shoqris s faktoringut. Zakonisht kto jan bankat dhe shoqatat e tyre t
168 NDRMARRSIA


specializuara pr faktorim, si dhe agjenci dhe servise t tjera private. Prparsia e
faktoringut qndron n faktin se punt e arktimit dhe t paralajmrimit si dhe
rreziku pr arktimin e tyre kalojn, me shprblim, nga ndrmarrsit e vegjl n
shoqri.
Financimi afatgjat
Financimi afatgjat i ndrmarrsve nga burimet e huaja nnkupton investimet
n blerjen e pasuris afatgjate, pra investimet n ndrtime, blerjen e pajisjes, t
stabilimenteve dhe t pasuris tjetr afatgjate. Parimet e financimit n kto raste
krkojn q kto investime t financohen nga burimet afatgjata, afatet e
maturimit e t cilave do t varen nga lloji i pasuris, blerja e s cils financohet.
Gjithsesi kemi t bjm me kredi bankare afatgjata.
Parakusht thelbsor pr kt lloj t financimit sht mirbesimi reciprok i
banks dhe i komitentit si dhe bashkpunimi afarist afatgjat, ndrkaq
pikmbshtetjet qensore t ktij kreditimi jan sigurimi i kthimit t kredis,
pronsia e pasuris s fituar me kreditim, pjesmarrja vetjake e investitorit n
financimin e investimeve, periudha e fillimit t kthimit t kredis dhe respektimi
i afateve t kontraktuara pr kthimin e kredis.
Kthimi i kredis afatgjate mund t bhet n anuitete t njjta ose t ndryshme
(n kste). Anuitetet e njjta jan t pandryshuara gjat tr periudhs s kthimit
t kredis, ndrkaq n strukturn e tyre gradualisht zvoglohet pjesa e kamats
dhe rritet ksti pr pages. Anuitetet jo t njjta ose t ndryshueshme gradualisht
zvoglohen gjat periudhs s kthimit t kredis, e me to edhe kamata, kurse
ksti i pagess sht i prhershm. Pr ndrmarrsit sht m e volitshme kredia
afatgjate me anuitete t ndryshueshme, kurse pr bankn sht m e volitshme
kredia me anuitete t njjta. Mirpo, me rastin e vendimmarrjes pr trheqjen e
kredis, ndrmarrsi duhet t ket parasysh harmonizimin e dinamiks s t
hyrave t tij monetare dhe t dalave totale t paras q prfshin edhe detyrimet
kreditore.
LIZINGU (qiraja) sht nj form e shpesht, e nganjher edhe e vetme e
financimit t ndrmarrsve, kur ata nuk posedojn burime t mjaftueshme
vetjake dhe t huaja kredituese. Kjo sht nj form e financimit q u mundson
blerjen me kushte m t volitshme t lokaleve t puns, makinave ose pajimeve
dhe t pasuris afatgjate, vemas atyre ndrmarrsve q jan n fillim t
veprimtaris s vet. Ndrmarrsi me kt rast nuk jep kurrfar kapitali t vet pr
blerjen e mjeteve themelore, por i merr me qira dhe e paguan qiran e
kontraktuar nga t hyrat q i realizon. Natyrisht, t hyrat duhet t jen t
mjaftueshme pr mbulimin e ktyre shpenzimeve.
FRASHIZINGU sht nj form e rndsishme e financimit t ndrmarrjeve t
vogla, vemas t atyre fillestare, sepse pr themelimin e ndrmarrjes dhe fillimin
e puns nuk nevojitet kapital i madh, kurse rreziku sht m i vogl n krahasim
me forma t tjera t veprimtaris. Ndrmarrsi e fillon punn nprmjet nj
forme specifike t bashkpunimit me ndonj shtpi t madhe tregtare ose


prodhuese, e cila i mundson q m leht dhe m shpejt t nis punn, sepse pr
nevojat e prodhimit dhe t shitjes s vet merr prodhime cilsore dhe t njohura
q e kan t sigurt tregun. Bashkpunimi afarist realizohet ashtu q dhnsi e jep
kapitalin e vet duke ia bartur marrsit diturin, t drejtat nga licenca ose parat
nprmjet kredis afatgjat ose me blerjen e aksioneve nga shfrytzuesi i
frashizingut.
Ekzistojn edhe forma t tjera t bashkpunimit afarist me t cilat sigurohet
financimi i ciklit afarist t ndrmarrsit.
Kredia 1.000.000.000
Norma e kamats 7%
Koha e kthimit fillon pas 2 vjetsh + pagesa pr 10 vjet

Prshkrimi Kuotat e pagess Shuma e kamats Anuiteti i huas
METODA E
AUNITETEVE T
NJJTA
1.000.000,00 524.325,52 1.524.325,52
METODA E
KUOTAVE T
NJJTA T
PAGESS
1.000.000,00 486.168,02

1.486.168,00
METODA E ANUITETEVE T NJJTA
Viti i
pagess
Kstet Kuotat e
pagess
Shuma e
kamats
Anuiteti i
huas
Mbetja e
borxhit
Viti i fillimit 1 0,00 17 058,53 17 038,53 1 000 000,00
Viti i par 2 0,00 17 058,53 17 038,53 1 000 000,00
3 0,00 17 058,53 17 038,53 1 000 000,00
4 0,00 17 058,53 17 038,53 1 000 000,00
Gjithsej: 1+2+3+4 0,00 68 234,12 68 234,12
Koha e
fillimit
5 0,00 17 058,53 17 038,53 1 000 000,00
Viti i dyt 6 0,00 17 058,53 17 038,53 1 000 000,00
7 0,00 17 058,53 17 038,53 1 000 000,00
8 0,00 17 058,53 17 038,53 1 000 000,00
Gjithsej: 5+6+7+8 0,00 68 234,12 68 234,12
Viti i par i
pagess
1 17 637,90 17 058,53 34.696,43 982 362,10
2 17 938,78 16 757,65 34 494,43 964 423,32
170 NDRMARRSIA


3 18 244,79 16 451,64 34 696,43 946 178,53
4 18 556,02 16 140,41 34 696,43 927 622,51
Gjithsej: 1+2+3+4 72 377,49 66 408,23 138 785,72
Viti i dyt i
pagess
5 18 872,56 15 823,87 34 696,43 908 749,95
6 19 194,50 15 501,93 34 696,43 889 555,45
7 19 521,93 15 174,50 34 696,43 870 033,52
8 19 854,94 14 841,49 34 696,43 850 176,58
Gjithsej: 5+6+7+8 77 449,93 67 341,79 138 785,72
Viti i tret i
pagess
9 20 193,64 14 502,79 34 696,43 829 984,94
10 20 538,11 14 158,32 34 696,43 809 446,83
11 20 888,46 13 807,97 34 696,43 788 558,37
12 21 244,79 13 451,64 34 696,43 767 313,58
Gjithsej: 9+10+11+12 82 865,00 55 920,72 138 785,72

Viti i
pagess
Kstet Kuotat e
pagess
Shuma e
kamats
Anuiteti i
huas
Mbetja e
borxhit
Viti i katrt i
pagess
13 21.607,19 13 089,24 34 696,43 745 706,39
14 21 975,78 12 720,65 34 696,43 723 730,61
15 22 350,65 12 345,78 34 696,43 701 379,96
16 22 731,92 11 964,51 34 696,43 678 648,04
Gjithsej: 13+14+15+1
6
88 665,54 50 120,18 138 785,72
Viti i pest i
pagess
17 23 119,70 11 576,73 34 696,43 655 328,34
18 23 514,08 11 182,35 34 696,43 632 014,26
19 23 915,20 10 781,23 34 696,43 608 099,06
20 24 223,16 10 373,27 34 696,43 583 775,90


0
94 872,14 43 913,58 138 785,72
Viti i gjasht
i pagess
21 24 738,07 9 958,36 34 696,43 559 037,83
22 25 160,07 9 536,36 34 696,43 533 877,76
23 25 589,26 9 107,17 34 696,43 508 288,50
24 26 025,78 8.670,65 34 696,43 482 262,72
4
101 513,18 37 272,54 138 785,72
Viti i shtat i
pagess
25 26 469,74 8 226,69 34 696,43 455 792,98
26 26 921,27 7 775,16 34 696,43 428 871,71
27 27 380,51 7 315,92 34 696,43 401 491,20
28 27 847,58 6 848,85 34 696,43 373 643,62
8
108 619,10 30 166,62 138 785,72
Viti i tet i
pagess
29 28 322,62 6 373,81 34 696,43 345 321,00
30 28 805,76 5 890,67 34 696,43 316 515,24
31 29 287,15 5 399,28 34 696,43 287 218,09
32 29 796,91 4 899,52 34 696,43 257 421,18
2
116 222,44 22 563,28 138 785,72

Viti i
pagess
Kstet Kuotat e
pagess
Shuma e
kamats
Anuiteti i
huas
Mbetja e
borxhit
Viti i nnt i
pagess
33 30 305,20 4 391,23 34 696,43 227 115,98
34 30 822,17 3 874,26 34 696,43 196 293,91
35 31 347,95 3 348,48 34 696,43 164 945,86
36 31 882,70 2 813,73 34 696,43 133 063,16
6
124 358,02 14 427,70 138 785,72
172 NDRMARRSIA


Viti i dhjet
i pagess
37 32 426,57 2 260,86 34 696,43 100 636,59
38 32 979,72 1 716,71 34 696,43 67 656,87
39 33 542,30 1 154,13 34 696,43 34 114,57
40 34 114,57 581,94 34 696,51 0.00
0
133 063,16 5 722,64 138 785,80
Totali: 1 000 000,00 524 325,52 1 524 325,52
METODA E KUOTAVE T NJJTA T PAGESS
Viti i
pagess
Kstet Kuotat e
pagess
Shuma e
kamats
Anuiteti i
huas
Mbetja e
borxhit
Viti i fillimit 1 0,00 17 058,53 17 058,53 1 000 000,00
Viti i par 2 0,00 17 058,53 17 058,53 1 000 000,00
3 0,00 17 058,53 17 058,53 1 000 000,00
4 0,00 17 058,53 17 058,53 1 000 000,00
Gjithsej: 1+2+3+4 0,00 68 234,12 68 234,12
Koha e
fillimit
5 0,00 17 058,53 17 058,53 1 000 000,00
Viti i dyt 6 0,00 17 058,53 17 058,53 1 000 000,00
7 0,00 17 058,53 17 058,53 1 000 000,00
8 0,00 17 058,53 17 058,53 1 000 000,00
Gjithsej: 5+6+7+8 0,00 68 234,12 68 234,12
Viti i
pagess
Kstet Kuotat e
pagess
Shuma e
kamats
Anuiteti i
huas
Mbetja e
borxhit

Viti i par i
pagess
1 25 000,00 17 058,53 42 058,53 975 000,00
2 25 000,00 16 632,06 41 632,06 950 000,00


3 25 000,00 16 205,60 41 205,60 925 000,00
4 25 000,00 15 779,14 40 779,14 900 000,00
Gjithsej: 1+2+3+4 100 000,00 65 675,33 165 675,33
Viti i dyt i
pagess
5 25 000,00 15 352,67 40 352,67 875 000,00
6 25 000,00 14 926,21 39 926,21 850 000,00
7 25 000,00 14 499,75 39 499,75 825 000,00
8 25 000,00 14 073,28 39 073,28 800 000,00
Gjithsej 5+6+7+8 100 000,00 58 851,91 158 851,91
Viti i tret i
pagess
9 25 000,00 13 646,82 38 646,82 775 000,00
10 25 000,00 13 220,36 38 220,36 750 00,00
11 25 000,00 12 793,89 37 793,89 725 000,00
12 25 000,00 12 367,43 37 367,43 700 000,00
Gjithsej: 9+10+11+12 100 000,00 52 028,50 152 028,50
Viti i katrt i
pagess
13 25 000,00 11 940,97 36 940,97 675 000,00
14 25 000,00 11 514,50 36 514,50 650 000,00
15 25 000,00 11 088,04 36 088,04 625 000,00
16 25 000,00 10 661,58 35 661,58 600 000,00
Gjithsejt 13+14+15+1
6
100 000,00 45 205,09 145 205,09
Viti i
pagess
Kstet Kuotat e
pagess
Shuma e
kamats
Anuiteti i
huas
Mbetja e
borxhit
Viti i pest i
pagess
17 25 000,00 10 235,12 35 235,12 575 000,00
174 NDRMARRSIA


18 25 000,00 9 808,65 34 808,65 550 000,00
19 25 000,00 9 382,19 34 382,19 525 000,00
20 25 000,00 8 955,73 33 955,73 500 000,00
0
100 000,00 38 381,69 138 381,69
Viti i gjasht
i pagess
21 25 000,00 8 529,26 33 529,26 475 000,00
22 25 000,00 8 102,80 33 102,80 450 000,00
23 25 000,00 7 676,34 32 676,34 425 000,00
24 25 000,00 7 249,87 32 249,87 400 000,00
4
100 000,00 31 558,27 131 558,27
Viti i shtat i
pagess
25 25 000,00 6 832,41 31 823,41 375 000,00
26 25 000,00 6 396,95 31 396,95 350 000,00
27 25 000,00 5 970,48 30 970,48 325 000,00
28 25 000,00 5 544,02 30 544,02 300 000,00
8
100 000,00 24 734,86 124 734,86
Viti i tet i
pagess
29 25 000,00 5 117,56 30 117,56 275 000,00
30 25 000,00 4 691,09 29 961,09 250 000,00
31 25 000,00 4 264,63 29 264,63 225 000,00
32 25 000,00 3 838,17 28 838,17 200 000,00
2
100 000,00 17 911,45 117 911,45
Viti i nnt i
pagess

33 25 000,00 3 411,71 28 411,71

175 000,00


34 25 000,00 2 985,24 27 985,24 150 000,00
Viti i
pagess
Kstet Kuotat e
pagess
Shuma e
kamats
Anuiteti i
huas
Mbetja e
borxhit
35 25 000,00 2 558,78 27 558,78 125 000,00
36 25 000,00 2 132,32 27 132,32 100 000,00
6
100 000,00 11 088,05 111 088,05
Viti i dhjet
i pagess
37 25 000,00 1 705,85 26 705,85 75 000,00
38 25 000,00 1 279,39 26 279,39 50 000,00
39 25 000,00 852,93 25 852,93 25 000,00
40 25 000,00 426,46 25 426,46 0,00
0
100 000,00 4 264,63 104 264,63
Totali: 1 000 000,00 486 168,02 1 486 168,02
Shembulli i planit t pagimit, prkatsisht t amortizimit afatgjat t kredis
q e kemi paraqitur n dy variante, ilustron n mnyr t qart pohimin se pr
shfrytzuesin e kredis sht m e volitshme t merr kredi me anuitete t njjta,
prkatsisht q kredin ta paguaj me kste t njjta. Edhe pse n t dy rastet
fjala sht pr t njjtn shum t kredis prej 1.000.000,00 kuna pr afatin e
njjt t pagess, me fillimin e pagess pas dy vjetsh dhe afat kthimi pr 10 vjet,
me dinamikn e njjt t pagess n kste tremujore dhe me norm t njjt t
kamats prej 7% n vit, varsisht nga metoda e llogaritjes dhe e kthimit t
kredis, ekziston nj dallim i madh n kamatat totale q do ti paguaj
shfrytzuesi i kredis gjat kohs s shfrytzimit t kredive bankare. N t
vrtet, te pagesa sipas metods s anuiteteve t njjta shfrytzuesi i kredis do
ti paguaj banks, pos kryegjs, edhe shumn prej 486.168,04 kuna, kshtu q
n rastin e dyt kredia sht m e volitshme pr diferencn e lartsis s
kamatave t paguara n shumn prej 38.157,48 kuna. sht e qart se sa m e
madhe t jet kryegjja aq m e madhe do t jet edhe diferenca.



KONTABI LI TETI I
NDRMARRSI S DHE
KONTROLLI NGU


T E M A T:
LLOJET E KONTABILITETIT
SISTEMI I KONTABILITETIT T NDRMARRSIT
KONTABILITETI I ZEJTARIT
ORGANIZIMI I KONTABILITETIT T NDRMARRSIT
KONTABILITETI DHE KONTROLLINGU
VIII. Kontabiliteti I Ndrmarrsis Dhe Kontrollingu 179


1. SHNIMET HYRSE
N do projekt ndrmarrsie t institucionalizuar n ndonj prej shoqrive
tregtare ose zejtare, puna e par sht kontabiliteti. Ai prgatit regjistrin me t
cilin prcaktohen pasuria dhe kapitali fillestar, mbledh informatat pr ngjarjet
afariste dhe i shnon ato n librat afariste, pastaj prgatit raportet themelore
financiare si dhe raportet e kontabilitetit pr nevojat e menaxherit etj., s fundi,
n fund t do viti afarist mbyll librat afariste dhe i hap librat e reja pr vitin e
ardhshm afarist.
Vendi dhe roli i kontabilitetit t ndrmarrsit m s miri mund t pasqyrohen
nprmjet prkufizimit t tij. Jan dhn shum prkufizime pr kontabilitetin e
ndrmarrsit, ngase kemi t bjm me nj disiplin tjetr e cila pandrprer
prcjell zhvillimin e aktiviteteve ekonomike t shoqris. Krahas zhvillimit t
ndrmarrsis, kontabiliteti u sht prshtatur krkesave t saj. Sipas zhvillimit
t kontabilitetit dallohen edhe prkufizimet e kuptimit t tij, prej atyre m t
vjetra nga periudha e lindjes s kontabilitetit, e deri te ato bashkkohore, me
rast secila prej tyre prpiqet t shpreh rolin e kontabilitetit n ndrmarrsin e
periudhs aktuale historike.
Njra prej prkufizimeve bashkkohore q shpjegon rolin e tij t tanishm
thot se kontabiliteti sht prmbledhje e teorive, koncepteve dhe teknikave me
ann e t cilave t dhnat financiare prpunohen n informata me qllim t
raportimit, planifikimit, mbikqyrjes dhe vendimmarrjes.
1

Ekzistojn edhe prkufizime t tjera t kuptimit t kontabilitetit t
ndrmarrsit q, po ashtu, e prkufizojn rolin e tij n ndrmarrsi. Pr
shembull, kontabiliteti sht shkathtsi e shnimit, kategorizimit dhe pasqyrimit
t shkurtr me shprehje monetare t punve t kryera dhe ngjarjeve q, s paku
pjesrisht jan t natyrs financiare, si dhe interpretim i rezultateve q dalin prej
tyre (Instituti Amerikan i Kontabilistve t Autorizuar).
Disa autor tan japin prkufizimet vetjake pr kuptimin e kontabilitetit t
ndrmarrsit, andaj V. Belak
2
thot se kontabiliteti, n kuptim t gjer, krahas
prfshirjes s ngjarjeve historike dhe analizimit t tyre, nnkupton edhe
prognozimin dhe planifikimin e aktiviteteve t ardhshme ekonomike dhe
vlersimin e rezultateve t mundshme t ktyre aktiviteteve. J. Dezheljin
3
e
prkufizon kontabilitetin si nj sistem t rrumbullakuar t metodave shkencore
dhe t teknikave t evidentimit dhe t paraqitjes sasiore t transaksioneve
ekonomike t planifikimit t caktuar, t mbikqyrjes dhe analizimit t gjendjes
dhe t ecuris s pasuris, borxheve (detyrimeve), kapitalit, t hyrave dhe t

1
Z.Sollomon. R. Vergo, L. Walter, Acounting principles, Harbers RoW, Publishers, INC, New Yor,
1986, faqe 3.
2
Osnovne profesionalnog raunovodstva, Veleuilite u Splitu, Split, 2001. faqe 3.
3
Grup autorsh, Raunovodstvo HZRIFD, Zagreb, 1995, faqe 14.
180 NDRMARRSIA


dalave, si dhe prcaktimin e rezultateve financiare t ndrmarrjeve dhe hartimin
e raporteve financiare.
Edhe pse n esenc jan t ndryshme, secila prej ktyre prkufizimeve n nj
far mnyre sht e matur lidhur me prkufizimin e kuptimit t kontabilitetit sa i
prket aplikimit t tij n ndrmarrsi dhe sht nj tregues i t arriturave teorike
botrore e vendore dhe i prvojave praktike. Karakteristik e prbashkt e tyre
sht se secili e prkufizon kuptimin e kontabilitetit t ndrmarrsit n kontestin
e vendit dhe rolit t tij n realizimin e nj aktiviteti ekonomik. Kjo dshmon
orientimin e kontabilitetit n dhnien e informatave pr gjendjen e pasuris, t
detyrimeve, t kapitalit, si dhe t rezultateve financiare t veprimtaris s
ndrmarrsit.
2. LLOJET E KONTABILITETIT
Sipas Ligjit mbi kontabilitetin, ndrmarrs konsiderohet personi juridik q
ushtron veprimtari ekonomike pr realizimin e fitimit. Po ashtu, ndrmarrs
sht edhe personi fizik i cili n mnyr t pavarur e ushtron veprimtarin
ekonomike pr realizimin e fitimit, nse me dispozitat e veanta sht caktuar si
pagues i tatimit mbi fitimin. Njkohsisht, n Ligjin mbi shoqrit tregtare
ndrmarrsi sht prkufizuar si tregtar i cili si person juridik ose fizik e ushtron
n mnyr t prhershme dhe t pavarur veprimtarin ekonomike pr realizimin
e fitimit nprmjet prodhimit, qarkullimit t mallrave ose ofrimit t shrbimeve
n treg. N kt rast, shoqria tregtare sht tregtar, pa marr parasysh se a e
ushtron veprimtarin ekonomike ose ndonj veprimtari tjetr.
Duke pasur parasysh llojet, nocioni ndrmarrs n realitet sht shum m i
gjer se prkufizimi i dhn n Ligjin mbi kontabilitetin. Po ashtu, ai nuk mund
t identifikohet plotsisht as me nocionin e tregtarit n frymn e Ligjit mbi
shoqrit tregtare, por qllimi i tyre i prbashkt sht ekzistimi i shoqris dhe
realizimi i fitimit. Sipas llojeve, Ligji mbi kontabilitetin e prcakton vemas
prmbajtjen e raporteve financiare t ndrmarrsit, me prjashtim t bankave dhe
t organizatave financiare si dhe t shoqrive t sigurimeve dhe risigurimeve, e
vemas prmbajtjen e raporteve financiare t ktyre ndrmarrsve. N pajtim me
kt, dallojm kontabilitetin e ndrmarrsit n kuptim t ngusht dhe
kontabilitetin e bankave e t organizatave financiare ose t shoqrive t
sigurimeve dhe t risigurimeve.
Ktu do t bhet fjal pikrisht pr kontabilitetin financiar t ndrmarrsit n
kuptimin e ngusht, q sht baz e kontabilitetit pr t gjith ata ndrmarrs q
veprojn si shoqri tregtare dhe q jan t detyruar t paguajn tatimin mbi
fitimin, ndrkaq nuk jan banka dhe organizata financiare ose shoqri t
sigurimeve dhe risigurimeve. Mirpo, pr ndrmarrsin paraqet problem
ndrmarrsia zejtare, q sot ka rol t rndsishm n strukturn e ndrmarrsis
s prgjithshme. Mirpo, ajo nuk sht e prfshir n nocionin e ndrmarrsit
konform Ligjit mbi kontabilitetin, e as me Ligjin mbi shoqrit tregtare, qoft pr
shkak se nuk sht e organizuar si shoqri apo ngase nuk sht e detyruar t


paguaj tatimin mbi fitimin. Pr kt arsye vemas shpjegohen bazat e
kontabilitetit dhe t t gjith atyre ndrmarrsve q veprimtarin e vet e kan
organizuar si zejtar dhe jan t detyruar t paguajn tatimin mbi t ardhurat.
3. SISTEMI I KONTABILITETIT T NDRMARRSIT
Sistemi i kontabilitetit t ndrmarrsit t organizuar si shoqri sht
rregulluar me nj sr dispozitash ligjore, aktesh nnligjore, rregulloresh etj.
Mirpo, akti themelor me t cilin rregullohet korniza institucionale e
kontabilitetit financiar t ndrmarrsit sht Ligji mbi kontabilitetin. Po ashtu,
vemas jan t rndsishme parimet dhe standardet e kontabilitetit t caktuara
me Standardet ndrkombtare t kontabilitetit, si dhe vet politikat e
kontabilitetit.
3.1. Korniza institucionale
Sipas Ligjit mbi kontabilitetin, do ndrmarrs me seli n Republikn e
Kroacis, sht i detyruar ti mbaj librat afariste dhe ti hartoj raportet
financiare sipas parimeve themelore t kontabilitetit t rregullt. N mnyr q n
to t shihen qart punt e tij dhe gjendja e pasuris s tij.
Ndrmarrs konsiderohet personi juridik dhe fizik i cili e ushtron
veprimtarin ekonomike pr realizimin e fitimit dhe sht i detyruar t paguaj
tatimin mbi fitimin. T gjith ndrmarrsit, sipas kritereve t ligjit, jan t
kategorizuar n ndrmarrjeve t vogla, t mesme dhe t mdha (shih Ligjin mbi
kontabilitetin, Narodne novine, nr. 90/92, neni 16). Ndr dispozitat m t
rndsishme t ligjit me t cilat prcaktohet korniza institucionale e
kontabilitetit t ndrmarrsit, do t mund ti veonim kto:
Dokumentet e besueshme t
kontabilitetit
jan baz pr vnien e shnimeve n librat afarist.
Aplikimi i parimeve q kan t
bjn me ngjarjen afariste
sipas s cils t hyrat dhe t dalat prcaktohen dhe
pranohen n astin e krijimit t tyre, pa marr
parasysh se a jan arktuar ose paguar.
Aplikimi i sistemit t kontabilitetit
t dyfisht
sipas t cilit do ndryshim n veprimtari,
regjistrohet paralelisht n dy konto t ndryshme n
t cilat shkakton ndryshime t natyrs s kundrt
Mbajtja e detyrueshme e librave
afariste
ato prbhen nga ditari, libri kryesor dhe librat
ndihmse
Prpunimi i kontos n librin
kryesor sipas planit llogaritar (t
kontos) paraprakisht t prgatitur
me rast duhet t sigurohen pozicionet e bilancit
dhe llogarit e fitimit dhe t humbjeve n baz t
Ligjit mbi kontabilitetin
Regjistrimi i gjith pasuris dhe i
detyrimeve
q duhet t bhet n fillim dhe n fund t do viti
afarist.
Hartimi i detyrueshm i raporteve
financiare baz
i bilancit, i llogaris s fitimit dhe i humbjeve, i
raportit t ndryshimeve n pozitn financiare dhe i
shnimeve q jepen me raportin financiar, por q
182 NDRMARRSIA


ndrmarrsit e vegjl nuk jan t detyruar t
hartojn raportin pr ndryshimet n pozitn
financiare.
sht i obligueshm aplikimi i
Standardeve ndrkombtare t
kontabilitetit (SNK)

sht i obligueshm aplikimi i
parimeve pr prgatitjen e bilancit
dhe t llogaris s fitimit dhe t
humbjeve dhe i parimeve pr
vlersimin e pozicioneve t tyre

3.2. Parimet e kontabilitetit
Kto jan parime ose presupozime themelore q mundsojn unifikimin e
metodave, rregullave dhe procedurave me qllim t sigurimit t informatave
cilsore t kontabilitetit t prezantuara n raportet financiare themelore.
Aplikimi i parimeve t kontabilitetit siguron q raportet financiare t
ndrmarrsit t jen transparente.
Parimi i vazhdimsis ose i
kohzgjatjes s pakufizuar t
veprimtaris
sipas t cilit afarizmi nuk sht apriori i caktuar sa i
prket kohs. Konsiderohet se ai do t veproj pa
ndrprer edhe n t ardhmen, pa e pasur si qllim
ndrprerjen e afarizmit dhe zvoglimin e vllimit t
tij. Ai, po ashtu, krkon q bilanci dhe llogaria e
fitimit dhe e humbjeve t hartohen pr do vjet sipas
t njjtit parim.
Parimi i aplikimit konsekuent presupozon se politikat e kontabilitetit aplikohen n
mnyr konsekuente nga nj periudh n tjetrn, me
ka shmanget paraqitja e ndryshme e rezultateve t
afarizmit t njrs kundrejt periudhs tjetr. Mirpo,
nse ndrmarrsi ndryshon njrn prej politikave t
kontabilitetit, ky parim e detyron q shmangien ta
publikoj, por duhet ti prezantoj rezultatet e
deritashme dhe ti shpjegoj ndryshimet.
Parimi i shfaqjes s ndodhis ndryshe quhet edhe parim i prkufizimit, q
nnkupton se t hyrat dhe t dalat pranohen n
momentin e krijimit, e jo kur jan br pagesat. N
pajtim me kt, evidentohen dhe prfshihen n
raportin financiar pr periudhn me t ciln kan t
bjn.
3.3. Parimet e prgjithshme t vlersimit
Me rastin e hartimit t raporteve financiare duhet respektuar parimet e
prgjithshme t vlersimit t pozicioneve. Ligji mbi kontabilitetin dhe
Standardet ndrkombtare t kontabilitetit prfshin disa parime t prgjithshme
t vlersimit, por ne me kt rast po i veojm vetm tre prej tyre:


Parimi i kujdesshmris rezulton nga prania e prhershme e pasiguris s
veprimtaris s ndrmarrsit n mjedisin e
ndryshueshm. Krkohet nj kujdes dhe vmendje e
nevojshme me rastin e hartimit t raporteve
financiare. S kndejmi, t hyrat pranohen kur jan t
sigurta, kurse rezultatet afariste pozitive pasqyrohen
vetm pasi t jen konfirmuar, prkatsisht
pasqyrohen nse besohet se jan t mundshme.
Parimi i mbizotrimit t esencs
kundrejt forms
krkon q ndryshimet n veprimtari dhe ngjarjet
patjetr duhet t prfshihen dhe prezantohen me
realitetin ekonomik, e jo vetm nprmjet forms
ligjore, pr shkak se forma ligjore shpeshher nuk e
prcjell dinamikn e ndryshimeve te ndrmarrsi,
prandaj esenca e transaksioneve dhe e ngjarjeve t
tjera nuk sht gjithher n pajtim me at q paraqitet
me ann e forms ligjore.
Parimi i rndsis s
vlefshmris
nnkupton se informata sht e rndsishme nse
prjashtimi i saj ose raportimi i gabuar mund t
ndikoj n vendimet ekonomike t shfrytzuesit q
kta i ka marr n baz t raportit financiar. Rndsia
varet nga madhsia e pozicionit, andaj ky udhzim v
n pah nevojn e prjashtimit t ngjarjeve t
parndsishme. Domethn, publikohen vetm
ngjarjet e rndsishme.
3.4. Standardet e kontabilitetit
Standardet e kontabilitetit mundsojn unifikimin dhe krahasimin e t dhnave
t prezantuara n raportet financiare t ndrmarrsit. N mnyr q, prve atyre
nacionale, t sigurohet unifikimi i dispozitave dhe i standardeve t kontabilitetit n
nivelin ndrkombtar, jan zhvilluar edhe Standardet ndrkombtare t
kontabilitetit. Ato jan norma dhe standarde t kontabilitetit q jan rezultat i t
kuptuarit t teoris dhe t praktiks s kontabilitetit si dhe i prvojave shumvjeare
t ekspertve t kontabilitetit. Aplikimi i tyre siguron unifikimin dhe krahasimin e t
dhnave t raporteve financiare t ndrmarrsve nga vendet e ndryshme n t cilat
ato aplikohen. Republika e Kroacis, krahas shum vendeve t tjera, ka pranuar ti
aplikoj kto standarde. Tani pr tani ajo nuk i ka standardet e veta nacionale t
kontabilitetit, por derisa ato t mos prkufizohen me Ligjin mbi kontabilitetin t vitit
1993, sht prcaktuar aplikimi i detyrueshm i Standardeve ndrkombtare t
kontabilitetit (regjistrimi dhe informatat e hollsishme pr kto standarde mund ti
gjeni n librin T. Domazetit, Standardet ndrkombtare t kontabilitetit 2000, Faber,
& Zgombiq Plus, Zagreb, 2000). Andaj, t gjith ndrmarrsit e organizuar si shoqri
jan t detyruar q sipas Ligjit mbi kontabilitetin, ti aplikojn standardet dhe
kornizat e prcaktuara, ti prpilojn dhe prezantojn raportet financiare t shoqris
dhe q n to t pasqyrohet saktsisht pozita financiare dhe gjendja n ditn e
prpilimit si dhe rezultatet e afarizmit pr periudhn llogaritare.
184 NDRMARRSIA


3.5. Politikat e kontabilitetit
Kto jan parime dhe standarde t veanta q i aplikon kontabiliteti i
ndrmarrsit me rastin e prpilimit dhe prezantimit t raporteve financiare.
Ndrmarrsi sht i detyruar t miratoj politikat e kontabilitetit, ndrkaq me rastin
e zgjedhjes dhe t miratimit t tyre, sht i detyruar t respektoj dhe t merr pr
baz parimet prgjithsisht t pranuara t Standardeve ndrkombtare t
kontabilitetit. Miratimi i politikave t kontabilitetit ka pr qllim zgjedhjen e
procedurave konkrete t kontabilitetit t ndrmarrsve n t gjitha ato raste kur me
Standardet ndrkombtare t kontabilitetit ndonj shtje nuk sht saktsuar deri
n fund, kurse ndrmarrsve u sht ln mundsia e zgjedhjes s metodave pr
matjen e elementeve t raporteve financiare. N pajtim me kt, n politikat e
kontabilitetit duhet t analizohen sferat e ndryshme t prmbajtjes s raporteve
financiare.
4

3.6. Ndarja e kontabilitetit
Kontabiliteti i ndrmarrsit, si sistem gjithprfshirs i prcjelljes dhe i raportimit
pr aktivitetet afariste t ndrmarrsit, mund ti vrojtojm nga dy aspekte dhe kt
nga aspekti i afarizmit dhe nga aspekti i veprimtaris s kontabilitetit.
Kontabiliteti nga aspekti i afarizmit
Nga ky aspekt, prkatsisht sipas kriterit se a i prfshin t gjitha ose vetm disa
pjes t procesit t afarizmit kontabiliteti i ndrmarrsit kryesisht ndahet n:
Kontabiliteti financiar sht nj trsi sistemore e funksioneve t kontabilitetit q
kan t bjn me trsin e afarizmit, ose me transaksionet
e tija afariste, prfshir rezultatet e ktyre transaksioneve t
paraqitura n treguesit unik monetar. Informatat e
kontabilitetit financiar kryesisht u destinohen
shfrytzuesve t jashtm.
Kontabiliteti i shpenzimeve duke aplikuar sistemet prkatse t llogaritjes s
shpenzimeve, prfshin aktivitetet gjithprfshirse t
mbledhjes s t dhnave pr shpenzimet, evidentimin e
tyre, prpunimin analitik, klasifikimin dhe shprndarjen si
dhe raportimin pr shpenzimet. Me informatat e veta u
vihet n shrbim kryesisht shfrytzuesve t brendshm,
andaj edhe quhet kontabilitet intern.
Kontabiliteti menaxhues sht i kohs s re dhe ende sht n procesin e zhvillimit
dhe perfeksionimit. Ka pr detyr ti prpunoj dhe tua
prezantoj menaxherve n formn dhe mnyrn m t
prshtatshme informatat e kontabilitetit me qllim t
marrjes s vendimeve afariste. Mbshtetet n informatat e
kontabilitetit financiar dhe t shpenzimeve, ndrkaq
prfshin prgatitjen dhe formulimin e vendimeve,
mbikqyrjen dhe analizn e zbatimit e t rezultateve t tyre
dhe nevojn e korrigjimit t tyre. Si edhe te kontabiliteti i
shpenzimeve, informatat u destinohen kryesisht

4
T. Domazet: Referatt nga kshillimet, Politikat e kontabilitetit RK, Zagreb, 1999, faqe 13 e 14.


shfrytzuesve t brendshm.
Kontabiliteti nga aspekti i veprimtaris kontabl
Nga aspekti i veprimtaris s kontabl, kontabiliteti i ndrmarrsit prfshin
planifikimin kontabl, mbikqyrjen kontabl dhe analizn kontabl. Kto pjes t
kontabilitetit plotsohen reciprokisht, ndrkaq secila prej tyre n mnyr t
veant prpunon dhe prezanton t dhnat e marra pr nevojat e shfrytzuesve,
prandaj do ti shpjegojm ve e ve.
Kontabiliteti sht pjes prbrse themelore e veprimtaris s ndrmarrsit,
kurse t dhnat e tij shfrytzohen pr nevojat e planifikimit,
analizs dhe mbikqyrjes kontabl, prandaj ajo, n t vrtet,
sht baz pr llogaritjen e t gjitha pjesve t kontabilitetit. Ka
pr detyr q n baz t dokumenteve t kontabilitetit dhe
kohs q pason, n librat afariste ti shnoj ndryshimet n
pasuri, n borxhe (detyrime), n kapital, n t dala dhe t hyra
si dhe n rezultatet financiare t afarizmit t ndrmarrsit.
Rezultatet e llogarive kontabl jan bilanci, llogaria e fitimit
dhe e humbjeve si dhe raporti pr rrjedhat e paras, kurse pr
nevojat e disa prej pjesve t tij kto jan prllogaritjet e
shpenzimeve sipas pjesve dhe bartsve.
Planifikimi kontabl prfshin mbledhjen, rregullimin, prpunimin dhe prezantimin
e t dhnave pr veprimtarin e ardhshme t nj pjese ose t
tr veprimtaris nprmjet projeksionit ose parallogaris.
Duke u mbshtetur n kontabilitet planifikimi kontabl
publikon ndryshimet e ardhshme n pasuri, n borxhe
(detyrime) dhe kapital, kurse rezultatet i prezanton n bilancin
e planifikuar t gjendjes dhe n llogarin e planifikuar t
fitimit dhe t humbjeve.
Mbikqyrja kontabl sht nj lloj i veant i analizimit dhe i vlersimit t procesit
t prpunimit t t dhnave kontabl dhe t pasqyrimit t tyre,
gj q realizohet nprmjet kontrollit t dokumentacionit t
hyrjes dhe daljes, kontrollit llogaritar t regjistrimit dhe
prllogaritjes, raportit mbi gjendjen dhe ecurin e shpenzimeve
dhe t t hyrave, nprmjet hyrjes dhe daljes s paras, si dhe
me ann e kontrollit s veprimtaris n t gjitha pjest e tjera t
kontabilitetit t ndrmarrjes.
Analiza kontabl sht pjes e analizs s prgjithshme t afarizmit t
ndrmarrsit, kurse prfshin studimin e t dhnave t llogarive
dhe parallogarive kontabl me qllim t vlersimit t bonitetit
dhe zbulimin e shmangieve si dhe pr konstatimin e shkaqeve
t ktyre shmangieve, interpretimin e hulumtimin e tyre dhe
propozimin e masave e t instrumenteve pr mnjanimin e
shmangieve dhe arritjen e nj efektiviteti m t mir n
afarizmin e ndrmarrjes.
3.7. Raportet financiare t ndrmarrsit
Raportet financiare me destinim t prgjithshm kan pr qllim publikimin e
sakt t informatave pr pozitn dhe gjendjen financiare n ditn e caktuar dhe
186 NDRMARRSIA


lidhur me punn e suksesshme t ndrmarrsit brenda nj periudhe t caktuar
llogaritare q i shrben nj rrethi m t gjer t shfrytzuesve me rastin e
vendimmarrjes. Pr realizimin e ktyre qllimeve, raportet financiare t
ndrmarrsit ofrojn informata pr pasurin, detyrimet, kryegjn, t hyrat dhe t
dalat, prfshir fitimin dhe humbjet si dhe rrjedhn e paras.
Kontabiliteti i ndrmarrsit t organizuar si shoqri sht i detyruar ta hartoj
dhe prezantoj raportin financiar q prmban: bilancin, prllogaritjen e t hyrave
dhe t dalave, raportin pr rrjedhn e paras, raportin pr ndryshimin e kryegjs
si dhe politikat kontabl dhe shnimet s bashku me raportet financiare.
Me rastin e hartimit t raporteve financiare, t gjith ndrmarrsit, pa marr
parasysh madhsin e tyre, jan t detyruar ti zbatojn plotsisht standardet e
kontabilitetit. Prjashtim bjn ndrmarrjet e vogla, pr t cilt, me Ligjin mbi
kontabilitetin sht parashikuar mundsia e shkurtimit t raporteve financiare,
andaj ata nuk jan t detyruar ti hartojn raportet q kan t bjn me rrjedhn e
paras.
Bilanci
Bilanci sht nj pasqyr sistemore e kontabilitetit lidhur me gjendjen e
pasuris, borxheve (detyrimeve) t shoqris dhe t kryegjs s pronarit n ditn
e caktuar Qllimi i bilancit sht q t prezantoj gjendjen financiare,
prkatsisht pozitn financiare t ndrmarrsit n ditn e caktuar. do
ndrmarrs, pa marr parasysh madhsin, harton bilancin nj her n vit,
prkatsisht n fund t vitit, por nse sht e nevojshme kt mund ta bj pr
do tre muaj e madje edhe pr do muaj.
Pasuria sht vlera totale e resurseve ose e t drejtave q i disponon
ndrmarrsi dhe q i shfrytzon pr realizimin e aktivitetit ekonomik
nga i cili pret nj fitim t caktuar. Sipas nocionit pasuria mund t jet
n para, sende, t drejta dhe krkesa, si dhe ndarjet aktive kohore, e
sipas funksionit q e ka, pasuria ndahet n pasurin afatgjate (t
prhershme) dhe pasurin afatshkurtr (vijuese).
Detyrimet jan borxhe, ndrkaq prfshijn kapitalin e huaj q ndrmarrsi e ka
marr nga t tjert n munges t kapitalit t vet. Detyrimet mund t
krijohen me huazimin e paras n tregun e kapitalit, me blerjen e
pajisjeve, t materialit dhe t mallrave nga furnitort dhe sipas fuqis
ligjore. Dallojm detyrimet afatshkurtra dhe afatgjata, si dhe ndarjet
pasive kohore.

T gjitha t dr

VIII. K
rejtat e rezervuara.
Kontabiliteti I
. Mbrohen me ligj p
Ndrmarrsis
pr t drejtat e auto
Dhe Kontroll
orit. Kolegji Univer
lingu 187
rsitar Victory
188 NDRMARRSIA




Llogaria e fitimit dhe e humbjeve
Llogaria e fitimit dhe e humbjeve pasqyron suksesin e afarizmit t
ndrmarrsit pr nj periudh t caktuar, i matur me rezultatet e arritura
financiare q prcaktohen n baz t t hyrave dhe t dalave t realizuara.
T hyrat jan rritja e dobis ekonomike t ndrmarrsit gjat nj periudhe t
caktuar, q jan krijuar me rritjen e pasuris ose me zvoglimin e
detyrimeve me t cilat rritet kryegjja, prve rritjes s kryegjs q
ka t bj me kontributet e pjesmarrsve n t. T hyrat zakonisht
ndahen n t hyra afariste, t hyra financiare dhe t hyra t
jashtzakonshme. Vlen t theksohet se pr njohjen e t hyrave nuk
sht thelbsore se a jan drguar t mirat ose a jan arktuar
shrbimet, por a sht paraqitur llogaria pr t mirat e drguara ose
shrbimet e kryera.
T dalat jan ulja e dobis ekonomike gjat periudhs llogaritare n form t
derdhjes ose thithjes s mjeteve apo krijimit t detyrimeve, q pr
pasoj ka zvoglimin e kryegjs, prve ato n lidhje me kryegjn
q u shprndahet pjesmarrsve. Si edhe te t hyrat, t dalat
ndahen n t dalat afariste, financiare dhe n t dalat e
jashtzakonshme.
Fitimi sht rezultati pozitiv financiar i afarizmit t ndrmarrsit brenda
periudhs s caktuar. Fitimi sht diferenca ndrmjet t hyrave q
jan m t mdha se t dalat t pasqyruara n llogarin e fitimit dhe
t humbjeve, ndrkaq paraqitet si fitim para tatuimit (fitimi bruto),
e pas tatuimit si fitim pas tatuimit (fitimi neto).
Humbjet jan rezultati negativ financiar i veprimtaris s ndrmarrsit
brenda nj periudhe t caktuar. Humbjet paraqesin diferencn
ndrmjet t dalave q jan m t mdha nga t hyrat e pasqyruara
n llogarin e fitimit dhe t humbjeve, ndrkaq paraqitet si humbje
para tatuimit, kurse pas tatuimit si humbje pas tatuimit.

19

90 NDRMA
T gjitha t drejt
ARRSIA
tat e rezervuara. M Mbrohen me ligj pr

r t drejtat e autoritt. Kolegji Universittar Victory


Raporti lidhur me rrjedhn e paras
Raporti lidhur me rrjedhn e paras hartohet dhe prezantohet si pjes e
raporteve totale financiare. Ky raport prmban pasqyrn e t hyrave dhe t
dalave t paras dhe t ekuivalenteve t paras nga aktivitetet afariste, hoteliere
dhe financiare t ndrmarrsit pr periudhn llogaritare.
Rrjedha e paras nga
aktivitetet afariste t
ndrmarrsit
prfshin parat q vijn dhe dalin nga aktivitetet e
ndrmarrsit pr krijimin e t hyrave nga veprimtaria e
ndrmarrsit, prkatsisht nga transaksionet q prcaktojn
fitimin neto dhe humbjet. Jan tregues ky i aktiviteteve t
ndrmarrsit dhe i aftsis s tij pr ruajtjen e nivelit
ekzistues dhe prparimin e afarizmit.
Rrjedha e paras nga
aktivitetet investuese t
ndrmarrsit
prfshin parat q vijn dhe dalin nga fitimi dhe tjetrsimi i
pasuris afatgjate, dhe i resurseve t tjera prve atyre q
kan t bjn me ekuivalentet n para.
Rrjedha e paras nga
aktivitetet financiare t
ndrmarrsit
jan t rndsishme pr vlersimet e madhsis dhe
prbrjes s kryegjs (kapitalit vetjak) dhe t huazimeve t
ndrmarrsit. Vemas prfshin parat q vijn dhe dalin nga
ndarja ose blerja e aksioneve, prkatsisht nga huazimet ose
nga pagesat e shumave t huazuara.
Raporti lidhur me ndryshimin e kryegjs
Raporti lidhur me ndryshimet e kryegjs pasqyron kapitalin total dhe
strukturn e tij n fund t periudhs raportuese n krahasim me fillimin e ksaj
periudhe. S kndejmi, dallojm raportin lidhur me t gjitha ndryshimet e
kryegjs nga raporti lidhur me ndryshimet e kryegjs pa ndryshimet e krijuara
nga transaksionet kapitale me pronart dhe shprndarjen e tyre pronarve.
Politikat e kontabilitetit dhe shnimet q jepen me raporte
Politikat e kontabilitetit nnkuptojn zgjedhjen e parimeve, bazave,
marrveshjeve, rregullave dhe praktikat e miratuara sipas mundsive reale, q
aplikohen me rastin e hartimit dhe prezantimit t raporteve financiare. Shnimet
q jepen n raportet financiare duhet t ofrojn informata pr bazn pr hartimin
e raporteve financiare dhe pr politikat e kontabilitetit q jan zgjedhur dhe
aplikuar me rastin e transaksionit, si dhe informatat shtes q jan t
domosdoshme pr prezantimin e sakt t raporteve financiare. Me to
prpunohen dhe plotsohen hollsisht t dhnat e prezantuara n bilanc, n
llogarin e fitimit dhe t humbjeve, n raportin mbi rrjedhn e paras dhe n
raportin lidhur me ndryshimet e kryegjs.
4. KONTABILITETI I ZEJTARIT
Pr dallim nga ndrmarrsit e organizuar si shoqri e cila sht e detyruar t
paguaj tatimin mbi fitimin, ndrmarrsit e organizuar si zejtar jan t detyruar
ta paguajn tatimin mbi t ardhurat. Nga kjo diferenc, prkatsisht pr faktin se
zejtart jan t detyruar t paguajn tatimin mbi t ardhurat, rezultojn edhe
192 NDRMARRSIA


karakteristikat kryesore t kontabilitetit t tyre, sipas t cilave ai dallon nga
kontabiliteti i ndrmarrsve t organizuar si shoqri.
4.1. Karakteristikat themelore t kontabilitetit t zejtarit
Evidenca sipas parimeve
t kontabilitetit t thjesht
sipas ksaj evidence do ndryshim regjistrohet me nj
pozicion.
T ardhurat jan
diferenca ndrmjet
marrjeve dhe
shpenzimeve afariste
brenda periudhs llogaritare.
Marrjet afariste jan t
gjitha t hyrat
paraja, sendet, t drejtat materiale, shrbimet etj., prfshir
edhe marrjet nga shitja dhe marrja e sendeve nga pasuria
afatgjate, si dhe marrjet nga tjetrsimi ose likuidimi i
veprimtaris
Shpenzimet afariste jan
t gjitha t dalat
pr realizimin, sigurimin dhe ruajtjen e marrjeve afariste, q
jan t lidhura drejtprdrejt me ushtrimin e veprimtaris si
dhe pr investime, prve investimeve n pasurin
financiare dhe investimeve n pasurin afatgjat.
Aplikohet parimi i puns
s arks
me rastin e evidentimit t marrjeve si t hyra dhe i
shpenzimeve si t dala. Mirpo, ekzistojn prjashtime te
marrjet jomonetare dhe te letrat me vler q konsiderohen si
marrje vetm pasi t merren dhe t bhen t disponueshme,
prkatsisht pas arktimit real.
regjistrimi (shlyerja) e
pasuris afatgjate
prkatsisht amortizimi, llogaritet vemas dhe u shtohet
dhnieve totale afariste.
4.2. Librat afariste
Kontabiliteti i ndrmarrsit t organizuar si zejtar sht i detyruar ti mbaj
librat afariste. Me Ligjin pr tatimin mbi t ardhurat sht prcaktuar se kto jan
Libri i t hyrave dhe t dalave, Libri i qarkullimit, Libri i pasuris afatgjate dhe
Evidenca e krkesave dhe e detyrimeve, por q zejtart t cilt jan t detyruar t
paguajn tatimin mbi vlern e shtuar duhet t mbajn edhe Librin e faturave
dalse dhe Librin e faturave hyrse, e n kt rast nuk jan t detyruar t mbajn
evidencn e krkesave dhe detyrimeve. Mirpo, ekzistojn edhe shtje t tjera
n lidhje me librat afariste pr t cilat duhet ti ket secili zejtar. Pr shembull,
me Ligjin pr tatimin mbi fitimin parashikohet mundsia q pagues i tatimit mbi
fitimin mund t jet edhe personi fizik i cili realizon t ardhura n baz t
dispozitave mbi tatuimin e t ardhurave, nse deklaron se do ta paguaj tatimin
mbi fitimin n vend t tatimit mbi t ardhurat.
Po ashtu, po me kt ligj sht prcaktuar se tatimin mbi fitimin sht i
detyruar ta paguaj edhe ndrmarrsi si person fizik q realizon t ardhura nga
zejtaria:
a) nse n periudhn paraprake tatimore ka realizuar t hyra totale mbi
2.000.000, kuna,


b) nse n periudhn paraprake tatimore ka realizuar t ardhura mbi
shumn prej 400.000,00 kuna,
c) nse posedon pasurin afatgjate n vlern prej mbi 2.000.000,00 kuna,
d) nse gjat periudhs paraprake tatimore ka punsuar mesatarisht mbi 15
puntor.
S kndejmi, rezulton se t gjith ndrmarrsit e organizuar si zejtar, ose
profesionet e ngjashme me ta, nse kan deklaruar se do t paguajn tatimin mbi
fitimin, apo ata q e tejkalojn vlern e prcaktuar t pasuris, t qarkullimit, t
t ardhurave ose numrin e t punsuarve n periudhn paraprake tatimore,
duhet ti mbajn librat afariste n t njjtn mnyr si edhe shoqria tregtare,
ngase edhe ata jan t detyruar t paguajn tatimin mbi fitimin. Lidhur me
prezantimin e kontabilitetit t ndrmarrsit kemi br fjal m sipr, prandaj
ktu nuk po e prsrisim. T gjith ndrmarrsit e tjer t organizuar si zejtar i
mbajn librat afariste t prcaktuara me Ligjin pr tatimin mbi t ardhurat.
Sqarimet m t hollsishme lidhur me mbajtjen e tyre jan dhn n Rregulloren
pr tatimin mbi t ardhurat, prandaj sugjerojm aplikimin e saj t drejtprdrejt.
S kndejmi, n vazhdim do t japim vetm nj vshtrim t shkurtr pr
prmbajtjen dhe rndsin e librave afariste t zejtarit, q do t duhej ti dinte
do ndrmarrs.
4.3. Libri i t hyrave dhe i t dalave
N kt libr evidentohen t hyrat dhe t dalat totale afariste nga ushtrimi i
veprimtaris n periudhn e caktuar tatimore, me qllim t prcaktimit t t
ardhurave. Ky libr mbahet pr veprimtarin e gjithmbarshme, pa marr parash
faktin se personi fizik, prkatsisht ndrmarrsi i organizuar si zejtar e ushtron
veprimtarin n m shum njsi afariste ose veprimtaria ushtrohet n firmn e
prbashkt ose n pjesn e veprimtaris q sht n pronsi.
Evidenca e kontabilitetit n Librin e t hyrave dhe t dalave duhet t mbahet
me rregull, me koh dhe saktsisht n baz t dokumenteve autentike t
kontabilitetit, ndrkaq mbahet sipas parimit t puns s arks. Kjo do t thot se
n Librin e t hyrave dhe t dalave n periudhn tatimore mund t regjistrohen
vetm t hyrat e realizuara, prkatsisht t mirat e dala, me prjashtim t
shpenzimeve pr blerjen e pasuris afatgjate ku si shpenzim konsiderohet
regjistrimi i pasuris afatgjate gjat kohzgjatjes s qndrueshmris s saj n
shumn q sht n pajtim me dispozitat. T hyrat n para prcaktohen sipas
vlers tregtare, kurse t hyrat n jo para sipas mimeve t blerjes ose mimeve t
kushtimit.
T hyrat afariste
T hyra afariste jan t gjitha t mirat (paraja, sendet, t drejtat materiale,
shrbimet etj.), q realizohen n periudhn tatimore n kuadr t ushtrimit t
veprimtaris zejtare. T hyrat tatimore konsiderohen edhe marrjet nga shitja dhe
prjashtimi i sendeve dhe t drejtave, prve prjashtimit t pasuris financiare
194 NDRMARRSIA


q shrben pr ushtrimin e veprimtaris q evidentohet si pasuri investuese apo
q sht dashur t jet n kuadr t pasuris afatgjate, si dhe marrjet nga shitja
ose likuidimi i veprimtaris, prve nse fituesi i veprimtaris e vazhdon
veprimtarin dhe m von e siguron tatuimin e rezervave t fshehura. T hyrat
afariste konsiderohen deficitet e t mirave mbi lartsin e lejuar me dispozita si
dhe tatimet e llogaritura me rastin e blerjes s t mirave pr t cilat sht
konstatuar deficit. S fundi, n t hyra bjn pjes edhe paradhniet e marra pr
drgimin e mallrave dhe kryerjen e shrbimeve, edhe pse nuk jan realizuar deri
n fund, si dhe marrjet e tjera afariste q paraqiten koh pas kohe si jan
kamatat e arktuara nga mjetet dhe plasmant e mjeteve q shrbejn pr
ushtrimin e veprimtaris etj.
T dalat afariste
T dala afariste jan t gjitha t mirat e ndrmarrsit t dala gjat periudhs
tatimore n lidhje me fitimin, sigurimin dhe ruajtjen e t hyrave afariste dhe t
cilat jan t lidhura drejtprdrejt me ushtrimin e veprimtaris. N t dalat
afariste bjn pjes edhe vlera kontabl e t mirave t shitura ose t prjashtuara
t pasuris afatgjate si dhe pasuria e tjetrsuar dhe likuidimet. T dala afariste
konsiderohen edhe investimet, me prjashtim t investimeve t pasuris
financiare dhe t investimeve n pasurin afatgjate. T dala afariste
konsiderohen edhe shpenzimet pr material, pr prodhime, mallra, energji dhe
shrbime q shrbejn pr krijimin e t ardhurave, ndrkaq llogariten si t dala
deri n lartsin e mimit t blerjes ose t shpenzimeve t prodhimit.
Shpenzimet pr blerjen e pasuris afatgjate nuk evidentohen n Librin e t
hyrave dhe t dalave, por prfshihen n regjistrimin e pasuris afatgjate. Si t
dala evidentohen vetm amortizimi i pasuris afatgjate gjat kohzgjatjes s saj
n pajtim me dispozitat, si dhe mjetet e paguara pr mirmbajtjen vijuese dhe
investuese t pasuris afatgjate. T dala afariste pr t punsuarit konsiderohen
pagat e t punsuarve me tatimet dhe kontributet e prcaktuara, kurse paga e
zejtarit, prve kontributeve, nuk llogaritet si e dal. N fund, si t dala llogariten
edhe paradhniet pr mallin e drguar ose shrbimet e pakryera, prve
paradhnieve t paguara pr blerjen e pasuris afatgjate dhe t dalat e tjera n
kuadr t veprimtaris q kan t bjn me realizimin e t ardhurave si jan
kompensimet, mbshtetjet financiare dhe shprblimet q i paguhen zejtarit,
pagesat q u bhen shkenctarve gjat puns praktike dhe studimeve, pagesat n
emr t bursave pr nxnsit dhe studentt etj.
Amortizimi
T ardhurat jan diferenca ndrmjet t hyrave dhe t dalave afariste brenda
nj periudhe llogaritare, gj q nnkupton hyrjen ose daljen reale t mirave t
saktsuara n kaptinat paraprake prandaj, regjistrimi (amortizimi) i pasuris
afatgjate sipas kohzgjatjes s saj nuk do t mund t konsiderohej si e dal
afariste, prkatsisht si shpenzim afarist i zejtarit brenda periudhs llogaritare,
ngase nuk jan t dala reale t t mirave nga veprimtaria e zejtarit. Q amortizimi
t mund t kalkulohet si shpenzim afarist, me Ligjin mbi t ardhurat vemas


sht prcaktuar se shpenzimet konsiderohen t dala afariste dhe n shumn e
prcaktuar mund t evidentohen n Librin e t hyrave dhe t dalave, si t dala
(shpenzime afariste). Mirpo, kjo sht kushtzuar me respektimin e rregullave
q kan t bjn me llogaritjen dhe evidentimin e tyre.
Baz pr llogaritjen e amortizimit si shpenzim afarist sht Regjistrimi i
pasuris afatgjate i br sipas parimeve t regjistrimit t rregullt, me koh dhe t
sakt, si sht prcaktuar me Rregulloren pr tatimin mbi t ardhurat. Si
shpenzim afarist nuk llogaritet amortizimi i pasuris q nuk sht regjistruar n
Regjistrimin e pasuris afatgjate si e dal, prkatsisht shpenzim pr investime
n kt pasuri.
Llogarita e amortizimit bhet n pajtim me Rregullore mbi amortizimin dhe
kt me aplikimin e normave t prcaktuara vjetore pr regjistrimin e pasuris
afatgjate sipas kohs s amortizimit, n bazn q e prbn vlera e blerjes
(shpenzimet e blerjes) t pasuris afatgjate. Llogaritja e amortizimit bhen ve e
ve sipas pozicioneve dhe fillon ditn e par t muajit i cili pason pas muajit n
t cilin sht bler dhe sht vn n prdorim pasuria afatgjate. Shuma e
prcaktuar n kt mnyr e amortizimit shnohet n librin e t dalave afariste
pr periudhn e caktuar llogaritare (tatimore).
4.4. Libri i qarkullimit
Ky libr mbahet pr do vend t shitjes kshtu q n fund t do dite t
puns, e m s voni para fillimit t dits s ardhshme t puns, regjistrohen t
hyrat n ark, prkatsisht t hyrat e paguara n para t gatshme dhe n eqe, pr
do vend t shitjes ve e ve. Librin nuk jan t detyruar ta mbajn ata
ndrmarrs q t dhnat pr qarkullimin ditor n para t gatshme i sigurojn nga
evidenca n Librin e t hyrave dhe t dalave ose n evidencat e prcaktuara me
ligje t tjera, apo nse kto evidenca mbahen n vendin ku realizohen t hyra n
para t gatshme. Librin e qarkullimit nuk jan t detyruar ta mbajn zejtart q
nuk jan pagues t tatimit mbi vlern e shtuar, me kusht q veprimtarin nuk e
ushtrojn n m shum njsi afariste, kurse t dhnat n Librin e t hyrave dhe t
dalave i shnojn deri n fund t dits s puns, prkatsisht m s voni para
fillimit t dits s ardhshme t puns. Shuma totale e arktuar nga Libri i
qarkullimit shnohet n Librin e t hyrave dhe t dalave.
196 NDRMARRSIA




4.5. Regjistrimi i pasuris afatgjate
Ky libr prdoret me rastin e themelimit t dyqanit, firms zejtare ose ndonj
form tjetr t veprimtaris (biznesit) t ngjashm me zejtarin, ndrkaq prmban
informatat pr vlern e blerjes dhe kontabl t pasuris afatgjate n fillim dhe n
mbarim t vitit si dhe informatat pr amortizimet gjat vitit, deri me regjistrimin
e plot ose tjetrsimin e pasuris afatgjate, prkatsisht tjetrsimin ose
likuidimin e zejtaris.
Regjistrimi i pasuris afatgjate bhet pr do vjet kalendarik dhe prmbyllet
me gjendjen n fund t vitit. Pasuria q shrben pr fitimin e t ardhurave
shnohet n Regjistrimin e pasuris afatgjate n astin e blerjes, me kusht q
vlera e saj ve e ve t mos jet mbi 2.000,00 kuna, kurse kohzgjatja e saj t jet
mbi nj vit. Sipas t njjtave kritere n Regjistrimin e pasuris afatgjate shnohen
edhe sendet nga prodhimi vetjak i zejtarit, sipas shpenzimeve t prodhimit, nse
shrbejn pr ushtrimin e veprimtaris.
Pr shkak t llogaritjes s amortizimit, pasuria afatgjate shnohet ve e ve n
Regjistrimin e pasuris afatgjate e po ashtu, vemas evidentohet edhe pasuria
afatgjate e prtritshme (toka, pyjet etj.) ndaras nga pasuria e harxhueshme
(ndrtesat, makinat, pajimet etj.), ngase pasurit natyrore t prtritshme dhe
pasuria e ngjashme nuk i nnshtrohen amortizimit. N kuadr t shpenzimeve
afariste t zejtarit organet tatimore e pranojn vetm regjistrimin (amortizimin) e
pasuris afatgjate t prfshir me Regjistrimin e pasuris afatgjate pr t ciln
amortizimi sht llogaritur n mnyrn e prcaktuar.
4.6. Evidenca e krkesave dhe e detyrimeve
Kjo sht nj evidenc e detyrueshme e t gjitha krkesave dhe detyrimeve,
prkatsisht e t gjitha llogarive t paraqitura dhe t pranuara, si dhe e llogarive
t arktuara dhe t paguara, prve atyre t arktuara ose t paguara n mnyrn
e cila i ka karakteristikat e pagess me para t gatshme. Ndrmarrsit q mbajn
librin e llogarive hyrse dhe dalse, n pajtim me dispozitat pr tatimin mbi
vlern e shtuar, pr regjistrimin e t dhnave lidhur me llogarit e pranuara ose
t lshuara, nuk jan t detyruar t mbajn kt libr.
4.7. Raportet financiare t zejtarit
Kontabiliteti i ndrmarrsit t organizuar si zejtar n fund t vitit i prmbyll
librat afariste dhe i analizon rezultatet e arritura, prkatsisht t ardhurat e
realizuara brenda periudhs tatimore. Librat e prmbyllura afariste ofrojn
informata t pritshme pr suksesin e afarizmit n periudhn e caktuar tatimore,
pr gjendjen e pasuris afatgjate n fillim dhe n mbarim t periudhs si dhe pr
krkesat dhe detyrimet n mbarim t periudhs n fjal. N mnyr q kto
informata t jen t sakta dhe t sigurta, kontabiliteti duhet q n pajtim me
dispozitat dhe rregullat e profesionit t mbaj evidencn e ngjarjeve afariste.
198 NDRMARRSIA




do kontabilitet i organizuar mir mundet, n mnyr t veant dhe pr t
m t prshtatshme, ti prpunoj dhe prezantoj t dhnat nga librat afariste, me
t cilat, sikur edhe te kontabiliteti financiar i shpenzimeve ose i menaxhimit,
200 NDRMARRSIA


ndrmarrsit dhe shfrytzuesve t tjer tu siguroj informata t ndryshme q
jan t rndsishme pr
marrjen e vendimeve afariste. Nga prpunimi i till i t dhnave mund t
nxirren informata lidhur me t ardhurat e realizuara, llojin, strukturn dhe
dinamikn e t hyrave, llojin, strukturn dhe dinamikn e t dalave, vlern
dhe vjetrsin e pasuris afatgjate, vlern dhe strukturn e krkesave dhe t
detyrimeve sipas maturimit, si dhe informatat e tjera interesante.
Po i prmendim dispozitat e ligjit pr tatimin mbi fitimin, sipas t cilave
tatimin mbi fitimin jan t detyruar ta paguajn edhe personat fizik q
realizojn t ardhura nga zejtaria, nse n periudhn paraprake tatimore kan
realizuar t hyra totale mbi 2.000.000,00 kuna, ose t ardhura mbi 4.000.000,00
kuna, apo posedojn pasuri afatgjate n vlern mbi 2.000.000,00 kuna, ose n
periudhn paraprake tatimore kan punsuar mesatarisht mbi 15 puntor. Ky
detyrim hyn n fuqi m 1 janar 2006 dhe ka t bj me kt vit q sht viti i par
afarist sipas ktyre kushteve, kurse viti afarist 2005 konsiderohet si periudh
paraprake tatimore n t ciln do t maten kriteret q prbjn kushtet pr
kalimin e zejtarit n sistemin e pagimit t tatimit mbi fitimin. Ata zejtar q, n
baz t ktyre kritereve, ose me krkesn e vet, si tatimpagues do t kalojn n
sistemin e tatimit mbi fitimin, do ta organizojn kontabilitetin e vet si edhe
ndrmarrsit e organizuar si shoqri. N pajtim me kt, rezultatet afariste dhe
raportet financiare do t bhen sipas procedurs dhe me aplikimin e kritereve
dhe t parimeve q i kemi shpjeguar m sipr.
5. ORGANIZIMI I KONTABILITETIT T NDRMARRSIT
Organizimi i kontabilitetit t ndrmarrsit t institucionalizuar si shoqri
tregtare ose si zejtar krkon prgjigje n s paku tri pyetje themelore: kur do t
filloj puna, a do ta ket kontabilitetin e vet apo do ta huazoj dhe far do t jet
organizimi i kontabilitetit? Me institucionalizimin e shoqris ose t zejtarit,
kontabiliteti sht shrbimi i par q fillon t veproj. Ky shrbim prgatit
regjistrimin me t cilin prcaktohen pasuria dhe kapitali n bilancin fillestar t
ndrmarrsit, ose pasuria n Regjistrimin e pasuris afatgjate. Gjat periudhs
llogaritare ose tatimore mbledh informata pr ngjarjet afariste dhe i shnon ato
n librat afariste. N mbarim t vitit prmbyll librat afariste dhe prgatit raportet
financiare, e pastaj i hap t rejat pr vitin q vjen. S kndejmi, pa asnj dyshim,
me institucionalizimin e biznesit njkohsisht duhet t organizohet edhe
kontabiliteti i ndrmarrsit. do shtyrje e ktij akti at do ta privonte nga shum
informata t vlefshme dhe do tu nnshtrohej sanksioneve ligjore.
Prgjigja n pyetjen se a duhet t organizohet kontabiliteti vetjak ose t
shfrytzohen shrbimet e kontabilitetit t huazuara varet nga aktiviteti i
gjithmbarshm afarist, nga potencialet njerzore dhe nga mundsit teknike
teknologjike, nevojat pr mbrojtjen e t dhnave, nga krkesat pr raportime etj.
Prve mimit si kriter i rndsishm, n kt prcaktim, prkundr mundsive


q i ofron telekomunikacioni bashkkohor, mund t ndikoj edhe lokacioni, por
n fund t fundit zgjedhja do t varet nga analizimi i t gjitha kritereve m t
rndsishme.
N praktik, zejtart dhe ndrmarrjet e vogla zakonisht ia besojn kryerjen e
ktyre punve ndonj servisi kontabl t specializuar pr kt veprimtari,
ndrkaq ndrmarrjet e mesme dhe t mdha zakonisht e organizojn
kontabilitetin e vet. M sipr u b fjal pr rolin, vendin dhe rndsin e
kontabilitetit t ndrmarrsit si dhe pr pritshmrit e shfrytzuesve.
Nse ndrmarrsi prcaktohet pr kontabilitetin e vet ather duhet ti
kushtoj kujdesin e duhur organizimit t tij, sepse vetm me projektimin e
strukturs s tij optimale do t siguroj q ai ti plotsoj nevojat e shfrytzuesve
pr informata t caktuara. Struktura optimale nnkupton definimin e detyrave,
zgjedhjen e lokacionit, projektimin e numrit t t punsuarve dhe t raporteve
brendaprbrenda shrbimit, zgjedhjen e pajisjeve, projektimin e rrjedhave
organizative si brenda shrbimit ashtu edhe ndrmjet shrbimeve t kontabilitetit
dhe pjesve t tjera t trsis s ndrmarrjes dhe, s fundi, edhe me
shfrytzuesit e informatave.
6. KONTABILITETI DHE KONTROLLINGU
6.1. Prcaktimi i kuptimit t kontrollingut
Kontrollingu si disiplin ekonomike nuk ka nj kuptim universal, por
varsisht nga shkalla e zhvillimit dhe e aplikimit n mjedise t caktuara,
definohet n disa mnyra. Sipas disave, kontrollingu, pr shkak t lidhshmris
me kontabilitetin edhe m tutje identifikohet me kontrollin e afarizmit apo, pr
shkak t lidhshmris s ngusht me procesin e planifikimit, identifikohet me
kt funksion afarist. Me tutje, duke pasur parasysh pritshmrit e shfrytzuesve,
n disa mjedise injorohen roli dhe rndsia e tij, kurse n mjediset e tjera i
prshkruhen mundsi t mdha me rastin e zgjidhjes s shtjeve t ndryshme, e
para s gjithash t strategjis s gjithmbarshme zhvillimore.
N kuptimin e ngusht t fjals kuptimi i kontrollingut rrjedh nga fjala
CONTROL, q ka disa interpretime si jan kontrolli, verifikimi, mbikqyrja,
hulumtimi, zhvillimi, orientimi etj. Sipas mendimit m t prhapur kontrollingu
sht funksioni brenda sistemit t menaxhmentit me t cilin rritet efektiviteti i
tij, e ksisoj edhe aftsia pr tju prshtatur ndryshimeve brenda dhe jasht
ndrmarrjes.
5

Njkohsisht, planifikimi dhe kontrolli jan nj funksion baz menaxherial ,
kurse aktivitetet dhe prmbajtja e tij jan t orientuara n harmonizimin e
sistemit t realizimit, prkatsisht t formsimit t mjedisit pr nj pun ekipore
sa m efektive.

5
N. Osmanagi Bedenik, Kontroling, kolska knjiga, 2004, faqe 64.
202 NDRMARRSIA


Nnsistemet e menaxhmentit jan definimi i qllimeve, planifikimi, kontrolli,
informimi, organizimi dhe menaxhimi i potencialeve njerzore, kurse
koordinimi dhe integrimi i ktyre nnsistemeve jan prmbajtja e kontrollingut.
Ekziston mendimi se kontrollingu sht i domosdoshm vetm pr sistemet e
mdha ekonomike me nj numr t madh nnsistemesh dhe me prgjegjsi t
decentralizuar. Mirpo, kjo sht e gabuar, ngase praktika ka dshmuar se
kontrollingu sht i nevojshm edhe pr ndrmarrjet e vogla dhe t mesme.
Struktura e prfshirjes s detyrave t kontrollingut pjesrisht ka ndryshuar me
zhvillimin e tij. N fillim ato ishin pun operative nga sfera e kontabilitetit,
prgatitjes s bilanceve, prllogaritjes s shpenzimeve dhe kalkulimit, tatuimit, e
pastaj u prfshin edhe punt e raportimit, prllogaritjeve dhe t kontrollit t
buxhetit, krahasimi i nevojave dhe i realizimeve, planifikimi operativ dhe
kshillimet ekonomike deri te planifikimi strategjik dhe formsimi i politiks
dhe i qllimeve afariste.
N aspektin organizativ, kontrollingu n ndrmarrjet e vogla dhe t mesme
sht i organizuar kryesisht n kuadr t shrbimeve t ngjashme t
kontabilitetit, planit dhe analizs, financave etj., kurse te ndrmarrjet e mdha
zakonisht sht i pavarur n aspektin organizativ. I lidhur ngusht me aspektet e
prmendura m sipr, si gjersia ashtu edhe thellsia e funksionit t
kontrollingut sht prbrenda sistemit afarist, varsisht nga fakti se far
detyrash shtrohen para kontrollingut, prkatsisht para shrbimeve brenda t
cilave sht i organizuar.
Kontrollingu plotsohet me t gjitha funksionet e ngjashme n sistemin afarist
dhe i kontribuon harmonizimit t tyre t ndrsjell si dhe t integrimit t tyre n
qllimet dhe objektivat e afarizmit. N vshtrimin ton m s shumti na
intereson raporti ndrmjet kontrollingut dhe kontabilitetit si pjes e sistemit t
informacionit n ndrmarrjen e caktuar.
6.2. Raporti ndrmjet kontrollingut dhe kontabilitetit
Kontabiliteti sht pjes e sistemit t informacionit dhe t kontrollit t
ndrmarrsit. Ai ka pr detyr t siguroj informata t natyrs financiare me
qllim t marrjes s vendimeve menaxheriale, vemas n sfern e planifikimit,
prgatitjes s bilancit dhe kontrollit t shpenzimeve, t t hyrave dhe t fitimit, si
dhe kontrollin e zbatimit t vendimeve t marra. Kto informata u ofrohen
shfrytzuesve t ndryshm n forma t ndryshme, n vende t ndryshme t
vendimmarrjes dhe n koh t ndryshme.
Karakteristik themelore e kontabilitetit si pjes prbrse e sistemit llogaritar
sht orientimi i tij n t kaluarn me qllim t prezantimit t proceseve afariste
dhe t rezultateve t tyre. Nga ana tjetr, kontrollingu sht i orientuar drejt
ardhmris, ndrkaq burimin e informatave n gjendjen e tanishme e ka n
sistemin llogaritar.


Po ashtu, kontrollingu prfshin procesin e harmonizimit t planifikimit t
kontabilitetit dhe t kontrollit t sistemit llogaritar me planifikimin dhe
kontrollin e afarizmit. Kontrollingu duhet t siguroj q rezultatet e ndrmarrsit
t realizohen brenda kufijve t planifikuar. Pr ta realizuar kt detyr
kontrollingu ndikon n prgatitjen dhe formsimin e t dhnave dhe informatave
t kontabilitetit, si dhe n orientimin e kontabilitetit drejt s ardhmes. Kjo
presupozon se kontabiliteti si instrument i menaxhmentit, n ndikimin e
kontrollingut, i kushton kujdes t veant sistemit t prcjelljes dhe prllogaritjes
s shpenzimeve dhe t t hyrave si dhe formsimit t informatave t nevojshme
pr planifikimin, qeverisjen dhe kontrollin n nivele t ndryshme t
vendimmarrjes.
Pr kt qllim, pra pr nevojat e shfrytzuesve t brendshm organizohet i
ashtuquajturi KONTABILITET I BRENDSHM OSE KONTABILITET I PRGJEGJSIS, q nuk
sht lloj i ri i kontabilitetit, por nj bashkim i kontabilitetit financiar, t
shpenzimeve dhe i menaxhimit me qllim t ofrimit t informatave t brendshme
q jan t nevojshme pr marrjen e vendimeve afariste, planifikimin dhe
kontrollin e zbatimit t vendimeve t marra, e njkohsisht sht edhe kriter pr
vlersimin e efektivitetit menaxherial.
6.3. Planifikimi dhe kontrolli i aktiviteteve afariste
Planifikimi dhe kontrolli jan funksionet themelore menaxheriale. Planifikimi
sht i orientuar drejt s ardhmes dhe prfshin parashikimin e qllimeve dhe
prcaktimin e mnyrave, procedurave dhe t aktiviteteve pr realizimin e tyre.
Sipas kriterit kohor, dallojm: a) planifikimin afatshkurtr, b) planifikimin
afatgjat dhe c) planifikimin strategjik, kurse kontrolli prfshin: a) prgatitjen pr
realizimin e aktiviteteve t planifikuara, b) mbledhjen e informatave lidhur me
rezultatet e aktiviteteve t planifikuara, c) prcaktimin e aktiviteteve t kontrollit
q mund t ndikojn n rezultatin prfundimtar dhe ) prcaktimin e aktiviteteve
t kontrollit q mund t ndikojn n rezultatin prfundimtar t rezultateve t
planifikuara.
6

Funksionet e planifikimit dhe t kontrollit jan t ndrlidhura reciprokisht
dhe me ann e tyre menaxhmenti prpiqet ti shmang ose ti zvogloj rreziqet
n afarizmin e vet. Lidhshmria e planifikimit dhe e kontrollit paraqitet n at
mnyr q prcaktimi i qllimeve q synohet t arrihet me ann e planifikimit
zbatohet nprmjet prpilimit t bilanceve n t gjitha nivelet dhe i harmonizuar
me bilancin total t ndrmarrsit. N kt mnyr decentralizohet vendimmarrja
dhe prgjegjsia e menaxhmentit, e ksisoj edhe vet funksioni i menaxhmentit.
Menaxhmenti suprem edhe m tutje mbetet formalisht prgjegjs kundrejt
pronarit t firms, por qendrat e prgjegjsis bhen subjekt dhe objekt i
procedurave t kontrollit t menaxhmentit, gj q siguron nj efektivitet m t
madh t menaxherve t nivelit t mesm.

6
I. Spremi, Raunovodstvo, HZRFD, Zagraf, 1995, faqe 261.
204 NDRMARRSIA


Nj decentralizim m i madh, sidomos n sistemet e mdha, inicion zbatimin
e ekonomis s brendshme ndrmjet pjesve t veprimtaris, kurse optimalizimi
i rezultateve t veanta t qendrave t prgjegjsis dhe i rezultateve t
gjithmbarshme arrihet me ann e nj kontrolli menaxherial efektiv.
Tre jan lloje themelore t qendrave t prgjegjsis.
Qendrat e
prgjegjsis n lidhje
me shpenzimet
n t cilat realizohen aktivitetet e planifikuara me kontrollin e
shpenzimeve. Ato kan pr qllim t rrisin efektivitetin e
kontrollit t shpenzimeve dhe racionalizimin e tyre, ndrkaq
kan pr detyr q ti realizojn aktivitetet e planifikuara me
shpenzime minimale. N to nuk krijohen t hyra t
drejtprdrejta, por ato n mnyr t trthort kontribuojn n
krijimin e t hyrave t shoqris. S kndejmi, objekt i matjes n
to nuk jan t hyrat e fituara, por shpenzimet kundrejt atyre t
planifikuara, ose standarde, apo t parashikuara me bilanc.
Prgjegjsia dhe efektet e menaxhmentit gjykohen n baz t
vllimit t aktiviteteve t realizuara n bilancin e kufizuar.
Qendrat fitimprurse
t prgjegjsis
n t cilat realizohen aktivitetet e planifikuara nprmjet
kontrollit t shpenzimeve, t hyrave dhe t fitimit. Prej tyre
pritet q me shpenzime minimale t prodhojn produkte, mallra
ose shrbime nga t cilat do t realizohet fitimi maksimal.
Prgjegjsia dhe efektet e menaxhmentit vlersohen n baz t
realizimit t programit, shpenzimeve, vllimit dhe mimeve t
shitjes dhe, s fundi, n baz t fitimit t realizuar kundrejt
fitimit t njjt n veprimtarit e ngjashme ose kundrejt bilancit.
Qendrat investuese t
prgjegjsis
realizojn aktivitete dhe kan prgjegjsin pr prdorimin e
kapitalit t angazhuar me qllim t realizimit t norms s
pritshme t rendimentit. Prej saj pritet q me aktivitetet
investuese t realizoj nj kthim t knaqshm t kapitalit t
angazhuar. S kndejmi, maten edhe prgjegjsia e edhe efektet e
menaxhmentit. N krahasim me qendrat e tjera t prgjegjsis
ajo sht m e madhe ngase nnkupton edhe prgjegjsin pr
normn e pritshme t rendimentit pr nj njsi t kapitalit t
investuar, e cila do t arsyetoj kt segment t ndrmarrsis.
6.4. Kontrollingu dhe vlersimi i efektivitetit menaxheria
Me ann e kontrollingut duhet t realizohen rezultate optimale t afarizmit
brenda kufijve t planifikuar. Prandaj, pr zbatimin praktik t funksionit t
kontrollingut sht e nevojshme t bhet zbatimi i politiks n plane (buxhet)
nga njra an, si dhe instituimi i sistemit t masave, standardeve e veprimeve t
kontrollit dhe t kontrollit buxhetor nga ana tjetr. Krkesat q shmangen nga
standardet e parashtruara duhet t harmonizohen me to, ose duhet t korrigjohen
qllimet e parashtruara, kurse menaxhmenti ka pr detyr t kontrolloj dhe
orientoj qllimet e parashtruara.
Prcaktimi i qllimeve q priten t realizohen me ann e planifikimit bhet
nprmjet hartimit t bilancit. Bilanci, prkatsisht llogaria e ndrmarrsit
(master-buxheti) zakonisht prgatitet pr nj vit, ndrkaq ka pr qllim zbatimin
e planeve afatgjata brenda terminve afatshkurtr dhe prbhet nga:


Bilanci operativ pjes prbrse e t cilit jan bilanci i shitjes, bilanci i prodhimit,
bilanci i shpenzimeve t prodhimit, bilanci i t dalave dhe
bilanci i fitimeve dhe i humbjeve.
Bilanci financiar pjes prbrse e t cilit jan llogaria e parave t gatshme dhe
bilanci.
Bilanci i ndrmarrsit si trsi sht sintez e bilanceve t qendrave t
prgjegjsis, nse ato jan organizuar si qendra t veanta t prgjegjsis.
Zbatimi i politiks pr pozicionet e bilancit vjetor nnkupton definimin e
performansave t synuara t mundsive t shoqris dhe t masave dhe
veprimeve t kontrollit. Realizimi i bilancit sht kriter pr matjen e efektivitetit
menaxherial, kurse kontrollingu si pjes e sistemit t kontrollit menaxherial
sht mjet pr realizimin e ktij efektiviteti. N pajtim me kt, prgatitjen e
bilancit e mbshtesin:
Planifikimi adekuat presupozon prcaktimin e rezultateve t synuara dhe t
rezultateve t kontrollit, gj q nnkupton prcjelljen dhe matjen
e rezultateve vijuese, prfshir edhe korrigjimet n baz t
harmonizimit me qllimet e parashtruara.
Komunikimi,
koordinimi dhe
motivimi
nnkupton kalimin e prgjegjsis te menaxhert, matjen e
rezultateve t arritura dhe shprblimin e efektivitetit t
menaxherve.
Me prcaktimin e bilancit caktohen kriteret pr matjen e prgjegjsis s
menaxherve. Kontabiliteti i siguron menaxhmentit informatat e nevojshme pr
marrjen e vendimeve afariste, informatat pr shmangiet n krahasim me detyrat e
planifikuara, informatat lidhur me at se kush sht prgjegjs pr rreziqet e
krijuara, cilat dallime do t duhej hulumtuar dhe s fundi, cilat aktivitete
korrigjuese duhet ndrmarr. N kt mnyr mundsohet prcaktimi i
prgjegjsis sipas qendrave t prgjegjsis dhe matja e efektivitetit t
menaxherve.
Te qendrat e prgjegjsis n lidhje me shpenzimet, pr nevojat e matjes s
efektivitetit duhet dalluar lartsin e shpenzimeve n t cilat mund t ndikoj
menaxhmenti i qendrs s shpenzimeve dhe pr to t prgjigjet, prkatsisht
SHPENZIMET KONTROLABILE, nga ato n t cilat nuk mund t ndikoj dhe pr t
cilat nuk prgjigjet, prkatsisht SHPENZIMET JOKONTROLABILE, andaj, n pajtim me
kt efektiviteti i menaxhmentit t qendrave t prgjegjsis n lidhje me
shpenzimet matet n baz t shmangieve nga shpenzimet kontrolabile t
realizuara n krahasim me ato t planifikuara, ose me shpenzimet standarde. N
qendrat fitimprurse t prgjegjsis efektiviteti matet n baz t shmangieve
ndrmjet shpenzimeve kontrolabile t planifikuara dhe t realizuara, mimeve t
shitjes t planifikuara dhe t realizuara, marzhs s planifikuar dhe t realizuar
dhe vllimit t planifikuar dhe t realizuar t shitjes. N qendrat investuese t
prgjegjsis, krahas matjeve t theksuara t qendrave t prgjegjsis n lidhje
me shpenzimet dhe fitimin, si kriter m s shpeshti shfrytzohen treguesit e
ndryshm pr rendimentet e kapitalit t investuar.
206 NDRMARRSIA


Andaj, prfundimisht mund t themi se kontrollingu sht pjes e sistemit t
kontrollit menaxherial dhe ka pr detyr t siguroj q rezultatet e shoqris t
realizohen brenda vlerave t planifikuara. Piknisje e tij pr realizimin e
detyrave jan parashtrimi i qllimeve (planifikimi), caktimi i rezultateve
financiare afatshkurtra (prgatitja e bilancit), informatat lidhur me qllimet e
realizuara (njoftimet) dhe sistemi i kontrollit t brendshm (orientimi).
Sistemin e kontrollit t brendshm nuk e prbn funksioni i kontrollit
standard t kontabilitetit, por ky sht nj prmbledhje e veant e parimeve, e
metodave dhe procedurave t miratuara pr prcjelljen e qllimeve t realizuara,
si dhe e masave pr prmirsimin e gjendjes nse realizimi nuk shkon sipas
qllimeve t prcaktuara. Suksesi i shoqris si trsi, prkatsisht i qendrave t
saj t prgjegjsis, si dhe suksesi i menaxherve do t jet m i madh nse
rezultatet e tyre jan m t mira se rezultatet e kompanive t njjta ose t
ngjashme n mjedisin ku veprojn.


QARKULLI MI I
PAGESAVE


T E M A T:
HYRJE N QARKULLIMIN E PAGESAVE
PAGESAT LLOGARITARE
INSTRUMENTET PR SIGURIMIN E PAGESAVE
QARKULLIMI NDRKOMBTAR I PAGESAVE
IX. Qarkullivmi I Pagesave 209


1. HYRJE N QARKULLIMIN E PAGESAVE
1.1. Prcaktimi i kuptimit t qarkullimit t pagesave
Qarkullimi i pagesave nnkupton t gjitha pagesat ndrmjet personave
juridik dhe fizik t kryera pr pagimin e borxheve n para, prkatsisht
arktimin e krkesave monetare. Prbn nj trsi t instrumenteve, veprimeve
dhe sistemeve ndrbankare pr transferin e paras ndrmjet palve t
interesuara. Po ashtu, mund t thuhet se kjo nnkupton t gjitha pagesat e
evidentuara n nj shtet.
Qarkullimi vendor i pagesave nnkupton t gjitha pagesat n kuna ndrmjet
pjesmarrsve n qarkullimin e pagesave dhe t gjitha pagesat n valutat e tjera
nse kshtu sht prcaktuar me ligj.
1

Pjesmarrsit n qarkullimin e pagesave jan subjektet vendore afariste dhe
qytetart si dhe personat e huaj juridik dhe fizik (n pajtim me dispozitat e
veanta). Subjekti afarist sht personi juridik, organi i pushtetit shtetror,
organi i administrats shtetrore, njsia e vetqeverisjes lokale, njsia e
administrats rajonale dhe personat fizik q e ushtrojn veprimtarin e
regjistruar n pajtim me dispozitat.
Qarkullimi ndrkombtar i pagesave prfshin sistemin e pagesave ndrmjet
rezidentve t vendeve t ndryshme. Kt qarkullim e karakterizojn sistemet e
ndryshme valutore, doganore dhe juridike, me rast nj valut shndrrohet n
tjetrn, pastaj cilsia e ndryshme e mjeteve, instrumentet e ndryshme q
aplikohen, organizatat e ndryshme q merren me qarkullimin e pagesave dhe nj
pasiguri m e madhe kundrejt qarkullimit vendor t pagesave.
Nga 1.1.1995 krahas Entit pr Qarkullimin e Pagesave, nj pjes e punve t
qarkullimit t pagesave kan mundur ta kryejn edhe bankat, kurse kalimi i plot
n bankat afariste sht realizuar n vitin 2002. I tr procesi i reforms s
qarkullimit t pagesave i cili ka zgjat po thuaj se 8 vjet, krkoi vendosjen e
infrastrukturs s nevojshme (t sistemeve ndrbankare llogaritare HSVP, NKS)
dhe nxjerrjen e ligjeve n mnyr q bankat afariste ti ushtrojn, nn
mbikqyrjen e BPK, t gjitha punt e qarkullimit t paras.
N shoqrit e zhvilluara qarkullimi i pagesave sht puna neutrale bankare
m e rndsishme, m masive dhe m rentabile, kurse rndsia e saj del nga kto
fakte:
prshpejton krijimin e mallrave dhe t shrbimeve,
rrit qarkullimin e mjeteve,
mundson mobilizimin m t leht t parave n bank,
zvoglon shpenzimet e qarkullimit (vemas n kesh),
prshpejton qarkullimin e mass s parave,

1
Ligji mbi qarkullimin e pagesave n vend, NN numr 117/2001, neni 1.
210 NDRMARRSIA


mundson pagesa t shumfishta me t njjtn sasi parash.
Cilsia e qarkullimit t pagesave varet nga kto karakteristika dhe faktor:
numri i bankave, postave dhe institucioneve t ngjashme q e ushtrojn,
numri i llogarive t hapura,
organizimi i qendrave llogaritare ndrmjet institucioneve t qarkullimit
t pagesave,
rregullimi unik dhe cilsor i qarkullimit t pagesave,
niveli teknologjik, aplikimi i teknikave bashkkohore nprmjet
kompjuterve etj.
Karakteristikat e sistemit t ri t qarkullimit t pagesave n RK
Me Ligjin e ri mbi qarkullimin e pagesave n vend (m tutje LQPV) jan
krijuar mundsi m efikase pr vendosjen e sistemit t qarkullimit t pagesave n
pajtim me nevojat e ekonomive t zhvilluara t tregut. N favor t ksaj fletedhe
fakti se Ligji i ri bazohet n rekomandimet e Unionit Monetar Evropian (UME).
Supozimet themelore t sistemit t ri t qarkullimit t pagesave n vend jan:
qarkullimi i pagesave sht ekskluzivisht n kompetencn e institucioneve
(bankave) financiare depozitare,
institucionet jodepozitare (FINA) mund ti kryejn punt rreth qarkullimit t
pagesave n emr dhe n llogari t institucioneve depozitare si agjenci e
shrbimeve,
transaksionet ndrbankare kryhen nprmjet sistemit ndrbankar (HSVP,
LKS),
me aplikimin e Regjistrit t llogarive t bankave dhe t Regjistrit unik t
llogarive sht mundsuar kontrolli dhe mbikqyrja m e mir e llogarive
afariste t subjekteve ekonomike,
me ekzistimin e llogaris kryesore sht mundsuar bllokimi efikas i t gjitha
llogarive n rast t mospagess.
Punt e qarkullimit t pagesave n RK, sipas Ligjit t ri, i kryejn:
Banka Popullore e Kroacis,
bankat.
BANKA POPULLORE E KROACIS (BPK) ka rolin regulativ dhe mbikqyrs
n mirvajtjen e qarkullimit t pagesave n vend. Nga viti 1999 BPK i mban
llogarit e bankave dhe t bankave t kursimeve dhe kryen qarkullimin e
pagesave n kto llogari, mban llogarit e Republiks s Kroacis dhe e
menaxhon HSVP-n.
BPK mbikqyr ushtrimin e qarkullimit t pagesave n vend, kurse banks e
cila nuk i kryen punt n pajtim me ligj mund tia heq t drejtn pr kryerjen e
punve lidhur me qarkullimin e pagesave.
Me infrastrukturn e re ligjore BANKAT jan br barts kryesor t punve
rreth qarkullimit t pagesave n Republikn e Kroacis. Kjo kishte pr qllim q
t aplikohet konkurrenca edhe n kt segment t tregut financiar t Kroacis,


prkatsisht q t hiqet monopoli shumvjear i agjencis financiare (ZAP i
dikurshm).
Konkurrenca e shndosh i ka zvogluar shpenzimet e qarkullimit t
pagesave, ka prmirsuar cilsin e shrbimeve (sht zhvilluar infrastruktura
teknologjike pr kryerjen e pagesave nprmjet Internetit) dhe ka br q t
zgjerohet asortimenti i prodhimeve.
Ksisoj, me kushtet e qarkullimit t pagesave q i kryejn bankat kuptohet
sa vijon
2
(neni 3 LQPV):
hapja dhe mbajtja e llogarive t pjesmarrsve,
mbajtja e regjistrit t llogarive t pjesmarrsve,
pranimi dhe verifikimi i urdhrpagesave,
prpunimi i t dhnave nga urdhrpagesat,
kryerja e pagesave dhe pagimi i parave t gatshme,
regjistrimi i transaksioneve monetare n llogarit,
drgimi dhe pranimi i transaksioneve monetare n sistemet pr llogaritjen
e pagesave ndrbankare,
evidentimi i radhs s pagesave dhe evidencat e tjera t prcaktuara,
njoftimi i pjesmarrsve pronarve t llogarive pr gjendjen dhe
ndryshimet n llogarit e tyre,
arkivimi dhe ruajtja e dokumentacionit me t dhnat pr qarkullimin e
pagesave.
1.2. Llogarit pr kryerjen e qarkullimit t pagesave
Prcaktimi i kuptimit t llogaris
Sipas Ligjit mbi qarkullimin e pagesave n vend, bankat afariste jan
organizata t autorizuara pr hapjen e llogarive afariste subjekteve afariste pr
nevojat e qarkullimit t pagesave. Banka hap llogarit e pjesmarrsve me
krkes e tyre, n baz t marrdhnies kontraktore ose n baz t dispozitave
nga rregulloret e caktuara q i nxjerr banka.
Me llogarit pr kryerjen e qarkullimit t pagesave kuptohen transaksionet
nga llogarit n t cilat evidentohen t hyrat monetare, shpenzimet monetare
dhe saldoja.
Llogaria nga e cila bhet transaksioni mund t ket saldon e krkess q
nnkupton krkesat e pjesmarrsve nga banka (ardhja e parave) ose nj saldo
tjetr q nnkupton borxhet e pjesmarrsve ndaj banks (derdhja e paras)
n t ciln e kan t hapur llogarin.
Llogarit e subjekteve afariste pr nga karakteri i vet mund t jen
xhirollogari dhe llogari rrjedhse.
Xhirollogaria sht llogari transaksionesh q pr nga saldoja e vet
gjithmon sht aktive, gj q do t thot se pronari i saj mund t disponoj

2
Ligji mbi qarkullimin e pagesave n vend, NN numr 117/2001, neni 3.
212 NDRMARRSIA


vetm me krkesa, prkatsisht me xhirollogari nuk mund t bie n minus,
pr dallim nga llogaria rrjedhse n t ciln mund t tejkalohet kufiri i
mbuless nprmjet kredis s kufizuar (lejuar).
Sot ndrmarrsve u sht mundsuar prdorimi i llogaris rrjedhse,
prkatsisht mundsia e rnies n minus. Kjo shfrytzohet n form t
kredis s kufizuar sipas llogaris rrjedhse q sht njra prej kredive
bankare m praktike afatshkurtra. Banka kt ia lejon komitentit t vet deri
n kufirin dhe afatin e prcaktuar me kontrat me nj kompensim t caktuar.
Ardhja dhe rrjedhja e trsishme e paras realizohet nprmjet llogaris
rrjedhse gj q banks i mundson prcjelljen e prhershme t afarizmit t
komitentve t vet. Komitenti paguan kamatn vetm pr pjesn e kredis s
shfrytzuar.
Llojet e kredive
N baz t krkess me shkrim t subjektit afarist banka mund ti hap kto
lloje t llogarive afariste
3
(neni 1 paragrafi 1 i LQPV):
llogarin pr veprimtarin e rregullt,
llogarin e pjess organizative,
llogarin e destinimeve t veanta.
Subjektet afariste duhet t hapin n banka s paku nj llogari pr
veprimtarin e vet, ngase jan t detyruar q financat ti mbajn n llogarit
dhe pagesat ti bjn nprmjet llogaris. Pjesmarrsi mund t ket n bank
vetm nj llogari pr veprimtarin e rregullt dhe m shum llogari t tjera.
Mirpo, me ligj sht br e mundur q pjesmarrsit t ken llogari t
hapura pr veprimtari t rregullt n disa banka (m s shumti n pes sosh),
sipas zgjedhjes s vet, nse me ligj nuk sht caktuar ndryshe.
Llogarit e pjesve organizative t subjektit afarist dhe llogarit pr
destinime t veanta jan pjes prbrse e llogaris pr veprimtarin e
rregullt t subjektit afarist, nse me ligj apo me dispozit tjetr nuk sht
caktuar ndryshe, kurse banka i hap me kusht q subjekti afarist ta ket t
hapur n kt bank llogarin pr veprimtarin e rregullt.
Me qllim q t sigurohet disiplina financiare, subjektet afariste mund t
hapin llogari devizore vetm n bankn n t ciln i kan t hapura llogarit
n kuna pr veprimtarin e rregullt.
Nse subjekti afarist ka m shum se nj llogari pr veprimtarin e rregullt,
ai sht i detyruar q ta caktoj llogarin kryesore nprmjet s cils do t
realizohen pagesat:
urdhrpagesa pr obligimet ligjore dhe t hyrat publike,
urdhri pr arktimin e letrave me vler dhe t instrumenteve t sigurimit
t pagesave,

3
Ligji mbi qarkullimin e pagesave n vend, NN numr 117/2001, neni 1 paragrafi 1.


urdhri pr zbatimin e vendimeve gjyqsore dhe t dokumenteve t tjera
prmbaruese dhe ti evidentoj urdhrpagesat e papaguara.
Mnyra e bllokimit t llogaris
T gjitha urdhrpagesat duhet t realizohen nga llogaria kryesore.
Banka nuk mund tia hap llogarin pr veprimtarin e rregullt subjektit
afarist i cili n llogarin kryesore ka t evidentuara detyrime t
paprmbushura, prkatsisht urdhrpagesa t pakryera.
Krijimi i llogaris kryesore mundson evidencn unike, disiplinn dhe
pagesn e rregullt. Kjo do t thot se n kushtet e afarizmit t nj subjekti
afarist nprmjet m shum llogarive n disa organizata t autorizuara, pr
zbatimin e pagesave nga mjetet e t gjitha llogarive, duhet t sigurohet trsia
e mjeteve t tija.
Organizata e autorizuar q e mban llogarin pr zbatimin e
urdhrpagesave, ajo kt e bn nga mjetet e t gjitha llogarive. Nse n
llogarin e personit nga e cila duhet t bhet pagesa nuk ka para t
mjaftueshme, organizata e autorizuar do ti merr mjetet nga llogarit e tjera t
paguesit q i ka n organizatn e autorizuar.
Nse edhe pas transfereve nga llogarit e tjera nuk ka para t mjaftueshme,
organizata e autorizuar e cila e zbaton procedurn e arktimit:
ndryshon t dhnat pr bllokimin e llogaris s subjektit afarist n
Regjistrin unik t llogarive t subjekteve afariste (i shnon t dhnat
me t cilat llogaria bllokohet)
me ndihmn e numrit am t subjektit afarist (paguesit), nprmjet
Regjistrit unik t llogarive, vrtetohet se a ka paguesi llogari t hapura
n organizatat e tjera t autorizuara.
Nse konstatohet se ekzistojn llogari t tilla, t gjitha organizatave t
autorizuara n t cilat jan t hapura kto llogari u drgohet krkesa pr
bllokimin e tyre. Pas marrjes s krkess organizata tjetr bllokon llogarit e
tija, kshtu q paguesit i pamundsohet kryerja e pagesave nga kto llogari
derisa ti plotsoj detyrimet e veta nga llogaria kryesore.
sht me rndsi t theksohet se paguesi e jep vet urdhrin pr bartjen e
mjeteve nga llogarit e bllokuara q i mbajn organizatat e tjera t autorizuara
n llogarin e tij me qllim t zbatimit dhe evidentimit t urdhrpagesave t
pakryera
4
(neni 30 paragrafi 3 i LQPV).
Konstruksioni i llogaris n bank
BPK n baz t Ligjit mbi Bankn Popullore t Kroacis (NN nr. 36/2001)
prcakton mnyrn e konstruksionit t llogaris.

4
Ibid, neni 30 paragrafi 3.
214 NDRMARRSIA


Llogaria q e hap banka prbhet nga dy pjes q jan reciprokisht t
ndara:
nga numri identifikues i institucionit depozitar (NIID)
numri i llogaris n bank.
Numri identifikues i
banks
numri identifikues i banks prbhet nga shtat shenja
numerike, q banks ia ka caktuar Banka Popullore e Kroacis n
pajtim me Vendimin pr numrin identifikues t banks.
Numri i llogaris n
bank
prbhet nga gjithsej dhjet shenja numerike (n1, n2, n3, n4, n5.
n6, n7, n8, n9, n10) nga t cilt pjesa e par (n1, n2) nnkupton
llojin e llogaris dhe prbhet nga dy shenja numerike, pjesa e
dyt (n3 deri n9) prbn numrin rendor t llogaris n bank dhe
prbhet nga shtat shenja numerike, pjesa e tret (n10) sht
numri kontrollues dhe prbhet nga nj shenj numerike.
Lloji i llogaris prbhet nga dy shenja numerike.
Shenja e par nnkupton pronarin e llogaris (1= subjekti afarist, 3= qytetari),
kurse shenja e dyt nnkupton t gjitha llogarit (1= xhirollogaria, 2=llogaria
rrjedhse, 4=llogaria e pjess organizative t pjess afariste, 5= llogaria pr
destinime t veanta).
Kushtet dhe mnyra e hapjes s llogaris n bank
Banka ia hap llogarin subjektit afarist me krkesn e tij, n baz t
marrdhnies kontraktore ose sipas dispozitave.
Banka dhe subjekti afarist i rregullojn me kontrat:
llojet e llogarive,
kushtet pr hapjen e llogarive,
mbajtjen e llogarive,
mbylljen e llogarive.
Kontratn e nnshkruajn personat q jan t autorizuar pr prfaqsimin e
palve kontraktuese, prkatsisht personat q ato i autorizojn.
Subjekti afarist i cili ka m shum se nj llogari pr veprimtari t rregullt
sht i detyruar ta caktoj llogarin kryesore.
Llogaria kryesore sht llogaria pr veprimtarin e rregullt nga e cila
zbatohen dhe n rast t mungess s parave pr zbatim evidentohen
urdhrpagesat.
Banka nuk mund tia hap llogarin pr veprimtari t rregullt subjektit afarist i
cili n llogarin kryesore ka urdhrpagesa t evidentuara si t pakryera.
S bashku me krkesn pr hapjen e llogaris pr veprimtari t rregullt
subjekti afarist ia drgon banks edhe kt dokumentacion:
1. Dshmin pr subjektin afarist e cila prmban:


vendimin pr regjistrimin n regjistrin gjyqsor, prkatsisht n regjistrin e
organit kompetent, nse regjistrimi n regjistr sht i ligjshm,
aktin e organit kompetent mbi themelimin, nse subjekti afarist nuk
regjistrohet n regjistr dhe nuk sht themeluar n baz t ligjit,
ekstraktin nga ligji, nse subjekti afarist sht themeluar n baz t ligjit.
Njoftimin pr kategorizimin sipas Klasifikimit kombtar t veprimtarive t
Entit Shtetror t Statistiks (ESHS).
Zejtari i drgon kta formular:
RL-1 T dhnat mbi zejtarin
RL-2 T dhnat mbi repartin e ndar
RL-3 T dhnat mbi veprimtarin e zejtarit q jan pjes prbrse e
vendimit pr regjistrim n regjistrin e zejtarve.
Listn e nnshkrimeve (kartonin e nnshkruar) t personave t autorizuar pr
mbajtjen e parave n llogari dhe vuln me t ciln do t vrtetohen
urdhrpagesat n formulart e qarkullimit t pagesave.
Pr pagesat n mediumet magnetike dhe n mnyr elektronike, banka
dhe subjekti afarist prcaktojn reciprokisht mnyrn e nnshkrimit t
urdhrpagesave.
Deklaratn me shkrim se a caktohet apo nuk caktohet si llogari kryesore
llogaria q krkohet t hapet.
S bashku me krkesn pr hapjen e llogaris s pjess organizative subjekti
afarist ia drgon banks edhe dokumentet nga pika 1. 2. 3, kurse pr hapjen e
llogaris pr destinime t veanta subjekti juridik ia drgon banks dokumentin
nn pikn 3. Banka mund t krkoj, pr nevojat e veta, q ti drgohen edhe
dokumente t tjera.
Banka sht e detyruar q lidhur me hapjen e llogaris pr veprimtarin e
rregullt t subjektit afarist ta lajmroj menjher bankn n t ciln gjendet
llogaria kryesore e subjektit afarist.
Subjekti afarist sht i detyruar q pr do ndryshim t t dhnave, q jan n
pajtim me Vendimin mbi prmbajtjen e regjistrit t llogarive t subjekteve
afariste n bank t regjistruara n regjistrin e llogarive n bank, ta lajmroj me
shkrim bankn n t ciln e ka t hapur llogarin m s voni brenda afatit prej
tet ditsh nga dita e ndryshimit dhe n lidhje me kt ta paraqes
dokumentacionin prkats.
Secila bank i prcakton rregullat e veprimtaris me llogari, mbajtjen e
llogarive, mnyrn e hapjes dhe t mbylljes s llogarive etj.
Para mbylljes s llogaris pr veprimtari t rregullt t subjektit afarist duhet t
mbyllen t gjitha llogarit e pjesve t tij organizative dhe llogarit e tij pr
destinime t veanta t hapura n at bank.
216 NDRMARRSIA


Llogaria e subjektit afarist pr veprimtarin e rregullt n ngarkes t t cilit
evidentohen urdhrpagesat nuk mund t mbyllet nse subjekti afarist nuk e ka t
hapur llogarin pr veprimtari t rregullt n bankn tjetr, prkatsisht mbyllet
nse urdhrpagesat e pakryera evidentohen n ngarkes t llogaris tjetr q
sht caktuar si llogari kryesore.
1.3. Pagesat n sistemin e qarkullimit t pagesave n vend
Me Ligjin mbi qarkullimin e pagesave brenda vendit jan definuar format dhe
mnyrat e pagesave ndrmjet pjesmarrsve n qarkullimin e pagesave. Ktu
para s gjithash mendohet n:
pagesat pa para t gatshme
pagesat me para t gatshme
pagesat llogaritare
Pagesat pa para t gatshme nnkuptojn kalimin e parave nga llogaria e
paguesit n llogari t marrsit. Kjo sht e ashtuquajtura form xhirale e
pagess sipas s cils njkohsisht ngarkohen dhe lejohen pozicionet e llogarive
afariste t pjesmarrsve. Kjo form e pagess sht m racionale dhe varsisht
nga pjesmarrja e saj n pagesat totale mund t bhet fjal pr cilsin e
ekonomive t caktuara.
Pagesat nga llogarit bhen n at mnyr q paguesi e jep urdhrpagesn nga
llogaria e vet e n favor t llogaris s marrsit. Prjashtimisht, urdhrpagesn n
favor t llogaris s marrsit, e n ngarkes t llogaris s paguesit mund ta japin:
kreditort marrsit e paras, n baz t arktimit t letrave me vler t
maturuara dhe t instrumenteve pr sigurimin e pagesave t maturuara,
organet e autorizuara, n baz t autorizimeve ligjore,
banka n t ciln sht hapur llogaria e paguesit n baz t vendimeve
gjyqsore dhe t dokumenteve t tjera prmbaruese, si dhe n baz t
autorizimeve ligjore.
Pjesmarrsi n sistemin e qarkullimit t pagesave mund t kryej pagesa
interbankare dhe ndrbankare.
Pagesat interbanks jan ato pagesa q bhen n llogarit e paguesit,
prkatsisht n llogarit e marrsit, n t njjtn bank, kurse pagesat
ndrbankare jan ato pagesa n rastet kur llogarit e paguesit dhe t marrsit jan
n organizata, prkatsisht banka t ndryshme t autorizuara.
PAGESA ME PARA T GATSHME nnkupton dorzimin e drejtprdrejt t paras
s gatshme ndrmjet pjesmarrsve n qarkullimin e pagesave, dorzimin e
paras s gatshme n llogari dhe pagimin e paras s gatshme nga llogaria.
Pagesa me para t gatshme sht forma m e shtrenjt e pagess ngase bart
rrezikun q parat t humbin ose t vidhen, si dhe pr shkak t shpenzimeve t
sigurimit.
Subjekti afarist mund tia paguaj subjektit tjetr afarist parat e gatshme:


pr blerjen e prodhimeve dhe pr shrbime deri n shumn prej 5 000,00 kn
pr nj llogari,
pr furnizimin me para t gatshme t kmbyesve t autorizuar t parave,
pr kmbimet n baz t vendimit t veant t guvernatorit t BPK.
Pagesa me para t gatshme zakonisht lidhet me veprimtarin e arks. Kshtu,
paraja e gatshme mund t del nga disa situata si jan pazari ditor i shitores, si
dhe parat e gatshme t trhequra nga xhirollogaria me ek dhe e paguar n ark.
Kufizimi i pakushtzuar i pagess me para t gatshme ekziston n kushtet
kur llogaria sht e bllokuar kshtu q pagesa me para t gatshme nuk mund
t kryhet sipas asnj baze, por e tr paraja e pranuar nga pazari i dits etj.,
duhet po at dit ose m s voni ditn vijuese t puns t paguhet n
llogarin vetjake kryesore n bank.
Duke pasur parasysh faktin se n ekonomin kroate nj numr i madh i
transaksioneve kryhet me para t gatshme, kjo form e pagess sht rregulluar
me akte t shumta ligjore dhe nnligjore (me Ligjin mbi qarkullimin e pagesave,
me Vendimin pr kushtet dhe mnyrn e pagesave me para t gatshme, me Ligjin
dhe Rregulloren pr tatimin mbi t ardhurat).
S kndejmi, n tabeln vijuese jan dhn t gjitha mundsit lidhur me
prdorimin e parave t gatshme ndrmjet pjesmarrsve n qarkullimin e
pagesave.
5

Mnyra e pagess Kreditori
Me para t gatshme Personi juridik Personi fizik me
veprimtari t
regjistruar
Personi fizik - qytetari
I. Dorzimi i drejt-
prdrejt i parave t
gatshme
PO
(deri 5.000,00 kn
pr nj llogari)
JO
(neni 47 i Ligjit pr
tat. mbi t ardhurat)
PO
(neni 64 f.2 i Rreg. pr
tatimin mbi t
ardhurat)
II. Pagesa e paras
s gatshme n
xhirollogari
PO
(deri 5.000,00 kn
pr nj llogari)
PO
(deri 5.000,00 kn
pr nj llogari)
PO

III. Pagesa e paras
s gatshme nga
xhirollogaria
PO
(deri 5.000,00 kn
pr nj llogari)
JO
(neni 47 i Ligjit pr
tat. mbi t ardhurat)
PO
(neni 64 p.2 i Rreg. pr
tatimin mbi t
ardhurat)
Sipas Ligjit pr tatimin mbi t ardhurat sht prcaktuar se organet e
administrats shtetrore dhe t vetqeverisjes, organet gjyqsore, si dhe
organet e tjera shtetrore dhe ndrmarrsit mund tua bjn pagesat me para
t gatshme tatimpaguesve t tatimit mbi t ardhurat vetm n xhirollogarin
e tyre n bank.

5
Idijoti, I. Plaanje gotovim novcem u zemlji, RIF nr. 11/03, faqe 25.
218 NDRMARRSIA


Personat fizik q ushtrojn veprimtari t pavarur nuk ua paguajn t
ardhurat n para t gatshme personave t tjer fizik (zejtari zejtarit), por
vetm nprmjet xhirollogaris n bank.
Pages kompensuese konsiderohet prmbushja e detyrimeve dhe krkesave
ndrsjella t pjesmarrsve, prkatsisht ndrmjet subjekteve afariste, pa
prdorimin e paras.
Subjekti afarist nuk mund ta bj pagesn nse n llogarin e veprimtaris s
rregullt ka t evidentuara detyrime t maturuara.
N Republikn e Kroacis, pr shkak t jolikuiditetit t prgjithshm, kjo
form e pagess sht m e shpesht, prandaj edhe sht rregulluar me Ligjin
mbi marrdhniet e detyrimeve.
Me Ligjin e ri mbi qarkullimin e pagesave nuk sht prfshir dispozita pr
evidentimin e detyrueshm t pagesave kompensuese nprmjet xhirollogaris.
Ksisoj, subjekteve afariste u sht mundsuar q t rregullojn vet se a do ta
evidentojn apo jo n llogari kt form t pagess.
Pr kt form t pagesave do t bhet fjal m von.
2. PAGESAT KOMPENSUESE
Pagesat kompensuese jan definuar si mnyr e prmbushjes s detyrimeve
monetare pa prdorimin e paras s gatshme. Qllimi kryesor i t gjitha pagesave
kompensuese sht q me nj aktivitet t zgjidhen m shum marrdhnie
juridike detyruese. Te shumica e pagesave kompensuese (prve kur kemi t
bjm me kompensimet me rast mbyllet rrethi i marrdhnieve debitore
kreditore), njri person sht vetm kreditor, kurse tjetri debitor, ndrkaq t tjert
(nse jan m shum) jan pjesmarrsit n marrdhniet reciproke debitor
kreditor. Pagesat kompensuese gjithmon kryhen deri n lartsin e detyrimit,
prkatsisht t krkess m t vogl.
Me Ligjin mbi marrdhniet e detyrimeve jan definuar lloje t ndryshme t
pagesave kompensuese si vijon:
kompensimi,
cedimi,
asignacioni,
marrja prsipr e borxhit.
Kompensimi
Kompensimi (barazimi) sht forma m e shpesht, m efikase dhe m e lir e
pagesave llogaritare n t ciln llogaritet krkesa kundrejt krkess dhe borxhi
kundrejt borxhit. Realizohet n baz t deklarats mbi kompensimin n t ciln
specifikohen llogarit q mbyllen reciprokisht. sht definuar me Ligjin mbi
marrdhniet e detyrimeve (LMD) nenet 336-343.
Pr realizimin e kompensimit duhet t plotsohen kto kushte:


krkesat duhet t jen reciproke, prkatsisht ato duhet t ekzistojn
ndrmjet personave t njjt,
krkesat sipas llojit duhet t jen t kompensueshme, q mund t jen vetm
krkesat me emr n para ose sendet e tjera t zvendsueshme t t
njjtit lloj dhe cilsi,
krkesat duhet t jen t maturuara.
Pr nga numri i pjesmarrsve dallojm:
kompensimin e njanshm (ligjor),
kompensimin e dyanshm (t kontraktuar),
kompensimin e shumanshm (multilateral).
Kompensimi i
njanshm
nuk sht kurrfar lloji i veant i kompensimit. Ktu paraqiten dy
pjesmarrs t cilt njkohsisht jan debitor dhe kreditor
kundrejt njri tjetrit. Ajo q kt kompensim e dallon nga t tjerat
sht fakti se n rast t pamundsis s komunikimit me partnerin
mund ti referohemi nenit 337 paragrafi 2 t LMD dhe thjesht t
bjm kompensimin pa konfirmimin e pals tjetr. Me kt rast
gjithsesi duhet ti referohemi edhe Deklarats mbi kompensimin,
prkatsisht se kompensimi sht kryer sipas ligjit.
Kompensimi i
dyanshm
realizohet vullnetarisht me kontratn ndrmjet dy palve t
interesuara pr shuarjen e detyrimeve t tyre reciproke t
maturuara. Nse n evidencn kontabl dallon saldoja e
detyrimeve t tyre t maturuara, kompensimi duhet t kryhet
gjithmon pr shumn m t ult.
Jan t paligjshme kompensimet n vlera m t larta dhe pr krkesat e
pamaturuara.
Kompensimi i
shumfisht ose
multilateral (zinxhiror)
dallohet nga ai i dyanshm vetm pr nga numri i
pjesmarrsve n kompensim. Fjala sht pr kompensimin
me kontrat ndrmjet dy pjesmarrsve. Secili pjesmarrs
n kt veprim duhet njkohsisht t jet debitor dhe
kreditor, kurse rrethi i krkesave dhe detyrimeve duhet t
prmbyllet.
Cedimi
Cedimi sht nj lloj i pagesave kompensuese me ann e t cilit kreditori i
vjetr cedenti ia kalon krkesn e vet nga debitori cesusi n kreditorin
cesionarin e ri.
Cedimi realizohet me lidhjen e nj kontrate t dyanshme joformale mbi
cedimin ndrmjet cedentit dhe sesionarit. Plqimi i cesusit nuk sht i
nevojshm (nuk sht pal kontraktuese), por cedenti sht i detyruar ta njoftoj
q ta ket me dije se ndaj kujt duhet ta prmbush detyrimin e vet. Pr cesusin
n parim sht krejt nj se ndaj kujt do ta prmbush detyrimin, ngase pozita e tij
nuk ndryshon. Te cedimi sht thelbsor plqimi i cesionarit, ngase pr te nuk
sht krejt nj se kush sht debitori i ri sa i prket siguris s pagess.
220 NDRMARRSIA


Objekt i kontrats mbi cedimin, sipas rregullit, mund t jen t gjitha krkesat
(t maturuara, t pamaturuara dhe krkesat e ardhshme).
Llojet e cedimit duke pasur parasysh numrin e pjesmarrsve.
6

Cedimi i njanshm sht kalimi i njanshm i detyrimit nga kreditori i vjetr n
kreditorin e ri.
Cedimi suksesiv sht kalimi i shumfisht i krkesave.
Sipas bazs s krijimit, cedimet i ndajm n:
Me kontrat q lind me lidhjen e vullnetshme t kontrats ndrmjet
pjesmarrsve.
Ligjor q lind nse ndonj krkes sht e siguruar me garancin e
personit tjetr t garantuesit, kshtu q garantuesi ia paguan
borxhin kreditorit n vend q tia paguaj debitorit.
Gjyqsor pr shembull n procedurn prmbaruese, kur gjykata pr
arktimin e krkess s krkuesit t prmbarimit e cakton
prmbarimin n krkesn e prmbaruesit.
Asignacioni
Asignacioni sht nj lloj i pagess kompensuese e cila bhet n baz t
deklarats s njrit person asignantit, me t ciln ai e autorizon personin tjetr
asignatin, q n favor t tij tia kryej nj veprim personit t tret (m s
shpeshti fjala sht pr pagesn e parave) asignatorit, kurse kt e autorizon q
veprimin e kryer ta pranoj n emrin e tij (LMD nenet 1020-1034).
Asignacioni sht veprim juridik i njanshm dhe joformal ngase krijohet me
deklaratn e njanshme t asignantit n form t kontrats. Q kontrata mbi
asignacionin t jet e vlefshme, duhet ta nnshkruajn t tri palt, t cilat
paraprakisht mund t jen, por jo pa tjetr, n marrdhnie juridike detyruese.
Me asignacion krijohen tri marrdhnie juridike:
1. marrdhnia ndrmjet asignantit dhe asignatit,
2. marrdhnia e asignantit dhe asignatarit,
3. marrdhnia ndrmjet asignatit dhe asignatarit.
Ndrmjet asignantit dhe asignatit kryesisht tanim ekziston marrdhnia
debitore kreditore n t ciln asignati sht debitor i asignantit dhe mbi kt
baz e pranon udhzimin pr pages, por vetm deri n shumn e borxhit t tij.
Andaj, kjo marrdhnie quhet edhe marrdhnie e mbuless ngase asignanti ka
(ose do t ket) mbules n krkesn e asignatit. Detyrimi i asignatit shuhet n
astin kur e kryen udhzimin, prkatsisht kur asignatarit ia paguan borxhin.
Ndrmjet asignantit dhe asignatarit po ashtu, mund t ekzistoj marrdhnia
debitore kreditore, n t ciln asignatari sht kreditor i asignantit dhe kjo

6
Grup autorsh, Naini plaanja i instrumenti osiguranja plaanja, RIF, Zagreb, 2000, faqe 104.


marrdhnie quhet marrdhnie valutore. Pr vlefshmrin e asignacionit sht
thelbsor plqimi i asignatarit, ngase pr t nuk sht krejt nj se cili sht
debitori i ri sa i prket zotsis pr pagimin e borxhit, andaj nuk sht i detyruar
ta nnshkruaj kt deklarat. Nse asignatari e ka pranuar udhzimin e debitorit
t vet (asignantit) pr prmbushjen e detyrimit t tij, ky detyrim shuhet n astin
kur asignati e ka kryer udhzimin, prkatsisht e ka kryer detyrimin ndaj
kreditorit.
Ndrmjet asignatit dhe asignatarit lind nj marrdhnie e re detyruese
(pavarsisht nga marrdhnia paraprake n asignacion) kur asignati deklaron se e
pranon udhzimin, kurse asignatari n kt rast e fiton t drejtn t krkoj
prmbushjen e detyrimit nga asignati.
Nse kta tre persona jan n marrdhnie t caktuara juridike detyruese
(asignati i ka borxh asignantit, kurse asignatari krkon nga asignanti), detyrimet e
prmendura prmbushen me asignacion.
Edhe pse efektet financiare t cedimit dhe asignacionit jan t njjta (edhe
regjistrimet bhen n t njjtat konto), sepse me nj veprim zgjidhen disa
marrdhnie debitore kreditore, kto dy institute dallohen ngase:
7

pr efektet juridike t cedimit nuk sht i nevojshm plqimi i debitorit
(cesusit), kurse pr asignacion sht i domosdoshm plqimi i asignatit,
koha e paraqitjes s pasojave juridike pr subjektet q marrin pjes n cedim
dhe asignacion sht e ndryshme; te cedimi cesionari ka krkesa nga
cesusi n astin kur e lidh kontratn me cedentin, kurse te asignacioni
detyrimet ndaj palve mund t krijohen n periudha t ndryshme,
krkesa nga kontrata mbi cedimin parashkruhet brenda tri vjetsh, kurse
kontrata mbi asignacionin (pr shkak t marrdhnieve t reja t krijuara
ndrmjet asignatit dhe asignatarit) mund t parashkruhet brenda afatit
prej nj viti,
debitori (cedenti) do ti prgjigjet kreditorit (cesionarit) pr pagimin e
krkess vetm nse kjo sht theksuar n kontrat, ndrkaq kur bhet
fjal pr asignacionin, debitori (asignanti) gjithmon do t prgjigjet pr
pagesn e krkesave ndaj kreditorit (asignatarit),
te asignacioni debitori (asignati) sht n pozit m t pavolitshme se
debitori (cesusi) te cedimi, ngase asignatit nuk i takon e drejta q t
kundrshtoj veprimin themelor ( q sht abstrakt sepse sht rezultat i
udhzimit, kurse nuk lidhet me ndonj kontrat t shitblerjes) kurse, kur
sht fjala pr cedimin, cesusi ka t drejt ta kundrshtoj cesionarin
(ashtu si ka pasur t drejt edhe ndaj cedentit); me asignacion nuk
barten sigurimet e pagesave nga asignanti n asignatarin, kurse kjo ndodh
te cedimi (cedenti ia kalon t gjitha t drejtat cesionarit).
Marrja prsipr e borxhit

7
imunec, N., Asignacija, RIF, nr.6/2001, Zagreb, 2001, faqe 18 e 19.
222 NDRMARRSIA


Marrja prsipr e borxhit nnkupton kompensimin e pagesave n form t
kontrats s dyanshme joformale n t ciln ai q merr prsipr borxhin e merr
prsipr borxhin e debitorit nga marrdhnia ekzistuese detyruese dhe ai n kt
mnyr bhet debitor n vend t debitorit t mhershm. N kt mnyr
debitori i mhershm lirohet nga borxhi dhe pushon t jet subjekt i
marrdhnies detyruese, kurse detyrimi mbetet i njjt.
Pr kt kontrat sht i nevojshm plqimi i kreditorit sepse pr t nuk sht
krejt nj se cili sht debitori i ri, andaj themi se kjo kontrat sht e kushtzuar
ngase vlefshmria e saj varet nga plqimi i kreditorit. Nse kreditori nuk pajtohet
me marrveshjen ndrmjet debitorit dhe atij q e merr prsipr borxhin si debitor
i ri, ky veprim nuk ka kurrfar efektesh juridike ndaj kreditorit.
Nse borxhi i mhershm sht mbuluar, prkatsisht sht siguruar me
pengun q e ka ln debitori i mhershm, pengu edhe m tutje mbetet n fuqi.
Mirpo, nse pengun e ka dhn personi tjetr, e drejta e pengut n kt rast
pushon prve n rast se pr marrjen prsipr t borxhit pajtohet edhe
penglnsi.
Kjo kontrat lidhet m s shpeshti ngase debitori ka ndonj krkes ndaj
marrsit prsipr t borxhit, kshtu q ai q e merr prsipr borxhin e prmbush
detyrimin ndaj debitorit.
Dallimi ndrmjet ksaj kontrate dhe kontrats mbi cedimin qndron n faktin
se me cedim bhet ndryshimi n ann e kreditorit, kurse ktu kemi t bjm me
ndryshimin n ann e debitorit.
3. INSTRUMENTET PR SIGURIMIN E PAGESS
Kambiali
Kambiali dhe puna me kambiale jan definuar me Ligjin mbi kambialin (NN
47/94)
8
. Andaj themi se kambiali sht nj letr rreptsisht formale me vler pr
nj shum t caktuar parash, elementet, kalimi dhe realizimi i s cils jan
rregulluar me dispozitat e s drejts mbi veprimtarin me kambiale. S
kndejmi, pr t realizuar nj veprimtari me kambial duhet ta njohim Ligjin mbi
kambialin. Kambiali emetohet n blanket t kambialit t prcaktuar.
Funksioni i kambialit shikohet nga tri aspekte:
Funksioni Prshkrimi
Mjeti kreditues ekziston me vet emetimin dhe caktimin e maturimit t tij
Mjeti pr sigurimin
e pagess
kreditori prpiqet q ta siguroj mallin e shitur
Mjeti i pagess kambiali dorzohet pr arktim me qllim t realizimit t derdhjes

8
Ligji mbi kambialin, NN nr. 74/94.


s paras n xhirollogarin e kreditorit.
N kambial paraqiten s paku tre persona:
Trasanti emetuesi i kambialit
Trasati debitori kryesor nga kambiali i cili bhet i till vetm pasi ta
pranoj akseptoj me nnshkrimin e vet n kambial.
Reminenti kreditori.
Prve tyre n kambial mund t paraqiten edhe avalisti (dorzani i cili
garanton pr tr shumn ose pr nj pjes t saj), indosanti (ai i cili e cedon
kambialin) indosatari (t cilit i sht kaluar kambiali) etj. Pr kambialin jan
thelbsore edhe disa klauzola q shnohen n t si jan:
Pa protestim, pa
shpenzime
gj q nnkupton se, nse kambialit i sht refuzuar aksepti, apo
nse kambiali nuk sht paguar, poseduesi i kambialit lirohet nga
protestimi te notari publik dhe n kt mnyr automatikisht
fitohet e drejta n regres nga t gjith debitort n kambial.
Rekta klauzola me t ciln ndalohet kalimi i kambialit me ann e indosamentit.
Llojet e kambialit
N baz t Ligjit mbi kambialin (NN nr. 74/94)
9
dallojm dy lloje themelore t
kambialit:
kambiali i xhiruar (trasuar),
kambiali vetjak i xhiruar (trasuar).
Kambiali i xhiruar sht ai kambial pr t cilin emetuesi (trasanti) e thrret debitorin
kryesor (trasatin) q shumn e shnuar n kambial tia kryej ditn
e faturimit kreditorit (reminentit). Te veprimtaria me kt kambial
q t tre pjesmarrsit jan t ndryshm, andaj m s shpeshti
ndodh q trasanti sht kreditor i trasatit, por njkohsisht edhe
debitor i reminentit.
Kambiali vetjak i
xhiruar
sht kambiali n t cilin trasanti dhe trasati jan i njjti person,
prkatsisht vet emetuesi i kambialit sht njkohsisht edhe
debitori kryesor sipas kambialit dhe ai detyrohet q pas maturimit
t krkess tia paguaj reminentit shumn e shnuar n kambial.
N praktik sht m e shpeshta kjo form e kambialit.
Prve ktyre dy llojeve t themelore t kambialit hasim edhe forma t tjera t
kambialit si jan kambiali blanko (i bardh), kambiali sipas urdhrit vetjak,
kambiali vetjak, kambiali i xhiruar etj.
Kambiali blanko n astin e emetimit nuk prmban t gjitha elementet e
prcaktuara. Me fjal t tjera, ky kambial nuk sht i plotsuar me
t dhnat pr vendin e emetimit, datn e maturimit, shumn dhe
emrin e reminentit etj. Pr kt arsye sht karakteristike se s

9
Ligji mbi kambialin, NN nr. 74/94.
224 NDRMARRSIA


bashku me kt kambial lshohet edhe nj flet e kambialit n t
ciln shnohen ve e ve t gjitha kto t dhna t nevojshme.
Mirpo, para paraqitjes s kambialit pr arktim, t gjitha kto t
dhna duhet t shnohen n kambial, n t kundrtn nuk do t
mund t arktohet.
Ajo q sht me rndsi me rastin e marrjes s nj kambiali t till
sht fakti se sht i vrtetuar nga emetuesi (trasanti) dhe i pranuar
(akseptuar) nga trasati si debitor kryesor nga kambiali. Kambiali
blanko m s shpeshti emetohet n formn e kambialit vetjak t
xhiruar.
Ky lloj i kambialit m s shpeshti prdoret si mjet pr sigurimin e
pagess, ngase n fillim t afarizmit ende nuk jan t njohura t
gjitha elementet q duhet t shnohen n kambial.
Kambiali sipas
urdhrit vetjak
sht kambial i xhiruar, kurse trasanti dhe reminenti jan i njjti
person, por q trasanti veten e shnon si shfrytzues dhe n tekstin
e kambialit e shnon n vend t reminentit sipas urdhrit vetjak
(ton).
Kambiali vetjak mund t emetohet edhe n letr t zakonshme ku trasanti shnohet
si emetues dhe kur nnshkrimi i trasatit m nuk sht i nevojshm,
ngase emetuesi detyrohet pa kusht t paguaj shumn e shnuar n
kambial.
Kambiali i xhiruar sht ai kambial n t cilin n astin e emetimit vihen nnshkrimet
e dorzanve t fshehur. N praktik m s shpeshti sht i
pranishm kambiali blanko i xhiruar q shrben si mjet pr
sigurimin e kredis nprmjet personave fizik, me rast banka
krkon nga debitori q tia dorzoj kambialin e till q e kan
xhiruar nj ose m shum persona fizik ose juridik.
Veprimet me kambial n praktik
Kambialin mund ta emetoj do person juridik dhe fizik me zotsi t plot
afariste.
Personi fizik nnshkruan me dorn e vet kambialin, kshtu q n t shnohet
adresa dhe JMBG me qllim t identifikimit m t leht dhe zbatimit m t sigurt
t veprimeve n baz t kambialit.
Pr personin juridik kambialin e nnshkruan prfaqsuesi i tij ligjor. Kta
persona nuk do t duhej t prziheshin me personat q jan t autorizuar ti
disponojn parat e ndrmarrjes dhe ata nuk mund ta nnshkruajn kambialin.
Kambialin pr zejtarin mund ta nnshkruaj pronari i firms zejtare ose i
autorizuari i ti.
ka mund t bj ndrmarrsi me kambialin e pranuar?
Ndrmarrsi mund ti kryej kto veprime:
posa t maturohet mund ta arktoj,
t prmbush borxhin e vet me ann e indosimit (kalimit) t kambialit n
kreditorin e vet,


ta eskontoj (shes) para se ai t maturohet, prkatsisht t arrij pr pages.
N kambial mund t vihen lloje t ndryshme t maturimit (n t par, pr
koh t caktuar n t par, pr koh t caktuar nga dita e lshimit dhe pr ditn e
caktuar). Mirpo, thelbsore sht se kambiali duhet t drgohet pr arktim disa
dit para dats s maturimit t tij n mnyr q ti realizojm t gjitha t drejtat
q dalin prej tij.
Kambiali i paraqitet pr arktim (s bashku me formularin e qarkullimit t
pagesave HUB-1 dhe shkresn prcjellse) banks afariste n t ciln debitori
(trasati) e ka t hapur llogarin. Drgohet me vrtetimin e banks q e ka pranuar
kambialin ose me letr rekomande.
Nse n llogarin e debitorit nuk ka (ose nuk ka sa duhet) para, kambiali nuk
hyn n procedurn e pagess (nuk bllokohet llogaria) dhe i kthehet
poseduesit t saj (reminentit, kreditorit q e ka paraqitur pr arktim).
Ksisoj, kambiali nuk sht nj instrument i sigurt i pagess ngase arktimi n
kto raste nuk mund t realizohet.
Arktimi gjyqsor mund t bhet n kt mnyr:
me propozimin q i drgohet gjykats tregtare pr prmbarim nga paraja
ekzistuese,
me propozimin q i drgohet gjykats tregtare pr prmbarim nga pasuria e
paluajtshme,
n procedurn kontestimore me ann e padis mandatore.
Kambiali prve paraqitjes pr arktim mund edhe t indosohet, prkatsisht
eminenti ia kalon krkesn sipas kambialit kreditorit t vet dhe n kt mnyr e
prmbush detyrimin e vet ndaj tij. Poseduesi i ri i kambialit mund tia kaloj m
tutje kt kambial kreditorit t vet dhe zinxhiri i indosamentit vazhdon deri sa ka
kambiali t maturohet.
Me rastin e kalimit t kambialit me indosament, kreditorit t ri i dorzohet
kambiali me vrtetimin pr kalimin e kambialit n t cilin jan shnuar t dhnat
pr indosantin, indosatarin, shkakun e kalimit t kambialit si dhe t gjitha
elementet e kambialit.
Indosimi i kambialit mund t ndalohet me vnien e rekta klauzols (por jo
sipas urdhrit) kshtu q do kambial mund t kalohet vetm me ann e cedimit.
S fundi, kambiali mund t eskontohet, prkatsisht t shitet para maturimit
t tij. Kshtu, remitenti (ose indosatari i fundit) mund ti realizoj parat shum
m thjesht dhe m shpejt, por me nj kompensim t caktuar. Ky kompensim
nnkupton normn e eskontit sipas s cils llogaritet vlera nominale e kambialit.
Vlera e kambialit me eskont sht vlera q do ta merr subjekti afarist.
Kambialet mund ti eksontojn (blejn):
226 NDRMARRSIA


bankat (dhe me kt rast n kamatn e diskontit nuk llogaritet TVSH, ngase
bankat jan t liruara pr shrbimet e veta nga llogaritja e TVSH-s),
ndrmarrsit (t cilve n kamatn e diskontit u llogaritet TVSH-ja dhe u
jepet fatura R-1).
Vet akti i eskontimit, prkatsisht i blerjes bhet sikur edhe me rastin e
indosimit t kambialit. N shpinn e kambialit eskontist sht vet indosanti dhe
ai ia shet kambialin indosatarit (banks ose ndrmarrsit).
Fletdebia
Fletdebia sht dokument me shkrim t cilin e lshon debitori, me
vrtetimin publik t nnshkrimit t vet me t cilin jep plqimin q pr arktimin
e krkess s kreditorit t konfiskohen t gjitha llogarit e tij q i ka te personat
juridik q kryejn punt e qarkullimit t pagesave, q parat nga kto llogari t
derdhen drejtprdrejt n llogarin e kreditorit, sipas mnyrs s prcaktuar me
kt deklarat.
10

Fletdebia ka disa karakteristika q jan me rndsi pr prdorimin praktik:
sht veprim i njanshm juridik sepse lind me shprehjen e vullnetit t
debitorit,
sht veprim formal juridik sepse lshohet n formn e shkruar,
debitori duhet pa tjetr ta vrtetoj publikisht nnshkrimin e vet te noteri
publik,
para se gjithash sht instrument i sigurimit t pagesave.
Fletdebia sht mjet i sigurimit t pagesave dhe i arktimit t dhunshm
ekskluzivisht t pagesave n para. Meq ajo sht nj aktvendim i forms s
prer pr prmbarim, nuk ekziston asnj mjet juridik pr kundrshtimin e saj
para gjykats.
Fletdebia ka dokumentet e veta prmbaruese n para dhe n rast se arktimi
nga t gjitha llogarit e debitorit nuk do t jet i suksesshm, ky dokument
shrben si baz pr fillimin e procedurs gjyqsore prmbaruese n sendet e tjera
(sendet e paluajtshme, t luajtshme etj.).
Fletdebia pr realizimin e s cils nga llogaria bankare nuk ka para t
mjaftueshme do t mbahet n radhn pr pages (do ta bllokoj llogarin)
derisa kt e dshiron kreditori, prkatsisht do t arktohet ather kur n
llogarin e debitorit do t ket para.
Me fjal t tjera fletdebia e bllokon llogarin kryesore t debitorit, e pastaj
edhe t gjitha llogarit e tjera t debitorit q i ka t hapura n bankat afariste. Me
rastin e bllokimit t llogaris sht me rndsi t dihet se i sati sht me radh
kreditori (drguesi i fletdebis) n listn pr pages, ngase nse para kreditorit
gjenden shum t tjer q presin arktimin, m mir do t ishte q t prpiqet q
arktimin ta bj nprmjet gjykats.

10
Ligji mbi ndryshimet dhe plotsimet e Ligjit mbi prmbarimin, neni 183, paragrafi 1.


Llojet e fletdebis
Ekzistojn dy lloje t fletdebis:
fletdebia e zakonshme,
fletdebia blanko.
Ekzistojn disa karakteristika themelore n baz t t cilave dallohen kto dy
lloje t fletdebive si jan:
fletdebin e zakonshme mund ta lshoj do person fizik ose juridik me
zotsi afariste, kurse fletdebin blanko mund ta lshojn vetm
subjektet afariste q e kan statusin e tregtarit (sipas Ligjit mbi shoqrit
tregtare kto jan shoqria tregtare, tregtari si individ dhe zejtari),
fletdebia blanko mund t lshohet ekskluzivisht vetm n blanketn e
parashikuar,
nuk sht patjetr e nevojshme q n fletdebin blanko t jet i shnuar
kreditori dhe shuma e krkess, ndrkaq n fletdebin e zakonshme me
rastin e lshimit t saj duhet t shnohen t gjitha elementet,
fletdebia blanko mund t lshohet vetm deri n shumn e parashikuar
(maksimalisht 1 milion kuna), kurse pr fletdebin e zakonshme nuk
ekzistojn kufizime lidhur me shumat e veanta,
n fletdebin e zakonshme mund t vihet klauzola valutore, prkatsisht ajo
mund t lshohet edhe n valut t jashtme (por q prdoret formulimi
kundrvlera n kuna sipas kursit t shitjes n ditn e pages) kurse n
fletdebin blanko nuk mund t shnohet valuta tjetr, por kjo mund t
theksohet veanrisht n kontrat (ose n shkresn prcjellse me rastin
e arktimit),
n feltdebin e zakonshme mund t shnohet edhe baza juridike e krkess
(p.sh. kontrata n baz t s cils ka lindur krkesa), kurse krkesa n
fletdebin blanko sht abstrakte (nuk e prmban vendin pr shnimin e
veprimit themelor) dhe ekzistimi i saj konfirmohet me deklaratn
prkatse n fund t fletdebis gj q krkesn nga fletdebia e bn t
pavarur nga puna, prkatsisht nga veprimi kryesor.
Si fletdebia e zakonshme ashtu edhe ajo e rndomt barten n t njjtn
mnyr, prkatsisht me dokumentin n t cilin nnshkrimi i bartsit sht i
vrtetuar te noteri publik. Q pala tjetr t mund ti realizoj t drejtat nga kalimi
i fletdebis, ajo duhet t dorzohet edhe fizikisht.
4. QARKULLIMI NDRKOMBTAR I PAGESAVE
Qarkullimi ndrkombtar i pagesave prfshin sistemin e pagesave ndrmjet
rezidentve t vendeve t ndryshme. E karakterizojn sistemet e ndryshme
valutore, doganore dhe juridike, me rast nj valut shndrrohet n tjetrn,
pastaj cilsia e ndryshme e mjeteve, instrumentet e ndryshme q aplikohen,
organizatat e ndryshme t qarkullimit t pagesave dhe nj pasiguri m e madhe
n krahasim me qarkullimin vendor t pagesave.
228 NDRMARRSIA


Qarkullimi ndrkombtar i pagesave sht rregulluar me akte t shumta
ligjore dhe nnligjore. Me kt rast duhet prmendur sidomos Ligjin e ri mbi
veprimtarin valutore (NN nr. 96/03) i cili ka hyr n fuqi m 18.6.2003 (kan
pushuar t vlejn: Ligji mbi bazat e sistemit valutor, veprimtaris valutore dhe
qarkullimit t arrit si dhe Ligji mbi punt kredituese me botn e jashtme) dhe
vendimi mbi kushtet dhe mnyrn e kryerjes s qarkullimit t pagesave me botn
e jashtme (NN nr. 146/03) q aplikohet nga 1.1.2005).
Ndr dispozitat e prgjithshme m t rndsishme t Ligjit t ri duhet
prmendur se:
qarkullimin e pagesave me botn e jashtme e kryejn bankat q e kan lejen e
BPK dhe HBOR,
rezidentt e kryejn qarkullimin e pagesave n botn e jashtme nprmjet
bankave,
pr Republikn e Kroacis qarkullimin e pagesave mund ta kryej BPK,
pagesat dhe bartjet e prmendura si pun vijuese n nenin 8 t Ligjit, jan t
lira prve nse zbatohen masat mbrojtse n pajtim me nenin 47 t
Ligjit,
piksynimi vihet n punt kapitale n pajtim me direktivat e UE.
Me Ligjin e ri, po ashtu, rregullohen:
11

punt ndrmjet rezidentve dhe jorezidentve n mjetet e huaja t pagess
dhe n kuna,
afarizmi ndrmjet rezidentve n mjetet e huaja t pagess,
kalimet e njanshme t pasuris nga/n RK q nuk kan karakteristikat e
puns s kryer ndrmjet rezidentve dhe jorezidentve,
kontraktimi i punve vijuese dhe kapitale dhe realizimi i tyre nprmjet
pagesave, arktimeve dhe kalimeve.
Dy jan llojet themelore t punve q kryhen me botn e jashtme:
punt kapitale,
punt vijuese.
Punt me botn e
jashtme
Prshkrimi
Punt kapitale jan bartja e njanshme e pasuris me qllim t bartjes s kapitalit
dhe ktu m s shpeshti prfshihen: investimet e drejtprdrejta,
investimet n pasuri t paluajtshme, punt me letra me vler n
tregun e paras dhe kapitalit, punt kredituese, punt e depozitimit
dhe punt lidhur me sigurimet.
Punt vijuese destinim kryesor i t cilave nuk sht bartja e kapitalit por n rend
t par maturimi i pagesave n baz t tregtis me mallra, shrbime,
pagimi i kamatave, bartja nga baza e transfertave t puntorve,
pensionet, pensionet invalidore dhe marrjet e tjera sociale.

11
Ligji mbi veprimtarin revizore, NN nr. 96/03.


Instrumentet e qarkullimit ndrkombtar t pagesave
Si u tha m sipr, me qarkullimin ndrkombtar t pagesave nnkuptojm t
gjitha pagesat dhe arktimet mbi bazn e eksportit e t importit t mallrave dhe
shrbimeve si dhe pr punt e tjera ndrmjet personave vendor dhe t jashtm.
Arktimet dhe pagesat pr punt me botn e jashtme bhen n baz t arsyeve
reale pr pages varsisht nga lloji i instrumenteve t pagesave:
Instrumentet e
pagess
Urdhri
Transferta urdhri 14
Akreditimi
dokumentar
urdhri 15
eku eku bankar i realizuar n bankn e autorizuar
Paraja e jashtme
efektive

Me rastin e qarkullimit t pagesave n botn e jashtme sht tejet e
rndsishme q urdhrpagesa t jet e rregullt. Urdhrpages e rregullt sht ajo
q sht br n mnyrn e prcaktuar t cilin e plotson dhe e vrteton personi i
autorizuar, urdhrdhnsi, t cilit i bashkngjiten dokumentet prkatse n baz
t t cilave dshmohet baza dhe detyrimi pr pages, dhe pr t ciln sht
dhn mbulesa n valutn n t ciln duhet t paguhet.
Urdhrpages e rregullt sht ajo q prmban:
emrin e banks q e paraqet urdhrpagesn,
emrin e banks q e pranon urdhrpagesn,
numrin e referencs,
datn, shenjn dhe shumn e valuts,
emrin e urdhrdhnsit,
emrin dhe numrin e llogaris s shfrytzuesit t fundit,
informatat lidhur me mbulesn,
informatat e tjera shtes.
Lidhur me arktimin nga bota e jashtme banka e autorizuar e informon
shfrytzuesin me ann e Urdhrpagess 10 dhe me Raportin mbi arktimin nga
bota e jashtme. Shfrytzuesi i arktimit duhet tia drgoj banks orarin e
derdhjes s devizave t njjtn dit t puns ose m s voni ditn e ardhshme t
puns.
Po ashtu, duhet pasur parasysh edhe faktin se kur shuma e arktuar tejkalon
kundrvlern prej 200,000,00 kn, urdhrpagesa e banks s jashtme duhet ti
prmbaj t dhnat pr emrin e urdhrdhnsit, n t kundrtn nuk do t
zbatohet.
Urdhrpagesn 10 e plotson banka dhe ajo nuk e sht prcaktuar, por duhet
ti prmbaj s paku kto elemente: numrin dhe datn e Urdhrpagess 10,
230 NDRMARRSIA


shenjen dhe shumn e valuts s huaj, emrin, selin, MB dhe xhirollogarin
valutore t shfrytzuesit t banks dhe emrin e banks.
Mnyra m e shpesht e pagesave n botn e jashtme bhet me ann e
Urdhrpagess 14 Urdhrit pr transfertat n botn e jashtme, i cili, i plotsuar
sipas rregullit dhe me mbules (n llogarin valutore ose me blerjen e valutave
n tregun valutor) i drgohet drejtprdrejt ose me post banks s autorizuar q
ta zbatoj.
Mnyra m e sigurt e pagesave ndaj bots s jashtme sht me ann e
Urdhrpagess 15 Urdhrpagess pr hapjen e akreditivave. Mbulesa pr
pages i paguhet banks brenda afatit t prcaktuar me marrveshje, e m s voni
para se pagesa ti bhet banks s jashtme. Me rastin e pagess akreditivit t
banks i paraqitet Raporti 15a raporti mbi pagesat nga akreditivi.
Akreditivi dokumentar ndrkombtar
Akreditivi dokumentar sht nj instrument vendor i pagesave, por
praktikisht dhe juridikisht sht sanksionuar dhe prgjithsisht i pranuar si
instrumenti m i prhapur pr pagesat ndrkombtare.
Akreditiv dokumentar sht do marrveshje sipas s cils banka (banka
akreditive) n pajtim me instruksionet e komitentit (urdhrdhnsit,
importuesit):
ia paguan personit t tret (shfrytzuesit), ose sipas urdhrit t tij ia paguan
ose ia aksepton kambialin e marr nga shfrytzuesi,
autorizon bankn tjetr q ti paguaj kambialet, t akseptoj ose negocioj
dhe ti dorzoj dokumentet kontraktuese n pajtim me dispozitat dhe
kushtet e akreditivit.
Numri i pjesmarrsve n punn akredituese varet nga bashkpunimi i
deriathershm afarist dhe nga besimi e boniteti i klientit, ndrkaq personat m
t shpesht n kt pun jan:
Pjesmarrsit n
punn akredituese
Prshkrimi
Urdhrdhnsi sht rregullisht blersi importuesi i cili e hap akreditivin pran
banks s vet afariste.
Banka akredituese hap akreditivin dokumentar me krkesn e urdhrdhnsit e n
favor t shfrytzuesit t akreditivit
Shfrytzuesi sht zakonisht shitsi eksportuesi q me prezantimin e
dokumenteve t caktuara dhe me plotsimin e kushteve t tjera
fiton t drejtn e arktimit
Banka pr avalim njofton shfrytzuesin se i sht hapur akreditivi dhe ia drgon
njoftimin lidhur me kushtet
Banka konfirmuese merr prsipr detyrimin e fort pr pagimin e akreditivit ndaj
shfrytzuesit
Llojet e akreditivave


Llojet Prshkrimi
Nostro-shkuese importuesit vendor e hapin n favor t shitsve-eksportuesve
t jashtm
Loro ardhse importuesi i jashtm e hap n favor t eksportuesit vendor
T parevokueshme dhe
t revokueshme
nse n akreditiv nuk sht shnuar se cili sht akreditivi
konsiderohet se sht revokim
T konfirmuar dhe t
pakonfirmuar
nga akreditivi i konfirmuar banka merr prsipr prgjegjsin
dhe detyrimin solidar q e ka banka akredituese
T kalueshme dhe t
pakalueshme
kalimi bhet n shfrytzuesit e tjer sipas dispozitave n
akreditivin origjinal
T rendomt dhe rotativ i rndosmti sht i lidhur me punn e njhershme, kurse ai
rotativ prtritet derisa t mos arrihet shuma maksimale
Me t par dhe me
termine
me t par sht i arktueshm posa t prezantohen
dokumentet, kurse me termin duhet pritur t kaloj nj koh
e caktuar.
Punt kompensuese me botn e jashtme
Nse personi vendor ka detyrime t evidentuara por t paprmbushura n
llogari, nuk mund t kryhen punt kompensuese me botn e jashtme.
N botn e jashtme mund t kryhen pun kompensuese si jan kompensimi,
asignacioni, cedimi, marrja prsipr e borxhit etj.
Pr disa prej punve duhet t merret leja nga BPK, kurse pr disa prej tyre kjo
leje nuk sht e nevojshme.
Punt juridike q kan t bjn me cedimin, asignacionin dhe marrjen
prsipr t borxhit n veprimtarin me botn e jashtme ku marrin pjes dy
persona t jashtm dhe nj vendor, me rast cesusi i krkess dhe asignanti,
prkatsisht debitori dhe marrsi prsipr i borxhit jan persona t jashtm,
kryhen pa lejen e BPK.
Nse cesusi i krkess dhe asignanti jan persona t jashtm, kurse
pjesmarrsit jan dy persona vendor, krkesn pr leje e paraqet personi juridik
vendor, prkatsisht asignatari.
Krkesn pr lejimin e cedimit dhe t asignacionit n punt me botn e
jashtme ia paraqet BPK personi juridik vendor sesusi i krkess, prkatsisht
asignanti.
Parashtruesi i krkess ka pr detyr t paraqes:
kopjen e kontrats s kompensimit,
numrin am t eksportuesit importuesit, numrin dhe datn e kontrats nga
libri i kontrollit,
emrin e blersit shitsit, numrin dhe datn e faturs JCD,
vlern e procedurs e kompensimit dhe taksn e paguar administrative,
232 NDRMARRSIA


Nse cedohet prkatsisht bartet krkesa e krijuar n baz t puns kredituese
me botn e jashtme, prkatsisht nuk merret prsipr borxhi n baz t puns
kredituese me botn e jashtme, sht i detyrueshm regjistrimi n BPK.


TATI MI DHE DHNI ET
E TJ ERA T
NDRMARRSI T


T E M A T:
LIGJI I PRGJITHSHM MBI TATIMET
LLOJET E TATIMEVE
DOGANAT
KONTRIBUTET
TAKSAT
POLICIA FINANCIARE
X. Tatimi Dhe Dhniet E Tjera T Ndrmarrsit 235


1. VREJTJET HYRSE
Globalizimi gjithnj e m i pranishm, prkatsisht
lidhshmria me ekonomi t ndryshme kombtare
kushtzon nevojn pr zhvillimin dhe
harmonizimin e sistemeve tatimore. Republika e
Kroacis gjat dhjet viteve t fundit zbatoi
procedurn e prshtatjes s sistemit tatimor me
ndryshimin rrnjsor t sistemit t vet politik dhe
socio-ekonomik, prkatsisht me ndryshimet n
ekonomi dhe shoqri. Njkohsisht, me procesin e
zhvillimit t ekonomis s tregut e prshtati
gradualisht sistemin e vet tatimor me sistemet e
vendeve me ekonomi t zhvilluar t tregut.
Me mbledhjen e tatimit shteti vepron n mnyr t dyfisht: para s gjithash,
siguron t hyrat pr vete q jan t nevojshme pr mbrojtjen, sigurimin e rendit
t brendshm juridik, si dhe pr detyrimet dhe masat e tjera t parashikuara me
Kushtetut dhe ligje, duke ndikuar njkohsisht n realizimin e objektivave
ekonomike. Trsia e masave tatimore q aplikohen n nj vend nnkuptojn
sistemin tatimor.
Me rastin e aplikimit t tatimit duhet t kihet parasysh q ai t jet i drejt,
prkatsisht t bhet nj shprndarje e barabart e barrs tatimore n t gjith
tatimpaguesit varsisht nga fuqia ekonomike, fitimi, gjendja bashkshortore,
antart q i mban familja etj. Kto parime jan prfshir edhe n Kushtetutn e
Kroacis. Me nenin 51 t Kushtetuts s Republiks s Kroacis sht prcaktuar
q secili person sht i detyruar t merr pjes n mbulimin e shpenzimeve
publike n pajtim me mundsit e veta ekonomike. Sistemi tatimor bazohet n
parimet e barazis dhe t drejtsis. Mbi kto parime kushtetuese bazohen edhe
ligjet tatimore si jan: Ligji i prgjithshm mbi tatimet, Ligji pr tatimin mbi t
ardhurat, Ligji pr tatimin mbi fitimin dhe ligjet e tjera q e rregullojn kt sfer.
sht me rndsi q sistemin tatimor ta njohin t gjith qytetart, e vemas
ndrmarrsit. N vazhdim po japim karakteristikat themelore t tatimit dhe t
sistemit tatimor, jo vetm ato q jan t lidhura me pagesn e tatimit, por edhe
ato karakteristika q shpjegojn mnyrn e shfrytzimit t nxitjeve dhe
lehtsirave t ndryshme pr tatimpaguesit. sht e qart se t kuptuarit e sistemit
tatimor mundson nj zhvillim m t shpejt dhe ndrmarrjen e veprimtarive
ekonomike.
2. LIGJI I PRGJITHSHM MBI TATIMIN
Ligji i prgjithshm mbi tatimin (LPT) nga njra an rregullon tatimet dhe
dhniet e tjera publike q jan t rndsishme pr do njeri e ksisoj edhe pr
ndrmarrsin, e nga ana tjetr aplikimin dhe mbledhjen e tyre, me ka ndikohet
236 NDRMARRSIA


n interesat m t rndsishme t atyre q i mbledhin (shteti, zhupanit, qytetet,
komunat). Kjo do t thot se Ligji i prgjithshm mbi tatimin sht nj
instrument juridik me t ciln rregullohen karakteristikat thelbsore t
marrdhnieve tatimore juridike.
Me Ligjin e prgjithshm mbi tatimin jan prcaktuar dhniet publike.
Dhniet publike prcaktohen me ligj dhe me vendimin e organit prfaqsues t
njsive t vetqeverisjes rajonale dhe t organit t njsive t vetqeverisjes lokale
mbi bazn e ligjit si vijon:
Tatimet jan dhnie n para dhe t hyrat e bilancit me t cilat mbulohen
shpenzimet publike.
Doganat jan tatime q paguhen me rastin e importit n Republikn e Kroacis,
prkatsisht t eksportit nga RK.
Taksat jan dhnie n para q paguhen pr veprimin e caktuar ose pr
prdorimin e t mirave publike.
Kontributet jan dhnie n para q paguhen pr prdorimin e shrbimeve t
caktuara ose pr realizimin e t drejtave (kontributi pr sigurimin
pensional dhe sigurimin shndetsor).
N procedurn e tatuimit organi tatimor sht i detyruar q n baz t ligjit ti
prcaktoj t gjitha t drejtat dhe detyrimet nga marrdhniet tatimore juridike,
duke respektuar faktet q shkojn n favor t tatimpaguesit. S kndejmi, organi
tatimor sht i detyruar ti paralajmroj pjesmarrsit n procedurn tatimore
juridike pr t drejtat dhe detyrimet e tyre n kt procedur.
Personat zyrtar, ekspertt dhe personat e tjer kan pr detyr ta ruajn
sekretin tatimor si vijon:
faktet q i kan msuar n procedurn tatimore,
shpikjet, recetat etj.
shenjat identifikuese dhe t dhnat pr tatimpaguesin.
Pr prcaktimin e detyrimit tatimor t subjektit t caktuar nuk sht qensore
forma e tij juridike ose pozita, duke pasur parasysh veprimtarin nga e cila dalin
detyrimet tatimore, por efektet ekonomike q arrihen nga kjo veprimtari. S
kndejmi ai q ka realizuar t hyra, t ardhura, fitim ose ndonj vler tjetr t
mueshme, sht i detyruar ta paguaj tatimin.
2.1. Kuptimet themelore
Pr t kuptuar m mir prmbajtjet q jan t lidhura me tatimin dhe sistemin
tatimor n vazhdim do ti shpjegojm nocionet themelore.
Organi tatimor sht organ i administrats shtetrore, organ i njsive t
vetqeverisjes rajonale ose organ i njsive t administrats lokale
n kompetencn e t cilit jan punt lidhur me prcaktimin e
arktimit t tatimit dhe t dhnieve t tjera publike, si dhe
mbikqyrja.


Tatimpaguesi sht personi i cili n baz t akteve normative (ligjeve dhe
dispozitave t tjera juridike) sht i detyruar t paguaj tatimin.
N pajtim me LT tatimpagues sht secili person i caktuar me
ligjin q i rregullon llojet e caktuara t tatimit. Tatimpaguesi
ndryshe quhet edhe borxhli i tatimit.
Zotsia tatimore sht nj nocion i cili nnkupton mundsin e tatimpaguesit q
ta paguaj tatimin (ndryshe quhet edhe aftsi ose kapacitet
tatimor). Zotsia tatimore sht nj nocion m i ngusht nga
fuqia ekonomike e tatimpaguesit.
Baza tatimore sht baza pr llogaritjen e tatimit. Baza tatimore shprehet n
njsi adekuate matse dhe shrben si baz pr llogaritjen e
tatimit. Baza mund t jet e krijuar (tatuimi n baz t t
dhnave) ose paushale.
Norma tatimore jan pjes t bazs tatimore t shprehura n prqindje ose
promil q duhet ti ndajm pr t paguar tatimin. Norma
tatimore mund t jen progresive, e kjo do t thot se sipas
shumave t rritura rriten edhe normat ose degresive, tatuimi i
kundrt. Ekzistojn edhe normat regresive q do t thot se baza
rritet, kurse norma tatimore zvoglohet.
Ndrmarrsi sipas ktij ligji sht do person juridik ose fizik, ose personat e
bashkuar q e ushtrojn veprimtarin ekonomike n mnyr t
pavarur dhe t prhershme pr realizimin e t hyrave, t
ardhurave, fitimit ose t dobive t tjera ekonomike t
vlersueshme.
T hyrat bilancore jan t hyrat tatimore dhe t hyrat e tjera t krijuara me ligje e
dispozita t tjera, ndrkaq n baz t ligjit jan t prcaktuara si
t detyrueshme, pastaj t hyrat nga shitja e pasuris jofinanciare,
dhe t hyrat e tjera pr t cilat nuk ekziston detyrimi ligjor pr
dhnie.
I detyruar bilancor sht do person q si i till sht prcaktuar me ligjin me t
cilin prcaktohen llojet e caktuara t t hyrave bilancore, ose
personi fizik apo juridik i cili me lidhjen e kontrats ka marr
prsipr detyrime sipas bilancit.
Mbikqyrja financiare nnkupton procedurn e mbikqyrjes s ligjshmris,
rregullshmris dhe zbatimit me koh t ligjeve me t cilat jan
prcaktuar llojet e t hyrave bilancore dhe mbikqyrja e
prmbushjes s detyrimeve kontraktore sipas bilancit.
I autorizuari sht personi i cili e prfaqson tatimpaguesin n baz t
autorizimit t dhn. N baz t autorizimit mund ti kryej t
gjitha veprimet n procedurn tatimore.
Ndihmsi sht personi i cili paraqitet nn kujdesin e tatimpaguesit dhe e
ndihmon me kshilla.
Kshilltari tatimor sht personi i cili realizon kshillime n baz t Ligjit mbi
kshillat tatimore, pr t cilin do t bhet m tepr fjal n
kuadr t procedurs tatimore.
Marrdhnia tatimore
juridike
sht marrdhnie ndrmjet organit tatimor dhe tatimpaguesit e
cila prfshin t drejtat dhe detyrimet e tyre n procedurn
238 NDRMARRSIA


tatimore.
Marrdhnia tatimore
debitore
sht pjes e marrdhnies tatimore juridike n t ciln
pjesmarrsit e marrdhniet tatimore debitore i realizojn t
drejtat dhe detyrimet e veta.
Prfaqsuesi sipas
detyrs zyrtare
e emron organi tatimor n rast se adresa e tatimpaguesit sht e
panjohur, kur tatimpaguesi refuzon ose i shmanget pranimit t
akteve tatimore etj.
2.2. Marrdhnia tatimore debitore
Pjesmarrs t marrdhnies tatimore debitore jan organi tatimor, debitori
tatimor dhe garantuesi tatimor.
N kt marrdhnie organi tatimor ka t drejt t arktoj:
tatimin,
kamatat dhe gjobat,
veprimet monetare n baz t prgjegjsis nga garancia tatimore.
T drejtat mbi bazn e marrdhniet tatimore debitore shuhen me pagimin,
kompensimin, shlyerjen n pajtim me ligj ose me parashkrim. Vlen t theksohet
se, nse lidhur me parashkrimin nuk jan prcaktuar afatet, pr kt zbatohet
Ligji mbi marrdhniet e detyrimeve. Po ashtu, duhet dalluar parashkrimin
relativ q lind pas skadimit t vitit t tret prej rrjedhjes s parashkrimit, dhe
parashkrimin absolut, i cili lind pas gjasht muajsh nga dita kur ka filluar t
rrjedh parashkrimi. N pajtim me marrdhniet tatimore debitore t
parashikuar me LPT, tatimpaguesit i takon e drejta n kthimin e tatimit q sht
paguar pa baz juridike dhe n kamatn pr kt shum.
Me rastin e prcaktimit t detyrimit tatimor sht me rndsi edhe
vendbanimi i tatimpaguesit. N pajtim me Ligjin mbi vendbanimin e prhershm
dhe vendqndrimin (NN 53/91; 26/93 dhe 11/00), vendbanimi i prhershm ose
vendqndrimi sht vendi n t cilin jeton qytetari. Kjo do t thot se
tatimpaguesi e ka vendbanimin n vendin ku e ka banesn n pronsi ose n
posedim pandrprer s paku 183 dit brenda nj ose dy viteve kalendarike.
Vendqndrimi i zakonshm n vshtrim t LPT sht vendi i tatimpaguesit pr t
cilin mund t konkludohet se ai n t qndron prkohsisht, prkatsisht
qndron m pak se 183 dit.
Krahas caktimit t vendit, me ligj sht prcaktuar se ka konsiderohet si seli
e ndrmarrsit. Pr personin juridik selia sht vendi i regjistruar n regjistrin
gjyqsor ose n ndonj regjistr tjetr. Mirpo, nse ndrmarrsi pjesn m t
madhe t veprimtaris s vet e ushtron jasht selis s regjistruar n regjistr, n
kt rast seli konsiderohet vendi n t cilin ndrmarrsi e ushtron pjesn m t
madhe t aktivitetit t vet afarist. N n kuadr t veprimtaris s vet
ndrmarrsit shpeshher kan edhe njsi t veta afariste. Njsi afariste
konsiderohen vemas shoqatat, prfaqsit, puntorit, platformat e lvizshme
etj.


Pr prcaktimin e detyrimeve tatimore, ndrmarrsit jan t detyruar ti
mbajn librat dhe evidencat afariste n pajtim me ligjet dhe dispozitat e tjera.
Mbajtja e rregullt, e prditsuar dhe e sakt e librave afariste sht njra prej
elementeve thelbsore pr prcaktimin e detyrimeve tatimore dhe t
marrdhnieve t mira me organin tatimor.
S kndejmi, librat afariste duhet t ruhen n lokalet e puns te i autorizuari,
n shrbimin e kontabilitetit ose n banesn e tatimpaguesit. Librat afariste duhet
t ruhen deri n parashkrimin absolut, ndrkaq disa prej librave afariste duhet t
ruhen sipas dispozitave t veanta. Evidencat pr qarkullimin ditor t parave t
gatshme ruhen tre vjet.
Tatimpaguesi sht i detyruar tia paraqes deklaratn tatimore organit tatimor
brenda afateve t prcaktuara me Ligjin mbi t ardhurat, e kjo sht dita e fundit
e muajit shkurt t vitit vijues pr vitin e ardhshm, kurse pr fitimin fundi i
muajit prill t vitit vijues pr vitin e shkuar. Deklarata tatimore paraqitet n
formularin e prcaktuar, kurse n raste t jashtzakonshme mund t bhet edhe
me goj (personi me shikim t dobt, personi q nuk di shkrim-lexim ose
invalidi). Deklarata gojore shnohet n procesverbalin e personit zyrtar t organit
tatimor. N baz t deklarats tatimore dhe t fakteve t tjera organi tatimor do ta
lshoj vendimin pr caktimin e tatimit n baz t procedurs tatimore.
Punt lidhur me prcaktimin dhe arktimin e tatimit i kryen Ministria e
Financave t Republiks s Kroacis, nprmjet organizatave t administrats
(Drejtoria tatimore, Drejtoria Doganore dhe Policia Financiare). Nse organi
tatimor nuk mund ta prcaktoj detyrimin tatimor n baz t librave dhe
evidencave afariste, ai do ta bj vlersimin e bazs tatimore. Baza tatimore do t
vlersohet pr rastin kur tatimpaguesi nuk mban librat dhe evidencat afariste,
nuk jep faturat e prcaktuara, nuk i mban me rregull dhe t prditsuara librat
afariste, nse tatimpaguesi e pengon procedurn tatimore ose nuk bashkpunon.
Nse tatimpaguesi nuk i paguan me koh detyrimet e veta, organi tatimor
mund t filloj prmbarimin. Procedura prmbaruese nnkupton arktimin e
detyrueshm t tatimit nga ana e organit tatimor. Nse organi tatimor nuk sht
n gjendje q n procedurn prmbaruese ta arktoj borxhin, mund ta shlyej n
pajtim me ligjin (LPT). Me ligj po ashtu sht prcaktuar mnyra e mbrojtjes s t
drejtave t tatimpaguesve, si dhe mjetet juridike (ankesa) kundr akteve tatimore.
Nse tatimpaguesi nuk vepron n pajtim me dispozitat tatimore do t bj
kundrvajtje tatimore pr t ciln sht parapar dnimi prej 500,00 kuna deri
200,000,00 kuna. Nse kundrvajtjet tatimore prsriten, prve gjobs mund t
shqiptohet edhe masa mbrojtse e ndalimit t prkohshm t veprimtaris.
2.3. Kshilltari tatimor
Kshilltari tatimor jep ndihmn profesionale pr shtjet tatimore, ndihmon
n plotsimin e deklaratave tatimore dhe mund ta prfaqsoj tatimpaguesin
240 NDRMARRSIA


para organeve tatimore. Pr kto arsye, kshilltari tatimor sht i detyruar q t
sigurohet nga prgjegjsia te ndonjra prej shoqrive t sigurimeve.
Kshilltari tatimor duhet tu prmbahet parimeve t ligjshmris,
ndrgjegjshmris dhe profesionalitetit, si dhe kodit t etiks t kshilltarve
tatimor. N t kundrtn, tatimpaguesi mund ti parashtroj ankes Ods. Pr
kryerjen e punve rreth kshillimeve tatimore tatimpaguesi dhe kshilltari
tatimor jan t detyruar ta lidhin kontratn me shkrim n t ciln prve tarifs
dhe mnyrs s puns do t prcaktohen edhe detyrimet lidhur me dhnien e
kshillave q kan t bjn me tatimin. Me Ligjin mbi kshilltart tatimor sht
rregulluar veprimtaria e kshilltarve tatimor, si profesion i pavarur, si dhe
autorizimet dhe prgjegjsit e tyre. Tatimpaguesve u mundsohet q me
shrbimet e kshilltarve tatimor ti zbatojn drejt dispozitat tatimore, ti
dorzojn deklaratat e rregullta tatimore dhe s fundi, q tatimpaguesit ti
shfrytzojn zgjidhjet ligjore q u mundsojn pagimin e nj shum m t vogl
t tatimit.
N mnyr q kshilltari tatimor t mund ti kryej kto pun, ai duhet ta jep
provimin pr kshilltar tatimor dhe nga Oda e Kshilltarve Tatimor t merr
lejen e puns. Sot jan t shumt kontabilistt dhe juristt q ofrojn kshilla
tatimore, por kta kshilltar nuk prgjigjen pr lshimet, prkatsisht dmet
eventuale q do t mund ti psonte tatimpaguesi.
3. LLOJET E TATIMIT
Sistemi tatimor nnkupton t gjitha format e t hyrave publike q i ka
prcaktuar shteti. Shteti bashkkohor, pr ti mbuluar shpenzimet e veta,
prcakton lloje t ndryshme t t hyrave ndr t cilat m t rndsishmet jan
tatimet. Tatimet jan t pranishme n sistemet e t hyrave publike dhe datojn q
nga shtetet m t hershme. Tatimet jan shprehje e kohs dhe e hapsirs s
caktuar n t ciln jan aplikuar, ndrkaq kan qen dhe kan mbetur shprehje e
politiks s caktuar, ngase veprojn n marrdhniet e caktuara.
Tatimpaguesit duke e kryer detyrimin e vet tatimor e zvoglojn fuqin e vet
blerse, prkatsisht ekonomike, dhe n kt mnyr e zvoglojn mundsin e
pjesmarrjes n shkmbimin e t mirave dhe n procesin e riprodhimit. Me kt
rast duhet dalluar nocionet SISTEMI TATIMOR NGA POLITIKA TATIMORE. Me SISTEMIN
TATIMOR kuptojm strukturn instrumentale, kurse POLITIKA TATIMORE nnkupton
variacionin e instrumenteve me qllim t realizimit t objektivave.
Teoria financiare bashkkohore me nocionin e tatimit ka ndrlidhur
karakteristikat themelore t tatimeve pa t cilat ato nuk do t konsideroheshin
tatime:
Karakteristikat e tatimit Prshkrimi
Pagesa e detyruar e
tatimit
nnkupton se tatimpaguesi duhet ta prmbush detyrimin e
vet ligjor. Nse nuk e prmbush u nnshtrohet sanksioneve t


caktuara.
Derivatet e tatimit nnkupton se tatimet jan t hyra t shtetit q ai i realizon n
baz t sovranitetit tatimor. Shteti disponon mjetet me t cilat
financon detyrimet nga kompetenca e vet.
Moskthimi i tatimit nnkupton se tatimi njher i paguar nuk i kthehet
tatimpaguesit. Tatimi i arktuar bhet pron e shtetit dhe
shfrytzohet pr destinimet dhe shfrytzuesit n pajtim me
detyrimet. Moskthimi i tatimit nuk ka t bj me institutin e
kthimit t tatimit.
Heqja dor nga
shprblimi i
drejtprdrejt
do t thot se tatimi nuk paguhet pr ndonj kundrshrbim
konkret shtetror pr kryerjen e nj shrbimi t caktuar, e kjo
nuk do t thot se tatimpaguesi nuk ka dobi t prgjithshme
nga pagimi i tatimit. Pr shembull, sistemi arsimor, sistemi
shndetsor, mbrojtja etj., jan dobi e prgjithshme pr t
gjith tatimpaguesit.
Jodestinimi i tatimit sht karakteristik e tatimit q e dallon nga t hyrat q
mblidhen sipas destinimit saktsisht t prcaktuar.
Plotsimi i interesit
publik
do t thot se tatimi i mbledhur shfrytzohet pr plotsimin e
interesave publike, e jo t interesave private t individve t
caktuar.
Forma monetare e
tatimit
sht, kryesisht, ose e vetmja form n t ciln mblidhen
tatimet. N shtetet bashkkohore tatimet nuk mblidhen n
form natyrale.
Ekzistojn disa lloje t tatimeve. Me aplikimin e llojit t caktuar t tatimit do
t arrihen edhe efekte t ndryshme. Ekzistojn disa kritere pr ndarjen e
tatimeve. Varsisht nga kriteret kemi kto tatime:
Tatimet Prshkrimi
Direkte jan tatimet q paguhet para s t shpenzohet pasuria, t hyrat
ose t ardhurat, si jan tatimi mbi t ardhurat dhe fitimin,
kontributet dhe tatimi mbi pasurin e paluajtshme.
Indirekte tatimi paguhet gjat harxhimit t pasuris, t t hyrave ose
gjat realizimit t t ardhurave, pr mbledhjen e prodhimeve
t ndryshme ose shfrytzimin e shrbimeve; s bashku me
mimin e prodhimit. N Republikn e Kroacis kto jan
tatimi mbi vlern e shtuar, tatimi n qarkullim, shpenzime et.
T subjekteve jan tatimet me t cilat me rastin e tatuimit ngarkesa tatimore
prcaktohet ashtu q prve bazs tatimore merren parasysh
edhe disa veori t tjera, si jan mosha, numri i antarve t
familjes dhe gjendja bashkshortore.
T objekteve jan tatimet pr t cilat, me rastin e prcaktimit t ngarkess
tatimore merret parasysh vetm objekti konkret, e jo edhe
personi si tatimpagues.
Sintetik sht tatimi pr t cilin merret parasysh fuqia totale tatimore e
tatimpaguesit dhe veorit e tij personale.
Analitik sht tatimi pr t cilin merren parasysh t hyrat, prkatsisht
242 NDRMARRSIA


t ardhurat dhe sendet e caktuara pasurore.
Reparticipues sht ather kur shteti paraprakisht e cakton se far shume
t tatimit duhet t mbledhur n sfern e caktuar. Me kt rast
detyrimi tatimor pr tatimpaguesit e caktuar prcaktohet
prpjestimisht (sipas elsit).
Sipas kuotave sht tatimi te i cili tatimpaguesi e di saktsisht se far
shume duhet t paguaj n emr t tatimit. Pr shembull, pr
t ardhurat e realizuara me rastin e aplikimit t norms
tatimore e dim saktsisht shumn q duhet ta paguajm n
emr t tatimit.
I funduar sht tatimi i cili arktohet nga burimet e prhershme
(pasuria, thesari, pasuria e ln me testament etj.).
I pafunduar q arktohet nga t hyrat nga burimet e t hyrave q nuk jan
t prhershme dhe q u nnshtrohen ndryshimeve t shpeshta
dhe t konsiderueshme.
Kadastrale m s shpeshti jan tatimet n bujqsi, kurse si burim i t
dhnave pr tatuim shrbejn librat kadastrale.
Tarifor arktohen sipas regjistrimit zyrtar t sendeve t tatuara dhe
t normave tatimore, q quhen tarif. Pr shembull, dogana e
mbledh tatimin n baz t tarifs doganore.
T prgjithshme jan tatimet pr t cilat apriori nuk sht prcaktuar destinimi
i shpenzimit t tyre.
T destinuara jan tatimet q arktohen pr destinimin e prcaktuar
paraprakisht dhe saktsisht pr t cilin do t shpenzohet.
T rregullta jan tatimet q mblidhen n intervale t rregullta dhe
shrbejn pr shpenzime t rregullta.
T jashtzakonshme jan tatimet q mblidhen koh pas kohe.
T paragjykuara jan tatimet q prcaktohen n baz t presupozimeve se
tatimpaguesi do t mund t realizonte shumn e t hyrave t
caktuara.
Faktik sht detyrimi tatimor pagimi e t cilit prcaktohet n baz t
t hyrave reale dhe t realizuara, prkatsisht n baz t
fakteve q vrtet jan paraqitur.
Tatimet sipas vlers jan ato q me rastin e tatuimit merret vlera e objektit tatimor
(pasuris).
Specifik jan tatimet q prcaktohen n baz t disa njsive matse.
Themelor dhe plotsues nnkuptojn se t hyrat nga tatimet e caktuara marrin pjes n
t hyrat tatimore totale. Pr shembull, tatimi mbi t ardhurat
dhe n qarkullim n shtetet bashkkohore jan tatim
themelor, kurse tatimi mbi pasurin ose tatimi mbi
trashgimin dhe dhuratat jan tatime plotsuese.
Qendror mblidhet n nivelin shtetror.
Lokal mblidhen n nivelin lokal.


Piknisjet thelbsore t sistemit tatimor n Republikn e Kroacis
prqendrohen n sa vijon:
tatuimi sintetik i t ardhurave,
zgjedhja ndrmjet tatuimit t t ardhurave dhe fitimit,
neutralizimi i efekteve t inflacionit,
mbledhja e tatimit n nivel qendror.
Pasqyra e plot e sistemit tatimor n fuqi n Republiks s Kroacis, me
prfshirjen e llojeve t tatimit, nivelit t mbledhjes dhe t prkatsis s tyre
sht dhn n skemn (e cila gjendet n faqen vijuese) q e ka br Instituti i
Financave i Ministris s Financave t Republiks s Kroacis.
do tatim i paraqitur n nj far mnyre sht i rndsishm pr
tatimpaguesit, vemas pr ndrmarrsit. S kndejmi, n vazhdim do ta japim
nj vshtrim m t hollsishm pr prmbajtjen dhe mnyrn e aplikimit t tyre.
Gjithsesi, ndr m t rndsishmit, si pr shtetin me qllim t plotsimit t
buxhetit, ashtu edhe pr ndrmarrsit si ngarkes ekonomike, jan tatimi mbi t
ardhurat, tatimi mbi fitimin, tatimi mbi vlern e shtuar dhe tatimet e veanta t
prfshira me sistem. N vazhdim po japim, sipas kritereve q kan t bjn me
bilancin, nj skem t hollsishme t t gjitha tatimeve n Republikn e Kroacis.
24

44 NDRMA
T gjitha t drejt
ARRSIA
tat e rezervuara. M Mbrohen me ligj pr

r t drejtat e autoritt. Kolegji Universittar Victory


3.1. Tatimet shtetrore
Tatimet shtetrore prfshijn tatimin mbi vlern e shtuar dhe tatimet e
veanta. T hyrat nga kto tatime n trsi i takojn buxhetit shtetror. Piknisjet
thelbsore t ktyre tatimeve do ti japim n vazhdim.
Tatimi mbi vlern e shtuar
Me Ligjin pr tatimin mbi vlern e shtuar sht rregulluar tatuimi i vlers s
shtuar, kurse me Rregulloren mbi tatimin mbi vlern e shtuar sht shkoqitur
aplikimi detal i ktij ligji.
Tatimi mbi vlern e shtuar i cili sht zbatuar nga 1 janar 1998, si tatim neto
gjithfazor n qarkullim n ciklin prodhues dhe t qarkullimit, e ka futur
Republikn e Kroacis n rrethin e shteteve me ekonomi ndrmarrse dhe t
tregut t cilat tashm e kishin aplikuar sistemin e tatimit mbi vlern e shtuar.
Tatimi mbi vlern e shtuar sht neutral pr tatimpaguesin ose ndrmarrsin
dhe sht prfshir n faturat hyrse dhe nuk paraqet shpenzimet e blersit
tatimpaguesit, ngase ka t drejt ta zbres nga detyrimi i vet tatimor si paratatim,
prkatsisht si tatim q tanim sht paguar.
Vlera e shtuar sht baz pr tatuim. Kjo do t thot se paguhet vetm dallimi
i tatimit q njmend ka t bj me vlern e shtuar.
Zejtart, tatimpagues t tatimit mbi t ardhurat t cilt jan njkohsisht edhe
tatimpagues mbi vlern e shtuar, e llogarisin dhe e paguajn tatimin mbi vlern e
shtuar n baz t faturave t arktuara, kurse pr paratatim mund ta marrin
vetm tatimin mbi vlern e shtuar sipas faturave t paguara.
Norma tatimore
Me ligj jan parashikuar dy norma tatimore pr vlern e shtuar (TVSH) dhe
kt norma pr nj grup t caktuar t prodhimeve q kan rndsi m t madhe
pr standardin jetsor t qytetarve dhe normn prej 22% pr t gjitha prodhimet
e tjera n qarkullim prve atyre prodhimeve dhe shrbimeve q me ligj jan
prjashtuar nga tatuimi.
TATIMI MBI VLERN E SHTUAR SIPAS NORMS PREJ 0% PAGUHET PR:
T gjitha llojet e buks,
prkatsisht pr t gjitha
llojet e buks s pjekur
(buks s bardh, t trshrs, elbit, misrit, t buks nga
hejda, nga krundet dhe nga patatja) q vihet n qarkullim
me emrin buk e bardh, gjysm e bardh, e vrugt,
pjekurinat dhe produktet e tjera nga mielli si jan kiflet,
pogaet, gjevrekt etj., prve t gjitha llojeve t
mblsirave.
T gjitha llojet e qumshtit q vihen n qarkullim me t njjtin emr n gjendje t
lngt, t freskt, t pasterizuar, t homogjenizuar dhe t
kondensuar (prve kosit, jogurtit, kefirit, qumshtit me
okolat dhe produkteve t tjera t qumshtit, ushqimi
pr foshnje q shrben si zvendsim i plot pr
246 NDRMARRSIA


qumshtin e nns, si sht parashikuar me nenin 17 t
Rregullores mbi gjendjen e rregullt shndetsore t
artikujve pr diet.
Librat me prmbajtje
profesionale, shkencore,
artistike, kulturore dhe
arsimore, tekstet pr
edukimin dhe arsimimin
pedagogjik pr arsimin fillor,
t mesm dhe t lart
t shtypura n letr ose n material tjetr si jan
papirusi, lkura, plhura, tekstili, n CD-rom, videokaset
dhe audiokaset ( prve n disket, n pllak t
gramafonit etj.).
Barrat t caktuara me Vendimin pr prcaktimin e Lists s
barrave t Entit pr sigurimin shndetsor t Kroacis.
Produktet q n mnyr
kirurgjikale vendosen n
trupin e njeriut
implatantet (ent e gjakut, stimulatort elektronik, nyjat
artificiale, materiali pr osteosintez, stentat etj. ).
Prodhimet e tjera mjeksore pr riparimin e dmtimeve ose t t metave trupore n
baz t rregullores pr mjetet ndihmse ortopedike etj., t
Entit pr Sigurimin Shndetsor t Kroacis.
Revistat shkencore pr t gjitha llojet e revistave shkencore.
TATIMI MBI VLERN E SHTUAR SIPAS NORMS PREJ 22% nga baza tatimore
(kompensimi), paguhet pr t gjitha t mirat e tjera t drguara dhe shrbimet e
kryera, prve atyre q me ligj jan liruar nga pagimi i tatimit vendor, nga pagimi
i tatimit me rastin e importit dhe eksportit t mallrave dhe shrbimeve. Nse pr
kompensimin n t cilin sht prfshir tatimi duhet srish t llogaritet tatimi,
n kt rast aplikohet norma e rillogaritur prej 18,0328%. Norma e rillogaritur
sht si vijon:
Normo totimorc - 1uu
1uu +normo totimorc
=
22 - 1uu
1uu +22
= 18.uS28%
Vendi i tatuimit
Ky sht vendi n t cilin sht kryer dorzimi i t mirave, prkatsisht kur
sht fjala pr shrbimet, selia e ndrmarrsit.
Tatimpaguesi
Ky sht ndrmarrsi i cili i drgon t mirat ose i kryen shrbimet.
Ndrmarrs konsiderohet do person juridik ose fizik i cili ushtron veprimtarin
n mnyr t pavarur dhe t prhershme me qllim t realizimit t t hyrave.
Tatimpagues jan edhe zejtart nse vlera e pasuris s drgesave t tyre vjetore
ose e shrbimeve t kryera ka qen mbi 85,000,00 kuna. N t kundrtn
ndrmarrsit nuk jan t detyruar t paguajn tatimin mbi vlern e shtuar, prve
nse vet krkojn nga Drejtoria Tatimore q ti regjistroj n regjistrin e
personave q e paguajn tatimin mbi vlern e shtuar.
Detyrimi tatimor


Detyrimi pr llogaritjen dhe pagesn e tatimit mbi vlern e shtuar lind deri
ditn e fundit t muajit vijues pas skadimit t periudhs llogaritare e cila
prfshin periudhn prej 1 deri ditn e fundit t muajit, prve tatimpaguesve
vlera e t mirave t drguara dhe e shrbimeve t kryera, prfshir edhe tatimin
mbi vlern e shtuar, e t cilve sht m e vogl se 300.000,00 kuna n vitin
paraprak kalendarik, pr t ciln periudhat llogaritare jan prej 1 deri ditn e
fundit t tremujorit, derisa kjo vler nuk e kalon kt shum. Tatimi mbi vlern e
shtuar derdhet n llogari t buxhetit shtetror.
Baza tatimore
Kjo sht baza pr t ciln llogaritet tatimi mbi vlern e shtuar sipas norms
prej 22%. Vlera nnkupton shumn e realizuar pr mallrat e drguara dhe
shrbimet e kryera n t cilat nuk sht prfshir tatimi mbi vlern e shtuar. Nga
tatimi i llogaritur mbi vlern e shtuar zbritet tatimi i paguar mbi vlern e shtuar
sipas faturave hyrse brenda t njjts periudh llogaritare, q e ka paguar
tatimpaguesi.
Objekti i tatuimit
Objekt i tauimit sht vlera e drgesave t t gjitha llojeve t t mirave dhe
shrbimeve q i kryejn tatimpaguesit, pa marr parasysh se kujt ia jan drguar
prodhimet ose i jan kryer shrbimet dhe pa marr parasysh se a sht fjala pr
shitje apo pr dhnie pa shprblim. Andaj, pagimit t tatimit mbi vlern e shtuar
i nnshtrohen edhe prodhimet dhe shrbimet e kryera q tatimpaguesit i bjn
pr t punsuarit e vet dhe pr antart e familjes, n kuadr t familjes dhe pr
t gjith t tjert. Objekt tatuimi jan edhe shpenzimet pr reprezentacion, si dhe
30% t shpenzimeve t automjeteve personale dhe t mjeteve t tjera pr
transportin vetjak t ndrmarrsit, individve afarist dhe t t punsuarve t
tjer, si dhe t shpenzimeve pr automjetet renta car. Tatuimit i nnshtrohen
edhe shpenzimet pr pushim, sport, rekreacion dhe argtim, shpenzimet pr
marrjen me qira t automjeteve, shtpive pr pushim dhe shpenzimet e tjera t
ngjashme.
Prjashtimet nga pagimi i TVSH-s
TVSH-n nuk e paguajn ndrmarrsit q nuk realizojn qarkullim mbi
kufirin e prcaktuar me ligj q i detyron ndrmarrsit t paraqiten si pagues t
tatimit mbi vlern e shtuar, ndrkaq nuk jan paraqitur me vet iniciativ si
pagues t ktij tatimi. Po ashtu, nga ky detyrim jan prjashtuar edhe paguesit e
tatimit mbi t ardhurat q ushtrojn veprimtari t pavarur, pr t cilat nuk jan t
detyruar t paguajn tatimin mbi vlern e shtuar, ndrkaq pjesn m t madhe t
t hyrave e realizojn me shitjen e shtypit ditor, duhanit dhe t produkteve t
duhanit, lotaris, prognozs sportive, markave dhe letrave tjera postare me vler
si dhe me shitjen e ktyre prodhimeve n tregje dhe n vende t hapura. Tregje
dhe vende t hapura konsiderohen ato vende q organet kompetente i caktojn si
tregje ose vende n t cilat mund t zhvillohet tregtia ose mund t kryhen
248 NDRMARRSIA


shrbime t rastit. Shitje n vende t hapura konsiderohet shitja e biletave n
mjetet e transportit publik dhe shitja e tyre nprmjet automateve.
Dhnia e faturave
Sipas Ligjit pr tatimin mbi vlern e shtuar shitsi sht i detyruar ta lshoj
faturn, kurse blersi sht i detyruar ta merr me vete faturn me rastin e daljes
nga shitorja. Fatura duhet ti prmbaj kto t dhna:
vendin, numrin dhe datn e lshimit,
emrin (titullin), adresn dhe numrin am ose numrin unik am (numrin
tatimor t ndrmarrsit), q i ka drguar t mirat ose i ka kryer shrbimet
(shitsi),
emrin (titullin) adresn dhe numrin tatimor t ndrmarrsit t cilit i jan
drguar t mirat ose i jan kryer shrbimet (blersit),
sasin, mimin dhe emrin e zakonshm tregtar t t mirave t drguara si dhe
llojin, sasin dhe mimin e shrbimeve t kryera,
datn e drgimit t t mirave ose t shrbimeve t kryera,
shumn e shprblimit (mimin) e t mirave t drguara ose t shrbimeve t
kryera, t kategorizuara sipas norms tatimore,
shumn e tatimit t kategorizuar sipas norms tatimore,
shumn e shprblimit dhe t tatimit.
Nse n fatur nuk jan theksuar t gjitha elementet e prmendura,
tatimpaguesi nuk ka t drejt n paratatim, pr ka gjithsesi duhet t ket kujdes.
Faturat me shnim t veant t tatimit nuk duhet patjetr ti lshojn
ndrmarrsit q nuk jan t detyruar t paguajn tatimin mbi vlern e shtuar.
Nse kta ndrmarrs n fatur e shnojn tatimin, n kt rast jan t detyruar
edhe ta paguajn nse faturn nuk e korrigjojn n mnyrn e parashikuar.
Drguesi i t mirave ose kryesi i shrbimeve i cili sht i liruar nga tatimi duhet
q n fatur t shnoj se tatimi nuk sht llogaritur duke e theksuar nenin e
ligjit n t cilin sht parashikuar lirimi nga detyrimi. Fatura duhet t lshohen
edhe pr:
dhniet pa pages ose shitjet me mim m t volitshm t t mirave dhe t
shrbimeve t kryera pr antart e shoqris, pronart e kapitalit,
antart e familjeve t tyre t ngushta ose pr personat e tjer,
drgesat pa pages ose me mim m t volitshm t t mirave ose t
shrbimeve t kryera pr t punsuarit ose antart e familjeve t tyre
mbi bazn e puns,
drgesat pa pages ose me mim m t volitshm ose t shrbimeve t kryera
t tregtarit si individ,
zejtart, profesionet e lira dhe veprimtarit e tjera t pavarura, pr antart e
familjes s tyre t ngusht dhe pr personat e tjer,
prjashtimi i t mirave dhe i shrbimeve pr konsumin vetjak.
Faturat duhet t lshohen edhe pr paradhniet e marra, prkatsisht pr
pagesat e realizuara para drgimit t t mirave ose kryerjes s shrbimeve,


ndrkaq pas drgimit duhet t llogaritet diferenca deri n vlern e plot t mallit
t drguar.
Nse pr t mirat e drguara ose shrbimet e kryera merret shprblimi i plot
ose i pjesshm nga personi tjetr, e jo nga ai q i merr t mirat dhe shrbimet
(shprblimi nga personi i tret) n fatur duhet t shnohet shprblimi i plot,
prfshir edhe shprblimin e personit tjetr, kurse tatimi duhet t llogaritet pr
shumn e plot t shprblimit.
Faturat pr drgesat ndrmjet trsive afariste dhe tatimpaguesit t njjt
(reparti i ndar) nuk konsiderohen fatura n vshtrim t Ligjit pr tatimin mbi
vlern e shtuar dhe nuk ndikojn n tatuim, gj q do t thot se nuk ndikojn n
prcaktimin e detyrimit tatimor dhe n zbritjen e paratatimit.
Nse tatimpaguesi n fatur shnon nj shum m t lart t tatimit mbi
vlern e shtuar, n kt rast ai sht i detyruar q kt shum ta paguaj, nse
korrigjimi i faturs nuk sht br n pajtim me dispozitat e Ligjit pr tatimin
mbi vlern e shtuar. N rast se n emr t tatimit mbi vlern e shtuar sht
paraqitur nj shum m e vogl, ai duhet t llogaritet dhe t paguhet sipas
norms s prcaktuar.
Kthimi i tatimit sipas deklarats brenda periudhs llogaritare
Tatimpaguesi (tregtari) sht i detyruar q brenda periudhs s zgjedhur
llogaritare ta dorzoj deklaratn pr llogaritjen e tatimit mbi vlern e shtuar.
Nse sipas llogaritjes ka paguar nj shum m t lart t tatimit se sa ka qen i
detyruar, ai ka t drejt q t krkoj kthimin e TVSH-s. N kt rast mund t
zgjidhen dy mundsi:
a) Nse dshirojm q teprica e shums s paguar e tatimit (TVSH) t
kthehet, n kt rast krahas llogaris e dorzojm edhe urdhrvirmanin
pr kthimin e tatimit.
Nse llogaris nuk ia bashkangjesim urdhrvirmanin, n kt rast do t
konsiderohet se shumn e teprt t paguar e lm pr periudhn e ardhshme
llogaritare.
b) Q teprica e shums s paguar t mbetet n llogarin e drejtoris tatimore
dhe n kt rast ajo do t konsiderohet si paradhnie e tatimit t paguar
pr periudhn e ardhshme llogaritare.
Tatimpaguesit q nuk jan n kuadr t sistemit tatimor pr vlern e shtuar
(kryerja e shrbimeve ose drgimi i t mirave nuk sht mbi vlern prej 85.000,00
kuna), nuk mund t krkojn kthimin e tatimit ngase edhe nuk e shnojn n
faturat e tyre.
Kthimi i TVSH-s ndrmarrsve dhe blersve t jashtm
Ndrmarrs t jashtm konsiderohen ata q n territorin e Republiks s
Kroacis nuk e kan selin, vendbanimin e prhershm drejtorin afariste,
shoqatn ose njsin tjetr afariste, e as q merret me drgimin e t mirave dhe
250 NDRMARRSIA


me kryerjen e shrbimeve. Kta ndrmarrs statusin e vet e dshmojn me
vrtetimin e shrbimit tatimor t shtetit nga i cili vijn dhe n t cilin jan t
regjistruar si tatimpagues.
Nse kta tatimpagues ekspozojn n panaire n Republikn e Kroacis, u
takon e drejta n kthimin e tatimit pr shrbimet e kryera dhe t mirat e drguara
q ua bjn ndrmarrsit kroat (ndrmarrsit vendor) pr huazimin dhe
rregullimin e hapsirs ekspozuese, shfrytzimin e ujit, rryms etj., nse shuma
sht mbi 1.000,00 kuna. Krkesa i paraqitet Ministris s Financave Drejtoris
Tatimore.
Nse prodhimin ton ia shesim shtetasit t huaj, atij i takon e drejta n
kthimin e tatimit mbi vlern e shtuar me kusht q t ket bler mallra n vlern
mbi 500,00 kuna dhe pasi ti plotsohet formulari i prcaktuar i Ministris s
Financave, TVSH-K. Kthimi i tatimit nuk mund t krkohet pr derivatet e
nafts.
Libri i faturave t pranuara dhe t lshuara
Tatimpaguesi sht i detyruar ti siguroj t dhnat pr caktimin dhe pagimin
e tatimit mbi vlern e shtuar. Andaj, sht i detyruar t mbaj Librin e faturave
hyrse dhe Librin e faturave dalse.
Tatimpaguesi sht i detyruar ti mbaj kto libra pa marr parasysh faktin se
i mban librat afariste.
Shumat e regjistruara n librin e faturave t lshuara mblidhen n fund t do
periudhe llogaritare, pr do muaj ose pr do tre muaj dhe prcaktohet detyrimi
tatimor. N fund t do viti kalendarik (ose pas shuarjes s veprimtaris) libri
mbyllet, kurse shumat mblidhen me qllim t plotsimit t deklarats tatimore.
N librin e faturave t pranuara shnohen shumat sipas faturave hyrse t
pranuara, pa marr parasysh normn tatimore mbi vlern e shtuar (0% ose 22%).
Si edhe n rastin paraprak, shumat e regjistruara t faturave t pranuara
mblidhen n fund t do periudhe llogaritare, prkatsisht n fund t vitit afarist
ose pas shuarjes s veprimtaris. Pastaj, paratatimi, prkatsisht TVSH-ja e
paguar pr faturat e pranuara brenda periudhs llogaritare, zbritet nga shuma e
detyrimit n emr t TVSH-s pas dorzimit t faturave n t njjtn periudh
llogaritare, kurse diferenca e prcaktuar sht shuma q duhet t kthehet apo
detyrimi q duhet t paguhet n emr t TVSH-s.
Tatimet e veanta
N praktik si tatime t veanta n qarkullim konsiderohen edhe akcizat dhe
harxhimet e tjera q te ne nuk praktikohen sa duhet. N sistemin tatimor kroat
jan prfshir tatimet e veanta n qarkullim, ndrkaq secili prej tyre sht
rregulluar me ligj t veant, me t cilat tatohen:
Alkooli me alkool prfshihen t gjitha llojet e alkoolit etilenik, si
dhe alkooli q e prmbajn verrat dhe destilatet,


prkatsisht pijet e tjera q prmbajn mbi 2% alkool,
prve birrs e cila tatohet me ligj t veant.
Tatimpagues e tatimit t veant pr alkool jan personat
juridik dhe fizik q merren me prodhimin ose
shrbimin e pijeve alkoolike. Nga pagimi i tatimit pr
alkoolin jan t liruar eksportuesit, prpunuesit, nse
prpunimin e bjn pr t tjert, dhe familjet bujqsore q
prodhojn deri 20 litra pr konsumin vetjak.
Pijet joalkoolike Ligji mbi tatimin e veant pr pijet alkoolike ka
prcaktuar se me kt tatim tatohen t gjitha pijet
joalkoolike q prodhohen n territorin e Republiks s
Kroacis. Tatimpagues jan t gjith personat juridik dhe
fizik q merren me prodhim n territorin e Republiks s
Kroacis. Me kt tatim tatohen ujrat vendore dhe t
importuara minerale dhe natyrale dhe lngjet 100%
natyrale.
Birra birr e prodhimit vendor ose ajo q importohet, si birr
joalkoolike, tatohet me tatim t veant pr birrn,
ndrkaq tatimpagues konsiderohen birrarit, birrshitsit
dhe personat e tjer juridik dhe fizik q prodhojn,
importojn ose mundsojn prodhimin e birrs pr dobi
t vet. Tatimi paguhet pr do hektolitr t birrs s
prodhuar.
Kafeja me Ligjin dhe rregulloren pr tatimin e veant pr kafen
tatohen t gjitha kafet e pjekura, t papjekura, me kofein
dhe pa t, ekstraktet, koncentratet dhe zvendsimet e
kafes. Tatimpagues sht do person fizik dhe juridik i
cili n doganat e RK e fut ose e pranon kafen. Me ligj
jan prcaktuar edhe lirime t caktuara.
Produktet e duhanit

tatohen cigaret dhe produktet e tjera t duhanit.
Tatimpagues n vshtrim t ligjit konsiderohet prodhuesi,
prkatsisht importuesi.
Automobilat personal,
automjetet, mjetet lundruese
dhe aeronautike
tatohen me tatime t veanta sipas mimit, gjatsis s
mjetit lundrues, prkatsisht sipas numrit t ulseve n
mjetin fluturues. Tatimpagues i mjeteve t reja sht
importuesi ose prodhuesi, kurse i atyre t prdorura
blersi ose fituesi.
Tatimi i veant pr
derivatet e nafts
me tatim t veant tatohen t gjitha llojet e benzins
motorike, karburantet disel, nafta pr djegie, gazi nga
nafta, kerozina dhe t gjitha llojet e vajgurit. Tatimpagues
sht prodhuesi ose importuesi, ndrkaq pr humbjet q
nuk jan shkaktuar nga fuqia madhore, tatimpaguesi
duhet ta paguaj tatimin e veant.
Tatimi i veant pr
prodhimet luksoze
tatimpagues konsiderohet do person juridik ose fizik
prodhues dhe importues i ktyre prodhimeve. Me kt
rast po theksojm se prodhues konsiderohet personi
juridik ose fizik i cili prodhon produkte ose punon
produkte t caktuara. Ky tatim sht tejet i rndsishm
pr argjendart, ata q punojn me gzof, ortart etj.,
ngase jan t detyruar ta paguajn kt tatim n lartsi
252 NDRMARRSIA


prej 30% nga vlera prodhimeve t shitura (stolive dhe
prodhimeve t ngjashme, orve, kpucve dhe rrobave
prej gzofi dhe nga lkura e reptilve pa tatimin mbi
vlern e shtuar. Po ashtu, tatimpaguesi duhet ta
evidentoj vlern e prodhimeve t shitura dhe t tatimit t
veant t paguar pr prodhimet luksoze. Detyrimi pr
llogaritjen e tatimit pr prodhimet luksoze lind n astin
e drgimit t prodhimeve, n astin e konstatimit t
deficitit t prodhimeve ose t marrjes s prodhimeve pr
konsum vetjak. Tatimi i llogaritur n kt mnyr duhet
t paguhet brenda dhjet ditsh pas kalimit t muajit
kalendarik n t ciln sht krijuar detyrimi.
Tatimi paguhet pr prodhimet q u drgohen organeve
shtetrore, organeve t administrats shtetrore ose t
vetqeverisjes lokale, me rastin e importit t ktyre
prodhimeve, me rastin e importit t prkohshm; nse ua
shesim prfaqsive konsullore n pajtim me parimin e
reciprocitetit.
Premit e sigurimit llogariten pr premit e sigurimeve nga prgjegjsia
automobilistike dhe pr premit e sigurimit kasko t
automjeteve rrugore.
3.2. Tatimet e zhupanive
Tatimet e zhapanive u takojn buxheteve t zhupanive dhe buxhetit t qytetit
t Zagrebit. N kto tatime bjn pjes tatimi mbi trashgimin dhe dhuratat,
tatimi mbi automjetet rrugore, tatimi pr mjetet lundruese dhe tatimi pr lojrat
argtuese me automat. Pasqyra e ktyre tatimeve jepet n vazhdim.
Tatimi pr trashgimi dhe
dhurata
paguhet sipas norms tatimore prej 5% paraja e gatshme,
ose n vlern e tregut t pasuris s trashguar ose
dhuruar. Ky tatim nuk paguhet nse pr pasurit e
paluajtshme t trashguara ose t dhuruara llogaritet
tatimi mbi vlern e shtuar.
Tatimi pr automjetet
rrugore
paguhet pr do vjet sipas fuqis s motorit dhe vjetrsis
s automjetit. Pronart e automjetit t cilt e kan t
regjistruar veprimtarin e transportit taksi ose pr
transportin e personave t vdekur, nuk e paguajn kt
tatim.
Tatimi pr mjetet lundruese paguhet varsisht nga gjatsia e automjetit, vjetria e
mjetit lundrues, dhe nse ka apo jo motor. Tatimi nuk
paguhet pr mjetet me t cilat ushtrohet veprimtaria
ekonomike apo nse i shrben popullsis vendore pr
jetes dhe mirmbajtjen e prons n ishujt ku banojn.
Tatimi pr lojrat argtuese
me automat
q jan t vendosura n lokalet pr argtim, n objektet
hoteliere dhe n lokalet e tjera publike dhe q shrbejn
pr organizimin e lojrave me kompjuter, (fliper, pikado
etj.) paguhet. Para se automatt t vendosen n lokal,
tatimpaguesi sht i detyruar t krkoj nga organi
kompetent tatimor markn pr shnimin e automatit,


kurse tatimi paguhet pr do muaj. Tatimi nuk paguhet
pr lojrat me birila, q n vend t dukshm e kan
shenjn e Lidhjes s Birilistve t Kroacis.
3.3. Tatimet urbane ose komunale
Tatimet urbane ose komunale jan t hyra t buxheteve urbane ose komunale.
Kt grup tatimesh e prbjn disa tatime t ndryshme.
Tatimi shtes mbi t ardhurat komunat dhe qytetet (varsisht nga numri i popullsis
varet edhe lartsia e tatimit shtes) mund tua caktojn
tatimpaguesve tatimin shtes.
Tatimi mbi konsumin paguhet pr konsumin e pijeve alkoolike, birrs dhe t
pijeve joalkoolike n lokalet hoteliere. Norma nuk mund
t jet mbi 3% nga baza. Bazn pr llogaritjen e tatimit
mbi konsumin e prbn mimi i shitjes s pijeve n
lokalin hotelier.
Tatimi pr shtpit e
pushimit
paguhet pr shtpit e pushimit dhe t vikendit.
Tatimi pr firmn ose emrin e paguajn tatimpaguesit e tatimit mbi t ardhurat
(zejtart) dhe fitimin q jan t regjistruar pr ushtrimin e
veprimtaris. Komunat dhe qytetet nuk mund t
prcaktojn shumn e tatimit mbi 2.000,00 kuna.
Ndrmarrsit q nuk ushtrojn veprimtari, nuk e
paguajn tatimin pr firmn ose emrin.
Tatimi pr shfrytzimin e
siprfaqeve publike.
komunat dhe qytetet vendosin n mnyr t pavarur pr
lartsin e ktij tatimi.
Tatimi pr siprfaqet
toksore t punueshme por t
papunuara
llogaritet dhe paguhet pr tokn e punueshme bujqsore
t shprehur n hektar e cila nuk punohet dhe n vlern e
prcaktuar me ligj sipas llojit dhe destinimit t toks.
Tatimi pr pasurit e
paluajtshme ekonomike t
pashfrytzuara
llogaritet dhe paguhet pr hapsirat, pasurit e
paluajtshme n t cilat ushtrohet veprimtaria ekonomike
gjat nj viti. tatimpaguesit jan t detyruar q m s voni
deri m 31 mars ti dorzojn t dhnat lidhur me
pasurit e paluajtshme ekonomike t pashfrytzuara.
Tatimi pr tokn ndrtimore
t pashfrytzuar
llogaritet dhe paguhet pr tokn ndrtimore t parapar
me planet hapsinore por t pashfrytzuar.
T hyrat nga koncesionet
kontraktore
komunat, qytetet dhe shteti munden, pr nxjerrjen e
ujrave minerale dhe termale ose pr prfshirjen e ujrave
pr furnizimin e popullsis, t prcaktojn kompensimin
(koncesionin) q e ndajn bashkrisht.
3.4. Tatimet e prbashkta
Tatimet e prbashkta pjesrisht i takojn buxhetit shtetror, e pjesrisht
buxheteve t zhupanive, qyteteve ose komunave. Ky grup i tatimeve prfshin
tatimin mbi fitimin, tatimin mbi t ardhurat dhe tatimin mbi qarkullimin e
pasurive t paluajtshme.
254 NDRMARRSIA


Tatimi mbi fitimin
Tatimpagues t tatimit mbi fitimin jan, sipas rregullit, personat juridik,
prkatsisht shoqrit tregtare nse ushtrojn veprimtari ekonomike.
Tatimpagues i tatimit mbi fitimin mund t jet edhe personi fizik (zejtari) nse ia
paraqet krkesn degs kompetente t drejtoris tatimore se n vend t tatimit
mbi t ardhurat do ta paguaj tatimin mbi fitimin. Tatimpaguesi q e paguan
tatimin n pajtim me Ligjin pr tatimin mbi t ardhurat zejtari, kt krkes
duhet ta paraqes deri n fund t vitit vijues (31.12.) pr vitin e ardhshm. N
baz t krkess drejtoria tatimore do t lshoj vendimin i cili e detyron zejtarin
q gjat pes viteve t ardhshme ti mbaj librat n pajtim me Ligjin pr tatimin
mbi fitimin. N raste t arsyeshme drejtoria tatimore mund t lejoj, me krkesn
e zejtarit, kthimin e tatimit mbi t ardhurat t paguar para skadimit t afatit prej
pes vjetsh.
Mirpo, tatimpaguesi i tatimit mbi t ardhurat patjetr duhet t kaloj n
pagimin e tatimit mbi fitimin nse gjat periudhs s shkuar, prkatsisht n
vitin afarist paraprak, realizon:
t hyra mbi 2.000.000, 00 kuna,
t ardhura mbi 400.000,00 kuna,
vlern e pasuris afatgjate, q sht m e madhe nga vlera prej 2.000.000, 00
kuna ,
nse punson mesatarisht mbi 15 puntor.
Tatimi mbi fitimin prcaktohet mbi bazn e librave afariste dhe t deklarats
tatimore mbi fitimin. Tatimpaguesi sht i detyruar q deklaratn tia paraqes
drejtoris tatimore m s voni deri m 30 prill pr vitin e shkuar. Me rastin e
dorzimit t deklarats mbi fitimin, ndrmarrsi sht i detyruar q ta dorzoj
edhe bilancin dhe llogarin e fitimeve dhe t humbjeve.
Sipas Ligjit pr tatimin mbi fitimin, baz tatimore sipas dispozitave t
kontabilitetit sht diferenca ndrmjet t hyrave dhe shpenzimeve n vitin afarist
e zvogluar ose e shtuar pr shpenzimet tatimore t pranuara ose t papranuara.
Lehtsirat, lirimet dhe stimulimet
Me Ligjin pr tatimin mbi fitimin me qllim t zhvillimit m t shpejt t
ekonomis, t subjekteve ekonomike dhe pr nj punsim m t madh, jan
prcaktuar edhe lehtsirat, lirimet dhe stimulimet. Me kt rast do ti prmendim
vetm disa prej tyre.
Pr rajonet nn kujdesin e veant shtetror
Subjektet ekonomike q punojn n kt sfer s paku 9 muaj dhe punsojn
5 puntor me koh t pacaktuar, kurse 50% e tyre jan me banim t prhershm
ose t prkohshm n kt rajon s paku 9 muaj, jan t liruar nga pagimi i
tatimit:
grupi i par i rajoneve nuk e paguan tatimin mbi fitimin 10 vjet,


grupi i dyt i rajoneve paguan tatimin mbi fitimin 10 vjet n lartsi prej 25%
t norms tatimore (prej 30%),
grupi i tret i rajoneve paguan tatimin mbi fitimin 10 vjet n lartsi prej 75%
t norms tatimore (prej 20%).
Ndrmarrsi i cili n rajonin e qytetit t Vukovarit gjat 9 muajve punson
pandrprer m tepr se 5 puntor me vendbanim t prhershm ose t
prkohshm n Vukovar, nuk do ta paguaj tatimin mbi fitimin 10 vjet.
Lehtsirat pr rajonet kodrinore malore
Ndrmarrsi i cili n rajonin kodrinor malor gjat 9 muajve punson pa
ndrprer m shum se 5 puntor me vendbanim t prhershm ose t
prkohshm n rajonin kodrinor malor, do t paguaj tatimin mbi fitimin 75%
nga norma tatimore mbi fitimin e cila sht 20%. Tatimpaguesit q jan t
regjistruar ekskluzivisht pr veprimtari krkimore zhvillimore, nuk paguajn
tatimin mbi fitimin.
Lehtsirat pr ndrmarrsit q punojn n zona t lira:
ndrmarrsi q sht shfrytzues i zons s lir paguan tatimin mbi fitimin
n lartsi prej 50% t norms tatimore,
ndrmarrsi q punon n zonn e lir n rajonin e Zhupanis s Vukovarit
Sremit nuk paguan tatimin mbi fitimin 10 vjet,
ndrmarrsi q investon n zonn e lir dhe pastaj punon 5 vjet, lirohet nga
pagimi i fitimit pr 5 vjet, por m s shumti deri n lartsin e mjeteve t
investuara.
Investimet stimuluese nxitse
ndrmarrsit q investojn 4 milion kuna dhe punsojn 10 puntor, pas
vitit t par do t paguajn tatimin mbi fitimin pr 10 vitet e ardhshme
n lartsi prej 10%,
n lartsi prej 7%,
n lartsi prej 3%,
n lartsi prej 0%.
Tatimi mbi fitimin
E vetmja gj q dhemb m shum
se pagimi i tatimit mbi t ardhurat
sht fakti nse nuk jeni t
detyruar ta paguani tatimin mbi t
ardhurat.
Lordi Thomas R. Duwar
256 NDRMARRSIA


Ligji pr tatimin mbi t ardhurat sht njri prej ligjeve m t rndsishme pr
afarizmin e personave fizik zejtarve dhe trashgimtarve t tyre. Me kt ligj
rregullohet se kush sht tatimpagues, cilat prjashtime jan t mundshme dhe
ciln shum t tatimit do ta paguaj tatimpaguesi. Tatimi mbi t ardhurat sht
nj form tatimore n t ciln tatimpagues jan personat fizik. Personat juridik
(p.sh. shoqrit tregtare) nuk jan tatimpagues t ktij tatimi.
T ardhurat jan diferenca ndrmjet t hyrave t realizuara gjat periudhs
tatimore (merret vetm ajo q sht arktuar) dhe shpenzimeve t krijuara n t
njjtn periudh (t hyrat t dalat = t ardhurat). Tatimpagues sht personi
fizik q realizon t ardhura nga puna e pavarur dhe jo e pavarur (rezidenti dhe
jorezidenti). Nse m shum persona fizik realizojn bashkrisht t ardhura ato
prcaktohen n mnyr unike pr dyqanin, e pastaj ndahen n pjes t barabarta
dhe n pajtim me kontratn.
Rezident sht personi fizik me vendbanim t prhershm ose t
prkohshm n Republikn e Kroacis.
Jorezidenti sht personi fizik q nuk e ka vendbanimin e prhershm ose t
prkohshm, por e merr pagn n shrbimin shtetror n RK.
Me rastin e tatuimit t rezidentit aplikohet parimi i t ardhurave botrore,
prkatsisht tatohen t ardhurat totale t realizuara n vend dhe n botn e
jashtme dhe kt sipas dispozitave vendore. Po ky parim zbatohet edhe n lidhje
me humbjet.
Baz tatimore pr t ardhurat (prve te tatuimi paushall i t ardhurave) sht
shuma totale e t ardhurave q realizon tatimpaguesi n vend dhe n botn e
jashtme si vijon:
Nga PUNA JO E PAVARUR: rrogat, pensionet, ndihmat, shprblimet, rroga e
ndrmarrsit, t ardhurat n natyr,
+ nga puna e pavarur (veprimtaria zejtare, profesionet e lira, bujqsia dhe
veprimtaria pyjore),
+ t ardhurat nga pasuria dhe t drejtat pasurore,
+ t ardhurat nga kapitali,
+ t ardhurat nga sigurimet,
+ t ardhurat e tjera.
T ARDHURAT t zvogluara
pr rrogat e posa t punsuarve,
shprblimet pr nxnsit pr punn praktike ,
shuma pr perfeksionimin profesional dhe shkollim,
shumat pr krkime dhe zhvillim,
humbjet e bartura.


t ardhurat pas zbritjeve t prcaktuara.
- zbritjet personale
T ARDHURAT BAZ PR PRCAKTIMIN E TATIMIT
Zbritja personale themelore sht 1.600,00 kuna n muaj, q nnkupton
pjesn e patatueshme t t ardhurave mujore. Sipas Ligjit pr rajonet nn
kujdesin e veant t shtetit zbritja personale themelore pr personat me
vendbanim n rajonin e grupit t par t rajoneve nn kujdesin e veant t
shtetit sht 3.840,00 kuna, kurse pr ato n grupin e dyt t rajoneve nn
kujdesin e veant t shtetit sht 3.200,00 kuna, kurse grupi i tret dhe rajonet
kodrinore malore 2.400,00 kuna. Faktori i zbritjes personale pr antart e
familjes nn prkujdesje sht si vijon:
Zbritjet ndalesat personale Lartsia e faktorit nga zbritja
personale themelore
pr mbajtjen e ish bashkshortit pr t cilin paguhet
alimentacioni dhe pr antart e mbajtur t familjes s
ngusht
0,50
pr fmijn e par 0,50
pr fmijn e dyt 0,70
pr fmijn e tret 0,90
pr fmijn e katrt 1,20
pr fmijn e pest 1,60
pr fmijn e gjasht 2,00
pr fmijn e shtat 3,00
pr fmijn e tet 4,00
pr fmijn e nnt 5,00
pr fmijn e dhjet 6,00
pr do fmij tjetr faktori i zbritjes rritet pr 1,0 kundrejt
faktorit t zbritjes pr fmijn paraprak
1,00
pr do antar t mbajtur t familjes s ngusht dhe pr
do fmij t tatimpaguesit, nse jan invalid
0,30
Tatimi mbi t ardhurat prcaktohet, sipas rregullit, pr vitin kalendarik nga 1
janari deri m 31 dhjetor (periudha tatimore), sipas parimit t arks, mbi bazn e
t dhnave nga librat afariste, ndrkaq paguhet sipas ktyre normave:
1. sipas norms prej 15% nga baza tatimore deri n lartsin e shums s
dyfisht t zbritjes themelore personale (deri 3.200,00 x 12 muaj =
38.400,00 kuna n vit),
258 NDRMARRSIA


2. sipas norms prej 25% pr diferencn e bazs tatimore vjetore ndrmjet
2,0-5 t zbritjes themelore personale (4.800,00 x 12 m = 57.600,00 kuna
n vit),
3. sipas norms prej 35% pr diferencn e bazs tatimore vjetore ndrmjet
5-14,0 t zbritjes themelore (14.400,00 x 12 m = 172.800,00 kuna n vit),
4. sipas norms prej 45% pr shumn e bazs tatimore e cila e tejkalon
shumn q e prbjn faktori 14,0 dhe zbritja themelore personale
(22.400,00 x 12 m = 268.800,00 kuna n vit).
Periudha tatimore mund t jet m i shkurtr se viti kalendarik n rast t
lindjes ose t vdekjes s tatimpaguesit, si dhe n rast se tatimpaguesi vendor
gjat vitit kalendarik bhet tatimpagues i jashtm ose anasjelltas. N kt rast
periudha tatimore llogaritet n favor t tatimpaguesit, prkatsisht sipas muajve
t plot.
Tatimi mbi t ardhurat i prcaktuar n mnyrn e theksuar m sipr, rritet
pr tatimin shtes t prcaktuar ose zvoglohet pr pagesn m t vogl t
prcaktuar t tatimit mbi t ardhurat. Njsit e vetqeverisjes lokale dhe rajonale,
me qllim t realizimit t punve t parashikuara me ligj kan t hyrat e veta, e
njra ndr t hyrat jan edhe tatimet shtes n shumn e tatimit t llogaritur mbi
t ardhurat.
Tatimi mbi t ardhurat nuk paguhet pr:
pagat pr kohn e shrbimit ushtarak n FA, t pjestarve t mbrojtjes civile
dhe t personave t tjer q veprojn n kuadr t mbrojtjes civile dhe t
mbrojtjes nga fatkeqsit elementare,
pagat pr kohn e papunsis s prkohshme dhe nse jan t penguar t
punojn, t paguara nga fondet jasht buxhetit,
shprblimet q u jepen nxnsve dhe studentve gjat kohs s puns
praktike dhe studimit deri n shumn e prcaktuar,
shprblimet e nxnsve dhe t studentve t fituara n garat n kuadr t
sistemit arsimor dhe n garat e organizuara n shkolla dhe universitete,
marrjet e nxnsve dhe studentve gjat shkollimit t rregullt pr punn q e
bjn nprmjet kooperativave t nxnsve dhe t studentve, sipas
dispozitave t veanta,
dmshprblimet pr pasojat e shkaktuara nga fatkeqsit n pun,
kompensimet dhe shprblimet q i marrin personat e dnuar pr punn e
tyre n institucionet ndshkuese korrektuese dhe n institucionet pr
riedukim,
t ardhurat e t punsuarve n emr t kompensimeve, ndihmave dhe
shprblimeve q ua paguan pundhnsi deri n shumn e prcaktuar,
t ardhurat n emr t kompensimeve, ndihmave dhe kompensimeve t
personave q ushtrojn veprimtari t pavarur mbi bazn e shprblimit,
t ardhurat n emr t udhtimeve zyrtare t personave fizik q nuk jan t
punsuar ose nuk ushtrojn veprimtari t pavarur deri n shumn e
prcaktuar, me kusht q pr paguesin t mos kryejn pun n kuadr t
veprimtaris s pavarur ose t puns jo t pavarur,


bursat t cilat deri n shumn e prcaktuar nuk konsiderohen t ardhura nga
puna jo e pavarur.
Me Ligjin pr tatimin mbi t ardhurat si veprimtari zejtare konsiderohen t
gjitha veprimtarit me t cilat ka t bj Ligji mbi zejtarin dhe t gjitha
veprimtarit e tjera ekonomike vemas t theksuara, si jan dhnia me qira e
firms zejtare dhe nse brenda afatit 5 vjear shiten m tepr se tri pasuri t
paluajtshme ose m tepr se tri t drejta pasurore t t njjtit lloj, si dhe dhnia
me qira ose shitja definitive e t drejtave pasurore.
Nse shkaktohen humbje, ato barten n periudhn e ardhshme dhe pr to
llogaritet kamata, por m s shumti deri 5 vjet, e pas ksaj periudhe humbet e
drejta pr zbritjen e tatimit.
Prcaktimi i tatimit paushall
Tatimpaguesi i cili nuk sht i detyruar t paguaj tatimin mbi vlern e
shtuar, sipas Ligjit pr tatimin mbi vlern e shtuar, mund ta prcaktoj kt tatim
n shumn paushalle. Ministri i financave, n baz t propozimit t odave
kompetente profesionale, ka prcaktuar veprimtarit e pavarura q do t tatohen
n mnyr paushalle dhe lartsin e t ardhurave paushalle varsisht nga rajoni
n t cilin ushtrohet veprimtaria e caktuar. Mirpo, me Rregulloren mbi tatuimin
paushall sht prcaktuar shprehimisht se veprimtarit tregtare dhe hoteliere
nuk mund t tatohen n mnyr paushalle por ekskluzivisht n baz t librave
afariste. Tatimin vjetor n shumn paushalle e prcakton me vendim drejtoria
tatimore. Tatimi n shumn paushalle paguhet pr do muaj n 12 kste vjetore
deri n fund t do muaji pr muajin vijues.
Drejtoria tatimore mundet, n baz t mbikqyrjes s ushtruar dhe t dhnave
t mbledhura lidhur me qarkullimin e realizuar, t anuloj vendimin pr tatimin
n shumn paushalle dhe t merr vendimin pr pagimin e tatimit me
paradhnie, nse konstaton se tatimpaguesi ka realizuar t ardhura mbi shumn
q, n baz t norms s prcaktuar, tejkalon shumn paushalle t tatimit t
prcaktuar. N kt rast tatimpaguesi sht i detyruar t kaloj n prcaktimin e
t ardhurve nga veprimtaria e pavarur, ti mbaj librat dhe evidencn e parapar
afariste.
Lehtsirat, lirimet dhe stimulimet
Lirimet nga tatimi pr
invalidt kroat t lufts
personat fizik t cilve, sipas dispozits s veant, me
vendim u sht njohur statusi i invalidit kroat t lufts,
nuk paguajn tatimin mbi t ardhurat nga puna jo e
pavarur dhe pensioni prpjestimisht me shkalln e
konstatuar t invaliditetit.
Lehtsirat pr rajonet nn
kujdesin e veant t shtetit
tatimpaguesve t tatimit mbi t ardhurat me vendbanim
t prhershm dhe t prkohshm n rajonet q jan nn
kujdesin e veant t shtetit, t prcaktuar me ligj t
veant, zbritja e themelore personale u prcaktohet n
shum t shtuar. Po ashtu, ndrmarrsit n rajonet nn
260 NDRMARRSIA


kujdesin e veant t shtetit munden gjat 10 viteve t
ardhshme, nga dita e nxjerrjes s ktij ligji, t shfrytzojn
lirimin ose stimulimet nse punsojn s paku dy
puntor, nga t cilt 50% jan me vendbanim t
prhershm ose t prkohshm n kto rajone.
Lirimet dhe lehtsirat pr personat fizik q ushtrojn veprimtari artistike dhe
kulturore
Personave fizik q ushtrojn veprimtari artistike dhe kulturore u pranohen
30% t shpenzimeve, por edhe pjesa shtes prej 25% nga t ardhurat e realizuara
pr vepr artistike ose kulturore, kshtu q shpenzimet e pranuara paushalle
arrijn n 55%. Shumat e patatuara pranohen n baz t vrtetimit t
kooperativs s autorizuar profesionale artistike ose t agjencis s autorizuar
se fjala sht pr nj vepr artistike, prkatsisht pr personin i cili ushtron
veprimtari artistike dhe kulturore.
Regjistrin e kooperativave t autorizuara profesionale artistike ose t
agjencive t autorizuara e bn Ministria e Kulturs deri n fund t do viti pr
vitin aktual dhe ia drgon Byros Qendrore t Drejtoris Tatimore.
Stimulimet pr veprimtari t pavarur, krkime dhe zhvillim jan parashikuar
pr ndrmarrsit q bjn investime n krkime dhe zhvillim dhe u takon e
drejta q pr kt shum ti zvoglojn t ardhurat.
Stimulimet pr punsim
Ndrmarrsi q punson puntor t rinj nprmjet Entit t Punsimit t
Kroacis, ka t drejt n zvoglimin e t ardhurave pr pagat e paguara dhe
kontributet pr paga n vitin e par t punsimit. Ndrmarrsi q punson
invalid mund ti zvogloj t ardhurat tre vjet pr pagesat dhe kontributet e
paguara n emr t ktyre personave. Me ligj jan parashikuar posarisht
stimulimet shtes pr punsim n rajonin e qytetit t Vukovarit dhe n rajonet
kodrinore malore.
Tatimi mbi qarkullimin e pasuris s paluajtshme
Tatohet qarkullimi i pasurive t paluajtshme, i toks dhe i ndrtesave, prve
atyre ndrtesave q jan n qarkullim n sistemin e TVSH-s. Norma e tatimit
sht 5%.
3.5. Shprblimet pr organizimin e lojrave t fatit
Me ligj sht parashikuar pagimi i shprblimeve pr organizimin e
njhershm dhe t rastit t lojrave t fatit, pastaj i shprblimeve pr organizimin
e lojrave t fatit n kazino, n bastore dhe lojrat e fatit me automat. I paguajn
organizuesit e lojrave t fatit, prkatsisht koncesionart dhe kt n prqindjen
e prcaktuar nga shuma e prgjithshme e pagesave, prkatsisht e qarkullimit t
t gjith automatve pr lojrat e fatit.
Shprblimet pr organizimin e lojrave t fatit t hyrat e buxhetit shtetror


N kt kategori t dhnieve t prcaktuara t ndrmarrsve bjn pjes edhe
pagesat e prcaktuara me ligj t organizuesve t lojrave shprblyese n favor t
Kryqit t Kuq t Kroacis. Paguhen n prqindjen e prcaktuar nga vlera e
parashikuar e fondit t shprblimeve. Edhe pse pagesat e prcaktuara nuk jan t
hyra t buxhetit, por i takojn Kryqit t Kuq t Kroacis kto dhnie kan
karakter t tatimit si detyrim pr t gjith ata ndrmarrs q merren me
organizimin e lojrave shprblyese.
4. DOGANA
Nj ndikim t madh n shpenzimet e ndrmarrsit e ka dogana, si lloj i
veant i t dalave t ndrmarrsit n qarkullimin e jashtm tregtar. Pr nga
karakteri i vet ekonomik ato jan nj lloj i veant i tatimit indirekt. Edhe pse
dallojm dogann pr import, eksport dhe kalimin transit, sot n sistemet
doganore bashkkohore kryesisht e hasim dogann e importit, dhe kt kryesisht
n funksion ekonomik t mbrojtjes s prodhimit vendor, kurse roli i saj fiskal
sht m pak i rndsishm.
Sipas rregullit, dogana prcaktohet n prqindje nga vlera e mallit, por n
rastet e caktuara aplikohet edhe dogana n shumn absolute pr nj njsi t
matjes, prkatsisht sipas sasis ose peshs s mallit. Me ligj sht parashikuar
mnyra e prcaktimit dhe e llogaritjes s dogans, dhe pr kt qllim aplikohet
tarifa e veant doganore. T hyrat nga dogana n trsi derdhen n buxhetin jo-
shtetror. Procedurn e doganimit dhe t arktimit t dogans e kryen shrbimi
doganor.
5. KOTRIBUTET
N sistemin e t hyrave publike vend t rndsishm kan edhe llojet e
ndryshme t kontributeve. N rend t par kto jan kontributet pr sigurimin
pensional, pr sigurimin shndetsor dhe pr punsim. Kto tri kontribute me
lartsin e vet ndikojn dukshm n konkurrencn ndrmjet ndrmarrsve.
Krahas ktyre kontributeve shteti mbledh nga ndrmarrsit edhe kontribute t
tjera si jan ato pr odat, pastaj kontributet e ndryshme komunale etj.
5.1. Kontributi pr sigurim pensional
Sistemin e sigurimit pensional n Republikn e Kroacis e prbjn:
sigurimi i detyrueshm pensional n baz t solidaritetit t gjeneratave, (e
ashtuquajtura shtylla e par),
sigurimi i detyrueshm pensional i pleqris mbi bazn e kapitalizimit
personal t kursimit (e ashtuquajtura shtylla e dyt),
sigurimi vullnetar pensional mbi bazn e kapitalizimit personal t kursimit
(e ashtuquajtura shtyll e tret).
Me sigurimin e detyrueshm pensional t pleqris mbi bazn e kapitalizimit
individual t kursimit jan prfshir personat e siguruar q deri m 30 qershor t
vitit 2000 kan qen m t rinj se 40 vje, personat e siguruar ndrmjet 40 e 50
262 NDRMARRSIA


vje q deri m 31 dhjetor e kan zgjedhur sigurimin pensional t pleqris n
baz t kapitalizimit personal t kursimit, si dhe ata nn moshn 40 vjeare q
pas dats 30 qershor t vitit 2000 kan fituar cilsin e personit t siguruar.
Shkalla e kontributit pr kt sigurim nuk mund t jet nn 5% nga baza pr
pagimin e kontributit pr sigurimin pensional mbi bazn e solidaritetit t
gjeneratave.
T hyrat nga sigurimi pensional prbhen nga kontributet dhe t hyrat e tjera
si vijon:
kontributet e personave t siguruar,
kontributet e pundhnsve,
kontributet e personave t tjer q jan t detyruar t paguajn kontributet e
prcaktuara me ligj,
kontributet pr rastet e lndimit n pun dhe smundjet profesionale,
kontributet e pundhnsve pr stazhin e sigurimit q llogaritet me
kohzgjatje t shtuar,
t hyrat nga buxheti shtetror pr mbulimin e shpenzimeve pr t drejtat e
realizuara me kushte m t volitshme,
t hyrat nga buxheti shtetror pr mbulimin e deficitit t t hyrave t
sigurimit t detyruar pensional mbi bazn e solidaritetit t gjeneratave t
krijuar pr shkak t aplikimit t sigurimit t detyrueshm pensional pr
moshn mbi bazn e kursimit individual t kapitalizuar,
t hyrat nga dividendat, kamatat etj.
Kontributet llogariten n prqindje nga baza e pags s kontraktuar pr
llogaritjen e kontributeve t prcaktuara me ligj t veant. Norma e kontributit
pr sigurimin e detyrueshm pensional mbi bazn e solidaritetit t gjeneratave
sht 20% nga baza, prkatsisht nga paga bruto e kontraktuar. Pr t siguruarit e
sigurimit pensional mbi bazn e kapitalizimit personal t kursimit kontributet
llogariten nga baza e sigurimit sipas normave prej 15,00% pr sigurimin
pensional mbi bazn e solidaritetit t gjeneratave dhe 5,00% pr sigurimin
pensional mbi bazn e kursimit individual t kapitalizuar.
Shpenzimet q i mbulon me t hyrat e veta sigurimi pensional jan:
pensionet, shprblimet n para dhe t ardhurat e tjera n para n baz t t
drejtave t fituara,
shpenzimet e rehabilitimit profesional,
shpenzimet lidhur me vlersimin e invaliditetit dhe t aftsis pr pun,
shpenzimet lidhur me pagesn e pensioneve dhe t t ardhurave t tjera nga
pensioni,
shpenzimet e zbatimit t sigurimit dhe shpenzimet e organeve q e drejtojn
entin,
shpenzimet e tjera.
5.2. Kontributi pr sigurimin shndetsor
N Republikn e Kroacis sigurimi shndetsor sht i organizuar n tri
nivele dhe kt si themelor, plotsues dhe privat.


NPRMJET SIGURIMIT SHNDETSOR THEMELOR sigurohen t drejtat dhe
detyrimet e personave pr t cilt sht prcaktuar statusi i personit t siguruar
dhe ato u takojn vetm atyre dhe nuk mund t kalohen n persona t tjer e as t
trashgohen. Prjashtimit, mund t trashgohen t drejtat pr t ardhurat n para
q kan arritur pr pages, kurse kan mbetur pa u paguar pr shkak t vdekjes s
personit t siguruar. Persona t siguruar konsiderohen t siguruarit, antart e
familjes s t siguruarit dhe personat e tjer t siguruar n rrethana t caktuara.
T hyrat e sigurimit shndetsor themelor me t cilat financohen shpenzimet
nga mjetet e ktij sigurimi prbhen edhe nga t hyrat e tjera si jan:
kontributet e t siguruarve,
kontributet e pundhnsve,
kontributet e personave t tjer q jan t detyruar ti paguajn kontributet e
prcaktuara edhe me ligje t tjera,
kontributet e veanta pr rastet e lndimit n pun dhe smundjet
profesionale,
kontributet e veanta pr prdorimin e mbrojtjes shndetsore n botn e
jashtme,
t hyrat nga buxheti shtetror dhe nga buxhetet e njsive rajonale t
vetqeverisjes,
t hyrat nga dividenda, kamatat dhe t hyrat e tjera.
Kontributet pr sigurimin shndetsor themelor llogariten n prqindje nga
baza pr llogaritjen e kontributeve t prcaktuara me ligj t veant dhe kt 15%
pr sigurimin shndetsor themelor dhe 0,50% pr kontributin e veant pr t
drejtat nga sigurimi shndetsor themelor pr rastet e lndimit n pun dhe
smundjet profesionale. Kontributet pr sigurimin shndetsor i paguan
ndrmarrsi n shumn e pags s kontraktuar t puntorit.
Shpenzimet e sigurimit shndetsor themelor n nj vit kalendarik mbulohen
nga t hyrat e realizuara n t njjtin vit kalendarik, ndrkaq prfshijn
shpenzimet pr:
mbrojtjen shndetsore,
shprblimet e pagave pr pushim mjeksor,
kompensimet e shpenzimeve t transportit n lidhje me realizimin e t
drejtave nga sigurimi shndetsor themelor,
zbatimin e sigurimit shndetsor themelor,
punt e organeve q e drejtojn Entin,
shpenzimet e tjera.
ME SIGURIMIN SHNDETSOR PLOTSUES personave t siguruar u sigurohet
diferenca deri n vlern e plot t t drejtave t prcaktuara n sigurimin
shndetsor themelor. Sigurimi shndetsor plotsues vendoset me ann e
kontrats ndrmjet personit t siguruar (puntorit) dhe Entit. Sigurimin
plotsues mund ta kontraktojn edhe pundhnsit pr puntort e vet.
SIGURIMI SHNDETSOR PRIVAT vendoset me kontrat t veant ndrmjet
personit dhe institutit t sigurimeve. Me kt sigurim instituti i sigurimeve
264 NDRMARRSIA


cakton premit pr sigurimin e t drejtave m t mdha ose nj standard m t
lart t shrbimeve.
5.3. Kontributi pr punsim
Kontributin pr punsim sht i detyruar ta paguaj pundhnsi n pagn e
kontraktuar t puntorit n lartsi prej 1,72%. Kto mjete jan t destinuara pr
nxitjen e punsimit dhe pr shprblimet n para q u jepen personave t
papunsuar.
6. TAKSAT
Taksat paguhen pr aktet e organeve shtetrore q ato i japin me krkesn e
personave fizik ose juridik. Taksat mund ti kategorizojm n disa grupe:
Taksat administrative paguhen pr aktet e organeve shtetrore q i inicion
personi i caktuar, e pr t cilat n Tarifn e taksave
administrative sht parashikuar pagimi i tyre.
Taksat gjyqsore i paguajn palt me rastin e fillimit t procedurs
gjyqsore. Taksat gjyqsore paguhen n baz t tarifs.
Taksat e noteris publike paguhen me rastin e vrtetimit ose hartimit t
dokumentit publik te noteri publik. Lartsia sht caktuar
me Ligjin mbi tasat e noteris publike q jan t
kategorizuara n dhjet lloje t ndryshme, varsisht nga
vlera e veprimeve zyrtare.
Taksat administrative paguhen pr emetimin e letrave me vler, n llogari t
Komisionit t Letrave me Vler t Republiks s Kroacis.
Taksa e qndrimit paguhet pr do bujtje kur qytetart i shfrytzojn
shrbimet e vendosjes jasht vendbanimit t vet. Mirpo,
kur kemi t bjm me pronart e shtpive t pushimit,
banesave si dhe pr antart e familjeve t tyre t
ngushta, jan parashikuar lehtsira dhe kt si zvoglim i
takss, prkatsisht mundsia e pagimit t takss n
shumn paushalle.
Nga pagesa e taksave t caktuara ekzistojn lirime t detyrueshme dhe
fakultative. Lirimet nga taksat mund t bhen pr shkaqe sociale, humanitare ose
pr shkak t gjendjes pasurore t personit. Lirimet jan t prcaktuara me Tarif
sikur edhe shumat e taksave. Pr shembull, taksat administrative paguhen sipas
llojeve t tyre dhe jan t ndara n 17 grupe, n t cilat prfshihen 104 numra
tarifor.
7. POLICIA FINANCIARE
Policia Financiare sht organizat administrative n kuadr t Ministris s
Financave, t ciln e drejton administratori q e emron Qeveria e Republiks s
Kroacis sipas propozimit t ministrit t Financave. Pr nj pun sa m cilsore
t Policis Financiare sht themeluar Byroja qendrore, kurse ekzistojn edhe


policit financiare q i drejtojn shefat. Detyr themelore e Policis Financiare
sht mbikqyrja e disiplins financiare t t detyruarve buxhetor, luftimi i
ekonomis s zez dhe i shmangies s pagimit t detyrimeve tatimore. Fusha e
veprimit t Policis Financiare sht mbikqyrja e pagimit me koh t tatimeve t
veanta mbi prodhimin dhe qarkullimin e derivateve t nafts t prodhimeve t
duhanit, birrs, alkoolit, kafes, pijeve joalkoolike, prmbushjes s detyrimeve q
dalin nga kontratat me koncesion dhe kontratat mbi qiran.
Policia Financiare e zbaton procedurn e kontrollit n pajtim me dispozitat e
Ligjit t prgjithshm mbi tatimet si dhe t ligjeve t veanta me t cilat jan
prcaktuar llojet e caktuara t t hyrave buxhetore. Mbikqyrja financiare fillon
me dorzimin e urdhrit. Me qllim t konstatimit t fakteve, npunsi i
autorizuar i Policis Financiare sht i autorizuar t konstatoj identitetin e
personave dhe t sendeve, t ndaloj dhe t kontrolloj automjetet ose mjetet
lundruese, t kontrolloj lokalet afariste dhe banesore n t cilat ushtrohet
veprimtaria ekonomike si dhe t jep urdhr zbatimin nse personi i ftuar nuk i
sht prgjigjur thirrjes dhe nuk e ka arsyetuar mosardhjen.
Gjat kontrollit npunsi i autorizuar i Policis Financiare mund t kufizoj
prkohsisht punn ose prkohsisht t ndaloj ushtrimin e veprimtaris me
vnien e vuln n dyert e repartit, t pjess s repartit ose t lokaleve t tjera.
Kjo mas kaq rigoroze do t zbatohet ndaj t detyruarit buxhetor nse
ushtrohet veprimtaria e paregjistruar, nse nuk posedohet dokumentacioni i
vlefshm pr mallrat e pranuara dhe t drguara, nse nuk jan paguar
kontributet ose nuk jan kryer detyrimet n baz t kontrats me koncesion, nuk
jep faturn pr mallrat e drguara dhe shrbimet e kryera ose n rast se jep
faturn fiktive, n rast se nuk i depoziton mjetet monetare n llogarin e
parashikuar n pajtim me ligj.



SHPENZI MET DHE
MENAXHI MI I
SHPENZI MEVE


T E M A T:
KUPTIMI I SHPENZIMEVE
LLOJET E SHPENZIMEVE
RAPORTI NDRMJET SHPENZIMEVE DHE EFEKTEVE
MENAXHIMI I SHPENZIMEVE
XI. Shpenzimet Dhe Menaxhimi i Shpenzimeve 269


Shpenzimet mund ti definojm si harxhime t elementeve t ndryshme q
jan t nevojshme pr krijimin e ndonj efekti (prodhimeve ose shrbimeve) q e
ka vlern e vet t prdorimit dhe q do t realizohet me shitjen n treg.
Shpenzimet jan harxhime t elementeve t shprehura n vler t procesit t
krijimit (prodhimit) t efekteve q jan krijuar ose shkaktuar nga aktiviteti afarist
i ndrmarrsit. Lartsin e shpenzimeve e nxjerrim kur harxhimet i shumzojm
me mimin e elementeve t procesit t puns.
Krijimi i shpenzimeve presupozon krijimin e efekteve q mund ti matim me
sasin e efekteve t krijuara, me vllimin e shitjes s tyre, me t hyrat nga shitja e
ktyre efekteve etj. Efektiviteti i ndrmarrsit do t jet aq m i madh nse me
shpenzime m t vogla ka realizuar dobi (t hyra) m t madhe nga efektet.
Andaj, sa m mir q t kuptoj natyrn e shpenzimeve t veta, krijimin e tyre,
karakteristikat dhe sjelljen n procesin e puns, ndrmarrsi do t mund t merr
vendime optimale afariste me t cilat do ta harmonizoj politikn e shpenzimeve
me politikn e t hyrave pr t siguruar nj afarizm sa m t mir dhe pr t
realizuar t hyra sa m t mdha.
1. KUPTIMI I SHPENZIMEVE
Shpenzimet jan shprehje n para e elementeve t harxhuara n procesin e
puns q mund t kalkulohen n mimin e efekteve t krijuara. Pr kt arsye ato
quhen edhe si t hyra afariste t kalkuluara. N aspektin kuptimor ato duhet t
dallohen nga harxhimet, nga t dalat dhe nga dhniet.
Harxhimet jan shprehje natyrale q tregon sa elemente t ndryshme
jan harxhuar n procesin e krijimit t efekteve pr
shembull, sasia e lndve t para dhe e materialit t
harxhuar, ort e puns ose Kwh t energjis elektrike etj.
T dalat jan harxhimi i prfshir n efektet e shitura pr
shembull, vlera e blerjes e mallit tregtar t shitur ose
shpenzimet e prodhimit t produkteve dhe shrbimeve t
shitura. Nse t dalat jan rezultat i procesit t puns,
ather jan identike me kuptimin e shprehjes harxhim,
dhe kto t dala jan shpenzime t afarizmit. Mirpo,
kuptimi i t dalave sht m i gjer se kuptimi i
harxhimeve dhe prfshin do harxhim t vlers materiale
dhe n para q sht i lidhur me ushtrimin e veprimtaris
ekonomike, por mund t krijohet edhe jasht saj si dhnie
q ka t bj me financimin dhe si dhnie t tjera q nuk
jan shkaktuar nga realizimi i efektit afarist.
Dhniet jan t gjitha daljet e materialit, prodhimeve ose
shrbimeve nga depoja, si dhe zvoglimi i paras n ark
ose n llogarin e banks. Nse dhniet dhe shpenzimet
jan t lidhura reciprokisht, n pikpamje t kohs
munden, por jo pa tjetr, t prputhen. Dhniet mund t
krijohen para harxhimeve pr shembull, dhniet e paras
pr blerjen e lndve t para i paraprijn harxhimit t
270 NDRMARRSIA


lndve t para; mund t paraqiten n t njjtn koh si
edhe shpenzimet pr shembull, pagimi i ndonj shrbimi,
por edhe pas harxhimeve pr shembull, pagimi i faturs
pr energjin elektrike paraprakisht t harxhuar. Nse
dhniet dhe shpenzimet nuk jan t lidhura reciprokisht,
dhniet mund t krijohen edhe pa pasur harxhime pr
shembull, huazimi i lnds s par e cila do t kthehet,
ose blerja e letrave me vler me para, apo ekzistojn edhe
harxhime pa pasur dhnie pr shembull, amortizimi i
pajimeve t dhuruara.
2. LLOJET E SHPENZIMEVE
Klasifikimi themelor dhe m i rndsishm i shpenzimeve sht ndarja dhe
kategorizimi i shpenzimeve sipas natyrs s tyre. Ky klasifikim bazohet n
prejardhjen e tyre sipas s cils si lloje t natyrshme ose themelore t
shpenzimeve konsiderohen:
shpenzimet e lndve t para dhe t materialit,
shpenzimet e shrbimeve,
shpenzimet e amortizimit,
shpenzimet e pagave bruto,
tatimet dhe kontributet pavarsisht nga rezultati i puns.
Ndarja dhe kategorizimi i shpenzimeve sipas funksioneve afariste n procesin
e puns nnkupton kategorizimin e shpenzimeve sipas asaj se cili funksion i
sistemit afarist i shkakton. Nj klasifikim i zakonshm sipas ktij kriteri sht
ndarja n:
shpenzimet e menaxhimit,
shpenzimet e furnizimit,
shpenzimet e prodhimit,
shpenzimet e shitjes,
shpenzimet e financimit,
shpenzimet e kontabilitetit,
shpenzimet e funksionit t prgjithshm dhe t kuadrove.
Teoria dhe praktika njohin edhe kritere t tjera n lidhje me ndarjen e
shpenzimeve sipas llojeve. Prandaj, pr procesin e vendimmarrjes afariste sht
veanrisht e rndsishme ndarja e shpenzimeve sipas llojeve q bazohen n
kto kritere:
kohn e krijimit t shpenzimeve,
vendin e krijimit t shpenzimeve,
mnyrn e llogaritjes n mimin e efekteve (prodhimeve),
shfrytzimin e kapaciteteve,
numrin e prodhimeve.
Pa marr parasysh kriteret dhe ndarjen e shpenzimeve sipas llojeve t bazuara
n kto kritere pr ndarjen e shpenzimeve, pr menaxhimin efikas t


shpenzimeve sht e domosdoshme prcjellja e tyre e organizuar kontabl. N
kuadr t kontabilitetit me kt merret veanrisht kontabiliteti i shpenzimeve, i
cili siguron evidencn analitike dhe prcjelljen e t gjitha shpenzimeve n
procesin e puns gjat periudhs llogaritare dhe prbn bazn informatike t
menaxhimit t shpenzimeve si dhe nj pjes t sistemit t informacionit t
vendimmarrjes afariste.
Shpenzimet sipas kohs s krijimit
Ndarja e shpenzimeve sipas kohs s krijimit t tyre bhet me qllim q
ndrmarrsi me rastin e vendimmarrjes afariste ti dalloj qartazi shpenzimet q
jan krijuar n periudhn e mhershme nga shpenzimet q do t krijohen n t
ardhmen. Kjo sht me rndsi ngase shpenzimet e krijuara n nj periudh
llogaritare duhet t mbulohen nga t hyrat e t njjts periudh, sepse
planifikimi i shpenzimeve t ardhshme bazohet n analizn e shpenzimeve
tashm t realizuara. Sipas ktij kriteri dallojm:
shpenzimet e mhershme (reale),
shpenzimet e planifikuara (t ardhshme).
Shpenzimet e
mhershme
quhen edhe shpenzime reale, ngase jan krijuar gjat periudhs
paraprake llogaritare t afarizmit dhe prfshijn t gjitha ato
shpenzime q i ka evidentuar shrbimi i kontabilitetit n
periudhn e shkuar llogaritare. M nuk mund t ndikohet n
nivelin e shpenzimeve t realizuara gjat periudhs s shkuar,
por sht me rndsi q ato ti njohim, ngase ndrmarrsi duhet
t ket sa m pak shpenzime pr t arritur nj rezultat sa m t
mir n afarizm, prkatsisht nj fitim sa m t madh.
Shpenzimet e
planifikuara
jan ato q ndrmarrsi i parashikon pr ndonj periudh t
ardhshme, n pikpamje kohore m t shkurtr ose m t gjat,
n shumn totale, n struktur ose sipas njsis s prodhimit. I
quajm edhe qllime t synuara, ngase ndrmarrsi i prcakton
paraprakisht para se t paraqiten qllimet pr veprimet
ekonomike t ndrmarrsit, prkatsisht ciklit t prodhimit..
Projektimi i shpenzimeve t periudhs s ardhshme sht i
domosdoshm n mnyr q ndrmarrsi t mund ta bj
paraprakisht pr periudhn e ardhshme llogaritare kalkulimin e
mimeve t efekteve t veta dhe planifikimin e mimit t shitjes.
Shpenzimet
standarde
po ashtu, jan shpenzime t planifikuara q prcaktohen mbi
bazn e metodave shkencore t incizimit dhe matjes sipas
llojeve, grupeve t ngjashme ose sipas vendit t krijimit dhe
bartsve t shpenzimeve, ndrkaq optimalisht jan shpenzime q
priten t krijohen si shpenzime reale gjat procesit t puns dhe
t krijimit t efekteve. Ato jan edhe kriter i efekteve ekonomike
t vlerave materiale dhe n para t krijuara n procesin e puns.
Shpenzimet sipas vendit t krijimit t tyre
Vendin e krijimit t shpenzimeve prgjithsisht mund ta definojm si vend n
t cilin sht evidentuar krijimi i shpenzimeve t ndonj elementi t procesit t
puns. Po ashtu, prgjithsisht dallojm dy vende kryesore ku krijohen
272 NDRMARRSIA


harxhimet, reparti prodhues n t cilin ushtrohet veprimtaria themelore e
ndrmarrsit, prkatsisht prodhimi i efekteve dhe administrata (drejtoria dhe
shitja) si vend jasht repartit n t cilin ushtrohen nj sr funksionesh pa t cilat
prodhimi nuk do t mund t realizohet. Sipas ktij kriteri dallojm:
shpenzimet e prodhimit,
shpenzimet e administrats.
Shpenzimet e
prodhimit
krijohen n ato reparte n t cilat zhvillohet procesi i prodhimit
t efekteve, andaj i quajm shpenzime t repartit n t cilat
prfshihen shpenzimet e t gjitha elementeve t prodhimit t
efekteve. Para s gjithash, kto jan shpenzimet pr lnd t para
dhe material, por edhe t gjitha shpenzimet e tjera q jan t
lidhura me prodhimin, si jan materialet e konsumit, inventari i
imt, amortizimi, shpenzimet pr pjes rezerv, shpenzimet e
energjis, pagat e puntorve t prodhimit, por edhe t
puntorve regji t angazhuar pr realizimin e prodhimit etj.
Brenda grupit t shpenzimeve t prodhimit, pagat dhe
shpenzimet totale t prodhimit, pra ato shpenzime me ann e t
cilave n procesin e prodhimit arrihet shndrrimi (prpunimi) i
lndve t para dhe i materialit n produkte jan SHPENZIME
T KONVERSIONIT.
Shpenzimet e
administrats
prfshijn shpenzimet e atyre shrbimeve q veprojn jasht
repartit t prodhimit. Ktu bjn pjes shpenzimet totale dhe t
regjis s shrbimeve q i kryejn funksionet prcjellse dhe
quhen edhe shpenzime t administrats dhe shitjes. Prcjellja e
tyre e veant sht e domosdoshme, ngase vllimi i tyre
shpeshher ndikon dukshm n kalkulimin e mimeve t
prodhimeve.
Ndarja e shpenzimeve sipas vendeve t krijimit t tyre sht veanrisht e
rndsishme me qllim t kursimit dhe mbikqyrjes s tyre dhe sa i prket
ndikimit t tyre n rezultatet e afarizmit. N t vrtet shpenzimet e prodhimit,
sipas rregullit, jan shpenzime t depozitueshme, prkatsisht shndrrohen n t
dala n at periudh llogaritare n t ciln efektet, prkatsisht mallrat e
prodhuara jan shitur dhe jan realizuar t hyrat, kurse shpenzimet e
administrats dhe t shitjes prbjn shpenzimet periodike dhe si t dala
menjher mbulohen nga t hyrat e periudhs llogaritare n t ciln jan krijuar.
Shpenzimet sipas mnyrs s llogaritjes n mimin e prodhimeve
Shpenzimet e ndrmarrsit jan rezultat i realizimit t efektit, prkatsisht
prodhimit t caktuar. Prandaj, sht e logjikshme q do efekti ti prshkruhen
shpenzimet q i ka shkaktuar. Mnyra e llogaritjes s shpenzimeve n mimin e
efekteve t veta (prodhimet, mallrat, shrbimet) sht tejet e rndsishme pr
ndrmarrsin, ngase n kt mnyr shpenzimet shprndahen sipas bartsve t
tyre. Sipas ktij kriteri dallojm:
shpenzimet e drejtprdrejta,
shpenzimet totale.


Shpenzimet direkte ose t
drejtprdrejta
jan ato shpenzime t veanta q mund t prcillen dhe q
ekonomikisht sht e arsyeshme t prcillen drejtprdrejt
sipas efekteve q i shkaktojn, prkatsisht t llogariten
sipas kriterit t prcaktuar kundrejt njsis s prodhimit. N
kto shpenzime zakonisht bjn pjes materiali prodhues, i
cili pr nj njsi t prodhimit matet me ann e normativit t
harxhimit t materialit dhe t pagave, q prfshin t
ardhurat e puntorve pr punn e br n prodhimin e
drejtprdrejt, e matur me normn ose me ndonj kriter tjetr
t parashikuar me aktet e ndrmarrsit.
Shpenzimet totale,
indirekte ose t regjis
jan ato shpenzime q sht e pamundur t prfshihen
drejtprdrejt sipas efekteve ose ekonomikisht sht e
paarsyeshme t prcillen drejtprdrejt sipas efekteve, ngase
zakonisht bhet fjal pr nj numr t madh t shpenzimeve
t llojllojshme nga njra an dhe pr shkak se, sipas rregullit,
kan t bjn njkohsisht me disa efekte. Prandaj, ato
evidentohen sipas vendit t krijimit pr shembull, reparti,
kaldaja, administrata, shrbimi komercial etj., e pastaj
shprndahen sipas efekteve me aplikimin e kritereve t
caktuara q vlejn pr kategorizimin e tyre sipas efekteve.
Ndarja e zakonshme e shpenzimeve totale sht n
shpenzimet totale t prodhimit (SHTP) ose n shpenzimet
totale t krijimit t efekteve, n t cilat bjn pjes t gjitha
shpenzimet q pr nga prmbajtja e vet u prgjigjen
shpenzimeve t konversionit, dhe n shpenzimet totale t
administrats dhe shitjes (SHTASH) ku kryesisht bjn pjes
shpenzimet e administrats, pra shpenzimet e shrbimeve
jasht procesit t prodhimit.
Shpenzimet sipas shkalls s shfrytzimit t kapaciteteve
Me qllim t menaxhimit t shpenzimeve, sht e nevojshme njohja e
strukturs s tyre e bazuar n shfrytzimin e kapaciteteve, ngase ekziston nj
korrelacion thelbsor ndrmjet shpenzimeve dhe shfrytzimit t kapacitetit.
Sipas ktij kriteri dallojm:
shpenzimet totale fikse (TFC),
shpenzimet totale variabl (TVC).
TFC dhe TVC s bashku prbjn shpenzimet totale t prodhimit (TC) por
dallon sjellja e tyre n procesin e puns kundrejt sasis s prodhimit. Q t
mund ti njohim, po japim nj shembull hipotetik t prodhimit t ndrmarrsit
(Q) dhe shpenzimeve (C) fikse, variabl dhe totale si prmbledhje e tyre.
Tabela 1. Prodhimi dhe shpenzimet
Sasia
(Q)
Shpenzimet fikse
(TFC)
Shpenzimet variabl
(TVC)
Shpenzimet totale
(TC)
1 2 3 4
0 400.000 0 400.000
1.000 400.000 100.000 500.000
274 NDRMARRSIA


2.000 400.000 200.000 600.000
3.000 400.000 300.000 700.000
4.000 400.000 400.000 800.000
5.000 400.000 500.000 900.000
Nga tabela e msiprme mund t vrehet se shpenzimet fikse (TFC) jan t
pandryshueshme gjat procesit t puns, kurse shpenzimet variabl (TVC)
ndryshojn, prkatsisht rriten, n shembullin ton kemi rritjen proporcionale t
vllimit t prodhimit. M detajisht pr kt do t bjm fjal n vazhdim sipas
llojeve t shpenzimeve.
Shpenzimet totale fikse jan ato shpenzime q nuk ndryshojn brenda nj afati t
shkurtr t veprimtaris s ndrmarrsit, pa marr parasysh se
a ndryshon niveli i shfrytzimit t kapaciteteve. Pr shembull,
kto jan shpenzimet e amortizimit kohor, pagat minimale
bruto t garantuara t puntorve, shpenzimet pr qira etj., i
quajm edhe shpenzime t prhershme, ngase ekzistojn pa
marr parasysh faktin se a i prodhon apo nuk i prodhon
ndrmarrsi dhe n to nuk ndikon niveli i shfrytzimit t
kapaciteteve. Lvizjen e shpenzimeve fikse e kemi paraqitur n
mnyr grafike, sipas t dhnave nga tabela e prezantuar, n
figurn vijuese.
Figura 1. Shpenzimet fikse
N figurn e msiprme shihet se shpenzimet fikse t ndrmarrsit n
periudhn e prfshir llogaritare jan 400.000,00 kuna dhe se kjo shum nuk
ndryshon me rritjen e shfrytzimit t kapaciteteve. Pra, me rritjen e shfrytzimit
t kapaciteteve do t zvoglohen shpenzimet fikse pr nj njsi t prodhimit, gj
q do t ndikoj n rritjen e fitimit.
Shpenzimet totale variabl jan shpenzimet q ndryshojn, variojn n pajtim me
angazhimin e faktorve variabl t prodhimit. I quajm
edhe shpenzime t ndryshueshme, ngase ndryshohen me


ndryshimin e vllimit t prodhimit. Pra, varen nga numri
(sasia) e efekteve t realizuara. N to bjn pjes
shpenzimet pr lnd t para, pr karburante, amortizim
funksional, paga t puntorve mbi ato minimale, energji,
transport etj. Shpenzimet variabl ndryshojn n raport
t caktuar me ndryshimin e sasis s efekteve. Ndryshimi
i shpenzimeve variabl me ndryshimin e sasis s
efekteve mundet, por jo pa tjetr, t jet i barabart, ngase
disa mund t ndryshojn m shpejt ose m ngadal.
Dallojm dy grupe t shpenzimeve variabl e kto jan:
shpenzimet variabl proporcionale,
shpenzimet variabl joproporcionale.
SHPENZIMET VARIABL PROPORCIONALE jan ato shpenzime q rriten
proporcionalisht me rritjen e shfrytzimit t kapaciteteve, kurse SHPENZIMET
VARIABL JOPROPORCIONALE jan t gjitha ato rritja e t cilave nuk sht n
prpjestim me rritjen e shfrytzimit t kapaciteteve, por rriten m shpejt ose
m ngadal kundrejt rritjes s sasis s efekteve, prandaj edhe i dallojm si
PROGRESIVE, q rriten m shpejt dhe DEGRESIVE q rriten m ngadal se rritja e
sasis s efekteve t prodhuara. Prandaj, s fundi dallojm tri lloje t
shpenzimeve variabl: shpenzimet variabl PROPORCIONALE, PROGRESIVE DHE
DEGRESIVE. Pr t vrejtur m leht ecurin e shpenzimeve variabl, duke i
shfrytzuar t dhnat nga tabelat e msiprme, po japim vetm figurn e
shpenzimeve variabl proporcionale.
Figura 2. Shpenzimet variabl
N kt figur shihet qartazi se shpenzimet variabl rriten njkohsisht me
rritjen e shfrytzimit t kapaciteteve. Grafiku tregon n mnyr t qart se
shpenzimet variabl nuk ekzistojn nse procesi i puns pushon, por te
prodhimi prej 5.000,00 cop arrijn shumn prej 500.000,00 kuna.
276 NDRMARRSIA


Shpenzimet sipas numrit t prodhimeve
Shpenzimet sipas numrit t prodhimeve i quajm edhe shpenzime sipas
sasis s efekteve. Ndarja e shpenzimeve sipas ktij kriteri sht i rndsishm
ngase na e bn t mundur nj analiz t trsishme t t gjitha shpenzimeve
sipas sasis s efekteve, e ksisoj edhe zotsin e ndrmarrsit q ti menaxhoj
shpenzimet. Mbi bazn e ktij kriteri dallojm kto lloje t shpenzimeve:
shpenzimet totale,
shpenzimet mesatare.
SHPENZIMET TOTALE (TC) jan dhniet totale n para t nevojshme pr
prodhimin e sasis s caktuar t efekteve (Q). Shpenzimet totale prfshijn t
gjitha shpenzimet fikse dhe variabl t periudhs s caktuar dhe kan t bjn
me t gjitha efektet e ksaj periudhe. Mund ti shnojm me kto simbole TC =
TFC + TVC.
Shpenzimet e ardhshme totale prbjn prmbledhjen e shpenzimeve fikse
dhe variabl, gj q do t thot se ndikimi i tyre sht n prpjestim me
pjesmarrjen e tyre n shpenzimet totale. Prandaj, do ndryshim i shpenzimeve
variabl do t ndikoj n ndryshimin e shpenzimeve totale. kjo m s mir mund
t shihet n grafikun n t cilin, duke i shfrytzuar t dhnat nga tabela
paraprake, kemi paraqitur ecurin e njkohshme t shpenzimeve fikse, variabl
dhe totale t prodhimit n krahasim me ndryshimin e sasis s prodhimit.
Ky shembull tregon se shpenzimet totale prbjn prmbledhjen e
shpenzimeve fikse variabl, ngase shpenzimet totale kan, po ashtu, nj vij t
ngritjes n krahasim me shpenzimet variabl, por n nj nivel m t lart se
shpenzimet fikse.
Figura 3. Shpenzimet totale, fikse dhe variabl
Nga kjo figur shihet se shpenzimet totale n fazn e pushimit t prodhimit,
pra ather kur nuk ka efekte, jan n nivel t shpenzimeve fikse, prkatsisht


400.000,00 kuna, kurse n t gjitha rastet e tjera shpenzimet totale jan nj
prmbledhje e shpenzimeve fikse dhe variabl pr sasin totale t prodhimeve
pr shembull, pr sasin e prodhimeve prej 3.000,00 cop kapin shumn prej
700.000,00 kuna.
SHPENZIMET MESATARE jan ato q kan t bjn me nj njsi t efekteve dhe
nxirren me pjestimin e shpenzimeve me sasis s efekteve. Sipas njsis s
efekteve mund t vshtrohen shpenzimet fikse, shpenzimet variabl dhe
shpenzimet totale, prandaj i dallojm:
shpenzimet mesatare fikse (AFC),
shpenzimet mesatare variabl (AVC),
shpenzimet mesatare totale (ATC).
Duke i shfrytzuar t dhnat pr nivelin e ktyre shpenzimeve nga tabela 1
dhe me pjestimin e tyre me numrin e efekteve kemi nxjerr t dhnat pr
lartsin e shpenzimeve mesatare q i kemi paraqitur n tabeln 2.
Tabela 2. Shpenzimet mesatare
Sasia

(Q)
Shpenzimet
mesatare fikse
(AFC)
Shpenzimet
mesatare variabl
(AVC)
Shpenzimet
mesatare totale
(ATC)
1 2 3 4 (2+3)
0
1.000 400 100 500
2.000 200 100 300
3.000 133 100 233
4.000 100 100 200
5.000 80 100 180
Figura 4. Shpenzimet mesatare fikse
Nga tabela e msiprme shihet se sa sht shuma ve e ve e shpenzimeve
mesatare fikse (AFC), mesatare variabl (AVC) dhe e shpenzimeve mesatare
totale (ATC) pr nj njsi t prodhimit dhe kt pr nivelet e ndryshme t
prodhimit.
278 NDRMARRSIA


Shpenzimet
mesatare fikse
(AFC)
nxirren me pjestimin e shpenzimeve totale fikse me sasin e
efekteve t prodhuara (AFC = FC/Q). Ato prpjestimisht me rritjen
e prodhimit zvoglohen pr nj njsi prodhimi, e kjo do t thot se
me pjestimin me nj numr m t madh t efekteve t prodhuara
zvoglohen pr nj njsi t efektit. Kjo shihet qart n tabeln 2 si
dhe n grafikun n figurn 4. Ky rregull i mundson ndrmarrsit
q me rritjen e shfrytzimit t kapaciteteve ti zvogloj shpenzimet
fikse pr nj njsi t prodhimit, gj q n fund i mundson ti
realizoj fitim m t madh, ose me uljen e mimeve rritet shitja ose
i kombinon q t dy mundsit.
Shpenzimet
mesatare variabl
(AVC)
nxirren me pjestimin e shpenzimeve totale variabl me sasin e
efekteve t prodhuara (AVC = TVC/Q). Pr to sht karakteristike se
rriten me rritjen e efekteve t prodhuara. Vlerat e shpenzimeve
mesatare variabl i kemi paraqitur grafikisht n figurn 5. N
shembullin ton sht prdor mnyra proporcionale e rritjes s
shpenzimeve variabl, pra n t njjtin prpjestim si edhe rritja e
prodhimit, gj q si rezultat kemi shpenzime mesatare variabl t
njjta pr nj njsi t prodhimit prej 100,00 kuna, pavarsisht nga
sasia e prodhimeve t realizuara. Gjendja do t jet tjetr n rast t
prpjestimit progresiv ose degresiv t rritjes s shpenzimeve.
Shpenzimet
mesatare totale
(ATC)
nxirren me pjestimin e shpenzimeve totale me numrin total t
efekteve t prodhuara (ATC = TC/Q). Nga tabela shihet qart se ato
jan nj prmbledhje e shpenzimeve mesatare fikse dhe e
shpenzimeve mesatare variabl pr nj njsi t shpenzimeve. Po
ashtu, n figurn 5 shihet qart se ATC zvoglohen pr nj njsi t
prodhimit si rezultat i zvoglimit t AFC pr nj njsi t prodhimit,
sepse AVC jan t njjta pr nga njsia e prodhimit.
Figura 5. Shpenzimet mesatare variabl
3. RAPORTI NDRMJET SHPENZIMEVE DHE EFEKTEVE
Ndrmarrsia nnkupton prpjekjet e ndrmarrsit q me inicimin e
veprimtaris ekonomike t realizoj rezultate sa m t mira afariste, prkatsisht
nj fitim dhe dobi sa m t madhe. Fitimi sht diferenca ndrmjet t dalave


totale dhe t hyrave totale n nj cikl ose periudh llogaritare. Ndrmarrsi i
realizon t hyrat e veta me shitjen e efekteve, prkatsisht t prodhimeve t veta
n treg. Me kto t hyra ndrmarrsi do t prpiqet ti mbuloj shpenzimet e bra
pr prodhimin e ktyre efekteve dhe t realizoj nj fitim sa m t madh. Pr t
realizuar kt qllim duhet t prpiqet q nga njra an ti MINIMIZOJ SHPENZIMET
dhe nga ana tjetr ti MAKSIMALIZOJ T HYRAT, e kjo do t thot se duhet t
vendos nj raport optimal ndrmjet shpenzimeve dhe efekteve q do ti realizoj
n procesin e puns.
3.1. Harmonizimi i shpenzimeve dhe i efekteve
do ndrmarrs angazhohet q tregut ti ofroj prodhime dhe shrbime sa m
atraktive dhe cilsore me nj afat sa m t gjat t prdorimit, pr t realizuar nj
mim dhe t hyra sa m t larta. Mirpo, po kt qllim e kan edhe ndrmarrsit
e tjera, kshtu q mimi i shitjes s efekteve do t formohet nn ndikimin e
oferts dhe t krkess, q jan kritere dhe ndikime eksterne n formimin e
mimit n t cilat ndrmarrsi nuk mund t ndikoj ose fare pak mund t
ndikoj. Pr kt arsye ai duhet t kujdeset maksimalisht pr faktort intern q
ndikojn n rezultatet e afarizmit, vemas me masat pr zvoglimin e t dalave
dhe shpenzimeve. Me kt rast po i veojm vetm disa prej tyre:
minimizimi i shpenzimeve,
ndarja e shpenzimeve sipas efekteve,
harmonizimi kohor dhe
planifikimi.
Minimizimi i
shpenzimeve
prfshin prpjekjet e prhershme t ndrmarrsit q shpenzimet e
prodhimit t efekteve, si ato totale ashtu edhe ato t veanta
vazhdimit t zvoglohen, me aplikimin e normativave standarde
pr shfrytzimin e lndve t para dhe materialit, kohs s puns,
ose me prdorimin e kapitalit, organizimin m t mir t t gjitha
funksioneve n ndrmarrje, me shkurtimin e kohs s lidhjes s
kapitalit etj.
Ndarja e
shpenzimeve sipas
efekteve
sht vemas e nevojshme ngase ndrmarrsi me ann e
shprndarjes s drejt t shpenzimeve sipas efekteve, nga njra an
do t siguroj prcjelljen e shpenzimeve dhe racionalizimin e tyre,
e nga ana tjetr do t siguroj q ato t jen konkurrente n treg.
Pr ta realizuar kt qllim, ndrmarrsi duhet t prpiqet t
siguroj nj evidenc sa m cilsore t shpenzimeve n lidhje me
vllimin, strukturn dhe sidomos pr bartsit e shpenzimeve, q
nnkupton edhe alokimin dhe ngarkimin kohor t efekteve t
prodhuara nprmjet amortizimit t investimeve n pasurin
afatgjate etj.
Harmonizimi kohor
i raporteve ndrmjet
shpenzimeve dhe
efekteve
ka disa dimensione dhe sht tejet i rndsishm pr
ndrmarrsin, ngase afarizmi sht nj proces i vazhdueshm n t
cilin realizohen dhe shiten efektet sipas dinamiks dhe mundsive
q i ofron tregu, prandaj duhet t mnjanohen situatat n t cilat
n pikpamje t kohs nuk prputhen t hyrat nga efektet e shitura
dhe shpenzimet, prkatsisht t dalat e domosdoshme q jan
280 NDRMARRSIA


krijuar me rastin e realizimit t tyre, t mnjanohen ngecjet n
prodhim, grumbullimi i stoqeve ose keqsimi i likuiditetit etj.
PLANIFIKIMI sht nj prej detyrave q ndrmarrsit ia mundson nj raport t
harmonizuar ndrmjet shpenzimeve dhe efekteve. Para fillimit t veprimtaris
planifikohen dhe harmonizohen veprimet si n nivelin e prgjithshm ashtu edhe n
nivelin e pjesve t veanta t saj, ndrkaq gjat vazhdimit t procesit t puns
prcillet realizimi i planit dhe menjher korrigjohen shmangiet eventuale. N fund
t periudhs llogaritare, ose n prfundim t ciklit, krahasohen t hyrat e realizuara
dhe shpenzimet reale t krijuara, llogariten fitimi dhe humbjet dhe t gjitha kto s
bashku krahasohen me parametrat e planifikuar n fillim t periudhs afariste.
Rezultatet e arritura dhe shmangiet e shnuara analizohen dhe prbjn bazn e
planifikimit, prkatsisht t shpenzimeve dhe efekteve si dhe t planifikimit t
vendimeve afariste pr periudhn e ardhshme llogaritare.
3.2. Pika e mbulimit
Pika e mbulimit (PM) sht kriteri mbi bazn e t cilit ndrmarrsi mund t merr
vendime lidhur me prodhimin e efekteve ngase bn me dije pr faktin se
shpenzimet dhe t hyrat jan t njjta, prkatsisht kur rezultati financiar (RF) sht i
barabart me zero. Me analizimin e ksaj pike mund t konkludohet se far
ndikimesh negative n afarizm mund t prballoj ndrmarrsi, e q mos t punoj
me humbje. Kjo sht nj metod e rndsishme e planifikimit dhe e vendimmarrjes
n afarizm, sepse sht praktike dhe e thjesht pr llogaritje.
Mund t shprehet n SASIN E EFEKTEVE pr do lloj t efekteve ve e ve, kurse
pr ndrmarrsin si trsi vetm nse ai e prodhon nj efekt, ose n LARTSIN E T
HYRAVE, nse prodhon m shum efekte t ndryshme. Llogaritet n baz t t
dhnave pr shpenzimet, mimet dhe t hyrat nga efektet e shitura, andaj nuk sht
nj madhsi e prhershme, por ndryshon pas do ndryshimi t faktorve q ndikojn
n shpenzimet dhe t hyrat e ndrmarrsit.
Metoda e piks s mbulimit si kriter prbhet nga bilanci dhe grafikoni i
shpenzimeve totale (SHT) dhe i t hyrave totale (HT), me rast pik e mbulimit
sht vendi n t ciln takohen vijat e t hyrave dhe shpenzimeve, kurse rezultati
financiar sht i barabart me zero. N rastin ton, pr llogaritjen e piks s
mbulimit, do ti shfrytzojm t dhnat pr shpenzimet dhe prodhimin e efekteve
nga shembujt paraprak, duke u nisur nga presupozimi se mimi i shitjes (SH) sht
250.00 kuna pr nj njsi t prodhimit dhe se ndrmarrsi ka nj kapacitet t
instaluar pr prodhimin e 5.000,00 njsi, ndrkaq planifikon t prodhoj dhe shes
4.000,00 njsi prodhimi.
Tabela 3. shpenzimet pr prodhimin e sasis s planifikuar t prodhimeve
Sasia
(Q)
Shpenzimet
totale fikse
(TFC)
Shpenzimet
totale variabl
(TVC)
Shpenzimet
totale
(TC)
Shpenzimet
totale mesatare
(ATC)
1 2 3 4 (2+3) 5 (4/1)


0 400.000 0 400.000 -
1.000 400.000 100.000 500.000 500
2.000 400.000 200.000 600.000 300
3.000 400.000 300.000 700.000 233
4.000 400.000 400.000 800.000 200
5.000 400.000 500.000 900.000 180
Tabela 4. T hyrat e planifikuara
Sasia
(Q)
mimi i shitjes
(SH)
T hyrat totale
(HT)
Shpenzimet
totale
(SHT)
Rezultati
financiar
(SH-SHT)
1 2 3 (1x2) 4 5 (3-4)
0 250 0 400.000 - 400.000
1.000 250 250.000 500.000 -250.000
2.000 250 500.000 600.000 -100.00
3.000 250 750.000 700.000 50.000
4.000 250 1.000.000 800.000 200.000
5.000 250 1.250.000 900.000 350.000
N baz t ktyre t dhnave mund ta bjm grafikun e kaheve t t hyrave
totale dhe t shpenzimeve totale, dhe t konstatojm piktakimin e tyre q
nnkupton pikn e mbulimit.
N baz t bilancit rezulton se pika e mbulimit sht n nivelin (q) 2.667 t
prodhimit, ngase sht 400.000,00 150 = 2.666,67, gj q e rrumbullakuar sht
2667 prodhime. Te kjo sasi e prodhimit dhe e shitjes rezultati financiar sht i
barabart me zero (0).
282 NDRMARRSIA


Figura 6. Pika e mbulimit
Rezultati i paraqitur mund t vrtetohet sipas llogaritjes n vazhdim.
Shumzimi i sasis s prodhimeve prej 2.667 cop (q) me mimin e shitjes (sh)
e jep SHT prej 666.700,00 kuna. Njkohsisht, shpenzimet totale (SHT) t
prodhimit jan prmbledhja e shpenzimeve totale fikse (TFC) dhe e shpenzimeve
mesatare variabl (AVC) pr nj njsi t prodhimeve t shitura (q) pra, SHT =
TFC + (AVC x q), ose 400.000,00 + 266.700,00 kn, ose gjithsej 666.700,00 kuna.
Sipas ksaj llogarie HT = SHT, nga kjo del se rezultati financiar (RF) sht i
barabart me zero (0). Me ann e piks s mbulimit t llogaritur n kt mnyr,
ndrmarrsi mund t vendos pr prodhimin ose shitjen e 4.000 cop t
prodhimeve, ngase n kt rast HT do t jen 1.000.000,00 kuna, kurse SHT do t
jen 800.000,00 kuna, ndrkaq rezultati afarist, prkatsisht fitimi do t jet
gjithsej 200.000,00 kuna.
4. MENAXHIMI I SHPENZIMEVE
Tregu prbn trsin e marrdhnieve ndrmjet oferts dhe krkess q n
vendin e caktuar dhe n kohn e caktuar ndikojn n shitjen e mallrave ose t
shrbimeve t caktuara. Duke mos u thelluar n analizn e tregut, do ti veojm
tri piknisjet e tij kryesore q jan OFERTA, KRKESA DHE MIMI. Ofertn e prbjn
ofertuesit q prpiqen ta shesin sasin e caktuar t efekteve t veta me nj mim
t caktuar. Kundrejt tyre, blersit me fondet q i kan n dispozicion pr blerjen
e prodhimeve me nj mim t caktuar, krijojn krkesn. Ballafaqimi i oferts
dhe i krkess e prcakton mimin, q mund t jet mim i oferts ose mim i
krkess apo mim sipas marrveshjes. Pr ne sht me rndsi t konkludohet
se mimi i tregut nuk sht shprehje e vullnetit t ofertuesve dhe krkuesve, por
i raporteve n treg. Prandaj, n ekonomin e tregut t lir, realizimi i qllimeve
ekonomike t ndrmarrsit varet, para s gjithash, nga prparsit e tij kundrejt


konkurrencs n treg. Kjo mund t arrihet vetm me kombinimin optimal t
faktorve t brendshm t prodhimit. S kndejmi, shpenzimet jan sfera e vetme
n t ciln menaxhmenti mund t siguroj nj prparsi kundrejt konkurrencs
dhe n kt mnyr t sigurojn, po ashtu, nj prparsi n treg, si dhe rezultate
m t volitshme afariste.
Menaxhimi i shpenzimeve n kuptimin m t gjer t fjals nnkupton
prpjekjet q n kushte t caktuara t afarizmit, me zvoglimin e shpenzimeve, t
realizojn rezultate sa m t mira afariste. Pra, me qllim t menaxhimit t
shpenzimeve, prkatsisht q me shpenzime sa m t vogla t realizohen sa m
shum efekte dhe nj fitim sa m t madh, pa pasoja negative afatgjate pr
afarizmin dhe pozitn n treg. Mirpo, menaxhimi i shpenzimeve nuk
nnkupton zvoglim t cilsdo form t shpenzimeve, por kjo para s gjithash ka
t bj me zvoglimin e shpenzimeve t panevojshme n prodhim. Arsyet pr
zvoglimin e shpenzimeve mund t jen t ndryshme, e kjo m s shpeshti
ndodh pr shkak t rritjes s fitimit, rritjes s konkurrencs, sigurimit t
afarizmit afatgjat, realizimit t rezultateve optimale afariste, sigurimit t pozits
n treg, por edhe pr shkak t zvoglimit t humbjeve.
N procedurn e menaxhimit t shpenzimeve menaxhmenti modern
ballafaqohet me shum shtje t cilat duhet t zgjidhen.
Para s gjithash duhet t konstatohen shkaqet (qllimet) e menaxhimit t
shpenzimeve, n mnyr q t dallohen me koh shtjet q imponohen n
procedurn e menaxhimit, t prgatitjes s informatave dhe caktimit t strategjis
s menaxhimit.
Ndr shtjet tjera jan ato q parashtrohen n procedurn e menaxhimit t
shpenzimeve dhe q kan t bjn me vet shpenzimet, me rast sht me
rndsi t prcaktohen t gjith faktort e prodhimit, pastaj cilt prej tyre
ndikojn m s shumti n lartsin e shpenzimeve, far jan me t vrtet
shpenzimet e afarizmit, alokimi i tyre sipas efekteve dhe s fundi, si duhet t
evidentohen, llogariten, analizohen, maten dhe vlersohen.
E treta sht sigurimi i infrastrukturs s nevojshme q presupozon nj
shkall t lart t organizimit, nj funksion t zhvilluar t menaxhmentit, por
edhe nj teknologji informatike t zhvilluar, vemas nj sistem t zhvilluar t
kontabilitetit.
E katrta sht shtja e ndrtimit t strategjis s menaxhimit t
shpenzimeve, ngase menaxhimi i shpenzimeve nuk mund t bazohet n
vlersimet dhe veprimet instiktive, por presupozon ato strategji t menaxhimit
q prfshijn planifikimin, hartimin e buxhetit, mbikqyrjen dhe analizn e
shpenzimeve.
Ekzistojn modele t ndryshme t menaxhimit t shpenzimeve.
MODELI PROCESUAL i menaxhimit t shpenzimeve presupozon se sht e
nevojshme q shpenzimet e prodhimit t prcillen dhe vlersohen duke e
284 NDRMARRSIA


ndjekur rrjedhn e prodhimit n faza, me thjeshtsimin dhe shkurtimin e
proceseve t caktuara t prodhimit.
MODELI ABC i menaxhimit t shpenzimeve bazohet n prcjelljen dhe
przgjedhjen e aktiviteteve afariste q krijojn t hyra dhe harxhojn resurse
prodhuese dhe nnkupton angazhimin e menaxhmentit pr ti dalluar ato
aktiviteteve q kan ndikim m t madh n krijimin e fitimit, dhe q aktivitetin e
vet ta orientoj n prparimin e ktyre aktiviteteve, dhe q me zvoglimin e
shpenzimeve dhe/ose me rritjen e qarkullimit t efekteve t rritet fitimi.
Modeli i menaxhimit t shpenzimet e synuara nnkupton se ndrmarrsi n
ekonomin e tregut duhet ti respektoj dshirat dhe nevojat e konsumatorve
dhe se shpenzimet e veta duhet tua prshtat mimeve t cilat, krahas nj cilsie
dhe funksionaliteti t prodhimeve, do t jen t pranueshme pr konsumatorin,
andaj menaxhmenti duhet t siguroj uljen e shpenzimeve n nivelin q i
mundson nj afarizm fitimprurs.
I kundrt me modelet e prmendura sht modeli tradicional i menaxhimit t
shpenzimeve, e duke pasur parasysh se sht m i prhapuri n praktikn ton,
at edhe do ta analizojm gjersisht.
MODELI TRADICIONAL I MENAXHIMIT, si shihet edhe nga vet emri i tij, sht
modeli m i vjetr i menaxhimit t shpenzimeve. Bazohet n ndarjen
tradicionale t shpenzimeve n shpenzimet direkte, q prfshijn vetm
shpenzimet direkte t lndve t para, shpenzimet e puns s drejtprdrejt dhe
shpenzimet direkte t pasuris afatgjat (amortizimi) q sht prdor n
procesin e puns, dhe n shpenzimet indirekte ose t prgjithshme q prfshijn
shpenzimet e regjis (OTI) dhe shpenzimet e regjis administrative dhe t shitjes
(OTUP). Modeli niset nga presupozimi se, kur bhet fjal pr shpenzimet direkte,
sht i njohur vendi i shpenzimeve dhe i efekteve, kurse pr shpenzimet e regjis
prodhuese dhe administrative e t shitjes sht i njohur vetm vendi i harxhimit,
por jo edhe efekti real me t cilin kan t bjn shpenzimet, andaj si shtje m e
rndsishme shtrohet se n far mnyr do t barten kto shpenzime n efekte,
si barts t vetm t shpenzimeve.
Kontabiliteti dhe infrastruktura tjetr informatike siguron informatat pr t
gjitha shpenzimet, pr matjen e tyre dhe pr prfshirjen sa m t madhe t
shpenzimeve direkte sipas bartsve t shpenzimeve (efekteve). Pr shpenzimet
totale sht esenciale baza pr sistemimin e tyre sipas bartsve t shpenzimeve,
n mnyr q t sigurohet q kto shpenzime ti ngarkojn efektet prafrsisht me
shpenzimet reale q jan krijuar n procesin e prodhimit t ktyre efekteve
(prodhimeve dhe shrbimeve). Zgjedhja e kritereve pr sistemimin e
shpenzimeve totale sipas efekteve si bartse t shpenzimeve, bhet duke pasur
parasysh mundsin e sistemimit t tyre sipas shpenzimeve totale direkte,
mundsin e sistemimit sipas njrs prej formave m t rndsishme t
shpenzimeve direkte ose me kombinimin e disa llojeve t shpenzimeve direkte.
Menaxhmenti n procesin e menaxhimit t shpenzimeve sht prgjegjs pr


zgjedhjen e kritereve optimale, prkatsisht t bazs pr sistemimin e
shpenzimeve totale sipas bartsve t tyre.
Si kriter pr sistemimin e shpenzimeve totale sipas bartsve t tyre, zakonisht
shfrytzohen shpenzimet e puns s drejtprdrejt ngase merret parasysh
presupozimi se shpenzimet totale jan shkaktuar nga puna. Mirpo, ky
presupozim sht vetm pjesrisht i sakt. N t vrtet, struktura e kapitalit dhe
kombinimi i faktorve t prodhimit t angazhuar n procesin e prodhimit
shpeshher shtrojn nevojn pr zgjedhjen e kritereve t tjera pr sistemimin e
shpenzimeve totale sipas efekteve q jan barts t shpenzimeve. Mirpo, ky
problem konsiderohet ky pr aplikimin cilsor t ksaj metode me rastin e
sistemimit t shpenzimeve sipas efekteve. Njkohsisht, ky sht edhe kriter i
suksesit t menaxhmentit n procesin e menaxhimit t shpenzimeve.
Ndikimi i bazs q prdoret pr sistemimin e shpenzimeve totale pr efektet
si bartse t shpenzimeve, pra edhe rndsia e zgjedhjes s kritereve, mund t
pasqyrohet me shembullin n vazhdim. Presupozohet se ndrmarrsi prodhon
tre prodhime, prodhimin A, B dhe C n sasi prej nga 100 cop.
Shpenzimet direkte totale t prodhimit t t gjitha produkteve n periudhn e
caktuar llogaritare jan 39.000,00 kn, nga t cilat shpenzimet totale pr material
t drejtprdrejt jan 19.000,00 kn, pr amortizim direkt 7.000,00 kn dhe pr
punn e drejtprdrejt 13.000,00 kn dhe kt sipas llojeve dhe bartsve t
shpenzimeve t sistemuara sipas mnyrs s pasqyruar n tabelat paraprake. N
t njjtn periudh, shpenzimet totale (indirekte) jan 7.800,00 kn. N vazhdim
do t analizojm se si mund t sistemohen shpenzimet totale sipas efekteve dhe
rezultatet e aplikimit t bazave t ndryshme pr sistemimin e shpenzimeve totale
sipas efekteve si bartse t shpenzimeve.
VARIANTI I PAR i shembullit ton bazohet n presupozimin se si baz pr
sistemimin e shpenzimeve totale merret vlera e shpenzimeve direkte t puns.
Lartsin e shpenzimeve totale e pjestojm me lartsin e shpenzimeve totale t
puns direkte, kurse koeficientin e fituar e shumzojm me 100, (7.800,00 :
13.000,00 x 100 = 60%). Rezultat i ktij shembulli sht vlera prej 60% q
nnkupton prqindjen e pjesmarrjes s shpenzimeve totale n secilin prodhim
t matur me shpenzimet e puns direkte, prandaj kalkulimi i mimeve t
efekteve n kt variant do t jet si vijon.
Tabela 5. Kalkulimi i mimeve t efekteve
Llojet e shpenzimeve Efektet Gjithsej
A B C
Materiali i drejtprdrejt 3.000 7.000 9.000 19.000
Amortizimi i drejtprdrejt 1.000 2.000 4.000 7.000
Puna e drejtprdrejt 6.000 4.000 3.000 13.000
GJITHSEJ 10.000 13.000 16.000 39.000
286 NDRMARRSIA


Shpenzimet totale 3.000 2.400 1.800 7.800
GJITHSEJ 13.600 15.400 17.800 46.800
Nga tabela paraprake mund t shihen shpenzimet totale sipas prodhimeve n
baz t ktij kriteri t sistemimit t shpenzimeve, si dhe shpenzimet totale me
pjestimin e t cilave me sasin e prodhimit fitohet rezultati sipas t cilit mimi
pr nj njsi t prodhimit A sht 136,00 kn, t prodhimit B 154,00 kn dhe t
prodhimit C 178,00 kn.
VARIANTI I DYT i shembullit ton bazohet n presupozimin se si baz pr
sistemimin e shpenzimeve totale merret vlera e shpenzimeve totale direkte.
Shumn e shpenzimeve totale e pjestojm me shpenzimet totale direkte, kurse
koeficientin e fituar e shumzojm me 100 (7.800 : 39.000 x 100 = 20%).
Rezultati sht vlera prej 20% q nnkupton lartsin e pjesmarrjes s
shpenzimeve totale n do prodhim e matur me shpenzimet totale direkte,
prandaj n kt variant mimi i efekteve do t jet si vijon:
Tabela 6. Kalkulimi i mimit t efekteve
Llojet e shpenzimeve Efektet Gjithsej
A B C
Materiali i drejtprdrejt 3.000 7.000 9.000 19.000
Amortizimi i
drejtprdrejt
1.000 2.000 4.000 7.000
Puna e drejtprdrejt 6.000 4.000 3.000 13.000
GJITHSEJ 10.000 13.000 16.000 39.000
Shpenzimet totale 2.000 2.600 3.200 7.800
GJITHSEJ 12.000 15.600 19.200 46.800
Nga tabela e msiprme shihet se n fund, me aplikimin e ktij varianti do t
fitojm rezultatin sipas t cilit mimi pr nj njsi t prodhimit sht A 120,00
kn, pr prodhimin B 156,00 kn dhe prodhimin C 192,00 kn. Me krahasimin e
ktyre varianteve t sistemimit t shpenzimeve totale mund t nxirren nj sr
konkluzionesh.
E para, fare mir mund t vrehet se dukshm dallojn mimet e prodhimit
A dhe t prodhimit B n variantin e par, prkatsisht n t dytin. mimi i
prodhimit A q sipas variantit t par sht 136,00 kn, n variantin e dyt
zvoglohet n vetm 120,00 kn. E kundrta ndodh te prodhimi C shuma e t
cilit n variantin e par sht 178,00 kn, n variantin e dyt rritet n 192,00 kn.
Ky sht rezultat i bazave t ndryshme t shfrytzuara pr sistemimin e
shpenzimeve indirekte (totale) t prodhimit sipas efekteve. Si do qoft,
menaxheri, mbi bazn e evidencs analitike t shpenzimeve totale, duhet t bj
prpjekje q ato t sistemohen sipas efekteve me aplikimin e kritereve q do ti


sistemojn kto shpenzime sipas efekteve n lartsin q sht prafrsisht e
njjt me shpenzimet totale t realizimit t efekteve, prkatsisht t produkteve.
E dyta, mimet e fituara me ann e ktyre kalkulimeve duhet t krahasohen
me mimet e konkurrencs n treg. Nse disa prej tyre jan m t ulta, e disa m
t larta nga mimet e prodhuesve t tjer, n kt rast menaxheri duhet ta
shqyrtoj edhe kt problematik n kontestin e menaxhimit t shpenzimeve dhe
ta rishqyrtoj metodn e aplikuar pr sistemimin e shpenzimeve sipas efekteve.
Mirpo, nse mimet jan mbi ato t konkurrentve t tjer, n kt rast kemi t
bjm me nj problem serioz, dhe nse kjo nuk sht rezultat i dallimit n cilsi
ose i funksionalitetit t prodhimit, menaxheri duhet q n procedurn e
menaxhimit t shpenzimeve ti ndrmerr t gjitha veprimet m t drejta pr uljen
e shpenzimeve t prodhimeve t veta.
E treta, t gjitha shpenzimet direkte dhe indirekte (totale) t pasqyruara n
kalkulim, menaxheri duhet q n procedurn e menaxhimit t shpenzimeve ti
analizoj n kontestin m t gjer. Pr shembull, nga aspekti historik duhet
shqyrtuar shpenzimet e planifikuara kundrejt atyre t realizuara, ose t realizuara
kundrejt standardeve etj., e sa u prket shmangieve q kan trend negativ, sht e
nevojshme t analizohen dhe konstatohen t gjitha shkaqet q kan ndikuar n
kt ecuri t shpenzimeve dhe me koh t merret vendimi pr uljen e tyre, duke
mos ndikuar negativisht n afarizm ose n pozitn n treg.
N ekspozen paraprake prezantuam shpenzimet themelore dhe prmbajtjen e
tyre, veprimet themelore n lidhje me shpenzimet dhe detyrat e menaxherve n
procesin e menaxhimit t shpenzimeve. N lidhje me kt kryesisht u b fjal pr
uljen e shpenzimeve si qllim kryesor i procesit t menaxhimit t shpenzimeve,
gj q edhe sht normale, ngase problem kryesor i ndrmarrsit sht si t
arrihet prparsia n treg kundrejt konkurrencs, e kjo mund t arrihet vetm
nse menaxhmenti nprmjet kombinimit optimal t faktorve t prodhimit
krijon nj prparsi t caktuar komparative ndaj konkurrentve duke realizuar n
kt mnyr nj pozit m t mir n treg.



PROJ EKTI MI I
NDRMARRSI S


T E M A T:
PRMBAJTJA E PLANIT T PUNS
ANALIZA E TREGUT SI PIKNISIJE N PRPUNIMIN
E PLANIT T PUNS
ANALIZA E KUSHTEVE TEKNIKE TEKNOLOGJIKE
DHE ORGANIZATIVE
VLERSIMI I EFEKTIVITETIT
SHEMBULLI I PLANIT T BIZNESIT T
NJ FABRIKE T VOGL T BUKS
XII. Projektimi I Ndrmarrsis 291


1. HYRJE
Ndrlikueshmria e kushteve n treg paralajmron ndrmarrsit se fillimi i
veprimtaris ekonomike pa plan do t ishte nj aventurizm i vrtet. Me
planifikim parashikohen ngjarjet e ardhshme, prdorimi optimal i resurseve
vetjake, prshtatja kushteve t mjedisit t jashtm, pastaj zvoglohet rreziku n
afarizm dhe, s fundi, prcaktohen kriteret me t cilat bhet matja e suksesit n
veprimtarin ekonomike. Prandaj, sht e logjikshme q t ekzistoj nj vetdije
pr nevojn e planifikimit, q iden q e kemi parasysh ta hedhim n letr, ti
prcaktojm qllimet konkrete, t parashikojm mnyrn dhe mjetet pr
realizimin e tyre dhe q t gjitha kto ti formsojm n planin e biznesit. Q kt
t mund ta bjm me sukses duhet ta kemi t qart se ka sht plani i biznesit,
ka prmban, si hartohet, ose far njohurish dhe shkathtsish posedojn, cilat
jan pritshmrit tona, deri ku jemi t gatshm t shkojm n ndrmarrsi dhe
nj sr pyetje dhe prgjigje t tjera.
PLANI I BIZNESIT pr t cilin n praktikn ton shpeshher prdoret shprehja
PROJEKTI NDRMARRS, sht nj dokument i shkruar me t cilin, pas analizave
paraprake, jepet hollsisht vlersimi i ides afariste, mnyra, procedura dhe
mjetet me t cilat do t realizohej, si dhe efektet e pritshme pr realizimin e nj
objektivi ekonomik. Plani i biznesit n aspektin kuptimor duhet dalluar nga
projekti investues q sht nj trsi e aktiviteteve t ndryshme t orientuara
drejt realizimit t nj qllimi zhvillimor. Edhe pse dallohen, prmbajtja e tyre
shpeshher ndrlidhet, ngase q t dyja kto plane ngrthejn n vete dhe
hollsisht shpjegojn strukturn dhe rrjedhn e aktiviteteve t zhvilluara dhe
prdoret si baz pr marrjen e vendimeve afariste ose investuese. Kjo vemas
vlen pr ndrmarrjet e vogla n t cilat, shpeshher plani i biznesit ka karakter t
planit investues dhe prmban t gjitha pjest e tij.
Mirpo, sht me rndsi t madhe q t njihet prmbajtja e planit t biznesit,
pa marr parasysh se a sht fjala vetm pr nj projekt ekonomik n kuptimin e
ngusht apo ka edhe elemente t programit investues. Pra, mund t themi se
plani i biznesit sht dokument i shkruar i cili n mnyr t veant prpunon
aktivitetet e vogla ekonomike, ofshin ato prodhuese, shrbyese ose tregtare, n
pikpamje sistemore sht i strukturuar n at mnyr q t mund t jep
prgjigje n pyetjet q kan t bjn me planifikimin, financimin,
operacionalizimin, udhheqjen dhe mbikqyrjen gjat periudhs s vshtruar t
kohzgjatjes s veprimtaris ekonomike etj. Si i till, plani i biznesit sht nj
elaborim gjithprfshirs i aktivitetit ekonomik, shrben si verifikim i ktij
aktiviteti nga kndvshtrimi i ndrmarrsit dhe prdoret pr komercializimin
vetjak ose pr prezantimin dhe trheqjen e partnerve dhe financierve afarist.
sht e nevojshme q do ndrmarrjeje, e vemas e ndrmarrjeve t vogla, dhe
sidomos e atyre fillestare tu ofrohet problematika q ka t bj me planin e
biznesit. Do t bjm prpjekje pr t shpjeguar mnyrn e prgatitjes dhe t
vlersimit t planit t biznesit, ti orientojm ndrmarrsit q ti hartojn n
292 NDRMARRSIA


mnyr t pavarur planet e biznesit, tu ofrojm informata pr njohurit
elementare dhe shtjet thelbsore pr t cilat duhet t mendojn me rastin e
hartimit t planit t biznesit, ti udhzojm n prpunimin strukturor dhe
analitik, n standardizimin e prmbajtjes s planit t biznesit dhe q planet e
biznesit t vlersohen me kritere rigoroze. Mos harroni, qllimi i fitimit duhet t
jet realizimi i nj ideje t mir, por qllimi nnkupton edhe q me koh t hiqet
dor nga ideja e keqe dhe t shqyrtohet ndonj mundsi tjetr.
2. PRMBAJTJA E PLANIT T BIZNESIT
Disa ndrmarrs posedojn njohuri, shkathtsi dhe zotsi vetjake q u
mundsojn q vet ta hartojn planin e biznesit, ndrkaq t tjert lidhur me
pjest e caktuara t planit do ti shfrytzojn kshillat e ekspertve, ose kt
detyr do tia besojn plotsisht konsulentit t aft pr kt lloj pune. Nse puna
i besohet konsulentit, duhet ta keni rolin aktiv n krijimin e planit t biznesit,
ngase ideja sht e juaja, vet e financoni dhe vet e bartni rrezikun mirpo, pa
marr parasysh se kush do ta hartoj planin e biznesit, prmbajtja e tij duhet ti
prfshij t gjitha ato pjes q jan prcaktuar si t detyrueshme. Sipas krkesave
t institucioneve financiare prmbajtja e rekomanduar e planit t biznesit, prve
hyrjes dhe prmbajtjes s detyrueshme prmban kto pjes kryesore:
prmbledhjen e planit t biznesit,
informatn pr investuesin,
analizn e tregut dhe t planit t shitjes,
analizn e kushteve teknike teknologjike dhe organizative,
analizn ekonomike financiare dhe
vlersimin e efektivitetit.
Secila prej ktyre pjesve t prmbajtjes s planit t biznesit prpunohet m
tutje n kuadr t pjesve t veanta, pr ka do t bjm fjal edhe m
hollsisht, prandaj ktu do ti japim vetm disa shpjegime t shkurtra pr seciln
prej pjesve kryesore t prmbajtjes.
Prmbledhja e planit
t biznesit
hartohet n mnyr t thukt, n mnyr q secilit q e lexon ti
prezantohen t gjitha elementet thelbsore t planit t biznesit.
Gjithsesi duhet t prmbaj nj informat t shkurtr pr
investuesin, pr efektet q pret ti realizoj, nj analiz t shkurtr
pr tregun, t dhnat teknike teknologjike s bashku me masat
pr mbrojtjen ekologjike dhe n pun, t dhnat pr t punsuarit,
t dhnat pr lartsin dhe strukturn e investimeve dhe burimet e
strukturn e burimeve t mjeteve, si dhe treguesit m t
rndsishm lidhur efektivitetin e projektit. Edhe pse prmbledhja
e planit afarist jepet q n fillim, ai zakonisht hartohet pasi t
prfundoj plani, prkatsisht kur sht e mundur t bhet nj
pasqyr e shkurtr.
Informata pr
investuesin
nnkupton paraqitjen e t dhnave thelbsore pr ndrmarrsin,
prkatsisht investuesin n aktivitetin afarist. Nse bhet fjal pr
personin fizik, prve t dhnave kryesore personale ndr t cilat


bn pjes edhe kualifikimi profesional, informata duhet t
prfshij edhe vizionin e tij afarist, si dhe nj pasqyr pr gjendjen
materiale, prkatsisht pr zotsin kredituese dhe mundsit
garantuese. Pr personat juridik q e kan filluar punn m hert
patjetr jepet nj pasqyr e veprimtaris s tyre duke i prezantuar
shkurtimisht bilancet dhe llogarit lidhur me fitimet dhe humbjet
gjat disa viteve t fundit.
Analiza e tregut dhe
plani i shitjes
sht njra prej pjesve kye t prmbajtjes s projektit t
ndrmarrsit. Pa tjetr prfshin ANALIZN E TREGUT DHE T
FURNIZIMEVE, pra t t gjitha inputeve t prodhimit t
parashikuara me projekt, e vemas ANALIZN E TREGUT -
SHITJES n t ciln duhet t prezantohen informatat e sakta pr
efektet dhe kushtet nn t cilat mendojn ti plasojn mallrat n
treg, pasqyra e konsumatorve dhe e tregut t synuar, vlersimin e
konkurrencs dhe mundsit reale t plasmanit. Analiza e tregut
pr shitjen e mallrave nnkupton edhe hartimin e programit t
marketingut me nj program t paramenduar mir pr hulumtimin
dhe zhvillimin e tregut, zhvillimin e prodhimit, politikn e
mimeve, promovimet etj. S fundi, analiza e tregut duhet t
prfshij edhe planin real t shitjes dhe vlersimin e t hyrave
totale pr periudhn e vshtruar t veprimtaris s ndrmarrsit.
Analiza teknike
teknologjike
n aspektin sistemor duhet t jepet pasqyra lidhur me makro dhe
mikro lokacionin e projektit, pastaj nj prshkrim i hollsishm
pr realizimin teknik dhe teknologjik me t dhnat pr mjetet e
nevojshme dhe strukturn e tyre duke i theksuar karakteristikat e
tyre teknike dhe teknologjike, vemas kapacitetet dhe mundsit e
puns, prfshir edhe pasqyrn pr vet procesin teknologjik t
puns. Po ashtu, n kt kaptin jepet edhe nj pasqyr e
hollsishme pr numrin, strukturn dhe detyrat e t punsuarve,
vemas t menaxherit, si dhe pr masat e mbrojtjes n pun dhe
mbrojtjen ekologjike.
Analiza ekonomike
financiare
bazuar n analizn teknike teknologjike jep nj pasqyr pr
investimet totale t nevojshme dhe pr mjetet e xhiros, pr
strukturn e tyre dhe pr burimet e parave. N lidhje me kt jepet
nj pasqyr analitike pr kthimin e huave, amortizimin e pasuris
s prhershme, shpenzimet materiale, shpenzimet pr paga etj. N
fund, prezantohet bilanci i fitimit dhe i humbjeve dhe veprimtaria
financiare e ekonomike e ndrmarrjes. Zakonisht t gjitha kto
prezantohen n tabela prkatse me komente dhe shpjegime t
duhura, sipas rregullit pr periudhn pr t ciln sht marr
kredia financiare.
Vlersimi i
efektivitetit
sht nj kaptin e veant e projektit q prmban pasqyrn lidhur
me efektivitetin e projektit t matur me tregues t caktuar. Pr kt
qllim prdoren tregues t ndryshm sipas metodave statike dhe
dinamike t vlersimit. Vemas prezantohet ndjeshmria e
projektit, prkatsisht nj analiz sensitive q nnkupton testimin
e projektit kundrejt faktorve t ndryshm t rrezikut, si jan
rritja e mimit t inputeve, zvoglimi i shitjes s prodhimeve etj.
N vazhdim do t japim nj pasqyr t hollsishme pr problematikn e
planifikimit t ndrmarrsis dhe vshtrimin pr disa presupozime q duhet t
294 NDRMARRSIA


merren parasysh me rastin e hartimit t planit t biznesit. Mirpo, para se t
fillojm prezantimin e hollsishm t planifikimit t veprimtaris s
ndrmarrsit, vlen t theksohet se hartimi i planit t puns kalon npr disa faza.
Bazuar n prvojat e mia, si autor i shum projekteve t puns, vemas pr
ndrmarrjet e vogla, mendoj se pr prgatitjen e planit t puns jan t
domosdoshme s paku katr faza.
FAZA E PAR, gjithsesi sht lindja e vet ides, q mund t shfaqet rastsisht,
por q zakonisht sht fryt i prvojave dhe i njohurive t ndrmarrsit, ose
merret nga qendra pr ndrmarrsi, prkatsisht nga byroja e veant e cila
merret n mnyr profesionale me krkime dhe me krijimin e projekteve. Nj ide
e mir nuk nnkupton patjetr edhe suksesin afarist prandaj, pr kt arsye,
ndrmarrsi duhet q n FAZN E DYT patjetr ta verifikoj arsyeshmrin
komerciale t ides me hulumtimin dhe analizn e tregut, e nse rezultati i
hulumtimeve sht pozitiv, fillon FAZA E TRET q prfshin analizn ekonomike
dhe financiare t t gjitha komponentve t investimeve dhe zbatimin e ides n
vepr. N FAZN E KATRT verifikohet suksesi i projektit dhe bhet vlersimi i
efektivitetit dhe i ndjeshmris s projektit. sht e nevojshme q pr do faz t
bhen krkime sa m t hollsishme, vemas hulumtimi i tregut nga i cili vijn
rreziqet m t mdha pr do projekt, ngase konkurrencn nuk e prbjn vetm
ata q momentalisht i shesin prodhimet e njjta ose t ngjashme, por edhe ata q
sa po vijn nga tregu vendor dhe i jashtm.
Nga ajo q u tha m sipr shihet se vendimmarrjes optimale afariste i paraprin
MBLEDHJA E T DHNAVE T NDRYSHME q ka pr qllim konstatimin e gjendjes
ekzistuese ngase, pr aq sa sht real vlersimi i gjendjes s prgjithshme,
vemas i gjendjes n treg, pr aq do t jet m i mir edhe plani, kurse suksesi i
ndrmarrsit m i sigurt. Pastaj pason VLERSIMI I POTENCIALEVE TONA DHE
KONSTATIMI I PRPARSIVE DHE I MANGSIVE, me ka sigurohet nj qasje kritike ndaj
planit, gj q sht e domosdoshme, ngase qasja subjektive pa nj vlersim t
gjendjes, e vemas pa analizimin e dobsive vetjake, njohurive t pamjaftueshme
ose t veorive t caktuara subjektive do t rezultoj me mosrealizimin e planit t
puns. N vazhdim pason HARTIMI I BAZS ANALITIKE, PROGNOZAVE DHE VLERSIMI I
EFEKTIVITETIT T PROJEKTIT, q do t mundsojn vlersimin real t planit t
biznesit, animimin e partnerve dhe t financierve, realizimin m t sigurt dhe
prshtatjen e planit situatave t ndryshuara n treg. Dhe n fund pason VENDIMI
DHE ZBATIMI I PLANIT T BIZNESIT sipas dinamiks s parashikuar me plan.
3. ANALIZA E TREGUT SI PIKNISJE PR HARTIMIN E PLANIT
T BIZNESIT
do ndrmarrje ekonomike ka pr qllim prodhimin dhe shitjen, kurse pa
valorizimin e tregut asnj ndrmarrje ekonomike nuk mund t realizoj qllimin
e vet. Prandaj, analiza e tregut sht baz e piknisjes pr prpunimin e planit
afarist. Pr kt qllim analizohet TREGU I SHITJES n t cilin ndrmarrsi do ti
shet efektet e veta (prodhimet dhe shrbimet) dhe mbi kt baz VLERSON T


HYRAT E PRITSHME q do ti realizoj me projektin e vet. Po ashtu, analizohet edhe
TREGU I BLERJEVE, ngase q ndrmarrsi t mund ti prodhoj efektet e veta duhet
t siguroj lokalin e nevojshm, pajisjet, lndt e para, mallrat etj. dhe n fund t
siguroj puntort q do t realizojn prodhimin.
3.1. Tregu i shitjes
Nprmjet analizs s tregut t shitjes ndrmarrsi duhet t merr prgjigje n
pyetjet themelore t do ndrmarrjeje si jan: ka, si dhe pr k t prodhohet.
N pyetjen KA T PRODHOHET duhet t jepet prgjigjja sa i prket zgjedhjes s
asortimentit t prodhimeve ose shrbimeve q do t prodhohen. Duke pasur
parasysh faktin se me iden e vet ndrmarrsi parimisht sht prcaktuar se ka
do t prodhoj ose me far veprimtarie do t merret, n kt rast kjo nnkupton
prgjigje t sakta n pyetjet lidhur me asortimentin dhe definimin e prodhimeve
dhe t shrbimeve q ndrmarrsi do tia ofroj tregut, prgjigjet n pyetjet se a
do t jen kto prodhime t cilsis s lart nse seri t vogla apo n seli t
mdha q do ta bjn m t lir prodhimin e po ashtu, nnkupton edhe
prgjigjen n pyetjen se kur duhet t prodhohet. Pyetja SI T PRODHOHET sht e
natyrs teknike teknologjike dhe nnkupton prgjigjet n pyetjet kush do t
prodhoj, me far resursesh dhe far teknologjie. pyetja PR K PRODHOHET
nnkupton definimin e qllimit dhe t konsumatorit t synuar. A sht ky tregu
vendor, kombtar ose m gjer, a sht ky tregu i konsumit t gjer ose i t
mirave investuese, a synohet prvetsimi i konsumatorve t rinj apo t
qytetarve t moshuar, a bhet fjal pr konsumatort me aftsi t madhe blerse
apo pr ata me t ardhura m t vogla etj. Kjo nnkupton edhe prgjigjen n
pyetjen - sa t prodhohet.
Pr t marr prgjigjet n kto pyetje ndrmarrsi duhet q vet ose me
ndihmn e konsulentve t mbledh informatat q do tia ofrojn pyetjet e
pritura. Tashm e kemi theksuar se tregu i shitjes krkon nj strategji vetjake t
marketingut, vemas t orientuar drejt tregut t shitjes, blersve dhe
konkurrentve, me t ciln, jo vetm n procedurn e prgatitjes s planit t
biznesit bhen hulumtime dhe prcjellje t shumta me t cilat mblidhen
informatat me ndihmn e t cilave sigurohen t dhna t rndsishme lidhur me
vendimmarrjen afariste, por ato vazhdojn gjat tr periudhs s shfrytzimit t
projektit. N fillim m t rndsishmet jan prgjigjet n pyetjet lidhur me
destinimin e prodhimit, identifikimin e tregut t synuar dhe grupet e synuara t
konsumatorve, kanalet dhe metodat e shitjes, prcaktimin e politiks s
mimeve dhe t kushteve t shitjes, si dhe ndrtimin e strategjis vetjake pr
paraqitjen n treg, e pastaj, gjat eksploatimit t projektit, prve ktyre jan t
rndsishme edhe pyetjet lidhur me prparimin e prodhimit, inovacionet,
zgjerimin e tregut etj. N gjith kt aktivitet rndsi t veant ka edhe
promovimi ngase, mos harroni, sot sht m leht t prodhohet se sa t shitet.
296 NDRMARRSIA


3.2. Tregu i furnizimit
Ndrmarrsi do t realizoj fitim nse t hyrat nga shitja e efekteve jan m t
mdha se shpenzimet e inputeve q i ka investuar n procesin e prodhimit.
Prandaj, lufta pr fitim nuk zhvillohet vetm n tregun e shitjes duke br
prpjekje pr t shitur sa m shum dhe me mime sa m t volitshme, por ajo
zhvillohet edhe n prodhim nprmjet teknologjis dhe organizimit si dhe me
uljen e shpenzimeve, kurse fillon n tregun e furnizimeve me rastin e blerjes s
inputeve t prodhimit. Njohja dhe organizimi i tregut t furnizimeve ndikon n
uljen e shpenzimeve, prkatsisht t t dalave, e ksisoj edhe rritjen e fitimit.
Nse si inpute t prodhimit i shikojm vetm grupet themelore, prkatsisht
mjetet e prhershme, lndt e para dhe sendet e tjera t puns dhe vet punn,
ather n tregun e furnizimeve, ndrmarrsi duhet q qysh me rastin e
prgatitjes s projektit ti gjej burimet optimale t ktyre inputeve, sipas afateve,
mimeve dhe cilsis s tyre dhe kt n procedurn e prgatitjes dhe t
funksionimit t tij t mvonshm. Lokacioni i tr projektit, pr shkak t
rndsis q ka ndonj input pr mundsit e prgjithshme t afarizmit,
nganjher caktohet vetm pas nj analize t hollsishme t tregut t
furnizimeve. Si edhe pr tregun e shitjes, edhe pr tregun e furnizimeve strategjia
e marketingut duhet ti mbledh informatat e nevojshme q ndrmarrsit do ti
mundsojn veprime optimale, mundsi alternative etj.
3.3. Plani i shitjes dhe vlersimi i t hyrave totale
Pasi t jen mbledhur dhe analizuar informatat e tregut t furnizimeve, e
vemas t tregut t shitjes, ndrmarrsi fillon projektimin e planit t shitjes dhe
vlersimin e t hyrave totale q i pret n periudhn e vshtruar t shfrytzimit t
projektit. Pr hartimin e planit t shitjes jan tejet t rndsishme vlersimet e
mundsive t tregut, pra t gjitha ato informata q ndikojn n lidhje me tregun
,blersit dhe konsumatort e synuar, pastaj n lidhje me konkurrencn ekzistuese
dhe t ardhshme.
N pajtim me rezultatet e analizave, ndrmarrsi planifikon sasit e
prodhimeve t veta pr shitje, strukturn e asortimentit, mimet e shitjes, kushtet
e shitjes dhe blersit e prodhimeve t tij, dhe kt jo vetm pr periudhn
fillestare, por edhe pr periudhn e ardhshme t eksploatimit t projektit. Plani i
shitjes i hartuar mir sht thelbsor jo vetm pr vlersimin real t t hyrave t
pritshme nga shitja, por sht i rndsishm edhe pr planifikimin e inputeve
prodhuese, vemas pr zgjedhjen e teknologjis dhe t mjeteve t prhershme, t
kapaciteteve t tyre dhe t veorive t tjera prodhuese n mnyr q kapacitetet
prodhuese t mos bhen faktor limitues kundrejt mundsive t tregut nga njra
an ose nj ngarkes tepr e madhe e shpenzimeve n krahasim me mundsit e
shitjes, nga ana tjetr. Dhe krejtsisht n fund, plani i t hyrave, prkatsisht
projeksioni i t hyrave sht rezultat i sasis s planifikuar pr shitje dhe i
mimeve t shitjes s efekteve t caktuara.


4. ANALIZA E KUSHTEVE TEKNIKE TEKNOLOGJIKE DHE
ORGANIZATIVE
Prpunimi i hollsishm i kushteve dhe zgjidhjeve teknike teknologjike si
dhe i atyre organizative jan baz pr prllogaritjen e investimeve dhe vlersimin
e shpenzimeve t pritshme t afarizmit. Prodhimi ka rolin qendror n procesin e
shndrrimit t inputeve prodhuese n efekte, andaj analiza e kushteve teknike
teknologjike dhe organizative nnkupton analizn dhe prshkrimin e
hollsishm t teknologjis, prpunimin e normativave t inputeve materiale,
normativave pr punn e harxhuar, kohn e prodhimit, kapacitetin e prodhimit,
regjistrimin e mjeteve t prhershme, organizimin e prodhimit dhe shtjet e
lidhura me to si jan lokacioni, mbrojtja n pun dhe mjedisi.
4.1. Elementet teknike t investimeve
Analiza dhe prezantimi i teknologjis jan nj prshkrim teknik teknologjik
i projektit dhe model pr analizimin e t gjitha kushteve dhe zgjidhjeve t tjera
teknike teknologjike dhe organizative. Ato duhet t japin prgjigje n pyetjen SI
T PRODHOHET, e nse e prfshijm edhe aspektin e lokacionit, n kt rast edhe
prgjigjen n pyetjen KU T PRODHOHET. Kjo nnkupton prshkrimin e
hollsishm t teknologjis, mnyrn e prodhimit, kapacitetin e prodhimit etj.
N disa raste zgjidhja teknologjike sht e njohur paraprakisht kshtu q sht
m e leht t hartohen projeksionet e kushteve t tjera teknike dhe organizative
t projektit. Teknologjia e zgjedhur sht baz pr prcaktimin e normativave t
inputeve t nevojshme materiale dhe t normativave t puns, dhe kriter i
prcaktimit t kohs s prodhimit, e s bashku me shitjen e planifikuar edhe
kriter pr prcaktimin e kapaciteteve t prodhimit dhe zgjedhjen e mjeteve t
prhershme.
4.2. Normativat e aplikuar
Duke pasur parasysh se normativat e inputeve materiale, si jan lndt e
para, repromateriali energjia etj., dhe normativat e puns si baz e planifikimit t
numrit t nevojshm t t punsuarve, shpeshher jan prcaktuar me vet
zgjedhjen e teknologjis, me kt rast vetm po e theksojm rndsin e
prcaktimit dhe e analizimit t tyre. N realitet kjo nnkupton se me planin se
biznesit definohet qart normativat baz t inputeve materiale dhe normativat e
puns dhe q n baz t tyre t prcaktohet edhe struktura e nevojshme e
inputeve materiale pr prodhimin e planifikuar, prkatsisht numri dhe
struktura e puntorve t nevojshm, si dhe vllimi dhe struktura e shrbimeve
t jashtme t nevojshme. Normativat jan, po ashtu, edhe baz pr prllogaritjen
e shums s nevojshme pr blerjen e inputeve, ngase kur sasit totale t ndonj
inputi t nevojshm i shumzojm me mimin e blerjes s inputit nxirret shuma
e paras s nevojshme pr blerjen e ktyre inputeve.
298 NDRMARRSIA


4.3. Struktura teknike e investimeve
Nj kujdes i veant duhet ti kushtohet regjistrimit t mjeteve t prhershme
q, n kuptimin kontabl, i quajm edhe mjete themelore ose kapital fiks. Sipas
grupeve ktu jan prfshir toka, objektet ndrtimore, pajisjet, patentat, licencat
etj., kurse n bujqsi jan kopeja am dhe fidant shumvjear. Regjistrimi i
mjeteve t prhershme t nevojshme sht i domosdoshm, edhe pse duhet t
bhet dallimi ndrmjet mjeteve t prhershme t blera, t cilat gjat projektit
barten n shpenzime nprmjet amortizimit, nga mjetet e prhershme t
huazuara t cilat barten n t dala nprmjet lartsis s huas.
Organizimi i prodhimit, prve asaj q u tha m sipr, ka pr detyr q me
zgjidhje optimale t prpiqet jo vetm t prcaktoj, por edhe sa m shum ta
shkurtoj kohn e prodhimit. Koha e prodhimit mund t vrojtohet n kuptimin e
ngusht t fjals, pra si koh q na nevojitet pr prodhimin e ndonj efekti, por
n kuptimin e gjer t fjals si koh prej angazhimit t kapitalit pr fillimin e
prodhimit e deri sa ai t kthehet me shitjen e efekteve n treg. N rastin e dyt
fjala sht pr ciklin prodhues q e marrim si kriter pr prllogaritjen e
investimeve n mjetet e xhiros, pra t mjeteve qarkulluese t nevojshme pr nj
cikl t prodhimit t efekteve.
4.4. Menaxhmenti
Analiza e kushteve teknike teknologjike dhe organizative duhet ti kushtoj
nj kujdes t veant shtjes s menaxhmentit n projekt. Edhe pse
menaxhmenti sht vetm nj pjes e t punsuarve q i nevojiten projektit, ai
sht tejet i rndsishm, ngase ka ndikim t madh n realizimin me sukses t
tr projektit. Menaxhmenti i mir do t gjej prgjigje optimale lidhur me
harmonizimin e t gjitha inputeve dhe outputeve prodhuese, organizimin e t
gjitha funksioneve n kuadr t projektit, sfidat e tregut dhe t konkurrencs,
inovacionet dhe zhvillimin si dhe lidhur me harmonizimin e interesave t t
gjitha subjekteve t prfshira n projekt. Prandaj, n projekt duhet t
parashikohet menaxhmenti i nevojshm, t definohen qart detyrat, detyrimet
dhe autorizimet e tij, si dhe stimulimet pr pun.
4.5. Lokacioni dhe mbrojtja e mjedisit
Analiza e kushteve teknike teknologjike dhe organizative nnkupton edhe
dy segmente t rndsishme n projekt, e kto jan LOKALCIONI DHE MBROJTJA E
MJEDISIT. Nganjher kto dy segmente prpunohen vemas, por konsiderojm se
ato jan pjes e kushteve teknike teknologjike dhe organizative t projektit,
prandaj do ti analizojm n vazhdim. Rndsin e lokacionit dhe t prparsive
t tij komparative n projekt tashm i kemi theksuar, prandaj me kt rast vetm
do ti theksojm se do plan i ndrmarrsit duhet t prmbaj nj prshkrim t
hollsishm t makro dhe mirko lokacionit. Makro lokacioni vlersohet n
aspektin gjeografik dhe t qarkullimit, si dhe n lidhshmri me tregun e
furnizimit dhe t shitjes, por vlersohet edhe sipas pajisshmris s tij teknike


teknologjike dhe infrastrukturale. Kriteret lidhur me lokacionin q mund t ken
ndikim n suksesin e projektit do t ken prparsi n zgjedhjen e lokacionit.
Natyrisht, ekzistojn edhe situata kur ndrmarrsi tanim e disponon lokacionin,
kurse me informatat dhe analizat e bra duhet ta zgjedhin projektin q mund t
jet m i suksesshm n at lokacion ose projektin, prmbajtja e veprimtaris e t
cilit kushtzon zgjedhjen e lokacionit.
Plani i biznesit duhet ta ket parasysh edhe mbrojtjen e mjedisit, pa marr
parasysh se a ndikon apo jo projekti negativisht n t. Nse projekti me zhurmn,
hedhurinat dhe elementet e tjera t dmshme ndikon negativisht n kushtet e
puns ose n mjedisin, n kt rast duhet patjetr t analizohen t gjitha aspektet
e ktij ndikimi dhe t parashikohen masat pr mnjanimin e tyre. Kjo sht tepr
e rndsishme, ngase n mjetet financiare t planifikuara pr fillimin e puns s
projektit duhet t parashikohen edhe mjetet pr mbrojtjen e kushteve t puns
dhe t mjedisit.
5. ANALIZA EKONOMIKE - FINANCIARE
Analiza ekonomike financiare prfshin aspektin financiar t planit t
biznesit. Analiza ekonomike financiare prfshin shtjet themelore q kan t
bjn me prcaktimin e t hyrave totale, t investimeve n mjete t prhershme
dhe t xhiros, burimet e financimit dhe detyrimet lidhur me to, bilancin e
shpenzimeve t afarizmit dhe bilancin e fitimit (t ardhurave) dhe humbjeve. Kjo
prmbajtje e analizs ekonomike financiare v n pah faktin se ajo sht kriteri
ky pr suksesin e projektit, dhe tejet e rndsishme me rastin e vendimmarrjes
pr fillimin e tij. S kndejmi, ksaj analize duhet ti kushtohet kujdesi i duhur,
prandaj n vazhdim do t bjm fjal pr seciln pjes t prmbajtjes s analizs
ekonomike financiare. Mirpo, para se ti qasemi hollsisht shtjellimit t saj, po
theksojm se n lidhje me kt analiz t gjitha bilancet prgatiten s paku pr
at periudh pr t ciln sht marr kredia pr financimin e projektit, madje
edhe nse vet e financojm tr projektin.
5.1. Krijimi i t hyrave totale
N lidhje me krijimin e t hyrave totale u b fjal pjesrisht m sipr. Pra,
bazn fillestare e prbn plani i shitjes s do efekti ve e ve, kurse me
shumzimin e ktyre sasive me mimet e planifikuara t shitjes do t nxjerrim t
hyrat totale pr do efekt. Prmbledhja e tyre prbn t hyrat totale. Pasqyra e t
hyrave totale t planifikuara pr nj periudh shumvjeare do t nxirret n t
njjtn mnyr duke i marr parasysh ndryshimet eventuale n sasit e
planifikuara t shitjes dhe n mimet e shitjes sipas viteve.
Me rastin e vlersimit t t hyrave totale sht e nevojshme t veprohet n t
njjtn mnyr e cila do ta thjeshtsoj bilancin e t hyrave totale, e jo q ta
rrezikoj. Pr shembull, prej prodhimeve kto mund t jen prodhimet vetjake,
prej shrbimeve mund t jen ort e nevojshme t puns, kurse prej mallrave
grupet q kan kushte t ngjashme t prdorimit.
300 NDRMARRSIA


5.2. Investimet n mjetet e xhiros
do ndrmarrje ekonomike krkon investime t caktuara me t cilat iniciohet
projekti. Me planin e biznesit patjetr duhet t bhet projeksioni i investimeve
totale dhe i investimeve sipas destinimit, prkatsisht i investimeve n mjetet e
prhershme dhe n mjete t xhiros. Tabela e ksaj strukture sht e nevojshme
pr ti prcjell burimet, por edhe pr matjen e efektivitetit t projektit. N
vazhdim do t bjm fjal pr mnyrn e prcaktimit t investimeve t
nevojshme n mjetet e prhershme dhe t xhiros.
INVESTIMET N KAPITALI FIKS prcaktohen n baz t regjistrimit t hollsishm
t kapitalit fiks, ngase prmbledhja e vlerave t sigurimit t ktyre mjeteve
paraqet bilancin e investimeve t nevojshme n kapitalin fiks. Mirpo, n
praktik paraqiten shtje t shumta pr t cilat ndrmarrsi duhet t gjej
zgjidhje optimale. Para s gjithash, ndrmarrsi duhet t prcaktohet se a do ti
siguroj mjetet e reja apo t prdorura t prodhimit, m shum mjete me
kapacitet m t vogl ose m pak pajime me kapacitet m t madh etj. Pastaj
fillon zgjedhja e kapitalit fiks me rast analizohen burimet vendore dhe t
jashtme, koha e drgimit, cilsia, mimet, serviset etj. Po ashtu, duhet pasur
parasysh edhe mundsin pr rritjen graduale t kapaciteteve sipas rritjes s
shitjes etj. Nse kemi gjetur zgjidhje pr kto shtje dhe kemi marr vendimin
pr zgjedhjen e kapitalit fiks, bilanci i investimeve t nevojshme n kapitalin fiks
do t nxirret me mbledhjen e vlers s tyre blerse.
Pasi ti marrim t dhnat pr vlern e tyre dhe investimet e nevojshme n
kapitalin fiks, mund ta bjm hapin e ardhshm pr hartimin e planit t biznesit,
e ky sht bilanci i shpenzimeve t amortizimit, prkatsisht i harxhimit t tyre
n procesin e krijimit t efekteve gjat periudhs s vshtruar. Q t mund ta
kryejm me sukses kt detyr, krahas vlers s kapitalit fiks q tashm sht i
njohur, dhe kt ve e ve pr do mjet themelor, duhet ti njohim normat vjetore
(%) t amortizimit t cilat aplikohen n praktikn ton sipas dispozitave ligjore.
Me aplikimin e tyre pr vlern e blerjes s mjeteve themelore do t mund t
nxjerrim lartsin ve e ve t amortizimit vjetor, kurse prmbledhja e tyre
prbn lartsin e amortizimit vjetor t kapitalit fiks .
Kur bhet fjal pr amortizimin duhet ta kemi me dije se ai, si harxhim i
njohur i afarizmit n do projekt, mund t jet instrument i rndsishm pr
mbajtjen e politiks afariste. E gjith kjo rezulton nga fakti se dispozitat
mundsojn q kapitali fiks ekzistues mund t amortizohet me shpejtsi dy her
m t lart se niveli i parashikuar, kurse mjetet e reja t siguruara (prve
automjeteve) mund t amortizohen deri 100% t shums n vitin e blerjes.
Prandaj, ndrmarrsit munden q n projektet me akumulim t lart, me
aplikimin e amortizimit t shpejtuar nga njra an t ndikojn n fitimin q to t
realizohen n vitin q vjen, e nga ana tjetr do ta shtojn likuiditetin e projektit,
prkatsisht t ndrmarrjes duke krijuar n kt mnyr parakushtet pr
prtritjen m t shpejt t mjeteve t prhershme.


INVESTIMET N KAPITALIN FIKS DHE T XHIROS jan pjes e investimeve totale,
prandaj sht e domosdoshme t bhet bilanci i investimeve n mjetet e xhiros.
Mjetet e xhiros apo si quhen n kontabilitet, kapitali monetar, jan ato mjete q
kan nj xhiro t pandrprer gjat procesit t veprimtaris s ndrmarrsit.
Kapitali i xhiros jan investimet n mjetet e xhiros q jan t nevojshme pr nj
cikl t prodhimit. Kto jan parat me t cilat paguhen imputet materiale,
shrbimet dhe puna e puntorve, e t cilat gjat prodhimit shndrrohen n
efekte me shitjen e t cilave srish i sigurojm parat, t cilat pastaj i investojm
n ciklin e ri prodhues. N lidhje me kt po theksojm se me ciklin prodhues
dhe riprodhues nnkuptohet numri i prgjithshm i ditve n t cilat jan t
angazhuara mjetet e xhiros, pra koha e nevojshme q paraja e investuar n
veprimtari (dalja) t kthehet nga shitja dhe arktimi i efekteve (ardhja).
S kndejmi, .me rastin e prllogaritjes s investimeve n mjetet e xhiros
duhet t kemi parasysh nj sr faktorsh q ndikojn n nivelin e mjeteve t
nevojshme me investime n mjetet e xhiros. Duhet pasur parasysh kohn e
nevojshme pr sigurimin e lndve t para dhe t materialit dhe kushtet e
pagimit t tyre, sasin dhe kohn minimale t mbajtjes s stoqeve t lndve t
para dhe t materialit, kohn e nevojshme pr prodhimin e efekteve, sasin dhe
kohn e nevojshme pr mbajtjen e stoqeve t prodhimeve dhe mallrave t
gatshme, kushtet sipas s cilave blersit i paguajn efektet, prkatsisht
prodhimet, kushtet e pagimit t tatimeve, kontributeve dhe pagave, kushtet pr
sigurimin e kapitalit etj.
Vet bilanci bazohet n prllogaritjen e t hyrave totale dhe t shpenzimeve
totale t biznesit, si dhe n koeficientin e xhiros s mjeteve. Me prdorimin e
ktyre t dhnave mund t prcaktohet shuma e nevojshme e investimeve n
mjetet e xhiros, por q me kt rast mund t aplikohen metoda t ndryshme t
prllogaritjes, e m s shpeshti aplikohen metoda e rrjedhs monetare neto dhe
metoda e koeficienteve mesatar vjetor t xhiros. Prllogaritja n baz t METODS
S RRJEDHS MONETARE NETO bazohet n analizn dinamike t ardhjes dhe
derdhjes s paras n shrbimin financiar t ndrmarrjes, t ndar sipas muajve
brenda nj viti afarist, sipas s cils mund t prcaktohet lartsia e t hyrave neto
monetare dhe e mjeteve t nevojshme q duhet t investohen n ciklin e
ardhshm prodhues. Mirpo, n praktik sht m e prhapur METODA E
KOEFICIENTEVE MESATAR T XHIROS, e cila sht m pak precize, por e prdorin
shum shpesh ndrmarrjet e vogla, veanrisht ato q posa e kan filluar
veprimtarin. Pr aplikimin e saj duhet t prcaktohet koeficienti mesatar i
qarkullimit t mjeteve q nxirret me pjestimin e numrit t ditve t puns n vit
me numrin e ditve n t cilat mjetet jan t angazhuara. Pr shembull, nse nj
cikl prodhues zgjat 15 dit, ather ky koeficient i xhiros sht 24, ose
360:15=24. n baz t ksaj, lartsia e investimeve t nevojshme n mjetet e
xhiros t ndrmarrsit i cili n bilancin e vet ka parashikuar se shpenzimet e
afarizmit n nivel vjetor do t jen rreth 1.440.000,00 kn, mjetet e prhershme t
xhiros t nevojshme do t jen rreth 60.000,00 kn ose nj 1.440.000,00 :
24=60.000,00 kn.
302 NDRMARRSIA


5.3. Burimet e financimit dhe detyrimet kundrejt tyre
Pasi t prcaktohet lartsia e investimeve totale, n planin e puns patjetr
duhet t pasqyrohen burimet e financimit t ktyre investimeve, q shpeshher i
quajm edhe si konstrukt financiar i investimeve n projekt. Financimi mund t
jet n para, sende ose t drejta q mund ti investoj pronari, ose n obligime
nse projekti financohet me kredi ose n ndonj form tjetr t burimeve t
jashtme. Burimet e financimit mund t jen t ndryshme, por m t shpeshta jan
burimet vetjake t ndrmarrsit dhe burimet kredituese t institucioneve
financiare. N do plan t puns ndrmarrsi duhet patjetr ti paraqes
hollsisht burimet totale nga t cilat financohet ndrmarrja afariste si dhe
strukturn dhe destinimin e tyre.
Shpeshher burimet jan faktor limitues pr incimin e nj ndrmarrjeje ose
ndikojn qensisht n efektivitetin e projektit, vemas kur kemi t bjm me
kredit e institucioneve financiare. Prandaj, kur bhet fjal pr burimet e
financimit ndrmarrsi duhet t zgjidh nj sr shtjesh. Pra s gjithash, kjo ka
t bj me prcaktimin dhe mundsit e matjes dhe pr far destinimi do t
financohet projekti me mjete vetjake, q t mund t prcaktohet me saktsi
shuma e mjeteve q mungon pr financimin e investimeve totale. Nse n
financim mbshtetet n burimet kredituese, sht e domosdoshme ti analizoj
burimet ekzistuese kredituese dhe me far kushtesh n lidhje me afatet e
kthimit mund t sigurohen mimet dhe dinamika e tyre. Mos harroni se burimet
e financimit duhet t jen t harmonizuara me dinamikn e planifikuar t
investimeve. Prandaj, plani i biznesit duhet t prmbaj edhe planin e
investimeve sipas terminve, n mnyr q t sigurohen burime sa m t
volitshme pr financimin e projektit.
Nse nj pjes e projektit financohet nga kredia, plani i biznesit duhet t
prmbaj edhe planin e prmbushjes s detyrimeve ndaj institucionit financiar.
Ky sht PLANI I PAGESS S KREDIVE BANKARE me t cilin, n pajtim me kushtet e
kontraktuara t kreditimit, prcaktohen dinamika dhe struktura e pagess s
kredis, t kamats, anuiteteve dhe pjesa e mbetur e borxhit. N praktik
aplikohen mnyra t ndryshme pr pagesn e kredive bankare, gj q sht
rezultat i kushteve t ndryshme t kontraktuara t kreditimit. Mirpo, kryesisht
aplikohen dy metoda kryesore e kto jan: metoda e anuiteteve t barabarta dhe
metoda e kuotave t barabarta t kthimit t kredis. Metodn e par e
karakterizojn anuitetet e njjta gjat tr periudhs s pagess s kredis, por q
n strukturn e saj kuotat e anuiteteve n fillim jan m t ultat dhe rriten
gradualisht, kurse kamatat n fillim jan m t larta dhe gradualisht vijn duke u
zvogluar. Te metoda e dyt, kuotat e anuiteteve jan t njjta gjat gjith
periudhs, kurse kamatat n fillim jan m t larta, e pastaj gradualisht vijn
duke u zvogluar. Ndrmarrsi varsisht nga specifikat e projektit, mund t
prcaktohet pr planin pr kthimin e kredis bankare q m s shumti do ti
prgjigjet. Mirpo, ajo q vlen t theksohet sht se plani i kthimit t kredis
pasqyron detyrimet totale financiare gjat periudhs s vshtruar, me rast


duhet dalluar anuitetet pr detyrimin total financiar q sht thelbsor pr
likuidimin e projektit, nga kamatat q jan me rndsi thelbsore pr
efektivitetin e projektit.
5.4. Bilanci i shpenzimeve t biznesit
Bilanci i shpenzimeve t biznesit sht nj pasqyr gjithprfshirse e
strukturs s biznesit, ndrkaq duhet br prpjekje q me planin e biznesit t
prfshihen sa m saktsisht. Shpenzimet totale t afarizmit zakonisht n
projeksionin e shpenzimeve t afarizmit i prmbledhim si shpenzime materiale,
shpenzime jomateriale, shpenzime t shrbimeve, shpenzime pr paga,
shpenzime t amortizimit dhe shpenzime t financimit. Bilanci i shpenzimeve t
biznesit sht rezultat i prllogaritjes analitike t secilit prej llojeve t
shpenzimeve, kshtu q kjo na e mundson q n bilanc t parashikojm edhe
nj pasqyr tjetr t strukturs s shpenzimeve totale t biznesit, e kjo bhet nse
kt e krkojn organet dhe institucionet t cilave u drgohet plani i biznesit, apo
nse kjo sht e domosdoshme pr t llogaritur treguesit e efektivitetit t
projektit.
Shpenzimet materiale posarisht shpenzimet direkte materiale prcaktohen n
baz t normativave t harxhimit t lndve t para e t
repromaterialit dhe t mimeve t inputeve, ndrkaq
shpenzimet e tjera materiale, po q se kjo sht e mundur,
vlersohen n baz t normativave t harxhimit, ose n baz
t vlersimeve sipas metodave t njohura etj.
Shpenzimet jomateriale
dhe shpenzimet pr
shrbime
i vlersojm n baz t mimeve t tregut t ktyre inputeve.
Shpenzimet pr paga i vlersojm n baz t normativit t
puns ose me vlersimet n baz t numrit t nevojshm t
puntorve dhe strukturs s tyre kualifikuese duke i
respektuar dispozitat ligjore dhe mimin e puns n treg.
Pagat pasqyrohen si rezultat i shumzimit t numrit t t
punsuarve dhe t pagave t planifikuara n shuma bruto,
prfshir tatimet dhe kontributet, ngase edhe ato bjn pjes
n shpenzimet e biznesit.
Amortizimi nnkupton harxhimin gradual (suksesiv) t kapitalit fiks t
angazhuar n procesin e prodhimit, gj q llogaritet si
amortizim n shpenzimet e biznesit, prkatsisht n mimin
e efekteve, prkatsisht t prodhimeve. Baz pr llogaritjen e
amortizimit sht vlera e kapitalit fiks q i nnshtrohet
amortizimit dhe vlersimit t qndrueshmris s dobishme.
Vlen t theksohet se me Rregulloren mbi amortizimin
(Nar.nov. nr. 54/01) sht prcaktuar llogaritja e amortizimit
(regjistrimit) t kapitalit fiks material dhe jomaterial q i
pranohet ndrmarrsit si shpenzim tatimor.
Shpenzimet e financimit prfshijn shpenzimet e afarizmit, prkatsisht kamatat si
mim t kapitalit t investuar nga burimet kredituese sipas
bilancit t institucionit financiar.
304 NDRMARRSIA


sht e nevojshme q bilancit t shpenzimeve dhe strukturs s tyre tu
kushtohet nj kujdes maksimal. Ndrmarrsi duhet ti njeh mir shpenzimet,
ngase vetm n kt mnyr do t mund tu prshtatet kushteve t tregut. Mbi
shpenzimet bazohet kalkulimi i mimit t prodhimit, andaj duhet t njihen mir
vllimi dhe struktura e shpenzimeve dhe karakteristikat e tyre. sht me rndsi
q t dallohen pr shembull, shpenzimet fikse nga ato variabl, ose ato direkte
pr do prodhim, nga ato indirekte ose t prgjithshme, pr shkak t ndikimit t
tyre n procesin e puns dhe me rastin e ndryshimeve q ndodhin n kt
proces. Po ashtu, gjat eksploatimit t projektit shpenzimet duhet t prcillen, t
krahasohen me ato t planifikuara e standarde dhe, sipas nevojs, t korrigjohen
me koh.
5.5. Bilanci i fitimit dhe i humbjeve
Bilanci i fitimit dhe i humbjeve sht prodhimi final n planin e biznesit.
N t vrtet, mbledhja e t gjitha informatave t nevojshme, analiza e tyre,
vlersimi i plasmanit dhe i t hyrave, vlersimi i lartsis s investimeve,
hartimi i normativave, vlersimi i shpenzimeve t prodhimit, shuma e
amortizimit, hartimi i planit pr kthimin e kredis dhe t gjitha veprimet e
tjera q i kemi ndrmarr pr ta hartuar planin e biznesit, kan qen n
funksion t hartimit t projektit t bilancit t fitimit dhe t humbjeve pr
periudhn e vshtruar t eksploatimit t projektit. Bilanci i fitimit dhe i
humbjeve bazohet n krahasimin e t hyrave dhe t shpenzimeve n projekt
dhe, nse t hyrat jan m t mdha se shpenzimet, kemi realizuar fitim (ose
t ardhura) para se t tatohet, dhe anasjelltas, nse shpenzimet jan m t
mdha se t hyrat, kemi shnuar humbje.
Detyr e jona sht q t shpjegojm dallimin ndrmjet kategoris s
fitimit dhe t ardhurve dhe nga vijn ato. Fitimi sht nj kategori q
paraqitet nse veprojm si shoqri tregtare, kurse t ardhurat jan nj kategori
q paraqitet nse veprojm si zejtar, ndrkaq nnkupton diferencn ndrmjet
marrjeve dhe dhnieve totale n projekt. Pas tatuimit t fitimit (t ardhurve)
si rezultat kemi fitimin ose t ardhurat neto. Natyrisht, sht e mundur q
sipas bilancit t realizojm humbje. Pr fat t mir ende bhet fjal pr
hartimin e planit t biznesit, andaj n kt rast sht e nevojshme q t
rishikohet qasja e gjithmbarshme lidhur me hartimin e planit t biznesit, t
rishikohen t gjitha presupozimet dhe informatat mbi t cilat ai bazohet, t
prsriten analizat dhe prllogaritjet, e nse edhe pas t gjitha ktyre
veprimeve projekti del negativ, m s miri sht t hiqet dor nga realizimi i
ides s paramenduar, t krkohet ndonj ide tjetr ose ti bashkohemi ndonj
ndrmarrsi tjetr t njohur.
6. VLERSIMI I EFEKTIVITETIT
Vlersimi i efektivitetit sht nj element i rndsishm i planit t
biznesit, sepse ai duhet q n mnyr t qart t pasqyroj vlern e programit


t prfshir n kt plan. Prve ndrmarrsit, pr prmbajtjen dhe
arsyeshmrin e planit t biznesit jan t interesuar edhe shum shfrytzues t
tjer, para s gjithash institucionet financiare q u dedikohet pr marrjen e
kredive, pastaj partnert e mundshm, menaxhert dhe t punsuarit, organet
e bashksis s gjer shoqrore, sidomos nse u drejtohemi pr forma t
caktuara t mbshtetjes etj. Pr kt arsye ndrmarrsi n kt kaptin duhet
t prezantoj nj numr t mjaftueshm t treguesve n baz t t cilve mund
t analizohet dhe vlersohet efektiviteti i planit t biznesit. Prfshirja dhe
struktura e treguesve t prezantuar pr vlersimin e efektivitetit nuk duhet
patjetr t jet e njjt, ngase kjo kryesisht varet nga madhsia e tij, nga
destinimet dhe shfrytzuesit e planit t biznesit, por gjithmon duhet t
prmbaj s paku nj numr minimal t treguesve t efektivitetit
6.1. Treguesit statistikor
N praktik sht br e zakonshme prezantimi i nj numri t caktuar t
INDIKATORVE STATISTIKOR Ata bazohen n t dhnat origjinale nga projekti,
vemas nga bilanci i fitimit dhe i humbjeve dhe nga t dhnat e bilancit. Me
to n mnyra t ndryshme paraqiten treguesit e produktivitetit, fitimprurjes,
ekonomizimit dhe rentabilitetit t projektit. N doracakun Plani i biznesit i
ndrmarrjes (MGR), 1997, faqe 96) sht sugjeruar nj numr i treguesve
statistikor me emrin treguesit e efektivitetit t planit t biznesit. N
shembullin praktik t planit t biznesit n vazhdim t ktij materiali po i
japim kta tregues, andaj ktu nuk do ti komentojm.
6.2. Treguesit dinamik
Realizimi i planit t biznesit gjithmon sht i lidhur me nj shkall t
caktuar t rrezikut dhe t pasiguris lidhur me ngjarjet e ardhshme, q nuk
sht prfshir dhe vlersuar sa duhet me treguesit statik t bazuar n t
dhnat origjinale nga raporti financiar i ndrmarrsit. Prandaj, me rastin e
hartimit t planit t biznesit, krahas treguesve t prmendur statik pr
efektivitetin e projektit, prdoren edhe treguesit dinamik e vemas periudha
(afati i kthimit, norma e rendimentit, pika e mbulimit, vlera e tashme e pastr
dhe relative, norma interne e fitimprurjes, fitimprurja mesatare, analiza e
likuiditetit dhe analiza e ndjeshmris, e sipas nevojs edhe metodat e tjera t
matjes s efektivitetit t projektit. Piknisja e tyre sht n rrjedhat dinamike
financiare dhe ekonomike dhe n reduktimin e marrjeve e dhnieve t
ardhshme t pritshme n vlerat e tashme q pastaj prpunohen n tregues
prkats t efektivitetit t projektit. N shembullin ton konkret t planit t
puns i kemi prdor treguesit e efektivitetit, prandaj ktu nuk do ti
analizojm hollsisht.
306 NDRMARRSIA


7. SHEMBULLI I PLANIT T BIZNESIT T NJ FURRE T
VOGL
Fjala sht pr nj shembull t planit t thjesht t biznesit, pr projektin e
investimeve n nj furr e cila gjendet n qendr t qytetit. Investimet totale
kapin shumn prej 870.000,00 kn, prej tyre investime vetjake t ndrmarrsit
jan 470.000,00 kn, kurse pjesa tjetr prej 400.000,00 kn jan kredi bankare
pr 5 vjet (1 + 4), kthimi i s cils fillon pas nj viti dhe zgjat 4 vjet, me nj
norm t kamats prej 10% n vit. Ndrmarrsi e qeveris vet ndrmarrjen.
Prodhon nj asortiment t gjer t prodhimeve pjekurinave por, pr ti
vrejtur sa m leht veprimet thelbsore, asortimenti sht reduktuar, kurse
shembulli sht prgatitur sipas nj programi prodhues t thjeshtsuar. Po
ashtu, po theksojm se, duke pasur parasysh shpjegimet dhe komentet e
dhna pr prmbajtjen e planit t puns, shembullin konkret po e japim n
nj form t shkurtuar me tabela dhe komente minimale.
Tabela 1. Plani i shitjes (n 000 kg)
Nr. Prodhimi Njsia Sasia mimi
rend. e
matjes
1 2 3 4 5 kn/kg
1 T-400 (0,60) kg 130 150 150 150 150 7.50
2 T-800 (0,70) kg 100 120 120 120 120 5,71
3 kifle (0,07) kg 7 10 10 10 10 21,44
4 bistek (0,10) kg 7 10 10 10 10 19,00
5 pogae (0,10) kg 16 20 20 20 20 17,00
GJITHSEJ 260 310 310 310
Ndrmarrsi e ka hulumtuar mir tregun e shitjes q sht i vendosur n
qendr t qytetit me frekuentim t madh t blersve t ardhshm, kshtu q qysh
pr vitin e par t puns ka planifikuar nj shitje prej 260.000 kg t prodhimeve
pjekurinave t ndryshme, kurse pr vitin e dyt dhe vitet e ardhshme nj shitje
prej 310.000 kg t prodhimeve. Kapacitetet e instaluara mundsojn nj prodhim
prej 350.000 deri 370.000 kg n vit, varsisht nga struktura e produkteve q do t
prodhohen, gj q do t thot se ndrmarrsi q n vitin e par t puns
planifikon nj shfrytzim mjaft t lart t kapaciteteve. Po ashtu, kjo do t thot
se ndrmarrsi mundet, pa investime shtes ta shtoj prodhimin e vet, ngase kt
ia mundsojn kapacitetet teknologjike t furrs.
mimet e shitjes n kolonn e fundit t tabels, pr shkak t aplikimit t
normativave dhe llogaritjes, jan prllogaritur dhe paraqitur pr t gjitha
prodhimet me mimin e tyre pr nj kilogram, edhe pse ato pr blersit
rrumbullakohen n shumat sipas peshs reale t prodhimit, dhe kt buka T-400
mimi 4,59 kn, T-800 mimi 4,00 kn, kiflet 1,50 kn, bisteku, 1,90 kn dhe pogaja
1,70 kn, t formuara n nj nivel paksa m t ult nga prodhimet e ngjashme
konkurruese. Kapaciteti i prodhimit sht i ndryshueshm, e kjo do t thot se


sipas nevojs tregut mund ti ofrohen sasi m t mdha prodhimesh nga ato t
planifikuara ose nj struktur m fitimprurse e asortimentit t prodhimeve.
Tabela 2. Plani i t hyrave (n 000 kn)
Nr. Prodhimi Viti 1+5
rend. 1 2 3 4 5
1 T-400 975 1 125 1 125 1 125 1 125 5.475
2 T-800 571 685 685 685 685 3.312
3 kifle 150 214 214 214 214 1.008
4 bistek 133 190 190 190 190 893
5 pogae 272 340 340 340 340 1.632
GJITHSEJ 2.101 2.555 2.555 2.555 2.555 12.319
N baz t sasive t planifikuara pr shitje dhe mimeve t shitjes,
ndrmarrsi ka hartuar planin e t hyrave pr periudhn e vshtruar. N vitin e
par kjo arrin shumn prej 2.101.000,00 kn, kurse n vitin e dyt dhe n vitet
pasardhse kjo shum sht 555.000,00 kn. Kto t hyra, sipas situats n treg
dhe mundsive q i ofrojn kapacitetet, mund t rritet pa investime shtes por
me rritjen e shpenzimeve materiale.
Tabela 3. Normativat e materialit t harxhuar (n 000 kn)
Nr. Lndt e para Njsia Prodhimet N
rend. dhe materiali e
matjes
T-400 T-500 kifle bistek pogae
1 miell T-400 kg 0,726 - 0,,640 0,726 0,640 2,80
2 miell T-800 kg - 0,726 - - - 2,40
3 emulgator kg - - 0,020 0,022 0,020 40,00
4 konservans kg 0,003 0,003 - - - 20,00
5 maj kg 0,015 0,015 0,020 0,022 0,020 10,00
6 qumsht
pluhur
kg 0,004 - 0,012 0,015 0,012 30,00
7 krip kg 0,015 0,015 0,012 0,015 0,012 2,00
8 uj kg 0,413 0,414 0,360 0,410 0,360 0,03
9 sheqer kg - - 0,032 0,037 0,032 4,00
Q t mund t prcaktohet sasia e nevojshme e materialit pr prodhim,
lartsia dhe struktura e mjeteve direkte pr do prodhim si dhe shuma totale e
shpenzimeve materiale, sht e nevojshme q t mblidhen nj sr informatash
t ndryshme dhe me prpunimin e tyre t nxirren t dhnat e nevojshme. N
tabeln 3 jan dhn normativat e materialit t harxhuar dhe mimet e tyre t
blerjes. Rezultat i shumzimit t tyre jan shuma dhe struktura e shpenzimeve
materiale pr do prodhim, gj q sht paraqitur n tabeln 4. Dhe n fund, me
308 NDRMARRSIA


shumzimin e shpenzimeve materiale pr do prodhim me sasin e planifikuar
pr shitje, do t nxjerrim t dhnat pr shumn dhe strukturn e shpenzimeve
direkte materiale, gj q sht paraqitur n tabeln 5. T dhnat e nxjerra
prdoren pr kalkulimin e kostos s prodhimit.
Tabela 4. Shpenzimet materiale pr do prodhim (n 000 kn)
Nr. Lndt e para Njsia
Prodhimi
rend. dhe materiali e matjes
T-400 T-800 kifle bistek pogae
1
mill T-400 kg
2,033 - 1,792 2,033 1,792
2
mill T-800 kg
- 1,742 - - -
3
emulgator kg
- - 0,800 0,800 0,800
4
konservans kg
0,060 0,060 - - -
5
maj kg
0,150 0,150 0,200 0,220 0,200
6
qumsht
pluhur
kg
0,120 - 0,360 0,450 0,360
7
krip kg
0,030 0,030 0,024 0,030 0,024
8
uj kg
0,012 0,012 0,011 0,012 0,011
9
sheqer kg
- - 0,128 0,148 0,128

GJITHSEJ
2,405 1,995 3,315 3,773 3,315
Tabela 5. Shpenzimet materiale totale (n 000 kn)
Nr. Shpenzimet Viti 1-5
rend. materiale totale 1 2 3 4 5
1 T-400 313 361 361 361 361 1.756
2 T-800 199 239 239 239 239 1.157
3 kifle 23 33 33 33 33 156
4 bistek 26 38 38 38 38 177
5 pogae 53 66 66 66 66 318
GJITHSEJ 615 737 737 737 737 3 564
Pr realizimin e prodhimit t planifikuar dhe shitjen e prodhimeve t furrs,
krahas shpenzimeve t drejtprdrejta materiale, duhet t punsohet edhe nj
numr i caktuar puntorsh. N tabeln 6 prezantohet struktura kualifikuese dhe
numri i puntorve t nevojshm pr realizimin e prodhimit t planifikuar, gj
q prbn bazn fillestare pr prllogaritjen e shpenzimeve pr paga. sht e
qart se pronari njkohsisht do t jet edhe drejtor, pra udhheqs i punve dhe
organizues i tr veprimtaris, dhe se n projekt do t punsohen edhe katr
puntor t kualifikuar q do t merren me prodhimin dhe shitjen e
produkteve. N kolonn ku jan paraqitur pagat bruto, mund t vrehet shuma e
pagave bruto n t cilat jan prfshir tatimet dhe kontributet. Me tatime dhe
kontribute t prfshira nnkuptohet jo vetm prfshirja e tatimeve dhe e


kontributeve nga pagat bruto, por edhe e atyre q kalkulohen n pagat bruto,
ngase ato jan harxhime t ndrmarrsit t cilat duhet t kihen parasysh me
rastin e kalkulimit t mimeve dhe prllogaritjes s rezultateve t afarizmit.
Tabela 6. Numri dhe struktura e puntorve (n 000 kn)
Nr. T punsuarit Viti Paga mujore
rend. 1 2 3 4 5 bruto
1 furrtari 2 2 2 2 2 12.000
2 furrtari/mbltori 1 1 1 1 1 7.000
3 tregtari 1 1 1 1 1 6.000
4 pronari/drejtori 1 1 1 1 1 9.000
GJITHSEJ 5 5 5 5 5 34.000
Meq sht parashikuar q t gjith puntort t jen n marrdhnie t
prhershme t puns, me shumzimin e numrit t puntorve, pagave t
planifikuara dhe muajve t vitit i nxjerrim t dhnat pr lartsin vjetore t
shpenzimeve pr paga n vitin e par t afarizmit. sht e zakonshme q n
projeksionin e shpenzimeve pr paga, me aplikimin e kritereve t caktuara t
aplikohet nj rritje e caktuar e shpenzimeve pr paga n vitet pasardhse t
afarizmit. Mirpo, me qllim t thjeshtsimit n kt shembull kemi prdor
projeksionin linear t pagave pr t gjitha vitet e biznesit.
Tabela 7. Projeksioni i shpenzimeve pr paga (n 000 kn)
Nr. T punsuarit Viti 1-5
rend 1 2 3 4 5
1 furrtar i
kualifikuar
144.000 144.000 144.000 144.000 144.000 720
2 furrtar dhe
mbltor i kalif.
84.000 84.000 84.000 84.000 84.000 420
3 tregtar 72.000 72.000 72.000 72.000 72.000 360
4 ndrmarrs/drejtor 108.000 108.000 108.000 108.000 108.000 540
GJITHSEJ 408.000 408.000 408.000 408.000 408.000 2.040
Plani i biznesit duhet ti prfshij investimet totale dhe strukturn e tyre sipas
destinimit, vemas pr mjetet e prhershme e vemas pr mjetet e xhiros, si
sht paraqitur n tabeln 8. N kt shembull shihet qart se prej mjeteve totale
t investuara n projekt, 93% t tyre i prbjn mjetet e prhershme, prkatsisht
t kapitalit fiks t vlers s blerjes prej 810.000,00 kn, kshtu q pasurin
materiale e prbjn objekti ndrtimor n t cilin do t organizohet prodhimi dhe
shitja e prodhimeve, pastaj pajisjet dhe automjetet e transportit, inventari i puns
dhe kapitali investues si mjete t prhershme jomateriale, kurse 7% t mjeteve t
investuara prbjn mjetet e xhiros, prkatsisht kapitalin monetar n shumn
prej 60.000,00 kn, q i ka investuar ndrmarrsi pr nevojat e biznesit.
310 NDRMARRSIA


Tabela 8. Plani i investimit t mjeteve
Struktura e investimeve Shuma n kn Struktura n prqindje
1. kapitali fiks 810.000 93%
1.1. objektet ndrtimore 380.000
1.2. pajisjet 300.000
1.3. automjeti 100.000
1.4 inventari i puns 20.000
1.5. kapitali i investuar 10.000
2. Kapitali monetar (mjetet e xhiros) 60.000 7%
2.1. parat e gatshme 60.000
GJITHSEJ 870.000 100%
Vlera e pasuris materiale dhe jomateriale afatgjate, prkatsisht e kapitalit
fiks t projektit gradualisht harxhohet gjat periudhs s shfrytzimit prandaj,
duhet t bhet projeksioni i shpenzimeve t amortizimit pr secilin lloj t
kapitalit fiks t angazhuara dhe shuma totale vjetore e amortizimit sipas viteve
pr periudhn e vshtruar, si sht pasqyruar n tabeln vijuese
Tabela 9. Projeksioni i amortizimit
Kapitali % e Viti Vlera e
fiks amortiz. 1 2 3 4 5 mbetur
1 objektet
ndrtimore
5% 19.000 19.000 19.000 19.000 19.000 285.000
2 pajisja 10% 30.000 30.000 30.000 30.000 30.000 150.000
3 automjeti 20% 20.000 20.000 20.000 20.000 20.000
4 inventari 20% 4.000 4.000 4.000 4.000 4.000
5 invest.
themel.
20% 2.000 2.000 2.000 2.000 2.000
GJITHSEJ 75.000 75.000 75.000 75.000 75.000 435.000
Baz pr llogaritjen e amortizimit sht vlera blerse e kapitalit fiks dhe
qndrueshmria e parashikuar e kapitalit fiks. Andaj, n kt shembull pr
llogaritjen e shpenzimeve t amortizimit kemi prdor vlerat blerse t kapitalit
fiks nga tabela 8, dhe normat e prcaktuara vjetore t (%) s amortizimit q dalin
nga kohzgjatja e saj e parashikuar. T gjitha projeksionet, s bashku me
projeksionin e amortizimit t kapitalif fiks, n planet e puns zakonisht jepen pr
aq vite pr t cilat konsumohet kredia investuese, n mnyr q t shihet se a
sht projekti n kt periudh mjaft efektiv q t mund t prmbushen t gjitha
detyrimet n lidhje me kredit dhe t punohet me fitim. Pasoj e ksaj sht se
n projektet me periudh m t gjat eksploatimi nga ajo q sht vshtruar,
paraqitet mbetja e vlers s paamortizuar t kapitalit fiks. N rastin ton kjo
sht vlera e objekteve dhe e pajisjeve ndrtimore t paregjistruara,


qndrueshmria e t cilave sht m e gjat se periudha e vshtruar. N fund t
periudhs s eksploatimit, vlera e paregjistruar e kapitalit fiks u shtohet t
hyrave n procesin ekonomik.
Tabela 10. Struktura e burimeve t mjeteve.
Numri Burimet Struktura
rendor Shuma %
1 mjetet vetjake 470.000 54%
2 kredia e banks 400.000 46%
GJITHSEJ 870.000 100%
N burimet dhe strukturn e mjeteve t nevojshme pr investime n projekt,
t paraqitura n tabeln 10, shihet qart se cila pjes e parave sht nga burimet e
tjera, prkatsisht cila pjes e investimeve financohet nga burimet vetjake, e cila
nga kredit. Kjo informat sht e nevojshme q t mund t hartohet plani pr
kthimin e kredis, n t cilin duhet t paraqiten qart kuotat e veanta t
anuiteteve t kredis, kamatat pr kredit, si dhe anuitetet totale. Meq
prllogaritja e planit t pagesave sht nj operacion i ndrlikuar, vemas nse
bhet fjal pr dinamikn mujore ose tremujore t anuiteteve, ndrmarrsit i
kshillojm q pr hartimin e tij ti drejtohen personit profesionist t banks i cili
merret me kto pun ose konsulentit q do ta ndihmoj gjat hartimit t planit.
Tabela 11. Plani i kthimit t kredis
Viti Anuiteti Kamata Pagesa Mbetja e borxhit
1 40.000 40.000 - 400.000
2 140.000 40.000 100.000 300.000
3 130.000 30.000 100.000 200.000
4 120.000 20.000 100.000 100.000
5 110.000 10.000 100.000 -
540.000 140.000 400.000
N shembullin ton q e kemi aplikuar edhe n tabeln 11 kemi paraqitur nj
form t thjesht t planit t kthimit t kredis, me llogaritjen e anuiteteve
vjetore me kuota t njjta t pagimit t kredis. Nga llogaritja del se n vitin e
par, n pajtim me kushtet e kreditimit, nuk krkohet kthimi i kredis por
paguhet vetm kamata, kurse n vitet pasardhse paguhet ksti i njjt i kredis
prej 100.000,00 kn n vit, kurse kamata gradualisht zvoglohet deri n vitin e
fundit t pagimit t kredis. Prpjestimisht me kt, si prmbledhje e kuots
dhe e kamatave varion edhe lartsia e anuiteteve sipas viteve.
Tabela 12. Shpenzimet materiale dhe jomateriale
Struktura Vitet
1 2 3 4 5
312 NDRMARRSIA


1. SHPENZIMET
MATERIALE
799 959 959 959 959
1.1. materiali 61 74 74 74 74
1.2. energjia 61 74 74 74 74
1.3. karburantet 61 74 74 74 74
1.4. shpenzimet e tjera 61 74 74 74 74
2. SHPENZIMET PR
SHRBIME
123 147 147 147 147
2.1. shrbimet prodhuese 61 74 74 74 74
2.2. shpenzimet e tjera 61 74 74 74 74
3. SHPENZIMET
JOMATERIALE
122 122 122 122 122
3.1. sigurimi 41 41 41 41 41
3.2. e tjera 81 81 81 81 81
GJITHSEJ 10.044 1.227 1.227 1.227 1.227
Pas pasqyrimit t shpenzimeve pr paga, t shpenzimeve t amortizimit dhe
t shpenzimeve t kapitalit, si kategori t veanta t inputeve, n tabeln 12 sht
dhn pasqyra e shpenzimeve totale dhe struktura e shpenzimeve materiale, e
shpenzimeve jomateriale dhe pr shrbime. Pr kt prllogaritje duhet t
prdoren t gjitha informatat disponuese, t merren parasysh gjendje reale,
kriteret e caktuara dhe normativat e caktuara ose bazat e tjera q mundsojn
prcaktimin e tyre.
N projeksionin e shpenzimeve materiale, pr materialin e shpenzuar jan
prdor t dhnat lidhur me shpenzimet totale materiale t paraqitura n tabeln
5, kurse pr projeksionin e shpenzimeve t tjera pr shembull, pr energji dhe
karburante jan prdor t dhnat teknike lidhur me pajisjen, si dhe normativat
pr energjin dhe karburantet e harxhuara pr do njsi prodhimi. Pr
shpenzimet e tjera prodhuese dhe shrbimet e tjera jan prdor t dhnat q
jan rezultat i prvojs, kurse lartsia konkrete e tyre sht prcaktuar
prpjestimisht me lartsin e shpenzimeve t materialit. Jan prcaktuar n
mnyr prkatse edhe shpenzimet e sigurimit prpjestimisht me vlern e
kapitalit fiks. S fundi, shpenzimet e tjera jomateriale, krahas shpenzimeve t
tjera q nuk jan prfshir n ndonjrn prej kategorive paraprake t
shpenzimeve, kan nj rezerv t caktuar n projeksion t destinuar pr
amortizimin e ngjarjeve t paparashikuara pr shembull, rritja e mimeve t
inputeve t caktuara etj.
Pasi q pr periudhn e vshtruar t bhet projeksioni i t hyrave nga njra
an, dhe nga ana tjetr projeksioni i shpenzimeve t amortizimit, shpenzimeve
pr paga, shpenzimeve t kapitalit dhe projeksioni i shpenzimeve materiale dhe
jomateriale, mund t filloj prgatitja e projeksionit t bilancit t fitimit dhe


humbjeve. N praktik pr kt qllim rekomandohen forma dhe struktura e
bilancit t fitimit dhe humbjeve t paraqitura n tabeln 13.
Tabela 13. Bilanci i fitimit dhe i humbjeve
Struktura Vitet
1 2 3 4 5
1. T HYRAT TOTALE 2.101 2.555
2.555 2.555 2.555
1.1. t hyrat nga prodhimi 2.101 2.555
2.555 2.555 2.555
1.2. t hyrat e tjera 0 0 0 0 0
2. T DALAT TOTALE 1.460 1.644 1.634 1.624 1.614
2.1. shpenzimet materiale 799 959 959 959 959
2.2. shpenzimet pr shrbime 123 147 147 147 147
2.3. shpenzimet jomateriale 15 15 15 15 15
2.4. pagat 408 408 408 408 408
2.5. kamatat 40 40 30 20 10
2.6 amortizimi 75 75 75 75 75
3. FITIMI BRUTO 641 911 921 931 941
4. TATIMI 128 182 184 186 188
5. FITIMI NETO 513 728 736 744 752
Bilanci i fitimit dhe i humbjeve i paraqitur n tabeln 13 prbn
prmbledhjen e t dhnave pr t gjitha t hyrat dhe t dalat e projektit.
Pozicionet (zrat) e t hyrave dhe t dalave jan bartur nga tabelat paraprake,
kurse me krahasimin e tyre sht prcaktuar shuma e fitimit bruto. Meq kemi t
bjm me nj shoqri tregtare, me Ligjin pr tatimin mbi fitimin sht
parashikuar se mbi fitimin paguhet tatimi prej 20%. N prllogaritjet tona kemi
aplikuar pikrisht kt norm tatimore, rezultat i s cils sht neto fitimi i
realizuar.
Nga shembulli i msiprm del se afarizmi sipas kushteve t presupozuara
sht pozitiv n t gjitha vitet q jan vshtruar, gj q dshmon pr
arsyeshmrin e projektit. Mirpo, pr vlersimin e efektivitetit t tij duhet t
prgatiten dhe pasqyrohen treguesit e caktuar statik dhe dinamik t
efektivitetit. Jan t shumt treguesit statik q mund t prdoren pr analizimin
e efektivitetit t projektit, prandaj i shfrytzojm t dhnat nga bilanci i fitimit
ose humbjeve por edhe t dhnat nga raportet e tjera financiare q kan t bjn
me projektin. Zakonisht kto jan t dhnat e ndryshme pr produktivitetin,
ekonomizimin dhe rentabilitetin, q analizohen pr do vit, ose n prpjestime
reciproke, me qllim t pasqyrimit t tendencave t ecurive n afarizm.
Zakonisht prezantohen treguesit statik mikst t afarizmit q do ti japim n
tabeln vijuese.
Tabela 14. Treguesit statik t efektivitetit
314 NDRMARRSIA


Struktura Viti i par Viti i pest
1. T hyrat totale / investimet totale 2,42 2,94
2. T hyrat totale / numri i t punsuarve 420.216 510.920
3. T hyrat totale / mjetet e xhiros 35,02 42,58
4. Fitimi bruto / t hyrat totale 0,31 0,37
5. Fitimi bruto / numri i t punsuarve 128.173 188.120
6. Fitimi bruto / investimet totale 0,74 1,08
7. Fitimi bruto / mjetet vetjake 1,36 2,00
8. Fitimi neto / mjetet vetjake 1,09 1,60
9. Mjetet vetjake / investimet totale 0,54 0,54
10. Kamata + FN + amortizimi / anuitetet 4.48 7,61
11. Investimet totale / FN + amortizimi 1,48 1,05
N tabeln 14 vrehet nj numr i caktuar i treguesve statik t efektivitetit t
projektit, q n realitet mund t jet m i madh ose i strukturuar ndryshe,
varsisht nga prmbajtja dhe destinimi i projektit, por edhe numri i zgjedhur i
treguesve sht i mjaftueshm pr t vrejtur efektivitetin e knaqshm dhe n
rritje t projektit. Secili prej treguesve t prezantuar n nj far mnyre bn fjal
pr efektivitetin e projektit. Pr shembull, raporti ndrmjet t hyrave totale dhe
investimeve totale dshmon pr nj shkall t lart t rendimenteve pr nj njsi
t investimeve. Pastaj, kemi nj koeficient t qarkullimit t mjeteve t xhiros mbi
mesatare, pjesrisht pr shkak t karakteristikave t projektit ngase krkon nj
shum t vogl t mjeteve fillestare t xhiros, ndrkaq koha e qarkullimit sht e
shkurtr. T hyrat totale dhe fitimi bruto pr nj t punsuar, po ashtu, jan t
larta, e kjo sht dshmi e nj organizimi t mir dhe e nj punsimi optimal.
Fitimi bruto dhe neto kundrejt fitimit total, si dhe kundrejt investimeve vetjake
kan nj koeficient t lart t kthimit t investimeve. Koeficienti i mbledhjes s
kamats, fitimit neto dhe amortizimit nga njra an, si dhe t anuiteteve nga ana
tjetr sht e lart, e kjo bn fjal pr nj mbulim t mir t detyrimeve
kredituese dhe pr sigurin e investitorve. Po ashtu, edhe t dhnat e tjera n
mnyr prkatse bjn me dije pr nj efektivitet t lart t projektit, kshtu q
n baz t tyre mund t konkludohet se kemi t bjm me nj ndrmarrje afariste
q meriton t prkrahet.
Treguesit statik t efektivitetit zakonisht plotsohen edhe me treguesin
lidhur me kohn e kthimit, normn vjetore t rendimenteve, pikn e mbulimit,
vlern momentale t pastr dhe relative t projektit, normn fitimprurse dhe me
normn mesatare fitimprurse, kurse sa i prket efektivitetit t projektit trheqin
vrejtjen n lidhje me kohn e kthimit, prkatsisht shkalln e shtimit t kapitalit
t investuar. Pr llogaritjen e tyre, si dhe pr analizimin e likuiditetit dhe t
ndjeshmris s projektit duhet t verifikohet si rrjedha financiare ashtu edhe ajo
ekonomike e projektit.


Tabela 15. Rrjedha financiare e projektit
Struktura / viti 0 1 2 3 4 5
T hyrat (marrjet) 870 2.101 2.555 2.555 2.555 2.808
mjetet vetjake 470 - - - - -
kredit 400 - - - - -
blersit - 2.101 2.555 2.555 2.555 2.555
Pjesa e mbetur e
projektit
- - - - - 253
SHPENZIMET 870 1.620 1.958 1.950 1.942 1.934
Investimet 870 - - - - -
Shpenzimet
materiale dhe
jomateriale
- 1.044 1.227 1.227 1.227 1.227
pagat bruto - 408 408 408 408 408
tatimet - 128 182 184 186 188
anuitetet - 40 140 130 120 110
t tjerat - - - - - -
T HYRAT E
PASTRA
- 481 597 605 613 874
KUMULATIVI - 481 1.078 1.683 2.296 3.170
Nga rrjedha financiare e projektit shihet se projekti sht pozitiv n t gjitha
vitet e periudhs s vshtruar, ngase t hyrat financiare neto jan pozitive pr t
gjitha vitet. Kjo tregon se projekti sht likuid financiarisht dhe efektiv
ekonomikisht. Rrjedha financiare mund t prgatitet sipas nevojs edhe pr
periudha m t shkurtra, pr do muaj ose pr do tre muaj, nse kt e krkon
prcjellja e likuiditetit t projektit.
Tabela 16. Rrjedha ekonomike e projektit
Struktura /vitet 0 1 2 3 4 5 Gjithsej
T HYRAT 0 2.101 2.555 2.555 2.555 2.808 12.572
blersit
2.101 2.555 2.555 2.555 2.555 12.319
pjesa e mbetur
e projektit
0 0 0 0 0 253 253
SHPENZIMET 870 1.580 1.818 1.820 1.822 1.824 9.732
investimet
870 0 0 0 0 0 870
shpenz. mat.e
jomat.
0 1.044 1.227 1.227 1.227 1.227 5.954
pagat bruto
0 408 408 408 408 408 2.040
tatimet
0 128 182 184 186 188 869
316 NDRMARRSIA


t tjerat
0 0 0 0 0 0 -
T HYRAT E
PASTRA
-870 521 737 735 733 984 2.840
KUMULATIVI -870 -349 388 1.123 1.856 2.840
Nga rrjedha ekonomike e projektit shihet qart se t hyrat e pastra jan
pozitive n t gjitha vitet e vshtruara, prve n vitin kur jan br investimet,
ngase n kt vit jan pasqyruar t gjitha investimet, ndrkaq nga t hyrat e
pastra kumulative shihet se koha e kthimit t investimeve ka filluar q n vitin e
dyt t eksploatimit t projektit, gj q dshmon pr efektivitetin e tij.
PIKA E MBULIMIT sht ajo pik q tregon se niveli i t hyrave nga shitja sht i
mjaftueshm pr mbulimin e shpenzimeve t ndrmarrsit. Nse t hyrat jan
mbi kt shum, ndrmarrsi do t realizoj fitim, e nse jan nn kt shum
ndrmarrsi do t realizoj humbje. Pikn e mbulimit mund ta llogarisim me
aplikimin e metods PM=SHF/1-SHV/HT. Pr t br prllogaritjen sht e
nevojshme ti kemi t njohura t hyrat totale (HT), ti zbrthejm shpenzimet
variabl (SHV) nga shpenzimet fikse (SHF). N shembullin ton, me qllim t
thjeshtsimit, jemi nisur nga presupozimi se t gjitha shpenzimet materiale jan
shpenzime variabl, kurse t gjitha t dalat e tjera jan shpenzime fikse. Pr
shembull, n vitin e tret t afarizmit t hyrat totale kapin shumn prej
2.555.000,00 kn, t dalat totale 1.634.000,00 kn, prej tyre 959.000,00 kn, jan
shpenzime variabl, kurse pjesa e mbetur prej 675.000,00 kn jan shpenzime
fikse, kshtu q pika e mbulimit sht 1.080.000,00 kn, ngase PM sht
675.000,00 kn ose PM = 675.000,00 kn / (1-959.000,00 / 2.555.000,00 ).
Tabela 17. Vlera e tashme e pastr (n 000 kn)
Viti i
projektit
Vlera e
investimeve
T hyrat e
pastra
Norma
diskonte
Faktori
diskont
Vlera e tash.
e t hyrave
0 -870 -870 10% 1 -870
1 - 521 10% 0,909 474
2 - 10% 0,826 609
3 - 10% 0,751 552
4 - 10% 0,683 501
5 - 10% 0,621 611
Vlera e tashme totale e t hyrave 2.746
Vlera e investimeve -870
Vlera e tashme e patr e projektit 1.876
Me ann e diskontimit t hyrat e pastra monetare reduktohen nga rrjedha
ekonomike e projektit n kohn e tashme, kshtu q mund t analizohen m
realisht efektet e projektit. Me aplikimin e metods s vlers s tashme t pastr,
me nj norm diskonte prej 10%, kemi konstatuar se vlera e tashme e projektit


sht 1.876.000,00 kn se sht pozitive dhe mbi zero, gj q do t thot se
projekti sht i arsyeshm n pikpamje ekonomike dhe financiare. Me
aplikimin e metods s vlers s tashme relative n baz t t hyrave t pastra t
diskontuara, vlera e tashme relative sht 2,16 (1.876.000:870.000), sht mbi
zero, gj q do t thot se pr do njsi t investuar kthehen 2,16 njsi sipas
vlers s tashme. Tregues plotsues sht indeksi i rentabilitetit q sht
3,16(2.746.000=870.000), sht m i madh se 1, e kjo do t thot se projekti ka
dhn efekte ekonomike dhe financiare.
NORMA E BRENDSHME FITIMPRURSE sht norma sipas s cils vlera e tashme e
t hyrave neto sht e barabart me 0 dhe llogaritet duke e br diskontimin e t
hyrave t pastra derisa ta nxjerrim shumn q sht e barabart me investimet
fillestare. Pra, norma sipas s cils mbledhja e t hyrave t pastra dhe t
diskontuara e zvogluar pr vlern e investimeve sht e barabart me 0, sht
norma fitimprurse. Vlera e ktij treguesi qndron n faktin se sht i
pranueshm nj projekt n t cilin norma e brendshme fitimprurse sht m e
lart se norma e kamats pr kredin. Sa m e lart q ajo t jet, aq m efektiv
konsiderohet projekti.
Tabela 18. Norma e brendshme fitimprurse
Viti T hyrat neto Norma diskonte (28%) Norma diskonte (29%)
0 -870 -870 -870
1 521 407 404
2 737 480 443
3 735 350 342
4 733 273 265
5 984 286 275
GJITHSEJ
.2.840 897 859
INVESTIMET
-870 -870 -870
DIFERENCA
3.710 27 -11
N baz t t dhnave nga tabela 18 del se norma e brendshme fitimprurse
sht ndrmjet 28 dhe 29%. Me ann e interpolacionit do t llogarisim se ajo
sht 28,71%, ngase sht 28 + (27.000 x 1) - 27.000 ( - 11.000) ( = 28 +
(27.000:38.000) = 28.000 + 0,71 = 28,71 %). N baz t norms s brendshme
fitimprurse mund t konkludojm se ajo sht mjaft e lart dhe se n projekt
mund t investohet nga burimet kredituese me normn vjetore t kamats prej
10%, ngase kjo do t thot se nga t hyrat e pastra t procesit ekonomik t
projektit do t mund t kthehet rregullisht huaja e prdorur dhe t punohet me
fitim. Aplikimi i metods s norms s brendshme fitimprurse po ashtu, tregon
se projekti sht efektiv ekonomikisht dhe financiarisht dhe se duhet t zbatohet.
FITIMPRURJEN MESATARE OSE NORMN E KTHIMIT e llogarisim duke e shumzuar
kuocientin e t hyrave totale mesatare vjetore dhe t investimeve fillestare totale
318 NDRMARRSIA


me numrin 100, e kjo shpjegohet n at mnyr q sa m e lart q t jet norma
mesatare fitimprurse, projekti sht m i pranueshm dhe anasjelltas. N
shembullin ton, fitimprurja mesatare vjetore do t ishte 56,80% ngase FM =
2.840.000 : 5 x 100 = 56,80%. Kjo e dhn mund t interpretohet edhe si norm e
kthimit, gj q tregon se mesatarisht n vit nga t hyrat e pastra kthehen 56,80%
t investimeve totale. Si shihet fjala sht pr nj projekt tejet fitimprurs,
kshtu q sht fare e qart pse kemi nj kthim t investimeve q n vitin e dyt
t afarizmit.
Pr vlersimin e efektivitetit t projektit zbatohet edhe ANALIZA E
NDJESHMRIS s projektit ndaj ndryshimit t parametrave t caktuar pr
shembull, rritja e mimeve inputeve, ose zvoglimi i mimeve t shitjes etj. Nse
treguesit jan t pranueshm, projekti sht i sigurt dhe i arsyeshm n aspektin
financiar dhe ekonomik, prandaj mund t filloj realizimi i tij.
Tabela 19. Efektet e zvoglimit t t hyrave dhe t dalave pr 10% (n 000)
ELEM. 1 2 3 4 5
T hyrat 1.891 2.299 2.229 2.229 2.229
T dalat 1.314 1.480 1.471 1.462 1.453
H - D 577 820 929 838 847
Tabela 20. Efektet e zvoglimit t marrjeve dhe dhnieve pr 10% (n 000)
ELEM. 1 2 3 4 5
Marrjet 1.891 2.299 2.299 2.299 2.527
Dhniet 783 1.422 1.636 1.638 1.639
M-DH 1.108 877 663 661 887
Tabela 21. T hyrat dhe t dalat t zvogluara pr 10% dhe t diskontuara
sipas norms prej 10% (n 000)
ELEM. 1 2 3 4 5
T hyrat 1.719 1.900 1.727 1.570 1.428
T dalat 1.195 1.223 1.105 998 902
H-D 524 677 622 572 526
Tabela 22. Marrjet dhe dhniet t zvogluara pr 10% dhe t diskontuara
sipas norms prej 10% (n 000)
ELEM. 1 2 3 4 5
Marrjet 1.719 1.900 1.727 1.570 1.569
Dhniet 1.293 1.352 1.230 1.120 1.019
M - DH 426 548 497 451 559
Nga tabela e zvoglimit t t hyrave dhe t t dalave, si dhe nga tabela e
zvoglimit t marrjeve dhe t dhnieve pr 10%, shihet se fitimi bruto dhe
marrjet neto n t gjitha vitet jan pozitive. Po ashtu, nga tabela e t hyrave dhe e


t dalave t zvogluara, si dhe e marrjeve dhe e dhnieve t zvogluara, t
diskontuara sipas norms prej 10%, del se edhe pas zvoglimit dhe diskontimit
t t hyrave dhe t t dalave, fitimi bruto dhe marrjet e pastra jan pozitive n t
gjitha vitet e vshtruara gjat eksploatimit t projektit, dhe se projekti sht i
arsyeshm n aspektin ekonomik dhe financiar. Andaj, mund t konkludohet se
shembulli i projektit sht i efektshm dhe i pranueshm n aspektin ekonomik
dhe financiar.

Ndermarresia Libri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ndermarresia Libri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T gjitha t drejtat e rezervuara. Mbrohen me ligj pr t drejtat e autorit.

Kolegji Universitar Victory

You might also like