You are on page 1of 114

Necdet Sakaolu -- Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi

letiim Yaynlar

CEP NVERSTES

letiim Yaynclk A.. Cep niversitesi 71 1. Basm: letiim Yaynlar, Nisan 1992.

YAZARIN DER ESERLER em-i Cihan Amasra, stanbul, 1966. Duru Tarih (Tarih-i Sfg Tuhfetli- Ahbab), Karacan Armaan 1969 eviri birincilii, stanbul, 1978. Trk Anadolu'da Mengcekoullar, Karacan Armaan 1971 nceleme-Aratrma birincilii, stanbul, 1971. Divrii'de Ev Mimarsi, stanbul, 1978. Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan, Sedat Simavi, 1985 Sosyal Bilimler dl, Ankara, 1984. Tanzimat'tan Cumhuriyete Tarih Szl, stanbul, 1985. Amasra'nn Bin Yl, stanbul, 1987. Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, Cep niversitesi 50, stanbul, 1991.

indekiler

Sunu .......................................................... 7 I. BLM Mtareke-Mill Mcadele Yllarnda Eitim (1918-1923) ......... 12 Meclis'te Eitim Tartmalar ................................. 13 Maarif Kongresi ve I. Heyet-i lmiye .......................... 16 II. BLM Tevhid-i Tedrisat ve Mill-Laik Eitime Gei ................. 21 retim Birlii Devrimi ....................................... 22 Ulusal Eitime Doru .......................................... 26 III. BLM Cumhuriyetin lk Be Ylnda Eitim (1923-1928) ............... 29 kinci ve nc Heyet-i lmiyeler ............................ 30 Eitimde Mustafa Necati'li Yllar ............................. 33 1928'de Trk Maarifinin Durumu ................................ 35 Eitim ve Okul htiyalar .................................... 39 IV. BLM Harf Devrimi, Millet Mektepleri, Halkevleri (1928-38) ......... 44 Millet Mektepleri ............................................. 46 Halkevleri .................................................... 51

V. BLM Atatrk Dneminde Okullar ..................................... 56 Program ve Okullar ............................................ 61 Mesleki ve Teknik Eitim ...................................... 74 Yksek retim ................................................ 76 Aznlk ve Yabanc Okullar ................................... 77 mtihanlar ve retmenler ..................................... 78 VI. BLM Mill ef Dnemi (1938-1950) .................................. 86 Hasan Ali Ycelin Bakanl ...................................86 Ky Enstitleri ............................................... 89 Eitim faaliyetleri, ralar ................................. 101 Sava Yllar ve Sonras ..................................... 107 VII. BLM Demokrat Parti Dnemi (1950-1960) ............................ 111 Geriye Admlar, Yeni Araylar ............................... 112 Beinci ve Altnc Eitim uralar ........................... 119 VIII. BLM 1960-1990 in Genel Bir Deerlendirme ....................... 122 Yedinci-On nc Eitim ralar ............................ 123 Program, Kitap, retmen ..................................... 130 Yaygn Eitim, Okur-Yazarlk ................................. 136 LMME ve niversite .......................................... 137 Sonu ........................................................ 141 BBLYOGRAFYA .................................................145

SUNU

Trkiye Cumhuriyeti, yeterli kurumlamaya ve kadroya kavumam 80 yllk bir eitim gelenei devralmt. Cumhuriyet eitimi de neredeyse bir o kadar zamanlk yol ald. Fakat grlyor ki ilk dnemin kkl atlmlar, denenmi dorular yerine "koy kaldr" kolaylklar yerlemi... 1920'lerde Atatrk'n izdii eitim politikas, sisteme ve meslee dayandrlmt: "Mektep gen dimalara insanla hrmeti, millet ve memlekete muhabbeti, erefli istiklli retmeli, en mhim vazife maarif ileri olmal, retme vazifesi gvenilir ellere teslim edilmeli, muallimlik dier yksek meslekler gibi, refah teminine msait bir meslek hline konmal" idi.

Ziya Gkalp'in dncesi "Mill kltrmz kefederek dinde, ahlkta, dilde, estetikte, ekonomide nasl bir kiilie sahip olduumuzu anladktan sonra kesin bir surette mill eitim dnemine girmenin doru olaca" ynndeydi. Mill ve laik eitimin ncs Mustafa Necati ise eitimi bir bilim ve uzmanlk ii gryordu. retmenlii bir meslek haysiyetine kavuturan, retim Birlii Yasasn (Tevhid-i Tedrisat) uygulayan, Harf Devrimi ile kitle eitiminin temellerini atan odur. lk Maarif Vekillerinden Hamdullah Suphi (Tanrver), Da Yolu'ndaki bir sylevinde "-Mektep bir i evidir, esnaf ocadr. Bir ihtiyatan doar... ocuklarmz neesizlie, cesaretsizlie ve hayatta ricac bir vaziyete dren bugnk lgn ve uhrev terbiyemiz yerine, hayata bal, elinde sanat olan ii nesli yetitirecek amel (uygulamal) terbiyeyi koymalyz!" diyordu.

Cumhuriyetin eitim politikas, kltr, yeni Trkiye'nin temeli yapmakt.

Mustafa Necatiler, Hasan Ali Yceller, sorunu salt okuma-yazma ktlnda grmemekte; kyl kitlesinin ve toplumun kalkndrlmasn eitim yoluyla salamaya almaktaydlar. Kye dnk eitim; Millet Mektepleri, Halkevleri; yetmeyince Ky Enstitleri ile gndeme getirildi. Eitim; 1950'ye dein, ilkretim ve okuma-yazma arlkl, halkn gnenmesine dnkt. Oysa 1950-1960 arasnda kalitesiz orta retime, 1960'tan sonra da yksek renime ynelinmitir. Bir baka, adan baklnca ilk dnemde, eitimin tabana yaylmas ve laiklik; Hasan Ali Ycel dneminde (1938-1946) ie dnk eitim, yeni hayat-yeni insan; ok partili yaama geilince de odunculuk ve prensipsizlik politikalar yakalanmaktadr. 1970'ten sonra ise, gen nfus patlamas ve ok ynl alkantlar sonucu, kontrol ve disiplin mekanizmalarnn zayflad grlebiliyor.

ok partili yaam srecine girildikten sonra ilkelerin, itenliklerin, dnsz uygulamalarn brakldm, 1984'te Ankara'da bir araya gelen eski Mill Eitim Bakanlar itiraf etmilerdir:

"Mill Eitimde devlet politikas temin edilememitir... Maarife particiler tarafndan mdahaleler olmutur. Bir vilyetten bir heyet gelir, falan yere lise almazsa bizden oy yok derler. Babakan heyetin yannda telefon aar. Mill Eitim Bakanna falan yere lise anz! der... Halk tabiriyle bir mdr bir mhr aarz... 1946 sonras dn vermeye yatknd. lkokullara din dersi koydum. lahiyat Fakltesi'ni, mam-Hatip okullarn atm. Bizim Bakan devrimleri ykyor! dediler" (Tahsin Banguolu).

"Mill Eitim Bakanl denilebilir ki hedefinden bir lde saptrlm ve mill retim bakanl hline gelmitir. Okullarda bilginin yannda eitime yer verilmiyor..." (Rfk Salim Burak).

"Fizik imkn nemli bir meseledir. Senede bir milyon ocuk geliyor okullara.

Bir trl yetiemiyoruz, okul yapmaya, laboratuvar yapmaya..." (Orhan Ouz).

"retmen yetitiren messeseler bakanlktan ayrlmtr. Kanaatimce en yanl hareket budur. niversitede retmen yetitirmek mmkn deildir... Laiklik konularnda hassas olunmaldr. Bilhassa mam-Hatip okullar aldktan, din dersleri okutulmaya baladktan sonra bu, hassas bir konu olmutur." (Orhan Dengiz).

"Bakanlk, mill olma vasfn kaybetmitir. Mill Eitimde sdece retim kalmtr... Eitim ve retmen politize olmutur." (A. Naili Erdem).

"Bir mdr bir mhr ile hemen ortaokul veya lise ama yoluna saplrsa, ekonominin ihtiyalar ile eitim arasndaki ilikiler kopabilir. niversite kapsnda gereksiz ylmalar, diplomal isizlik artar... En dk puan alanlar retmen okullarna giderse kendisi orta retimde baarsz olan kii, gnn birinde retmen olduunda korkarm, baarl renciye sempati duymaz...

Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun ilke ve amalarnn ortadan kalkmasndan korkuyorum." (Turhan Feyziolu).

"Hl kyde talebe, koltuunun altnda tezekle, odunla okula gidiyor... Bize gelip ille u kye lise a diyorlar. Biz de dayanamyoruz, ayoruz!" (Sabahattin zbek).

"Eitim sorununun zmn gletiren bir nokta da demokratik rejimlerde, siyasal kayglarn eitime yansmasdr." (Sefa Reisolu).

"Rakam verirsem lkemizdeki yetersiz durum iyice akla kavuacaktr. Trkiye, mill gelirinin ancak yzde 04'n eitime ayrmaktadr. Bu oran, Kanada'da yzde 2,11 Hollanda'da yzde 2, Amerika'da yzde 1,7'dir. Trkiye'de her yl 1.7 milyon ocuk okullara yeniden gelmektedir. Mevcut durumu dzeltmekte skntl olan Trkiye, nfus artna kar daha da kt duruma girmektedir." (Hasan Salam). (Eski Bakanlar ve Mstearlarla Yaplan Toplant Metinleri, Ankara 1984).

1989'da greve gelen Ayni Akyol'un, 1990-1991 retim Yl mesajndaki tans daha da nemli: "Eitim sistemimizin deiik kesim ve kademeleri arasnda btnlk ve tutarllk salanamamtr. Dershane, laboratuvar, ktphane, atelye gibi tesisler ile retim ara-gerelerindeki yetersizlikler, eitimin kalitesini, frsat ve imkn eitliini olumsuz ynde etkilemektedir. Eitim ve retimde ada teknolojinin imknlarndan yararlanamamaktadr. ocuumuza geerliliini yitirmi, faydasz, temelde ezbere dayal, yaratc gc kreltir, l bilgiler veriliyor... Zorunlu retimi hl be ylla snrl tutan 12 lkeden tekiyiz."

Gelip geen bakanlarn izdii bu karamsar tabloyu daha da karartan tesbitler ok... H. Hsn Crtl "ada uygarlk dzeyi stne kacamz umudunu yarm yzyldr her gn dua eder gibi yinelemeden edemiyoruz... Zengin vatandalarn yardmlarndan kamuyu yararlandrmak iyi bir ey olmakla beraber, onlarn hamiyetlerine bel balayarak okul yapmn, cami yaptrma benzeri bir hayrat alam haline getirmenin devletten ve toplumdan gtreceklerini iyi hesaplamak gerekir" ("ada Uygarla Giden Yol" Cumhuriyet, 9 Eyll 1986) diyor. Abdullah Nianc'nn aklamalarna gre "Eitim tarihimizde kt zerinde ve dosya iinde kalm bir yn, proje ve raporlar mevcuttur... Okullarn fizik durumlar, say ve kapasiteleri de dikkate alndnda, Mill Eitimimizin her kademe ve derecede insanmzn yetitirilmesinde yetersiz kald grlmektedir." (Mill Eitim Sempozyumu, Tercman'n zel lvesi, 20-22 Ocak 1984).

Trk Mill eitiminin en azndan; okul bina ve tesislerinin, kadrolarnn, ara-gerelerinin, mevzuatnn... Anayasa ve Mill Eitim Temel Kanunu gerei standartlatrlmas umulan bir dnemde ortaya kan yetersizlikler; kamu btesinden eitime pay ayrmadaki hasislikle aknca, her ey oluruna ve kolaycla bir akl vermitir. Artk lke leinde eitimde standartlamann neye ml olaca bile hesaplanmyor. Ama ucuz "program" ve "ynetmelik" reformlar (!) sk sk gndemdedir. Bundandr ki, stanbul'un gbeinde 16. yzyldan kalma bir tmarhaneye, yklmaya yz tutmu bir levanten apartmanna, tarada toprak daml, kerpiten, derme atma ky odalarna, 20. yzyl biterken bile "Lise", "Ortaokul" tabellar aslabilmektedir. Okul diye yaplanlar ise sevimsiz cepheleri, ilevden yoksun planlar ile hayaller deki okul imajm giderek unutturmaktadr. 68 bin eitim kurumundan ka, ocuklar ve genleri, akamdan sabaha bir zleyile kendisine ekebiliyor? Veya eitimimizin, ana okulundan niversiteye, birbirinin tamamlaycs olarak uzun vadeli ekonomik ve sosyal amalarla balantl, kltrle meslek edindirmeyi okul ortamnda uzlatran, 10

a nfusuna bugn ve yakn gelecekte cevap verebilecek kapasitede, srekli yenilenen bir yapya ve sisteme kavuturulmas ynnde hangi makro nlemler gndemdedir? Fransa, 1791-1960 arasnda sadece eitim rgtleri ve programlan iin 63 reform gerekletirmitir. Ayn dnemde bizim eitim tarihimizde, retmen okullarnn almas, medreselerin kapatlmas, retim Birlii, Harf Devrimi, Ky Enstitleri gibi be yenilik yaanabilmi. Bunlarn tmnn 1950 ncesine ait olmas ise ayrca dndrcdr.

Bu diziden kan birinci kitapta [N. Sakaolu, Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, Cep niversitesi 50, 1991] Trk eitim geleneklerini ve alt yzyllk Osmanl eitimini bir tarih deerlendirmesine almaya almtk. O etdmz ne lde doal ve kolay oldu ise, bu ikinci kitabn konusunu tekil eden Cumhuriyet dnemi eitiminin safhalarn zetleyebilmek de kaynak, belge, birikim okluu; "tarih"in oluumu iin gerekli zamann henz gememi olmas gibi nedenlerle g baarld. Gnmzde, gemie bakn giderek daha geni yelpazelere kavumas, kamuoylarnn en umulmadk konulara bile scak bakmas ve beklenmedik bir anda eski olgularn gncelleip farkl boyutlaryla irdelenebilmesi, tarih deerlendirmelerinin salt bu alanda yazan ve aratranlarla snrl kalmay gibi gerekler ise, 1960-1990 arasndaki otuz yllk eitim srecine daha ihtiyatla eilmemizi; bu dnemi bir tarih safhas deil, bir deerlendirme konusu olarak ele almamz gerektirdi. Bu son dnemin saysal boyutlarnn ve devleen sorunlarnn henz ne gibi sonular getirdiini ve getireceini bilmemekteyiz. Bu safhay inceleyecek gelecein aratrmaclarnn hayret uyandrc tesbitlerde bulunup sorumlularla birlikte toplumu da eletireceklerini tahmin ediyoruz.

Necdet Sakaolu

11

BRNC BLM

MTAREKE-MLL MCADELE YILLARINDA ETM (1918-1923)

Mondros (1918) ve Sevr (1920) Antlamalarn imzalayarak yklm dnyaya duyuran Osmanl Devleti, Anadolu'da stikll Sava'n balatan Trk halkn, igal, salgn, yoksulluk ve cehalet iinde brakarak tarih sahnesinden ekildi.

1918-23 ara dnemi, lm kalm sorunlarnn karabasannda eitimi elbette ki ne alamazd. Ama cumhuriyete doru bir yolu akllarna koyanlar, ulusal bilincin ve egemenlik haklarna sahip kma erdeminin eitimle kazanlacan bilmekteydiler. Kuva-y Milliye ruhunun kylere kadar yaylmasnda, igallere kar direnilerde ve rgtlenmelerde, Osmanl mekteplerinden yetien muallimlerle aydnlarn rolleri ise hareketin en scak ve samim gereiydi.

Mitinglerde, kongrelerde, milis glerinde ve ordu saflarnda yer alan muallimlerden 30'u ise ilk Trkiye Byk Millet Meclisine katldlar. (Genel kurulun yzde 10'unu oluturan bu dzeyde bir temsil gcyle eitimcilerin sonraki meclislerde de yer almalar bir daha mmkn olmamtr).

Ankara'daki siyasi-askeri kadro, cephedeki sava kadar ierideki cehaleti de tehlikeli gryordu. Kurulan ilk cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu)'nda Rza Nur Maarif Vekilliine getirildi. stanbul'daki Saltanat hkmetinin sk sk deien Maarif Nazrlar ise, Dersaadet okullarna bile sz geiremeyen yetkisiz birer Maarif Mdr izlenimi vermekteydiler. 1918'de stanbul'da kurulan ve yelerinin ounluu mektep cemiyetlerinden gelen Mill Kongre'nin, dalan Meclis-i Mebusan'n yerini alacak bir Mill ura oluturulmas giriimi sonusuz kald. stanbul'da ne eitim, ne ynetim iin umut bulamayanlar birer ikier, bazan kafilelerle Anadolu yollarna dtler.

12

ktidardaki Hrriyet ve tilf Frkas, maarifte "ttihat temizliine" girimekten geri kalmad. Bir sre sonra Anadolu'da mill hareket balaynca da stanbul'daki retmen okullarndan mezun olanlarn Anadolu okullarna atanmalar, aydnlarn trl yollardan Anadolu'ya gitmeleri, Kuva-y Milliye haberlerinin stanbul'a ulamas engellenmeye alld. 1920 Nisannda Maarif Nazr olan Rumbeyolu Fahreddin, okul kitaplarna, kinci Merutiyet'in Trklk akmyla giren "Trk" szcn karttrd! Bununla birlikte stanbul'da ve igal blgelerinde retmenlerin ounluu,

Trk' ve Trkl ilemekten ekinmediler. 6 Mays 1920'de TBMM'nde Maarif Vekillii'ne seilen Rza Nur, gn sonra okunacak Hkmet programna eitimle ilgili konulan da katabilmek iin, Ankara Maarif Mdrlnden ard bir tek ktiple alarak yeni halk hkmetinin eitim stratejisini belirledi: - Din ve mill eitim, - Hayat, ie dnk, retkenlii alayan eitim, - Mill yapya, corafyaya, kltre, geleneklere uygun ders kitaplar, - ada ve bilimsel olanaklara sahip okul, - Szlk, tarihsel, toplumsal, edeb eserler yazdrlmas, bunlarla ulusal duygularn gelitirilmesi, Dou'nun ve Batnn bilim-fen kaynaklarnn Trke'ye evrilmesi, - Elde bulunan okullar en iyi biimde, dikkatle ve zel abalarla ynetmek...

Rza Nur imzasyla 10 Mays 1920'de yaynlanan ilk genelgede ise retmenlere yle denmekteydi: "-Batnn kle etmeyi amalayan emperyalist saldrsna urayan ulusumuz bir buhran yayor. Dinimiz ve ulusumuz tehdit altndadr. Eitim ve retim grevlileri olan siz aydnlar, ulusumuzu uyarmakla ykmlsnz..."

I. Meclis'te Eitim Tartmalar

TBMM Hkmetinin Maarif rgt, 1920 ylnn sonlarna doru, her birimi en fazla 3-4 kadrolu olmak zere kuruldu:

13

lk Tedrisat, Tal (orta) Tedrisat, Sicil ve statistik, Muhasebe, Hars (Kltr) Mdrlkleri. (Bu mtevazi kadro ancak 1922'de, Mstearlk, Yksek Tedrisat Dairesi, Telif ve Tercme Heyeti de oluturularak biraz daha gelitirilebilecektir).

stanbul ve evresi ile Yunan igali altndaki iller dnda kalan, dorudan Ankara Hkmeti'ne bal yerlerde 1920'de, ilk, orta ve lise dzeyinde ne kadar okul, renci ve retmen bulunduuna ilikin kesin ve gvenilir saylar mevcut deildir. Meclis tutanaklarndan ve arivlere girebilmi belgelerden anlaldna gre, 3495 lkokul (bunlardan 682'si, yani yzde 20'si kapal), 3316 (1511'i Muallim Mektebi kl deil) retmen, tam devreli (ilk-orta-lise: 12 yllk) 5 Sultan, 32 dad (9 yllk), 13

Muallim Mektebi (ilkokul sonras 5 yllk) vard. Baz kaynaklarda bu saylarn daha farkl yer ald da grlmektedir. (rnein, ak ilkokul says 1764, kapal ilkokul says 281, retmen Okulu kl 1550, medresede okumu veya alayl 1511 retmen gibi...). Bu okullarn ne kadarnn kylerde olduuna ilikin hibir kayt yoktur. Maarif Vekili Rza Nur, 19 Ekim 1920'de Mecliste yapt konumada u saylar vermitir:

"Bugn elimde bulunan saylara baklrsa 28 Sultan vardr. Bunlarn birka igal altnda bulunuyor. Yatl renci says 340, gndzller 2591'dir.

retmen ve memur mevcudu 587'dir. Her retmene 20 renci dyor. Her sultanye ylda 6 bin lira harcanyor. Galatasaray Sultansinin yllk gideri 40-50 bin lira arasndadr. (Anlalyor ki, Bakan, stanbul'daki ve igal altndaki yerlerde bulunan okullarn saysn da dikkate almtr). 50-60 kadar da idadi (4 yllk ortaokul) var. ptidailerimiz (ilkokullar) 40 bin retmen istiyor..."

Meclis Maarif Encmeni zabt ktibi Cevdet Bey, Bakann verdii saylan dzeltmek ve dncelerini aklamak iin sz alarak:

"2500 renci Sultanlerde deil ilkokullardadr. Sultanlerdeki 347 renciye karlk 587 kadrolu retmen ve memur vardr. Mstahdemler ise bu sayya dahil edilmemitirBiliyorsunuz ki Merutiyet'ten beri birok u: okullar ald. Muallim Mektepleri, Sultanler, savurganlkla kuruldu. Ama hibiri, beklenen amac gerekletiremedi. Ara gere yetersizlii, bina bulunmay dikkate alnmad. Bunlar gerek birer Sultan ve Muallim Mektebi deildir, birer okul karikatrdr. Her okulda 15-20 renci ancak var. Okullar dzeltmek ve dzene koymak ilk vazifemiz olmaldr" derken iki hafta sonraki, 4 Kasm 1920 gnk oturumda Karesi Mebusu Vehbi Bey:

"bret gzyle grebileceimiz gibi, bir kazada 100 gayri mslim hanesi varsa, 1500-2000 hatta 10 bin Mslman hanesi bulunmaktadr. Gayrimslimlerin ocuk yuvas, ilkokulu, ortaokulu, buralarda grevli yksek renim yapm retmenleri vardr. Oysa 60-70 bin kiilik kent mslman nfusunun doru drst bir okulu yoktur" diyordu. 4 Aralk 1920 gnk oturumda Tokat Mebusu Mustafa Bey:

"Benim ilimin nfusu 100 bin ksurdur. Burada aydn nmna iki kii bile yoktur.

Neden okullar Bursa'ya, stanbul'a yaptlar da bizim halkmz eitimden mahrum braktlar?" sorusunu dile getiriyor, 9 Aralk oturumunda ise Bitlis Mebusu Ziya Bey:

"Bitlis'te ve Dou illerinde kesin olarak hi okul yoktur " diyordu. Daha nce, I. Dnya Sava boyunca, retmenleri, yetikin rencileri cephelere sevk edildiinden ok sayda okulun kapsna kilit vurulmas henz unutulmadndan, bu kez de stikll Savanda benzeri bir durumun yaanmamas ynnde bir karar alnd 25 Kasm 1920'de, Antalya Mebusu Rasih Bey'in nerisi benimsenerek, "muallimlerin ve muallim mekteplerinde okuyan rencilerin askerlik ykmllklerinin ertelendii" grlmektedir. Ahalinin aydnlatlmas, ocuklarn yetitirilmesi dncesiyle kendilerine bu tr bir ayrcalk tannan ve mebuslarn meclis oturumlarnda "Memlekette, namuslu snf olmak zere yalnz maarifiler kalmtr. Bu snfn mdrleri ve grevlileri asla lekelenmemitir"

(rnein, Lazistan Mebusu Ziya Hurid'in 9 Mays 1920 gn yapt konumada bu szler aynen gemektedir) yollu vgler yadrdklar bir srada, retmenlerin; dnyadaki gelimeleri olanaklar lsnde izleyebilen, ama 15

Mill Mcadele'nin zel koullarm henz yeterince kavrayamam aydnlar olarak bir iki ilde, 16 Aralk 1920'de greve gitmeleri de ayn gnlere rastlar.

Bu olay, ylesine etkili olmutur ki, ayn gn Maarif Vekili Rza Nur istifasn verir.

kinci Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey (Tanrver) dneminde (Aralk 1920-Kasm 1921) ilk Maarif Btesi yaplm, Maarif Kongresi dzenlenmitir.

57.128.833 liralk genel bteden Maarif ilerine ayrlan para sadece 390.412 liradr, (yzde 06,8'i). Mill Mcadele'nin sonraki yllarnda miktar ve orann artt grlyor: 1922'de, 74.957.848 liradan 1.136.046 lira (yzde 1,5), 1923'te de 105.929.911 liradan 3.033.003 lira (yzde 2,9) ayrlmtr.

II. Maarif Kongresi ve I. Heyet-i lmiye

Sakarya Savann balamasndan bir ay nce Ankara'da, 16-21 Temmuz 1921 tarihleri arasnda Maarif Kongresi topland. Mustafa Kemal, cepheden gelerek kongreyi at. Anadolu'nun her tarafndan gelen 250 dolaynda kadn-erkek retmenin katld kongrenin gndemi iki ana konuyu ieriyordu: 1-lk Mekteplerin programlar ve retim sreleri, 2-Orta retim programlan ve dersleri. Dmann Bursa ve Uak zerinden saldrya getii; Bursa, Uak, Gediz, Emet, Tavanl, Afyon, Ktahya ve Eskiehir'in igale urad gnlerdeki bu toplant anlamldr. Mustafa Kemal Paann

Kongreyi a konumas, eitim tarihimizin nemli bir belgesidir. (Hakimiyet-i Milliye Gazetesinin 17 Temmuz 1921 gnk saysnda yaynlanmtr.)

"Mill Trkiye'nin mill maarifini kuracak Trkiye muallime ve muallimlerine" seslenen ve "Asrlarn ihmali sonucu devlet bnyesinde ortaya kan yaralarn, irfan yolundaki abalarla giderilebileceini" vurgulayan Atatrk, "mill bir terbiye program", "eitim rgtnn verimli klnmas", "imdiye kadar uygulanagelen retim ve eitim yntemlerinin ulusu gerilettii gerei", "programlarn ve kitaplarn hurafelerden, yabanc fikirlerden, 16

d etkilerden arndrlp ulusal karakterimiz ve tarihimizle uyumlu ieriklere kavuturulmas", "ocuklarmza yabanc elerle bilinli mcadele fikrinin alanmas", "eski yollarn tamamen braklarak yeni bir sanat ve marifet yolu izilmesi", "ana babalarn ocuklarnn eitimi ve retimi iin her trl zveriyi gze almalarnn nemi", "milleti yetitirmenin kutsal bir grev olduu" konular zerinde durmutur.

stanbul Muallimler Cemiyeti'nin kongreye gnderdii "Trk harikalarnn doup yayld Ankara'mzda toplanarak maarif siyasetinde bir devrin aln mjdeleyen heyetinizi hrmetle ve hasretle selamlarz" ifadeli mesaj heyecan uyandrmtr.

Kongrede, Halk Mektepleri projesi, ilkretimin drt yldan be yla kartlmas, retim programna alma hayatna dnk dersler konulmas, kyllerin, 5-6 yllk iptidai okullarna sre ve klfet bakmndan dayanamayarak eski mahalle mekteplerine rabet etmeleri gerei, halk maarifinin ileri programlar deil, kylnn en ok ihtiya duyduu dil, din, hesap konularn iermesi gerektii hususlar tartlm, kapan konumasn yapan Hamdullah Suphi Bey de "rettiiyle hem kendi ailesini geindiren hem memleket ekonomisine temel oluturan Trk ifti ve ii snfna mensup insanlarn ocuklarnn, aile geimlerine gre bir eitim almalar ve geim yollarn ilerletecek bilgi ve becerileri kazanmalar, programlarn hedefinin, retmenlerin de almalarnn bu yolda olmas gerektii; ayrca retmenlere, ard arkas kesilmeyen savalarda babalan lm yzbinlerce yetime babalk etmek, onlar, kimseye muhta olmayacaklar tarzda yetitirmek grevinin de dt" hususlarna temas etmitir.

Hamdullah Suphi Bey'in vekillii srasnda Anadolu'daki birok yabanc ve aznlk okulunun, "hainane" tutumlar yznden kapatld, igal altndaki kent ve kasabalarda Yunan glerinin ve Rum papazlarnn propagandalara giritikleri ve okullarda Yunanca retilmesine aba gsterdikleri, Merzifon'daki Amerikan Koleji'nin bir Trk retmeninin, 17

Mill Hkmete birtakm ihbarlarda bulunduu iin, okulun yabanc retmenleri ve aznlk rencilerince ehit edildii, 1921 yl Anadolu basnna yansyan haberlerdendir.

nc Vekil Mehmed Vehbi Bejden (20 Kasm 1921-6 Kasm 1922) sonra Maarif Vekillii, Cumhuriyet-'in ilk aylarnda da srecek olan smail Safa Bejdin (6 Kasm 1922 - 7 Mart 1924) dnemi balar. Bu iki ylda, eitim alanndaki devrimlerin filizlendii ve Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile en ileri admn atld grlmektedir. Atatrk 1 Mart 1922'de TBMM'ni a konumasnda, -daha kesin zafer kazanlmam ve lke igalden kurtarlmamken- "Hkmetin en verimli ve nemli grevi eitim hizmetleridir. Bu grevi baarabilmek iin eitim programlarnn, milletimizin bugnk durumu ile sosyal ve ekonomik ihtiyalar, evrenin artlan ve asrn gerei ile uygun ve uyumlu olmas esastr... Milletimizi idare eden hkmetler, eitimin yaylmasn geri istemilerdir, fakat Dou'yu ve Bat'y taklit srdnden, milletimiz ve kylmz cehaletten kurtulamamtr. Eitim siyasetimizin temeli, cehli ortadan kaldrmak, btn kyly okutmak, vatanm, milletini, dinini, dnyasn tanyacak kadar tarih, corafya, ahlk bilgileriyle donatmak, aritmetik retmektir... Orta retimin amac, memleketin muhta olduu hizmet ve sanat adamlarm yetitirmek ve yksek renime aday hazrlamak olmaldr.

Kadnlarmz da ayn eitim kademelerinden geirerek yetitirmeye nem verilecektir... ocuklarmza ve genlerimize, eitimin her aamasnda Trkiye'nin istiklline, kendi benliklerine ve mill geleneklerine dman olanlarla mcadele yollarn retmek lzmdr" demesi dikkate deer.

Atatrk, igalden kurtarlan Bursa'ya yapt ziyarette, 27 Ekim 1922 tarihinde retmenlerle yapt toplantda da ayn konular vurgulayarak millete yararl kiiler yetitirmelerini istemi, bir milletin fikir ve sosyal kuvvetlerle ykselebileceini, okulun asl ilevinin insanla saygy, millet ve memleket sevgisini, bamszln onurunu alamak olduunu aklamtr.

15 Temmuz 1923'te Ankara'da toplanan Birinci Heyet-i lmiye, eitim ilerinin btn ynleriyle ele alnd, sorunlarn tartld ilk ciddi alma olarak bilinir. 15 Austosa kadar sren bu almalara, Maarif Vekili smail Safa, mstear Samih Rfat, Matbuat Mdr Aaolu Ahmed, teki bakanlklarn st dzey temsilcileri, Maarif Vekleti daire mdrleri, Telif ve Tercme Encmeni Reisi Ziya Gkalp, Darlfnun temsilcileri, Darlmuallim, Sanayi-i Nefise, vilayet Maarif ve Hars mdrleri, retmenler katlmlardr. 26 maddeden oluan gndemin konular: Genel eitim almalar program, mill kltr, nemli kaynaklarn evirilmesi, statistik Mdrl rgt, mill szln ve dilbilgisinin hazrlanmas, mill ariv, mill mzik, mill lisan ve edebiyat, mill tarih ktphanesi, mill tarih ve corafya enstitleri, etnografya mzesi, mill mze, mektep mzesi, Ankara'da okutulacak yksek bilimler, lkretim programnda deiiklik, ilkokul sonras hayat retim program, Tedrisat- iptidaiye (lkretim) Kararnamesinin deiiklik nergesi, Drlmuallimin ve Drlmuallimat tzk ve programlan, Sultanlerde rgt ve renim sresi, izcilik rgt, retmen okullarna birer orta ksm eklenmesi, Galatasaray Sultanisinin rgt ve programlan, Yksek retmen Okulu rencilerine meslek bilgisi verilmesi, Tefti Heyeti tz tasla, Asar- Atika Nizamnmesiydi. Heyet-i lmiye

bnyesinde oluturulan komisyonlar, bu konulan bir ay boyunca inceleyerek genel kurula getirdiler. Hazrlanan raporlarn tartlmasndan sonra alnan kararlar uygulamaya konmutur. Bu adan, Birinci Heyet-i lmiye, iki yl nceki Maarif Kongresi'nden nemlidir.

almalarn tamamlanmasndan bir gn nce, 14 Austos 1923'te Meclis'te okunan Hkmet programnda, eitime uzun bir blm ayrld grlmektedir. ngrlen eitim faaliyetlerine, szkonusu Heyet-i lmiye grmelerinin ve kararlarnn esin kayna olduu da aktr. ocuklarn eitimi, halkn eitimi, sekinlerin eitimi iin imknlar hazrlanmas; ilkretim andakilere, mesleklere ynelmelerini salayc pratikler kazandrlmas; ilkokulu bitirenlerin devam edecekleri tarm, sanat, ticaret alanlarnda iki yllk btnleme snflar almas;

18

19

kz liseleri, kz sanayi idadileri ve kz retmen okullarnn oaltlmas; ilkretimin btn yurtta zorunlu klnmas programda yer almt.

Bu belirlemeler ve hedefler bir anda gerekletirilemese bile, mmeti eitim dncesinden hzla syrlp mill eitime, hayata, ie ve pratie dnk ada retime gei sreci balam bulunuyordu.

KNC BLM

TEVHD TEDRSAT VE MLL-LAK ETME GE

Tanzimat dneminde (1839-76) ahiret kadar dnya yaamm da ama edinen bir eitim prensibi benimsenebilmiti. 29 Ekim 1923'te iln edilen Cumhuriyetin zerinden daha alt ay gemeden, eskilerin dnp de adn syleyemedikleri medrese-mektep ikiliinin kaldrlmas, mill, halk, ada ve laik eitime geilmesi korkusuzca tartmaya ald. Eitimde kz-erkek eitlii, ky ve kyl eitiminin nemi, (daha uzun zaman lafta kalacak olmasna ramen) demokratik eitim kavramlar da yasal dzenleme ncesinde Meclis'te ve Meclis dnda oka irdelendi. Meziyet ve zekya bal olarak "eleyici retim" sisteminin, parasz eitimin, ortaokul-lise aamalarnn programlan ve sreleri zerinde de duruldu.

Bu almalar ve hazrlklar srerken, 12.000.000 dolaynda tahmin edilen lke nfusunun 1923 yl sonunda sahip bulunduu eitim-retim olanaklar u tabloyu verebiliyordu:

20

Okul retmen renci renci says/genel nfus % lkretim Ortaokul Lise Meslek Ok. 4.894 72 23 64 5.053 10.238 796 513 583 12.130 341.941 5.905 1.241 6.547 355.634 2,8 0,05 0,01 0,054 2,96

H. Ali Ycel'in, Trkiye'de Ortaretim adl eserinde, 1922-1923 renim ylnda Ortaretimin birinci devresinde (ortaokul) toplam 1580, birinci ve ikinci devreleri bir arada (ortaokul-lise) bulunan okullarda da 2271 (genel toplam: 3851) rencinin kaytl olduu verilmekte, 21

1923-24 retim yl itibariyle yukardaki tabloda verilen saylara ulald, ortaokullardaki kz renci saysnn yzde 10, liselerde ise yzde 20 dolaynda olduu gsterilmektedir. Merhum Ycel, bir yl zarfnda ortaretimdeki saynn 3851'den 7146'ya (yaklak 2 kat) ykselmesini "Bu da gsteriyor ki Mill Mcadele'nin muvaffakiyetle bitmesinin daha ilk ve ikinci yllarnda talebe saysnda yarya yakn bir ykselme olmutur" diyerek izah etmekteyse de (a.g.e. sayfa 21). 1922-23 yl saylarnda bir yanllk bulunduunu ve o gnk koullar ierisinde bir ylda saylarn ikiye katlanmasnn mmkn olamayacan dnmek gerekiyor.

Cumhuriyetin iln edildii sradaki okur-yazar nfus ve bunun genel nfusa oran konusunda ise veriler yoktur. Ancak 1927 ilk Genel Nfus Saymndaki yzde 10,6'lk okur-yazar orannn, 1923'te de aa yukar ayn dzeylerde bulunduunu kabul etmek gerekiyor. Sonu udur: Saltanattan Cumhuriyete geite, kadnlarn ve kzlarn yzde 98'i mm olmak zere 12 milyon nfusun ancak 1 milyonu "okur-yazarm" diyebiliyor, 355 bin ocuk ve gen de imknlar, artlan birbirinden ok farkl ama ortak adlan "mektep" olan eitim kurumlarna devam edebiliyordu. Grevdeki 12 bin retmenin ise en iyimser tahminlerle ancak 3-4 bini Muallim Mektebi, Sultan, dad kl, dierleri ise medreseden yetime veya ilkokul renimliydi.

I. retim Birlii Devrimi

Atatrk ve onunla birlikte yeni Trk eitiminin ilkelerini, ynn saptayanlar olas ki, bu yetersiz tabloyu, kkl bir devrimin temelletirilmesi bakmndan bir frsat olarak deerlendirdiler. 1 Mart 1924 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi al sylevinde Cumhurreisi Gazi Mustafa Kemal Paa, 1934'e dein kartlacak ve hayata geirilecek "nklp Kanunlar"nn balama iaretini verirken, ncelikle eitim birliini (Tevhid-i Tedrisat) vurgulad: 22

"Trkiye'nin eitim ve retim politikasnn tam ve hibir kukuya yer vermeyen bir aklkla belirtilip uygulanmas gereklidir. Bu politika, her anlamyla mill bir kapsamda olmaldr... Memleket evldnn birlikte ve eit olarak edinmeye mecbur olduklar bilimler ve fenler vardr. Yksek meslek ve ihtisas erbabnn ayrlabilecei eitim dereceleri kadar eitim ve retimde birlik salanmas, sosyal yaantnn gelimesi ve ykselmesi iin nemlidir. Bu sebeple er'iye Vekleti ile Maarif Vekleti'nin bu konuda fikir birlii yapmas arzu edilir..."

2 Mart 1924 gn Cumhuriyet Halk Frkas Meclis Grubu'nda grlen 3 yasa tasars, ertesi gnk Genel Kurul'da kabul edildi. Birbiriyle ilgili ve bantl alandaki bu yasalar, sonraki devrim yasalarnn da temelini oluturur: Halifeliin kaldrlmas, Osmanl Hanedan'nn yurt dna kartlmas, er'iye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas, Tevhid-i Tedrisat Kanunlar.

Saruhan Mebusu Vsf Bey (nar) ve 57 arkadann nerdii Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun gerekesi zetle yleydi: "Bir devletin genel eitim siyasetinde, milletin dnce ve duygu bakmndan birliini salamak gereklidir ve bu da retim birlii ile olur. Tanzimat'n ilan edildii sralarda retim birliine geilmek istenmise de baarl olunamam, bilakis bir ikilik ortaya kmtr.

Bu ikilik eitim ve retim birlii bakmndan birok kt ve sakncal sonular dourmu, iki trl eitimle memlekette iki tip insan yetimeye balamtr.

nerimiz kabul edildiinde, Trkiye Cumhuriyeti dahilindeki btn eitim kurumlarnn biricik mercii Maarif Vekleti olacaktr. Bylece btn eitim yuvalarnda, Cumhuriyetin irfan siyaseti, ortak bir eitim yolu izlenecektir."

1982 Anayasas'nn 174. maddesiyle teki nklp Kanunlar ile anayasal gvenceye alnan 430 no.lu Tevhid-i Tedrisat Kanunu 7 maddedir: Madde: 1- Trkiye dahilindeki btn messesat- ilmiye ve tedrisiye (retim ve bilim kurumlan) Maarif Vekletine merbuttur (baldr). Madde: 2- er'iye ve Evkaf Vekleti veyahut hususi vakflar tarafndan idare olunan bilcmle medrese ve mektepler Maarif Vekletine devir ve raptedilmitir. 23 Madde: 3- eriye ve Evkaf Vekleti btesinde mektip ve medarise (okullar ve medreseler) tahsis olunan mebali (denekler) Maarif btesine nakledilecektir. Madde: 4- Maarif Vekleti, yksek diniyat mtehassslar yetitirilmek zere Drlfnun'da (niversite) bir lahiyat Fakltesi tesis ve imamet ye hitabet (imamlk-hatiplik) gibi hidemat- diniyenin (din grevlerinin) ifas vazifesiyle mkellef memurlarn yetimesi iin de ayr mektepler kuat edecektir (aacaktr). Madde: 5- Bu kanunun neri tarihinden itibaren terbiye ve tedrisat- umumiye (genel retim ve eitim) ile mtegil (uramakta) olup imdiye kadar Mdafaa-y Milliye (Mill Savunma)'ye merbut (bal) olan asker rt ve idadiler (orta ve liseler) ile Shhiye Vekletine merbut olan Drleytamlar (ksz yurtlar-Yetitirme yurtlan) bteleri ve heyet-i tlimiyeleri (retim kadrolar) ile beraber Maarif Vekletine raptolunmutur (balanmtr). Mezkr rt ve idadilerde bulunan heyet-i tlimiyelerin cihet-i irtibatlar (iliki durumlar) tiyen (ileride) ait olduu Vekletler arasnda tahvil ve tanzim (deitirme ve dzenleme) edilecek ve o zamana kadar orduya mensup olan muallimler orduya nisbetlerini (bant) muhafaza edecektir. (637 Sayl 22.4.1925 Tarihli Kanunla eklenen fkra: Harbiye Mektebine mene (kaynak) tekil eden asker liseler bte ve kadrolaryla Mdafaa-y Milliye Vekletine devrolunmutur). Madde: 6- bu kanun tarih-i nerinden (yayn tarihinden) muteberdir. Madde: 7- bu kanunun icra-y ahkmna (hkmlerinin yrtlmesine) cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu) memurdur.

Grlecei gibi yasa ylesine radikaldir ki, ilk anda askeri ortaokullar ve liseler bile Maarif Vekleti'ne balanm, fakat bir yl sonra Harp Okulu gibi teki askeri okullar da Mill Savunma Bakanl'na braklmtr. Yasann temel amac ve hedefi, ilk, orta ve lise dzeylerinde, yeni kuaklara ortak bir mill kltr vermek, kuaklar farkl akmlarn, grlerin, maksatl yetitirme ve 24

koullandrma emellerinden uzak tutmakt. Bu da ancak, tm okullarn Mill Eitim Bakanl'na balanmas ile salam bir gvenceye kavuturulabilirdi. lk anda asker okullarn bile Mill Eitime balanmasndaki bir ama da ayn yolu izlemesi olanaksz medreselerin kendiliklerinden kapanmasn salamakt. 1925'e kadar medreselerin tamam resmen kapand. Askeri okullar ise retim Birlii Yasasna eklenen bir fkra ile Mill Savunma'ya brakld. Yalnz, stanbul Drlfunn'u ile yksek retim veren dier okullar (ilahiyat dnda) yasa kapsamna alnmamtr. Kanun'un 4. maddesi modern anlamda ve niversite bnyesinde lahiyat Fakltesi ile imam ve hatip yetitirecek orta dzeyde okullar almasna izin vermekteydi. Ne var ki, alan ilk lahiyat Fakltesi ile 26 mam-Hatip Mektebi, bunlara kar bir politika izlenmedii ve zorlamalar olmad halde 1934'e kadar birer ikier kapanm, 1927'de ise okullardan din dersleri kaldrlmtr. unu hatrlatmakta yarar var: Bu gelimeler, Mslman halk ounluunun laik ve milli eitime geii itenlikle destekledii yorumuna balanamaz. Yzde 8-9'u okur yazar, mmet ve teba alkanlklarndan uzaklap vatandalk erdemine henz kavumam bir toplumun, salt "Trklk bilinci" ile bu tr kkl deiikliklere destek vermi olmas dnlemez. Olaslkla, sava yorgunu, geim derdinde, gelimelerden uzak ve habersiz halkn ynetime gveni, bylesine nemli bir yeniliin tepki almasn nlemitir. Ayn gnlerde ki Halifeliin, eyhlislamln, eriye Vekleti'nin kaldrlmas gibi halk daha ok ilgilendiren deiiklikler de yine bu nedenlerden tr tepkisiz kalmtr.

(Anayasalarn gvencesi altna alnan Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun, teki devrim yasalan gibi, politik karlarn ve oy hesaplarn nde tutanlarca gizli ya da ak saldrlara, eletirilere uramas 1950li yllarda balayacaktr).

Tevhid-i Tedrisat'n neler getirdii de yeterince anlalamamtr. Tanzimat'a kadar Osmanl Mslman toplumlar iin eitim ve retim salt "br dnya" amacna dnkt. Tarih, corafya, felsefe, hesap, biyoloji... dersleri de meslek ve beceri kazandran faaliyetler de mektep ve medrese programlarnda yoktu. 25

Tanzimat dneminde, bu geleneksel ve uhrevi retim kurumlarnn yannda yan uhrevi yan dnyevi yeni okullar ngrld.

Aznlklarn, yabanclarn okullarnda ise her ynyle yaama dnk, ileri programlar uygulanyordu. Her okul diledii biimde program yapabilmekte, diledii insanlar retmen olarak

grevlendirmekteydi. Devletin denetim ve gzetim yetkisi snrl ve gstermelikti. Vakf mahalle mektepleri tmden denetim d durumdayd. Yaplar, havalan, programlan, retim kadrolar, amalan farkl okullar ve medreseler, birbirlerinden kopuk, ayn ruhta, dnya ve ahiret grleri badamayan kuaklar yetitiriyordu. Kurumlar arasnda da iddetli mcadeleler vard. Eskiler yenilere, yeniler de eskiye dmand.

Tevhid-i Tedrisat, "retim birlii" kavram iinde, ada eitimi, mill ve laik retim programlarn, rgn ve yaygn eitim alanlarnda rgtsel ve kurumsal yenilemeyi hedef alarak, eski kurumlarn yaatlabilmesi olanaklarn kurutmutur. Ancak, bir yasa kartmakla byle nemli bir sorunun halledilemeyeceini bilenler, lkenin drt bir yanna pek seyrek yaylm bir avu aydn retmen kitlesine gvenmekteydiler. Bu nedenledir ki 1928'de "Baretmen" sann alan Atatrk, gittii her yerde, retmenlerle bir araya gelmi; devrim mesajlarm ncelikle onlara vermiti. Tevhid-i Tedrisat'a ikinci gl destein basndan geldii de kukusuzdur. II. Ulusal Eitime Doru Yasann yrrle girmesinden sonraki ilk ylda (1924-27) resmi okullara medreselerden szan dinsel arlkl eitim, buna paralel olarak Arapa ve Parsa retimi kaldrld. Kolej ve teki yabanc okullarda dinsel simgeler ve amac, deiik milliyet duygularn alamak olan dinsel retiler yasakland. Aznlk ve yabanc okullarda Tarih, Corafya, Yurtbilgisi derslerinin okutulmas, yabanc ya da aznlk dili yaranda Trke'nin de retilmesi saland. Maarif Vekleti emrine verilen 479 medrese kapatld. Bakanlk, kapatlan medreselerin yerine retim birlii esasna uygun 26 mam ve Hatip mektepleri atysa da bir sre sonra bu okullar, renci yokluundan kapand. 1927'de, Trkiye'de salt Mslmanlarn yaamad, baka dinlerden insanlarn da bulunduu gerekesiyle ilk, orta ve liselerden din dersleri kaldrld. Aznlk okullar da dorudan Maarif Vekleti'ne baland. Bu atlmlar, 1928'deki Harf Devrimi'ne uygun ortam hazrlamtr. Dnemin Babakan smet Paa 1925'te, Muallimler Birlii'nde Trk retmenlere seslenirken zetle unlar sylemitir: "Tevhid-i Tedrisat'n bazlarnca kt yorumlanacan ve nclk edenlerin dinsizlikle sulanacaklarm, dourabilecei sonulan biliyorduk. Birtakm slah nerileriyle eski kurumlarn yaatlmasn isteyenler de mutlaka kacakt. Fakat Meclis, kararm verdi. Yava yava varlacak bir sonuca ivedilikle ulamak, devrim yapmaktr. Ve grdk ki btn ileri dnyann yolu ayndr. Uygarl yakalayanlar hep bu yoldan yrmlerdir. Tevhid-i Tedrisat, lkenin btn hayatnda fikr, fenn, ekonomik ve sosyal alanlarda balca temeldir. Yaptmz ii, dine aykr grmek, yaplan ii grmemektir. Bunun dinsizlikle hibir ilikisi yoktur. Bu sistemde baarl olalm, on yl azimle yryelim, imdi bize kar olanlar, din adna endie duyanlar greceklerdir ki mslmanln asl en temiz, en saf, en hakiki ekli bizde yaanacaktr... O noktaya

varncaya kadar, biz bu gerei kanunla ve cebren telkine ve uygulamaya devam edeceiz... Hedefe varmak iin her cahilane itiraz ve giriim nlenecektir... Mill maarif istiyoruz, bu ne demektir? Bunu zdd ile daha ak anlarz. Bunun zdd din terbiye ya da beynelmilel eitimdir. Siz retmenler, din ve beynelmilel deil, mill eitim vereceksiniz. Din terbiyenin mill eitime saldn demek olmadn, her iki eitimin de kendi yollarnda gerekleebileceini greceiz... Din eitim, bir bakma beynelmilel eitimdir. Bizim eitimimiz ise kendimizin olacak ve kendimiz iin olacaktr. Mill eitimde iki ksm dnebiliriz: Siyasal ve vatansal. Btn bu topraklara Trk mahiyetini veren bir "Trk" var. 27

Fakat bu millet henz istediimiz yekpare millet manzarasn gstermiyor. Eer bu nesil, bilinle, ilmin ve hayatn rehberliiyle btn mrn vakfederek alrsa siyasi Trk milleti, kltrel, dnsel ve sosyal tam ve olgun bir Trk milleti olabilir... Bu milliyet ktlesi iinde ayr medeniyetler olamaz.

Kendilerini baka camialara bal grenlere aka teklif ediyoruz: Trk milletiyle beraber olsunlar. Fakat "konfedere" olmu medeniyetler hlinde deil, bir tek medeniyet halinde. Bu vatan ite tek olan bu milletin ve bu milliyetindir... Bu siyaset vatann btn hayatdr. Yaayacaksak yekpare bir millet ktlesi olarak yaayacaz. te mill terbiye dediimiz sistemin genel hedefi." (Muallimler Birlii Mecmuas, sene: 1, say: 4).

28

NC BLM

CUMHURYETN LK BE YILINDA ETM (1923-1928)

Bu be yllk dnemi, nceki ve sonraki dnemlerden ayran iki nemli zellik, Tevhid-i Tedrisat ile Harf Devrimidir. Ne Osmanl mparatorluu'nu dze kartmay Batllamakta gren Tanzimat ve Merutiyet aydnlan, ne de Atatrk sonras yneticileri bu boyutlarda reformlar gndeme getirememi ve gze alamamlardr. Ancak, szkonusu iki devrimin de yasal birer dzenleme olduu dikkate alndnda, denilebilir ki her dzeydeki eitim kurumlarn ada yaplara, donanmlara, kadro ve rgtlere kavuturucu, byk yatrmlar gerektiren ve ayn zamanda yasal dzeydeki reformlarn da gerei olan yeniliklere esasl biimde yaklalamamtr. mparatorluun brakt okullar ve kurumlar, Rdiye-idad yerine "orta mektep", Sultan karl "lise", iptida "ilk mektep" vb. adlarla korunmu, programlar deitirilmi, yeni ders kitaplar yazdrlm, retmen saysnn arttrlmasna aba gsterilmi, imknlar lsnde de yeni okullar yaplmtr.

1924'te, Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun yrrle girmesiyle balayan Atatrk dneminde, smail Safa Bey'-den sonra srasyla Vasf nar (8.3.1924 -21.11.1924), kr Saraolu (22.11.1924-3.3.1925), Hamdullah Suphi Tanrver (4.3.1925-19.12.1925), Mustafa Necati (20.12. 1925-1.1.1929), Bavekil smet nn (vekleten 1.1. 1929-27.2.1929), Vasf nar (2. kez 28.2.1929-7.4.1929), Cemal Hsn Taray (10.4.1929-15.9.1930) Esat Sagay (27.9.1930-18.9.1932), Dr. Reit Galib (19.9.1932-13.8. 1933), Dr. Refik Saydam (Vekil: 14.8.1933-26.10.1933), Hikmet Bayur (27.10.1933-8.7.1934), Abidin zmen (9.7. 1934-9.6.1935), Saffet Arkan (10.6.1935-28.12.1938) olmak zere 14 Maarif Vekili (arada Kltr Bakan sann da alarak) grev yapmlardr. 29

Hamdullah Suphi dnda, asl meslekleri askerlik, hekimlik, hukukuluk, diplomatlk, yneticilik olan bakanlarn sk sk deimesinde, Cumhurbakan Atatrk'le Babakan smet nn'nn eitim alanndaki dnsz politikalarnn rol byktr. Bu politikaya en iyi uyumu salayan Mustafa Necati'nin (1894-1929) yllk dneminde, Harf Devrimiyle birlikte yeniliklerin younlat dikkati ekmektedir. (Grevdeyken gen yata len ve Trk Mill Eitiminde ad lmszleen Mustafa Necati, yaasayd muhtemelen daha uzun zaman grevini srdrecekti.)

. kinci ve nc Heyet-i lmiyeler

Vasf nar'n 1924'teki 8 aylk ilk bakanlnda Ankara'da toplanan ikinci Heyet-i lmiye, okul programlarnda gerekletirilecek yenilikleri kararlatrd: lkretimin 6 yldan 5 yla indirilmesi, ortaokul ile lisenin 3'er yllk iki aama saylmas, bylece ortaretimin 7 yldan 6 yla indirilmesi, 4

yllk Muallim Mektebi programlarnn deitirilmesi ve itimaiyat (sosyoloji) dersinin de konmas, ilk mektep mfredat programlarnn hazrlanmas, ders kitaplarnn yazdrlmas.

Bu kararlar 1924-25 retim ylndan balanarak aamal yrrle kondu. 25 Austos 1924'te Ankara'da toplanan Muallimler Birlii Kongresi'nde Atatrk "retmenler, yeni nesli, Cumhuriyetin fedakr retmen ve eitimcileri, sizler yetitireceksiniz ve yeni nesil sizin eseriniz olacaktr. Eserin kymeti, sizin beceriniz ve fedakrlnzn derecesi ile orantl olacaktr. Cumhuriyet, fikren ilmen ve bedenen kuvvetli ve yksek karakterli muhafzlar ister, yeni nesli bu nitelikte ve yetenekte yetitirmek sizin elinizdedir... Memleket evlad her retim kademesinde ekonomik hayatta yapc, etkili ve baarl olacak ekilde donatlmaldr. Mill ahlkmz, meden esaslarla ve hr fikirlerle gelitirilmeli ve kuvvetlendirilmelidir... Yeni Trkiye'nin birka yla sdrd askeri, siyasi ve idari devrimler ok byk, ok nemlidir. 30 Bu devrimler, sizin, sosyal ve fikr devrimlerdeki baarnzla salamlaacaktr. Hibir zaman hatrnzdan kmasn ki Cumhuriyet, sizden fikri hr, vicdan hr, irfan hr nesiller ister" diyerek seslendi. Bu sylevinde, kzlarn eitimi ve okul disiplini zerinde durdu. "Erkek ve kz ocuklarn ayn tarzda, btn retim aamalarnda retim ve eitimlerinin genel olmasn" vurgulad. "Tehdide dayal ahlkn (disiplinin) gvenilir olamayacan" belirtti. Hkmet 1924 Austos aynda ilkokullarn karma olmas, kararn ald. Kzlarn erkek ortaokullarna devam serbest oldu.

Hamdullah Suphi Tanrver'in 1925'teki 9 aylk ikinci vekilliinin balad gnlerde, 13 Mart 1925'te kartlan 439 sayl Orta Tedrisat Muallimleri Kanunu ile retmenlik ayr bir meslek snf durumuna getirildi. Bu yasann bu konudaki maddeleri:

"1- Muallimlik, devletin umum hizmetlerinden tlim ve terbiye vazifesini zerine alan mstakil snf ve derecelere ayrlan bir meslektir. 2- Muallimler menelerine ve bulunduklar mektebin derecesine gre ksma ayrlr: Yksek tedrisat muallimleri, Orta tedrisat muallimleri, ilk tedrisat muallimleri. 3-Orta tedrisat mektepleriyle Darlmuallimin ve Darlmuallimat muallimleri, Darlfnun, yksek ve orta darlmuallimin ve darlmuallimat ve yksek ihtisas mektepleri mezunlarndan intihap olunur" hkmlerini iermektedir.

20 Aralk 1925'te Bakan olan Mustafa Necati, 26 Aralk 1925 - 8 Ocak 1926 tarihlerinde ykl bir gndemle nc Heyet-i lmiye'yi toplad. 1925 ylnda yaanan olaylar ve gelimeler (eyh Said Ayaklanmas, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, zmir Suikasti, Takrir-i Skn Kanunu) okulun ve eitimin nemini bir kez daha ortaya koymu, "cumhuriyet esaslarna bal okullarda ocuklarn kalplerine ve dimalarna Cumhuriyet iin zveri lksnn yerletirilmesi" ilkesinden oka sz edilir olmutu. nc Heyet-i lmiye "Cumhuriyet Maarifi"nin sorunlar iin u gndemle topland: 31

1- Devlet ve vilayet btelerinden maarife ayrlan paralar en verimli tarzda harcamak, okullar, btn bavuranlar alabilecek surette geniletmek, 2- Liselerin dzenlenmesi, belirli merkezlerde byk ve daha salam retim veren liseler yaplmas ve bunlarn saysnn yava yava oaltlmas, 3- Muallim mekteplerinin belirli merkezlere toplanarak takviyesi, 4- Meslek mekteplerinin de yine belirli merkezlerde toplanp takviye edilmeleri, 5- Yatl olmayan ortaokullarda karma retimin yaygnlatrlmas, 6- Stajyer retmenlerin pedagojik formasyon kazanmalar iin dzenleme, 7- retmenlerin terfilerinin yasal kurallara balanmas, 8- retim ve eitim ileriyle ilgilenecek bir Mill Talim ve Terbiye Dairesi kurulmas.

nceki kongre ve Heyet-i lmiyelere katlan belli bal yelerin (Nafi Atuf, Rdvan Nafiz, Abdlfeyyaz Tevfik, Hamid Zbeyir, smail Hakk, Kprlzade Fuad, Ali Haydar, Hilmi Ziya vd.) bu almalara da katldklar grlmektedir.

Dikkate deer bir husus, her Heyet-i lmiye'nin de gereki gndemlerle ve duyulan zaruretler sonucu toplanmas, alnan kararlarn ise "tavsiye ve istiari" anlamda alglanmayp derhal uygulamaya geirilmesidir.

Nitekim nc Heyet-i lmiye toplantsnn dalmasndan hemen sonra 22 Mart 1926'da, 789 sayl Maarif Tekilt Kanunu kabul edilmitir. Bununla "Trk Dili ve buna ilikin btn bilimsel meselelerle uramak zere bir Dil Heyeti, yalnzca retim ve eitim ileriyle uraacak bir Talim ve Terbiye Dairesi" oluturulmutur. Ayn yasann 7. maddesi, ortaretim kurumlarn Liseler, Orta mektepler, lk Muallim mektepleri, Ky Muallim mektepleri olarak belirlemi, 24 Nisan 1926'da kan 822 sayl kanunla ilkokullar gibi, lise ve ortaokullarda da gndzl okuyan rencilerden para alnmamas (renimin meccanilii), 8 Haziran 1926 tarihli 915 sayl kanunla da bir ksm okullara parasz yatl 32

renci kabul gerekletirilmitir. 1926-1927 ve 1927-1928 retim yllarnda, yal ve yeniliklere ayak uyduramayan retmenlerin emekliye evki, okullarda kz-erkek karma eitimin yaygnlatrlmas, din derslerinin, ilk, orta okullarda asgari dzeye indirilmesi, liselerden bsbtn kaldrlmas ve retimin olabildiince dnyev grnm ve ierik kazanmas, ilkokullar dnda btn okullarn devlet btesine balanmas (Dier bakanlklara bal okullar ile zel okullar hari), retmen okullarnn dzenlenmesi ve iyiletirilmesi, lise retiminin yeni koullara uyumu ile parasz retimin yaygnlatrlmas, btn okullarn programlarnn yeniden dzenlenmesi, okul kitaplarnn slah, Darlfnn'a bilimsel ve ynetsel zerklik tannmas, ilk ve orta retim retmenlerinin

meslek konumlarnn ve ykselmelerinin yasalatrlmas, tefti rgtnn yeniden dzenlenmesi ve geniletilmesi, Maarif Vekleti'nde Mze, Ktphane, Sanayi-i Nefise (Gzel Sanatlar) ubelerinin oluturulmas, Mntka Maarif Eminliklerinin kurulmas gibi kkl ve ciddi birok yenilik baarld.

II. Eitimde Mustafa Necati'li Yllar Mustafa Necati Bey'in banda bulunduu Maarif Vekleti, Ulus'taki tarih binasnda, bugn iin gln gelecek 40-50 kiilik bir kadro ile hizmet vermekteydi. 1 Bakan 5 yeli Talim ve Terbiye Dairesi, buraya bal Neriyat Mdrl, 5 evirmenin alt Tercme Heyeti, Terbiye ve Tedrisat mfettileri, her biri bir Umum Mdrn ynetimindeki lk, Orta, Yksek Tedrisat Daireleri, Mze ve Asr- Atika, Ktphaneler, Sanayi-i Nefise mdrlkleri, Hfzsshha Mtehasssl, naat Dairesi, hsaiye (istatistik) Dairesi, Tefti Heyeti (Merkez ve Mntka Mfetti-i Umumileri), Halk Terbiyesi ubesi, Mektep Mzesi, Sicill-i Memurin Mdrl, Muhasebe Dairesi. Bu dnemde Nafi Atuf (Kansu) msteard. Tekilat yasas uyarnca Trkiye, 13 Maarif Mntkasna ayrlmt. Mntka merkezleri: Ankara, stanbul, Edirne, zmir, Antalya, Konya, Adana, Gaziantep, Elaziz (Elaz), Sivas, Van, Erzurum ve Trabzon'du. [1928'de Gaziantep Eminlii kaldrlm; Elaziz'in yerine, Kastamonu Maarif Eminlii oluturulmu; Van yerine de Diyarbakr Mntka Merkezi olmutur. Maarif Eminlikleri ve Mntka rgtleri, 1834 sayl yasa ile 1931'de kaldrlmtr] Deiik sayda illeri kapsayan her mntkann banda bir Maarif Emini, her il merkezinde de birer Maarif mdr bulunuyordu. Kazalara Maarif memurlar atanmt. Yasa gerei mntkalarn eitim ilerinde en yetkili makam eminlikti. Mntkadaki lise, ortaokul, retmen okulu, mdr, retmen ve memurlar ile Maarif mdr ve Maarif memurlar dnda kalan tm eitim grevlilerini, ilkokul retmenlerini atama, bunlarn yerlerini deitirme yetkisi emine aitti. Eminlerin okul ve kurumlar zerinde geni yetkileri vard. Mfettiler iki gruptu: lk Tedrisat mfettileri, umumi mfettiler. Bunlar da Merkez ve Mntka mfettileri olarak iki snfa ayrlmt. Merkez mfettilerinden bir grup, Talim ve Terbiye Dairesi'ne bal olarak eitim ve retim alanlarnda uzmanlk almalar; mntka mfettileri, Mntka Emini'nin buyruunda denetim yapmaktaydlar, ilk Tedrisat mfettileri ise maarif mdrlerinin buyruunda ilkokullar denetliyorlard. Bakanlk yaynlad genelgelerle Cumhuriyet Maarifi'nin ilkelerini u ekilde belirlemiti: "Trkiye'de herkesin mill ve dnyev, modern ve demokratik bir terbiye almas esastr... Eitimin "mill" olmasndan maksat, genleri, yaayan btn kurumlan, dnce ve idealleriyle mill topluma uydurmaktr... Dnyev kelimesinden hedeflenen anlam, eitimin (laik) olmas ["Laik" deyimi kaynakta (Yusuf Akura, Trk V///1928, stanbul Yeni Matbaa 1928, sayfa 112) aynen bu imlasyla ve verilen aklamalarla yer almtr Anayasa'ya girii ancak 1937de olan kavramn 1926'da ncelikle eitim alanna sokulmas, dnemin aydn Bakan Mustafa Necati'nin dinsizlikle sulanmasna yol at gibi, onun vakitsiz lm etrafnda da aslsz bir takm dedikodularn yaylmasna neden olmutur], dnceyi daraltan ve vicdan zgrln kran her trl din etkiden uzak bulunmaktr. Modern deyimiyle, eitimin, 34

yntemler ve teknikler bakmndan en yeni bilimsel kurallara gre srdrlmesi, demokratiklik ile de eitim ve retimin btn olanaklarndan kadn erkek tm ulus bireylerinin eit derecede yararlanmas, serveti, toplumdaki yeri ne olursa olsun her gencin yetenei ve zeks derecesinde renim grebilmesine hibir engelin konmamas dnlmtr. lkretimin mill ve demokratik olmas, kz erkek, zengin yoksul btn millet ocuklarnn ayn biimde eitim grmesi, bu ilkenin zorunlu bir sonucudur. Yine, ilkretimin meslek eilimlerden, din etkilerden uzak tutulmas, ilkretim programna yabanc dil konulmamas da bu ilkeye dayanr." lk Cumhuriyet Anayasasnn (1924, Tekilat- Esasiye Kanunu) 68. Maddesindeki

"Her Trk hr doar, hr yaar. Hrriyet, bakasna muzr (zararl) olmayacak her trl tasarrufta bulunmaktr", 75. Maddesindeki "Hibir kimse, mensup olduu din, mezhep, tarikat ve felsef itihadndan, dolay muaheze (knama) edilemez.", 87. Maddesindeki "ptida (ilk) tahsil btn Trkler iin mecbur, devlet mekteplerinde meccan (parasz) dir" ve 88. maddede yer alan tanm "Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle Trk tlak olunur" da yukardaki ilkelerin konmasn gerektiriyordu.

III. 1928'de Trk Maarifinin Durumu

Matbuat Mdriyet-i Umumiyesi'nin 1927'de yaynlad Trkiye Cumhuriyeti Salnamesi, Babakanlk statistik Umum Mdrl'nn 1960'ta yaynlad Blten, Hasan Ali Ycel'in Trkiye'de Orta retim adl (1938) eseri, 1926-27 ve 1927-28 retim yllarna ait, okul, renci, retmen, bte, bina saylar veriyor. Bunlardan ilki olan T.C. Salnamesi, Maarif Vekleti blmndeki btn illerin okul, retmen ve renci durumunu gsterir byk cetvelin dnda, Vilayetler blmnde de her ildeki ilk, orta, meslek, lise ve yksek okullarla bunlarn renci mevcutlar gsterilmitir. Bunlardan kartlan 1927 tablosu yledir: 35

'

I. statistik Blteninde: I lke nfusu: 13.648.270. Okur-Yazar oran: Yzde 10,6 1923'egre 1 Okul retmen renci renci art I ilkretim 5.812 12.501 425.997 84.056 (% 24,5) I Ortaokul 70 747 15.135 9.230 (% 160) Lise 19 597 1.819 578(%46) retmen okulu 23 391 5.022 2.494 (% 98) 'i Mesleki ve Teknik 1 Okullar 18 307 2.332 -1.687 (% 41 azalma) Genel toplam 5.942 14.543 450.305 94.671 (% 26,6) II. T.C. Devlet Salnamesi 1926-27'de: Okul renci Toplam Kz Erkek Kz Erkek Okul renci Ana mektebi _ 85 _ _ 85 8.540 ilk Mektep 648 4.932 80.670 265.138 5.671 345.808 lk Yat Mek - 19 - 1.502 19 1.502 ksz Yurdu 3 14 973 4.105 17 5.078 Orta Mektep 8 56 1.548 11.429 64 12.977 Lise 4 15 1.242 5.684 19 6.926 Muallim Mek. 9 15 1.994 3.629 24 5.623 Meslek Mek. 5 2 870 111 7 981 mam-Hatip - 25 - 1.442 25 1.442 Yksek Mek. _ 10 Genel Top. - 341 2.496 10 2.496 ' 87.638 293.536 5.941 381.373

677 95 5.069

Yasal dzenlemelerin getirdii zorunlu birtakm deiiklikler, bir ksm okullarn kapanmasn, retmenlerin bir ksmnn ilk, orta, lise ve meslek okullar arasnda nakillerini, az saydaki retmenin

yan hizmetlere kaydrlmasn gerektirmitir. Bu nedenle saylarda kesinlii yakalamak olanakszdr. Trkiye'de Orta retim adl eserde (sayfa 47 vdd) H. Ali Ycel, 1923 ve sonraki yllara ait deiiklikleri okul okul vermektedir. rnein, 1926-27 retim ylnda Ankara, Bursa, Kayseri Erkek, Diyarbakr Kz retmen Okullar kapatlm, 13 Erkek, 9 Kz retmen Okulu kalmtr. 1927'de Denizli Erkek retmen Okulu "Ky retmen Okulu"na evrilmi, Kayseri Ky ve Ankara Ana retmen Okullar almtr. Balkesir ve Ordu Kz retmen Okullar kapatlmtr 1926'da, Vefa ve Diyarbakr Erkek Liseleri kapatldndan lise says 19'a dmtr. O yl, Diyarbakr Lisesi, Erkek Ortaokulu, Vefa Erkek Ortaokulu ile Mersin'de yeni bir Karma Ortaokul, Dzce, Mardin, Erbaa'da birer Erkek Ortaokulu, Mersin'de bir Ticaret Okulu, 1927'de de Adana, Bursa, Eyp, stanbul, zmir Karma, Balkesir Kz Ortaokullar alm, Adapazar, Bolu, Burdur, anakkale, Erzincan, Giresun, zmit, Kilis, Nevehir, Ordu, Sinop, Tarsus, Tekirda, Tokat, Zonguldak, Eskiehir, Afyon, Antalya, Gaziantep, Malatya Erkek Ortaokullar karma eitime geirilmitir. Kz Ortaokullarndan Seluk Hatun ile skdar ise Kz Sanayi okullarna dntrlmtr. Aydn Sanayi Okulu ile Bolu ve Giresun Kz Ortaokullar da kapatlmtr. Devlet Salnamesi'nde saylan 25 olarak gzken mam Hatip Okullar'nn 1926'da 20'ye dt, 1927'de ise Ktahya, stanbul mam Hatip Okullar dndakilerin kapand grlmektedir. (Bu sonuncular ise 1929'da resmen kapanacaktr). 1923'ten sonra yaynlanmaya balayan statistik Yllklarndan okullara ilikin salkl saylar elde etmek olduka zordur. nk bu kaynaklarda, meslek okullar, retim dzeylerine gre ortaokullar ve liseler arasnda, baz yksek okullar meslek okullar kapsamnda gsterilmitir. 1927-28 retim ylnda "resm" nitelikli ve "ortaokul" dzeyindeki okul trleri ve saylan ile lise ve dengi okullar yleydi: 34 Erkek Lisesi : 15 Erkek Ortaokulu 12 Kz Lisesi : 4 Kz Ortaokulu 2 Erkek retmen : 14 Kz retmen : 8 Musiki retmen : 1 25 Orta retmen : 1 (yksek okul) Kz Sanayi Okulu Erkek Sanayi Okulu Ticaret Mektebi Karma Ortaokul mam-Hatip-36 37 Maarif Vekletine bal yksek tahsil kurumlar da unlardr: 1- stanbul Darlfnunu: 5 yeli bir Darlfnun Divan (Senato) tarafndan ynetilen bu balca kurumda Edebiyat Fakltesi, lahiyat Fakltesi, Fen Fakltesi, Tb Fakltesi, Eczac ve Dii Mektepleri, Mlkiye Mektebi yer almaktayd. Hukuk Fakltesi'nin 1897-1926 arasnda 3994 mezun verdii, Mlkiye Mektebi'nde ise 1926-27 ylnda 1. ve 2. snflarda toplam 37, 3. snfn dar ubesinde 16, Ml ubesinde 7, Siyas ubesinde de 6 olmak zere 84 rencinin bulunduu tesbit edilmektedir. Darlfnun'un genel retim kadrosu 265, renci mevcudu 2837'dir. 2-Ankara Hukuk Mektebi: Onursal Bakan Mustafa Kemal Paa, Trk Hukuk Tarihi Onursal Profesr smet Paa, retim Heyeti Bakan Adliye Vekili. Mahmud Esad Bey'dir. 1925'te retime alan bu okulun 1. ve 2. snflarna 525 renci devam etmektedir. Ticaret ve Ziraat Vekletlerine bal meslek okullar da unlardr: A) Ticaret Vekletine bal okullar: stanbul Ticaret Mekteb-i Alisi, Trabzon, Ankara, Konya, Adana, Antalya Amel Ticaret Mektepleri.

B) Ziraat Vekletine bal okullar: zmir, Karesi (Balkesir), Bursa, Edirne, Ankara, Adana, Sivas, Konya, Erzincan, Kastamonu, orum Ziraat mektepleri. Bu meslek okullarnn mevcutlar 50-90 arasnda deimekte, her biri ylda 20-30 mezun verebilmektedir. Yaklak saylarla, dier bakanlklara bal bu okullarn toplam kapasitesi 1000, mezun says da 300 dolayndadr. C) Mill Mdafaa Vekletine bal Harp Okulu ile asker lise ve ortaokullarda ise ordunun ihtiyacna gre parasz yatl erkek renciler okumaktayd." stanbul'daki Harbiye ve Bahriye mektepleri ilevlerini korurken 1923'te Ankara'da da yeni bakentin ilk yksek okulu konumunda bir Harbiye Mektebi almtr. stanbul'daki Yksek Mhendis Mektebi, Sanayi-i Nefise (Gzel Sanatlar) Mektebi gibi okullar ise 19301u yllara dein bir bocalama dnemi geirdikten sonra gelime olanaklar bulacak, te yandan 38 Ankara; Leyli Hukuk (1925), Musik Muallim (1925), Gazi retmen ve Eitim Enstits (1927) okullarnn almas ve stanbul'daki bir ksm yksek meslek okullarnn tanmas ile giderek cumhuriyet eitiminin merkezi durumuna gelecektir. IV. Eitim ve Okul htiyalar Geimi yzde 80lerin de zerinde tarma ve hayvancla dayanan ve bu ileri ok ilkel koullarda srdren halk ynlar iin asl sorun, okuma-yazma ve ilkretim dzeyinde grlmektedir. nk ancak bu yolla, Trk kylsne geimini iyiletirici birtakm reeteler verilebilecektir. Maarif Vekleti'nde 1928'de tesbit edilen gereklere bakldnda, "milletin maarif ihtiyac had safhadadr" stanbul ile baz illerdeki aznlk, zel, yabanc okullarla fazla ilgilenmeyen ve esasen bu gibi okullarn, ok iyi artlarda altklarn bilen bakanlk, szkonusu kurumlar ideolojik ynden sk bir denetim ve gzetim altnda tutmakla birlikte yenilerinin almasna scak bakmamakta, aznlk ve yabanc okullar ise Lozan Antlamas (1923) ile dondurulmu bulunmaktadr. Bakanlk, ilkretimin yaygnlatrlmas ynnde aba gstermektedir. rnein, bakanlka yaynlanan istatistik! bilgilerde retmen, renci saylan verilirken "Hususi mektepler ile ekalliyet ve ecnebi mektepleri dhil deildir" denildii grlmektedir. lkretimin yap, donatm, denek, aylk giderleri btnyle il btelerine braklm, buna karlk Bakanlk da orta ve yksek retimin masraflarn genel bteden ayrlan denekle stlenmitir. Bakanln bir baka tesbitine gre, ilkretim dzeyinde okullama; arzu edilenin aksine, gelir durumu iyi illerde ileri, yoksul illerde ise bsbtn yetersizdir. Bat, Kuzey blgeleri ile Konya ve Adana illerinde eitimin hzla gelitii gzlenirken, Erzurum ile bu ilin dousunda ve gneyinde kalan illerde durum ok ktdr. Okul ve retmen yetersizlii nedeniyle de zorunlu ilkretimin uygulanmas mmkn olamamaktadr. A bir oranda kapatmak iin Muallim Birlikleriyle Trk Ocaklar tarafndan ile ve kasabalarda Halk Gece Dershaneleri almakta ve bunlarn faydas grlmektedir. 1927-28'de bu kurulular 20 bin kiiye okuma ve yazma kursu vermilerdir. 1926'da yrrle konan lkretim Program'nn, 5 yllk ilkokullarda uygulanmas, mill bir eitimle, genel bilgilerin ocuklara kazandrlmas en nemli hedefken bunun her evrede gerekletirilememesi, yukardaki sebeplerin yan sra, mnakaas 1910lardan beri sregelen, Arap Elifbas ile okuma-yazma retiminin glyle de dorudan

ilgilidir. Bakanlk, yoksul ocuklarn bir ie ve zanaata ynelmeden ilkretimden geirmek dncesiyle ky ve ehir "yat mektepleri" amtr. 1928'de bu okullarn durumu yledir:
Okul retmen 22 72 14 132 3 46

renci Ky yat(erkek) ehir yat(erkek) ehir yat(kz) 1.502 4.105 973 Toplam 39 250 6.580

Bakanlk, ilkretimden gemeyenlerin bir meslek edinmelerine olumlu bakmad gibi, ilkretim dzeyinde meslek beceri kazandrmaya da kesinlikle izin vermemektedir. "Bu esas, husus ilk mekteplere mil olduu gibi asker nmn alan ve Mill Mdafaa Vekleti'ne bal olan resm ilk mekteplere de amildir" (Trk Yl 1928, s. 114). Ana Mektebi denen okul ncesi eitim kurumlarnn yetersizliini gren bakanlk, salt bu ama iin Ana Muallim Mektebi amay tasarlamaktadr. lkokullardaki retmen an kapatmak dncesiyle de deneme mahiyetinde 4 ortaokula 2 yllk pedagoji snflan eklenmitir. Yine 1928'de alan Terbiyei Bedeniye Kursu'na katlanlara da ehliyetli terbiye-i bedeniye muallimi unvan verilmitir. Bu kurslara muallim mektebi mezunlar alnmaktayd. Ortaokul programna konan dare-i Beytiye (ev idaresi) dersi iin de bir yllk kurs ald grlmektedir. 40 Orta retim dzeyinde genel retimin yannda meslek eitim de veren bakanla bal tek okul Aydn Leyl Sanayi Mektebi'dir. Galatasaray Lisesi dnda, Trkiye'deki tm ortaokul ve liselerde ortak programlarn uygulamaya konmas bu sradadr. Galatasaray Lisesi ise yabanc dil dersine (Franszca) haftalk programnda Trke'den fazla yer vermesi bakmndan zellik gstermektedir. Okullarda "i prensibine dayal retim"e geebilmek iin pilot uygulamalar balatld gibi, Avrupa'dan getirtilen uzmanlar da bu alanda Trk retmenlere dersler vermektedirler. Okullama ynnden, "liselerin (20 dolaynda) ve ortaokullarn (70 kadar) mill maarif iin, ihtiyac karlad, ancak ilkretim ile meslek retimde hedeflerin uzanda olunduu" (Trk Yl 1928, s. 123) vurgulandna gre, ylda, 3-4 bin ortaokul, 200-250 lise mezunu, ileri okur-yazara duyulan gereksinime cevap verebilmektedir. Nitekim o yllarda bu zmrenin brokrasinin her kademesinde sz sahibi olarak elde ettii saygnlk ve etkinlik, 1960'lara dein srmtr. lkretim sorununun ise, II. Merutiyet'te kartlan "Mektep Vergisi Kanunu" ile zlemeyecei anlaldndan, ilkretim giderlerini, halka daha az yk getirici bir formlle karlayc yasal hazrlklar srdrlmektedir. Meslek eitimi iinse Bakanlk, i-okulu, i-niversitesi konusunda uzman getirterek lkenin deiik blgelerini incelettirip alacak okullardaki programlara esas bir rapor hazrlatmtr. Ancak yeni meslek okullarnn modeli Belika'dan alnacaktr. Okullar dnda Bakanla bal eitim-kltr kurumlan mzelerle ktphaneler olup o srada bilimsel deeri olan biricik mze stanbul Asar- Atika (stanbul Arkeoloji) Mzesi'dir. zmir, Bursa ve Konya mzeleri gelime yolundadr. Ankara Mzesi ise bu yllarda kurulacaktr. Ktphanelerin, nicelik ve nitelik bakmndan, Batdakilerle kyaslanmas olanakszdr. ok deerli eserlerin de bulunduu birok ktphanenin saymlar bile yaplmamtr. Ankara ve stanbul'da birer Umum Ktphane, stanbul

41 Darlfnnu'nun ve Asar- Atika Mzesi'nin ktphaneleri tasnifli kurumlardr. Trkiye'de 56 umumi ktphane, kapatlan tekkelerden toplanan kitaplarn korunduu 3 ktphane, 16 Vilyet ktphanesi, 4 hususi ktphane (Darlfnun ve Mze ktphaneleri dnda) toplam 600 bin dolaynda kitap bulunmaktadr. Bakanla balanan Devlet Matbaas da Mtedavil Sermaye Kanunu uyarnca almakta ve daha ok okul kitab basmaktadr. Cumhuriyet'in ilk be ylnn bilanosu, bir baka deyimle 1924 Tevhid-i Tedrisat'tan 1928 Harf Devrimi'ne kadarki drt yln baarlar yle zetlenebilir: Maarif rgtnn yenilenmesi; retim birliinin salanmas ve lkenin her tarafnda ortak programlarn uygulamaya konulmas; mmet eitimi yerine milli eitimin, giderek laik eitimin yaygnlatrlmas; liselerin "ksm- iptidai" denen hazrlk snfnn kaldrlmas, ilkretimin parasz ve zorunlu olmas yannda orta retimde de parasz renime geilmesi, Devlet parasz yatl imknnn da salanmas, din eitiminin okuldan ok aileyi ilgilendirdii grnden hareketle dinin okul programndaki arlnn asgari dzeye indirilmesi, kadn ve erkekler iin eitim-retimde eitlik ilkesinin getirilmesi ve karma eitimin ortaokul ve liselerde yaygnlatrlmas, "karma retim-ortak eitim" ilkesinin benimsenmesi, yksek retim kurumlarnn hepsinin kzlara da almas, okul programlarnn srf pedagojik bir amaca deil ayn zamanda toplumsal amalara da ynelik tarzda yenilenmesi, derslerin yaamla dorudan ilgili alanlara gre belirlenmesi, snf imtihanlarnn kaldrlp mezuniyet imtihanlarnn konmas vs.dir. Saltanat eitimi, dar kapsaml, yetersiz, gayr mill ve bir lde de gayr dnyev; genel eitim dine dayal iken, Cumhuriyet eitimi, yaygn, ulusal, yaamsal, laik ve frsat eitliine dayal gelime yoluna girmitir. 1927'de kabul edilen Orta Mektep Program, nceki 1924 programna gre din derslerinin kaldrlmas, haftalk ders saati saysnn da 28'den 32'ye kartlmas gibi iki nemli yenilik gsterir: 42 Dersler ve 1. 2. 3. snflardaki saylan yledir: Trke (7-5-4), Vatan Malumat (-1-1), Tarih (2-2-3), Corafya (2-2-1), Hayvanat (2-), Nebatat (-1-), Arziyat (--1), Fizyoloji ve Hfzsshha (-2), Fizik (-2-2), Kimya (-1-2), Riyaziyat (5-4-4), Ecnebi Lisan (5-5-5), Resim (2-2-1), Musik (1-1-1), Jimnastik (2-2-2), Laboratuvar (2-2-1). Kzlar iin ayrca Ev idaresi, ocuk Bakm, kzlar ve erkekler iin de ayr ayr Atlye dersleri konmutur. 1927'de Liseler iin de u program kabul edilmi bulunmaktayd: Trke ve Edebiyat (3-3-5), Tarih (22-2), Corafya (2-2-1), Nebati ve Hayvani fizyoloji (3-), Arziyat (-2-), Fizik (2-2-2), Kimya (2-2-2), Hendese ve Resm-i hatt (3-2-2), Cebir (3-2-2), Nazar Hesap (~1), Msellesat (-1), Kozmorafya (-1), Mihanik (2), Felsefe ve timaiyat (-2-3), Arab (2-2-), Faris (1-1-), Ecnebi Lisan (5-5-5), Jimnastik (22-1), Laboratuvar (3-3-2). 1926 lk Mektep Programna gre ise 5 snfl ilkokullarda, 1. snfta Elifba (Arap Alfabesi), btn snflarda da Ahlk, Kraat, ml ve Ezber, Sarf ve Nahiv, Tahrir, Tarih, Corafya, Riyaziyat, Tabiiyat,

Resim, Musik dersleri; kylerdeki tek ve iki retmenli okullarda "Toplu Dersler" yntemiyle, normal kadrolu okullarda da snf dzeylerinde verilmekteydi. 43 DRDNC BLM

HARF DEVRM, MLLET MEKTEPLER, HALK EVLER (1928-38)

Atatrk, 9 Austos 1928 gn Sarayburnu'nda halka unlar sylyordu:

"ok iler yaplmtr, ama bugn yapmaya mecbur olduumuz son deil, lkin ok lzumlu bir i daha vardr. Yeni Trk harfleri abuk renilmelidir, her vatandaa, kadna, erkee, hammala, sandalcya retiniz. Bir milletin, sosyal bir toplumun yzde onu, yirmisi okuma yazma bilir, yzde sekseni, doksan bilmezse, bu ayptr, bundan insan olanlarn utanmas gerekir. Bu millet utanmak iin yaratlmamtr, vnmek iin yaratlm, tarihini vnmekle doldurmu bir millettir. Fakat milletin yzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bu hata bizde deildir, Trkn karakterini anlamayarak kafasn birtakm zincirlerle saranlarndr. Artk gemiin hatalarn kknden temizlemek zamanndayz, hatalar dzelteceiz, bu hatalarn dzeltilmesinde btn vatandalarn almalarn isterim. En nihayet bir yl, iki yl iinde btn Trk toplumu yeni harfleri renecektir. Milletimiz yazs ile kafas ile btn medeniyet leminin yannda olduunu gsterecektir." Yeni Trk harflerinin kabulnden 3 ay nceki bu beyanat, uzun zamandr sregelen hazrlklarn, almalarn ve aydn evrelerdeki ortak kanaatin ifadesiydi.

apka ktisas (Giyilmesi) (1925), Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin eddi (1925), Takvimde Tarih Mebdeinin Tebdili (Beynelmilel Mildi Takvim) (1926), Trk Kanun- Medenisi (1926), ktisadi Messeselerde Mecburi Trke Kullanlmas (1926) ve nihayet Beynelmilel Erkamn (rakamlar) Kabul (1928) kanunlar yrrle konmu, gelen tepkiler etkisiz ve sonusuz braklmt. Yine de Ltin harflerinin kabul 1925-28 arasnda tam yl boyunca 44 tartlm, grler, kart grler, siyasi kadrolar, basn, aydnlar srekli megul etmiti. Haziran 1928'de Ankara'da Maarif Vekleti'nde toplanan Trk Dil Encmeni (Ahmed Cevat, brahim Necini Dilmen, Ragp Hulusi, Falih Rfk Atay da bu komisyonda grev almlardr) "bir ayda renilebilecek" biimleri ve seslendirilmeleri kolay bir "gramer lyihas" (dilbilgisi nergesi) hazrlad. Bu rapordan baka okullar iin ayr, halk iin ayr Alfabeler de yapld. Denilebilir ki, Harf Devrimi, her biri ayr ya da ortak birok hakl gerekelere dayanan devrimler arasnda en gerekli ve isabetli olanyd. Geri, Atatrk'n ve evresindekilerin inandklar gibi, halkn "tamam" bu yeni harflerle okuma yazmay renebilecek deildi ve ilk bir iki yl iinde, umulan baar bir yana, devrimden 50-60 yl sonra bile lke nfusunun olduka kabark sayda bir blm mmlik yazgsndan kurtulamayacaklard. Ama bu devrim, okur-yazarl bir ayrcalk olmaktan kartp kyl-

kentli herkesin kolayca okuma yazma renmesine, uyanmasna, kendi dilinin kurallarn kavramasna kaplar at.

Birka ylda yeni birka bin okulun salayabileceinden daha yararl sonular getirdi. [1982 Anayasas'nn 174. maddesi ile teki "nklp Kanunlar" gibi gvenceye alnan 1353 sayl, 1 Kasm 1928'de kabul edilen "Yeni Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakknda Kanun" 11 maddeden ibarettir. Devlet dairelerinde 1.1.1929'dan balayarak yazma ve ilemlerin en ge Haziran 1929'a dein yeni Trk harflerine dntrlmesi, kitaplarn Ocak 1929'dan sonra yeni harflerle baslmas, resmi ve zel tutanaklarnda, 1930 Haziranna kadar eski Arap harflerinin "stenografi" makamnda kullanlmas, "Btn mekteplerin Trke yaplan retiminde Trk harflerinin kullanlmas ve eski harflerle baslm kitaplarn retimden kaldrlmas" yasalat. Kanuna ekli iki cetvelden biri "matbaa harfleri"ni, dieri de "yaz harfleri"ni gstermektedir] Burada, Arap Elifbasnn retilmesine ilikin yerlemi bir kuraln, ilkokula balayan yavrucaklara nasl ezberlettirildiini bir rnekle verelim:"... Hatt- huruf, hec ile tasvir-i lfza derler. Hec, hurufu isimleriyle ta'dada derler. "Cim" isimdir "C" msemmasdr... Arabi'de gh olur ki bir harfi kitabetten hazf edip telaffuz ederler. Gh bir harfi ziyde edip telffuz etmezler, vs." Arap Elifbas ile Trke deil, Arapa ve Farsa retiliyor, renenler, bu iki yabana dilin kurallarn yle byle biliyorlar, kendi dillerinin kurallarn ve imlsn ise bilmiyorlard. 45 I. Millet Mektepleri 11 Kasm 1928'de de "Millet Mektebi tekiltna dair Talimatname (ura-y Devlete hazrlanmtr) Bakanlar Kurulu'nda kabul edilip yrrle kondu. Bu Ynetmeliin 4. maddesi "Bu tekilatn reis-i umumisi ve Millet Mektebinin Bamuallimi Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretleridir" biimindedir. 51 maddeden oluan Ynetmelikle ve yasa ile Trkiye'de rgn ve yaygn eitim alannda, samimi, cokulu, verimli bir seferberlik balatlm, Trkiye tarihinde ilk ve son kez "eitim", lke gndeminin banda yer alabilmitir. Danton'un "Halkn ekmekten sonra en bata gelen ihtiyac eitimdir" gr (Bu cmle, Paris'teki heykelinin kaidesine kazldr) bir kerecik de olsa bize, on yllk bir bereket getirmitir. (Aradan 61 yl getikten sonra, yeni greve balayan bir Mill Eitim Bakannn -Avni Akyol'un 13 Nisan 1989 tarihli demeci- "Vatandalar okur-yazar yapma amac gereklemedi. Okul ncesinden niversiteye kadar, okullama, pln hedeflerinin gerisinde kald. Eitim imknlar dengesiz dald..." demesi, 1928-38 bereketli yllarnn bir daha yaanmadnn itirafdr). Halk, daha dorusu kitle eitimi, Harf Devrimi'nin ilk amacyd. Bu nedenle de kolay okuma ve yazmaya engel oluturacak iaretler, ara seslere ilikin harfler ngrlmemi, yaln ve basit bir alfabe yeterli bulunmutu. Daha 1910larda, ilk eitimcilerimizden Edhem Nejat, Terbiye-i ptidaiye Islahat adl brornde, "Halk eitimiyle ocuk eitimi arasndaki sk ilikiyi vurgulayarak halkn, bilgisiz, tutucu olmasnn, ocuun yetimesi iin

46 gerekli evrenin hazrlanmasn engelleyeceini, bu nedenle okul eitimine kout biimde halk okullarnn da almasn, mzik, tiyatro, konferans, mze, bahe, spor, bayrak, yarma, yry... etkinliklerine halkn da katlmnn salanmasn" aklamt. Osmanl Devleti'nin son yllarnda bu ynde admlarn atld da grlmektedir. Atatrk ve Mustafa Necati, bu ihtiyac, en ksa zamanda, en kkl ve kestirme zmle karlama amacndaydlar. Millet Mektepleri almalarndan nce de Halk Dershaneleri ile retmenler ve gnll aydnlar tarafndan okuma-yazma, hesap, yurt bilgisi dersleri verilmi, inklplar anlatlmt. Millet Mektebi Talimatnamesi'nin 1. maddesinde "gaye" (ama) "T.B.M.M. tarafndan Trk Dilinin ferd ve umum, husus ve resm bilcmle muharreratta (yazmalarda) Trk harfleriyle tesbiti kanunen kabul edilmi olmasndan, buna msteniden tatbikatta, Trk harflerinin, ksa bir zamanda ve kolay bir surette her ferde okuyup yazabilmek imkn baheden mahiyetinden, Trk milletinin azami surette istifadesini temin etmek ve byk halk I kitlelerini sratle okur yazar bir hle getirmek" olarak aklanmt. Millet Mektepleri iin kabul edilen rgt, izleyen 2-8. maddelerde ayrntlanmt. Buna gre sistem aamal olacakt: A Program ile okuma yazma retilmesi, B Program ile A'y bitirenlere yaamlar ve ileri iin gerekli temel bilgilerin verilmesi, C Program ile de B'yi bitirenlere daha st dzeyde bilgi ve beceriler kazandrlmas hedefti. Valiler, Kaymakamlar, okul mdrleri, memurlar... Bu alanda grev ve sorumluluk yklendiler. Okullar, ky odalar, kahvehaneler, hkmet konaklar ve camiler Millet Mektepleri iin kaplarn at. o denli ciddiye alnm ve hkmetin en nemli ii durumuna getirilmiti ki, "Tekiltn umumi reisliim ve Millet Mektebi'nin bamuallimliini, Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin kabul buyurmu olmas"ndan ayrca, Byk Millet Meclisi Reisi, Bavekil, vekiller, Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi, Halk Frkas Umum Ktibi de rgtn bakanlar, genel 47 mfettileri, mfettileri grevlerini stlendiler. Maarif Vekili rgtn genel bakanyd. lkede, ya 15 ile 45 arasnda olan kadn erkek, okula gitmemi tm vatandalar da Millet Mektebinin rencisi sayldlar. Askerde olanlar okuma yazma eitimini klalarda, subaylardan ve okuryazar avulardan alacaklard. lkretim andakilerin zorunlu okula alnmas, ad 15-45 kuaklarnn (ki genel nfusun yans dolaynda muhtemelen 6 milyon civarnda olmal) da sratle Millet Mektepleri'nden geirilmesi ile iki yl iinde, yal nfus dnda herkesin cehaletten kurtarlmas tasarlanmt. Nitekim 1929-1935 arasndaki uygulamalar sonunda A ve B kurslarna devam ederek "Millet Mektebi ehadetnmesi" alanlarn says 2.376.845'i bulmutur (hedef nfusun yars kadar). 1935-36'da bu kurslara katlan 59.202 kii ile 1936-37'de devam eden 84.732 kii de hesaba alndnda 2.520.779 vatandan okur yazar olduu anlalmaktadr. Ancak unu hemen belirtmeli ki, Mays 1929'a kadar kurslardan geen ve ok iyi derecelerle yeni Trk Alfabesiyle okuma yazma renen 600 bin yurttan bir blm eski yazy bildikleri iin esasen okuryazardlar. Orduda ise 1926'da terhis edilenlerin ancak yzde 17'si eski harflerle okur yazar iken, kampanyann balamasndan sonra 1931'de terhis olanlarn yzde 25'inin, 1936'da da yzde 75'inin okur yazar olduklar grld. Gezici Kadn Kurslar da almalara katkda bulundu. Uzmanlar, Yetikinler in ve

Hayat inde Alfabe, retmen Klavuzu, adl kitapklar hazrladlar. A kurslar 90 saatti. kinci (B) kurslar 6 ay sreliydi. Buray baaryla tamamlayanlara lkokul diplomas eidi belge veriliyordu. Hkmetin ve ie nclk eden Maarif Vekleti'nin, bylesine iten ve apolitik bir kampanyada, gz ard ettikleri husus "iin sonras" idi- "Kyl, milletin efendisidir" deerine inanarak cokulu bir ortamda, istekli ya da isteksiz kurslara katlanlar, ehadetnmeyi aldktan sonra "bir kurtuluun sevincini" yayorlar, ift ubuk, i g arasnda rendiklerini unutuyorlard. Ne kylerine dzenli 48 gazete dergi ulatrlyor, ne okuma odalar alyor, ne de onlar, bu tr eyleri edinebiliyorlard. [Okuma-yazma seferberlii ve Halkevlerinin at kurslar nemini yitirerek 1950'lere kadar srerken Orduda da 1950-75 arasnda bilmeyen askerlere kurslar dzenlenmi ve verilen rakamlara gre 25 yl zarfnda 532.266 gen okur yazarlk kazanarak terhis olmutur. 1960-1980 arasnda Mill Eitim Bakanl ve bir ara Kyileri Bakanl Halk Eitimi Genel Mdrl'nce dzenlenen beceri kurslar yannda ve arasnda okuma-yazma almalar da srdrlm, bu faaliyetle de 692.516 kii -ou kadn ve kz- okur-yazarlk belgesi almtr. 12 Eyll sonras dnemde, Atatrk dnemini artran birok tuhaf uygulamalardan teki de "okuma-yazma seferberlii" olarak balatlm, Anayasa, Mill Eitim, Temel Kanunu, 1982'de yaynlanan Yetikinler in Eitim Programlarnn Uygulanmasna likin Ynetmelik ile 1983'te yrrle konan 2841 sayl "Zorunlu lkretim a dnda kalan okuma yazma bilmeyen vatandalarn okur yazar duruma getirilmesi hk." yasay dayanak alan, Asker ynetimi baarl ve halksever gstermeye dnk bu giriim enlikler, trenler arasnda, okullarn, retmenlerin sktrlmas ile 5 yl kadar srdrlmtr. TV'den, "Demokrasiye Gei" sloganlar arasnda "Okul program", "Kymz-Kylmz Saati", "Gnn iinden", "Kalem Tutan eller" vb. yaynlarla da seferberlik desteklenmitir. Bakanlklarn, kurum ve kurulularn da katld bu kampanyann 31 Mart 1981 -1 Haziran 1983 dneminde 136.055 kurs alm,- 3.133.792 vatandan katlm salanmtr. Tevik iin, cretsiz tama, mendil, anta, takvim, kartpostal datma, cretsiz yaz tatili, ilt, belge, sicile etki vb. gibi ou gln yollar denenmitir. Bu kurslardan geip gerekten okuma yazma renen ve bundan yaamnda yararlanan ka vatanda bulunduu ise bilinmemektedir.] Harf Devrimi'nin ve Millet Mektepleri'nin ilk sonularn alamadan 1 Ocak 1929'da len ve erei "btn ocuklarn okula gittii, btn kylerinde okul ve retmen bulunan bir lke" olan Mustafa Necati yaasayd, belki her yurttan yaam boyu okur yazar kalmalar nlemleri de alnrd. Atatrk'n temelletirmeye alt "halklk" ilkesini en doru anlayan ve o ynde en doru ve byk admlar atan Mustafa Necati olmu, Trk Mill Eitimi'nde de onun yeri bir daha doldurulamamtr. Mezar banda Bavekil smet Paa'nn syledii u cmleler anlamldr: 49 "nklplarn lrken kalanlardan ve yeni yetenlerden bir tek dilei yardr: Cansz bileklerinde sallanan vazife bayrann kavranp daha yksek dalgalanmas..." smet nn, kabinesindeki Maarif Vekillii boluunu hemen dolduramad. ki ay kendisi vekleten yrtt. Vasf nar'n gnlerle snrl ikinci kez bakanlndan sonra Cemal Hsn'y (Taray) getirdi. Bakanlkta Halk Terbiyesi ubesi ile Halk Tenvir (aydnlatma) Mdriyet-i Umumiyesi'nin almas da bu sralardadr. retmenlerden, vatandalara, yurttalk bilgileri vermeleri istendi. 1930'lu yllarda, Ky Eitim Kurslar, Halk Okuma Odalar, Akam Sanat ve Akam-Ticaret Okullar, Halkevleri ald.

Buralarda eitim, ynetim ve ynlendirme arl retmenlerde, eitmenlerde, validen ktibe kadar devlet memurlarndayd. Cumhuriyet kltrn yaymak iin alan avu Eitmenler Oca dnldnde ise 10 ylda, 36 bin kye en az birer eitmen gnderilmesi hedeflenmiti. "Kyl avutan eitmen" o gnk artlarda Trkiye iin bir areydi. Oluturulan Ky Eitmen Tekilat ile her yl 3 bin kadn-erkek eitmenin maarif ordusuna katlmalar planlanmt. Eitmenlerin srekli kyde kalmalar, kye yaygn eitim gtrmeleri, kyn her trl sorununu zecek yeterlilikte ve yetkinlikte olmalar, ky yaamnda esasl deiikliklere nclk etmeleri tasarlanmt. Gelimi kylerde, kasaba ve kentlerde ise okullarn yetikinlere de ak tutulmas, okur-yazarln yan sra hayat ve meslek becerilerin herkese kazandrlmas, retmen ve eitmenlerin ky tarmndan kk sanatlara, kooperatifilie kadar usta ve uzman, te yandan da dnsz cumhuriyeti ve inklap olmalar ilkeydi. Bir evrede yerleip alabilecek, toplumla btnleecek, kuaklar boyu srecek bir eitim srecinin sorumluluunu yklenecek, doal ki "cemiyet iin ferd" anlayn benimsemi insanlar aranyordu. Falih Rfk Atay o gnlerde "Saylarla avunmak ve savunmak istemediklerim, Osmanl saltanatnn, bir imparatorluk miras "denemeyecek clz kadrolar braktm, saylardaki aldatcla kaliteler kadrosunun tercih edilmesi gerektiini" yazyor, 50 "Kylere gidecek eitmenlerin tatbikatnda bulundum. Tereddtsz iddia edebilirim ki, bir iki kursta yetien bu eitmenler ayarnda, bizim devrimizde, stanbul'un hibir okulunda ilk mektep muallimi yoktu" diyordu. 1936'dan balayarak artan saylarla 1946'ya dein 6533 eitmen yetitirilmesi, bunlarn gittikleri yerlerde geceli gndzl kurslar dzenlemeleri Atatrk' de sevindirmi ki 1 Kasm 1938'de Meclis'te okunan sylevinde "-Eitmen okullar ok iyi neticeler vermi ve eitim kadrosuna bu yl 1500 kii daha katlmtr" demiti. H. Halkevleri Ky Eitmen Kurslarnn "Gezici" ve "Duraan" Ulus Okullarnn (Millet Mektepleri'ne sonradan verilen adlar) getirdii hareketlilik, Halkevlerindeki kapsaml etkinliklerle yine bu yllarda btnlemitir. Halkevleri, Atatrk devrimlerinin benimsetilmesini, Cumhuriyetin kltr etkinliklerini, Mill Eitim'in yannda yrtmek iin, 1931'-de kapatlan Trk Ocaklar'nn yerine kuruldu. 1932-1952 arasndaki dnemde 478 Halkevi ile 4322 Halk odas ald. Bu kurulularn amac "Ulusu, ayn lkye bal bir kitle yapmak, kr-kent, kyl-aydn ayrmlarn kaldrmakt. (1952'de, Demokrat Parti iktidarnca Halkevleri'nin kapatlmas, binalarna ve birikimlerine CHP dmanl ile el konulup tasfiye edilmesi, eitim tarihimizin ac bir yarasdr.) Bu kurumlar smet nn'nn tanmyla "garazsz ve menfaatsiz birer medeniyet ve irfan yurduydu." "Ulusal ve toplumsal hayatn temelleri, eitim ve retim teknikleri uygulanarak bu evlerde atlmak istenmiti. lk on yl boyunca da halk aydnlatmaya ve yaamn adalatrmaya dnk almalar Halkevlerinde odakland. Belki en deerli hizmet de yurdun her kesinde, ileri -geri farkllklar yenilerek e dzeyde faaliyetlere yer verilmesi olmutur. smet nn, Halkevlerinde mill ve itima hayatn odaklandm, bu kurumlarn "ada bir ulus" iin gerekliliini aklarken "-Bir milletin yetiip gelecee hazrlanmasnda klasik kurumlar okullardr. Fakat ada uluslar, bir varlk olarak yetiip 51 rgtlenmek iin okullarn bilinen yntemlerim yeterli grmyorlar... Bu asrda, okul retiminin yannda mutlaka bir halk eitimi yapmak ve halk bir arada altrmak gereklidir" diyordu.

Nitekim, "ulusal bir halk mesaisi", uzun sre ve en youn biimde rgn eitimi desteklemediinden "bilinli toplum ve halk kitlesi" araylar hep uzaklarda kalm; sonu Prof. Suat Sinanolu'nun ifadesiyle "Aydnla halk adam arasnda zihinsel ve ahlak biimlenme bakmndan ze deer bir fark olmad gibi, aydnla halk adam arasndaki fark da meslek bilgilerinden teye gidememitir. Bunun da nedeni modernist eitimin, retim alann tekeline alm olmasdr... Gerekten bugn -yani 1980'-lerde- Trkiye'de bir ulusun kltr bilinci denilebilecek eyin varolduu ileri srlemez" olmutur. (Bkz. Trk Hmanizmi, Ankara 1980, s. 54 vdd). Halkevleri, CHP'nin Alt Ok'u (Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Laiklik, Devletilik, nklplk) prensipleriyle alan, bir kltr sava iin grev yklenmi, kaps partili partisiz herkese ak kurumlard. Ancak ynetim kuruluna girmek ve komite yesi olmak iin partiye kaytl olma koulu aranyordu. Her Halkevi 9 ubeye ayrlmt. 1- Dil-Tarih-Edebiyat, 2- Ar (sanat), 3-Temsil, 4- Sosyal Yardm, 5- Halk Dershaneleri ve Kurslar, 6- Spor, 7- Kitapsaray ve Yayn, 8- Kyclk 9- Mze ve Sergi, ilgin sloganlar ve yntemleri vard: "Mahalle kahvesinden halkevi ktphanesine", "Bilgi seferberliinin ileri karakollar: Ky okuma odalar", "Yurdun her yan okuma heveslileri ile dolu!", "Bir kye, harman yeri kadar gerek olan ey: Okuma odas!", "mmlie kar seferberlik". Trke'yi yayma ve retme giriimlerinde, Diyarbakr'n bir kyndeki Trke bilen 42 kiinin, bilmeyen 55 kiiye retmen olarak grevlendirilmeleri, yl sonunda en iyi retenle en iyi renene 4'er kz verilmesi, Mardin'de gnll 50 gencin Trke retmeni olarak kylere gitmeleri ilgin rneklerdir. Onca yayn, temsil, konser, len, yarma, gezi, inceleme, derleme ise hem kltr zenginletiriyor, hem de szgelimi Ak Veysel gibi deerlerin ortaya kmasna imkn veriyordu. 52 Halkevlerinde, harika bir metod (Andragoji) uygulanmaktayd. Yaam boyu eitim ilkesi iin gerekli bu metodu, yetenekleri ve yetimeleri ile birer animatr (yetikin eitimcisi) olan Halkevi mensuplar baaryla gtrmekteydiler. Halk eitimi iin kollegyum (konuma-sohbet), komite (ekip), demonstrasyon (gsteri), alan gezisi, forum, mnakaa, mlakat, panel, seminer, konferans, sempozyum vb. metodlar da bizde 1930"lu 401 yllar boyunca Halkevleri'nde uygulanmtr. teden beri oka konuulan "Atatrk'n sofras" da Halkevi almalarnn, Atatrk'n evresindeki bir sempozyumundan baka bir ey deildi. [Sempozyumlar "klasik" (yemekli) ve "modern" olarak iki trldr. Atatrk dneminde klasik sempozyum geerliydi. O zamanlardaki tanmna gre "Bir evde, zel bir yemek salonunda toplanlr, nezih bir ziyafetten zevkle yararlanlrken bir yandan da sohbet havasnda ve gayri resm, bir konu 15-20 kii arasnda tartlrd. Grup yemee baladktan sonra sempozyum bakan, nceden belirlenmi konuyu sunar, sofradakiler de informal olarak konumakta serbest braklrlard. Bylece, yemee ayrlm bir zaman, bir problemin zm iin kullanlrd] Bu yemekli oturumlarn gndemleri ise genellikle kltr, halk eitimi, ulus sorunlaryd. Atatrk Devrimi'nin getirmek ve yaymak istedii "Cumhuriyet Eitimi" 1931'de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin hazrlad Tarih IV adl kitapta u amalara balanmt: 1- Milliyeti, halk, inklp, lik cumhuriyet vatandalar yetitirmek, 2- lkrenimi fiilen umumiletirmek (1931'de ilkretimin btn Trk ocuklarna devlet okullarnda verilmesi mecburiyeti konmutur), dada yalnz yaayan obana kadar btn vatandalara okuma yazma retmek, 3- Yeni nesilleri btn renim derecelerinde genellikle uygulamal ve zellikle de ekonomik hayatta, dnya ve ahiret cezalar korkusundan doan ahlk yerine hrriyet ve dzenin uyumuna dayanan gerek ahlka ve erdeme

kavumu tarzda yetitirmek, 4- Trk milletini, bu esaslara dayanarak medeniyet safnda en ileriye gtrmek, yeni nesilleri Trk olmak haysiyetinin gerekli kld bu amalara en ksa zamanda ulatrmak. Aslnda bu belirleme, Ziya Gkalp'in "Vatandalar, mill hars (kltr) kazanmak suretiyle millleir ve toplum yaamna katlrlar. retimin amac da bunu, insanlarda ruh alkanlklar haline getirmekten ibarettir" grne dayanmaktadr. Bu yllarda Eitim Bakanlnn adnn "Maarif yerine "Kltr"e dntrlmesi (1935) de halk, milliyeti ve devrimci eitimin bir gerei grlmt. 1933'te ise 2287 sayl Kanunla Vekletin Merkez tekilat ve vazifeleri yemden belirlendi. 53 Latin Harflerinin kabul ile 1-2 yl iinde btn milletin okur yazar olacana inananlar, Atatrk' de inandranlar, aradan 8-10 yl gemesine ve onca kampanyalara ramen bunun baarlamamasndan elbette ki kayg duymaktaydlar. Atatrk 1 Kasm 1936'da Meclis'i a sylevinde: "lk tahsilin yaylmas iin sade ve pratik tedbirler almak zorundayz. lk tahsilde hedefimiz bunun umumi olmasn bir an evvel tahakkuk ettirmektir. Bu neticeye varmak, ancak faslasz tedbir almakla ve onu metodik tatbikle mmkn olabilir... Sanat ve teknik mekteplerine rabet artmtr", bir yl sonra 1 Kasm 1937 sylevinde de: "Okuyup yazma bilmeyen tek vatanda brakmamak, memleketin byk kalknma savann ve yeni atsnn istedii teknik elemanlar yetitirmek, memleket davalarnn ideolojisini anlayacak, anlatacak, nesilden nesile yaatacak fert ve kurumlar yaratmak. te bu nemli umdeleri en ksa zamanda temin etmek, Kltr Vekleti'nin zerine ald byk ve ar mecburiyetlerdir diyerek henz sevindirici sonularn alnmadn im ediyordu. Ulus gazetesinde 23 Austos 1938'de yaynlanan istatistikler ise, "saltanat", "Cumhuriyet" mukayeseleri ile avuntular vermeyi amalyordu: "Tam Cumhuriyet a olan 15-19 yataki kz-erkek toplam 848.909luk kesimin yzde 44,6's, Merutiyet a olan 45-55 aras nfusunun yzde 18,9'u, stibdat nesli olan 65-70 ya arasndakilerin ise yzde 9,1'i okuma yazma bilmektedir. Merutiyet a kadnlarmz (40-45 ya) 473.948 kii olup bunlarn sdece 21.923' (yzde 5,1) okuma yazma biliyor. Saltanat nesli kadnlarmzn ise ancak yzde 2,5'i okur-yazardr. 54

1935'teki genel nfus saym sonularna gre Ankara'daki okur yazar oran, lke genelinin ok stnde yzde 61,8 olup bir rekordur. Kzlarmz, 1910'a kadar yalnz iptida ve rdiyelere gidebiliyorlard. 1923-24'te ilkokullara devam eden kz says 62.954 iken, 1937-38'de 256.061'e kt. 1925'te ortaokullardan 12 kz mezun olmuken, 1937'de 2422 kz mezun oldu. Lise mezunu kz says ise 52'den 376'ya kmtr." Oysa ksuratl bir yn say ve oran arasnda duraksamada kalmaya gerek yoktur. Babakanlk statistik Umum Mdrl'nn 1960'ta yaynlad bltende, 1935 Genel nfus saym sonularna gre Trkiye'nin nfusu 16.158.018 olarak tesbit edilmi, okur yazarlk oran da yzde 20,4 hesaplanmtr. Bu demektir ki Cumhuriyet, 1927'deki yzde 10,6lk okuma-yazma orann 8 ylda -bir dizi abaya, yatrma, kampanyaya ramen- ancak iki katma kartabilmitir. 55

BENC BLM

ATATRK DNEMNDE OKULLAR 9 ubat 1926 gn, gazetecilere aklamalarda bulunan Maarif Vekili Mustafa Necati, eitimle ilgili ilgin rakamlar vermiti. Tm lkede, 4.770 ilkokul, 32 yat okulu, 25 yatl lkretmen okulunun birer uygulama ilkokulu. (toplam 4.827 ilkokul), bunlarda 9.062 retmen grevli olup, 302.500 renci okuyordu. retmenlerin 3.960' retmen Okulu kl, 5.102'si yeterlik belgeliydi. 25 retmen okulunda 4.200 retmen aday okumaktayd. Bunlarn her biri (yatl) devlete ylda 255 liraya mal olmaktayd. lkedeki 17 ksz yurdunda 5.160 ocuk barnmakta ve yetitirilmekteydi. Orta retime bal 17 erkek 4 kz lisesi, 29 mam-Hatip Okulu akt. Liselerin 2 Erkek, 2 Kz Lisesi dnda, hepsi yatlyd. Lise ve ortaokullarda 9.238 erkek, 2.126 kz, mam-Hatip okullarnda da 1.075 erkek renci okumaktayd. Yksek retim kurumlar, Darlfnun, Eczac, Dii, Mlkiye, Yksek retmen, okullaryd. Ayn Bakan, 22 Nisan 1928'de Meclis'teki bte grmeleri srasnda ilkokul saysnn 6.060'a, renci mevcudunun 423.263'e ykseldiini, yeni bir vergi sistemiyle yurdun her yannda yeni okul yaplarnn ykseldiini, iki yl zarfnda 1233 okulun yapldn aklyordu. Sanayiden yoksun, halk fakir bir lke iin bu saylar azmsanmamaldr. abalarn sonraki yllarda da srd, eitimin ihmal edilmedii, genel bteden maarife ayrlan payn, 1923'te 3.573.000 TL iken 1927'de 6.159.000 TL, 1930'da 8.200.000 TL, 1935'te 9.058.000 TL, nihayet 1938'de de 16.769.130 TL'na kmasndan da gzlenmektedir. (Mill Savunmann yzde 23, Bayndrln yzde l genel bte payndan sonra yzde 5,44 ile nc srada l zel idarelerinden ilkretime ve ilkokul retmenlerine ayrlan deneklerle bu orann yzde 10'dan fazla olduu sanlyor). 56 lke nfusunun 17.000.000'a ulat 1935-36 retim ylnda ise okul, retmen, renci saylan yleydi: Okul retmen renci renci saysnn genel nfusa oran (yzde) lkretim Ortaokul Lise retmen okulu Meslek ve Teknik Ok 6.112 100 36 13 36 13.858 1.799 564 248 507 669.344 44.551 10.882 2.805 5.772 3,9 0,26 0,06 0,016 0,033 Genel toplam 6.297 16.976 733,354 4,4 Bir savalar dneminden sonra nfusu hzla ve genleerek oalan Trkiye'de, okuyan kitlenin genel nfusa oran hi deilse yzde 10'larn stnde seyretmeliydi. Yap ve retmen yetersizlii, ailelerin yoksulluu ve ocuklarm okula gndermeyip ie koanlarn, yasal zorlamalara direnii, ulam, iletiim, ara-gere imknszlklar ortamnda, "Baretmeni byk bir nder olan" eitim, yzde 34'lk bir oran clzlnda daha bir sre bocalayacakt. Dahas, ynetim, bir yandan eitimi tevik ederken bir yandan da ilkokulu bitirenlerin, ortaya, liseye oradan niversiteye ynelmesinin, st okullarn kaplarnda ylmalarn getirecei skntlar hesaba alarak btn eitim tarihimizin en "ince

eleyip sk dokuyucu" sistemini 19301u yllarda yrrle sokmutu. Hasan Ali Ycel 1937-38 retim yl saylarna bakarak yle demi: "Talebe izdiham, snflarn, imtihan dnda, en ziyade ailelerin iktisad ve mal durumlarnn tesiriyle fazla fire vermesi rasyonel tedbirlerle karlanmad takdirde devam edip gidecektir. lk mekteplerden gittike fazla mezun gelmesi, ne bina, ne muallim, ne ders levazm bakmndan alnacak ve alnmas mmkn olmayan tedbirlerle hi bir zaman mtenasip olmayacaktr... 57 Bina ii halledilse bile nmzdeki be sene iinde en aa iki bin muallime ihtiya vardr. Orta tedrisat retmen kadrosu, senelerden beri alnan tedbirlerle bugn ancak 2585 olduuna gre, buna yakn bir ilavenin bu be sene zarfnda kaabil olmayaca meydandadr..." Ycel, okullar aras standard bozacandan ift retime de taraftar deildir. lkokulu bitirenlerin tamamn orta retime doldurarak ve artlan bozarak yetitirmenin, toplum hayatnda alma alanlar bulamayacak "eksik ve yar mnevver bir zmre douraca" inancndadr. Atatrk'n son Bavekili Celal Bayar da 1 Aralk 1938'de Meclis'deki konumasnda: "lk tahsili bitirenlerin hepsini istidat ve kaabiliyetleri neden ibaret olursa olsun, niversiteye dayanan bir mekanizma karsnda brakmak istemiyoruz. nk bunun neticesi, bir taraftan, tesis ye kuvvetlendirmek istediimiz yeni ve ileri Trkiye hayatn en zarur elemanlarndan mahrum brakmak ve dier taraftan yava yava memlekette bir ihtisasa varmadan snm veya yar tahsille kalm veyahut da bizzat ekmeini kazanmaktan ciz, sdece diplomasna dayanan bir aseb yorgunlar kafilesiyle karlamak olur" szleriyle hkmetinin eitim grn aklamtr. (Bkz. H. li Ycel, Trkiye'de Ortaretim, s.116-117). Yetkililer haklyd. Ortaokullara, liselere hcum vard. 1937-38 retim ylnda, Antalya, Diyarbakr, zmir kz ve erkek liselerinin orta ksmlar ile Ankara, Bursa, zmir, Manisa, Mersin, Trabzon, skdar, Zonguldak, Burdur, Nazilli ve Samsun ortaokullarnda ift retime geilmi. lkokullarn verdii mezun says 1928'den 1937'ye dein neredeyse ikiye katlanm, 24.114'ten 40.234'e ykselmiti. Buna kout olarak, 1923-24'te orta ve lise dzeyli okullarda toplam 9.674 renci varken, 1937-38'de bu say tam on misli artarak 91.702'ye ulam bulunmaktayd. Liselerde ise art oran daha da yksek olup 1923'te 910 erkek 331 kz (Toplam: 1241) renci okumakta iken, 1938'de bu saylar 14.305 erkek 3.972 kz olmak zere 18.277'ye (15 kat) ulamt. 58 (retmen okullarna devam edenler hari). Ortaokullardan 1925'te 178 erkek 12 kz (Toplam: 190) mezuna karlk, 1937'de 7.497 erkek 2.422 kz (Toplam: 9.919) mezunsa 42 misli bir art demektir. Ayn iki ylda, liselerden 137 erkek 52 kz (Toplam: 189), 1.682 erkek 376 kz (Toplam: 2.364) mezun alnmas, Cumhuriyet'in ilk 13 ylnda, ortaokullardan 50.542, liselerden 10.711, gencin "diplomallar" snfna katlmas, o gnler iin rktc saylar ve boyutlar demekti. nk 1931'de ortaokul derslik says 651 iken, 1937'de ancak iki katma, 1.394'e kartlabilmi, lise derslikleri de 126'dan 355'e ulatrlmt. Akas, giderek dar boaza giriliyor, eitimin hareketli kitlesi gibi byrken, kurumsal yaps daha ok geride kalyordu. te yandan kzlarn saysndaki art ayrca dndrcyd. 1923-24'teki ortaokullu 1.182 kza karlk, 1937-38'de 18.450, liseli 311 kza karlk da 3.992 (Ortaokulda 15 kat, lisede 12 kat art) renci bulunmaktayd. Geri bu, daha 1923'te Maarif Vekili smail Safa (zler) Bey'in gsterdii "Kzlarla erkekler arasnda genlik noktasndan, renim noktasndan hibir fark dnlmeyecektir.

Gen kzlarmzla gen erkeklerimiz ayn sistem iinde yetieceklerdir. Kz ve erkek ayn yolda gidecektir" hedefinde ilerlendiinin iaretiydi. Ama ortaokul ve lise okuyan kzlarn ne olaca da toplumun ihtiyalar ile birlikte bir zme kavuturulmamt. Maarif/Kltr Bakanl, ilkokuldan liseye uzayan dar boaz aabilmenin aresini, retmen kadrosunu, okul saysn arttrarak bulamadndan, rencileri her kademe ve snfta olabildiince baarsz klarak elemekte bulmu, gnmzde bile anlan anlatlagelen ar snf geme, imtihan koullarn uygulamaya koymutur. rnein, 1928-1929 retim ylnda Orta birinci snfa kaydolan 9,692 renciden ikinci snfa 3.501 noksan ile 6.191, ikinci snftan nc snfa 2.262 noksan ile 3.929'u, mezun olanlardan (3.057) 2.078'i lise birinci snfa, bunlardan 557 noksan ile 1521'i ikinci snfa, bunlardan 66 noksan ile de 1.455'i lise son snfa gemi, 1933-34 retim yl sonunda, nceki yllardan kalanlar ve dardan bitirenlerle birlikte Trkiye genelinde 855 renci lise mezunu olmutur. 59 Verilen firenin alt yllk toplam oran yzde 86'dr. Bunun gibi, 1931-32 retim ylnda orta birinci snfa balayan 11.152 renciden de 1936-37'de 2.058'i liseyi bitirebilmitir. Daha genel saylarla 1923-1937 arasnda ortaokullardan 38.881 erkek 12.153 kz (toplam: 51.101) mezun olmu, bu 14 yl zarfnda liselerden 8.535 erkek, 2.004 kz (toplam: 10.539) diploma almtr. Ayn dnemde retmen okullarndan da 4.789 erkek, 3.450 kz (toplam: 8.239) mezun alnmtr. Bu saylarn ortak bir baka ifadesi ise, Cumhuriyet'in ilk 15 ylnda Trk toplumu, ortaokul, lise ve retmen okulu kl 69.879 "aydn" kazanmtr. Lise ve ortaokullarn yatl kadrolar 1927-1938 arasnda ortalama yzde 85 kapasite ile hizmet vermi, balang yllarnda 1200-1300 dolayndaki yatllk kapasitesi 900-1200 arasnda doldurulabilmi, 1932'de 1000'e drlen kapasite, 750-900 arasnda paral ve parasz yatl renci bulabilmitir. Parasz yatl renciler imtihanla ya da ortaokulu pekiyi derecede bitirip mali durumu yetersiz olanlardan seilmekteydi. 1933-34'te Maarif Vekleti "talebe izdihamn" nlemek iin bir yasa nerisi hazrlad. Fakat Hikmet Bayur'un (27.10.1933-8.7.1934) ayrlp Abidin zmen'in (9.7.1934-9.6.1935) Bakanla gelmesinden sonra, Maarif Vekleti Mdrler Encmeni u nlemleri kararlatrd. (Eyll 1934). "Orta mekteplere gndzl gelen ocuklar, bte ve bina vaziyetine gre tamamen mekteplere almak mmkn olamayaca cihetle lise ve ortaokullarn birinci snflarna bavuranlarn, okullara duyurulan ube says ve ders cetvellerine gre fazla gelmesi durumunda, ilkokul diplomalarnn derecelerine baklacaktr. Ya bykl ve kayt srasndaki eksiklikler de dikkate alnacaktr." Ama uygulamada bu nlem geerli olmam, ertesi yl orta mekteplerdeki mevcut 70 bini amtr. Bu patlamada, "ortaokulu bitirenin bir baltaya sap olaca", inanc etkiliydi. Cumhuriyet'in eitli alanlarda ortaya koyduu brokratik byme ve ikinlik, kalemi abuk, imls dzgn yar aydnlar hemencecik yutuyordu. 60 O yllarda baremin alt seviyelerinden, barem d cetvellerden 15-20 liralk bir aylk bile aile geimine yetebiliyor, bir yaam gvencesi saylyordu. Akas, ortaokullar ve liseler bir tr "brokrasi meslei mektepleri" gibiydi. leriyi grenler, bir doyum noktasndan sonra, okuyanlarn devlet dairelerinde i

bulamayp bu kez niversite ve yksek okullarn kaplarna ylacaklarndan endie etmekteydiler. Hikmet Bayur'dan nceki Maarif Vekili Reid Galip (19.9.1932-13.8.1933) lkokullular iin "Trkm, doruyum, alkanm..." diye balayan, o gn bugn okullarmzn sabah amatas olagelen bir "and", Darlfnun iin de bir "fatiha"(!) yazm, fakat and ien yavrucaklarn, niversiteye kadar izleyecekleri ince uzun yollar konusunda ne o ne ncekiler ne de sonrakiler salkl ve dzenli ileyen bir yol zememilerdir. I. Programlar ve Okullar 1939'a kadar, eitim ortamnn dzenli bir yapya kavuturulmas iin Trk ve yabanc uzmanlarn raporlar hazrladklar, projeler verdikleri biliniyor. Amerikal Prof. John Deweynin 1924 tarihli 2 raporu, Alman danman Khne'nin 1925'te hazrlad Teknik retim raporu, Belikal uzman mer Buyse'in 1927 tarihli program, Amerikal uzman Mrs. Parker'n 1934'te verdii retim raporlar, Prof. A. Malche'nin 1932'de niversite iin hazrlad reform raporu, 1933-34 yllarnda Trkiye'de geni apl ekonomik aratrmalar yapan Amerikan heyetinin verdii raporun eitimle ilgili blm vs. bunlardandr. Sonular unu gsteriyordu: 1- Politeknik Dzeyde Eitim (ilkokul: 7-12 ya): yzde 100 salanmal, 2- lkretimden sonra e ayrma (12-15 ya): a- Ortaokula (retim sonunda bitirme imtihan art) b- raklk ve sanat okullarna (hayata ve ie dnk) c- Kabiliyetsizler iin zel raklklara. 3- Ortaokulu baaryla bitiren ve imtihan verenler (15-19 ya): 61 a- Ynelme snf (mterek snf): rencinin yeteneinin ortaya kaca hazrlk dnemi, b- Ortak kltr snflan (3 veya 4 yl): Hem yetenee hem beer haz ve mevzulara gre. Opsiyon saatleri, snflar ykseldike artar. c- Lise bitirme imtihan. 4- Mutavasst (ara) yl: (Lise ile niversite arasnda, bir yl sreyle fen, uygulama, sosyal, fizik, matematik bilimleri ile edeb bilgilerin kazandrld ara dnem.) 5- niversite. Okul binalarnn ou saltanat dneminden kalma rdiye, idad, sultan binalar, konaklar, kiliseler, imece ile yaplm derme atma yaplard. Ara gere ktt. Bakanlk btesinden ylda en fazla 400 bin lira gibi sembolik bir donatm ve ara denei ayrlabiliyordu. retmenler, belirli branlarda, yenilenme konusunda isteksiz "takrir"e alm elemanlard. lkokuldan balayarak modern okul binalar, atelyeler, laboratuvarlar, birbiriyle uyumlu ve balantl alan okul ve ynetim rgtleri, yeterli ve verimli retim kadrolar isteyen okul aamalarn devreye sokmann imkn yoktu. O nedenle Bakanlk, ngrlen sistemin en kolay uygulanabilecek noktalarna ilgi duydu.

Szgelimi imtihanlar ve programlar... lkokul program esasl deiiklii 1926'da ve 1936'da grd. Ortaokul, Lise ve retmen okullar programlan daha sk, 1923, 1926, 1927, 1931, 1934 ve 1937'de deiikliklere uramtr. mtihanlar da bu deiikliklere bal olarak ve Bat lkelerindeki uygulamalar da rnek alnarak ok kez deitirildi. lkokullarda 1926'ya kadar okutulan Ahlk ve Malumat- Vataniye dersi yerine o yl Yurt Bilgisi dersi kondu. Trke, Tarih, Corafya, Hayat Bilgisi ders saatleri arttrld. Eitmenlerin okuttuu 3 yllk ky okullar iin ayr program dzenlendi. 1926'da din dersleri birinci ve ikinci snftan kaldrld. 1930'da ise yalnzca beinci snf programnda brakld. yllk ky okullarnda ise perembe gnleri (Henz hafta tatili cuma gn olduundan) nc snfta yarm saat okutulmaya baland. 1926 lkokul program genel yaklamyla "didaktik", "muhitine faal bir surette intibak eden vatandalar yetitirmek" amacna dnkt. 62

Ama bu amacn, ilemesi salanamamt. 1936 programna ise Cumhuriyet Halk Partisi'nin eilimi dorultusunda "ileri derecede siyasi bir ierik" verildi. (Bkz. Okul ve retmen Mecmuas, say 11, kinciknun 1937, sayfa 8 vdd "lkokul Program"). Bunda da "Cumhuriyet Halk Partisi'nin, yeni Trk Devleti'nin temeli olduu" gerekesine dayanld. Programn birinci amac "Eitim siyasamzn temel ta, bilmezlii gidermek", ikincisi "Kuvvetli cumhuriyeti, ulusu, halk, devleti, lik ve devrimci yurtta yetitirmek" idi. Program eletirenler, "Bilmezlii gidermek, ilkokul iin elbette ki bir itir, ama bu, mfredatn hedefinden ziyade bir tekilat ve icraat meselesidir. Eitimle ilgisi ise yok denecek kadar azdr... Bu hususta ilkokul retmenine verilen deve gelince, mevcut tekilat ve bu tekilatn ilemesi bakmndan bu dev bize hesapsz ve bo bir teklif gibi grnyor... lk, hatta ortaokul kaplarn her yl binlerce ocuk, hcum hlinde zorlarken, birok ky ocuklarna, ikinci bir retmeni bulunmad iin 4. ve 5. snf ne suretle olursa olsun okumay menederken, ilkokul retmeninin, halkla, velilerle temas ederek ocuklarn okula gndermee kendilerini ikna etmesinden veya bulunduu yerde okumam yurttalar iin dersler amalarndan bahsetmek ne byk bir tezattr?" demekteydiler (Bkz. ayn makale). 1936-37 ylnda atalcann bir kynde retmenlik yapan hsan Cokun, ky-ehir, ky retmeni-okulu, kent retmeni-okulu ayrmlar, imamlktan gelen retmenlerin ertie (meslee) alnmalarnn sakncalar vb. gibi ok ilgin konulan eletirdikten sonra kyde eitim ve retimin zel programlar gerektirdiim, ky kltrnn sistemletirilmesini, i mektebi program uygulanmasn ve bunlar iin de bilimsel ve uygulamal bir programn art olduunu, mevcut programn, kydeki sosyal yaayn dayand tarm, baclk, stlk, analk, kmrclk, balklk gibi konulan kapsamadn vurgulam. (Okul ve retmen, say 2, Mart 1936, sayfa 110 vdd "Dertlerimiz"). Gerekten de o yllarda ky okullarnn hemen hepsi snfl, tek dershaneli, tek eitmenli ya da retmenlidir. 63 Onca yl millet mektepleri ald halde kyl imzasn atmaktan cizdir. retmenler, kylnn, okuma ve yazma zevkini kavrayamam olduu inancndadrlar. Ky ocuklar, tek retmenden yl zarfnda alabildikleri eitimle sosyal ve ekonomik hayata atlmaktadrlar. Mntka yatl okullarnn kurulmas, iki yllk tamamlayc bilgi ve becerilerin buralarda kazandrlmas istei retmenlerden

gelmektedir. Kyl ocuklarnn okullara devam salanamamakta, bu yzden kylyle retmenler arasnda srtmeler olmaktadr. Kyler, eski devirden kalma mescid ve cami odalarnn okul olarak kullanlmas ilkelliinden kurtarlamamtr. Oysa Ky Kanunu'nun 15. maddesi, hkmetin verecei plana gre kylnn bir okul binas yapmasn emretmektedir. lgin bir uygulama olarak o yllarda bu madde Yalova'nn btn kylerinde uygulanm, ok modern ve ideal bir eitim rgt, yalnzca bu ilede gerekletirilmitir. Hfzrrahman Raid ymen, Halkevleri Kyclk kollarnn, niversite genliinin, baz illerdeki Ky Birliklerinin, Ky brolarnn 1935-36 yllarndaki almalarn, Kltr Bakanl'nn Kyclk tahsili iin Amerika'ya retmenler gnderdiini hatrlattktan sonra: "Ky okulu ehirden artakalm bir okuldur. Farkl yataki ve seviyedeki ocuklar bir dershaneye doldurup tek retmen eli ile onlara sadece okuma yazma ve hesap retmek, bir iki ark syletmek, Ortaa ehir okullarnn manzarasndan farkl bir ey deildir... Ky okullarmzda bu ehir kopyaclna son vermek lzmdr. Ortak bir noktada, ulusal ve sosyal temellerin isteklerini gzetmek artyla st tarafnn kye gre tutulmasndan daha doru ne olabilir?" demekte, tek dershaneli, tek retmenli veya eitmenli 3 yllk gdk ky okullarn, bouna dnen, i grmeden paslanmaya mahkm arka benzetmektedir. (Okul ve retmen, Say 5, Mays 1936, sayfa 5 vdd). Kylere eitmen, vekil retmen, baarsz retmen gnderilmesi, baarl ky retmenlerinin kent okullarna alnmas, ky okullarnda teneffs yaplmamas, haftalk ders saati toplam merkezlerde 26 iken kylerde 18 olmas, ara gere noksanl, retmenin yalnzl 64 Ky Okullar Talimatnamesinin altrlmamas, 1927'de kartlan Maarif Vergisi Kanununun salkl yrtlememesi ve toplanan paralardan ky okullarnn yeterince yararlandrlmamas, retmene ev, lojman bulunmamas, haksz ve zamansz nakiller, kyde hastalanan retmenin kaderine terkedilmesi... gibi sorunlar, 19301a-nn dertleridir ve sonraki dnemlerde de srmtr. Mays 1936'da Kamutay'da (Trkiye Byk Millet Meclisi) Kltr Bakanl btesi grlrken sz alan Mula Mebusu stemat Zihni: "Gezip grdm yerlerde mezhepleri muhtelif kylerin okullarn grdm. Trke dersine, bu topraktan alnmas lzm gelen ilham esas ittihaz edecek derecede ehemmiyet verilmemektedir. Muallim orada ocuun d etkilerle bozulmu yreine temiz bir vatanda arpnts vermeli, onu terbiye etmeli, gelecekte aradmz adam yetitirmelidir" diyerek st kapal tarzda, Trke konuulmayan blgelerde dil retimine nem verilmesini istemitir. 1936'da yrrle konan lkokul Program, daha yaynlandnda eletirilere uram, "prensipler ve direktifler yerine, ana konularn neden ayrntlanmad?" sorulmu, zerinde durulmas gereken en hayat noktalara temas bile edilmedii vurgulanmtr. Buna karlk, 1926 programna gre ders programlarnn daha iyi bir dzene konulduu, nceki birtakm skntlarn giderildii de anlalmaktadr. "Ferdiyet" (bireysellik) ilkesinin ne kt 1936 program, ehir ve Ky ilkokullarnn derslerini yle dzenlemiti: ehir Okullar Snflar

Ders Trke Tarih Corafya Yurt Bilgisi

1. II. III. IV. V. 10 7 7 6 6 - - 2 2 - - 2 2 - - 2 1 - - 3 3

Tabiat Bilgisi 65 Hayat Bilgisi Aile Bilgisi

5 6 7 - - - ,- 2 2

Aritmetik-Geometri 4 4 4 4 5 Resim-i Yaz Mzik Cimnastik 4 4 4 2 2 - 2 1 1 . 1 1 1 \ 1 2 . 2 ' 2 1 1 26 26 26 26 26 Ky Okullar Snflar Ders 1. II. 1, IV. V. Hayat Bilgisi Trke Tarih Corafya Yurt Bilgisi Tabiat Bilgisi Aile Bilgisi 3 3 4 - . 10 9 8 5 5 - - - 2 2 - - 2 2 - - - 2 2 - - - 2 2 - - - 1 1 1

Aritmetik-Geometri 4 4 '4 3 3 Resim Yaz 1 1 1 1 1 - 1 1 1 1 18 18 18 18 18

Okullarda retmenler, rencilerinin davran ve temizlik alkanlklarm da izleyerek Hl ve Gidi, Temizlik, Di Koruma deerlendirmeleri de yapmakta, bunlar iin not vermekteydiler. Eitmenli okullarda, haftalk dersler Okuma ve Yazma, Yurt ve Yaama Bilgisi, Aritmetik, Ziraat'ten ibaretti. Her 5-10 Eitmenli okul, bir "Gezici Baretmen Blgesi" tekil eder, Gezici baretmenler, bu okullar sk sk yoklayarak program izler ve eitmenleri yetitirirlerdi. Eitmenli okullara 9-13 ya aras ocuklar alnr, bunlar 3 yl okutulduktan sonra yeni bir tertip alnrd. 1938-39'da, 3.815 Eitmenli okul Ve buralarda okuyan 119.683 renci vard. 66 Ortaokul ve Lise programlarnda, Fransz ve Latin kltrlerinden alnma mfredatlarn yerine daha mill programlarn gndeme gelmesi 1923'ten sonradr. Birinci ve ikinci Heyet-i lmiye toplantlarnda Liselerde, Fen ve Edebiyat kollarnn ayrlmas, Cumhuriyet lksne hizmet edecek programlarn hazrlanmas benimsendi. 1 Eyll 1924 tarihinden balayarak eski bir devreli idadilere "ortamektep", buna dayal 3 yllk, genel kltr veren resmi okullara da "lise" denildi. Hazrlanan programlarla da her ne kadar Fransz ve Latin etkisinden byk oranda kurtulma salandysa da, ders kitaplar program dorultusunda yazlamadndan "Belika tipi okul-Fransz tipi kitap" ikilii dodu. 1927'de "1924 tarihli Orta mektep ve Lise mfredat programlarna zeyl" olarak bir program deiiklii yapld. Tarih ve edebiyat konularnda bir takm eklentilere gidildi. Riyaziye (Matematik) ve Fizik programlan da deitirildi. 1928'de Ltin Harfleri kabul edilince 1929-30 retim ylnda Arapa ve Farsa dersleri kaldrld. Bunlarn yerine ikinci bir yabanc dil konulmas kararlatrld. Ancak retmen bulmaktaki glkler sonunda 1932-33 retim ylnda bu ikinci yabanc dil kaldrld. Yem Trk alfabesinin sratle benimsetilmesi, bu alfabeyle kltrn en ksa zamanda zenginlik kazanabilmesi iin, 31 Ekim 1929'da "Orta Mektep ve Lise Trke Mfredat" yrrle kondu. Trke ve edebiyat retiminde asl hedef "mill ve meden hayatn muhtelif cephelerini yanstan eserlerle rencilerin duygu ve dncelerinin gelitirilmesi" olduundan, Divan Edebiyat'na liselerde yalnzca bir yl ve haftada 1 saat zaman ayrlmas ngrld. nceki Trke ve Edebiyat ortak ders ad da dil retiminin bir btn hlinde gsterilmesi iin Trke yaplmt. Ortaokulun 1. 2. ve 3. snflarnda (75-4) toplam 16 saat, Lisede (3-3-3) 9 saat (Edebiyat kolunda ayrca 2 saat Edeb Tetkikler dersi vard) Trke okutulmaya baland. Trke'nin alt alanlar, Ortaokulda Kraat, Gramer, Tahrir, Lisede Kraat, Tahrir ve Edebiyat Tarihi idi. 1930'da Ortaokul ve Lise programlarnda kkl deiiklie gidilerek muhtelif zamanlarda dzenlenmi retim programlarnn hepsi yeniden hazrland. 67 En nemli yenilik de Tarih programnda yapld ve Trk Tarih Kurumu'nca hazrlanan kitaplardaki konular programa alnd. Bu program "Trk rknn stnl ve btn uygarlklara Trk uygarlnn beiklik ettii" iddiasna dayandrlmtr. kinci bir yemlik Yurt Bilgisi (kitaplarn Recep Peker ile Afet nan hazrlamlard) dersinin konmasdr. Fizik, Kimya ve Tabii limler de Amerika'dan alnan rnee gre birletirilip Fen Bilgisi dendi. 1934'te Lise programnda yeni bir deiiklikle felsefe ve estetik derslerine arlk verildi. Edebiyat program da, Bat edebiyatna arlk verecek ynde deitirildi. Kimya program hafifletildi, matematik ders kitaplarndan da baz konular kartld. Programlar iin "klavuz" kitaplar yaynland.

1935-38 seneleri arasnda, retim yelerinden, uzmanlardan oluan komisyonlar, programlar zerinde altlar. Gndemler genellikle, ilkokul Riyaziye, Tabiiye dersleri ile ortaokul Riyaziye, Fen Bilgisi ve Biyoloji, lise Riyaziye, Fizik, Kimya ve Tabiiye derslerinin gzden geirilmesi; niversiteye braklmas gereken konularn tesbiti, programlara aynen uyan Almanca ders kitaplarnn belirlenmesi; bunlara gre yeni ders kitaplarnn yazlmas esaslar, programlar iin ne gibi ders aralarnn gerektii vb. idi. Oysa niversiteden gelen raporlardan da anlald zere henz Bakanlk bir "Genel retim Program" hazrlamam; her retim kademesinin her dersi iin ayr ayr retim programlan ile uramaktayd. (Bu byk noksanlk, gnmze kadar srm, hatta genel bir programn gereklilii unutulmutur. leri btn lkelerde, her okul aamasnn genel program, ncelikle bir Okul retimi Sistemine ve programna bal olagelmitir). Sonuta stanbul niversitesi profesrlerinin belirledii mfredata gre ders kitaplar kiilere ve komisyonlara yazdrlmaya balatlrken, 1937-38 yl bir "gei dnemi" sayld. Bu yldan itibaren yine Ortaokullarda Fizik, Kimya ayr ayr, ikinci ve nc snflarda Biyoloji yerine Tabi limler (Nebatat ve Hayvanat) okutulmasna geildi. 68 Ders izelgeleri A- Ortaokullar 1931'de Dersler Snf ve ders says Trke 6 5 4 f\ Tarih 2 2 3 Corafya 2 2 1 Yurt Bilgisi 1 1 1 Hayvana Nebatat Arziyat 1 3 2 2 2 2

Fizyoloji ve Hfzssha Fizik 2 2 Kimya - 2 2 Riyaziye 5 4 4 Fen Bilgisi 3 Yabanc Lisan . Elyazs 1 1 1 5 5 5

Resim 2 2 1 Musik 2 2 1 Jimnastik 2 2 1 Askerlik D. (Erkek) - 2 2 ocuk Bakm (kz) . . Serbest Zaman 3 1 2 34 34 34 193Tde Dersler Snf ve ders says 1. 2. 3. Trke 5 4 4 Tarih 2 2 2 Corafya 2 2 2 Yurt Bilgisi - 2 2 Fen Bilgisi ve Kimya - 3 Tabi limler 3 Fizik 69 Biyoloji-Hfzshha Matematik Yabanc Dil' El Yazs Jimnastik Resim Mzik Askerlik (erkek-kz) Diki-Biki Ev daresi ocuk Bakm 3 - - 1 ' '..

Serbest Saat (Er) - 2 3 5 4 4 5 4 4 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2-1 2-1 2^ 1 _ 1 2 29 29 29 Dersler B- Liseler 1931'de Snflar 2. Edebiyat Felsefe Tarih Corafya Riyaziye Tabiiye Fizik Kimya 1. Yabanc D 2. Yabanc D Cimnastik Askerlik Yurt Bil. Serbest Z. Toplam 2

2 5 3 3 3 5 3 1 1 1 2 34 3 2 2 2 , 4 2 2 2 5 3 1 2 1 3 34 2/5 2/6 2/3 1/1 9/2 1/1 2/1 2/1 5/5 2/3 1/1 2/2 3/3 34/34 Dersler

1934'te Snflar 1. 2.

Edebiyat (Trke) Felsefe ve timaiyat 2/5 2/6 70 Psikoloji 2 Tarih 2 2 3/3 Corafya 2 2 1/1 Riyaziye 5 4 8/2 Tabii limler 3 2 1/1 Fizik 2 2 2/1 Laboratuvar 1 1 1/1 Kimya 2 2 2/1 Laboratuvar 1 1 1/1 Yabanc Dil 5 5 4/6 Jimnastik 1 1 1/1 Askerlik (erkek) 2 2 2/2 Toplam 29 29 30/30 1937'de Dersler Snflar 1. 2. 3. Edebiyat 3 3 2/5 Filozof ve Sos. - 3/7 Psikoloji 2 Tarih 2 2 1/3 Corafya 2 2 3/1 Matematik 5 4 . 8/2 Tabii limler 3 2 1/1 Fizik 2 2 2/1

Fizik Labort. 1 1 1/1 Kimya 2 2 2/1 Kimya Laborat. 1 1 1/1 Yabanc Dil 5 5 3/5 Jimnastik 1 1 ' 1/1

Askerlik (Erkek) 2 2 2/2 Askerlik (Kz) 1 1 1/1 Laboratuvar (Kz) 1 1 1/1 Toplam 29 29 30/30 (Son snflar her programda da "Fen" ve "Edebiyar ubelerine ayrlmtr. 71 C- Muallim Mektepleri lk retmen Okullarnn Ortaokul snflarndan sonraki lise muadili 2. devresinde, 1937'deki Haftalk program: Dersler Snflar 2. Edebiyat 3 2 2 Pedagoji 2 1 Psikoloji 2 2 Terbiye Tarihi 2 Tedris Usul ve Tatbikat 2 7 Sosyoloji 2 Tarih 2 2 2 Corafya 2 1 2 Riyaziye 4 4 1 Fizik-Kimya 4 4 Tabii Bilimler ve Salk B. 2 2 3 Okul Sal Bilgisi 1 Yabanc Dil 3 2

Cimnastik 1 1 1 Resim 1 1 Elii 2 1 1 Mzik 1 1 Askerlik (Erkek) biki-Diki (K) 2 2 2 Toplam 29 29 29 D- Ky Muallim Mektepleri Denizli ile Kayseri Zenci Dede'deki iki okulda 1927-28 retim ylndan balayarak kyde yetimi ocuklar, ilkokul renimi zerine 3 ylda "ky retmeni" olarak hazrlayan program, u dersleri kapsyordu: Dersler Snflar 1. Trke 5 Mill 2 Tarih ve Medeniyet Tarihi 5

Corafya 2 Yurt Bilgisi 1 Din Dersler 72 Ruhiyat, Terbiye ve Mekt Hfzsshhas - 3 2 Usul- Tedris - - 6 Tatbikat- Dersiye - - , 2 Riyaziyat 4 3 2 Tabii limler 2 2 Hayatiyat, Hfzsshha ve Ziraat 2 ,1 1 Resim 2 2 1 Elileri 1 1 1 Musiki 2 2 1 1

Yaz Toplam 24 24 24

: 1

Bu okullarda her gn leden nce 4 saat ders gsteriliyor, leden sonra 2 saat "ameliyat ve nazariyat" a (Uygulama ve teori) ayrlyordu. Bu almalar, tarm, elii, doa gzlemleri, inceleme gezileri alanlarndayd. Okul doktoru, ilkyardm, salgn hastalklar iin a pratikleri retiyor ve "a yapma belgesi" veriyordu. Ky Muallim Mektebi belki de o dnemin halka en yararl bir eitimkurumuydu. Ama ne yazk ki, bu iki okuldan Kayseri'deki 1932'de, Denizli'deki de 1933'te birer lkretmen Okulu yaplarak kapatld. Bakanlk 1937'de konuyu yeniden gndeme getirerek Eitmen Yurtlar ad altnda bir rgt planlad. Eskiehir-Mahmudiye'de, zmirde Kzlullu'da birer okul oluturuldu. Bunlarn bnyesinde snfl ky ilkokullarndan gelecek ocuklar iin 4. ve 5. snflar da vard. Asl 3 snf ortaokul eidi meslek okuluydu. Buralarda, ky hayat iin gerekli inaatlk, demircilik, kooperatifilik vb. programlar uygulamaya konuldu. Mezunlar, baar dzeylerine gre liseye veya lkretmen okullarna devam edebiliyorlard. 1938'den sonra, Kzlullu'nun "Ky Eitmenleri" blmne ky kzlar ve kadnlar da alnmaya balad. Ky Eitmen Yurtlarnn tarm uygulama tarlalar, baheleri, balar, ahrlar vard. Dier meslek dallar iin de atelyeler kurulmutu. Mahmudiye'de 100, Kzlullu'da 200 renci okuyordu. 73 1937-38'deki Ders izelgesi Dersler Snflar 2. Trke 5 Mill Tarih ve Medeniyet Tarihi Corafya Yurtbilgisi Din Dersleri , x 1> 2 2 -

Ruhiyat, Terbiye ve Mekt Hfzsshha Usul- Tedris Tatbikat- Dersiye Riyaziyat Tabii limler Hayatiyat, Hfzsshha ve Ziraat

Resim Efiten Musiki Yaz Toplam 4 3 2 2 2 .1 2 2 1 1 2 2 1 24 2 2 6 2 1 1 1 1 24 24

II. Mesleki ve Teknik Eitim Meslek ve Teknik retim okullar, Cumhuriyet'in ilk yllarndaki bir duraklamadan sonra, 1935'ten itibaren canlanmtr. Maarif Vekleti'nin Dr. Khne, Prof. mer Buysse, Dr. Yung gibi uzmanlar getirterek incelemeler yaptrtmas, dorudan meslek ve teknik retimle ilgiliydi. Her meslek alannda uzmanlar yetitirilmek iin de yurt dna renciler ve retmenler gnderildi. Okullarda kurslar ald. Kz meslek okullar iin ilk Meslek Muallim Mektebi 1934'te Ankara'da smet Paa Kz Enstits'nde faaliyete geti. 1936'da da yine Ankara'da demircilik ve aa ileri retmenleri yetitirmek iin Erkek Teknik retmen Okulu ald. 1937de ad Erkek Meslek retmen Okulu oldu. Kz Meslek Muallim Mektebinin 3 yllk blmnden mezun olanlar, Kz Teknik retim kurumlarna, 74 2 yllk blm mezunlar da ortaokullara (Biki-Diki retmeni) atanmaktaydlar. 1938'de Erkek ve Kz Meslek retmen okullarnn btn ubeleri er yla kartld. Ankara'da naat Usta Okulu, stanbul'da Terzilik Okulu, dzenli eitim almam kadnlar ve yetikin kzlar iin Akam Sanat Okullar, 1934-35 retim ylnda da il merkezlerinde Erkek Sanat, Erkek Yap, Kz Sanat okul ve enstitleri, Ticaret okullar, Kz Teknik, 1937-38'de de Erkek Teknik Yksek retmen okullar almtr. Orta

sanat okullarna ilkokul mezunlar alnmakta, bunlar haftada 36-44 saat atelye ve kltr dersleri grmekteydiler. Okul says 1930'da 29 iken 50'ye, retmen says 30'dan 607'ye kt. 1938'de Meslek ve Teknik retim kapsamndaki Erkek, Kz Sanat ve Teknik, Salk, Ticaret, Tarm ve dier meslek okullarnda 9.390 renci okumaktayd. Bu say, ayn yl 91.000 dolayndaki Ortaokul-Lise genel mevcudunun 1/10 dzeyinde olup tarm alanlarnda ve muhtelif ikollarnda yetimi elemana ihtiya duyulduu bir srada son derece yetersizdir. O yl retmen okullarndaki 2.962 rencinin katlmasyla meslek eitim 12.000'i aan bir kapasite gsterebilmektedir. Meslek ve Teknik retimde en nemli sorun, bu okullara yoksul aile ocuklarnn, yetim ve kszlerin, ksa yoldan bir meslek sahibi olmak iin bavurmalarna ramen, okul masraflarnn o gnk artlara gre ykl olmasyd. Okullar 1927'den sonra yasa ile Maarif Vekleti'ne balanp, 1935'de Dner Sermaye rgtne kavuturulurken bu sakncann giderilmesi de dnlm; yataklk imknlarndan da durumu elverili okullarda rencilerin yararlanmas salanmtr. 1936'da bir komisyonca hazrlanan Teknik Eitim Plan, denilebilir ki Cumhuriyet Maarifi'nin en nemli ve aklc giriimlerindendir. Teknik Eitim Genel Mdr Rt stelin abalan sonucu 10 yllk bir programn uygulanmasna geilmitir. 1941'de 4304 sayl yasa kartlarak Bakanlkta Meslek ve Teknik retim Mstearl kurulmas bundan sonradr. Alan okullar da a) Erkek Sanat Okullar, b) Kz Sanat Okullar, c) Orta Ticaret Okullar, 75 d) Orta Erkek Terzilik Okullar ve e) Orta Yap Okullar. Birinci devre; a) Erkek Sanat Enstitleri b) Ticaret Liseleri, c) Yap Usta Enstitleri. kinci devre; a) Yksek Teknik okulu, Motor Usta Okulu, b) Yksek Ticaret Okullar. Yksekokul; a) Erkek Teknik retmen Okulu, b) Kz Teknik retmen Okulu da bu alana retmen yetitiren kurumlar olarak rgtlenmitir. Kadnlarn eitimine dnk almalar da 1938'de Bursa'da Grsu Buca'nda Ky Kadnlar Gezici Kurslar ve Akam Sanat Okulu almasyla balamtr. Bu alan, grd rabet, eitimin pratiklii ve hitap ettii kitleye salad imknlar nedeniyle daha hzl ve yaygn gelimi, Pratik Kz Sanat Okullar, Olgunlama Enstitleri (ilki 1945'te Ankara'da) Halk Eitimi kapsamndaki Gezici Biki-Diki, Evekonomisi, Halclk, Yorganclk, iekilik vb. kurslar, bu kurslara retmen yetitirme amacyla da okul bnyelerinde ayrca kurslar almtr. (1938'den 1964'e kadar Kz Meslek Liseleri ile Pratik Kz Sanat okullarna bal kalan Gezici Kadn Kurslar bu tarihte Ky leri Bakanlna verilmitir.) lk rnekleri 1928'de hizmete sokulan Pratik Kz Sanat okullar, okuryazarlk kazandrmaya ncelik tanyan, 14-70 ya arasndaki kadnlara ak, Okuma-Yazma, Vatandalk (Yurt) Bilgisi, Giyim, El Sanatlar, Nak, Uygulamal Resim, ocuk Geliimi ve Eitimi, Aile Ekonomisi ve Beslenme dallarnda (gnmzde dal says 80'e ulamtr) 7-8 ay sreli kurslardr. Bankalara, ekonomik hayata hizmete dnk stanbul'daki Ticaret Mektebi (Lisesi) ve Yksek Ticaret Mektebi dnda da ticaret kollarnda ve i hayatnda alanlar iin Akam Ticaret okullar almtr. III. Yksek retim

svireli Prof. Malche'nin raporu zerine, Cumhuriyet hkmeti balangtan beri yeniliklere ve devrimlere arzulanan scaklkta yaklamayan stanbul Drlfnn'una eilerek 31.5.1933 tarih ve 2252 sayl yasa ile bu tarih kurumu, kapatt. 1.8.1933'te de stanbul niversitesi'nin kuruluuna 76 geildi. Eski Darlfnun mderrislerinden seilenler ve Almanya'dan gen ou Musevi asll yabanc profesrlerle o gnk deyimle "Berlin dnda en byk Alman niversitesi" oluturuldu. Ama niversite Mill Eitim Bakanl'nn denetimi altndayd. 1935'te Yksek Mhendis Mektebi de Bayndrlk Bakanlna baland. 1933'te Ankara'da Yksek Ziraat Enstits, 1934'te yine Ankara'da Mill Musik ve Temsil Akademisi, 1935'te ad Siyasal Bilgiler Okulu'na evirilen ve Ankara'ya taman stanbul'daki Mlkiye Mektebi, zel yasalarla Ankara'da alan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi (1935), Devlet Konservatuvar (1936), Ankara Fen Fakltesi (1943), yasas 1937'de kmakla birlikte al geciken Tp Fakltesi (1945) yksek retim arlnn, Saltanat payitahtndan Cumhuriyet bakentine kaydrlmas siyasetinin sonulandr. stanbul'da niversite'den baka Yksek Mhendis Mektebi, Gzel Sanatlar Akademisi, Yksek Deniz Ticaret, Yksek Ticaret ve Yksek retmen okullar kalm; Harp Okulu da 1935'te Ankara'ya tanmtr. 1926'da Konya'da alan, 1927-28'de Ankara'ya tanan Gazi Orta Muallim Mektebi ve Terbiye Enstits, 1932'de, Trke, Tarih-Corafya, Matematik, Fizik ve Tabi Bilimler blmlerini kapsayarak 4 yla karlm 1935'ten sonra Yabanc dille hazrlk blm kaldrlmtr. Sonraki yllarda Mzik, Beden Eitimi, Resim, Yabanc Dil blmleri de eklenmitir. 1935-40 dneminde Trkiye'deki niversite ve Yksekokullarda genel renci mevcudu 3000-4000 arasnda deimitir. Genel nfusa gre yzde 0,02 gibi ok dk bir dzeyi gstermektedir. Yksek tahsil genliinin -ailelerinden uzakta olanlarn-yaama artlan ise parlak deildir. Dnemin basnnda "Medrese kelerinde okuyan genlik!" gibi balklarla sk sk rportajlar yer almaktadr. (Bir rnek; Yeni Mecmua, sene 1, Cild 2, No:35,29. Aralk 1939, sayfa 10 vdd). IV. Aznlk ve Yabanc Okullar Saltanatn sona ermesiyle "Husus" (zel) okullar da birer ikier kapanmaya balamtr. Lozan Antlamas ile 77 kendi dillerinde eitim yapmalarna imkn verilen aznlklar ile Yabanc Okullarn, 1924-1931 arasndaki dzenlemeler sonunda da zel okullarn eski havalarn yitirdii grlr. Bu saylan okullarda Trke ve Trke kltr derslerinin zorunlu okutulmas, aznlk ve yabanc okullarda din propagandalarnn yasaklanmas, devlet okullarnda retimin parasz hale getirilmesi, ders programlarnda, devlet okullarna paralelliklerin gzetilmesi gibi birok nedenden tr beklenmedik bir ynelile resm okullar cazip duruma gelmitir. 1931'de ilkrenimin resmi okullarda zorunlu olmas kararna ise dnemin basn "Maarif kapitlasyonunun ilgas" gzyle bakmtr. (rnek; Resimli ark Mecmuas, No: 5, Mays 1931, sayfa: 4 vdd). Daha on yl nce saylar 300'e varan bu tr okullarn renci yokluundan kapanmas sonucu, 1938'de stanbul'da 1 zel Ana okulu, 2 zel lkokul, 1 zel Orta ve 7 zel Lise, aznlklardan Ermenilerin 34 ilk, 1 orta, 3 lise, Musevilerin 6 ilk, 1 lise, Rumlarn 43 ilk, 3 Orta, 4 lise, Yabanc okul olarak da 3 Fransz, 1 ran, 5 talyan, 1 Alman, 3 Amerikan, 2 Avusturya, 1 Bulgar, 7 Fransz, 2 ngiliz, okulu olmak zere, ilk orta, lise ve meslek kurumun faal olduu tesbit edilebilmektedir. Yabanc Meslek ve Dil dershaneleri: stanbul Amerikan Hastabakc Okulu, Amerikan Lisan ve Ticaret Dershanesi, Amerikan Lisan ve Sanat Dershanesi ile

Berli Asr Lisanlar Okuludur. Yabanc ve Aznlk okullarnda 30 bin dolaynda renci okumakta, 2 bin kadar Trk ve yabanc retmen grev yapmaktadr. V. mtihanlar ve retmenler Okullarda imtihan, snf geme ve mezuniyet ileri, Cumhuriyet'in ilk on be ylnda ok ar, hatta "insafsz" tutulmutur. Bunun nedenini de aklamaya gerek yok: Bir st okulun kapsndaki ylmalar nlemek, devleti, planladnn ya da yapabileceinin ilerisinde eitim ve retim yatrmlarna mecbur olmaktan kurtarmak, -her ne kadar yegne sebep gibi gsterilmise de ancak nc bir sebep olarak da- kaliteli, kltrl insanlar, elemanlar, vatandalar yetitirmek... 78 1923'te Liseler iin dzenlenen Talimatname (ynetmelik) bir bakma sonraki dzenlemelerin de kayna ve dayana olmu, bu talimatname ise genel yaklam ile Fransa'daki "Bakalorya" sistemini hatrlattndan, 1935'e kadar Trkiye'de de Orta ve Liselerde Bakaloryann uyguland kabul edilmitir. [Fransa'da, lise ve dengi okul mezunlar, niversiteye girebilmek iin ayr ve kapsaml bir snava girerek "Bakalorya" derecesini alrlar. Trkiye'de ise 1868'de alan Galatasaray Sultansinde model Fransa okullar olduu iin Bakalorya benzeri bir imtihan ngrlm, bu sistem biraz deiiklikle 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnmesi'ne de girmitir, idadilerde, bitirme snavlarnda baarl olanlara Bakalorya yerine mlazemet rusu veriliyordu. 1908'den sonra, buna Bakalorya dendi. Bu adlandrma 1926-1935 arasnda ortaokul ve liselerde de geerli oldu] 1927'den sonra deitirilen talimatname u esaslar ieriyordu: 1-Snf mtihan: (Bir yl ierisinde rencinin neler renebildiini belirlemek iin). 2-Mezuniyet imtihan: (Bir okulun renim sresi boyunca rencinin kazand bilgi ve becerileri lmek iin). Snf imtihan, ders retmenlerince Aralk, Mart ve sene sonunda her renciye verilecek notlarn ortalamas ile belirlenir. Bu notlardan ikisi tahriri (yazl) biri de yl boyunca yaplan ifah (szl) yoklamalarda retmenin edindii kanaate gre yl sonunda verilir. Notlar ok iyi (5), iyi (4), orta (3), zayf (2), fena (1) sfr (O)'dr. 3'ten yukar not alan renciler ayr bir snava tbi olmadan snf geer, 3 dersten, 2'den aa not alan dorudan snfta kalr. Bu iki durum dnda, 3'ten aa not ald derslerden "yoklama imtihan"na girer. Yoklama sonunda 2 dersten 3'ten aa not alan "ikmle kalr. kml yoklamasnda da en az 3 numara almak gerekir. Ortaokullarda mzik, beden eitimi dersleri notlar ayrca verilir ve snf geme-kalmada etkili deildir. Mezuniyet imtihanlar 3 ders zmresinden tahrir, (yazl), tekilerden ifah (szl) yaplr. Ortaokullarda yazl mezuniyet imtihanlar: Trke, Tarih-Corafya ve 79 Mlumat- Vataniye, Fizik ve Tabi Bilimler, szl mezuniyet imtihanlar: Riyaziyat, Ecnebi Lisan, Ev daresi, ocuk Bakm (kzlar iin)'dr. Liselerde mezuniyet imtihanlar, Edebiyat, Tarih ve Corafya, Felsefe, Tabiiyat, Fizik limler, Riyaziyat, Arab ve Faris (1929'dan sonra kaldrlmtr), Ecnebi Lisan zmrelerinden, Muallim Mekteplerinde ise Edebiyat, Tarih-Corafya ve Mlumat- Vataniye, Terbiye, Usul- Tedris ve Tatbikat, Tabiat, Fizik limler, Riyaziyat, Ecnebi Lisan derslerindendir. Resim, El-ileri, Mzik, Beden Terbiyesi, Biki-Diki gibi derslerden imtihan yaplmaz. mtihanlarda sorularn btn bir

renim devresinde okutulan konular dikkate alnarak hazrlanmas arttr. 1927-34 arasnda 7 yl yrrlkte kalan bu ynetmelik, okullarda standardizasyonu, retmen kadrosunun yeterli olmasn, snf mevcutlarnn normali amamasn, bina, donatm, ara ve gere imknlarn gerektirdiinden, o yllarda ortaokul ve liselerde okumak bedbahtln yaayanlarn gznde, sistemi bir bel ve kym durumuna soktu. retmenlerden bir blm, ok sbjektif yaklamlarla uygulamay daha da ktletirdiler. Yaknmalarn giderek artmas, okullardaki baarnn dmesi sonunda da Bakanlk 1934-35 retim ylnda sistemi deitirdi, 1935'de yeni Yoklama Talimatnamesi, 1937'de de Snav Talimatnamesi kartld. Bu yeni sistemde, 3 kanaat notu, Orta ve Lise son snflarnda 2 kanaat notu verilmesi, son snf rencilerinin bitirme imtihanna tbi tutulmas, notlarn (10) esas zerinden verilmesi (9-10 pekiyi, 7-8 iyi, 5-6 orta, 3-4 gevek, 1-2 pek gevek, O bo), ara snf rencilerinin snf geebilmek iin 3 kanaat notu ortalamasnn 5'ten aa, 3. kanaat notunun da 4'ten dk olmamas, notu aa ve dk olanlarn szl imtihana alnmas, Muallimler Meclisi'nin belirli artlar dikkate alarak renciyi bir st snfa geirebilmesi, son snfta ise kanaat notu ile szl imtihan (bitirme imtihan) notu ortalamasnn 5'ten, imtihan notunun da 4'ten aa olmamas vb. artlar konmutur. Liseler iin getirilen nemli yenilikler, laboratuvar dersleri ile bunlara ilikin imtihanlarn ngrlmesi, Fen ve Edebiyat kollar imtihanlarnn zmre derslerinden yaplmas, olgunluk imtihanlardr. 80 Lise son snf rencilerinin szl imtihanda aldklar notlar kanaat notu yerine geer. Bu ve yl ii yoklama notlarnn farkl arlklar vardr. rnein, birinci yazl notu "1" ile ikinci yazl ve szl imtihan notlar "2" ile arplp toplam "5"e blnr. Bulunan not 5 ve yukar ise o dersten geilir. 3 dersten baarsz olanlar ikmle, 4 ve fazla dersten baarszlar snfta kalrlar, iki ikml hakkn kullanp baaramayanlarn liseyle ilgileri kesilir. Olgunluk imtihanlar iki trldr: Fen Kolu imtihan-lan: Trkeden bir kompozisyon, Matematik, FizikKimya, Tabiiye; Edebiyat Kolu: Trke'den bir kompozisyon, Edebiyat, Tarih ve Corafya, Felsefe ve timaiyat derslerindendir. Kompozisyon yazl, dierleri hem yazl hem szl iki aamaldr. Szlde en az 4 alnmas, szl yazl not toplamnn ise 10'dan az olmamas gerekir. mtihan sorulan gerektiinde Bakanlka hazrlanp gnderilir. (Bu yntem uzun yllar devam etmitir). Olgunluk imtihann veremeyen niversiteye kaydolamaz. (Bu imtihan, 1955'te kaldrlmtr). Bu ince eleyip sk dokumann sonularna bakmakta yarar var. 1936-37 retim ylnda Trkiye'de 109 ortaokulda toplam 36.044 renci okumakta olup, bunlardan 26.585'i (% 73) gemi, 9.459'u (% 27) snfta kalmtr. Fakat daha ilgin sonulara rastlanmaktadr. rnein Adana Ortaokulu'nda 180 renci kalp 294 renci geerken, nebolu Ortaokulu'nda 3 kalan, 103 geen vardr. mtihan ve snf geme sonulan, Trkiye'nin her tarafnda yaklak saylarla inandrc olmaktan ve sistemin uygunluu kanaatini vermekten uzaktr. 72 Erkek, Kz ve Karma lisede, yine 1936-37 retim yl sonularna gre 13.882 renciden 9.419'u (% 68) gemi veya mezun olmu, 4.463' (% 32) kalmtr. 17 retmen okulunda okuyan 2690 renciden ise 2.228'i (% 83) gemi, sdece 462'si (% 17) kalmtr.

retmenlerin Durumu:

"Mektepli Muallim" yetitirme giriimi 1848'e dayanrken, Cumhuriyet'e gelinceye kadar geen 75 yllk uzun zaman sonunda nitelik ve nicelike yeterli bir kadro salanamad. 1923'te bir ksm szde "ak" 20 Muallim Mektebi vard. 81 Bu okullarda uygulanan programn yzde 80'i genel kltr derslerine, ancak yzde 20'si meslee dnkt. (1973'te 1739 sayl Mill Eitim Temel Kanunu kncaya kadar da retmenlerin formasyonlaryla ilgili bir tanm getirilmemitir.) Maarif Vekleti, artan renci ve okul saylan karsnda "avu retmenlerden", "eitmenlerden", "ehliyetnmelilerden" niversite ve-Lise ara snflarndan terk kimselerden... Akla gelen ve gelmeyen her meslekten, snavlar ve kurslar dzenleyerek retmen kadrosunu takviyeye almtr. (Denilebilir ki; 1739 sayl Yasa ile (43. Madde) retmenin "Alan bilgisine, mesleki formasyona ve genel kltre sahip olmas" kural konuncaya kadar (1923-1973 arasnda) retmen kadrolarn oluturmadaki belirsizlikler srm; ne yazk ki 1973'ten sonra da Mill Eitim Temel Kanunu'nun tanmlad retmenleri yetitirecek kurumlar, Yksek retim Kurumlan ierisinde kaybolup gitmitir). te yandan, Mslman Trk halknn hocaya baknda da Tanzimat ncesi ve sonrasnda deiiklikler olmutur. Kiinin kendi bana, kitaplardan bilgi edinmesinin gnah ve sakncal olduuna inanan eski "limlerimiz", "Belnn en by sayfalar hoca edinmektir! hikmetini buyurmulardr. Kitab'ekv'da "Hocas olmayann dini de yoktur. stad olmayann rehberi eytandr" deniyor. Bu yaklamlardandr ki atalarmz az okumay, fakat hoca azna ok bakmay gelenek edinmilerdir. Cevat Fehmi Bakut, Paydos piyesinde, Muallim Murtaza Beji yle konuturur: "lkmektep hocas hakir, fakir, hayl peinde koan, alktan nefesi kokan meczup bir adam... Fakat imdi bir de beni dinlemeniz lzm... u istikble doru yryen insan sellerine bakn! Bir ksm hekim olacak, adalet terazisini elinde tutacak, bir ksm asker olacak, parlak nianlar, yaldzl dmeler, srmal apoletler takacaklar. u ember eviren ansn byk bir tccar gryorum, u muharrir* onun yanndaki politikac... Eer onlarda namus, eref, doruluk, merhamet hisleri bulunacaksa, eer onlarn vicdanlar olacaksa, eer vatanlarn tanyacak, fazilet nedir bilecek, hayaszlk karsnda ahlanacaklarsa ite bunlar ben yaratacam. 82 u namuslu hkim bir hrsz, u faziletli anne bir orospu, u vatansever kumandan bir casus olabilir, olabilir eer ben olmasam..." Bu tirad aslnda, Trk milletinin retmene ve onun elinde biimlenenlere bakn zetliyor. Fakat II. Merutiyet'te, ilerici retmenlere yaktrlan "dinsizlik, imanszlk", Cumhuriyet ilkelerine yine retmenlerin heyecanla sahip kmalar sonucu bir zaman daha gndemde kalmtr. Atatrk'n ve Mustafa Necati Beyin dledikleri retmen, yalnz okulda ders vermekle yetinmeyen, msamereler, konferanslar, oyunlar, kurslar tertipleyen, halk Cumhuriyet lksne sndracak ideal bir tipti. 1923-24'teki Muallim Mektepleri slahat da bu amala yaplmt. Kylere gidecek retmenler, kyly cehaletten kurtarmay i ve vn nedeni bilecek aydnlar olmalyd. 1924'te Trkiye'ye gelen Amerikal John Dewey de, retmeni "kyn mimar" olarak tanmlamt. Bir dizi yasalarn kartlmas, ky ve kent retmenleri iin statlerin belirlenmesi hep retmeni glendirmek ve etkili klmak iindi.

Fakat lkenin demografik bnyesi, saylan 40 bini bulan kylerden 20 bininde nfusun 400'den az, 10 bininde ise 150'den az oluu, okullamay ve her yere retmen gndermeyi imknsz klmaktayd. Muhafz Alaynda avuluk edip de kylerine dndkten sonra bilmeyenlere okuma yazma retenler, bu ortamda bir umuttu. "Eski avulardan ky nderi!" herkesi sevindirdi. Okuldan ve retmenden yoksun 35 bin kye avu eitmenler gnderilmek zere 1937'de yasa kartld. Emin Soysal'n raporu dorultusunda hazrlanan programlar yrrle kondu. "Kye, Kant' Kont'u okumu muallim lzm deildi". O yllarda eitim ve retime dnk yaynlanan Okul ve retmen, Muallimler, Muallimler Birlii, Terbiye, Fikirler, retmen Sesi, Okul ve Ulus, Snf Muallimi, Yeni Kltr mecmualarnda ve retmenler Gazetesi'nde bu konuda hayli yaz vardr. Dnce ve yaklam, Ky Enstitleri yolunun balangcdr. . Hakk Sunat bir de "Kltr Mar" bestelemitir: "ren demirden alar I zen dml balar I Yetitiren dimalar I Yce kltr ocaklar ../' Kozak Aa Cuma Ky retmeni 83 Vahit zben de "Kym Grmeyen Gzlere" baln atp neler yazm: "... Kymn sabahlarnda Tanry bile coturan gzellikler kaynyor. Bu varl grmeyen gzler, size ne kadar anrsa yeri var... imin her trl aclarn avutan uyutan gzel kycm!.. Ben gzelliin sonsuzluunda yaarken hi olmazsa ertikda ve yurttalarm da senin snk glgelerinde gzlerinin kszln dindirsin vs." Ama her yer Kozak yaylas deildi. 1924-1952 arasnda, Atatrk dneminde izilen retmen politikas iyi kt izlenebildi. 1954'te lkretmen okullar kurularak kaynaklarn birletirilmesi amalanacaktr. Onca gayrete ramen, 1940'a doru ilkokullardaki retmen says ancak 14.760'a kartlabildi. Bu kitlenin, deneyimli, baarl, iini bilen 7.788'i kent okullarnda, 6.972'si ise kylerdeydi. Toplu tedris esasna gre alan ilk devreli (1. 2. 3. snflan olan) Eitmenli okullarda da 5.200 Eitmen grev yapyordu. Ziraat Vekleti eitmenlere tarm aralar, tohumluk, hayvan vermekte, eitmenler eitime hizmet ederlerken bir yandan da 20 liralk aylkla geinilemeyecei iin kyde tarmla uramaktaydlar. Bunlarn okuma yazma ve temel bilgiler rettii ky ocuklar, en yakn kasaba veya kente yaya gidip gelerek ilkrenimlerini tamamlyorlar veya okulu bulunmayan kylerden ocuklarn alnd Ky Yat okullarna kaydolup 4. ve 5. snflan okuyorlard. lkokullardaki "retmen okulu kl" retmen says ylda 300-350 dolaynda artabilirken bunlarn dalmnda da dengesizlikler giderek byyordu. rnein 1930'larda stanbul'da ortalama 459 kiiye 1 retmen derken, Ankara'da 936 kiiye, Sinop'ta 1565 kiiye, Mardin'de de 3594 kiiye 1 retmen dyordu. Ortaretime retmen yetitiren kurumlardan (Gazi Eitim, Yksek retmen Okulu, Kz Teknik, Erkek Teknik retmen Okullar, stanbul niversitesi'nin Fen, Edebiyat Faklteleri, Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi...) ylda 20'er 30'ar mezun, retmenlik iin bavurduundan kadro aklar, ksa sreli kurslardan geirilen ehliyetnmeli (yeterlik belgeli), yardmc ve cretli retmenlerle kapatlmaya allyordu. 84

Yksek renimli bran retmenleriyle yardmc ve ehliyetnmeli retmenlerin mevcudu, 1920lerde 2000 dolaynda iken, yirmi ylda ancak katma kartlarak 6000'i bulmutur. (stanbul

Yksek retmen Okulu'nun 1923-1963 arasndaki 40 ylda yetitirdii toplam retmen says ise sdece 630'dur. Ylda ortalama 15 retmen!) Fakat asl sorun, saylardan deil, yetersizlik ve isteksizliklerden kaynaklanmaktadr. Dar bte olanaklar iinde onarlamayan, yenilenemeyen, muayyen merkezlere yaplm okullarn ou, modern 5-10 okul ile hayrseverlerin (rnein, Nuri Demira'n Divrii'de yaptrd, 1937'de retime alan ve kendi adyla anlan ideal ortaokul) kazandrdklar- dnda saltanat devrinden kalma ve yetersizdi. l merkezlerinde Seluklu dnemi medreselerinde, ifahanelerinde hizmet veren okullar vard. Hamamlar, hanlar, eski konaklar, virane ky mescitleri, tabutluklar... derme atma deiikliklerle okula dntrlmt. Ara gere, donatm, snma, temizlik sorunlar, her zaman iin "gelecee dnk tatl vaadler" arasnda gemekteydi. retmen kadrolar ise kurumlamadaki standart yetersizliine u sorunlar katmaktayd: retim tekniklerini bilmemek, dzen ve disiplin salamada noksanlk, retim programn kavrayamamak ve hatta bilmemek, greve kar soukluk, aba duygusundan yoksunluk, teebbs yeteneksizlii, uyum salayamamak, saduyu ile hareket edememek, bedensel gszlk (gizli ya da ak hastalklar, sakatlklar), kendisinden istenileni kavrayamamak, cesaret krkl, baaramama korkusu, greve balanamamak, aile sorunlarn kiisel isteklerini nde tutmak, renciyi taramamak ve anlayamamak, okula ve renciye sempati duymamak, toplum iinde eziklik ve ekingenlik (retmenleriyle alay eden, onlara aalayc adlar takan renciler en ok bu yllarda grlmtr), kiiliksizlik, moral tutarszlk... (Bkz. Mansur Tekin, "retmenlerdeki Muvaffakiyetsizlik Sebeplerinin Tasnifi" Okul ve retmen Mecmuas, No: 1, kinciknun 1936, sayfa 26-27) 1933'te bestelenen ve okul marlarndan en coturucusu olan ktk ak alnla on ylda her savatan ne yazk ki okullar iin bir gerei haykrmyordu. 85

ALTINCI BLM MLL EF DNEM (1938-1950) Cumhuriyet eitiminin en ok tartlan bu 12 yllk dneminde, Hasan Ali Ycel'in (1897-1961) (Bakanl 28.12.1938-5.8.1946) damgas vardr. Hkmet deiikliklerine ramen, Cumhurbakan ve Mill ef smet nn ile olan yaknl ve eitim ilerindeki ortak anlaylar sayesinde 8 yl grevde kalabilmi; ne Osmanl Maarif nazrlar ne de Cumhuriyetin kendisinden nceki ve sonraki MaarifKltr-Mill Eitim bakanlarndan hibiri, Ycel kadar uzun sre ve esasl giriimlere nayak olarak bu mevkide kalamamlardr. Eitimci kkenli oluu, retmenlikten genel mdrle, mfettilie kadar kademelerde grev almas, ozanl, yazarl onu tekilerden ayran zellikleridir. Ama asl, dneminin Trk eitiminde bir altn a olmas; "mill ef siyasetine iten ball ile nlenmitir. I. Hasan Ali Ycel'in Bakanl H. Ali Ycel'in Maarif Vekillii'ne atanmas, Atatrk'n lmnden 48 gn sonra, 28 Aralk 1938'de, Cell Bayar kabinesindeki Saffet Arkan'n istifa ettirilmesiyle gerekletirilmitir. Bu ivedi karar, 26 Aralk 1938'de toplanan CHP Byk Kurultay'nda . nn'nn "Deimez Genel Bakan ve Mill ef iln edilmesiyle ilgilidir. Dnyada tek parti-tek ef sistemlerinin revata olduu, scak savan yaklat o gnlerde; "Altn sal zafer kartal Ebed efin bir masal kiiliiyle atlara terkedilme-si, akllarn duygularn yeni ve ulalmaz bir "efin evresinde kenetlenmesi doal ve doru bir siyasetti. Ne basnn, ne radyonun yeterince etkili olamad o yllarda, bu yeni siyasetin propagandas ancak eitim yoluyla mmknd. 86 Ky okullarnda bile Yusuf Ziya Orta'n Bir da basn ak san alnnda bulutlar diye balayan iiri ezberlettirilecek; okuldan kan Anadolu ocuklar ba karl, bulutlu dalara bakarak efin bykln tahayyl edecekler, bu iiri syleyerek evlerine gideceklerdi. smet Paa'ya sivil Mill ef niformasnn giydirilmesinde bir, belki de ba usta yeni Maarif Vekili olacakt. Bakan olur olmaz 9 Ocak 1939 tarihinden itibaren T.C. Maarif Vekillii Tebliler Dergisi'ni yayn hayatna sokan [Birinci says 9 ikinci Knun 1939 pazartesi gn kan haftalk Tebliler Dergisi, gnmze kadar aralksz yaynlanm; Resm Gazete'den sonra ikinci nemli sreli resmi yayn olmutur] Ycel'in, ilk saydaki greve balama, Saffet Arkan'n da ayrlma mesajlar anlamldr: "Byk Mill efimiz Cumhur Reisi smet nn'nn yksek tevecchleri ve Sayn Bavekil Cell Bayar'n deerli itimatlarile arldm Maarif Vekillii vazifesine baladm. rfanmza, kuvvetli hamlelerle yeni bir hayat veren Atatrk'n ve Byk Trk Milletinin uur ve iradesini temsil eden Mill efin direktiflerine uyarak; Cumhuriyet Halk Partisinin Kltr meselelerinde tesbit ettii prensiplerle, Hkmet programmzda yazl esaslara dayanarak muhterem selefim Saffet Arkan'n brakt faaliyet noktasndan hareketle mesaide bulunacam. Aralarndan yetimi olmakla byk iftihar duyduum meslektalarmn stlerine aldklar ileri, memlekette her gn biraz daha ykselen irfan seviyesine ve biraz daha artan kltr ihtiyacna uyan bir dikkat ve itina ile yapmalar, aldm bu mhim vazifenin baarlmasnda bana byk gven olacaktr. Maarif tekiltmzn btn mensuplarna, emeklerinin karl olacak byk muvaffakiyetler dilerim. Maarif Vekili Hasan Ali Ycel."

"Shh vaziyetim sebebile Vekletten ayrldm u anda bana buuk yldan beri btn varlklar ile yardm etmi olan kymetli ve feragatli arkadalarma iten gelen kranlarm sunma en zevkli bir vazife bildim. 87 Byk Mill efimizin emrinde tek vcud olarak birlemi olan byk milletimizin gzide ve fedakr irfan rehberlerinin, milletimizin daima ve daima nurlanmas ve ykselmesi urunda sayn halefime imdiye kadar olduundan daha fazla bir gayret ve sadakatle yardm edeceklerine eminim. Cmlenize sayglarm sunar ve esiz baarlar dilerim. S. Arkan Erzincan Mebusu." Ycel Bakanlk koltuuna oturduu srada Merkez rgt; Kltr Kurulu (Tlim ve Terbiye) Bakanl, spekterlik (Tefti) Kurulu Bakanl, Yksek retim, Orta retim, lk retim, Ertik ve Teknik retim, Ar (Sanat) Genel Direktrlklerini; zel Okullar, Beden Eitimi ve zcilik, Yayn, Antikite ve Mzeler, Kitapsa-raylar, Okul Mzesi, Zatileri, zelbro, Gere, Ariv, Mill Seferberlik Direktrlklerini; Umum Mfettilik ve Maarif Mfettiliini kapsamakta, her ilde de Maarif Mdrlkleri bulunmaktayd. stanbul niversitesi Rektrl ve Faklte Dekanlklar, Dii, Eczac, Ankara Tarih Dil Corafya Fakltesi, Siyasal Bilgiler Okulu, Yksek retmen Okulu, Gazi Terbiye Enstits, Yksek Ticaret Okulu, Gzel Sanatlar Akademisi, Kandilli Rasathanesi, Prevantoryum ve Sanatoryum, Devlet Basmevi, Basma Yaz ve Resimleri Derleme Mdrl, Devlet Konservatuvar ve Tiyatro Okulu, Mzeler, Ktphaneler de Bakanla balyd. 1938 sonunda lkede 6.700 ilkokul, 13.500 retmen, 546 eitmen, 864.590 renci vard. Oysa H. . Ycel dnemi biterken ilkokul says 13.655'e (yzde 100 art) retmen mevcudu yzde 50 artla 19.658'e, eitmen says yzde 1500 artla 8.751'e renci says da yzde 70 oalma ile 1.360.000'e kacaktr. 1938'deki 43 Erkek ve Kz meslek okulu says 1946'da 227'ye, ky kurslar da l'den 309'a ulamtr. 496 ciltlik klasikler dizisi, Bat ve Dou kltrlerinin yzlerce yllk birikimlerini Trkiye'ye getirirken, 14 ayr meslek ve edeb dergi ile ansiklopedi de bu dnemde yaynland. niversite zerklii, Ycel'in yksek retime dnk deilmez bir hizmetidir. 88 Trkiye'de Orta retim, ada eitim kurumlarna yine onun dneminde kavumutur. Ycel, mstearla getirdii hsan Sungu ile o zamanlar "Byk ef de denilen smet nn'den aldklar "lkretim ve okuma-yazma meselelerini kknden hallediniz!" direktifi dorultusunda almaya koyuldu. Tesbitler i ac deildi. Erkek nfusun daha yzde 23,3', kadnlarn ise ancak yzde 8,2'si okuma yazma bilmekteydi. Nfusu 10 binden az yerleim yerlerinde okuma yazma bilmeyenlerin oran yzde 89'du. Daha kts, statistik Genel Mdrl'nn verdii resm rakamlara gre ehir ve kasabalardaki ilkretim anda bulunan ocuklarn yzde 40', kylerde ise yzde 78'i okulsuzdu. Trkiye'deki yaklak 3.500.000 dolayndaki 7-16 ya kesiminde okuma yazma oram henz yzde 30'du. (2,5 milyonluk a nfusu okula gidememekteydi). lkretim a nfusundan olup ehir ve kasabalarda oturanlarn yzde 60'na, kylerde ise yzde 20'sine "zorunlu ilkretim" verilebilmekteydi. lke nfusunun yzde 80'ini oluturan mstahsil (retici) kesim, okul nimetlerinden tam yararlanamyordu. Sonu: Acilen 20 bin retmene ihtiya vard. O tarihlerde lk

retim Genel Mdrl grevini yrten smail Hakk Tongu'un (1897-1960) 1939'da Birinci Eitim uras kararlan dorultusundaki "Eitmen yetitirme ve Ky Enstitleri" projesinin uygulamaya konmas, alt yl sonra, bir hedefe hzla yaklaldn gsterdi: 21 Ky Enstitsnden 16 bin retmen ve eitmen yetiecekti. II. Ky Enstitleri Tongu, Kyde Eitim kitabnda, yazgsn ky yaamyla kaynatracak ideal" retmene seslenir. Kylnn hayatna, almasna katlmasn, kyn i alanlarnda, yaratc, yapc sorumluluklar stlenmesini, modern Trk kynn bylece gerekleeceini savunur. Canlandrlacak Ky adl eserinde de kapld heyecanla "Ky kalknmas lksn, ky eitiminin hedefi gsterir" 89 Ky Enstitlerini belki de en doru tahlil eden Fay Kirby ise Trkiye'de Ky Enstitleri'nde, geliimin balangcn Yaban romanna balar. Trkiye'de bu romann okunmasndan sonradr ki Trk kyn ve ulusal kalknma ilerini realiste dnme ve anlama devri almtn (Sayfa: 66, 67). Kyclk Cemiyeti, Halkevleri ilk admlardr. Dr. Reit Galip'in ksa bakanlnda (19.9.1932-13.8.1933) her meslekten gen aydnlarn "halka doru" gitmeleri prensibi ilenmi, Kemalizme ve devletilie hizmet edecek reler dnlmtr. Yatl Blge Okullar da ksa bir sre iin popler bir zm grlmt. 1933'ten sonra, yabanc uzmanlarla ve ithal modellerle zmler aramaya da artk fazla ilgi duyulmad fark edilir. te yandan, aylklarn dzenli alamayan, aldyla geinemeyen retmenler, her yl yzde 10'u geen yksek bir oranla meslekten ayrlmaktaydlar. rnein 1928-1933 arasnda emeklilik, lm ve istifa nedenleriyle kadroda 4.565 azalma olmutu. Ayn srede meslee katlanlar bu sayy telfi etmekten uzakt. Kye zorla gnderilen retmenler ise etkin ve verimli olamamaktaydlar. Bu skntlarn ilk zm "avu eitmenler"de aranm, alnan olumlu sonulardan sonra 1937'de "Ky eitmenlerinin Maarif ve Ziraat Vekletleri tarafndan ziraat ileri yaptrmaya elverili okul veya iftliklerde alan kurslarda yetitirilmeleri, kurs giderlerinin bu iki bakanlka karlanmas, kylerin eitim ve retim ilerini grmek, ziraat ilerinin fenn bir ekilde yaplmasnda rehberlik etmek zere, retmen verilmesine elverili olmayan kylere Eitmenli Okullar almas" yasalamt. Yine 1937'de Ky Enstitleri'nin deney evresini oluturan Ky retmen Okullar almt. Bu okullarda, retmen Okullar program ile birlikte tarm ve sanat almalarn da ieren uygulamalarn baarlan grldnden, 17 Nisan 1940'ta Ky Enstitleri'nin Kurulu Kanunu yrrle kondu. Yasann gerekesi, 1935 nfus saym sonularna ve yukarda verilen okuma-yazma oranlarnn dklne, 31 bin kyde okul bulunmamasna dayandrlm ve u tesbitlerle grler sralanmt: - Pratik zm bulunmazsa daha yz yl sorun srecekti. - Kentli retmenler, kylere uyum salayamamaktaydlar. Ky kkenli bir retmen kitlesi kazanlmalyd. - Ky yaamna ve koullarna uyabilen retmenleri yetitirecek bir program ve ortam gerekliydi. Bu program, retmeni kyden uzaklatrmayan, onu, iyi bir iftinin bilgileriyle de donatacak ve baarl bir uygulayc klacak kapsamda olmalyd,

- Yeni retmenler, kyde geerli demircilik, yapclk, dlgerlik, kooperatifilik, kadnlar iin (bayan retmenlerin) ocuk bakm, diki, ev idaresi bilgileri kazandrc, tarm ilerini, hasta bakmn retici olabilmeliydiler. - retmen olamayacaklar, rendikleri dier ilerden birini yapmak zere ky hayatnda geerlilii olan sahalara ynelmeliydiler. - Kyde alacak okullar, kye gerekli unsurlar yetitiren birer kurum ilevinde, rencinin ihtiyalarn karlayan ve reten, arazisi bulunan yeni okullar olarak dnlmeliydi. Bylece, okulun ve retmenin devlete getirdii yk de azalacakt. Yasa tasarsnn Meclis'te grlmesi tartmal geti. Bakari Ycel: "Kylerden gelecek ocuklar imtihan edip karakterini ve beden kaabiliyetini yoklayarak enstitlere alacaz, itima bir snf yaratmak istemiyoruz. iftilikle uraanlarn ocuklarn okutmak, kendi hayatn daha iyiye gtrmek, fakat deitirmek istemiyoruz. Kyn iinde bilgili, salkl, lkesine bal, retici vatandalar yetitirmeyi amalyoruz." derken, Kzm Karabekir: "Kyllerimizi byle bir kltr sahasnda az grgl, yan mnevverlerin nfuzu, hatta maddi ve manev tahakkmne brakmay, gelecek iin tehlikeli gryorum" iddiasndayd. Emin Sazak, tasarnn en ateli savunucularndand. Ycel, "getirdiklerinin bir kopya, ind ve uydurma bir model olmadn, Bulgaristan ve Meksika'da baka biimlerde olduunu, bunlar bildiklerini, memleket gereklerine gre bir tarz bulduklarn, bunun "bizim" olduunu, bakalarnn bizden alabileceklerini, sorunun, kyl ocuunu, hayat bakmndan kyllk vasfn yitirmeden yetitirmek istediklerini vs." belirtti. 91 Yasa, oturuma katlan 278 mebusun oybirlii ile kabul edildi ama 148 mebus oturuma katlmamt. Bu, "Tek Parti ideolojisiyle uygulanan bir deney" (Cemil Koak, Trkiye'de Mill ef Dnemi, Ank. 1986, s. 243) izlenimi veren Ky Enstitleri'ne, daha balangta, parti iinde ciddi bir muhalefetin bulunduunu gsteren ilk iaretti. Ama o gnlerde ne kamuoyu, ne basn konuyla ilgilenmedi. Ynetim de Ky Enstitlerinin kuruluunu bir propaganda arac yapmamaya zen gsterdi. nn, ortal yaygaraya vermeden, Halk Odalar gibi, Ky Enstitlerinin de ksa zamanda yaygnlatrlmasn, 200 bin ky retmeni ve tarmc yetitirilmesini istiyordu. Cumhurbakan "Krk ylda yapamadmz drt ylda yapmalyz!" diyordu. 3803 sayl Ky Enstitleri Kanunu'nun uygulanmas iin 1940-1945 arasnda 3.000.000 TL's inaat giderleri olmak zere 25.000.000 TL harcand. Bu dnemde 18 Ky Enstits'nde 20.000 retmen aday okudu. Kurulu yllar ve renci kontenjanlar ile Ky Enstitleri unlardr: zmir-Kzlullu Eskiehir-ifteler Krklareli-Kepirtepe

Kastamonu-Glky Antalya-Aksu Isparta-Gven Kocaeli-Arifiye Kayseri-Pazarren Malatya-Akada Seyhan-Dzii Samsun-Akpnar (Ldik) Trabzon-Beikdz Balkesir-Savatepe Kars-Clavuz Ankara-Hasanolan 92 Kurulu Tarihi Erkek . KzO 1937/1940 1365 139 1937/1940 . 1310 79

1938/1940 850 187 1940 1125 90 1940 848 108 1940 975 91 1940 1065 102 1940 1113 34 . 1940 1025 40

1940 1065 49 1940 645 158 1940 645 158 1940 990 158 . 1940 1025 65 1941 581 136

Sivas- Yldzeli/Pamukpnar 1942 545 Konya-Ereli/vriz 1942 415 Erzurum-Pulur 1943 . 365 63 53

32

Diyarbakr-Ergani/Dicle 1944 Kontenjan uygulanmamtr. Aydn-Ortaklar 1944 Kontenjan uygulanmamtr. Van-Erci (Emi) 1948 Kontenjan uygulanmamtr. Listedeki 21 Ky Enstits'nden 1948'e dein mezun olan retmen says 25.000 olarak belirlenmitir. Tam devreli (5 snfl) ky ilkokullarndan mezun, salkl ve yetenekli ocuklarn alnd enstitlerde retim-eitim sresi 5 yld. Okuldan, salk nedeni dnda ayrlan ve uzaklatrlanlar, kendilerine harcananlar faiziyle demek zorundaydlar. Mezunlar, Maarif Vekleti'nce, atandklar yerlerde 20 yl alma artn kabul etmi saylyorlard. Aksi halde bir daha devlet memurluuna giremezlerdi. Ayrca, okuldayken kendilerine harcananlar da 2 misli demeleri gerekiyordu. Enstit kl retmen, gittii kyn her iiyle ilgilenir, rehberlik ederdi. Ayda 20 TL maa, 6 yl sonra 30 TL'ya, 15 yl sonunda 40 TL'ya ykseliyordu. retmen, yolluunu alp gittii kyde, ayrca 60 TLlk sermaye ile kendi tarm iletmesini de kurar, retim iin ara gereler devlete verilirdi. retmenin ve ailesinin geimine yetecek lde tarma elverili, ky toprandan ayrlan arazi dnda rencilerine yaptrtaca tarm uygulama dersleri iin de uygun bir arazi tahsis ediliyordu. Mfettiin ve Baretmenin gzetiminde, kyn okul binasn, retmen evlerini, Maariften ayrlan para ve ky ihtiyar heyetinin imece program ile retmen yapard. Enstit kl retmenlerin hangi kylere atanaca 3 yl nceden belirlenerek ky btesinde buna gre nlemler alnr, retmen ie balad yl, inaatlar tamamlard. Sonraki onaranlar da ky btesinden denekle yaplyordu. Ky Enstitleri binalarnn yaplmas iin ise 3704 sayl yasa kartlmtr. Bozkrn, esmer, elimsiz, baklar canl ve scak, balan zensiz berber makinesinden gemi, hem umutlu hem kukulu ocuklan, srtma sopalarn brakp azk 93 knlarn bellerinden zerek, analarnn an sevecenliinden uzaklara, trnaklarnn arasnda getirdikleri ky topraklarn enstit topraklarna katmaya, hem kalem hem kazma krek tutmaya akn akn gelmeye baladklarnda, ileriki ithamlarn, sulamalarn ilk tohumlan da atlyordu. Muhalifler "Ynetimin amac yeni sol atlmlara destek ve nc kadrolar yetitirmek!" diye sylenirlerken, onlar hakl kartacak baka gelimeler vard: Kyl atlmn tm ykn srtlanm, angaryaya koulmutu. Bezgin, bitkin ve yoksul kyller, sregelen jandarma, tahsildar ylgnlnn yannda bu kez de enstitl retmen tahakkmne katlanmak durumundayd. Bu daha iin banda enstitlere ters bakmann nedeni oldu. Giriimciler, onca samimiyetlerine, heyecanlarna ramen ky halkndan destek bulamadlar. Kurulu yllarndaki yetersizlikler ve hazrlkszlk da giriimin ansn azaltyordu. Glklere dayanamayan, kyne kaan renciler bir daha dnmemek iin, yaadklarn, hayal rn baka olumsuzluklarla abartp anlatmaktaydlar. Gnde 5 saat ders, 5 saat bedenen alma, az

uyku, az ve kalorisi dk yemek, gizli ak hastalklar, gelime andaki ocuklan ypratmakta, her enstitnn yan banda zel birer mezarlk olumaktayd [Emekli retmen Mehmet Din, Kastamonu Glky Enstits'ndeki kabristanda 25-30 mezarn bulunduunu, kendisinin de zatlcenp olduunda kyne gnderildiini, mucize kabilinden iyileip tekrar okuluna dndn anlatmtr (Amasra: 25.7.1985)] Dzii Ky Enstits'ne 1949'da giren Mahmut Maz'nn (Emekli retmen) u anlan ilgintir: "Henz lojmanlar arasnda yollar yoktu. Biz bir yl yapclk dersi grdk. Bizden ncekiler Toroslar'dan kestikleri keresteleri, Sabuncu Deresi'nden yararlanarak tamlar. Bize de 4. ve 5. snflardan birer avu tyin edip Bulgaristan'dan gelen gmenlere evler yaptrttlar. Kerpileri dahi biz dktk... lk girdiim yl, evimden gtrdm ayakkablarn taban ve yz be-alt ayda gitti. Benim gibi arkadalarn ounun da aya plak kald. 94 Alman binasndaki banyodan takunyalar dattlar. Aylarca takunya ile dolatk. Sonra bir hayrsever 25 ift, ii bez lastik ayakkab gndermi. Kura ekildi, bana da bir ift dt. Sevincimi unutamam! Biz hazrlkta okurken, st snflardan bir renci, galiba ya solculuk ya casusluk ile sulanm, renciler lin edeceklermi. G kurtarld. Tm rencileri toplayp ocuu tehir ettiler. Ky Enstitleri'nde milliyetilik duygulan ok aryd." (16 Temmuz 1989 tarihinde alman notlardan). Trk aydnlarnn Ky Enstitleri'ne baklar ve bu kurumlan deerlendirmeleri en menfi noktalardan en iyimser ve msbet doruklara dein ylesine geni bir yelpaze oluturur ki gelecein tarihileri belgeleri, grleri, yazlar, birikimleri, izleri nasl deerlendireceklerdir, bilemeyiz. Hem reformist hem devrimci poplizmin Trkiye'ye zg ideolojisinin biricik gerek uygulamas diyenlerden, II. Dnya Sava ncesi Rusya'daki komnlere benzer kurulular diyenlere, Tek-Parti diktasnn temelletirilmesi iin dnlm harika bir model tanmn getirenlere kadar ylesine ok yaklam ve yaktrma vardr ki tm bunlar, -epeycesi zaman szgecinde eriyip gittikten sonra, yirminci yzyl eitimimizin ilerideki irdeleniinde kullanlacaktr. 19 Haziran 1942'de kartlan 4274 sayl Ky Okullar ve Enstitleri Tekilt Yasas, enstitlere yeni bir g ve hz imkn getirmitir. Ycel'in, yasayla ilgili genelgesi valileri de harekete geirir. Onlar da ky dvas iin izme giymek mecburiyetini duyarlar, ama istekli, ama isteksiz... Bu konuda baarsz kalacak valilerin "tehir edilecekleri" dahi aka bildirilir. Kydeki her yurtta (18-50 ya arasnda) ky ve blge okullarnn kurulmasna, su getirilmesine, onarmlarn zamannda yaplmasna, ylda en az 20 gn alarak katlacaklardr. Bu kampanya, halkn ynetime kzgnln arttrr ama sonuta 5500 ky okulu birka yl iinde yaplverir. ou bunu "Trk kynn, kylsnn lmden sonraki dirilii" grmektedir. Szde yzyllarn derebeylik ve aalk dzenleri kecek, retmenin, klasik hocal ve muallimlii bitecek, nderlii balayacaktr. 95 Dou-Bat, Gney-Kuzey farkllklar da kalkacaktr. 1942-43'te ilk mezunlar, gittikleri ky okullarnda kdemli retmenlerin bile stnde bir onurlulukla "baretmen" atandlar. Baarllar da Hasanolan'daki Yksek Ky Enstits'ne gitti. Ky Enstitl retmenler, kylerine 150 kitaplk bir kltr seti ile gidiyorlard.

Bunlarda, kylnn kulluk, mmetlik saplantlarn yenecek bilgiler, ykler, dnceler yazlyd ve bakanlka veriliyordu. Enstitl retmenlere toplam olarak 1,5 milyon dnm toprak tahsis edilmi, 150 bin byk ve kk ba hayvan, 2 milyon para da ara gere verilmiti. Bu, muazzam bir g demekti. Ky Enstitleri'nde "bilgiyi bilince dntren, bilgiyi hayat iin veren" bir sistem olduu ileri srlr. Bunun iin de ilkelerde ve yntemlerde, evreye uygunluk, insana uygunluk, kendi kendini ynetme, i iinde kendi kendine karar vererek alma, esas alnmtr. Dersler 3 kmede toplanmt: 1- Kltr Dersleri. Haftada 22 saat. 2- Tarm Dersleri. Haftada 11 saat. 3- Teknik Ders ve almalar. Haftada 11 saat. Be retim ylnda 114 hafta kltr derslerine, 58 hafta Tarm almalarna, 58 hafta da Teknik almalara ayrlmtr. Toplam 230 hafta, 5'e blndnde, her retim ylna 46 haftalk bir alma dmektedir ki, rencilere tatile girip kylerine gidebilmek iin her yl 1,5 aylk izin tannm olmaktadr. 1943'e dein enstitlerde ne tr programlarn uygulandna ilikin kesin bilgiler mevcut deildir. 1940-43 kurulu dneminde "dersten ok alma" esasyla yollar, yaplar, kanallar, alanlar yaptrtld, ekim, dikim ilerinin nde olduu anlalyor. 1943'te hazrlanan ve uygulamaya konulan programn ierdii dallar ve dersler unlard: 1- Kltr Dersleri: Trke, Tarih, Corafya, Yurttalk Bilgisi, Matematik, Fizik, Kimya, Tabiat ve Okul Sal, Yabanc Dil (Programa konmasna ramen bu dersin okutulduu Ky Enstits herhalde yoktu), El yazs, Re-sim-, Beden Eitimi ve Ulusal Oyunlar, Mzik, Askerlik 96 Ev daresi ve ocuk Bakm (Kzlar iin), retmenlik Bilgisi, Zira letmeler Ekonomisi ve Kooperatifilik. 2- Ziraat Dersleri ve almalar: Tarla Ziraati, Bahe Ziraati, Sanayi Bitkileri Ziraati, Zootekni, Kmes Hayvanlar Bilgisi, Arclk ve pekbcekilii, Balklk ve Su rnleri, Ziraat Sanatlar. 3- Teknik Dersler ve almalar: Ky Demircilii, Ky Dlgerlii, Ky Yapcl, Ky El Sanatlar. Programda 1947'de yaplan deiiklikle kltr derslerine ayrlan sre arttrlm, Teknik derslere Atelye Dersleri denilmi, bu alan iin retim ylnn 1/3'lk zaman yeterli grlmtr. Bu deiiklik, kimi evrelerce Ky Enstitleri iin sonun balangc saylmtr. 1953'te kltr ve meslek derslerinin arl daha da arttrlm, en son 1954'te, 6234 sayl Yasa ile Enstitler, lkretmen Okullarna dntrlmtr. Her ne kadar programda snf ii derslerle tarm teknik ve evre almalar "dengeli" tutulmusa da uygulama yle deildi. younluuna, yneticilerin plnlamalarna gre gls gsz, hastas sa ayrlmakszn renciler bazan gn boyu, bazan mevsimlik ie kouluyorlar, bazan gruplara muayyen iler bir zamana bal olarak veriliyordu. rnein Mahmut Makal, Konya, vriz Ky Enstits'ndeki almalar, artlarn arln anlatrken: "Kn 3 ay ders yapardk: Gnde 8 saat. Yln dier 9 aynda da elimiz yzmz har, kire iinde, ameleden aa bir ekilde alrdk. senede koca koca 25 bina meydana geldi, srf renci emei ile almann aleyhinde bulunduum sanlmasn; leye

kadar drt zeytin, leye kuru bulgur pilav ile temelimiz kurudu... Yarm yamalak bir kitaplmz vard. Henz okumak bilmeyen ky ocuklarydk..." demitir. Buna karlk, Malatya-Akada Ky Enstits'nn Mdr erif Tekben bu tr almalar "ada ve gerekli" saydklarn dile getirmitir: "teden beri okumay kara tahta, defter ve kalem bilgisi olarak kabul ve devlet kapsndan geinmeye yarar bir vasta olarak telakki eden baz babalar, ocuklarnn ellerinde kazma krei grnce bu ii yadrgadlar. 97 Bylelikle, ocuklarn enstitden karan veya almay gze alamayarak tahsilini brakanlar oldu. Fakat hayat toprakla uraarak gemi, dayankl ky ocuklar etin almalara gs gerdiler..." (Prof. Dr. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Ankara, 1989, s.436). 1942-1945 yllan arasnda 140 bin metrekarelik bir alana yerleen, 26 lojman, derslik binalar, toplant, yemekhane salonlar, yatakhaneleri, laboratuvar ve ktphanesi, banyosu, su deposu, elektrik santral, ambarlar, mzikevi... rencilerce yaplan Dzii Ky Enstits, yetkililerin sk sk ziyaret ettikleri kurumlardan olmutur. Burada, ilgin birka ziyaret ans ile bir denetimin sonucunu karlatrmakta yarar var! 29 Mart 1943'te Konya Mebusu Sadi Irmakla okula gelen Maarif Vekili Hasan Ali Ycel, okulun eref defterine unlar yazm: "Snfta ders, atlyede demir ve tahta ii, tarlada apalama, ahrda at, meydanda oyun, shhatli kz ve olan ocuklarnn gzlerinde nee ve Trklk alevi, Mdrnn ve btn retmenlerinin yznde vazifelerine bal insanlarn bahtiyarl... Bunlarn hepsini kalp gzmle grdm ve balama mesuliyetini aldm bu davann yrdne bir kere daha inandm. Trk milletinin hayrna alanlar, var olsun, ok olsun ve aziz olsun." Dr. Sadi Irmak da unlar eklemi: "Haruniye (Dzii) Ky Enstits'n grdm. Her zaman inandm bu milletin ocukla-n gzmde kudsileti. Yeni bir Trkiye yuruluyor. Ona emek vermek saadetine erenlere ne mutlu!"; 7 ay sonra gelen Mill ef smet nn ise eref defterine "Dzii Enstits'n ziyaret. Eyign, eyi hatra. Teekkr. 6.10. 1943" szcklerini yazm. Ky Enstitleri programn deitirdii iin oka eletirilen Maarif Vekili Reat emsettin Sirer (5.8.1946-9.6.1948) ise 3 Ocak 1947 de urad okulda, eref defterine Ky Enstitleri hakkndaki dncelerini zetlemi: "Ky Enstitleri, Trk Milletinin drtte nn yaad Trk kylerinde ilk retimi yayacak ve kyn kalknmasnda en byk vazife ve hizmet payn alacak retmenlerin yetitirilmesi iin kurulmutur. Milletimiz bu kurumlara byk umutlar balamtr. Bu kurumlar Milletin umutlarna ve dileine uygun bir derece ve kuvvete karmak Enstitlerde vazife alm retmenlerin ve eitim idarecilerimizin kutsal devidir." 98 Ayn okulu, 1948'de denetleyen Bakanlk Mfettilerinin raporuna gre ise "yatakhanelerde ranzalar ok sk; araflar, yastklar temiz deildir. Yataklarn ou arafszdr, yrtlmtr, souk havalarda battaniye olmad iin ocuklar mekte, tabure bulunmadndan yemei ayakta yemektedirler. Masalarda muamba yoktur. atal, kak, srahi, bardak ihtiyalar karlanamamtr. amarlar, kz renciler tokmakla ykamakta ve bu yzden derslerden geri kalmaktadrlar. Hela akntlar binalarn nnden geer. Etin muhafazas iin tel dolap bile yoktur. Depodaki su bardaklar rencilere datlmayp saklanmaktadr. Dersliklerdeki sralar krk dkktr, duvarlar badanasz, yerler ok kirlidir ve mazotlanmamtr. Mutfak ok perian ve kirlidir. Hamam souk, soyunma yeri yetersiz ve pistir. renciler, pekirlerini yastklarna sermekte, elbiselerini duvara aktklar ivilere asmaktadrlar. Gazya fenerlerinin yanna aslan elbiselerden yangn kmas muhtemeldir vs."

1949'daki denetimde de "Yatakhane ok pis, dzensiz, yatak takmlar ok kirli, helalar iine girilmeyecek kadar berbat bulunmutur". Bu tesbitler, 1958'e (lkretmen Okulu olduktan sonraki yllar) kadar deimemitir. 1946'da, ok partili ilk genel seim sreci balaynca Demokrat Parti, Ky Enstitleri'ni ba hedef seti. Demokratlar, bu kurumlar iin, "retmenler iin gerekli bilgileri vermemek, gelenek ve grenekleri hie sayp ahlk tresini tahrip etmek, halkn ocuunu zorla altrmak, halka angarya ykleyip eza etmek, milliyetilii ldrmek..." sulamalarn ynelttiler. Talip Apaydn, Ky Enstitleri'ni "Yzyllardr karanlkta braklm Trk kylsn, kendi gcyle aydnlatmak, ada bilince kavuturmak abas, ky ocuklarn kendi yaamlarna yabanclatrmadan yetitirmek, eitli meslek gruplar hlinde gene kylere gndermek, onlarn eliyle kyleri iinden canlandrmak" olarak tanmlyor. (retmen Dnyas, Say 4, Nisan 1980, s. 8). 99 Cumhuriyet Dnemi Trk Eitim tarihinde teki ciddi reformlar (retim Birlii, Harf Devrimi) hemen neredeyse toplumun tamamna yakn kesiminden tasvip grrken, her yl 17 Nisan (Ky Enstitlerinin kurulu gn) geldiinde bu konunun lehte ve aleyhte yeniden yeniye tartmaya almasnn gerisindeki nedenler netlemi deildir. u gerek ki, Ky Enstitleri, -beenilsin beenilmesin, yan aydn, tam aydn grlsn- 25 bin retmen yetitirmeseydi, Trkiye bugnk bilin ve uyan dzeyini elde edemeyecek, ky ve kyllk eski ilkelliinden kurtulmu olamayacakt. Kaba bir hesapla, her Ky Enstitl retmenin ylda 10 kiiye okuma-yazma rettii gibi en dk bir say kabul edilse bile, 20 ylda 5 milyon insanmzn onlardan k aldklarn anlarz. Bu ise 19601ardaki nfusumuzun 1/6'sdr. Fay Kirby, yalnz Ky Enstitlleri deil, imparatorluktan Cumhuriyet'e geiteki hizmetleriyle btn retmenleri, daha doru bir bakla deerlendirir: "Sat ve bilhassa Edhem Nejat gibi eitimcilere den eref, bu kadar zorluklara ramen, Muallim Mektebi rencilerine yepyeni bir idealizm alamada ne kadar baar gsterdiklerini grnce, bsbtn artyor. mparatorluktan Cumhuriyete geite grev alm memleketin bu fakir delikanllar, Bat'daki mukabillerinden ok daha stn anlamyla uygarln gerek askerleri oldular. Unutulmamaldr ki, ky ilkretim dvasnn pratik zmlenmesi onlardan gelmitir ve Ky Enstitlerini kurmak iin mahrumiyetlere katlanmay gze alanlarn bir ksm yine onlar arasndan kmtr." (Trkiye'de Ky Enstitleri, mece Yaynlan 2, Ank. 1962, s.27). Dlenen modern Trk kyleri iin birer model konumunda plnlanan Ky Enstitleri'nden 1946-47 retim yl sonuna kadar 5447 retmen, 8756 eitmen, 541 salk memuru mezun olmutu. Bu retim ylnda, 20 enstitdeki renci mevcudu da 16.400'e ulamt. Ky ocuklarnn yetitirilmesi iin 1945'e dein alan blge okullar da 380'di. 1947'de, o yla kadar toplam 104 mezun veren Hasanolan Yksek Ky Enstits kapatld. Enstitlerin tm yneticileri, eitim efleri deitirildi. lkretim Genel Mdr 1. Hakk Tongu da grevinden alnd 100 Demokrat Parti iktidara geldikten bir sre sonra, 1951'de Bakan Tevfik leri, bu kurumlardaki karma eitime son verdi ve kz renciler ayrldlar.

1954'te, 6234 sayl kanunla Ky Enstits ad da kaldrlarak bu kurumlar birer lkretim Okulu yapld. 1940'daki kurulu gibi, 1954'teki kapan da basnn ve kamuoyunun tepkisinden uzak, sessizlik iinde oldu. Aslnda, toplumda nemli deiiklikleri gerekletirebilecek bir potansiyel oluturan Ky Enstitleri'nin yazgs, 5 Austos 1946'da H. li Ycel'in Bakanlktan istifasyla deimi, II. Dnya Sava sonrasndaki siyasal ortamda, muhalif kampanyann basks ile enstitlerin felsefesi temelinden yklm bulunuyordu. III. Eitim Faaliyetleri, ralar 1933'te yrrle giren 2287 sayl Maarif Vekleti Tekilat Kanunu, yrrlkte kalmakla birlikte 1935-41 arasnda Kltr Bakanl adn tayan merkez rgt, 1941-46 arasnda yine Maarif Vekleti, 1946-1950 arasnda da Mill Eitim Bakanl adn almtr. Bu yllarda kadrolarn geniledii, 1941'de kartlan 4113 sayl kanunla da Meslek ve Teknik retim Mstearl ile Husus retim Mdrl, Seferberlik Mdrl, Neriyat Mdrl, Teknik Bro ve Meslek-Teknik retim Mdrlkleri oluturulmu, 1960'tan sonra bu birimlerden yeni birok genel mdrlkler (Yaymlar ve Basl Eitim Malzemeleri, letme ve Donatm, Meslek ve Teknik retim Yap leri, Teknik retim, Kz Teknik retim, Ticaret retim, Gzel Sanatlar, Ktphaneler, Eski Eserler ve Mzeler, Mill Ktphane, Devlet Tiyatrolar, vd.) domu, bunlarn kltr ve sanatla ilgili olan-lan bilahare Kltr Bakanl'na gemitir. 1946'da kartlan 4926 sayl yasa ile Tlim ve Terbiye Kurulunun bro ve uzmanlk kadrolar geniletilmitir. 1949'da Tefti Kurulu'nun alma tarznda da bir yenilik dnlerek Tefti Blgeleri oluturulmusa da, 2287 sayl kanunun ngrd ynetmelii kartlmadndan bu sistemden vazgeilmitir. 1923'te 10 Bakanlk Mfettii varken 101 1946'da say 39'a km, yurt dnda grevlendirilen Talebe Mfettii de 3 olarak belirlenmitir. Mill Mcadele'de ve Cumhuriyet'in ilk yllarnda, bakanln bilimsel toplantlara, konferanslara onca yer vermesine karlk, nc Heyet-i lmiye'nin yapld 1 1926'dan 1939'daki Birinci Maarif uras'na kadar benzeri bir baka nemli toplantnn yaplmad grlmektedir. 1933'te kan 2287 sayl yasann ngrd ralar ise 1939'dan itibaren yaplabilmitir. 17-29 Temmuz 1939'daki Birinci ra'da, yeni lkokul Program, Mill Eitim Mdrleri, Memurlar ve lkretim Mfettileri ynetmelikleri kabul edilmi, bir retmenli snfl ky ilkokullarnn 5 snfa kartlmas benimsenerek 1940'da yrrle konmutur. rada, eitmenlerce ilk 3 snf okutulan ve nfusu 400'den az olan kylerin ocuklar iin 4. 5. snflan okuyacaklar blge merkez okullar oluturulmas da kararlatrlmtr. Orta retim iin snav ynetmelikleri, Disiplin Ynetmelii ve retim programlar yeni biimleri ile kabul edilmitir. rada, Orta retim mevcutlarnn ileriye dnk Hesaplanmas ve 5 yllk bir plna balanmas da onaylanmtr/ 1939 ras, yksek retim iin de bir takm yenilikler getirmi, stanbul niversitesi ile Ankara'daki faklte ve yksek okullarn eitim, retim, snav, renci ileri, doktora almalar ynetmelikleri incelenerek uygun bulunmutur. Yayn ilerinin Bakanlka stlenilmesi ve okul kitaplarnn Devlet Matbaasnda baslmas, Teknik retim programlan ve ynetmelikleri, Meslek retimin gelitirilmesi, en az 200 ilkokul mezunu veren yerleim yerinde, meslee dnk deiik programlar uygulayan kurs veya okullarn almas, Ticaret Orta ve Liselerinin oaltlmas, retmen yetitirme, okullama, verimlilik ve kapasite, retmenin refah ve alma artlan, ayn dzeydeki okullar arasnda eitlik (muadelet) salanmas, Yksek retim Yasa tasars vb. birok eitim-retim konusu ilk rann almalaryla ekillenmitir. 15-23 ubat 1943 tarihleri arasndaki kinci Mill Eitim ras'nn gndemi, okullarda ahlk eitiminin

102 gelitirilmesi, btn okullarda anadili almalarnn veriminin arttrlmas, Trklk eitiminde tarih retiminin metod ve vastalar ynnden incelenmesi konularn ieriyordu. Ahlk eitimi, Anadili retimi, Tarih retimi, en nemli hassas konu olarak belirlenmiti. Meslek ahlk yksek retmenler yetitirilmesi, retmenleri aydnlatc kitaplar yazlmas, byk kltr merkezlerinde Ahlak Danma Kollan kurulmas,-Trk diline, kltrne, devrimin esas ve eserlerine, Trklk idealine bal vatandalar kazanlmas bu rada benimsenen nerilerdir. 'lk, Orta tarih programlarnn ocuklarn seviyelerine uygun olmad, mevcut konularn dnceyi, mill duygulan, karakteri gelitirici nitelikte bulunmad, Anadili retiminin arzulanan dzeyde yrtlemedii aklanm, Trke, zellikle de "yazma" retimine arlk verilmesi, resm yazlarda dil ve ifade birliinin salanmas, Trke terimlerin Yksek retimde de kullanlmas, Ortaokul Trke Programnn yeniden gzden geirilmesi benimsenmitir. 2-10 Aralk 1946'daki nc ra'da, Ticaret Ortaokullar, liseleri program ve ynetmelikleri, Erkek Sanat Orta ve Enstitleri, Kz Enstitleri, stanbul Teknik Okulu, Ortadereceli Teknik retim Okullar program, ynetmelik, retmen ve renci ileri grlm, alternatifler nerilmitir." Tek Parti dnemi biterken, Drdnc Mill Eitim ras 22-31 Austos 1949 tarihinde gerekletirilmi, gndem, eitim ve retimde demokratikleme, ortaokul ve liselere retmen yetitiren Eitim Enstitleri ile Yksek retmen Okullarnn yeniletirilmesi, 1948 lkokul Programnn sonularnn deerlendirilmesi, yeni Ortaokul program projesinin incelenmesi, lise retim programnn 4 yllk devreye gre dzenlenmesi konularn kapsamtr. Bu raya, 1946'daki siyasal alanda demokrasiye geiin yansmas ve 1948 lkokul programnn demokrasi anlayna ne derece uygun olduunun ra oturumlarn-da tartlmas gerekten nemlidir. Demokratik eitim kavram ilk kez bu rada konuulmu, okul iinde her 103 rencinin yeteneine ve gcne gre baarl olmasnn gzetilmesi ve uygun gelime imknlarnn salanmas, okul dnda da okul ncesi eitimin ve halk eitiminin yine demokratik eitim ilkeleri erevesinde alglanmas zerinde durulmutur. Ankara'da yeni bir Yksek retmen Okulu'nun almas da IV. ra'da alnan kararn sonucudur. Yeni Ortaokul program tasvip grm, anadili ve yabanc dil retimleri bakmndan, ayrca, 3 yllk srede rencilerin ancak yzde 35'nin baarl olabildii gerekesiyle liselerin retim sresinin 4 yla kartlmas da kararlatrlmtr. lk kez, kapsaml bir eitim programnn 1949'da yrrle konan Ortaokul Mfredat Program ile gndeme geldii grlmektedir. O tarihe dein, mfredat denilince, okul ders cetvelindeki her bir derste ilenecek konularn balklarn ieren liste anlalyordu. 1949 programnda ise okulun bir eitim sreci olduu gereinden hareketle programn ve dersin genel, zel amalar, hedefleri, retim stratejisi belirlenmiti. kinci aama ise ders kitab yazarlarnn bu programn ama ve hedeflerine uygun eserler yazmalar, retmenlerin de derslerini ayn amalar dorultusunda ileyebilmeleriydi. Fakat bu ikinci aamadaki noksanlk ve baarszlk, her zaman srdnden doru yaklaml programlar hedeflerine ulaamad. Eitimci H. Hsn Crtl bir yazsnda "Anlamak sadece ilk okuma yazma retiminde deil, her insan iin mr boyu, hatta her ulus iin, uluslararas ilikiler iin, turizm iin szkonusudur. Ulusal yaammzn kmazlarndan biri de uluslararas ilikilerimizle ilgilidir. Gerek ekonomide, gerek

toplumsal ilerde sorunlarn asl zm yeri ilkretim tabandr. retimin de kamu iletiiminin de oluum ve birikim yeri orasdr..." diyor. ("lkretim", Cumhuriyet Devrinde Eitim, stanbul 1983, sayfa 261-279). Geri, lk, Orta ve Lise programlan, bu dnceye yaklaan ilkeleri her zaman iermise de "mekteplilerin, okuyan insan, dnya ile toplumla, lke sorunlaryla ilgili kiiler olabilmeleri salanmtr denilemez. Ulusuluk konusunda da ynetmelikler, programlar ok ileri ve ( 104 ideal ereveler izmi, hedefler gstermitir. rnein, lkokul Ynetmeliklerinde daima "Eitimin ilk ve son amac, ocuklarn ulusal hayata gerei gibi uyum salamalardr. Eitimde Trklk ve Trk vatan esas izgidir" vb. aklamalar yer almtr. Hasan Ali Ycel 1943 yl bte grmelerinde yle demitir: "Biz Trkz, Trkyz ve daima Trk kalacaz. Bizim iin Trklk bir kan meselesi olduu kadar o lde bir vicdan ve kltr meselesidir..." Ycel 1939 rasnda da liseleri tanmlarken "Msbet bilim zihniyetinin, mill kltrn ve hmanizm ruhunun hl ve istikblini bu messeseler tyin edecektir " diyor, 1949'daki IV. ura'da ise dnemin Mill Eitim Bakan Tahsin Banguolu, liselerin hayata deil yksek tahsile aday hazrlayan ok ynl kltr kurumlan olduunu vurguluyordu. Netice udur ki, Trkiye'de "Eitim program" yerine "retim program" veya "ders program" geerli olmu, bir baka deyimle "en genel'in yerini, en zel alagelmitir". Eitimci Fatma Var, eitim programn yle tanmlyor: "Bir eitim kurumunun, ocuklar, genler ve yetikinler iin salad, mill eitimin ve kurumun amalarnn gereklemesine dnk tm faaliyetleri kapsar. retim, ders d ve kol faaliyetleri, zel gnlerin kutlanmas, geziler, ksa kurslar, rehberlik, salk vb. hizmetler ve fonksiyonlar bu ereve iine girer" (Prof. Dr. Fatma Var, Eitimde Program Gelitirme, Ankara Eitim Fak. Yay. 1978, sayfa 17-19). Eitim en kestirme yoldan "Bireyin davrannda istendik deime ya da deiiklikler oluturmak amacyla yaplan ayrntl pln" olarak da tanmlanr. Bu demektir ki, analar, babalar, bir eitim programn izleyen ocuklarnda iyiye, doruya, gzele dnk gelimeler grmelidirler. Oysa Trkiye'de eitim programndan, ders ve basan anlalageldiinden bu tr beklenti, hemen neredeyse olamamtr. Bat kopyaclndaki yzeysellik, (rnein, daha 1860'larda Fransa'da "Leons des choses" dersi var diye bizde de okullara "Eya Dersi, lm-i Eya, Drus- Eya, Malumt- Nafia" gibi dersler konulmas) uzun boylu yarar salamad halde, ayn yolda srar edilip Cumhuriyet dneminde de Yurttalk Bilgisi, 105 Malumat- Vataniye vb. dersler okutulmu, hocann derste birtakm konular anlatmasyla ocuklarda milliyet, hakimiyet, bamszlk, zgrlk, vicdan zgrl vb. kavram ve duygularn geliecei umulmutur. Temeli zgrlk fikri olan ahlk ilkeleri eitim programlarmza girememitir. Yalnz 1940larda, H. li Ycel, klasik Bat eitiminin temel kaynaklarnn Trkiye'de de okunmas srecini balatm, liselerde "klasik kol" atrtarak Latince retilmesine alm; Tercme Brosu'nu kurdurmutur. Kukusuz ama, hmanizmay ve ok ynl bir eitimi lkede yerletirmekti. Ama Klasik kol, 1949'da kaldrld gibi, Tercme Brosu da 1950'den sonra neredeyse altrlmamtr. (Resmen kapan 1966'dadr). Okul kitaplarnn revizyonu, 1945'ten beri yalnz Trkiye'nin deil, UNESCO'nun da gndemindedir. Halklar ve insanlar arasnda fikr yaknlamann gereklilii, bunun en etkili yolunun ise yetimeleri

srasnda genlere yanl izlenimler ve kanaatler vermemek olduu, dolaysyla ilkin tarih kitaplarndan yanl yarglara neden olan olaylarn kartlmas giriimleri, henz sonulanmamtr. Trk Hkmetlerinin muhtelif devletlerle imzalad kltr anlamalarnda da "ders kitaplarnn, aalayc, dman tantla aklamalardan arndrlmas" cmlesi daima yer ald halde bu bile gereklememitir. Programlarn ve ders kitaplarnn hazrlanmasnda, balangta atlan, bir bakma o dnemlerin mecburiyetlerinden, rejimlerinden kaynaklanan yanllklar da srarla korunmaktadr. rnein, tarih program ve kitaplarnn, siyasal ve asker konulardan atlm yaps gibi. Siyasi tarihle desteklenmi, sosyal, ekonomik, kltrel ve evresel tarih rgleri yerine, 1930'lardan beri stn rk, uygarln atas rk tezleri ne km, bu yaklam 1950'den sonra da srmtr. te yandan, 1942'de kartlan ve retmene, ky halkn yetitirme, halkn kltrn, ky ekonomisini ykseltme vb. nderlik grevleri ykleyen 4274 sayl yasaya paralel, halk eitimine dnk zel bir programn hazrlanmas ve uygulanmas yle dursun, 1946'dan sonra 106 yaygn eitim almalar hz kesmi, hatta bu yzden IV. ura'da "Halk eitimi rgtnn bulunmad, almalarn snrl, sistemsiz, yaz izcilie (brokrasi ve krtasiyecilik) yolaar nitelikte olduu" vurgulanmtr. 1951'de Trkiye'deki Halk eitimi almalarm deerlendiren Amerikal Profesr W. Dickerman raporu da bu dorultuda tesbitler iermektedir. IV. Sava Yllar ve Sonras 1939-1945 Dnya Sava buhrannn, bu yllardaki eitime verilen nem bakmndan bir ansszlk olduunu kabul etmek gerekir. Bununla birlikte 1940'ta, 268.476.000 TL.lk genel bteden Mill Eitime 17.796.000 TL. (% 6,62) bir pay ayrlm, 1945'e dein pay ve oran ykseltilerek o yl 603.405.000 TL'nn, 51.013.000 TL's (% 8.45) ayrlmtr. Bu dnemde, lkretimdeki hzl yaplama ve retmen kadrolarnn arttrlmas yknn ise tamamen l btelerine brakld unutulmamaldr. Bu yllarda Yksek retim genlii 16 binlerde, Liseliler 30 binlerde, Ortaokullarn genel mevcudu 100 bini ama noktasnda, lkretimden yararlanan ocuklar da 1 milyona ulamtr. yle bir noktaya gelinmitir ki Babakan Recep Peker 14.8.1946'da hkmet programn Meclis'te sunarken "Kylnn de katks ile 10 yllk bir srede okulsuz ky braklmamasnn hedeflendiini, kentlerde ky ocuklar iin yatl blge okullar alacan, okullara laboratuvarlar kazandrlacan, her seviyede ve branta retmen yetitirmeye nem verileceim ve Teknik retimin gelitirileceini rahatlkla syleyebilmitir. Nitekim, 1946'ya kadar, stanbul Yksek retmen Okulu ile Ankara Gazi Orta Muallim dnda bran retmem yetitiren kurum yokken o yl, stanbul, Balkesir Eitim Enstitleri alm, bu okullarda Toplu Dersler blmleri de oluturulmutur. Ancak, Ky Enstitleri'ne dnk ilgi, kent merkezlerindeki lkretmen Okullarndan (eski Muallim Mektepleri) her nedense esirgenmi, daha nce says 20 olan bu okullar, 1943-44 retim ylnda ll'e, toplam renci mevcudu da 2.558'e dmtr. 107 Trkiye'de, liselerin ve ortaokullarn en verimli ve baarl dnemi olarak da 19401 yllar gsterilir. Bunun da nedeni, okul saylarnn, retmen kadrolar ile renci mevcutlarnn dengeye ve kaliteye ulatrlmasyd. rnein, 1949-50 retim ylna girilirken 406 ortaokulda, 4.364 retmen, 65.169 renciyi (Her okula 11 retmen, 160 renci), 83 lisede 1.931 retmen, 21,440 renciyi (Her okula 23 retmen, 258 renci) okutmaya hazrd. Bu dengeler sonraki yllarda bir daha yakalanamam, eitim ve retim aleyhine giderek bozulmutur. Okul ortamlarnn eitime uygunluu, retim kadrolarnn da pedagojik formasyonlar ve eitime ncelik tanmalar, yine 19401 yllarda okuyanlar iin bir anst.

II. Dnya Sava sonrasnda, Trkiye'nin Bat dnyasnda yer almas, ok partili demokratik hayata gei gndeme gelince, zerk niversite ve din eitiminin okul programlarna girmesi gibi iki gelime grld. 13 Haziran 1946 tarihli 4936 sayl yasa ile stanbul niversitesi, 1944'te Teknik niversite adn alan eski Yksek Mhendis okulu, Ankara'daki faklteleri bnyesinde toplayan Ankara niversitesi zerklik elde ettiler. Ama o yllarda daha devrimci bir karakter sergileyen, retim yelerinin bir blm de solculukla itham edilen Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Ankara niversitesi'nin dnda braklarak zerklikten yararlandrlmad. Buna karlk, 1948'de Ankara Yksek Ziraat Enstits, 1950'de de Siyasal Bilgiler Okulu birer faklte olarak niversiteye baland. 1946'da ok partili rejim, Halk Partisi iktidarn, gl Demokrat Parti muhalefeti karsnda halka ynelik yeni birtakm dnlere zorlad. O ylki CHP Kurultay'nda okullarda din dersi okutulmas nerildi. 1948-49 retim ylnda ilkokullarn 4. ve 5. snflarna din dersi kondu. Sonraki yllarda bu uygulama ortaokul ve liselere kadar yaygnlatrlacaktr. 1949'da Ankara niversitesinde bir lahiyat Fakltesi ald. 1948'de Mill Eitim Bakanl'nca alan, 10 aylk imam ve Hatip yetitirme kurslarnn yetersiz bulunmas gerekesiyle de, 1951'de 19 yllk bir kapallk dneminden sonra mam-Hatip 108 Okullar almaya baland. Mevcut mam-Hatip kurslar, ilkokula dayal 4 yllk birer meslek okulu oldu. 1955'te, bunlara 3 yl sreli ikinci devreler (lise) eklenecektir. 1940-1950 dneminde meslek ve teknik retime, sava sonras sanayileme ihtiyacna bal olarak eilindii, 1930larda says 4O' bulmayan Meslek ve Teknik okullarn, 1946'da 200' at (6 kat), renci mevcudunun 5 binlerden 50 bine (10 kat) ulat, bu okullardaki retmen ve usta kadrolarnn da 500'den 3 bine kt (6) kat grlmektedir. Bir yanda, ortaokul ve liselerde "kalite" kaygs ile saylarn yava artmas gdlrken, meslek ve teknik eitimde, bir anda beliren vasfl eleman ihtiyacn karlayacak pratik ve ksa sreli yetitirmeye ncelik verilmitir. Tablolar A) Okuma-yazma nfus ve oranlan: Yllar 1935 1945 1950 Genel nfus 16.158.018 18.790.174 20.936.590 Okur-yazar nfus ve oran 3.296.235 (% 20.4) 5.674.632 (% 30.2) 7.244.060 (% 34.6)

Not: Sadrettin Cell Antel, 1950-51 retim ylnda stanbul niversitesindeki bir dersinde "Bizde okur-yazar nisbeti % 20 kadardr. Dier Balkan lkelerinde % 70'i buluyor. 1935'te erkeklerimizin % 31,5'u, 1945te % 39,5'u kzlarmzn ise 1935te % 11,5'u, 1945'te de % 14,6's okuryazard. Kylerimizin nfusu, umum nfusun % 75'ini tekil eder. Son zamanlara kadar kylerin 2/3'nde mektep yoktu. Halen 40 bin kyn yarsnda mektep bulunmamaktadr" demi. (Baslmam Ders Notlar, s. 27, "Umum Tahsil Tablosu"). 1981'de yaynlanan Trkiye istatistik Yll ve Trkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl adl kaynakta da 1935teki okuma-yazma oran % 19,2, 1945teki % 29,1950'deki de % 33,6 olarak gsterilmitir.

B) lkokullar: Yllar

renci Okul

retmen

rencilerin genel nfusa oran 1935-36 1940-41 1945-46 1949-50 6275 10.596 14.010 17.106 688.000 956.000 1.358.000 1.591.000 13.858 17.245 26.428 34.821

% 4,25 %5,4 %7,22 % 7,6 Not: 10 ylda (1940-50) renci mevcudunun % 70, Okul saysnn % 70, retmen mevcudunun da % 100 orannda art, Ky Enstitlerinin devreye girmesi, kylerin okullamas iin alnan yasal ve idar nlemlerle dorudan ilgilidir. 109 C) Resmi ve zel Ortaokullar: Genel nfusa renci renci Kz Yllar 1940-41 1950-51 26.235 69.097 19.037 50.262 95.332 68.765 1.445 2.091 2.422 2.437 3.867 4.528 %0,5 %0,3 252 440 Erkek Toplam Bayan Bay Toplam Oran Okul retmen

D) Resmi ve zel Liseler: 1940-41 1950-51 434 1.110 5.981 4.643 1.544 18.881 17.526 %0,14 24.862 22.169 82 834 1.12-0 1.954 %0,1

Not: Okul ve retmen saylarnn artna karlk ortaokul ve lise renci mevcutlarndaki d nedeni, sava ekonomisinin getirdii glklerle okul ynetmeliklerinin ve imtihan sistemlerinin "eleyici" ilkelere dayal oluudur. E) Meslek ve Teknik Okullar:

Okul renci 1938-39 1950-51

retmen okullar, Ky Enstitleri Erkek Sanat ve Teknik okullar Kz Sanat ve Enstitleri Ticaret okullar Ziraat, salk, dier meslek okullar 2.962 3.387 2.150 1.873 2.000 Toplam: 16.306 20.098 8.646 4.154 4.085 12.352 53.289 Not: Meslek! ve teknik eitim veren okullarn says, 1938'de 36, toplam retmen says 507 iken, 1949'da 184 okul, 3,258 retmen bulunduu saptanyor. F) niversite ve yksek okullar: renci Yl 1949 20 Kurum Says 4.000 Kz Erkek Toplam retim yesi 6.400 1.336

22.400

YEDNC BLM

DEMOKRAT PART DNEM (1950-1960)

110 Demokratik bir devrimle balayp asker bir ihtillle kapanan bu dneme, eitime balanan umutlarn snd, demokratik eitimin yaygnlamas beklenirken yeni yeni kkleen eitim felsefesinin terk edilip "bir mdr bir mhr!" ciddiyetsizliinin balatld, oy kayglaryla plnsz ve hesapsz okullarn ald, buna karlk iyiletirilmesi yoluna gidilmeyerek Ky Enstitleri'nin kapatld yllar olarak bakmamak gtr. ok partili yaam, halka ve kitleye dnk kkl, ama tepki eken atlmlar iin adeta bir fren olmutur. Alan yeni dnemin gsterie dnk eitim politikalar ne yazk ki 1960 sonrasnda da srp gidecektir. rnein, 1951'de lke genelinde grltlerle mam-Hatip okullarnn al, Mslman halkn ihtiyacn karlama gibi hakl bir gereke yerine, "dinsiz bir ynetimden kurtulma" demagojisine oturtulmutur. Bu kt balang, ilkretimin 196'a dein ilgi oda olmaktan uzak tutulmas, Halkevleri'nin kapatlmas Ky Enstitleri'nin ayn akbete uramas, retmen kitlesine "solcu ve muhalif gzyle baklmas, mill eitim politikasnn, ksa vadeli politik kayglarla zdeletirilmesi ile srmtr. Bununla birlikte otuz yldan beri oluturulan salam temel ve eitim gelenekleri yozlamay nledii gibi, saduyulu kimi Bakanlar ve yneticiler de her eye ramen birok ilkeyi yaatabilmilerdir. Demokrat Parti'nin onca sulamalar ynelttii CHP iktidarndan devrald eitim miras 17.428 ilkokul, 1.617.000 renci, 406 bamsz ortaokul, 68.000 renci, 88 lise, 22.000 renci, Ky Enstitleri'yle birlikte 326 Meslek ve Teknik okul, 53.000 renci, 34 niversite ve yksek okul, 25.000 renci, 7.200.000'i okur yazar (% 34,6) kabul edilen 111

20.936.590 genel nfus, tm okullara ve bu genel nfusa kltr, sanat, meslek eitimi vermekle ykml toplam 47.700 kiilik, eitmenden profesre kadar bir eitim ordusuydu. Trkiye, 1923-1950 arasnda saylan drde katlam, okur yazar saysn 1.400.000'den be kat fazlasyla 7.200.000'e ulatrrken, genel nfusa oran 1/1100 olan retmen saysn da drt kat arttrarak 1/440'a kartm, ilk kez 40.000 ky saysn aan ve byk ounluu ky eitimi iin yetitirilmi bir kadroya sahip olabilmiti. Yeni iktidar, 1940lardan beri ibanda olan ve Mill Eitim'i ynlendiren kadrolar deitirmekle ie balad. Teknik eitimin ncs Rt Uzel de, Ky Enstitleri'nin kurucusu Tonguu da uzaklatrlanlardand. O sradaki uluslararas esintiler, Trk-Amerikan yaknlamalar, klasik Bat rnei araylar da sona erdirdi. Tm bunlara ramen iyi gelimeler de oldu. Dnemin en gl Maarif Vekili saylan Tevfik leri'nin-ilk bakanlnda (11.8.1950-6.4.1953), Amerikan patentli eitim yaklamlar geldi. Mstear Read Tardu, yeni dnemin mimaryd. Trkiye'ye arlan Florida niversitesi Profesr Kate Wafford, ile Boston niversitesi'nden W. Kvvaraceus ve Dickerman,

1951'de incelemeler yaptlar. Amerika'ya da 25 eitimci gnderildi. zleyen yllarda da 600 dolaynda eitimci ve eitim yneticisi inceleme gezileri iin gittiler, geldiler. Bu trafik, lkeye yepyeni kavramlar, projeler tamtr: "Program Gelitirme", "Ara Gelitirme", "Beslenme Eitimi", "Deneme Lisesi", "Fen Lisesi", "Bar Gnllleri", "Vakf Burslar" bunlardandr. 1958'de kurulan Eitim Mill Komisyonu da yapaca almalarda bir yanlla dmemek iin(!) Japonya, Amerika, Fransa, ngiltere, Almanya ve talya lkelerini kapsayan bir dnya turuna kmak zorunda kald. I. Geriye Admlar, Yeni Araylar 1948'de balatlan ve ky ehir okullarnn farklln kaldrmay amalayan giriimlerin nemli bir adm, 1950'de 3 snfl ky okullarnn 5 snfl konuma getirilmesi oldu. 112 5166 ve 5210 sayl iki yasa ise, 1942'de kartlan 4242 sayl Ky Okullar ve Enstitleri Tekilat Yasasnn koyduu kylye dnk okul yapm ykmllklerini kaldrdndan ilkretim hamlesinde gerileme yaand. Bu gerileyi, Ky Enstitleri'nin lkretmen okuluna dntrlmesi, Halkevleri'nin kapatlmas, okur-yazarln yaygnlamasn da olumsuz etkiledi. 1955'e doru genel nfus 24 milyonu bulduunda, geri resm rakamlar okuma-yazma bilenlerin orann yzde 40'a yaklam gsteriyordu ama, 1950'deki okuma-yazma bilmeyen 13 milyonluk nfusa 1,5 milyon daha eklenmiti. 1960'a gelindiinde ise 27.800.000'lik genel nfusun ancak yzde 39'u olan 11 milyon insanmz okuma-yazma biliyor gzkrken, bu frsattan yararlanamayanlarn says 18 milyona ykselmiti. Oysa, okuma ve yazma bilmenin ok daha nem ve gereklilik kazand kentsel arlkl toplum srecine girilmiti. Bir baka kyaslama ile Saltanat'n Cumhuriyet'e brakt 10 milyon dolayndaki "mm"ye mukabil, Cumhuriyet'in 40. ylna yaklalrken 20 milyon cahilimiz var demekti. Demokrat Parti dneminin, eitim tarihimizdeki bir sorumluluu bu sayda somutlamaktadr. te yandan, sanki bir nceki dnemde milliyetilik, halklk gzard edilmi gibi ya da CHP'nin bu iki ilkeye sol ideoloji pencerelerinden bakt savyla, mmeti-Trk ilkeler ortaya atlarak aklc ve zm getiren politikalar yerine, duygusal ve kaderci yollar aranmas da 1950-60 aras on ylnn gndeminden eksilmemitir. lkretim ve okul ncesi eitim dzeylerinde nemli bir alma, 1953'teki V. Mill Eitim ras kararlarna bal olarak 1948 Program'nn btnyle ele alnmasdr. Bu amala 1953-54 yllarnda Bolu'da ve stanbul'da deneme ilkokullar almtr. Ovide Decroly, Fanny Dann ve Effie Bathurst'in etkilerini yanstan, ky okullar iin ilgi odaklarn ieren, dnml ky okulu programnn hazrlanmas ve uygulanmas Bolu'da gerekletirildi. Bu almalarda, 1952'de Trkiye'deki ky okullarn inceleyen K.V. Wofford'un raporundan da esintiler vardr. rencilerin serbest bir atmosferde almalar, 113 sosyal faaliyetlere yer verilmesi, konu seiminde ve aktarmnda retmene esneklik ve inisiyatif tannmas bu yeni sistemin zyd. Ama deneme okullar, devaml ve sistematik bir deerlendirme yaklamyla birer program gelitirme laboratuvar ierii kazanamad. lkretimde gndeme gelen ikinci bir yenilik 4. ve 5. snflarda, Corafya, Tarih ve Yurttalk Bilgisi derslerinin "toplum ve lke incelemeleri", Tabiat Bilgisi, Tarm, Aile Bilgisi derslerinin de "Fen ve Tabiat Bilgileri" ad altnda birletirilmesidir. Yedi yl sren ve "denemelii" daha ziyade kt zerinde kalan bu almalara paralel "temel kaabiliyet testleri" de 1957-61 arasnda uygulanmtr. Fakat asl deerli sonu, 19541955 retim ylndan itibaren esnek ereveler iinde yrtlen ve deneysel mahiyette olan faaliyetlerin, 1961'de yenilenecek olan lkokul Programna nemli baz yenilikleri katm olmasdr.

Ynetim, lkretim andaki nfusun tamamna yetecek okul ve retmeni salayamamann yaratt sorunu zebilmek iin, -Ky Okullar ve Ky Enstitleri Tekilat'na alternatif de bulunamadndan- Silahl Kuvvetler'in imknlarna bavurmu, 15 Nisan 1959'da, Kara, Hava, Deniz ve Jandarma Komutanlklar'na bal 2 ay sreli "Okuma Yazma Taburlar" kurulduu gibi, 1952'de kapatlan Halkevleri'nin yerine de kitle eitimi amacna dnk olarak Mill Eitim Bakanl bnyesinde Halk Eitim Brosu kurulmu, bu bro aracl ile kasabalarda Halk Eitimi Merkezleri, kylerde de Halk Okuma Odalar almaya balanmtr. Bu rgt, 1960'ta Halk Eitimi Genel Mdrl ad altonda yenilenecek ve Trkiye'deki yaygn eitim faaliyetlerinin beceri kurslarna arlk veren evresi balayacaktr. 19301u yllarda nce kent okullarnda, sonra da ky ilkokullarnda kaldrlan din derslerinin ubat 1949'da CHP Hkmetince "program d ve ebeveyn isteine bal" olarak ilkokullarn 4. ve 5. snflarna konmas ardndan, DP ynetimi iktidara geliinden alt ay sonra Kasm 1950'de Din Dersleri'ni program iine alm ama ocuun bu dersi izlemesi kararn yine ebeveyne brakmtr.114 (Okullara zorunlu Ahlak dersinin konulusu 1974-75 CHP - MSP Koalisyon Hkmeti, Din Dersi ile Ahlak Dersi'nin birletirilip ilkokuldan liseye kadar zorunlu ders durumuna getirilmesi 1982-83 retim ylnda Asker Ynetim zamanndadr). 1956-1957 retim ylnda da ortaokul ve dengi okullarn 1. ve 2. snflarna Semeli Din Dersleri konulmutur. (Lise ve Dengi okullara Semeli Din Dersleri konulmas 1967-1968'dedir). 1930'larda herhangi bir yasal nleme bavurulmakszn, renci yazlmlarnn giderek dmesi sonucu kendiliinden kapanan mam-Hatip Okullar, ayn biimde yasal bir dzenlemeye gerek duyulmadan, 1951 ve sonraki yllarda almaya balam, ilkin stanbul, zmir, Konya bata olmak zere 7 il merkezinde alan bu kurumlar iin, lim Yayma Cemiyetleri aracl ile geni yardm ve katilim kampanyalar gerekletirilmitir. ki devreli (ortaokul-lise) meslek okulu konumundaki bu kurumlarn birinci devreleri 4, ikinci devreleri 3 yld. 1959'da, gerek bu okullara meslek dersi, gerekse ortaokullara Din Dersleri retmeni yetitirmek iin stanbul'da ilk Yksek slm Enstits ald. 4 yllk olan bu kurumlarn dierleri, Konya, Kayseri, zmir ve Erzurum gibi blgesel merkezlerde, yksek din eitimi ve retimi iin elverili kentlerde kuruldu. Buradan mezun olanlar, Diyanet leri Bakanl'nn mftlk ve vaizlik hizmetlerine de atanmaktaydlar. Bu gelimenin, DP aleyhine deerlendirilmesi mmkn deildir. Ama, durum, bir olumsuz gelime ile ayn zamana rastladndan hakl tepkilere ve eletirilere konu olmutur. Hemen hatrlanaca zere olumsuz gelime, Ky Enstitleri'nin kapatlmasdr. 1953'te, program son bir, kez daha deitirilen ve kurulu amalarndan btn btn uzaklatrlan bu kurumlar, 27 Ocak 1954 tarihli 6234 sayl yasa ile birer ilkretmen okuluna dntrlmtr. retim sresi 6 yl ve ilkokula dayal olan bu yeni ilkretmen okullarna, her yl imtihanla ve yzde 75'i ky ilkokulu mezunlarndan" renci alnmas hkme balanmtr. Bunun acs ve kt sonulan 1960'a dein rtbas edilmi, ancak 27 Mays'tan sonra, doan a sratle kapatabilmek iin 11 Ekim 1960'ta 97US sayl yasa ile niversite ve yksek okul mezunlar, baka kurumlardan mezun olanlar, yedeksubayla alnmayarak yedeksubay retmen sfatyla Mill

Eitim Bakanl'nn emrine verildii gibi, 5 Ocak 1961 tarihli ve 222 sayl lkretim ve Eitim Kanunu ile de ortaokul ve dengi okul mezunlarndan 18 yan tamamlam olanlara kurs grmek artyla muvakkat retmenlik, lise ve daha yksek okul mezunlarndan istekli olanlara da meslek derslerinden ve bunlarn uygulamalarndan imtihana girmek kaydyla retmenlik yolu almtr. Nihayet 18 Temmuz 1963'te de 291 sayl kanunla askerliklerine karar alnm ilkretmen okulu mezunlarnn temel askerlik eitiminden sonra Mill Eitim kadrolarna verilmesi salanmtr. Ancak bu nlemlerledir ki, 1960'ta yzde 39'a gerileyen okur-yazarlk oram 1965'te yzde 48 dzeyine kartlm, okullardaki byk retmen a da iyi kt onarlmtr. Dernekler aracl ile ve ilk zamanlar gayriresm tarzda, Tevhid-i Tedrisat Kanunu'na da tamamen aykr biimde ortaya kan Kur'an Kurslar ise hafzlk tliminin ve konsantrasyonun daha verimli olabilmesi iin, kk yataki ve zorunlu ilkretim andaki ocuklan kaak olarak almay amalam, bylece devlet ilkokullarnda okuma hakkn yitirenler "medrese"de okuduklarna inandrlarak avutulmular; Arapa okur fakat yazamaz, Trke ne okur ne yazar ilgin bir zmre ortaya kmtr. Bunlardan ou, kadrolu imam ve mezzin olabilmek iin dardan ilkokul bitirme snavlarna girmek zorunda kalmlardr. Bu zmre ile, mam Hatip mezunlar arasnda da daha o yllarda karlkl sulamalarla bir rekabet domutur. Orta retimde nceki dnemin "nitelik" kaygs bir tarafa itilip ''nicelik" kaygs ne km gzkmektedir. rnein, 1949'daki IV. ura'da Mill Eitim Bakan Tahsin Banguolu'nun "Lisenin hedefi nedir? Lise, ortaokul gibi, yzde 70'i hayata atlacak yzde 30'u yksek tahsile devam edecek talebe yetitiren bir messese midir? Lise bu deildir. Lise hi deilse nazar olarak mezunlarnn tamam yksek tahsile gidebilecek bir messesedir" aklamas bir tarafa braklp en kk yerleim merkezlerinde bile plansz, binasz, kadrosu yetersiz, donatmsz liseler alarak umudunu niversiteye balayan milyonluk isiz genler ordusunun kaps aralanmtr. 116 Dnemin birka iyi uygulamas zel programl lise yeniliinde grlyor. 1953-1954 retim ylma rastlayan ve orta dereceli okullarda program gelitirme kapsamnda yer alan bu uygulamalarn en baarl rnei stanbul Atatrk Kz Lisesi'nde gerekletirildi. II. Dnya Sava sonrasnda hzla artan nfusa ve eitimde demokratizasyon kavramna bal olan yenilik, Trkiye'de 1953'te gndeme geldi. Hazrlanan Deneme Okulu Program Tasla ad geen lisede 1955-56 retim ylnda uygulamaya kondu. Bunu, Ankara Bahelievler Lisesi izledi. Ford Vakfnca desteklenen almalarla 6 Erkek Koleji de deneme okullar listesine alnd. Bu okullarn tek ya da ok amal olabilmesi esneklii ngrld. Ama ilke olarak okul programlarnn amalarn, retim metodlarn, retilen konulan, renme zevkini, renciyi almaya ynlendirmeyi, retmeni ibanda yetitirmeyi denemek gzetildi. stanbul Atatrk Kz Lisesi'nde uygulanan programn ders datm cetvelinde orta ksm iin, haftada toplam 27 saat ana dersler ile 8 saat zel dersler olmak zere 35 saat alma vard. Trke, Sosyal Bilgiler, Fen Bilgisi, Matematik (A ve B kurlar), Beden Eitimi, Din Dersi, Rehberlik, Serbest alma; ana dersler kapsamndayd, 8 saat zel dersi renci her yl kendisi seerdi. Bunlar; Almanca, Franszca, ngilizce, Resimi, Biki-diki, Mzik, Yemek Piirme, Ev daresi, ocuk Bakm, lk Yardm ve Daktilo idi. Lise snflarnda ise renci; Trk Dili ve Edebiyat, Sosyal ncelemeler, Corafya, Tarih, Psikoloji ve Sosyoloji, Cebir, Geometri, Genel Fizik, Genel Kimya, Biyoloji, Yabanc Dil (A-B-C kurlar), Mill Savunma, Rehberlik "ana dersler" zmresini, Trk Folkloru, Arkeoloji, Eski Edebiyat Metinlerini nceleme, Sanat Tarihi, Yabanc Dilde Edebiyat, Ekonomik Corafya, Felsefe, Mantk, Jeoloji, Astronomi, Daktilografi, Fizyoloji, Laboratuvar Saati, Teknik Resim, Ruh Sal vb. "zel dersler"den, 2 veya 3'n seerdi. lme ve deerlendirmede, Otis Beta genel kabiliyet testi, Temel Kabiliyet testi,

program testleri uyguland. Fakat tm bu giriimler, yaygnlatramad gibi, deneme okullar da bir sre sonra Fen Lisesi veya Anadolu Lisesi programlarna ynelmilerdir. 117

1951-1954 arasnda genel liselerde retim sresi 4 yla kartlm, buna karlk olgunluk snavlar kaldrlmtr. 1954-55 retim ylnda yeniden 3 yla dnldnde ise olgunluk snav konmamtr. Lise Mfredat, 1957'de yeni batan dzenlenmi, derslerde ve konularda nemli bir deiiklie gidilmemekle birlikte, eitimde ileri lkelerin programlan rnek alnmaya allmtr. Bunlardan birou (rnein Trk Dili ve Edebiyat) aradan 35 yl gemesine ramen hl yrrlktedir. 1956'da kartlan 6660 sayl "Gzel Sanatlarda Fevkalde stidat Gsteren ocuklarn Devlet Tarafndan Yetitirilmesi Kanunu" bu alandaki ihtiyaca cevap vermitir. te yandan, Orta retimdeki frsat eitlii dengesinin, 1955'te, lkenin Bat blgeleri lehine giderek daha ok bozulduu, bunda da politik yaklamlardan daha ziyade ailelerin sosyo-ekonomik yapsnn, blgesel kalknma imknlarnn rol oynad grlmektedir. Liselerin, kk ve sekin bir aznln okulu olmaktan kp ortaokullarla beraber kitle retimine ynelmesi, renci kompozisyonlarnn deimesi ve her tipten ailelerden gelen rencilere almas, bunun sonucunda da lise ve ortaokullarda zihin, yetenek, motivasyon, deer yarglan ve davran bakmndan daha zengin bir eitliliin ortaya kmas 1955'ten sonradr. Bundan dolaydr ki 1960'lardan balayarak "sekin aznlk" olmak zlemim koruyan ailelerin nclnde hzl bir akm; zel Okullar, Anadolu Liseleri heveslerini kamlayacaktr. Yine, 1950lere gelinceye kadar liseler yksek retime renci hazrlama amacnda iken ve 1960'a kadar da her lise mezununun bir yksek retim -program seebilmesi imkn varken, 1950-60 arasndaki kaliteyi gzard eden okullama abalan, niversite ve yksek okullarn kapasitelerini birka misli aan lise mezunlarnn birikimine neden oldu. 118 1940-50 arasnda meslek ve teknik orta retime nem verilmesine karlk 1950 sonrasnda, klasik ortaokullarn hzla art; teknik okullarn aleyhine oldu. Bu, yalnz okul saylarnda deil, okul programlarnda da kendini gstermitir. 1956-1957 retim ylndan itibaren meslek ortaokullar bir bakma, i programlan ar basan birer ortaokul kimlii kazand. 1950li yllarn sonlarnda, retim sistemlerinin ve kurumlarnn, halkn eilimlerine gre ynlendirilmesi sreci balatlnca, niversite ve yksek okullarn da blgelere yaygnlatrlmas kanlmazd. 1955-57 arasnda 4 yeni niversite ve birok Yksek okul ald bilinmektedir. Ege niversitesi (1955), Karadeniz Teknik niversitesi (1955), Ortadou Teknik niversitesi (1956), Erzurum Atatrk niversitesi (1957), 1959'da ise stanbul, zmir, Ankara ve Eskiehir ktisadi ve Ticari limler Akademileri, Bursa, Buca Eitim Enstitleri, retime ald. Ancak, DP ktidar, 1946'da zerklik elde eden stanbul ve Ankara niversitelerinin tutumlarndan duyduu rahatszlk sonucu yeni niversitelere zerklik vermedi. Hatta, 1954'te Mill Eitim Bakann, ilgili niversite Senatosundan gr almak artyla retim yelerini grevden alma yetkisiyle donatt. Bundan dolay da 1950-60 dnemi niversite evrelerinin en ziyade rahatszlk duyduu yllar olmutur. II. Beinci ve Altnc Eitim ralar 5-14 ubat 1953 tarihleri arasnda toplanan V. Mill Eitim uras'nn gndeminde "Okul ncesi Eitim ve retim", "lkokullarda Salk konusunda alnmas gereken nlemler", "zel eitime muhta ocuklarn eitimi", "lkretim ve Eitim Yasas tasars ve lkretimin planlanmas", "lkokul

Program", "Yeni ilkokul ynetmelii", "lkokullara retmen yetitirme ve yeni ilkretmen okulu program" vard. On gn boyunca komisyonlarda ve genel kurulda tartlan bu gndemden, ancak sekiz yl sonra gerekleen hayrl bir sonu kmtr ki, o da 6 Ocak 1961'de Mill Birlik Komitesi'nce yasalatrlan 222 Sayl lkretim ve Eitim Kanunudur. 119 18-23 Mart 1957'deki VI. ra'da, Meslek ve Teknik retimle Halk Eitimi tartlm, Enstitlerin 3 yla kartlmas, ortaokul (birinci devre) ksmlarnda, genel ortaokullardakine denk kltr verilmesi vb. eitimimizin ikinci ve nc sradaki sorunlar konuulmu; Halk Eitimi alannda ise "gnll eleman yetitirilmesi", "Grme Ve iitme yolu ile eitim", "Kyc Karde Kollan", "Ordunun ve teki Bakanlklarn yardm" gibi, ounun gerekletirilemeyeceini, gndeme getirenlerin de bildii hususlar irdelenmitir. Tablolar A) lkretim: Yllar Okul retmen renci Mevcudunun Genel Nfusa Oran renci yzde

1.616.626 1.996.202 2.866.501 12 12 9,6 1950-1951 1955-1956 1960-1961 B) Ortaokullar: 1950-1951 1955-1956 1960-1961 440 573 716 4.528 7.305 68.765 133.000 0,3,2 0,5,5 1,3 17.428 18.724 24.398 35.871 43.721 62.526

13.269 318.138

Not: (A) ve (8) saylan kyaslandnda, dnemin sonlarna doru ncelikle ilkretimde artmas beklenen orann dt; ortaokul dzeyinde ise artt grlmektedir. Babakanlk istatistik Umum Mdrl'nn 1961 Bltenindeki verilere gre, 1957-58 retim yl itibariyle ilkretim, andaki 3.318.000 nfustan 1.038.779'u okulsuzluk ve retmensizlik yznden okuma hakkndan yoksun kalmtr. Bunlarn 917.524' kylerdedir. Ayn srada kent ve kasabalardaki toplam 1.988 ilkokulda 17.917 retmen, 823.947 renciye eitim verirken (45 renciye 1 retmen, 414 renciye 1 okul), 18.785 ky okulunda, 30.909 retmen, 1.455.254 renci bulunmaktadr (47 renciye 1 retmen, 77 renciye 1 okul). Eitim tarihimize "Bir mdr, bir mhr" deyimi, bu sralardaki

rastgele ortaokul allaryla yerlemitir. Uydurma, basit bir bina, deneyimsiz bir ynetici ve eline de bir mhr! Yeterli grlm, dardan toplama retmenlerle, laboratuvarsz, kitaplksz, arasz ve geresiz garip bir "ortaokul tipi" yaratlmtr. On ylda, ilkretimdeki okul, retmen ve renci artlarnn yzde 70lerde kalmasna karlk, Ortaokul dzeyinde saylarn, okullarda iki kat, retmen kadrosunda yzde 120, renci mevcudunda da yzde 400 artmas buna baldr. Ama den kalite ve giderek ciddiyet kazanan verimsizlik, 1990'larn eitimini bile etkileyecek boyutlarda srp gitmitir. 120 C) Liseler: Genel Nfusa Oran Yllar Okul retmen renci yzde 1950-1951 88 1.954 22.169 0,1 1955-1956 95 1.673 30.995 0,1,3 1960-1961 194 4.2.97 5.632 0,2,7 D) retmen Okullar; Meslek ve Teknik okullar: 1950-1951 326 4.430 53.289 0,2,5 1955-1956 415 4.693 106.153 0,4,4

1960:1961 530 4.697 128.330 0,4,5 E) Yksek retim: Genel Nfusa Kurum Says Toplam renci oran yzde 1950-1951 34 25.000 0,1,1 1955-1956 40 37.000 0,1,5

1960-1961 55 65.000 0,2,3 Not: niversite ve yksek okullar, 1950-1955 dneminde genel liselerden mezun olanlarla, Meslek ve Teknik retim grp lise fark imtihan verenlerin tamamn alabilecek bir kapasiteye sahipken, 1955'den sonra durum deimeye balam; 1960'ta Yksek retimin kapasitesi 65 binde iken liselerdeki renci mevcudu 75 bini amtr. Meslek! ve Teknik retim grenlerin en az yzde 20'sinin (22 bin dolaynda) de yksek renimi amalad ve ayrca Yksek retimin, 3 yllk ortaretime gre daha uzun sreli olmas (3-4-5 ve 6 yl) hesaba alndnda dar boaza nasl girildii daha net grlecektir. F) Mill Eitime Genel Bteden ayrlan denek: Yllar Genel Bte

Mill Eitim Oran (yzde) 1950 1.487.209.000 176.000.000 11,8 1955 2.940.727.000 372.358.000 12,6 1960 7.281.695.000 943.200.000 12,9 1961 8.678.703.000 1.298.394.000 14.9 121

SEKZNC BLM

1960-1990 N GENEL BR DEERLENDRME "A tanca kepeye paha yetmez" (Trk Atasz) Eletirel tarihilik noktasndan, eitimimizin 1960-1990 arasnda geirdii evreler ve yaad olgular henz irdelenemez. 27 Mays'tan sonra esen olumlu hava; izleyen koalisyonlu yllardaki araylar; ilk kitlesel renci eylemlerinin, retmen boykotlarnn 1971'e dein getirdikleri ve gtrdkleri; okul, retmen ve renci kalitelerinin erozyona srklendii, retim kurumlarnda alkant ve anarinin yaand 1975-1980 yllan; 12 Eyll Dnemi ve sonras; gelecein aratrmaclarna saysz dokman brakt. Fakat u gerek ki, bu otuz yln belgelerine eilenler ne kadar iyimser ve objektif olsalar da e zamanl evrensel eitim gelimelerinin yannda, Trk mill eitiminin giderek kalite yitikliine uradn, bir i acsyla saptamaya mecbur olacaklardr. Bu gerein gerisindeki asl neden ise 30 ylda genel nfusunu yzde 250 arttran ve okul a nfusunu 20 milyonun zerine kartan lkenin demografik yapsdr. te o vakit akla gelen, yukardaki Trk ataszdr! 1850lerde balayan eitim abalar, yine bu son 30 ylda, bar gnlllerinden, yedeksubay retmenlerden, hzlandrlm) retim glnlklerinden, krk ylda alamayan okur-yazarlk krdmn drt ayda aabilme safdilliinden medetler umarak hedefleri kovalarken daima daha geriye dm; eitimimiz onca ilgin deney yaamasna ramen artlarna uygun modelleri yakalayamamtr. Btn bu alkantlar arasnda, oturmu birok ilkeleri, yntemleri, disiplinleri terk ettiimiz de reddedilemez. rnein, ilkokul, ortaokul, lise bitirme snavlarnn kaldrlmas, Trke'nin bir baraj dersi olmaktan kartlmas, okullardaki ylmalar nlemek iin "reform" denilerek ynetmeliklerde yaplan deiiklikler; niversitelere ortaokul dzeyinde Trke dersi konulmas gibi dndrc sonular getirmitir. Her yzeysel ve yapay deneme, topluma "Mill Eitimde reform!" olarak tantlm; ama hibiri, artlarmza uygun, kalc, verimli, baary arttrc yenilikler getirmemitir. Bunda da gelip geici bakanlarn "az zamanda ok iler yapm olmak" hevesleri vardr. 1920-1960 arasnda 27 Bakanla temsil edilen Mill Eitim, 1960-1990 arasnda da bir o kadar bakan grm; hkmetler daha sk deimitir. Ynlendirici st dzey kadrolar ise, 1960'lara kadarki tasfiyelerden sonra, lkenin eitim sorunlarna vakf olanlardan ziyade, politik, blgesel yaknlk ve ilikilere gre doldurulduundan, bakan trafiindeki hzlla kout bir brokrat trafii de kanlmaz olmutur. 1961'e girilirken ilkokuldan niversiteye kadar 3.400.000 dolaynda renci 26.000 okulda eitim imkn bulurken (genel nfusun yzde 12'si), 1990'da geri, 64.000 okulda 12.600.000 renci (genel nfusun yzde 22'si) okuma frsat elde etmitir ama bu say ve oran, okuma yoksunu a nfusunu azaltmad gibi, okuyanlarn da ada eitim-retim grebildiklerini ifade etmemektedir. Bu husus; 1976'dan beri Mill Eitim Bakanlnn grev ve yetkilerinin tanmnda geen "Trk Milletinin btn fertlerini, Atatrk devrimlerine ve Anayasa'nn balangcnda ifadesini bulan Trk milliyetiliine bal, kaderde, kvanta, tasada ortak, blnmez bir btn halinde mill uur ve lkler etrafnda yetitirmek" sav asndan ayrca dndrcdr.

I. Yedinci - On nc Eitim ralar 1960 sonras ynetimlerinin, younlaan, sorunlara zm bulur umuduyla Mill Eitim ras'n toplantya ard grlmektedir: 5-15 ubat 1962'de; tm yurtta eitim ve retimin belli bir sistem iinde yaygnlatrlmas, 222 sayl lkretim ve Eitim Kanunu'nun belirledii biimde ilkretimin ve ortaretimin dzenlenmesi, ya ve beceri dzeylerinin her eitim-retim kademesinde dikkate alnmas, retimde, evrenin ekonomik zelliklerinin de gz nnde 122 123 bulundurulmas ve ortaokullarda, zorunlu derslerin yanna semeli dersler de konmas, ortaokul sonras iin okul ynetimlerinin velilere yneltme tavsiyesinde bulunmas, tek amal lise yerine, ortaokula dayal ok amal lise programlarnn hazrlanmas, lise ve dengi meslek okullarn bitirenlerin, tek elden ynetilecek, eitli olgunluk snavlarndan geirilmeleri; Kz Teknik retiminin, evrenin yaama koullarn gelitirici ynde ve sanat zevki verecek tarzda belirlenmesi; Erkek Teknik retiminin amacnn, lkenin teknik alandaki insan gc ihtiyacn karlayacak biimde dzenlenmesi; Eitim Enstitlerinin tm blmlerinin yla kartlmas; 28 Eyll-3 Ekim 1970'de; "Eitim sisteminin toplum ihtiyalarna cevap vermekten uzak olduu, ekonomik ve sosyal kalknmay hedef alan bir eitime ihtiya bulunduu" vurgulanarak biri dierine bal l sistemin (ilkretimortaretim-yksekretim) salkl bir yapya kavuturulmas; ilkretimin 222 sayl yasann ngrd tarzda slah; ortaretimin genel kltr ve yurttalk eitimi veren, rencileri ilgi ve yeteneklerine gre ynlendiren iki devreli konumda dnlmesi; programlar arasnda yatay ve dikey gei imknlarnn hazrlanmas; kk yerleim birimlerinde ok amal (genel, mesleki ve teknik programlarn yan yana uyguland) liseler almas; 24 Haziran - 4 Temmuz 1974'te; Mill Eitim Temel Kanunu'nun getirdii esaslarn irdelenmesi; buna bal olarak, ortaokulun, ilkretimin ikinci kademesi saylmas; ortaretimde hem meslee hem yksek retime, bir ynyle de hayata ve i alanlarna hazrlayan programlara yer yerilmesi; ortaretimde ders geme ve kredi sisteminin uygulanmas (bu satrlarn yazld 1991'de bu konu yine gndemdedir); renci aknda, lme ve deerlendirme ilemlerinin ilkelere balanmas; bakanlk merkez ve tara rgtlerinin yeni okul sistemi btnlyle badaacak tarzda yeniden ele alnmas; 23-26 Haziran 1981'deki X. ra'da; eitim programlan, renci akn dzenleyen kurallar; okul ncesi eitim, Temel Eitime balama yann 7'den 6'ya indirilmesi (uygulamaya 1983-1984 retim ylnda balanmtr); 124 8-11 Haziran 1982'de; retmenlik ve sorunlar; 18-22 Temmuz 1988'de Trk Eitim Sistemi, yksek retim, retmen yetitirme, eitimde yeni teknolojiler, Trke ve Yabanc Dil eitimi-retimi; eitim finansman, retim programlan; nihayet 15-19 Ocak 1990'daki XIII. rada'-da yaygn eitim konulan ele alnd. ralar, mill eitimin gerek ve ok boyutlu sorunlarna zmler aranan geni kapsaml birer forum olmakla birlikte, onca heyecana, ykselen tansiyona, oluturulan ortak grlere ve kararlara ramen, her seferinde "ncekilerde varlan kararlarn uygulamaya konulmadndan yaknldna gre" fiil sonular bakmndan ksr kalmaktadr. Yine, alnan kararlarn davrana dntrlmesinde okul ve retmen iin hedefler gsterilmedii iin, rnein, "rencilerin beden, zihin, ahlk, ruh ve duygu bakmlarndan dengeli ve salkl yetitirilmeleri" gibi, Mill Eitim Temel (Madde: 2), Yksek retim (Madde: 4) kanunlarna dahi giren kimi kararlarnn, nasl ve hangi vastalarla gerekletirilecei havada kalmaktadr. te yandan 1982'deki XI. ra'da "Eitim hizmetindeki retmen ve eitim uzmanlarnn durum ve sorunlar" tek maddelik gndeminin uzun uzun tartlmas, Trkiye gereklerine gre neriler getirilmesi, retmenlik standartlarnn

ortaya konulmas; hizmet ncesi ve hizmet ii eitimlerle geitirilemeyecek bu sorunun bir btn olarak ele alnmas; retmenlik davrannn, zel bir meslek bilgisi programyla kazandrlabilecei ve Hizmetii Eitim Dairesinin almalarnn yetersiz kald vurgulamalar da somut ve inandrc teebbslere dnmedi. Her derecedeki eitim kurumu iin "mill", "genel", "zel" amalar belirlenmesi, 1940'lara kadar gider. rnein 1948 lkokul Programndaki "lkmektebin balca maksad, gen nesli faal bir hlde hayata intibak ettirmek suretiyle iyi vatandalar yetitirmek" gibi. ou zaman da amalarn dayana dsturlar, parti programlarnda yer almtr. "Kuvvetli cumhuriyeti, milliyeti, halk, lik ve inklp vatandalar yetitirmek" gibi... Eitimin amalan kalknma planlarnda da vurgulanmtr. Birinci Be Yllk Plandaki "Eitim, kalknmann en etkili aracdr. 125 Eitimle davranlar deitirmek, yaratc gc arttrmak, kiilere yeteneklerine gre yetime olana vermek, insanlara doal ve toplumsal evrelerini tantmak"; kinci Be Yllk Plandaki "...vatandalarn refah ve mutluluklarn arttrmak, kltr deerleri korunarak eitim vermek..." vb. gibi. 13 Ekim 1972'de belirlenen Mill Eitim Reform Stratejisi ise, 14.6.1973'te 1739 sayl Mill Eitim Temel Kanunu'nun kmasna kaynak olmutur. Kanunun 1. maddesi "Trk mill eitiminin dzenlenmesinde esas olan ama ve ilkeler, eitim sisteminin genel yaps, retmenlik meslei, okul bina ve tesisleri, eitim ara ve gereleri ve devletin eitim ve retim alanndaki grev ve sorumluluu ile ilgili temel hkmleri bir sistem btnl iinde kapsar" diyor. Bununla en azndan, okul binalarnn, renci alma vastalarnn (sra, masa, tahta, laboratuvar, kitaplk, okul gereleri vb.) normalize edilmesi, salk ve pedagojik artlarn uygun dzeye getirilmesi, retmenlerin, eitim mesleinin "ehli" olmalar hedeflenmi gzkyor. 14. madde de, eitim kurumlarnn yer, bina, tesis ve ekleri, donatm, ara-gere ve kapasiteleri ile ilgili standartlarn nceden tesbiti ve optimal byklklerde kurulmas, verimli altrlmas hkme balanm, 53. madde ile de eitim teknolojisi, program ve metodlarn yeniletirilmesi, gelitirilmesi bytlmtr. Bu yasann, 1983'te kan 2842 sayl kanunla deiik 2. maddesinde ise "Atatrk milliyetiliine, bal, Trk milletinin mill, ahlk, insan, manev, kltrel deerlerini benimseyen, koruyan, gelitiren, ailesini, vatanm, milletini seven ve daima yceltmeye alan, insan haklarna ve Anayasa'nn balangcndaki temel ilkelere dayanan mill, demokratik, laik, sosyal bir hukuk devleti olan T.C.'ne kar grev ve sorumluluklarn bilen ve bunlar davran haline getirmi yurttalar yetitirmek; beden, zihin, ahlk, ruh ve duygu bakmlarndan dengeli ve salkl... vs. " denilmi. Hizmetin ve ortamn nasl salanaca, kaynaklarn nerelerden temin edilecei belirtilmediinden; srf yasalara "en iyi ve edeb" eylerin konulmasndaki hikmet-i hkmet uyarnca daha byle nice madde kolayca ngrlm. 126 Yasa, Trk dilinin her kademede retilmesini vurgulad gibi (10. Madde), Trk ocuklarnn iyi birer vatanda olabilmeleri iin, gerekli bilgi, beceri, alkanlk ve davranlar, mill ahlk edinmeleri, ilgi, istidat ve kaabiliyetleri ynnde yetimeleri zaruretini de (23. Madde) ihmal etmemitir. 18. ve 19. maddelerde eitim sistemi "rgn" ve "yaygn" olarak iki ana blme ayrlarak rgn eitimin; Okul ncesi, lkretim, Ortaretim ve Yksekretim kurumlarn kapsamas ngrlmtr. Bu kanunun en arpc yan ise kukusuz 4-17. maddelerdeki temel ilkelerdir. Eitimde din, dil, cinsiyet, rk fark gzetilmemesi, programlarn Trk vatandalarnn istek ve kabiliyetleri ynnde dzenlenmesi, herkesin yeteneine uygun programlan seebilmesi; eitimde kadn-erkek eitlii, genel ve meslek eitim frsatlarnn yaam boyu sreklilii, demokrasi bilincinin

beslenmesi, eitimde likliin esas klnmas, programlarn, metodlarn, ara-gerelerin bilimsel ve teknolojik esaslara uygunluu, eitim-insangc-istihdam ilikilerinin planlanmas, bina-tesisdonatm-personel standartlar vb. yasada unutulmamtr ama aradan geen yllarda, bu dorultularda yatrmlarn planlandna, btelerden denekler ayrldna ilikin ciddi giriimler grlmemitir. Aksine, giderek laan eitim a nfusu karsnda, "okul ve retmen yok denmesin!" dncesiyle her tip yapdan, her tip okumutan istifade yollar aranr olmutur. Oysa bu, Trkiye Cumhuriyeti Anayasalarnn zne terstir: "Kimse eitim ve retim hakkndan yoksun braklamaz. retim hakknn kapsam kanunla tesbit edilir. Eitim ve retim, Atatrk ilkeleri ve inklaplar dorultusunda ada bilim ve eitim esaslarna gre devletin gzetim ve denetimi alfanda yaplr. Bu esaslara aykr eitim ve retim yerleri alamaz... ilh." (1982 Anayasas 42. Madde). 1960l yllarda planl dneme geilince geri eitime nem verildii her vesileyle vurgulanmtr. Ama eitimin bir uzun sre olduu, kuaktan kuaa gelitirilerek srmesi gereklilii, yetkililerin bir kaygs ve amac olamamtr. Birinci ve kinci Be Yllk Kalknma Planlarnda "Kalknmann gerektirdii say ve yeterlilikte insan gc eitimine nem verilecei", 127 nc Planda, "Eitim sisteminin, kalknma srecinin bir paras olduu", Beincide, "En deerli mill varlmz ve beceri kaynamz olan ocuklarla genlerin kalknmann srkleyici unsurlar olduklar" vs. savunulmusa da, rnein 1979-1983 yllarn kapsayan Drdnc Be Yllk Planda "Eitimde beklenen hedeflere ulalamad, eitim sisteminin, gerek sosyal adaletin salanmasnda, gerek kalknmann gerektirdii nitelikte ve nicelikte insan gc yetitirmede yetersiz kald"; 1985-1989 Beinci Yllk Planda da "Gemi plan dnemlerinde eitim sektrnde kullanlan kaynaklar arasnda, say ve nitelik gelimesi salanamad" tam bir pikinlikle ifade edilebilmitir. Devlet Planlama Tekilatnn yaynlad (1970) Rasyonalizasyon Tedbirleri"nde, "Gelecek kuaklan an icaplarna uygun yetitirmek iin neler yaplmas gerektii sralanyor: nisiyatif sahibi, yaratc gc olan, hayatn her trl artlar altnda kazanabilen insanlara ihtiya olduu; vatanda gen yata prodktiv hale getirecek bir eitim sisteminin kanlmazl; brokrat yetitiren sistemin yerine teknisyen yetitiren sistemin gereklilii..." Bu ve benzeri saptamalara, hemen her dnemde ve "lf dzeyinde yer verilmitir. Hkmet programlarnda da kimi zaman "maarif, kimi zaman "eitim" uzun blmler oluturagelmitir. Programlarda "On ylda okulsuz ky brakmayacaz" gibi iddialar da eksik olmaz. Dilden folklora, niversiteden Gezici Ky Kadnlar kurslarna, eitim tesislerine mutlaka temas edilir. "Eitimde birlik ilkesine aykr uygulamalarn sona erdirilecei, Atatrk ilkelerinin her kademede egemen klnaca da vurgulanr. 1950-1980 arasnda ksa faslalar dnda, "milliyeti-muhafazakr" iktidarlarn ibanda olmasna ramen, 1979'daki Hkmet programnda "Eitimin beynelmilelci ve Marksist tesirlerden kurtarlaca" vaadinde bulunulmas da enteresandr. Mill eitimi ynlendiren belli bal 3-5 yasa dnda, dorudan ya da dolayl ilgilendiren yasalarn saysn tesbit etmek bile mmkn deildir. 1961-1981 arasnda yrrle konan ve 128 Mill Eitim'in eitli birimleri, grevleri ve hizmetleriyle ilgili 218 ayr Ynetmelik bulunduunu hatrlatmak yeterlidir. Son eklentiler ve yemlikler dnda 1980'li yllarn sonuna doru, eitimimizi dorudan ilgilendiren mevzuat yntsnn byk ciltte toplam 2548 sayfay kapsadn belirtmekte de yarar var.

1980'e gelindiinde yaanan uzun ve korkutucu anari yangnnn klleri altndan, u gerekler ortaya kt: Trke'nin eitimi ve retiminin, dilin bir dnce ve ykselme vastas olarak edebiyat, tarih, felsefe retimlerinin desteinde, evrensel bilinci uyandracak dzeye ulatrlamamas; okul ortamlarnn, zeknn ve duygularn salkl gelimesine yeterli donanmdan yoksunluu ve giderek ekiciliini yitirmesi, hatta itici olmas; sanat, spor, kltr faaliyetlerinin ok geri ve gstermelik dzeylerde kalmas; eitim rgtlerinin ocuk ve gen zerindeki etkinliinin azalmas, etkinin kontrol d alanlara ve iletiim aralarna kaymas; yabanc dil, matematik, fen retimlerindeki baarszlk; endstriyel ve teknolojik gelimelerin okullardan daima uzakta kal; programlarn ada ilkelere gre yenilenememesi; okul kitaplarnn, retmenlerin, okullarn srekli eletiriye, retmenliin giderek nitelik kaybna uramas* okuma yasaklan; fikirsizliin rnleri saylan "mill tarih", "mill corafya" okutma giriimleri; eitim yerine, ezbere ve tekrarcla ncelik veren, bir Bakan'na "Liselerde Efltun okutulmasa ne olur?" dedirtebilecek, retmeni ve renciyi zengin gzlem ve kaynak alanlar zerinden dar, souk, donanmsz derslik kapallnda tutmay yeleyen sistemler... 1980lerde, retmenlerin yetitirilmeleri, n lisans, lisans ve lisansst akademik formasyonlar kazanmalar gndemdedir ama saylar yz binleri at iin, lke dzeyindeki dalm, nakil, ayrlma, dnme trafikleri, yatrmszlk, brokrasi engelleri karsnda, bu yaklamn da bir "diploma datma" kolayclnda taklp kald grlmektedir. Mill Eitim Temel Kanunu'na gre retmenlik "Devletin eitim, retim ve bununla ilgili ynetim grevlerini zerine alan zel bir ihtisas meslei" ise de, 129 ihtisaslarn nasl kazandrld hl mehuldr ve zellikle de pedagojik formasyonun nasl verildii bilinmemektedir. Oysa 1983'te XI. ra'da retmen adaylarnn, "Atatrk ilkelerini yaatp yceltecek, eitim biliminin kuramsal yapsn, metodolojisini, terminolojisini renmi, kalknma ile eitim arasndaki balanty bilen, eitim sorunlarm inceleyen, ders konularnn eitim programndaki rolnn farknda, eitim srelerini zmsemi, edindiklerini renci davranlarnn geliiminde kullanan vs. vs." aydnlar olarak yetitirilmeleri nerilmi. Gnmzn retmeni ise bunlarn olduka yabancs; 657, 439, 1702, 5442... sayl yasalarn, bir dizi kararnamenin, ynetmeliin yasaklar, kurallar ortamndadr. II. Program, Kitap, retmen 1924, 1926, 1936, 1962 ve 1968'de nemli deiiklikler gren retim programlan, 1970li, 80li yllarda da deitirilmitir. Her gn yeni dersler ve programlar getirilmesi doaldr. Ancak, giderek daha eklektik, tutarsz retim programlar kanlmaz olmaktadr. rnein, 1988'de yaynlanan Ortaokul Program'nn 27-51. sayfalar arasndaki "Eitim ve retim ilkeleri"nin hangi yetkili kurulca ne zaman yrrle konduu bilinmez. te yandan, Lise Program'nda byle bir blm yoktur! Yani, ortaokul retimi iin ilkeler, lise retimi iin ilkesizlik szkonusudur. Galip Karagzolu yle diyor: "retim programlar ile verilmesi istenen bilgi ve beceri ocuun gnlk hayatnda kullanlacak trde deildir. lk, orta, lise kademelerinde retim programlan bakmndan bir btnlk yoktur... Dengeler kurulamamtr. Okullarda fiziki artlar elverisizdir... renci baars eskimi yntemlerle deerlendirilmektedir... (Milliyet, 11.11.1988, "Eitim Sorunlar zmlenemez"). Trke Eitim Program 1981'de yrrle konmuken hl uygulanamamakta,

programa uygun ders kitab yazlamamaktadr! ocuklara ve genlere elyazs becerisi kazandran retmen says, bunu ihmal edenlere oranla yzde 1 bile deildir! 130 Edebiyat program "sakncasz l ozanlar ve yazarlar antolojisi'dir. lkokul ocuklarna ve ortaokula gidenlere hl, "Trklerin Anayurdu ve Gler" yutturmacas ile atalarmzn buzullar andan nce bile uygarlk kurduklar belletilir. 10 yandaki ocuklar Msr ve Mezopotamya'nn be bin yl nceki devletlerini ezberlerler... 1981'de kabul edilen TC nklp Tarihi ve Atatrklk, programnn aklamalarnda laiklik sadece bir kez ve u tarzda geer: "Bu kavramn dinsizlik olmad belirtilerek, Atatrk'n slm dinine olan saygs kendi szleriyle aklanacak; onun esas itibariyle tutuculuk, gericilik, yobazlk ve hurafelerle safsatalara ve din istismarclna kar olduu zerinde durulacaktr" Lise Fizik program 9, Biyoloji Program 13 sayfa iken, Salk Bilgisi program 90 sayfadr! Cumhuriyet'in ilk yllarnda ders kitab ve yayn ileri, yeni rejim, yeni toplum, yeni genlik ilkelerine uygun yrtlrken ve 1933'te 2259 sayl yasa ile ilkokuldan niversiteye kadar tutarl kitaplar yaynlanrken bu konu giderek ihml edilmi, 1974'te IX. ra'da her ders iin tek kitap ilkesi benimsenmi; 1739 sayl yasann 54. maddesi de bunu ngrdnden bir sre de bu yol denenmitir. 1985'te ders kitaplan ii bir ynetmelie balannca dnemin Bakan, Bakanlk mfettilerini "iki ay iinde 1400 ders kitab yazmaya zorlam, bu garip "Kitap yazma seferberlii" bakann istifasyla noktalanmtr. eriklerinde nemli deiiklie gidilmeden kartlan, bakanln 425 ayr ders kitabnn yllk tiraj 35 milyon civarndadr. Piyasaya braklan kitaplar ise ba dndrc kazanlar rantlar yznden, ieriksiz, yanl, yetersiz fakat gsterilidir. 1926'da Okul Mzesi, ders aralar, Gezici Eitim sergileri aabilen, ara-gere ileri iin Prof. Dr. Fray, Stiehler gibi uzmanlar getirtebilen, 1930larda okullarda kitaplk, laboratuvar kampanyalar balatan Bakanlk, 1945'ten sonra Ders Aralar Yapm Merkezleri giriiminde bulunmu; 1950'deii sonra film gsterileri ve radyo da devreye sokulmutur. TV ile eitim 1968'den sonradr. 131 1975'te Mektupla retim Postas kurulmutur. 1976'da da YAY-KUR (Ak retim Programlar) almalar balar. "Eitim Aralar ve Donatm Standart" ise 1990 da yaynlanmtr. Fakat bu ynetmelikteki mtevazi ara-gere donatmlarnn okullarmza bir "hava" getirmesi hayldir. Oysa "zel retim Kurumlarna Ait Standartlar Ynergesi, zel retim kurumlarn, tepeden trnaa araca-gerece, kitaba bomay amalamaktadr. Devlet okullar iin "Trke ara-gere listesi" dahi dnlmemiken zel okullarda, dershanelerde kitaplk bulundurulmas zorunludur. Mill Eitim Temel Kanunu uyarnca (Dier Bakanlk ve kurululara ait olanlar dnda) zel, genel, meslek okullarn says ok, dzeyleri farkl; ama programlan, retmen kadrolar her birinin salkl ve verimli retim yapabilmelerine cevap verememektedir. Faal rgn eitim kurumlarnn balcalar; Ana snf (ilkokul bnyesinde), Anaokulu, Uygulama Anaokulu, zel Trk Anaokulu, zel Aznlk Anaokulu, lkokul (resm), zel Trk lkokulu, zel Yabanc lkokulu, zel Aznlk lkokulu, Yatl lkretim Blge Okulu, lkretim Okulu, Ortaokul (baml ve bamsz), Kz Sanat Ortaokulu, mamHatip Ortaokulu, Akam Ortaokulu zel Aznlk Ortaokulu, zel Yabanc Ortaokul, Lise (resm), Anadolu Lisesi, Yabanc Dille retim Yapan zel Trk Lisesi, Yabanc Dille retim Yapan Yabanc Lise, Aznlk Lisesi, ok Amal Liseler, Yabanc Dil Kolu Bulunan Lise, Endstri Meslek Lisesi, Teknik Lise, Yap Meslek Lisesi, Anadolu Teknik Lisesi, Meslek Lisesi, Kz Meslek Lisesi, Kz Teknik Lisesi, mam-Hatip Lisesi, Ticaret Lisesi, Anadolu Ticaret Lisesi, Anadolu Tekstil Lisesi, retmen Lisesi,

Anadolu retmen Lisesi, Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi, Anadolu Alk Meslek Lisesi, Sekreterlik Meslek Lisesi, Beden Eitimi ve Spor Lisesi, Denizcilik Meslek Lisesi, Valideba Salk Meslek Lisesi, Terzilik, Seramik, Motor Meslek Liseleri, Fen Lisesi; .Rehberlik ve Aratrma Merkezi, Krler Okulu, Sarlar Okulu, Eitimi G ocuklar Okulu, Ortopedik zrller Okulu, Ar itenler Okulu, Alt zr Snf, Sarlar zel Snf, Yetitirme Yurdu, Eitilebilirler Okulu. 132 Yaygn Eitim kurumlarnn balcalar ise unlardr: Yaygn Eitim Enstits, Endstri Pratik Sanat Okulu, Pratik Kz Sanat Okulu, Olgunlama Enstits, Halk Eitimi Merkezi, Eitim Odas, raklk Eitim Merkezi, Meslek ve Teknik Ak retim Okulu, Akam Sanat Okulu. Okullar, kurumlar trl eitli ve oktur ama, rnein 1979'da sanayi ve hizmetler sektrlerinde alan kadnlar temsilen binlerce ii kadnn imzalad dileke 0-6 ya grubunun ancak yzde 0.5'inin okul ncesi eitimden yararlanabildiim gstermektedir. Bu oran, 1990'da yzde 0.4'e gerilemitir. Okul ncesi eitime Trkiye'de henz "lks" gzyle bakldndan, ocuklar 7 yana kadar ou durumda babo braklmaktadr. Bu gruptaki 10 milyon ocuktan sadece 40 bininin, yarm milyon dolayndaki korunmaya muhta ocuktan ise yalnzca 15 bininin eitimi mmkn olabilmektedir. 2 milyon 200 bin dolayndaki zrl ocuklarn ise 30 bini eitim almaktadr. 625 Sayl zel retim Kurumlar Kanunu ile deiiklikler yapan KHK'ler, kurumlara ilikin ynergeler, 1985'te kartlan zel retim Kurumlar Ynetmelii (Bu ynetmeliin, salt para kazanmak tutkusu ile kaleme alnp ilgili mercilerin zayf dikkatlerinden karld sezinlenir) ise, ada ve demokratik lkelerdeki resm-zel okul yansn deil, zengin-yoksul ayrcaln su yzne kartmtr. Temel eitimin, ilkokul+ortaokul (5+3) olarak 8 yla kartlmas, 1970lerden beri yzde 3 dzeyine dahi ulatrlamamtr. Kimi yerde, ilkokul, kasabann bir banda, ortaokul teki ucunda ve ikisi birden ilkretim okuludur! Bylece sorunlara sorunlar eklenmek iin sanki areler dnlmtr. 1990-1991'de lkretim Okulla-n 1692 olarak saylmtr. Yeryznde temel eitimi 5 yl dzeyinde tutan, Trkiye'den baka birka lke daha vardr. Bu hayat konu iin trilyonluk btelere yanalmayarak "vatanda katklan" ile yetiniliyor. te yandan, "i eitimi arlkl" ilkretim programnn uygulanmamas, yaama ve ekonomiye ksa zamanda uyum salayan insan yetitirmeyi engelliyor. lkokullar, ekicilikten, iekli, aalkl bahelerden yoksun, zensiz ve sevimsiz, ocuk silolar gibidir. 133 1961'de yrrle giren 222 sayl lkretim ve Eitim Kanunu'nun birok maddesi, 1983'te kartlan 2917 sayl yasa ile deitirildikten sonra hazrlanan ve 948 sayfalk dopdolu bir dokman olan lkokul Program, geri lkretimle ilgili yasal hkmleri, "iyi ve doru" her eyi iermektedir: Demokratik eitim-retim, etkileim, hayatlik, planllk, okul-aile ibirlii, milllik, hogr, Trke'yi doru ve ak kullanma, aratrma... uzun uzun aklanmtr. Oysa okullar neredeyse otokratik ama herhalde otoriter ve klsik bir eitim-retim manzaras sergiler. 1987'de yaynlanan lkokul Ynetmelii ise "Mecbur renim a, ocuun 5 yam bitirdii yln Eyll ay sonunda balar, 14 yam bitirip 15 yana girdii yln retim yl sonunda biter", "lkokullarda normal retim esastr", "lkokul rencilerine maddi ve manev ceza verilmez", "Birinci devre rencilerine evde yapmak zere dev verilmez..." derse de bunlara kulak aslmamakta, her yl yzbinlerce ocuk zorunlu ilkretime kayt olmad gibi, okullarda ceza da programdan, program dndan dev de verilir.

Genel ortaokullar ile liselerin bugn hangi amaca hizmet ettii tartma konusudur. Bir zamanlarn, mill kltrn ve hmanizm ruhunun kazandrld, btn mezunlarnn niversiteye girebildii liselerinden gnmzn, her yl yzbinlerce mezununu, umutsuz ve meyus, LMME son aresine koturan liselerine gelinmitir. Anadolu liselerinin says, kadro, kalite, yer dnlmeden 135'e ulatrlmsa da A ilindeki bir Anadolu lisesi ile B ilindeki Anadolu lisesi arasnda mantn kabul edemeyecei seviye farkllklar szkonusudur. Buna ramen, bu okullara bavuranlarn ancak yzde ll'i, Fen Liselerine bavuranlarn da yzde 2,5'i giri snavlarnda baarl olabilmektedirler. Yllardr almas beklenen Anadolu Gzel Sanatlar Lisesi 1989-1990'da stanbul'da, 1990-91'de Ankara, Bursa, Eskiehir, zmir ve Ktahya'da yenileri almtr. Nfusu az ve dank yerleim birimleri iin, genel, mesleki ve teknik retim programlarn bir arada veren 134 "ok Amal Liselerin says da bu son iki ylda 82'ye kmtr. retmen Liselerinin ad, 1989'dan itibaren Anadolu retmen lisesine dntrlmse de, mevcut 47 okulda henz gzle grlr bir yenilik ve gelime yok gibidir. 1972'de kabul edilen mam-Hatip Lisesi ynetmelii'nin 1. Maddesi "Lik retim sistemimiz iinde, Mill Eitim Bakanl'nn hizmetleri arasnda ayr bir meslek okulu niteliinde, Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun 4. maddesi gereince kurulmu bulunan mam-Hatip okullarnn amalan, 633 sayl Diyanet leri Bakanl Kanunu'nun 22. maddesine gre imamlk, hatiplik, Kuran kursu reticilii, gerektiinde mftlk, vaizlik benzeri grevleri yapmak zere ortaretim grm din grevlileri yetitirmektir" diyor. Bu okullarn says kesin bilinemiyor. rnein resmen 383 gzkmekle birlikte, bir kentte ayn mdrle bal, kzlar ve erkekler iin ayr ayr ve tamamen bamsz okullar dikkate alndnda bu say 720'ye kmaktadr. Son yllarda mam-Hatip liselerinin, zel yurtlarda barndrlan yoksul ky ocuklarna daha bir efkatle kucak at, dindar ailelerin de kzlarm ncelikle bu okullara gnderdikleri gzleniyor. 1988-1989'da, bu okullarda 11.628 retmenin grev yapt ve 268.013 rencinin okuduu saptanmtr. Trkiye'deki toplam cami says ie 63.000 olup buna, her yl yeni 1500 cami eklenmektedir. 4.800 Kur'an kursunda, ada eitim, denetim ve gzetim ilkelerinden uzak 155.000 ocuk okumakta, yine her yl yeni 300 Kur'an kursu almaktadr. te yandan, kzlarmzn rgn meslek eitim almalarna uygun Kz Meslek ve Kz Teknik Liselerinin ayn retim ylndaki says 297, retmen says 10.147, renci mevcudu 44.291'dir. 258 kz sanat ortaokulunda ise 31.622 renci okumakta, 472 pratik kz sanat okulunda da, yaygn eitim kapsamnda, 1.845 retmenden, 185.368 yetikin kz ve kadn beceri kazanmaktadrlar. 6 Olgunlama Enstitsnde ise sdece 1.554 renci tesbit edilmitir. Kz Teknik retim kurumlarnda, ocuk geliiminden ev ynetimine ve giyime, nak, resim, tekstil ve seramikilikten kuafrle, elektronikten, yap ressamlna, bilgisayara, hazr giyime ve 135 besin teknolojisine kadar 44 ayr dalda program uygulanmaktadr. Erkek Teknik retimin rgn kurumlar Anadolu Teknik (36), Anadolu Meslek (3), Teknik (171), Endstri Meslek (477) liseleri, bunlara bal Ortaokullar (22), olarak 647'dir. Bu alann yaygn eitim kurumlar ise 15 Endstri Pratik Sanat okullar, ile 2 Yetikinler Teknik Eitim Merkezleridir. Tm bu rgn ve yaygn kurumlarda toplam 18.507 retmen ile 304.352 renci bulunduu (1990 saylan) saptanmtr. Bu kurumlarda; elektronikten gazetecilie, kadastro, boyaapre, serigrafi ilerinden, restorasyon, konfeksiyonculuk ve kuyumculua dein 80 ayr program uygulanmaktadr. Son yllarda says 10'a ulaan ok Amal Liselerde de benzeri programlar ile bankaclk, muhasebe, petrokimya yenilikleri grlyor. Endstriyel Okullar, Yaygn Meslek Eitimi, Mesleki Eitim, Teknik birlii vb. projeler iin, d krediler ve karlksz d yardmlar alnmaktadr.

III. Yaygn Eitim, Okur-Yazarlk Vasfl insan gc yetitirmek iin 1977'den sonra, 2089 sayl rak, Kalfa ve Ustalk Kanunu, 1986'da da 3308 sayl raklk ve Meslek Eitimi Kanunlar yrrle konmutur. 1988'de 53 ilde toplam 167 raklk Eitim Merkezi varken, 1990-91'de teki yaygn eitim kurumlan ve 752 Halk Eitimi Merkezi ile birlikte 4.093 yaygn eitim kurumu rgtlenmitir. Bunlarda 1.352.000 kiinin eitim grd bildirilmitir. (Cumhuriyet, 19 ubat 1991, s.18). Halk Eitimi Merkezlerinde ve bal Gezici Kurslarda 107 ayr dalda beceri kazandrlmaktadr. Halk Eitimi aracl ile srdrlen okuma-yazma almalarnda da 1989 sonuna dein toplam 4.282.468 kiiye hizmet gtrld; okuma yazma genel orannn da yzde 89'a (?) ulat iddia edilmektedir. Oysa 1980 Genel Nfus Saym sonularna gre 22.041.S95 kadndan 11.105.977'sinin (yzde 50), 22.695.362 erkekten de 7.296.074'nn (yzde 34) okur-yazar olmad ve herhangi bir okulu bitirmedii biliniyor. 18.402.051 mm ise 1980 nfusunun yzde 41'ini oluturmaktayd. 136 1989'a dein, a nfusunun tamamn alamayan okullarn ve 10 ylda 4 milyon kiiye okuma-yazma rettii sanlan kurslarn, yzde 59'luk okur-yazarlk orann, yzde 89'a nasl kartabildii cevapsz kalyor. Esasen okuryazarlk kavramna, artk a, b, c'yi tanmak olarak baklamayaca gibi, yksek oranlarn da okur-yazar olma-yanlarn sayca azaldm gstermeyecei aktr. rnein, 1940'lardaki yzde 40lk mmlik, 7 milyonu ifade ederken, 1990larda yzde 15'lik oran 9 milyon demektir. Okuryazarlk orannn Hakkari'de yzde 32'yi amamas; stanbul'da bile 1,5-2 milyon mm bulunmas; iktisaden faal nfusta okuryazarlk gerekten yzde 89'4'e ularken, 6 ya yukarsnda bu orann yzde 77'de kalmas, muayyen blgelerde de yzde 45'8 izgisinde oluu, Trk mill eitiminin en nemli sorunudur. Gneydou ve Dou'da ise, yksek doum oran, hem Trke'yi bilmeyenlerin hem mmlerin saysn hzla arttryor. Trkiye'de eitim a nfusu niversite baznda (0-21 ya) genel nfusun yzde 56's, ilkretim baznda (0-15 ya) yzde 42'sidir. Bu demektir ki ilkokul-ortaokul anda 20 milyon nfus vardr. lkokula gitmeden okuryazar saylanlarn durumu bir yana, tesbitlere gre ilkokul mezunlarnn bile yzde 20'si, ilk 3-5 yl iinde okuma-yazmay unutmaktadrlar. Bu oran kadnlar arasnda daha yksektir. Okuma-yazmay, gnlk yaamn vazgeilmez bir ura, ihtiyac sayanlarn oran ie henz hesaplanamamtr ve herhalde yzde 10'un altndadr. IV. LMME ve niversite 1989'da, genel ve mesleki liselerden mezun 260.000 genten 70.000'inin (yzde 26) yksek renim hakk elde edebilmesi; gemi yllardan, ileriki yllara ne denli rktc bir "okumu isizler"in ylmakta olduunu gsteriyor. 1990'da LMME (Lise Mezunlarna Meslek Edindirme) projesi, bu sorun iin ngrlmtr. Yksek renim imkn bulamayan genler, meslek ve teknik okullarnda ksa sreli kurslara devam ederek i hayat iin formasyon kazanmaya almaktadrlar. 137 niversite ve yksek retimle ilgili olarak 1960 sonrasnn en ciddi iki mdahalesi 114 sayl kanunla, 147 retim yesinin uzaklatrlmas (tasfiye), buna karlk 115 sayl kanunla da niversitelere tam zerklik tannmas; 4 Kasm 1981'de ise 2547 sayl Yksek retim Kanunu (YK) ile niversite, yksek okul, akademi ve enstitlerin tek ata altnda toplanmas; zerkliin snrlandrlp geni yetkili Yksek retim Kurulu'nun oluturulmasdr. Halen Ankara'da 4, stanbul'da 6, zmir'de 2, Bursa,

Eskiehir, Konya, Antalya, Adana, Kayseri, Sivas, Samsun, Trabzon, Erzurum, Malatya, Elaz, Diyarbakr ve Van'da da l'er niversite ile illerde ve byk ilelerde bal yksek okullar, faklteler bulunmaktadr. Yksek retim Kanunu'nu deitiren ek kanunlar, Kanun Hkmnde Kararnameler, Anayasa'nn iptal kararlan, niversite-Mill Eitim Bakanl ilikilerindeki sorunlar, giderek amazlar oaltmaktadr. 1960 sonrasnn ticar amal zel yksek okullar, 1963'te balatlan, "uzaktan retim yntemli" Yay-Kur ve Mektupla retim, 1980 sonras Ak retim; nihayet 1982'den sonra hemen btn niversitelerde kabul gren "yetitirme rolnden ziyade renci saysnda art" ilkesi; konuya en iyimser bakanlara bile "niversitelerin baarlan, toplumun gelimilik dzeyi ile snrldr. Bu ve kendilerini hzla yenileyememeleri, srekli eletiri almalarna neden olmaktadr" dedirtiyor (Bkz. Dr. Hseyin Korkut, "niversiteler" Cumhuriyet Dneminde Eitim, st. 1983, s. 334). Gen nfusu artan bir lkede, mezunlarnn genel nfusa orann yzde 3'lerin stne karta-mayan niversitelerin, bu noksanl rtmek ve toplumun tepkisinden uzak kalmak iin, renci saysnn 1-2 kat gence Ak retimin yolunu gstermesi; 200 bin dolayndaki yksek renim genliine salanabilen yurt, sosyal ye sportif tesisin yetersizlii daha ne kadar srecektir bilinmez. Genel btelerde Mill Eitime geri byk paylar ayrld grlr. Oysa bu paylar ierisinde okul yapm ve donatm gibi yatrmlara ayrlan miktarlar olduka dk seviyelerdedir. rnein, 8 trilyona yaklaan 1990 138 Mill Eitim btesinde, yatrmlara ayrlan para 880 milyardr ki bu, 11 milyon renciden her birine "80" TL dtn gsterir. Eitim btesinin yzde 90'a yakn blm, retmen ve personel giderlerini karlamaktadr. Yatrm yetersizlii veya Mill Eitim btesi iindeki bu dengesizlik; son yllarn harika bir buluu olan "Kendi okulunu kendin yap!" kampanyalaryla yamanmaya allyor. Bu, elbette ki faydal bir yoldur. Fakat grlyor ki, blgelere ve ihtiyalara bal, programlan gerekletirici sonular alnamamaktadr. Birok "hayrsever'in de hem adn ebediletirmek hem deyecei verginin byke bir blmn bu ie ayrp toplumun duasn almak iin bu yolu setikleri de bir baka gerek. Bununla birlikte 1982-1990 dneminde halk katks ile toplam 520.536.400.000 TLlk bir yatrmn gerekletirilmi olmas azmsanamaz. Ayn dnemde zel darelerin eitim yatrmlar da 194.285.000.000 TL.'y bulmutur. a nfusuna gre okullama oranlan 1982'yi izleyen 20 yl iin; Okul ncesinde yzde 4,7'den yzde 55'e; lkretim'de yzde 93'ten yzde 100'e; Ortaokulda yzde 34'ten yzde 75'e; Genel Liselerde yzde 17,6'dan yzde 18,4'e buna karlk Meslek liselerinde yzde 10'2'den yzde 29,7'ye ykselecek biimde ngrlmtr. 1990'a gelindiinde okul ncesi eitimde yzde 4,7'nin alamad; lkokul dzeyinde 1 artla yzde 94'n yakalanabildii; Ortaokullarda yzde 60'a, genel ve meslek ortaretimde de yzde 35 seviyesinin elde edildii grlmektedir. Yine 1990 rakamlaryla toplam 12.617.174 renci, 64.820 okulda, 435.926 retmen tarafndan eitim grmektedir. Bu saylar ierisinde lkokullar 7.191.027 renci, 51.169 okul, 224.382 retmenle ilk sray alr. Bu dzeyde derslik bana 44 rencinin dmesi, retmen dalmnn, kent ve ky arasnda ortaya koyduu adaletsizlik, her yl 1000 dolaynda ilkokulun trl nedenlerle kapal kal... lkretimin nde gelen sorunlardr. Ortaokullarda 2.280.606 renci, 6357 okulda, 47.239 bran retmeninden ders izliyor. Derslik bana 55 renci isabeti, ky ortaokullarndaki bina, donatm yetersizlikleri ve retmen yokluu, denilebilir ki bu kurumlan, eitimin en verimsiz ve anssz aamas durumuna getirmitir 139

Ortaretim dzeyinde; genel liselerde 750.091, Meslek ve Teknik liselerde 542.956, olmak zere toplam 1.293.047 renci, 3305 okul, 105.700 retmen bulunmaktadr. Derslik bana 62 renci dmesi, bu aamada da bir salkszlk iaretidir. lkokulu bitiren rencilerin yzde 42'si ortaokullara; Lise ve Meslek Teknik Ortaretim okullarn bitirenlerin yzde 72,6's yksek renime gidememektedir. 1990 kesin saylarna gre 550.662 gen, niversite kapsnda kalmtr. 1990-1991'de bavuran 892.975 adaydan 78.720'si (yzde 8,8) lisans, 34.168'i (yzde 3,8) n lisans, 83.396's (yzde 9.7) Ak retime girebilmitir. lkokuldan liseye kadarki lme ve deerlendirme uygulamalarnn 1988'e ait kesin rakamlarna gre ise, ilkokullarda rencilerin yzde 8'i, ortaokullarda yzde 29'u, liselerde ise yzde 25'i snfta kalmaktadr. Buna karlk, yeni okullar yaplmamas sebebiyle mevcut kapasite mtemadiyen zorlandndan ayn yl ilkokullara fazladan 193.458, ortaokullara 297.162, liselere 234.521 (toplam 625.141) renci kaydedilmitir. Bu amazlarn en kolay zm ise 1991 yl iinde muhtemelen yrrle konacak olan "snfta kalma kaldrlacak!" olacaktr... Yurt dndaki 0-18 ya grubu Trk ocuklarnn says 1981 tesbitlerine gre Almanya'da 584.400, Hollanda'da 36.249, Fransa'da 34.077, Belika'da 30.258, Danimarka'da 6.264, ngiltere'de 2.000, Avusturya'da 17.539, svire'de 13.604, sve'te 8.181, Norve'te 719, Avusturalya'da 10.000, Arap lkelerinde 1.400 olmak zere toplam 744.69l'dir. Bunlarn mill kltr/mill eitim izgilerinde ne lde yetitirilebildikleri konusunda cevaplar alnamyor. 140

SONU Her yl 1.200.000 dolaynda ocuk ilkokula kaydoluyor. ayet 6 ya grubu da bu sayya katlsa (yasal olarak katlmas gerekir) say 2 milyona frlamaktadr. Oysa krk dkk, standartlardan yoksun okullarn bu cvl cvl yk almas olas deildir. 51 bin ilkokulun yandan fazlas tek dersliklidir. lkokul ana gelip de bu haktan yoksun kalan ve yasal takibe alnmayan ocuk says Dou'da ve Gneydou'da (Diyarbakr, Erzurum gibi kent merkezleri de dahil) inanlmayacak boyutlardadr. 19601 yllarn sonunda 700.000 rencisi bulunan ortaokullar, 1990'a bunun katndan fazla bir say ile gelmitir. 1930'larda ortaokul a nfusunun ancak yzde 7'si bu okullara giderken, bugn a nfusunun yzde 35'i ayn olanaa sahip. Ama bu oran, hem planl kalknma hedefinin gerisinde hem de bu dzeydeki eitim-retimde standart salanamamtr. Trkiye iin okur-yazarlk orannn asl bu retim kademesinde alglanmas gerektii de unutulmamal. Halen, ortaokullarn yzde 50'sin-de laboratuvar, kitaplk, atelye, salon, yeter miktarda ve yenilikte ara ve gere, shh tesisat... bulunmamaktadr. 1930'larn imecelerinden artakalma eski ky okullar, bugnlerde ortaokuldur! Dam toprak, taban toprak okullar vardr. Saysal sorunlar genel liseler iin de geerli. 1970'teki 214.960 renci mevcudu bugnlerde 750.000'i amtr. Cumhuriyet'in ilk yllarndaki toplam lise says kadar lise bugn Bursa'da, Konya'da var. Buna ramen a nfusunun ancak yzde 20'si liselere devam edebiliyor. 1981'deki bir tesbite gre genel ve meslek teknik liselerin 1747'si kendi binasnda hizmet verirken, 1123' ilkokul binalarnda ikili retim yoluyla, 421'i kiralk binalarda almaktayd. Byk merkezlerdeki baz liselerin mevcudu ise

141 3 binli, 4 binli saylarla gsteriliyor. Bu, eitim srecinin brakldna, salt retim yaplabildiine bir kanttr. Yine 1980lerin hesaplarna gre Ankara'da 185, stanbul'da 198, en az ihtiya gsteren Kars'ta bile 24 ve her biri 10'ar derslikli yeni lise binasna gereksinim vardr. Meslek ve Teknik ortaretim, daha salkl bir gelime yanstyor: Erkek Teknik retim, Kz Teknik retim, Ticaret ve Turizm retimi ile Din retimi ana gruplarm kapsayan bu dzeyde, 1984'te 1356 okul, 370.176 renci ve 36.684 retmen mevcutken, bu hacim 1991'de yzde 44,7 artla 1963 okula, yzde 67,5 artla 620.244 renciye, yzde 31,8 artla 48.369 retmene ykselmi, 1986'dan sonra "Okul ve letmelerde Meslek Eitimi" de balatlmtr. Bu kesimde ilk sray alan Erkek Teknik retim'de, 1984'teki 311 Endstri Meslek Lisesi, 72 Teknik Lise, 4 Anadolu Teknik Lisesi (toplam 387 okul) ile 144.328 renci ve 10.508 retmenden, bugn 415 Endstri Meslek Lisesi, 171 Teknik Lise, 3 Anadolu Meslek Lisesi 36 Anadolu Teknik Lise (toplam: 625) okul, 285.591 renci, 14.410 retmen kapasitesine ulalmtr. Ayn iki farkl ylda Kz Teknik retim'de ise 254 Kz Meslek Lisesi, 2 Teknik Lise, 1 Anadolu Meslek Lisesi (Toplam: 257 okul), 32.647 renci, 8.200 retmenden, 352 Kz Meslek Lisesi, 3 Teknik Lise, 1 Anadolu Teknik Lisesi ve 30 Anadolu Meslek Lisesi ile (toplam: 386 okul) 56.009 renciye, 10.524 retmene ancak ulalabildii grlmektedir. Yine, 1984'te 184 Ticaret Lisesi, 38 Akam Ticaret Lisesi, 4 Sekreterlik Meslek Lisesi, 9 Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi ile 3 Anadolu D Ticaret Lisesi (toplam: 242 okul), 92.877 renci, 5.803 retmen varken, 1991'de 233 Ticaret Lisesi, 5 Akam Ticaret, 4 sekreterlik, 3 Otelcilik ve Turizm Meslek, 25 Anadolu Ticaret, 4 Anadolu D Ticaret, 1 Anadolu Sekreterlik, 19 Anadolu Otelcilik ve Turizm, 1 Anadolu Alk Meslek Lisesi (Toplam: 285 okul), 164.552 renci ve 7.88 retmenle eitim yaplmaktadr. Din retiminde, bu yllar zarfnda mam-Hatip Liseleri'nin says 374'ten 383'e, renci mevcudu 76.193'ten 100.687'ye, retmen kadrosu da 0.308'den 12.447'ye ykselmitir. 142 Meslek ve teknik eitim, ok pahal yatrmlar gerektirdiinden ve bazan bir okul fabrika maliyetine ktndan ar gelimektedir. Yaygn Eitim faaliyetlerinde 1984den 1991'e olan gelimelere bakldnda, 763 Halk Eitimi merkezinde ve bunlara bal 1658 kurumda 1.072.100 kursiyerden; 4.093 kurumda, 1.331.420'ye kld grlmektedir. Bu kurum ve kurslarda grevli retmen ve reticilerin says da 7.625'ten 23.109'a kmtr. Yaygn Eitimin en yararl bir dal olan raklk Eitimi'nde, Trke, Matematik, Sosyal Bilgiler, Fen Bilgisi, Din Kltr gibi genel bilgi derslerinin yannda, 45 ayr programn (Meslek bilgisi dersleri) uyguland raklk Eitim Merkezleri'nin says 1984'te 52 iken 1991'de 226'ya, devam eden rak aday, rak ve kalfa says 6.321'den 200.000'e, retmen says da 212'den 1.571'e ykselmitir. LMME Projesinin bir gerekesi, son on ylda, lise dzeyinde okullardan mezun olan 2.130.968 genten 1.548.121'inin (yzde 78) yksek retim kurumlarna gidememesidir. 1990'da, bu kapsamda beceri eitimine ynelen 51.878 kz, 53.589 erkek (toplam: 105.467) adaydan 28.715'i rgn meslek eitim (1 yllk), 59.861'i yaygn meslek eitim (2 yllk) yolunu semilerdir. Geriye kalan 16.891 gen de bilgisayar program izlemek iin beklemektedir. LMME Projesi 1990-1991'de 72 ilde, 429 ilede, 949 okul ve kurumda, 5.679 retmenin katksyla srdrlmektedir.

Okul dzeyi 1990 Saylarnn zeti renci Okul ncesi lkokul Ortaokul Lise Meslek ve Teknik Lise 110.534 7.191.027 2.280.606 750.091 542.926 Toplam 10.875.214 143 Yaygn Eitim Yksek retim 1.331.064 636.572 20,864 31.007 3.591 (LMME Hari) 398 Genel toplam 12.842.850 435.926 68.421 384.055 64.432 6.734 224.382 42.239 61.277 44.423 3.601 (3443' ana snf) 51.169 (yars tek snfl) 6.357 1.700 1.605 retmen Kurum

(Mevcut okul ve retmen imknlarndan yararlanan 105.467 LMME'li, yukardaki saylara katlmamtr.) 1990-1991 retim Ylnda alan veya yapm tamamlanan okullar u saylarla aklanmtr: Okul ncesinde: Kre (1), Ana snf (ilkokul bnyesinde 773), Uygulamal Ana snf (4), zel eitim ana snf {-), Anaokulu (2), zel anaokulu (12), lkretimde: ilkokul (348), zel ilkokul (19), Sarlar okulu (2), Eitilebilir ocuklar okulu (3), retilebilir ocuklar okulu (4), ilkretim okuluna dntrlen ilk ve ortaokullar (nceden mevcut okullara yeni stat kazandrma yolu ile: 1110), Yatl ilkretim blge okulu (2), Bamsz ortaokul (204), Kz sanat ortaokulu (3), Pratik kz sanat okulu (5) Ortaretimde: Lise (80), Endstri Meslek Lisesi (9), Teknik Lise (15), Kz Meslek Lisesi (24), Ticaret Lisesi (9), zel Lise (19), Anadolu Lisesi (29), Anadolu d ticaret lisesi (1), Anadolu gzel sanatlar lisesi (5), zel dershane ve kurumlarda: Src kurslar (1186), zel dershane (94), zel kurs (124), Yaygn eilimde: Halk

eitimi merkezi (57) raklk eitimi merkezi (29), (Kaynak: Avni Akyol, Mill Eitim Bakanlnda ki Yl, 1991). Yaplan hesaplar ve tahminler; eitimdeki kapasite aklarm kapatmak, ylmalar nlemek, eskileri yenilemek, ada donatm, retmenin hizmet ii eitimi, ileri programlarn, kaynak, kitap ve ara gerelerin salanmas iin, 1991 deerleriyle 25 trilyon TL'lk (5 milyar Dolar) ekstra bir yatrm kayna gerektiini gsteriyor. Okullarna yakt, su ve elektrik parasn dahi zamannda gnderemeyen Mill Eitimimizin bu ans yakn bir gelecekte yakalayaca ise iyimserlerimizin bile umudu deildir. 144

BBLYOGRAFYA AKURAOLU, Yusuf, Trk YlytS28, ADEM, Mahmut, Trk Eitiminin Ekonomik Politikas, Ank. 1977. AKKK, Hasan Zeynettin, Mill Pedagoji ve Trk timaiyat, st. 1933. AKYOL, Avni, nce ve Sonra Eitim, st. 1987. AKYOL, Avni, Liklik ve Din Eitimi, Ank. 1990. AKYOL, Avni, 1990-1991 Eitim ve retim Yl Mesaj, Ank. 1990. AKYZ, Prof. Dr. Yahya, Trk Eitim Tarihi, Balangtan 1988, Ank. 1989 ANTEL, Sadrettin Cell, Umum Didaktik, st. 1948. ANTEL, Sadrettin Cell, Maarifimiz ve Meseleleri, 1939. ANTEL, Sadrettin Cell, Yeni Terbiye Tedris Teknii, st. 1931. ARMAN, Hrrem, Piramidin Taban, Ank. 1969. ATANAL, Aydoan-ZALP, Reat, Trk Mill Eitim Sisteminde Dzenleme Tekilt, st. M. E. Basmevi 1977. AYA, Nevzat, TC Mill Eitimi Kurulular ve Tariheler, M.E. Basmevi 1948. BALKIR, Sleyman Edip, Yeni Hzla Kye Doru, 1939. BABAKANLIK D. Planlama Tekilt, 1-V. Kalknma Planlar. BAGZ, lhan-HOWARD, E. Wilson, Trkiye Cumhuriyeti'nde Eitim ve Atatrk, Ank. 1962. BALTACIOLU, . Hakk, Umum Pedagoji, 1930. BERKER, Aziz, Trkiye'de lkretim, Ank. 1945.

BLGEN, Nihat (Do. Dr.), rgt klimi, T.O.D.A..E. Ank. 1990. BLGEN, Nihat (Do. Dr.), "Trkiye'de Orta retim ve Demokratik Deerler" M. Eitim Vakf Dergisi, Say: 9 (1988). BNY, Hamdi, "Yurt Dndaki Trk i ocuklarnn Eitimi" Cumhuriyet Dnemi Eitimi, Sayfa 493503, M.E.B. st. 1983. BLBL, Do. Dr. Sudi, "Eitim Plnlamas ve Harcamalar" Cumhuriyet Dnemi Eitimi, M.E.B. st. 1983, sayfa 625-655. BLBL, Do. Dr. Sudi, niversitede retmen Yetitirme ve Hacettepe rnei, (Baslmam doentlik tezi) 1979. CIRITLI, H. Hsn, "lkretim" Cumhuriyet Dnemi Eitimi, M.E.B. 1983 sayfa 261-280. CUNBUR, Dr. Mjgn, "Ktphaneler" Cumhuriyet Dnemi Eitimi, M.E.B. 1983 Sayfa 547-569. 145 CERMEN, Osman Nuri, Maarifimizin Mihveri Ne Olmaldr? st. 1933. LENT, Prof. Dr. Kamuran, Eitim Teknolojisi Ank. 1984. MLEK, Necla, Trkiye'nin ktisadi Kalknmasnda Eitimin Rol, Ank. 1971. DEVLET statistik Enstits, Mill Eitim Hareketleri, 1927-1966; DEWEY, Eveleyn, (ev. M. Zekeriya) Eski Mektep Yerine Yeni Mektep, Ank. 1931. DOAN, Prof. Dr. Hfz, renci-retmen ve Program Ynnden Trk Ortaretim Sisteminin Deerlendirilmesi, st. 1972. DOAN, Prof. Dr. Hfz, "Meslek ve Teknik Eitim" Cumhuriyet Dnemi Eitimi, st. 1983, sayfa: 357382. DURU, Nmi Kzm, Kemalist Rejimde retim ve Eilim, 1938. ERTRK, Selhattin, Eitimde Program Gelitirme, Ank. 1975. GEDKOLU, evket, Halk Eitimi, Ank. 1953. GERAY, Cevat, Halk Eitimine Giri, Ank. 1970. GERAY, Cevat, Halk Eitimi, Ank. 1978 GNTA, Ahmet, Atatrk ve Eitimi, Ank. 1982 GNDZALP, Fuat, retmen Meslek Kitaplar Klavuzu st. 1955 GLOL, Dr. Kemal, "Mill Eitimde Tekilatlanma" Cumhuriyet Dneminde Eitim, st. 1983, sayfa: 143-156

GKALP, Ziya, Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri (Hzl. R. Karda) Ank. 1978 HAFIZ Ali, zmir Maarif Mntkas 1929 Senesi Mfettiler Kongresi Zabtnamesi ve Kararlar, zmir 1931 LETM YAYINLARI, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi Cilt 3. "Eitim" Sayfa: 649-688. NAN, MJRauf, "1020'lerde Trk Mill Eitimi", Cumhuriyet Dneminde Eitim, st. 1983, sayfa 53-103 LKRETM'de Deneme Okullar (Test ve Aratrma Brosu) Ank. 1963 LKRETM ve Eitim Kanunu, No: 222 (Resmi Gazete 12.1.1961 -1070 SMET nn'nn Maarife Ait Direktifleri, 1939 KARAMUK, Ziya, Cumhuriyet'in 50. Ylnda Mill Eitimimiz, M.E.B. 1973 KANAD, H. Fikret, Terbiye ve Tedris Tarihi Ank. 1930 KANTARCIOLU, Seluk; Trkiye Cumhuriyeti Hkmet Programlarnda Kltr, Ank. 1990 146 KARDA, Rza, Eitimde Standartlama, Ank. 1985 KAVCAR, Do. Dr. ahit, "Gzel Sanatlar Eitimi" Cumhuriyet Dneminde Eitim, st. 1983, sayfa: 505533 KAYA, Y. Kemal, nsan Yetitirme Dzenimiz, Politika, Eitim, Kalknma Ank. 1984 KAYA, Y. Kemal, Eitim Ynetimi Kuram ve Trkiye'deki Uygulama, T.O.D.A..E. Ank. 1979 KILI, Eref, Trkiye'de Halk Eitimi Ank. 1968 KILI, Eref, "Yaygn Eitim", Cumhuriyet Dneminde Eitim st. 1983 Sayfa 469-491 KIRBY, Fay, Trkiye'de Ky Enstitleri, mece Yay. Ank. 1962 KOAK, Cemil, Trkiye'de Mill ef Dnemi, 1938-1945 Ank. 1986 KOER, H. Ali, "lkokul retmeninin Yetitirilmesi (1923-1980)" Cumhuriyet Dneminde Eitim, st. 1983 Sayfa: 571-593 KOER, H. Ali, Trkiye'de Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923) st. M. E. Basmevi 1970 KODAMANOLU, Nuri, Trkiye'de Eitim 1923-1960, Ank. 1964 KORKUT, Hseyin, "niversiteler" Cumhuriyet Dneminde Eitim, Sayfa: 315-336 KOAY, Hamid Zbeyir, Halk Terbiyesi, Ank. 1931 KY ETMENLER Kanunu- Ky Eitmenleri Yetitirme Kurslar Program 1938. 4274 No'lu KY OKULLARI ve Enstitleri Tekilat Kanunu ve Mzakereleri Ank. 1943

KLTR Bakanl, Ky Mektepleri Mfredat Program, 1938 LEVEND, A. Srr, Maarifimiz ve Mill Terbiyemiz, st. 1940 MALCHE, Albert, stanbul niversitesi Hakknda Rapor, st. 1939 MATBUAT Mdiriyet-i Umumiyesi, TC Salnamesi 1926-1927 MAARF Vekleti, Ky Enstitleri Kanunu, Ank. 1940 MAARF Vekleti, Mill Eitim Bakanl, Maarif/Miffi Eitim Dergisi, 1925-1930, 1939'dan gnmze kadar. (108 say) MAARF Vekleti, Terbiye Mecmuas 1927-1928 say 1-8, cilt l-II. MAARF VEKALET/MLL ETM BAKANLII; Tebliler Dergisi Ocak 1939 - Ocak 1991 Say: 1 Mill Eitim Bakanl, Yeni Trk Mill Eitim Sistemi, Ank. 1981 Mill Eitim Bakanl, 1X1. ra Kararlar, 147

Mill Eitim Bakanl, mkn ve Frsat Eitlii Bakmndan Trk Mill Eitiminde Gelimeler, 1955-1968, Ank. 1970 Mill Eitim Bakanl, Mill Eitimle lgili Ynetmelikler I. II. III. st. 198? Mill Eitim Bakanl, Atatrk ve Eitim Mill Eitim Bakanl, Ky Enstitleri, Ank. 1941 Mill Eitim Bakanl, Mill Eitim Temel Kanunu, Ank. 1984 Mill Eitim Bakanl, Cumhuriyet Dneminde Eitim, st. 1983 Mill Eitim Bakanl, Atatrk'n Maarife Ait Direktifleri, st. 1939 Mill Eitim Bakanl, TC Maarifi 1940-1941, Ank. 1941 Mill Eitim Bakanl, Halk Eitimi 1968 Mill Eitim Bakanl, raklk Eitimi Kanunu Ank. 1986 Mill Eitim Bakanl, Trkiye'de Meslek ve Teknik Eitimde Gelimeler, st. 1991 Mill Eitim Bakanl, raklk Eitimi Uygulamalar Ank. 1990 Mill Eitim Bakanl, raklk ve Meslek-Teknik Eitim Ank. 1990 Mill Eitim Bakanl, Mill Eitim Sisteminde Demokrasi Eitimi, Ank. 1991 Mill Eitim Bakanl, "Yeni Trk Mill Eitim Sistemi" X. Eitim uras iin hazrlanan rapor. Ank. 1981 Mill Eitim Bakanl, Kk Maarif Yll, 1944, Mill Eitim Bakanl, Cumhuriyet'in 50. Ylnda Rakam ve Grafiklerle Eitimimiz, Ank. 1973

Mill Eitim Bakanl, TC Maarifi 1923-1943 Ank. 1944, Mill Eitim Bakanl, zel retim Kurumlarna Ait Standartlar Ynergesi, Ank. 1987 Mill Eitim Bakanl, (Eitim A. ve D. D. Bk) Eitim Aralar Donatm Standart Ank. 1990, Mill Eitim Bakanl, Armaan 1956-1957 Mill Eitim Bakanl, Mill Eitimle lgili Kanunlar Ank. 1953 Mill Eitim Bakanl, lkokul Ynetmelii Ank. 1987 Mill Eitim Bakanl, (Er.Tek..G.Md) 19901991 retim Yl Erkek Teknik retim Genel Mdrlne Bal Okullar Ank. 1991 Mill Eitim Bakanl, Ortaretimle lgili Mevzuat, 1988 Mill Eitim Bakanl, XIII. Mill Eitim ras 1991 Mill Eitim Bakanl, Meslek ve Teknik retim 1953-1973 148 Mill Eitim Bakanl, Trkiye'de Okuma Yazma Seferberlii 1928-1985 Ank. 1985. Mill Eitim Bakanl, ilk, Orta, Lise ve Dengi Okullarn Haftalk Ders Datm izelgeleri Ank. 1986 Mill Eitim Bakanl, XII. M. Eitim ras Raporlar-Kararlar 1989 Mill Eitim Bakanl, Trkiye'de Orta Tahsil, Ank. 1923 Mill Eitim Bakanl, Mill Eitim Bakanlna Bal Okullarda Okutulacak Kitaplar Ynetmelii. Mill Eitim Bakanl, Mill Eitime Muhta ocuklar Hakknda Ynetmelik, Ank. 1975 Mill Eitim Bakanl, Meslek ve Teknik Ortaretim Kurumlar Ynetmelii, Ank. 1978. Mill Eitim Bakanl, Eski Bakanlar ve Mstearlarla Yaplan Toplant Metinleri, Ank. 1984. Mill Eitim Bakanl, Maarif Vekletinin Baz Halk Eitimi almalar 1956 Mill Eitim Bakanl, Trk Eitim Mill Komisyonu Raporu, st. 1960 Mill Eitim Bakanl, Trkiye'de Umum ve Meslek retim, Ank. 1956 Mill Eitim Bakanl, Trkiye Byk Millet Meclisi'nde Mill Eilim 1990 Mill Eitim Bakanl, Terbiye 1927 Mill Eitim Bakanl, (zel) Limme Projesi Genelge 1991/26 Mill Eitim Genlik ve Spor Bak., lkokul Program st. 1988, Mill Eitim Genlik ve Spor Bak., Lise Mfredat Program Ank. 1987 Mill Eitim Genlik ve Spor Bak., Ortaokul Program Ank. 1987 Mill Eitim Genlik ve Spor Bak., Mill Eitim Temel Kanunu ile lkretim ve Eitim Kanunu Ank. 1987 Mill Eitim Genlik ve Spor Bak., Baz lkelerin Eitim Sistemi Ank. 1988

NANCI, Abdullah, '"Cumhuriyet Dnemi Trk Mill Eitimi" Tercman Gazetesi 20-22 Ocak 1984 Sempozyumu lavesi OKAN, Kenan, Trkiye'de Yksek retim, Ank. 1973 OUZKAN, Ferhan, "Ortadereceli Okul retmenlerinin Yetitirilmesi" Cumhuriyet Dneminde Eitim, st. 1983 s.595-622 OUZKAN, Turhan, "Orta Dereceli Genel retim Kurumlarnn Gelimesi" Cumhuriyet Dneminde Eitim st. 1983. s.281-310 149 OKTAY, A., Okul ncesi Eitim ve Trkiye'de Okul ncesi Konferanslar st. 1984 OUZKAN, Turhan, Trkiye'de Ortaretim ve Sorunlar st. 1981 OKUTAN, mer, "Din Eitimi", Cumhuriyet Dneminde Eitim, sayfa: 410 vdd OKUTURLAR, ahap, lkretim Klavuzu st. 1949 OKUL ve retmen, (Yay. Rait Saraolu) I. II. III. Ciltler, say 1-15 st. lk Basmevi 1936-1937 ZALP, Reit-AYDOAN Atanal, "Mill Eitimde Kongreler ralar" Cumhuriyet Dneminde Eitim, sayfa 105 vdd ZALP, Reit-Aydoan Atanal, Rakamlarla Trkiye'de Meslek ve Teknik retim, Ank. 1956. ZGR, Hasan, retmenin Beyaz Kitab, Beyaz Yay. No: 1 ZHAN, Ltfi, Mill Eitimle lgili Kanunlar, Ank. 1981 ZSOY, Do. Dr., "zel retim" Cumhuriyet Dneminde Eitim sayfa: 383 vdd ZKAN, Zeki, Kk Sanayide Eitim, Ank. 1987 PARMAKSIZOLU, smet, Trkiye'de Din Eitimi M.E.B. st. 1966 SEVG, Ahmet, Yaygn Eitim Asndan raklk ve Meslek Eitimi Ank. 1987 SERT, Muammer - ELGN, Sait, lk ve Orta Dereceli Okullarda Ders Aralarnn Durumu, M. E. Basmevi st. 1978 SNANOLU, Suat Prof. Dr. Trk Hmanizmi Ank. 1980 SOYSAL, Emin, lkretim Olaylar ve Ky Enstitleri Bursa 1945 SOYSAL, Emin, Kzlullu Ky Enstits Sistemi, zmir 1940 SUNGU, hsan, "Tevhid-i Tedrisat" Belleten Cilt II, sayfa 405 vdd 1938 TANRIVER, H. Suphi, Dayolu 2. Kitap, Ank. 1931 TARAKIOLU, M. Reit, Mill Terbiye ve Hedefleri, zmir 1942 TEKEL, lhan, Toplumsal Dnm ve Eitim Tarihi zerine Konumalar, Trk Eitim Dernei, Ank. 1977 TONGU, . Hakk, Kyde Eitim, Ank. 1928.

TONGU, . H. - UNAT F. Reit, Muallim Almana 1928 TUNCOR, Ferit Ragp, 'Yaymlar" Cumhuriyet Dneminde Eitim, sayfa 535 vdd TURGUT, Prof. Dr. Fuat, "Program Deerlendirme" Cumhuriyet Dneminde Eitim, sayfa 215 vdd. TRK Dil Kurumu, Atatrk'n Mill Eitimimizle lgili Dnce ve Buyruklar. Yayn No: 316 250 TRK Eitim Dernei, Temel Eitim ve Sorunlar Ank. 1981 TSAD, (Trkiye Sanayi ve Adamlar Der.), Trkiye'de Eitim (Rapor) (Hzl. Z. Balolu) st. 1990 NAT, F. Reit, Trkiye'de Eitim Sisteminin Gelimesine Tarih Bir Bak, M. E. Basmevi Ank. 1964 UNESCO, T. Mill Komisyonu, Okul ncesi Eitimi Ank. 1977 LKTAIR, M. kir, Atatrk ve Harf Devrimi Ank. 1928 (T.D.K. yayn) VARI, Prof. Dr. Fatma, Eitimde Program Gelitirme Ank. 1978 YCEL, H. Ali, Trkiye'de Ortaretim, Ank. 1938 YRKOLU, Atalay, Okul ncesi Eitim Ank. 1977 YCEL, Mehmet, Ycel (Hayat, Anlar, Tecrbe ve Tavsiyeleri) Ank. 1977

letiim Yaynlar PRESSES UNIVERSITAIRES DE ERANCE CEP NVERSTES 001) Ak Pierre Burney 002) nsan Haklar Jacques Mourgeon 003) Faizmler Henri Michel 004) Sinema Tarihi Gerard Betton 005) Trkiye'de Gelir Eitsizlii Mustafa Snmez 006) evrecilik Dominique Simonnet 007) Kanser Maurice Tubiana 008) Kadn Haklar - Balangcndan Gnmze Ney Bensadon 009) Ortak Pazar Gerard Druesne, Jean-Franois Deniau 010) Trkiye'de ok Partili Hayata Gei Taner Timur 011) ktisadi Kriz Kuramlar Bernard Rosier 012) Burjuvazi Regine Pernoud

013) zynetim Henri Arvon 014) Hitler ve Nazizm Claude David 015) Gazetecilik Philippe Gaillard 016) Muhafazakarlk Philippe Beneton 017) Anarizm Henri Arvon 018) Trkiye'de Anayasalar Taha Parla 019) Darwin ve Darwinizm Denis Buican 020) Seim Sistemleri Claude Emeri, Jean-Marie Cotteret 021) Devrimler Sosyolojisi Andre-Clement Decoufle 022) Psikoloji Tarihi Maurice Reuchlin 023) Reklamclk Armand Mattelart 024) Cinsiyet Louis Gallien 025) Yapay Zek Jean Paul Haton, Marie Christine Haton 026) Psikiyatri Kriton Dinmen 027) Baltk lkeleri Pascal Lorot 028) Varoluuluk Paul Foulquie 029) Tiyatro Tarihi Robert Pignarre 030) Kitle Kltr ve Bireysel Kltr Louis Dollot 031) Ecinsellik Jacques Corraze 032) Gerekstclk Yvonne Duplessis 033) Yeni Medyalar Francis Balle, Gerard Eymery 034) Resim Teknii Jean Rudel 035) ttihat ve Terakki Tevfik avdar 036) Hukuk Sosyolojisi Henri Levy-Bruhl 037) 2001 Uygarl Jean Fourastie 038) Cinsel likiler Tarihi Andre Morali-Daninos 039) Ynetimde Pazarlama Selime Sezgin

040) Astroloji Suzel Fuzeau-Braesch 041) Neo-Klasik ktisat Bernard Guerriewn 042) Kablolu TV Jose Freches 043) Arlar Serdar Erdine 044) Sosyoloji Yntemleri Raymond Boudon 045) Matematik Tarihi Marcel Boll 046) Pazarlama Stratejileri ve Karar Alma Mekanizmas Lerzan zkale vd 047) lm Louis Vincent Thomas 048) Irklk Franois De Fontett 049) Turizm Seyahat Sosyolojisi Robert Lanqua 050) Osmanl Eitim Tarihi Necdet Sakaolu 051) Zihniyetler Alex Mucchielli 052) Hamilelik Rene Frydman, Sabine Taylor 053) Toplumsal Snflar Philippe Beneton 054) Politikada Pazarlama Michel Bongrand 055) Nfus Corafyas Pierre George 056) iddet Yves Michaud 057) Trk Mimarl stn Alsa 058) Eitim Felsefesi Olivier Reboul 059) Kuzey-Gney likileri Christian Comeliau 060) Global Pazarlama I - Ynetim Esaslar Selime Sezgin 061) Trkiye'de Polis ve Kii Haklar Fetullah Eraslan, Ismail Metin 062) Yaratclk Michel-Louis Rouquette 063) Trkiye Yahudileri Moshe Sevilla-Sharon 064) Eski Msr Jean Vercoutter 065) Trkiye'de Fotoraf Engin izgen 066) Stres Jean Benjamin Stora

067) Global Pazarlama II - Stratejik Yaklam Selime Sezgin 068) slam Dominique Sourdel 069) Trkiye Ormanlar ve Ormanclk Ycel alar 070) Akupunktur Jean-Claude De Tymowski, Madeleine Fievet-Izard 071) Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi Necdet Sakaolu 072) Krfez'in Tarihi ve Jeopolitii Charles Zorgbibe 073) Kiisel Bilgisayarlar skender Savar, Mustafa Arslantunal 074) Kriminoloji Georges Picca 075) nc Dnya'nn Borlanmas Pascal Arnaud 076) Jeoloji Tarihi Andre Cailleux 077) Trk Ataszleri Trker Acarolu 078) Mzik Trleri ve Biimleri Andre Hodeir 079) ingeneler Nicole Martinez 080) Estetik Denis Huisman 081) Trkiye'de Restorasyon stn Alsa 082) Sosyoloji Tarihi I Gaston Bouthoul 083) Kastrasyon Kompleksi Andre Green 084) Rnesans Paul Faure 085) Tasavvuf ve Tarikatlar Mustafa Kara 086) Zek Pierre Oleron 087) Uyumazlklar Sosyolojisi Jean-Daniel Reynaud 088) Monetarizm Florin Aftalion & Patrice Poncet 089) Trkiye'de Basn - Osmanl'dan Gnmze Orhan Kololu 090) Siyonizmin Kkenleri Alain Boyer 091) evre Hakk brahim zden Kabolu 092) Korku Pierre Mannoni 093) Trk Balesi - Cumhuriyet Dnemi Jak Deleon

094) Yldzlar Sava Carlos De Sa Rego, E. Tonello 095) Ermeni Devrimci Hareketinde Milliyetilik ve Sosyalizm 1887-1912 Anaide Ter Minassian 096) Uluslararas Hukuk Rene-Jean Dupuy 097) Barok Victor-Lucien Tapie 098) lm Cezas Jean Imbert 099) Trk Tiyatro Tarihi Metin And 100) Edebiyat Sosyolojisi Robert Escarpit 101) Etnoloji Jean Servier 102) Dnyada Alk Sophie Bessis 103) Eski Msrda Yaam Dominique Valbelle 104) Genlik Emine ztrk, Haluk zbay 105) Teknoloji Transferi Jacques Perrin 106) Bro Yneticilii ve Sekreterlik Glbin Gral 107) Medya Ekonomisi Nadine Toussint Desmoulins 108) Psikolojide Kullanlan Testler Pierre Pichot 109) Klelik Maurice Lengelle 110) Descartes ve Rasyonalizm G. Rodis Lewis 111) Kzlderililer Claude Fohlen 112) AGK Emmanuel Decaux 113) Romatizma ve areleri Necdet Tuna 114) ada Japon Siyasal Dncesi Pierre Lavelle 115) Okyanuslar Franois Carre 116) Biyoloji Tarihi Jean Thodorids 117) Uluslararas likiler Tarihi F. C. Mougel, Js. Pacteau 118) Depresyon Henri Loo, Pierre Loo 119) Reform Richard Stauffer 120) Trkiye'de Kanser I Wayne Criss

121) Trkiye'de Kanser II Wayne Criss 122) ada slam Ali Merad 123) Trk Resim ve Yontu Sanat Birsen Alsa, stn Alsa 124) 1. Dnya Sava Pierre Renouvin 125) Sufilik Jean Chevalier 126) Trk Kent Dzenlemesi ve Konut Mimarl stn Alsa 127) Feminizm Andree Michel 128) Materyalizm Olivier Bloch 129) Karl Popper Jean Bodin 130) Canllarn Kimyas Jean Lavollay 131) Alevilik-Bektailik Kutluay Erdoan 132) Hinduizm Louis Renou 133) Gelecein Medyalar Frederic Vasseur 134) Paris Komn Jacques Rougerie 135) Osmanl'da Kadlk Yaar ahin Anl Osmanllarca Kadlk 136) Gne Enerjisi Debbi Smith, John O'm. Bockris, T. Nejat Vezirolu 137) Anarko-Kapitalizm Pierre Lemieux AnarkoKapitalizm 138) Uluslararas Alanda nsan Haklar139) Teknolojik Risk Alain Leroy, Jean-Pierre Signoret 139) Teknolojik Risk 140) Kitabn Tarihi Albert Labarre 141) 1994 Ekonomisi Anne Allard vd 142) letiim Ayseli Usluata 143) Siyasal Rejimler Maurice Duverger 144) Trkiye'de Karikatr, izgi Roman ve izgi Film stn Alsa 145) Dilsel Toplumbilim Pierre Achard 146) Dorudan Pazarlama Dominique Xardel 147) Bizans Tarihi Paul Lemerle

148) Hegel ve Hegelcilik Jacques D'hondt 149) Dviz Kurlar Dominique Plihon 150) Trkiye'de Video ve Kitle Kltr likisi Aye Kalay 151) Eski Yunan Tarihi Ouz Tekin 152) Birlemi Milletler Charles Chaumont 153) Polisiye Roman Andre Vanoncini 154) Baskllar Jacques Allieres 155) Aile Hekimlii I Haluk alayaner 156) Aile Hekimlii II Haluk alayaner 157) Reklamclk- Kavramlar, Kararlar, Kurumlar Fsun Kocaba, Mge Elden ? 158) Uyuturucu Maddeler ve Bamllk Kltegin gel ? 159) Sat Teknikleri Antoine Lancestre, Gerard Chandezon ? 160) Stoaclk Jean Brun ? 161) Dilbilim Jean Perrot 162) Anlambilim Irene Tamba-Mecz 163) At ve Atlk Eser Tutel ? 164) Trkiye'de Medya ve zdenetimi Vedat Demir ? 165) Mussolini ve Faizm Paul Guichonnet ? 166) Ortaa Felsefesi Edouard Jeauneau 167) At Yarlar ve Atl Sporlar Eser Tutel xxx) Bireysel Yatrm Aralar Mehmet ava ???) Sanat Felsefesi J. Lacoste ???) Tasavvuf J. Chevalier ???) Parapsikoloji Yvonne Castellan

You might also like