Malkaralı Nevi Yahya Ve Serhi

014
T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
TASAVVUF BLM DALI

MALKARALI NEV YAHYNIN KEFL-HCB MN

VECHL-KTB ADLI FUSSUL-HKEM ERHNN

TAHKK VE DEERLENDRLMES

Yksek Lisans Tezi

FATMA NUR YRK

stanbul, 2009
014

i14

T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LAHYAT ANABLM DALI
TASAVVUF BLM DALI

MALKARALI NEV YAHYNIN KEFL-HCB MN

VECHL-KTB ADLI FUSSUL-HKEM ERHNN

TAHKK VE DEERLENDRLMES

Yksek Lisans Tezi

FATMA NUR YRK

Danman: PROF. DR. HASAN KML YILMAZ

stanbul, 2009
214

ii

ZET
Kefl-Hicb min Vechil-Kitb, XVI. Yzylda yaam daha ok irlik
vasfyla tannan Malkaral Nev Yahynn en nemli eseridir. bn Arabnin Fussul-
Hikem isimli eserinin tercme ve erhi olan Kefl-Hicb, XV. Yzylda yaam olan
Yazcolu kardelerden Ahmed Bcnn Mnteh isimli ilk Trke Fuss
tercmesinden sonraki ilk Trke erh olma zelliini tamaktadr. Dnemin padiah
III. Murad tarafndan yazdrlan eser, mellif hatt olup birok ilimde derin bir bilgi
birikimine sahip olan Nev Yahynn ilm, edeb ve tasavvuf ynlerini yanstmas
bakmndan byk bir neme sahiptir. Eser, saray nezdinde tasavvufa ve zellikle de
vahdet-i vcd dncesine verilen nemi gstermesi bakmndan da kymete hizdir.
Anahtar Kelimeler: Nev Yahy, Kefl-Hicb, bn Arab, Fussul-Hikem.

ABSTRACT

Kefl-Hicb min Vechil-Kitb is the most important work of Nev Yahy
from Malkara who is rather known for his poetical skills. Kefl-Hicb, which is the
translation and annotation of bn Arabs work called Fussul-Hikem, is the first
Turkish annotation after the first Turkish Fuss translation of Ahmed Bcns who was
one of the members of Yazcolu brothers who lived in 15th century. The said work,
which was drawn up at the order of the Sultan of that period, Murad the Third, is a
calligraphy and has a critical importance for reflecting the scholarly, literary and sufistic
aspects of Nev Yahy who had a deep knowledge on diverse disciplines. This work is
of great significance for demonstrating the importance attached to Sufism and the
conception of vahdet-i vcd by the Ottoman Palace.

Keywords: Nev Yahy, Kefl-Hicb, bn Arab, Fussul-Hikem.

iii

NSZ

Klasik Trk Edebiyatnn altn devri olarak nitelendirilen XVI. asrn Fuzl ve
Bk gibi irlerinden sonra, bu devirde yetien mmtaz isimlerinden biri de 1533te
Malkarada dnyaya gelen Nevdir. Nev Yahy, ran edebiyatnn Trk irleri
zerindeki tesirinin byk lde azald bu asrda, tasannudan uzak, ama sanatn
sadelikle birletii bir letfetle, kendisi iin sylenen devrinin res-urs olma
vasfn fazlasyla hak etmitir. Nev Yahy, kendisinin iirdeki stnl ile ortaya
kan ebed kiiliinin yan sra, dnemin pdih III. Murdn da zaman zaman itirk
ettii derslerle, ehzdelere uzun yllar saray hocal yapm, ilim ve faziletiyle n
plana km lim bir ahsiyettir.
Nev Yahy, iir ve edebiyat shasnda olduu kadar tefsir, akid, kelm,
mantk ve tasavvuf gibi konularda yazd says otuza varan eserleriyle bu ilimlerdeki
hkimiyetini de ispat etmitir. Nev Yahy, kulland gnlk dil, kelime ve deyimlerle
iirinde Trkeyi iledii gibi, almamzn konusunu tekil eden Kefl-Hicb Min
Vechil-Kitb isimli mensr eserini de Trke kaleme almtr. Onun dier ilimlerde
olduu gibi XIII. yzyldan tibren nazar tasavvufu ekillendiren ve ona yn veren,
slm dnyasnn dier corafyalarnda olduu kadar Osmanl topraklarnda da byk
neme hiz bn Arabnin Fussl-Hikem adl eserini erh etmesi, genelde tasavvuf,
zelde ise vahdet-i vcd nazariyesine vukfunu gstermesi asndan byk deer
tamaktadr. lm, edeb ve tasavvuf ynleri kendisinde birletiren Nev Yahy,
Kefl-Hicbda Ekber irfn, iir ve nesirle meczederek, vahdet-i vcdun eriilmesi
herkes iin ok kolay olmayan engin mn denizini btn mahretiyle amaya
almtr. Eseri Trke yazarak da o mn denizine dalmak isteyenlere kap
aralamtr.
Nev Yahy bu erhle, kendisinden nceki rihler ve mtercimlerin dhil
olduu kutlu halkaya katlarak vahdet-i vcdun anlalmasnda byk katk
salamtr. Eserin, dnemin pdih yine Nev Yahy gibi irlik vasf olan ve
Murd mahlasyla iirler yazp bir Divan bulunan III. Murad tarafndan yazdrlmas
Kefl-Hicba ayr bir hussiyet kazandrrken, ayn zamanda saray evresinde
zellikle sultanlar nezdinde, erhe kaynaklk eden Fussul-Hikemin ship olduu
deeri gstermektedir.
iv

Tez almamzn konusu, Nev Yahynn eserleri arasnda en muazzam
saylan, Kefl-Hicb Min Vechil-Kitb isimli bu erhtir. Eserin [219b] numaral
yapranda uayb Fassyla balayp son fass olan Muhammed Fassyla biten ve kitabn
sonunda yer alan iki varaklk bir rislenin yer ald ksm tarafmzdan yaplrken,
dem Fassyla balayp uayb Fassnda sona eren ilk ksm zerinde ise Serap Telek
tarafndan MSBEye bal olarak bir yksek lisans almas yaplmtr.
1

almamz giri ve blmden olumaktadr. Giri ksmnda, ksaca bn
Arabnin hayat ve Fussul-Hikem erh gelenei anlatlarak bn Arab ve Fussul-
Hikemin lkemizdeki tesirinden bahsedilmitir.
lk blmde nce Nevnin doduu yer ve trihi, ilesi, tahsil hayat, hocalar,
vazfeleri, edeb ve tasavvuf ahsiyeti ile beraber manzum ve mensur eserlerinden
bazlar anlatlmaktadr. Daha sonra tezimizin konusunu tekil eden Kefl-Hicb adl
eseri ele alnmaktadr. Burada Kefl-Hicbn yazl sebebi, tarihi, ismi, nshalar,
kaynaklar, muhtevs, son olarak da dil ve slp zellikleri incelenmitir.
kinci blm, iki ksmda ele alnmtr. lk ksmda baz tasavvuf klasiklerindeki
kaz ve kader gr, es-Serrc, Kelbz, el-Mekk, Kueyr, Hucvir, Gazzl,
Shreverd ve Mevln gibi kendilerinden sonrakilere kaynaklk eden sflerin eserleri
zerinden verilmitir.
kinci ksm ise, eserini altmz Nev Yahynn, Kefl-Hicb isimli
Fuss erhinde zellikle de erhte yer alan zeyr Fassndaki kaz ve kader gr
temel alnarak deerlendirilmeye allan ana ksmdr. Blm, kaz ve kader
meselesinin zerine bin edildiini grdmz bn Arabnin dncesinde merkez
bir ileve sahip olan ayn- sbite kavram zerinden ele alnmtr. Ayn- sbite
kavram ile beraber bu kavramla ilgili olan, malmun eylii konusuna da ksaca temas
edilmitir.
zeyr Fassnda konu edinilen kaderiye hikmetinin fastaki kelime anlamlar
verilmi, szkonusu hikmet, ayn- sbite ve istiddlarn yaratlp yaratlmadklar
problemi asndan deerlendirilmitir. Kaderin bilinip bilinmeyecei, ayn- sbite,
istidd ve ilmin malma tbi olmas konularnn cebr kavramyla olan ilgisi zerinde

1
Serap Telek, Malkaral Nev Yahynn Kefl-Hicb Min Vechil-Kitb adl eserinin Metin ve
ncelenmesi (1a-219b Yapraklar Aras), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE, 2010).
v

durulmutur. Ayrca Allahn meiyyet ve irdesinin insan fiileri zerindeki teklf ve
tekvn emir boyutlar ele alnmtr.
Ktlk ya da hayr ve er probleminin, insan eylemleri ve ayn- sbite veya
kaderle olan balants kurularak, meselenin Hakkn rahmeti ile olan ilgisi zerinde
durulmutur.
smi zikredilen btn bu kavramlar, Nev Yahynn perspektifinden verilmeye
allmtr. Bu yaplrken sadece zeyr Fass deil, dier faslarn da kavramlarla ilgili
olan pasajlarndan yararlanlmtr. Kavramlara nce genel bir giri yaplm, daha sonra
birincil ve ikincil kaynaklardan istifde edilmitir. Ayrca Nev Yahydan nce
yaam olan ve Fussul-Hikemin ilk Trke tercmesini yapan Ahmed Bcnn
Mnteh isimli Fuss tercmesi ile Nev Yahy ile ayn yzylda yaam olan bir
baka Fuss rihi olan Abdullah Bosnevnin Tecelliyt- Araisn-Nss isimli Fuss
erhindeki grlerinden faydalanlmtr.
Son olarak, kader dncesinin temelini oluturan ayn- sbite ve istidd
kavramlarna yneltilen birtakm itirazlara deinilerek blm tamamlanmtr.
almamz, nc blmde yer alan Kefl-Hicbn Osmanlcadan
gnmz Trke harflerine aktarlarak verilen eviri metni ile sona ermektedir.
Kefl-Hicbta Fussul-Hikeme it orjinal metin 265b nolu yapraa kadar
krmz mrekkeple yazlm ancak 265b nolu varaktan sonra asl metnin alt krmz
mrekkeple izilerek belirtilmi zaman zaman da asl metnin balang ve biti yerleri
krmz noktalar konularak erh edilen cmlelerden ayrlmaya allmtr. Biz de
Fussa ait olan asl metni ve Nev Yahynn krmz mrekkeple yazd btn
kelime terkip ve cmleleri gnmz Trke harflerine aktarrken kaln punto ile
belirttik. Nev Yahy, hemen hemen her varaa konunun ehemmiyetine binen yer yer
uzun ifdeleri de kapsayan hiyeler ilve etmitir. Bu hiyeler bazen ilgili cmlenin
hemen yanna yazlrken bazen de en uygun yerin tespiti bizim tarafmzdan yaplarak
dipnotlarda belirtilmitir. Nev Yahynn krmz mrekkeple yazmad yet ve
hadsler kaln punto ile yazlarak keli parantez iinde verilirken sre ve yet
numaralar parantezle belirtilerek metin iinde yazld. Hadslerin kaynaklar ise
dipnotlarda gsterildi. Kefl-Hicbn Trke harflere aktarm srecinde
okunmasnda glk ekilen baz kelimeler iin, Sleymniye Ktp. Hekimolu
blmnde bulunan Nevzde ismine kaytl ayn tarihli ikinci bir nsha tercih edildi
vi

(Sleymaniye Ktp. Hekimolu, nr. 468, h. 1002 m.1593, 261 vr.). Ancak yararlanlan
nshada Kefl-Hicbda bulunan hiyelerin byk bir ksm ve eserin sonunda yer
alan risle bulunmamaktadr.
Tezin hazrlanmas aamasnda kymetli vakitlerini harcayarak yardmlarn
esirgemeyen deerli hocalarm bata danman hocam, Prof. Dr. H. Kmil Ylmaza,
Prof. Dr. Mustafa Tahral, Yrd. Do Ekrem Demirli ve Dr. Semih Ceyhana ayrca
Nev Yahynn bu kymetli erhinin varlndan bahsederek eserin ortaya kmasna
beni de vesile ettii iin Serap Teleke teekkr ederim. Madd ve manev
desteklerinden beni bir an bile mahrm etmeyen sevgili ailem ve arkadalarma,
zellikle Aye Beyazta teekkr bir bor bilirim.

stanbul, 2009 Fatma Nur Yrk

vii

NDEKLER
Sayfa No.
ZET ....................................................................................................................ii
NSZ ................................................................................................................ iii
NDEKLER ..................................................................................................... vii
KISALTMALAR ................................................................................................... xi

GR
BN ARABNN HAYATI VE FUSS ERH GELENE

I. BN ARABNN HAYATI ve FUSS ERH GELENE ................................ 2
A. BN ARABNN HAYATI ................................................................................ 2
a.Nesebi ve Knyesi ............................................................................................. 2
b.Doum Yeri ve Tarihi ....................................................................................... 2
c. Ailesi ve Yaad Muhit .................................................................................. 2
d. Tahsil Hayat ve Hocalar ............................................................................... 3
e. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar ................................................................. 4
f. Vefat ................................................................................................................ 5
B. FUSSUL-HKEM VE ERH GELENE .................................................... 6
a. bn Arabnin Etkisi .......................................................................................... 6
b. Fususul-Hikem ................................................................................................ 7
c. Fususul-Hikemin Tesiri .................................................................................. 9
d. Fuss erh Gelenei ...................................................................................... 10
d.a. Fususul-Hikemin lkemizdeki Tercme ve erhleri ........................ 11
viii

BRNC BLM
NEV YAHYA EFENDNN HAYATI, ESERLER ve KEFL-HCB
MN VECHL-KTB ADLI ESER
A. HAYATI
a. smi, Doumu Ailesi ve Yetimesi ........................................................... ... 15
b. Tahsil Hayat ve Hocalar .............................................................................. 16
1. Sarho Bl Efendi ........................................................................ 17
2. Kurd Mehmed Efendi.................................................................... 17
3. eyh abn Efendi ....................................................................... 18
c. Resm Hizmetleri ........................................................................................... 19
d. Veft ................................................................................................. 22
f. Edeb ahsiyeti .............................................................................................. 22
g. Tasavvuf ahsiyyeti ............................................................................... 27
B. NEML BAZI ESERLER ................................................................... 29
1. Manzum Eserleri .................................................................................... 29
a. Divan ........................................................................................................ 29
b. Tercme-i Hadis-i Erbain .......................................................................... 30
c. Hasb-i Hl ................................................................................................. 31
2. Mensur Eserleri ....................................................................................... 31
a. Netyicl-Fnn ve Mehsinl-mtn .................................................... 31
b. Nev-y Uk ........................................................................................... 31
c. Sinan Paaya Mektup ............................................................................... 32

ix

II. KEFL-HCB MN VECHL-KTAB ADLI ESER

A. ESERN SM, YAZILI NEDEN, SM VE TARH ................................. 32
B. MUHTELF KTPHANELERDE BULUNAN NSHALARI ................... 33
C. KAYNAKLARI ................................................................................................ 34
a. Meyyidddin-i el-Cend ve erhu Fussil-Hikemi........................................... 35
b. Dvd- Kayser ve Matlau Hussil-kilem f men Fussil-Hikemi................ 36
c. Molla Cm ve Nakdn-Nss ve erhu Fussil-Hikemi .................................. 38
D. MUHTEVSI .................................................................................................. 38
E. SLP VE DL ZELLKLER ................................................................... 40

KNC BLM
BAZI TASAVVUF KLASKLERNDE VE KEFL-HCBTA KADER

I. BAZI TASAVVUF KLASKLERNDE KAZ VE KADER47

A. Eb Nasr Serrc (. 378/988) ve el-Lm ........................................................ 47
B. Eb Bekir Kelbz (. 380/990) ve Taarrufu .................................................... 48
C. Eb Tlib el-Mekk (.386/996) ve Kutl-Kulb ........................................... 49
D. Abdlkerm Kueyr (.465/1072) ve Rislesi ................................................... 50
E. Ali b. Osman el-Cllb el-Hucvir (.465/1072) ve Keful-Mahcbu .............. 51
F. Gazzl (. 505/1111) ......................................................................................... 52
G. Eb Hafs mer Shreverd (.632/1234) ve Avriful-Marifi ......................... 53
H. Mevln Celleddn Rm (.672/1273) ............................................................. 53

II. KEFL-HCBTA KAZ VE KADER...55

A. AYN-I SBTE ........................................................................................ 55
B. MADMUN EYL ............................................................................ 63
x

C. ZEYR FASSI BALAMINDA KEFL-HCBDA KAZ ve KADER
1. Kaz ve Kader ................................................................................................ 68
2. Ayn- Sbite ve Gayr- Mecliyyet ............................................................. 73
3. Ayn- Sbiteye Vukfiyet, Kaz ve Kaderin Bilinip Bilinemeyecei............ 76
4. stiddn Gayr-i Mecliyyeti ve Cebr .......................................................... 81
5. lmin Malma Tbi Olmas ve Cebr .............................................................. 86
6. Meiyet, rde ve htiyr ................................................................................. 93
a. Tekvin ve Teklif Emir .................................................................................. 96
b. Kullarn Fiilleri............................................................................................... 99
c. Kesb ............................................................................................................. 103
d. Hrriyet ........................................................................................................ 104
7. Ktlk Problemi .............................................................................................. 106
a. Ktln Rahmetle likisi ......................................................................... 111
b. lemin Mmkn lemler indeki En yi lem Olmas ............................... 113
8. Ayn- sbite ve istidd Kavramna Ynelik tirazlar ................................. 114

NC BLM
KEFL-HCB MN VECHL-KTB METN

eviri Yazm ............................................................................................................ 121
SONU .................................................................................................................... 512
EKLER .................................................................................................................... 515
KAYNAKA ........................................................................................................... 524
xi

KISALTMALAR
a El yazmas eserlerde sayfann birinci yz
age. Ad geen eser
agm. Ad geen makale
b El yazmas eserlerde sayfann ikinci yz
bkz. Baknz
C. Cilt
ev. eviren
DA Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
DBY Diyanet leri Bakanl Yaynlar
Hz. Hazreti
hzl. Hazrlayan
mad. Maddesi
S. Say
s. Sayfa
sad. Sadeletiren
s.a.s. Sallallahu Aleyhi ve Sellem
SBE Sosyal Bilimler Enstits
rh. erh Eden(ler)
TDV Trkiye Diyanet Vakf
thk. Tahkk Eden
trc. Tercme Eden
tsh. Tashih Eden
v. Vefat tarihi
vb. Ve benzer(ler)i
vr. Varak
? Belirtilmemi

114

GR
BN ARABNN HAYATI VE FUSS ERH GELENE

2

I. BN ARAB'NN HAYATI ve FUSS ERH GELENE
A. BN ARABNN HAYATI
a. Nesebi ve Knyesi
slm leminde daha ok bn-i Arab, bnul-Arab, Muhyiddn Arab,
Muhyiddin bn Arab ve eyhl-Ekber eklinde tannan
2
Muhyiddn bnl-Arabnin
tam ismi, Muhyiddn Eb Abdullh Muhammed ibn Al ibn Muhammed ibn Ahmed ibn
Ali ibn el-Arab el-Hatem el-T el-Endels dir. Muhyiddn, dini ihy eden manasnda
ona sonradan verilen bir lkabtr. Eb Abdullah knyesi olup, Muhammed onun asl
ismidir. Endls ve el-Htem el-T, cmertlii ile n salan ve Tayy kablesine
mensup olan Htem-i T adl ahsn soyundan geldiini gsteren birer nisbedir.
3
Bu
kabilenin Arap olmas olmas sebebiyle bn Arab ve atalar, Arab diye
tannmlardr.
4
Mlik kads ve kelm limi Eb Bekir bnl-Arabden ayrt
edilebilmesi iin baz kaynaklarda ad bn Arab eklinde de yazlmtr.
5

b. Doum Yeri ve Tarihi
Muhyiddn bn Arab, 17 Ramazan 560 tarihinde (27 Temmuz 1165, Pazartesi
gecesi) Endlsn (bugnk spanya) gney dousundaki Tudmir blgesinin ba ehri
ve muvahhidlerin idresi altndaki Mrsiyede (bugnk Murcia) varlkl ve asil bir
ilenin ocuu olarak dnyaya geldi.
6

c. Ailesi ve Yaad Muhit
Eserlerinde yeri geldike ailesi, yaknlar, hocalar, yaad yerler ve tanm
olduu ahsiyetler hakknda bilgiler veren bn Arab hakknda bilinenler geni lde
bunlara dayanmaktadr. Babas Ali b. Muhammed, dnemin kumandan ve valisi
tarafndan hrmet edilen, ve filozof bn Rdn yakn arkada olan takv sahibi bir

2
Sleyman Uluda, bn Arab, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf, 1995, s. 3.
3
Nihat Keklik, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Ftht el-Mekkiyye,
Ankara : Kltr Bakanl, 1990, s. 258.
4
Uluda, age., s. 3
5
Mahmud Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, C. XX, Ankara: TDV, 1999, s. 493.
6
Mahmud Erol Kl, , Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertibl-Vcd),
(Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi SBE, 1995), s. 9.
3

zttr. bn Arabnin, ismi rivyetlerde Nr olarak geen annesi ise Ensar soyundan
gelen takv sahibi bir kiidir. bn Arabnin yetimesinde byk tesirleri olan amca ve
daylar da dnemin bid ahsiyetlerindendir.
7

lk eitim ve din bilgilerini ilesinin gzetiminde Mrsiyede alan bn Arab,
sekiz yandan sonra ilesiyle birlikte Endlsn dier bir ehri olan biliyyeye
(Sevilla) gelir. Delikanllk ana geldii zaman babasyla birlikte Kurtubaya giden
bn Arab, burada bn Rdle tanr. Bu sralarda edebiyat ve avclkla da megul olan
bn Arab iin bu ekilde geirilen yllar, chiliyye zamanlardr. On alt yalar, ksa
sren bu bl a bocalamalarndan sonra, mnev bir iretle inzivya ekilen bn
Arab iin riyzetlerinin bir neticesi olarak kendisine fetihlerin ald dnemdir.
Slkunun balarnda, marifete taalluk eden btn ilimleri icml tarzda elde ettii ilk
inzivs, onun dier sflerin manev seyirleri gz nnde bulundurulduunda istisni
bir durum tekil etmektedir.
8

d. Tahsil Hayat ve Hocalar
On sekiz yanda iken krat- seba, aere ve takrb renimi gren bn Arab,
baz hads kitaplarnn yansra, bn-i Himn es-Sre sinin erhi olan er-Ravzl-nf
isimli kitabn okudu. Zhir ilimlerde yeterli derecede eitim aldktan sonra mnev
ilimlerde derinlemek zere halvet ve murakabeye daha fazla ynelen bn Arab, 580
(1184) ylnda seyr-i slknn henz banda iken baz tasavvuf makamlara
ulamtr. Balangta kendisine dertlerini aaca hibir rehberi olmadn syleyen
bn Arab, sonralar gerek zhir gerek btn ehli birok stattan istifde etmi;
kendilerinden faydaland 300 akn kiinin mnev hallerine ve hikmetli szlerine
yeri geldike el-Ftht, Kitbl-Kutb, Drretl-Fhire ve Rhul-Kuds gibi
eserlerinde isimlerini de vererek temas etmitir. Gerek tahkik yoluna intisb yine bu
yllarda Hzr ile karlap ondan hrka giymesinden sonra gereklemitir.
9

7
Ayrntl bilgi iin bk. Kl, agm, s. 493; Claude Attas, bn-i Arab/ Kibrt-i Ahmerin Peinde, Atilla
Ataman (ev.), stanbul: Gelenek Yaynclk, 2003, s. 38; Uluda, 4; Kl, age., 7.
8
Ayrntl bilgi iin bk. Uluda, age., s. 6; Kl, age., s. 10-11; M. Mustafa akmaklolu,
Klasiklerimiz/X, el-Fthtl-Mekkiyye, (Muhyiddin bnl-Arab), Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma
Dergisi, Y. 4, S. 11Temmuz-Aralk 2003, Ankara: Erkam Matbaas, 2003, s. 412-413; Ebul-Hasan Ali b. brahim
el-Kr el-Badd, bnl-Arabnin Menkabeleri, Abdlkadir ener-M. Ram Ayas (ev.), AF, 1972, s. 21.
9
Kl, age., s. 494.
4

bn Arab salih, bide ve veliye eklinde nitelendirdii ermi kadnlarn
sohbetlerinde de bulunmu, kendilerinden feyz alm ve onlar eyhleri ve mritleri
olarak kabul etmitir. Endlsn Zeytn beldesinde yaayan bn Arabnin evvh (h
eden veliler)dan olduunu bildirdii Ysemin ismindeki veli ile; bn Arabnin emsu
mmil-Fukar ve Nne Ftma, Ftma bint el-Msenn eklinde ismini zikrettii ya
doksann stnde olan kadn veli bunlar arasndadr. bn Arab, biliyyede mnzev bir
hayat yaayan bu vel kadnla inziv hayatna almak iin bizzat kamtan in ettii
basit bir kulbede iki sene kalmtr.
10

e. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar
bn Arab hayatnn byk bir ksmn hakikat aramak iin seyahatle geirir.
Kendini belirli bir mekn ve ahsla snrlandrmayan bn Arab, bu seyahatlerinde pek
ok eyh ve limle tanm, onlarn ders halkalarna katlm ve onlardan istifde
etmitir. lk kez 589/1193 yllarnda Cezretl-Hadra zerinden Fasn nemli bir
liman kenti Sebteye, oradan da Tunusa geer ve burada, daha sonra el-Fthtl-
Mekkiyye ve Ruhl-Kuds isimli eserlerini kendisine ithf edecei eyh Abdlaziz el-
Mehdev ile tanr. bn Arab manevi bir iretle 596 yl sonlar ya da 597/1200 yl
balarnda bir daha Endlse geri dnmemek zere ve hac niyetiyle, Mekkeye doru
yola kar. Marketen ayrldktan sonra Kahire ve Filistin zerinden, burada Mescid-i
Aksay ve Hz. brahimin kabrini ziyaret eder. Bu ziyretlerden sonra, 598/1201de
Hicaza ular. byk eseri el-Fthtl-Mekkiyye ilk defa Mekkede kendisine ilham
olunmaya balar.
11
bn Arab btn bu seyahatletlerle de yetinmez, Badata, oradan da
Msra geer.
12

bn Arab 601/1204 ve (615/1218) yllar arasnda Urfa, Diyarbakr, Sivas
zerinden Malatyaya gemi, Konyada bir mddet ikmet etmi, yine ayn yllar
iinde Halep, Kuds, Msr ve Mekke ve Badat seyahatlerinde bulunmutur. Tekrar
Konyaya gelen bn Arab 1218de ylnda Sivas seyahatinden sonra Malatyaya yerleir
ve bu arada vefat eden dostu Mecdddin shakn dul kalan hanmyla evlenir. bn
Arabnin Anadoludan tam olarak ne zaman ayrld bilinmemekle beraber 627/1229

10
Uluda, age., s. 15-16.
11
akmaklolu, agm., s. 415.
12
akmaklolu, agm., s.
5

ylnda artk ama yerlemi olduu grlmektedir. bn Arab burada 627/1229 yl
muharrem aynda manev bir iretle Fussl-Hikem isimli kitabn yazar. amda
ilmiyeden olan ez-Zekioullar ilesinin himyesinde olan bn Arab, burada Ftht
yeniden gzden geirerek bir takm ilveler yapar. Veftndan birka yl nce de
Ftht n bu ikinci nshasn tamamlar.
13

bn Arab, ilk evliliini memleketinin ileri gelenlerinden Muhammed b. Abdn
el-Bicnin kz Meryem ile yapmtr. Bu ilk hanmndan srekli vgyle bahseder ve
tasavvuf ynden Hz. Meryeme benzediini syler. kinci defa evlenmesi ise Mekkede
Haremeyn Emri, Yunus bin Yusufun kz Fatma ile olacaktr. Bu evliliinden
Muhammed mmddin adndaki olu olur. bn Arab daha sonra bu oluna Fthtn
ilk nshasn verir. nc evliliini Sadreddn Konevnin dul annesiyle, drdnc
evliliini ise am kads ez-Zevvnin kzyla yapt rivyet edilir. Bu son iki
evliliinden hangisinden aka belli olmayan Muhammed Sadeddin isimli ikinci bir
olu vardr. Ayrca hakknda fazla bir malmata sahip olunmasa da Zeynep isimli bir
kznn olduu da bilinmektedir.
14

f. Veft
22 Reblhir 638 (10 Kasm 1240) tarihinde Dmakta Ben Zeklerin
mliknesinde veft eden bn Arab, Ksiyn da eteindeki Slihiye semtinde bulunan
Kad Muhyiddin bnz-Zek ailesinin kabristanna defnedilmitir. ki olunun da
gmld, sonraki devirlerde am blgesinde yaygnlk kazanmaya balayan ilm-i
btn muhlifi zhircilik akmlarnn oluturduu aleyhte propagandalarn tesiriyle
unutulmaya yztutan ve bir sre bakmsz kalan bu yer, Osmanl sultan Yavuz Sultan
Selimin Msr seferi dnnde tamir ettirilerek trbeye dntrlm, yanna bir
cmi ve bir de tekke ilve edilmitir.
15

Trbenin duvarlarna bn Arabnin bykln dile getiren eyhlislm bn-i
Kemalin fetvs yazlmtr. Menkbeye gre: Sin ine dhil olunca aa kar kabr-i

13
akmaklolu, agm., s. 419 Kl, age., s. 22; Ethem Cebeciolu, Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat ve
Eserleri, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Y. 9, S. 21; Ocak-Haziran 2008, Ankara: Erkam
Matbaas, 2008, s. 14-15
14
akmaklolu, agm., s. 410.
15
Kl, age., s. 24.
6

Muhyiddnin diyen bn Arab, kabrinin Yavuz Sultan Selim tarafndan tamir
edileceini nceden haber vermitir. Daha sonra kinci Abdhamid tarafndan bir kez
daha tamir ettirilen trbe, bugn de en ok ziyaret edilen yerlerden biri olma zelliini
korumaktadr.
16

B. FUSSUL-HKEM VE ERH GELENE
a. bn Arabnin etkisi
eyh-i Ekberin vefatn takip eden asrlar boyunca melmet ve ftvvet gibi
vahdet-i vcd tbir edilen nevenin zevkini esas alan bir zevk hli ve tarikatler st bir
irfan yolu olan
17
Ekber irfn, srekli yaylm, genellikle birbirinden mstakil
silsilelerle Suriye, Msr, Kuzey Afrika, ran, Trkiye, Hindistan, Endonezya ve in gibi
en uzak lkelere kadar ulaarak Merk ve Maribi kaplamtr. slam irfnnn en
nitelikli temsilcileri tarafndan srekli okunmu, zerine dnlm, erh edilmi ve
hrmet gsterilmi olan bn Arab ok mstesn bir iz brakm ve yine ok mstesn
bir talebeler silsilesine sahip olmutur.
18

bn Arabnin grleri ilk nce talebeleri bn-i Sevdekn, Sadreddin Konev ve
Affddn Tilimsn gibi muhakkikler vastasyla talim edilmi; Fahreddn Irk,
Sadddin el-Fergn, Meyyidddin Cend, Abdrrezzak b. Ahmed el-Kn ve
Davd- Kayser gibi suf ahsiyetlerle sistematik hle getirilmeye allmtr. Anadolu
topraklarna Hzrn manev bir iaretiyle geldii belirtilen
19
, e-ecertn-Numniyye
fid-Devletil-Osmniyye adl ok kk hacimli rislesinde cifr ilmimnin verilerine
istinden Osmanl devletinin kurulacan
20
nceden gren birisi olduu rivyet edilen
bn Arab hem bu devlet ricli ve hem de irfan sahipleri katnda dima hrmetle anlm,

16
Uluda, age., s. 58
17
M. Erol Kl, Ekberiyye, DA, C. X. stanbul: TDV, 1994, s. 545.
18
Attas, age., s. 301-302.
19
Kl, bnl-Arab, s. 512.
20
Mustafa Tahral, Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, Y.
23, S. 1 Ocak 1994, stanbul: 1994, s. 29.
7

eserleri bizzat pdih emriyle tercme ettirilmi, hatta aleyhinde sz syleyenlerin
eyhlislam fetvlaryla ikazlara uradklar grlmtr.
21

bn Arabnin mnev bir iretle, XIII. asrda slam dnyasnn merkezine
doru hareket ettii yllarda, slam dnyasnn dousundan da Mevln (m. 1221) da
1228-1229 yllarnda Konyaya gelmitir. Endlsl bn Arab ve Belhli Mevln
Celleddinin Seluklu bakenti Konyaya ok yakn trihlerde gelmi olmalar, slm
tasavvufu ve dncesi bakmndan, gelecek yllar ve asrlarda mhim netcelerin
domasn hazrlamtr. bn Arabnin talebesi ve Mevlnnn yakn dostu olan
Sadreddin Konev, bn Arabnin ekoln Arapa metafizik kitaplarla devam
ettirirken, Mevln da fara yazd iirler ve Mesnevsi
22
ile ayn hakikatn ya da
metafiziksel ilkenin mtercimleri olarak grlmlerdir.
23

Kalbinde bn Arabnin fikirlerine bir meyil ve muhabbet duyan herkesin onun
yolundan sayld bn Arab mektebi, Osmanl muhitinde Molla Fenr, Niyz-i Msr,
mer Grn, Bedreddin Simv, Selahhaddin Uk, smil Hakk Bursev,
Muhammed Nur el-Arab gibi kiilerle devam etmitir. Gnmzde baz batl
Mslman aydnlar zellikle Rene Guenon, Fritjchof Schoun, Michel Chodkiewicz,
slam dnyasnda Muhammed Nakib el-Attas, Seyyid Hseyin Nasr, Abdlhalim
Mahmud, yetullah Humeyn; lkemizde de Mehmed Ali Ayn, smail Fenn Erturul,
Sezi Karako gibi isimler bu Ekber neveden feyz alm baz simalardr.
24

b. Fussul-Hikem
Tasavvuf dncesinin temel kitaplarndan biri olan eserin tam ad Fussl-
hikem ve hussl-kilemdir. Fussl-hikem tamlamas yzk ka (yuvas),
gzbebei, eklem yeri, n di gibi manlara gelen fassn oulu fuss ile hikmetin
oulu olan hikem kelimelerinden meydana gelmitir. Hussul-kilem tamlamasn
ise kelimelerin/logoslarn hussiyetleri eklinde tercme etmek mmkndr. Bu

21
Kl, bnl-Arab., s. 514.
22
Tahral, agm., s. 28
23
Semih Ceyhan, smail Ankarav ve Mesnev erhi (Yaynlanmam Doktora Tezi, Uluda
niversitesi SBE, 2005), s. 425.
24
Kl, age., s. 58; Kl, Ekberiyye, s.545.
8

durumda eserin ad Trke olarak Hikmetlerin zleri/Yuvalar ve Kelimelerin
Hussiyetleri anlamna gelir.
25

Fussul-Hikem, bn Arabnin 627de (1230) amda bulunduu srada nebev
emirle kaleme ald bir eserdir. bn Arab, kendisinin eserin mellifi deil mtercimi
saylmas gerektiini zellikle ifade eder.
26

Fussl-hikem, yirmi yedi peygamberin her birinin hikmetlerine izfeten
yirmi yedi blme ayrlmtr. Eserin zerine bina edildii anahtar terim kelime
(logos) yahut hakikat-i muhammediyye denilen kavramdr. Buna gre her
peygamberin btn bir kelimedir, fakat hepsinin sahip olduu hakikat mertebesi
farkldr. Hakikatlerin hakikati ve kll kelime ise Hz. Muhammedin hakikatidir; dier
btn mertebeler o kelimeden neet eder. Varlk sebeblerini ve bilgilerini ondan
alrlar.
27
Ksacas eserin ana temasnn insn- kmil olduu sylenebilir.
28
Eser,
Kurn- Kermin czn beyn eden bir medhiye ve ehl-i hakikat diliyle sylenmi
mensr bir nat- peygamberdir.
29

Fussul-Hikem in en nemli zellii, bn Arabnin br eserlerinde dank,
biraz da rtl olarak anlatt vahdet-i vcd retisini bu eserde daha ak bir ekilde
ortaya koymas, bununla ilgili temel kavramlar tespit edip kendine zg terminoloji
gelitirmi olmasdr. yet, hadis, kelam ve tasavvuf gibi slm kaynaklarn yan sra
Yeni Eflatunculuk, Hristiyanlk, Gnostisizm, Btnlk (smiliye) ve hvnsSaf gibi
kaynaklara da dayanarak gelitirdii ve kendi damgasn vurarak retisine mal ettii bu
kavramlar ve terimler ondan sonra Arab, Acem ve Trk mutasavvflar ve sf irler
tarafndan srekli olarak tekrarlanm ve muhtevca zenginletirilmitir. bn Arab

25
Kl, Fussl-Hikem, DA, C. XIII, stanbul: 1996, s. 231; Dilaver Grer, Klsiklerimiz
XII/Fussul-Hikem, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, S.XIII, Ankara: 2004, s. 399.
26
Kl, agm., s. 231.
27
Kl, Fussl-Hikem, s. 231.
28
Kl, agm., s. 230-231.
29
Mustafa Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler, Ahmed Avni
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn (hzl.), C.I, stanbul: FAV, 1999, s.
30.
9

kendisine kadar gelen tasavvuf birikimi, kendi birikimi ile birletirmi ve ortaya
tasavvuf bir dnce sistemi karmtr.
30

Hz. dem ile balayp Hz. Muhammed ile son bulan Fussul-Hikemde
blmlerin bir kronolojik sras olmad gibi -mesel s blm Sleyman
blmnden ncedir- belirli bir fikr btnl takip ettii sylenemez.
31
Konular
dank bir ekilde iler. Bazen bir konuya genie yer ayrp, o konu hakknda nisbeten
uzun zahlara girerken, bzen de ok ksa bir ekilde konuya temas eder.
32
bn Arab, bu
durumun btn yazdklar iin geerli olduunu, eserlerini mahretli yazarlarn
slbuyla kaleme almadn, iml-y ilh ve ilk-y rabbn sonucu kendisine
ulaanlar geldikleri gibi kaydettiini dolaysyla edeb adan baz dzensizliklerin
grlmesinin tabi ve zaruri olduunu ileri srer.
33

c. Fussul-Hikemin Tesiri
bn Arabnin dou ve batdaki tesirinde Fussun ayr bir pay vardr. Zir
Fuss, onun btn fikirlerinin bir zetidir.
34

Fussul-Hikem, el-Fthtl-Mekkiyyedeki stlahlarn esaslarn kapsar ve
onlara bn Arabnin baka bir eserinde bulunamayan bilimsel titizlik ve fikr olgunluk
giydirir. bn Arabnin tasavvuf yolunda kendisini takip edenlere tesiri zellikle
Fussul-Hikemin stlahlarnda ortaya kmaktadr. ran ve Trk sf irlerinin
kalpleri, vahdet-i vcdun kapsaml anlamlar ve her eye hkim olan ve her eyin
kendisine dayand ilh sevgiyle comutur. Vahdet-i vcd mensbu ran ve Trk
irlerinin ifde ettii dncelerin hepsi z itibaryla, bn Arabnin Fussul-Hikem
kitabnda ifde ettii birtakm grleridir. bn Arabnin sistemi hem tasavvuf hem de
felsef bir sistemdir; o, bu sistemde dnme ve vecd melekelerini birletirmi, zevk ve
kefin hlleriyle akln hkmlerini uzlatrmaya almtr. Belki btn eserleri

30
Uluda, age., s. 82; Grer, agm., s. 436.
31
Kl, agm., s. 231
32
Grer, agm., s. 423.
33
Kl, agm., s. 231.
34
Grer, agm., s. 439.
10

arasnda sadece Fussul-hikem, bu iki yn bir araya getirdii ve bunlar vahdet-i
vcd sistemini desteklemek iin sonuna kadar kulland en kmil sretteki kitaptr.
35

Hakknda lehte ve aleyhte birok eser yazlan Fussul-Hikem, ayn zamanda
hakknda en fazla fetva verilen kitap nvanna da sahiptir. Osman Yahya, Sehvnin
eserinden aleyhte 138 fetvnn knyesini naklederken, ktphanelerde ve deiik
eserlerde 33 lehte fetva bulmutur.
36

Eserin Sadreddin Konev tarafndan yazlan ilk nshas, stanbul Trk ve slm
Eserleri Mzesinde bulunmaktadr (nr. 1933). 630 (1233) tarihli bu en eski nshann
zahriyesinde eserin, ktipliini yapan Konev tarafndan bn Arabye okunarak
mukabelesinin yapldn gsteren bir sem kayd yer almaktadr.
37
Fussun eyhin
(S. Konev) mbrek elleriyle istinsah ettii bir nshasn eyhin talebeleri tarafndan,
bn Arab muhiblerinden olan Sivas Beyi Kd Burhneddne gnderildii
bilinmektedir. Kad Burhneddne bugn elde bulunan bu nshann m yoksa
Konevnin istinsah ettii dier bir nshann m gnderildii belli deildir. Trk ve
slm Eserleri Mzesinde (nr. 1882) ve Sleymniye Ktphanesinde (Crullah
Efendi, nr. 986) bulunan nshalar da eserin bilinen en eski yazma nshalarndandr.
38

lk defa Kahire ve stanbulda yaymlanan eserin tahkikli neri, Ebl-Al el-
Aff tarafndan yaplmtr. Bu yaymda Konev nshasna mrcaat edilmedii, metnin
Affnin tercihleri dorultusunda harekelendirilip, notlandrlmasndan tr ilim
evrelerince ihtiyatla kullanlmaktadr. Fussl-Hikem Farsa, Trke, Urduca, ve
ngilizceye tam metin olarak; Franszca, Almanca ve Rusaya ksmen tercme
edilmitir.
39

d. Fuss erh Gelenei
Fussul-hikemi bir erhin yardm olmadan anlamak neredeyse imknsz
grld iin bugne kadar yzden fazla erhi yaplmtr. Bunlarn ilki, bn Arabnin

35
Ebul-Al Affi, Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar/et-Talikt al Fussil-Hikem, Ekrem
Demirli, (trc), stanbul: z Yaynclk, 2000, s. 30-39.
36
Grer, agm., s 417.
37
Kl, agm., s. 232.
38
Grer, agm., s. 400; Kl, agm., s. 232.
39
Kl, agm., s. 232.
11

talebesi smil b. Sevdekine ait olup sadece dris Fassnn akland bir erhtir.
Sadreddn Konevnin Kitbl-Fkk f esrr-i mstenidti hikemil-fuss adl eseri ise
(nr. M. Hocev, Tahran 1992) bir erh olmaktan ok eserin arka plann vermeye
alan ve Fussun anlalmasna katks byk olan teorik bir almadr. bn
Arabnin dier talebesi Afifddin et-Tilimsnnin eseri de Fussul-hikemin baz
yerlerine dlen haiyelerden ibarettir. Fahreddn Irknin Fussun manzum bir erhi
olduu sylenen mehr eseri, Lemetn, Konevden ald her Fuss dersinden
sonra odasnda ekildii murakabelerin ardndan inad edildii rivyet edilir. bn
Arabnin nde gelen talebeleri tarafndan yaplan bu almalar daha sonra yazlan
erhlere kaynaklk etmitir.
40

Fussun ikinci nesil rihlerinden Cend, Kan ve Kayser erhleri ile ilgili
ksa izahlar Kefl-Hicbn kaynaklar konusu ilenirken verilecektir.
Son devir Fuss erhleri iinde Seyyid Yakb Hn- Kagrnin Farsa
yazd Tavzhl-Beyn erhu Fussl-hikem adl eseri (Kemir, 1287; Delhi, 1315) ve
Mahmd Mahmd el- Gurbn erhu Fussul-hikem (dmak, 1985) erhleri yer alr.
Bunlarn yan sra Abdlbk Mifthn, Mefthu Fussl-hikem (merake, 1997) adl
erhi erhler arasnda en ilgin olandr. erhte konular tamamen ebced hesab
tekniiyle ilenmitir ve rihin rgsndeki mahret dikkat ekicidir. Kitabn hemen i
kapanda bu erhin maksadnn bir Fuss erhi olmad onun gnmze kadar
meskt geilmi ynnn tesbiti olduu vurgulanmaktadr.
41

d.a. Fussul-Hikemin lkemizdeki Tercme ve erhleri
Bilindii kadaryla Fussul-hikemin Trkeye ilk tercmesi Yazcolu
Mehmedin el-Mnteh adl talikatn kardei Ahmed Bcnn genileterek
evirmesiyle gerekletirilmitir. (Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630). Eser,
Bahizde Abdrrahm-i Nakibend adl bir kii tarafndan esas metinden uzaklat

40
Kl, agm., s. 232.
41
Grer, agm., s. 412.
12

gerekesiyle, Lbb-i Mnteh-y Fuss ismiyle hlsa edilmitir (TSMK, Emnet
Hazinesi, nr. 1251).
42

Molla Fenrnin talebesi Muhammed Kutbuddn znik (v. 855/1450),
Fussul-Hikemle beraber bn Arabnin baz szlerini ve Konevnin baz eserlerini
erh etmitir. dris Bitlis (v. 926/1516) erhu Fussl-hikem adl Arapa erhinin tek
nshas Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, nr. 1437dedir. Bl Efend (960/1553),
erhu Fussul-Hikem (stanbul, 1309, 444 s.) klsik kelime/ibre aklamas tarznda
olan bu kymetli erhi, ihtiyatl erh olarak kabul edilir ve bilhassa Firavunun iman
konusunda dier erhlerden ayrlr. Bl Efendinin bu erhinden baka, Fussun baz
kapal yerlerinin zahlarn yapt Mkiltl-Fuss adl bir eseri daha vardr. Mehr
mesnev rihi, smil Ankarav, bn Arabnin Nakul-Fuss isimli eserine Molla
Cmnin yazd farsa erhi Zbdetl-Fhs f Nakil-Fuss adyla hlasa olarak
tercme etmitir.
43

Mehr Fuss rihlerinden biri olan Abdullah Bosnevnin Arapa ve Trke
iki erhi vardr. Tecelliyt arisn-Nuss adyla yapt Trke Fuss erhi ilm
muhitte ok tutulmu ve iki defa baslmtr (Bulak 1252; stanbul 1290). Sar
Abdullahn (1071/1661), Trke Fuss erhinin tek nshas Sleymaniye Ktp.,
Mihrih Sultan, nr. 233tedir. Karaba- Vel, Kifl-Esrr adl erhini, Cmi Esrr-
Fuss (Mazul-Fuss) adnda baka bir eserinde zetlemitir. Ahmet Avni Konukun
tercme ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn tarafndan yeni harflere aktarlp
gerekli notlar, nsz, indeks ve lgateler de ilave edilerek neredilmitir. (Fussul-
Hikem Tercme ve erhi, I-IV, stanbul, 1987-1992). Nuri Genosmann Fussl-
hikem evirisi iddia edilenin tersine ok mulaktr.
44

ftde Hz.lerinin talebesi olan Aziz Mahmud Hdy, eserlerinde zellikle
Vktnda yeri geldike bn Arabden bahsetmektedir. Kutup Osman diye bilinen
Atpazar Osman Fazl lh, Konevnin Mifthul-Gaybn erh etmi, yine Konevnin
Fatiha Tefsirine aklama ve ilveler yapm, bn Arabnin bir ktasn erh etmitir.

42
Kl, agm., s. 233; Ahmed Bcnn el-Mnteh isimli tercmesi zerine, MSBEye bal olarak
yksek lisans tezi hazrlanmtr: Aye Beyazit, Ahmed Bcnn Mnteh simli Fuss Tercmesi Inda
Tasavvuf Dncesi, 2008.
43
Tahral, agm., s.33-35 ; Grer, agm., s.409-412.
44
Kl, agm., s. 234; Grer, agm., s. 409-412
13

Atpazar Osman Fazl lhnin halfesi ve mehr Rhul-Beyn isimli tefsirin mellifi
olan smil Hakk Bursev eserlerinde yeri geldike bn Arab ve Konevden
bahsetmektedir. Abdulah Salh Uk, bn Arabnin Mevkun-Ncm adl eserini
erh etmi ve yine onun bir cmlesini aklayan Mifthul-Vcd adl bir risle
yazmtr. Ahmed Ziyeddin Gmhnevnin Tercme-i Cnibl-Garb f Halli
Mkilti bn Arab adl bir eseri vardr.
45

ada Fuss mtercimlerinden olan Ekrem Demirlinin Fussul-Hikem
tercme ve erhi, felsef eviri ve yorumlaryla dikkat ekmektedir (bnl-Arab,
Fussul-Hikem, ev. Ekrem Demirli stanbul: Kabalc Yaynevi, 2006). Fasslar, konu
balklarna ayrlarak ilenmi ve her fassn sonunda nemli bilgilerin verildii dipnotlar
yer almtr. Eserde orijinal Fuss metninin tercmesinden sonra, Fussul-Hikem erhi
ismini tayan blmde, her bir fasla ilgili Cend, Cm, Kan ve Kayser gibi nemli
Fuss rihlerinin erhlerinden de yararlanlarak fasslarda ne kan konu ve
kavramlarla ilgili yorumlar yaplmaktadr. Hamza Kln sade bir Trke ile kaleme
alnan, Gnmz nsanna Fussul-Hikem (Hikmetlerin z) adyla yaymlanan eseri
ise, yazarnn ifadesiyle; lise talebelerinin bile rahata anlayabilecei iddisn
tamaktadr, (nsan Yaynlar, 2009). Kitapta asl metin ve yazarn yapm olduu ksa
aklamalar ve tanmlarn yazara m, yoksa Fuss metnine mi ait olup olmad
noktasnda bir takm glkler ortaya kmaktadr.

45
Tahral, agm., s.35.
1414

BRNC BLM
NEV YAHYNIN HAYATI, ESERLER ve KEFL-HCB
MN VECHL-KTB ADLI ESER

15

I. NEV YAHYNIN HAYATI ve NEML BAZI ESERLER
A. HAYATI
Nev Yahy, XVI. yzyln ikinci yarsnda yetimi bilgin byk bir irdir.
Nev Yahy hakknda en ayrntl bilgiyi veren en salam kaynaklar, olu olmaktan
gurur duyduu iin Nevzde lakabn kullanan lim ve ir At (1588-1635)nin
ksaca ekyk Zeyli olarak sylenen Hadkatl-Hakyk f Tekmileti-ekyk adl
eseri ile Nevnin ele geebilen eserleridir.
46

a. smi, doumu, ilesi ve yetimesi
Asl ad Yahy bin Pr Al bin Nash olup,
47
eserlerinde ve iirlerinde kulland
Nev mahlasyla
48
marftur.
49

Bata akyk olmak zere kaynaklarn ounlukla doum tarihini 940 (1533)
50

olarak verdii Nev, Edirne yaknlarndaki
51
Malkara isimli kasabada domutur.
52

Atnin Sleymniyye meyihndan olduunu belirttii Pr Ali Efendi,
53

Nev Yahynn babasdr. Pr Ali, Ankaradan Malkaraya gelip yerleen Hoca Keml
adnda zengin bir ztn olu olan Nash Halifenin oludur. Nash Halife, Doudan

46
Hasibe Mazolu, Nevnin Hayat ve Kiilii, JTS (TUBA) 28/I 2004; Franz Babinger, Osmanl
Tarih Yazarlar ve Eserleri,., Cokun ok (ev.), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, ?, s. 189.
47
At, Hadaik'l-hakaik fi tekmileti'-akaik, stanbul: 1268, s. 418-419; Ktib eleb, Fezleke,
stanbul: Cerde-i Havdis Matbaas, 1287(1869), s. 120; Muhibb, Hlsatl-Eser, C. IV, Kahire: Matbaatl-
Vehbiyye, 1111(1699), s. 474; Hayreddin ez-Zirikl, el-Alm: Kamusu Teracimi li-eheriricl ven-nis, C., IX,
Beyrut: 1396(1976) s. 199; mer Rz Kehhle, Muceml-Mellifn, C. XIII, Beyrut:, s. 215.
48
Mazolu, agm, s. 137
49
Ktip eleb, age, s. 120; Muhibb, age., s. 474; Zirikli, age., 199; Kehhle, age., s. 215.
50
At, age., s. 419; Zirikl, age., s.199; Kehhle, age., s. 215; Ktip eleb, age, s. 120; Muallim Nc,
Esm, stanbul: Mahmut Bey Matbaas, 1308, s. 328; Faik Reat, Eslf, emsettin Kutlu (haz.), stanbul: Tercman
1001 Temel Eser, 1975, s. 155; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1954,
s. 532.
51
Ahd, Glen-i uar, Sleymn Solmaz (haz.), stanbul: AKM Bakanl Yay., 2005, s. 549.
52
At, age, s. 419; Ktip eleb, age, s. 120; Ahd, age, s. 549; Faik Ret, age., s. 155; Uzunarl, age.,
s. 532; Muallim Nc, age., s. 328; Mustafa bin Crullah Beyn, Tezkiret-ur, brhim Kutluk (haz.), Ankara:
Trk Tarih Kurumu, 1997, s. 302; Knal-zade Hasan elebi, Tezkiret-uar, C. II, brahim Kutluk, (haz.),
Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1981, s. 1008; k eleb, Meir-uar or Tezkere of k eleb, (G. M.
Meredith-Owens), London: 1971, s. 140b; Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, C. II, stanbul: Matbaa-i
mire, 1333.
Nevnin Netiyic el-Fnn isimli eseri zerinde yksek lisans almas yapan mer Tolgayn da ifde
ettii gibi Muhibb, Kehhle ve Zirikl doum tarihinde ittifk etmelerine ramen, kaynaklar hatal okuma sebebiyle
,= ,-- (Turada) doduunu belirtirler: ayrntl bilgi iin bkz: Nev Efendi, Netyic el-Fnn, mer Tolgay
(haz.), stanbul: nsan Yaynlar, 1995, s. 36, 3 nolu dipnot.
53
At, age, s. 419.
16

gelip Rodoscuk kasabas yaknlarnda kazd bir maarada yaarken, Malkara kads
Karpuz Yahy Efendinin kzyla evlenen bir azzin kzndan birisiyle evlenmi ve o
kzdan Pr Ali domu, Pr Ali de Muhammediyye sahibi Yazc-zde Mehmed
Efendinin ahfadndan slih bir ztn kzyla evlenmi, ondan da ir Nev Yahya
dnyaya gelmitir. Nevnin babas Pr Ali, Malkarada zhir ilimleri tahsil ettikten
sonra, Halvet byklerinden eyh Byezd-i Rmye intisap etmitir. eyhin ok
yakn ve ilhamlarnn ktibi olmutur. Pr Ali, eyhinin lmnden sonra, brhim
Glen (1427-1533/1534)nin hretini duyunca hemen Msra gitmek istemi, bu
maksatla geldii stanbulda onunla karlamtr. eyh kendisine: Pr Ali Dede, bizi
bunda getiren, senin czibe-i mahabbetndr. diye hitp etmitir. Glen, bir mddet
stanbulda kaldktan sonra, Msra dnerken Pr Ali de onunla birlikte gitmek istemi,
fakat eyh, onun ricsn kabul etmeyerek ona, slaya dnmesini, iylinin mietini
temn etmesini sylemi ve bu arada Nevinin zuhrunu mjdelemitir. Bundan
sonra Pr Ali, Malkarada Turhan Bey Cmi-i erfine imam ve hatib, mekteb-i sbyna
muallim ve eitici olmu, 952 (1545) tarihinde, Nev on iki yanda iken veft etmitir.
Pr Ali, zhiri ve btn ilimlerde kudret sahibi olduu gibi ayn zamanda irdir.
54

b. Tahsil Hayat ve Hocalar
Nev Yahy, Malkarada babas Pr Alinin gzetimi altnda tasavvuf bir
terbiye ile yetimi ve belli bir tahsil grmtr. Ancak Nev grd bu renim ile
yetinmeyip medrese tahsili yapmak iin 1550de 17 yanda stanbula gelmitir.
55

Dvd Paa Medresesinde ahaveyn nvnyla mehr Karamn Ahmed Efendnin
Drl-ifdesinde itigal edip sonra Sahn mderrisi olan birderleri Mehmed Efendnin
medresesine geip ilmini artrmaya devam etmitir.
56
Sahn- Semn mderrisi bulunan
Mehmed Efendnin Nev zerinde byk bir tesiri olduu ve bu mderrise talebelik
edenlerden ilerinde Nevden baka ir Bk, Sultan Murdn hocas Tct-Tevrih
adl nl tarihin yazar Sadeddn Efend, akyk- Numniyye tercmesine kendi
notlarn da ilve eden Edirneli ir Mecd Efend, skpl kad ve ir Vlih Efend,
Remz-zde, Hsrev-zde, Muhyiddn Karamn, Cevr ve Cmc-zde gibi on drt

54
Meserret Diriz, Nev, Trkoloji Dergisi, C. VII, Ankara: Ankara niv. Basmevi, 1977, s. 83.
55
Mazolu, agm., s. 138.
56
Diriz, agm., s. 84; At, age, s. 419; Ktip eleb, age., s. 120; Thir Olgun, ir Nev ve Sriye
Kasidesi, stanbul: Aydnlk Basmevi, 1937, s. 3-4; Faik Ret, age., s. 155.
17

irin topland medrese, Nev ile tam bir irler snf haline gelmi ve Bknin;
Kim grptr ki ola bahri habb ire nihn msra bu olay dile getiren bir mazmn
olmutur.
57

1. Sarho Bl Efend
Tirede dnyaya gelen Sarho Bl Efendi, tasavvuf yoluna girmeden nce
zhiri ilimleri ikml ederek Kannnin hocas Hayreddin Efendiye mlzim olmutur.
Medrese ilimlerini tahsil ettikten sonra stanbula giderek Kepeneki Medresesinde
ders veren Bl Efend, daha sonra tasavvuf yoluna girmitir. Ancak eyhinden el
aldktan sonra da tedrisi brakmad, eyhinin arzusu zerine tasavvufla tedrisi birlikte
yrtt kaydedilmektedir. Rya tabirinde mhir olduu bildirilen Halvetiyyenin
Cemliyye kolunun stanbulda bulunan Ali Paa Zviyesi eyhi Ramazan Efendiden
sonra ird postuna halifesi Sarho Bl Efendi gemitir. bn Arabnin Fussuna bir
erh yazd bildirilen Bl Efendiye Sarho lakabnn verilmesi, iki itii iin deil,
ak ve tevhid arabyla mest olduu iindir. Hi evlenmeden bu dnyadan gt ve
eyhi gibi rya tabirinde kinci Yusuf denilecek kadar mahir olduu belirtilmektedir.
Sarho Bl Efendi, erbb- dnya ile beraber olmak istemez, yaplan davetleri ho bir
lisanla geri evirirdi. Emir ve vezirlerden uzak durur asla hediye ve sadaka kabul
etmezdi. Veftnda Llelideki Altuncuzde Tekkesi hazresine defnedildi. iirlerinde
Cevher mahlasn kullanan Bl Efendinin divn yoktur. k elebi ve Knalzde
Hasan elebi tezkireleriyle l Mustafa Efendinin Knhl-ahbrnda kendisine
olduka geni yer verilmesinden devrinde byk bir hrete sahip olduu
anlalmaktadr.
58

2. Kurd Mehmed Efend
tibli olup melm-mereb bir zattr. Emr Efendi diye hret bulmu,
Nureddin-zde eyh Muslihuddn Efendnin feyzine mazhar olmutur. Hseyin
Vassafa gre, kendisi Hamzaviyyl-mereb olup, o zaman Hamzavlere kar

57
Abdlkadir Karahan, Nev, slam Ansiklopedisi, C. IX, stanbul: MEB, 1964, s. 224; Mazolu,
agm., s. 138; At, age., s. 419; Kitp eleb, age.s. 120; Olgun, age., s. 4; Muhibbi, age., 474-475; Faik Reat, age.,
s. 155.
58
Ayrntl bilgi iin bkz: ngren, age., s. 46-47; Knalzde Hasan elebi, age., s. 271-274; k elebi,
age., vr. 69a-69b; Nihat Azamat, Bl Efendi, Sarho, stanbul: DA, C. V, 1992, s. 20.
18

hkmetin yttt idam siyaseti sebebiyle Hamzav oluunu gizlemek iin dier
Hamzav ricli gibi Nureddn-zde Hazretlerine halife olmutur.
59

3. eyh abn Efend
Kaynaklarda kendisi hakknda pek bilgiye rastlanlamayan abn Efend
hakknda malumat ksmen de olsa Atde yer almaktadr. Atnin verdii bilgilere
gre abn Efend, Kastamonuda dnyaya gelmitir. Halvetiyye tarikatna mensp
Kastomonulu abn Efendinin hizmetlerinde bulunmu, 970 (1563) senesinde
stanbula gemi ve burada Nakibendiyyeden Hakm Efend ile tanmtr. Hakm
Efendinin nazarnda abn Efendi, keml derecelerine vsl olan, tafslden icmle ve
tasrhten irete ykselen bir hle sahiptir. Hilfetini alan eyh abn, Mudurnuya
giderek uzun bir sre orada ikmet etmitir. II. Sultan Selm dneminde pdih
hocal yapan Atullh Efendinin sevki ile stanbula davet edilmi ve stanbulda
Darphane yaknlarndaki avu tekkesinde eyhlik makamna oturmutur. Daha sonra
Emir Buhr zviyesinde mridlik yapan eyh Cell Kavaklnn veftn tkiben onun
yerine gemitir. eyhlik vazifesini srdrrken 14 Rebilevvel 1002 aramba gn
vefat eden eyh abn, eyh Vef camiinin haziresinde medfndur. At, III.
Muradn, zaman zaman abn Efendinin bulunduu dergah ziyret ettiini ve onun
dusn aldn yazar. At, babas Nev Yahynn, eyhinin lm zerine yazd ve
III. Murada gnderdii farsa iiri nakleder.
60
Ayn iir, Nevnin Divnnda eyh
Vef Cmii haziresinde medfn eyh abn Efendi hakknda bal altnda
gemektedir.
61
Olduka duygu ykl olan bu iirde Nev Yahynn abn Efendinin
lmnden tr olduka zgn olduu anlalmaktadr. iirden bir beyit:
Demest girye kun d-em-i hn-efn
Zaman, zamn- gamm ve girye-i firvnest
62

59
Ayrntl blgi in bkz: Osmanzde Hseyin Vassaf, Sefne-i Evliy, C. III, stanbul: Kitabevi, s. 344-345.
60
At, age., s. 371-372.
61
Nev, Divan, s. 26-27.
62
[ki gzm kan alarken alama deme! nk zaman, gam ve oka gzya dkme zamandr.]
19

c. Resm Hizmetleri
hizde Mehmed Efendiye byk sayg ve ballk gsteren Nev, hocasnn
Edirnedeki Byezid medresesine tayini zerine onunla beraber gitmi (962/1555)
sonra (970/1563)de hocasnn Sleymniyye mderrisliine tayiniyle stanbula
dnm, hocas Mehmed Efendi yanndaki eitimini tamamlayarak mlzim olmutur.
63

973 Ramazannda (1563) mlzemetini kayd eden Hmid Efendinin Kazaskerlii
zamannda, 20 ake ile Geliboluda Balbn Paa medresesinin mderrisi olmutur. 975
Zilkadesinde (1565) muallim-zde asrnda 25 ake ile Mesih Paa mderrisi 975
Ramazannda (1565) eyh Efendi himmetiyle 30 ake ile istanbulda h Kulu
medresesinde seccde-nin olup 982 hillinde (1572) Abdurrahman Efendi inyeti ile
40 ake ile Murad Paa mderrisliine tayin edilmitir. 998 (1580)de Cafer Aa, 991
sonlarnda (1583) Edirnekapsnda ve dhil derecesinde olan MihrMh Sultn
Medresesine tayin edilmi,
64
1585de evlenmitir.
65
1587de (995) Sahn- Semndan
narl mderrisliine ykselmi ve bu vazfede uzun zaman kalmtr.
66

1590 tarihinde (26 Reblevvel-998) Badat kadlna tayini kan Nev
Yahy, bu tayinden hi memnun olmamtr. Aty babasnn, kadlkta yanl bir
hkm verilebilecei korkusu dolaysyla gitmek istemediini, hatta zntsnden
aladn yazar. Nev Yahy, Badada gitmek zere yol hazrlklaryla urarken, 8
Rebilhirde Padiah III. Murad tarafndan byk ehzdesi Mustafann hocalna
tayin edilir. Nevnin bu tayine ok sevindii ve yere kapanarak kr secdesi ettii
Zeylde yazldr.
67
Nev Yahy, Badat kadlndan ehzde hocalna tayinini
byk bir memnuniyetle karlamtr. Nev Yahy, bu hdiseyi Kefl-Hicbda yle
anlatr:
Ol zamnda, ol Sultn- Gz nvndan nice mbeer oldum ise, bu fakr
vaktki, takdr-i hkm-i Kadr ile Badad gazs ile takld olunup megale-i seferde

63
Nejat Seferciolu, Nev, DA, C. XXXIII, stanbul: 2007, s. 52; At, age., s. 419; Diriz, agm., s. 84;
64
At, age., s. 419; Diriz, agm., s. 84; Karahan, agm., s. 224; Ktip eleb, age., s. 120; Faik Reat, age.,
s. 156.
65
Diriz, agm., s. 84; Seferciolu, agm., s. 52.
66
At, age., s. 419; Diriz, agm., s. 84; Ktip eleb, Fezleke, Karahan, agm., s. 224; Mehmed Cell,
Osmanl Edebiyat Numneleri, stanbul: Der-sadet, 1312, s. 592.
67
At, age., s. 419; Mazolu, agm., s. 138;
20

iken, meer ceyb-i cme-i gaybden cilve-ger olcak sret-i nimet-i m-hazar ve rmi
ki, yanl Badadtan dner dey tekz-y istidd- kadm, beni rh- sedda ird
edip, hssn- dergh- izzet ve mehrim-i srdk- sadetten, ol mecma-i mekrim-i
ins melek, mukarreb-i hazret-i saltanat, Zeyrek A vestat ile ki, bu erh-i erfin
kalemden terauhuna akreb ve d ve illet-i hiredir, talm-i ebn-i pdih ile terf
klndm.
68

Bu mhim hdise zerine sonradan olu Atye hocalk da yapm olan o asrn
irlerinden Ah-zde Abdlhalm, u kta ile kendisini tebrik etmitir:
69

Zt- li-nn Badada lyk grmedi
G edenler bu peym bende v zddan
Rehber olup avn-i Hak tebdl olundu mansbn
Ho demilerdir bunu yanl dner Badaddan
70

Ah-zde yazd kta ile (yanl hesap, Badaddan dner) meseline telmhte
bulunmutur.
71
Nev, ehzde Mustafay okutmaya baladktan sonra, yalar msid
olduka, Byezid, Osman ve Abdullah isimli ehzdeler de dersine gnderilmitir.
72

Nev, be sene bu hizmette kalm, bylelikle Pdihn yakn dostlar arasnda
bulunmak erefine ererek daima izzet ve itibr grmtr.
73

Nevnin geni bilgisi ve iyi retimi ocuklar honut ettii gibi ara sra III.
Murad da derslerinde bulunmu, Nevden o da istifde etmitir. Bu istifde sadece
derslerle snrl kalmam, Pdih szl ve yazl sullerde bulunarak, ald cevablarla
mkillerini zmeye almtr.
74
Nev gibi kendisi de ir olan III. Muradn
Murd mahlas ile, daha ok din ve tasavvuf vdisinde yazd iirlerinde, cokunluk
ve heyecann yansra gcn geni bilgiden, arza ve lisna hkimiyetten alan bir hava

68
Nev Yahy, Kefl-Hicb Min Vechil-Kitb, Kprl Ktp, Fazl Ahmed Paa, nr. 715, vr. 3a-3b.
69
Diriz, agm., s. 84.
70
At, age., s. 420
71
Olgun, age., s. 5.
72
Diriz, age., s. 85; At, age., s. 420; Olgun, age., s. 5.
73
Faik Reat, age., s. 156.
74
Olgun, age., 5.
21

hakimdir. yet ve hdisler, Arapa ve Farsa beyitlerle mlemm iirleri ihtiv eden
divnnda daha ok gazel bulunan Padiah III. Murad ile Nev zaman zaman karlkl
iirler yazp birbirlerine gndermilerdir.
75

lim, muallim ve mdebbir bir ir olan Nev, III. Muradn tevecchn
kazanm, devlet ilerinde bile mahrem olacak kadar kendisiyle istirede bulunmutur.
Ferhat Paann, Sadrazam; Caala-zde Sinan Paann, am Beylerbeyi, Bostan-
zdenin, Kazasker; Sunullah Efendnin, eyhlislam ve Remz-zdenin Bursa kads
oluunda onun birinci derece tesri olmutur. Bayram gnlerinde Osmnl kanunlar
gereince pdihlarn etei plrken, pdihlar ehzde hocalarna kar ayaa
kalkmazlard. Ancak Nev, Padiah zerindeki tesiri dolaysyla, bu knnu bile
deitirmi ve Padiahn kendisi iin ayaa kalkmasn temin etmitir. Bununla beraber
Nev, Pdihla aralarnda geenleri kimseye sylememi ve onu vnme vesilesi
yapmamtr.
76

1595te III. Murad lnce olu ehzde Mehmed (III. Mehmed) pdih olarak
tahta km, tahta kar kmaz Nevnin okuttuu ehzdelerin de iinde bulunduu
bir ksm yetikin, ou ocuk olan on dokuz erkek karde ehzdeyi, Osmnl
kanunlar gerei bodurarak ldrtmt.
77
Bu ac olaya son derece zlen Nev, III.
Murad ve ehzdeleri iin yazd terkib-i bend biimindeki mersiyesinde nki
takdr-i ezel knn-i Osmn budur dizesiyle tesell bulmaya alarak acsn iine
gmmtr.
78
Yeni Pdih Nev Efendyi honut etmek iin btn maa ve tayint
ibk edildikten baka kendisine kazaskerlik derecesiyle tekdlk eklenmesini ve
nbette on mlzim verilmesini fermn etmiti. Buna ilveten Nev Yahy Efendiye
ayn yl iinde kayn pederi olan Ninc Mehmed Beyin medresesi de elli ake ile
verilmitir.
79

75
Osmanl Ansiklopedisi, C. III, stanbul: z yaynclk, 1996; Diriz, agm., s. 85.
76
At, age., s. 420; Ktip eleb, age., s. 121; Diriz, agm., s. 85.
77
Mazolu, agm., s. 139; Diriz, agm., s. 85; Uzunarl, age., s. 532; At, age., s. 421;
78
79
Mazolu, agm., s. 139; Diriz, agm., s. 85; At, age., s. 420; Ktip eleb, age., s. 121; Uzunarl,
age., s. 532-533; Olgun, age., 6.
22

d. Vefat
Nevnin saray hocal Sultan III. Mehmed zamannda da devam etmitir.
80

Nevnin hayatnn son drt yl bu ekilde gemi, 1007 zilkadesinin sonunda
aramba gn (24 Haziran 1599) ikindi ezn vakti 67 yanda dnyaya gzlerini
yummutur. Ertesi gn namaz Arab-zde Abdrrauf Efendi tarafndan Ftih Cmiinde
limlerin ve slihlerin bulunduu kalabalk bir cematle kldrldktan sonra cenzesi
Vef Cmii haziresinde intisb ettii son eyhi olan eyh aban Efendinin yanna
gmlmtr.
81
Mezar banda telkini, Vef Tekkesi eyhi Abdllatif Efendi verdi.
82

Nevnin lm tarihi olan 1007 temeten-Nev tamlamasyla ifde edilmitir.
83

lm iin Manastrl Kef:
Yerin cennt ola Nev Efendi
msran, Badadl Vahdet de:
Adem glzrn cy itdi Nev
msran tarih drmtr.
84
Nevnin ir olu At, bu msradaki (adem) kelimesini
beenmeyerek, onu (cinn) kelimesine tebdl etmitir:
Cinn glzrn cy etti Nev
85

f. Edeb ahsiyeti
16. asr, Klasik Trk Edebiyatnn altn devridir. nk Trklerin slm kltr
ierisinde ran Edebiyatn rnek alarak balattklar bu edebiyat, bu asrda, Fuzul (.
1555/1556) ve Bk (1526-1600) gibi kendi iinden byk stadlarn yetitirmeye
balam, bylece, orijinal eklini alm ve rdn isbat etmitir. Artk irler,
kendilerini rndan aa grmyorlar, aksine, onlara stnlk iddiasnda

80
Tolgay, age., s. 26.
81
Diriz, agm., s. 85; Mazolu, agm., s. 139; At, age., s. 421.
82
Tolgay, age., s. 26.
83
84
Diriz, agm., s. 86; At, age., s. 421.
85
Diriz, agm., s. 85-86; At, age., s. 121; Olgun, age., s. 7.
23

bulunuyorlard.
86
Asrlardan beri byk Acem irlerini taklid ve temsile alan
irlerimiz, bu devirde byk bir baar gstererek henk ve ed itibrile Acem
rneklerinden aa kalmayan eserler meydana getirdiler.
87
te byle bir devrin
yetitirdii birinci plnda gelen irlerden biri de Nevdir.
88

Kaynaklarda asrnn allme ve res-uars saylan
89
Nev, tezkirelerde;
bir ir-i mhir,
90
ilim ve fazlet ile nmdar iir ve marifet ile hret,
91
lim-i
muhakkik fzl edb-i ir-i mehr,
92
dervi-hilkat dem sret ehl-i irfn pesend-i
merdm-i cihn, slb- kasidde fseh-y mtekaddimn gibi keml ile mkemmel
tarz- mesnevde hiky-y latfle yrndan fik, gazelde man-i nazm edsna
mutbk
93
gibi veciz ifdelerle nitelendirilmitir. Meserret Diriz, Nev Yahynn iir
ve ilimlerdeki stnln u szlerle dile getirir:
Devrinin btn ilimlerinde eriilmez bir selhiyet sahibidir, iirden holanan
veya ir olan kimselerin elinde hibir mecmas ve sefnesi bulunmaz ki onun inci gibi
szleri ve nefis beyitleri bunlarn iinde olmasn. Nev, gzel manalar en iyi bir ed
ile beyn etmi, ince man ile latf ifdeyi ekerin stte erimesi gibi birbiriyle imtiz
ettirmitir.
94
Dirize gre Nev de iirdeki kendi stnlne knidir, szleri
cevherdir, elmastr, incidir:
95

Bahr-i letfet ire gher grmek istesen
Nev szn dinle kelm- edbi gr.

86
Diriz, agm., s. 83-84.
87
Mehmed Fuad Kprl, Eski irlerimiz Divan Edebiyat Antolojisi, stanbul: Muallim Ahmet
Halit Kitaphanesi, 1931, s. 131.
88
Diriz, agm., s. 83.
89
Bursal Mehmet Tahir, age., s. 437.
90
Ktip eleb, age., s. 121.
91
es-Seyyid Rz, Tezkiret-i Rz, stanbul: Dersadet, 1316, s. 96.
92
Muhibb, age., s. 474.
93
Ahd, age., s. 549.
94
Diriz, agm., s. 92.
95
Diriz, agm., s. 92.
24

Nevnin u beyti de iirden anlayan, ire deer veren kimselerin azl veya
hi yokluu zerine a hedef tutan genel bir ikyeti ve buna karlk irin kendine
olan gvenini ifde eder:
96

Nev kan zamnede bir ehl-i itibr
Olsa acep mi szlerimiz itibrsz
Nev kymetli bir lim ve muktedir bir mn olduu kadar, sde tasannusuz ak
iirleri ile byk bir ir olarak tannmtr.
97
iirlerinde Trke kelimelerden redifleri
pek ok kullanmas kafiyelerde Trke kelimelerden yararlanmas, deyimlere
kalplam szlere, konuma slbuna iirlerinde yer vermesi, onun Osmanlca iirde
Trkeyi ilemek isteyen bir ir olduunu gstermektedir. Nevnin:
Neviy nazm ire cd eyledin bir tarz- hs
Rmu kurtardun Acem erna takldden
beytinde kendisine zg iir tarzyla irlerimizi rn iirini taklidden kurtardn
sylemesi hner gstermek iin tasannua zenen irlerimize kar bir tepki ve
uyardr.
98
Bu ifde kuru bir vnme ve meydan okumaya deil ann mill, mahall,
blgesel, kiisel vb. eitli uslup ve tarzlarn varlna dayanmaktadr.
99

Nev tabilii brakarak tasannua denleri beenmez, kendi iirinin sde
oluuyla iftihr eder.
100
Arkada Bknin nazmdaki tavrna karn Nev sanattan
ziyde sdelii semitir. Bundan dolay Bki kadar hret olamamtr.
101
Bunun
sebebi iki irin kiilikleri arasndaki farktan ileri gelmektedir. Bki dnyaya bal olan,
gsterii, elenmeyi seven bulunduu meclisi nkteleriyle enlendiren neeli bir irdir.
Szn esirgemeyen, insan krabilen bir yan da vardr. Bki bulunduu ile yetinmeyip
ykselme hrs olan ihtirasl bir kiidir. Nev ise gsteriten holanmayan, dervie ve

96
Harun Tolasa, Divn irlerinin Kendi iirleri zerine Dnce ve Deerlendirmeleri Trk Dili ve
Edebiyat Aratrmalar Dergisi, I, zmir: 1982, s. 42.
97
Kprl, age., s. 135.
98
Mazolu, agm., 151.
99
Tolasa, agm., s. 30.
100
Diriz, agm., s. 93.
101
Olgun, age., s. 7.
25

rinte yaamay seven, herkesin kolayca yaklaabilecei yumuak bir insandr. Bkinin
Nevden daha ok tannm olmasnda kiilikleri arasndaki farkn byk olmas gibi
Nevnin Kanun SultanSleyman kadar her bakmdan mkemmel bir padiahn
koruyuculuu ansna sahip olmamasndan ileri gelmektedir. Nev bu ansa sahip
olamadn u beyitle ifde etmitir:
ir-i Bkyi salardm cra gibi ayaa
Bauma tosa benim de mihr-i devlet subh-dem
102

At, babas Nevnin iirde sdelikten yana olduunu babasna it beyti vererek
bu hussa dikkatleri ekmitir:
103

Bu sade nazm ehl-i sanayi beenmese
Nev ne gam bizim szmz knedir.
Ancak Nevnin bu szleri, onun hi sanat yapmad mnsnda alnmamaldr.
nk bu beyitte bile o, knedir sznn ift mansndan istifde ederek tevriye
sanat yapmtr. Nev sanatn deil, tasannuun aleyhinedir. Sdelii sevmektedir.
Onun iirleri arasnda her cins edeb sanat vardr.
104
Mesel u beyit hsn-i tall
sanatna gzel bir rnektir:
105

rzunda kararan hl del ey gl-i ter
Dokunup n u- basarum kald eser
106

Nev her eyden nce bir gnl adamdr, ak adamdr. Ona gre hi kimse
akn ne olduunu bilmez. Halbuki o gnlde bir ibdettir:
107

Kimseler k neydn bilmez

102
103
At, age., s. 421.
104
Diriz, agm., 93-94.
105
Diriz, agm., s. 94.
106
Ey tze gl! Yananda kararan ey, ben deildir. ona gzmn dokunmu, onun izi kalmtr.
Beytin anlam Dirizn ad geen makalesinden alnmtr, s. 94.
107
Diriz, agm., s. 95.
26

Nevy dilde bir ibdettir.
108

Diriz, eski tezkirecilerin bir ksmnn, Bk kasdede ne ise, Nev gazelde
odur, dediklerini ve her birinin kendi alannda esiz olduunu sylediklerini belirtir.
109

Bununla beraber Nevnin Bk ile mn ynnden ayn slba sahip olduunu ancak
Bk ile hem-ayar kabul edilemeyeceini dnenler de vardr.
110
Hakikatte bu sade ve
klfetsiz yazan, ok duygulu ve samimi ir, Bk mektebinin dnda, ayr bir ekoln
mensubudur.
111

Nev, nazar ve amel olarak byk bir mutasavvftr. Tasavvuf ve nevesi, onun
birok iirinde, dnce, duygu ve heyecan eklinde dile gelmitir.
112
iirlerinin konusu
tasavvuf, madd ak, sevgi ve rintliktir. Rindne ve dervine ifdelerinde hayatnn
deneyimlerinden gelen hkimne szlere ok yer verir.
113

Terk-i vcd idenlere nr- hd olur nasb
Sret-i cna Neviy zulmet-i ten hicb olur
114

Zhide mihrb- mescid rife ebr-y yr
Cilve-gerdir pertev-i nr- Hud her geden
115

Nev, sammi, kne, sde ve gzel iirleriyle, muasrlarndan itibren klsik
edebiytmzn yetitirdii birok ir zerinde tesr icr etmitir.
116
Mesel Nefnin:
Tt-i mucize gyem ne disem lf degl

108
[Akn ne olduunu kimse bilmez, Nevye gre gnlde bir ibdettir.]
109
Diriz, agm., s. 98.
110
Bursal Mehmed Thir, age., s. 437; Muallim Nc, age., s. 267.
111
Diriz, agm., s. 98.
112
Diriz, agm., s. 95.
113
Mazolu, agm., s.148.
114
Varlndan geenlere mhede nru nasip olur, Nevnin cn sretini grmesine tenin karanl
perde olur. Beyit, Mertol Tulum ve Ali Tanyerinin hazrlad, Nevnin Divan isimli eserinde gemektedir, bk.
Nev, Divan, Mertol Tulum-Ali Tanyeri (haz.), stanbul: EF Yay., 1977, s. 269.
115
[Zhide gre mihrab, yrin kadr rifin gznde. Cilve eden Hakkn nrudur, her kede.], Mazolu,
agm., s. 148.
116
Diriz, agm., s. 96-97.
27

erh ile syleemem yinesi sf degl
matlayla balyan gazeli Nevnin;
Lli lebne rh disem lf degldr
ir sz b-rh ola insf degldr
matlal gazelin kfiye ve havasn tamaktadr.
Nedmin:
Ll-i yr aznda amm v-pesin olmu nefes
k- bmr grdm cn virb cn almada
beytindeki tasavvur, Nevnin:
Harc iderler nakd-i cn ll-i cnn almada
Hastalar kyinde yrun cn virb cn almada
beytindeki ifdesine ok benzemektedir.
117

g. Tasavvuf ahsiyeti
Nevnin tasavvuf vdisindeki ilk hocas ve eyhi, babas Pr Ali Efendidir.
118

Pr Ali Efendi daha nce ifde edildii gibi ehl-i tasavvuf olup nce Halvet
meyihndan eyh Byezid-i Rmye onun lmnden sonra brhim Glenye
intisb etmiti. Halvet eyhi olan babas Nevyi kklnden beri din ve tasavvuf
terbiyesi ile bytmtr.
119
Pr Ali, olu Nevye daha on yan bitirdii bir srada
zikr telkin etmi ve tasavvufun karmak meselelerini ve sfiyye tifesinin srlarn
gzel bir slupla anlatmtr.
120

117
Diriz, agm., s. 97.
118
Diriz, agm., s. 86.
119
120
Diriz, agm., s. 84.
28

Nev, babasndan ve babasnn evresinden edindii tasavvuf bilgilerini ileri
yalarnda da derinletirerek tasavvuf alannda kemle ermitir.
121
Babasnn lmnden
sonra, mderrislik yaparken bir yandan da devrinin mutasavvflarndan daha nce Nev
Yahynn hocalar ksmnda isimleri geen Sarho Bl Efendiye intisab etmi,
ardndan Kurd Mehmed Efendiye mrid olmu, daha sonra da eyh aban Efendden
feyz almtr.
122
Tasavvufta slk dbn ve ilh ak anlatt Hasb-i Hl mesnevsini
Sarho Bl Efendnin ireti zerine kaleme almtur. Sre-i Mlk Tefsiri hiyesinde
eyh Kurd Efendinin himmetinden yararlanmtr. alma konumuzu oluturan
Kefl-Hicb ismindeki, bn Arabnin Fussul-Hikem eserinin evirisini ve erhini
yazarken de eyh aban Efendden himmet grmtr.
123

Nev tasavvufa kar duyduu bu yakn ilgiye ramen herhangi bir tarikatn
temsilcisi olmamtr. O btn hayatn mderrislikle geirmi olan bilgin bir hocadr.
lmi ve erdemi ile tannan Nev gsteriten uzak, dervie yaamay seven rind edl bir
irdir.
124
III. Sultan Murad zerindeki nfzuna ramen bir an tevzuu brakmamtr.
Padiahtan baka hi kimseden bir ey kabl etmemitir. Mesel padiahla yapt uzun
yazmalar ve mnzaralar sonunda, Sinan Paay azl ettirerek, yerine sadrazamla
Ferhat Paann getirilmesini salamas zerine, bunu duyan Paann, o gece kendisine
verilmek zere yirmi bin dirhem gndermesi karlnda Nev, o paralar reddederek
ide etmi ve Paaya u haberi gndermitir: Bu hakr, zayf bir sere gibi boaz
dardr. Kartallarn av olacak lokmalara heves ederse, hudutsuz derde urar. Onun iin
lutf etsinler, gnlmzn hlini deitirerek, huzurumuzu uurmay rev grmesinler.
Ald gerek tasavvuf terbiyesiyle, dnya ihtiraslarndan uzak durmu, dnyann
malna, mlkne, servet ve debdebesine itibr etmemitir.
125
Olgun alak gnll, iyilik
sever ve cmerttir. Emekliliinde eline olduka iyi para getii hlde ldnde hi
paras kmam, cenze masraf padiah tarafndan karlanmtr.
126

121
122
Seferciolu, agm., s. 52.
123
124
125
Diriz, agm., s. 86.
126
29

B. NEML BAZI ESERLER
Kaynaklar bata Atnin Zeyl-i akiki olmak zere Nev Yahynn tefsir,
akid, fkh, kelm, mantk ve tasavvuf gibi mevzularda, otuzun zerinde eser kaleme
aldn yazarlarsa da, bugn bunlardan ancak bir ksm elimize gemitir.
127
Burada
Nevye ait manzum ve mensur olan eserlerden sadece bazlarna deinilecektir. Onun
eserleri arasnda en muazzam saylan
128
ve bizim de tezimizin konusunu tekil eden
Kefl-Hicb min vechil-Kitb isimli eseri ise ayrntl bir ekilde incelencektir.
1. Manzum eserleri
a. Divan:
stanbul ktphnelerinde bulunan baz nshalar (Nuruosmaniye Ktp., nr.
4957; Sleymniye Ktp., Lala smil, nr. 447; Divan Edebiyat Mzesi, nr. 157;
Topkap Saray Mzesi Ktp., Revan Kk, nr. 780, 1966; Ktp., TY, nr. 1532, 9812,
bnlemin, nr. 2606) ve Abdullah ztemiz Hactahirolu nshas ile stanbul
ktphanelerindeki iir mecmualarnda Nevye ait iirler karlatrlarak Mertol
Tulum ve M. Ali Tanyeri tarafndan tenkitli metni yaynlanmtr. Nev divnyla ilgili
drt lisans, yksek lisans ve doktora tezi yaplmtr. Bir dibce sonra kasde,
terc-i bend, murabba, tahmis, tesdis, gazel ve ktalarn yer alan Divnda zellikle
ehzde Mehmedin snnet dn mnsebetiyle yazlan Sriyye kasdesi hret
bulmutur. Ancak Nevnin asl hreti ve baars gazellerindedir.
129
Divanndan
birka rnek:

Ben gfil idim gizli ayn hep sen imisin
Cnlarda v dillerde nihn hep sen imisin
Senden bu cihn ire nin ister idim ben

127
At, age., s. 421; Muhibb, age., s. 475; Zirikl, age., s. 199. ; Diriz, agm., s. 86.
128
Muallim Nc, age., s. 329.
129
Seferciolu, agm., s. 53; At, age., s. 421; Muhibb, age., s. 475; Zirikl, age., s. 199.; Ktip eleb,
age., C. II, s. 670; Karahan, agm., s. 215;
30

hir bunu bildim ki cihn hep sen imisin
130

Moll Cmnin Der sne-i t nihn bde v men gfil msra ile balayan bu
mehr ktas, tercmede aslndan aa kalr deildir, hatta daha stndr.
131
Bir baka
rnek:
Akm yazmak istesem noktas bir kitb olur
evkimi sylesem eer zerresi fitb olur
Ayn- hakkate eren gayr sivy terk eder
Gz aklara cihn mahz- hayl hb olur
Bdiye-i mahabbete slik-i dr-bn gerek
Kim nazar eyleyince hep su grnen serb olur
hid-i manyi grr rif olan hicbsz
Kim rh ayna onun yineden nikb olur
Terk-i vcd edenlere nr- hd olur nasib
Sret-i cna Nevy zulmet-i ten hicb olur
132

b. Tercme-i Hads-i Erban:
Eldeki tek yazma nshas skdar Hac Selim Aa ktphsinde bulunan
(Kemanke, nr. 50) eserde mellifin ehil olmasa da erban hafz olma arzusu tad
belirtilmektedir. Nevnin Geliboluda Mesih Paa mderrisi iken 977 (1569) kaleme
ald krk hads tercmesidir. Tercmesi yaplan eserin bir ksm, Cmden bir ksm

130
Nev, Divan, s. 583.
131
Abdurrahman Cm, Nefehtl-ns/Evliy Menkbeleri, Lmi eleb (trc ve erh), Sleyman Uluda-
Mustafa Kara, stanbul: Marifet Yaynlar, 2001, s. 34.
132
Nev, Divan, s. 268-269.
31

da o zamann yaygn hadislerinden alnmtr. Eser zerinde iki yksek lisans tezi
hazrlanmtr.
133

c. Hasb-i Hl:
Nshalar ndir ve konusu tasavvuf olan bu kk mesnev, sekiz yz beyitten
fazladr. Sarho Bl Efendinin iretiyle yazlan ve III. Murda takdim edilen eserde
tasavvufun belli bal esaslar otuz alt balk altnda anlatlmtr. Eser zerine bir
yksek lisans tezi hazrlanmtr. Nshalar ndir olan eserin ktphnelerde bulunan
baz nshalar unlardr: Ktp., TY, nr. 2992; TSMK, Revan Kk, nr. 818; Millet
Ktp., Ali Emr Efendi.
134

2. Mensr eserleri
a. Netyicl-Fnn ve mehsinl-mtn
Nev Yahynn hemen her ktphnede nshalarna rastlanlan (nshalardan
bazlar: Ktp., TY, nr. 3805,4329, 4330; TSMK Revan Kk, nr. 1077;
Sleymaniye Ktp., Serez, nr. 3825/I; Hac Selim Aa Ktp., Kemanke Emr Hoca, nr.
535) bu mensr eseri, on iki fen ve eitli ilim dallar hakknda deerli bilgiler veren
oka okunmu ansiklopedik bir kitaptr. III. Murda ithaf edilen eserin giriinde
mellif, ilim ve fenlere olan ar ballndan sz etmektedir. Eser, mer Tolgay
tarafndan yaymlanmtr.
135

b. Nev-y uk:
Nevnin, hacim olarak kk fakat nemli olan bu eseri Sinan Paann
Tazarru- nme slbunda yazlmtr. Mnacatlarla balayp mnacatlarla biten eser
Nevnin dier mensr eserlerinde olduu gibi usta bir mni olduunu gsterir. Eser
zerine bir yksek lisans tezi hazrlanmtr.
136

133
Karahan, agm., s. 215; Seferciolu, agm., s. 53; Diriz, agm., s. 89.
134
Diriz, agm., s. 87; Seferciolu, agm., s. 53;.
135
At, age., s. 420; Muhibb, age., s. 475; Zirikl, age., s. 199; Diriz, agm., s. 90; mer Tolgay, limlerin
z/Netyic el-Fnn, stanbul:nsan yay. , 1995, s. 57; Seferciolu, agm., s. 53.
136
At, age., s. 420; Muhibb, age., s. 475; Ktip elebi, Fezleke, s. 122; Diriz, agm., s. 90; Seferciolu,
agm., s. 54.
32

c. Sinan Paaya Mektup
Dnemin sadrazamlarndan Sinan Paaya yazlan mektup bu konudaki en gzel
rneklerden biridir. Atnin eserinde yer verdii mektup, Sinan Paann, ir ehl-i
ilim olmaz sz zerine yazlmtr. Nev, zellikle belagt ve feshatte sekin olan
kiilerin byle eyler sylemeyeceini belirterek, iirin tarih, ilm ve er bir
savunmasn yapar. Eser zerine Tunca Kortantamer tarafndan Nev Efendinin
Sadrazam Sinan Paaya ders veren bir mektubu ismiyle mektubun metninin de yer
ald bir makale hazrlanmtr.
137

II. KEFL-HCB MN VECHL-KTAB ADLI ESER
Nev Yahynn Kefl-Hicb min vechil-Kitb isimli eseri, Trke bir
Fussul-Hikem erhidir. Her ne kadar kaynaklar, Abdullah Bosnevnin Tecelliyt
arisin-nuss adyla yapt erh iin, ilk erh olma zellii kaydn koyarlarsa da
aada da belirtilecei zere Kefl-Hicbn yazl tarihi, Abdullah Bosnevnin
erhinin ilk Trke erh olma zelliini yitirdiini gstermektedir. Zr Abdullah
Bosnevnin, doduu tarih olan 1584 gznnde bulundurulduunda Bosnevnin o
alarda ocukluk dnemini yaad anlalmaktadr.
138
Bundan dolay Kefl-Hicb
iin Fussul-Hikemin Trke yazlan ilk erhi olduu fikri isbetli grnmektedir.
A. ESERN YAZILI NEDEN, SM VE TARH
Nev Yahynn eserin yazl sebebi hakkndaki dncesi, daha nce de bahsi
geen Badat kadlndan ehzde hocalna tayini hdisesinde kendini
gstermektedir. Nev, Badata gitmeye hazrlanrken, III. Murada yakn olan Zeyrek
Aa vastasyla, Fussul-Hikem erhini kaleme almakla grevlendirildii haberini
aldn anlatr.

137
At, age., s. ; 324-325; Tunca Kortantamer Nev Efendinin Sadrazam Sinan Paaya Ders Veren Bir
Mektubu, Osmanl Aratrmalar, S. 11, stanbul: Enderun Kitabevi, 1991, s. 215-218; Seferciolu, agm., s. 54.
138
Kl, agm., C. XIII, s. 234; Mustafa Kara, Abdullah Bosnev, DA, C. I, stanbul: TDV, 1988, s. 87.
33

Nev Yahy, eserinin yazl sebebini, Kefl-Hicbn giri ksmnda u
ekilde aklamaktadr:
Bu fakr vaktki, takdr-i hkm-i Kadr ile Badad gazs ile takld olunup
megale-i seferde iken, meer ceyb-i cme-i gaybden cilve-ger olcak sret-i nimet-i
m-hazar ve rmi ki, yanl Badadtan dner dey tekz-y istidd- kadm, beni
rh- sedda ird edip, hssn- dergh- izzet ve mehrim-i srdk- sadetten, ol
mecma-i mekrim-i ins melek, mukarreb-i hazret-i saltanat, Zeyrek A vestat ile
ki, bu erh-i erfin kalemden terauhuna akreb ve d ve illet-i hiredir, talm-i
ebn-i pdih ile terf klndm. Ve bil-cmle sahfe-i her-kr unvn- ceffel-kalem
ve ceffel-kitb ile muanven idii ikr olup, bizzt emr-i fil-i muhtra ve biz-zt ve
bil-vsta teklf-i sultn- km-kra ki, tercme-i kitb Fussul-Hikemdir, imtisl
ettim.
139

Nev, eserin III. Murad tarafndan Kefl-Hicb min Vechil-Kitb eklinde
isimlendirilmesini de u cmlelerle dile getirir:
Amm el-hak mcerred-i ilhm ehl-i dvel ve saltanat, bu kr-i hatra ikdma
kuvvet-i serret ve sebeb-i cret ve cesret oldu. T ki Cenb- Sultndan tesmiye-i
telf; Kefl-Hicb min Vechil-Kitb klnd. Vallhu myessirn klle asr.
140

Eserin yazl tarihi, Kefl-Hicbn giri ksmndan nceki sayfasnda 1002
(1593) olarak verilmektedir:
Fussu erhi iin emreyleyip, Nev Efendiye Hdvend-i Cihn Sultn
Murd. Ol h- dery-dil tamm oldukda ol erhin fed-yi sen gster dedi trihini.
erh-i Fuss-i Nev-yi kmil. Sene 1002
141

B. MUHTELF KTPHANELERDE BULUNAN NSHALARI:
Sleymaniye Ktp. Hekimolu, nr. 468, h. 1002 m.1593, 261 vr.
Hamidiye, nr. 665, 1052, 354 vr.
Halet Efendi, nr. 208, 1053, 357 vr.

139
Nev Yahy, Kefl-Hicb, vr. 3a-3b.
140
Nev Yahy, Kefl-Hicb, vr. 4a.
141
Nev Yahy, Kefl-Hicb, vr. 1a.
34

Hac mahmud Efendi, nr. 2291, 1238, 337 vr.
Kl Ali Paa, nr. 582, [ts], 375 vr.
azeli tekkesi, nr. 157, [ts], 59-96 vr. Mst. Muhammed Emin el-Fakir
Topkap saray ktp., emanet hazinesi, nr. 1252, (mst) Dervi Ahmed Gleni.
almada esas alnan nshann tavsifi
almamza esas aldmz nsha, mellif hatt olup, Kprl Ktp. Fazl
Ahmed Paa Blm. 715 numarada kaytl bulunmaktadr. H. 1002 (M. 27/09/1593)
tarihinde yazlmtr. Siyah tam nefis mein ciltli, emseli, miklepli n ve arka
kapaklarnn i taraflar ebrlu, 242x140 (173x82) mm. ebdnda, harl beyaza yakn
sar kada yazlm olan, 1+452 yapraktan oluan, her varan bir yznde 19 satr
bulunan, talik hattyla yazlmtr. Fussu erh in emr eyleyip, Nev Efendiye
Hudvend-i Cihn Sultn Murd ol h- diyr- dl tamm oldukda ol erhin fed-yi
sen gster dedi tarihini erh-i Fuss- Nev-yi kmil 1002 eklinde yazl tarihi
verilmektedir. Bu aklamadan nceki nl arkal yapranda ise Fihrist-i Fussl-
hikem balkl fihristi bulunan, dbcesinin balad 1b ve 2a yapraklarnda cedvelleri
yaldzl, ser-levhas mavi boya ve yaldzl bir emse ile mzehheptir. 3a yaprann
5.satrnn sonrasna kadar; kta, nat, ir, nazm, nesir, mesnev, rub, baz ara
kelimeler, nokta ve virgller yaldzla belirginletirilmi, daha sonra krmz mrekkeple
ifde edilmitir. Fussul-Hikeme ait asl metin ve fas balklar krmz mrekkeple
yazlmtr.
C. KAYNAKLARI
Nev Yahy, eserinde ncelikli olarak Cend, Kayser ve Moll Cmnin Fuss
erhlerinden yararlandn belirtmektedir. Bu erhler arasnda zellikle Moll Cmnin
erhine ayr bir kymet atfeden Nev, bunu u szlerle dile getirir:
35

Eeri hlen istimdd ettiim urhundan, erh-i Cend ve erh-i Dvud-
Kayser ve erh-i emlahil-mteahhirn Mevln Cmdir (kaddesallhu
esrrahum).
142

Nev Yahy, faydalandn belirttii Fuss erhleri arasnda zikretmese de
Sadreddn Konev ve Sanddn et-Trkenin Fuss erhlerini de yeri geldike isim
vererek kullanmtr. Ayrca Shreverd, Fahreddn Irk, Abdrrezzk Kn, Sofyal
Bl, Mevln Celleddin Rm, Seyyid erif Crcn, eyh Bedreddn ve eyh
Muhyiddn Yavs gibi nemli mutasavvflarn beyan ve grlerine de yer vermitir.
bn Sina, Nesef, Kdzde Rm, Moll Ebu Sud, Keml Paazde, Sd,
ebuster, Feridddin Attar, Marib gibi ilim ve edebiyat sahasnn nde gelen
ahsiyetleri de Kefl-Hicbda dncelerine yer verilen isimlerden bazlardr.
Bu isimlerden sadece Nev Yahynn Kefl-Hicbda yararlandn belirttii
Fuss erhi hakknda ksaca bilgi verilecektir.
a. Meyyidddin-i el-Cend ve erhu Fussil-Hikemi
Doum tarihi, ilesi ve hayatnn ilk yllar hakknda bilgi bulunmayan Cend,
Trkistann Cend ehrinde domutur. Nefhtr-Rh adl eserinden hayatnn
tasavvufa intisabndan sonraki dnemine ait baz bilgiler elde etmek mmkndr.
Dnyay terk edip Hakka ynelen Cend, ilk defa muhtemelen Konyada grt
Sadreddin Konevnin sohbetlerine katlr ve kendisine on yl hizmet eder. Onun
yannda slkunu tamamlayan Cend eyhinin vefat zerne (673/1274) Badata gidip
Konevnin halifesi sfatyla irad faaliyetinde bulunur.
143
Badatta ikametinden sonra
Sinopa gitmitir. Nefhtr-rh adl eserini Sinopta Farsa olarak kaleme almtr.
Sinop kalesinde iken orada irfan ve tasavvufa alaka duyan bir hanm sultana ithfen

142
Nev Yahy, age., vr. 5a-5b.
143
Sleyman Uluda, Cend, DA, C. VII stanbul: 1993, s. 361,
36

telif edilmitir.
144
Vefat tarihi ve yeri kesin olarak bilinmemekle birlikte kaynaklar
vefat tarihini 691(1292),
145
695 (1296) veya 700 (1301) olarak gsterirler.
146

Meyyed el-Cendden irfn, tasavvuf, ilimlerin tasnifi ve ibdetlerin
derecelerine dair Arapa ve farsa birka eser intikal etmitir ancak bunlardan, eyh-i
Ekber bn Arabnin Fussl-Hikemi zerine yazd erh en tannan ve en mehr
olandr. Fuss erhinde bizzat kendisinin ifdesine gre, eyhi Sadreddin Konev,
Fssu giri ksmn kendisi erh ettirerek iml ettirmitir. Bu erh esnasnda
kendisinde gayb bir vridt zuhr edip Fussul-Hikemin mazmunu ve muhtevs
btnyle kendisine bildirilmi ve eseri tam anlamyla anlam bir hale gelmitir. Bunun
zerine eyhi Sadreddin Konevnin izni ile Fussun erhine girimiti.
147
Cendnin
erhu Fussil-Hikemi, bn Arabnin Fussunu metin bakmndan tam olarak
kapsadndan teknik manada ilk Fuss erhidir.
148
Cmnin Nakdn-Nuss f erhi
Nakil-Fuss adl ehinde de bu tesir aka grlr. Hac Bayrm- Velnin
halifelerinden Yazcolu Mehmed, Cendnin erhine el-Mnteh adl bir erh yazm,
kardei Ahmed Bcn bu erhi Kitbl-Mnteh alel-Fss adyla Trkeye tercme
etmitir.
149

b. Dvd- Kayser ve Matlau Hussil-kilem f men Fussil-Hikemi
Hayat hakknda yeterli bilgi bulunmayan Dvud- Kaysernin, baz eserlerde
Karamanda dnyaya geldii kaydedilmekle birlikte ounda doum yeri olarak
Kayseri gsterilmitir. Nitekim kendisi de nisbesini er-Rm el-Kayser eklinde
verir. Dvd- Kayser, Sadreddn Konevden tasavvuf renmek iin Konyaya gelen
ve onun lmnden nce Anadoludan ayrld bilinen, tasavvuf yolunda stad
olduunu syledii Abdrrezzk el-Kan ile muhtemelen rann Save ehrinde tant.
Osmanl Devletinin ilk mderrisi ve ilk dnrlerinden biri olan Dvd- Kaysernin
eserlerinden din ve akl ilimlerde iyi bir renim grd anlalmaktadr. Zhir

144
Meyyedddn el-Cend, Nefhtr-Rh ve Tuhfetl-Fth/Vuslat Yolu, Necib Mil Hirev (haz.),
Hayreddin Ylmaz (trc.), stanbul: nsan Yay., 1996, yayna hazrlayann nsz, s. 16-20.
145
Kehhle, age., C. XIII, s. 54.
146
Uluda, agm., s. 361.
147
Hirev, age., s. 18.
148
Abdrrahim Alk, Abdrrezzak Kn ve erhu Fussil-Hikem Adl Eserinin Tahkik ve Tahlili
(Yaynlanmam Doktora Tezi Marmara niversitesi SBE), 2008, s. 29.
149
37

ilimlerle tasavvufu kendinde birletiren Dvd- Kayser zellikle bnl-Frz, bn
Arab ve Abdrrezzk el-Kn gibi byk sflerin gelitirip sistemletirdikleri
vahdet-i vcd nazariyesini benimsemitir. Vahdet-i vcd nazariyesini felsef
mahiyette yorumlayan ve savunan ilk sf melliftir. Kaynaklarn ounda 751de
(1350) znikte vefat ettii bildirilirse de kendisinden bahseden baz eserlerde 745
(1344), 1335 gibi farkl tarihler verilmitir.
150

Bata tasavvuf olmak zere kelam ve felsefe ile ilgili konularda az saylmayacak
kadar ve kymetli eserler brakmtr.
151
Dvd- Kayser daha ok Fussl-Hikem
erhiyle kendisinden sonraki mellif sfleri etkilemitir. Molla Fenr, Kutbuddn
znik, Sofyl Bl Efendi, Abdullah Bosnev ve smil Hakk Bursev gibi Osmanl
lim ve mutasavvflar Dvd- Kaysernin Fussul-Hikem erhindeki grlerinden
etkilenmilerdir.
152
Dvd- Kaysernin erhi sadece Snn dnyada ve Anadoluda
messir olmamtr. zerinde yaplan almalarn da gsterdii gibi bu erh slam
dnyasnn i blgelerinde de tevecch grm ve tasavvuf irfnnn anlalmasna
byk katk salamtr.
153
Olduka hacimli olan bu eser, Davd- Kaysernin
Giriler (Mukaddimt) olarak adlandrd felsef tasavvufun aa yukar btn
meseleleri iin ayr birer blmn ayrld oniki blm (fasl) den oluan kymetli bir
girii vardr.
154
Dvd- Kaysernin mukaddimesi en az erhi kadar ehemmiyet tar ve
mukaddime erhten bamsz olarak istinsah edilmi ve mehr olmutur.
155

Eserin ktphanelerde pek ok yazma nshas bulunmaktadr. Mellifin kendi el
yamas olan nsha ise, stanbul skdar Hac Selim Aa ktphanesinde
bulunmaktadr.
156

150
Mehmet Bayraktar, Dvd- Kayser, DA C. IX, stanbul: 1994, s. 32-33.
151
Mehmet Bayraktar, Kayserili Dvd (Dvdul-Kayser), Ankara: Kltr Bakanl Yay. 1988, s. 17.
152
Bayraktar, agm., s. 34.
153
Ekrem Demirli, Dvd el- Kaysernin Fussul-Hikem erhi: Matla- Huss- Kelim f-Maan
Fussil-Hikem, s. 63, Uluslar Aras Dvd el-Kayser Sempozyumu, Kayseri B. B. Kltr Yay., Ankara 1998,
154
Bayra ktar, age., s. 19.
155
Demirli, agm., s. 66.
156
Demirli, agm., s. 66.
38

c. Molla Cm ve Nakdn-Nss ve erhu Fussil-Hikemi
Tam ad, Nriddin Abdurrahman b. Nizmiddn Ahmed b. Muhammed el-Cm,
23 aban 817de (7 kasm 1414) Horasann Cm ehrinin Harcird kasabasnda
domutur. Daha ok Molla Cm nvnyla tannr. Gen yata dneminin btn
ilimlerine vkf olmasna ramen bu ilimlerin kendisini tatmin etmedii Cm,
Nakibend eyhlerinden Sadeddin-i Kgariye intisap etti. Onun vefatndan sonra
(860/1456) halefi Hce Ubeydullah Ahrra baland. Sultan Hseyin Baykarann
kendisi iin Heratta yaptrd medresede Arap dili ve edebiyat, hadis ve tefsir dersleri
okutan Cm, 18 muharrem 898 (9 Kasm 1492) Cuma gn Heratta vefat etmitir.
Cenazesi bata Hseyin Baykara ve Ali ir Nev olmak zere devrin btn ileri
gelenlerinin itirakiyle kaldrlarak, eyhi Sadeddn-i Kgrnin kabrinin yanna
defnedildi.
157

Abdurrahmn Cm, Nakibendiyye tarikatna intisab etmise de, tasavvuf
anlaynda Muhyiddin bn Arabnin izinden yrmtr. Onun Nakibendiyye tarikat
ile vahdet-i vcduluu birletiren bir ahsiyet olduu sylenebilir. Cm, Muhyiddin
bn Arabnin Fussl-Hikemini erh etmi, sonra da Nakl-Fuss adl eseriyle
zetlemitir. Yine bn Arab ekolne ball ile bilinen eyh Fahreddin Irknin
Lemet adl eserine bir erh yazmtr. Molla Cmnin tasavvuf felsefesi asndan
nemi, bn Arabnin tasavvuf mektebini sarih bir dille ifade etmi olmas,
kavramlatrmas ve zirveye tam olmasdr. Bu sebeple onun eserleri daha geni bir
okur kitlesine ulaabilmitir.
158

D. MUHTEVSI

Nev Yahynn, eyhi eyh abn Efendinin himmetleriyle kaleme ald
Kefl-Hicb min vechil-kitb adl eseri Trke bir Fussul-Hikem erhidir. Her bir
peygambere ait bir hikmetin anlatld yirmi yedi fastan oluan Fussul-Hikemde
takip edilen sralan ve baz fasslar arasnda grlen kronolojik olmayan tertip, bir

157
mer Okumu, Cm, DA, C.VII, stanbul 1993, s. 94.
158
amil al, Mutlak Hakikat ve Dierleri-Molla Cmide Tasavvuf Felsefesi, Tasavvuf lm ve
Akademik Aratrma Dergisi, S. I, Ankara, 1999, s. 86.
39

Fuss erhi olmas hasebiyle Kefl-Hicbda da kendini gstermektedir. Nev Yahy,
eserinin tertibinin Fussla olan bu benzerliini yle ifde eder:
Badeh, tertb-i enbiy (salavtullhi aleyhim), tertb-i esm-i hsn zerine
olman bu kitb- mstetbda dahi ol tertb-i vazn taba muvfakat nesb olduu iin
riyet olunup, evvel zikr-i Hazret-i dem (aleyhis-selm) mukaddem klnmtr.
159

Kefl-Hicbn uayb fassndan Muhammed fassna kadar olan ksm, tez
almamzn konusunu tekil etmektedir. Dolaysyla eserin muhtevasna ilikin bilgiler
aklamalarn vereceimiz bu faslarla snrl olacaktr.
Fass- Hikmet-i Kalbiyye F Kelime-i uaybiyye [219b] ile balayp Fass-
Hikmet-i Ferdiyye F Kelime-i Muhammediyye [451b] ile biten ksmda on alt fassn
erhi yer almaktadr.
Eserin sonunda 451b-453a numaral varaklarda kk hacimli bir risle
bulunmaktadr. Risle, III. Muradn Nev Yahyya ihtiyr ve cb meselesine dir
ynelttii sul ve Nev Yahynn bu sule verdii cevab iermektedir. Sadetli
Pdih Bu Hakre cb ve htiyr Meselesinden Sul Ettikde Verilen Cevbdr
baln tayan rislede, Nev Yahy, kulun fiillerini irde ya da cebirle yapp
yapmadyla alkal olarak filozoflar ve eitli kelm frkalara ait grleri beyn
ederek, en isbetli tavrn riflere it olduunu belirterek kanatini ortaya koyar. Kaz ve
kaderin srrna vkf olan riflerin buna ramen bu srr if etmediklerini ve faydasz
tartmalardan uzak kaldn ifde eden Nev Yahy, halkn avam tabakasnn ise trl
fikirler ileri srdn dile getirir.
Nev Yahy, faslar erh ederken vahdet-i vcd fikrinin ne kan
hakikat-i muhammediyye, insn- kmil, ayn- sbite, istidd, nefes-i
Rahmn, ilmin malma tbiiyyeti, tecell ve zuhr, Hak, isim ve sfatlar,
hakikat gibi kavramlar zerinden her fasta geen hikmeti byk bir ustalkla
aklamaktadr. erhi en ksa sren fas, Muhammed Fassndan nce gelen
Hlid fass iken uayb, s, lys, Ms ve Muhammed faslar aklamalarna
en ok yer verilen faslar arasndadr.

159
Nev Yahy, age., vr. 2a-3b
40

E. SLB VE DL ZELLKLER

Nev Yahy, daha nce de ifde edildii gibi ehzdelere hocalk yapmasnn ve
kadlk makmna kadar ykselmesini salayan ilm birikiminin yan sra ayn zamanda
tezkirecilerin de ittifakla belirttikleri gibi mahretli bir irdir ve iirleri latf ve ince
manlar ierir. Onun irllik yn tabi olarak dier eserlerinde olduu gibi Kefl-
Hicbda da kendini btn gzelliiyle gstermektedir.
Bk ile iirdeki mukyeselerinin verildii bilgilerde onun iirlerinde
tasannudan uzak, sde bir dil kullanmay tercih ettii sylenmiti. Ayn tavr
Kefl-Hicbda da grlmektedir. Nev Yahynn dili, ak ve anlalrdr. Yer yer
uzun terkiblerin kullanlmas ifdedeki akla mani deildir.
Mezhir-i ukda cilve-ger olan nr- ak ve muhabbet, ol fitbn ulesinden
ve ol emin lemasndandr. Kulb-i kn, Ceml-i Hakka ve Keml-i Mutlaka ol
hevnn silsilesinden mncezib ve ol cezbenin knden muzdaribdir. Bu hum-
hnenin derd-keleri ol bdenin neesinden sermest ve ol meclisin crasndan bde-
perest olmulardr.
160

Nev Yahynn yukarya aldmz, Hakkn muhabbetinin her eyin asl
oluu hakkndaki msralar, onun ifdele ve terkiplerindeki ince sanat ynn
gstermektedir.
Onun sanata dme gayesi ile yazmaktan uzak kalmas iirlerinin sanatsal
ynnden bir ey eksiltmemekte aksine sdelik ve zerfeti birlikte ieren iirleri gze ve
kulaa hitap etmektedir. Nev Yahy, fikirlerini ifde ederken kendi iirlerini
kulland kadar baka irlere it olan msra, beyit, gazel ve ktlar vermeyi de ihml
etmemitir. Kendi yazd iirler iin msra , beyit, nazm, ir l-mnih,
kta li-muharrir ya da li-mnihil-hakr gibi ifdeler kullanrken dier iirleri,
irlerin isimlerini zikrederek vermitir. Nev Yahynn Kefl-Hicbtaki
iirlerinden birka rnek:

160
Nev Yahy, age., vr. 389b
41

Li-mnihil-hakr:
Her eyde mufasallt lem-i mcmel
demde musavver suver-i ilm-i ezel
Kllde cz ve czde kll mheyy oldu
hirde netce verdi ekl-i evvel
161

Li-mnihil-hakr:
Muhabbet olmasa lemde hergiz lem olmazd.
Muhammer olmasa akyle dem, dem olmazd
Biz ol hamrn saf-y neesinden mest bed-nmz
Mlk-i keyfiyetine rif olayd kim olmazd
Muhabbettir mezka gsteren rn mey-i telh
Muhabbet olmasayd dve-i dem muharrem olmazd
162

Li-mnhil-hakr:
lem olmazd bu lemde muhabbet olmasa
Vahdeti rif ehevtmzd kesret olmasa,
Geri rzu-y vasl ile kasd- zuhr,
Lk ayn- akdr kda gayret olmasa
163
.

161
162
Nev Yahy, age., vr. 389b.
42

Li-mnhil-hakr:
Bir zt ve nice vasf nice ism mertib
Bir bahr ve nice mevc nice ebr der-fen
Zt- ezelde ne taaddd ne tekessr
Bahr- ebedde ne ziyde ve ne noksn
164

Nazm l.m.:
Tarh edicek std- ezel b- vcdu
Dvr ve dern yapm onun hr- ademden
Bostn- ehdette biten meyvelerin hep
Almlar ezel tohumunu ecr- kdemden
165

Faslar erh edilirken kelime ve kavramlarla ilgili olarak kelimenin halk
lisnndaki bazen de astronomi, corafya, tefsir hadis, fkh, kelm ve felsefe gibi
disiplinlerdeki karlklarnn verilmesi onun Netyicl-Fnn isimli eserinde de
belirtilen ilm ynnn kuvvetine iret etmektedir. Nev Yahynn kelimelerin szlk
anlamlarna ilikin verdii bilgilere dir birka rnek:
lys Fassnda geen Baalbek ehri hakknda, Baalbek nm kye mebs oldu.
Bal ism-i puttur. Bek emr-i karyedir. Nitekim lisn- trkde, emre, beg derler,
kf-i fris ile.
166
; Heyl-y kll ki, stlh- hikemdir; cmlesini cmi olana
derler.
167
; Takld diye lgatte, bir eyi klde edip boynuna takmaa, derler. Vk

163
Nev Yahy, age., vr. 407a.
164
165
166
167
43

bir ahs- mukallidin szn mukallid-i tbi unukuna klde edip nefsine mlzim
eder.
168

Nev Yahynn, insanlarn Hz. s iin onun ibnullh, kelimetullah,
melek ve Cibrl gibi eitli nitelendirmelerde bulundurmalar hakkndaki fikirlerini
aktarrken farkl Hristiyan mezheplerinin adn zikretmesinden dinler tarihi konusunda
da malmta sahip olduunu anlyoruz:
Ulem-i Nasrden Nestriyye ve Melekniyye ve Yakbiyye mezhebleridir,
tetebbu oluna!, bret-i ncl-i Yuhann dahi byledir.
Nev Yahynn bata Arapa olan Fussul-Hikemi Arapadan Trkeye
tercme etmesi, Arapa ve Farsa ibre ve iirlere eserinde sklkla yer vermesi onun bu
iki dile olan hkimiyetini gstermektedir. Dier rihlerin erhlerinden alntlar
yaparken erhler arasndaki gramer farkllna deinip, Arapa kelimelerin Arapa dil
kidelerine gre farkl okunu ya da yazl ekillerinin analiz edilmesi, nahiv ve sarf
konusundaki derinliini gsterir.
Kefl-Hicbda olurun, olmazn, olman, edevz, diyevz, edesiz,
bencileyin, onculayn, eciln, oldun, etmein, olcak, edicek, kendiden, kendiye,
kendilere, dey ve eydrin gibi dneminde konuulan Trkeye it kelime ve fiiller
sklkla kullanmaktadr.
Gz grmeyince gnl katlanr, muztarib olmaz,
169
Yabanda bin kere lmek,
evde bir kere lmekten yedir
170
ve gnmzde de ska kullandmz istisnlar
kideyi bozmazn farkl bir ekli olan istisnda kide olmaz
171
gibi ifdeler de Nev
Yahynn dneminde kullanlan deyim ve ataszlerinden birkadr.
Nev Yahy, rihlerin grlerini aktarrken, kendi dncesini fakr eydrin
diye belirtir ve zaman zaman dier rihlerin kendisinin dikkat ektii husslara niin
deinmediklerini garipseyerek konu hakkndaki kanaatini dile getirir. Bu tr
aklamalara zellikle tahkk, tahkk-i ank, dakka, nkte, nkte- erf ve
teemml buyurula Hazret-i eyhin zerfetine urrh tenbh etmemilerdir.
172
vb.

168
169
170
171
172
44

ifdelerle dikkat ekmektedir. Bu tarz ifdelere Kefl-Hicbda sklkla
rastlanmaktadr. Mesel s fassnda rihlerin nemine ramen eserlerinde
aklamalarna yer vermedikleri insn- kmilin melekten stnl konusunda
kendine has fikirler beyn eder. eyh ve urrh- eyh ktbeten insn- kmili
msivdan tafdil ederler. Lkin bu phenin definde tedrik buyurmazlar
173
diyerek
rihlerin aslnda insn- kmilin meleklerden stnl konusunda hemfikir olduklar
halde fasta ve Fthtta yer alan phenin ortadan kaldrlmas noktasnda bir aba
sarfetmediklerini belirtir. Kendisi ise bir takm akl ve nakl deliller ileri srerek bu
phenin izlesine alr.
Nev Yahy, Kefl-Hicbda baz ksaltmalar da kullanmaktadr. Mesel, :
li-mnih; : msra; -: Tel; _-: fe-hneizin; ;-~: (s.a.v.) ve ;-: (a.s.) gibi. Nev
Yahy, fikirlerinden istifde ettii rihlerin isimlerini mutlaka vermektedir. Cm ve
Cendnin ba harflerinin ayn olmasndan kaynaklanan karkln nne geebilmek
iin Cmnin adn tam olarak yazarken, Cendyi ise sadece cm harfiyle
belirtmektedir. Nev Yahy, daha nce ihtiyatla karlanan erh diye ismi geen
Sofyl Bl Efendnin fikirlerine de mesfeli yaklamaktadr. Nev Yahynn Bl
Efendnin murd- erfi fehm olunmad, lkin Dvd- Kaysernin murd zhirdir
174

ifdesi, bu tutumu iin bir rnektir.
Nev Yahy, faslar erhederken baz inceliklerin salt aklla kavranlmasnn
gln belirterek sk sk Bu nkte akl ile tabr olunmaz, zevke dirdir, Ashb-
fehm katnda zevk ve kefdir, istidll deildir, Bu yolda feres-i ferset mteme
olmaz, rif olana iret kfidir, rif olan iret ile manya vkf olur gibi ifdeler
kullanr. Onun Tahkk-i mezkr, smi-i ehl-i tasdk iin hitp olunmu, kelm- dakk-
i zevkdir ki ver-y ibretten ehl-i irete arz- ddr eder cmleleri de akln zevke it
konulardaki yetersizliinin zarf bir ifdesidir.
Nev Yahy, Eer sul edilirse Cevap verilir ki gibi cedel yntemi
ifdelerine de bavururak aklad konuya derinlik katm, bylelikle akla gelebilecek
tartmal husslar ortadan kaldrmaya almtr.
Nev Yahy, yet ve hadslerin yansra kendi sf tecrbelerinden de yeri
geldike yararlanmaktadr. Hz. snn rhu hakknda mfessir ve sflerin baz

173
174
Nev Yahy, age., vr. 369a; 856 nolu dipnot.
45

grlerine yer vererek kendisinin eyhin yani bn Arabnin rhundan istimdad
grerek yapt deerlendirmeyi tahkk-i erf ad altnda aklamas sf tecrbeleri
iin bir misl tekil eder.
Nev Yahy, tahkk-i erf diyerek aklad bu pasajda, nefs-i ntka olarak
isimlendirilen rh yada kalb ile rh-i hayvn arasnda bir ayrm yaparak, nefs-i
ntkann Hakka olan yaknlndan tr bizzat Allah tarafndan alnacan ancak
rh- hayvnnin ise melee yakn olmas itibariyle melek vastasyla kabz olunacan
belirtmesi dikkat eken bir husstur:
Amm bu hakr bi-avnillahin-nasr bu makmda rhniyyt- eyhden
istimdd ile kef-i ilm hsl edip kide-i hikmet ve tasavvuf zere cumhr- ulem-i
snnete nusret ve ashb- yakne inyet klmtr. Zr rd edeceim vesle-i uhddur.
Hsl budur ki, nefs-i ntka ile msemm olan rh ki, nefs-i muntabann gayridir;
kalb ile dahi tesmiye olunur. Onun mteveffsi Hak Teldr, yed-i kudreti ile ahz
eder. Zr nrniyyette zt- Hakka nisbet-i kmilesi vardr, biz-zt ona mncezib olur.
Amm rh- hayvn ki nefs-i muntabadr; bade hudsl-beden hdis olmutur. Ol
vsta-i melek ile mteveff olur; zr zt- Hakka kurb-i nisbeti yoktur. Nisbeti cnib-i
meleedir. Kuv-y melekiyye ve kuv-y insniyyenin biri birilerine nisbetleri
zhirdir.
175

Nev Yahynn, Ey dalar ve kular! Onunla beraber tesbih edin dedik.
(Sebe, 34/10) yet-i kermesi hakknda getirdii tevl, tefsr sahasndaki yetkinliine
gzel bir rnektir:
Fakr eydrin: Ciblden murd, az-y bedeniyye; ve tayrden murd, kuv-y
nefsniyye ola. Ve hsl- man, tesbh-i Dvud, hem kalb, hem klb; hem sr, hem
manev olup, tabat, rhuna mtbaat etti ve keml-i tesbh ve ibdet bulundu demek
ola, Allahu alem.
176

Nev Yahy, eserini kaleme alrken iir ve nesri byk bir ustalkla kullanm,
edindii tasavvuf ve ilm derinlik ile konular btn aklyla erh etmeye almtr.
Bylece Kefl-Hicb bize Nev Yahynn ve dneminin ilm, edeb ve kltrel
zenginliini yanstmas bakmndan ayna grevi grmektedir.

175
176
4614

KNC BLM
BAZI TASAVVUF KLASKLERNDE VE KEFL-HCBTA

KAZ VE KADER

47

I. BAZI TASAVVUF KLASKLERNDE KAZ VE KADER

Bu blmde klsik tasavvuf kaynaklarnda kaz ve kader konusunun nasl
algland, Eb Nasr Serrc, Kelbz, Eb Tlib el-Mekk, Kueyr, Hucvir, Gazzl,
Shreverd ve son olarak da Mevln Celleddn Rm gibi kendilerinden sonrakilere
kaynaklk eden balca melliflerin
177
grleri zerinden verilecektir.
Tasavvuf ahlknda hrriyet, irdeyi Allahtan baka hereyden hr klma,
kiinin Allaha yaklamasn engelleyen madd ve manev tutkularn bamllndan
kurtarma mcdelesidir. Bu anlamda hrriyet ve irde felsef ve kelm bir mlahaza
deil daha ok ahlk bir gye olarak telakki edilmitir. Bu yzden mutasavvflar
insann uurunu megul eden Allahtan baka her eyin hrriyeti kstlad ilkesinden
hareketle cennet nimetlerini arzulamay bile gerek hrriyete aykr grmlerdir.
Tasavvuf anlaya gre insann iradesi daima Allahn iradesine bamldr. Hatta bu
adan sfnin kendi iradesinden sz etmesi bile tasavvuf edeple badamaz.
178

A. Eb Nasr Serrc (. 378/988) ve el-Lm

Eb Nasr Serrcn el-Lm isimli eserinde, kulun irdesi ve hrriyeti dncesi,
tevhid, tevekkl, rz, hrriyet ve ihtiyr gibi kavramlar zerinden anlalabilir. Serrc
sflerin szlerini aktararak, onlarn bu konudaki kanaatlerini ortaya koyar. Tevhid, rz,
tevekkl hakknda naklettii szler, sflerin kendi irdelerini brakp Allahn irdesine
teslim etmeleri ve kendilerini bir cesed gibi grmeleri eklindedir.
179
Rz, kalbin ac
vermesine ramen Allahn kadm irdesi ve kazs ile sknet ve sevin duymasdr.
180

rifin btn fiillerinde ihtiyr sahibi Allahtr. Hrriyet ise gerek kulluk makmdr.
rifin en son makm olan hrriyet Allaha kulluu gerekletirmenin nih noktasna
iret eden bir kavramdr. nsan, varlklardan hibir eyin ynlendirmemesi demektir.

181

177
H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stabul: Ensar Neriyat, 2000, s. 53.
178
arc, age., s. 30-31.
179
Eb Nasr Serrc Ts, el-Lm/slm Tasavvufu (Tasavvufla ilgili sorular ve cevaplar, H. Kmil
Ylmaz (ev.), stanbul: Altnoluk Yaynlar, 1996, s. 28-30, 50.
180
Serrc, age., s. 52.
181
Serrc, age., s. 364.
48

B. Eb Bekir Kelbz (. 380/990) ve Taarrufu

Kelbz, sflerin, insanlarn bedenlerini yaratann Allah olmas gibi onlarn
btn fiillerini halk edenin de Hak Tel olduu konusunda ittifak ettiklerini ifde eder.
Hayr olsun er olsun insanlarn yaptklar fiillerin hepsi Allahn kaderi, kazas irdesi
ve meiyeti iledir. Kelbz, Eer byle olmasayd, insanlarn Allahn kulu ve
mahlku olmamalar gerekirdi diyerek, De ki Allah her eyin hlkdr (Rad, 13/17)
phe yok ki, biz her eyi bir kaderle yarattk. nsanlarn yaptklar her ey bir kitabta
(levh-i mahfz) yazldr. (Kamer, 54/49) yetlerini buna delil olarak getirir. Ona gre,
insanlarn fiilleri ey olduu iin Allahn bu eylerin de yaratcs olmas icap eder.
182

Kelbz, Yaratt erden felakn Rabbine snrm (Felak, 113/2) yet-i
kermesini erri Allahn yarattna delil klar. Allahn eytan gibi er olan varlklar
yaratmas ciz olduu gibi er olan fiilleri yaratmas da cizdir.
183

Kelbznin istitat konusundaki dncesini, insanlarn hareketleri, Allah
Telnn kendilerinde meydana getirdii hdis bir kuvvet ve onlar iin yaratt bir
istitat sayesinde olmaktadr eklinde dile getirir. stitat insan fiiliyle bulunur, nce
veya sonra bulunmaz. Byle olmasayd Allah Telnn sfat olan kudret ile insanlarn
diledikleri eyi yapmalar ve istedikleri gibi hkmetmeleri gerekirdi.
184
Kelbz, kesb
hakknda sflerin insanlarn iktisablar konusunda irde ve ihtiyar sahibi olduklar;
cebren, zorla, istemeyerek bir i yapma durumunda bulunmadklar hususunda ittifak
ettiklerini belirtir.
185

Ona gre nsanlar irde sahibidir, diledikleri hareket tarzn seerler sznn
manas, Allah Telnn, insanlara tercih yapma ve seme yetkisini vermesidir. Tercih
yaparken cebir sz konusu deildir. Fakat bu tefviz sretiyle deildir. Mmin ve
kfir setikleri hareket tarznn zddndan men olunmu ve yaptklar ie zorlanm
deillerdir.
186

Kelbznin aslah prensibi hakkndaki dncesi bir sonraki blmde de
ileyeceimiz konulardan biri olan Gazzlnin, lemin mmkn lemler iindeki en
iyi lem olmas fikrine pek de scak bakmadn gstermektedir. Ona gre aslah
prensibine inanmak, Allahn kudretinin nihyeti olmasn, hazinelerinin tkenmesini ve
Hak Telnn ciz bir halde bulunmasn gerektirir. Zr Allah kullar iin en faydal

182
Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf/Taarruf, Sleyman Uluda (haz.), stanbul: Dergah Yaynlar,
1992, s. 73.
183
Kelbz, age. s. 74
184
Kelbz, age., s. 74-76.
185
Kelbz, age., s. 77.
186
Kelbz, age.,s. 78-79.
49

olan ne ise onu yapmtr demek; bunun tesinde Allahn yapabilecei bir ey yoktur,
verdii nimetlere ilveten yeni nimetler verse buna gc yetmez, insanlarn faydasna
olan bir ey yapmak istese, nceden onlara ihsan ettii eyden baka verecei bir eye
sahip olmaz manasna gelmektedir ki, Allah byle olmaktan mnezzehtir.
187

Kelbzye gre Allahn kullarna verdii cez ya da mkft, insanlarn
bunlar hak etmeleriyle deil Allahn adlet ve irdesiyledir. Allah bu gibi eyleri
vermeseydi vermeyebilirdi. Allah yerde ve gkte bulunan btn varlklara azab etse,
onlara zulm etmi olmaz, kfirlerin hepsini cennete gndermesi de imknsz deildir.
Ancak Hak Tel, mminlere devaml olarak nimet, kfirlere ebedi olarak azap
vereceini haber vermitir. O halde Allahn nceden haber verdii mumele tarzn
kullarna tatbik etmesi ve baka trl bir mumele yapmamas icap eder. Ondan olan
bir ey irkin deildir.
188

C. Eb Tlib el-Mekk (.386/996) ve Kutl-Kulb

Eb Tlib el-Mekk, kinatta hibir eyin Allah Telnn ilminin hricinde
kalmad gibi hibir fiilin de Onun irdesi olmakszn sadr olamayacan belirtir.
189

el-Mekknin Allah kulunun murad ettii eyi bilir. Bu Onun sabk ilminde mevcuttur.
Yine O, bildii eyi murad da eder. Bylece Onun ilmi sabk ilmini aa karm
olur. Gayb, Onun ilmi, ehdet ise Onun malmu ve bildirdiidir. Malm ilme nasl
muhalefet edebilir. nk o, onun icrasndan ibarettir. rde de ilmi halkn
malmlarnda yrrle koyar. te bu da tevhidin farzdr. Hibir masiyet, Onun
irdesi dnda cereyan etmez. Allah Tel buyurdu ki, byk kk her ey yazldr
(Kamer, 53) Allah Resl de (sav) bu babda yle buyurmutur: Herey kaza ve kader
iledir. Acz ve zek bile
190
ifdeleri, ilmin malma deil malmun ilme tabi olduu
eklindedir. Allah kullar hakkndaki bilgisini, irde ile ortaya karr.
Eb Tlib el-Mekkde koyu bir cebirciliin hkim olduunu gryoruz. Ona
gre ilh irde, emir ve yasak istikametinde olabilir. Bu emir ve yasaklara saygl olma
noktasnda btn kullar mkellef klnmtr. Ama bu fiillere ballk kullarn
tamamnda grlmemektedir. nk Allah, kullarn hepsinin emir ve yasaklara bal

187
Kelbz, age., s. 80.
188
Kelbz, age.,s . 80-82.
189
Eb Tlib el-Mekk, Ktl-Kulb/Kalplerin Az, C.I, Muharrem Tan (trc ve haz), stanbul:z
yaynclk, 1999, s. 432.
190
Eb Tlib el-Mekk, age., s. 432.
50

olmalarn murd etmemitir.
191
Allah Tel bir eyi murad ederken, onun zddnn
gereklemesini murad edebilmektedir ayn ekilde bir eyi yasaklarken de onun
yaplmasn murad edebilmektedir.
192
el-Mekk, cebrin yani zorlama hakknn, mlkn
yegne sahibi ve Cebbr olan Allah Telya ait olduunu belirterek Allahn, kullarna
diledii ekilde bask uygulayabilip ve onlar zerinde dilediini icra edebileceini dile
sylemektedir. Bu iddetli cebir anlayndan sonra, kullara den ise kulluk vasf
gerei; teslimiyet, balanma ve itaat sergileyerek gnll veya gnlsz olarak Onun
rzas istikametinde gayret sarfetmektir.
193

D. Abdlkerm Kueyr (.465/1072) ve Rislesi

Kueyr, sflerden aktard grler dorultusunda, rh ve cesetleri yaratan
Allahn bunlarn dallar olarak nitelendirdii hareket ve dncelerin de yaratcs
olduunu belirtir. Kullarn kazand fiiller, Allah Tel tarafndan yaratlmtr,
cevherlerin Allahtan baka bir yaratcs bulunmad gibi arazlarn da Allahtan baka
bir Hlk yoktur. Kueyrnin, Vsitden naklettii szlerden biri ile kendisinin ve
sflerin makmlarn kader sonucu verilen ksmetler olduuna inandklarn
gstermektedir; yoksa makmlar hareket ve gayretle elde edilmez.
194

Tevhd, Kueyrde de yaratklarn hareket ve sknlarnn, Allahn fiili olmas
eklinde anlalmaktadr. Btn hareketler Allahtan bilindii zaman Allah tevhd
edilmi olur.
195
Kueyr, Hris el-Muhsibyi anlatt blmde, Muhsibnin
babasnn kaderi inkr etmesinden tr babasndan kalan miras veran bir gerei
olarak kabul etmediini naklederek Muhsibnin kadere inanmann nemine yapt
vurguyu da belirtmi olmaktadr.
196
Rislede kaz ve kaderin hkmne kaytsz artsz
teslim olunmas ve kulun mutlak srette ilh irdeye teslim olmas, tevekkl
makamnn tarifleri arasnda yer almtr.
197
Yine ayn ekilde tevekkln nihyeti
olarak nitelenen rz ve ubdiyet makamlar iin, Allahn takdirine itiraz etmeden,
zuhur eden kader karsnda irde ve ihtiyrn ortadan kalkmas ifdesi
kullanlmtr.
198

191
192
Eb Tlib el-mekk, age., s. 434
193
194
Abdlkerim Kueyr, Kueyr Rislesi, Sleyman Uluda (haz), stanbul: Dergah Yaynlar, 1999, s.86-
87.
195
Kueyr, age., s. 87.
196
Kueyr, age., s. 103.
197
Kueyr, age., s. 203.
198
Kueyr, age.,, s. 278-280.
51

Kueyr melmet bahsinde, mumele ve fiiller hususundaki korkunun,
Kaderiyenin (ve Mutezile) korkusu gibi olmasnn, knayanlarn mumelesi
konusundaki midin de Mrcienin midi gibi bir mid olmasnn melmet mereb bir
zt iin gerekli grlen zelliklerden olduunu belirterek, fiiller meselesindeki iki ar
grubun grlerini tasavvuftaki havf ve rec kavramlarna meczetmitir.
199

E. Ali b. Osman el-Cllb el-Hucvir (.465/1072) ve Keful-Mahcbu

Hucvir eserinin giriinde istihareyle ilgili olarak verdii ksa aklamada, ilerin
hayrl oluunun kulun kazanmasna ya da tedbirine bal olmadn belirtir. Zr
kullarn maslahat ve menfaatlerini en iyi bilen Allah Teldr. Hucvir kulun bana
gelen hayr ve errin takdir edildiini, kaza ve kadere teslim olmaktan baka aresi
bulunmadn ifde eder.
200

Allahn fiillerini ve bu fiillerin hikmetlerini kavramay hakikat (tasavvuf)
ilminin esas arasnda sayan Hucvir, Allahn fiilleri konusunda, Onun halkn Hlk
ve fiillerinin de yaratacs olduunu ifade eder. Hayr da erri de takdir eden, fayday ve
zarar yaratan Allahtr. nk Allah her eyin yaratcsdr (Rad, 13/16).
201
Hucvir,
muamele ve mcahedesiz mcerred tevhid cebriyecilik olur. Muvahhid, sz itibariyle
cebr, fiil itibariyle Kader ve Mutezil olmaldr ki, cebr ve kader arasndaki gidiat
shhatli olsun diyerek fiiller konusunda daha lml grnmektedir. Tevhid bu anlamda
cebirciliin altnda, kaderciliin (irde hrriyetinin) stnde saylmtr.
202
Hucvir,
Hazret-i Hasann hl tercmesiyle balayan Ehl-i beyti anlatt blmde, Hasan
Basrnin, Mutezile mezhebinin yaygnlk kazanmasndan doan endie zerine, Hz.
Hasana kader ve istitaat konusunda ynelttii soruyu ve Hz Hasann verdii cevab
aynen aktarr. Daha sonra kendi grn veren Hucvirye gre din, takdiri inkr eden
Mutezile ile gnahlar Allaha ykleyen Cebriyye arasndadr. Kul Allahn kendisine
verdii kuvvet nisbetinde kesbinde ve kazancnda irade ve ihtiyar sahibidir.
203

199
Kueyr, age., s. 317-318.
200
Ali b. Osman Cllb Hucvir, Keful-Mahcb/Hakikat Bilgisi, Sleyman Uluda (haz.), stanbul:
Dergah Yaynlar, 1996, s. 76.
201
Hucvir, age.,s. 93.
202
Hucvir, age.,s. 96-97.
203
Hucvir, age., s. 163-164.
52

F. Gazzl (. 505/1111)

Gazzlnin, evrensel ve zorunlu sebeplilik fikri ile zorunlu gerek dzen
fikrini Allahn kaza ve kaderine; mmkin en iyi lem fikrini de Allahn cd ve
inyetine balamasyla slam filozoflarnn teolojik grlerine ok yaklat ancak
onlardan ilh irdeye yapt gl vurguyla ayrlarak bu kez Er kelmna dayanm
olduu ne srlmektedir.
204
Bununla beraber Gazzlnin Er geleneinde deta
hikmet ve rahmetten bamsz olduunu vehmettirecek tarzda formle edilen, ilh
irdenin hibir gerekeye dayanmadan mutlak hrriyet ve keyfilii grn daha
makul bir izgiye ekmi olduu da sylenmektedir.
205

Gazzl, noksan olmadan kemlin bilinemeyeceinden hareketle, lemde iman,
kfr, taat ve isyn yada huzur ve sknt gibi eylerin asla zulm olmadn, her eyin
gerei gibi lyk ve dilne yapldn anlatmakla yukarda ifde edilen en iyi lem
fikrini dile getirmi olmaktadr. Bu lemde yaananlardan daha gzel ve tamam bir
taksimat mmkn deildir, nk daha gzel ve iyisi olup da Allah Telnn bunu
yapmamas, ulhiyette acziyyetin ortaya kmas demektir. Gazzl, noksan olmadan
kemlin kadrinin bilinemeyeceini syler.. Zr keml ve noksanlk, birbirine nisbetle
belli olurlar. Noksan ve kemli yaratmak, Allhn cd ve hikmeti gereidir. Gazzl,
Hakkn adletinden kaynaklanan nks ve keml durumlarnn birbirinden ayrlmas,
oklarnn anlamad iin iinde boulduklar dalgalar sert olan tevhid denizi
olduunu belirterek bu tevhid denizinin derinliinin sonunda ancak keif sahibi
limlerin anlad ve aklamaktan men edildikleri kader srr var olduunu dile
getirir.
206
Gazzli, ilh meiyyete gre ezelde takdir edilen hayr ve erden ne varsa
onun olacan, Allahn hkmn redd edecek, kaza ve kaderini deitirecek hibir
kuvvetin olmayacan belirtir. Kk-byk her ne takdir edilmise olacaktr. Sana
isabet eden etmeyecek ve etmeyecek de edecek deildir.
207
diyerek Erlere
yaklam grnmektedir.
Gazzl, kullarn fiilerini de kesb yoluyla yaratann Allah olduunu ifde eder.
Ancak kesbin olmas Allahn kudretinin kesbe taalluk etmediini gstermez. htiyr ve
ihtiyr sahibini de Allah yaratmtr. Gazzl insandaki kudret ve hareket arasnda bir
ayrm gzeterek, Allahn yaratt kudretin kulun vasf ama kesbi olmadn, hareketin

204
lhan Kutluer, Akl ve tikad/Kelam-Felsefe likileri zerine Aratrmalar, stanbul:z Yaynclk,
1996, s. 160-161.
205
Kutluer, age., s. 164.
206
mam Gazl, hyu Ulmid-dn Tercmesi, Ahmet Serdarolu (trc.), stanbul: Bedir Yaynevi, 1975,
s. 474-475.
207
Gazli, age., s. 475.
53

ise kulun hem vasf hem de kesbi olduunu belirtir. Kullarn fiilleri yaratmak
bakmndan Allah Telnn kudretinde, kesb ve ihtiyr bakmndan kulun
kudretindedir
208
demek sretiyle ilh irde ve cebr konusunda orta bir yolu takip
etmitir.

G. Eb Hafs mer Shreverd (.632/1234) ve Avriful-Marifi

Shreverdnin irde ve fiil konusundaki dncelerini yine sflerden tevekkl
makamyla ilgili nakledilen szlerden anlyoruz. Tevekkl, kulun her trl g ve
kuvvetten syrlarak kiide hibir varlk kalmadan irdenin Allaha havle edilmesidir.
Avrifde, el-Lmda geen rz, t
evekkl ve kader tanmlarnn benzerini grmekteyiz. Bunlarn iinden Sehlden
nakledilen Ykaycnn ly hibir kar hareket grmeden evirip evirdii gibi, lh
iradenin de kulu ylece ynlendirmesidir
209
sz, tevekkln dier sflerde olduu
gibi Shreverdde ilh irdeye kar tam bir teslimiyet hlini almakta ve btn fiilerin
Allahtan olduu fikrine sahip kldn gstermektedir.

H. Mevln Celleddn Rm (.672/1273)

Mevlnnn Zin ve n-paklik, b-namazlk ve namaz, kfr ve slam, irk ve
tevhid, cmleten Hakka nisbetle iyidir. Velkin bize nisbetle zin ve sirkat ve kfr ve
irk ktdr, tevhid ve namaz ve hayrt bize nisbeten iyidir; ve bunlarn cmlesi Hakka
nisbetle iyidir. Nitekim bir pdihn mlknde zindan ve daraac ve hilat ve ve mal
ve emlk ve hm ve sr ve d ve tabl ve alem hep mevcuddur. Padiaha nisbetle
bunlar hep iyidir. Hilat nasl onun mlknn kemli ise, daraac ve zindan dahi,
ylece onun mlknn kemlidir; ve ona nisbetle cmlesi kemldir; fakat halka nisbetle
hilat ve daraac bir olmaz
210
szlerinden imn-kfr, hayr-er gibi ayrmlarn bize
her ne kadar grnte farkllk olduu vehmini vermi olsa da hakikatte varlkta birlik
dncesini gstermektedir.
211

208
mam Gazl, hyu Ulmid-Dn Tercmesi, Ahmet Serdarolu (trc.), stanbul: Bedir Yaynevi, 1974,
C.I, s. 281-184.
209
Ebu Hafs ihbddin mer es-Shreverd, Tasavvufun Esaslar/Avrifl-Merif Tercmesi, H.Kmil
Ylmaz- rfan Gndz (hzl), stanbul: Erkam Yaynlar, 1993, s. 620-623.
210
Mevln Celleddn Rm, Fhi M Fh, Ahmet Avni Konuk (trc.), Seluk Eraydn, (haz.), stanbul:z
yaynclk, 2001, s. 31.
211
Reat ngren, Mevln Celleddn-i Rm, DA, C.XXIX, Ankara: 2004, s. 445-446.
54

Benim kazma raz olmayan Benden baka bir Rab arasn hadsi ile kfre raz
olmak kfrdr hadislerinin nasl anlalmas gerektii ile ilgili olarak kendisine
yneltilen bir soru karsnda Mevln, kaz ile makz arasnda bir ayrm yaparak,
kfrn, kaz deil makz olduunu ve kaz ile makznin bilinmesi durumunda
problemin ortadan kalkacan sylemektedir.
Mevln, iyiliin yan sra ktln de bulunmasnn Allah iin bir eksiklik
deil keml olduunu belirtir: Bir resmin irkin olmas ressmnn acemiliine dellet
etmez. Belki onun maksad irkinlii gstermektir, bir ressmn irkin resim, karikatr
yapmas onun sanatndaki maharetini gsterir ki hem gzel, hem irkin resim
yapabiliyor demek olur. Sadece iyiliklerin yaratlp ktlklerin yaratlmamas, hem
iyiliklerin bilinmemesine yola am hem de Allahn ktlkleri yaratmaya muktedir
olmad vehmini ortaya karm olurdu.
212

Mevlnya gre kul benliinden syrlmakla gerek anlamda irade hrriyetine
kavumaktadr. nk ferdiyetten kurtulup mutlak varla kavuan kimsenin iradesi
tpk varl gibi Allahta fani olmutur. Onun irade ve ihtiyar Allahn irade ve
ihtiyardr. Bu mertebede kul cebirden de ihtiyardan da sz edebilir. Ancak ferdiyetten
kurtulmadan yaptklarn Allaha isnat etmek yalanclktr.
213

Mevln, kaz ve kadere bahne bulunmamasn nk insann seme
hrriyetine sahip olmasnn ve tereddt etmenin cz iradenin varlna delalet ettiini
ifade eder ki, bu da bizi insann yapt her iten sorumlu olmas gerektii sonucuna
gtrmektedir.
214

Mevlnya gre insandaki kudret Allahndr. Hareketi yaratan Odur. Bu
yarat mazharn kbiliyetine gredir. Madd ilerde olduu gibi manev ilerde de
ycelmeye almak arttr. Bu mcadelede ihtiyara balanmak, edepli olmak, suu
kendine verip, hayr Allah Teldan bilmek lzmdr.
215

Mevln, peygamberlerin dnya ilerinde cebr olduklarn ve balarna bir ey
geldii zaman Allahtan bildiklerini, fakat kfirlerin hiret ilerinde cebr olduunu,
yaptklar ktlkleri, Allah yapt deyip, kendilerini susuz grdklerini syleyerek
peygamberlerin hiret ilerinde, kfirlerin dnya ilerinde ihtiyarlarnn varlndan
bahsetmektedir.
216

212
Mevln Celleddn-i Rm, Mesnev, Thirl-Mevlev (trc. ve erh), C.IX, stanbul: Selam Yaynlar,
1968, s. 353-357.
213
ngren, agm., s. 446.
214
Safi Arpagu, Mevln ve slam, stanbul: Vefa Yaynlar, 2007, s. 303; Mevln, Konularna Gre
Aklamal Mesnev Tercmesi, efik Can (trc.), C.I-II, stanbul: tken Yaynlar, 2007, s. 84.
215
Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatler, stanbul: FAV, 1997, s. 357.
216
Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatler, s.356-357 ; Can, age., s. 85.
55

Mevln, insana irde-i cziyye ve ihtiyr lsnde sorumluluk yklemekte
ve yaad madd ve manev lemde aktif bir rol vermektedir. nk onun dncesine
gre insan akl ve bilgi sahibi, yce bir varlktr ve seme kabiliyetine ship olarak
yaratlmtr. Cz iradesinde hrdr. Bundan dolay insan cz iradesini kullanarak
almal, iyiye ve hayra ynelmeli, tembellik ve miskinlik yapmamaldr. lh
irdenin tecell ekli ve yn bilinemeyecei iin insann almas, cz iradesini
kullanarak yapabildiklerini yaptktan sonra kll irdeye, boyun emesi ve teslim olmas
gerekir. Mevln, mutasavvflar hakknda yaplan eletirilere bir anlamda cevap vermi
ve miskinlik, tembellik ve atlet ierisinde bocalayan insan tiplerinin yetimesine sebep
olan bir anlaya zemin oluturmamtr.
217

II. KEFL-HCBTA KAZ VE KADER

Fussul-Hikemde kaz ve kader gr, ayn- sbite dncesiyle
yakndan ilgilidir, hatta kaz ve kader dncesinin bu kavram stne bina edildii
rahatlkla sylenebilir. Bir Fuss erhi olan Kefl-Hicbtaki kaz ve kader konusu da
ayn- sbite kavram zerinden verilmeye allacaktr. Nitekim Nev Yahy da
bahsi hep bu minval zere ele almtr.
Kefl-Hicbda kaz ve kader meselesinin detaylarna gemeden ncelikle
ayn- sbite ve ayn- sbiteyle ilgili olan madmun eylii kavramlarna kaz
ve kader konusundaki belirleyiciliklerinden tr temas edilecektir.

A. AYN-I SBTE

Ebul-Al Aff, bn Arabnin ayn- sbite kavramndan ilk bahseden ve
varln tabiat hakkndaki genel felsef sisteminde ona briz bir yer veren ilk Mslman
dnr olduunu ifade eder. bn Arab, Suad el-Hakme gre de Eflatun, Aristo, bn
Sn gibi felsef kaynaklar ya da Mutezile gibi kelam kaynaklarndan yararlanm olsa
bile, onu birletirici bir eyleme sahip kendi zel boyasyla adlandrm ve terim
anlamyla ayn- sbite fikrini ortaya atan ilk mslman dnr olmutur.
218

217
Arpagu, age., s. 31
218
Suad el-Hakm, bnl-Arab Szl, Ekrem Demirli (ev.), stanbul:Kabalc Yaynevi, 2004, s.90;
Ebul-Al Afif, slm Dncesi zerine Makaleler, Ekrem Demirli (trc.), stanbul: z yaynclk, 2000, s. 259;
56

Filozoflara gre mhiyet,
219
kelmclara gre mlm madm ve ey-i
sbit diye isimlendirilen
220
ayn- sbite, iki lafzdan oluur: Gz, kan menba,
hakikat, mene, asl, yer, pnar, altn, hazr mal, para, nefis ve zt anlamlarna gelen
221

ayn kelimesiyle hakikat, zt ve mhiyet kasdedilirken; sbt veya sbit kelimesiyle de
insan mhiyetinin veya genin zihindeki varl gibi akl veya zihn varlk kastedilir.
222

Sz konusu zihn varlk zaman ve meknda zihnin dnda gereklemek anlamndaki
var olma hlinin zdddr. D varlktan yoksun olan ayn- sbite, bn Arab tarafndan
genellikle yok olan eyler anlamnda madmt veya umr-i ademiyye diye
nitelenmektedir.
223

Sbit, deimez aynlar, zler demek olan ayn- sbite, Hakkn ilim
mertebesinde bulunan mmkinlerin hakikatleridir.
224
Ayn- sbite denilen bu
hakikatlerin kll ya da cz olmalar birdir. Kllsine mhiyet ve czsine hviyet
denir. Feyz-i akdes ile ilm-i ilhde malm olan ayn- sbiteye uun- zt ya da
hurf- liyt da denir.
225
Mhiyetler olmas varlklarn hakikatlerinin makl
sretleri olmasndan; hviyetler olmas ise bir tek olan ilh zttaki taayynler
olmasndandr.
226
Nesnelerin zihindeki tmel kavramlarna mhiyet, bu varlklarn d
dnyada varlk kazanmalarna hakikat ve inniyyet, varlk alanna karak gereklik
kazanan nesnelerin sahip olduklar zellikler sonucu tek tek varlklar gstermelerine de
hviyyet denilmitir.
227

lim mertebesi denilen ikinci mertebede sbit olan ve Hak tarafndan bilinen
hakikatlerin ayn- sbite diye isimlendirilmelerinin nedeni ikinci mertebede sbit olup,
srekli arada kalmalar ve d varla olan lzmlar ve hkmleri ve olu mertebelerine
ilien arazlarnn kmasdr.
228
Vcd- mutlakn yedi mertebesinden ncsnde sz
edilen ayn- sbite, hazert- hams, yni be mertebe zerinden ele alndnda ikinci
mertebeye tekbl etmektedir.
229

Ebul-Al Aff, Muhyiddin bnl-Arabnin Tasavvuf Felsefesi, Mehmet Da (ev.), stanbul: Krkambar
Yaynlar, 1999, s. 64.
219
Abdurrahman b. Ahmed Cm, Nakdun-Nuss f erh-i Nakil-Fuss, William Chittick, (tsh ve thk),
Seyyid Celleddn Atiyn, Tahran: Encmen-i ahn-i h Felsefe-i rn, 1977, s. 43.
220
Abdrrezzk Kn, Tasavvuf Szl/Letiful-alm f rt ehlil-ilhm, Ekrem Demirli (ev.),
stanbul: z yaynclk, 2004, s. 406.
221
Eraydn, age., s. 234.
222
el-Hakm, age., s. 90; Aff, age., s. 259.
223
el-Hakm, age., s. 90.
224
Kn, age., s. 72; e-erf Ali b. Muhammed Crcn, Kitbt-Tarift, Beyrut: Drul-Ktbl-
lmiyye, 1983, s. 30.
225
Yetkin, agm., s. 25.
226
Afif, agm., s. 149.
227
Ali Durusoy, Hviyyet, DA, C. XIX, stanbul: TDV, 1999, s. 68.
228
Kn, age.,s. 406.
229
Mustafa Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, Ahmet Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve
erhi, Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, C. III, stanbul: 2000, s. 25.
57

Malkaral Nev Yahy Kefl-Hicbda ayn- sbite mertebesinde ztn
sfatlarn aynas olduunu belirtir. nk ayn- sbite, ilm sretlerdir. Hric bir
varlklar yoktur. Ztta yok olan sfatlardr. Ama isimler dier adyla vhidiyyet
mertebesinde ise durum bunun aksidir. Yani sfatlar, ztn aynasdr. Ayn- sbite
ztn ayn olmas hasebiyle aslnda aralarnda bakalk yoktur, gayriyyet taayyn ile
balar: Ayn- sbite mertebesinde zt, mirt- sft olur. Zr ayn- sbite suver-i
ilmiyedir. Vcd-i hricleri yoktur. Pes onda mstehlek sfatlardr. Amm esm
mertebesinde ki vhidiyyet mertebesidir. Emr ber-aksdir. Yan sft, mirt- zt
olur.
230

Zt, vcdun ilk taayyn mertebesinde btn sfat ve isimlerini mcmel, toplu
olarak bildii halde, bu ikinci taayyn mertebesinde sfat ve isimlerinin gerei olan
btn kll ve cz mnlarn sretlerini birbirinden ayrlm olarak bilir. Kevn
varlklarn hakikatleri demek olan bu ilm sretler, gerek kendi ztlarnn ve gerekse
kendilerine benzer dier sretlerin asla urunda deildirler. Bu sretlerin bu
mertebedeki varlklar vcd olmayp sbtdir. Onlarn bu subt varlklar ve
birbirinden farkllklar ilmdir. Hakkn vcdunda ilm sretlerden ibret olduu ve
sadece sbt ile vasfland iin ayn- sbitenin hrite vcdu yoktur.
231
Mmkn
varlklar, yokluktaki asllar zerine sbittirler. Bunlarn nefislerinde ve ayn-
sbitelerinde zerinde bulunduklar hlin sretlerine brnen Hakkn vcdundan
baka varlklar yoktur.
232
Ayn- sbite, Allahtan varlk kazanr, hatta Allah onda
varlk meydana getirir, daha doru bir ifdeyle ona varlk elbisesi giydirir.
233

Nev Yahy, Kefl-Hicbda, ayn- sbitenin adem hlinde sbit olmalar ve
asla varlk kokusu almadklaryla alkal olarak u aklamalarda bulunur:
Adem-i hric ile muttasf olan ayn ki, adem-i mezbrda sbittir. Asl
vcd- hric ryihasn emm etmemilerdir. Pes ayn- ademiyyet dim ademde
sbit olduklar hl zere mstemirrlerdir. Pes sbit oldu ki, vcd-i hricde gayr yoktur
ki, ulvv-i zt-i Hak ona muzf klna. Eer vcuddan dahi farz etsen geri gayr sbit
olmaz. Zr suver-i tecelliytndan bir sret-i sbit olmak lzm gelir. Ol hod gayr deil
min vech-i ayn- Haktr.
234

230
Nev Yahy, Kefl-Hicb, vr. 27b.
231
Mustafa Tahral, Fussul-Hikemde Tezadl ifdeler ve Vahdet-i Vcd, Ahmet Avni Konuk,
Fussul-Hikem Tercme ve erhi, C. II, Mustafa Tahral-Seluk Eraydn (hzl.), stanbul: FAV Yaynlar, 1989, s.
29.
232
Muhyiddin-i Arab, Fussul-Hikem, Nuri Genosman, (ev.), stanbul: stanbul Kitabevi Yaynlar,
1971, s. 83.
233
Muhyiddin bn Arab, Ftht- Mekkiyye, Ekrem Demirli (ev.), C. VIII, stanbul: Litera yaynclk,
2008, s. 189.
234
58

Nev Yahy, ayn- sbitenin adem hlinde sbit olmalarnn sreklilik
arzettiini belirterek, hakikatte Hakkn varlndan baka bir varln bulunmadn
ifde etmektedir. Dier varlk tezhrlerinin de aslnda Hakkn hakkati olduunu dile
getirmektedir.
Nev Yahy, bahs-i nefs nitelendirmesinde bulunduu balk altnda, ilm
sretler olan ayn- sbitenin eitli itibarlarndan sz eder ve bu itibarlar ayna
(mirt) metaforu zerinden verir:
Bahs-i nefs: Malm ola ki, ayn- sbite iin iki itibr vardr. Birisi budur
ki: esm-i ilhiyyette suver itibr olunur. Birisi dahi: mevcd-i hriciyeye hakyk
itibr olunur. tibr-i evvel ile esm, ervh olup; ayn, ebdn gibi olur. tibr- sn
ile aksi olur. Yan ayn ervh olup, mevcdt- hriciyye, ebdn menzilesinde
grnr. Badeh, ayn iin iki itibr-i latf dahi etmilerdir. Birisi buna ayn,
mery-y vcd- Hak ola. Nitekim makm- feyz-i mukaddestir. Snsi bu ki, vcd-
Hak, mirt- ayn ve esm ve sft ola. Nitekim mertebe-i feyz-i akdestir. Pes indet-
tahkk hricde vcddan gayr ey yoktur. Ve ol vcd, ayn- Haktr. Ayn- sbite
ise suver-i ilmiyye olduklar hl zere mstemirr olup vcd- hric ryihsn emm
etmemilerdir. Ve hergiz etmezler.
235

Sz konusu edilen ilk itibarda, ilh isimler iin ayn, sretler; ikinci itibarda
ise hric varlklar iin ayn, hakkatler menzilesindedir. Ayn, ilk itibara gre beden,
isimler ise rh; ikinci itibarda ise ayn, rh; mevcdt ise beden hkmndedir. Bununla
birlikte ayn- sbite iin iki latf derecelendirme daha dile getirilir: Feyz-i akdes ve
feyz-i mukaddes. Feyz-i mukaddes mertebesinde ayn, Hakkn aynas; feyz-i akdes
mertebesinde ise Hak, ayn, isim ve sfatlarn aynas durumundadr. Nev Yahy,
tahkk erbabna gre varlkta Hakkn hakikatinden baka bir ey olmadn belirterek,
ayn- sbitenin ilm sretlerdeki hlleri zerinde devaml olduklarn vurgular.
Nev Yahy, dem fassnda insann her ne kadar zuhr asndan btn
mevcdt arasnda en son ortaya kan varlk olduunu belirtse de hadd-i ztnda
insann ilm varl, hepsinden ncedir. Bu anlamda unsurlardan neet etmesi asndan
hdis, zamann yokluu ve ilm sretler olmas asndan ise ezeldir: nsnn dahi
nefsl-emrde vcd-i ilmiyyesi cem mevcdttan mukaddemdir, eeri vcd-
aynsi cemsinden muahhar ise de. Pes zt, vcdun iktiz etmedii haysiyyetten
huds-i zt ile hdistir. Ve nee-i unsuriyyesi hasebi ile huds-i zamni ile hdis ve

235
59

adem-i zamn ile mesbktur. Amm vcd-i ilmiyyesi ciheti ile, ki ayn- sbitdir,
ezeliyyl-vcddur.
236

Burada ilm varlktan kast, ayn- sbitedir. Ayn- sbite, Allahtan ayr bir
ey deildir, eyiyyeti ile Hakkn ilminde sbt hlindedir. Ayn- sbitenin varlk
kokusunu duymam olduklar prensibi, istiddn ve malmun kadm olular, ayn-
sbitenin, eyiyyet olarak sbit bulunduklarna irettir.
237

Nev Yahy, irlik kimliinden kaynaklanan zerfetle, ayn- sbitenin Hakta
bulunmas ve bu bulunularnn Hakkn kdemine halel getirmemesini irne bir dille
anlatmtr:
Hazret-i ilm-i Hakta kim ayn
Oldular imtiyz ile madd
Lk mnende encm hurid
Kahr- ztnda her biri n-bd
Zt pk-i kadme vermedi naks
Adem de olan kdemle ubd
Gonca-i n-ikeftelerdir kim
Esmedi onlara nesm-i vcd
emm-i by-i vcd klmadlar
Varlk onlardan olmad maksd
Bunda gelmez zuhra ol ayn
Belki ahkmdr olan mevcd
Byledir byle srr- nefsl-emr
Byledir byle ilm-i ehl-i hd
Hazret-i vcdu grmek iin
Ehl-i himmetten iste feyz u cd
238

Malkaral Nev Yahydan yaklak yz yl nce yaam ilk Trke Fuss
mtercimi olan Yazcolu kardelerden Ahmed Bcn, Mnteh isimli eserinin
temhdttan oluan giri ksmnn sekizinci ve dokuzuncu temhdinde ayn- sbite
olarak isimlendirilen kavramn ilm sretler oluu hakknda unlar syler: Suver-i

236
237
238
60

ilmiyye, msemmdr; ayn- sbite ile. Ve dahi ehl-i nazar katnda ol ayn- sbitenin
klliytna mhiyyt derler ve cziyytna, hviyyt derler.
239

Her nesnenin ayn- sbitesi vardr ilm-i zt- ilhiyyede. Pes bu suver-i
ilmiyye-i mteayyinenin mezhiri vardr, lem-i ceberrtta ve melektta. Ve bu suver-i
ilmiyye, suver-i neviyye-i hakkiyyedir, ilm-i Hakta zhirdir, tecelliytla bulunur ism
ile kim, ol, vcd-i hricdir, cem-i avlimde. yle olsa suver, mtenevvi olur, asl-
mtenevvi olmakla kim, ol, suver-i ilmiyyedir.
240
Ahmed Bcn, ayn- sbite olarak
isimlendirilen ilm suretlerin klliytna mhiyetler, cziyytna da hviyetler
dendiini kaydeder ve ayn- sbitenin Hakkn ilmindeki sretlerin hakkatleri
olduunu belirterek, bu ilm sretlerin hric lemde eitli ekillerde taayyn ettiini
dile getirir.
Yine Ahmed Bcn, drs fassnda ayn- sbitenin varlk kokusu almadyla
ilgili olarak ayn- sbite ademdedir, ryiha-i vcddan nesne emm etmedi, kendi
hl[i] zerinedir. Maa-hz ki, suverin taadddt vardr, mevcdtta, ayn- vhiddir
mecmundan. Pes kesret, esmda ve sfttadr ki, nisbet-i makledir
241
diyerek,
ayn- sbitenin, asl yokluklar zere sbit olduklarn belirtir. Onlar, varlk kokusu
almamakla beraber, ehdet leminde mhade edilen okluun nedeni, isim ve
sfatlardr.
Nev Yahynn yukarda ayn- sbite iin sz konusu ettii iki itibar
izahna benzer bir aklamay, Ahmed Bcn ve Nev Yahy ile ayn yzylda yaam
olan bir baka Fuss rihi olan Abdullah Bosnevde de grmekteyiz. Ahmed Bcnn
Mntehsnn ondrdnc temhdinde, ayn- sbite, ilh isimler ve Hak arasndaki
iliki u ekilde anlatlr:
Bilmek gerektir ki, cem-i ehs, hakyk- sbitenin ve suver-i neviyyenin
mezhiridir. Zr mmkin deildir ki, klliyt- tabiyye mcerred ola, ehastan. Pes
yle olsa bu klliyt, merydr, hakyka. Nitekim hakyk, merydr esm-i
ilhiyye[ye]; ve bu esm-i ilhiyye [ile] Hak Telnn vech-i kerm[i] zhir olur. Zr
bunlar, ar- azmdir ve dahi esm-i ilhiyye ile ism-i Zhir mtehakkk olur.
242
Yani
Ahmed Bcna gre lemde grlen her ey sbit olan hakkatlerin tezhrleridir. lm
hakkatler, ilh isimlerin; ilh isimler ise Hakkn aynas durumundadr.
Abdullah Bosnev ise Tecelliyt Arisin-Nssunun asllardan oluan giri
ksmnn drdnc aslnda, ayn- sbitenin mmkintn, ilm-i ilhde sbit olan

239
Ahmed Bcn, age., vr. 4b.
240
241
Ahmed Bcn, age., vr. 32a.
242
61

hakkatleri
243
olduunu belirttikten sonra, ayn- sbite iin iki vecihden sz eder. Ve
bahsi geen itibarlar; ebdn ve ervh benzetmeleriyle yukarda Nev Yahynn
ifde ettii temsille benzerlik tar: Bir vech budur ki ayn- sbite, hakyk-
ilhiyyedir; esm ve sftn suveri olduu itibr zere. Ve bir vech dahi budur ki,
mmkintn hakyk ve mstendidir. Pes itibr- evvel zere ayn- sbite iin
ebdn gibidir ervh iin; ve itibr- sn zere ervh gibidir ebdn iin.
244

Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikemin drs fassnda ayn- sbitenin varlk
kokusu almad meselesini, ressm ve tablo misli zerinden vererek konuya aklk
kazandrmaktadr. Misle gre kendisinde ressmlk ve hatttlk sfatlar bulunan bir
ahs, resmini izecei yada hattn yazaca eyin sretini nce tuvale yada levhaya
aktarmadan nce zihninde tasavvur eder. Bu sretlerin gerek bir varlklar yoktur,
onlar ancak birer nisbettir. O ekillerin ilm ve zihn varlklar o ahsn vcdudur. O
ahs, tasarlad eyi fiile geirse bile o sretler kiinin zihninde olduklar gibi
kalmaya devam ederler. Tabloya yada levhaya yansyan ekiller sadece o sretlerin
glgeleridir. Bylece levhalarn ilm varlklar varlktan bir koku almam olur. Eer
levhalara akseden sretler, gerek varlklar olmu olsalard, onlarn tasavvurunun ahsn
zihninde srekli kalmalar mmkn olmazd. Allahn ilmindeki isimlerin sretleri de bu
misldeki gibidir. Hric varlktaki mevcdtn deimesi ayn- sbitenin bulunduklar
hl zere kalmalarn engellemez.
245

ehdet leminde zhir olan sretler bu ilm sretlerin, yani ayn- sbitenin
akis ve glgelerinden ibrettir. Bunlar fizik lemdeki varlklarn her birinin
hakkatleri ve onlar terbiye eden Rabb-i haslardr. Onun iin bu mertebeye
rubbiyyet mertebesi de denilmitir.
246
Nev Yahy, hricde mevcd olan eyin
ayn- sbitenin eserleri olduunu belirtir. Ona gre vcdun, esere nisbet edilmesinin
nedeni, ayn- sbitenin ve ilm hakkatlerin vcddan asla nasiblerinin
olmamasndandr. D lemde varlk ile renk kazanan, eserler ve ilm hakkatlerin
hkmleridir. Hakkatlerin kendisi, vcdun tenezzlnden ve kevn-i alyiden
uzaktr:
Vcdu, sra nisbetin vechi budur ki nefs-i ayn- sbite ve hakik-
ilmiyyenin vcddan hazz yoktur ve hergiz olmaz, ki demilerdir: ~-~ '- --'- '--V
;=; = Pes hricde reng-i vcdile mtelevvin olan sr ve ahkm- hakykdr.

243
Abdullah Bosnev, Tecelliyt arisin-nss f manassti hikemil-fuss, stanbul: Matbaa-i Amire,
C. I, 1290 (1873), s. 27.
244
Abdullah Bosnev, age., s. 27.
245
Konuk, age., C. II, s. 12.
246
Tahral, Fussul-Hikemde Tezdl fdeler ve Vahdet-i Vcd, age., C. II, s. 29.
62

Nefs-i hakyk tenezzlt- vcdiyye ve alyi-i kevniyyeden mnezzehdir. Kdemt-
hdist ile mmzice myesser deildir.
247

Ayn- sbite zuhr etmediine gre, zuhr eden bu ayn- sbitenin
hkmleri, baka bir ifdeyle birbirlerinden farkllamalarna neden olan eylerdir.
Ayn- sbitenin kendiliklerindeki taayynleri olan bu hkmler, Vcd- Haktaki
taayynlerinden ibret olan asla gre fer mesbesindedir. Bu hkmlerle birlikte
ayn- sbitenin eserleri zuhr etmektedir. Eser ile kastedilen szkonusu ayndan
mazharlarda ortaya kan zellik, fiil, sz, hl ve bunlarn lzmlar olan zaman ve
mekn gibi etkilenmelerdir. zellikleri olmayan bir ey ile ayn- sbitenin zuhr
etmesi imknszdr. nk ayn- sbite, bu yzden Hakkn mcmel enleri ve
mufassal ayndr.
248

Ayn- sbite, Bir ile grlen lem arasnda ontolojik konumlarnn bir sonucu
olarak hem etkin (fil) hem de edilgen (mefl, alc, kbil) olma zelliine sahiptir.
lh isimlere nazaran edilgendir; nk ilh isimler onlar zerine hkmler koyar. Bu
hl, bir kllnin czlerini belirlemesine benzemektedir. Grlen daha dk dzeydeki
nesnelere nazaran ise etkindirler. Bu kuvve hlinin, geldii fiil hline nazaran etkin
olmasyla ayn anlam tar. Bunlarn ftrat, Ztn biztihi potansiyel iyaps
tarafndan pasif (edilgen) bir biimde belirlenmitir. Fakat srf kendileri asndan gz
nne alndklarnda, bunlar kendi kendilerini belirleyici bir ftrata sahiptirler ve lemin
mmkn nesneleri zerinde belirleyici bir g icr ederler. Bunlar mmkn nesnelerin
cevherleri yani ayndrlar. Ve btn mmkn nesnelerin her birisi de, kevn lemde
kendi aynnn icbna uygun olarak kuvveden fiile kmaktadr.
249
Dolaysyla mahss
lemde vcdu olan bir kulun ayn- sbitede de ayn anda sbtu var demektir.
250

Kulun ayn- sbitesinin deimesi mmkn deildir. Ayn zamanda aynnn, varln
ayn olmasyla nitelenmesi de mmkn deildir. Aksine varlk daha nce yok iken
onun bir nitelii (ayn deildir) olmutur. nk Hak varlktr ve niteliin nitelenin ayn
olmas mmkn deildir. Kul hakikati ve ayn- sbitlik hlinde kalc, varl ise
kulluunda sbit olandr.
251

bn Arabnin her mevct eyin aslnn bulunduu ayn- sbite grnn,
Aristonun entelecheiasna, Gnostiklerin aeonlarna, Yeni Efltuncularn idea

247
248
Abdlgn en-Nabls, riflerin Tevhidi/el-Kavlul-Metin f beyn tevhidil-rifn, Ekrem Demirli
(ev.), stanbul: z yaynclk, 2003, s. 78.
249
Afif, Tasavvuf Felsefesi, s. 70; Toshihiko zutsu, bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar,
Ahmed Yksel zemre (trc.), stanbul: Kakns Yaynlar, 2005, s. 216.
250
Kl, age., s. 244.
251
Muhyiddin bn-i Arab, Ftht- Mekkiyye, Ekrem Demirli (trc.), C. IX, stanbul: Litera Yay., 2008,
s. 294.
63

yorumlarna ve tabiat- vahde hakkndaki fikirlerine benzer ynleri olduu ileri
srlebilirse de dikkatli bakldnda tamamen kendine it hussiyyetlerinin olduu
grlecektir.
252
bn Arabnin ayn- sbite gr Efltunun ideler nazariyesini
hatrlatmakla beraber kll-cz btn varlklar kapsayan Allahn bilgileri (malmt-
ilhiyye) anlamn tamasyla Efltunun idelerinden farkl olup ondan daha derin ve
kompleks bir yap arzetmektedir. nk ideler sadece eynn genel sretleri iin sz
konusudur ve mstakildir, yani Allaha bal deildir.
253
Ayrca Efltunun
idealarnn ayn- sbiteden daha ok lem-i misl ya da ilh isimler kavramna
karlk gelebilecei ifde edilmitir.
254

B. MADMUN EYL

bn Arabnin ayn- sbite nazariyesini ortaya atarken Mutezilenin yoku
(madm) ey sayan grnden de istifde ettii belirtilmektedir. Madmun
eylii, gr ayn- sbite fikrinin kaynaklarndan birini tekil etmektedir.
255

el-Hakm, bn Arabnin, madmun bir ey, zt ve hakikat olduu, baz zellikler ve
nitelikler tad grnde Mutezile ile hemfikir olduunu belirtir. bn Arabye gre
madm, sbit ve yok bir hakikattir. Allahn kadm ilminde sbittir ve yoktur; baka bir
ifdeyle zaman ve meknda var olma zelliine sahip deildir.
256

Yokluk eylii (eyiyyetl-adem), varlk eylii karsnda, sbt eylii
demektir.
257
Kk itibariyle e fiilinin mastar olan, ey, bilinmesi ve hakknda bilgi
verilmesi geerli olandr. ey mmkn veya imknsz, kadm veya sonradan
yaratlm, mevct ve madmu kapsar. Terimsel olarak ise, ister dta ve isterse zihinde
olsun, sadece var olana zgdr. Allahn zelin zeli olmas gibi, ey de genelin
genelidir.
258
Madm, varlk sahnesine kmam ve hric lem dnda baka varl
olmayan bir eydir. Madm, zt, hakikat ve mhiyettir. Allah bu zt yaratmam,
fakat ona varlk vermitir. Madmlar, kadimdir, ezeldir ve var olmaya devam
edecektir. Madm hric lemde vct bulmadan nce zt zelliklere sahiptir. Vct

252
Kl, age., s. 245.
253
Aff, age., s. 260; Sleyman Uluda, Ayn- sbite, DA, C. IV, stanbul: TDV, 1988, s. 199.
254
Kl, age., s. 245; lhan Kutluer, Msl, DA, C. XXXII, stanbul: TDV, 2006, s. 150.
255
256
257
258
64

bulduktan sonraki zellikleri ise tahayyz (uzam) ve arz kabul etmesidir.
259
Madm
(yok) bir ey deildir; yokluk ise l-eyden (ey olmayan) ibrettir.
260

bn Arabnin eylik konusunu aklarken bir eyin varlk derecelerine dikkat
ektii belirtilmektedir. Bir ey, zihinde, dta, szde ya da yazda var olabilir. Baz
varlklar bunlarn hepsinde birden var olabilecei gibi birinde veya bir kanda da var
olabilir. Bir insan arda bulunduunda evde deildir ama evde bulunmamak arda
bulunmamay veya baka bir yerde bulunmamay gerektirmez. bn Arabnin buradan
eitli aama ve mertebelerde bulunmayan bir eyin mutlak anlamda yok
saylamayaca sonucunu kartt grlmektedir. Bir eyin ilk varlk derecesi lh
ilimdeki varldr. Herey Hakkn ilminde bir sret ve hakikat olarak bulunur.
261

Kl, bn Arabnin madmt drd ksma ayrdn belirtmektedir. lki,
Tanrnn ortann, olunun karsnn vs. olmas, ya da bir devenin bir inenin
deliinden gemesi gibi farzolunan eylerin kesinlikle sahih olmad mutlak
ademdir.
262
Srf nurn olan Vcdun mukbili srf zulmn bir mefhm olan mutlak
adem iin tasavvuf ehli, adem-i hakk, adem-i mahz, adem-i mutlak, adem-i srf,
ademl-vcd, btl- hakik, btl- mutlak, l-ey-i mahz gibi deiik tbirler
kullanmlardr. Sfler vcdu, yokluun yokluu (ademl-adem), ademi ise vcdun
yokluu (ademl-vcd) diye de tarif etmilerdir. Vcd sonsuz olup bir snra
mnteh olmadndan ademin tahakkuk edebilecei bir sah yoktur. Bu yzden mutlak
adem bir eye taalluk etmez ve bilinemez yan o, hibir eydir. (mahza l-ey).
263

kincisi, bir cinsin bireyi gibi vcdu ztrren deil de tercihen ve ihtiyr olarak
zorunlu olan madmdur. Mutlak vcdun hricindeki btn mevcdt bu kategoriye
girer. ncs, tatlnn acl gibi vcdu ciz olan madmdur. Sonuncusu da
vcdu ihtiyr yoldan kesinlikle mmkn olmayp da sdece kendi cinsinden bir
bireyin vcduyla olan madmdur.
264
Burada kastedilen madm, Allahn lemde
biricik yaratt ve bir mislini yaratmad eyler olabilir.
265

Abdlgn en-Nablsde, madmun ikiye ayrldn grmekteyiz. Birincisi,
sbit madmlardr ki, bu, ayn- sbitedir. kinci ksm ise, imknsz eyler diye
nitelenen sbit olmayan madmdur. Bu da kendi iinde iki ksmdr. lki, Hakkn

259
Ebul-Al Afif, bn Arabde Ayn- Sbite/Mutezil Dncede Madmt, bn Arab
Ansna/Makaleler, Tahir Ulu (ev.), stanbul: nsan Yay, 2002, s. 148.
260
bn Arab, age., s. 368
261
Ekrem Demirli, Fussul-Hikem erhi, bnl-Arab, Fussul-Hikem, Ekrem Demirli (ev.), stanbul:
Kabalc Yaynevi, 2006, s. 291-292.
262
Kl, age., s. 189.
263
Kl, age., s. 188.
264
Kl, age., s. 189.
265
Kl,age., 850 nolu dipnot, s. 189.
65

ortann, babasnn olunun, denginin veya benzerinin olmamas gibi vcd- Hak iin
dnlemeyecek eksikliklerdir, hadd-i ztnda imknsz eylerdir. kincisi de Allahn
irde etmedii eyler gibi bakasndan dolay imknsz olan eylerdir.
266

bn Arab, Erlerin, madmun eyliini kabul etmemelerinin alacak bir
durum olduunu syler. nk varla nisbet edildiinde sbit olduu iin kendisinden
bir koku duyulmu olur, yoklua nisbet edildiinde ise varl yoktur. Madmun sbit
bir hakikati vardr ve sonra bu ayna varlk iliir. Kendisi ise hlleri sbit klar.
Mmkn, varlk ile yokluk arasnda bulunan berzah, sbitliin mmkne nisbetinin
nedenidir. Bununla birlikte, yokluk da kendisine nisbet edilir. Yokluk z gerei iki
durum nedeniyle onun karlndadr. Mutlak yokluk, mutlak varln karsnda bir
aynadr. Varlk aynada kendi sretini grr. Bu durumda o sret, mmknn kendisidir.
Bu nedenle mmknn sbit ayn ve yokluk hlinde eylii vardr ve mutlak varln
sretine gre ortaya kmtr. Mutlak varlk da mutlak yokluk iin aynadr. Mutlak
yokluk Hakkn aynasnda kendisini grm, grd sret onun sreti olmutur.
Aynada grd sret, mmknn kendisi ile nitelendii yokluun kendisidir. Bu
durumda mmkn, madm olmak zellii ile nitelenmitir. Mmkn, aynaya bakan
insan ile ayna arasnda gzken srete benzer. Ne grendir, ne de ondan bakadr.
Mmkn sbtu bakmndan Hakkn ayn ve ondan baka olmad gibi yokluu
bakmndan imknszn ayn veya ondan baka deildir. Mmknler Hakkn tecellsi
ynyle ayn- sbite iken yokluk tecellsi ynnden madmdurlar.
267

bn Arab, Erlerin adem hlindeyken ayn- sbiteyi inkr ettiklerini, onlara
gre mmknn Allah onlar yarattnda ayn sahibi olduklarna kil olduklarn
dnmektedir. Bir baka deyile Erler, bn Arabye gre mmknlerin makl
lemdeki varln inkr etmektedirler. Mutezile ise bn Arabnin anlayna gre
mmknlerin ortaya kmadan nce ayn- sbitelerinin olduunu kabul etmekteler ve
bunlar yokluktan sonra var olmaktadrlar yani hric lemde tahakkuk etmektedirler.
268

el-Hakm, ey teriminin, bn Arabde ayn kelimesiyle e anlaml
kullanldn belirtir. Buna gre varlktan ve varlkta ortaya kan her ey, eydir. Ayn
zamanda mutlakl ynnden ayn ile hric varla kmadan nce ilim mertebesindeki
sbitlii hlinde mhiyet ile e anlamldr. Bu durumda, eylik, ayn- sbiteye (sbt
eylii) ve zaman ve meknda gereklemi mevct varla (varlk eylii) uygundur.
269

266
en-Nablus, riflerin Tevhidi, s. 74-75.
267
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. XI, stanbul:Litera Yaynclk, 2009, s. 66-67
268
Afif, agm., s. 151.
269
66

Sadreddn Konev, eylii, Seni nceden yarattm bunun ncesinde sen bir
ey deildin (Meryem, 19/9) ve nsann zerinden bir dehr gememitir ki, o
zikredilen bir ey deildi (nsn,76/1) yetleri zerinden ele alr. Ona gre eylik,
varlk eylii ve sbt eylii olarak ikiye ayrlr. Varlk eylii, bir eyin nefsinde
ve bakasnda bizzat mevcut olmasdr. Sbt eylii ise, her eyin Hakkn ilminde ezel
ve ebedde bir tek vetirede deimeksizin ve bakalamakszn bilinen sretidir. Bu eyin
sadece kendisini Yaratann bilmesi itibari ile bir eit varl vardr; yoksa gerek
anlamda varl sz konusu olamaz. Allahn o, zikredilen bir ey deildi (Dehr, 1)
yeti bu eylie irettir.
270
O, hibir ey deildi (Dehr, 1) yetinden kast olunan,
kendisi hakknda uuru olmayan eyliktir. Kendisine nispet ile o, bir ey deildir,
kendisini yaratann ilmine gre bir eydir.
271

Nev Yahy ise eyiyyet iin, Zekerviyye fassnn, rahmetin her eyi
kuatmas bahsinde, nefes-i Rahmna ilk dhil olan Rahmn isminin eyiyyetidir,
daha sonra da mevcd olan aynn eyiyyetidir ifdesini kullanr. Nev Yahy,
eyiyyet ile ilgili verdii aklamada eyiyyetin, eyin taayyn olduunu syler.
Nev Yahy, ey ve eyiyyet arasnda ayrm yaparak, bunlardan ilkinin,
filozoflarn isimlendirmesine gre, makl-i evvel, ikincisinin de makl-i sn
olduunu belirtir. Nev Yahy, bn Arabye gre ey ve eyiyyetin her ikisinin de
mevcd olduunu belirtirken filozoflarn, maklt- sniyeyi mevcd kabul
etmediklerini ifde eder. Mevcd olan ayn, hiret ve dny, cevher ve araz, mrekkeb
ve bast olsun sonsuza kadar uzayan btn mevcdlar iin geerlidir.
272

Nev Yahy, eyiyyeti bir baka yerde (t fassnda) yetlerle
misllendirerek, yle tarif eder:
Malm ola ki, eyiyyetten murd, eyiyyet-i sbtiyye olmak vardr.
Mesel ilmullhda olan ayn- sbitenin eysi gibi ki onlara istiddt- klliyet-i
gayr- mecleleri hkmnce verilmitir. Ve eyiyyet-i vcdiyye olmak var. Mertebe-i
ayn ve ehdettir. Ayn- mmkinta istidt- cziyye-i mecleleri hkmnce at
olunan vcd gibi. eyet-i sbta misl-i Kurn: Q ;-- -'- '-;- '-- ;---
(Nahl, 16/40) gibi ve eyet-i vcda misl, -~ 4- ; J-- Q- 4---= -- (nsn, 76/1)
gibi.
273

270
Sadreddin Konev, en-Nefehtl-lhiyye/lh Nefhalar, Ekrem Demirli (ev.), stanbul:z yaynclk,
2004, s. 24-25.
271
Konevi, age., en-Nefehtl-lhiyye, s. 27.
272
273
67

Nev Yahy, eyiyyeti, eyiyyet-i sbtiyye ve eyiyyet-i vcdiyye
eklinde ikiye ayrarak ilk eyliin, gayr-i mecl olan ayn- sbitenin eylii, ikinci
eyliin de ehdet leminde mecl olan eylik olduunu belirtmitir. Sbt eylik,
yaratlmam; vcd eylik ise yaratlmtr. Kll istdd sbt eylik iin szkonusu,
cz istidd ise vcd eylik iin sz konusudur. Gayr-i mecliyyet ve istidd
kavramlaryla ilgili bilgiler ileride verilecektir.
eyiyyeti sbit olmayan ancak adem-i mahzdr. Onun iin ondan hibir ey
kmaz. sim ve sfatlar ise srf varlk olan vcd- mutlakn adem hlinde bulunan
nisbetleridir. Yani bunlar bilkuvve mevcd ve bilfiil zhir deildirler. te bunlar iin
eyiyyet sbittir ve eyiyyeti sbit olan eyler iin de zuhr vardr.
274

Hak Tel, her malmun ayndr; zr malm, eyden eammdr. Zr ey
mevcda muhtassdr. Malm, vcd ve ademe muammemdir. Pes malm, al-y
nekerttr ki, bundan eamm mefhm yoktur, mmkinta ve mmtenita mildir.
Rtbe-i ihtada malm, Hak ile beraberdir.
275
Nev Yahy, bu ifdelerde eyin
malma gre daha dar kapsaml olduunu nk malmun hem vcd hem de ademe
taalluk ettiini dolaysyla da daha genel olduunu belirtir. Hakkn her malmun ayn
olmas, malmun eyden daha genel olmasndandr. Malmun bilinmezlerin en
bilinmezi olmas, malmun ; eyin de iki mertebede bulunmasndan trdr.
Malm, vahdet mertebesi diye de isimlendirilen taayyn-i evvel mertebesinde, ilim ve
lim ile birdir ve birbirinden ayrlmaz ve ey olarak nitelendirilmez. Burada ilmin
malma tabiiyeti sz konusu deildir. Vhidiyyet mertebesinde ise Hakkn zt
unlar birbirinden ayrlr. Bu ilm sretlere, gayb eyler (ey-y gaybiyye) de denilir.
ehdet mertebesinde ise bu ilm sretler Zhir ismiyle tecell ederek varlk kazanrlar
ve hem ey hem de malm tlak olunurlar. Malm bu mertebede bulunurken eyin
ise ilk mertebesi malmun ikinci mertebesinden balar. Malmun enker-i nekert
(bilinmezlerin en bilinmezi) olmas, eyin nceki mertebeye gre daha belirsiz
olmasndan kaynaklanr. eyiyyete s fassnda enker-i nekert denilmesi ise
eyiyyetin ehdet mertebesine nazarandr.
276

Ahmed Bcn, eyiyyet kavramna onnc temhdde, taayynt, sftiyye,
esmiyye, ilmiyye ve vcdiyye taaynt eklinde drde ayrd taaynt bahsinde

274
Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, Mustafa Tahral-Seluk Eraydn (hzl.), C.
IV, stanbul: FAV, 2002, s. 6.
275
276
Konuk, age., C. IV, s. 77-79.
68

deinir. Bcna gre, eyiyyet-i sbtun bulunduu mertebe, mam Gazzlnin
lem-i cebert dedii hazret-i man, esm ya da hakyk mertebesidir.
277

C. ZEYR FASSI BALAMINDA KEFL-HCBTA KAZ VE KADER

Bu blmde, Nev Yahynn kaz ve kader hakkndaki dncesi, kaderiyye
hikmetinin ele alnd zeyr Fass balamnda ele alnacaktr. zeyr fassyla beraber,
kaz ve kader konusuyla ilgisi grlen dier faslardaki zahlardan da yararlanlacaktr.
zeyr fassnda kader bahsi, fassn geneline hkim olan ayn- sbite, istiddlar
ve ilmin malma tbi olmas merkezinde ilenmitir. Dolaysyla kader meselesi, bu
balklar etrafnda deerlendirilecektir. Kaz ve kaderin zeyr fassndaki
deerlendirmelerinden sonra, ayn- sbite ve ayn- sbitenin lzmlar olan
istidd ve istiddn yaratlp yaratlmadklar meselesi, kaz ve kader problemi
zerindeki belirleyici konumlarndan tr ncelikli olarak deinilecek konular
arasnda yer alacaktr.
Bunun yansra fasta dorudan yer almayan ancak kader meselesi ile irtibatl
olmas bakmndan, irde hrriyeti, cebr, tekvin-teklf emir, kullarn fiileri, iyilik ve
ktlk problemi gibi konulara da temas edilecektir. Zikredilen balklar, baka
kaynaklarla beraber yine zeyr fass ve zeyr fassnn hricindeki faslarn altnda,
Nev Yahynn perspektifinden deerlendirilmeye allacaktr. Son olarak ayn-
sbite ve istidd kavramna ynelik baz itirazlara yer verilerek blm
tamamlanacaktr.
1. Kaz ve Kader
Nev Yahynn, kaz ve kader hakkndaki aklamalarndan nce bn Arabnin
Fussl-Hikem dnda yer alan ve Konev, Kn, Kayser ve Moll Cm gibi
nemli baz Fuss rihlerinin kaz ve kader tanmlarn vermek yerinde olacaktr.
bn Arabnin kaz ve kader hakkndaki gr yledir: Kaz, Allahn
ey hakknda lhik olan hkmnden ibrettir. Allahn eya hakkndaki hkm, eyaya
dir olan ilminin hudduna gredir.
278
Bu hkm, btn ey, Hak ilminde ne ekilde
ve ne hlde olmusa toptan olarak o hlleri zerine verilen hkmdr.
279
Allahn
eyya id ilmi dahi eyann kendi nefislerinde bulunduklar kbiliyet ve istidddan

277
278
bn Arab, Marifet Kitab/Kitbl-Marife, Hseyin emsi Ergne (ev.), Ercan Alkan-Osman Sacid
Ar (haz.), stanbul: z yaynclk, 2009, s. 60.
279
bn Arab, zn z, smail Hakk Bursev (trc.), stanbul: Krkambar kitapl, 2005, s. 71.
69

Allaha it eylemi olduklar malmttan mehzdur. Kader ise, eyann kendi
aynlarnda hmil bulunduklar eyleri Hakkn ziydesiz ve noksansz vakit vakit
kendilerinden halk ve izhrndan ibrettir.
280
Her varln istidd nisbetinde para
para sonra yaplacak tafsl zere his ve ehdet lemine zuhr ederek gelmesidir. O
eylerin zuhra gelmesi de, niin ve kimde zuhr ediyorsa, onun istidd nisbetinde
olur.
281
Hakkn ey zerine olan kaz yani hkm, eydan mehz olan malmtn
tpksdr. Kaz, Hakkn levh-i mahfzda isbt eyledii eydir ve ezelde vuk bulan
ilh hkmn icmldir. Kader ise o hkmn cziyytdr. Burada cziyyt, l-yezlde
vuk bulacak tafsilt demektir. Bu tafsilt dahi, mahlktta vuka gelen eylerden
ibrettir.
282
Kaz lafz kll emir, kader lafz da sonsuza kadar srecek olan tafsil olan
cz emir karlnda kullanlr.
283

Sadreddn Konevnin kaz ve kader hakknda verdii bilgiler de yledir: Kll
ilm hkm olan kaz, kabiliyetlerin istiddnn gerektirdii mteaddid hkmler ile
irde ve kudret mertebelerinin meleklerde, feleklerde ve bunlardan her birisinin iermi
olduu eylerde taayyn etmesinin ardndan tafsilleir. Tafsillemesi, oalmas vakte
bal olmas, sonlu ve sonsuz oluu asndan sz konusu ilmin hkm, kader diye
isimlendirilir. Kbiliyetler kaderin konulardr, hkmler ise takdir edilmi eylerdir.
Emir, tenezzl eder, ycelir, sona erer ve pe pee gelir.
284

Kn, kazy, Allahn ilminin gerei olarak, bilinenlerin ya da gaybtaki
kabul edicilerin hlleri hakkndaki ey zerindeki hkmdr, eklinde tarif eder. Zir
O, ebede kadar ayndan her bir aynn ahvline bu aynn gerektirdiklerine ve kabul
ettiklerine- zt ile muttalidir. Bu hller, aynn sbtlar hlinde- zerinde
bulunduklar hllerdir. Kader, bu hllerin vakitler- ve bunlarn her birinin muayyen bir
sebepten dolay muayyen bir zaman ve mukadder bir vakit ile bamll- hasebiyle
vakitlendirilmesidir. Kazda ise vakitlendirme yoktur. Kader ise tehr ve takdmin
olmad muayyen bir vakitte her bir hlin tayni, bir ekleme yapmakszn,
bulunduklar hle gre eyy planlamaktr. Kader, zamana gre kaznn ve takdir
edilenin ziydesiz ve noksnsz tafslidir. Kaz da, eynn aynlarnn zerinde
bulunduklar sbit hllere uygun olarak, ey zerindeki hkmdr. Dolaysyla kaz,

280
bn Arab, Kitbl-Marife, s. 60; Konuk, C.III, s. 81-82.
281
bn Arab, zn z, s. 71.
282
bn Arab, Kitbl-Marife, s. 60-61.
283
bn Arab, Kitbl-Marife, M. S. 117.
284
Konev, en-Nefehatl-lhiyye, s. 218-219.
70

eyda ancak ey vstasyla hkm vermitir. Gerekte hkm, sorulan eyin
hakikatine baldr; o eyin zt neyi gerektiriyorsa hkm ona gre verilir.
285

Dvd- Kayser iin, kaz, aynn iktiz ettii eylerin ey zerindeki kll
hkm, kaderin ise, kaznn cz, muayyen, huss zamanla mahhaslamasdr.
Kaz, kadere takaddm eder.
286
Moll Cmnin kaz ve kader tanmlar da yledir:
Kaz ilh kll hkmn, mevcdtn aynlar zerinde naslsalar ylece cr olan
ahvle gre ezelden ebede kadar olan hkmnden ibrettir.
287
Kader ise, kaznn, tafsli
olup, eynn iktiz ettii zaman ve vakitlerde ortaya kmasdr ki bunlar aynn cz
istiddlardr. Kader, ayndan her bir hlin muayyen vakit ve sebeplere taallukudur.
288

Nev Yahy, Kefl-Hicbda zeyr fassnn erhine Hz. zeyre kaderiyye
hikmetinin neden tahsis edildiini aklayarak balar. Buna gre Hz. zeyr, hakikatinin
ve istiddnn iktiz etmesiyle kaderin srrna talib olmu ve yet-i kerimede (Bakara,
2/259) getii zere dirilmenin naslln Allahtan sual etmitir. Mellifimiz, kaznn
tarifini verirken kazy, arlkl olarak ayn- sbite ve ilmin malma tbi olmas
meselesiyle birlikte ele alr.
Nev Yahynn ifdeleriyle kaz, eynn ayn- sbiteleri zerine cereyn
edecek hllerinin ezelde nisbet ve isbat edilen ilh hkmdr. Bu ilh hkm, sonsuza
kadar zaman ve vakitlerin gemesiyle ortaya kar. Eya zerinde cereyan eden hkm
ise Hakka, ilm sretlerin verdii bilgi miktarncadr:
Kaz hkm-i ilhdir, ki eynn ayn- sbiteleri zerine cereyn edecek
ahvli ezelde nisbet ve isbt etmitir. l-ebedil-bd iktiz-i murr- ezmine ve evkt
hasebi ile eyen fe-eyen zhir olur. Ve zhir olan hkm-i mezbr, Hakkn suver-i
ilmiyye-i sbkas mikdrncadr.
289

Hakkn ilmi, malmtn kadm olan istiddlarnn gerektirdii ekilde olur.
Allahn ilminin malma taalluku vcd ve huds sebebi ile olur; ancak malmt, Ztta
sakl olduklarndan tr ilim sfatndan ncedirler. Mellifimiz, ilim-malm, kaz ve
kader konusunun marifeti elde etmede ok nemli olduuna vurgu yaparak, irfn
sarayna ancak bu kapdan girilebileceini syler.
290

Kader ise, aynn ezelde hangi hl zere bulunduysa onu ziyde ve noksan
olmadan vakitlerinde nisbet etmektir. Mellif, kazy, henz llmemi ya da

285
Alk, age., s. 160; Kan, age., s. 296-7.
286
Dvd b. Mahmd el-Kayser, Matlau hussil-kilem f man fussil-hikem, C. II, Drl-itism
(thk.), Muhammed Hasan es-Sid (tsh), Tahran: Matbaa-i Mihr, 1416, s. 119.
287
Kayser, age., s. 119; Cm, age., s. 211.
288
289
290
71

llmeye hazrlanm bir elbiseye benzetirken, kaderi ise o elbisenin llp ahslarn
boylarna gre mnsip bir biimde dikilmesi temsiliyle anlatr. Burada boylar, ayn-
sbite ve istidd, elbise de hric varlk eklinde yorumlanabilir: Kader dahi eyy,
ayn- ezelsinde ne hkme mstaidd ve ne hl zere mstemirr ise onu evktna nisbet
etmektir, ziydesiz. Yan aynda olan, ilmde olana ziydesiz; ve ilmde olan, aynda
olana ziydesiz. Pes ziyde-i noksna ihtiy kalmaz. Mesel kaz, ol sevbe benzer ki
henz llmemi, lmee mheyy klnm; ve kader, ol sevbi lp ve kmt-
ehsa mnsib biip dikmektir.
291

Vakitlendirme (tevkt) ise eyann aynnda olann belirli bir vakitte hric varla
karlmasdr.
292
Vaktin taayyn, ya da eyin mnkn olan btn taayynleri, onun
ayn- sbitesinin bir parasdr. Bu anlamda kaderin kendisini dahi ayn- sbite
belirler, hatt kader, ayn- sbitedir.
293
Kaz, ilim, irde ve meiyyet, tamam kadere
tabidir, kader de malma ve makdra tabidir.
294

bn Arab, Allah rzkta baznz baznz zerine tafzl eyledi (Nahl, 16/71)
yetinden hareketle, rzk rhn ve cismn eklinde ikiye ayrp, rzktan
kastedilenin kader-i malm olduunu ifde eder. Nev Yahy, kader-i malmu,
ayn- sbitenin ezel olan istiddlarna gre taleb ettikleri haklardr, eklinde
aklamtr. Allah, nce feyz-i akdesde mmkn mhiyetleri, isimlerin taleblerine gre
belirledikten sonra feyz-i mukaddesde meiyyeti gereince onlara yetle de balantl
olarak inzl-i erzk (rzklarn indirilmesi) eder. Burada yine meiyyet, ilim ve malm
kavramlar ne kar. Herkesin hak ettiinin yani rzklarn indirilmesi, meiyyete,
meiyyet, ilme; ilim de malmtn yani ayn- sbitenin Hakka it ettiklerine
baldr.
295

Nev Yahy, burada daha ok mfessirlerin kulland inzl ve tenzl
terimlerini feyz-i akdes ve feyz-i mukaddes ile irtibatlandrarak bu kavramlara yeni bir
anlam boyutu katmtr:
Hak Tel, evvel defaten-vhideten, feyz-i akdesde her eye it-y halk eder.
Badeh feyz-i mukaddesde, evvel, it ettii halka evvelen hazin-i semvt ve arznda,
badeh nebt ve hayevnda, badeh aslb- b ve mmehtta terk ettii vedyin
eyen fe-eyen huds- urt ve zuhr- esbb ve evkt ile taalluk- meiyyeti hasebi

291
292
293
zutsu, age., s. 240-241.
294
295
72

ile tenzl klar. Pes mfessirn, inzl- emr, defdir; tenzl, tedric dedikleri man, bu
tahkk ile mtebeyyin olur.
296

Yani Allah Tel nce feyz-i akdesde mmkinlerin ztlarna isimlerin talebleri
ile it ettikten sonra meiyyeti hasebince feyz-i mukaddesde onlara rzklarn inzl
eder. Meiyyeti ilmine uygun olur ve ilmi hasebince de kaz ile hkmeder. lmi de
malm aynlarn Hakka it ettiklerine gredir. Hak Tel nce feyz-i akdesde bir
defada hereye halkn it eder daha sonra feyz-i mukaddesde nce yerlerin ve gklerin
hazinelerinde sonra bitkiler ve hayvanlarda, verdii emnetleri vakit vakit sebeb ve
artlarnn zuhru ve vakitleri ile meiyyetinin taalluk etmesi ile tenzl klar. Bylece
mfessirlerin inzl, bir def, tenzl de tedrc dediklerinden anlalan mellife gre
budur. Kaz ilim ve irade ve meiyyet hepsi birden kadere tbidirler. Kader de malma
tbidir.
Kn, kaz, ilim, irde ve meiyyetin kadere tbi olduunu aklama
sadedinde kaderden kastedilenin, ayn- sbite olduunu belirtir. Hakkn ilmi ayn-
sbiteye dolaysyla da hkm de ayn- sbiteye baldr.
297

Benzer ekilde Nev Yahy da kaderin srr bahsinin anlatld pasajda, bu
srr- kadere ilm sebebi ile, ki malmt- sbiteye ilimdir ifdeleriyle srr- kaderi
malmt- sbite olarak aklamtr ki, malmt- sbite de ayn- sbitedir.
298

Ahmed Bcnn zeyr Fassnda kaderiye hikmetini aklarken belirttii;
srrl-kaderdir ki, ayn- sbitedir, cmlesi Kn ve Nev Yahyda grlen
kaderin, bir anlamda ayn- sbite olduu fikriyle rtmektedir.
299

Abdullah Bosnev de zeyr fassnda kazy benzer ekilde tarif ettikten sonra
kaznn ey, sadet, ekvet, imn, kfr, ikbl ve idbr, keml ve noksn gibi btn
hllerde ilm ilhde ne srette taayyn ettiler ise istidd- ztleri gereince Hakka it
ettikleri had zere olduunu ifde eder.
300
Bosnev, Hakkn ayn- sbitenin it
ettiklerine gre hkmetmesinde tevktin yani vakitlendirmenin olmayacan nk bu
hkmn, Hakkn ayn olan ilm-i ilhde madm olan ey zerine olduunu ki onda da
zaman ve mekn bulunmadn belirtir.
301

Bosnevye gre kader ise, ilm-i ilhde eynn it ettii hkm ve ahvlin
ziyde ve noksn olmakszn muayyen bir vakit ve takdir edilmi bir zamanda icrs ve

296
297
Kn, age., vr. 179a, (Alk, age.)
298
299
300
Abdullah Bosnev, age., C. II, stanbul: Matbaa-i Amire, 1290 (1873), s. 26-27.
301
Abdullah Bosnev, age., C. II, s. 27.
73

izhrdr. Sz edilen vakit ne ne alnr ne de sonraya braklr. Kader kaznn
tafslidir.
302
Ayn ekilde Bosnev de kaz, ilm ve irde ve meiyyet ilm-i ilhye; ilm-i
ilh de kader-i malm olan ayn- sbiteye tbidir
303
diyerek kader-i malm ile
kastedilenin ayn- sbite olduunu ifde etmitir. Kader-i malm ise halkn Haktan
talep ettikleri istihkaktr. Yine kader-i malm, ilm-i ilhde herey ayn- sbitesinin
istidd- aslsi hasebiyle Haktan bir hkm talep ettiklerinde istiddn muktezs
zerine onun hakknda kaz olunan hkmdr.
304

2. Ayn- Sbite ve Gayr- Mecliyyet

Ayn- sbite, ilm sretler ve o n hricde madm olmalar bakmndan
mecl (yaratlm) diye nitelenmezler. Mecl ise ancak mevcd olur.
Zihnimizdeki ilm ve hayl sretler, hrite var olmadka mecl olarak
vasfedilmezler. Cal ancak hrice nisbetle, bu ilm sretlere taalluk eder.
305
Bir
yaratcya muhta olma anlamnda mecliyyet mmkn mhiyetlerin
levzmndandr. nk mmkn mhiyetler, var olduklar vakit, bu ihtiyala
nitelenirler. Mhiyetlerin gayr-i mecl olular, onlarn kendilerinde bir cilin
caline ya da bir messirin tesirine taalluk etmeyileridir. Filin vcdda tesiri,
varlk verme anlamnda deildir, bilakis onun mhiyetlere tesiri, varlk itibriyledir.
Mesel bir boyac, bir elbiseyi boyad zaman, o elbiseye ya da boyaya varlk vermez
yapt ey, sadece o elbisenin d lemde boya ile belirmesini salamaktr.
306

Ayn- sbite Allahn ilminde sbit olan ilh isimlerin sretleri ve mezhiridir.
sim ve sfatlar ise, kadm olan zt ile kim ve onun ayndr. Bu sretle ayn- sbite
hakikat cihetinden ztn ayn olur. Zt ise bk, ezel ve ebeddir. Ve ona fen ve adem
rz olmad gibi cal ve cd dahi tr olmaz. Bundan dolay ayn- sbitenin
istiddt ilh isimlerin muktezayt olduundan mecl deildir. Hak kbiliyetleri
ancak istiddlarna gre cd etmitir. Ve vcdda ancak aynn it ettikleri vki
olmu, ayn- sbite ise ancak ztlarnn muktezsn vermitir.
307

Nev Yahy, ayn- sbite ve gayr-i mecliyyet hakknda yneltilebilecek
muhtemel bir itiraz yle dile getirmitir:

302
303
304
305
306
Cm, age., s. 44.
307
Konuk, age., C.II, s. 64.
74

Ayn- sbite istiddlar ile Hakkn meclt- mmkinesinden deil midir?
Abdin ne vcdu vardr ki Hakka muhlif-i takz ede? Pes hccet-i blia halk
tarafndan sbit olmaz m?
308
tiraza verilen cevap ise yledir:
Evvel mertebede yan hviyyet tabakasnda olan cal halk- cedd deildir.
Belki evvel makmda ryiha-y halk ve huds hergiz yoktur. Zr evvel mertebede
cal dedikleri Hakkn suver-i un- mstecinne ile gayb- hviyyetinde tecell
etmesidir. Ki ol tecellda hergiz sfat, ilim ve irde ve ihtiyr hkm muteber deildir.
Hkm, cb- mahz iledir. Pes ol mertebede sen niin beni s gayr-i mut kldn diye
itiraz mteveccih olmaz. Zr makm- ahadiyyette ahkm- taaddd ve isneniyyet
cereyn etmez. Ve bu makmda olan sulin ol makma tecvz ve terettb bulunmaz
ve habl-i itirzt min-bad inkt bulur. Lkin keml-i teselli bulunmaa fehm-i latf ve
zevk- cibill gerektir, ves-selm!
309

Nev Yahy, burada ayn- sbite iin yaratlmln sz konusu
edilemeyecei fikrini, ayn- sbitenin ahadiyyet mertebesinde, yeniden ya da yoktan
yaratma anlamnda bir yaratma ile ortaya kmadndan hareketle aklamaktadr.
Ancak bununla beraber Hakkn hviyyet gaybnda sakl sretlere tecell etmesi
anlamnda bir yaratmann mevzu bahis edilebileceini dile getirir. Ayrca bu mertebede
yani ahadiyyet mertebesinde, ilim ve irde gibi isim ve sfatlarn hkm geerli deildir.
Geerli olmad iin de isyn ve itat noktasnda kuldan vrid olabilecek bir itiraz,
muteber deildir. Mellif, bu meselenin anlalmasnn yaratltan gelen bir kbiliyetle
mmkn olabileceini dile getirerek konunun zorluunu ifde etmektedir.
310

Hakikatler, malm olular, yokluklar ve sretlerinin Hakkn ezel-zt ilminde
taayyn etmesi itibariyle mecl diye nitelenmezler; nk hdislerin Allahn zt ile
kim olmalar ve Hakkn bakas iin zarf veya mazrf olmas imknszdr. Ayrca
hakikatler cal ile nitelenemezler; zr mecl, mevcd demektir, varl olmayan
ey, mecl olamaz. Byle bir ey olsa idi, kadm ilmin ezelde kendisinde
malmlarn taayyn ediinde bir eserinin olmas gerekirdi; hlbuki malmlar,
kendilerini bilenin dnda deillerdir. Nitekim onlar kendiliklerinde madmdurlar,
varlklar kendilerini bilen limin ztndadr. Eer bu bilinenler, mecl diye
nitelenirlerse, y kendilerini bilen Hak ile varlkta denk olmalar ya da onlar bilenin,
kendisinden kendisine ynelik eseri kabul iin bir mahal, bakas iin de zarf
olmas gerekirdi. Btn bunlar geersizdir, nk bu durum, Hakkn birliinin

308
309
310
75

mutlaklna zarar verir ve feyiz veren varln, madma deil, mevctlara rz olduu
anlamna gelirdi, bunlarn hepsi eldeki eyi tekrarlamak olduu iin imknszdr.
311

Ahmed Bcn, ilh isimlerin ilm sretleri olan ayn- sbitenin gayr-i mecl
olduunu, cal-i cil ile nitelendirilemeyeceini ifde eder. Ayn- sbite, Haktan
izf olarak sonradr. Hkm hakkatte hkime deil ayn- sbiteye tbidir.
312

Ayn, eynn hakkatleri olduklar iin Hakkn enleri olmalar bakmndan tesr ve
mteessir olma durumlar yoktur, nk onlar, gayr-i mecldr.
313

Abdullah Bosnev, ayn- sbitenin hricde mevcd olmamasndan tr cal
ile tavsif edilemeyeceini syler. nk mevcd olan ey ancak hricde mevcd olur.
Ayn- sbite ise varlk kokusu almamtr. Mevcd olan feyz-i mukaddes ile zhir olan
aynn yada isim ve sfatlarn sretleridir.
314
Hak ancak ayn- sbite ve onun it
ettii eyle hkmde bulunur: sadet, ekvet, idbr ve ikbl, noksn ve keml hep
ayn- sbitenin gereine gre tecell eder. Bosnev, ayn ezel ve ebed olarak ikiye
ayrarak yle demitir: Hak ezelen bizim ayn- sbitemiz zere ve ebeden ayn-
vcdiyyemiz zere ahkmdan bir ahkm ile kbiliyyet ve istidd hasebiyle
315

hkmde bulunur.
Ahmed Avni Konuk, cal fiilinin tesirde bulunabilecei bir mahalinin
bulunmas gerektiini ancak ayn- sbitenin herhangi bir tesir alabilecek bir hle sahip
olamadklarn syleyerek onlarn yaplarak (mecl) vcda getirilen eyler olmadn
syler. nk ayn- sbite ztn enleridir ve zt ile kadmdirler. Dolaysyla ayn-
sbite ne tesir altndadr ve ne de mecldr. Zt nasl var ise ayn- sbite de zt ile
vardr.
316

Konuk bahsi ayrca misllerle de akla kavuturmaya almaktadr. nsandaki
glme ve alama gibi bir takm zellikler alanlmad ya da glnmedii zaman
bilkuvve mevcd ve bilfiil madmdur. Alanld ya da glnd vakit bunlar
irdesinin, cali ve tesiri ile deil bizzat ztnn bir gerei olarak ortaya kar, yani insan
henz glmeden ve alamadan nce, glmeye ve alamaya hazrlanmaz. nsan
gldnde ya da aladnda bu enler de fiilen mevcd olurlar. nsann mevcd
olmas gibi bu enler de onunla beraber mevcddur ve bir sebebe bal olarak
meiyyet, tesir ve cal olmakszn zhir olurlar. Hakk mevcd olan Zt, madm olan

311
Sadreddin Konev, Tasavvuf Metafizii/Mifth- Gaybil-Cem vel-Vcd, Ekrem Demirli (ev.),
stanbul: z yaynclk, 2004s. 23-24; Abdlgni en-Nabls, Gerek Varlk/Vahdet-i Vcdun Mdafaas, Ekrem
Demirli (ev.), stanbul: z Yaynclk, 2003s. 175.
312
313
314
Abdullah Bosnev, age., C. I, s. 28.
315
Abdullah Bosnev, age., C. I, s. 372.
316
Konuk, age., C. I, s. 17.
76

enleri ile tecell eder. Bu durumda ayn- sbite zuhra geliin illeti, zt ise mall
olmu olur.
317

3. Ayn- Sbiteye Vukfiyet, Kaz ve Kaderin Bilinip Bilinemeyecei

Ey ve hdiselerin ayn- sbitelerini Allahtan baka kimse bilmez. Bu
zellii itibariyle ayn- sbiteye meftihl-vel (ilk anahtarlar), meftihl-gayb
(gaybn anahtarlar) kaderin srr denilir. nsanlarn bunlar bilmesi mmkn olsa
kaderi ve gelecei de bilmi olurdu. Bunun iin Allah, ayn- sbite sahsn insanlara
kapatm, onun bilgisini sadece kendisine tahsis etmitir. Ancak baz hllerde neb ve
vellerin bir ksmna baz ayn- sbitelerin gsterilmesi mmkndr.
318

Bir kimsenin ayn- sbite hakknda bilgi sahibi olabilmesinin yegne mmkn
yolu, mkefedir ya da gzlerden perdenin kalkmasdr. Bu mkefenin dnda hibir
ey ve hatt peygamberlere vki olan ilh vahiy dahi ayn- sbitenin bu iyaps
hakknda bir bilgi veremez. Ama bu, mkefeye nil olan kimsenin bu meselenin
btn srrna da ship olacana da dellet etmez.
319

Konev, eyhi bn Arabnin insanlarn saadet ve ekvetlerini bilmesini yle
anlatr: eyhimiz insanlarn cz ve kll istiddlarn mhede etmekteydi. Bu
istiddlarn neticelerini ve insanlarn kilik ve saidlik derecesindeki nihyetine kadar
devam eden istiddlar grrd. Onun bu eyden haber vermesi, ahsa ynelik zel bir
bakna tbi idi; yani bir ahs, kendi hlinin mhiyetine ve eksiklik ve keml
durumunda hirette karlaaca eylere muttali olmak ister, eyhimiz de haber verir
ve yanlmazd. Konev, kendisinin de Allahn fazl ve eyhi bn Arabnin bereketiyle
kader srrn ve eya zerindeki ilh hkmn kaynan rendiini ifade eder.
320

Konev ayrca kaz ve kaderin srrn bilen kimse iin, vcbun, teklifin,
mbahln, haram diye isimlendirilen snrlamann, mutlak hellin, affn, mafiretin
srrnn ayrca bununla beraber ekvetin, sadetin, Hakkn honutluunun ve
gazabnn, ocuklarn sorumlu tutulmasnn, hayvanlarn mkellef olmaynn da
sebebinin bilinebileceini dile getirir.
321
Kn, tahayyl ve vehimlerin etkisinde
kalnd mddete akllarn kendisi hakknda bilgi edinilmesinin mmkn olmad,
sadece keif ve gerek mhede vastasyla renilebilecek olan ayn- sbitenin en

317
Konuk, age., C. I, s. 17-18.
318
319
zutsu, age., s. 246.
320
Sadreddin Konev,Fussl-Hikemin Srlar/el-Fkk f esrr mstenidti hikemil-fuss, Ekrem
Demirli (trc.), stanbul: z Yaynclk, 2003, s. 72.
321
Konev, el-Fkk, s. 58.
77

kapal meselelerden biri olduunu ifde ederek,
322
kaderi bilme ltfuna ancak kendisine
ayn- sbitesi mhede ettirilen tam marifet sahibi kimsenin nil olabileceini ifde
eder.
323

Nev Yahy, insanlarn byk ounluunun ya da halkn avam tabakasnn
kaderin srrn bilmediklerini belirterek, Dnya hayatnda zhire bakanlar,
kalblerinin rtl olmalarndan tr kader srrnn mazhar olan, misl leminden
habersizdirler. der.
324
zeyr fassnda bn Arab, kaderin zuhrunun iddetinden dolay,
akllarn bu srrn kefinde ciz ve hayran kaldn syler.
325
Nev Yahy, kaznn
hkmn, -ki bu ayn zamanda eynn kendi nefislerindeki talebleridir- kaderin srr
olarak niteleyerek bunun, basar- mahcblara kapal ve gizli olduunu belirtir. Zr bu
perdeli gzler, kulun istiddlarndan kaynaklanan taleplerini grmezler.
Grmedikleri iin de zhirde yaanan bir hdiseyi zulm addederler. Halbuki zulm
gibi grnen bu durum, btn hlin bir aksidir. Burada btn hlden kast,
istiddlar ve onlarn takzs yani kendi talepleridir. Ama bu srr ancak kalb sahibi
rifler bilir. Bu bili, Kf sresi 37. yette ifdesini bulan, zevk ve vicdn ile ya da
ilk-y sem ile gerekleen bir bilitir. Bylece, Allahn kullar zerine delli zhir olur
(hccet-i blia). Yani hkmn, ilim ve irdesine gre deil kullarn istiddna gre
verir.
326

Nev Yahy, avmn bu hussa vkf olmadn, akllarn da srr- kaderin
kefinde ciz ve hayrn kaldn ifde eder. Hz. dem, Hz. Ms ve Hz. Hzrn
hikyesi, geminin tahrip edilmesi, duvarn tamiri ve ocuun katli gibi olaylar, ona gre
hep kaderin srryla alakal hdiselerdir. Mellif, Allahn kadere ittil peygamberlere
bildirmemesinin arkasnda yatan hikmeti, srr- kadere muttli olan nefse, emr-i davet
mkil olur. Ve icrm- ahkm- eriatte mtereddid ve mtehavvil kalr cmleleriyle
dile getirir. Yan kadere ittil, peygamberlerin mmetlerini Hakka davetlerinde bir
takm glkleri barndrr. Zr kimin hidyet kimin de dallette olacann nceden
bilinmesi, davette geveklik ve teredddn yaanmasna neden olur. Dolaysyla davet
esnsnda, peygamberlerden fertlerin bu durumu gizlenir. Bununla beraber Nev
Yahy, bu kelmn, yani srrr- kadere muttli olan nefse ile balayan cmlenin,
kendisinden nakil yznden sdr olduunu ancak aklnn ve zevkinin ulat neticenin,
keml noktasnda hem eriatin hem de kaderin srrn cem etmenin irde taalluk

322
Kan, Tasavvuf Szl, s. 75.
323
Kn, age., s. 75.
324
325
326
78

etmeksizin aklen mmkn olabileceini belirtir. Ona gre evliynn byklerine alan
bu sr, neden peygamberlere kapal kalsn ki? Nbvvetin kemli, kader srrnn
onlardan gizlenmesi ile gerekleir ki bylece hkmlerin uygulannda teredddn
yaanmas tehlikesi ortadan kalkar.
327

Abdullah Bosnevye gre de kaderi Allahtan bakasnn bilmesi imknszdr.
nk ayn adem hlinde sbit olan meftih-i veldir. Kader ilmine vkf olmak
muhl olunca onun kef yoluyla bilinmesi de muhldir. Ancak Allah meiyyetinin
taalluk ettii baz kullarna kader ilmini it edebilir. Hakkn meiyyeti ilmine ilmi ise
malma tabidir. Dolaysyla malmt- ilhiyyeden istidd, kader ilmine msait olan
bu ilme sahip olur. nsn- kmilde ise durum farkldr. Zr kaytlardan tlak olan insn-
kmilin aynnda btn ayn ve btn isimler cem olunmutur. Bundan dolay sadece
baz hlleri bilebilen kullarn hli insn- kmilin durumundan doal olarak farkldr.
328

Bosnev, davet esnasnda peygamberlerden kader srrnn gizlenmesi
meselesinde peygamberlerin hidyete ehil olanlar ile olmayanlar bilmek istemelerinde
srar etmelerinin nedeni olarak onlarn daveti kabule yatkn olanlar davet ederken
daha rahat olmalar, davete ehil olmayanlar davette ise zahmet ve yorgunluk ekmek
istememeleri olduunu belirtir. Ancak Bosnevye gre, kullara verilecek olan mkaft
yada mczt onlarn peygamberlerin davetine verdii cevaba gre ekillenir. Bylece
onlarn isyn ve itatleri ortaya kar ve davet anlam kazanr.
329
Bosnev ayrca
kaderin srrnn srrndan da sz eder. Ona gre srr- kader, Hakkn vcd-
mutlaknda ve halkn mukayyed vcdundaki hkmdr. Kaderin srrnn srr ise, ilm
hakkatler ve malm sretler olan ayn- sbitedir. Malmt- Hak, Hakkn zt zere
zit ve ondan hric deildir. Bu malmt Hak iin zt nisbetlerdir. Malmt-
ilhiyye, kendi hakykndan mtegayyir olmaz nk onlar zt hakkatlerdir. Ve
Hakkn zt tagayyr, cal, mezd, noksn ve tebeddl kabul etmez.
330

Nev Yahy, Hakkn kaderin srrn ya da kader ilmini, bn Arabnin tam bir
marifet sahibi olanlar eklinde tavsif ettii kiilere tahsis ettiini, bunlarn da
ehlullh ve kmiln-dergh ztlar olacan belirtir.
331

bn Arab, kaderin srrn bilmenin, bunu bilen kimselere hem rahatlk hem de
ztrap verdiini syler. Nev Yahy da bu rahatlk ve azap durumunun rihlerce
aklandn syleyerek kendisinin bu husstaki fikrinin farkllk arzettii msnda

327
328
Abdullah Bosnev, age., C. II, s. 43-44.
329
Abdullah Bosnev, age., C.II, s. 30.
330
Abdullah Bosnev, age., C. II, s. 36-37.
331
79

bulunur. Nev Yahyya gre rif iin matlbunun verilmemesi hlinde yaad azab
onun ztnn ya da ayn- sbitesinin gerektirdii bir durum deildir. rifin yaad
elemin nedeni, Nev Yahyya gre, cismn perdeler nedeniyledir. rif, beeriyet
sfat ile bakalarnn yaratltan kaynaklanan nimetlerine (niam- cibillesi) meyleder.
Bu meyledi, zt deil riz bir durumdur. Eer zt bir hl olsayd yani aynndan
kaynaklansayd, ezelden o nimete hazrlanm olmas gerekirdi. Bununla birlikte insan
nefsinin, zhir olarak baz yksek taleplerinin vuku bulmamasnn sebebi olarak
istiddnn bunu gerektirmediini dnerek znt duymasnda da phe yoktur.
Ancak Nev Yahy, kendi ayn- sbitesinin iktizsna lim olan bir rifin,
gereklemeyen bir arzusu iin bunun ayn- sbitesine aykr bir durum olduunu bildii
hlde elem iinde bulunmasnn uzak bir ihtimal olduunu dnmektedir. Fakat rife,
bu teellm baz eyler iin gizlenmi olabilir o zaman bahsedilen hkm rif iin geerli
olamaz. Szkonusu elem, mutlak bir elem deildir, hdiselerin geici artlar ile ilgili
yaanan rz bir durumdur.
332

Nev Yahy, hkmeyn-i mezbreyn, nakzeyn olmak bi-itibriz-zhirdir.
Amm eer murd, fevt-i istidddan hsl olan azab- elm ise ol, hergiz rife terettb
etmek ihtiml-i akl deildir. Zr esm mertibden tahallf etmez. L tebdl
li-kelimtillhdr (Ynus, 10/64). Ve tertb-i esmy tekml, zt iindir. Ayn- vhidi,
tekml iin zt- mutlakaya terettb-i naks etmeyi rif tahayyl m eder? Mezk-
marifet buna msid mi olur?
333
diyerek istiddn hilfna aykr bir tutum
taknmann ayn- sbitenin daha nce de deindiimiz deimezlik zelliine halel
getirmesi endiesinden hareketle bunun rif-i mkif iin tahayyl edilemeyeceini
ayrca marifetin de buna msade edemeyeceini belirtir.
Mellif, nakzeyn kavramna dt notta nakzeynden kastn iki zt durum
olabileceini iki zddn ise bir arada tek bir eyde toplanmasnn mmkn
olamayacan -siyah ve beyaz gibi mesel- belirterek kaderin srrn bilen rifin hem
rahat hem de azab iinde olmasnn zt olmayp, zhir ve rz bir hl olduu zerinde
durur.
334
Ayn ekilde Nev Yahy, nakzeyn ile ilgili olarak Allahn rz ve
gazab ve lutf ve kahr sfatlaryla ilgili de mtlaada bulunur. Ayn, man talebi
ile Allahn lutfuna mazhar olurken, kfr talebi ile de Hakkn kahrna sebep olur.
Kaderin hkm, mteadd ve gayr-i mteaddye mil olduu iin kaderin srrndan

332
Nev Yahy, age., vr. 255b-255a
333
334
80

daha byk bir ey mmkn deildir.
335
Konuk, mteadd ve gayr-i mteadd
kavramlarn, ayn- sbite ve Hakka ynk taraflaryla ele alp, aklamaya
almtr. Ayn- sbite iin mteadd, aynn Hakka olan hkmdr ki bu hkm
Hakka mteadd yani tesir eder; gayr-i mteadd hkm ise aynn kendi ztlar
zerine verdikleri hkmdr ki bakasna mdhil olmaz. Hakka nisbetle mteadd,
Hakkn ayn zerinde gerek ilim mertebesindeki gerek d lemdeki zuhrlar
zerindeki etkisidir, gayr-i mteadd ise Hakkn hkmnn yine kendisi zerine
hkmdr, zr hakikatte gayr yoktur.
336

Nev Yahy, Hz. zeyrin kaderin srrnn renmeye dir talebini, nbvvet
yoluyla olduu iin Allahn hdis-i erfde vrid olan Eer y zeyr! Bu talebden
mnteh ve bu diyeden mmteni olmazsan ismini, dvn- enbiydan mh ve rfi
olam itbna muhatap olduunu belirtir. Zr kaderin srr, kef yoluyla hsl olur,
nbvvet yolu ile deil. nk kef, dorudan; nbvvete dir olan bilgi ise dolayl
yollardan elde edilir.
337

Nev Yahy, Hz. zeyrin bu sulinin, marifetullahn incelikleri hakknda bilgi
yetersizlii ve aslnda bu szn Hz. zeyrin deil, Hz. Hzr ya da Armiyya ait
olduu eklinde baz mfessirlerin grlerine yer verdikten sonra bn Arabnin Hz.
zeyrin bu talebi hakkndaki fikrini aklar. bn Arabye gre, Hz. zeyrin suli, Hz.
brhimin suli gibidir; dirilmeyi, uzak ve garip grme deildir. Her iki peygamberin
de sullerindeki ortak nokta, llerin diriltilmesini uhd ile grmektir. Hz. zeyrin
sorusu, fiil olarak cevaplandrlmas gereken bir soru olduu iin, Allah da cevb fiil
olarak bizzt Hz. zeyrin bedeni zerinde gstermitir.
338

Hz. zeyr, llerin diriltildii anda Allahtan varlklarn ayn- sbitelerini ve
varln balangcnn keyfiyetine mdrik olmay lisn- hl ile taleb etmitir. Ancak bu
ilim, meftih-i vel olduu iin Allahtan baka kimse bu srr renemez.
339
Sadece
Allah, diledii kullarndan bazlarn bu srra muttali klar. Nev Yahy, aynn bu
srrn bilmenin de ancak ayn- sbitenin baz hllerini ve istiddn ilmen
kefetmekle mmkn olabileceini sylerken, varln balangcnn nasllnn
(keyfiyet-i iftith- vcd) ise zevk ve vicdn ile idrk edilemeyeceini; zr bu hlin,
yani kudretin makdra taallukunun sadece Allaha mahsus olduunu dile getirir.
340
Hz.

335
336
Konuk, age., C. III, s. 94-95.
337
338
339
340
81

zeyr, mahlk iken Hlk olann iktiz edebilecei bir ey istedii iin itba maruz
kalmtr.
341

Hz. zeyrin isminin, nbvvet defterinden silinmesi itabn Nev Yahy,
senden tark- haber ve ihbr ref edip tark- tecell ve uhd it ederim tecell hod
istidd- kadmine tbidir ki ol istidd medr- idrk-i zevkyyedir. Fil-hakka cihet-i
kurb-i velyettir. eklinde aklamtr.
342
Yani Ben, senden melek ya da ilhm
vastasyla olan haber yolunu keserim sana keif ve tecell yolunu aarm. Tecell de
istiddn naslsa ona gre olur, demektir.
343
Bylece istiddnn neyi iktiz edip
etmediini bilip bundan tr srr- kadere dair olan bilgiyi istemez ve nehye de
muhatap olmazdn. Aslnda Hz. zeyre yaplan uyar itb deil inyettir.
344

nsan ayn- sbite ile kendi sbit aynnda mevcut iken onu (zikredecek)
hatrlayacak ekilde onu bilemez. nsan bu esnada bir fikir sahibi olmad iin onu
zihinde var dnerek bir araya getiremez.
345
Kaderin bir ayn- sbitenin kendisini,
somut olarak var olan bir eyde kuvveden fiile karmak zere olan son derece hassas
bir hl olduu kesindir. Bundan dolay da kaderi bilmek, varln dile gelmeyen srrna
kaamak bir nazar atmaktan teye gidemez, nk Allahdan leme kadar yaylan
vcd srr kaderin iinde f olmaktadr.
346
Kader hakknda bir eyler bilmek aslnda
ayn- sbite hakknda bir eyler bilmek demektir. Ancak ayn- sbite derin bir sr
olup, bu srda ilh bilincin iyapsn oluturduundan, bunlarn asl hakikati ancak Hak
tarafndan bilinmektedir. Bu da insanlarn ounun ayn- sbitenin ve dolaysyla da
kaderin cahili olduklarn gsterir.
347

4. stiddn Gayr-i Mecliyyeti ve Cebr

Ayn- sbiteden her bir aynn bir istidd ve zel bir kabiliyyeti vardr.
Ayn- sbite mecl (yaratlm) olmaynca onlarn istiddt ve kbiliyyeti de
mecl deildir ve asla biri dierine benzemez. Hak ayn- sbiteden her bir aynn
istiddna mnsip olarak o aynn sretine gre zhir olur.
348
ehdet lemindeki

341
342
343
Konuk, age., C. III, s. 104.
344
345
Muhyiddin bn Arab, Ftht- Mekkiyye, Ekrem Demirli (ev.), C. VII, stanbul: Litera yaynclk,
2008, s. 270.
346
347
348
82

eyann hakikatleri olan ayn- sbite, ilm-i ilhde ne hl zere sbit olmu ve
istiddlar neyi iktiz etmise, Hakkn hkm ona gredir.
349

Konevde istiddn kll ve cz olarak iki ksmda deerlendirildiini
gryoruz. Kll istidd, insann kendisiyle Haktan varln kabul ettii eydir; bu
kabul ilh irdenin btn mmknler arasndan insan belirlemesi ve Hakkn onu daha
sonra bezenecei varlk hllerini yaratmak iin insana tevecch esnasndadr. lk
varl kabul eden, kll istidd vcd bir ey deildir; o, ayn- sbiteye ait bir gayb
hlidir. Bunun dndaki cz istiddlar ise vcd eylerdir. nsan kendisi iin
gereklemi eyin hkmnn insana ilimesi, bir tarzda; veya herhangi bir vakitte ve
hlde insandan ayrlabilecek ve zil olabilecek bir nispet ynnden ise; ya da bu
hkmn insana ilimesi, sadece herhangi bir mevtnda ve belirli bir neette veya bir
art ile ya da artsz gereklemise, bu eserin konusu, cz istidddr ve o yaratlm
bir eydir. Bu zelliklere sahip olmayan ey ise, gayba ait kll istidda taalluk eder.
Gereklemesi, Hakkn mutlak varlndan baka bir varlk emrine bal her ey
yaratlmtr ve sadece cz istidd ile kabul edilebilir. nsann belirtilen tarzn dnda
kabul ettii her ey ise, bunun dndadr; onda yaradln ve cz istiddn hibir
hkm yoktur.
350

syan, kfr, itat bunlarn her biri ayn- sbitenin kbiliyetine gre istemi
olduu eylerdir. stidd nisbetinde Haktan ne dilemi ise o verilmitir. Mesel
budayn istidd, buday olmak, arpannki arpa, darnnki dar olmaktr.
351
Eer
arpann dili olsa, ekene itirazla beni niin buday yapmadn? dese ekinciden alaca
cevap, senin istiddn, kbiliyetin buydu olur. Ayrca arpa tohumunu ektikten sonra,
buday ummak ahmaklk saylr. Herkesin mahiyeti ve ayn- sbitesi ezelde ne hal ve
ne zellikte ise bu lemde onu gsterebilir. Herey ezelde verilen ekilde ikar olur,
ilh bilginin ona tesiri yoktur.
352
Bu kbiliyetler, isimlerin hkmlerinin zuhr ve
taayynlerinde art olduklar iin kendileri ile zuhr eden zt varlk tecellsi ile
kendilerine ait olan hakikatlerinin yerini almlar ve bir ksmnn hkm dierinde
gereklemitir. Bylece baz kbiliyetlerin, dierlerine kar istidd fazlal ve varl
daha kmil tarzda kabul etmekten ibret olan stnl ve Hakkn eksik kbiliyetlere
ve ekvet ile nitelenen varlklara kar hcceti aka ortaya kmtr. Bu hccet
Hakkn mhiyeti asndan o kbiliyetleri ekvete zorlamaddr; bilkis bu ekvet,

349
350
Konev, Tasavvuf Metafizii, s. 190-191.
351
bn Arab, zn z, s. 70.
352
bn Arab, zn z, s. 71
83

bakalarndan deil kendilerindendir. Hakka it olan ise, onlar bildii tarz zere, varlk
tecellsi ile bu kbiliyetleri izhr etmektir. Bu da kaz ve kader srrnn anahtardr.
353

Nev Yahy, kaznn tarifini verirken kaznn hkmnn eynn taleblerine
(takz) gre ekillendiini ve aslnda bu durumun kaderin srryla ayn anlama
geldiini ifade etmiti. Srr- kader, istiddn taleblerine gre belirdiini grmeyen
perdeli gzlere gizlidir. nk bunlar kabulde istiddn taleblerini grmekten
uzaktrlar diyen mellif, zhir hline muhlif olan bir durumda byle kimselerin hemen
vcda zulm isndnda bulunduklarn ama aslnda szkonusu durumun btn hle tam
da mnsip dtn dile getirir. Kii kendi istediini bulmutur. Bu srr ancak
ilk-y sem eden ya da kalb sahibi (Kf, 50/37) bilir. Mellifimiz Hakkn itsnn
ya da hkmn ilim ve irdesine gre deil ama istiddlara gre icra ettiini dile getirir.
lim ve irade de bu durumda istidda gre taalluk eder. Ukbt, amellerin neticesi;
ameller de aynn muktezsdr.
354

stiddn oynad rol bu cmlelerde kendisini daha bir belli eder:
Cem-i ahkm, tbi-i istidddr ve hkim-i emr, eyda istidddr. Pes her
hkm-i mtecell, mensb- istidddr ve bu srrn gyeti, sbt- medr- teklfdir ki,
gyetl-gyet, nizm- me ve med- insn ve bak-y env- nebt ve hayvndr ki,
cmlesi sfat ve siat- rahmette dhil ve muzmahill ola.
355

stidd ylesine belirleyicidir ki lemde tecell eden her ey, her hkm
istidda baldr. Bu balayclk kendisini nce teklfe muhatap olan insanda daha
sonra da bitki ve hayvan gibi btn varlk tezhrlerinde gsterir. Ama dikkat edilmesi
gereken nokta udur ki, istidda bal olma durumu koyu bir cebir deildir; nk
istiddn verdii hkm kendisinin dnda gerekleen bir olgu olmayp, bilakis yine
kendisinden doan bir taleptir.
Hayr ve errin kiinin kendi nefsinden kaynaklanmasyla ilgili olarak Ahmed
Bcn, istiddn belirleyiciliinden bahsederek yle der:
Hak Tel, vcd it edicidir. Kimin ki istidd hayra olsa Hak Tel
vcd[u] hayr it eder; ve her kimin ki, istihkk erre olsa Hak Tel, err it eder.
Pes malm oldu ki, hayr ve err, kiinin kendi nefsindendir. Onun [i]in ilim malma
tbidir.
356

Abdullah Bosnev de insanlardan sdr olan ameller ve fiillerin onlarn ztlarnda
bil-kuvve mevct olan ztlarnn it etttii ey olduunu belirtir. Hak ancak it

353
Sadreddn Konev, el-Fkk, s. 57-58.
354
355
356
84

olunan ey zerine varlk verir ve izhr eder. Burada Bosnev, istiddn yaratlm
(cal klnmasnn) olmasyla ilgili vrid olabilecek bir itirazn yersiz olacan dile
getirir. lm-i ilhde istiddn cd yada vaz edilmi olamayacan belirterek bahs ve
niz cddan evvel olan eyde olur ki istidd ise gayr-i mecldr, der. Hak iin eyy
cd etti denilemez O, onlara vcd bahederek (ifz-i vcd) varlk kazandrrken
onlarda bulunmayan eyi onlara takdr etmemitir. Cez gnnde s, kfir ve chil
olanlara amellerinden tr cez verildiinde onlar Allaha kar kfr, isyn ve cehli
Sen bize takdir ettin, Senin bize takatimizin fevkinde bir ey taleb etmen zulmdr
dediklerinde Allah iin hccetl-balia sbit olur; zr Allah ancak ezel ilmindeki
sretler zerine zuhr etmekle hkmde bulunmutur.
357

Nev Yahynn Hak, istidd her ne taleb etse onu verir, O, bunlar bahetmede
cimri deildir
358
beynna benzer bir ekilde bn Arabnin el-Bulg isimli eserinde,
Eer zerrede ve en baya bcekte trlerin en ereflisinin sretini ve nefsini kabul etme
istidd olsayd, hi kukusuz her ikisi de bunlara bahedilirdi. nk istiddlara hak
ettiklerini bah etmede cimrilik yoktur. ifdeleri geer.
359

stiddn belirleyicilii ile ilgili olarak ayrca hkim ve mahkmun-aleyh
kavramlar zerinde durulur. Hkim, fil-hakka ayn- sile tbidir. yle sil ki hkim
onun muktez-y zt zere hkmetmi idi ve eder. brede geen silden kast,
istiddn talebleridir, istidd neyi istemise Hkim olan Hak aslnda onun bu talebine
tbidir. Bu durumda istidd hkim, Hak da mahkmun-aleyh olmu olur. Hkim olan
Hak onun ztnn gereine gre hkmetmitir. Nev Yahy, istiddn bu talebini,
kendinin hkimine: Bana bu hkm ile hkim ol dey hkm eder. Yan bu hkm,
bana it ile dey tekz eder. Her mahkmn-aleyh, hkim olduu gibi her hkim dahi
hkm ettii ey sebebi ile mahkmn-aleyh olur. eklinde dile getirir. Burada
grlecei zere istidd, bir taraftan ztnn iktiz ettii eyi istediinde hkim ama
ayn zamanda Hak onun bu isteini yerine getirdiinde de mahkmn-aleyh olmu olur.
Kez Hak Tel da istidadn talebine tbi olduunda mahkmn-aleyh, ama ayn
zamanda onun bu talebini yerine getirdiinde Hkim olur.
360

Nev Yahy, brhm fassnda, hirette hesaplarn sorulaca vakitte, hakikati
grmekten perdeli olanlarn, Allaha kendilerinin niin cezya arptrldklar tarzndaki
itirazlarn aklarken, Hakkn onlar istiddlarna gre bildiini ve buna gre hkm

357
358
359
E-eyhul-Ekber Muhyiddin bn el-Arab, Hikmette Son Nokta/el-Bulga fil-Hikmeh, Vahdettin nce
(ev.), stanbul:Kitsan, ?, s. 257.
360
85

verdiini anlatr. Dolaysyla Allahn onlarn itirazna ynelttii cevap, Onun iin
hccetl-blia yani ak bir delil olmutur. Hicbl olanlardan phe perdesi
kalknca, Hakkn yaptrdn iddia ettikleri fiillerin kendi istidd ve tabiatlarndan
kaynaklandn grm olurlar. Yani nefislerine zulmedenin Allah deil kendileri
olduunu anlarlar.
361

Nev Yahy istiddn talep ettiklerinin sadece insan iin sz konusu olmadn
Hz. brhmin putlar krma hdisesi zerinden de rneklendirir: asnm- lisn,
istiddlar ile taleb-i harb ve fen-i vcd etmilerdir.
362
Aslnda putlar varlklarnn
ortadan kaldrlmasn istiddlar ile talep etmilerdir.
Nev Yahy brhm fassnda, srr- kader diye nitelendirdii istiddlarn
talep ettiklerine gre Allahn hkm verdiini, hidyet ve dalletin bu srra gre tecell
ettiini, ayn- sbite ve istiddn yaratlmad esasndan hareketle yle anlatr:
Srr- kadere vkf olan bilir ki, taraf- vk mukarrerdir. Yan ayn- sbite
mertebesinde semere-i istidt olan ahkmdr ki, bu lemde vuka gelir. Ayn- sbite
ise cal-i cil ile mecle deildir. Pes sul mteveccih olmaz ki, niin ayn- mhted
iktiz-i ihtid etti. Ve ayn- dll muktez-i dall oldu. Mesel denilmez ki, niin insn,
insn zhir oldu, ve kelb, kelb-i necis. Zr ayn- sbite, suver-i esm-i ilhiyye ve
mazhar- sft ve esmdr ki, hazret-i ilimde sbittir. Ve esm ve sft ise min haysl-
hakka ayn- zttr, mteallak- cal ve cd olmazlar.
363

Konuk, ayn- sbitenin ilim mertebesinde peyd olmasn Hakkn bir ihsn ve
ba olarak grr. Eer bu ilh ihsn olmasayd istidd ve kbiliyyetlerden sz
edilemezdi. Dolaysyla Allahn zt ihsn i, istidd ve kabiliyyetler de kabuk
mesbesindedir. stidd ve kbiliyyetlerde cebir yoktur nk ilh mevhibe, nefes-i
rahmn, hereye eit mesfededir. Her bir ayn kendi istidd ve kbiliyyetine gre
rahmn tecellyi kabul etmitir. Bundan dolay da aynlar kendi kendilerine cebrde
bulunmutur. Konuk meseleyi souk bir havada cam zerine nefesini fleyen bir kimse
zerinden rad eder. Misle gre, iddetli souktan tr cam zerinde trl ekiller
belirir. Beliren bu ekillerin hibiri birbirine uzunluk ya da genilikte benzemez.
Kesfetten dolay sreti olmayan nefeste mndemi olan bu ekillerin her biri kendi
istidd ve kbiliyyetlerini gsterirler. Bu kabiliyyet ve istiddlarn belirmesinde asla o
kiinin nefesinin bir dahli ya da zorlamas yoktur. Onlar, istidd ve kabiliyyetlerine
gre kendilerini yine kendileri meydana getirmitir. Nefes sahibinin vcdu onlarn

361
362
363
86

zuhrunun illeti ve ekiller de mall olmutur. Bu ekiller iinden niin gzellik ya da
irkinlikte farkl olularna dair herhangi bir itiraz vrid olmamaldr; nk buna sebep
kendilerinde bilkuvve bulunan istidd ve kabiliyyetlerdir.
364

5. lmin Malma Tbi Olmas ve Cebr

lim malma tbidir ifdesi etrafnda ve anlam zerinde bir takm
tartmalar ve gr ayrlklar vardr. Bunun nedeni de kidenin grnte Allahn
fiilinin herhangi bir ekilde bir snrlamayla karlalabileceini dile getirmi olmas,
bunun ise mutlak ve muhtar Allah fikriyle badatrlmasnn gldr. Yaratlan
eyin yaratmada belirli bir tesir sahibi olmas, malllerin illetlerine tesir edebilecei
gibi tbi alglaya aykr bir dnce ortaya karmtr.
365

bn Arab, sfatlar hakknda Erilerin sfatlar, Hakkn ne ayn da deil gayr
da deil dediklerini belirterek, Zt iin, zid isbat ettiklerini syler. Kendisinin ise Biz
ise zide kil deiliz demek sretiyle hakikatte, ihtilfn olmadn, ihtilfn ibrelerde
bulunduunu dile getirir. Buna gre Hak, hem lim, hem malm, hem de ilimdir; hem
delil, hem medll, hem de dldir. lim ile bilindii iin ilim, ilmin malmu olmu olur.
u hlde ilim malm ve malm ilimden ibrettir, demek olur. bn Arab, isimlerle
sfatlarn Hak zerine zid olmadklarn bunlarn, ancak Hakka rci bir takm nisbetler
ve izfetler olduunu syler.
366

lh ilimde iki itibar vardr. Birincisi, taayyn-i evvel mertebesinde Hakkn
btn isim ve sfatlarna mcmelen ilmidir. Bu ilim kendi ztna olan ilimden ibret
olduundan bu mertebede ilim, lim ve malm bir olup, aralarnda asla bir farkllk
yoktur. Bu mertebedeki ilim, malma tbi olan ilim deildir. Zr burada ilim kadm
olan zt gibi kadmdir. kinci mertebede ise Hakkn kendinde bulunan isim ve sfatlarn
sretlerinin birbirinden farkllap ilh ilimde ortaya kmalar ile ve her birinin istidd
ve kbiliyetlerinin belirdii taayyn-i sn ve vhidiyet mertebesine tenezzl ettii
hazretteki ilmidir. Bu kbiliyet ve istiddlar, aa ktktan sonra tafsil olarak Hakkn
malmu olurlar. te Hakkn ilminin taalluku bunlarn malmiyetlerinden sonra
olduu iin, ilmin malma tbi olmasndan anlalmas gereken bunlarn isim ve
sfatlarn ilmi olduudur.
367

364
365
Ekrem Demirli, Sadreddn Konevde Bilgi ve Varlk, stanbul: z Yaynclk, 2005, s. 334.
366
bn Arab, Kitbl-Marife, s. 28-29.
367
Konuk, age, C. I, s. 20.
87

Bu mertebe bir adan isim ve sfatlar mertebesi baka bir adan ise
mmknlerin hakikatleri olan ayn- sbite mertebesi olmaktadr. Hakkn ztnda
ikin her sfat, kendi eserini grmek ve Hakkn kemlini izhr etmek ister. Bylelikle
ilmin malma tbi olmas, yine Hakkn ilmine irc edilerek, sfatlarn kendi zellik ve
hussiyetlerini izhr etmeleri anlamna gelir.
368
Taayyn-i evvel mertebesinde, ilim tek
bilinene iliir ve tek mefl alr, nk bu mertebede sadece ztn bilmitir. kinci
taayyn ya da ilim mertebesinde, ilim ikilik zellii ile nitelenmi, ayrm ve
farkllam malmlara iliir ve iki mefl alr.
369

Hakkn ilmi kendi ztna ve malmlara iki ekilde taalluk eder. Hakkn ztna
ilmi, ztn mutlakl ve nefsindeki taayynlerinde snrlanmamas asndan
bilmesidir. Bu kll ve icml bir bilmedir. Hakkn malmlara ilmi de iki ekilde
taalluk eder. Biri, ilminde taayyn etmeleri asndan, dieri ise, birbirlerinden
farkllklarnn taakkulu asndan onlara ilimesidir. Bu ilm taalluk tarz, btn
mmknleri kapsamayp snrl bir devirde ya da devirlerde varla girmesi mukadder
olan eylere aittir. lim, gayr-i mtenh olan btn mmknlere sadece icml ve kll
olarak taalluk eder. Konev hi kimsenin Hakk bilmesinde taakkul taayynleri ap,
Hakkn kendisini taakkul etmesine ve bu taayynn bir adan zt ve gayb mutlaklk
ile bititii mhedesine vsl olamayacan syler. Bu ilme, sadece hakikati, vcb
ve imkn ve bunlarn hkmlerini birletiren bir berzah olan kimse vsl olabilir.
370

Hakkn bilgisinin ilk konusu, kendisidir. Baka herhangi bir vstann veya
hric bir eyin bulunmay sebebiyle, kendisini kendisiyle bilebilir. Bu durumda ilim,
lim ve malm zdetir. Ardndan bilinme arzusunun ikinci tarz gelir. Bu ise Hakkn
kemlinin neticesi olarak kendi sfat ve zelliklerini izhr talebinden ibrettir.
371

simlere ait bu keml, ilh zt iin sbitlii ve imkn leminde zuhru asndan lem
ve iindeki btn varlklarn tafsil zuhr etmelerine baldr. Bunlarn tafsil zuhru,
her birisinin bandan sonuna kadar, btn hlleriyle zuhru demektir. lh Zta ait
ilh itibarlar, mesel, kudret sfat ve el-Kdir ismiyle irtibatl olan makdrt (kudretin
konular); irde sfat ve el-Mrd ismiyle irtibatl olan mridt (irde edilenler); ilim
sfat ve el-lim, el-Alm ve el-Allam isimleriyle irtibatl malmt gibi lemlerden
ibret varlklarla gerekleir.
372

368
Demirli, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, s. 339.
369
Kn, age., s. 398.
370
Konevi, age., s. 90.
371
Demirli, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, s. 340-341.
372
en-Nabls, riflerin Tevhidi, s. 52-53.
88

lmin kemli, tafsil ve nispetlerinin zuhr etmesine baldr. Tafsiller konulara
bal, konular ise malmlarn says kadardr. Malmlar, ilmin ilitii mertebelerin
ihtasna ve bunlarn ierdikleri hakikatlere gre ortaya karlar.
373
Hak eylerin
hakkatlerini kendi ztndan bilir. Bunun sebebi, onlarn Hakkn ztnda resmedilmi
olmalardr. Dolaysyla Hakkn hriten elde ettii hibir ilmi yoktur. lim sadece
mertebe ve nisbetle nce veya sonra olmutur.
374

Her ey, Hakkn ezel ve ebedde nefsinde irde ettii bilinen taayynne
baldr, bunun dnda bir eyin gereklemesi mmkn deildir. Konev, herhangi bir
zorlamann sz konusu olmadn syleyerek, ilmin, zorlayc ve messir deil ama
kif olduunu belirtir. Eer bir cebrden sz edilecekse bu ancak malm tarafndan
ilme verilen cebrdir. nk Hakkn bir eyi bilmesi, bilinenin bulunduu hle tbidir.
lmin hkm, kendisine gre deil, bilinen eye gre terettp etmektedir. Bu durumda
zorunluluk, malmdan kendisine veya onu bilene dner.
375

Hakkn ilminin herhangi bir bilinene ilimesi, bilinen kendinde ne olarak
bilinmekte ise ona tbidir. Bu durumda bilinen, basit veya bileik; zamanl veya
meknl ya da zamansz veya meknsz olabilecei gibi; Hakkn tesirini belirli bir
vakte gre kabul edip, hkm ve zellii mtenh veya gayr-i mtenh bir ey de
olabilir. Dolaysyla hkme konu olan, hllerinde deiiklik olan bir ey ise, hkimin
hkmleri her durumda eitlenir ve onun brnd hllere gre farkllar.
376
Konev
ilmin malma tabi olmas ile ilgili olarak Fukk adl eserinde yle der: limin ilmi
ezel ve zt bir ilim ise, malmun kendisi hakknda bilgi vermesi de ezel ve ztdir.
nk malmun ezel ilh ilimde taayyn bir tek srete, ezel ve ebed bir
taayyndr. limin ilmi hdis ve edilgen ise bu ilmin malma taalluku da hdis ve
kendisi gibi edilgen olur. Bununla beraber malma taalluku asndan ilim, her zaman
malma tbidir.
377

Dvd Kayser, ahadiyyet mertebesinde ilmin ztn mutlak olarak ayn olduunu
ifde eder. lim, malm ve ilim, bu mertebede aralarnda mugyeret olmakszn birdir.
Vhidiyyet mertebesinde ise, malm, isim ve sfatlarn zta verdikleri eye tabi olmas
anlamnda da zttan farkldrlar. Aynn hlleri hakknda bilgi sadece istidd ve

373
Sadreddn Konev, Ftiha Sresi Tefsiri/czl-beyn f tevlil-mmil-Kurn, Ekrem Demirli (trc.),
stanbul: z yaynclk, 2002, s. 95.
374
Konev, Ftiha Sresi Tefsiri, s. 143.
375
Konev, Nefehatl-lhiyye, s. 107.
376
Sadreddin Konev, Vahdet-i Vcd ve Esaslar/en-Nuss f tahkki tavril-mahss, Ekrem Demirli
(ev.), stanbul: z yaynclk, 2004, s. 16-17.
377
Konev, Fussl-Hikemin Srlar, s. 71-72
89

kablleri nisbetindedir.
378
Moll Cm, mahlkatn Hakka mn, kfr, taat ve isyn
noktasnda ne verdilerse Hakkn da ona gre hkmde bulunduunu belirtir. Yoksa
chil kimselerin iddia ettii gibi Allah glerinin yetmedii bir eyle kimseyi isyn ya
da kfre zorluyor deildir. nk malm her ne ve kim olursa olsun btn hllerinde
Hakka, ezelden ebede kadar bulunduklar hl zere istiddlarnn gerektirdiklerini
verirler. lmin malmda tesiri ve hkm yoktur. Bilkis ilim, malma tabidir. Ayn,
istidd lisnyla Haktan kendilerinin s ya da kfir olmalarn talep ettikleri iin Allah
da onlar kfir ya da s olarak yaratmtr. Bu ayn zamanda kaderin srrdr.
379

Nev Yahy, brhm fassnda ilmin malmda tesirinin bulunmamasn, ilmin
kendisinin eser olmasna balar ki bu yzden de ilim messir olamaz. Mellif,
meiyyetin ilme, ilmin de malma tabi olmasn u ekilde anlatr:
Meiyyet, bir nisbettir ki, ilme tbidir. Nitekim ilim nisbettir ki, malma
tbidir, malm ise sensin ve ahvlindir, yan ayn- sbitin ve ahvl-i aynndr ki,
hidyet vey dalldir. Pes ilmin malmda eseri olmaz. Zr ilim nefsinde eser ve
infildir, ne vech ile messir olabilir. Pes malm-i mezbr ne hlet zere mechl ve
mecbr ise onu iktiz eder. Ve ilme onu it eder. Ol hl, gerek hidyet ve gerek dall
olsun, malm ola ki, malma tbi olan infilidir. lm-i fil, malma tbi olmaz. Zr
mertebesi malmdan ldir, sfat- ayn- zt olduu makmdadr. Amm ilm-i infilinin
mertebesi malm ile madr. Belki mteahhirdir ki, sfat- zta mugyir olduu
mertebedir. Muhassal- kelm, ilm-i fil ayn- sbite mertebesinde tasavvur ve
tahayyl olunmaz. Ve bil-cmle hfz- mertib ve riyet-i hazert olmaynca bu
makmdan bhe zil olmaz. Pes, mlhaza ve riyet-i hazert- sbka dahi vasiyyet
olunmutur. Hazerttan gaybet olundundr ki, baz gfiln burada ilm-i fil ile
itirz ederler. Maa-hz asl vrdu yoktur.
380

Pasajdan Nev Yahynn ilmi, ilm-i fil ve ilm-i infil eklinde ikiye
ayrdn grmekteyiz. lmin malma tabi olduu ilim, ilm-i infildir, ilm-i fil
deildir. nk fil ilmin mertebesi malmdan ycedir. nfil ilim ise maluma
mutbktr ve zttan ayrdr. lm-i fil, ayn- sbite mertebesinde dnlemez.
Fil ilmin tasavvuru imknszdr. ki ilim arasndaki mertebe farkna riyet
edilmedii iin ilmin malma tabi olmas meselesinde gaflete dlm, malma tabi
olunan ilmin fil ilim olduu zehbna kaplnmtr. lmin malmda eserinin
olmad ilim, infil ilimdir. Burada malm ne hl zereyse ya da ayn- sbite

378
Kayser, Matlau hussil-kilem, s. 120.
379
Moll Cm, age., s. 212-213.
380
Nev Yahya, age., vr. 111a-111b.
90

dallet ve hidyet hllerinden hangisini gerektiriyorsa fil ilim de ona tbidir. Nev
Yahy, aslnda ilim sfatnn, ztn ayn olmas bakmndan malma tbi olmadn
ifde ederek, kudret ve irde gibi sfatlarn da makdra ya da murda tbi
bulunmadn belirtir.
381
Burada zt ve sfatlarn ayniyet ve gayriyyet asndan deien
durumlarna deinilmektedir.
382
Ykb Fassnda kez ilmin, ilm sretler mertebesinde
malma, ama zt- baht mertebesinde malmun ilme bal olduunu belirterek, zt-
baht mertebesinde ilm sretlerin madm olmasndan tr ilm sretlerin lzmlar
olan bilgilerin de madmiyyetlerini dile getirir.
383

Abdullah Bosnev, ilmin malma tbi oluunu, malmun limin vcdunda
malmun muayyen sreti hasebiyle sbt etmesi eklinde anlatr. Malm, ayn-
sbite ve onun kul zerindeki hlleridir. Her bir ayn Hakka ne verdilerse o ekilde
Hakkn malmu olurlar. Bu aynlar zel taayynleri ile Hakkn ilminde sbit olup
Hakkn ilmi bu taayynlere, meiyyet de ilme tbidir.
384

Nev Yahy, ilmin malma tbi olduunu gsteren delillerden biri olarak geen
Kasas sresindeki Allah hidyete lyk olanlar daha iyi bilir (Kasa, 28/56) yetini,
Hakkn muhtedleri, ayn- sbiteleri adem hlindeyken onlarn it ettii ilim
miktarnca bildii eklinde aklamtr. Hak, muhtedleri bildii gibi akleri de
dalletlerini it ettikleri ilm ile bilir. Ve her ikisi de feyz-i akdes makmndandr. Hak
bylece ilminin malma tabi olduunu bu yetle isbat etmitir, buna gre ilim tbi
malm metb olur. Hak malmt sbit olan eyiyyetlerinden d varla geldikleri
zaman nasllarsa ylece bilmitir. Yani ayn- sbite adem hlindeyken mmin ise
mmin olarak, kfir ise kfir olarak bilmitir. Allahn alemiyyet ile nitelendirilmesi bu
yzdendir; zr Hz. Peygamberin ilmi Allahn feyz-i akdesdeki ilmine tecvz etmez.
Oysa Peygamberin ilmi ve teblii feyz-i mukaddes ve ehdet lemi mertebesindedir.
Feyz-i akdese taalluku yoktur.
385

Ancak burada mellif burada Hz. Peygamberin feyz-i akdesdeki ilme
taallukunun olmamasn velyet tariki ile deil risletleri ynnden oluuna dikkat
ekmektedir. Hz. Peygamber, ikisini cem etmekten mazrdur. Hak kendisini
alemiyyet ile vasfettii gibi ayrca ilminde asla bir deiiklik olmayacan da
buyurmutur ki, bu, hadis-i erf de ifdesini bulan ak annesinin karnnda da aki,

381
382
383
384
Abdullah Bosnev, age., C.I, s. 377.
385
91

sad de sad ve Ben kullarma zulmedici deilim (Kf, 50/29) yeti ile de yakndan
ilgilidir.
386

Nev Yahy, Allahn ilm-i ezelsinde kfr takdir edip sonra da kullarnn takat
kaldramayaca iman taleb etmediini ve bu babda, ilm-i ezelde niin kfire kfr ve
siye isyn takdr olundu, mn ve itat takdr olunsa olmaz myd? diye sul rifden
sdr olmaz, chil-i mahcbdan olur
387
der. nk kaznn hkmleri feyz-i akdesde
cridir, kader mertebesi de feyz-i mukaddes mertebesindedir. Esm ve sfatlarn zt ile
bir bulunduu bu mertebede bu sul geersizdir. Mellif, Bu yolda feres-i ferset
mteme olmaz! diyerek meselenin aklla idrakinin zorluunu dile getirir.
388

Nev Yahy, Lt fassnda Hakkn kullarna zulm edici olmad ile ilgili
olarak, Hakkn kullarna varlk bahetmesi (it-y vcd- hric) dnda bir eserinin
olmadn, ifde eder. Nev Yahy, Hakkn ayn- sbite ya da sbit hakkatler
zerinde herhangi bir mdahalesinin bulunmadn belirtir. Hakkn kullar zerine
mumelesi ancak istiddlarn Hakka verdikleri ilme gredir. Eer ortada zulm olarak
adlandrlan bir ey varsa zlim kendileridir. Hak, daha nce de ifde edildii zere
varlklara istediklerini vermede sonsuz cmertlik sahibidir. Ne isterlerse onu alrlar ve
ne verdiler ise onu isterler. Bylece Allah yet-i kermesinde (Bakara, 2/57) zulm
yarattklarna isnd ederek kendisini zulmedici olmaktan tenzih etmitir.
389

Mmknlerin istidd farkllklar, bir ksmnn dierlerinden stn olmalarn
salar. Bylelikle baz mmknler, tam, bazs eksik kabul ederler; bir ksm saadet, bir
ksm kilik zellii kazanr. Onlarn bu hlde olmalarnn nedeni, mutlakl asndan
Hak deildir; bu durum bakasndan deil, keml ve eksiklii kabuldeki farkllklaryla,
kendilerinden kaynaklanr. Hakkn eksiklik ve kilikle nitelenen kbiliyetlere kar
delili buna baldr. nk Hakka it olan, varlk tecellsiyle bilgisine gre onlar izhr
etmektir.
390
Nev Yahy, marifet ve ilim noktasnda insanlarn birbirlerinden farkl
olmasnn nedeninin ezel olan ayn- sbitelerinin it ettikleriyle ilgili olduunu
belirtir. nsn- kmil ile sradan insann fark bu noktada kendini gsterir. Zr insn-
kmil, Haktan btn isim ve sfatlar bilmeyi it etmitir dolaysyla da marifeti ve
ibdeti tam olmutur.
391
Pes bil-cmle noksn ve keml-i istidd, sebeb-i naks ve

386
387
388
389
390
Kn, Tasavvuf Szl, s. 528.
391
92

keml-i marifet ve ibdet-i ubbd oldu.
392
stidddaki keml ve noksnlk,
insanlardaki marifet ve ibdetteki eksiklik ya da tamln sebebidir.
lmin malma tbiiyyeti, kelmclarn anladklar tarzda Hakka lyk olmayan
bir acziyet ve cehlet isndna yol aabilecek bir endieye neden olmamaldr; zr
vcd birdir. Dolaysyla bir gayriyyet bulunmadndan tr de Hak iin herhangi bir
acziyet ya da cehlet isndnda bulunmak yersizdir.
393

Abdlkerm el-Cl, ilmin malma tabiyyetinin mevzu bahis olmas durumunda
Hakkn muhtalk iinde kalma mahzurunu tadn syleyerek bn Arabnin bu
meselede yanldn iddia eder ve yle der:
Bu meselede mm Muhyiddn bnl-Arab (r.a.) hazretleri Hakkn
malmt, nefsinden Hakka ilim it etti dedii iin, sehv etmitir. Biz imm-
mezkru mazr grrz. mm- mezkr, Cenb- Hakkn malmt- mezkrenin
nefsindeki iktizy hkm ettiine bakarak zannetti ki, Hakkn ilmi, malmtn
iktizsndan ibrettir. Malmt- mezkre, ilm-i ilhde ancak Hakkn ilmiyle taayyn
etti. Yoksa evvel malmtn ztlar iktiz gsterip, o iktizdan sonra, malmtn
nefsinden, ilm-i ilhnin ayn olarak bir takm umr hsl oldu da ilminin muktezsyla
hkm derece-i sniyede yapt, demek deildir. Eer hakikat benim dediim gibi
olmasa, Cenb- Hakkn lemlerden mstani olmas sahih olmazd. nk malmt,
kendi nefislerinden, Hakka ilim it etti, diyecek olursak Cenb- Hak iin husl-i ilmin
malmta muhta olmas lzm gelir. Bir vasfn baka bir eye tevakkufu (ihtiyac), o
vasfn o eye iftikr demektir. Hlbuki ilm-i vasf, Cenb- Hak iin vasf- nefsdir.
Byle bir iftikr olsa, o zaman kendi nefsinde, baka bir eye mftekrr olduu anlalr.
Hlbuki Cenb- Hak byle tevakkuf ve iftikrdan ulvv-i kebr ile mtelidir.
394

Konuk, Abdlkerim el-Clnin mereb ve zevk farkllnn el-Clyi bu konuda
ihtilfa drdn belirterek, onun bn Arabye ynelik bu muhlefetini Malmt-
Hak, Hakkn gayr deildir ki, Hak ilmini gayrdan alm olsun szleriyle tenkide tabi
tutar. Ona gre eyhl-Ekber, Peygamber Efendimiz tarafndan ihsan edilen
FussuHikemin mtercimidir. Bundan dolay bn Arabnin bu konuda yanldn
sylemek iin ya onun Fussul-Hikeminin Hz.Peygamber tarafndan verildii ve onun
da mtercimi bulunduu beynna itimad edilmediinin ya da yet itimad ediliyorsa bu

392
393
394
Abdlkerim el-Cl, nsn- Kmil, Abdlaziz Mecdi Tolun (ev.), Seluk Eraydn-Ekrem Demirli-
Abdullah Kartal (hzl.), stanbul: z yaynclk, 2002 s. 149.
93

noktada da dolayl yoldan sehv isndnn Hz. Peygambere rci olacann sylenmi
olmas gerektiini ifde eder ki, Konuka gre her iki ihtiml de geerli deildir.
395

6. Meiyet, rde ve htiyr

Sud el-Hakm, bn Arabnin meiyet, irde, ilh emir gibi terimleri ortak ve
ayr anlamlarda kullandn belirtir. El-Hakme gre bn Arab, meiyyet ile irde
arasndaki ayrm Kurn- Kermden veya daha nce ieriini aklamakszn bu
ayrma dikkat ekmi olan Hallc- Mansrdan alm olabilir.
396
Fthtta bn
Arabnin meiyyet, irde ve emir kavramlarnn tanmlarnn verildiini gryoruz,
buna gre: z gerei Zorunlunun kendi nefsine ve ister var ve ister yok olsun
gereklemi btn hakikatlere ilimesi, bilgi, kendiliklerinde bulunduklar hle gre
mmknlere ilimesi, ihtiyr; bilginin mmknn varln ncelemesi bakmndan
ztn mmkne ilimesi, meiyet; iki olabilirliden birisini kesin olarak belirlemesi
itibariyle mmkne ilimesi, irde; lemi yaratmaya ilimesi kudret; yaratlana var
olmasn iittirmeye ilitirmesi, emir diye isimlendirilir.
397

Meiyet ve irde, ilh ztn nispetleri ve fiil sfatlar bulunmalar noktasnda
ortaktrlar ve dorudan yaratmayla irtibatldrlar. Btn varlk, onlarn mazhar ve
tecellghdr. Meiyet ve irdenin birbirinden ayrldklar noktalar ise unlardr:
Meiyet, varlktaki bilkuvve ve bilfiil her eyin olduu hl zere gereklemesine
hkmeden ilh kuvvettir. Meiyet gerekte Allahn kendisi veya btn varla siryet
etmi ve lemin mazharlarnn saysz sretlerinde zuhr etmi yaratc kuvvettir veya
meiyet, ilh zttr ki o da varlktr. rde ise eyay varla tahsis eden nispettir. Bu
yzden irde, yaratma arac, yoklukta sbit mmknlerin ztlarn hrice karma
aracdr. Meiyet, varl kapsamas ynnden irdeden farkldr, bu ynyle de ilh
ilme yaklar. lh ilmin, zuhr eden ve etmeyen btn mevcdt kuatmasndaki
durumu meiyyetinki gibidir. Ancak fiil zellii istisna edildikten sonra (ilim,
hareketliliinde meiyetten ayrlr. Buna gre ilim daha ok durgunlua benzer, meiyet
ise, fiile doru ynelir
398
) meiyet, ilme tbi olmas noktasnda ilh ilimden farkllk
arzeder. Meiyet ilme tbidir, nk Hak kendilerini bildii tarza gre eyay diler
(meiyet), eyay ise eyann verdikleri bilgiye gre bilir.
399

395
396
el-Hakm,age., s. 460.
397
Muhyiddin bn Arab, Ftht- Mekkiyye, Ekrem Demirli (ev.), C. I, 2006, s. 115.
398
el-Hakm, age., 15 nolu dipnot, s. 460.
399
el-Hakm, age., s. 457-459.
94

bn Arab, Eb Tlib el-Mekknin meiyet iin, Ztn ar olduu ifdesini
naklederek meiyetin ztn mlk olduunu syler. Ztn hkmdar oluu, meiyet
syesinde gerekleir. Bunun nedeni dilemenin meiyete ilimesidir. Bu durumda Zt
iin ihtiyr, ilh olmas ynyle dnlr.
400
Kn, meiyetin ztn ayn ve her bir
ismi iin gerekli olduundan hareketle, baz durumlarda irdenin kendisi, baz hllerde
de irdeden daha genel bir durum arzettiini ifde eder. Ziydelii irde etmek
sretiyle taalluk ettiinde, cd, noksanl irde ettiinde ise idamdr. Meiyet, her iki
ksma da dhildir.
401

Meiyyetin ztn ar olduu ifdesi, Fussl-Hikemin Dvd fassnda da
gemektedir. Nev Yahy, ilgili bahsi yle aklar: meiyyetin hkm, kavm ve
saltanat, azmdir. Bu ecildendir ki Eb Tlib, sfat- meiyyeti ar- zt klmtr. Zr
ahkm- vcdiyyede muktezeyt- zt, onunla zhirdir. M-tahtna nisbet-i muktez
biz-zttr. Pes dire-i vcdda hric anil-meiyyet bir hkm-i vkiaya mrtefi
olmaz.
402
Nev Yahy, meiyyetin hkmnn azim oluunu, varlktaki her ey
zerinde ztn meiyyetine gre zhir olmasna balar. Varlk diresinde hibir ey
meiyyetin hkmnn dna kmaz.
Nev Yahy, Lokmn fassnda meiyyeti, zt- ilhiyyenin nefs-i hakyk-
eyya tevecchdr eklinde tanmlar. Bu ey gerek isim gerek sfat ve gerek zt
olsun.
403

rde ise, ademden vcdu yada vcddan ademi tercih gibi ikisinden birini
tahsisdir. Meiyyet, mutlak tevecch, irde ise tercihle beraber tevecch olup,
meiyyetin taalluk ettii eydir. Nev Yahy, meiyyetin cda ve idma, irdenin ise
cda mteallk olduunu belirtir:
404
Sfat- irde gh vcdun mhiyyet-i ziydesin
iktiz eder ki cd olur; gh noksan diler. Amm meiyyet-i nefs mhiyyete taalluk eder
vcd ve ademden kat- nazar ile. Pes mteallk vhid olur ki me, ayn- medr
dediidir. Amm irdetin mteallk mteaddid olur; t ki beynel-meiyyet vel-irdet
fark zhir bulunur.
Nev Yahy, brhim fassnda meiyyetin kullarn hidyetine taalluk etmesi
meselesini (Enm, 6/149)da geen Q--=;--) !~ ;-- yet-i kermesi zerinden ele
alr. yette geen lev art edatnn, imtin olduunu belirttikten sonra Nev Yahy,

400
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. XI, s. 68.
401
Alk, age., s. 190-191.
402
403
404
95

meiyyetin btn insanlarn hidyetine taalluk etmemesini, malmun ilme tbi olmas
dier bir ifdeyle istiddn eitliliiyle aklar. Bu duruma gre Allah, hidyeti kabul
edene dallet, dalleti kabul edene de hidyeti takdr etmez. Yani Allahn meiyyeti
malmun verdiklerine baldr, tersi mmkn deildir. Lev edt, burada bir eyin
olabilirliliine deil, olmayacana iret eder. Allah dileseydi herkesin hidyetine
hkmederdi ancak istiddlarn talep ettikleri buna manidir.
405

Nev Yahy, meiyyet gibi istiddn da hidyet ve dalleti kabul etmesinin
kadm; hdis olann ise, istiddn zuhra gelen hkmleri olduunu belirterek, skn
yani ayn- sbitelerin gayr-i mecl olan istiddnn
406
ancak kendisinden hicb
kaldrlan kimselere bildirildiini ifde eder. Bununla birlikte meiyyetin, insanlarn
tamamnn hidyetine taalluk etmemesi gibi sk bilme durumu da herkese ak
deildir. nk halk, ayn- sbiteleri gerei ya chil ya da lim olmaktadr:
Hidyet ve dallete istidt gayr- mecle muktezsnca buyurduu zere
kadmlerdir meiyyetleri gibi ve hdis olan bunlarn beyn ve izhrdr ki, sk- emrden
kef-i hicb ile hsl olur. Taalluk- meiyyet gibi her mmkinin ise istiddnda idrk
nefsl-emrde basar- basret ve dde-i dil yoktur ki, bu lem-i hicbda onun sebebi ile
nefsl-emre lim ola. Zr nfs-i insniyyenin kimi lim gibi kimi chil halk
olunmutur, ayn- sbitelerinin istidtlar zere. Hak Tel bunlarn ezelde hidyetin
dilemedi. Ve hidyet dahi etmedi. Zr aynlar iktiz-i hidyet etmedi. Ve min bad
407

dahi onlarn hidyetin dilemez ve meiyyetin ilm-i kadmine muhlif klmaz.
408

Hakkn meiyyeti, malmta taalluku ve nisbeti birdir. okluk meiyyette
bulunmaz. Ancak meiyyetin nisbetlerinde bulunur. Nisbetlerdeki kesret, ilm-i ilhde
bulunan malmtn hric varlk dzeyindeki okluundan neet eder.
409
Fakat her bir
malm, ztnn istiddna gre, bir olan meiyyetten kendi hissesine den pay alr.
Ve her malmun istidd farkl olduundan meiyyetin taalluku da farkl olur. Gne
nn, pencerelerinin cam yeil, krmz, mavi, sar, mor renkte olan bir eve farkl
ekillerde yansmas gibi. Buradaki eitlilik, camlarn farkl istiddlara sahip
olmasndan kaynaklanr. Yoksa gne her yere eit seviyede bir renk ile tecell eder.
410

405
406
407
408
409
410
96

a. Tekvin ve teklif emir

Allahn, melliflerin hlleri hakkndaki emri iki ekildedir. Bunlardan biri,
teklif emir, dieri ird emirdir. Eer Hak mkellefe bir eyle emreder ve o eyin
gereklemesine ilmi ve irdesi taalluk eder ve o mkellefin ayn- sbitesi de onu
iktiz ederse, bu ird emirdir. Teklif emir ise, Hakkn, mkellefe gereklemesine
irdesinin taalluk etmedii ve mkellefin ayn- sbitesinin de iktiz etmedii bir eyle
emretmesidir. Kul, Allahn gnderdii peygamberin getirdii emirlere itaat etmeyip
kfr etse ve onun bu kfr de ayn- sbitesinin istidd olsa, Allah, teklif emir
ynnden onun bu kfrnden rz deilken, ezelde onun istiddyla talep ettii kfrn
vukunu irde ettii iin ird emir ynnden ondan rzdr. nk onun bu fiili, ilh
irdeye uygundur.
411

Tekvin emir, kn (ol!) vastasyla gerekletii iin kar gelinmesi mmkn
deildir. Teklif emir ise gerekte emir deil, emir kipidir. Bu emir, peygamber
vastasyla mkellefe ular ve ancak gerekletikten sonra bilinebilir; baka bir bilinme
yolu, Allahn mmknn ilh ilimdeki sbit hlini gstermesidir. rde ilh ilim ile
ilh emir arasnda bir farklla yol amaz. Peygamberler vastasyla mkelleflere gelen
ilh emir kipiyle, sbt mertebesinde bilinenden alnan ilh ilim arasnda bir eliki
bulunmaz. lh irde, ilh ilme tbi, ilh ilim bilinene tbi, bilinen ise ayn-
sbitedir. lh emir ile bir mmkn hakknda hkm verdiinde mmknn kendisine
bal olan ilh ilme zt bir hkm vermez. Gerekte mmkn hakknda hkm bizzat
mmkn verir.
412

bn Arab, Hakkn bizi mkellef klmasn, Allahn bize, rhlar leminde yani
elest bi-rabbikum (Arf, 7/172) bezminde, Ben sizin Rabbiniz deil miyim?
buyruuna bizim de evet dememizle mmkn olduunu sylemektedir. Biz elest
leminde Hakkn bizim iin olan rubbiyyetini ve bizim de Hak iin olan
ubdiyyetimizi tasdik ve ikrar eyledik. Hak da bunun zerine bizim iddia eylediimiz
eyde sdkmz imtihan eylemek iin bizi bu dnyada mkellef klm oldu.
413

bn Arabde ibdetin zt ve emr ibdet eklinde iki ksma ayrld
grlmektedir. Ftr, umm ve asl ibdet olarak da isimlendirilen zt ibdet, btnyle
kinatta sr olan ve kulun herhangi bir mkelleflik yada irdesinin sz konusu olmad
ibdettir. Vad, huss ve fer ibdet eklinde isimlendirilen emr ibdet ise, emr-i

411
412
el-Hakm, age., s. 612-613.
413
bn Arab, Kitbl-Marife, s. 144.
97

teklif ile nebiler ve resller araclyla vad olunan emirlerin yerine getirilmesinden
ibret olan ve mkellefiyetlik gerektiren ibdettir. Bylece insann Allaha kar mutlak
fakirlik ve itaatini ifde eden ubdiyyet kavramnn anlam erevesi semantik adan
geniletilerek daha ok din ve ahlak bir vechesi olan bu kavrama ontolojik bir boyut
kazandrlmtr. Buna gre ontolojik olarak hibir varln zt kulluk ve kleliin
dna kmas mmkn deildir. Kinat iin kulluk, hibir zaman yok olmayan asl bir
sfattr. Zir hibir varln, Hakkn kn! emr-i ilhsine muhalefeti dnlemez; her
bir varlk bu tekvin emre zt olarak icbet ederek hem varlk kazanm hem de asl
ibdetini yerine getirmitir. Bu itibarla ontolojik dzeyde her bir varlk asl olarak
Allaha kuldur ve bu asl mertebesinden hibir zaman kamaz, her zaman srat-
mustakim zeredir. syan ve muhalefet ise ancak emr-i teklif dzeyinde olmaktadr.
Teri dzeydeki emirlere itatkr ya da muhlif olsun, hi kimse asl kleliinden
kurtulamaz.
414

Konev, teklif hkmler ve bunlarn levzm olan kaytlarn azlk, okluk,
devam ve devamszlkla yaratklar arasnda farkllk arzettiini belirtir. Kimin ayn-
sbite aynas, rnein itidle, devrlie, heyet vey ekil dzgnlne daha yakn ise;
kendisine yansyan ve onunla zhir olan eyde o eyin kendinde gerektii zelliine
muhlif bir hkm zhir olmayacak ekilde hlleri, sfatlar, kuvvetleri ve hkmleri ile
mtensip olarak zuhr eder.
415

Konev ayrca teklf hkmler ile varlk mertebeleri arasnda benzerlik kurar.
Ona gre, mevctlarn mertebeleri, kll olarak be mertebede ve bunlarn her bir
mertebede hkmleri iktiz ettii iin tekliflerin asllar da be olmutur. Dolaysyla
mkellefe mahss olan bu be hkm, ezelde Hakkn ilminde farkllamas asndan
mkellefin ayn- sbitesinin hkm; ayn- sbitenin rhniyeti ynnden hkm, sreti
ve tabi yaratl ve buna mahss zellikler asndan hkm, mertebelere siryet
etmesi ynnden Am cihetinden olan hkmdr. Beincisi ise zikredilen eylerin
birleiminden meydana gelen manev heyeti itibriyle bu drt durumu kapsayan iin
makuliyeti ynnden meydana gelen, ahadiyet-i cem makamnn hkmdr. Tm bu
ifde edilenlerden dolay slmn ve imann rknleri be olmutur.
416

Nev Yahy, masiyet ve taati tekvn ve teklf emir ilgisi zerinden tanmlar:
Emr-i ilh, kaanki masiyet ile msemm olan bir ey ile muhlif olunsa ol emr
deildir; ill emr-i teklifdir, emr-i tekvin deildir; zr emr-i tekvinde muhlefet

414
Mustafa akmaklolu, bn Arabde Marifetin fdesi, stanbul: nsan Yaynlar, 2007, s. 419.
415
Konev, Ftiha Sresi Tefsiri, s. 310-311.
416
Konev, Ftiha Sresi Tefsiri, s. 312-313.
98

cereyn etmez, ki - - ' - , - ' ~ - '- ;- Q - - - ; (Ysin, 36/82) [Onun ii, bir
eyin olmasn diledii vakit ona sadece Ol! demektir, o da oluverir.] zmnnda
meiyyete mfrk olmaz
417
Vcib-i Telya bir mmkin hergiz cem-i eflinde
muhlif olmaz. Lkin muhlefet vki olsa emr-i teklif ile olur ki murd, emr bil-
vstadr. Fiil-i mezbra muhlefet li-emrillh ve masiyyet tlk ederler, emr-i teklifye
mutbk olmasa.
418
diyerek ilh emre aykr olan durumun masiyet olarak
adlandrldn belirtir. Masiyetin tekvn emirde muhlefet olamayaca iin ancak
teklf emirde sz konusu olduunu vurgular.
Teklf emre uygun den durumun ise taat olarak isimlendirildiini belirtir:
Ve gh muvfakat ve taat tesmiye ederler; emr-i mezbra muvfk olsa. Ve lisn-
hamd ve zebn- zemm dahi muvfakat ve muhlefet-i mezbreteyn hasebi zere vrid
olur.
419

Nev Yahy, peygamberlerin ve onlarn vrisleri olan vellerin, hdim-i emr-i
ilh-i teklf olduklarn yoksa hdim-i irdet olmadklarn ifde eder. nk irde,
ounlukla emr-i teklfye muhliftir. Eer peygamberler ve onlarn vrisleri, hdim-i
emr-i ird olsalar, kfiri kfrnden kty de kt fiilinden men etmelerinin sz
konusu olamayacan belirtir.
420
Nev Yahy, bn Arabnin tabibler ve peygamberler
arasnda kurduu benzerlik hakknda tabiblerin hastalar tedvi etmede mizalara gre
davrandklarn ama her zaman tedvinin shhatla neticelenmediini ifde eder. Mesel
su isteyen hastaya suyun verilmesi hastaln iddetinin artmasna neden olabilir.
Dolaysyla tabibler tabiata mutlak sretle hizmet etmezler.
421
Peygamberler de tabibler
gibi hdim-i mutlak deildir.
422
Teklife muhatap olan halka teblileri iki ekilde
gerekleir. lk vecih, itaat ve kabl, ikinci vecih de isyn vardr. syn ve itat ayn-
sbite zere zuhr eder. isynla sonulanan emir teklf emirle ilgili olup, ird emirle
bir alkas yoktur.
423

Peygamberler ve vrisleri, Hakkn ird emriyle teklfte bulunsalard,
mkelleflere dini tebli etmezlerdi; zr irde ilme, ilim de malma tabidir. Malm da
bilindii zere ayn- sbitedir. ayn- sbitede de herhangi bir deime sz konusu
olamaz.
424
Peygamberler mkelleflerin uhrev tabibleridir. Onlarn ruhn hastalklarn

417
418
419
420
421
422
423
424
99

ortadan kaldrp, ftratlarna ters gelen durumlarn izlesine alrlar.
425
Peygamberler,
halk teblie davet ettikleri anda zhire gre amel ederek, ilh emri yerine getirirler.
Ancak daha sonra, kulun Hakkn emrine muhlefet ettiklerini grrler. Kulun masiyet
olarak isimlendirilen emre kar gelen bu tutumu ilmiyye mertebesinde sbit olan
istidd gereincedir.
426
Burada, Nev Yahy, istidd ve teklf meselesinde akla
gelebilecek nemli bir soru yneltir:
Eer sul olunursa ki, Hak Telnn ilmine muhlif teklfinin ne fidesi var?
Hakm akln fili hod lav olmaz. Ve emrini hikmetten tl klmaz.
427
Nev Yahy,
Hakkn istiddlarn teklfe muhlif ya da mut olduklarn bildii hlde neden
insanlar teklfe muhatap kld sorusunu yle cevaplandrr:
Cevb verilir ki, fidesi istidd- kabl ile adem-i istidd- kabln temyzidir.
T ki sadet ve ek mtemeyyiz ve men lehus-sadet ve-ek mteayyin ola. Fide-i
teklf, ilm-i ehdete nisbet ile bulunur. Ve ill lim, ilim ve irdete nisbet ile fide
yoktur. Ol lim lim-i cez ve mkft deildir. Zr ol limde taaddd ve isneyniyyet
yoktur. lim ve malm ve mrd ve murd ve mkellif ve mkellef cmlesi ayn-
vhid ve zt- mnferddir, rif olan bilir!
428

Nev Yahynn cevbndan ehdet leminde kimin hidyet ve dallet ya da
sadet ve ekvette bulunduunun ortaya kmasnn teklfe muhatap olmakla
gerekletiini anlyoruz. Sz edilen fayda, yani cez ve mkfat, ehdet lemine
nisbetledir yoksa zt mertebesinde ilim, lim ve malm; mkellef ve mkellif birdir;
zr ikilik bu mertebede yoktur.

b. Kullarn Fiilleri

bn Arabde varlktaki btn fiiller birletirilir ve onlar sadece Hakka nisbet
edilir. Hak her fiildeki fildir. lemdeki btn fiillerin asla tabi olduunu ifdede
glgeden daha yetkin bir benzetme yoktur. Glgede grlen hareket gerekte asla aittir.
Bylece lemdeki btn fiillere, nce fiili nefyedip, ardndan isbat eden Attnda sen
atmadn, fakat Allah atmtr (Enfl, 7/16) yetine mutbk olur. Bylece yet fiili nce
yok saym, ardndan da ispat etmi ve btn fiilleri Allaha nispet etmitir.
429
bn
Arabye ve kendisi gibi dndn syledii muhakkiklere gre, mahlkatta asla

425
426
427
428
429
El-Hakm, age., s. 215.
100

kudret bulunmaz. Mahlkta sadece kudretin eseri zhirdir. Mahlkun mktesebinde
hdis olan kudret iin ne tesir ne de taalluk vardr. Mahlk iin mmkn olan ey, ilh
olan eseri kabul ve mstaid olmasndan ibrettir.
430

Konevde fiil, hviyeti itibariyle deil, mcid olmas asndan Hak iledir.
Aynn yaratl ve Hakkn tesirini kabul, bu zuhr diresinde yaratln tercih ettiren
istiddna baldr. Ayn- sbite vcd tecellnin iktirn olmadan, yaratl emrini
kabul sfat kendisine eklendii takdirde hibir netice ve fayda vermez. nk kbil
olmadan tecellyle tecell, deta birisinin kendi kendisine vurmas gibi hibir sonu
vermez. Mmkn aynn bir baka ayn ile birlemesinden bir netice kmaynn sebebi
budur.
431

Nev Yahy, Muhammed fassnn erhinden sonra, Sadetli Pdih bu hakre
cb ve ihtiyr meselesinden sul ettikde verilen cevbdr
432
bal altnda Pdih III.
Mrdn talebi zerine kullarn fiilerini cebr ve ihtiyr ile yapp yapmadklaryla
alkal olarak mezheplerin ve sflerin grlerini beyn ederek III. Mrdn suline
cevap vermeye almtr. Bu ksm Nev Yahynn kelm mezhepleri ve filozoflarn
konuyla ilgili kanatlerini dorudan anlayabilmemizi salamas asndan nem
arzetmektedir. Mellif, itikd mezhep ve felsifenin fikirlerini naklettikten sonra en
isbetli grn tasavvuf ehline ait olduunu belirtir.
Nev Yahy Pdiha sunduu cevapta, devlet-i muhammediyyeye kadar
frkann geldiini bunlardan birinin, filozoflar; dier ikisinin de kelmclar olduunu;
devlet-i muhammediyyeden sonra da bunlara sflerin eklendiini belirtir.
Mellif, mtekaddimn filozoflarn, atete yakclk ve suda irk nasl doal
ve zorunlu olarak varsa Hakkn lemi yaratmasnn da yle zorunlu ve doal olmas
gerektii fikrini benimsediklerini ve bu fikirlerinin doru grten nasiplenmediini
ifde eder. Feyizleri nbvvet mikati ile beslenen mteahhirn hkem ise bunun aksi
grtedir. Hakkn onlara gre yaratp yaratmamas dilemesine baldr. Yaratmamas
da mmkndr. Ancak yaratmamay tercih etmemesi, yokluun kabh ve varln hasen
olmasndandr. Buna gre, zorunluluk, iki ksma ayrlm olur: vlen zorunluluk ve
vlmeyen zorunluluk.
Er ve Mutezil kelmclar ise bu konuda hakmlere kar gelip Allahn
dilediini yapmada ihtiyr sahibi olduunu sylerler. Dilemedii takdirde lemi

430
bn Arab, Kitabl-Marife, s. 70.
431
Konev, Ftiha Sresi Tefsiri, s. 118.
432
Nev Yahy, age., vr. 452a-453a.
101

yaratmayp yoklukta brakabileceini sylemede her iki gup da yani Mutezil ve Er
kelmclar ittifak hlindeyken, kullarn fiilleri meselesinde ise ihtilaf hlindedirler.
Nev Yahy, Mutezlenin, kullarn fiillerinde zgr, fillerini bizzat kendileri
tarafndan yaratld fikrine sahip olduklarn belirtir. Mutezleye gre teklfe
muhatap olmak bu yzden anlamldr. Hayr ilediklerinde sevap ktlk ilediklerinde
de cezlandrlmalarnn anlam burada yatmaktadr. Nev Yahy, Mutezilenin byle
dnmekle marifet nrundan fazlasyla mahrm kaldklarn dile getirir.
Nev Yahy, kelmclarn Er kanadnn kulun filleri ilemede asla bir
katksnn bulunmadn ve btn fiillerin yaratcsnn Hak olduunu sylediklerini
belirtir. Ancak ona gre Eriler de byle dnmekle teklfi aklamada yetersiz
kalmlardr. Mellif, Mturdleri de kudret ve irdeyi kula nisbet etmeleri noktasnda
eletirmektedir.
433

Nev Yahy, itikd frkalar ve filozoflar hakkndaki kanatini beyn ettikten
sonra klar mezhebine bal olmakla nitelendirdii riflerin, tebh ve tenzhi latf
bir ekilde birletirdiklerinden sz ederek, onlar iin bu mertebede -tebih ve tenzhi
mezc ettikleri mertebede- kdem ve huds ve ihtiyr ve cbetin sz konusu olmadn
dile getirir. Ancak isim ve sfatlar mertebesinde bu saylanlarn her biri mazharlarn
talep eder.
434

Nev Yahy, hakk riflerin Hz. Ms hatt belki de Hz. dristen sonra
ihtiyr ve cbetin her ikisinin de bir olduu marifetine vsl olmalarna ramen her
trl cedel ve tartmadan uzak kaldklarn syler. Buna mukabil halkn ksa grl
avm ksmnn akln vehimlerine dayanarak eitli fikirler ortaya attklarn belirtir.
nsanlarn bir ksm, cebri, satranca; bazlar da tavla oyununa benzetmilerdir ki, Nev
Yahy, tavla oyununun kaz ve cebr meselesine gzel bir misl tekil ettii fikrine scak
bakmaktadr. Tavla oyununda atlan zara oynayanlarn kar kamamas gibi ulv
lemde atlan nakn yansmas olan ehdet leminde de kaznn hakkmzdaki
hkmnden dar klamaz. Ancak satran oyunu byle deildir. Satranta kiinin
mdhelesi sz konusudur. Satran talarna dikkat ederek ve ileriyi grerek hamlelerde
bulunan kiinin, oyunun ynn deitirme imknna sahip olmas gibi kader feleinde
de hkmlerin deimesi szkonusudur.
435

433
434
435
Nev Yahy, age., vr. 453a
102

Nev Yahy, cevptan anlald kadaryla, ayn- sbite ve onun levzm
olan istidddan kaynaklanan cebre inanmaktadr. Ona gre, ulhiyet mertebesinde bir
ve tek olan her ey rubbiyyet ve ubdiyyet mertebesinde eitlilik kazanmakta ve
sonsuz sayda tecell etmektedir.
436

Nev Yahy, Efl-i ibd, mevtn- ehdete nisbet, ihtiyriyyedir. Amm
mevtn- emr ve gaybe nisbet ile cebriyedir. Ashab- berzah ve tavassut, beynehmaya
tadl edip ihtiyr- cz isbt ederler
437
diyerek kullarn ehdet lemine nisbetle
fiillerinde terch etme serbestliine sahip olduklarn ancak gayb lemi olarak geen
feyz-i akdes mertebesinde tecell eden ayna nisbetle zorunlu bulunduklarn ifde
eder.
Nev Yahy, Sleymn fassnda, rahmet-i imtinn ve rahmet-i vcb
bahsinin ilendii pasajlarda, Allahn rahmeti zerine vcip kld kullar hakknda
onlarn kendi iledikleri amellerin asl sahiblerinin hakikatte Hak olduunu idrk
ettikleri aklamasnda bulunur. Yani hakiki fiilin Hakka ait olduunu bilirler. Nev
Yahy, fiilin gerekte Allaha ait oluunu, kulun nfile ibdetlerle Hakka yaklatn
anlatan hads-i erften yola karak anlatr. Nev Yahy, aklamasnda yle der:
Hak Tel hads-i kurb-i nevfilde bize haber vermitir ki, zt-i lisi bizde
hviyyet-i azdr. Pes mil, bi-hasebil-man Haktandr ve abd sret-i hveyddr.
Zr hviyyet-i Hak Tel, mazhar olan ism-i abdde mndericedir, mutlakn
mukayyedde indirc gibi. H, hlin, mahalde indirc gibi deildir!
438
Bizim
hakykmz, iktiz- zuhr etmese Hak mestr kalrd. Pes Hak Tel, bizim
hviyetimiz oldu. Mazhariyetimiz zuhruna sebeb kld.
439

Yani insan ve insann fiilleri lemde zuhr etmese, ilh isimlerde ilevsizlik
szkonusu olacaktr ki bu mmkn deildir. sim ve sfatlar madd sretlere brnerek
zuhr ederler. Fiili Allahn irdesine balamak, yaratklara fiili izfe etmekle elimez,
nk onlar, ilh fiillerin zuhr ettii yerdir.
440

Nev Yahy, insanlarn fiillerinin birbirinden farkl olmasn isim ve sfatlar
arasndaki farklla balar. sim ve sfatlar arasndaki farkllk, bunlarn iktizlar olan
istiddlarn da birbirinden farkl olmasnn sebebidir. rdenin taallukunun ilmin
taallukundan daha noksan olmas gibi mesel. nk ilmin taalluk ettiine irde her

436
437
Nev Yahy, age., vr. 314a-b.
438
439
440
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. XI, s. 162.
103

zaman taalluk etmez.
441
Yani Hak bir eyi her zaman bilir fakat Onun her zaman da o
eye olan ilmi, her vakit o eyin vukuuna irdesinin ve kudretinin taallukunu icap
etmez.
442

c. Kesb

bn Arab amellerin Hak ya da insandan hangisine tahsis edilmesi gerektii ile
ilgili fikrinin Allahn kendisine at keiften sonra bunun mmkn olduunu ifade
eder. bn Arab mesele ile ilgili olarak yle der: Bir grubun (Erler) dile getirdii
kesb ile baka bir grubun (Mutezile) dile getirdii yaratma (teorisini) ayrt etmek
zordu. Hak ise gz kefiyle kendisinden nce hibir yaratlmn bulunmad ilk
yaratlann yaratln bana gstererek nk Allahtan baka kimse yoktu- yle dedi:
Burada arma ve kartrmay gerektirecek bir durum var m? Ben de hayr
dedim. Allah bana te grdn btn yaratklarda da kimsenin bir etkisi ve katks
yoktur. Sebeplere bal olarak deil, sebepler vesilesiyle (nezdinde) eyay yaratan
Benim. Eya Benim fiilim ile var olur. sda flemeyi, kuta ise olumay yaratan
Benim. Bana yle dedi: Ben sadece bildiimi yaratrm. Bildiim ise bilinenin
kendiliindeki durumudur. Yetkin delil Allaha aittir. (Enm, 6/149).
443

bn Arab, Er ve Mutezil kelmclar, fennn trlerini anlatt Fthtn
bir baka blmnde kullarn fiillerinin yaratl meselesinde eletirmektedir. Fiillerin
yaratln Allaha ait sayan Erler, bunun farknda olmakla beraber ayn zamanda
kesb perdesi nedeni ile de fiilleri yaratan Hakk grememektedirler. bn Arab,
Mutezilenin ise bu hussun farknda bile olmadn syleyerek, her iki grubu da
gzlerinin perdeli oluuyla tenkid etmektedir.
444
Kesb, mmknn irdesinin herhangi
bir eyi, ama sadece o eyi yapmaya ynelmesidir. Bylece ilh iktidar, bu ilime
esnasnda onu meydana getirir. te bu mmkn iin kesb diye isimlendirilen eydir.
Muhakkike gre cebr, geerli deildir. nk cebr, kulun fiil ilemesini ortadan
kaldrr. Cebr direnmesi varken mmkn bir ey yapmaya zorlamaktr. Cansz varlk
ise zorlanamaz. O halde mmkn fiilinde mecbr deildir. nk eserler kendisinde
ortaya ksa bile onun kendisinden kaynaklanan bir eylemi ve gerek dncesi
olamaz.
445

441
442
443
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. VII, s. 277-278
444
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. IX, s. 287.
445
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. I, stanbul: Litera yaynclk, 2006, s. 107.
104

Konev de eyhi gibi fiilin aslnda bir ve Hakkn eseri olduu kanatindedir.
Herhangi bir bakasnn, mhiyeti asndan fiilde tesiri yoktur. Fakat bir tek fiil, teessr
eden mahallerden farkl fiiller kazanr. Bu okluk, onun kesbeden kimseye faydal olan
veya imdi veya daha sonra birtakm zararl niteliklere baldr. Konev, btn
taayynlerin Hakkn vahdn fiili olduunu ve fiilin zhirde kendisine izfe edilen
kimseye hkmnn ve neticesinin ulaacan bu ulamann da kiinin mhedesine,
bilgisine, asl fiile ve tasarruf sahibinin birliine olan nisbetine gre vuku bulduunu
belirtir.
446

Nev Yahy, kesbi yle tanmlar: kesbden murd, irde-i mmkinin eflden
bir fiil-i hssa taallukudur ki hl-i taallukda iktidr-i ilh ol fiili cd ede. Mezbr-i
ihtiss- ilh ki feyz-i mukaddesden sbittir. Feyz-i akdesde iktiz-y aynn sbtunu
mnf deildir. Nitekim efl-i ibd, mevtn- ehdete nisbet, ihtiyriyyedir. Amm
mevtn- emr ve gaybe nisbet ile cebriyedir. Ashab- berzah ve tavassut, beynehmaya
tadl edip ihtiyr- cz isbt ederler.
447
Kesbin zel bir fiile ilimesi, feyz-i
mukaddes mertebesinde gerekleir. Bu gerekleme, feyz-i akdesteki aynn sbit
olma hllerine aykr bir durum deildir.

d. Hrriyet

bn Arabye gre mmkn varlklar, kendi aynlaryla kaldklarnda hrdr,
onlarda kulluk bulunmaz; istiddlaryla kaldklarnda ise muhta bir kul haline
gelirler.
448

bn Arab, kul iin hrriyet makamnn mutlak olarak gereklemeyeceini
nk kulun, Allahn azatlk kabul etmeyen bir klesi olduunu belirtir. Zt mertebesi
iin hrriyet dnlebilirse de ulhiyet mertebesinde bu sz konusu deildir. Zr
efendinin kle, hkmdarn da mlkyle irtibatl olmas gibi ilh da melh ile
irtibatldr.
449
bn Arab sfilere gre hrn tanmn yapar. Buna gre hr, Allahtan
baka hibir varln boyunduruuna girmeyen kiidir. Byle bir insan, Allahn
dndakilerden hrdr. Bu durumda hrriyet, sadece Allah iin gereklemi bir
kulluktur.
450
Kulluk, hkmlerin altna ve sebeplerin boyunduruuna girmektir.
451

Sebeplere bal kalmakla ile ilgili olarak bn Arabnin tevekkl ile alakal dncesine

446
Konev, el-Fkk, s. 74-75.
447
Nev Yahy, age., vr. 314a-b
448
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. VII, s. 344.
449
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C.VII, s. 343.
450
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, CVII, s. 344.
451
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C.VII, s. 347.
105

ksaca temas etmekte fayda var. bn Arab, sflerin, ykaycnn elindeki l,
efendisinin mlkndeki kle ya da baba malnda olun durumu gibi bir takm
szlerini aktardktan sonra kendi benimsedii gr aktarr. nsan doas gerei
yoksunlukla nitelendii iin insanda tam ve kaytsz olarak tevekkl gereklemez.
Gerek tevekkl, varlk halinde kimse adna gereklemeyecek bir itir. Bu anlamyla
tevekkl, madm iken yok olana it bir itir. Madm var olana kadar tevekklle
nitelenmitir. Var olduunda ise tevekkl ondan kar.
452

nsann hrriyeti, ayn- sbite ve ayn- sbitenin iktizs olan istiddlar ve
ilmin malma tabi olmas meselesiyle i iedir. Nev Yahynn bu meselelerle ilgili
izahlarna daha nce yer verilmiti. Nev Yahy, Hakkn kullar zerindeki
mumelesinin ancak istiddlarnn Hakka verdikleri ilme gre gerekletiini ifde
etmiti. Eer ortada zulm olarak adlandrlan bir ey varsa zlim olanlar, bunu taleb
eden istiddlardr. Hak, daha nce de ifde edildii zere varlklara istediklerini
vermede sonsuz cmertlik sahibidir. Ne isterlerse onu alrlar ve ne verdiler ise onu
isterler.
453

Nev Yahy, kullarn fiillerinin, ehdet lemine nisbetle, ihtiyr; gayb lemine
gre ise cebr olduunu u cmlelerle dile getirir: Efl-i ibd, mevtn- ehdete
nisbet, ihtiyriyyedir. Amm mevtn- emr ve gaybe nisbet ile cebriyedir. Ashab-
berzah ve tavassut, beynehmaya tadl edip ihtiyr- cz isbt ederler.
454

Nev Yahy, bn Arabnin Sen ancak nefsine hamd ve ancak nefsini zemm
eyle
455
ifdesini yle aklamtr:
Hayr ve err muktez-y ayn- sbitenin zerine mukarrerdir. Cmlesi senden
vrid, cmlesinin dahi hkm ve cezs sana iddir. Eer sft- mahmda sudr ederse,
hamdi sana rci vey sfat- mezmma vrd ederse geri zemmi sana tbi. Pes eflin
mukbelesinde btn semert- mkft ve cez; eer sevb ve eer ikb, nefsine
mterettib olmak revdr.
456

Fiillerin cezlandrlmas ya da mkftlandrlmasnda hkm, ayn- sbite
zerinedir. vlen ya da yerilen btn fiiller kiinin kendisine ittir. Mkft ve cez
konusunda btn sorumluluk kulun kendisine aittir. Sorumluluk, icbr olduunda
szkonusu edilemeyeceine gre insan, eylemlerini gerekletirmede hrdr ama bu hr
olma keyfiyeti, yukarda bn Arabnin ifdesinde anlamn bulan, ayn- sbite hlindeki

452
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. VII, s. 267-268.
453
454
Nev Yahy, age., vr. 314a-b.
455
456
106

hrlktr. stiddlarn talep ettiklerinin lemde zuhr etmesi anlamnda ise bir
zorunluluk vardr. Allah ezelde insann hr olarak u kaytl leme kacan zt
kabiliyetlerinin iktizasna gre hayr ve erri bizzat kendisinin seeceini bilir. Fakat
Allahn nceden bunu bilmesi mmkinta tesir etmez.
457

7. Ktlk Problemi

bn Arabde hayr ve er veya sevap ve gnah kavramlar da varln mertebe ve
zuhrlaryla ilgilidir. Varlk, Hak ve onun tecelllerinden ibret olunca varln tmyle
hayr olmas icap eder. Var olan her ey hayrdr, yokluk ise erdir veya er yokluktur.
Bununla beraber varln st mertebelerinde bulunmayan ktlk aa mertebelerde
gerekten deilse bile izf ve itibr olarak vardr. yilik ve ktlk sadece insan
fiillerinde izf olarak bulunur, bu da sevap-gnah ve ahlka esas tekil eder. Bunun
dnda maddeler ve eyler alannda zten her ey iyidir, hibir ey mutlak olarak kt,
zararl, abes, anlamsz ve irkin deildir.
458

bn Arabde er problemi varolusal deildir. okluk olduu iin ktlk
vardr. okluk ise rzdir, asl deildir. Dolaysyla ktln varolusal bir yeri
yoktur. Var olan yalnz mutluluk, huzur ve hayrdr. Hayrn ikme edilmedii yerde
geici bir dnem iin ortaya kan durumun ad erdir. Bundan dolay Hak gelince btl
zil olur (sr, 17/81) yetinde olduu gibi hakkn ikme edilmedii durumlarda ortaya
kan rz duruma er denir. Yoksa felsefede olduu gibi slm tasavvufunda zellikle
de bn Arab mektebinde, bir hak ya da er veya bir iyilik ya da ktln bulunduu
anlamda bir dualizm yoktur. Var olan yalnz Birdir. Hak lemin ayn, insan da Hakkn
ayndr. Bu idrak edildii zaman, eitilmi bir ormanc dahi ormana girdii zaman
kesilecek aaca gidinceye kadar baltasnn azn, dier aalar rencide olmasn diye
gizler; bu tavrn arkasnda btn varl bir gren anlay yatmaktadr.
459

Hak, hibir ekilde ktln bulunmad mutlak iyiliktir. Zdd ise hibir
iyiliin bulunmad srf ktlk olan mutlak yokluktur.
460
bn Arabye gre er,
ehdet lemine nisbetledir. Zr De ki: yaratt eylerin errinden, sabahn Rabbine
snrm yeti ktln kaynann unsurlar lemi olduunu gsterir.
461
bn Arabye
gre lemde hayr kadar errin varl da gereklidir. O, bu gereklilii, ilh isimlerin

457
Hdaverdi Adam, bn Arabde Kaza ve Kader, Adapazar: Deiim Yaynlar, 1998, s. 341.
458
Uluda, age., s. 176.
459
Mahmut Erol Kl, bn Arabyle Zamann Ruhunu Okumak, Tasavvuf m ve Akademik
Aratrma Dergisi, S. XXIII, 2009, s.159.
460
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. I, s. 123.
461
bn Arab, el-Bulga, s. 264-5.
107

zuhr etmesi esasna dayandrarak yle der: Ulhiyet, lemde bel ve fiyetin
olmasn gerektirir. Muntakim isminin varlktan silinmesi, Gafr veya Zl-afvn veya
Mnimin kalkmasndan ncelikli deildir. Herhangi bir ismin hkmsz kalmas,
ilevsiz kalmas demektir. Hlbuki ulhiyette ilevsizlik imknszdr. Dolaysyla
isimlerin eserinin olmamas imknszdr.
462

bn Arab, errin yaratlmasnn hikmetini yle aklamaktadr: Eer
yaratlmasayd, varln etei ryecek, cmertliin rids da ksa kalacakt. Yokluun
mahzenlerinde nice lemler kalakalacak, nice gzellikler bilinmeyecekti. Allahn
cmertlik denizi oalrken, azalmaya balayacakt
463
O, muktedir kemle eksiklik
izfe edilemeyeceini syleyerek lemdeki kemlin eksiklikle tamamlandn ifde
eder. lemin kemlinin bir yn de eksikliin kendisinde bulunmasdr.
464

bn Arab, ktln varlkta tezhr etmemesinin aslnda baka erlere de kap
aabileceini belirterek, unsurlar leminin meydana gelmesinin, sadece hayrla deil
ama ayn zaman da errin de ortaya kmasna bal olarak gerekletiini ifde eder.
Dolaysyla hayra nisbeten itibr bir varl olan er yznden lemin yaratlmamas az
bir er yznden byk bir hayra engel olmak gibidir ki, bu da bir adan errin
kendisidir. Halbuki Hakkn her eyi kuatan rahmeti byle bir eye izin veremez.
Varl riz olan ktln meydana gelmesi Hz. Sleymnn mlkne karncann
zarar verememesi ile ayndr. lemdeki er, gne ndadaki bir zerre ya da gzel ve
parlak bir yzdeki siyah bir ben gibidir.
465

Nev Yahy, Ynus fassnda, insann hakikat (ayn) ve fiil ynnden vlp
(memdh) ya da yerilmesi (mezmm) hakknda bn Arabnin insan, mdem Hakkn
sretidir, o hlde neden zemm ya da hamd edilir? Halbuki Hak, mutlaka kendisine hamd
edilendir. eklindeki sorusuna verdii cevab yle aklar: insan dahi li-aynih kabh
ve mezmm deildir. Belki kubh ve zemm ona fiil ve sfat haysiyetinden trdir. Fiil,
hod ayn- insan deildir. Pes ayn- nefsinde mezmm deildir. Her eyin bir ayn-
hricsi olmak hasebi ile fiilin dahi ayn sbittir. Pes fiil dahi ayn haysiyetinden
mezmm olmaz, memdhdur. Zr zemm ve medh nisbet-i hriciyyeden ndir. Her fiil
Hakkndr. Bu cmle ile baz memdh, baz ahar mezmmdur, haysiyet-i nisbet
ile.
466
Yani insan hakikati itibariyle deil fiileri ile kt ya da iyi olarak nitelenir.
Bununla birlikte fiillerin de bir aynlar olmalar hasebiyle fiiller de iyi ya da kt

462
463
bn Arab, el-Bulga, s. 263.
464
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. VII, s. 394
465
bn Arab, el-Bulga, s. 263-4.
466
108

olarak deerlendirilemez aslnda. nk her fiil Hakkndr, sadece nisbet yoluyla zem
ya da medh edilirler.
Nev Yahy, dem fassnda Hakka isnd edilen emrin mezmm ya da
memdh eklinde tecell ettiini, eksikliin ve ktln nefse, vglerin ise Hakka it
klnmas gerektiini vurgular.
467
Ktln Hakka izfesi edebe mugyir bir
davrantr. yi fiilleri ve btn vgleri Hakka nisbet etmek, insan eytann
tasallutundan ve gurur ve enniyyet gibi kt hasletlerden muhafaza eder.
468
Nev
Yahy, btn fiillerin Hakka it olmas dncesinin sfat ve fiillerdeki
derecelendirmeyi gz ard etmemesi gerektiini vurgular. Aksi takdirde yani isim ve
sfatlardaki ikilik gz nnde bulundurulmazsa, Rabbin rzsna aykr bir durum
kendisini gsterir, eratler ve hkmler anlamn yitirir. Bu da lemin dzenini
yitirmesi anlamna gelir.
469

Nev Yahynn hayr ve er meselesine bakn Muhammed fassnda da
grmekteyiz. yi ve gzel, irkin ve kt kavramlarn bn Arabnin koku kavram
zerinden ele almasnn yer ald aklama sadedinde koku ile kelime arasnda ba
kurulmas dikkat ekicidir. Hak gzel kokuyu dier sfatlar gibi tayyib klmtr, ki
kastedilen, szlerdir. Tayyib olandan sarfedilen kelimeler gzel olaca gibi habsden de
habs kelimeler kar. sz nefestir ve nefes de kokunun kendisidir. Bylece koku ile
sz arasnda bir ilgi kurulmutur. Bununla beraber rz durumlardan dolay habs olsa
da btn kokular, Hakka mensbiyetleri asndan zt ve asl ynnden tayyib ve
thirdir.
470
Bununla balantl olarak Hz. Peygamber, hads-i erfte sarmsak iin
ecere-i habsedir deyip bunun sebebi olarak kokusunu kerh ama ztn kerh
grmediini beyn etmitir. nk zt, zt gerei kerih grlmez.
471
Byle olunca bir
eyi ayn ya da ztndan tr mekrh addetmek doru deildir. Kerihlik, aynndan
zhir olan ey iindir.
472

Abdullah Bosnev, sarmsak aac iin sz konusu edilen ayndan murdn,
sarmsan hakkati ve ayn- sbitesi olduunu belirtir. Kerh grlen sarmsan ayn-
sbitesi yada hakkati deil, kokusudur. Nefsi yani ayn mekrh klnmaz; zr nefes-i
Rahmndir.
473

467
468
469
470
471
472
Konuk, age., C. IV, s. 364.
473
109

Nev Yahy, bn Arabye gre iyi ve kt yarglarnn, kii, toplum, eriat
gibi deikenlere gre izf olarak deiebileceini dile getirmitir:
Ol kerheti y rf-i ns iktiz ede rf-i harda olmaya; yhd tab- ahsa n-
mlyim, y garazna ayr-i mlyim olup ahs- hara mlyim ola, y bir eratta
mekrh erat- uhrda mahmd ola, y bir eye nisbet-i noksn ve ey-i hara nisbet-i
keml ola, il-gayr-i zlik.
474

yi ve kt yargsnn kayna, insan doas, eriat ve toplumsal
alkanlklardr. nsan doasyla badamayan eyleri kt ve irkin grr. Buna bal
olarak toplumsal alkanlklar kt ve irkini belirleyebilir ya da eriat, baz eyleri iyi
ve kt sayabilir. Btn bunlar bir takm nedenlerden kaynaklanan durumlardr. Yoksa
hibir ey z gerei kt deildir.
475

yilik ve ktlk, iyi ve kt iin zlerinden kaynaklanan iki niteliktir. Fakat bir
eyin iyilii ve ktl, yetkinlik veya eksiklik, maksat, yatknlk, doa, nefret veya
alkanla gre alglanr. Baz eylerin iyilii ve ktl, Hakkn bildirmesiyle
anlalr. Bu eriatn bir bildirimidir, hkm deildir. Bu nedenle zamana, ahsa ve hle
gre iyilik ve ktlkten sz edilebilir. Bir ey kt olduunda eserinin de kt olmas
art deildir. nk onun eseri bazen iyi olabilir. yi iinde ayn ey sz konusudur. Sz
gelii drstlk baz yerlerde kt sonular verebilecei gibi baz yerlede de iyi
sonular dourabilir.
476

Gzellik ve irkinlik, vg ve yergi eriatin ortaya koyduu niteliklerdir. Veya
onlar dnyev ve uhrev bir yatknlk ve uyumsuzluk nedeniyle tabiat gerektirmitir.
Mmknlerin hakikatleri ztlar asndan bu niteliklerle nitelenmezler. nk Hak
bunlar vastasyla taayyn eder. Bir fiilin vlmesi ve yerilmesi, gerekte, Allahn fiil
ve yaratna dner. Bylelikle deerli, dk, sevimli, irkin deerlendirmesi veya
Allahn rz olduu ve gazap ettii eylerin kendi mertebeleri ile alkaldr. nk bir
eyi iyi veya gzel saymann kayna akl veya eriattr. Hakka isnat edilmeleri sz
konusu olduunda btn fiiller iyidir. Fiiler baz yaratlanlara yatkn gelmeyileri
itibariyle kt olabilirler.
477

Nev Yahy, Ynus Fassnda ktln aslnda fiillere hatta fiillerin bile
hakikatlerine nisbet edilemeyeceini akladktan sonra davranlarn neye gre iyi ya

474
475
Demirli, Fussul-Hikem erhi, s. 528.
476
477
Kan, age., s. 74-75.
110

da kt olduu noktasnda eriatn belirleyiciliinden bahseder. Kiilerin fiilerin zem
edilmesiyle ilgili kendi maksat ve gayelerine gre neticeye varmalar izfdir. Asl
zemmedilen fiil, riin zemmettiidir. Nev Yahy, eyh burada mezheb-i ehl-i
Hakk tasrh buyurdu ki, hsn ve kubh er olup akl olmaya diyerek bn Arabnin,
hsn ve kubh probleminde eritin bildirmesinin etkin akln ise daha pasif kald
grnde olduunu belirtmi olur.
478

Habs ve tayyib ksmlarna ayrlan varlkta, Hz. Peygambere sevdirilen ancak
tayyib olmutur. Meleklerin temiz tabiatlarnn, -tabiatlarnn zd olmalar hasebiyle-
amurdan yaratlan insann kt kokusundan, necset bceinin de temiz tabiatlara
gzel gelen gl kokusundan rahatsz olmas rneklerinde grld zere gzel ve kt
alglay tamamen yaratl ve mzc farkllndan kaynaklanan durumlardr.
479
Hz.
Peygambere her eyin tayyib olan sevdirilmitir. nk her eyin hakikati, z gerei
gzeldir, tayyibdir.
480
nk varlk, biztihi hayr olan nefes-i rahmndan ibrettir.
Hayr varln e anlamlsdr, er ise yokluun e anlamlsdr. u hlde varlkta
tahakkuk eden her ey hayrdr.
481

Hz. Peygamber rhen ve ceseden tayyib olduu iin, varlkta mevct olan bu iki
nisbetten yani tayyib ve habsten doal olarak tayyib olana muhabbet edecei tabiidir.
Aslnda tayyib ve habs nisbetleri kevn leme nisbetledir yoksa vcd- mutlak
mertebesinde bu nisbetler ortadan kalkar.
482

Nev Yahy, bn Arabnin lemde her eyi tayyib grp de habs bulmayan
bir mizc var mdr? suline cevp sadedinde yle demektedir:
Cevb verilir ki bu man lem-i cema ve ittihda nisbet cizdir. Amm lem-i
halka ve mertebe-i farka izfet ile myesser olmaz. Zr lem-i tekvn ve cd,
mrekkeb minel-ezdddr. Muktezyt- esm-i mtezdde tekbl-i tezd ve mahbb
ve mekrhdur. Nitekim hads-i erfde vrid olmutur ki, Hak Tel akl halk etti, ki
nr- Muhammeddir, badeh ona hitb edip J-- [gel] dedi fil-hl akl ikbl etti,
badeh ,- [dn] dedi, akl idbr etti. Biri sret-i cem biri sret-i fark, biri sret-i
muhabbet, biri sret-i kerhet, biri sfat- ceml, biri sfat- cell dahi, desek cizdir.
483

Nev Yahy, cem ve birlik yani zt mertebesinde iyi ve ktnn mmkn
olabileceini ancak fark lemi olan ehdet leminde ise vukuunun mmkn
olmayacan dile getirir. nk cd ve tekvnin szkonusu olduu bu lemde ztlklar

478
479
480
481
Afif, Fussl-Hikem Okumalar in Anahtar, s. 493.
482
483
Nev Yahy, age., vr. 440b-441a.
111

vardr ve bu ztlklar, isimler arasndaki kartlktan mnbaisdir. Bu tezadlk isimlerin
gereklerinde de (muktezeyt) aynyla akseder. Ve dolaysyla gzel ve irkin ya da iyi
ve kt, bu yansmann bir sonucu olarak ortaya kar. Mellif, hads-i erf zerinden
konuyu zha alr. Buna gre, hadste geen, ilk akln yani nr- muhammednin,
J-- hitbna verdii fiil yant, yani ikbl edii, cem, muhabbet, ceml; ,- hitbna
verdii fiil yant ise, fark, kerhet ve cell sfat olarak yorumlanmtr.
484

Nev Yahy, iyi ve ktnn kiiden kiiye deimesi, izflii ile ilgili bir
sflerden nakledilen bir de kendi bandan geen iki hadse ile konuyu misllendirir.
Birinci rnek bilinen bir hikyedir: Baz meyhtan menkldur ki, cem-i kesr ile bir
cfeye mrr eder ve nazarlar cfeye taalluk ettikde, ne gzel dileri var der. kinci
mislde ise, Nev Yahy, kendi bandan geen hdiseyi latfe bal altnda verir:
Bir gn merhm Nreddn-zde Muslihiddn Efend ile sohbette bir tefricghda
idik, ngh dmenime necis-i bakar isbet etti. zlesinde musri olduum grp, meer
destrmda bir reyhn bud sokulmu imi, buyurdular ki: Bnz stnde yer eden
mahbbunuz geen aylarda ayanza bulaan necis mertebesinde idi. imdi
bi-hasebit-tab bu ne aceb menfr ve mekrh; ol, ne garb-i mergb ve mahbb!
dediler (rahmetullh aleyh). Srr rife haf deildir!
485
Nureddnzde Muslihiddn
Efend, Nev Yahynn anszn elbisesine den hayvan pisliini temizleme gayretini
grnce, onun sarndaki reyhan budann da aslnda temizlemeye alt pislikle bir
zamanlar ayn olduunu dile getirerek gzel ve irkinin lemimize gre izf ama aynda
bir olduunu anlatmak istemitir.
Mellif, kevn ve fesd leminden habsetin btnyle ortadan kalkamayacan
zr bir kimsenin tabiatna kt grnen eyin bir bakas iin gzel olacan yine bir
mislle aklar. Mesel, insann tkr insan iin iyi iken ylana ldrc zehir, ayn
ekilde ylann zehri, ylann hayat sebebi ama bakasnn lmne sebep olur.
486
Byle
olunca, kevnde mutlak anlamda habs ve mutlak anlamda tayyib tasavvur edilemez.
487

a. Ktln Rahmetle likisi

Aff, bn Arabnin rahmet kelimesini, sadece kullara kar efkat ve
gnahkrlarn gnahlarn balamak anlamnda ahlk bir terim olarak deil, Allahn
btn varla yaym olduu kapsayc nimet anlamnda metafizik anlamda kullandn

484
485
486
487
112

belirtir. Rahmet, her varla zel varln bahetmek, kendileriyle dier varlklardan
ayrld vcd sfatlar izhr ederek rahmetin o varlktaki hkmn izhr etmektir.
Bilkuvve, bilfiil, basit, mrekkep, iyi ve kt, itaat ya da gnah olsun rahmet btn
varl kuatmtr. Yani rahmet o varla kendine zg varln verir.
488

Hakkn Rahmn ve Rahm isimlerinin neticesi, rahmn nefesin var olanlarn
hem ztlarnda ve hem de taayyn etmi mmknlerin fertlerine siryet etmesidir. Bu
balamda genel anlamda sret itibariyle rahmetle elien gazap, elem gibi eyler zuhr
ederse bile bu keif ve tahkik bilgisiyle varlk cihetinden rahmetin kendisidir. nk
gazab yaratp, onu yokluktan varla kartmas Hakkn gazba rahmetinden
kaynaklanr. Rahmetin bu ummlii nedeniyle, Hak gnahkr olmalarna ramen btn
kullarn kendisine izfe etmitir.
489

Ey iinde muhlefet ve masiyetlerin hepsini Allah, ademden vcda kendi
rahmetiyle cd ve izhr eylemitir. Bu durumda bunlarn tamam, rahmetten halk
olunmulardr.
490
lh rahmet, btn varl kuatmtr. Dolaysyla gazab ve gazaba
terettb eden elem, mihnet ve tabiat asndan hoa gitmeyen her eyi ilh rahmet
kuatmtr. Gazab ve onun lzm olan baz aynn kabiliyetsizliklerinden neet eden
er ve nikmetin her biri, umr- ademiyyeden baka bir ey deildir.
491

Nev Yahy, iyi ve ktnn her ikisinin de nihyetinde nefes-i rahmn ile varlk
kazanmalarndan tr rahmetin her iki varlk tezhrnde de bulunduunu belirterek
vcdun rahmetin ayn olduunu ifde eder.
492
Ona gre lemin varl rahmet
sebebiyledir. Rahmet gazab dahil btn varl nceler:
Rahmet, sebeb-i vcd- lemdir. Cem-i mevcdta mil ve cmleden
akdemdir. Pes gazabdan dahi mukaddem olur. Zr gazab, vcd- aynden muahherdir.
Pes her sbk, mtekaddem olcak n gazab mteahhirin hkm ile mahkmun aleyh
olan abd-i mcrim sbka lhk ola ona mtekaddim hkim olur
493
, rahmetin eyya
ummu mesd merhm olmas zmn- cdda mtehakkk olmak hasebi iledir. Fil-
hakka lm dahi sebeb-i rahmet ile olmak hasebi ile cd olunmutur, gazab gibi
mesel.
494

Nev Yahy, her mevcdun Hakkn rahmetiyle yaratldn bu anlamda
rahmetin mevcdta varlk bahetmekle ayn ey olduunu belirtir. Hakikatte her varlk,

488
Aff, Fussl-Hikem Okumalar in Anahtar, s. 374.
489
Sadreddin Konev, Esm-i Hsn erhi/erhu Esmillhil-Hsn, Ekrem Demirli (ev.), stanbul: z
yaynclk, 2004, s. 40.
490
491
492
493
494
113

rahmetten haz alma ynleriyle mesuddur: Bu lemde bir ey yoktur ki, onu, rahmet
zikretmeye, pes cem-i mevcd saddir. Rahmetin eyy zikri, eyy cddr; pes her
mevcd, merhmdur.
495
Her ey asl yokluklar zereyken varla gelmeyi dilemitir,
gazab da bu mmkn mhiyetlerdendir. Dolaysyla o da vcda gelmeyi istemitir. te
rahmet bu yzden gazabdan ncedir, nk gazabn varl da ona baldr:
Her ey adem-i aslde, tlib-i vcddur. Gazab dahi cmle-i ey-i mmkine-i
sbitedendir ki taleb-i vcd edip feyezn- cd ile merref olmutur. Pes rahmete
biz-zarre sebk etmitir.
496

Nev Yahy, varln srf rahmet olduunu ifde ederek, uhrev ve dnyev elem
ve musbetlerin, kiinin slm kabul etmemesi ya da ibdet yoksunluu gibi
durumlarn ezel istiddlara gre tecell ettiini belirtir. Ona gre mahiyetlerin erri
gerektirmesi, hakikatte vcdun srf hayr olmas gereini deitirmez:
Vcd, rahmet-i mme ve msmir-i sadettir dememizden murdmz, vcd
olduu haysiyyedendir. Ve ol mezkr olan lm- uhreviye ve bely-y dnyeviye,
nisbet-i ademiyyeden ndir ki, nefs-i mhiyyet tr olur. Ve mhiyyetin istidd-
ezelsinden cr olur, niseb-i ademiyye adem-i slm gibi; ve adem-i ibdt ve
mchedt gibi, il-gayr-i zlik. Amm nefs-i hakkat- vcddan hergiz err sdr
olmaz, geri hayr- mahzdr, rr- mhiyyt onu mtegayyir klmaz.
497

Abdullah Bosnev de lemdeki ktln izf bir durum olduunu belirtmekle
birlikte iyi ve kt btn eyya rahmetin siryet ettiini dile getirir.
498

b. lemin Mmkn lemler indeki En yi lem Olmas

bn Arab, Allahn lemi varlnn olabilecei en yetkin ve kmil srette
yaratt konusunda Gazzl ile ayn dncededir.
499
Bunu, Allah lemi son derece
kusursuz yaratm, Eb Hamdin imkn hakknda dedii gibi, ondan daha gzeli
olmamtr.
500
szleriyle ifde etmitir. nk eer bu lemden daha gzel bir lem
sz konusu olsayd Allahn daha kusursuz olan bu lemi yaratmas Onda acze ya da
cimrilie neden olacaktr ki Allah her ikisinden de mnezzehtir.
501

495
496
497
498
499
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. VII, s. 394-395.
500
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. I. s. 22.
501
smail Hakk Bursev, lh simler, Selim akrolu (haz.) stanbul: Sufi Kitap, 2008, s. 133.
114

Konevye gre de varla girmeleri takdir edilmi ve edilmemi btn
malmlar, Hakkn ilminde ezel ve ebed olarak resmedilmiler, sretleri itibaryla ise
taayyn etmilerdir. Herey bal bana bir tertib ile dzenlenmitir ve pek ok kimse
bilmese de, nefsl-emirde bu tertipten daha yetkin bir ey sz konusu deildir. Bu
malmlar, Hakkn katndan ilk ve en gzel tarzda sdr olurlar. Vcd tertipteki
gzellii ve kmil hikmeti idrk eden kimse iin gerekleen eyden daha yetkin bir ey
yoktur; hatta gerekleen eyin dnda bir eyin varl imknszdr.
502

bn Arab, bu lemden daha kmil bir lemin mmkn olmamasn lemin ilh
srete gre var olmasna balar.
503
bn Arabnin lemin mmkn lemler iindeki en
gzel lem olmas hakkndaki dncesi, Fussul-Hikemin Eyyb fassnda da yer
almaktadr. Nev Yahy, konuyu yle aklamaktadr:
Hadd-i imknda bu lemden ebda ve ahsen bir mevcd yoktur; zr sret-i
Rahmn ve hakkat- cmia- insn zere cd olunmutur. Yani Hakkn vcdu
zuhr- lem ile zhirdir. Nitekim insan sret-i tabiiyyede mevcd olduu gibi. Pes biz
ki ayn- mevcdtz; Hakkn sret-i zhiresiyiz ve hviyyet-i Hak, bizim mdebbir-i
sretimizdir.
504

Grld zere, bu lemden daha gzel bir lemin olmamas lemin, Rahman
sret ve insann hakikatine gre yaratlm olmasna balanmtr. nsann varlnn
tabi srette ortaya kmas gibi Hakkn varl da lemin zuhruyla ortaya kmtr.
nk insann hakkati latf bir mandr. Grnmek iin mutlaka kesf bir srete
ilimesi gereklidir. Sret man ile kim ve man sret ile mehddur. Hak da byledir.
Hakkn nihyetsiz olan vcd- mutlakn maddeden soyutlayarak grmek mmkn
deildir. Hakkn zihinlerde zuhru, manev sretler ile; d lemdeki zuhru da kesf
sretler iledir.
505

8. Ayn- Sbite ve stidd Kavramna Ynelik tirazlar

Burada, Aff, Tevfik el-Hall, eyhlislam Mustafa Sabri Efendi gibi baz
isimlerin bn Arabnin ayn- sbite ve istidd grnn insan fiileri zerindeki
belirleyicilii konusandaki eletirilerine ksaca temas edilecektir.
Afif, bn Arab, tasavvuf bir dine ve hereyin kayna ve btn fiillerin son
fili olan tasavvuf bir Allaha inanmaktadr. Byle bir sistemde ahlk ykmllk

502
Sadreddin Konev, en-Nefehtl-lhiyye, s. 107-108.
503
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, C. VII, s. 395.
504
505
115

nasl olabilir? Hkimle hkmedilenin ayn olduu bir durumda ahlken sorumlu olan
kimdir ve kim kime kar sorumludur? bn Arab, tamamyla ahlk anlamda ahlk
ykmlln inkrn kanlmaz bulmaktadr. szleriyle bn Arabnin ahlk
anlayn eletiriye tabi tutar. Ancak bununla beraber, -sama bir delil olduunu ileri
srd- insann fiillerinin dorudan doruya kendisinden ktn ve bu fiillerin
kullarn kendi istiddlarnca belirlendiini dile getirerek bu anlayn insan fiillerinin
hric bir fil tarafndan belirlendiine inanan Cebrlikten farklln da dile getirir.
Buna ramen Afif, bn Arabnin ihtiyra inanmadn belirterek muhkemesinin bir
zellii olan ksr bir dng iinde bulunduunu
506
syler. Afif, ayrca bn Arabnin
insan hrriyetinin yan sra Allahn irde hrriyetini de iptal ettiini syleyerek
507
ilmin
malma tabi oluu konusunda ska dile getirilen bir tenkidde bulunmutur.
Sud el-Hakm, insan fiillerinin, dardan deil kiinin znden kaynaklanan
bir cebrlikle ortaya ktn kabul etmekle birlikte, bn Arabnin, yansmas ahlk
ynteminde tezhr eden bu cebrliinin, insann keml mertebelerine ulama abasn
dumura urattn sylemektedir.
508

Benzer ekilde ayn- sbiteden kaynaklanan zorunluluun bn Arabnin ahlk
anlaynda sorumlulua yer vermediini ileri sren Tevfik et-Tavl, bn Arabnin
nazariyesinin ahlk sahasnda irde ve seim hrriyetinin ortadan kaldrarak, ahlk
kavramnn temellerinin ykldn ve ortaya kan sonularn azmsanmayacak lde
tehlikeli olduunu ileri srer. Tavile gre, bu anlayta insan Allahn teklif emrine
uymayarak emir ve nehiyleri inerken bile yine onun irde ettiini yapmakta, Allahn
tekvin emrine bu ekilde uymaktadr. te bunlar da insandan bu insan Firavun da olsa
ahlk sorumluluu kaldrmaktadr, diyerek eletirilerini ortaya koymutur.
509

brahim Medkr, bn Arab ile Spinoza arasnda ancak bir hoca ya da talebe
arasnda grlebilecek bir benzerliin bulunduu iddiasnn yer ald makalesinde,
510

bn Arab ile Spinozann ahlk grleri arasnda bir paralellik kurar. Medkr, bn
Arabnin vahdet-i vcd anlayn, btn kinatn genel varlk yasasna uymak
zorunda olduu, hesap ve sorumluluun ortadan kalkt, taat ve masiyetin anlamn
yitirdii, sevap ve ikbn ilevsiz hle geldii tarznda yorumlamtr.
511
Medkr, bu
saylanlarla, Spinozann her eyin, kat ve ezel bir zorunluluk yasas gerei deimez

506
Afif, Tasavvuf Felsefesi, s. 149-150.
507
Afif, Tasavvuf Felsefesi, s. 152.
508
509
Tevfk et-Tavl, bn Arabde Ahlk Felsefesi, bn Arab Ansna/Makaleler, Tahir Ulu (ev.),
stanbul: nsan Yaynlar, 2002, s. 133-134, 142.
510
brhm Medkr, bn Arab ve Spinozada Vahdet-i Vcd, bn Arab Ansna/Makaleler, Tahir Ulu
(ev.), stanbul: nsan Yaynlar, 2002, s. 167.
511
Medkr, agm., s. 161.
116

bir ekilde Tanrdan sudr etmesi ve her eyin varlnn ilh tabiatn zorunluluk
yasasna uygun olarak belirlendii gr arasnda benzerlik kurmutur.
512

bn Arabnin ayn- sbite ve istidd grnn eyhlislm Mustafa Sabri
Efendi tarafndan sert bir ekilde eletirildiini grmekteyiz. taat ve isyann istidda
dayandrlmasnn yanl olduunu ileri sren Mustafa Sabri Efendiye gre istiddn,
onu insana veren bir varlk tarafndan yaratlmadn, ahslara gre deitiini belirten
bu gr, yaratc vstaya ihtiya duymayan tabiat bir grtr. Ona gre bu
nazariyede, kullarn fiilleri, Allahn cebrinden kurtulmakta ve tabiatn cebri altna
girmektedir. Kullarn fiillerinde Allahn etkisini reddedip tabiat ve istiddn tesirini
kabul etmenin slm mezheplerinde yeri yoktur. Hatta Mutezile ve Cebriye mezhepleri
slm akidiyle uzlama bakmndan ondan daha doru ve salamdr. eyhlislam Sabri
Efendi, istiddda kudretin tesirinin bulunmadn sylemek, ulhiyetin anna lyk
deildir ifdelerinden sonra unlar syler: eyh hakkndaki bu szlerimin ok ar
olduunu kabul ediyorum. eyhin grlerinde ulhiyetin nna yakmayan baz
eyler hissettim. Bu bakmdan ne kadar ar olursa olsun her sz eyhin anna lyk
bulmada saknca grmyorum.
513

bn Arabnin ayn- sbite ve istiddlarn talep ettiklerinin zorunlu olarak
gerekletii eklinde zetleyebileceimiz dncesi, eletirilerini verdiimiz isimlerde
grld zere hep ayn noktalardan tenkid edilmektedir. Koyu bir cebir anlay,
teklf ve sorumluluun anlamn yitirmesi, itaatkr ve gnhkar arasndaki snrn
ortadan kalkmas bu ortak noktalar arasnda zikredilebilir. bn Arabnin sisteminin
btnyle kavranlmasnn gl ortadadr ancak bu glk bn Arabnin ayn-
sbite, istiddlar ve ilmin malma tbiiyyeti meselesindeki dncesinin ahlk bir
ykma neden olabileceini sylemeyi hakl ve gerekli klmamaldr; zr bu kavramlar
kendi iinde tutarl bir yap arzetmektedir.
Sz edilen zorunluluk, kiinin ayn- sbitesinden kaynaklanan bir
zorunluluktur. Artk zuhr plannda bireylerin seme zgrl yoktur, nk
istiddlar bu seimi ayn- sbite hlindeyken zaten yapmt. stiddn
belirleyiciliinin Allahn irdesinde yol at dnlen eksiklik, vahdet-i vcd
perspektifinden bakldnda ortadan kalkmaktadr. nk hakikatte sadece bir olan
Hakkn varl ve buna bal olarak ilim-lim-malmun birliktelii szkonusudur,

512
Medkr, agm., s. 165.
513
eyhlislm Mustafa Sabri Efendi, nsan ve Kader, sa Doan (trc.), stanbul: Bayrak Yay., 1989, s.
364-367.
117

baka bir varlk yoktur ki onun ztta zafa yol aabilecek bir tesiri bulunsun. Tutarl bir
yap var derken kastedilen budur.
bn Arabnin doktrini iin evrensel bir determinizm fikri ileri srlm olsa da
aslnda insann zgrln koruma hususunda titizlik gsterilmitir. mmkn
hllerden biri mutlaka taayyn edecektir. Bu saadet olabilecei gibi ekvet de olabilir.
Burada her ne kadar evrensel determinizm sz konusu olsa da hangi kiinin hangi hl ile
nitelenecei, kimin ekvet kimin saadette olaca belli olmayp, bunun belirleyicisi
(tayin edeni), mmknn, yani insann zt olarak grlmtr. nsan hangi hli yani
itaat ve isyn tercih etmise ilh irde de o ynde tercih eder. Bu zm biimiyle
insan zgrl korunmaya allmtr. Zr eylemlerin belirleyici znesi, Hak ve
tabiat gibi insann dnda bir g veya igd gibi bir unsur deil bilakis insann
irdesidir.
514

Hllerin belirleyicisi, hllerin sahibi olan ztlardr. Ztlarn iktiz etmedii bir
hl asla sz konusu olamaz. Burada Haktan gelen eyi belirleyen, her ztn sahip
olduu hldir. Her bir hl iin bir sret vardr. Hllerinin farkll sebebiyle sretlerde
ve tecellde deiiklik olur. Dolaysyla da insanda vaki olacak bir eser, ancak
olabilecek bir eye gre olur. Bu sebeple insanda iyilii de onun zddn da meydana
getiren, bakas deil yine kendisidir. Bu nedenle knanan ya da vlen insann
kendisidir. Zira tecell, ilim ile malm arasndaki ilikiye bal olarak gerekleir.
515

Sud el-Hakmin sylediklerinin aksine Zafer Erginlinin makalesinde belirttii
gibi istidd kavramnn bn Arabnin dinamik sistemi ile birlikte ele alndnda her an
deimeye dolaysyla halfe olmaya ak bir yapy ifde ettii dnlebilir. nsan
ykselmek istiyorsa yapmas gereken ey, kendisini topraa ve dnyaya eken nefsinin
kt ynlerinin etkisinden kurtulmas ve demin Hak zere olan sretine
dnmesidir.
516
Abdullah Bosnev Tecelliyt- Arisin sonunda telhs ve tezyl
ksmnda Fussun muhammed mereb zere nzil olduunu belirterek, insn- kmil
olmaa kasd eden slik bununla mntefi olur. Reslullah (sas) bu kitab htem-i
velyet olan eyh Muhyiddn Arab (ra)a ibrz ile emr etmesinden murd, intif-
nsdr, ilhd- ns deildir.
517
diyerek Fussun sradan bir insann insn- kmil olma
potansiyelini rten deil bilakis aa karan bir kuvvete sahip olduunu ifde eder.

514
Ahmet Kmil Cihan, Fussul-Hikemde Din Kavram, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma
Dergisi, S. XXI, Ankara: Erkam Matbaas, 2008, s. 157-158.
515
Cihan, agm., s. 153.
516
Zafer Erginli, bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri, Tasavvuf lm ve Akademik
Aratrma Dergisi, S. XXI, Ankara: Erkam Matbaas, 2008, s. 191-192.
517
118

Kendisinde cemiyyet ve berzahiyyet niteliklerini bir arada bulunduran insan,
farkl lemlerde olduunu fark eden yani konumunu gren bir varlk olarak bilgi ve
idrk varldr. Ancak bu bilgi ve idrk, kendisiyle yaratcsyla ve lemle ilikilerinde
ahlk deerleri de iine alan ve zgrlk ve sorumluluun i ie olduu bir bilgi ve
idrk durumudur. Statik arml bir kavram yerine istidd gibi deimeye ve
gelimeye ak bir kavramn kullanmas, aslnda insan varlnn potansiyel olarak
grldn ortaya koymaktadr. Bir tercih varl olan insan, kendi istidd iinde
varlndaki isim ve sfatlarn farkl terkipleri sebebiyle tercihlerinde hata yapabilir ama
ayn zamanda potansiyel olarak belli bir bilince ulaarak hatasn telfi edebilir, nefsini
eitebilir, yitirdii anlam bulabilir ve insn- kmil olabilir.
518

Sleyman Uluda, bn Arabnin kader ve irde konusundaki fikirlerinin
cebircilik esasna dayand, bu yzden sorumluluk uurunu ykp din davran ve
ahlak eylemlerde geveklie sebep olduu iddiasnn, gerek bn Arabnin, gerekse ona
yakn olan rencilerinin son nefeslerini verene kadar er ve ahlk esaslar dhilinde
faaliyetlerini srdrdkleri dikkate alndnda bu fikirler ve inan biiminden tembellik
ve ihmlkrlk anlamnn karlmasnn yanl olaca kanaatindedir. Ona gre, bn
Arab, cebir anlay iinde bir irde hrriyetini aram ve bunu bulmutur, yani insann
ftratnda mevcut eilimlere ve kendisi iin takdir edilmi hususlara gre davranmak
cebircilik deil, irde hrriyeti saylmtr.
519

bn Arab ve vahdet-i vcd geleneine sahip bata Konev, Kn, Kayser ve
Moll Cm gibi Fuss rihleri ve bn Arab yorumcular ve daha sonra slm
dnyasnn farkl corafyalarndaki vahdet-i vcd mntesiblerinin dinin uygulanmas
noktasndaki tutumlar, Sleyman Uludan ifde ettii gibi ahlk zaafa yol ald
eklindeki eletirilerin haksz ve yerinde olmadn gsterir.
Bosnev, dnemindeki rabbn marifetten nasipsiz olan baz zviye eyhleri ve
krs vaizlerinin zannetiklerinin aksine ehlullhn maksadnn insanlar, srt-
mustakmden ayrmak ve Haktan uzaklatrmak deil bilakis insanlar dnyev ve
uhrev kayglardan kurtarp srt- mustakm zere ird edip ilh muhabbet nrn
kalplerde tututurmak ve yine marifetullh kalplerde ortaya karmak olduunu ifde
eder.
520

Vahdet-i vcd geleneinin Osmanldaki yansmasnn bir rnei olarak eserini
incelediimiz Nevi Yahynn almamzn banda verdiimiz ksa hayat hikyesi de

518
Erginli, agm., s. 194-195.
519
Uluda, age., s. 178-179.
520
119

onun yukarda iddia edildii gibi din ve ahlk eylemlerde bir ihmlkrlk iinde
olmadn bilakis bu konulardaki hassasiyetini gstermesi bakmndan nemlidir.
Mesel, dneminin sadrzamlk makamnda buluna Ferhat Paann bu greve
getirilmesini salad iin, Ferhat Paa tarafndan kendisine gnderilen yirmibin
dirhemi reddederek, Bu hakr, zayf bir sere gibi boaz dardr. Kartallarn av olacak
lokmalara heves ederse, hudutsuz derde urar. Onun iin lutf etsinler, gnlmzn
hlini deitirerek, huzurumuzu uurmay rev grmesinler. haberini gndermesi onun
ahlk hassasiyetini gsteren davranlarndan sadece bir tanesidir.
521

Ayrca Nev Yahy daha nce de kendisinden naklettiimiz bir ifdesinde yle
demiti:
Fil-hakka cem-i umr Hakka mensbdur. Lkin hukk- mertib-i sfat ve
mesdir-i efl, mer tutulmasa db- eryi ve ahkm fevt olup hilf- rz-y Rabb
ve ihtill-i nizm- vcd lzm gelir, nez billahi Tel!
522

Nev Yahy, burada btn fiilerin Hakka nisbet edilmesinin isim ve
sfatlardaki mertebelendirmeyi arka planda brakmamas gerei zerinde durur. Ona
gre eer bu yaplmazsa yani ilh isimlerin zhir yansmas olan fiillerin sadece
Hakka it klnp, kulun bu hususta bir sorumluluunun bulunduunun gz ard
edilmesi, lemdeki dzenin bozulmasna, erat ve hkmlerin anlamn yitirmesine
neden olur ki, bu Allaha snlmas gereken tehlikeli bir hldir. Nev Yahynn
sadece kendisinden aktardmz bu cmlesi bile onun din ve eriat vurgusunu dile
getirmekte yeterlidir.

521
Diriz, agm., s. 86.
522
12014

NC BLM

KEFL-HCB MN VECHL-KTB METN

121

[219b]
FASS-I HKMET- KALBYYE F KELME- UAYBYYE
Yan fass- mezbr, Hakkn suver-i lemde tekallbtna mteallik olan ulm-i
klliye-i zevkyye Kelime-i uaybiyyede ibd olunduunun beyndr. Yan ulm-i
mezbre, bu Nebnin (aleyhis-selm) srr- erfinde muzmer klnmtr. Zr uayb
(a.s.) mertebe-i cmiiyyet-i esmda mertebe-i kalbiyyededir. Kalbden
523
murd,
gerek nefs-i ntka olsun, ki sultn- kuv-y nefsniyyedir; gerek lahm-i sanevber
olsun, ki man-y kalbe kalb ve sultn- mezbra mahall ve mekndr. Ve sultn-
mezbr, memlik-i bedende olan siph-i kuvdan her z-hakka hakkn adl ve tesviye ile
f etmekde ehristn- lem-i imknda mesbe-i ems-i tbndr.
'- ' ~-- -- ~-- ;-- = - Q- ; = )-- ~ ; ~ - '- '
>= J= _=
Ey kl! Tahkkan sen bil ki, kalb-i rif-i billh geri rahmet-i ilhiyyeden
sdrdr. Bu cmle ile felek-i kalb masdarndan evsa makmt muht ve dirdir; ve
hmil-i emnet-i ilh olan dire nice mahsr ve mtenh olur ki, cevher-i nazm- erf-
i Kurn: ')---= Q-- '- '-= V ;-~ _-- -'-V '-~ ,- '- ')-- ')-- Q--~
'~- V dr (Ahzab, 33/72) [Biz emaneti, gklere, yere ve dalara teklif ettik de onlar
bunu yklenmekten ekindiler, (sorumluluundan) korktular. Onu insan yklendi.] Bu
mahallde insndan murd, kalbdir ki, kbil-i cemiyyet-i sret-i Rahmndr. --=
~ V [220a] Rahmet-i Hak, hod Zt- Hakk vsi olmaz; zr Zt, sfatna smaz ve
lisn- umm ile merhm denilmez.
;=, Q-- ;= _=- '- '~( '- Q ;-- '~- -

523
Ol ecildendir ki Hazret-i uayb (aleyhis-selm) kesrn-netyic (kesrnnetyic olduuna isminin
lgatinde dellet vardr; zr ube tifedir, uayb tasrdir) ve gazrl-evld etti. (Gazr, gayn ve z ile ve
r ile kesr mansnadr) Zr makm- kalbde mtehakkk olup ve man-i klliyye mhedesi ile tahalluk bi-
ahlakllh makmna varp kim bil-adl olmutu. Kym bil-adl hod sebeb-i vcd- lemdir. Ol sebebden kesrl-
evld idi. Dvud- Kayser byle demitir. Fakr eydrin: Hl pdih zllllhumme dahi adletde kalb-i
uaybiyyede olman kesrl-evlddr, ki hlen mevcd krk nefer mevld vardr. Ammerahumullahu Tel ve
sultnen sellemehullah.
122

Yan bizim rahmet-i Hak, Hakka vsiolmaz dediimiz, lisn- ummdur.
Yan ekser-i ulem kavlidir. Lkin ulemnn bu kavli iret kablindendir, tasrh
deildir. Zr Hak, onlar katnda rhimdir, merhm deildir. Pes bu itikd-
musarrahun-bihden iretle fehm olunur ki, rahmetin Hakka siati olmaya. Nitekim
buyurur:
-- -= ,-- ;-= >-
Yan pes rahmetin Hakda hkm hsl deildir ve rahmetten Hakka eser vsl
deildir, pes nice ona vsi olur? Fakr
524
eydrin: Kalb, rahmetden sdr olman
hakkatte mans, muktez-y sfat- rahmet ile mkevvin-i gaybden zuhra gelmitir,
demektir. Zr kalb, makm- feyz-i akdesde kadmdir ki, takz-y ism-i Zhir ile
taleb-i zuhr etmitir. Ve tekz-y sfat nesm-i Rahmn ile feyz-i mukaddes
mertebesinde nr- vcd bulmutur. Ve stlh- kavmde, kalb-i chile kalb tlk
olunmaz. Zr kalb-i avm, kdem ile muttasf olmaz. Onlarn nefsi, nfs-
hdisedendir ki, imtizc- ansrdan sonra zhir olur. Nitekim denilmitir: ir:
-'= _-'- ~~,=-- _- _-';= ;
-- '- , - =-- ! - _--- -- ; '-~
;- ' - ~ - ' -- ,= -= - - ;- -

;~= '~ Q- '~( '-
Amm lisn- huss ile iret ki, Allah Telnn felek-i rahmeti kalbe vsi ve
mil olmasdr.
'- = ~~ -'=- Q---'- ~--

524
~- '--- ,~ _- --- '-~ ~- Q- ~~- _-- -, _-~ - ~- Q- '-= _-- --- _= >= = - '
;)-'- !
123

Zr Allah Tel nefsini, lisn- Nebsinden nefes ile sfatlad ki Neb
(aleyhis-selm) buyurdu: Q-- ~-'= Q- [220b]
525
_- '-, Q-- -= V [phesiz ki
bana Rahmann nefesi Yemen tarafndan gelmektedir.]
526

Q----- Q ;
Yan nefes, tenfsten mehzdur. Tenfs, tefrh-i krb- kulbtur. Kerb
gussa; krb cemiidir. Ve her mteneffis teneffs etmez; ill sebeb-i tenfs ile
btndan def-i kerb ve kbetinde hsl olan rhat taleb iin eder. Zr onu teneffste
btna dhil olan hav-i hrraden kerb hsl olur ve hav-i mezbru tenfs ile hav-i
brid-i cedd vuslundan rhat bulur. Nitekim Glistn evvelinde eyh Sad, bu
nkteyi beyn etmitir. Pes Cenb- lhde ol tenfs, esm-i ilhiyyenin tekz-y
zuhrundan ve hakyk- kevniyyenin taleb-i vcd ve sudrundan mterettib olan kerbi
def iindir. Pes tenfs-i esmy, tefrh-i Zta sebeb ve bis, tahalls anil-kerbdir. Ve
tenfs-i mezbr, tenessm-i nesm-i rahmettir. Pes nefes-i rahmet, esmya mil ve
ekvn- hakykdan evsa olcak msemmdan dahi evsa olur. Eer sul olunsa ki
taleb-i mezbra mene esmdr, Zt min-hays-hiye deildir. Pes rahmet, Zt nice
mstevib ve muht olur? Cevb bu mezkrdur ki;
; V Q-- -~-- Q-- -)-V '-V
Yan halbuki esm-i ilhiyye, ayn- msemmdr belki deildir; ill msemm-
y Hak, ayn- Hakdr. Kelm- mezbr mkerrer ve mekkeddir, eer leyset ekser-i
nshada olduu gibi t ile mektb olursa. Amm nsha-i msannifdeki gibi tsz
olursa kelm mkerrer olmaz. Beynehmda mugyeret fil-cmle olur, Allhu alem.
_-'-=- Q -= ' --'= ')-
Yan, esm-i ilhiyye tlibdir. t ettii hakyk yle hakyk ki, ilmde sbite
ve aynda mevcdedir. Yan [221a] hazret-i sniyede ve mertebe-i vhidiyyetde olan

525
Hads-i erfden murd, veys Karanden istimm- tesnm-i muhabbet-i ilhiyye ise insn- kmile
sret-i Rahmn tlk fehm olunur. Nitekim -;~ _-- ' _-=den mnfehem idi.
526
Kefl-Haf, I/ 250, 303; evkan, el-Fevaid'l-mecmua fi'l-ehdsi'l-mevzua, I/436, Abdurrahman b.
Yahy el Yemani, thk. Mektebetl slam, Beyrut, 1407; Ahmed b. Hanbel, II/541; Ftuhat, I/ 97, Hind, Kenzul-
umml, 33951; Zebd, thfus-sde, VIII/124; Beyhk, el-Esm ves-sft, 463.
124

esm-i ilhiyye hazret-i slise shibi olan ervh ve hakyk mutdir. Minel-hakyk
lafznda min-i beyniyye, mnn beyndr.
;-'- V '-V ')--= -- _'-=- ~~--
Ve ol esm, taleb ettii hakyk- kevniyye deildir; ill lemdir. yle lem ki,
ecns ve env ve ehsa mnkasimdir. Ve esmnn ahkmna mecl ve srna
mezhirdir. Ve aslda ahkm ve sr- mezbre, biz-zt esmnndr; ve bil-vsta
ayn- sbitenindir. Velkin esm, msiv-y Zt- msemm add olunmaz. Amm
ayn- sbite, msiv-y Hud add olunur. Bu cmle ile ayn- mezbrenin, vcd-
hricden nasbleri olmamala kdem
527
ile ittisflar zarar vermez.
-;-'-- ~-= -;-V'-
Pes ulhiyyet ki, hazret-i esm ve sfat ve efl ve vcibiyye ve ekvnda
messiriyyettir. Elbette melh
528
ister, yle melh ki lem-i ehdettir. Ve mazhar-
levzm ve ahkm- ulhiyyettir. Zr nisbet taraf- mntesibeyn-i suver mtehakkk
olmaz ve meclsz sret bulunmaz. Pes vaktki ulhiyyette man-y ism-i fil ve
messiriyyet oldu ise mukbilinde melh- mtak
529
mtak klnd. Ki mteessir
mansnadr. Pes melh, man-y lgavden mehz olmaz, istilhden olur.
;-,- ~-=- --;-,-
Kezlik rubbiyyet dahi merbb taleb eder. Rubbiyyet, hazret-i cmi-i esm
ve sft ve efldr. Merbb lemdir. Badel-vcd lhk olan sft- ehdiyye itibri
ile.
Q-->- V ,-- ;= - V ')-
Yan eer nisbet-i ulhiyyet ve rubbiyyet melh ve merbb iktiz etmese
tilken-nisbetihi hergiz tahassul bulmaz idi. Ve melh ve merbb [221b] mevcd
olmaz idi. Pes ulhiyyet ve rubbiyyetin ayn yoktur; ill lem sebebi ile. Gerek aynn

527
Yan taaddd-i kudem lzm gelmez ve erk-i Br sbit olmaz.
528
Yan melh, mteessir ister ki mefl, ilh- messirdir.
529
tikk- mezbr eyhin tasarrufudur derler, (rahmetullhi aleyh)
125

vcdu, vcd- zihn olsun, gerek hric. ,--- dedii henz ilimde olup hrice
gelmeyendir.
;-= ') '- --;-,- Q--' Q- _-- - ~- Q- _=
Yan sbkan mezkr olan, Hakkn niseb-i esmiyye haysiyyeti ile olan
iktizsdr. Amma Zt, min-hays-hiye itibri ile Hak, lemlerden ganiyy-i mutlaktr.
Amm rubbiyyet iin bu hkm yoktur; zr merbba ihtiyc zarrdir. Ve hkm-i
mezbrun, rubbiyyetden nefyi, ulhiyetten nefyi mstelzim olman, hkm-i ulhiyyet
zikr olunmad.
~~-- ;-'- -- Q -- -=-~ ' Q-- --;-,- --= ' Q-- , ,V ---
-- -- Q-- V '~-- ---=- _-- --;-,-
Pes vaktki Hak, min-haysz-Zt Ganiyy-i Mutlak olup ve sfat- rubbiyyete
izfet ile muhta oldu ise z-ciheteyen oldu. Pes hl-i beynel-emreyn dir oldu.
Rubbiyyetin merbbu taleb etmesi ile Zt, min-hays-hiye mstahkk- gn olmas
meynnda. Ve halbuki al-artil-hakkat vel-insf rubbiyyet nefsl-emrde ayn-
zttr, bil-hilf. Zr rubbiyyet, nisbet-i akliyyedir. Hricde mevcd olan Zttr, gayr
yoktur.
-- --~- Q ~-- - _=- ~~ ' ,-=- _- ~~-- ;-= ,V ' '---
-'--
Vakt ki emr-i Zt, hkm-i niseb-i gn ve ihtiy ve lutf ve kahr ile mterz ve
muhtelif olup sarfet-i gns zere bk kalmad ise. Haber-i Nebevde Hak Tel
nefesi, ibd zerine efkat ile vasf ettii vrid oldu, ki '--'- -- (Bakara,
2/207) [Allah, kullarna ok efkatlidir.] [222a] kavldir. Pes man-y efkat, emr-i izf
olur. Rahmet olduu haysiyetten ibda taalluk ettii gibi kerb-i esmdan tenfs olduu
cihetten Hakka dahi taalluk eder.
126

Q-- ' '-
530
--;-,- --= -- ;-'- -!='- Q-=,- _- ;~--- ~--- --;-,- Q-
')---=--
Pes Hak Telnn sfat- rubbiyyetten ve cem-i esm-i ilhiyyeden evvel
tenfsi ki Rahmna mensb nefes sebebi ile vki olmutur. Hakkn lemi icd sebebi
ile vki oldu. yle lem ki sfat- rubbiyyet hakkati ile onun vcduna tlib idi; yan
merbb iktiz etmiti.
531

_)- _=- ~;- ~ J ~ --= =;- - Q ~--- ~--- Q
Pes vech-i mezkrdan ki, lisn- hussi ile tekellm olunmutur. Sbit oldu ki,
Hakkn rahmeti cem-i eyya vsiola. Ey gerek Hak olsun, gerek halk; gerek ayn
olsun gerek isim; pes bu takdirce rahmet kalbden evsaoldu. Zr hem Hakka ve hem
kalbe mil oldu. Ve Hak Tel, min-haysz-zt ves-sft hem rhim, hem merhm
oldu.
~- - - ~ ' Yhud vsatte rahmet kalbe msv oldu. ~ -
yan rahmette ve sfat ve vsatte kelm, tamamdr.
532

- --- ;~- _- ;=- _-=~- _- ~- '- _-' _=- ;--- ; _-=-
Yan kelm- mezbr tamm olduktan sonra tahkkan hads-i sahhde
533
sbit
olduu gibi malmun olsun ki, Hak Tel, ki yevm-i kymette tecell eder, ol tecell
suver-i muhtelife ile vki olur. Bu hads, lisn- kavmde gliben hads-i tahavvl
demek ile marftur. Ve tecellya tecell-y kesb derler.
_'- _= ] '-;-=- Q- -,-- - ~V ~-- ~
Dahi tahkkan bir kalb ki Hak ile ml ola, ol, Hakkn gayr mahlkattan hl
olur. Pes Hak sd viya, halk smaz. Ve malm ola ki kalb, zl-vecheyn deildir;
belki kalb, vhdniyyl-vechdir. Her neye mteveccih olsa gayrinden mnkat olur.

530
Q-- '- de '- masdariyye olmaa iret etti.
531
Yan lemi merbb etmek istemi idi.
532
-- -'-- _- >- =~- _~-- yan bu bahis tamm oldu.
533
Hads-i tahavvl ve tecell-y kesb.
127

Pes def-i msiv kalb-i rifden sn mandr, hikmet-i kalbi grmekte ve kalbe
girmektedir.
->- -'--
Pes Hak, kalbi mel eder gibi olur ve gayriye mahal komaz. Harf-i tebh ve
terdd zikrinin vechi bu ola ki, imtil-i hakk, mikdriytta ve ecsmda mtesavverdir.
Hak hod mikdrdan mnezzehtir.
-,-- _ - ,=- Q-- V --=- --- _= _ ,=- - - --
Yan man-y mezkrun zh budur ki, kalb ki vech-i Hakka mteveccih ve
nzr ola, nr-i tecell fyiz iken hergiz gayre tevecch kdir mi olur? Satevt- nr-i
cemlde bir vecih ile mstehlek ve makhr olur ki, gayra tevecch deil, htrna gayri
mi hutr eder? ir li-mnih:
Dil-i yr azr iken zn cevr anlar
Nezdk-i visl mahz iken dr anlar
Mstehlek olur vecd ile bir vech ile kim
Mstehlek ve makhr idiin zor anlar

'- -; '- , ; -,~ = -- _-'=~- -, ;- '- '- ~ _- ' ~--
- Q '- ' ~-- ' Q- _- ,- ~ ~
Hlen ki kalb-i rif, vsat ve tlkda bir mertebededer ki, onu Byezd-i Bistm
beyn etmitir. Bu kavl ile ki: Eer ar ve dahi mahvsi olan krs ve semvt ve m-
fh ve fer-i arzeyn ve klli m yedubbu fh, belki yzbin kere bunun mikdr ey,
zevy-y sery- kalb-i rifin bir kesinde [223a] dhil olsa, rif, tefvt hiss etmez.
Zr sft ve Zttan tecellyt- gayr-i mtenhyeye nisbet umr-u mezbre iin kadr-i
mahss hsl olmaz. Zr emr-i mtenh, gayr-i mtenhyeye nisbet-i kadr bulmaz.
128

-=- _--- _- -- = _~ ---= '- , _- ; ;--'- ,-
Ve bu man-y kif Hazret-i Cneyd-i rif (radiyallhu anh) buyurur ki:
Kaan muhdes karn -i Kadm olsa, satvet-i nr-i Zt ile mstehlek ve adm olur. Eser
bksi kalmaz.
;=;- -=-'- Q= ~- ;-- ~ ~--
Pes Zt- Kadme mecl-y kbil olan kalb muhdesi nice mevcdu hisseder.
ir:
eyn olan gayriye, oldu bana zeyn Bir grnd gzme vuslat v beyn
Kl edip yakt beni nr- uhd Ne eser bk kodu nda ne ayn
Ayn- kalbime saf verdi Kadm Nokta-i hdis ile bulmad gayn

' ;-- _= --=- _- ;~ ~~=- _-~ ~-- ~- ,~'-- ;~ _-
Q- ~-- '- _-=- ')-- - '- ;~ Q- _~ ~-- Q- J~- V -'- _)V _-=- ')-- -
;-'= Q- ;-'= - J=- ,--- J-'- '~-( '
Vaktki, Hakkn suverde tecells dyk ve vsat hasebi ile mtenevvi ve
muhtelif oldu ise, biz-zarre kalb dahi, ki mahall-i tecelldr, mevki-i tecell-y ilh
olan sret hasebi ile dyk ve vsi olur. Yan eer srette nev sia olursa, kalb dahi
mttesi olur.
534
Eer nev, dyk olursa kalb dahi dyk olur; sretin sia ve dyk
mikdrnca. Zr mevki-i tecell olan sretten ziyde kalbden fazla bir ey bulunmaz.
Zr kalb-i rif, y kalb-i insn- [223b] kmil, mecm- cism-i htemden mahall-i fass-
htem menzilesindedir.
--- _-- ;- J- J~- V

534
Bunun misli hadeka-i basar ile ekl-i merdir ki sret-i cebel-i azam ile sret-i hardele-i asgar, bi-
nisbet-i hadeka berberdir. Ve itirz- mehr- lgav vtirdir.
129

Yan nitekim mahall-i fass- htem, fassndan ziyde olmaz. Belki kiber ve
sigarda ol mikdr zere olur. --~ ve ol ekl zere olur.
'-~V Q- 4 ,-- Q--- Q-~- --,- Q- ,--~- - ' --~V Q-
ekl-i mezbr istidreden hsl olur, eer fass- mstedr ise; terbden olur, eer
fass- murabba ise; tesdsden olur, fass- mseddes ise; tesmnden olur, fass-
msemmen ise. Sir ekl dahi bu minvl zeredir.
-,--V --- ;- ;-'= Q- -=- '-
Zr fassn htemden mahalli kadrde ve ekilde misli olur, mugyir olmaz.
Kezlik kalb-i rif, sret-i mtecell-fhya zid olmaz belki mntabk olur. Ve kadr-i
siada ve dykda ol sret mikdr olur. Nitekim ekl-i mstedr, eklin ceminden
evsadr. Ve siri bundan edyakdr. Sret ve kalb dahi bu nisbet zere olur. Malm ola
ki insn- kmili fass- hteme tebhin vechi, hazret-i vcdun hareketi, hareket-i
devriyye olmasdr. Nitekim cemi-i sftn harekt- maneviyyesi, harekt-
devriyyedir. Nitekim mezhirinde suveriyyesi zhirdir. Pes bu makmda muktez-y
sfat- vcdun zuhr ve tecellsndan insn- kmil zhir olduunu beyn etmektedir.
535

Ki misl-i halka-i htem, hiri ayn- ibtid ve tlsi mahz- mukaddem olmutur. Ve
kavsey-i vcb- imkn, nsf dire-i felek ve vcd- insn olup klb- htemsinin
fass- kalbini nass- sret-i Rahmn muhtem klmtr. Ve kalbini, mahall-i fassa
tebhden murd, vcd- insndan dahi maksd kalb olup, [224a] klb olmadna
irettir. Nitekim Fass- Slihiyyede hareket-i halk- lem ve bede ve icd- dem
devriyye idiine tasrh olunmutu. Ki hazret-i vcd- azamdan ibtid-i lem ve irdet
badeh kavl-i Kn! badehu tekvn-i mkevvent ve mevcdt sdr olup, mnteh,
ayn- mbted olmutur denilmi idi. Pes cem-i eyda olan hrekt evz-
felekiyyt ve unsuriyyt- klliyt ve cziyyt cmlesinin hareketleri harekt- akyye
ve evz- devriyyedir. Mesel muttasl- teceddd-i edvr ile etvr- bahar harbe-i
hazna ve hazn hzne-i bahar ile geri imret-i glzra mtehavvil ve hatt- adem,
vcda ve dire-i vcd geri ademe vsl olmaktadr. i'r:

535
Vcd ayn- Hak olmayp tecelliytndan bir kll mertibinden bir mertebe idii mahallinde [?] gaflet
olunmaya!
130

~~- '-~' '--- ; 4>- ~~- '-- ~~- '- ~~- Q--
,- ~- -,- -'~- ~ ! _ '~ -,= ~~- ,- _
Q ~-'- _ _~- ;'---- J-- _ _~- ;
_ ', =-- =-=- ; _ ' ,-- ,'
_~- ;~'- - , ' - - !~ Q-- ;; ;~'-
- Q-- ;~ ~ - !-~-- _ - Q ~ Q ,- -- Q ! ' !
- -!~-- -!~ ;---- Q- ~- Q- --- Q ;- ; ~-
-~!- ,- - ; _-~ _- -~'- ;= - Q _-
- ~~-',- ,- ! ~~'-= --= ; ' ,-- ~~; ,- ;

-- --~ -- _-- _-=- _= Q- -'= - ,-~- '- Q-- -
Yan bu mezkr ki, kalb Hakkn tecells mikdr olup [224b] ona tbiolur
denilen mandr. Tife iret ettii mannn aksidir ki, Hak, abdin istidd kadar
tecell eder demilerdir. 4- Q- Yan bu tifenin iret ettikleri bizim iret ettiimiz
gibi deildir.
'- _-=- _- ;~ -- _-- _=- ,)= -- _= ')--
Zr abd, Hak iin zhir olur. ol sret mikdrnca ki abd iin Hak ol srette
tecell etmi idi. Pes abd, tbi-i tecell oldu, ki feyz-i akdes hkmdr. Amm tife
dedii man, feyz-i mukaddes hkmdr ki tecell, istidd- mtecell-lehuya tbi
olur. Tecelldan murd, tecell-y Hakdr. Mtecellden murd, abd-i shib-i
istidddr. Cm:
- _, V ;- ~=;- ,- -'- _-;- '~- -- ;-
131

,-!-- ;-- -~'- -'- -'- _ ;~,- - '--

Yan makm- feyz-i akdes ve hazret-i ilmiyye ki Hakkn suveri, ayn-
sbite ile zuhru mertebesidir. Ol mertebede ilim malma tbidir ve Zt, mirt-
sfttr. Amm feyz-i mukaddes makm ki, Hakkn mevcdt hricde izhr
mertebesidir. Burada malm, ki ayndr, vcd- hricde ilme tbidir. limden murd
istidd- btn-i ezeldir ki, kbil-i tagayyr deildir. Ki l-tebdle li-kelimtillh
(Ynus, 10/64)dr. Burada sft, mirt- Zttr. Pes hkmeynin birisi feyz-i akdese,
hari feyz-i mukaddese rci olcak tifenin kavli btl ve zyi olmaz. Nitekim tahrr-i
mesele-i tden hakkat, murd- mstefd olur. Vallahu veliyyr-red.
'~- -- ,,=- Dahi bu mesele-i mrn-ileyhnn tahrri bir takrr ile ki
tife iret ettii [225a] manyla biz iret ettiimiz mannn meynn tevfk
myesser ola. Budur ki;
~-- _-=- Q---=- _'- =
Tahkk Allah Tel iin iki tecell vardr belki nisbet ile tecell vardr:
Birisi, tecell-y gaybdir ki, onun sebebi ile hazret-i ilmiyyede ayn- sbite ve
istiddt- kadme hsl olur. Ve mertebe-i mezbre eeri m-tahtna nisbet gayb add
olunur. Amm m-fevkna izfet ile huzrdur. Zr tecell, ayn- zuhrdur.
')~ _-=- kincisi, tecell-y ehddir ki, bunun sebebi ile ayn- sbitenin
sr hricde mevcd olur.
536
Pes ayn- mezbrenin ilmde huzruna sbt derler,
ehdette huzruna vcd derler. Ve Hak Tel, uhd- mezbresi ile ibdna tecell
eder. bd- mezbrenin dnyda ve berzahda ve hirette vcdlarndan sonra pes
Hakk bu uhd sebebi ile mhede ederler. Ke-ennehu eyh (radiyallhu anh)
mezbr- tecell-y ehd ile bir tecell-y mm diledi ki, hem vcd- ehd ifde ede

536
Vcdu, sra nisbetin vechi budur ki; nefs-i ayn- sbite ve hakyk- ilmiyyenin vcddan hazz
yoktur ve hergiz olmaz. Ki demilerdir: ;=; = ~-~ '- --'- '--V Pes hricde reng-i vcd ile mtelevvin olan
sr ve ahkm- hakykdr. Nefs-i hakyk tenezzlt- vcdiyye ve alyi-i kevniyyeden mnezzehdir. Kdemt-
hdist ile mmzice myesser deildir. uhd- kmil budur ki, yr-i dem zevk mi-byed.
132

hem badel-vcd-ehdiyy-i tecell-y hiret ifde ede ki ona tahvl derler ve
tecell-y kesb derler.
~-- --- - --~V _= _= ~- _-=- Q--
Pes Hak Tel tecell-y gaybsinden kalbin mecbln-aleyh olduu istidd-
ezelsin it eder. Ve tecell-y mezbr, hazret-i ilmiyyede vaki olur.
---- ~- - _-- _-=-;
Dahi ol tecell-y gayb bir tecelldr ki gayb onun hakkatdr. Hergiz ondan
mnfekk olmaz. Bu ecilden ona gayb-i hviyyet-i Ztiyye tlk olunur.
- ;); ; ~-- Q- ')-=-~ _
Yan gayb-i mezbr bir hviyyettir ki Hak ona, nefsinden [225b] biz-zt
mstehak olur. Vcb- Zt gibi hve zamri _=-~ lafznn filidir. Baz nshada
~-- Q- ;-- vaki olmutur, mans zhir deildir. Ol ecilden ekser nshada metrktur.
Belki baz nshalarda ki Monl Cm erhidir. _- - ;) ; cmlesi hve lafzna
varnca metrktur. Gliben bi-hasebil-man ihtiyc yok gibi teemml oluna! , >-
-- ; Pes bu tecell-y gayb hergiz gaybden mnfekk olmaz.
_- ;)~ _-=- _-=- --~V - J~ '- ')~
Pes kaan kalb iin hazret-i ilmiyyede bu istidd- kll hsl olsa Hak ona
tecell-y uhdu ile tecell eder. Ve tecell- y mezbr ehdette olur. Yan vcd ile
tecellsndan sonra sniyen tecell eder demektir. Zr -',- tefri bu manya delildir.
-'-, '- _-=- '- ;~- ,)=- -',-
Pes kalb Hakk grr ne srette tecell etti ise verdii istidd- mikdr ol
srette grr. Pes kalb dahi Hakkn tecell ettii sret mikdrnda zhir olur. Fazlas ve
noksn olmaz. Belki mikdrda ve ekilde msv olur. Nitekim mezkr olmutur.
- ; --= ~ J _=- ;-- '--~V -!=- _'- ;)-
133

Pes Hak Tel, ol kalbe evvel istidd- kll kadmi it etti, ki hazret-i
ilmiyyede vki oldu. Sniyen istidd- czyy-i hdis verdi, ki istidd- kllnin
taayyn-i hssndan ve cziyyetinden ibret oldu.
---- Q-- --- !== - ;
Yan evvel halk ve takdr it etti ki, istidd- kll [226a] ve czden ibrettir.
Ve levh-i kbiliyette rukm- suver-i neviyye ve ahsiyye, nak ve feyzinden kinyettir.
Ol feyz ve it ki sret-i eser ve fiilden belki seneviye-i fiz ve mstefzden akdes ve
ezkdr. Badehu - ; (Th, 20/50) [sonra da doru yolu gsterendir ] dedii
abd ile Rab meynnda olan gnn irtifdr ki tecell-i ayn-i ehd ile tecell edip,
meirde zhir ve bd oldu, demektir.
-!--- Q-- ;)- ----- ;~ _- -',-
Pes abd, Hakk sret-i mutekadesinde grd. Bu takdirce abde mer olan
sret-i Hak, abdin sret-i itikdiyesinin ayn olur. Ve ol sret-i itikdiyyede tecell
eden abdin itikdna tbi olur. Ve hn-i tecellda kalb dahi tecell hasebi zere olur;
dyk ve siada. Nitekim sebk etmitir. Badehu bu dediimiz manlar abd, mtecell-leh
bir itikd- hs ile mukayyed olduu takdircedir. Amm abd-i mezbr ki, rif-i billh
olup bir itikd- hs ile mukayyed olmaya. Belki heylnyyl-vasf ola. Ol maklenin
tecellsnn bir sret-i hssaya ihtiss kalbden hric umr hasebi ile olur. Evkt ve
ahvl ve erit gibi.
-)~ >- _= _- ----- ;~ V -- Q- V ~--
Pes bu takdirce kalb, tecelliyt- manevyyede mhede etmez. Ve ayn-
tecelliyt- suveriyyede mhede etmez. Ebeden yan ne dnyda ve ne hirette; ill
Hakda vki olan sret-i mutekadesini mhede eder. Ve bu manda kalb-i rif ve
mm berberdir.
134

V Q- ,- >- -,-- _-=- - ; -;~ ~-- ~ -; ---- _- - _='-
'---V _= [226b] '---V _= V
Pes ol Hak ki, mutekadde hsldr. Ol Hakdr ki kalb Onun sretini vsi ve
muht olmutu. Dahi ol Hakdr ki, kalbe tecell edip ve kalb Ona rif olmutur. Pes
indet-tecell ayn grmez; ill Hak, itikdsini grr. Yan kalb, muht olduu sret-i
mutekadeyi grr. Tecell-y mezbrdan murd, tecell-y hirettir.
'!---V ;-- _- !-= V
Hl budur ki itikdlarn nevinde phe yoktur. Yan kuyd- muhtelife ve
itikdt- cziyye hasebi ile. Zr tenevv-i istiddt ve tehlf-i kbiliyyt,
itikdt- ahsiyyenin tehlfn iktiz eder. Monl Cm erhinde, tenevv-i
itikdt, ----- >=V ~~=- diye tefsr etmi. Fakr eydrin: '---V ~~=-
---=- ;-- -,= dese bizim erhimiz gibi ol idi.
537

- ---- '--- - ,- - --- '-,-- _- -,-- ---- Q--
Pes her ki Hakk sret-i mahssay itikdiyyesi ile kayd ede ashb- ukl-
cziyyet gibi, eer n- tecellda tecell-y Hak kendi sret-i mutekadesi zere olursa
Hakka ikrar eder. Ve gayrin mukayyiddesini inkr eder.
-,-- ; ----- Q- --= Q- ')-- ;=- ;~ J _- -,-
Ve ashb- kulbdan her rif-i billh ve kmil-i ehl-i intibh ki Hakk kuyddan
mutlak mhede ede, Hakk her srette grse bilir ve her hle tahavvl etse inkr
etmez ve ikrrndan mtehavvil ve mnkalib olmaz. Cm:
-- ,- --- != , '- -- '- J _- 4-'-~ -- Q- '
Li-mnh (sellemehullh):

537
Monl Cmnin ibretin tayr-i makma mnsib klmandr. Zr ibret-i mehreden ki
cemlindir; ancak sft- cemliyye ile tecell fehm olunur bizim tabrimiz kemle akrebdir.
135

,- , -~ ,--- 4 ,--- ,-~ ,;= 4
,!= ~~ -;-=- =) , ] ', -~ '- 4
', -~ ;~ 4 4 '-~ ~ -!= -!=
!)- -;-= ,)- _ -----'- -- -'-

_'-- V '- _ ')-- _-=- '- ;~ -- ~-- Q- -=
Ve rif-i billh ve vkf- mertib-i suver olan, ol Hakkn tecell ettii sretin
mertebe ve mikdrnca nefsinden it-i tazm ve icll-i kulb mertebesinin hakkn k
ve ikml eder. Zr suver-i tecelliyttan her sretin iktiz-y hss vardr ki tazm ve
icllden nev-i hs ve kadr-i muayyen cb eder. Nitekim eyh-i mellifin uyhundan
Eb Medyen Marib buyurmutur:
-;)= - -'- -;= _- J='- ,--- V
-'- _ _-;- _- ----- 4-- =-
Yan rif-i mertib isen Hakka mnkir olmadn gibi btla dahi mnkir olma!
Ki btl dahi mezhir-i celliyyeden bir mazhardr ki Zt- Hak onda bir sfat ile
zhirdir. Dahi ol btla mikdr- tazmin eyle, t ki isbtn tamm uhdesinden gelince
ve suver-i mezbre bi-hasebil-enva-i mnhasr ve mtenhiye ise bi-hasebil-ehs
gayr-i mtenhiyedir. Ol takdirce tazm dahi sret-i ahsiyyeye mnhasr olmaz. Belki
il-gayrin-nihye zhib olur gider. Ve bu man filde ve mnfailde hsl olur. Ve bu
mazmnu Hazret-i eyh-i musannif dahi nazm etmitir. ir:
!-, , V, _-,-- ;~ J >-'- _--- '~ --
~'= - !V ~-- ',- ~=~- ;- ';

---- ~- ')- ')'- _-=- ;~ '-
136

Zr sret-i tecell n nihyet yoktur ki tecell ol [227b] gyette hareketten
vkf ola ve min-bad rif taleb-i tecell-y uhrdan fri ve munsarif kala.
~- Q--' _- '- '- ='- ;- 4- '---
Nitekim ilmullhn indel-rifn gyeti yoktur ki, ol gyet mahdede tamm
olup kala.
;- Q- ', ~-= '- J _- ; J-
Belki n- rif her zamanda lisn- istidd- Hakka ilminin ziydesin taleb edip
'--- - (Th, 20/114) [Rabbim, benim ilmimi artr] krn mkerrer
etmekten hl olmamaktr.
'--- _- . '--- _- . '--- _-
Kelm- mezbr nr-i yet-i kermeden iktibasdr ki, Hak Tel, Sultn-
Enbiyya emredip buyurur ki: '--- - J- (Th, 20/114) [Ve "Rabbim, benim
ilmimi artr" de.]. Pes nitekim taleb-i ilh taraf- Haktan gayr-i mtenhidir.
Memrun-bih dahi ki tecell-y [?]. Taraf- abdden onun dahi talebi gayr-i mtenhdir.
Nitekim buyurur:
Q--,= Q- _'-- V ,-V'-
Pes emr-i ilm tarafey-i Hak ve abdden mtenh olmaz. Ne abd, hl-i talebden
kalr, ne Hakdan feyz-i tecell munkat olur. Nazm:
Taleb-i rife ne gyet var Ne tecellsna nihyet vr
Bahr-i Ztn muht-i mevc-i sft Mtefvit-i taaddd-i derect
Ayn ve ezdd kim mushibdir Cmle Zt ve sfat mertibdir
Geri bin trl kyl kl oldu Birliin anlamak muhl oldu
Mctehid Hakka olmad zhib Kh muht grnd ki syib
137

Slik rh- mstakm-i Hud Gzlemez nisbet-i hat ve sevb
_ _-= '- ~-- -
Rh- Hazret-i eyh, '- ;-- '- '- -- ~ add-i mertibden fri ve kayttan
tlka rgb, kesretten vahdete mncezib olup buyurur ki; bu mezkr olan man, senin
mrtekb- hkm-i mertib olduundadr.
[228a] ')- Q=- _- -- ')- _~- _- J= ~- _'- ;- _- ,=-
'~V _ _- ')'=- ;- Q- 4,-- _ - ;--- - -'~ ,-- ;
Ve kaan ki sen Allah Telnn lisn- Nebsinden talm-i tevhd iin makm-
kurb-i nevfilden
538
buyurduu kelmna nazar etsen, ki abdine hitb edip buyurmutur:
Ben, senin mey ve say ettiin riclin, bat ve ahz ettiin yedin ve tekellm ettiin
lisnn oldum ve sir uzvunun ve azn iinde hlle olan kuv ve meirinin cmlesinin
ayn oldum diye hikyetin mhede etsen, hergiz meyn- mertebeteyni fark
etmezdin. Belki cmlesin ey-i vhid bilip, vahdet ve kesret, nisbet ve itibrt idiin
zevk-i vicdn ve kabl-i izn ile uhd eder idin.
- _ ,-V ~--- . - _-= . _-= ;)- -~-- . ; -~-- _
Pes sen der idin; makm- nefsl-emr
539
yan vcd, ki bizim kelmmz olan
onda devern eder, cmlesi Haktr cihet-i vahdet itibri ile. Yhd der idin; cmlesi
halktr, cihet-i kesret itibri ile. Pes nefsl-emr nisbet-i itibriyye ile halktr. Ve
nisbet-i itibriyye-i uhr ile Haktr. Nisbet-i l, cihet-i kesret; ve uhr, cihet-i
vahdettir.
Q- - Hl budur ki ayn, itibreyn-i mezbreynde bile ey-i vhiddir.
_-=- '- ;~ Q--

538
Matlab- kurb-i nevfil Tevhdin bu nisbetine, ki abdin Hakka takarrubudur, kurb-i nevfil tlk
olunduu hads-i erfin ibretinden mehzdur ki, -- , V J-;-'- _ ,-- Pes bunun mukbili olan nisbet-i
tevhdiyye ki abdin Hakka takarrubu nisbetidir ki, kurb-i feriz tlk olundu. Mkele kasd edip bazlar, zt- abd
skl ve zid itibr olundun abdin Hakka kurbuna, kurb-i nfil denildi, demiler, vecihdir.
539
Nefsl-emr, vcddur, ki Hakdr.
138

Pes Zt mtecellnin sretinin ayn.
_-=- 4 J-- '- Q--
' _-=- 4 y kbil olan ' _-=-- nun ayndr gerek tecell-y ehd gerek uhd.
_-=-- _-=-- ;)- Pes Zt- Hak Tel, anin-nazr ve-ebh min-vech,
mtecell ve min-vech-i har mtecell-lehdir.
-; ~- Q- = ,- ~=- '- ,=-'-
Pes nazar eyle, [228b] ayn- basret ile ey rif-i vahdet! Ki enullh min-hays-
ulhiyyet ne acebdir ki, f hadd-i ztihi samed-i ahad, onda ne kesret ne mtesavvir ne
aded. Zr vech-i mezbr ile avlimden Ganiyy-i mutlak ve bahr-i gayb-i gnsndan
mstarakdr.
_- ;' _ --~- ~- Q- . _-~= '-~ _'-
Ve hakyk- esm-i hsnsnda mndemic olan avlime nisbeti haysiyyeti ile
mtekessir ve sft- yr ile muttasf ve mtegyirdir. Hsl- man, vhid biz-zt,
kesr bil-esm-i ves-sftdr. Nazm:
Bul- acebdir un- Zt- Hud
Ahadi hadd ve add eder, esm
Zt ile gizli ismidir Zhir
Knh-i Ztn mezhiri Stir
Emr-i Zt hviyyetine kmn
Muktez-y zuhrun ism v un
- ; ; Q-- - '- ; Q--
-- ~= -- Q- ~= -- -- Q--
139

Badehu Hazret-i eyh, beyn- dire-i nisbet ve vahdet ve kesretten hurc ve
esm-i tevhde urc edip, evvel lafz- men ile lemin zev-i uklundan istifhm-
inkr kasd edip sul eder ki; Bu fez-y vcd ve sahr-y nefsl-emrde nmyi
eden ns-i zevil-ukl, sniyen gayr-i zevil-ukl, ki lafz- m onlara irettir;
bunlarn mhiyyt nedir, mevcdt- mstakillle midir, deil midir? Zhir murdlar
istikll-i vcdu inkrdr ki kelm- sbk onu mstelzimdir. Badehu - ; - Q--
dedii badel-inkr isbttr. Yan her ayn nefsl-emrde mteayyindir. Ol ayn-
Hakdr ki vkda ve nefsl-emrde mevcttur. Badehu -- -- Q-- dedii yani pes her
ki ayn- mezbru tamm edip kuyddan mutlak ve mnezzeh grd, geri min-vechin-
har, tlk ile tahss ve tenzh-i akl ile mukayyed kld ve dahi her ki Hakk tahss-i
kuyd ile [229a] mukayyed ve mahss etti, geri tlk- Ztsine hkm etmeden hl
olmad. Ve mukbil-i takyd olan tlkdan tenzh kld.
Q-- ;~ Q-- '-- --= --- ;-- . - Q- J- Q-- . -- ~-- _- -=
Yani ayndan bir ayn- mevcde yoktur ki ayn- harin gayri ola belki
gayriyyet bi-hasebiz-zhirdir. Pes ayn- mevcde bir nrdur ki fil-hakka ayndr. Lkin
fil-hakkat ayndr eeri bi-haseb-i hkmil-esm zdd ve gayr ise de. Pes her ki bu
dediim mandan gfil ola, ol kalbinde gumme-i cehl bulur ki, gumme zamm- gayn
ile zulmettir.
- --- ;~ '--- '- , V
Ve bu mezkr olan man-y dakki ve mazmn- ank istishb etmez. ll sul-i
slik shib-i himmet ki mcerred zevhir-i ulm ile kni ve melf olmaz ve mbelli-i
ilm-i ulem-i rsmda vukf klmaz. Belki hark- kna- dt ve ref-i hccet-i kuyd
ve taayynt edip madg- kur ile dim- cn telezzz bulmaz. Belki bel-i lebb-i
elbb klmasa havsala-i hrs mmtel olmaz. Nitekim Allah Tel buyurur:
~-- ' Q- ,- 4 _-
Yan Kurn- ntkta --)~ ; -~ _- ~-- ' Q- , - 4 - (Kf,
50/37) [phesiz ki bunda akl olan veya hazr bulunup kulak veren kimseler iin bir
140

t vardr.] ki onda Hak iin umr- muhtelife isbt olunmutur. Tebh ve tenzh gibi.
Mesel , vardr ki , , _= ; '- tezekkrdr. Yan Hak iin nefsinde sbit olan
takallb fi-unu tezekkr vardr. Lkin tezekkr-i mezkr yine shib-i kalb iin
sbittir. Amm shib-i akl iin sbit deildir. Zr takallb fi-unu yine shib-i kalb
bilir ki, kalbin beynel-ey takallbn idrk eder ki el-Hak mnkalib fil-ahvl
fehvsnca. Nitekim Hak, Vhid min kllil-vchdur.
540
un- mtekessiresinde
mnkalib olur ki '~ - ; ; J (Rahmn, 55/29) [O, her an yeni bir ilh
tasarruftadr.] fehv-y makle burhndr. Kalb dahi [229b] kezlik ahvlde
mnkalibdir.
'-~ ;~ ;- _- ----
Yan tezekkr kalbe tahssin vechi, kalbin enva- suver ve sft- mtehlifede
ihtilf- tecelliyt ile mtekallib oldundr. Pes zikr ayn- vhidi, suver-i kesrede
mhededen ibrettir.
J-- ' Q-- J- ; . --- J- '-
Yan Allah Tel kelmnda, J-- ' Q- demedi vech-i terch budur ki, akl
lgatte ve hakkatte kaytdr. Lgat zhir; amm hakkatte; zr akl shibini nazar ve
fikri medd olduu mahalle kayd eder. Mversna mtecviz olmaz.
,~= _-'- ---= - ~- _- ,-V ,~=--
Pes akl vech-i mezbr zere kayd olcak emri sfat- vhideye hasr eder.
Hakkat- cmia hod nat- vhide hasrdan ib eder. ,-V Q-- _- Yan nefs-i vcdda
ve hakkat-i hlde hasr ve hadd, emr-i mstebiddir.
J-- ' Q- , ; '--
Pes Kurn, nefsl-emri beyn olduu haysiyetten krat olunsa, ol akl shibine
zikr olmaz. Ve nazar- fikri ol fehvy medd klmaz.

540
Amm ahvl, Hakda mnkalib olmaz. Zr Hak Vahid min-kllil-vchdur. Amm ayn zerine
ahvl mnkalib olur. Mahallinde grle.
141

'~- ;)~- ,-- Q- !---V '=~ ;
Yan ol akl shibleri ol itikdt- cziyye ahlisidir ki, bazlar harn ikfr
ederler. Zr bunun fikri medd olduu itikd- mahss, baz harin fikri medd
olduu itikd- mahssa mugyirdir. Ol ecilden biri birini kfre nisbet ederler. Zr her
birinin mutekad-i mahssu hara mnker gelir. Amm nefsl-emrde ikisi dahi Hakka
mutbk olmak cizdir.
'~- ;)~- Q-
Dahi bunlarn baz baz hari lan ve tard eder.
Q,~'- Q- ;) '--
Yan ol ashb- itikdt- [230a]cziyye iin zamn- acz ve ihtiyclarnda ol
ilhe-i mutekadelerinden meded ve nusret yoktur. Zr mesel Zeydin mutekadinin
merin ilh- mutekade hkm cereyn etmez. Zr kendinin abdi mutekdnda
541

hkm ve nusreti cereyn etmez ki harde edebile. Zr nusret def-i mekrihdir. Bir
eyin hergiz hkm sbit olmasa nice nusrete kdir olur? Hak ise ol mutekdt-
cziyyeden mnezzehdir. Kayd- ahsiyye ile mukayyed olduklar itibr ile. Eeri bi-
hasebil-tlk cmlenin ayn ise de. Nitekim mazmn- sbkda buyurur:
,=7 ---- _- ;- '- ---- '-
Tahkk budur ki, erbb- akid-i hssann Rabb-i hslar abd-i merbblarna
nusret etmek cizdir Zr ')-;- ; )= J- hkmnce her birinin vech-i Hakdan
merbbuna feyzi vardr. Amm Amr-i merbbun Rabb-i hss, Rabb-i hss- har ile
merbb olan Zeyde nusret etmez. Amm murd bu makmda ilh- mecldur. Ki
mutekd onu tasavvuru ve teemml ile ilh ittihz etmitir. Bu makle ilh- abd-i
mutekdine nusrete kdir olmaz.
542
Nitekim sbkan mezkr oldu. Ve malm ola ki bu

541
Abd-i mutekdde olan kf meksredir, sbkda olanlar mefthadr.
542
Fe keyfe ki mutekd hara nusrete mlik ola ki mazrr ve mnfsidir.
142

makle ilh- abd-i mutekdine ilh- fiz-zihn derler. Amm ilhe-i esnm-
mabdeye ilh- mecl fil-hric derler.
543

V 4 -,~- ) _- ----- - ,-V Q- -- - '---V ~'~-
-,~-V -'--- _- -
Pes shib-i itikd olan ilhnda
544
itikd ettii hkmden defi mazarrata kdir
olur. Ve mutekadine nusret eder. Amm ol ilh- mutekad, shib-i itikda nusret
edemez.
'-- '--- _- , ;- V -)--
Bu ecildendir yan nusrete adem-i kudretindendir ki ilh- mezbrun [230b]
itikd- mnzide eser-i sbiti ve hkm-i zhiri yoktur.
Q,~ '- ;) '-- -'--- _- - ) Q- ,~- '- '-- V
Kezlik mnzinin dahi itikd- czsinde sbit olan ilh tarafndan nusreti
yoktur. M-i nfiye l-i nfiyeyi mekkiddir. Pes itikdt- cziyye shiplerinin
hergiz nsrlar yoktur.
) Q- ,~- -'=-~ _= _--- - _-- '---V - _-- ---- J ,-
Pes Hak Sbhnehu ve Tel, ilhe-i mecle-i itikdiyyelerinden alel- infird
yan baka baka mutekadnden her birine baka nusreti nefy etti.
-=- ,~'- ;-=- ;~-- ;
Yani Q,~'- Q- ;) '-den mnfehim olduu zere ; zamrinin mercii ;~--
olup mecm olur, ,~'- mecm olduu gibi. Pes erbb- mteferrika iin nusret sbit
olmayp ism-i Zt mstecmiis-sft iin oldu. Ki kalb-i mutahhar-i mmin-i rif ona
mazhar- vsidir.

543
Fark m beyn-i Rabb-i Hss ve ilh- mecl fiz-zihn ve ilh-i mecl fil-hric.
544
Yan onun mnfsini ve muhlifini def iindir.
143

_- ,- J ; '--- _- ,- J'- ,-- V - ,- ; ' --- _='-
,=7 _- ,- ,=7
Pes Hak Tel, ol rif yannda ki Hakk kalbinin beynes-suver ves-sft
takallb ile bilir. Ol, ol Hakk marfdur ki rif gzne bir srette mnker olmaz.
Zr rif, iktiz-y tevhd ile bilir ki, ir:
Sahr-y vcd iinde sir
Eflk- uhd iinde dir.
Ve sir ve dir olan suver-i mevcdtta btn ve zhir Haktr, gayri yoktur. Pes
dnyda ehl-i marf olan hirette dahi ehl-i marftur. Yan mevtn-i dnyda [231a]
marifet-i Hakka ehil olan hirette dahi ehil olur. Zr tahavvlde hergiz ona bir sret
mnker grnmez, hep marf grnr. Hak Tel, lutfundan cmlemize ol ehliyeti ve
ol marifeti nasb ede, mn!
~-- ' Q- _'- = '- -)--
Pes marifet-i Hak, cem-i suver-i dny ve hirette ol rife mahss oldu ise ki
ol rifin marifeti takallb-i kalbinden ntic ve n olur. Hak Tel kelmnda lm-
ihtiss ile ~-- ' Q- (Kf, 50/37) [Kalbi olan kimseye] dedi, eklde takallb
oldun.
~-- ,- ~-- Q-- '-~V _- ----- ;~ _- _= ~--- ;--
Pes ol rif, Hakkn suverde tekallbn, kalbinin eklde nefsini tekallbnden
bildi. Pes bu takdirce rif, nefs-i Hakk kendi nefsinden bildi ki, - ,- --- ~-- ,- Q
] -
545
buyurulmutur.
_= ;) ,-- ~-- ~~-

545
Acln, Keful-Haf, II, 1529.
144

Halbuki rifin nefsi gayr- Hak deildir. Zr hviyyet-i Hak, cem-i nfsta
sriyedir; dnyda ve hirette.
';)-;) Q-- ; J- _= ;) ,-- ;- Q' ; '-- ;- Q- ~ V
,=V;~ -- _- ,--- ; ;'- V '- V - ; ;~ -- _- ,-- ;-
Ve dahi bir ey yoktur lem-i kevn ve imknda, gerek el-n kin ve mevcd ve
gerek vcda gelecek. Mmkin-i gayr-i mehd ki hviyyet-i Hakkn gayri ola. Belki
cmlesi ayn- hviyyet-i Haktr. Pes bu srette rif ve lem Haktr ve makarr- suver
Haktr. Nitekim sret-i uhrda gayr- rif ve gayr- lim ve mnkir-i Haktr. lim
mukbilinde chil diye tasrh etmedii riyet-i edebdir, urrh taarruz etmemilerdir.
Hsl- kelm suver-i ulem [231b] ve urefda ve suver-i mahcbn-i chelda cilve-ger
cmlesinde Haktr, gayr yoktur.
-= Q-- _- ;)~ _-=- Q- _= ,- = -
Yan bu nev-i mrifet ki onu nekre takb etmeye ol rifin hazzdr ki Hakk
derece-i suverden ve mirt-i meclden uhd ve tecell tark zere mhede ede,
ayn- makm- cemde mtemekkin ve mstekrr olduu hlde, ki suver-i tefrikadan
hergiz megl olmaya.
----- _- ;-- ~-- ' Q- ;- ;)-
Pes ol dediimiz rif-i z-hazz, ol kimse ki Hakkn ~-- ' Q-
(Kf,50/37) [Akl olan kimse iin] kavli ona irettir.
'-( J '-
Amm ol mn- itikd shibleri ki Hakk tecell ve uhd tarknden
bilmediler.
J~, !---V --- Q- ----;)- Q- - ,-= '--- _=
145

Pes onlar ol mukallidlerdir ki, enbiy ve rusle Haktan haber verdikleri
umrda takld ettiler. lletine ve lemiyyetine nazar edip dell-i akl istemediler. Takld
diye lgatte, bir eyi klde edip boynuna takmaa, derler. Vk bir ahs- mukallidin
szn mukallid-i tbi unukuna klde edip nefsine mlzim eder.
- _-- ')--=- ; '-=V Q-'-- '--V '=~ --- Q- V --- ;)
Murd, ashb- inkra yan hkemya takld edenler deildir. Dahi murd, ehl-i
tevl dahi deildir, ki Muteziledir. Mutezile onlardr ki yt ve ehdisden vrid
olanlar edille-i akliyyelerine haml ile tevl ederler ve ihtimlt- bade irtikb ederler.
- '- -~ _- ;-- ,- ; ;)--- = ;-~ J~, --- Q- V;)-
>~ ;)--- !---V -~ _-- -)( '-=V
Pes bu mezkr olan ehl-i mn ki enbiyya mukallidden [232a] ve mutekidden
olmulardr. Hakkn kelmnda -~ _- (Kf, 50/37) [yhut kulak veren
kimseler iin] fiiline fil olup elsine-i enbiydan ahbr- ilhiyye vrid olduu ahkma
ilk-i sem edip isg eden mminlerdir ki ekbir-i ehl-i snnettir.
--)~ -~ _-- - - _- ;
Zamr-i hvenin merciin beyndr. Yan u mezkr olan tife ki ilk-i sem
edicilerdir, hazret-i haylde hzrlar ve mesmlarna cem-i kuvlaryla murkb ve
muntazrlardr demektir. Eeri zhir-i kelmdan takld-i mm fehm olunur. Lkin
takld, Hakka ve hakkate mteveccih olsa, ayn- marifet olur. Nitekim buyuruluyor:
') '--~ '-= ,~ _-- --
Yani bu kul mnebbihdir, yhd Allah mnebbihdir. Zamr, filine id ise
hazret-i hayl ve hazret-i istiml zerine tenbh edicidir ki, yani mulk-i sem olan
mmin-i mutekde lyk iittiin hiss-i mterekinden kuvvet-i hayliyyesinde ihzr
etmektir
546
ki, tecelliyt- misliyyeye fyiz ola.
547
Zr uhd, stlh- eyhde

546
Yan tahsr u tm ile min-ayr-i ittibul-akl ve istimlil-mfekkire. Zr istiml-i kuvvet-i
mfekkire bb- kefi sedd eder.
146

(kuddise srruh) ruyet bil-basardr. mdi murd, burada eeri ruyet bil-basar deil
ise lkin ol hkmde olmak gerektir. Hsl- kelm yle itikd bil-gayb gerektir ki, ol
gayb, hzr oldukda itikda tefvt hsl olmaya. Makbl olan mn bil-gayb budur ki,
menba- velyet ve atdan fyiz olan zll-i makl != ~~ ; bu manya iret ve
mdr. Amm ekseriy bu nimet sde velilere ve sf mereblere nasb olur, ikl-i akl
ile mukayyed olanlara verilmez. Pes eeri mn- shib-i kalb, mn- ayndir. mn-
shib-i sem mn- gaybdir. Lkin ikisinin dahi hkm vhid ve netcesi gayr-i
mteaddiddir. Pes ehl-i snnet ve cematten [232b] teferruk ve tahallf olmamak gerek,
ki slik gide gide ehl-i kalb olmazsa bri tekellf ile shib-i sem olur. Ve tark-
hkem ve Mutezile denmede Hakka muvfk olmaz
-,- 4-' = --- '~V ;- ;
Yan bu mezkr olan hazret-i hayl Peygamberin (sallallhu aleyhi ve
sellem)in ihsn- ibdeti, tarfde buyurduu kavlidir ki: hsn- ibdet, senin Hakk
grr gibi ibdet etmekliindir. Yan huz ve hu ve riyet-i dabda gayb ve
huzru tefvt etmemektir. Zr sen Hakk grmez isen yan uhdun yok ise Hak,
hod seni grr. Muhassal slik, zikr-i Hak ile fikrden munkat olur. Zr harekt-
fikriyye vehm ile mahlttur. Tertb-i mukaddemt cziyyt- vehmiyyeden ndir.
Bunlar zikr ile munkata olmaynca bb- hayl ve sery- misl, mefth ve meri
olmaz. Amm kef-i mislde Hak seni grr iken sen de Hakk temya balarsn,
neye baksan Hak olcak Hakk nin grmezsin; y niin utanmazsn ve mnfail
olmazsn? Mesel huzr- pdihda etvrn nice ise hen h huzrunda niin ziyde
olmaz? Amm hads-i erfin harine hicb- bhe hil olur ki, Hakkn r olmas ile
mer olmas meynnda mlzeme-i akliyye hsldr. Pes bir rif ki Hakkn abdi
uhdunu bile, abdin Hakk uhdunu bi-aynihi mhede eder. Zr Hakkn abdi
grmesinden murd, derece-i mezhirinden, zhirini grmek ise abd dahi Hakk
mery-y mezhirden grr ve grdn bilir. Pes hads-i mezbrda hitb, mya
ise
548
istisnda kide olmaz; zr man-y mstesny bilmez. Eer rif ise mstesn-
minh mfd olmaz. Meer hkm-i menf hviyyet-i mile ve hakkat- cmiaya gre
ola, Allahu alem.

547
Yan misl-i mukayyede badeh misl-i mutlaka ki lem-i ervhdr.
548
Eer hitb mutekd- mukallide gre ise phe tir olur, teemml oluna!
147

_-~- --- _- = ;- [233a]
Ve dahi Neb (aleyhis-selm)n Allah Tel, kble-i musalldedir. dedii
kavli gibi ki kin fil-cihet olana sret-i meriyyeden l-bddr.
--)~ ; 4--- Pes bu uhd- hayl eclindendir ki shib-i ihsn ve musallden
her birisi Hakk mhidlerdir.
_- - - '- -~ _- - ; Q--- - ---- ,-- ,=- ~'~ --- Q-
7 --)- ,- ; '-- -'-, '- --)~ ;- ; _-- -'-, '- --)~ ;- -- V -~
Ve ol ki grh- gmrhndan ashb- nazar ve fikr olan hkem-i Mena
ki srdan messire istidll eden frka deildir. Zr ilk-i sem edene l-bddr ki
bizim dediimiz many mhede edeler. Mdem ki bizim dediimiz mhid
olmazlar, onlar yet-i kerme ile murd ve mrn-ileyh klmazlar.
;-- Q- Q- ;-- Q- ,-- ;)-- _'- = '- Q- ; 4-'-
Pes ol ashb- efkra mukallid olanlar unlardr ki, Allah Tel, onlar hakknda
buyurdu: Zikr eyle y Muhammed! ol hni ki metblar tbilerden teberr ederler.
;-- Q - Q- ;-- Q - ,-- (Bakara, 2/166) [Kendilerine uyulup arkalarndan
gidilenler uyanlardan hzla uzaklarlar] Zr metbn-i mezbrn tbilerden hilf-
vka davet ettiler. Pes bunlarn nekl-i mtbaatlar metblarna rci olcak,
metblar, tbilerden ib ve teberr etiller.
;-- Q- ;)-'-- Q- ,-- V J~,
Amm hdiyn- sbl-i Hak olan rusl ve enbiy (salavtullh- aleyhim)
metblarn lisn- Hak ile tark- hak ve sdka davet ederler. Pes mutbilerin i-
nr-i hidyeti taraf- metba [233b] irk ve ilm kld.
'- ' _-=- ---- --= -- _- 4 -,
148

Pes tahkk eyle, y vel! Ve nr- nazarn dakk eyle! Bu hikmet-i kalbiyyede
sana zikr ettiim hikem ve marif hakknda, ki kimse il-el-n kn- srrn kif ve
mevkf-i refine vkf olmamtr.
~-~- ')~'~-= '- ) ;- ( ,~=-- V ')-~ ~-~- Q- ')-- '---
Yan bu hikmet-i kalbiyyenin Hazret-i uayba yan Kelime-i uaybiyyeye
ihtissnn vechi ve sebebi, hikmet-i mezbrede kesret-i uayb olduudur. Zr kalbin
avlimi ve itikdt hasebi ile uab oktur. Pes ism-i uayb ile mnsebet-i lgaviyye
sbittir. Nitekim buyurur:
'---V _-- ')- ~~ _)- -~ '--- J V
uab ,~=- V olduuna illettir. Vk her itikd bir ube olcak nfs- l-
yuhs iin itikdt-i l-yuhs sbit olur.
_- ----- >=- ~~-- -- ----- ~~=- - J- ~~-- != ~~-- '-
;-=
Pes vakt ki hicb- beden mrtefi ve zulmet-i ansr mnkeif olcak her bir
nefs iin mutekadi hasebi ile nr- Hak mstetir iken, zhir ve mn bil-gayb mehd
ve hzr olur ve z olur ki mutekadin hilf- mutekadi mnkeif olur. Ve ol hilf-
mutekad ahkm- cziyyede olmak var, ol, sehldir. Ve hviyyet-i Zt- Mukaddesede
olmak var, el-iyzbillh! Ve mkildir.
;-= _- ',-'- ;-~-= ;-;- ; '- = Q- ;)-- _'- ;- ;
Yan ol hilf- mutekadt zerine mnkeif olan hikyettir. Bu yet-i kerme
ki buyurur: hirette ol mutekidler iin zannettikleri Hakkn hilf zhir olsa
gerektir. - --- '--= ' - '- ;--= Q -- ; - ;~ Q- - ---'
;-~-= ;-;- ; '- - Q- ;) -- -'-- ; (Zmer, 39/47) [Eer yerde ne varsa hepsi
ve onunla birlikte bir misli daha o zulmedenlerin olsayd, kyamet gnnde azabn
fenalndan (kurtulmak iin) elbette bunlar feda ederlerdi. Halbuki (o gn) onlar iin,
149

llah tarafndan, hi hesaba katmadklar eyler ortaya kmtr.] ve ol ihtilftn ekseri
hkmde [234a] sbit olur, nefs-i hviyette olmaz.
' '- '- -;- ,-- _-- '- _~' _- ---;;-- _'- = _- --- _,--'
'- = Q- --- '-- ;-- = -= ~-' V -'- '- ~--~ -- = --- '-;,-
-~-= Q- ;
htilf- mezbr, ihtilf- Mutezile gibidir ki, sde nfz- vade bi-tarkil-
icb itikd ederler. Yan s, tevbesiz olsa ameli, muazzeb bin-nr olmasn
mcibdir derler. Pes byle mutekid olan bir Mutezile-i s ittifk tevbesiz olsa ve
indallh sebkat-i inyet-i ezeliyye ile merhm olsa yan kitb- kadminde himmeti ve
saadeti mektbe bulunup hkm-i Kitbullhdan eksndan sebkat etse, ol nefs iin
Allah Teldan hilf- zann zhir olur. Ve Allah Tely Gafr ve Rahm bulur. Zr
zhib olduu mezheb hkmnce aml-i seyyiesi zann- ukbete ve adem-i ihtiml-i
afva ilc etmi idi. Nitekim mutekad-i ehl-i snnet bunun hilfdr ki fil-i muhtr iin
sye afv ciz olur. Aml- hasene ve seyyie, mcib-i sevb ve nekl olmaz.
'= ~~-- '- - - = -'--- _- ,= '- - '- ;) _- '-
-- -'~-'- '--- '- '---V ,- -- ~-=- ''---'- _ ----- ;~ '
-- ,=- J-- =, V ,~-
Amm hviyyette zhir olan hilf- mutekad, mesel baz ibd itikdnda
czim olur ki hviyyet-i Hak u sfat ve bu sfat ile muttasf ola. Pes yevm-i kymette,
ki gt-i beden mnkeif ola sret-i mutekadini Hak vki grr. Zr hads-i tahavvl
hkmnce Hak Tel, [234b] itikdnca tecell eder. Pes kalbinde olan akde-i hicb
mnhall ve kuyd- taayyn mnfekk olup, ol itikd, ilm-i uhda avdet eder. Basar-
nfiz hsl olup mver-y ukd ve taayynta geer. Ve hcub- kuyd zil olur gider.
Ve bu hiddet-i basardan sonra rif-i mhid hergiz kelln-nazar olmaz.
549
Zr

549
Zr ilm-i yakni muhtemil-i nakz deildir, vahdniyyn-nattr. Niseb-i muhtelif ile ihtilf kabl
etmez. Ve bunun shibi kelln-nazar olmaz. eyh bu kavl ile ehl-i tensuhu redd eder ki muvahhidn-i
tensuhiyyeden baz demiler ki abd, badel-mevt dnyya mirren gelir ve badel-ihtidd kelln-nazar olur. Hak
Tel zuhr- tmmdan sonra haf-i tmme rci olur. Takrr-i cevb budur ki, her mevcd- mteharrik keml-i
muntazarna vsl olcak, ol mertebede vkf olur kalr. Zr rcun iktiz eder. Bis-i muharrik kalmaz. Bazlar
tensh efrd- nsa tamm etmi ol kat b-vechdir. Amm bazlar kmmeline tahss edip ve tekml-i nksn ona
illet-i muharriktir demi bu dahi btldr, zr tecellda tekerrr yoktur. Ve sret-i muayyene avdete ne ihtiyc vardr.
150

uhd- cehl taklb ve tebdl klnmaz. Zr badel-ilm cehl icb eden y ilm-i takld y
taayyn ve takyddir. rif ikisinden dahi baddir.
,-- V -V ----- >= , --- ;~ _- _-=- >-='- --- - ----
Pes baz abd iin Hak Telnn suverde tecellsnn ihtilf sebebi ile ruyette
hilf- mutekade zhir olur. Zr tecell gayr-i mkerrer olur.
!= ~~ J-- ')-- ;-~-= ;-;- ; '- -; _- = Q- ;)-- ;) _- --- -~--
Pes abdin zerine hviyyette bu yet-i kerme sdk olur. Ki ;)-- ilh...
; - ;~ Q- - ---' - --- '--= ' - '- ;--= Q --
; '- - Q- ;) -- -'-- ; ;-~-= ;-;- (Zmer, 39/47) [Eer yerdekiler bir misli de
beraber olmak zere o zulmedenlerin olsa kymet gn azabn ktlnden
kurtulmak iin onu mutlaka fed ederlerdi. Artk hesaba katmadklar bir ey (azap),
Allah tarafndan, onlar iin aa kmtr] Yan ibd iin Hakkn hviyyetinde zann
ettikleri mutekad zhir oldu. Ki dnyda mahcb iken yle zann etmemiler idi. Zr
bunlar kabl-i kefl-gt-i tlkdan ve tekerrr ve ihtilf- tecelliyttan gfiller idi.
Vaktki Hakkn hilf- mutekadi abd zerine inkif- badel-mevt bb- terakkden
olup ve bazlar bu manya mnkir oldular ise, ikmet-i hccete ur edip buyurur ki:
- '-, --- '- '--=- '- _- -)( '- _- ;--- _-,- ;~ '-, --
'---= Q- --~- -- _- ;'--= '- ~~- Q- -'='-- - ;--- Q- ; '--
Yan tahkkan biz badel-mevt marif-i ilhiyyede sret-i terakk ne vech ile
idiin Tecelliyt- [235a] lhiyye adl kitbmzda zikr etmitik. Ol hikyenin zikri
sadedinde ki, lem-i kefde baz tife-i evliy-y sbka ile mctemi olduk; Znnn-i
Msr ve Cneyd-i Badd ve Sehl b. Abdullh ve Ysuf b. Hasan ve Hallc- Mansr
gibi (kaddesallhu esrrahum) Ve bu marif-i ilhiyye ve tecelliyt- mtekerrire
meselesinde onlarda hsl olmayan man-i dakkay ifde ettim ve onlar mstefd
oldular. Dvd- Kayser, terakk mmdr mahss deildir der. Fakr eydr: Zir

Mislini ve mtekaribini getirmek kifyet eder. Nitekim evliy-y lhkdan bazn evliy-y sbka meribine nisbet
edip, bu Cneyd; y bu Byezd merebindedir, derler. Hkem, tevld-i emsl dedii bu kabldendir, Allahu alem.
151

baz- tecelliytn nevine rif olan nefse baz- hari ve efrd zhir olur ve mevtn
hasebi zuhr-i terakkdir. Ve mmin-i mahcb ve mrik-i kfirden kef-i gt
terakkdir. Ahkm- amelin inkif terakkdir. Berzh- cehennemiyye ve cenniyyede
husl- terakkdir il-gayr-i zlik. Sul:
- Q ' - _ - - - - - _ ) ; - _ =' , - - _ ~ J ~ - >- den (sr, 17/72) [Ama kim
bu dnyada krlk ettiyse, o hirette de kr ve tutaca yol itibariyle daha akndr.]
cevb budur ki murd, marifet-i Haktan am olan basret-i uhdunda terakk etmez
demektir, yoksa terakk mutlak hsl etmez demek deildir. Zr dnyda Hak muttasl-
tecelldadr gt-i dny mnkeif olsa eeri baz ahvl-i hiret mtebeyyin ve zhir
olur. Amm am-i marifet-i Hak hergiz zil olmaz. Fakr eydrin: >--~ J~ nn
mans; inkif
550
sebl-i dallettir, bu dahi terakkdir. Badeh --- =-- ' Q- '-
nin mans, amel ve kesb ile olan fezlin inktadr. Tefaddul ve rahmet ve it ile
olan terakkiyt men etmez.
~=- Q- '- _-,- _- - ,-V
nsnn umr ve hlt- rzasnn ziyde acebindendir ki muttasl- vhid ve
nen-fe-nen bir sretten sret-i uhrya zhiren ve btnen terakkdedir.
;~ -'~- -- '== -!=- _-,- 4-- ,~ V [235b]
Ve acebden acebdir ki insn bu terakkye lim olmaz ve tebeddlden b-
urdur. Hicbn letfeti ve rikkati olma ile yan mni ki teceddd-i suverdir. Her
vech ile haf ve emr-i tedrcdir ki rikkat-i terakksine mhede msade etmez. Yan
tebh-i suverden tekerrr ve tagayyr hiss olunmaz. . '~ - ; ; J (Rahmn,
55/29 ) bu mddeya brhndr ki ecz-i yevmden her cz-i latfede avlim bir hlden
bir hle intikl zeredir. Mesel lem-i insnda Zeydin, zamn- sbdan eyh olunca
mstemirr olan sret-i ahsiyyesi her nda mtegayyirdir. Ve alem-i Zeyd ol sret-i
mtebihenin cziyytna muttasl vaz- hs cb eder iken bi-hasebil-his bir zt-
bk mstemirr zann olunur. Tecdd vaz olunmaz. Arz- seyylesi sratinden ebehi
ey-i vhid grndn. Hsl- dell budur ki, kaan hkm-i m bihil-imtiyz vech-i

550
Murd inkif- tmmdr ki lem nr ve zuhrdan [?] terakk olur.
152

ittihd stir olmaya hkm-i m bihil-ittihd glib ve sreteyn mtebih ve mtekrib
grnp ahad-i hmnn uhureyden imtiyz zhir olmaz.
,=7 Q-- -;; Q- ')-'~-- -;- _'- ;- J--
Lafz- J-- masdar- mahzfun sfatdr takdri -'~- J-- ')-'~- -= J tir. Ki
Allahn: ')-'~-- - ;- J-- Q- '-- - - ;'- '- ,- Q- ')-- ;- '-- (Bakara, 2/25)
[O cennetlerdeki bir meyveden kendilerine rzk olarak yedirildike: Bundan nce
dnyada bize verilenlerdendir bu, derler. Bu rzklar onlara (baz ynlerden
dnyadakine) benzer olarak verilmitir.] kavlinden mefhmdur. ; Q- kavlinde lafz-
hve, leyse lafznda mstetir olan zamr-i tekddir. Yan demektir ki; erzk- ehl-i
cennetten her birisi rzk- harin ayn deildir, belki gayrdr. Bu makle-i zamr-i tekd
ki hilf- zhirdir. Msenneft- eyhde ok vki olur. Ke-enneh lgat-i
Magribedendir. Ve onlara mahss kidedir.
'--- ] - ~- Q- ,-- ')--~ ') Q-)--~ '-
Zr rif katnda ebheyn, ebhn olduklar haysiyetten gayrndr. Yan
biribirinin gayrdr. Zr bir ey nefsine mbih olmak ihtimli deildir. Nsha-i
musannifde ibret-i min-hays yoktur, el-hkdr demiler. Vk onsuz man
sahhdir, lkin hafdir. Ve muavveln-aleyhdir, slb- eyhe muvfktr. Ol takdrce
lafz- gayrn, inne-i sbka-i meksrenin haberidir. Ve lafz- ebhn
ennehmada olan mefthann haberidir, cmle-i haberiyye rifin mefludur.
Takdri ')- , - 'dr.
-'; _- ,-- , _--=- ~'~
Halbuki tahkk-i Hak shibi olan rif-i muvahhid, lem-i ehdette nmyi eden
kesreti ve suver-i mteaddidi vhid grp, Vhid-i hakkide yan Vcd- Hakda
mnderic bulur. Nitekim katart emvc- bahrde ve semr ve ezhr ecerede ve
ecereyi nevtta grdkleri gibi. Ve ruyet-i mezbr, ruyet-i ehl-i uhd olur. Ki
kablez-zuhr olan vahdeti mehd klar. Yan kesret-i itibriyye kuvvet-i vahdette
olur.
153

- Q-- ')- ,- ')-'- ~---= -)7 !-~V ;-- ;- '-
Nitekim bu man, malm ve mekfdir. Ki esm-i ilhiyyenin eeri
hakyk muhtelife ve mezhiri kesre ise. Lkin medll-i itibr ile ayn- vhidedir.
Q- - _- ;-- ,- --)-
Pes bu kesret-i ehdiyye ve temyz-i vcdiyye ayn- vhidde kesret-i
makle-i bil-kuvvedir ve ayn- vhid, hakkat-i vcibl-vcddur. ir li-mnih:
Ne aceb Zt ki ayneyn ile olmaz mehd
Vhidl-ayn gerek zmre-i irfn ve uhd.
- _- ;)~- ,- _-=- _- ;--- - Q-
[236b] Pes suver-i lem ile y suver-i esmyla tecellde ayn- vhidede kesret-i
mehde hsldr.
551

_- =,- ')->-= ;~ ,- - _ ;~ J - _- -=;- _;-) '-
; - ,;= _ ---= '7;-
Nitekim cevher-i heyl, her sretin haddinde mevcd olur. Ve suver-i
mezbre kesret-i mehdesi ve ihtilf- mahssesi ile hakkatte cevher-i vhide rci
olur. Ki ol cevher cmlenin heylsdr. Bade heyl
552
sfiyye ktnda suver ile
zhir olan eye tlk olunur. Cevher ve araza ve mukavvim ve mahall olana cmlesine
mmdr. Pes stlh- hkemdan eamm olur. Ve sbkan vcd- mutlakda mezkr
olduu gibi kesret-i suver-i heylda kesret-i makledir. Heyl vhidl-ayndr. Ve
zuhr- heyl suverde kesret-i mehdedir. Maa-hz vcd gibi ayn- vhidedir.
Garaz bit-temsl, zh- man-y tiz-zikrdir.
- ,- --- -,- --)- ~-- ,- Q--

551
Yan suver-i lem ki ayn- suver-i esm-i ilhiyyedir. Zt- Hakkn ol suver ile meclsnda ayn-
vhidede kesret-i mehde hsldr.
552
Heyl-y kll ki stlh- hikemdir cmlesini cmi olana derler.
154

Pes her ki nefsini bu vech ile bildi yan nefsini ayn- vhid iken sret-i makle
shibi ve zt- kuv-y muhtelife grd ve ayn- vhidede mhede-i kesret kld ve
kuv-y az ve nefs-i az-i merbbesinin Rabb-i hssna nisbetten mecm- avlimin
Rabb-i mma nisbetin mukyese ile fehm etti; bu marifet, fil-hakka mukayyedden
mutlaka intikldir. Erbb- efkr marifeti gibi eserden messire istidll deildir. Belki
marifet bil-misldir.
-; ---- Q-- ; J- --= ;~ _-- -'-
Zr insn Rabbinin sreti zerine mahlktur. Nitekim hads-i sahhde
mantktur ki -;~ _-- ' _-= =
553
yan hilkatte sreti zere kld manda olduu
gibi ve baz- rivyette:
554
Q-, ;~ _-- ve murd- sretten [237a] cemiyyet-i esm
ve sft- ilhiyyedir. Belki insn Hakkn hviyyetidir. Ki hakkat- insniyyede ol
hviyyet tesettr edip, insn onu izhr etmitir. Ve ism-i azm- cmidir. Ki pertev-i
nru ondan lmidir.
- _-- '-- Q- - ,-- '- -) Q- ,-'V J~, Q- ;-)V V ')---- Q-- -,
--;~
Bu ecildendir ki hakkat- nefs ki, ayn- hviyyet-i Hakdr. Bir kimse ulemdan
nr- nazar ile marifet-i nefs ve eser-i hakkatna muttali olmad; ill ilhiyyn yan
rusl ve enbiy, ki bi-vstatir-rhul-azam ahz-i ilm mbhem ederler. Y sfiyye
ullar ki ilm-i ilhiyyeyi, tark-i vahy ve kefden ahz ederler. Nazar ve fikre tevessl
etmezler.
555
Ulvv-i nlar hz- sebl-i kesb ve nazara ve slk bil-ercle msid
olmaz. - , Q- -- ' '=- ;)-)-- ' '= (Nr, 24/37) [Onlar, ne ticaret ne de al-
veriin kendilerini Allah' anmaktan alkoyamad insanlardr.] Gn-i kalb ve fen-i
klblarna dell b-itibhdr.

553
Buhari, stizan, 1; Mslim, Birr, 110, 115; Cennet, 28; Ahmed b. Hanbel, II/244, 251, 315, 323, 434,
519.
554
Tabern, Muceml-Kebr, XII/430, Sleyman b. Ahmed b. Eyyb Ebul-Ksm et-Tabern, el-
Muceml- Kebr, IXX, thk. Hamdi b. Abdlmecd es-Selef, 1404/1983.
555
Zr aty-y mllk hmil olmaz; ill maty-y mlk.
155

'-- ')--'- Q-- _- ;)-> _- Q------ '--- Q- ,-- '- ,=- '=~ '-
_,= Q- ')- ;- ~-= Q-- -- ,-- ,=- ')= V ')---- _-- ,-- Q- ;)--
_- ;)-~ J~ Q- Q- ;)- ,= V ,~ ,-- _- _-- ; Q-~-~ --- ,-- ,=-
'-~ ;-~= ;)- ;-~= ; '--- ;-=
Amm ashb- enzr ve erbb- efkr ki kudem-i hkem ve fudal-i
mtekellimndir; marifet-i nefsde vki olan kelmlarnda hergiz ilerinde marifet-i
nefse muttali olmu ve vukf-i hakkatine yol bulmu yoktur. Hlen ki bu marifetin
hakkn hergiz tark- nazar- fikr it etmez. Zr maty-y hneyi hmil olmaz. ll
aty-y hne. Pes her ki marifet-i mezbreye tark- nazar- fikrden vusl ve bu
matlab- seniyyi iin ol [237b] semt-i dinden husl-i taleb ede. Mesel illet-i istiskdan
mteverrim olmu shib-i veremi, semn zann etmi olur. Ve kd- nr edecek mahalli
frmemi olur. Yan fiilini ve sayini mevzuna ve yerine srmemi olur. Darm od
tututuracak odun hurdalarna derler, r-p mansna. Bu mesel-i mehru bir amel
mahalline isbet etmedi diyecek yerde darb ederler. Pes l-bdd ol tark- nazar ile
marifet-i nefse tlib olanlar ol tifedendir ki, onlarn hayt dnyda say ve dnileri
ve taleb ve kileri masrf- dall heb oldu. Ve ihsn- hisbn ettikleri sanat,
zyiat ve hsrn buldu.
---=-- ,-= '-- -,=,-- Q- ,-V ~-= Q--
Pes her ki bir matlbun tahsline tarknden gelmedi; ol emrin, tahkk- hakkna
zafer bulmad.
= '- '- Q~ '- - --- ;' _ _- -'=-~ - Q-- _- --= _-= _- '--V
- ,-V --=- ;-, >- --= _-= Q- Q- _- J- ;' ,- J- -!= _ _- '--
'--V
Vaktki kelm- eyh (kuddise srruh) bu makma mncerr oldu ise ki lem,
ayn- vhidede kesret-i mehde ola. Pes bu makl iin kelm- Kurn ile istidll
maksd edip, hakk- lemde lemin ayn- vhidede enfs- mteaddidenin taaddd ve
tebeddl ile halk- ceddde mtebeddil olmasnda buyurdu ki: Ne gzel makli kil
156

oldu. Hak Tel zmre-i ehl-i nazar belki lemden ekser hakkndaki hicb- tebh-i
suver onlar mahcb eder. - -= _-= Q- Q- - ; J- (Kf, 50/15) [Hayr, onlar yeni bir
yaratma hususunda phe iindedirler.] dedi. Yan kavm-i maksd belki mecm-
lem ve mecm- mevcd [238a] bir anda halk- ceddden bir lebs-i cedd ile
mtelebbis ve elvndan bir levn-i hamd ile pedd ve mehd olmaktadr. Lkin bu
enfs- cedde-i rahmniyye ile olan tecdd-i emre mahcblar rif olmazlar. Ve hergiz
nefsl-emre vkf olmazlar.
--- ,-- ,-V _ -=;- - _- ,-'~V --- ,-- -- Q-
- ;' _- --'-~=
eyh (kuddise srruh) bu iki tifenin kavlini kabl ve teslm etmitir. Eeri frka-i
sniye cumhr katnda cehl ve hatya nisbet olunur ve istihz ve tesfh klnr. Yan
lkin Eire, ki mtekellminden baz ynnda ehl-i snnet vel-cemattir. Baz
mevcdtta yan arzda bu manya vkf oldular, ki Q--'- _-- V , [araz, iki
zamanda bk olmaz] dediler ve arz- mevcde bir anda mevcd ise n- harda
madm olduun ve yerine araz- har geldiin mhede ettiler. Ve isbtna dell-i
msade kld. Ve bu man cumhr- ukel katnda muttefekun-aleyhdir. Ve
Hisbniyye frkas ki onlara Sofestiyye derler. Onlar cem-i mevcdtta cevhirinde
ve arznda tebeddle ve adem-i takarrre muttali oldular. Lkin ehl-i nazar ktbeten
mtekellim ve hakm, hergiz bu mutekadi teslm etmediler; belki hilfna kil oldular.
;)-= '- , = - J ;)- )=
Dahi itikd- mezkrda ehl-i nazar frka-i mezbreyi cehl belki sefhat ve adem-i
akla nisbet edip tahkr ve istihz ettiler. Lkin Hisbniyyenin cehli bu mertebeden sbit
ve zhir olmaz, belki bu mertebenin versnda ol sret-i mtebeddile-i gayr-i krray
mukavvim ve kbil ve hricde ol suver ile mevcd ve zhir bir cevher-i bk-i
heylnyi isbttan gfil ve ksr olduklar iindir. Ve ill usr-i mezkr ile Hisbniyye
157

techl olunmaz [238b] ve cehline kil olan tahsn ve tebcl klnmaz. Belki fil-hakka
chil ibn-i uht hle-i kil olur. Fh tahkk-i ank:
556

Malm ola ki Akd-i Nesefiyyede _-=-- ')- ;- --' !-~V _ '- dediinde eer
hakyk- eydan murd ayn- sbite ise sbt- hakyka hergiz kl ve rif inkr
etmez. Lkin vcd- hricye nisbet klnmaz. Zr haf emr-i ztsidir ve hakyk iin
tahkk- ilm davs dahi mesmadr. Hakykdan murd, mevcdtn vcd- izfleri
olcak, bu takdirce vcd- hricye dahi nisbet olunsalar olur. Ve eer murd, ayn-
sbite ise onlara dahi ilm taalluk eder. Zr ayn- mezbre, malmt- ilhiyye ve
suver-i ilmiyyedir. Hsl- kelm hakykn sbtunda ve ona ilmin tahakkukunda
beynel-hasmeyn vki olan niz, niz- lafzdir, Allahu alem.
,-- '- ;)-;-- -- '-~= '== '- '-,- '== Q- ;' _- ---'- ;);- -
'- ~ , - - _-- V J- V '- ')- V -= ; V ;~ -- J-- - ;-- ,;= Q-- -
-
Yan lkin ferkn badel-usr min-vech hat ettiler. Amm hat-yi
Hisbniyye budur ki bi-cemih tebeddl-i leme kil oldular. Amm cevher-i makl-i
ahadiyyetl-ayn vcduna usrlar olmad ki ol cevher-i mtekarrer suver-i mezbreyi
kbil ve mukavvim ola. Ve hricde suver-i mezbresiz mevcd ve makl olmaya, ki
murd- vcd, Br Teldr. Pes tife-i mezbrenin usrunda kusru ancak adem-i
isbt- vcib biz-zttr. Yoksa isbt- sft- seyyle ettiklerinde musblerdir. Ve
mezheb-i muhakknden b-nasblerdir.
_--=- = -- '- 4-- ;'- ;--
Yan pes eer tife-i mezbre usr- [239a] makdrundan sonra bir cevher-i
vhid mevcd fil-hric isbt etseler ki suver-i lem kllsi ona tr ve rz ola. Ve her
sret ayn- sbiti hkmnce mevcdt- mteayyine-i mtekessire kla. Derece-i tahkke
vsl olalar idi ve marifet-i nefsl-emri hsl klalard. Murd, ol cevherden vcd-
Huddr, ki ebh- lem, Onun tecell-y nru ile zhir ve hveyddr. Lkin hakkat-i

556
Monl Sidddnin erh ettii muhtasardr.
158

Zta tlk- cevher meczdr. Ve Zt- Br silk-i cevher ve arazdan hric ve
mmtzdr.
'- J _- --- ;)- ,- ;-=- - ;- ;--- '-- ,-'~V '-
Q--!- _-- V ,
Amm hat-i Eire budur ki lemi, ki msiv-y Haktr; ayna ve arza
taksm ettiler. Ayn cevher bi-ztih mstakill f vcdih zann ettiler. Araz hilf-
cevher ile tahdd ettiler. Bilmediler ki lemin cemisi arz- gayr-i bkyedir. Ki
bazndan baz har tecevhr eder. Ol cevher tlk olunan ayn- arazdr. Nihyet beyne
arazin ve arazin fark vardr. Mecmu bir cevher-i vhid-i bkye mstenidlerdir.
'-~> -= _- 4 ,)=
Yan lem-i mecmsi arz- seyyle-i gayr-i bkiye olduu eynn
huddunda zhir olur.
- _- ;-- V -- ,-V -; ;- _- Q--- ~ - ;)-'- -
~--- ;'- ---- ,;= - Q--
Zr kaan kavm- eydan bir eyi tahdd etseler onlarn haddinde zlike-
eyin arz idii ve mahdd ve arz- mteaddidedden tecevhr ettii mtebeyyin
olur. Ve dahi hadd-i mezbre, arz- mezkre zlikel-cevherin ayn idi ki ve hakkati
idi ki ve mteayyin olur. yle cevher ki [239b] kim bi-ztihidir. Kim lafzen mecrr
cevherin sfatdr. Zr hudd- eyda mezkr olan ztiyyttr. eyin ztsi vcden
ayndr.
~--- ;- Q- ~--- ;- V '- ;-=- Q- '= --- ~--- ;- V ,- ; ~- Q-
4~ V _- - ,-> ;-- _-- ~--- ;'- ,;= - _- ,-=-'
; ~--- ;- V -V J-'- _- V ;- V ,- ;-- V ,- ,-=- ,;=- _-
-=- ,;= Q-- _-- - ,-'- ;-- ,-=- Q- ~--- ;- >- ,-=-- _- V ;-
'- -- Q--'- _-- Q--'- _-- V '- '~ --- -; -=- Q-- --- -= V
~--- ;- ~--- ;- V '-
159

Yan ecz hudd- arz olduklar haysiyyttan bi-nefsih kim olmazlar. Pes bu
cmle ile arz gayr-i kim bi-nefsihdan, cevher-i kim bi-nefsihi hsl oldu. Mesel
araz- tahayyz gibi hadd-i cism cevherde emr-i ztdir. Ve ikisi dahi arazdr. Zr
tahayyz, mtehayyizsiz; ve kbl, kbilsiz bulunmazlar. Pes tahayyz ve kbl
ztyyn olduklar ecilden ayn- cevherdir. Zr hadd, ayn- mahdddur aklen; ve
hviyettir hricen. Pes zamneynde bk olmayan bk oldu. Belki ezminede bakya
mterakk oldu. Ve kezlik kim bi-nefsihi olmayan, kim bi-nefsihi oldu. Bu hod
kelm- half ve btldr. Zr ey-i vhide, hem kim bi-ztihi hem gayr-i kim bi-ztihi
ve hem zamneynde bk deil ve hem zamneynde bk demek olur. Bu hod ayn-
tenkuzdur. Hsl- kelm lem-i ecsm, ashb- efkr katnda dahi arz- mecmadan
tecevhr etmitir.
557

[240a] Eb Al rtda tasrh eder. Mesel mhiyyet-i insn ki hayvn-
ntktr, ikisi dahi arazdr. kisinden insn kim biztihi tecevhr eder; ve feyz-i vcd
fil-i muhtra mfevvz olur. Beyn- arziyye buna ntk z-nutkdur. Pes z-arazdr.
Nutk dahi kezlik zr nisbettir. Ve hayvn- cism, hasssdr ve hasss z-histir. His ise
arazdr ve z-arazdr. Mteharrik bil-irde, kezlik hareket arazdr. Ve cism-i
mtehayyizdir. Mtehayyiz m-lehut-tahayyzdr, tahayyz arazdr. Kbil-i ebd-
selsede, kabl ve ebd arzdr. Bu ecz-i arziyyenin cmlesine mnteh cevher
mevcddur. Mevcd z-vcddur. Z-nisbet araziyedir. Pes cmlesi mevcd; ve
mevcd ve vcda; vcd- ayn, Hakka mnteh olur. Pes lem, itikd- sfiyyede
mecm- arzdr, ki vcd- Hak ile kimdir. Eer mertib-i arz- mezbre sret ve
heyl ile temessl olunursa cmlesinin heyls hazret-i vcd- azm olur. Ki
mertib-i mnteh olur. Ve mertibde olan suver ve heyl-y sfile cmlesi arzdr. Ki
lisn- hkemda cevher ile muabberdir. Ve vcd- Hak cmleye heyl-y al gibi
der.
558
Mesel sret-i kams, heyl-y sevbe mnteh olur. Ve heyl-y sevb heyl-

557
bret-i tecevhr kelm- Eb ldir, bk-i kelm mahlttur; sfiyye ve hakm ile. Badeh tecevhr
tahaccr gibi. Cevherden mtak masdar olcak mefhmunda sret-i itibr olunursa cevher hakka mansna
olmamak gerektir. Zr hakyk- asliyye hakkat deil iken hakkat olmak ve tahsl-i hsl ve mnf intikldir.
Allme muhkemtnda bu itirz edip ve cevb- hsim vermitir ki cevher-i mtak-minhden murd, hakkat-i
asliyyedir. Pes tecevhrde sret-i mutebere olmak meczdr. Man hakkat- cism-i mddeden ve sretten tahakkuk
etmesidir. Yhd tecevhr, tahakkuk-i mezbrun beyn ola. Muhassal tecevhr, meczen nefs-i tahakkuk- cism
mansna; y beyn- tahakkuk- cism mansnadr, Allahu alem.
558
Malm ola ki zinhr bu makmda vcib-i mdde-i mmkint olmak bhesi mteveccih olmasn. Zr
Zt- Vcib-i Tel vcd- mmdan ve vcd- mutlakdan mnezzehdir. Pes vcd, mmeht- sfttan bir sfattr.
160

y gazle ve heyl-y gazl ve heyl-y kotna ve sret-i koton mdde-i nebta mnteh
olur. Ki mevld mmeht- ansrdandr. Pes mevld, mmehta; mmeht- ansr
dahi fer aslna; asl dahi asl- uslne, ki vcddur. Eer mterakk ve mnteh olur.
Ve mezbr olan heyllarn m-taht [240b] m-fevkna sret vki olur, env- sfile
gibi. Ol ecilden bazndan mdde ile ve sret ile tabr olundu. Malm ola ki mezheb-i
Eirede medd olduu emr ki sbkan mezkr olan tenkuz- hkmeyndir. Yan
zamneynde bk olmayan eyin zamneynde baks ve bi-nefsihi kim olmayann bi-
nefsihi kym lzm gelmektir. Emr btl olcak, btla medd olan mezheb dahi hat
ve butln ile muhsebdir.
;~ V --= _-= Q- Q- _- ; V; --- Q- --- ; '-
Yan mezkr olan kusr- usr nefislerinden hric olan eynn mhiyytn
amelde kusrdur. Hlbuki bunlarn ve nefislerinde ne hl urur. Yine murr ettiklerine ve
tebeddlt- suveriyyelerine urlar yoktur. Bunlar hod her nefste halk- ceddden bir
lebs-i cedd ile mltebislerdir. Pes hl-i nefsine lim olmayan Rabbini nice bilir? Ve
sr bilmeyen messire nice yolundan sefer klar?
- = , ;)-'- ~~- J '- Q-- J _- _-=- _'
Zr ehl-i kef ve uhd, ruyet-i basar ve basret ile grrler. Ki Allah Tel her
nefeste iki tecell ile mtecell olur. Birisi ref-i vcd- sbk eder, hari ifza-i vcd-
lhk. Lisn- hkemda kevn ve fesd dedikleridir. Ki hal-i vcd- sbk fesd; ve
lebs-i hilat-i vcd- lhk kevn olur. Li-mnih:
;--;- Q -~ --'
559
-- '' - 4-'- - ~~=- Q~-
-- ,=~- , ;- ; ;= ,)~ ,-'~-;~ _=;-

V -- , -- = - _

Sebeb-i tecell ve zuhr- Haktr, pes lzm gelmez. Vcd- mutlak mdde-i mmkin olmaktr. Yan beynel-
mmkint mnbasit olmasdr.
559
Yan -'- Q -~ --' - ] ' -' ~=- '-~- ,- -~'- '-' ] ~~---' '~- - '
161

Dahi tecell-y mezbr mtekerrir olmaz, mteaddid olur. Zr ahad-i tecell fen
cb eder, har bak. Pes mcebin [241a] tagayyr, mcibin taayyrn ifde eder,
tekerrreyn etmez.
-=---- '--; --- _-=- ~- --= '-- = J=- J ;)~ ,
;)-'- ,=7 -=- -='- '--
Dahi mezbr-i ashb- kef nass- mezbre muvfk uhd ile dahi grrler. Ve
mcerred nassa mstenid ve mukallid olmazlar. Ki her tecell, bir halk- cedd it eder.
Ve halk- halk izhb ve ifn klar.
560
Pes halk- evvelin zehb ol mcib-i fen olan
tecellnin mcibi olan fen; ve mcib-i bak olan tecell-i har it ettii bak olup,
vaktki vcd- lhk vcd- sbk cinsinden olup beynehmda mmselet oldu ise,
mahcblarn halk- cedde urlar olmaz. Eire dedikleri gibi mahall-i vhid zerine
arz- mtemsilenin takubnde bir halk n tahalll etmeyip araz- sbkn ahsndan
araz- lhkn ahs mtefvit olma ile nzrdan n ayn- vhide-i mstemirre
zannederler. Pes fehm eyle! Mezkr olan marif-i kefiyye; t ki bunlarn maric-i
marifetine dest ve py- himmet ile urc ve irtik myesser ola. mn! Veffik y
muvaffikal-mudilln!

560
Halk, khne mansnadr, pes halk- ceddin mukbili, halk- halk olur.
162

FASS-I HKMET- MELKYYET- F KELME- LTIYYE
Melk feth-i mm ile ve skn- lm ile iddettir. Bu hikmeti Lta nisbetin
illeti budur ki, Hazret-i Lt, kavmi arasnda zafl-binye idi. Ve kavmi akviy-y tabat
idi. Ve zulmet-i tabatlar kesret-i hicblarna medd olman hergiz kelm- Lttan
mtessir olmazlar idi; ve rikkat- htr bulmazlar idi. Ol ecildendir ki ehvet-i cibilletleri
dahi hilf- semte mnsk idi. [241b] Ve fsk ve fesdlarnda her biri sir feseka-i
lemden mteferrid ve tk idi. Ve hadd-i masden tecvzleri hadden mtecviz idi. Ol
ecilden seyyieleri kbil-i mafiret ve tecvz olmayp, Ltun rkn-i edde ilticsna
ve Cenb- Mntakimden bed-dusna bis olup, bunlar bil-klliye iddet-i nekl
561

ile istsl
562
etti.
4--- --~- 4---- -~- . Q-=- ~-- '- --=- -~ . ==- Q- Q-- '- ~~
,~ -= ')--- ,)-'- - ')- ~-- Q '- , ' ')- ' ')- -~
- - -=- ;- ;)- = ;- Q- - --~ Q - ' ;- ;-- - ;-
Melk iddet mansna idiine Arabn -= ~--- Q kavli ile istidll eder.
Nitekim fusahdan Kaysn rmhn vasf ettii beytin dahi rd eder. Mans budur ki,
tane ile keffimi edd ve muhkem edip ve sne-i hasma yle tan ettim ki kalb-i ka
tan- rakbden rtk eser etti, fatk- tanemi yle vsi ettim ki matnun kuddmnda
duran m-versn grr idi. Badeh rmh ile keffim edd ettim diye emri bil-aks
etmekte mblaa vardr. Zr sevk- kelmda zhir olana --- _,- ~--dir, - ')- ~---
zhirdir; amm mblaa-i mtemildir, teemml oluna! urrh tafattun etmemilerdir.
Badeh iddet ile mezkr olan melk, Hakkn lisn- Lttan hikyet ettii yet-i
kermeden mstefddr ki, buyurur: Benim size galebeye kudretim olsa, sizi evvel lisn
ile dne davet eder idim. Eser etmezse seyf ve sinn ile iddet klardm, vsatim
olursa. n [242a] kuvvet-i cismniyye myesser olmad. Pes kesb-i kuvvet-i ruhnye
klmaa rkn-i edde himmet ve iltic ettim. Ve Hazret-i Hakk penh ve mttek
kldm. - -~ Q _ -- ; '- ' ;- ; (Hd, 11/80) [(Lut:) Keke benim size
kar (koyacak) bir gcm olsayd veya gl bir kaleye snabilseydim! dedi.]

561
Nekl: Azb.
562
stsl: Helk ve kal etmek.
163

- '- ; = -~ = ' --- '=;- = ;=, ;- --- --~ Q - ' -- -~
- -- ;- --- Q = ' -; --~
Pes Resl (sallallh aleyhi ve sellem), kelm- Lt istimndan terahhum edip
dedi ki: Allah rahmet etsin karndm Lta ki rkn-i edde v etti. Pes Neb (a.s.)
zikr-i rahmet ile ve uhuvveti nefsine izfet ile tenbh etti ki her end nefsinin iddeti ve
kuvveti Allah ile maiyyeti hlinde ola. Rkn-i eddden zhiren murd, kable-i
glibedir. Pes Peygamberimize rkn-i edd, Eb Talib idi. Nitekim beyn eder:
-- ;- -;-- '--- --~- Q,-'- ---- ; >~- --- ;- -~- ;--
;- -)- '- Q ,~-- ' ~
Yan ol ey ki, Lt ona rkn-i edd ile kasd ve himmet etti, kable-i glibe idi.
Dahi mukvemet etti ki ;- ;-- ; (Hd, 11/80) [(Lut:) Keke benim size kar
(koyacak) bir gcm olsayd] yetinden mnfehim olur. Ve kuvvetten murdullh,
burada himmet-i beeriyyedir. Hsseten ki marifet ve uhda msdif ola. Zr rif-i
z-himmet bilir ki, efl-i matlbe hricde zhir olmaz; ill zmn- mezhirde. Pes
hdim-i esm hem isme hem mazhara maan mteveccih olmak gerektir, ki Hak
tevecch-i tamm ve mteveccih-i muhassall-merm ola. Nitekim kr- enbiy ve
evliy byledir.
~-;- 4- Q-- ;- --- = -~ = ; '-- - -- Q,- Q ;- -- '-
--- - - V -- ~- ' - -~- Q - ' >~- ;- Q
Pes Neb (aleyhis-selm) [242b] buyurdu ki: Ol zamndan beri ki Lt
(aleyhis-selm) - -~ Q _ ' (Hd, 11/80) [Veya gl bir kaleye
snabilseydim] dedi. Enbiydan bir neb mebs olmad; ill kendi kavminden irr-i
adsn men ve def edici bir tife-i edde ile bas olundu. rdet-i Allah imret-i
leme ve ibk-i dne taalluk edicek, bu makle teydt- Sbhniyye ve inyt-
Yezdniyye munzam olur. Nitekim Hazret-i Resle amm, inyet etti. Msya
Hrn ve sya Havriyyn nusret kld. T nbvvet ihtitm buldu.
164

; ~-'= -' ----- --= ' ;- --- = -~ =
Dahi her peygamber (a.s.) kablesinin hfznda oldu. Nitekim Eb Tlib,
Reslullhn ekber-i kablesi idi.
~ Q ;--- -- = ;- -' = - -;-- ;- ;-- - ;- -;--
~ -- Q J= ; -'~( ;- Q J= ; -,-;- ;)- J=- '- ;-- ~,-
;- -- --~ '-
Pes Lt (aleyhis-selm)n ;-- ; (Hd,11/80) kavlini kil olduu Allah
Telnn bu kelm- erfinin man-y latfin sem-i nrn ile istim ettindr ki
buyurur: ol Hlk, ki sizi evvel zaf- aslden halk etti ki adem-i aslden n olan
needir. Murd bi-hasebiz-zhir, zaf- tuflettir. Amm bi-hasebil-hakkat vet-tevil,
zaf- imkniyyeye haml olunsa vechi vriddir. Badeh zafdan kuvvet halk etti.
Azsna iddet ve asbna salbet vermek ile ki --~ -- _- mertebesine vslden
kinyet ola. Lkin bunda dahi man bi-hasebil-hakkat kesb-i rhniyye ile kuvvet-i
vcibiyyet hsl edip zaf- imkn [243a] zil klmaa mahml olmak cizdir. Ve
mezkr olan kuvvet
563
ki kuvvet-i arazyyedir. Ki zaf- zt eer glib olup zaf-
eybe(ihtiyarlk) mertebesine nzl ettirdi demektir. Vk hareket-i devriyye
muktezsnca ki cem-i eyda cr ve emr-i sridir. Nokta-i zaf- evvelden hareket
eden hatt- mstedr, nokta-i zaf- hire mnteh olup ibtid, ayn- intih olsa kide-i
hikmet ve vaz- nefsl-emre muvfakat olur. Bu mertebede dahi ma'n-y hakkyi
fark- badel-ceme nisbet etsen bad olmaz.
--= J~ _ ;)- ~~ '- --~'- _-- J='- ~~ Q- ;---= ;- ; '- - ,-
'-~ ;-- -- Q- ;- >-- ,- _ , ; '- '- -- --=
Pes cal eybeye taalluk etti. Zr eybe emr-i vcddir. Amm zaf- sn
ki asl- halka rcdur. Ve asl- halk zafdan olduunun delli Kurnda = - - - ; - Q ~ ~
(Rm, 30/54) [Sizi zayf (bir su)dan yaratm] kavlidir. Ve zaf- mezkr, emr-i
ademdir. Eeri mstakllen mtaallik - cal olmaz. Lkin cal bu makmda mecm-

563
Zr kuvvet-i ztiyye, vcibe mahssdur; mmkinde mtesavver olmaz.
165

zaf ve eybeye taalluk etmitir; cz-i sn itibriyle. Pes Hak Tel insan
evvelinden halk etti ise geri ona redd etti. Ki asl- halka yan zaf- evvele rc ondan
ibrettir. Nitekim Kitb- Kerminde buyurmutur: ,- _ , Q- (Hac, 22/5)
[yine iinizden kimi de mrn en verimsiz ana kadar gtrlr] zaf- snyi
erzelil-mr ile ed etti ve redd-i mezbru badel-ilm, adem-i ilm ile tall etti. Fakr
eydrin: Yan bu vaz- ilhnin sebebi ve hikmeti budur ki, insn- kmil, malmt-
nazariyye-i matlbesin bi-haseb-i istiddin-nefs tahsl ettikten sonra nakzin bilmee
muhtc olmaz. Ayn hod tamm oldu. Zr nefs-i ntkann ebdna taallukundan gyet,
matlba asl- hikmet zere iktisb- kemlt- lykadr bir vech ile [243b] ki, matlab
hsl olup ey-i hara muhtc olmaya. Nfs- ksre-i gayr-i vsla ile itirz
olunmasn. Zr murd, nfs- kmiledir. Nksn menzile-i ademdedir derler. ;- '---
'--~ ;-- -- Q- (Hac, 22/5) [T ki bilen bir kimse olduktan sonra bir ey bilmez hale
gelsin.] tefsirinde Kd eydr: -;-= ' _- _V --) ;- Yan insn tuflliyyeti
hlinde olan heyeti gibi avdet etsin iin der. Vka nokta-i avd, ayn- nokta-i bede
olmak ve halka-i vcd- heyet-i istidrre-i tamme bulmak muktez-y hikmettir.
Amm sahfet-i akl ve kllet-i fehm hl-i avmn-nsdr. Ekbirden herem-i mfrit ile
nisyn- fhi ve teevv-i dim menkl deildir. Eeri fkdn let mcib-i nisyn
olmayla nefs-i tahslden kalr. Amm badel-mfrka anil-beden ulm-i mktesebe
mahalline id olur. Ve nefs-i ntka turk- cehlden memn ve masn kalr. Lkin
murdullh, bu makmda imkn- basa istidll olman insn- mutlakn ihtilft-
rzas beyn olunmutur. Ve indel-muhakkkn, ahvl-i mm ve hs ile takayyd
klnmamtr. Pes yet-i mezbrede ,- (Hac, 22/5) [mrn en verimsiz
a]den murd, zaf olman beyn edip, eyh buyurdu ki:
V ~~ _ , - ,--
Yan AllahTel, ,- _ , (Hac,22/5) [kimi de mrn en verimsiz
ana kadar gtrlr] kavli ile insn halk olunduu mertebeye, ki zaf- evveldir, redd
ve avd olunur dedi.
~~ _- J-= _-~ ;-)-
166

Pes eyhin hkm zaf- evvelde ve ftr- aslde tuflet hkmdir. Lkin eyh,
badel-kuvvet avd eder. Tfl henz kuvvet-i mertebesine varmamtr. Ey rif-i shib-i
nazar ve ey gzde-i [244a] nev-i beer! eyhin bu kelmnn lutfu ve bu nkte-i
rakkasnn hsn muteber olsun ki, il-el-n min-sevbkd-duhr vel-ezmn
rrhdan bir muhakkk bu man-y haf nmyn ve zhir olmam, ve J V ,- ;
,= >. Ol nkte-i matviyye budur ki; Allah Telnn kavl-i mezkru ] ~ ;~- ~-
iindir ki, insnn etvr- muhtelifesi ve havdis-i mtezddesi ile imkn- base istidll
olunmu idi. Pes bu makmda dahi _-- ~- '-
564
kavli hm eder ki bas-i Neb, ke-
enneh zamn- fetretde ve sinn-i zaf ve eybede olup tecdd-i dn ve ihy-y nfs-i
cehele-i dlln olmakta nazr-i bas ve nr ola. Nitekim buyurur:
_- --= '- ; Q--V '-- -- V _-- ~- '- ~~ --
Yan Lt (aleyhis-selm)n dav-y zafna delldir ki mansb- nbvvet,
enbiyya sinn-i erbanden sonra tevch olunur. Ve evz- ilhiyyeden bu vaz- kll
Hazret-i sda tahallf etmitir. Belki onun dahi nbvveti sinn-i erbande nzil
olmasnda kavl vardr. Erban hod sinn-i inhitattr mizc- insniyyenin ftr ve
zafna ru zamndr; zr ekser-i amr- slsnine karbdir.
565
Evhir-i mddet-i
hayattr. Yevm-i emsiyyenin mesel badel-asr gibidir. Ki fitb- nefs gurba belki
maribinden tula karb olmayla arz- bedene ve kuv-y nefsniyyeye tb ve irk
mtedenn olur. Amm irk- rhn ezdiyd ve kuvvet bulur.
;- ;-- _ ; '- -)--
Yan Ltun zaf kuvvet buldundr ki kuvvet-i kmile temenni edip kavl-i
mezbru kil oldu.
,;- -- ~-= 4 ; - ' [244b]

564
Kaynak bulunamad. " -- -- V " eklinde Ahmed b. Hanbel, II/172; bn Mce, Fiten 33. Drul-
Fiker, Beyrut.
565
Mesel krk adedi 65 adedin [slsnine?] karbdir.
167

Yan bu cmle hl ile ki kuvvet-i cismniyyesinde keml-i zaf var idi geri
himmet-i messire taleb ederler idi. Ve kuvvet-i rhniyye isterler idi. Zr
cismniyyeden meys idi.
Q-- '~ _- ;=;- _ ,;- --) Q- -- '- ~-- '- ')- _ J~ ,'- '-- V -
- V -,- 4 ,=' ;-- 4~-- Q- ~- -~ '--- ~ ---'--- '-,~- -)- ,- -- -,-
-)'- -,~-
Eer sul-i istifsr ile deniliyor ise ki himmet-i messireden ne mni men etti
ve fevtin ne illet icb kld? Sliknde hod himmet-i mezbre mcerred ittib- rusl ile
bulunur. Pes rsul-i metbnde bulunmak bit-tarkl-evl cevb verdiler. Ki sdk-
kelmn msellem; lkin bu ilmin m-fevknda bir ilm-i l-i har vardr. Ki senin
himmetine naks ve kesr verir; ve tasarrufunu men eder. Zr marifet-i tevhd rifin
himmetine tasarruf komaz. Pes marifet-i mezbre l ve kmil olduka tasarruf-
himmet nks ve sfil olur. Belki gittike tasarrufun tasavvuruna mecl kalmaz. Belki
hergiz tasavvur htra gelmez.
;- '--- --=- -V =; Q-)=;- 4 _--= --= J~ _ - ,=-
Ve naks- mezbr iki vecihden ndir: Birisi makm- ubdiyyette tahakkuk
ettiidir. Ki mcerred abdin evmir-i seyyidini itynn mcibdir. Yoksa melk-i
seyyidinde tasarrufa komaz. Zra tasarruf- mezbr, hkm-i rubbiyyettir.
---- -- J~, Q- _-- , >- -- ,~-- ,~-- - ,=7 =;
4
Vech-i sn, [245a] rifin nazar- uhdunda mertebe-i ahadiyyet glib ve
mertib-i isim ve sfata malb olmaktr. Bir vech ile ki mutasarrf, mutasarrafun-fhden
mmtz olmaya. Belki beynehmda rabta-i nisbet-i tasarruf kalmaya. Pes bu takdrce
rif, bir sarf- himmet edecek masraf grmez. Zr uhd- mezbr ve irfn- mezkr
irsl-i himmetten sarf eder.
168

--- ;- ' _- '--- ; _- ---- Q- -- '- '-- , -)~- - _-
--- '
Ve mehed-i mezbrda ki uhd-i ahadiyyetdir. rif grr, bilir ki tahkkan
onun tarkat- meslekesinde mnzi ve hilfna ri olan chil, muktez-y hakkatten
udl etmitir. Ol hakkate ki ayn- sbitesinin ilmen sbtu ve hricen ademi hlinde
onun zerine mecbl ve myesser ve hilf gayr- mukadderdir.
;-- _- - ' _- ' '- V ;=; _- ,)= '--
Pes ol vcd mnzaadan sret-i muhlefet zhir olmad; ill hl-i ademinde ve
sbt- ilmsinde sbit olan sret zhir oldu.
--,=- J= V ---- -- '--
Pes mnzi-i mezbr, muktez-y hakkatinden mtecviz olmad. Ve istidd
ektii tarka-i meslekesine halel vermedi. Pes rif, mirt-i istiddnda grd suver
zuhra mteveccih iken onu sarfa ve mene hergiz diye-i tasarruf koparmaz; meer
suverin hurcu erit-i tasarruf ile merta ola. Ol takdrce geri tasarruf abdin olmaz,
ayn- sbitenin olur.
_'- = '- '- '- Q-- _-- - '== -,)= _~,- ,- ; '-- '-,- 4 --~--
'-- - ;-= Q- , '= ;-- ;-- V '- Q- ;)-- ;--'- ; ,=7 Q- ; [245b]
Pes ahs- mnzide zhir olan sret-i muhlefete niz tesmiye etmek emr-i
araz-i nisebdir ve ill ism-i hkimlerinin ahseyn ortasnda istiddlar zere hkmne
nazar olunsa ikisi dahi ayn- vifkdr. Zr her biri ism hkiminin hkmne imtisl
etmilerdir. Nihyet ahad-i hmnn hkm harn hkmne muhlif olmala ekl-i
niz hsl olur. Ve bu nizn zuhru ayn- nsda olan hicb- tabattendir ki srr-
kadere ve muktez-y istidda vkf olmazlar. Her ahsdan zhir olan hkm
mazharna nisbet ederler. Mesel Zeyd-i mslim Hakka tlib olsa ve Amr- kfir btla
rgb olsa ortalarnda muhlefet tevehhm ederler. Nitekim Hak Tel, ol mahcblar
hakknda buyurmutur ki: Ekserden ns yan avm- halk srr- kaderi bilmezler. Hayt-
dnydan nee-yi ul zhirin bilirler. Amm nee-yi uhr ki lem-i btn ve mevtn-
169

misldir; srr- kaderin mazhardr, ondan gfiller ve b-haberlerdir. Badeh sebeb-i
gaflet hicb- kalb idiine yet-i Kurniyyenin lutf- iretin beyn edip buyurur:
;-- Q- ;
Yan lafz- gfiln malfdan ahz olunmutur. Kalb baz olma zere ki, baz-
hurfu baz- har makmna kalb olunma ile.
-- ;);- Q- >- _- ~-- '--;
Kelmullhda ~-- '--;-- (Bakara, 2/88) [Kalplerimiz perdelidir.] denilir ki
kavlinden mehzdur. Ki manen bizim kalblerimiz mahcblardr. Yan ver- hicbda
ve zarf- gilfda mestrlardr demektir. Gulf skn- lm ile alafn cemidir;
humr, ahmerin cemi olduu gibi. [246a] Nitekim gfil dahi bir eyden hayllet-i
hicb ile gaflet eder.
--- ; '- _-- ,-V Q- -,-~ - Q- ;
Ve ol glf bir perdedir ki kalbi, kem-hiye eyy grmekten ve hakyk-
nefs-i emriyyesi zere bilmekten hcb ve men eder. Nitekim - ;)- ;-- _-- '--= '-
-;)-- (Kehf, 18/57) [Biz onlarn kalplerine, bunu anlamalarna engel olan bir arlk
verdik.] el-yet, bu many hikyettir. Eeri vaz- hcb dahi hikem-i ilhiyyedendir
ki, hicb olmasa ketm-i ademden vch- hakyk- mmkine zhir olmaz idi.
--)'- ; ' _- ,~- Q- ' -- '-- -)-
Pes mezkr olan vch- selse ve emsli, rifi lem-i ehdetde himmet ile
tasarrufdan mni olur. Zr himmet nefs-i abde muzf- sfatdr. rif nefsini grmicek
himmet neden mnbais olur?
- V ; _--~ Q- ;~ _- _-~- -'- Q- =--- ;- _-~ '- ;- '-- ,~-
J-;'- >- --=-'- ,-' _'- ;- -, '~ '- _ ,~- _= ~,- ;~
'-- ;--- ;- = -~ -- '--~ V ,~-- ; -- Q---=-~- ;--=
170

Hazret-i eyh bu hikyeti kelm- sbka temsl ve tekd iin rd etti. Ve fil-
hakka kelimt- mahcbnedir Yan Eb Abdullah bin Kid ve eyh Eb Sad ibl
(radiyallh anhm) ikisi dahi eyh Abdlkdir Geylnnin kibr- ashbndandr. Pes
Eb Abdullah, Ebs-Suddan sul etmi ki: Niin tasarruf etmezsin? Ebs-Sud
cevb vermi ki: '-- --=-'- (Mzemmil, 73/9) [yle ise Onu vekil edin.] emrine
imtisl ve Hakk tasarrufta vekl-i aml ettim demi. Hussen ki sem-i hakknsi bu
yet-i kermeyi istim etmi idi.
566
Ki -- Q---=-~- ;--= '-- ;--- (Hadd, 57/7)
[Sizi, zerinde tasarrufa yetkili kld eylerden harcayn.] [246b] ;-- ;~;-
_= '- ; -- ~-=-~- - --- Q- ---- - ,-V ;-' -
- -=-'- = ,- ;~;- J---'- >- -- _--=- _--= -' 4---- -- 4---=-~ - ,-V
,-V - -)~ Q- _-- ~--- >- - ,~- V -) ')- - ~-- V _- --='- V J-
--= '- ,-- _ ')-'~ '- ' ,=--- --= -- Q- -,-- -,- -- ---
Q-- ;- _-~- J- ,--- _-~- --V - '- ~~ ,= '- -,- >~ --
'-- ~- ~ '---- '- V ; Q-- '- ' ---
567
4-'-- _- ~-,- Q=- '-~V 4---
'--'-- _- ~-,- V ~-
Pes Ebs-Sud ve sir rifler bildiler ki ellerinde cr olan tasarruft fil-hakka
Hakk- Srnindir. Kendiler, Cnib-i Haktan arznda ve mlknde halifdir. Nitekim
Allah Tel bu man-y kudreti onlara talm ve beyn edip dedi ki: Beni ol
mstahlef olduunuz eflinizde vekl edin ve fil-i hakk Beni bilin. Size fiilin nisbeti
meczdr dedi. Pes Ebs-Sud, emr-i mezbra mtemessil olup, Hakk vekl ve
nefsini mtevekkil kld. Pes uhd- mezbr ile mtehakkk olan da himmet nice kalr,
ki onun ile tasarruf ede? Shib-i himmet fn olsa himmet ne ile kim olur? Ve himmet
hod fil olmaz; ill cemiyyet-i kuv ile bir vech ile ki shib-i himmetin mteveccihi
olan masrf- himmetten gayri haylinde bir ey kalmaya. Marifet-i mezbre hod cem-
i mezbru farka bis olur. Pes rif-i kmilil-marifet [247a] nefsini gyet acz ve zafda
bulur. Baz abdl, eyh Abdr-Rezzka demi ki: Bades-selm eyh Eb Medyen,
benden suil ile dedi ki: Sebeb nedir ki biz bir eyin tahsline tevecch etsek iddet

566
Yan Ebs-Sud, ki sem-i hakknsi.
567
--~ ,-V --- '-- -)- '~-'-
171

etmez yan suhletle hsl olmaz? Halbuki makmn bizim makmmzdan ldir. Zr
biz senin makmna rabet ederiz. Sen bizim hlimize ve makmmza rabet etmezsin.
Pes tasarrufun muktez-y kurbuna gre deil dedi. Ve fil-vki hl byle idi. Ki
buyurur: ' 4- Yan hl nefsinde bu minvl zere cr idi.
-,-- !-- 4 ---- ' Q-- _- ; -
Bunun biri ile Eb Medyen katnda makm- abdl hsl idi. Belki Eb Medyen
dahi ziydesine mil ve vsl idi. Lkin zhr- makmt ve kef-i kermt etmez idi;
Setr-i kemil ile mtelezziz idi.
~~ '-- _- ;- Q=- -- ,=
Hazret-i eyh-i musannif buyururlar ki: Biz, makm- zaf ve aczde Eb
Medyenden ziydeyiz; ve ol mertebe bizde etemmdir, derler.
J--- 4 Q- - !- -- - '- - -
Yan Eb Medyenin makm bunun biri ile ki makm- abdldan emel idi.
Yine bedel ona byle kelimt etti. Zr Eb Medyen makmna nisbet hergiz zuhru yok
idi. eyh buyurur ki: Bu bizim olduumuz makm dahi acz ve ubdiyyet ile
tahakkukdur, makm- Eb Medyen gibi.
'- = ,- Q- '-- - _- ;-~ --- = _-~
568
;-- V _- J- '- '- 4--
_ '- ;-=- ---- ;~,'- _ _; '- V -- ,~- ,= ,~-'- - ]
'-= ,-= --- -- ,~- ,-
Yan Neb (aleyhis-selm) cnib-i Haktan kendine vrid olan emri
mukbelesinde imtisli mir makli bu makmdadr ki buyurur ve makm- acz-i
imknsin gsterip der ki: '- yan Bana ve size yan mmetine ne emr-i hdis
olacan hergiz bilmezim ve nefsime ittib etmezim; ill meer vahy-i ilh nzil ola
ki ona tbi ve muktezsna rci olurum (Ahkf, 46/9) der. Pes Resl, mertebe-i
aczden gemez. Hkm-i vahdde tecvz etmez. Beyninde gayr- muteber olmaz. Eer

568
4-- ile mrn-ileyh ola; '- ;-'-dir.
172

tasarruf- umra cezmen dahi nzil olsa tasarruf eder; ve eer tasarrufdan memn olur
ise geri imtin eder; ve eer tasarruf ile ademi meynnda muhtr olsa teeddben
tasarruf ihtiyr eder ve zhr- acz ve iftikr klar.

_-'=- = - Q---;- -'=~V ;~;- '- -,- -'- ;- V
'- ,=- -!-,- -~ ,~- ~-= --- ,~-
ll meer ki muhayyer olan rif, nksul-marifet ola ki, lezzet-i acz ve
iftikrdan behredr olmaya. Ashb- uhddan Ebs-Sud, kendinin mrd-i
mutekdlerinin
569
birisine demi ki: Allah Tel bana makm- tasarruf vereli on be
yldr; amm ben onu tekerrmen terk ve sr- gayr edip dururum der. Tatarruf bir
turfe-kr ve emr-i acb ilemektir. Tekellf sgs, zr kr- sabdr demek, kii onun
iin kdir olmaz. Bidat demektir. Nsha-i musannifde tazarrufen vki olmutur.
Emr-i zarf ilemek demek olur.
V !~ -
Yan buyurur ki bu mezkr olan tabr lisn-i idlldir. Dl-i muhmel ile
teattuh ve tefhrdr.
-,- '-- -!-,- '-- '- ,- ; '- ,=- -'-,-'- Q=- '- ] '-
'--=V ;-=- -~--- V -,-
Buyurur ki, amm bizim terk-i tasarrufumuz, tatarrufen deildir. yle tatarruf ki
sr- gayrdr. Belki bizim terkimiz keml-i marifet ecilndr. Zr marifet, tasarruf
istemez. Belki mahall-i tasarrufun ifnsn iktiz eder. Pes mahall sbit olmasa tasarruf
ne sbit ve kim olur. Ve iktiz-i mezbr ihtiyr ile deil icbr iledir.
!--='- V ,-= _) ,- Q- ;' _- -)'- ' ,~- _---
Pes rif z-himmet kaan msivda tasarruf etse, emr-i ilh ve cebr-i Rabbn ile
tasarruf eder; ihtiyr ve sr ile etmez.

569
Mrd-i mutekdden murd, eyh-i Ekber olmak mazannedir.
173

4~ V --- ,)=-- ')- != _- '~, ;-- ,~- ~-= '~, '--
570

J Q ,)=- -;- -- --- - -~ '-
Amm makm- rislet bil-ekk tasarruf cb eder; zr getirdii risletin kabl
tasarruf ile myesser olur. T ki mmeti katnda ettii dav-y risletini musaddk olan
mucizt- beyyint ve havrk- dt zhir olur. Ve dn-i Hak mtebeyyin ve bhir olur.
_-- --~ ;~,- V ,'= _- ;~ , ~-= >- - - 4- Q- _;
;)--- _---- ;)> 4 _- '- ;)--- == ;)= _- '- -, >- -;-
Halbuki vel, resl gibi deildir, yan tasarrufa muhtc olmakta. Pes velnin
tasarrufundan istins evleviyyetiyle sbit olur. Ve bunun biri ile ki resl, tasarrufa
muhtcdr. Geri nee-yi zhire haysiyyeti ile tasarruf taleb etmez. Zr kavmine efkati
vardr. Pes onlarn zerine hccet-i blias zhir olup kavmin helklerin cb ettiin
istemez. Pes hicblarn onlarn zerine ibk eder, yan kavme rahm ve tfe eder.
[248b] --- Q-; Q- ;)--- -'-=- ,)= ,=- ,-V '~ ;~, ;-- --
-~ '--= - _-~- ,)= V --== -, Q- ;)-- 4 ;-- - -, V Q- ;)-
')( ,=~'- 4 _=-
Dahi her resl, emr-i sabka lim olduu gibi bilir ki, her emr-i muciz kaan ki
her cemat iin bi-iznillh zhir olsa ol cematin bazna hidyet-i istiddsi inyet
edip, ol mucize sebebi ile mn getirirler. Baz- har mucizin iczna rif olur.
Amm izhr tasdk etmez inkr eder. Ve inkr- mezbr, y zulm-i ehevs sebebi ile
olur; y uluvv-i ch- hicb olma ile; y shib-i mucizeye hased gyulesiyle olur;
yhd zulmet-i cehlinden ve gaflet-i beldetinden emr-i mezbrun iczna vkf
olmayp sihre ve abezeye haml eyler.
'- ( ;-- --- = '- Q- V Q-; V - 4 J~ , '--- ,=- ; _--
;-V ~-= Q- ;-) ,~-- ,=- ,-V - _- -- >- '-'- _-~- ;- 4-- =~
;)-;-- _- V Q,='- _- ' , ;- ; '- ,=-

570
--- ,)=-- zamri Resle id olur; --~ zamri gibi.
174

Pes vaktki rusl, bu many memde mhede ettiler ise ve bildiler ise ki,
eer Allah Tel, onlarn birisinin kalbine nr-i mn feyz ederse, mmin olur ve ill
olmaz. Maa-zlik art- istidd- ftr muteberdir. Vaktki ahs- meduvvn bil-mn,
ol mn ile msemm olan nra nazar- ftr bakmad ise, ol emr-i muciz hergiz onun
hakknda bir nefi hz olmaz. Pes himem-i rusl (aleyhimus-selm) umr- mucize
talebinden ksr olur. Zr mem-i nzirnin ne zevhir-i kavlibinde ne bevtn-
kulbunda eseri zhir olmaz.
[249a] ~-- -)-V 4- '= _- ;)- -~ _-= ;-- J~ , J- _ _- '- '-
--- = _-~ = ;~ Q- J- - Q- ; -- V , -)- ' ; !~ Q- -) = Q-
-- - ;- V _-- V ;-~ ''-, _- 7 ~,- -- -- >~ _- , '-
Nitekim mdde-y mezbre hid-i adl-i asdak kilinin kavlidir ki ekmel-i
rusl ve alem-i beriyyesi ve eref-i halk hakknda buyurduu makl mekkedidir. Ki
buyurdu: -)- ' 4- (Kasas, 28/56) [hidayete erdiremezsin] el-yet. Yan; Ya
Muhammed sen sevdiin kimseye sarf- himmet ile hidyet etmee kdir deilsin.
Mdemki dilemee Hakkn sebk-i meiyyeti ve ezelliyet-i inyeti olmaya; eer yalnz
himmet abdin eseri olayd. Halbuki eserin himmetten bi-hasebil-de mfrakati olmaz.
Pes Reslmzden ekmel ve al himmet bir ferd yoiken sebk-i inyet olmama ile
amminin slmnda sarf- himmet ile feyz-i eser edemedi. Hatt yet-i mezkre, ol
himmet mukbelesinde cevb- teselliye oldu. Ve abdin acz sfatna ve fen-y ztna
iret-i liye bulundu.
- V --- '- - ;~ , '~ _- '- 4- > Q- -) = Q- ;- 4--- Q- '-
; ~- ;~ _- !~ Q--)-'- ;--
Yan mcerred himmet-i Peygamber, messir-i eser olmadndr ki Hak
Tel, n- Reslde b-gzf l sga-i hasr ile buyurmutur - ' ;~ , _-- ' >-
(Mide, 5/99) [Peygamberin zerindeki sadece teblidir] dahi buyurmutur ki,
mmetin hidyete senin zimmetine vcib deildir. Belki senden lzm bel- haber-i
Hakdan muktez-y [249b] meiyyeti zere hd ve eser hatt sre-i Kasasda bu
175

name edt- tafdl ile ziyde olunmutur ki, Q --)-'- ;-- ; (Kasas, 28/56) [
hidayete girecek olanlar en iyi O bilir. ] el-yet.
', --)- ~-'- -'- ;)-'--'- ;)--- ' _- ;)--)- ;- ;=- Q-'-
- '--;- ' Q-- ;--- -'- ;- ' _- ;~ 4--- ,)= - -- ' --- ;- ' _
'- - J-- '- '--- Q--)-'- ;-- ; '- 4--- ;- -- - -- 4 = ;-- -- -;=
>=- '- '- _--= _- _--- - _-- _;- V - ;- -- '- '~ -- '- ----
-;-' ;)-~ _- Q- '-- ;)---= ; ;)--~ - ,-- ;)---
Lafz- Q-, Q--)-de olan eliflm tefsrdir. Man, Hak Tel ol
muhtedlerin hline alemdir ki, hl-i ademlerinde ayn- sbiteleri sebebi ile zt- Hak
kendilerinin hidyetlerine ilm, it ettiler.
571
Pes Hak Tel bu man sebebi ile ilm,
malma tbi olduun isbt etti.
572
Ve malmt- mezbreyi, eyiyyet-i sbtiyyeden
vcd- hricye hurclarnda ol malmiyyet zerine bildi. Pes ayn- sbit ve adem
ezelsinde mmin ise mmin bildi; ve kfir ise kfir. Yan hl-i sbknda mmin
olduu iin hl-i lhknda dahi mmin bildi. Ve ol ecilden alemiyyet ile muttasf
oldu. Zr ilm-i Resl, ilmullhn evvel mertebesine tecvz etmez.
573
Ki ol mertebe
evvel feyz-i akdes mertebesidir, badeh mukaddes mertebesidir. lm-i mahlkdan
mahlkiyyeti haysiyyeti ile ldir. Pes vaktki Hak, nefsini alemiyyet ile vasf etti ise,
[250a] kezlik kavlinin tebdlini dahi nefy etti ki ' J --- - '--- (Ynus, 10/64)
[Allah'n szlerinde asla deime yoktur.] bu makmdr. Yan ilm-i ilhde tagayyr ve
hadd-i ilimden tecvz olmaz.
Pes bu mazmn- mfd, hads-i - Q=- _- _-~ _-~ --~ --~
574
ve yet-i
kerme ---- '-=- '- '- (Kf, 50/29) [Ve ben kullara asla zulmedici deilim] dir.
Yan buyurur ki: Ben ilm-i ezelde kfr-i k takdr edip badeh hilf- takdr onlarn
vsinde ve hadd-i tkatlerinde dhil olmayan mn- msid taleb etmedim ki, zallm

571
Nitekim ekiy, dalletlerine ilm it ettikleri gibi; ikisi dahi feyz-i akdes makmndadr.
572
Bu takdrce malm, metb ve ilm, tbi olur.
573
Yan Peygamber, ki ilmi ve teblii feyz-i mukaddes ve lem-i ehdet mertebesindendir; feyz-i akdese
taalluku yoktur, risletleri haysiyyeti ile. Meer haysiyyet-i velyet-i muteber ola. cem beynel-itibreyn
mteazzirdir, teemml oluna!
574
Mslim, Slat, 2645.
176

olam.
575
Amm ilm-i ezelde niin kfire kfr ve sye isyn takdr olundu, mn ve
itat takdr olunsa olmaz myd? diye sul, rifden sdr olmaz, chil-i mahcbdan olur.
Zr makm- kaz-i ahkm, feyz-i akdes mertebesidir. Nitekim mertebe-i kader, feyz-i
mukaddes tabakasdr. Pes makm- mezbra iktiz-i niseb-i esmiyye ile sudr eden
kaz ile bu makmda tekbl-i ezdd icb ettii tehlf suver-i ahkmdan sul olunmaz.
Zr esm ve sfat ztda mstehlek olduu mertebede sfat, ayn- zt olur. Ve
muktezyt- zt, belki muktez-y sft ayn- zt olur ve muktez-y mtehlife, isbt-
tekml-i sft iindir. Ve tekml-i sft, ayn- tekml-i zttr. Ve mertib-i mteaddide
nazar- uhd ile bir mertebede ezdd- mtehlife bir mertebede ayn- mttehide
grnr.
576
Pes bunda dahl, hkm-i n bulmaz. Ve bu yolda feres-i ferset mteme
olmaz!
'---- '- ;'--'- '- ~~=- V ;'---'- '- J- ;'-- ;)~;-- Q- '-;=-'-- V ;
;-'= ;)- ;-= ' '- ---
Yan Biz nice zallm oluruz. Belki bizim onlara it- vcd- hricden gayr-i
eserimiz terettb etmemitir. Hakyk- sbitelerinde medhalimiz yoktur.
577
t-i
vcdda dahi muamelemiz [250b] ilmimiz hasebi ile olmutur. Ve ilmimiz dahi onlarn
istidd- nfsu it ettii ilimdir. Eer vkda zulm ise zlim kendi kendileridir. Ki
Cevd- mutlakn feyz-i cdu l-li-garezindir. Pes ne isterler ise onu alrlar. Ve ne
verdiler ise onu isterler.
;--= ;)~-- ;-' Q- '- 4- . = ;)--= '--
Ve bu ecildendir ki Allah Tel kelmnda istidrk edip ve zulm nfs-
halyka isnd etti; pes Hak Tel zlim olmad.
;) ;-- '-- -=- '- V ;) '--- '- 4-
Burada eyh (kuddise srruh) mertib-i sfat gsterir ki; evveli, ilim; bade
irde, bade hkm-i kavldir. Yan bizim onlara kavlimiz dahi ilimde olan mumelemiz
gibidir ki ztmzn tekzas olup it ettii kavldir ki; emr-i tekvndir. Malm ola ki

575
_= Q- --- _--~- ,- demekten ibret mn- msid-i mukarreb ilallahdan kinyettir.
576
Birisi feyz-i mukaddes-i lh birisi feyz-i akdes mertebesidir.
577
Zr hakyk- sbitenin sbtu bi-tarkl-cbdr; niteki an-karb beyn olunur.
177

burada Hazret-i eyhin zerfetine urrh tenbh etmemilerdir. [- ?] mtenebbih
olmamlardr. Ki ity halka izfet etmeyip nefsine muzf etmekten murd, tagyr-i
slbdan maksdu tegyr-i beynel-vcib vel-mmkin itibr- mertib iledir. Nefsl-
emri deildir demektir. Hsl vahted-i vcdiyye gstermektir. Zr bu nkte maksd
olmasa nin ;)- -=- '- V demese idi, teemml oluna!
'- '---- '- V '--- '-- - ;-- V - ;-- Q- --- _ '-- '- -;-- '--
) ;- '--- ;-- ;)-- '-~ - '---V -- '---( ;
Yan halbuki bizim ztmz ve muktez-y ztmz bizim malmumuzdur.
Hakkat- sbitesi ve ayn- nefsl-emriyyesi zere ki kavl-i mezbru mtekz midir,
deil midir? Pes biz sylemedik; [251a] ill bildiimiz syledik. Pes bizim iin kavl,
sbit oldu ki ol kavl, kelime-i Kn!dr. Ve onlarn iin sbit olan imtisl-i kavl-i
Kndr. Ve imtisl-i mezbr dahi katdir. Eer kavl-i mezbr, emr-i cd ise y emr-
i cb ve onlarn dahi ayn- sbiteleri imtisl iktiz etti ise. Y adem-i imtisl
578

bunun biri ile ki, ayn- mezbreden kavl-i mezkru, sem vki ola; gerek manev
gerek suver.
579
ir:
;)-- '-- -=V ;)-- '-- J-'-
Yan cem-i zhir olan tecelliyt ve ahvl-i rza-i mezhir-i mmkint
filiyyet hasebi ile bizden ve kbiliyyet ile onlardan ittisf ve kabl ile
;)-- 4- V Q=-- '-- ;-;- V
Sft, min-vechin ayn- zt; ve min-vechin-har gayr olduun irdr. Ki eer
esm, esm olduklar haysiyyt ile bizden olmadlar ise, pes bizim vcdumuz da bil-
ekk onlardan hsldr. Yan ayn- sbite ryiha-i vcd emm etmemek ile geri
zhirn deillerdir. Amm biz onlardan zhirnuz. Pes Q=- ile mrn-ileyh olan

578
Adem-i imtisl emr-i cbye nisbet iledir. Sem emr-i cdde imtisl-i katdir. Emr-i cdden murd,
emr-i tekvndir; emr-i cbden murd, emr-i teklfdir.
579
Pes bades-sem emr-i cdde adem-i imtisl muhldir. Zr ayn- mmkint ceman tlib-i vcd ve
k- zuhrdur. Emr-i cbde gayr-i sad kbil-i hidyet ve mmtesil-i emr olur; amm gayr-i ak etmez ve olmaz.
sebebi birinde vcd- istidd birinde adem-i istidddr, Allahu alem.
178

zamreyn-i sbikayn-i mtekellimeyn ile murd, esm-i ilhiyye ve sft-
rabbniyyedir. Pes ayn, sr- esm; ve mevcdt- ehdiyye, sr- ayndr.
4 '- --- -,- '- ')-'- -=;- --- Q- ---- --= -- ' _-=--
_~- -- ,~ ,-V ,- ;; J-- - -~ _- --
Pes ey veliyy-i sdk! Sen, bu hikmet-i melkiyyeyi Kelime-i Ltiyyeden
hakyk ile ezber kl, [251b] ve bil ki! Lebb- marifet ve hlis-i cevher-i hikmet ve
mifth- bb- hakkatdir; zr marifet, acz-i zt ve zaf- imknye rc ve terk-i
tasarruf ve nefy-i vcd ve isbt- scd bil-huz vel-hu bununla myesserdir. Ve
bunun sebebi ile haber-i pde-i kader, zhir; ve srr- sereyn- vcd, bhir ve nr-
ahadiyyet-i makm- cem ve kesrette peyd; ve vitr ve efde mnderic ve ef ve
vitirden hveyd olur. Lkin bu rubiyyenin mazmnuyla amel evl grnr, ki bu
fakr-i kasrl-lisn ve cizl-vcdun semere-i uhdudur. Rb li-minihil-fakr:
,-,- -~ ;~ >=~ --- ,- !~- ;- --=- '-
-- ,~ ,-= _ ,~ ---~ J-- -= '-,- ; ;~- ,'=

179

FASS-I HKMET- KADERYYE F KELME- ZEYRYYE
Evvel fass- lhkn hir fass- sbka irtibt ve ittisk beyndan mstandir.
Badeh n hakkat-i zeyrin iktizs ve istidd- aynnn msteds taleb-i srr-
kader-i kadr oldu ise, ki keyfiyyet-i ihy-y mevtdan sul edip -= _- - - - -- ')-;-
(Bakara, 2/259) [lmnden sonra Allah bunlar nasl diriltir acaba!] demitir.
Kelimesini kelime-i kadere mahss etti. Ve kaznn, kaderden bizzt takaddm oldu
ise, evvel-i fassda man-y kazy menss kld ve dedi:
;-- ')-- ')- --- - _-- !-~V _- = ;- !-~V _- = ;- '~-
')~-- _- --- '-- '-;-- -=- '- _-- !-~V _- =
Malm ola ki, kaz hkm-i ilhdir, ki eynn ayn- sbiteleri zerine
cereyn edecek ahvli ezelde nisbet ve isbt etmitir. l-ebedil-bd iktiz-i murr-
ezmine ve evkt hasebi ile eyen fe-eyen zhir olur. Ve zhir olan hkm-i mezbr,
Hakkn suver-i ilmiyye-i sbkas mikdrncadr. Ki ol suver, ayna [252a] taalluk
eden tasavvurt- aynda vki olan nisebdir. Muttasl ilmden ayna hurc etmektedir,
urt ve esbb hasebiyle. Dahi Hakkn ey-y malmede ilmi, malmtn istiddt-
kadmeleri iktiz ettii zeredir. Ki ol malmt, nefsl-emrde ol hlt zerine sbit ve
mstakarrdr. Hsl- kelm, ilmullah malmtnn tekzsna gre taalluk eder. Pes
taalluk, emr-i hdisdir. Tekz-y vcd ve huds sebebi ile olur. Amm nefs-i ilm
kadmdir. Bu cmle ile malmdan taahhr-i ztsi vardr. Pes biz-zarre malma
tbidir. Zir malmt Ztda mstecinne olduklar itibriyle sfat- ilmden
mukaddemdir. Zir rtbe-i Ztda dhillerdir. Pes metbiyyet onlara emr-i ztdir. Ve
malm ola ki, ilm-i tasavvufda milk-i emr mezkr olan marifet-i ilm ve malm ve
ahkm- kaz ve kaderdir. Sery- irfna bu kapdan girmek gerektir. Gaflet olunmaya!
- ,- ,-- Q- ')--- _- !-~V --- '- ~--;- --
Yan niteki kaz hkm-i kadm-i ezeldir. Kader dahi eyy, ayn-
ezelsinde ne hkme mstaidd ve ne hl zere mstemirr ise onu evktna nisbet
etmektir, ziydesiz. Yan aynda olan, ilmde olana ziydesiz; ve ilmde olan, aynda
180

olana ziydesiz. Pes ziyde-i noksna ihtiy kalmaz.
580
Mesel kaz, ol sevbe benzer ki
henz llmemi, lmee mheyy klnm; ve kader, ol sevbi lp ve kmt-
ehsa [252b] mnsib biip dikmektir. Bazlar tevkt, ayn- eyda sbit olan vakt-i
mahssda vcd- hricye ihrcdr demi; baz har taayyn-i mutlak ile tefsir etmi.
Allahu alem.
')- V '-~ V _-- '~- ;- '--
Pes ey zerine vak olan hkm-i kaz geri ve hadd-i ztlarnda tekz-y
eys iledir. Yani metbiyyet, ey ve malmt tarafndan idiin gsterir.
~-- ' Q- -- ,~ Q-- ~ - --- --)~ ; -~ _- == '-
Yan ey zerine vak olan hkm-i kaz, ki eynn hadd-i nefsinde takzlar
hasebi ile fil-hakka ayn- srr- kaderdir. Ve eeri basar- mahcbuna mestr ve
muzmerdir. Zr abdin kablde tekz-y istiddn grmezler. Ve zhir-i hline
mlyim olmayan hkm-i zulm vcda hamlederler. Bilmezler ki hkm-i mezbr
btn- hline mlyimdir. Kendi istediin bulmutur. Pes bu srr, rif-i shib-i kalb
bilir. Ki esn-i ulm ve marifde zevk ve vicdn ile mnkalib olur. Yhd ilk-y sem
eder. Yan iitmee mteveccih olur. Ve semine vrid olan b-tevakkuf idrk eder,
bilir. Pes bu takdirce Hakkn ubbd zerine hcceti zhir olur. Ve galebesi mteayyin
ve bhir. Yan her nefse istiddna gre it eder. Hkmn irde ve ilmi hasebince
icr etmez. Belki irde ve ilmi, istidd- ubbda gre taalluk eder. Nitekim sebk
etmitir.
Ve dahi bu takdirce mnteh-y itirzt
581
budur ki, ayn- sbite istiddlar
ile Hakkn meclt- mmkinesinden deil midir? Abdin ne vcdu vardr ki Hakka
muhlif-i tekz ede? [253a] Pes hccet-i blia halk tarafndan sbit olmaz m? Amm
cevb- f budur ki: Evvel mertebede yan hviyyet tabakasnda olan cal halk-
cedd deildir. Belki evvel makmda ryih-y halk ve huds hergiz yoktur. Zr evvel

580
Yan '~-- V -,- ,-- Q- demee hcet kalmaz; zr emr-i nisbdir. Ahad-i hmy nefy, hari nefyden
[?] verir.
581
Mnteh-y itirzt ve cevb- f: Eer sil sul etse ki, aml-i nsa terettb eden msbt ve
ukbtn vechi ne olur? Cevb verilir ki, msbt ve ukbt, muktezeyt- ayn olur bil-vsta. Zr msbt,
muktez-y aml; ve aml, muktez-y ayndr. Nihyet m-fil-bb Hak Tel, Cevd- Mutlakdr; lisn- istidd
ile ayn her ne taleb etse verir, feyyz- bahl deildir. Pes sul mndefi olur. Srrul-kader.
181

mertebede cal dedikleri Hakkn suver-i un- mstecinne ile gayb- hviyyetinde
tecell etmesidir. Ki ol tecellda hergiz sfat, ilim ve irde ve ihtiyr hkm muteber
deildir. Hkm icb- mahz iledir. Pes ol mertebede sen niin beni s, gayr-i mut
kldn? diye itirz mteveccih olmaz. Zr makm- ahadiyyette ahkm- taaddd ve
isneniyyet cereyn etmez. Ve bu makmda olan sulin ol makma tecvz ve terettb
bulunmaz. Ve habl-i itirzt, min-bad inkt bulur. Lkin keml-i teselli bulunmaa
fehm-i latf ve zevk- cebill ve izn- cibilli gerektir, ves-selm!
;-= _- '~- Q- -'- _--=-'- ;'='- '-- ')-- ')- -~--
Pes hkim fil-hakka ayn- sile tbidir. yle sil ki hkim onun muktez-y
zt zere hkm etmi idi ve eder. Mesele masdar mmidir, sil mansna.
-- ;-= ;'= _-- ;' -- ; '-- --- ;-=-'- ;-=- ;' J-- ;-= 4-- -
' Q- ;'= ' -- - ;- '-- --
Pes ayn- mahkmn-aleyh nefsinde mevcd olcak hkm-i makdr sebebi ile
kendinin hkimine: Bana bu hkm ile hkim ol dey hkm eder. Yan bu hkm
bana it ile dey tekz eder. Ve taleb bir vech ile olur. Ki tlib, mahkmn-aleyh;
hkim, hsim grnr. Pes her mahkmn-aleyh, hkim olduu gibi her hkim dahi
hkm ettii ey sebebi ile mahkmn-aleyh olur. [253b] Ne makle hkim olursa
olsun.
582

~-= -- ,- , ;-- -;)= -~ V J)= '- -- '- '~- -- _-=-
'=V
Pes ey tlib-i irfn! Sen bu mesele-yi kaderiyyeyi mukeddemt- sbkadan
intc eyle ve tahkkan bil! Ve keml-i inkif eyle, mnkeif kl ki, kaderin srr ve
hafs iddet-i zuhrundan ndir. Ki " - -~ Q-- - - '= _~ " pes bu mandan
il-el-n amme-i halka marf olmayp ukal, kefinde ciz ve hayrn kalmtr. Ve bu
kadar taleb ve ilhha sebeb olmutur. Muhacce-i Hazret-i dem (aleyhis-selm) ve
Ms ve hikyet-i Hzr ve hark- sefne ve idmet-i cidr ve katl-i gulm. Her biri srr-

582
Hakki ve mecz; suver ve manev.
182

kaderden haberdir. Amm riden ihticbnn hikmeti budur ki, srr- kadere muttali
olan nefse emr-i davet mkil olur. Ve icr-y ahkm- eratte mtereddid ve
mtehavvil kalr.
Fakr eydrin: Bu kelm benden nakl yznden sdrdr. Amm aklm ve
zevkm vsl olduu budur ki, keml ikisinin yan er ile srr- kaderi cem etmekte
ola. Zr imkn- aklsi vardr. Meer irde taalluk etmeye. Zr evliy-i kibr,
583
zhir-i
eri cem dekyk ile riyete kdir olurlar ve emr-i marf ve nehy-i mnker klarlar.
Maa-hz mahkmn-aleyhlerin azr- istiddlarna muttaliler iken; pes enbiydan
niin muhtecib ola? Allahu alem, meer ihticb- kaderiyye onlara nisbet ile keml ola.
Ve keml-i nbvvet srr- kaderin onlardan ihticb ile hsl ola ki icr-y ahkmda
hergiz tereddd ve tevakkuf bulunmaya. Yan [254a] intihen bulunmad gibi
ibtiden dahi bulunmaya ve bu keml enbiyya mahss ola, Allahu alem.
;-~ J~ , ;-- ;-'- '- ; ~- Q- V J~ _ ~- Q- ;)--- =
- - '-= '- -- V - ;-~ - ;- Q- ;--- '-- ;)-- --- _ '- ~-,- _--
-'- V - V ;~ , 4
Dahi sen tahkkan bil ki, her resl (salavtullhi aleyhim) rusl olduklar
haysiyyt ile ki evliy olduklar haysiyyet ve mmetin mertib-i hakykna ve
kbiliyyt- nefsl-emriyyesine velyet-i mezbreleri haysiyyeti ile marifet, mstesn
ola. Rusl-i mezbre katnda mrseln-bih olduklar ilmden hsl olan hisse-i ilmiyye
deildir; ill zliker-resln mmetinin ihtiyc olduu mikdrdr; zid ve nks
olmaz. mem-i slife ve enbiy-y sbkann mumeltndan malm olur. Zr irsl-i
ruslden hikmet-i maksda biz-zt lisn- istiddlarnca mmetlerinin sullerine cevb
verip mkillerin hall etmektir ki mel-i slh- me- umm-i nfs- lemiyndr.
Amm burada tekml-i nefs-i resl-i vhid maksd-i zmn ve araz der.
')~- -, -~'--- ;- V J~'--- '~V ;-- _- J~ , J~'---- - _--
;)- _ =,- '--- '~ ; '- - _-- ;)~- '--~- J~ , 4-- _'- ;- ; ')--

583
Merhm eyh Sehv dahi bu zevke vsl imi, vsl olsa byle mi olurdu? Sbkan Hiye kitabnda
grdm ancak.
183

'--~- -- _'- ;- ; ;)---~ ~~=- ;-~'--- '-V ;- Q- >~ ;)---
- _-- Q---- -
584

Hlen ki mem-i ns ise biribirinden ziyde ve noksn istiddt ile
mtefvittir. Pes irsl-i rusl [254b] dahi muktezyt- mtefvite zerine olup, bunlarn
dahi ulm ve istiddlar mtefvite olur. Nitekim Kurn- Azmde tefzul-i rusl,
ilmen ve halkn ve hulkn beyn olunmutur. yet-i mestre ntkadr. (Bakara, 2/253)
[O peygamberlerin bir ksmn dierlerinden stn kldk. Allah onlardan bir ksm ile
konumu, bazlarn da derece derece ykseltmitir. Meryem olu sa'ya ak mucizeler
verdik ve onu Ruhu'l-Kuds ile glendirdik. Allah dileseydi o peygamberlerden sonra
gelen milletler, kendilerine ak deliller geldikten sonra birbirleriyle savamazlard.
Fakat onlar ihtilafa dtler de ilerinden kimi iman etti, kimi de inkar etti. Allah
dileseydi onlar savamazlard; lakin Allah dilediini yapar.] Ve rusl-i mezbre ulum-
rislette mtefvit olduklar gibi nefislerine rci olan kemlt- insniyyede dahi
mtefviten halk olunmulardr. Nitekim nass- Kurnda bu many beyna mahss
olan yette rusl ile tavsf olunmayp Q---- - (sr, 17/55) [Peygamberlerin bir
ksmn] ile tabr olunduklar mmete nisbet ile olan kemltn tefvt maksd
olmadna irettir. Lkin bu nkteye urrh, tenbh etmiler
585
eeri baz- nzirne
nisbet zhir amm bazna izfet ile mstetirdir.
_-' ; '- -- , _- - _-- ;-~- J~- = _-= _ _- _'- '-
;-- --- V _= ,- '- --V' _~ ;-' = '- _-= --= - '-=-~;
V '--- '- ;-- '- - ;-=- ;-- V !~ '- !~ '- --- --- ,--- --= _~ J _=-
~-- Q- ;-- -'=- '--
Dahi Allh Tel, halk- mutlak hakknda tefvt-i fuzl rzkta beyn buyurdu;
(Nahl, 16/71) [Allah kiminize kiminizden daha bol rzk verdi. Bol rzk verilenler,
rzklarn ellerinin altndakilere verip de bu hususta kendilerini onlara eit klmazlar.
Durum byle iken Allah'n nimetini inkr m ediyorlar?] ilme nisbet ile beyn etmedi.

584
- V ;) V ;)--- Q ' V _- ;- ;)-- = ;=- -- ,-- V '~, _- - ;='-= ] '~, ]
,~ ;-' ,'= ') ] ~=; -'- ] ;== -,-- --- -- - = ;- Q- ;- --- ,-- ; '- ~-= Q- -)
, _~- '-~ '~ ] ] ~=;- 4 J _- ,= ] ~=;- ] ;-- 4
585
Minel-letifit-tefsr
184

Ve tefvt-i ulmiyyeyi umma mnsip grmedi. Belki rzk- mm halk- mme
mnsip grp ve rhn ile cismnyyeye taksm etti ki; birisi, makle-i ulm birisi,
makle-i aziyedir. Badeh beynel-halk tefvt-i nisbiyyet beynna mtesadd olup
buyurdu: '-- ,- (Nahl, 16/101) [ndirdii]el-yet yan inzl- semv kabl ve
infil-i arziyye hasebince olur. Ve erzk- mukaddereye tbi klnr.
586
Ve ol [255a]
kader-i malm, ayn- sbitenin istidd- ezeliyyelerine gre taleb ettikleri hukkdur.
Zr Allah Tel evvelen feyz-i akdesde zevt- mmkineyi tekz-y esm ile it
ettikten sonra meiyyeti hasebince feyz-i mukaddesde onlara inzl-i erzk eder.
Meiyyeti hod ilmine muvfk olur. Ve ilmi hasebince kaz-y ahkm eder. lmi hod
geri malmt- aynn its hasebincedir. Nitekim tafslen sebk etmitir. lm,
malmuna tbi olduu meseledir. Hsl- kelm Hak Tel, evvel, defaten vhideten
feyz-i akdesde her eye it-y halk eder. Badeh feyz-i mukaddesde, evvel, it ettii
halka evvelen hazin-i semvt ve arznda, badeh nebt ve heyevnda, badeh aslb-
b ve mmehtta terk ettii vedyin eyen fe-eyen huds- urt ve zuhr- esbb
ve evkt ile taalluk- meiyyeti hasebi ile tenzl klar. Pes mfessirn, inzl- emr
defdir; tenzl, tedrc dedikleri man, bu tahkk ile mtebeyyin olur.
587

-~- V ;- '~- ;--- J~V _- ~--;-'- -- --
Pes tevkt ki, eyy evkt- muaayyinesine nisbet ve takdrdir. Aslda malm
iin sbit ve malm ile kim-i emrdir. Pes kaz ve ilm ve irde ve meiyyet cmlesi
tevbi-i kaderdir. Ve kader, tbi-i malm ve makdrdur.
588

Q- V -'=-~ = -)- '- ;-- J= Q- -- ,~- -'- -,-'- ~-=
Pes srr- kader, ki ilm-i kaderdir, azm- cemi-i ulmdur ki, Hak Tel bu ilmi
ztna muhtass ettii marifet-i tmme ashbna [255b] talm etmitir. Yan ehlullh ve
kmiln-dergh olanlara mahss ilimdir, ilm-i kimy gibi mesel.

586
Bu dahi urrh iltift etmedii letifdendir ki: kem terekel-evil lil-evhir.

587
Meiyyet, muktez; irde muhassasdr. _-~ Q- ')~ - ] V -- ,~ '- J-' '- V --- -= V -)-
V 4~V ~ >- --- _-=- _ -'~- ; _- --- _--= - '=- '-- ~~ - = --= -,- ] _
>~ ] ,~ _-- ----- V J-- ] Q--)-- '- '- -) '-- - = --= . --
588
Amm mehr olan ki meiyyet ve inyet muktez ve irdet-i mahssa olmakdr. Ol ztiyye olduklar
itibriyledir; bizim esmiyye olduklar itibriyledir.
185

_= ;)- '~ - ;'- ;-V - _= - ;'- --- , _= - ;-'-
Q-~----
589

Pes ilm-i srr- kader shibine min-vechin rhat- tmme baheder. Ve min-
vechin-har, azb- elm ve hlet-i hmme verir. Vecihlerin urrh beyn etmitir.
Amm fakr eydrin: Bir rif-i mkif yoktur ki muktez-y zt, ztndan tahallf
etmediin bilip, srr- dim ile mesrr olmaya. Zr ayn- sbiti tlib olduu erzk-
mukaddiresi gerek ulm- rhniyyt gerek aziye-i elbise-i hissiyyt ve cismniyyt
vaktinde her birisi vsl olup ve cem-i ve cem-i meksd- cibilliyesi nefsine hsl
olacan bilir. Evkt- muayyinesine muntazr olur. Amm rif-i mkife haysiyyet-i
marifeti mutebere olduu hlde fevt-i matlbdan y fkdn- mevcddan azb- elm
terettb etmek asl- cibilleti muktezsnca deildir. Belki hev-y noksniyyesi ve avrz
ve gav-i cismniyyesi hasebi iledir. Beerriyyeti sfat ile gayrlerin niam- cibillesine
mil olur. Ve fesd- ezdd- ansrdan n olan hased ve buhl ve hrs sebebi ile
nefsini mteellim klar. Amm elem-i mezbre avrz- zt sebebi iledir. Emr-i zt
deildir. Eer emr-i ztiyesi ve hulk- cibilliyyesi ola idi, ezelden ol nimete mstaidd
olurdu. Pes nefs-i insn bi-hasebiz-zhir baz- metlib-i liyeden adem-i istiddn
zann etmekle meys olmaktan teellm hsl ettiinde phe yoktur.
590
Amm bizim
mddemz kef ve irfn ile [256a] mukayyeddir. Pes her rif kayd- haysiyyet-i
mezkre ile ayn- sbitesinin ezelde hilf- muktezs iken ve hilf- iktizsna kendi
lim iken bir matlabasnn fevtinden mteellim olmak baddir. Meer hn-i teellmde
mahcb ola; ol takdirce hkm, mkifde olmaz. Sz hod mkif-i rifdedir. Hsl-
kelm, teellm, avrz- hdise sebebi ile olmak gerektir, mutlak olmak mnsib
deildir. Pes hkmeyn-i mezbreyn-i nakzeyn olmak bi-itibriz-zhirdir. Amm eer
murd, fevt-i istidddan hsl olan azb- elm ise, ol, hergiz rife terettb etmek
ihtiml-i akl deildir. Zr esm mertibden tahallf etmez. L-tebdl li-
kelimtillhdr. Ve tertb-i esmy tekml, zt iindir. Ayn- vhidi tekmil iin zt-
mutlakaya terettb-i naks etmeyi rif tahayyl m eder? Mezk- marifet buna msid

589
Nakzeynden murd, zddeyn demek ola. Nakz mastalah olmaya ki ref-i kaziyye y fer-i hkmdr.
Zddeyn ise sfateyn-i vcdiyyetindir ki mevz- vhidde ikisinin ictim mmkin olmaz, sevd ve beyz gibi
mesel rhat ve azb zddeyn itibr oluna kbildir.
590
Hazretin _-= '- ,~-- J hadsinde amel imrettir dedii bu mandr.
186

mi olur? Badeh teemml-i rifne olunsa nazar- mezbr, eyhin nefy-i tebd-i
azbda vak olan nazarna mlyimdir. Allahu alem.
_~ , ~~'- ~-- _= ~~ -
Dahi bu srr- kadere ilm sebebi ile, ki malumt- sbiteye ilmdir, Hak Tel
ztn vasf- Gazab ve Rz ile tavsf kld. Zr ayn- mezbreye tecell sebebi ile
nisbet-i esm ve mezhir peyd olup cenheyn-i kahr ve cell ve lutf ve ceml nisbet-i
taraf- yemn ve iml ile iktiz-i dreyn ve istid-y makarreyn klp bir bl ahli-
yi cennet-i nam ve bir bl erzil ve dzah- cehm oldu.
-)( !-~ V ~--'-- -
Ve vasf- mezbre sebebi ile tekbl-i esm zhir oldu. Zr ayn, mmine,
muta [256b] taleb-i mn ile mazhar- tecell-y lutf-i Rahmn oldular. Ve ayn, siye
tlib-i kfr ve hzln olup, mezhir-i kahr- sbhn oldular.
_- ;-=- ----=- V -- ;- _~ ;- Q-- V ---- ;=;- _-=- ;=;-
--- ,-- --- ')-- ;- ;=- V ;-
Pes hakkat- ilm-i kader, mevcd- mutlkda hkim olur. sbt- gazab ve rz
ve vasf- sfat- lutf ve kahr-sez ve n-sez ile; ve mevcd- mukayyedde dahi hkim
olur. Sadet ve ek sfatlarn ve syirin m-taht- gazab ve rzda efrd kalma ile ve
mmkn olmaz ki dire-i srr- kaderden tmml-ihta ve kaviyyl-eser ve azaml-
kadr bir ey ola! Zr mteadd ve gayr-i mteaddye hkm mildir. Baz hkm
mazharndan mtecviz ve baz har mazharna lzm bulunma ile.
_)( '= _; Q- V ')-;-- -='- V Q--= ;)--- _'- = ;-~ '---V ~-' '-
'- V '- Q- ,-- -,=- ~- Q- J- ;~-- ;)-- _-- ,=- Q-= '~ ;)-;---
-'- V
187

Vaktki, grh- enbiy (salavtullhi aleyhim ecman) yevml-cez ulm-
muhtasalarna vahy-i hass- ilhden gh vsta-i melek, gh vech-i hsdan
591
biz-zt
hizn olup tark-i kesb ve iktin tutmadlar ise. Pes bil-istidd vel-hssa kalbleri
nazar- aklden sde oldu. Zr bildiler ki, zevk-i ftr olmasa akl- nazar hakyk-
eyy nefs-i emriyye zere bilmekten ksrdr. Mdem ki nazar- Hud dde olmaya.
Pes def-i sul-i mukadder
592
eyler ki, ihbr min-indillh dahi menl-i zevke mahss
olan marifde mteme olmaz. Zr sebeb-i mdrikleri biri birine mtebyindir.
Mesel biri sem ve biri basar gibi.
;- _- ;-- -'- _- V J ] '~-V ,'~- Q-- Q- _= ~~- '- _)( _-=-
-V Q- _ '- _-- ','= ')-= ')'=- ' ;= ')-- ')---- ;-V --- -=
')-'-- ')- '- _- -
Pes bu takdirce mmkinde bir ilm-i kmil bulunmaz; ill meer tecell-y
lhde ola. Yhd ayn- basirden kef-i gt ve ebsrdan ref-i hicb sebebi ile ola. Ki
inkif tam hsl olup, umr- kadme ve hdise ve ey ve mevcde ve madme ve
muhlt ve vcibt ve cyizt, hakyk- nefs-i emriyyeleri ve ayn- sbiteleri zere
mirt-i marifette sret balayalar.
- 4- ~'= -,= _-- , , ~-=- ' '- ,-= _- '- --- ~-
Vaktki, matlab- zeyr, (aleyhis-selm) ki marifet-i srr- kaderdir, tarka-i
hssa-i nebeviyye zerine vki olduysa, ki tarka-i ihbr- melektir, ol ecilden Allah
Teldan sudr- itba sebeb oldu. Ki haberde vrid olmutur: Eer y zeyr! Bu
talebden mnteh ve bu diyeden mmteni olmazsan ismini, divn- enbiydan mh ve
rfi olam demitir. Zr tark- husl-i srr- kader, kef ve ihtisstr. Tark- nbvvet
ise ihbr- vstadr. Tark biz-zt olan ilm, bil-vsta hsl olmaz.
= -~ _-- J- - 4 _- ~-- --- - ' '- '-- '-, - ~~- ~-= ;--
-= _- -;= ; - _- ;- --- ')-;- -- = -- _

591
Vech-i hs stlh- Hcegndr, bi-tarkl-esbb olmayan tecellda mstameldir.
592
Sul-i mukadder zhirdir
188

Pes eer zeyr (aleyhis-selm) kef-i mezbru taleb etse ve talebe istidd olsa
bu vech ile mazhar- [257b] itb olmazd. Ve rbbem lafz dellet eder ki taleb-i
mezbr istidd ile olmasa mazhar- itb olmaa mni olmaya. Badeh Hazret-i
zeyrin levh-i htr nak- nazardan sde olduuna baz vch- tefsiriyyede _- = _-
- - (Bakara, 2/259) [Bunu nasl diriltecek] kavli ile suli dellet eder ki marifet-i
seryir-i efl, kdir-i kevn ve fesd ve mebde ve medda ksr ola.
593
Baz vcha
kasrn vechi budur ki, mfessirnden baz katnda kavl-i mezbrun kili zeyr deildir;
bazlar rmiy, baz har Hzr (a.s.), bazlar [?] kfirdir demiler.
-;~- '---- '- ) ;- ( ;-,- ;~ - ;- _- ) ;- ( _-;- _-=- ~- _-
;= 4 _~-- -'=-~ _= -,)= - J-'- -- ; '- '- = -'-'- ;- _- --
_--=- - '- '~=V ~-- ~- Q'- '-= ';~-- ; ',~-- ~- '= _ ,=- '--
---- -'-
Amm bizim katmzda, ki mair-i ehl-i kef ve hduz, pes sret-i sul-i
zeyr (aleyhis-selm) kavl-i mezkrunda bi-aynih sret-i sul-i brhim (a.s.) gibidir,
ki illette mtereklerdir. Zr sul-i zeyr, istizb ve isticb mutazammn deildir.
Makm- velyet ve nbvvet ile mtehakkk olan kdir-i Mcid ve Muhy ve Mumt
olan Hakdan ihy-y emvt ve ide-i ervh bad grmez. Pes illet-i sul, Hazret-i
brhim ve zeyrde keyfiyyet-i ihy-y emvt uhd ile grmektir. Nazar ve istidll ve
haber ve istihbr matlb deildir. Dahi zeyr (aleyhis-selm) cevb- fili iktiz edip
cevb- kavli mutbk- sul olmadndr ki Hak Tel ol fiil-i meslu nefs-i
zeyrde izhr etti ki -- ; '- '- - -'-'- (Bakara, 2/259) [Bunun zerine Allah
onu ldrp yz sene brakt; sonra tekrar diriltti.] [258a] kavlinde beyn kld. Ve ol
fil-i bas, sul-i sile mutabk oldu. Pes evvel basi, icml badeh tafsl edip, basin
cem-i levzmn gsterdi. Ki izm- mteferrekay bir yere cem edip ve kisve-i lahm
ile sret-i cemiyyete balatmakta keyfiyyet-i isbt- ecsm muyenet grnr.
_=- '-- ')--- _- ')-;- ' _- !-~> ~~-'- V - - V -- Q- '~-
4

593
Yan marifetullhn seryir ve dekyknda ksr olmaya dellet vardr, demiler.
189

Pes Hak Tel, keyfiyyet-i ihyy zeyre gsterdii hnde lisn- hl ile
keyfiyyet-i kaderden sul etti. Yan sbt- ayn ve keyfiyyet-i ibtid-y vcd-
makdrt ve bunlarn idrk- zevksin taleb etti. Bu matlb hod mcerred talm-i
mahlk ile hsl olmaz. Belki kef-i ilhye mevkf ve ey hl-i sbtunda ve adem-i
asllerinde ne idii mekf olmaa mebndir. Bu ilm-i l, hod hakkat- zeyre ilm-i
kaderde it olunmu deildir ve olunmaz.
V _--'-- ')-'- ; V -- '=- Q-- _)V >=V '~= Q- 4 '-
_-- V ')-- V _- ~- _--'- ;
Zr bu mezkr olan ceman ittil- ilhye mahss olan eydandr. Nitekim
vechi min-bad zhir olur. Pes bu ilmi Allahdan gayri bilmek muhl ve gayr-i
muhtemeldir. Zr meftih-i veldir. Bit-tabiiz-zt ilm-i mahlkdan l ve ve n-
hdisden ber-terdir.
4 Q- ;-V - _-- -'-- Q- '~ Q- = -= --
Eeri az olur ki Allah Tel ibd- mukarribnden diledii abd-i hssn
zlikel-mezkrdan baz umra muttali klar.
594
Mesel abd, ayn- sbitenin baz
ahvlini ve baz istiddn ilmen kefetmek ile. Lkin keyfiyyet-i iftith- vcd, zevk
ve vicdn ile idrk olunmaz. [258b] Zr hasis- ilhiyyedendir. Nitekim izh olunsa
gerektir.
_-- ' ; _-- ' _-- ' _- V _--'-- _-~- > - ;-- '-~V'- Q;-
= ,- V ---'- -- _-- ' ~-~ J- 4 _-
Ve malmun olsun ki, tahkkan en ve hl bu minvl zerinedir ki, ey idm-
sbite olduklar hlde mefth tesmiye olunmazlar; ill hl-i fethde tesmiye
olunurlar. Ve hl-i feth eyya, tekvn taalluk ettii hldir. Yhd makdrta, kudret
taalluk ettii zamndr. Ve tekvn-i mezbrda Hakdan gayrnin zevki yoktur.

594
Nitekim buyurmutur: --- _~-- ,-- '-~- _- >~ --- --=- ;~ -- _~- Q- V - --- _-- ,)= >-
,-V -V ',- _-;-'- _- >~
190

~'= = V J- V -- V - _,= _-- ~~ V _-=- ')-- - >-
---- V - _-=- ;=;
Pes kudret-i mezbrede abde zevk tark ile tecell ve kef vki olmaz. Zr
kudret ve fiil, hasis- ilhiyyedendir.
595
Zr vcd- mutlak Hakka mahssdur;
hakkat- kudret, vcd- mutlaka mahss olduu gibi. Pes vcd- mukayyed shibi
cd ve idma kdir olmaz; meer hakknda inyet sbk ola. Ol takdirce dahi kudret,
Hakkndr. Nihyet vcd- mukayyed yznden tasarruf gsterir. Nitekim Kurnda
buyurur: _~- Q- ' - --- _-- ,)= '-- (Cin, 72/26-27) [O btn grlmeyenleri
bilir. Srlarna kimseyi muttali klmaz Ancak, (bildirmeyi) diledii peygamber bunun
dndadr.] Muhammed (aleyhis-selm) gibi ki, inyet sebk etmi ola ve s (a.s.) ki,
birine akk- kamer birine ihy-y mevt mucize verilmitir. Sdk- rislet maslahat
iin.
-= >~ --- - '---- --- _- ;~ _- >~ --- _= ~-- '- '--- ~
>=( -
Vaktki, biz Hakkn zeyr (aleyhis-selm)a ilm-i kaderde vki olan
sulinden itbn mhede ettik ise, bildik ki, zeyr (a.s.) ittil- mezbru taleb etmi
yan kudretin makdra taallukunun uhd- zevksin istemi. Bu hod hasis-
ilhiyyedendir.
---'- _--- -- ;- ~-=- [259a]
Yan pes zeyr (a.s.) zt iin kudret-i tmmenin zevkn taleb ettii zhir oldu.
Zr taalluk- kudret bil-makdrun, uhd- zevksi, Kdir-i biz-zta mahssdur. Ol
mansb- hss istedii iin muteb oldu ki, taleb ile it olunur deildir.
V '- ~-=- _-=- ;=; Q- V 4 _~-- '- '- _-= _- -;= Q--

595
Zr mebde-i fil ve tesr tlkdr. Niteki mebde-i infil ve tesr takyddir.
191

Yan mezbr olan taallukun zevkn iktiz etmez; ill vacibl-vcd- mutlak
eder. Pes zeyr (a.s.) nefs-i mahlk iken muktez-y Hlk olan eyi istedi. Ki hergiz ol
mukteznn halkdan sudru bi-hasebiz-zevk mmkn olmaz.
V --- ; Q- - - = _ '-- -'- '- '- -'- V -- > '---- '-
V _-=- _-=- _-- ;-V 4-=- ,-= _,= 4-- - ;-- ; Q- 4-~ ;=-
_-, V - - - --~V Q- --- ~- '-- V ;-
Yan zr keyfiyyt- vicdniyye, zikr ve fikr ile tabr olunmaz; ezvk- sahha
ile idrk olunur. Fil ve huzr ister. Amm bizim rivyet ettiimiz haber-i semv ve
vahy-i ilh ki: Eer taleb-i mahddan fergat etmezsen ismini divn- nbvvetten
mahvederim dediidir. Yan Senden tark- haber ve ihbr ref edip tark- tecell ve
uhd it ederim. Tecell hod istidd- kadmine tbidir ki, ol istidd medr- idrk-
i zevkyyedir. Fil-hakka cihet-i kurb-i velyettir.
;-- - ,- ; '-- ~--= - ,-V - _- ,=--- --~ ~~=- V ~ '- 4- ;---
= ~--- -- -)V - '~= Q- 4 --=- - --~V --- Q- -
_'- ] 4--= '; 4--= ; '-- '= --~V - 4= ; --= _~ J _=-
Q- ;~ - J-- Q- _)--- - ~- ;--- --= _~ J _=- - ,-= - '=- V
- >~ --- ,-- = Q- '-- - _) _)- _ -- '-=- V 4~-- --- Q- 4 ;-
-)= Q- J)=
Pes bu takdirce malm olur ki, idrk, bi-hasebil-istidd olur. Zr bir
matlbun olan malm- nazariye mteveccih olsun mdem ki istidd olmaya; ol
malmu tahsl edemezsin. Pes bunun ile istidll edersin ki, sen de ol malmu tekz
eder istidd yokmu; eer ola idi elbette onu iktiz eder idi. Pes ol matlbu kesb ve
iktin Hakka mahss hlet idiin bilirsin. Hlen ki sen bir eye Hak Tel istidd-
kadm verip ve ulm- mktesibe ona tbi idiin sbkn bildin idi ve ol istidd- hs
senin hulkun deil ve hilkatinde it olunmu hlet deil idi; eer ezelde senin ol
istidda nisbetin ola idi, muhbir-i yet-i Kurniyye ki: --= ~ J _=- (Th,
20/50) [her eye hlkatini (varlk ve zelliini) veren]dir, sana onu it ve haberden
192

inh eder idi. Sen dahi biz-zarret nefsin iktizs ile bu sulden mnteh ve fri olur
idin. Ve nehy-i ilhye muhtc olmaz idin buyurur. n haber-i mezbrdan zhir-i en-
i zeyrden selb-i nbvveti mir oldu ise, Hazret-i eyh ifde bit-tasrh ettiler ki,
itb- mezbr hakk- zeyr Nebde -- ;--den fyiz olmu inyet-i Sbhn ve
tedb-i Rahmn ola.
596
Ve bunun inyet olup, itb olmadn bilen bildi, bilmeyen
bilmedi. limden murd, nefs-i eyh ola (kuddise srruh). Vaktki ilm-i srr- kader,
Zt- Hakka y Hakkn [260a] ilm ettii havssna muhtass oldu ise, ki enbiy ve
evliydr. Beyn- sfat- nbvvet ve velyete
597
r edip buyurdu:
;-- '- ' !---V ') =--- ; -) ' =-=- 4-- _ V; ;--
_- - -- _-- >- ~=-- -- >~ ;-~ --- --=- _- =---- '~ , ,~-
,~- ; ;~ V '- ,~- '- ,~-
Umr- mmeden felek ile tabr, eyhin stlht- kadmesindendir. Velyetin
hod felee mbeheti, ihta ve umm- mezhir cihetinden zhirdir. Ol ecilden felek-i
mezbru, ihta ve umm ile tavsf ettiler. Ve felek-i velyetin ihtasndandr ki mazhar,
mnkat olmaz. Ve efrd- hriciyesi tenh bulmaz. Dahi velyet-i mezbre iin ihbr-
ulm vardr ki cem-i eydan haber verir; gerek rhniyyt ve gerek cismniyyt.
Amm nbvvet, cismniyyttan haberde ekserdir. Badeh nbvvet-i teriyye ve
velyet-i teriyye, bunlar munkatadr. Ol ecilden Muhammed (aleyhis-selm)da
inkt bulmutur ki, -- _-- V nefyin, mkrz- kt- rk- cins-i nbvvet klmtr.
Pes min-bad nebiyy-i merri gelmedii gibi, kesr-i ryla, nebiyy-i merreun-leh
dahi gelmez, feth-i ryla. Ki bunun dire-i eratinde dhil ve hkm-i eratini hmil
ola. Nitekim resl-i merri gelmedii gibi.
598

>- -'- --'- ;- '=-- Q-~- -V = '- ;)= ;~- ~-= -
--~ '~ V -, -- '- ')- '= ')-~ ')--- _-=- ;~- ; = ;~ _- = ; -
_; ; '- ;--' Q- _ = '-- ;~V -)- ~~- ; ;'- _-~- ;~ V _---

596
--- _'- = _-~ '---- '- '- ;-~ : _-'- Q~'- _- _-- . ~-=
597
Malm ola ki man-y velyet lgatte, kurb ve ihtiss mir-i hlettir. Amm lgat-i nbvvet ve
rislet birisini refetten y ihbrdan, birisi mahz- ihbrdan mebndir. Pes cihet-i velyet, cihet-i kurb ve ihtiss
olur. Amm stlhat- fen-fil-Hak ve bak-bil-Hakdan ibrettir.
598
Hazret-i s bu bahisden hricdir.
193

;~ _- ;-- ,=' '-- ='-- _-- '= '- ;~ - ---= ] -- - -=
'~ , ;-- '=--'- _=
Hads-i mezbr ki, inkt- nbvvetten muhbirdir; evliyullhn zuhrun
kesmitir. Yan marif-i ilhiyyeden haber vermek ile zhirn olan evliynn zuhrun
kat etmitir. Zr hads-i mezbr, zevk-i ubdet-i kmiliyyeyi kat- iktiz etmitir. Vel
hod ubdiyye-i kmile ile muttasf olmaz; mdem ki nbvvet olmaya. Zr nbvvet
ve rislet olmasa, velye ubd- hssa ismi mutlak olmaz. Pes velnin zahr kat ve kesr
olunmak cb eder.
599
Zr abd-i kmil bir ism-i hss ister ki, seyyidinden onun sebebi
ile mmtz ola. Allah Tel ise Vel ile muttasf ve msemm olur; amm neb ile
ve resl ile olmaz. Nitekim yeteynde mezkrdur: (Bakara, 2/257) [Allah,
inananlarn dostudur, onlar karanlklardan aydnla karr. nkr edenlere gelince,
onlarn dostlar da tuttur, onlar aydnlktan alp karanla gtrrler. te bunlar
cehennemliklerdir. Onlar orada devaml kalrlar.], (r, 42/28) [O, (insanlar)
umutlarn kestikten sonra, yamuru indiren, rahmetini her tarafa yayandr. O, hakiki
dosttur, vlmeye layk olandr].
sm-i velyet ise dnyda ve hirette ibdullha tlk olunur. Pes nbvvet ve
rislet, munkata olcak abde muhtass ve hlis ism ve sfat bk kalmaz.

')-- ,~- V _- -' ;-- ;) _--'- -'-- ~-= _'- = V ;) _--
!---V '-- '-- ,~- _- ; ;) _-- '-V ;- _- ')-=V _- ,~-
,~- '-V Q- -- -)-= '--- V 4 _- ,-- - '- -;-
Yan eeri nbvvet-i teriyye, velyet-i munkatadr; lkin Allh Tel
ibdna lutf ve efkat edip, nbvvet-i mmeyi bil-ter onlarn iin ibk etti. Dahi
onlarn iin ter fil-ictihd dahi ibk etti. Ki kyst- akliyye ile mazmn-i
ahkmdan ihrc- hkm edip ter ettiler. Dahi onlara verset fit-ter dahi ibk etti

599
Mezkr olan kat- zahr- ibd, erh-i Cmden ahz olundu. Buradan ibret-i zuhr, zahrn cem olmak
fehm olunur. Bu takdrce kesr-i zahr, bel bkmek mansna olur ola, Allahu alem.
194

ki
600
!---V !-- hkm ile terf kld. Bunlarn ise terde mirs ictihd edip ve
mer kldklar ahkmda sbittir. Ulemdan murd, zhirye ve btnye mmdr.
,~- Q- '= >-- ;--- _-- ~ '- '- _ ; ~- Q-- [261a]
Pes sen kaan grsen ki, bir neb, terden hric kelm ile tekellm eder,
mesel = _-- =-) J-=- ;-- ;
601
gibi, dahi hads-i kurb-i feriz ve kurb-i nevfil gibi. Ol
tekellm, cihet-i velyeti ve marifeti haysiyyeti iledir, nbvveti ile deildir. Zr
nbvvet, cihet-i halkyyedir ve imkndr; velyet, cihet-i hakkniyye ve vcbdur.
J- ;- _ ;'-; ~- Q-)-'-- -) ,~ ,~- ;~ ; ~- Q-
Pes bu ecildendir ki, makm- neb lim-i vel olduu haysiyetten; ezyed ve
ekmeldir, resl ve shib-i erat olduu haysiyetten ise.
;-- Q- _-- V; '- - -- 4- J-- ;- = J Q- - ~-~ '-
-'-, '- V J'- 4 -, Q---
Pes sen, kaan bir rif-i muhakkdan, biz-zt iitsen, y ondan menkl olsa ki,
sfat- velyet, nbvvetten aldr sen bil ki murd- kil, bizim kayd- haysiyyet ile
zikrettiimiz mandr. Ki haysiyyet-i velyet, haysiyyet-i nbvvetten aldr. Yoksa
veliyy-i tbi, nebiyy-i metbdan al olmak muhldir. Zr velde cihet-i nbvvet
fyitedir. Nebiyy-i merri hod ciheteyni cmidir.
4-- _- -'- ;~ , _-- ;- _; ;- ~-~ ; - =~ _-
'- --- _-- - '- _; V ;~ _-- ; ~- Q- -- ;- _ - ~- Q- ;~ ,
'-'- Q- ; ; -- -'- ; '--- -- ;--- - V -'- ;)-'-
Yhd vel, nebnin ve resln m-fevkndedir diye istim etsen bundan dahi
murd, ahs-i vhide ve haysiyyeteyne nisbet iledir ki resl, vel olduu itibr ile neb
ve resl olduu itibrdan etemmdir. Zr vel, tbi-i haysiyyet-i velyette metba
glib olmaz. Ve ill tbi-i [261b] metb olmak lzm gelir.

600
Eb Davd, lim 1; Tirmiz, lim 19;bn Mce, Mukaddime 17.
601
Tirmizi, 57/3611; Mecmauz-Zevid ve Menbaul-Fevid, Heysem, I/261, Drul-Fikr, Beyrut,
1412.
195

' , ~-=- ,- -- = ,- V ;- V; _ ,~- _-- ;~ , =,-
~;~=- '--'- ~---- ,~ ;-- 4- 4 '--- _- J- '-- -,-- Q- V ;- Q-
') _- ; ~- Q- ~=-- ; 4- ~- V;'- =--- ;)- - -- ')-=- ;~
_'- = '- ;~ _;
Pes reslun ve nebiyy-i merrinin mercileri, velyet ve ilmdir grmez misin?
Allah Tel, ilmin ziydesin taleb etmek emr etti, gayrinin ziydesi talebin emr etmedi.
Nitekim '--- - (Tah, 20/114) [Rabbim, ilmimi artr] dedi. Vechi budur ki
tahkkan er-i nebev ibdullha teklf-i aml-i mahssadr. Amlin ise mahalli, dr-
dnydr, hirete tecvz etmez, mahall ise munkatdr. Pes aml-i hlesi dahi
munkat olur. Amm ilm ve velyet munkat deildir. Eer munkat olsa rislet
inkt gibi hergiz ism ve resmi bk kalmaz idi. sm-i Vel hod Allah iin sbit ve
bkdir. ;--' Q - - (Bakara, 2/257) [Allah, inananlarn dostudur] gibi mevz-
Kurniyyede mteaddideten mezkrdur.
'--- '--=- '--=- ---- ;)-
Pes hakkat-i velyet vcib ile mmkin meynnda mterek olup, lkin
vcibde tecells biz-zt vel-aslet ve mmkintta bit-tb vel-izfe olduu gibi;
ism-i velyet dahi vcibde bil-aslet havss- ubbd iin bit-tb sbittir. Baznda
tahallukn, baz harda tahakkuk tark ile, baz harda taalluk ciheti ile sbittir.
Mertebe-i l, abd sftn ve eflini, sft ve efl-i Hakda ifn edip, tahalluk bi-
ahlkllh etmek derler. Mertebe-i sniye, ztn zt- Hakda ifn derler. Mertebe-i
slise, fen-i ztden sonra geri efle ve bakya taalluk etmek derler, fark badel-
cem dahi stlh ederler. Baz nshada tahakkuk takdm [262a] olunmu, glib eref-
i rtbesi itibr ile gibi. Amm nshada vazn taba muvfakat vardr. Zr slik
ibtiden sft ve eflin, sft ve efl-i Hakda fn-yi mutlak klar; ve tahalluk bi-
ahlkllh eder. Badeh ztn, zt- Hakda fn edip tahakkuk bil-Hak eder. Ve
badel-fen geri bakiyta taalluk eder ki, ol mertebeye, bak badel-fen ve fark
196

badel-cem dahi derler, hir-i mertibdir.
602
Merhm Sofyal Bl Halfe, kitb,
tertb-i sbk zerine erh edip, yan evvel, tahakkuku ifn-yi zt ile erh edip, badeh
tahalluku, ifn-yi sft ile tabr edip, badeh taalluku, ifn-yi efl ile beyn etmiler,
vechi fehm olunmaz. Zr ifn-y ztta ifn-y sft ve efl dhildir. Hussen taallukun
ifn-y efle h alkas yoktur. Monl Cm merhm, bu mahallin ruhsr-
behsinden ref-i kanat-i dime-i kalemlern ikmete ol kadar himmet ve inyet
buyurmamlardr. Glib sefere-i marifden fukar-i fazla horne murdlar ibk-i
nevledir ola, Allahu alem.
; Q- 4-~ ;=- V -- -'- Q- ;~ Q- --- ; Q- ,,- _'- ;--
_-- ;~, _-- ;~ 4-- , _-=-'- ,-V 4--'-- ;-- -V
Lafz- ;- mbted ve haberi mahzfdur ki -- lafzdr; y ---dr, itibreyn
ile. bret-i tiyenin dellet-i Kurniyyesi ile hazf olunmutur. Yan Allah Telnn
zeyre hitb ile kavl-i artiyyesi ki Eer mhiyet-i kaderden kat-i sul etmezsen
divn- nbvvetten ismini mahv ederim. Pes ol hicb- resm ve ism mahv ve zevl
bulma ile emr ve hl ve kef ve tecellya intikl eder. Ve sende olan cihet-i velyet,
kuvvet ve bak; ve haysiyyet-i nbvvet ve rislet, zaf ve fen bulup, ism-i neb ve
resl fit; ve sfat- [262b] ilm ve velyet, sbit kalr demek ola. Fevt- fazlet ve keml
olma itibri ile vad; ve sebt- eref-i hl olmak ile vaddir.
~-,-- Q- ;-- ---; ,=- ,= '== - _-- '= -,- ~ '- - V
- -- _- V; ~-,- - ;~= '=--'- ---; Q- - '== - '= -- ----
Q- V; --- ;= '- _-- V; _- -- ;~= ;-- ~-,-
ll bu denli var ki yan vech-i hakkat tevch olunsa bu kelm- vad iin mesk
deildir. Lkin vaktki, karne-i Hliyye ki Hazret-i zeyrin karye-i Hliyeye
murrudur.
603
Sul-i istir sebebi ile bu hitb, mecr-y vade cr idiine dellet etti
ise; her smi ki bu karne-i hliyye ve meliyyenin hitba iktirnna lim oldu, bildi ki,
huss- baz- mertib-i velyet dr- dnyda zeyrden munkat ola. Zr nbvvet

602
Mesel tahakkukan ve tahallukan ve taallukan denilip ibret-i metin bu tertib zere erh
olunmutur.
603
Tashf-i karne ve karye ve hliye ve hliye lutfdan hl deildir.
197

ve rislet, velyetten bir rtbe-i mahssadr ki, velyet-i mile olduu mertibden
bazna bu dahi mildir.
'~ V ---- ,~- ;-- V - _; Q- _-- - ;---
Pes vad-i mezbrun vrdundan malm olur ki, neb ol velden aldr ki,
onda ne nbvvet-i ter bulunur ne rislet.
---- ~-,-- Q- V -- - ---- ~- ;-- --,- '~ ')-~--- ,= '
_-- '= -,-- , '= _; ; Q-- ;--- -- Q- ;~ ---
_-- -- -- ,- = ;- '- _-- -- '=- '~-=V - V; _- ~- Q-
;~ ;- '- '=-
Amm bir nebiyy-i rif-i billh ki muktezeyt- mertebe-i nbvvetten eer bir
hlet-i uhr mukrenet ede, mesel hakyk- eyya kem-hiye rif olan nebiyy-i
kmill-velyet gibi ki, kudretin makdurta keyfiyyet-i [263a] taallukuna bi-hasebiz-
zevk vel-vicdn muttalidir. Onun yannda kelm- mezbr vad idiini zhir ve vad
deil idii bhirdir. Ve onun kaderden suli indallh makbl olur ve karne-i hliyye ile
malm olur ki nebnin, velyet-i hassas sebebi ile muhldir ki Allah Telnn katnda
suli mekrh olan eydan ve husl mkil ve mmteni olan mechlttan istikfa
ikdm ede.
== - ,= ,-- ---- ~-,-- Q- --- ;V -- ~-,-- '- ---- _)V '
--'- --,- ;-- _-- - ,-= '~ --; ,=- ;-- ; Q- 4-~ ;=- V ;- _-
- --- ;- ,~ J=-- ~~- _- ,=V _- J~, '---V _-- --'- --,- _
;--;=- -- '- V -= _- = _-= Q-
Pes kaan ki ahvl-i mezkrenin iktirnna il-nihye mahall olmaa lyk olan
nefsde iktirn- mezbr hsl ve mtekarrir olsa hitb- ilh ki ;=- V hitbdr. Onun
katnda mahrec-i vade ihrc olunur vade haml olunmaz. Dahi bir haber olur ki ulvv-i
mertebe-i bkiyeye dellet eder ki enbiy ve rusln dr- hirette hasisnden olur. Zr
ahkmdr- dny, inkt bulur mahalli fevt olmala. Zr dr- mezbr mahlkttan
bir ferdin erati olmala kbil-i mahall olamaz; ne ahli-yi cennetten, ne ahli-yi
198

nrdan; mdem ki dhil ve vrid olmu olalar. Zr dreynden birisi dr- teklf ve amel
deildir, belki dr- mczttr.
'- -'---- '-- ,-- '=~ V -'-- ; ,~ '- '- -= Q- _- ;=-
_- V; ,~=-- Q--'=- '~ '-=V --~ ] -=;- - -'-V -
~- '- Q- ,-- - --~ _- ,~ '- -= '=~ _- _-- ;- -,='-
;)-~- Q- _-- ;)-- '- ;--- ;- 4 _- ;-- Q-- - ')- _-' '- ;) J---
-- ;-=-- ;) ;- ;)~- --- ~--- - - _-~- ;--- --- ;-- = ;~
J Q- ' 4- ,- ~'= _-'~- Q- -= J= '=- --- _--'= Q-- ;-~--'- '-
,- J--- Q-- '- '->~ ,- '- 4-- -= _-- ;- '- -~ ')-- ~--- _- -
;-- ~'=- --- ')-- ,- '- J= -;- _=-~ -'~- Q-
-'-- _- = Q- '
Nefy-i mezkru ki dr- hiret, mahall-i erat ve teklf olmamaktr. Duhl-i
dreyn ile takyd ettiimizin vechi budur ki, yevm-i kymette ashb- fetret ki, neb ve
resl-i mebs olmad mddetin ahlisidir
604
ve etfl ve sgr ve mecnn b-itibr
iin er-i ilh vaz olunup ve bu cmlesi bir arz- msteviyyette cem olunup badel-
muhsebe, muheze ve mczt ve sevb- aml-i hayrlar ile mkft olunurlar. Zr
ehl-i fetret ve kablel-bl mteveff olan etfl ve eref-i akl ile merref ve mkellef
olmayan mecnn, mazrlardr. Pes onlarn iin bir dr- teklf-i misl halk olunsa
lyktr. Zr istidd- ezelleri bu many mtekzdir. Ve imtihn- ilh sebk
etmeyince adl ve tesviye bulunmaz. Ve esbb ve ilel ve rt vcd- mallt-
mmkine olmak det-i behiyye ve meiyyet-i ehiyye-i ilhiyyedir. Pes kavm-i mezbr,
mme-i nsdan bad bir sad-i sefdde mehr olalar. Bunlarn iinden bir efdali
kendilere nbvvet ile mebs olup ve imtihn iin [264a] bir nr mtemessil olur ve ol
bas olunan neb, ol gn dav-y nbvvet eder ve halka arz- rislet klar. Pes resm-i
mutd zere istiddlarnca bazndan tasdk ve mn ve baz hardan tekzb ve hzln
sdr olur. Ve resl-i mezbr, ol kavmi imtihn iin nr- mezbra
605
duhl ile emr edip,

604
Tavyif-i mezbre iin ise kablet-teklf duhl-i dreyn yoktur; belki badet-teklf dahi ekseri ashab-
arf olur, Allahu alem.
605
Fakr eydrin; nr- mezbr sret-i mekrih-i hissiyyedir ki, - '--'- -= ~ - hadsinde mezkrdur, fehm
oluna!
199

ve her mut olan nc ve ehl-i cennet; ve s olan hlik ve ehl-i nrdr diye ol nr-
ate-nmya davet eder. Pes ol ki emrine imtisl edip nefsini nra idhl ede, sad ve
mesb olup ve nr- mezbr ona berd-i selm olur. Ve ol ki havza-i emrinden hurc ve
tuyn edip ol nr- suveriyyeye dhlden imtin kla, fil-hakka dhil-i nr ve
mstehakk- ukbete perverdigr olur. T ki Hakkn sfat- adli ikmet olunup mmin-
i muhsine, sevb; ve s-yi msye, ikb terettb edip, imtiyz- mertib hsl olur.
;-- '~ Q- ~~- ; _'- ;- 4- ,~- ~---- -)- ;=~ _
_ ;-- ;)-- _'- = '- Q- ; -=-~ V Q- ;)-- -=-~ Q- ;)--- ;)--
-,-- J)= _-' '- - = ,- '--- '-- - _- -=-~ ; '- ;-=-~ >- ;=~
;= J-- -'-- ; ,=V _- ,~ Q- _-- '- -)- = --= -'---- -)-- -= '-
Q--'
Yan Hazret-i eyh yet-i kermeyi, kef ve uhduna dell ve zevkine sebl
ittihz eder ve iddi eder ki, kelm- mezbr, hilf- er olmaya. Yan emr-i
mezbrdan muhbirdir, Allahn bu kavli ki, kymette cem-i eynn bevtn zevhir
ve hakyk mnkeif ve bhir olur ve dnyda scda istiddlar mefkd olann,
hirette adem-i kudretleri mtebeyyin olur, kbil-i inkr olmaz demektir. Ve ter-i
mezbr bi-aynih [264b] dr- dnyda olan terdir. Ki ilerinde mteme olur.
Baznn file istitat baznn adem-i istitatn mnkeif ve zhir klar. Kdir olmaz
dedii dnyya nisbet iledir; amm mevtn- hirete nisbet, adem-i kudreti zhir olur
demektir. Ve Eb Cehil ile temsl, adem-i istidd zhir oldundr ki ve mezkr olan
teklf, teklf-i dnydan bakyyedir ki mahall-i fevt olmala hiret tehr olundu. Fakr
eydrin: Kuvvede olan fiile hurc etmemek muhaldir. Evz- ilhiyyede abes yoktur,
tensh ise btldr. Ol takdrce eyhin zarret-i akliyye ile uhdu, vcd iktiz eder;
ve ehl-i era inyet-i kbr olur. B-huss ehs- mezbrenin ahkm henz ehl-i zhir
katnda mtebeyyin deildir; frda hkm-i mctehedn-fh gibidir. Zr bazlar
bunlarn ashb- arf klmtr. Zr dr- mczta duhla ve nam ve lezzta vsla
istihkklar yoktur. Dnyda ne mazhar- teklf ve imtihn- ilh olmulardr ve ne
kesb-i hasent ve seyyit klmlardr. Bazlar etfl-i mrikni huddm- ehl-i cennet
etmilerdir, rtbelerin hatt iin. Ve bil-cmle y hkm-i er; y kef ve uhd
olmicak, neseb-i akliyyeye teebbsden hl olunmaz. Ol hod hat ve halelden masn
200

kalnmaz. Amm eyhin zevki mtehakkknedr. Zr tekz-y istiddt ve irtibt-
silsile-i esbb ve msebbibt ve hikmet-i erati mrt ve uhd- sbka-i ilhiyyeye
mvft, kelm- eyhde mstevfdr; kelm- ehl-i zhir, zann ve tahmindir.
Badeh fakre lyh olan yet-i Kurniyyede kef-i sk, hrl-emr ve kbetl-
avkb, hakyk- ey, inkif- tm ile mnkeif olur demekten kinyet ola. e-kr
li-Vhibil-kef vez-zevk vel-yakn vel-hamdlillhi Rabbil-lemn.

201

FASS-I HKMET- NEBVYYE F KELME- SEVYYE
Hikmet-i mezkreyi, [265a] bi-hasebil-tlk Kelime-i seviyyeye nisbetin
vechi budur ki, Hazret-i s, nbvvet-i mme ile mnebb olmutur ezelde ve ebedde.
Nitekim hn-i bisette nbvvet-i hssa ile mnebb oldu idi. Ve nbvvet-i mmesi
eclindendir ki, mehdde iken, nbvvetten haber verdi ki: --= '-- -'-' - --- -
'--- (Meryem, 19/30) [ocuk yle dedi: "Ben, Allah'n kuluyum. O, bana Kitab' verdi
ve beni peygamber yapt."] dedi. Ve ihvnndan bu eref ile imtiyz buldu. Ve batn-
mmnde dahi haber verdi ki _-,=- V hitb ile def-i gamm ve ztrb kld. Ve bu
sebebdendir ki, snn davet-i btniyyesi ve sr- rhniyyesi agleb idi; ve ekser-i
ahvli rhniyyta incizbndan n idi. Tecerrd ve urc dahi cmle-i sr- velyet ve
nbvvet-i mmedendir.
Q-= Q- ;=;- ,~- ;~ _- Q,-= _-- Q- ;,- '- Q-
Kelm haberdir; y istifhm- takrrdir. Cibrn nn ile bi-aynih lm ile
olan Cibrldir. eyh, uhdunda beynel-emreyn tereddd gsterir. Ke-enneh m-i
Meryemden olmak agleb hldir; mdde-i heylniyyesidir. Ol ecilden takdm-i zikri
cb etmitir ve sr- cismniyyesi ona msteniddir. Eeri file ihtiyc cihetinden,
nefh-i Cibrne dahi nisbet olunmutur. Nitekim sr- rhniyyesi ona rcidir. Ve bil-
cmle bi-hasebil-hric ikisinden yan kbil ve filden mrekkebdir. ,
mansnadr. Ve msra- sn, nefh-i Cibrnden hldir; mbeyyin-i seyyiet fil olma
zere. Yan Cibrl-i nfih, ke-enne tynden mahlk olan beer sretinde mtemessil
olduu hlde demektir. Hakkn ' ;~ ,~- ') J---- (Meryem, 19/17) [O, kendisine
tastamam bir insan eklinde grnd] kavline mdr.
Q-=~- ';--- --= Q- ,)=- _- , ;--
Zt- mutahharadan murd, zt- seviyye olmak ciz; amm zt- Meryem
olmak zhirdir. Tekevvnden murd, huds deil, [265b] zuhrdur. Tatahhurdan
murd, galebe-i ahkm- tabatten hurcdur. Tabatten murd, tabat- mutlaka olmak
vr. Yhd murd, buka-i tezdd ve lem-i kevn ve fesd olmak vr. kisi dahi siccn-i
cehm ve mni-i illiyn-i namdir. Ve fil-hakka sicn, tabatta olan selsil ve all ve
202

kuyd- taallkt ve hevcis-i hev ve zulmt bir mahbesde ve bir mahbsda
bulunmaz. Allah Tel, cmlemize bundan hals- myesser ede, mn! Ve ol zmre-i
rifnde dhilnden kla ki, kuyd- mezbreden el-n hals ve nect bulup fez-y kuds
ve tahreti mev kldlar. Ve bade vrdul-cehm mtecviz-i hayyiz-i nam ve fyiz-
i rahmet-i Rahm oldular. Nitekim muhbir-i sdk- Hazretten bu yet-i kerme tilvet
olundukda ki: ' ' ;--- (Meryem, 19/71) [inizden, oraya uramayacak
hibir kimse yoktur.] buyurdular ki --'= -'-,-= yan Biz ol cehmi tecvz ettik
ve mversna fyiz olduk. Hlbki nr- mezbre hmide idi. Eeri bizim nrmzda
humd n-bddur; lkin tecvz maksddur. ' '--- Q ,=-~-,-=- !
Li-mnhil-hakr:
Bir zmre-i bi-re yz kre ustz
Bend-i kafes-i mahbes-i sicn-i zulmtz
Bu kayd- hevesden bizi, y Rabb hals et!
hsn umarz, mntezir-i lutf-i nectz.
Q---- ~ _-- ,- ')-- --'- ~'= -- 4 J=V
Yan tekevvn-i nefh, Cibrnden hsl olup ve ervhda bak emr-i zt
oldundr ki rh- snn sret-i beerde ikmeti, ikmet-i tavl olup hayy alt-
taayyn binden ziyde oldu ve mddet-i sinn-i mezbrede ikmeti muktez olan
Hazret-i snn istidd- ztsi idi. Zr Hazret-i snn mevld bizim
Peygamberimizden mukaddem kavl-i ekser-i mverrihn zere 555 yl idi.
606
Ve
Hazret-i eyh-i zemn ve zemn- telf-i kitb- [266a] Fuss ki hicretin 657
Muharremindedir; cmlesi 1200 yldan ziyde olur. Ve el-n zamn, 1600 hudduna
karbdir ve hir-i devre-i lemde ina-Allh nzil olur.
607
Ve davet-i dn-i Muhammed

606
Nev Yahynn belirttii 555 trihi, A. Avni Konukun s fassnda da gemektedir. Konukun eserini
neredenler bu tarihin Konuk tarafndan niin verildiini bilemediklerini ifde etmektedirler. Konuk, kanatimizce bu
tarihi Nev Yahydan alm olabilir.
607
Hl Hazret-i s, 1600 yna karbdir.
203

erefine nil olur. Hak Sbhnehu ve Tel, Padih-
608
vaktimiz ve eref-i dn ve
devletimiz Sultn Murd hazretini ol zamn- sadete vsl klp, karn-i hidyet ve
mehdiyy-i inyet ola! Ve Rabbl-ibd evld- emcdn il-yevmit-tend mtensil
ede! Nazm:
Her ki bu davete diye mn
Ola ft- cism v cndan emn.
Q- Q-= Q- ,-= '~- ;- _- --- -,-- Q- > =
Yan ahadiyyet-i esmdan vestet-i Cibrl ile ilk olunmu, kelime-i ulydr.
Ol ihy-y mevt etti. Zr ism-i mezbr, cmi-i ism-i Hayy ve Muhy ve Alm ve
Kdirdir. Nitekim cins-i tuyrdan huff
609
in etti; tyndan mrekkeb olduu hlde.
- _- _' _- ,; - ~~- - Q- _~ _-
Yan hatt Rabb meneinden ki; ahadiyyet-i cmia mertebesidir. Ztna fyiz
olan niseb-i mazharat zhir olup ve ol niseb-i mazhariyyet sebebi ile ednda ve alda
eseri mtekarrir ola. Edndan murd, huff ola.
Q;--- >-- -,-~ ' ,- '-~= -,)= =
Yan Allah Tel, Hazret-i snn gzel cismin, tabat irkinden tathr etti. Dahi
rh- erfin sft- zemmeden ve milket-i rezleden tenzh kld. Ve bu sebeb ile zt-
latfin, sfat- tekvnde kendi ztna mmsil ve [266b] mrik eyledi.
;-- ,~ ~ 4 - V '-~ '= V V '~= Q- ;-=
Tahkkan malmun olsun ki, ervh- mcerrede, mezhir-i ism-i Rabbdir. Ve
bunlarn hayat, sft- ztiyyesindendir ve suver-i misliyye ile temsl ederler. Ve
eydan bir eye ki taalluk edeler ihy ederler; ve kang mahalle vat etseler ve ne
mevzii lems etseler, ol mahall ve mevzi hayt bulduktan mad; ol mahall-i mevtun-

608
Du-y devlet-i Sultn Murd.
609
Huff, zamm- h ile, rummn gibi; yarasa dedikleri hayvndr; tayern eder.
204

aleyh civrnda olan mevzia dahi siryet-i hayt vak olur. Ve bil-cmle iksr-i ilm
ve hayt- hk ve zeheb-i rh ile mzehheb klmaa sebebdir. Amm mahll-i
mezbrede istidd- hayt arttr.
' , ; >~ --- J,-= ; - ;~, , Q- ~-- ,-'~ -- -)
-= ,- J,-= - ,- '--- ,-V -)- '-'- ,-'~ --- = '--- ,~ -- ;
Yan sebeb-i sbk- mezbrdan trdr ki Smir, isr-i reslden yan Cibrlin
nin- kadem-i burkndan bir kabza trb ahz etti. Zr emr-i mahdu yan
keyfiyyet-i siryet-i hayt ve tesr-i rh ve rhniyyt bilir idi. Pes Cibrl idiine lim
olcak, bast yere hayt siryetin bildi ve kabza-i trb ald. Lafz- kabza dd ile
muceme ile telaffuz olunsa; vucu dolusu ahz etti demek olur; sd- mhmele ile
olunursa; parmaklar ucu ile ald demek olur.
- ;~ - ~~- ,= - '- ; ;= ; '-- ,-- ;~ J= '=- ; _- '---
'~-> - ;~ - '-~- '- '--- ;- J-> !- ,' ;~ 4-- - ;~
>- _=-
610

Pes Smir, vaz- mahd ile [267a] ahz ettii trb, ol hull kavmden
mttehaz olan sret-i icl-i mahdun dhiline ilk etti. Pes fil-hl sret-i mezbre hayt
bulup nna lzm ve mizcna mlyim savt ile, ki vz- bakardr, sadya ibtid etti;
yan huvr kld. Eer trb sret-i uhrya , ilk ede idi, ol sret mnsib-i savt isnd
olunur idi. Mesel sret-i ibl olsa re, keb olsa svc, t olsa yur, insn olsa nutk
ve kelm y mutlak savt nisbet olunur idi.
611
Malm ola ki kavm-i Msnn
(salavtullhi aleyh) mizc- bakara nisbet-i maneviyyeleri srr- ilhdir ki ayrdan
mektmdur. Sre-i Bakarada dahi kurbn- bakara-i safrdan murd, zebh- nefs-i
hayvndr. Lkin mukeddem tehzb-i ahlk, reddiye-i hayvniyye ve zulmt- rezle-i
behmiyye ile nefs-i emmrenin sret-i muzlime-i sevdiyyesi, sfat- sufret-i
nrniyyete mtebeddil olup ve ol sret, mzehhibe-i fka- suveriyye, sfat-
mhezzibe-i maneviyyeye dellet etmek iret-i Kurniyyeden hsl oldu. Lkin

610
artiyyeden murd- erfleri, siryet-i rhun sret-i mahssaya adem-i inhisrn beyndr. Nitekim
bazlar byle tevehhm etmi.
611
Mesel insn olsa, nutk ve tekellm denilirdi.
205

tehzib-i btn- ahlkdan ciz olup icl-i mzehheb-i mezbru ki nefs-i hayvniyyedir;
ilh ittihz etmiler idi. Ve tam- rhn ile kanat etmeyip Q - ~ - , - - = _ ' -
(Bakara, 2/61) [Biz bir eit yemee asla katlanamayz] demiler idi, ind ve fesdlar
mehrdur. Ve salh ve inkiydlar dahi marf ve mezkrdur.
612

'-;V _-~ '-~V _- '~ '-= Q- -- 4--
Pes bu mikdr- hayt ki, eyda srdir lht tesmiye olunur. Zr hayt sfat-
ilhiyyedir. Ki sft- uhry mtemile ve mstelzimedir. Zr ism-i Hayy, imm-
eimme-i sebadr ki; lm ve rdet ve Kudret ve Sem ve Basar ve Kelm ve Tekvndir.
, 4 - ;'- J=- ; ;~'- [267b]
Yan lht ile msemm olan fil-hakka rh olup tilkel-hayt onun ile kim
ve onun sebebi ile sriye olduu gibi nst dahi, rh- mezbrun mahalldir ki rh,
onun ile kim olur; belki rhun onun ile biz-zt kim olan sft- sriyesi olur. Pes
lht sga-i mblaa olup, ilhdan mehz olduu gibi, nst dahi eeri nsdan
mehz sga-i mblaadr; lkin nsa mahss istiml olunmaz, belki nsa ve gayre
tlk olunur.
'- '-- ' ;~'- _-~-
Yan pes vaktki, ism-i rh sret-i mehde-i seviyye ve sret-i misliyye-i
cibrliyyeye al-vechil-itirk tlk olundu ise, tlk- mezbr, tark- mecz- mrsel
idiine tenbh kasd etti. Ve nsta, rh tesmiye olundu. Sebeb-i kym olan eyin
ismini kime-i tesmiye ve hlin nmn mahalline tlk etmekle, dedi.
J,-= ; - Q--V , J--- '--- ) ;- ( -, ,-~- - ~--=- ';~ ,~- ;,-
')-- --=- '-~ -- ='- '-~'- ')--;-
Yan vaktki, Rhul-Emn ki, Cibrldir (aleyis-selm) Meryem iin sret-i
beeriyye-i tmmul-hilkate mtemessil oldu ise, Meryem onu kuvvet-i hayliyyesinde

612
Tam- nefsnden murd, basal ve sm olmak var. Ahlk- reddiye olmak var. Biri suver biri
manevdir. Ve beynehmda nisbet-i sebebiyet ve msebbibiyyet vardr. Zr ashb- ahlk- reddiye, tameyn-i
mezbreyne, bit-tab hars ve ahreslerdir.
206

beer grd ve onu kendiyle cima mteveccih anlad ve ondan Cenb- Hakka istize
etti. Cemiyyet-i kuv-y nefsniyye ve himem-i rhniyyesi ile mteveccih olduu
hlde.
;= V '-- 4 ;-- '- -- - = ')-~=-
T ki Hak Tel, onu Cibrlin fil-i mahssundan emn ede. Zr Meryem
hazretleri eryide zin harm idiine lim idi.
;-- , ; _'- = - '- ;~ ') J~=-
Pes Hazret-i Meryem, ol cemiyyetin huslnden bir huzr- tm hsl oldu ki ol
huzr ile rh- [268a] manevye vsl oldu. Zr ol huzr, ayn- rhdur ki, ondan gayr
b-urdur. Huzr- salt- kamiln gibi ki huzr fis-salt saltn menfhu
mesbesindedir. Ve salt- b-huzr, klb- b-rh gibidir. Malm ola ki huzr fis-
salt demenin mans kii kendiyi saltta idiin bilmektir. Ve salta mtemahhz
olmaktr. Yan megll-htr olmamaktr. Ve megll-htr olmak saltn gayri ile
mukayyed olmaktr. Nitekim bir kimse zamn- havf ve ztrbda Hak ile hzr olur,
gayri ile megll-htr olmaz. Ol ecildendir ki huzr maa-Allh ne kadar eedd olsa
icbet-i duya ol kadar akreb ve enseb olur. Hl-i Meryem (a.s) dahi byle olmutur.
_~-- ,= '= -- _-- ~-; 4 _- ')-- _-- ;-- ) ;- ( ~'-~ - --= V
- ') '- '--- - '= --= -- 4 Q- ~=~-- '- '->- 4 ~ V 4- ;~ '- '-
_~-- Q-= 4 _- ')-- _--- '-~ ,~- ) ;- ( J-- '- ;,- =-- >-'- J,-= '--
--V = > ;~,
Pes eer Cibrl (a.s.) Hazret-i Meryeme ol istize ve ztrb ve katnda nefh-i
rhullh etse ki ol vakit harice-i dyk- sadr dacerettir. Zr Meryem tahayyl etmiti
ki hilf- er kendiye cim oluna. Pes s (aleyhis-selm) bir vech ile hurc ede idi ki
kimse onun ekset-i hilkatine tkat getirmeye idi. Zr ona mmnn s-i hulkundan
sevet siryet ede idi. Zr hn-i cimda vak olan suver-i hayliyye ki ebeveyne tr
olur, ol sret-i vehmiyye-i nefsniyye elbette veledde zhir olsa gerektir. Zr nefh-
hev ve ilk-i meni [268b] sret ve heyet-i mezbre ile musavver olduu hlde vak
207

olur. Pes icmlen mddede mevcd olan tafslen srette zuhr eder. Lkin vaktki,
Hazret-i Cibrl, bu manyla mlhem olup ve bu gileyi izle kasd edip, buyurdu ise ki:
Y Meryem, muztarib olma! Ben sana Rabbinden rislete geldim ki, sana bir gulm-
zek ve veled-i thir balayam. Pes Hazret-i Meryem ol hlet-i kabzdan basta
mnkalib oldu. Ve harice-i sadrdan inirh- kalb buldu. Ve ol hl-i inirhda rhullah
menfh oldu. Pes Cibrl (aleyhis-selm)n kelimetullh Meryeme nakli, mesel
Resln mmetine kelmullh nakli gibi oldu. Ve inirh- sadr, Meryeme sebeb-i
yet-i bereti tezekkr etmesi idi ki: ,~- - (l-i mrn, 3/45) [Allah sana
kendisinden mjdeliyor.]
-- ;,- _ ''- --- ;- ;
Yan Cibrlin kelimetullh Meryeme nkl olduuna dell, Allah Telnn bu
kavlidir ki, buyurur: ;,- _ ''- --- (Nis, 4/171) [Allah'n, Meryem'e ulatrd
kelimesidir.] --- zamri Hakka rcidir minh zamri gibi. Pes nitekim kelm-
kadmi, mcerred anil-esvt vel-hurfu libs- savt ve harf ile Resl mmetine nakl
eder. Kezlik Cibrl dahi nefes-i rahmniyyi, ki mertebe-i ilmiyyede taayynt-
seviyye ile mteayyindir; mertebe-i ayna nakl etti. Pes ikisi dahi nkl oldu, mevcd
olmad.
_~-- ;~= _-=- ;,- _- ;)~ ,~- ) ;- ( ;;-- !- ;,- Q- _-=- !- Q-
'- Q Q- -- '- ~= _-;-= ;~= Q- _-- V _-- 4 -;= _- ,~ J,-= Q-
_-=- !- Q- ;;-- !- Q- _~-- ;~= ;---
Pes beden-i Meryem (aleyhis-selm)da ol nefh sebebi ile ki sret-i beeriyye-
i itidlden hsldr, ehvet sr oldu. Zr ol ehvetin, fil-hakka rh- manevsi vrdr,
ki muhabbet-i ztiyye-i [269a] ezeliyyedir. Beden-i Meryemde ol siryet etmitir. Ve
sebeb-i cd- s (a.s.) olmutur. Belki sebeb-i ibd ve cd- cem-i lem ol
muhabbettir. Pes cism-i s (a.s.) m-i muhakkak- Meryem ve m-i mtevehhem-i
Cibrlden halk olundu. Ve m-i Cibrl vehm olduu zhirdir ki, Meryemin sultn-
vehm sebebi ile vcd olmutur. Nitekim baz eynn vcdu hricde vehm-i
mteretteb olduu mtebeyyindir. Ve ol vehm-i mtevehhem nefh- mezbrun
208

rutbetinde siryet edip vehmine mutbk vcd- mtehakkk oldu. Zr bir nefh ki
cism-i hayvndan sdr ola elbette ratb olur. Zr cism-i hayvnda rkn-i m
mtehakkkdr.
613
Pes ol rknden hav-i menfha rutbet siryet edip m hsl olur.
Pes bu takdrce cism-i s (a.s.) m-i mtevehheme ile m-i muhakkakdan tekevvn
eder. Ve m-i mtevehhemi vehm-i Meryem muhakkak klp ikisi dahi hl muhakkak
olur.
V _- ,~- ;~ _- J,-= J--- J= Q- - J= Q- ,~- ;~ _-- ,=
'-- ;-= _-- V _-'~-V ;- - _- Q;-- -
Ve Hazret-i s (a.s.) sret-i beerde zuhr edip sret-i melekde musavver
olmadnn vechi el-veled srr- ebih iken budur ki, Cibrl (a.s.) sret-i beerde
temessl etmitir. Ve Cibrlin sret-i beeriyyeye temesslne hikmet, tekvn-i nev-i
insn hkm-i mutd- ilhden tahallf etmek iindir. Yoksa sret-i melekiyyede dahi
bu maksdun husl taht- kudretullhda dhildir. Huss sret-i insniyye, eref-i
suverdir.
_~-- ,=- ) ;- ( _~- _-- = '-V ' ) -V _-;- _-= ) ;- ( ' '-
= --- J,-= _--
Pes s (aleyhis-selm) bir haysiyyet ile hurc etti ki ihy-y [269b] mevt eder
idi. Rh- ilh idi. Rh- ilhnin hod ihy-y mevt hasisndandr. Amm fil-hakka
ihy, cihet-i hakkniyyetindir; nefh cihet-i seviyyenindir. Nitekim nefh, Cibrlin olup;
kelime, Allahn olduu gibi. Zr her mmkinin cihet-i vcbu ve cihet-i imkn vardr.
Yan vcibden sdr olduu cihet var ve nisbet-i taayyn-i imkniyyesi var. Pes snn
vech-i Hakka nisbeti ve tasarruft- ilhiyyeye kudreti, cihet-i l hasebi iledir. Cihet-i
sniye hasebi ile, mbtel-y acz- imkndir.
Q-; ,)= '- =-- Q- ,)= '- ~- Q- '--=- '- ;-> >~ --- _~-- '- '
'- ')--- _-= _- ----= -=- = ' '-- -- - '-;-- '~ -'- ' - ;~
=- _,=- '-V - ~~- _-=- '- Q- ;;-- '- Q- ;-=- - -'--- = Q- _-

613
Mesel himr zibe kar eyletmee hkim-i vehmdir; ve ciz zerinde vech-i arzda mrr mmkin iken
res-i menrada mni-i mrr- hkim sukt olan vehmdir il-gayr-i zlik.
209

= Q- ;;- _,=- . _-;- _-= _--=- _,= Q- -- J--- . ;;- _,= Q- -- J--
= '- ,-= ;--- -- _---- . -- J-' ;- J--= _---- V ;--- ,=- _- J-''-
--~= -~= -;~ ~- Q- ,-= ;--- _--
Ve Hazret-i snn ihy-y emvt etmesi, emr-i muhakkak oldu. Hayt- mezbr,
snn fil-i nefhnden hsl olmak haysiyyeti ile. Nitekim s, sret-i mmnden zhir
oldu. Vsl- hilkatinde m-i muhakkakdan tekvn etti, ki m-i Meryem, m-i
muhakkaktr; mtevehhem deildir. Pes Hazret-i snn ihys min-vech-i muhakkak
ve min-vech-i har mtevehhem oldu. Yan fili infiline mnsib dt. Zr hakkat-
ihy Hakka mntesibdir ki fil-i hakk ve messir nefsl-emridir. Ve bil-cmle s
fil-i ihyda tahkk ile tevehhm cem etti. Hakkat- mecblesi iin ki, m-i
mtevehhem [270a] ile m-i muhakkakdan mahlk idi. Pes fiil-i ihy, Hazre-i sya
min-vechin bi-tarkit-tahkk nisbet olunur. Ve min-vech-i har, bi-tarkt-tevehhm
nisbet olunur; snn mazhariyyeti itibriyle. Fakat bu sebebdendir ki, Hazret-i sda
bi-tarkt-tahkk yan isnd- hakk ile _-;- - (l-i mrn, 3/49) [lleri
diriltirim] buyuruldu. Ve bi-tarkt-tevehhm -- _--'- - '- ,-= ;--- (l-i mrn,
3/49) [Ona flerim ve Allah'n izni ile o ku oluverir] denildi. Pes mil, zarfda yan
bi-iznillh kavlinde bu man zere lafz, ;--- olur _-- kavli olmaz. Yan nefh-
sdan olur ki fakat; ve kevn-i tayrdan olur bi-iznillh. Pes tayr fil-hakka Hakdan
sdr olur. Ve fil, fil-i hakkyye isnd olunur. Ve sdan sdr olan ancak nefh olur.
Amm mil, yenfehu olduu takdrce tayr nefh- sdan sdr olur. Hakkat- ihy,
sya nisbet klnr, ki emr-i sbkn hilfdr. Tayrn sret-i hissiyye-i cismiyyesi
itibriyle ve Hakka nisbet olunan izn-i nefh olur fakat.
;- J-- _- '-- = _ - ~~- '- --= ,-V -V ,-- 4-
_-- '- = '- _-'- _'- ,'= ;- _-- _- '-'- _-'- ;--- _---- ,=-
4 --- J-' ;--- ,'=- Q;-- ;--- V Q- '=-'- _-'- ' = '- _-'- Q-
- ') J- Q-)=; Q- ;~ -- ~--- '- '--=- '-;- ,-V _- V ;-- ;---
=; 4 _=- ;~- '~- V ')
210

Yan cem-i sda mensb olan umr- hrikatl-dt, byledir. Mesel ibr-
i ekmeh ve ebrs ve gayrleri hep byledir. Yan [270b] z-ciheteyndir; cihet-i
tahkk ve cihet-i tevehhm ile. Ol ecildendir ki, gh sya nisbet olunur, gh iznillha
ve gh izn-i kinyete izfe olunur. Mesel _-'- denilse lafz- y ki zamr-i
mtekellimdir. Zt- Haktan kinyet olur ve mesel - '- ,-= --) Q-= Q- _-=-
(Mide, 5/110) [Benim iznimle amurdan, ku eklinde bir ey yapyordun da ona
flyordun, hemen benim iznimle o bir ku oluyordu] gibi ve ,-' -' ,--
- '- (Mide, 5/110) [Yine benim iznimle anadan doma kr ve alacaly
iyiletiriyordun. ] ve dahi - '- _-;- - ,-' ,- - '- ,-= ;--- -- _--'-
-' (l-i mrn, 3/49) [ona flerim ve Allah'n izni ile o ku oluverir. Yine Allah'n
izni ile kr ve alacaly iyiletirir, lleri diriltirim.] gibi. Pes kaan mecrr, _-- lafzna
mteallik olsa nfih, nefhde mezn olur; ve tir, nfhden mevcd olur, Hakkn izni
sebebi ile. Ve bu cihet, cihet-i hakkat olur. Amm mecrr, lafz- yeknuya mteallik
olsa ol takdirce nfih, bil-iznin nfih olur. Ve tekvn fili iin sbit olur, masdr-
mechl olmak zere. Belki tekevvn mansna olmak zhirdir. mil, lafz- yeknu
olmak zere. Ve bu cihet, cihet-i tevehhm olur. Pes eer emr-i mezbrda
614
cihet-i
tevehhm ve tahakkuk mevcd olmasa sret-i mezbre
615
kbil-i vecheteyn olmaz idi
belki vecheyn burada mevcddur. Zr nee-yi seviyye bunu it etmitir ki z-
ciheteyn olmala sr- sdresi hep z-ciheteyn olur.
616

_~-- ,= ) ;- ( ,-'~ ; - Q- ,= ;= _ --V ,~ _ ~ ;- Q-
-- '~- ~-= V --- --, V -=- Q- ,=7 -= ~ - -= _- ;= ; ; -
- )= Q- - ~;- ')-- J-~ ') ,- )-V '~ '-- J , ~=- '
Dahi Hazret-i s (a.s.) bir vech ile mtevzan hurc etti ki, ol tevzu
mmetine siryet etti. Hatt harc vermek onlara kudretlerine nisbet ile mer klnd,
[271a] mtevzn ve mtezelliln olduklar hlde. Bu dahi mmnden siryet etmi
hlettir ki, zaf- nisdr. Ve dahi bu mertebe mer oldu ki, hardan bir kimse

614
Yan sret-i s (aleyhis-selm) y sret-i yt.
615
Yan m-i muhakkak ile m-i mtevehhemden halk olunmasdr.
616
stidd yan istidd- s (aleyhis-selm) sret-i sya vecheyn-i mezbreyni it etmitir.
211

bunlardan birinin ruhsrna bir tabne ursa, ol bir yanan dndrvere ve teslim ve
rz yzn gstere ve hergiz hasmna galebe kasd etmeye. Ve tlib-i kss ve tesviye
olmaya. Fakr eydrin: Glib bu mertebe Hazret-i sda fart- tevhd-i eflden ndir,
ki galebe-i rhniyyetten kopar. Pes mmetinde dahi her ne sdr olsa fil-i hakkden
grrler. Tavknn zahm- sehmi elden bilmezler, dilden bilirler. Belki keml-i hayretten
ne eli bilirler ne dili. Mstarak- nr- cem ve tevhd olurlar. ir:
ol ddeye kim gl grne hr grnmez
Yrini gren rife ayr grnmez
Bir sid-i z pene ve bin darb- tabne
Ruhsr- zekn zhir ve ddr grnmez.

Hazret-i eyh (kuddise srruhu), bu mertebe dahi cihet-i mmden hsl hlettir,
der.
617
Zr mere, bit-tab sfldir ve sflden tevzu muktez-y tab zere emr-i
lzmdr. Ol sebebdendir ki hissde ve hkm-i erde m-taht- racldedir. Amm eran
nasbi, nsf- nasb-i racl olmasdr. Mesel hissen olduu hod mahssdur.
- -- ' '- ;~ _- >~ --- J,-= _-- )= Q-- ,-V '- V ;- Q
Q- ,~- ;V ;~ Q- ',-- ;~- _- ,~- ;~ _- J,-= ' ; ; ,~-
_~-- '- '-= '-- ;- ) ;- ( ,)= ;~ 4--- Q--- Q- V _-;- _-= V
')--
Dahi her kuvvet, ki Hazret-i sda ihy ve ibrdr, sret-i beeriyyede [271b]
nefh- Cibrl cihetindendir. Pes eer Cibrl, sret-i beeriyyede gelmeye idi; belki
ekvn- unsuriyyeden mesel y sret-i hayvnda y nebtta y cemdda gele idi ve bu
sretlerde zhir ola idi, s (aleyhis-selm) ihy-y mevt ve ibr- ekmeh etmeye idi.
ll sret-i mezbre ile telebbs vaktinde ede idi. Zr havs- vlideyn, elbette veledde

617
Fakr bu many marifet-i tevhde irc ederim.
212

zhir olur. Mesel bagl ki himr ile feresden tevelld eder. Sret-i feresiyye ile sret-i
himriyyeyi mtemil olur. Sret hsn-i cereyn ve iddet-i advdir, sret hod zhirdir.
_~-- '- ', ,~'- '-= Q- ='= ;- ;~- J,-= _- ; ) ;- (
,~- ;~ - ,~- V ;- ---= ;~ 4-- _- ,)= Q-V _-;- _-= V
- )= Q-
Ve dahi eer Hazret-i Cibrl sret-i mahssa-i nriyyesi ile gele idi, ki tabyi-i
ansr ve erkndan hricdir. Yan l ve mterakkdir. s ihy-y mevt etmez idi; ill
ol sret-i nriyyesi ile zhir olduu hlde eder idi. Vlidesi cihetinden olan sret-i
unsriyye ve beeriyye ile etmez idi. Hric, l ve mterakk demektir. Lkin tabat-
mutlakadan l demek deildir. Zr makm- tabatta kabl-i suver eder. Ve temessl-i
emsl klar. Zr Cibrl, sultn- ansrdr; semvt- seb ve m-taht olan ansr ve
unsuriyyt cmlesi cevelngehdir. Mertib-i mtenevviaya, suver-i mtensibe-i
muhtelife ile tenezzl eder. Mevtn ve makmt- mtensibeye bi-hasebil-istidd
vrd eder. Amm makm- aslsi ve hayyiz-i tabsi m-beyn-i felek-i sbi ve
smindir. Amm mezbr- tabat- nriyyeden m-fevkne mtecviz olmaz. Sidretl-
mntehy gemez dedikleri bu mandr. [272a] Zr Sidre-i Mnteh felek-i
sbidir, sud cihetinden; ve mnteh, felek-i smindir; hbt cihetinden, Allahu
alem.
618

Q- ; _-;- _-= ,~- Q- ',~- '~=~ ,-- ,=- --- J-'
,V'- ,~- ;~ , ,' ,='- _-- ;-= '- V _=- '- -( '~=
_)(
Pes Cibrl (a.s.) sret-i nriyyesinde ihy-y mevt etse ol sret, sret-i Cibrldir
diye hkm ederlerdi, beer demezlerdi. Ve nazarda hayret vak olur idi ki, acab bu
sret melek midir, y beer midir? Nitekim hayret-i mezbre vak olur. Bir hakm-i
klda ki kaan bir ahs- beeriyyeyi grse ki ihy-y mevt eder ihy-y nutk ile yan
mcerred meyyiti syletmek ile yoksa hayt- hiss ve hareket izfe etmekle deil ki ekl

618
Yan felek-i sbi ile felek-i sminin m-beyninde olan mesfe Cibrilin makm- aslsidir ki hayyiz-i
tabi mertebesidir. Amm felek-i sbiden aa hbt etse makmndan hareket-i kasriyye ile tenezzl etmi olur;
mesel emr-i ilh ile enbiyya inzl- vahy etmesi gibi; amm m-beyn-i felekeynde hareketi, hareket-i tabiyyedir,
kasr deildir.
213

ve rbe kdir ola.
619
Bu cmle ile geri ihy-y mezbr, hasis- ilhiyyeden olma ile
nzr- mtefekkir beher-hl hyr olur. Zr sret-i beeriyyeyi hasis- ilhiyye ile
muttasf grr.
4- _-;- Q- - _- '-- = ; - ;-='- ;- _ -- ;)~- '- ;-~-
;~- _-;- _- - = ,-~ ;)-V ,-~ ; ,-- _ _~-- ,~- ) ;- (
Pes baz nzrlarn nazar- fikrsi hulle kil olmaa medd oldu ki sda ilh
hull etti ve fil-i ihy oldu dediler. Pes ilh, sret-i seviyyeyi mukayyede ile setr
etmeleri ile kfre mensb oldular.
,-- '== Q-- ;-=- ;,- Q- _-~- ; = ;'- Q- ,- -- _'- '--
;,- Q- ;);-- V = ; ;);-- V - >- '-- _-
Pes Allah Tel bunlarn kfrn Kurnda hikyet edip buyurdu ki: [272b]
Tahkkan kfir oldular unlar ki, Allah Mesih bin Meryemdir diye sret-i syla
Hakk setr ettiler -- ,- Q - ;'- - ; _-~- Q- ,- ; (Mide, 5/17) ["phesiz
Allah, Meryem olu Mesih'dir" diyenler andolsun ki kafir olmulardr.] Pes hatyla
kfr tamm- kelmda, yan kelmn kllsinde ve mecmunda cem ettiler;
eczsnda etmediler, ki tenh, sya ulhiyyet isnd ve yalnz nbvvet isnddr. Zr
kfr, setrdir ve hat, hviyyet-i ilhiyyeyi kelime-i seviyyeye hasrdr. Hakimn-i
mezbrn baka baka sahhdir ceminden kat- nazar ile. Zr s mazhar- hviyyet-i
Hak olmas itibri ile ona ilh tlk olunsa sahhdir. Nitekim cem-i mezhir-i suver-i
hkmde byledir, hasr yoktur. Ve Mesh bin Meryem hkm dahi sdktr, bi-gayri-
ekkin. Lkin tamm- kelm sahh olmaz. Zr ne hakk- sya hasr sahh olur ve ne
Meshe hakkat itibari ile bn-i Meryem tlk ciz olur.
;);-- ,~- --;~'- ;~ _ _-;- _- ~- Q- = Q- Q--=- !- ;--
4~ >- ;,- Q- ; ;,- Q-
Pes kavm-i Meshiyyn, Hakk ihy- mevt haysiyyeti ile zmn- Meshde
kalmalar sebebi ile sbit olan ilh- lhtiyyeden sret-i nstiyye-i beeriyyeye udl

619
Zr bu cins-i hayt simyya mahml olmak denir, necete ve tlsmta haml olunmak cizdir.
214

ettiler, bn-i Meryem demeleri ile. Halbuki s ibn-i Meryem idiine ekk yok idi; lkin
ihy-y emvt haysiyyeti ile deil.
;) ;-= J- ;-- '- ;~ Q-- ';-= ;~- -;V ;-~- ;)- -'~ J-=--
;~ Q- ;-~-- ;,- Q- ,~- ;~ _- --- -)( ;-=
Pes smi tahayyl etti ki; bunlar ulhiyyeti srete nisbet edeler. Amm nefsinde
byle klmadlar. Belki hviyyetl-ilhiyyeyi ibtid-i kelmlarnda sret-i beeriyyede
hlle olan kldlar yle sret ki hakkatte bn-i Meryemdir ki mahall-i hviyyetl-
ilhiyyedir. Pes bunlar sret-i beeriyye ile hkm-i ilhiyyeyi fark ve tafsl ettiler. Yan
srete, ulhiyyet [273a] hkmn isnd etmediler; belki srette hull
620
eden nra, ilh
dediler. Yoksa sreti, ayn- hkm klmadlar.
,~- ;~ _- J,-= ' '- _-- ;~ Q-- J~-- ')-- _-- ; _-- V
_-- ' - Q- _-- ; '-- _-- V ~-' --- ;~ Q- _-- '
Temsl fark ve tafsldir. Yan demektir ki hviyyet-i ilhiyye mevcd idi, sret-i
seviyye gayr-i mevcd iken ve dahi sret-i seviyye vr idi, ihy yoken. Pes
beynehmda fark hsl oldu. Nitekim sret-i beeriyyede Cibrl mtemessil idi. Hlen
ki nefh madum idi badeh mevcd oldu. Pes nefh ile sret meynnda fark hsl oldu.
Zr sret mevcd iken nefh madm idi. Badeh sretten hsl oldu. Pes nefh- sretin
hadd-i ztsi olmad. Nitekim sret-i seviyye hviyyet-i ilhiyyenin hudd- ztsinden
olmad gibi. Zr adem ihyyla bulundu.
621
Hadd, hod mahddsuz bulunmaz. ; '--
_-- lafznda Q- '- mansnadr. Zamr-i hve fasl iindir, yan -= -- _-- Q---
demektir.
,~- --'~-V -;~ ~- Q- -- ,='- Q-- ; '- _~-- _- J-- J Q-- >= -;-
,='- Q- J,-= -~--- ,~- ---- ;~ ~- Q- -- ,='- Q- ;,- Q- ; ;---
- -- - = ;--- -,'- = _ -~--- _-;- '- Q- -- ,)= '- ~- Q
-- 4-- ;- '- ;-- ;~ '-;-- -- _= ;- '-- -- _-- Q--- ;-= ,)=

620
Lafz- hll, lisn- Nasrdan hikyettir; yhd meczdr, hull- sfat, murddr.
621
Zr adem-i ihy hviyyet-i ilhiyyenin zdddr. Zr hviyyet-i ilhiyye ayn- ihydr ve bir eyin
zdd ile tahkk aynn mnfdir.
215

- ,='- J --- ;--- -;-- -- --'~-V ,~- ;- '- '-;-- --- ~- '- ~~=
= --- ; = ; = -- ;
Pes hakk- s (aleyhis-selm)da [273b] ehl-i milel ortasnda hilf vak oldu.
ol ki sret-i cismniyye-i insniyyesi hissiyyeti ile nazar etti; ona bn-i Meryem dedi.
Ve ol ki ona sret-i mmessile-i beeriyyesi cihetinden nazar etti; Cibrl ve melek
dedi. Ve ol ki hasis- ilhiyyeye masdar olmas cihetinden nazar etti, ki ihy-y
mevtdr; ona, rhullh dedi. Yan onun sebebi ile nefh ettiinde hayt zhir
oldun.
622
Amm hilf- cihet-i ilhiyyede oldu, gayrlerde olmad. Dikkat- nazara
muht oldun ki bazlar mutlaka ilh dediler, bazlar bnullh dediler. Pes gh
sda Hak mtevehhem oldu, ism-i mefl sgas ile; gh melek mtevehhem oldu ve
gh insn mtevehhem oldu. Yan her mutekd- vhimin bir man-y cz idrk
etmesi vehminin hkmne tbi oldu. Pes Hak, sda her nzrn galebe-i zannna gre
itikd ne sret balad ise mhedesi hlinde; gerek hak, gerek btl ile vki oldu. Ve
ind-i ehlil-Hak, s, kelimetullh oldu, ki husl nefh- Cibrlden vaki olma
itibr ile. Ve Rhullah oldu, mebde-i ihy olmas itibriyle. Ve Abdullah oldu
sret-i beeriyyesi mlhazasyla.
623
Nitekim yet-i Kurniyyede mestrdur ki:
'-- -'-' - --- - (Meryem, 19/30) [Ben, Allah'n kuluyum. O, bana Kitab' verdi]
_- '- _ V ;~ -- _ ;~-- =~ J J- -,- -~= ;~ _- 4 Q-
;~ _- ; -- _-- - ;~ '- '- '- _-'~-V ;~= ;~ = '- ,~-
;~- ~=-- -'- 4- Q- _~-- = _ --- -; _- , ~~-- Q- _'-
--- Q- ; '-, '- - ,-- _, _--'- ,~- -;~ -~=
Yan hilf ve ihtilf ki suver-i hissiyeden Hazret-i [274a] sda vki olmutur.
Hergiz snn gayr-i srette mmkin olmaz. Zr bir ahs yoktur ki bunlardan Cibrle
mensb olur ve vcuh- mteaddide shibi ola, meer ahs- s. Zr uhs-
insniyyeden her ahs, elbette eb-i srsine mensb olur ve sret-i beeriyyesinde
nfih-i rha mensb olmaz. Zr Hak Tel, biz-zt kaan bir cism-i insnyi tesviye

622
Ulem-i Nasrden Nestriyye ve Melkniyye ve Yakbiyye mezhebleridir, tetebbu oluna!
623
bret-i ncl-i Yuhann dahi byledir bnullh mezkr olduka, akbinde Abdullah mezkr olur,
murdullah beyn olunma iin.
216

etse. Niteki - ;~ '- (Hicr, 15/29) [Ona ekil verdiim zaman] buyurmutur.
Badeh kendi rh- erfinden ol cisme rh nefh etse, pes rh- mezbr kevninde yan
vcdunda ve aynnda
624
yan ztnda Allaha mensb olur. Amm s byle deildir
ki, tesviye takaddm ede ve tesviyeyi nefh- rh biz-zt takb ede. Zr snn tesviye-
i cismi ve sret-i beeriyyesi nefh- rhunda mndericdir. Pes tesviye-i nefh, maan vki
olcak takaddm-i tesviye bulunmaz. snn gayrinde ise hl, byle deildir. Nitekim
mezkr oldu.
'- ---- V _- _'- = '-- ')- ;=;-'- -- Q Q Q- ')~- =
Yan pes s, kelimetullh olcak cem-i mevcdt, kelimtullahdr. Bu
hkmn sya ihtiss yoktur. Nitekim baz nzrn, byle tevehhm ettiler. Ve hkm-i
mezbr, cismniyyete mm olduu gibi misliyyta ve rhniyyta dahi mildir. Ve
kelimetullh, gayr-i mtenhdir; yan tkenmez. Zr cmlesi, kavl-i Kn!den
sdrdr. Kn! hod kelimedir, lkin sir kelimttan mmtzdr, sebeb-i tekvn asl-
kelimt olmak itibri ile. Ve dahi lafz- Kn! kelime-i kavliyyedir, siri kelime-i
vcdiyyedir. Ve demilerdir ki kelimt- vcdiyye nefes-i Rahmn zerine vki olan
taayynttr. Nitekim kelimt- lafziyye [274b] nefes-i insn zerine vki olan
taayynttr. Fakr eydrin: Kelimt- vcdiyyeden murd, cevhir demektir ve ill
kelimt- lafziyye dahi arz- mevcdedir, bunlar dahi tecessd ve tecevhr eder.
625

;~ _ _'- ; ,- ')--'- ;-- >- --- ; '- ~~=- -'=-~ - --- ~~-- J)-
,- ;~ 4-- --- Q ;- ;--- Q ;- Q- ')-- ,)= ')-
Lafz- ---te lm ahd iindir mahd, kelime-i Kn!dr. leyhi zamri
Hakka rcidir hsl- man demektir ki malm olmaz ki kelime-i Kn! Hakka m
nisbet olunur, mertebe-i ilhiyyesi hasebi ile; yoksa mertebe-i ekvna tenezzl hasebi
ile mi nisbet olur? Eer makm- ilhiyyede olduu hasebi ile nisbet olunursa mhiyyet-
i kelime-i Kn! malm olmaz. Zr Hakkn kelm ayn- ztdir, mhiyyet-i zt ise
malm- beer deildir. Sfat dahi ayn- zt olcak mhiyyeti nice malm olur? Eer
nisbet-i mezkre ztn tenezzl hasebi ile olursa. Pes kavl-i Kn! bir hakkattr ki

624
Murd, ayn- sbitedir.
625
Kelimtullah, gayr-i mtenhdir.
217

Kn! lafzn kil olan srete tbidir ki, ol srete zt- Hak tenezzl etmitir. Dahi ol
srette zhir olmutur. Ve Kn! kelimesi ile tekellm edip ihy-y mevt ve ibr-i
ekmeh ve in-i tayr klmtr.
-; ,-= _ ~- Q--' --
Pes baz- rifler, taraf- vhide zhib olup kelime-i Kn! Allahtan gayri kil
grmezler ve Muhy ve Hlk Haktr, gayr yoktur derler.
626

,=7 ,= _ ;)~-
Ve baz har taraf- hara zhib olup kelime-i Kn! mtekellim olan abddir
ve Muhy ve Hlk, bi-iznillh abddir derler.
627

- V ,- V _- '= ;)~-
Ve baz har kelime-i Kn! emrinde mtehayyir olur ve tarafeynden
kangsna nisbet edeceklerin bilmezler.
628

--~- -- ] ~--=- ')--- _- --- _- _-- Q- - , _- ' '- V , Q-- V
-)~- ;~-- '-- _--- _-- Q-- 4 --- ;--
Yan bu meseleye ve emr-i Kn!de olan nisbete marifet hsl olmaz; ill
sebeb-i zevk ve vicdn ile olur, tarf ve beyn- lisn ile olmaz. Mesel lezzet-i vik
gibi ki ol fil, filde hsl olmasa bilinmez. Tarf mcerred tasavvur ifde eder.
Tasavvur ise idrk-i hakykda kifyet etmez. Pes mdm ki bir velde kuvvet-i ihy
mevcd olmaya bu many idrk etmez. Nitekim Hazret-i Byezd, nemleyi aya ile
basp katl ettikde nefh ile geri ihy ettii hnde bu emri idrk etti.
629
Amm seviyyl-
mehed demekten fehm olunur ki, her kimse ki, evliydan fil-i ihyya kdir ola;
elbette ona rhniyet-i sdan hassa-i vestet vrdr.

626
Nitekim efl-i ibd meselesinde mtekaddimn ve Eire gittii mezhebdir.
627
Ke-enne muhakkkn-i Mutezile, slik olduu meslekdir.
628
Mtridiyye mezhebi buna myildir.
629
Yan Byezd fn olup, nfih- Hak bk olduunu bildi.
218

')-- _'- = '- _- ;- -- -- - -)V ;-= 4--- ;-'- ;-- '-V '-
Q- ;-=- --- '~-- _-= Q- J-- '- _- - _~- ;- '--= -'--- '- '--- '
'- _- - _~- ;- ~-' ')- - '- --- ='- ;-'- ---- ~'= --~- _- ----
,~ _- '-~ Q--
Sbkan mezkr olan ihy-y suver idi. Amm ihy-y manev, ki ilm ile olur,
onun ile hsl olan hayt, hayt- ztiyye-i ilhiyye-i nriyyedir ki, ayn- zttr. Ve lm
ve Hayt, mertebe-i ahadiyyette ey-i vhidir. Badeh lm, eref-i sft- ilhiyye
olma ile eyh, onu ulvv ile ve nriyyet ile tavsf etti. Ve hayt- ilmiyye, hayt-
hissiyyeden eref olduun izhr etti. Zr ilm, hayt- rhdur ve hayt- rh, hayt-
cesedden aldr. Hissiyenin cd kalll-vuk olmala nfsda [275b] evkadr ki
kudret-i tmme-i ilhiyyeye mterettibdir. Ve hasis- hakkyedendir. Pes bu hayt-
ilmiyyeden Hak Tel evliy-i kmmelne nasb-i tm vermitir. Ki nfs- mstaiddne
ifze edip hayt- nrn ile zindegn bulurlar. Nitekim Kurnda buyurulmutur:
-'---'- '--- ' (Enm, 6/122) [l iken dirilttiimiz] el-yet. Yan mbtel-y mevt-i
cehl iken biz onlar ihy edip bir nr- sr-i feyezn ile mstenr ettik ki, nsn ol nr-
sr sebebi ile bevtn- istiddlarna siryet edip havtr ve niyytlerin kef ve ferset
ile bildiler. Pes ibdullahdan dahi her lim-i Rabbn ki bir nefs-i meyte-i chile-i ilm-i
billha mteallik bir mesele-i hssadan ihy ede. Ol nr- sr ve kef ve ferset ol nefs
iin dahi sbit olur. Ve nsn zamirin bilir. Eklden murd, ebdn- suveriyyedir.
Nazm:
'-' - ' '- '-V; -V;--
Vaktki kelimtn kllsi kelime-i Kn!den sdr oldu ise, sudr- mezkr dahi
y biz-zt Hakka mensb olmala y sret-i insn- kmile mterettib olmala
Hakkn ol srete tenezzl hasebi ile. Pes Hazret-i eyh (kuddise srruhu) bu mazmnu
kelm- manzm ile tekd edip buyurdu ki, eer Hak Tel, ki masdar- mevcdttr,
mevcd olmasa yhd efrd- kmiln ki onlar dahi bi-vstatiz-zt, masdr-
mevcdttr, mevcd olmasa sir-i mevcdt- lem eer bi ve eer kem bulunmaz idi.
Zr esbb olmasa msebbibt olmaz. Yhd demek ola ki eer Hak Sbhnehu ve
219

Tel, ki menba- cem-i kuv ve kuderdir, olmasa ve bizim ayn- sbitemiz ademde
husl bulmasa bu kadar peygle-i huml-i gaybden, sahr-y ehdete sefer ve zr-i
hicb- ademden mecl-y suffe-i vcda gzer klmaz idi. Badeh '- V ; lafznda
vki olan kinyetten murd, cem-i ayn- lemdir, ki efrd- [276a] mevlid ve
mmeht ve ehdiyyt ve misliyyt dire-i mlnde dhildir.
'- V;- = '- --- '- '-
Yan biz ki maer-i kmilniz; mabd bil-Hakka ibdet ederiz, feyzini bil-
istidd kabl ile. Ve sft- gayyibe-i kemliyyesin vcdumuzda izhr klma ile ve
nisbet-i ubdiyyet-i izfet-i rubbiyyeti taleb ve iktiz etmek ile. Hak Tel, bizim
Mevlmzdr, ki mfz-i sft- ulymzdr. Mevz- kaziye, ism-i Cell ile tabr
olunmaa sebeb, cmiiyyettir ki mazhar insn- kmildir. Nitekim msr- tiyz-
zikrde vki olan haml bu many ifde iindir ki buyurur:
'-'~- ~-- '- ;--'- --- '-
Yan biz aynullahz belki ayn- lem, ceman aynullahdr. Zr esm,
min-vechil-ahadiyye, ayn- msemmdr. Amm ol hnde ki sen bize insn tlk edesin;
zr lem, ahadiyyet-i esm haysiyyetinden insn- kebr ile msemmdr. Pes sen her
kaan ki bize ahadiyyet-i cem itibri ile insn desen, biz aynullah ile mahkmn-alehy
olmaa slih oluruz. Amm murd, insn- kmildir. Zr insn- kmilin mads fil-
hakka insn deildir. Ve ayniyyet ile hkm-i salhiyyeti yoktur. Zr kemli bi-nefsih
deildir, belki cihet-i halkyyeti ifn ve cihet-i hakkyyetini ibk iledir.
=- --- '~-'- ~==- >- '-'- ='- Q-- '- Q-- '-',- '
Pes sen bu ayniyyetin uhdundan sret-i insniyye ve heyt- beeriyye sebebi
ile mahcb klnma ki, tahkkan sana Allah Tel, bu ayniyyet zerine burhn- kt
vermitir ki, senden sdr olan kelime-i Kn!, bi-aynihi Hakdan sdr olan kelime-i
Kn!dr. Pes cihet-i halkyyetini Hakkn cihet-i hakkyyetinde ifn ile. Badeh
makm- cema ve ubdiyyete tenezzl edip, bi-hasebis-sret-i halk ol ve min-bad
cihet-i halkyyet ve hakkyeti cem edip [276b] ve beynel-Hak vel-halk vsta olup
220

Hakkn tecelliyt- ztiyye ve esmiyyesi ile rahmeten-lil-lemn ol ki, cem-i
avlime hsl olan kemlt- lyka senin vestetin ile ola.
-'--=-'- '-'= ' Q-- -- --= -- '-'=- '---)- -- '-
Lafz- " -- " gayn ve zl ile sga-i emr-i hzrdr. Zamr-i --= ve -- Hakka
itlerdir. Yan halkn Hakdan gdlandr, istifza ve ifza-i vcd ve kelimt ile.
Gd-i lem ve vcd Hakdandr, esm ve sft sebebi ile. Kezlik gd-i Hak dahi
halkdandr, ahkm ve esm ve sftn izhr haysiyyeti ile. Zr ahkm- esm halk ile
zhir olur. Ve sen dahi rahmeten-lil-lemn olup kerb-i adem ve noksndan onlar
tenfs eyle, t ki enfs- irfnndan ervh msterh olsun. Ve nefeht- tr ilminden ebh
istimm klsn. Rhun ile reyhn- lem ve aynn ile rhat- ekvn ve dem ve vcdun
ile emn-i halyk- Hlk ol. Mdem ki sen, insn- mkerremsin; lem, harb olmaz!
;)-- ~- ;)- -- - ' '- (Enfl, 8/33) [Oysa sen onlarn iinde iken, Allah onlara
azap edecek deildi.] hitb mcerred Neb (aleyhis-selm)a vrid deildir, vrislere
dahi nasb vrdr. Badeh man-y msr- sn, evvele mterettibdir. Ve demektir ki,
Hakkn vcdu sebebi ile bizde zhir olan gd-y ilm ve hayt ve kudretini ve bize it
ettii bak-badel-feny Hakka rc ile geri Hakka it ettik. Yan vcd- Hakta
fn-i mutlak olduk.
630

'- ' - ''- '-;~-- ,-V '~- . _---- - - -'-'- '-'- Q-
Pes tarafndan emr-i it sbit olcak emr-i vcd ki mut-lehdir; mnkasm
oldu, bizim ile Hak ortasnda. Pes gh Hak Sbhneh ve Tel, mut-leh oldu ve gh
biz, mut-leh olduk. Yan ayn- sbite-i madme iken [277a] zerine aldmz
ahvlden biz Hakka it ettik. Hak dahi muktez-y aynmz zere bizim verdiimiz
geri bize f etti. Pes bizim kalbimiz ihy etti hayt- ilmiyye ile. ol Hak ki kalbimize
lim idi hayt- ilmiyye ile tecell ettii hlde. Yan bizim kalbimizi, n- tecellda
bilen ihy etti. Kelmda zmr kablez-zikr vrdr. yle malm ola:
'-'- '-; '-'-- -- '- . '-'- Q- '---;-- Q- .

630
Malm ola ki, Hak Telya nisbet olunan Hayt, hayt- ilmiyyedir ill hayt ki, [?] muhtcdr, Hakka
nisbet olunmaz. Zr sft- cismniyyedendir, hiss ve hareket ister.
221

Yan sbkan mertebe-i gaybde ve suver-i ilmiyyede, ayn- sbite idik;
badeh lem-i ervhda ekvn- mevcde olduk ve badeh menzil ve merhile nzl
ve irtihl ile maden ve nebt ve hayvn olduk. Hatt hir-i tenezzltta insn olduk.
Muhassl ibdiyyttan zamniyyta geldik. Zamn belki zamn olduk. Lkin bu zikr
ettiimiz tecell-i Hak bizde dim-uhd ve mtevtirl-vrd deildir. Belki
ahynen vki olur, istidd- kurb- feryiz ve nevfil hasebi ile. Hazret-i Peygamber
(a.s.) buyurur: J~,- _-- V ,-- 4-- -- _-~ V ~- = - _
631
[Benim Allahla yle bir
vaktim var ki, o vakitte bana ne mukarreb bir melek ne de mrsel bir nebi yaklaabilir.]
Pes mezbr- vakt-i mutahhar, mnend-i kibrt-i ahmer-i muteber gerektir, ki bir zerre-i
kem-teri dny ve m-fhya deer. Beyt-i sbk ile lhkn kfiyeteyni
632
meynnda
riyet olunan cins- latfden gaflet olunmaya!
-'=-~ _= ; ,~- ,~- ;~ - _-'; _-- ,- _- -'-, '- _-- - '--
_-'-, Q--'- ~-- ~~
Vaktki eyh (kuddise srruh) ukl- mahcbenin, nefh- rhn, sret-i
beeriyye-i cismniyye ile nice imtizc eder? diye taaccblerin sbkan zikr etti ise,
mezbr- taaccb ve istirb def iin buyurdu ki: Bizim emr-i nefhde sret-i
beeriyye-i unsuriyye ile imtizcna dell olanlardandr ki, Allah Tel nefsini nefes-i
Rahmn ile tavsf etti. Nitekim lisn- Nebsinden
633
_- Q-- J-- Q- [277b] Q-- -= V
Q-, [Ben Rahmann nefesini Yemen istikametinde buluyorum.] dedi.
-~ 4-- -,--~ '- --= -~ -- -~- ;~;- J- -- V
Ve her sfat ile mevsf olan zt iin l-bddr ki ol sfat, mstelzim olduu
cem-i umru, sfat- mezbreye tbi kla. Pes zt- Hak, mdem ki nefes-i Rahmn
ile mevsfdur; ol nefesin, cem-i levzmn ona tbi klmak gerektir.
_- Q-- ~-,- -- ,;=' ') _- ; ' ;~ _)( Q-- J-- 4--- ,--~ '- Q----
--= Q-- V Q- _-V;)-

631
Sehav, Meksd, s. 358; Kr, Masn, s. 151; Acln, Kefl-haf, II/ 226.
632
Ahynen ve ihynen
633
Acln, Keful-Haf, I, 250; Hind, Kenzul-umml, 33951; Zebd, thfus-sde, VIII/124; Beyhk,
el-Esm ves-sft, 463.
222

Ve tahkkan sen bilirsin ki nefes-i mteneffisde ne makle levzm
mstelzimdir.
634
Mesel krebden tenfsi mstelzimdir. Ve suver-i hurf ve kelimt
kabl mstelzimdir, gerek hurf-i lafziyye olsun gerek gayr-i lafziyye. Bu ecildendir ki
nefes-i ilh, suver-i lemi mstelzim oldu, ki suver-i hurf ve kelimt menzilesindedir.
Nefes-i insniyyede pes ikisi dahi arz- seyyle-i gayr-i krredir. Lkin birinde
nmyi-i bak ve tedrc hsldr birinde yoktur. Evvel, taayynt- tedrciyye; sn,
taayynt- defiyyedir. Baz nshada ') ;)- mezkr olup nefese zamr-i mezkr irc
olunup baznda mennes olmu emr-i sehldir. Yan ol nefes-i ilh suver-i leme
mesel, cismniyyeye, cevher-i heyln menzilesindedir. Nitekim heyl-y cismn,
suver-i cismniyyeyi kabl eder. Kezlik nefes-i ilh, suver-i lemi kabl eder. Ve ol
nefes-i ilh deildir; ill ayn- tabat- klliye-i fale-i suver-i cem-i avlimdir. Zr
suver-i lem nefes-i ilhiyyeye fyiz olur ve onda mteayyin olur. Dvud- Kayser
eydr: Pes nefes-i Rahmn mstelzim olduu dahi ayn- tabat- klliyedir. Pes ansr
dahi suver-i tabattan bir srettir; yan gy
635
lisn- tevhd olsa gayr n-peyd olur.
Hsl- kelm demek olur ki, Rhul-Emn, nefesini tabata nefh etti, sret-i unsuriyye
inzimm ile ve s zhir ve hveyd oldu.
636
[278a] ve hvel-matlb.
'~ ;)- ')-- -;- '- ,~'- ;- '- --= ;~ Q- ;~ ,~'-'- --= ;~ Q-
Pes suver-i neviyye-i ansr dahi gerek cismn, gerek rhn, suver-i
tabiyyedendir ki mdde-i tabat fyiz olmulardr.
637
Ve dahi m-fevk- ansrda vki
olan suver-i semvt- seb ve melike-i ar ve krs cmleten suver-i tabiyyedir.
;-~ ;- _- ;- V _
Yan m-fevk- ansrda vki olan suver, ki lafz- m onlardan ibrettir.
Suver-i ervh- ulviyyedir ki melike-i ar ve krs ve onlarn m-fevknde olan ukl-
neyyirt ve nfs- mcerredttr.

634
Ve vicdn- rhat mstelzimdir ve zuhr- kelimt ve kemlt- nutkyyeyi mstelzimdir ve nefes-i
mezbr ki asl- levzmdr deildir; ill ayn- tabat- klliye-i avlimdir.
635
Gy, burada ntk mansnadr.
636
Yan nefhn rhnsinden, rh- s; ve cismnsinden, cism-i s (aleyhis-selm) mtevellid ve zhir
oldu.
637
Misl-i suveris-semvtis-seb ve suveril-melike.
223

'- ')-- -;-- ,~'- '= Q- ')-'- ,~-- _)- ')-'-- -~ ;-~ '-
-;- Q- ; ,~-- ;)- ')-- ;)- ->- Q- !-~ J Q- ;-- ;---= ;)
Amm semvt- sebin ervh ki murd, nfs- mntebiasdr. Onlar duhn-
ansrdandr ki ansrdan tevelld ederler. ntib ile kayd etti; zr ukl ve nfs-i
mcerridesi suver-i nriyyedir, unsuriyye deildir. Ve duhn- nrda ecz- latfe ve
kesfe vardr. Pes duhnn kesfinden, ayn- semvt; ve latfinden, ervh halk
olundu, bi-iznillhi Tel. Dahi her semnn mddesinden tekevvn eden melike, ki
ammr- sem-i mezkrdur. Onlar ol semnn mddesinden halk olundular. Pes ol
melike, mtekevvinn- unsriyyndur. M-fevknde olan melike-i ar ve krs ki
onlara mele-i al tlk olunur. Onlar tabiyyndur ve nrniyyttr.
V _-- V >- _-- '~-=V'- _'- -'=-~ = ;)-~ -) --'--- --=
Yan bunlar, ki mair-i mele-i aldr, [278b] tabiyyn olduklar iin, Allah
Tel kbelinden ihtism ile mevsf oldular. Zr tabat-i zhir haysiyyetinden hmil ve
kbil-i sret-i mtekbiledir. Ve btn haysiyetten, fale-i suverdir. Yan kuvvet-i fiil
ve infile mazhar ve hlete tesr ve teessrde masdardr. Umr- mezbre hod ayn-
tekbldr. Zr bir sretin istidd, sret-i harnn istiddna muhlif hkm iktiz
eder. Buradan meneiyyete tekbl fehm olunur.
- - J-'-- Q-- - '=- '-- ~~- _ _- -) V !-~V _
Ve ol tekbl ki, esm-i ilhiyye meynnda vki olur. yle esm ki zt-
ilhiyyenin nefsine lim zuhrata tevecch itibr ile lhk olur, niseb-i itibriyyedir.
Onu it etmedi; ill nefes-i Rahmn it etti. Yan izhr etti demektir. Yoksa tekbl
esmda hsl deil iken, cd etti demek deildir. Zr taaynt- hazret-i ilmiyye,
tekbl-i mezbru mcibdir.
!= ~- ;-= - Q- ='= - ,- V -- ' Q- _- ')-- Q
Grnmez mi ki tekbl, nefes-i rahmndan n olup ve zt, min-hays hve
tekblden r ve mnezzeh oldundr ki hkm-i nefesden kat- nazar ile zt- baht
hakknda ve sfat- Ganiyyn anil-lemn vrid olmutur.
224

( Q-- V -= ;- Q- ;-= Q- ;~ _-- ;' ,= -)-- _)
Pes nefs-i zt, skn- fyla, lemlerden gan oldundr ki, lem-i
matmreyi, ademden sahr-y ehdete, mcidinin sret-i zerine hurc etti. Mcid-i
lem hod deildir; ill nefes-i ilhdir. Zr zt- bahtn nisbet-i cddan gns vardr ve
nefes-i ilhnin eyy cd, suver-i eyyla zuhrudur. Ve bil-cmle mertib-i
vcdiyyede zhiren ve btnen sbit olan deil; ill nefes-i ilhdir.
-;= , ,- Q- -- '- - >- ,= Q- -- '--- ] J-~
638
~;-- Q- -- '--
, ,- ; ~-
Pes nefes-i ilh, harret-i tabiyyesi vey unsuriyyesi sebebi ile l olur. Ve
hadd-i nefesinde olan burdeti ve rutbeti sebebi ile sfil olur. Ve yubseti sebebi ile
sbit gayr-i mtezelzil olur.
-;= , ,-- ;~ ,'-
Pes lem-i kebrde tesfl etmek yan aa kmek, burdet ve yubset
muktezsdr. Kezlik lem-i sarde dahi, ki insndr, hl byledir.
- - ' - -~ ~---= ,- V -- ~- ;-- ~~ -' '- '- '- _- ,=
_=- _- ,~- ' - --~-- J-
eyh hkm-i sbk tenvr edip buyurur ki: Grmez misin ki tabb, marza dev
iirmek istese krre-i msna nazar eder, grr. yle ki, mddesinde rsb
639
ola,
nuzc hsl olduuna lim olur. Yan ahltn salha mstaidd olduun bilir ve hurca
kbil olduun grr. Zr ahlt- mtecezz ve mteferrik olmak kabl-i hurca delldir.
Pes devy, marza iirerek matlb hsl ola ki slh- mizcdr ve sratle nech hsl
olmaktr.
---= - ,- --;= , ~~, '--

638
;-- Q- ',~-- Q~ '- Q- '- ;~- J-~
639
Rsb, bir cism-i saklin myla mahlt iken durduu zarfn dibine kmesine derler; mesel krre
dibine kmek gibi.
225

Ve krrede vki olan rsb- mdde dahi deil; ill hltn, rutbet-i
tabiyyesindendir. Pes rutbet ve burdet-i mezkreteyn lem-i sarde teseffl ve rsb
iktiz ettii gibi kbrda dahi iktiz eder.
~-' '--- '--- '- --- ---= Q=- _-'~-V =~ - ; '--- - '--
Bundan sonra malm ola ki tahkkan ahs- insn uhsdan kangs olursa
olsun Hak Tel, onun tynetini, yedeyninin mbereti ile tahmr etti. Ki birisi, yed-i
Cell ve Kahr ve birisi, yed-i Ceml ve Lutfdur. Yhd birisi, [279b] filiyyet ve birisi,
kbiliyyet ola. Hlen ki bu iki sfatn, sfatn- mtekbiletndr. Eeri fil-hakka
yedeynin ikisi dahi yemn-i mbreke ise. Ki masdar- rahmet ve lutf olmakda melen
tefvtleri olmaz. Zr vcd kahr ve gazabn bi-haseb-i hkmi-er meli lutf ve
rahmet olcak tekbl-i sfateyn nisbet-i erden kat- nazar ile olur, teemml oluna!
_-- Q-- ')-; V 4 Q- ; ; '-,- Q- '-)--- '-- '-= >- Q-
Yan yedeyn ortasnda vki olan furknda haf yoktur; eeri isneyn
olmasndan gayri furkn dahi yoksa. Yan isneniyyet-i taayyn furknda kifyet eder,
ol mertebeden gayri bulunmasa dahi demektir. Zr ekall-i mertebe-i furkndr. Pes
levden murd, lev-i vasliyyedir ki tagyr-i taayyniyyenin tahkr ve taklline dellet
eder.
Q--'- '=- --'--- _ ')-~'- '- V --= _- ,; V -V
Yedeyn-i mtekbileteyn ile tahmrin sebebi budur ki, her tabat- kbilede fil-i
messir eser etmez; ill tabatte mnsebet ile eder. Tabat- mnfaile, hod
mtekbildir. Pes yedeyn dahi mtekbileteyn getirildi ki, fil ile mnfail ve messir ile
messern-fh meynnda mnsebet hsl ola. Hikmet-i resmiyyede, mbeyyendir ki
esbb ile msebbibt meynnda mnsebt meriyyedir. Mesel are, hnta bitirmez.
Nebtta ve hayvnda ve madende hl byledir.
Q--'- '-= 4-- -> ,~'--- ,~- - '-~ Q--'- --= '- - Q---'~-
226

Vaktki Hak Tel insn yedeyni ile cd etti ise, beer ile tesmiye etti. Ol
Cenb- Mukaddese lyk vaz- hs ile cd olundundr ki ztna izfet olunan
uzveyn-i erfeyn ile tabr ve kinyet olunmutur. Nitekim fil-i mberet [280a]
beeriyyetinin yan iki cildin zhirlerinin biri birine ittislidir. Pes bu tabr ile keml-i
kurbete iret murd olmutur.
-=~- 4-- '- ;=~ Q- _- Q- '-- _-'~-V ;- -)- -'-- Q- 4 -'=-~ J=
~~ ,~- Q- Q-' Q- ~- ',~-- _- 4--- ; Q- ,---~ --- ~--= '-
4-
Dahi Hak Sbhnehu ve Tel, vaz- mezkr ile cd, ztnn muktez-y
inyetinden kld ki, scddan ib eden melikeye bununla itirz edip, Ben iki
mbrek elim ile terfen halk ettiime secdeden sizi ne men etti, yoksa istikbr m
ettiniz, kendiniz gibi unsur zerine? dedi; yhd unsurdan l olan melikeden mi
oldunuz? maa-haz deilsiniz dedi; istifhm-i inkr tark zere. Yan, liyelerden
deilsiniz ki istikbra lyk olasz. Q-' Q- ~- ,---~ (Sd, 38/75) [Bbrlendin
mi, yoksa ycelerden misin?]. Mislinize istikbr ise mevkinde vki olmaz, mahz-
cehl olur.
Q- --- >- Q- Q-''- _- ',~-- ;- -'~- _- ;- '---= '
Melike-i ln ile Allah Tel unlar irde eder ki biztihi nee-yi nriyyesinde
unsur olmaktan mnezzeh ve l olalar, eer tabiyyn ise de.
Q-= Q- ,~- -;-- V ,~- ;-V Q- - ,-- '~V J~- '--
Pes insn env- unsuriyyeden kendinin gayr mahlka fzl olmad; ill beer
olmas ile. Yan tynden halk olunduu hnde, kendi eli ile mberet etmesi sebebi ile.
,~'-- ,-- Q- ,~'- Q- _-= '- J Q-;- J~- ;)-
Pes hazret-i insn, cem-i ansrdan mahlk olanlarda, [280b] min-gayr-i
mberetin mahlk olanlardan efdal oldu. Gerek unsurdan mahlk olanlar melek olsun
227

gerek gayr. Zr yedeyn ile mahlk olan, yed-i vhide ile mahlk olanlardan ekmel
idiinde phe mi olur?
'-~ -~ V ->- ;- -- , _- '~-V'-
Pes insn, rtbe-i fazlet ve kemlde belki eref-i hlde
640
melike-i arziyye ve
semviyyeden efdaldir. Zr melike-i kableteyn unsurlerdir ki yed-i vhide ile halk
olunmulardr.
_)( -'- _-'~-V ;- - Q- ,-= ;' ->-
Halbuki melike-i ln, eref-i hlde nev-i insnden hayrldr. Nass- ilh
sebebi ile ki Q-' Q- ~- (Sd, 38/75) [yoksa ycelerden misin?] buyurmutur.
Yan melike-i lndan olduunuz takdrce secde lzm olmaz demek olur. Lkin
secdenin adem-i lzmundan hayriyyet lzm gelmez; zr adem-i lzm- secde, tesv-
i fir-rtbede dahi bulunur, teemml oluna! Badeh mesele, ashb- efkr katnda
mesele-i zanniyyedir. Delilinde zanniyt kifyet eder, demilerdir.
Amm azam- bht
641
budur ki, eyh (kuddise srruh) Ftht-
Mekkiyyesinde eydr: Reslullah grdm ve sul ettim ki beer mi efdaldir, yoksa
melike mi? Buyurdu ki: Melike efdaldir Dedim ki: Bu mddeya dell taleb
ederler ise ne cevp vereyim? Buyurdular ki: Bu hads-i kuts sbit deil midir ki,
Hak Tel buyurur: _-, Q- _~-- _- -, ~-- _- . ;)-- ,-= >- _- -, >- _- _-, Q-
;)-- '- - >- 4 Q- ,-= >- _- = - , -- ;)-- '- >- _- - , _'- = , ;
642
el-hads.
Yan Her kimse ki Beni, nefsinde ihf ile zikr ede; Ben dahi onu, nefsimde zikr
ederim ve her ki Beni, mel-i nsda ve cemiyyette zikr ede; [281a] Ben, onu, ol
meldan hayrl melda zikr ederim dedi. Ve nice zkir vardr ki Hakk, Ben hzr
olduum melda zikr etti ve Hak, onu mel-i mezbrdan hayrl melda zikr etti

640
eref-i hlde diye takyd ettiinden murd cemiyyet ve kemlde hayrl deil, demektir. Zr bastin
kurbu nisbet-i vcbiyyet iledir; fakat nitekim Ukletl-Mstevfiz ile msemm rislesinde byle iftith eder ki,
nazm: ;'- ;=; ,)= -;=;- - = --= '--) '--V ;;- ,)= -;=;- - _--V ,~- . Pes eref-i mezbr,
eref-i mebdeiyyettir; yoksa eref-i keml olmaz. Vcd ve vcb burada bir mandr.
641
bhenin azamiyyeti Hazretin insn- kmili, cem-i msiv-y Haktan sarhan tafdl ettiidir ki;
beynel-kemleyn tefvk mkil grnr. Hayr ile myesser ola, min!
642
Ftht, II, 61 (73. bab); Suyt, Drerl-mensre, 26; bn Arab, Miktl-envr, 27. Bu hadis deiik
rivayet ekilleriyle u kaynaklarda da yer almaktadr. Buhr, Tevhid 15, 43; Mslim, Zikir 2, 21; Tirmz, Deavt
131; bn Mce, Edeb 53, 58; Ahmed b. Hanbel, II, 251, 405.
228

dedi. Ve hads-i mezbrun nakli esnsnda ,~- J~- '- buyurmulardr, teemml
oluna!
643

Fakr eydrin, bu hadsin sevknden zhir ve Hazret-i eyhin kef-i
mezkrundan mtebdir olan melek, insndan mutlak nevan ve ahsen mufaddal
olmaktr. Amm ulem-i zhir itikdna ve ulem-i hakkat uhduna hussen Hazret-i
eyhin kitb- Fussunda insn- kmil, cem-i mevcdt- mmkinden efdal
olduuna tasrhine muhlifdir. Tevch-i veche muhtcdr. Pes evvel hads-i erfin
haber-i vhid olmas, badeh _-- Q- Q-; _-- _-;-~-- V hadsinde mezkr olan gibi
fazlet, fazlet min-veche irc olunup vey kelm hazm- nefse haml edilmesi vech-i
lyk olduundan mad bu hadsi, Hazret-i eyh, Fthtn cild-i slisinde 129. sulin
cevbnda cez-y vifktr deyip, _'- = '- : '-'- ,= (Nebe, 78/26) buyurmutur.
Pes hadsin kk- evveli, cez-y vifk olduu zhirdir. Eeri abdin zikri, Hakkn zikri
gibi deildir; dndur. Lkin man-y vifk zikrinin, mcerred melda olmayp hal ve
hafda olmasdr. Badeh kk- sn dahi cez-y vifk olmak Fthtda bu vech ile
mveccehdir ki hayriyyet, mel-i vhidde vki ola. Hl, itibr ve man demek ola
ki; Abdim, Beni bir melda zikr etse Ben, ol melda abdimi zikr ederim. Lkin ol
mel, Benim zikrime nisbet olunduu haysiyyet ile, abdim zikrine nisbet olunan
meldan hayrl olur demek ola. Yhd Hakkn ol melda huzru ve adem-i huzru
yan zikrinin [281b] taalluku ve adem-i taalluku itibri ile hayrl demek ola. Nitekim
bir cemat, huzr- sultn ile teerrf etse, ol cemin gaybet-i sultn ile mukayyed olan
hlinden, huzr- sultn ile mukayyed olan hli, eref ve efdal olur, demek ola; cemat
vhide iken. Muhassal- kelm, cemiyyeti ve kemli ve ihta-i esmiyyesi haysiyyeti
ile insn zerine bir mevcd- mmkin tafdl olunmamtr ve olunmaz.
644
Ve man-y
hayriyyet, bestet ile olan eref-i kurbda mstameldir ve ona mnsibdir. Nitekim
efdaliyyet-i cemiyyet ve kemle ve ihta-i esmiyyeye mnsib olduu gibi. Amm bu
manya urrh iret buyurmamlar ve tevch ile takayyd etmemilerdir. Maa-haz
eyh ve urrh- kitb- eyh, ktbeten insn- kmili msivdan tafdl ederler. Lkin
bu phe-i vridenin definde tedrik buyurmazlar. Ve fass- seviyyede efdaliyyet ve
hayriyyet, insn ile melek meynnda min-vech idii ilerinde musarrahdr ve melike-i

643
,~ _--=- --=- ,-'- ;=- _- -=; V ;)--~-- ->- --~- _- ~
644
Zr fazl- mutlak mezkr olsa fazl- ilmi murd olur.
229

ln mutlak efrd- beerden nass- erfe ile hayriyyeti sbit olmaktan; insn- kmil,
cemiyyeti ve kemli haysiyyeti ile; cem-i mevcdt- mmkineden efdal olmamak
lzm gelmez, derler. Hem nefsinde mesele-i mehre ind-i ulemil-btn vez-zhir
byledir. Pes eyhin dahi vka-i mezkrede fazl- melekden suli ve Hazretin
cevbnda vki olan fazlet-i melek, min-vechin haml olunmaz. Bu zikr olunanlar
karne-i srifedir. Badeh Hazretin (s.a.v.): ,~- J~- '- buyurduunda dahi murd-
erfleri hayriyyet mansdr. Ve lafz- hayr mutlaka tafdl iin olmak lzm deildir;
art- min ile mukayyeddir.
645
Ve Kurn- Azmde hayriyyet, mezkr olup efdaliyyet
olmad mddey takviye eder. Sind-dn erh-i Fussda
646
hads-i _-, Q-de
[282a] mel-i hayrdan murd, mel-i aldr. Ve lyk budur ki, hayriyyetten murd, bu
makmda galebe-i ahkm ve vcd yan vcb ve tevbi-i vcb ola ki murd, eref-i
kurb- mebdedir. ol keml deildir ki cemiyyet-i vcd ile olup imkniyyeye ve
vcbiyyeye mil-i evldr. Ve buyurur ki, pes malm oldu ki hayriyyet, burada
mcerred umm- efrd hasebi ile olmaya ve dahi baz melnn insn zerine
hayriyyeti ile keml-i cemsi ve ihta-i esmiyyesi olan insnn efdaliyyeti ortasnda
tedf bulunmaya. Pes hkm-i mezbr, kaziyyede min-vechin ve haysiyyetindir;
mutlak deildir. Ve bil-cmle mstahkk- hilfet-i Rahmn olan insn ile melekten
merch olan insn bir deildir.
-'- ;' ,--- )V Q-- , Q-- ,)= - - ,- --- ~-- ,- Q-
--
Vaktki lem-i sret, nefes-i
647
ilh oldu ise, ki kelmn evvelinden mnfehim
olur, buyurdu ki: Her ki nefes-i ilh bilmek dileye lemi bilsin. Ki her ki nefsini bile,
Rabbini bilir.
648
Yan Rabbin nefs-i insna mirtiyyeti itibri ile ve mazhariyyeti
hkm ile. Zr lem bir itibr ile zhir ve Rabbi ona mazhar olur. Ve itibr- har ile
emr ber-akis olur ki Rabb, zhir ve lem ona mazhar olur. Pes vaktki kelm-
muhtemiliz-zddeyn oldu ise ol itibh def iin buyurdu ki:

645
Zr fil-i tafdlde art- mindir.
646
Eeri Sind-dnin bu erhi, nefsl-emre muvfkdr; lkin mbeire-i Fthtiyyeden mnfehim
olan efdaliyyet-i beeri tevch ile mukayyed olmaz. Pes fakrin erhi mfd olduu many rhdan birisi mfd
olmaz. Nazar- insf olunsa sahn- gzf deildir.
647
Lafz- Q-- feth-i fyladr.
648
Murd, temsldir ki nefsini bilen yan lem-i sagri bilen Rabbin bildii gibi her kimse ki lem-i kebr
ki Rabbin bilir. Pes benehmda vech-i ebh mazhardan zhire intikl marifettir.
230

- -=- '- -)( !-~ V Q- - _'- = Q-- - '-, Q-- _- ,)= ;'
649
-- Q-
''' ;)=- ''' ;)=
Yan lem nefes-i Rahmnde zhir oldu ve nefes-i Rahmn, mazhar klnd.
yle nefes-i Rahmn ki Allah Tel esm-i ilhiyyeden kerbi ol nefes ile def etti.
650

Yan sr- esmnn adem-i zuhrundan [282b] hsl olan kerbi, zuhr- sr- esmyla
def etti. Nitekim tercme-i Glen-i Rzda eydr: Nazm:
Nefes urdu meer Rahmn- nesm
Muattar oldu cn ve dil-i harmi
~-- _- -= '-- ~-- _-- Q--'-
Pes Hak Sbhnehu ve Tel, nefsine yan ztna imtinn etti. Nefesinde yan
feyz-i rahmetinde cd ettii nimeti, izle-i kerb ile murd, cd ettii ayn-
mevcdttr ki mezhir-i esm ve srdr. Lafz- nefs, evvel, skn- fyladr; sn,
feth-i f iledir. Beyne-hmda olan cins- lafzde, vahdet-i ztiyyeye iret-i latfe
vardr. Ve tenfs, min-haysl-esm oldundr ki nefese Allah anil-esm buyurdu ve
gn-y ztsine iret etti, ve Allah Tel Q--' Q- - (Ankebt, 29/6) [Allah,
alemlerden mstanidir.]
'- ,=' _ ;- Q----- ,- ,-V , ; ; '-= 4 _- ' '-- Q--- ' , '-
-=
Pes evvel eser ki nefes-i Rahmn iin hsl oldu. Cenb- Zt- ilhden ibtid
klnd. Mesel nokta-i zttan dire-i vcd- insn hsl oldu. Ki tenezzltn ve
mertib-i ilhiyyenin hir mertebesidir. Ve eyen fe-eyen mertebe-i insna nzil
olcak vki olan tenfs biri birinden ziyde olmutur. Ve hergiz insn ile hsl olan

649
M-i mevsl, kerbden ibrettir. Lafz- --=- da zamr fil esmya id olur ve zamr briz mefl m-i
mevslenindir.
650
Zr niseb-i esmiyye tleb-i zuhr oldu. Badeh ayn- sbite kemlt- lykasn taleb etti. Pes bu
takza-y kreb sfat- Rahmn cb edip, pes zuhr- esm ve brz- sryla ,- 4 zyla oldu ve imtinn-
manev, beynes-sfat ver-Rabb hsl oldu. Nitekim Q--'- buyurdu.
231

tenfs gumm ve kreb gayr ile myesser deildir. Zliket-tenfs ve teneffs mnteh
olmaz ebediyyl-vukdur. Zr tecelliyytta hadd ve gyet olmaz. Nazm:
651

Q-- Q-- _- J-'- . ;~' Q- _-
Yan cem-i hurf- hakyk- keyniyye ayn- nefes-i rahmnde hsldr.
Zuhr- zav gibi matla- tebr-i sabh- izhrda yan zulmet-i vahdet-i tlkyyede.
Zr gales, zulmet-i hir-i leyldir. Hakyk ve nefes-i rahmndan mrekkeb olan
mecmu, zav ve zulmetten mecm ve mmezzic olan eye tebh etti. Zr zav, nr-
srfdr, idrk olunmaz. Kezlik zulmet-i mahza dahi idrk olunmaz. Pes bu ikiden
mrekkeb [283a] olan ziy olur ve idrk kabl eder. Kezlik nefes-i Rahmn dahi
mdem ki hakyk- kevniyye ile mukayyed olmaya idrke kbil olmaz, serfet-i
nriyyetinden tr.
Q- Q- ')- _-~ _- ',-'- ;-
Yan burhn- kef ile lem hsl oldu. Nehr- zuhrun hirindeki mertebe-i
insndr. ol slik-i rif ki nis oldu; yan havss- cziyyesin tatl etti. Vhidiyyl-
hemm vel-himmet oldu. Nsdan murd, nevmdir, nevm ise muattil-i havssdr. Bu
kelmda
652
-= ; Q- -'~ ,=' _- _-= '-- ' hadsine iret vardr demiler. eyh
Dvud (kuddise srruh) selh-i yevmden murd, ---- -~ ~ ile mevsf olan yevmdir
ki, selhi hirz-zamndr demi, tayn-i aded mnsib grnmez,
653
Allahu alem.
Q-- _-- -- ' --- -- - ,--
Pes ol dediim nis ki havss- cziyyesin mtealliktna tevecchden tatl
etmi idi. Bir ry grr ki, ol ry nefes-i Rahmnn hakykta sereynn
mhededen ibret olur, nefese dellet eder, dedii bu hlet olur. Ve emr-i mezbrdan
ry ile tabr ettii hl, nsda mer oldundr; yhd mhede sret-i
misliyyede olmak ihtimli dahi vardr.

651
Beyitte, -;- Q- ;)--- ; --= _- _-= _-= = hadsine iret vardr. Ve bu tebhde lem bsra arz
olmaa m hsldr. Zr zav arazdr ki inbist- tecell-i vcdden ibrettir; marzu, hakkat-i vcd olur. Kayser.
652
Ahmed b. Hanbel,III/65.
653
Taayyn-i aded mnsib grnmez dediinin vechi, aded-i mezbrdan hl tecvz bulunduudur.
232

Q-- ->- _- ;- J Q- =,--
Pes ilm bil-brhn nis-i mezbru her gamdan rhat klar. Sre-i Abes tilvet
ettii zamnda. Yan sre-i mezbreden mnfehm olan abs ile tahakkuk hlinde
msterh olur. Ve min-bad zikrettii kelma kssa-y Ms (aleyhis-selm) ile istidll
edip buyurur:
Q-- ~-= _- '= -- -- _-=- --
Yan Hak Tel, tahkkan tecell eyledi taleb-i kabesde gelen Hazret-i Msya
tecell-y suver-i [283b] misl ile ki, kabes ister iken asl- nra vsl oldu.
Q~ _- ;-- _- ;- ; '- -',-
Pes Ms sret-i matlbunda, ki Brdir, nr grd. Zr Ms, mstecmi-i
cem-i erit-i tecell idi. Pes ol nr fil-hakka nr idi ki, kmilnde ve nksnde
srdir. Mlkdan murd seltn-i nehr- kefdir, asesden murd slikn-i
muhtecibndir; yan sdk- niyyet ile mteveccih-i matlb olan elbette vsl olur.
,-- ~-= ' ; Q---- 4-'- ;-- _-'-- ~-)- '- Q-- '- -- -',
Pes sen vaktki benim kelmmn bu mazmnun fehm ettin ise ki, abd-i
mtecell-lehnun sret-i matlbunda hsl olan tecell, ol zamnda vki olur. Abd
mstecmi-i cem-i erit-i tecell ola. Pes sen bilirsin ki, mahcb ve fakrsin, yan
fkdt-tecellsin erit tecellsinde mefkd olduunn. Badeh Hak Sbhneh ve
Tel taleb-i kabese yan Hazret-i Msya sret-i nrda grnd, ki zr mstecmi-i
cem-i eriti tecell idi; ve talebinde ahadiyyl-hemm vel-himmet idi. Pes tecell
dahi matlbu olan eyin sretinde vki oldu, ki sret-i nrdr. Yan her neye tevecch
klsa onda Hakk grmek istidd var idi. Ol ecildendir ki eer Ms (a.s.), kabesin
gayrsn dahi taleb etse yan hacer y ecer istese, geri onlarda dahi Hakk grr idi.
Hacletinden nkisr-res olmaz, yan ban aa klmaz idi.
')- ~~- '-- ')-)--~ ;- ;-- _- '-- _- _= '- '- '- ;~ --- -- '-
; J- V _ . V ,-V 4 -- - J)- _V --- -
233

Lafz- amm bu makmda ke-enne hm- ref-i phe ve ibhm eder ki,
kelm- sbktan mufd olan ihy-y hiss ve manevden hkm-i mertebe-i [284a] cem
ve ulhiyettir. Maa-haz makm- farkdan hakk- sda mukra-i misliyye ve
mukvele-i Kurniyye vki olmutur. Pes makm- fark vel-cemden beyna gz
edip buyurdu ki: Amm bu Kelime-i seviyye ki Hak Sbhneh ve Tel vaktki onun
iin gh ;-- _- ;-- ;--- (Muhammed, 47/31) [Andolsun ki iinizden cihad
edenlerle sabredenleri belirleyinceye kadar sizi imtihan edeceiz.] makmnda kim
olup, sga-i mtekellim ile; ve gh Q - - ;- '- Q ,-'~ ;- ;--- -'= (l-i
mrn, 142) [Yoksa Allah iinizden cihad edenleri belli etmeden, sabredenleri ortaya
karmadan cennete gireceinizi mi sandnz?] mertebesinde mterennim oldu ise, ki
sga-i gaybdir. kisinden dahi murd, tarka-i ihtibrdr ki muhtebir iin teceddd-i ilmi
mfd olur itibrdr. Mezbr- Kelime-i seviyyenin nefsine ve mmne Hazret-i
Kurnda nisbet ve hikyet olunan man-y dav-y ulhiyetten sul-i imtihn ile
istifhm ve istihbr edip buyurdu ki: Dav-y mezbr vki midir, y deil midir?
Maa-haz ilm-i ezelsi hkm-i mezkrun vukuna mil ve muht iken.
7 = Q- Q-) _- _--=- '-- ~-- ~- _'- '--
Pes Hak Tel makm- hitbda mtekellim olup ve Kelime-i sy rtbe-i
muhtabda klp sul etti ki Sen misin ol mmetine beni ve vlidemi Allahdan gayr
ilheyn ittihz edin diye emr eden? - Q- Q-) - '-- ~-- ~- ;,- Q- _~-- '
-=- - (Mide, 5/116) [Ey Meryem olu sa! nsanlara, "Beni ve anam, Allah'tan
baka iki tanr bilin" diye sen mi dedin] buyurduu zaman dedi.

;)--~-- ;= Q- V _- -- >-
Pes edeb-i marifette mstefhim iin muhtaba bir cevb- slihden l-bddr ki
ihtiyr- uhdesinden hurc myesser ola. Eeri mstefhim kendinin cevbna lim
idiin mcb bilirse de.
;~ -- '-- - _- _-=- '- -V
234

Zr vaktki Hak Tel, makm- imtihnda ve sret-i itirzda kelime-i sya
tecell edip ve maksd- mstefhim, teceddd-i ilm-i imtihn olup ilm-i mutlak olmad
ise.
-,-- _- ;= --= ~~--
Pes hikmet iktiz etti ki, cevb- mcb, sret-i teferrukada ola ki minel-
mstefhim vel-mcb tefarruk bula.
654

-= Q-- [284b]
Lkin ayn- cem mlhazas ile yan cem beynel-Hak vel-halk ve beynet-
tebh vet-tenzh birle mhede ede ki, hakkat- vhide bi-itibr makm- tenzh-i
Hak ve bi-mlhaza makmt-tebh-i halktr.
== )=;- _~-- - '-'- -=- 4-'=-~ ,-- -- '-- '
Pes s (a.s.) evvel tesbhden mnfehim olan tenzhi takdm edip ve bu ikisi;
muvcehe ve hitb, tebh ve tahdd iktiz etmek ile kelime-i mezbrede cem beynet-
tenzh vet-tebh bulundu.
655

- '- _=- Q- '- ;- 4- _~-- '- ~- Q- _ ;- '- _- V _-; -~-
Yan ey mmkinttan mnezzeh olan Rabb-i Sbhn! Benim iin hergiz ben ;-
mlhazas haysiyeti ile senin ztn mlhazasndan kat- nazar ile ztma hakk ve
lyk olmayan sylemek sbit deildir. Yan benim hviyyet-i gaybiyyem ve ayn-
sbitem belki zt- mevcdum iktiz etmedi ki emr-i hatri tekellme benim min-hays
ona kudretim yoktur. Meer ztna mazhariyetim ile ola. te bu mezkr lisn-
tefrikadandr.
J'- ~- 4-V ---- --- --- ~-

654
Yan mcb, bu makmda sret-i teferruka ve man-y cem mhede ede.
655
Pes s, lafz- Sbhnn kbil olmala tenzhi takdm edip badeh kf-i hitb- tebh ve tahdd iktiz
etmekle kelime Sbhnn cem minet-tenzh vet-tebh oldu.
235

Min-bad lisn- teferrukadan tevhde udl edip, buyurur ki: Eer ben ol kavli
y Rabb dedim ise geri Senin dire-i ilmin ona mildir. Zr benim sretimde many
irdetinle kil sensin; ve muktez-y kurb-i feriz ile fiz-i mevrid ve menhil sensin.
Rub:
Hep nr u ziy u ems-i mil sensin
Feyyz u mevrid u menhil sensin
Cevher sen ve cevherde arz- hl u mahal
Delillerde makl u kavl u kil sensin

- ;--- - '~- ~- '- '- ;-- --- ,- '- Q-
Ve bir eyi kil olan hod makln bilir. Sen hod benim bais-i tekellm olan
lisnm bil ki knmda revnmsn. Nitekim emr-i mezbr, muktez-y kurb-i
nevfildir. Ki Q--'- -~ [285a] _- hadsinde nkildir. Ve lisn- mezkr, lisn-
cemdir.
_)( ,-= _- - Q- >~ --- = ;~ '-,-= '-
Nitekim Reslullah bize onu haber-i ilhde yan kurb- nevfilde vrid olan
hads-i kudsde Rabbinden haber verdi.
~~- ;----'~ Q-- -; J=- - ;--- - -'~ ~- '--
Pes buyurdu ki: Ben abdin makm- fen-y sftta lisn- tekllm oldum.
Pes Hak Tel, hviyyetini ayn- lisn- mtekellim kld ve kelmn abdine nisbet etti.
Nitekim muktez-y kurb-i nevfil budur; zr kurb-i nevfil mertebesinde fil abd olur.
Hak ona let hkmn bulur. Amm kurb-i ferizde fil Hak olur.
656
Vaktki makm-
s (a.s.) kurbeyn-i mezbreyne mil oldu ise, ona ireten buyurdu:

656
Kurb- nevfilde fil, abd; Hak let olur; feryizde fil, Hak olur.
236

; _= ; ;---- _~-- _- '- ;-- ;-- ;= _'~ -- ;- ')-- '- ;-- V
Bundan sonra abd-i slih yan s (a.s.) cevb- mstetbn tamm etti bu kavli
ile ki, mstefhime lisn- acz niyz ile; Sen benim nefsimde olan manya gh ve
vkf- rzsn dedi. Halbuki bu kelm mtekellim geri lisn- Hak ve kil Hak ile
mutlak ve muhakkak idi. Zr muktez-y kurb-i feriz budur ki, s tekellm-i
mezbrda let-i Hak ola, ve Hak fil-i kil. Nitekim ;-- V (Mide, 5/116) nefyinde
dahi mtekellim haysiyyet-i taayyn-i seviyye ile zt- Haktr. Vaktki mtekellim
- ;- '- - ~-- (Mide, 5/116) [Sen benim iimdekini bilirsin] kavlinde Hak Tel oldu
ise lafz- _~--de vki olan zamr-i mtekellim Hakdan kinyet olur, ve nefs-i
mtekellim ve nefs-i Hak vahdet bulur. Pes bu takdrce ')-- '- ;-- Vda ide-i nefse
muzharan ihtiyc olmaz. rc- zamr-i mecrr kifyet eder. Pes tabr-i eyhde
(kuddise srruh) tagyr-i lafz- Kurn bu nkte-i latfeye mr olur. Pes murd demek
olur ki - _- '- ;-- V _~-- _- '- ;-- 4~- [285b] (Mide, 5/116) yan Ben nefsimde
olan bilmezim. Pes nefsinde olan ne keyfiyet ile bileyim? Nefsim ile nefsin hod nefs-i
vhid ve ayn- mnferid.
_~-- ; Q- ;- _--- ) ;- ( J-'- - ~- Q- V -; ~- Q- ,
Pes Hak Tel ilmi, hviyyet-i sdan nefy etti belki nefs-i sdan hviyyeti
haysiyyeti ile nefy etti. Lkin nefy-i mezbr snn kbil ve z-eseri olmas haysiyyeti
ile deildir. Zr haysiyyet-i mezbre ile s, ayn- Hak olur.
!=- ~- 4- --- '--- '--- --'- '- J~-'-
Yan tahkkan Sen, Y Rab, allml-guybsun ;- >- ~- 4- (Mide,
5/116) Pes fasl ve imd iin kelime-i ente getirdi ki beyn- hikmeti tekd ve beyn-
mezbre itimd hsl ola ki lafz- ente bu iki fideyi mfddir.
= V ~- ;- V
237

Lafz- ente, mfd-i beyn ve tekd olup ifde-i tecdd etmediine dell-i
sedddir ki, gayb Allahtan gayr kimse bilmez. Pes hkm-i mezbr ona mnhasr ve
gayrden sudru mteazzirdir. -= ,-- Evvel Hak ile halk tefrk ve temyz edip,
kelime-i tenzh ile 4-'=-~ dedi badeh cem etti ve cem-i evz Hakka redd ve irc
etti. Nitekim ---- --- --- ~- (Mide, 5/116) [Eer ben onu sylemi olsaydm,
elbette sen bunu bilirdin.] dedi tevhd ve teksr dahi cem ve tefrka lzm manlardr
ki, buyurur: ~ ,- - Yan sereyn- hviyyet ile tevs edip ~-- - '- ;--
(Mide, 5/116) [Sen benim iimdekini bilirsin ] dedi. . _-~ yan mezhir itibri ile
tazyk edip 4~-- - '- ;-- V (Mide, 5/116) [Halbuki ben senin zatnda olan
bilmem.] dedi. Elfz- mezkrede tazf mblaa iindir.
- _--,- '- V ;) ~-- '- ;=- '---- '- ;
Pes abd-i slih yan s (a.s.), cevb- sbk mtemmim ve mekkid olup,
'- - --,- '- ' ;) ~-- (Mide, 5/117) [Ben onlara, ancak bana emrettiini syledim]
dedi. Zr --- ~- (Mide, 5/116) ile cevb- matlb hsl idi. Yan Senin
emrinle syledim, [286a] kil, fil-hakka Sen idin.
; ; '- - _ ,-~- V _---
Pes Hazret-i s (aleyhis-selm) mukaddem nefsinde kavli nefy etti, u
manya mr olduu hlde, ki nefs-i s (aleyhis-selm) ol makmda mevcd deil
idi; kande kald kil-i kavl ola? Zr cem-i hest ve bd Hakkndr. Taayyn-i abd
Hakk- mutlakda fn ve mstehlektir.
; ; ;)--~- - '- ;- ~= ; -- ~~- V 4- J- 4 Q- -'~' _'-= ;--
Pes s (a.s.) badel-fen kavli cb etti, mstefhim ile riyet-i edep iin. Zr
ger byle etmese yan evvel nefy bade isbt klmasa, Hazret-i s, hakyk- eyya
adem-i ilm ile muttasf olmak istid eder idi, h! Yan ol Hazret, bu hlden bad ve
rtbe-i keml-i neb bu sfattan mstesndr. Zr kavl, srette sbit; hakkatte
238

madmdur. Pes eer, kavli nefye kasr etse srete halel verir idi; cba hasr etse
manya noksn gelir idi.
_-'~ ~- _-'~ _-- ;---- ~- - _--,- '- V '--
ir:
--- -~ ;~-- ;= ;
-;'- ~~- ; ~- Q=~
Murd, cb- kavli tefsrdir. Yan racl-i slih, hviyyet-i ilhiyyeyi hviyyet-i
s zmnnda isbt edip Benim lisnmda kil sensin, bil ki lisnm sensin, benim sret-
i lisnmda zhirsin dedi. Kelm- evvel, kurb- feriz; kelm- sn, kurb- nevfildir.
')- '- ')-= '- -)( -, ---- -- _ ,=-'-
Pes nazar eyle, tesniye-i mrn-ileyh ki rhiyyet ile muttasfdr sreti itibri
ile ki sdan sdr olur ve ilhiyye ile mevsfdur; hakkati hasebi ile. Ne aceb latfdir,
ibreti ile;
657
ve ne aceb dakktir ireti ile. Dvud- Kayser (kuddise srruh) ve
tevbii ibret-i mezbreyi ---- olmala haml edip byla nn nebedendir ---
veznince demiler ve ekser-i nziriyynun tesniye krat s-i menkta bi-selse-i
nukt- senyden olma zere tashfdir. Zr hikmet-i mezkre [286b] hikmet-i
nebeviyyedir, hikmet-i seneviyye deildir demi. Amm dikkat-i nazar ve lutf-i mereb
ehdet eder ki, lafz- mezkr, tesniye olmak lafzen ve manen akreb ve evl ola.
Nitekim urrhdan Monl Cm, -',- = '- bu mezhebe zhiblerdir. Musannife krat
olunan nshadan byle nakl ederler, nazar oluna! Fakr eydrin: -- ve --= tesniyede
azherdir. Huss tesniye, ----- Q- ;-dir; zr ---- mutlak haber vermektir. Tesniyyet
haber-i msenndr. Bu takdrce rhiyyet ve ilhiyyet ile mevsf olmakta ikisinin
tefvt olmaz. Pes Dvud- Kaysernin rhiyyet ile ittisf, ----ye tahssin vechi
kalmaz. Huss nsha-i makr all-musannif, t-i menkte ile tesniyyet tashh
olunmu ola, Allahu alem. Badeh merhm eyh Dvud (kuddise srruh) ibret-i
tesniyye tashf olduun bu vech ile tall etti ki, ;- ;- V ;-- -- --= -- '- Yan

657
eyh-i mezbr mukallidlerinden Sofyl Torbl halfe dahi bu semte slikdir.
239

hikmet-i mezbre, hikmet-i nebeviyyedir, seneviyye deildir. Fakr eydr, tarz-i
takrde mezbr killer bu mertebe-i mblaa ve istihzya kbil ve mtehammil
deillerdir. aferallahu zunben ve setere uyben! Badel-mezkr, musannif, emr-i
memru beyna r edip buyurdu:
658

--- ,~- >- '-- _- '-- >-V = ;V'- '=- =

Yan, Ey Rabb! Senin bana emr ettiin fil-i memrun-bih, Allaha ibdet
etmekliktir. Pes mabdun-bih ism-i cmi olup msemms mstecmi-i cem-i sft
olduunun vechi, zr bidler ibdtta muhtelifl-vchdur. ; '-~V 4-- Q- )= J---
')-;- mazmnunca her bid, ztnn mazhar olduu ism-i hss hasebince zt- Hakk
velyler; yan zt- Hakka kurb-i nisbet hsl eder. Bir vech-i mahssu vardr ki ol
vech-i mahss ile Hakka bid ve mrtebit olur. _>= '-- -- = _ ,= srr-
erfince eryi-i muhtelife sbittir.
659
Pes her ismin msemms vech-i hss ile slik
ve matlb- hakkye [287a] vuslata mlik olur. Badeh snn mmetine erat- hssa
zerine ibdet emr etmedii klliyet-i mezbreye zarar vermez. Zr mereb-i seviyye-i
hssann vcd- isbt matlbda kifyet eder. Pes Monl Cmnin erhinde olan
itirz mndefi olur.
660

J-- -'= ;~V'- '= J- ;~ '~'= '-~ = ;
Dahi ism-i hss zikr edip mesel Q-, --- demedi; belki cmi-i cem-i
esm olan ism-i zt zikr etti.
,=' ;=;- _ -~- Q-- ~~- --;-,'- ;=;- _ --~- ;-- ;-- _- '- ;
Badeh s (a.s.), ism-i Allah izfet ile tafsl edip Benim Rabbim ve sizin
Rabbiniz - ;-- (Mide, 5/117) dedi. Ve hlen bu man malmdur ki, ism-i

658
Murd, ill - _--,- '- kavlinde olan emrdir.
659
eryi-i Mustaf olmak lzm deildir.
660
Monl Cmnin itirznda ibret-i erfe budur ki, zikr olunur: _- ---=- ,~ _-- ,~ J-
~-= '---> _~-- ) ;- ( _)-- ~'= ,~ _-- '-'- -- ,-' V . '-= ~-~ ,- -,,= ~ '- V ,=- --
,~ J--- _- ,~ J-=-V _- ;--- J~ ] --- _~;- ) ;- ( '-~V - Q- ;=- -~ _- ---- ;~ ~'=~ _- '-
Q-;= ,- ~-- '-- ;- Q- --- _~-- ,,-- ;-- '-V ;--- ;-~- ; ---~- ,-'- ) ;-~ ( _- ' ] ')--,~-
>~ --- _~;- ,~ >= _-- ]
240

Rabbin bir mevcda nisbeti mevcd- hara nisbetinin ayn deildir, gayridir. Zr her
biri bir ism-i hssn mazhardr ki, onun ile mrebb olur.
661

-'- ;-- _- ;-- J~- 4--- ~='=- '- ;---- '- Q--'-
Ve bu ecildendir ki s (a.s.) icml-i sbk izfet ile tafsl edip ;-- -
(Mide, 5/117) [Benim ve sizin Rabbiniz] dedi, birinde kinyet-i mtekellim; harnda
kinyet-i muhatabeyn ile. Zr taaddd-i muzfun-ileyh biz-zarret taaddd-i muzf
iktiz eder.
662

'---V -- ;~- Q- V ,-; V ;-- ;~ ~~- ;-'- ~-- ~-'- - _--,- '- V
J- ;
Badeh musannif _--,- '- V kavlini lisn- sdan ide etti. Makm-
ubdiyyete mteallik olan emri tekrr ve takrr maslahat iin. Pes s, nefsini memr
olduu hlde baden-nefyi isbt etti. Eeri f-nefsl-emr sbit olan Hazret-i snn
ubdiyyetinden gayri deil idi. Zr ondan imtisl-i emr mutasavver olmayan kimse emr
ile memr olmaz. Ubdiyyet ise mmtesil-i emr olmak nndan olanlardandr. Eeri
imtisl-i emr file dahi gelmez ise.
-=- ,- ,-V ' '- -~- 4- ~-,- ; ] -= '-- '-'- --,- _- ,)= Q- J
--, 4-- ----
Vaktki ehl-i mertib muttasf ve mstaidd olduu hl ve en onlara sebeb-i
hkm-i mertib ile nzl ve feyezn eder oldu ise, bu ecildendir ki her mertebede zhir
olan ve mteayyin olan mevcd- mmkin, gerek ol mertebe hak olsun gerek btl,
mertebe-i mezbrenin hakkati it ettii levn ile mtelevvin olur.
663
Yan mertebe
hkim olur; ve shib-i mertebe mahkmun-aleyh olur. Pes kavl-i mehrdur ki, slib-i
mertib, clib-i zndk ve ilhd; ve adem-i riyet-i eryi, bis-i kfr ve ind ola.
Msra: _--- _--- ~-,- ;)- ,

661
Mesel abd-i Mnim, abd-i Mntakm deildir; ve abd-i Rahm, abd-i Kahhr deildir, il-gayrih.
662
bret-i tahff, sd ile olmak dahi cizdir; belki ola.
663
Mesel grlmez mi ki bir ahs- insn velyet-i kazyla mvell olmazdan mukaddem kelm mesm
ve nehy ve emri mut olmaz. Amm badet-tevell ve m ve frc ve frc- nsda hkm nfiz olur. ahs-
mezbr hod hliyetinde bile mevcd bkdir; mteazzir olmaz. Pes hkim mertebe idii mukarrer olur.
241

-,- ;-'- J _- ,)= ;- ') ;-'- --,-- ') ,-V - ,- J _- -- ;-
Pes mertebe-i memriyye iin bir hkm sbittir ki her memrda zhir olur. Ve
hkm-i mezbr inkyd- emr ve tat, hkm ve icbet-i dudr. Bu art ile ki memr
olan emr-i cd ile memr ola, y cd ve cb maiyyetle ola. Amm kaan yalnz
emr-i cb ile memr olsa memr- mezbr hakkatte memr olmaz. Zr emr-i
cdde olan eser-i emr zhir olmaz. Badeh kavl-i mezbr memr abd olduu
hldedir. Amm memr Rabb olsa memriyyet zhir olmaz. Meer du-y abd, lisn-
istidd ile ola ki eser-i taleb zuhr bula. Ve kezlik mertebe-i emriyyet iin dahi hkm
sbittir ki, her emrde zhir olur; ve memr zerine nefz bulur.
- --- ; -,-'- -- ;-'- ~--- ,-7 ;)- ;-~ ;--- _= ;--- Q- -- ~-= '
-,-'- _=
Pes Hak Sbhneh ve Tel, mesel ubbdna: kmet-i salt edin diye emr
eder. Pes fil-hakka mir-i mkellif, kesr-i lm ile, Hak Tel olur; ve mkellef-i
memr abd olur. Ve mesel abd, lisn- istidd ile Y Rab, bana mafiret eyle! diye
du eder. Pes bu srette abd-i d, [288a] mir; Hak, memr olur. Pes Hakkn abdden
emr ile taleb ettii, bi-aynihi abdin Haktan emri ve dus ile taleb ettiidir. kisinde
dahi emr-i mezbr, inkyddr.
' -) ;-- Q-- -'=V Q- Q----- - ,='- '- ,='- --V '-'=- '- J
' ,=' ~- _- _-~ '---V ,=--- ~- _- _-~ >- >-- ;-~ -'-'- '-='=-
-~-'- ; -'=V Q- -- >- 4 Q- '-----
Ve bu ecildendir yan memrdan ve mirden her birisinin bir hkm
oldundr ki her du-y hakk, mcb; belki her emr-i hakk, mut olur. Zr urt-
mukaddereye mukrenet bulur. Pes husl-i icbetten l-bddr. Eeri mteahhir ise de;
fkdn- art ve vcd- mni sebebi ile. Mesel baz mkellifn gibi ki makm-
teklfde ikmet-i salt ile muhtab olanlardandr. Vakt-i emr-i ikmet-i saltta ikmet
etmez; imtisl-i emri, tehr edip vakt-i muahherde klar. Pes eer muhtab- mezkr,
242

imtisl-i mezbre kdir ise
664
geri vakt-i memrun-bihde husl-i icbet emrden l-
bddr.
665
Yan eeri tehr-i imtisl bil-kasd vel-amd ise de; kande kald ki gaflet
ve nisyn ile ola!
666

_- '- '- ;)- _~-- _-- J- ; ;)--- ~- '- ; V ;)-- ~-'- --)~ ;--
;)-- ;-'- ;)-- _-- -)~ '---V
Badeh Hazret-i s (a.s.) buyurdu ki: Ben mmetim zerine ehd oldum
mdem ki ilerinde neb idim ve semya merf olmadm. ~-- , ~- ~- ---- ;- '---
--)~ ~ J _-- ~- ;)--- (Mide, 5/117) mmeti ile nefsini mehdiyyette terk
etmedi; sbkan merbbiyyette terk ettii gibi. Zr ;-- _- (Mide, 5/117)
tafslinde izfet ve nisbet ile teksr-i esm kasd etti. Amm bu makmda tevhd maksd
oldu, teksr olmad. Zr enbiy mmetleri zerine heddr, ehd ise ism-i Haktr.
Enbiy hod mezhir-i esm-i Haktr. Pes ehd olan ayn- enbiyyla ayn- Hak oldu.
Ve ayn- s (a.s.) [288b] muzmahill-i mutlak kald. Pes bu takdrce kelm nefs-i s
mddeden mnhali olmak hm eder, teemml oluna!
~- ;)-- _---= _-- ;)--= 4- _--- _----;- '--- ;)--- ~--, ~-
_----;- (Mide, 5/117) kavlini musannif (rahimehullah) _--- ile tefsr etti.
htiml-i man-y fevti def iin. Zr _-;- man-y imtede zhirdir. Yan Ol vakit
ki Sen beni Cenb- zzetine ref edesin; ve onlar benden ve beni onlardan mahcb
klasn. Onlarn zerine Rakb-i Nzr Sen olasn. Malm ola ki hayt- s (aleyhis-
selm) eeri Kurn- Azmde ;) -~ Q- -;--~ '- -;--- '- (Nis, 4/157-158)
[Halbuki onu ne ldrdler, ne de astlar; fakat (ldrdkleri) onlara sa gibi gsterildi.]
yetinde menss ve gubr- reybden muarrdr. Lkin 4--;-- _- yetinde lafz-
tefevvde baz mfessirn hilf- mesg zann edip mme-i Nesr phesine
mbtel olmulardr ve baz sfiyye, yeti tevl edip - ,- _ --~=- ~- demilerdir.

664
Yan art- kudret mevcd ise elbette fiil vaktine msdif olur, tehrin kasd etse edemez; kande kald ki
nisyn ola demektir.
665
;-V ] ')-'-'- hkmnce.
666
Yan icbet-i hkmyenin huslne mtemekkin-i fiilin teahhurda amdi dahi mni olmaz; kande kald
ki sebeb-i tehr imtisl-i gaflet ve nisyn ola! Yan tehr-i imtisl kasd etse tehre kdir olmaz; icbetinde muztar
olur, demektir.
243

Amm bu hakr bi-avnillahin-nasr bu makmda rhniyyt- eyhden istimdd ile
kef-i ilm hsl edip kide-i hikmet ve tasavvuf zere cumhr- ulem-i snnete nusret
ve ashb- yakne inyet klmtr.
667
Zr rd edeceim vesle-i uhddur. Hsl budur
ki, nefs-i ntka ile msemm olan rh ki, nefs-i muntabann gayridir; kalb ile dahi
tesmiye olunur. Onun mteveffsi Hak Teldr, yed-i kudreti ile ahz eder. Zr
nrniyyette zt- Hakka nisbet-i kmilesi vardr, biz-zt ona mncezib olur. Amm
rh- hayvn ki nefs-i muntabadr; bade hudsl-beden hdis olmutur. Ol vsta-i
melek ile mteveff olur; zr zt- Hakka kurb-i nisbeti yoktur. Nisbeti cnib-i
meleedir. Kuv-y melekiyye ve kuv-y insniyyenin biri birilerine nisbetleri zhirdir.
Pes Kurn- Azmde haber verilen _-;-dr ki iki mevzide byle zt- Hakka isnd
olunmutur. Birisinde kinyet mtekellim ile ki 4--;-- _-dir; birisinde kinyet hitb ile
ki ---;- '---dr. Pes Kurn- Azmde [289a] _-;-, melee isnd olunmadndan fehm
olunur ki s (a.s.) bi-cesedihi ve cismniyyetihi ve zinde olan rh- hayvnsi makbz
olmamala. Burada teemml buyurula! Badeh kefin min-hays-hve lem-i latfe
urcun phesi, def eer ki makdrt- mmkineden olup muhbir-i sdk haber
vermesi, itikd- mminde kfdir. Lkin imkndan murd, imkn- akl srf mdr,
yoksa istidd midir; beyna muhtctr. Badeh bu mddeya dell,
668
akl-i rd
kbildir ki gile-i vehm ve kk bil-klliyye zil ola. Dell budur ki, eyh (kuddise
srruhu) Fussda zikr ettii zere Hazret-i s (aleyhis-selm) m-i mtevehhem-i
rhnden halk olunmutur, ki nefh-i Cibrlden hsl olan rutbettir ki, m-i muhakkak
Meryeme ittisl ile fil-hl tahakkuk kesb etmitir. Bu cmle ile aslet cnib-i fildedir;
kbilde deildir. Pes hkm-i cz aglebin olcak bakyye-i kesfet ki ekl ve rbden
hsl olur. Evkt- s riyzt ve mchedt ile mrr etmenin himmet-i kalle ile zil
olmak cizdir. rife yakn hsl etmekte bu mertebe kifyet eder. Ve takld-i ehl-i
zhirden hals bulur. Cehele-i avm hod hadd-i itibrdan skttr. Bu man muhakkak
ve mehddur ki taalluk- irdet-i ilhiyye ile kesfet letfete mtebeddil olmak emr-i
mmkindir. Huss ecsmda asl, letfettir; kesfet, emr-i arizdir. Pes ;-- V ~-,~
')- hkmnce niin zulmet nra mntakil olmaya; ve letfet cn galebe klmaya?
Eeri rih-i Vridt- Simviyye
669
merhm eyh Muhyiddn Yavs eydr: Hayt-

667
Tahkk-i erf
668
Bu dell-i sbk dahi zikr olunmu idi |?| telezzz ola!
669
Feth-i sn ile olmak dahi hm eder.
244

beden-i sya dellet eden yt maktatd-dellt deildir. Ark- ihtiml hilf kat
etmez. Zr -;--- '- -;--~ '- (Ns, 4/157) [Halbuki onu ne ldrdler, ne de
astlar] nefyinden kat- nazar ile 4--;-- _- tekellmnde ve _----;- '--- hitbnda ikisinde
bile _-;-de man-y imtet zhirdir, demek ister. [289b] Tefsr-i Begavden nakl
eder ki baz mfessirn _-;-den murd, mevtdir demiler, Allahu alem. eyh
Sadreddn (kuddise srruhu) eydr: Rh- s (salavtullahi aleyh), nefsine ve cesedine
riyzt ile glib oldu. Arz- bedeni gayr-i arza tebdl etti. Pes cesedi rhuna tbi olup,
cesedi bil-klliyye sktl-itibr oldu, Hzr ve lys gibi. Bunlarn beden-i mahssu
hod mehr- mtevtirdir. Ve dahi buyurur ki: '- -;--- '- -;--~ Q- -~ ;) (Ns,
4/157) [Oysa onu ldrmediler ve asmadlar. Fakat onlara yle gibi gsterildi.] yetinin
mans -'- '--- ;-~ _- - -~=- ~-- -' demektir der. Bazlar, eyh-i mezbrdan
670

erh-i Fussunda Fass- seviyyede byle nakl eder ki cism kef-i zulmnden hsl
olan beden hakkatte ve cevheriyyette cism-i latf-i nrn ile mtereklerdir.
Mugyeretleri mertebe hasebi iledir der. Lkin ahad-i hmya fen ve zevl taalluk
etmekten hara taalluk lzm gelmez; mertebede mugyeret kifyet eder. Pes cumhr-
mtekellimn gibi bu dav-y vhiye ihtiyc kalmaz. Ki rhda bir cevher-i latfe sr-i
cismniyye isbtndan sonra, ol cism-i latf-i nrn mdde-i az olan cism-i kesf-i
zulmniyye mhiyeten ve hakkaten mugyirdir, derler.
671

; ;- _- J- _- '- ,-- _-
Yan, Benim mddemin gayri olan cismde belki mmetimin ecsmnda tecell
ettiin hlde Rakb ve Nzr olasn. Mddeden nzr olmak makm- farka irettir. Bi-
gayr-i mdde nzr olmak, makm- cema irettir. Badeh mddeden rakb olmak
maiyyet mansdr; hull ve ittihd deildir. Nitekim kelm- ehl-i Hak budur.

670
Yan Sadred-dn Konevden.
671
,~-- _-~ '- ) - ,~ -- ( _-- --- Q-'- ~-=- ;~= 4-- --- ~--- ;~= - ;- _-
;-'- Q-- ;~ '~;~= ;~= --- ;- Q- -'=- -'-- 4-- -)VV ] ;-- V ~-,~ ] ')-
-'-- _ --, ->- ~'~ '~ _~-- '--'- ;) ) ;- ( J--- - Q- ] _~'-( - _- - Q- ,- -'--
J-- _-;- ~-=- ;~= ;= '- '-- Q- - -- ,-- '--V ,=- J-'- ,~-- ---= J --- '-~
;-- _ '-= >- ')-,= ~=; V '-~ ,= _- ->- '~= ,= ] J- -'=- ,-- ~---'- J~ - ~-=--
'-,~ '--' , ;- V =-- '-~ _ , _- J- -;=; --= _- 4-- J-- _~-- ;- >- ->- _- _- --~V
-'-- ,'~ '~ V _-~ ,- - Q-

245

,- _~--- - ; ,~- ~- --
Zr Sen, onlarn nr- basar- basretisin ki murkabe-i nefs ve uhd- hakyk
iktiz eder.
-' _= -)~ ~-- '~-V;)~
Pes insnn nefsini uhdu, bi-aynihi Hakkn nefsini uhdudur. Lm
ahdiyyedir; [290a] murd, insn- kmildir ve Hak Tel basar- insn- kmildir. Ve
sret-i insn- kmil, sret-i Haktr. -;~ _-- ' _-= = Q-, ;~ _--
672
el-
hads. [Allah demi kendi sreti zere yaratmtr, yada Allah demi Rahmnn
sreti zere yaratmtr.]
;)~ J= -V ~-- , ;~V'- -=
673

Badeh s (a.s.) Hakk ism-i Rakb ile mezkr kld, nefsini zikr ettii gibi
ism-i ehd ile mezkr klmad --)~ ~ J _-- ~- (Mide, 5/117) [Sen her eye
hakkyla ahitsin.] Zr Hazret-i s uhdu nefsi iin isbt etmiti. Ve uhd- s (a.s.)
mdde-i seviyyede bi-aynihi uhd- Hak olmu idi.
- Q-- --- J~- '-
Pes diledi ki nefsi ile Rabbi m-beynini cemden fark ede. Tabr ve ism ve
tavsf-i vasf ile tagayyr klma ile. Mesel Hakk Rakb ile muabber edip ve nefsinden
ehd ile haber vermek gibi.
; - ;- _-
Hatt malm ola ki s, taayyn-i hss ve vech-i ubdiyyeti ile sdr; Hak
deildir.

672
Buhari, stizan, 1; Mslim, Birr, 110, 115; Cennet, 28; Ahmed b. Hanbel, II/244, 251, 315, 323, 434,
519.
673
zamri sya id idiinde tereddd yoktur; Monl Cm erhinde tasrh etmitir. Dvud- Kaysernin
mukallidleri hilfna gitmitir, teemml oluna!
246

--- -;- Zr vech-i taayyn ve ubdiyyeti ile fil-vki abd olup, gayr-i Hak
oldun. Zr vech-i ubdet cihet-i rubbiyyetin gayridir.
'- -;- _= ; _=
Ve tahkkan ve vkn Hak dahi Haktr, s deildir. Taayyn-i rubbiyyet ile
mteayyin ve cihet-i tlk ile kayd- ubdiyetten mtehasss oldun.
~-- -'- _= _- --)~ -'- ~-- '=-
Pes nefsi iin ism-i ehd getirip, Hakda ism-i Rakb getirdi. Hak ile nefsi m-
beynini fark iin. Badeh ism-i ehdi nefsine tahss biz-zikr etti. Eeri fark-
mezbr, emr bil-aks dahi olsa meysr idi, zr enbiy (aleyhimus-selm) hed-i
memdir.
--)~ ;)--- '-- ~-- _ _- ;)- --
Yan nefsi hakknda mmetini nefsinden zikirde takdm edip --)~ ;)---
(Mide, 5/117) dedi; ;)--- --)~ demedi.
'- --- _- ;) '- ;)-- ~- '-
mmetini nefsi zerine takaddmde muhtr klmak iin. Nitekim tevzu-
kmmeln ve hulk- enbiy ve limn bunu iktiz eder. [290b] mmetini sir memden
mehdiyyette mmtz etmek iin ve mkleme-i Hakta mrt- edep iin.
-~ '- ;)--- ~--, ;- _- _= ~-'= _- _= Q- ;,= --,'- --- Q- , -=
Ve dahi cnib-i Hakta Haktan tehr edip ;)--- ~--, (Mide, 5/117) dedi;
~--, ;)--- demedi. Zr Rab iin takaddm bir-rtbe sbittir. Ve Hakkn rikbetinin
onlara ihtiss yoktur. Cem-i meme als-seviyyedir. Takaddm ise ihtiss cb eder;
ve mris-i halel-i man olur.
247

_~-- -= - ;~V ~--, _=- ;-- ; ) ;- ( --)~ ;)--- ;- _- --)~ ; ~--
- '=- --)~ -~ J _-- ~- '-- --)~ ;~V'- '= ,-- ,-- -V -~- ;-- J-
;)~- 4 --- -~--- '- ~~=- ;)~- J _-- --)~;)-
Badeh s (aleyhis-selm) ilm etti ki, Hakk- Rakb iin bir ism hsldr ki
s (a.s.) ol ismi nefsi iin isbt kld ki, ol ism-i ehddir, ki Hakkn --)~ ;)---
kavlinde mezkrdur. Pes s (aleyhis-selm) --)~ -~ J _-- ~- (Mide, 5/117)
dedi. "Kll" lafzn getirdi, ifde-i umm iin. Ve lafz- eyi rd etti. Zr enker-i
nekert ve emel-i milttr. Kendi nefsinin ehdeti ile Hakkn ehdetin tefrk
iin. Zr Hak Tel cem-i mehdtn ehdidir. Hakyk iktiz ettii zere s ise
kavm-i hssna ehddir. Fakat hsl- kelm demektir ki, eeri ism-i ehd Hak iin
sbit olduu gibi s iin dahi sbittir; lkin beyn-i ehd ve ehd fark- fhi ve bn-
bad vardr ki mezbr, lafz- mm ve nekre ile tabr zmnnda beyn ve takrr
klnmtr. Zr ehdet-i s (a.s.) zamn- muayyende kavm-i mahss- muayyene
maksr idi. Amm ehdet-i Hak Tel, cem-i mehdta mm ve mil ve mme-i
ezminede minel-ezel ilel-ebed sbit ve hsldr.
_~-- ;- _-- --)~ ; _'- - _-- --- ) ;- ( ~- '- --)~ ;)--- ~- '- Q-
] - '- ;~-- '- _- - _= ')~ )- ;)-- -,~- -~ -'~ - ~
Pes s (a.s.) Kurnda tenbh etti ki, Hak Tel, kavm-i s zerine ehd ola.
Ve - '- --)~ ;)--- ~- ;)-- ~ (Mide, 5/117) [lerinde bulunduum mddete onlar
zerine kontrolc idim.] kavli ile. Pes ehdet-i mezbre Hakkn mdde-i seviyyeden
ehdeti oldu. Nitekim kurb-i nevfilde Hak Tel, abdin lisn ve semi ve basar
olduu gibi.
- '- ; _~-- ;- ')-'- ;~-- ')-; '- --=- ;~-- - ) ;- ( _'- = '-= '-
'-- -- ~- - '--'- >~ --- --=- Q- ')-;-;-- --=- ')-; '- -'- _- --
-= _- ',-- _ - ; ' ,-- ',- --' -- ')- '-- ;)-'- ;)--- ,=-
;--= ,, ~- 4-'- ;),--
248

Badeh s (a.s.) kelime-i mezbreyi, ki ;)--- yetidir, gh sya nisbet
edip kelime-i seviyye dedi; ve gh srr- enbiyya izfet edip kelime-i
muhammediyye dedi. Amm sya nisbetinin vechi Kitbullahda lisn- sdan haber
verilmesi ile sbit oldu. Amm Muhammed (aleyhis-selm)a ihtissnn sebebi, zr
yet-i mezbre nzil oldukda, Peygamberimiz bir leyle-i kmile nil olmayp, tul-
fecre varnca bu yet-i kermeyi istilzza tekrr ve takrr ile kim oldu ki; ;) ,--
;--= , , ~- 4- '- '-- ;)- '- ;)- -- (Mide, 5/118) [Eer kendilerine azap edersen
phesiz onlar senin kullarndr (dilediini yaparsn). Eer onlar balarsan phesiz
sen izzet ve hikmet sahibisin" dedi.] amm sebeb-i istilzz ve tekrr bi-hasebiz-zevk
budur ki, kelime-i mezbre bir kelime-i cmiadr ki sfate-yi ceml ve cell ve naks ve
keml onda mucmeldir. Cmleden abde mnsib-i bud ve hicb- hzln ve Rabbe
mlyim gafr ve setr ile birr ve ihsndr. Ve nice bunun emsli ki, badet-teemml,
nmyn olur.
- '- ~' ,--~ ; '- ~' ,--~ ; ~- '-- ~' ,--~- ,- Q - ; '
,~'= ;)~-'- , '-- ;) ,-~
Yan ;)- -- lafznda zamr-i hum gib iindir. [291b] Nitekim
- - ; J- (hls, 112/1) [De ki: O Allah bir(tek)dir.] yetinde dahi hve zamr-
i gibdir. Nitekim zamr-i gib ile ,- Q - ; (Fetih, 48/25) [Onlar, inkar
edenlerdir.] buyuruldu. Pes man-y gayb onlar mehd ve hzr ile murd olan Hak
zhirden stir oldu. Yan cem mezhir-i eyda mehd ve zhir olan Hak idi. Lkin
onlar hicb- gayb ve taayyn-i zulmn stir olman Hakk idrkten ksr oldular. Ve
hcb-i ahsiyye mni-i idrk- nr- Hak olup ancak mezhir-i halkyyeyi grdler;
Hakk- Zhri gremediler. Nazm:
Ol ecilden Hakk mahsr ettiler
Akreb iken cmleden dr ettiler
Sedd edip nru, hicb- kfr ile
249

Zhir iken Hakk mestr ettiler
Malm ola ki Q- ; ,- yetinde kfr ve gaybet mtensibn olduu gibi
;)- -- yetinde dahi setr ve gaybet ve tazb ve mafiret mtelimndr. Ve nitekim
sebeb-i tazb ve mafiret sha-i kurb- huzrdan ihticb- taayynt ile dr olmaktr.
Kezlik mahcblara kfr ve isyn ile hkm-i bis ve bd, nr- behcet ve surrdan
mehcr klnmaktr.
_= Q- -- ; - '== Q-- ; ~' ,--~- ;)--- '--
Badeh tazb ile zamr-i gib meynnda beyn- mnsebete r edip dedi
ki: ;)- -- (Mide, 5/118) [Eer kendilerine azap edersen] lafznda ki zamr-i gib
ile mezkr olmulardr. Ol muazzeblerin azb, ayn- hicbdr ki Haktan onun sebebi
ile muhteciblerdir. Nitekim azb- uhrev dahi ol hicbn sreti vki olur.
;,~ J-- = ;,--
Yan s (a.s.) onlar Allah iin mezkrn kld; ve Hak ktnda vcd-i zikri
lafz ile hzrlad; huzr- aynlarndan mukaddem hicb- taayyneylerin izle ve ifn
ile.
- ,--= ;-- ,~ _- ')--- -,-~- Q-= _- ~--=- -
Hatt ol vakitte ki huzr- Hakda hzr ve Hakk kll-i eyda mhedeye
kdir olalar. Ve hl-i haytlarnda olan zikr-i Hakk tezekkr klalar. Pes vcd- Hak
ile mafrn ve mestrn idiklerin [292a] tahakkuk edip Hak ile fn-i mutlak
olduklarn bileler. Hl-i haytlarnda mrn-ileyh olan fen-i zikri, hamr-i mye-i
fen-i hakk ve mdde-i mtehakkime-i istidd- cibillleri olup, hir ol huzr- zikr-i
istiddlarn ayn- huzru hakk eyleye, min! '-- ;)- '- (Mide, 5/118) [phesiz
onlar senin kullarndr] Efrd- zamr hitba mteallik olan nkt beyna r edip
;)--- artiyyesinin cezsn ide kld.
--- ;-' - --;-- '== ,-'-
250

Pes zamr-i kf ile hitb mfred kld. Kavm-i snn asl- ftratlarnda sbit
olan tevhde bin edip eeri ol tevhde eksernin uru yok ise de.
;)~-- _- ;) ,~- V ;)-V --- Q- ;=- V
Yan ibdet zillet-i bide dellet eder. Halbuki zillet-i abdden azam zillet
olmaz; zr nefislerinde tasarruf- mstakilleri yoktur. rdetleri irdet-i seyyide mlhak
ve ayn- irdet-i Haktr. Pes izlle ihtiylar kalmaz. Zr bundan edven ve ahkar
mertebe olmaz; meer mafiret olunalar.
;--~ ;) --, '- ;-=- ;)-
Mans sbkan zikr olunmutur.
,-'- '-- '- -'- ;)-- 4,~ V
Yan seyyid-i mezbrun ibd- mezkr hakknda erki yoktur. Zr ifrd- hitb
edip '-- dedi, vhide izfet etti; ;'-- demedi. Adem-i irket ve ifrd ifde etti.
- ;)-;- ;)-- V ;) V -'- ,- '-
Mans sbkan beyn olunmu idi ve bilinmi idi ki, zillet-i abdden azam
zillet olmaya.
! ;)- _~--- ;)---
Pes bunlarn ezille olmasn muktez olan nefs-i ztlardr; ve zillet bunlara emr-i
hric deil, ztdir.
---- ;)--; ,~-- '-- '- ;)-- V 4-'- ;)-- >-
Pes Y Rabb! Sen bunlar izll etmezsin; zr Sen bunlar izll ettiin takdrce
kulluk zllnden a bir zillet ile dahi izll edemezsin. Pes bi-hasebit-tab [292b]
vel-akl mafiret lzm gelmitir ki, buyurur:
251

-~ - - '- Q- ;,-~- ;),-- ;,-~ ,-- ;) J= ;)--'=-- -;-=
-- ;)-- 4 Q-
Yan, Ey Rabb! Eer onlara mafiret eder isen ve sebeb-i muhlefetleri ile
mstehakkn olduklar azbn kndan setr eder isen, yan onlar iin gafr klar isen,
feth-i gayn, ile Gfir ve Stir mnsna adl-i dil mansna olduu gibi. yle gafr ve
perde ki zlikel-kdan stir olup ve k onlardan men ede.
_-= --- ,, ~- 4-'-
Pes bu takdr zere, Y Rabb! Sen bir zt- Azzsin ki felek-i himyetinde ve
dire-i kahr ve saltanatnda dhil olana sultn- galebe ve kahrn yle mildir ki, gayr
iin onda ihtiml-i vcd ve irket yoktur. Ve ol ahadiyyet hmsnda ey mtel ve
hliktir.
;~V - _=- ,-'- _= _-~ -'-- Q- -'=- Q- _= -'=- ;~V -
,,'-
Ve bu ism-i Azzi, Hak Tel, bir abde it etse yan bu ism ile onda tecell
klsa Hakk- Mut, ism-i Muizz ile msemm olur ve abd-i mut-leh, ism-i Azz ile
tesmiye klnr. Zr mazhar- zzet olur ve indel-Hak vel-halk izzet ve ikrm bulur.
- '---V Q- -- ;----- - -, '-- _-= --- ;---
Pes abd-i mut-leh dahi menul-hm olur. Yan Mntakmn intikmndan
ve Muzibin azbndan hals bulur. Zr hergiz gayr onda tasarrufa kdir olmaz. Ne bir
mirin emrine memr ve ne bir hkimin hkmne mahkmn-aleyh olur.
>- ~- 4- ;- _- - _-'~- _-- 7 ;-- '--- --'- '~ '- J~-'- '=
--= ,, ~- 4- '~ '=- ;)--- ~-- , ~- ~- ;- ;- ;
Yan yet-i sbkada getirdii fasl ve imd gibi bunda dahi fasl ve imd getirdi,
tekd-i beyn iin. Ve n- sda vrid olan yetler mesk- vhid [293a] zerine sevk
252

olunman ~- 4- gibi ve ~- gibi badeh ~- 4- gibi ve ~- ~- gibi badeh ~- 4-
;--= ,, dahi, ol minvl zerine mensc oldu.
_-- Q-V;~ '-- ) ;- ( ;-= _ --'- -- --~- _- - _-- -- ''=
--- , _= ' , '- ;~ _- -'=V -~ ;-- -'=> '--= ' , ' ,=-
Q-- ,- J _- ;--- >~-- '~,- - ;-=;-~ '- ;~- '-- ;)-'- ;)- --
;--= ,, ~- 4-'- ;),--
Zamr-i ' Reslden sbkan sdr olan tereddde avdet eder ki ve ',
zmnnda mezkrdur. Yan Neb (a.s.), leyle-i tmmede terdd-i sul ve ilhh-
meselede Rabbine tevecch, t fecr-i murd- tli ve subh- md-i icbet-i flik
olunca idi. Zr eer sul-i evvelde istim- icbet murd klsa, tekrar ve terdd vki
olmaz idi. Badeh eyh (kuddise srruh) mukra-i Hazreti (a.s.) makm- tafslden
beyn edip, buyurur ki; sebeb-i tekrr ve terdd Hazret-i Hak ve Sbhneh ve Tel
mmetin cziyyt- znb ve massin ve mcebt olan efrd, azb ve mcztn
Hazret-i Reslne kerreten bade-kerretin ve merreten bade-merretin arz- mufassal ile
arz ettikde, her arzn ve her aynn mukbelesinde hitb- nev ve hitb- ahs ile hitb
etmesidir. Pes Hazret-i Peygamber dahi (s.a.v.) Cenb- Hudya her arz mukbelesinde
cevb verip '-- ;)-'- ;)- -- demesidir. Bu mezkrda Hak Telnn cziyyt-
umre ilmine iret vardr. Nitekim hads-i harda Rabbin abdine hitbnda - ~- ,-
diye ,- ,- _--;- add etmesinde bu man zhirdir. Badeh bu makmda beynel-
kelmeyn nev-i muhlefet fehm olunur, beyna muhtcdr, ezhn- ksreye nisbet
ile.
674
Zr , '- [293b] -'=V -~ ;--den mnfehim olan, sul-i vhidin tekerrrdr
ki, masiyyet-i vhidenin adem-i afvndan lzm gelir. Badeh ;~- --- , _= '
kavlinden fehm olunan sul-i mteaddide-i mtekerriredir ki, cziyyt- mas
mtekerrirenin tleblerinden hsl olur, teemml oluna!
)--- '-- -'-= '- _= ;--- ~=; '- , 4 _- ;-- ;) V ;
Yan Neb (a.s.), bu makmda rahmet-i ibd tarafnda idi. Ve eer ihtiml-i
marifet olmasa Hak Tel Cnibin ihtiyr edip irde-i afv ve mafiret klmayp, belki

674
)-~ --
253

taleb-i kahr ve intikm edip duun-lehya, duun-aleyhi terch eder idi. Zr beher-hl
rz-y Rabb-i Zl-Cell, takaddm iktiz eder. Ve du-y rifn murd, lisn- istidd
ile ister. - '- ' - --- -~ - Q- (Bakara, 2/255) [zni olmadan O'nun katnda kim
efaat edebilir? ] hkmnce mezn olmadklar emre ef olmazlar.
~ '- V ;)--- ,- '-- - ,- = ;--~- Q- 7 -- -= '- - ;-=- -;
Pes Hak Tel, Nebsine fusl- mezkreyi arz ettii hnde mmete arz etmedi;
ill mmetin mstehakk olduklar eyi arz ettii yet it ettii, teslm-i lil-lh ve
tevfzil-emr il-cenbihi-erfdir. Ve tarz-i afv- mzennibndir. Amm man-y
teslm zr '-- ;)-'- ;)- -- kavlin mtemildir. Amm tarz-i afv, zr terdd-i sn
;),-- buyurulmutur. Badeh tasrh olmad, zr ;),-- ;)- denilmediidir.
Fakr eydrin: Terdd-i snde eer ;--= ,, ~- 4-'- tekdi olmasa ve takdm zikr-i
azbdan sonra vuk- terdd- tekerrr izdiyd bulmasa yetin afva delletinden taleb-i
tazbe delleti izhr olurdu. Ve irdet-i kahrda sr- Cenb- Hak fehm olunurdu,
Allahu alem.
675

_- -- -'= V ,= - ' '- _- ---- ;~ ~ _'- _= --
-- '- - 4 ,-- '- 4- -- '~ V -- ] - ; ;--= ;--= ;~V'- '=
--= -~-- '-- ')- - V ')~;- _- '-~V ~ ')-'-~- ')-'-
Badeh tehr-i icbet mahz- muktez-y inyet-i ilhiyye olup imret-i irz
olmadna dellet eder ki, hads-i nebevde Hak Sbhneh ve Tel, abd-i dnin
savt- hannesinden telezzz etse, icbet-i dusnda tehr eder denilmi. Tekrr-i duyla
ol savt- hsn-y isg iin bu denli ki ihml ve irz- kasd ede. Ol ecildendir ki Hak
Tel, ism-i Hakm ile mevsm klnd. Zr hikmet eyy, mevzna vaz edip,
mstaiddinden tecvz ve muktezeyt- istiddt- hakyka muhlefet etmemee
derler. Sft ile mltebis ve mahlt olduklar hlde.
--- = _-~ '-- ~--,-'- ;-- ; ;--='- = Q- ;-=- ;-- _-- 7 -- -,-- ;-~
- _ ;-~'- V ;-- --)- 7 -- >- Q--

675
Tahkk-i erf-i latf
254

Pes hakm-i dn oldur ki, tertb-i hakyk- eyya mblaa ile lim ola. Zr
Neb (a.s.), yet-i mezkreyi terdd ve tekrrnda Allahdan ilm-i azm zerine sbit
kadem idi. Pes mmetinden her ki bu yeti tilvet ede, gerektir ki verset ile ol ilm-i
azm zere tilvet ede; deil ise skt evldr: ~-~'- V ,-= J-
- _ --- = _- = -- V - -- '-- '- ,-'- _= -=' '~- -- --'
Kaan Hak Sbhneh ve Tel, makm- ubdiyyette mtehakkk olmu ve
ifn- rubbiyyette kalm bir abd-i slihe umrdan bir emrin ve hcetin nutkuna ve
talebine tevfk verse, ol tefvk vermez; ill ilm-i ezelsinde dusnn icbetini ve kaz-i
hcetini murd ettii zerine verir. Muhassal, muvaffk ve ntk ve mut ve hiz hep
kendi zt olur. Ol ecilden icbet-i duda ihtiml-i tahallf kalmaz. kdr- nutk tevfk
ile tabrin [294b] nktesi dahi bu zikr olunandr. Zr Allah Tel, gh olur bir abdin
bir emrin talebine ikdr eder, kudret-i nutk verir, lkin icbet etmez; zr ezelde
dilemez. Pes istidd- hdise gre tevfk olur. Amm istidd- kadm ve ilm-i ezelye
gre tevfk olmaz; mahz- sevk- ikdr olur. Hsl- kelm ikdrn mertibi vardr.
Kudret-i tmme ve istitat- kmile ki mstecmi-i cem-i erit ola. Elbette maal-fil
olur, tr-i icbet-i du budur.
676
!'~V -- ' [rife iret kfidir.]
>- = ;~ ,-'-- ,-'-- _ - '- --~- '- - _=--~ ->~ --- = ;-~
Pes lyk budur ki du-y icbet olan abd-i slih muvaffak olduu du zmnnda
mazmn olan hcetin taahhrnden mell olmayp, Reslullhn muvzaba ve
mlzemeti gibi
677
duya mlzemet etsin. Ve husl-i mesln, emr-i muhakkak
bulsun.
-~- -'- -~ _- ; --= _- 7 -- _--
Cr ve mecrr, evvel, msberet-i Resle mtealliktir; sn, -- ,-' lafzna
mtealliktir. Yan yet-i mezbreye ki, leyle-i mahdede vki olmutur. Resln
mlzemeti gibi mlzemet klsn cem-i ahvlinde, demektir. Yan tekerrrnde ve
sdknda ve lisnn lisn- Hak etmekte hatt icbet-i dusn zn-i cismnsi ile iitince

676
J- - -'=-~V dir.
677
Yan leyle-i mahdede ettii gibi demektir.
255

y zn-i gayb rhnsi ile yan kalbi ile istim edince. Malm ola ki
678
mahallde
sem-i cismn, rhnden takdm olunduu erefi ecli iindir. Ve ill rhn bit-tab
mukaddemdir. Zr mukra- gaybiyye evvel rh nzil olur, badeh kuv-y
cismniyyete nzl eder. Nitekim Kd Beyzv, tefsr-i sre-i T-hda - ; - ' ~; _
(T-h, 20/11) [Y Ms! diye seslenildi] bu manya iret edip demitir ki: Q- _---
'---- - ,-~- Q= _ J---'- - -- >- 4 J--- ; '--' ilh
_--'- '= 4-'- 4-~ '~- ;~- '= '- -'=V = 4-~ ~- ~-~ ~-
4-~- 4-~
_- ;-- ~- [295a] ' -~ nun kayd ve zarfdr. Yan her ne keyfiyyet ile olur
ise itirsen; yhd ne keyfiyyet ile ism ederse, sen dahi ol keyfiyyet ile istim
edersin. Pes eer Hak Tel sul-i lisn ve cevrih ile mczt eder ise, sen dahi znn
ile iitirsin ki Lebbeyk y abd der. Eer man ile mczt ederse sem-i rhn ile
ve kalb-i gayb ile iitirsin. Ve gh olur, vakt-i lebbeyk icbete ve vakt-i vcd-
matlba muvfakat eder; ve gh olur, kavl-i lebbeyk icbete takdm olunur. Lkin
vcd- matlb, file gelmez ve tehr olunur. Esbb- dsi
679
Fass- sde murr
etmitir, rc oluna!

678
Tahkk-i latf.
679
Sebeb-i haf, Allah Telnn ilmi rabbn olmaddr. Esbb- diye hikem ve maslih ve rt-i
cziyyttr.
256

FASS-I HKMET- RAHMNYYE F KELME- SLEYMNYYE
Hikmet-i rahmniyyeyi, Kelime-i Sleymniyyeye nisbetin vechi ve illeti,
Hazret-i Sleymnn leme umm- saltanatdr, ki sfat- Rahmnn hkm, mm ve
mildir. Sleymnn dahi sakaleyn-i cinn ve ins ve vah ve tayr, dire-i hkmetinde
dhildir.
, = ;~- -;-~- - '---~ Q- '-- _- - ;- , Q-
-zamri kitb- mrsele rcidir, feth-i sn ile. Yan bu mektb, Hazret-i
Sleymndan vrid olmutur ve bunun mrsili, kesr-i sn ile Sleymndr ve
mektbun mezmnu Bismillhir-rahmnir-rahmdir. Pes nefs-i kitb ve mezmnu,
mstetb- ism-i Allah ile musaddardr. sm-i Sleymn ile musaddar olan mezmn-
mektb deildir.
680
Hatt baz- ashb- tefsr beyn ettii illet muktezsnca itirz-
mehr mteveccih ola, kitbda zikr olunur:
'- - -='- V '-- 4 _- ;---- 4- Q- ; _'- = ;~ _-- '---~ ;~ ;--- _-
-,- '---~ -,-- _-- V '-- _--
Pes baz- mfessirn takdm-i ism-i Sleymna vech-i selm bulmaa
mberet ettiler. Halbuki ism-i Sleymn, mezmn- mektb deil; belki makl-
Belks idi. Ve n- nbvvet [295b] lyk olmaz man irtikb edip, ismullha takdm
olunmann vechi, kulbda istil-i mehbeti sebebi ile Belksn hark ve mezkndan
synettir, dediler. Lkin bu man, Hazret-i Sleymnn marifet-i Rabbine ve rif-i
makdr-i istiddt olmasna bil-cmle mansb- nbvvete n-sezdr.
681
Nitekim
buyurur:
')--- ,- ;, '- _- _- _- -- ;-- Q----
Yan hlen ki Belksn bi-nefsihi n- kitbda hikyet ve havsinde olan
memlikine rivyet eder ki: Tahkkan bana bu ilk olunan kitb, kitb- mkerremn-

680
Belki ism-i Sleymn gayr-i mektbdur. Belksn havsine hikyettir ki, ;, '- _- _- Q- -
'---~ (Neml, 27/29-30) [Bana kymetli bir mektup brakld, o Sleymndandr] dedi.
681
Fakr eydrin: Bu mahallde dahi ,,~ _;- = ,'='- ;-=- Q=- mumelesi enbiynn n- mahdu ve
det-i muttaridesi denilse olmaz m? Nitekim ver-y sahfede zikr oluna gerektir.
257

aleyhdr, yan kermet enindendir ve sftndandr. Pes ihtiml-i mezk ve hark
buradan merf olur. Badeh eyh (kuddise srruh), mfessirnin burada mene-i
hatlarna tenbh edip buyurur:
,- _- - ,- '- --- = _-~ = ;~ '- ,~ _,-- '-- 4 _-- ;)-- '--
-;-~- ,- -
Yan kiln-i mezbrni, bu manya hmil, glib Kisr-y chilin, kitb-
Reslullah temzk vki oldu ve Kisr mektb- Hazreti mezk etmedi; ill mecm-
mektbu krat edip, cem-i manisine marifetten sonra mezk etti. Pes temzk-
Kisrda takdm ve tehr ismin medhali olmad belki mahz kabl-i mna muvaffk
olmad sebeb- temzk oldu. Malm ola ki bu makamda sabkan zikr olunduu zere
enbiynn istiddt- meduvvne rif olmalar ile Hazretin, Kisrya inh-i mektb
etmesine itirz mteveccih olmaz. Zr adem-i hidyete ilm-i ezel sebk etmek,
enbiynn bi-hasebiz-zhir mna davet etmelerine mni olmaz. Grh- enbiy
haysiyyet-i nbvvetleri ile taht- Q=- ,'='- ;-=- de mstetirler ve cihet-i velyetleri ile
,,~ _;- = nrundan ver-y ar- alda mtenevvirlerdir. Muktez-y kader ve
kaz biribirine taruz ve tezhum [296a] etmez. Her mmkinin bir kaderi ve mertebesi
ve her mertebenin bir hkm ve muktezs olur. Hakyk- eyya rif olan bilir.
-'~ -,= ,= Q- '-- _-= Q- ;-- ~-- '- _-;- ; ; Q---- J-- ~-' 4---
= ;~ _-- >~ --- -~ ; --- -,-='- V
Yan Belks dahi Kisr gibi fil-i fil-i temzk olur idi. Eer tevfk olunduu
file ki himyet-i mektb- Sleymn (a.s.)dr, muvaffak min-indillh olmasa;
682
pes
kitb- Sleymn mezk ve harkden himyet eylemez idi. Shibi Sleymnn hrmeti
iin ne isminin takdmi ve ne tehri, lafz- ;--- lafz- _-=nn filidir ve mefl
kitbdr.
'---~ _-'- ) ;- ( ;- , Q-= '- '-- ;=; - '---V - Q--- ,'-

682
Yan muvaffk- min-indillh olmasa, ismin takdm ve tehrinin tefvt olmaz idi; beher-hl kitb,
hark eder idi.
258

Pes Sleymn (a.s.), besmelede ityn- rahmeteyn kld. Birisi, rahmet-i
imtinniyyedir ki; mahz- vehb-i Sbhnden sdr olur. Ona ne istidd- kll ve ne
istidd- cz sebeb olur.
683
Birisi dahi rahmet-i vcbiyyedir ki; Hak Tel n ahz-
istiddeyni mukbelesinde klar. yle rahmeteyn; birisi, ism-i Rahmn muktezsdr ve
uhr, ism-i Rahm tekzsdr.
;- ,'- ~= Q- ,'- Q--'-
Pes evvel makm- feyz-i akdesde rahmet-i imtinniyye yan mahz-
mevhibetl-ilhiyye ile bil-mukbelet ve ivaz- suver-i istiddt ile tecell etti.
Badeh feyz-i mukaddesinde rahmet-i vcbiyye
684
ile rahmet-i imtinniyyeden hsl
olan istiddt iktiz ettiin cb kld.
'---V Q- ;= -
Vcb- mezkr dahi geri mukteziyt- imtinndr; zir Hakkn zerine hricden
mcib yoktur, belki mcib nefsi zerine geri kendi nefsidir. - , ~-- _-- ~-
(Enm, 6/12) [O, merhamet etmeyi kendi zatna farz kld.] Bu mddeya dell nefsidir.
Malm ola ki '---~ Q- - (Neml, 27/30) [Mektup, Sleymandan gelmitir.]
hkmnde bir nkte-i latfe vardr ki ayn- ayrdan mestrdur. Yan zamr, kitba
rcidir ve kitbdan [296b] murd, lem-i ehdettir. Pes man-y yet, Sleymn,
mebde-i kitbdr, mazhar- nr- muhammediyye olmas itibr ile, demek ola.
Nitekim rahmet-i imtinniyyeye mebde olduu bu mezmna irettir, Allahu alem.
685

Q-~- ;= Q- , _- ;- , J= --
Pes Rahm, taht- Rahmnda dhil oldu, duhl-i tazammun ile. Bu manya ki
her ism-i Rahm muktez olduu emr ism-i Rahmn muktezeytndan baz ola. Zr

683
Birisi istidd- kll kadm-i gayr-i mecl; birisi, istidd- cz hdis-i mecl.
684
Nitekim buyurdu: _~ J ~~ _-- (Arf, 7/156)[Rahmetim her eyi kuatr.]
685
_-- - --
259

nisbet-i umm ve huss- marfe burada mutasevver deildir. Nitekim tall-i tiyz-
zikirden mnfehim olur.
686

-'=-~ -= ~-- ~- -'-
Yan zr Hak Tel, nefsinin zerine rahmeti kitbet etti; rahmetin, gayrden
kitbet etmedi; gayrin, kitbetten mnezzeh ve pk olduu hlde. Pes baz- mektbu ki
rahmet-i vcbdur, kitbdan cmlesine nisbet, czn klle nisbetidir. Yoksa
cziyyenin kllye nisbeti ve hssn mma izfeti deildir.
_-- ~= = _-- '- -- - ')- _-' _- '-- ' Q- _= - , '-- --- 4 ;--
;=; - _-- - , -- ')- _=-~-- ~--
Lafz- '-, mansb, haber-i ;-dur, yan Hakkn, ibd iin nefsi zerine bu
rahmeti vcib klmas mahz- imtinndr. Zr Hak Tel, abdin, ameli mukbelesinde
rahmeti nefsine onunn vcib kld ki, abdin dahi Hak zerinde ameli mukbelesinde
Hak mczt sbit ola. Ve bu lezzet-i mumele ile murtekib-i amel ve mzvil-i tat
ola. Pes bu dahi teemml olunsa, Hakdan abd zerine rahmet-i imtinndr. Zr seyyid,
abdine mukbele-i tatde ecr ve ivaz vermemek kdir iken ecr vermek, mahz- imtinn
ve ayn- ihsn deil midir?
Q- ' Q- !~- --'- _-- ;~-- J- -- J-' ; Q- ;- -'- -'-- --)- ---
')-- ;~- J Q-- -; - _'- _= ,-= -- '~-V Q- -- J-' Q- ;-- _=,
] ,-- V -~ _- -- =--- ;) --- ;~
Ve her ki abdden bu mesbede ola. Yan Hak Tel nefsine mukbelesinde
rahmet cb ettii amli ityna kdir olanlardan ola, elbette ol abd, shib-i kalb-i nurn
olur. Ve srr- cismiyye-i amel kimdir bilir. Yan az-y amelden mil-i amel olan
belki az-y amelde fyiz-i amel ve mil-i hakk olan kim idiin grr. Yan fil-
hakka zt- Hak idiin idrk eder. Zr amel, insndan az-i semniyye zerine taksm

686
Yan rahmet-i vcbun, rahmet-i imtinniyyeye nisbeti czn klle nisbetidir. Cziyyenin klliye
nisbeti deildir.
260

olunmutur ki yedn ve ricln ve sem ve basar ve cebhe ve lisndr.
687
Hak Tel hod
hads-i kurb-i nevfilde bize haber vermitir ki, zt- lisi bizde hviyyet-i azdr. Pes
mil, bi-hasebil-man Hakdandr ve abd sret-i hveyddr. Zr hviyyet-i Hak
Tel, mazhar olan ism-i abdde mndericedir. Mutlakn mukayyede indirc gibi. H
hlin, mahallde indirc gibi deildir. Badeh J-' Q- deyip uzuvdan Q- ile tabrin
vechi, zevil-uklden deil iken, mazhar- amel Hak olma ile zevil-ukl menzilesine
tenzl olunduudur.
; -;-- --- ,=7 ,'= ;~V ' - '--= _-~ ,)= '- Q-- _'- -V ' ; Q-
V Q='- ;~V ' -- J- -~ --- -;)= ~-;--
Zr Hak Sbhneh ve Tel, her eyde zhir olup ve halk ile msemm olan
eynn ayndr. Zr suver-i mevcdt, nefes-i Rahmn zerine rz olmutur.
688

Nefes-i Rahmn, vcddur; ve vcd, ayn- Hakdr. Pes Hak Tel ve Takaddes,
suver-i eyayla zhir olmutur ve halk ile msemm klnmtr. Pes ism-i Zhirin dahi
mertebesi ve ismiyyeti bununla mteayyin olmutur. Nitekim ism-i hir dahi Hak iin
sbit olmak Hakkn sret-i abdde [297b] zhir ve mtebeyyin olmasndan ve mesbk
bil-adem olup, badeh vcd ile merref klnmasndandr. Badeh Hakkn
mezhir-i abdde zuhrunun ve Hakdan aml-i sudrunun abdde tevakkufu sebebi ile
ism-i Btn ve ism-i Evvel hsl oldu, leff ner mretteb olma zere. Zr Hakkn
zuhru abdde mevkf olmakdan Hak, ism-i Btn ile msemm oldu. Ve Hakkn amel-
i abdden sdr olmak abde mevkf olmak sebebi ile Hak, sret-i abdde Evvel ile
msemm ve mebde-i ey oldu. Nazm:
Hak dedi ol ki diye Evvel ve hir Hakdr.
Sret-i halkta hep btn ve zhir Haktr
Hak nedir zmn- mukayyedde vcd- mutlak
Hak deyb Hak iitir smi ve nzr Haktr.

687
Yedeyn ile amel-i vuz, ricleyn ile kym- salt, sem ile sem- kelmullh, basar ile mhedesi,
lisn ile krat ve sen, cebhe ile amel-i scd hsl olur.
688
Urzdan murd, nev minen-nisebdir, ki stlh- meyhdr, bir keyfiyyet-i mechledir.
261

'- ,'= ,=7 V ~ _-= ~ '- Q=
Yan kelm- sbka rif olan, halk grmekten man-y evvele intikl eder.
Zr nisb-i zamniyyeden ol sdr olan nisbet budur ki, mukbili hirdir. Zhir ve Btn
dahi byledir. Nitekim netce-i kelm- sbk budur.
--- Q- -V _-- V - 4-- Q- _ J- >~ --- Q---~ ')-- ~- V -,- --
')~ ;'- _- - ;)= _-
Yan marifet-i mezkre, bir marifettir ki Sleymn gibi nebiyy-i kmilden fit
ve mtehallif olmaz. Belki bir libs- mlkdr ki mevtn- ehdette zuhru, gayrilere
verilmez demektir. Zr nefs-i mlk verilmek cizdir, nitekim buyurur:
- '---~ -- '- >~ --- --=- _- --- - ,)= '- -
Pes tahkkan Sleymn (aleyhis-selm)a verilen mlk ve tasarruf, bi-kelmih
Muhammed (aleyhis-selm)a verildi. Lkin bunlar, Hazret-i Sleymn gibi izhryla
mukayyed olmad; zr memr olmad.
~,- Q- ,)- Q---- _'- = ----
689
] --='- ;)- - J~- J--'- -'= -
;- ,-- - -- - - ~--- ')- '=;-,- _-~ _- -=~- ;~ Q- '~- =-
'-~'= = ,- >~ --- '---~
Pes Muhammed (aleyhis-selm)a Hak Tel kahr- ifrte kudret verdi encileyin
ifrt ki Hazrete bir gece idll iin gelip, Hazret dahi ahzna himmet edip ve mescid-i
umdlerinin birisine ol eytn- melnu balad, kasd etti ki, sabh olunca bal dura ve
sbyn- Medneye melaba ola. Lkin Hazret-i Sleymnn -V _-- V '--- _ ~
-- Q- (Sd, 38/35) [Rabbim, bana, benden sonra kimsenin ulaamayaca bir
hkmranlk ver.] dusn tezekkr edip, teeddben ifrtden fri oldu. Pes Allah Tel,

689
Q= Q- ~--= ~,-
262

eytn- mezbru, Nebsinin (a.s.) idlline zaferden mahrm ve hib olduu hlde tlk
etti.
'---~ 4-- ,)=- --- -- '-- ;-~ --- = _-~ ,)= ;--
Pes bizim Nebmiz ikdr olunduu tasarrufu, ifrti izhr klmad, Sleymn
izhr kld. Zr ikisi dahi memr idi; biri nefye, biri isbta.
'- '--- -, - '---- ; ;-- '--- ;- ;
Badeh lafz- '--- duda nekre rd olunup, edt- istirkden r oldu ise mm
olmad. Pes malm oldu ki Sleymn (a.s.), emlkden bir mlk-i mnekker istedi,
mecm- emlki istemedi.
Q- ,= J _- ;~ -- -'- Q- ;-=-'- V -= '- - '---- = -'=- - 4--
4
Hlen ki biz mhede ettik ki Hak Tel verdii mlkten her cznde gayr-i
mrik oldu.
690
Pes malmumuz oldu ki mlk-i mrn-ileyhden Sleymn
(aleyhis-selm) ferd-i mecma muhtass oldu. Zr mecm dahi teahhus-
mecmiyye ile efrd- melekden bir ferd-i muayyendir.
;'='- V -= '- - ~,- ~-=- . -= -- ;)= ;-=-'-
[298b] Dahi hads-i ifrt ile malmumuz oldu ki Sleymn (a.s.) zuhr-
mlke muhtass klnd. Yalnz ve z oldu ki nefs-i mecm- efrda muhtass oldu.
~,- ~- _- ;-~ --- = _-~ J- ; ;
691
--='- ; '- - '--- -- = _----'-
'---~ ;- _'- = -, ) ;- ( '- '--- '-~'= = - ,- --= _-- = --- V - ;--
'---~ ;- ,--- -, = ; -- ,~- - -- _'- = '---- -- = _----'-
) ;- ( Q- '---- - '-- '---~ --- _-= Q- -=V _-- - - ) ;- ( 4-- ;)=
;- _-

690
Amm mecmda gayr-i mrik olduun grmedik, zuhr ile mukayyed olduu hlde.
691
Q= Q- ~--= ~,- [ifrt, cin tifesinin ktlerindendir.]
263

Ve eer Hazret-i Muhammed (aleyhis-selm) hads-i ifrtte
692
-- = _----'-
demese biz byle zann ederdik ki, vakt ki Neb (a.s.), ahz- ifrte kasd etti ise, Allah
Tel, ona davet-i Sleymn tezkr etti ki, Allah Tel kendiye ahz- ifrte kudret
vermediin malm ede. Pes Allah Tel ifrti hsen ve zellen redd ede. Pes vaktki
= _----'- deyip Allahn kudret verdiin sarhan zikr etti ise bildin ki Allah Tel,
Nebsine tasarruf- kmil verdi ve ifrti balad. Badeh davet-i Sleymn Hak
Tel, tezkr ettikde ol dahi tezekkr edip ah-i eazz Sleymn Neb ile edeb riyet etti.
Pes bu mezkrden malmumuz oldu ki Sleymndan sonra gayre lyk olmayan
mlk-i mevhb gibi Sleymna muhtass ola. mme iin izhr- mlk ve tasarruf imi
yoksa nefs-i mlk deil imi. Eer nefs-i mlk ola idi, Muhammed (aleyhis-selm)a
verilmeye idi.
'---~ '- , Q--- Q--- , _-- ---- >- V '~- -- Q- '-~,- Q- ) ;- ( _-
;-, Q-, , '~-- '-,-~-- Q -- Q--~V
Ve bizim bu mesele-yi mezkreden [299a] biz-zt vel-aslet maksd ve
garazmz, eeri bil-arz m-beyne baz kelm- hr tahalll etti ise deildir; ill
man-y rahmeteyne tenbhdir, ki Sleymn (a.s.) onlar bir isim ile zikr etti ki, lisn-
arabde tabri ve tefsri, Rahmn ve Rahmdir. Zr Sleymn (a.s.) lisn- Arab ile
tekellm edenlerden deil idi.
~~ _- -~ J ~~ _-- ;- _- '--- V ~- _-= ;= ;- ~- ----
~- _'- _-- - V '-~V ~
Pes Hak Tel, rahmet-i vcbu, ki man-y Rahmdir, vcb ile ve cez-y
amel ile takyd etti. Ve rahmet-i imtinn, mukbele-i amelden mutlak kld ki ve
~ -- ~ J ~ (Arf, 7/156) [Rahmetim ise her eyi kuatr] kavlinde
mezkrdur cem-i esm-i ilhiyyeye, ki hakyk- nisebdir, mil oldu.
-- '- , ~~- -)V '-~V'- '---V - =--- Q=-- '-- ')--- Q--'-

692
Buhri, Salt 42; Enbiya 41; Tefsir (Sd sresi) 292.
264

Pes Hak Tel, hakyk- nisebiyye zerine bizim ile menn etti; zr hakyk-
sbiteye mezhir-i sr olduk. Pes bu sebebiyyet ile esm-i ilhiyye ve niseb-i
Rabbniyyeye mteallik olan rahmet-i imtinnn biz, netcesi bulunduk.
'- '-;)=- ~-- _--
Badeh rahmeti, nefsi zerine cb etti, bizim nefsimiz iin, nefsimizin zuhru
sebebi ile ve nefsimizi, marifetimiz hasebi ile. Yan bizim hakykmz, iktiz- zuhr
etmese Hak mestr kalrd. Pes Hak Tel, bizim hviyyetimiz oldu. Mazhariyyetimiz,
zuhruna sebeb kld. Ve marifet-i nefsimiz, marifet-i ztna illet etti. Nazm l.m.:
-~ Q- _=-- - Q~
693
- ,- Q-- ,- Q-

_'- -- - , ~=,='-- ~-- V ~-- _-- ')-= '- - ;-- ; - '----
; V - '- Q-- '- _--
Ve dahi Hak bizim hviyyetimiz ve hakkatmz olduun [299b] bize bildirdi ki,
,-~- --~ ; (ra, 42/11) [O iitendir, grendir.] dedi. Pes Hak iin nki
cevrih sbit deil lzm oldu, ki cevhirimiz Hakka cevrih ola. Bize bu ilm hsl
olman ki Hak Tel, rahmeti nefsi zerine cb etmedi; ill nefs-i hss iin cb etti.
Pes rahmet hergiz Hakdan hric olmad; zr hricde Hakdan gayri ey bulmad. Pes
mdem ki lisn- vahdet ve nutk- marifet glib ola rif, msiv-y hakkat slib olur.
Amm geri lisn- kesret ve tebh gz- tekellm etse mertib-i sft- imkniyyet ile
vch- hakyk tevh klnr. Nitekim kil buyurur:
;- _- _-= J~'-- Q- ,)= '- J-~-- '~ ;- Q- -- V - V
ll ki hkm-i makl lisn- icmlden sonra sebl, hkm-i lisn makm- tafsl
iindir. Zr ulm ve snyide sft- tb- halk, tefvt- tabkt- istiddt cb eder.
Mesel amelde Zeyd, Amrden takaddm ve sanat- kitbette, emr ber-aks-i Amr ve
Zeydden ekmel ve etmem olur.

693
- -=- ~'- _- -~ [yan kendisiyle nutk edilen]
265

Q-- - -
Bunun biri ile mazhariyyette byle zhir olan ayn- vhid ve zt- mnferiddir.
;- _-- Q- V _-- -- _-- J-- -'---
Yan ulmda tefzul-i halkn mans, sft- Hakkn naksda tefvt gibidir.
Mesel taalluk- irdetin, taalluk- ilimden naks gibi. Zr ilim, taalluk idiine irdet
taalluk etmez.
694

_- -~'-- --)- -- ')-' ')-~- V _-- '- -)V '-~ -- _-- _
Mezkr olan mfzaledir, ki sft- ilhiyye meynnda criyedir ve taalluk-
irdetin huss taalluk- kudret zerine fazl ve kemlini beyndr. Zr az olur ki bir
eyin ademiyyet-i asliyye zerine ibksna irdet taalluk eder. Kudrete ihtiyc olmaz.
Zr kudret, [300a] bir eyin y cdna taalluk eder; y badel-vcd idmna taalluk
eder. Adem-i asl zerine ibksna taaluk etmez.
( -~ 4- ')~- J~'-- _- -'--- '= _-- -)( '-~V --= ,~- _)
- _--
Yan Sem-i ilh ve Basar- ilh meynnda tefzul hsldr. Zr Basarn,
kuvvet-i inkifda Sem zerine fazl ve ziydesi vardr ve kezlik cem-i esm-i
ilhiyyede al-aded-i derectih baznn baz- hardan tefvt-i fazliyyesi sbittir.
Vaktki maksd- asl beyn- tefzul, beynes-sfttan; beyn- tefzul, beynel-halk
oldu ise. Buyurdu ki:
Q- - - - Q- ;-- - '- Q- _-= _- ,)= '- J~'-- 4-
Yan mrrz-zikr olan tefzul gibidir, halk meynnda zhir olan tefzul dahi,
mesel filn mtekellim filn fakhden efdal ve filn mn filn ktibden ekmel idiine
hkm olunur. Bu cmle ile ceminin hviyyet-i sriyesi ayn- criyesi vhid-i gayr-i
muayyendir.

694
Taalluk- irdetin taalluk- ilmden noksn gibi. Dvud- Kayser, lafz- keml mcerreden naks-
taalluk- irdete atfdr, demi. Allahu alem.
266

_-= Q- ,)= '--- 4- ')- -- !-~V --=- ---~ ---- '- _) ;~ J '-
J~;- '- J -- -- -
Nitekim her ism-i ilh, kang isim olursa olsun zt- ilhyi mtemil olup ve
zt- ilhnin cem-i sft- ilhye, ehliyyet-i itimli hasebi ile her kaan takaddm
farz olunsa, ol ismin, cem-i esm-i bkye ile msemm olmaa selhiyyeti ve
kbiliyyeti vardr, mazhar olduu zt ve hviyyet sebebi ile. Pes bu kys ile mezhir-i
halkyye, ki zll- esmdr, her birinde cem-i sft- kevniyye ile ehliyyet-i ittisf
vardr. Eeri istiddt-i cziyyeleri hasebi ile baz fzldr. Amm mefzln dahi
sft- fzl ile muttasf olmaa ehliyyet-i imkniyyesi vardr. Mutazammn olduu
hviyyet-i [300b] sriye-i mutlaka hasebi ile. Lkin imkn- mezkr, imkn- akldir;
istidd deildir. Zr hasis- mertib ve niseb sebebi ile eryif ve hasis ve raiyyet-i
vesyis yerli yerinde sbit ve mretteblerdir. Li-eyh (kuddise srruh):
-~ J _-- -- -~ J . Q- ,~ Q=--- . -- _'--- V ,- . = -- - ')-;
_= -;
Li-mnihil-hakr:
Her eyde mufasallt- lem-i mcmel
demde musavver-i suver-i ilm-i ezel
Kllde cz ve czde kll mheyy oldu
hirde netce verdi ekl-i evvel
Ve-leh eydan:
Ey slik-i cyende-i esrr- ilh
Esrr- ilhiyyeye gider srryla rh
Vdisine cy-i ek evrhn hd
Bang-i ceresi rahlinin nle-vh
267

;' ;-=- ;' Q- ,= J-- - ;' '- ,--- _'-= J'- ;
Yan her cz-i lem, kbil-i hakyk- mteferrikt- kll-i lemdir. Zr ki
lim, kesr-i lm ile haber; ve lem iken feth-i lm ile, nefs-i mecm- lemdir ki
lm, lm- tafsldir. Ve lemin her harfi ve her cz hayy ve lim ve ntkdr. Ol
ecildendir ki kelm- muhbir-i sdk ki mftetih-i kitbda, Rabbl-lemndir cem-i
zevil-ukl
695
ile mnskdr. Amm emr-i icb kil-i hitb- ,'='- ;-=- Q=-
olanlardandr ki bu makle mufsihil-hakyk olan elfzn nimet-i sbgs ve hikmet-i
blias ile mtenaim ve mutenim olmazlar ve akyd- takldiyyeleri kayd ve
kldesinden ank ve ercllerin mnhall kalmazlar. J- '- ;- =
696
ir:
-- Q- _~ J--~ )-
~-- '- ~-- '; V '---

;- ,-- - Q-- _= ; ;- _- ;- _- ,-- - '-;- -- >-
Q- _'- ;)- _= ,-- ~~- -)( !-~V ~-~'-- '- - _- -- J- ,-- _- ;-
~- - ; ~- Q- _-- _- ;- ;' ] -,-- Q- ; ; '- -,- ; '-
Pes eer hl-i mezhir-i halkyye, hviyyet-i sriye ile hl-i esm meaz-zt gibi
ise. Pes bizim beynel-mezhir beyn- mfzalede Zeyd Amrden bi-hasebil-ilm dn
dediimiz, hviyyet-i Hak, ayn- Zeyd ve Amr olma kdh ve mni olmaz. Dahi
Amrde hsl olan ilm, Zeydde hsl olandan ekmel olur. Niteki esm-i ilhiyye
mtefziledir, zta mugyereti yo iken. Pes zt- Hak Tel, lim olduu haysiyyet ile
Mrd; ve Kdir olduu haysiyyetten eammdr. Halbuki hviyyet-i ztiyye,
haysiyyeteyn hasebi ile muhtelife olmaz; eamm olan ayn- ehassdr, gayriyyet lzm
gelmez.

695
Cem-i zevil-ukl, cem-i selmet olmak dahi mutazammn- hikmettir.
696
~-- ~-~ '--- '--
268

~-- ~- - =;'- -- V '- ----- '- ---- '- -)=- '- - ;-- >-
-~ --- Q- '- Q- - _- '-V _--- -'= 7' ~-- _-- - =;'- ----
J ;- -~- ~-'- ,-~- --~ ; _--- ;- V ; '- ;- Q- ,-~- -'~
Pes Ey benim veliyy-i rifim! Hak Tely cem-i mevtnda bir gr ve bir
bil! Zinhr ki mertebe-i esmda isbt etme meer bir vech ile isbt edesin ki Hak Tel,
nefsini ol vech ile isbt etmi ola ve bir vech ile nefy edesin, Hak Tel, nefsini, ol vech
ile nefy etmi ola. Nitekim ol yet-i cmia beynen-nefy vel-isbt gibi ki --- Q-
~ (ra, 42/11) [O'nun benzeri hibir ey yoktur] deyip nefsinden misli nefy etti;
nefsi, ayn- ey oldun. ,-~- --~ ; (ra, 42/11) [O iitendir, grendir.]
dedi. Nefsini bir sfat ile isbt etti, ki ol sfat, cem-i smi ve basr olan hayvnta
mmdr. Nefsl-emrde ise hayvndan gayri ey yoktur. Pes Hak, cem-i eyya ayn
olmak lzm gelir. Ve ill sem ve basr, eyya mnhasr olmaz.
'- - Q- '-- - _- Q=- - V ] _ ')-'- '- J- ,=7 _- ,)=
;-= -
Eeri ey-y mezbrenin hayt dnyda ayun- mahcbnden mestrdur;
amm hiretteki hicb- cehlet bud- suveri mnkeif ola cem-i ns haddl-basar
olup, hayt- eyy idrk ederler. Pes dr- hiret dr- hayttr. Nitekim onda cevrih-i
ibd nutka gelip ettii efle ehd olsa gerektir. - _- _'- = '- ;--- -' : ; - ~ ) - - - - ) ;
~ - - ) ; ;)-= ;) - ;-- ;-' '-- (Nur, 24/24 ) [Kymet gnnde onlarn aleyhne
dilleri, elleri ve ayaklar btn yaptklarna hidlik edecektir.]
= '-- Q-- J~'-- '~-=V ,)=- '- - Q- ;-~- ')-'- V '-- - 4-
_'- Q- -;- '-- ; '
Yan hakkat- hlde dny dahi dr- hayvndr; amm hayt nazar- ehl-i
dnydan mestrdur. Ve beyn-i ibdullh, ihtiss ve tefzul bunun ile makdrdur. Ki
ehl-i hiret, bil-fiil dnyda gasak- tabatte ftde iken, nesm-i riyz '= ~~ ; ile
269

'-- ;-,- olup nr- yakn ile hakyk- lemi idrk etmekte rak ve yakn ynlarnda
mtefvit olmaz.
4 Q- Q-- ;-= _- ,)= -- _= ' ;- Q-- ;-
Pes her rifin ki felek-i ilm ve irfn evsa ve eamm ola Hak onda hkmen azher
ve aref olur. Dire-i ilmi edyak olan lime nisbet ile. Pes umm-i nur-i ilm, sebeb-i
izdiyd- inkif- zt- Hak ve marifet-i sft- Hak olur.
_- J~'-- 4- '- -- _= ; _-= ;-- Q- > _~ V ;-- J~'--'- ~==- >-
_'- = V Q- ')- _-~- ');-- _= _ ')- ~- 4~- V _- -)( '-~V
Pes Ey slik-i rh- marifet! Zinhr, tefzul-i halyk sebebi ile ftde-i
matmre-i hicb olma! Ve Hak, hviyyet-i halk olmak kavlinde zulmet-i bheye
irtikb klma! Ben, hod sana, beynel-esm vki olan [302a] tefzul gsterdim. Ve
mufzale-i mezbre ile geri esm-y ayn- musemm idiinde ekkin, mnadim ve
medll ve msemm-y esm, fil-hakka Allahn gayri deil idiinde akln czimdir.
'---~ -- ~- - ; ) ;- ( - , - -= Q- --= Q- ; ;-- '- = ;~ _-- -~
;,- '--~ _~- ' , Q- , --- -- >-
Badeh kelm- sbk, muteriza-y m-beyn idiine ireten kelimeyi tehr ile
tabr etti. Ve beyn- maksda r kld. Yan zam- ehl-i zhir maksdunca
mfesser olur ki Sleymn, sfat- Rahmet-i cdiyye ile mevcd ve kemlt- rahmiyye
ile mesd olmutur. Pes Rahmn ve Rahm, bit-tab Sleymndan takaddm
bulmutur. Bu takdrce Rahm ve Rahmn, vazan dahi mtekaddim gerektir; t ki
merhmun
697
dahi vazan onlara istind sbit ve vech-i shhata msmit ola.
,-='- _=-~ Q- ;--- _'-= Q-- -- . ;--- _=-~ Q- ,-='- . ~;- _- -
-=-~
Yan mrn-ileyh olan zam- ehl-i zhir, aks-i vaz- hakyk ve nazm-
lyklarna muvfktr ki, mstehakk- tehr olan mevzuda tekaddm edip ve

697
Merhmdan murd, Hazret-i Sleymndr (aleyhis-selm).
270

mstehakk- takdm olan bi-hasebil-vaz mahallinden taahhur etmitir; mstehak
olduklar mevzna nisbet ile.
;-- V 4 ~--- '- '-- ')- _- Q- ,-- ; ')-; ')--- ;-- Q---- -- Q-
-V 4-- _- _)( ,---- Q- - ')-,= ;-- V ;- _ V'~- ') ')-'=~
- J '= 4--- -~; '-=V _,= J)= V ;- ,~- >- ;)-'-,~- _- ;)~-- _--
J~ Q- - _-- ;) Q-- ;-- ,~- 4 -'- ;--' ;)-- ;)-'=-~ _ J~ ,- _-
-;-'~ ;)--- _ '-= V ] _ 4 J~ V -, '- ;-- _- _~ , ;=-
- ');- '-- ;)--- ')----- J _- ')-- -= ~ ')-- ~'-~ -'- Q- ;~ ; _ _
;)--- ;--- ~-=-~ -)- ') ,---
Hlen mezkr olan Belksn Sleymna vech-i nisbeti ve mrselenin ve
muktezs olan ihtid ve hdynn hikmeti beyndr ki, buyurur: Belks, rifin ulvv-i
ilminden ve ihta-y hikmetinden bazdr ki mulk-i kitb zikr etmedi. Bu mumeleden
maksdu, ashb bilmedii esrr- mlk ve saltanat kendi rif idiin ashbna izhr
etmek idi. Vk mlk ve saltanatnda tedbrat- ilhiyyedendir,
698
ki mbirn-i umr-
saltanat olanlar, pdiha vsl olan cem-i ahbra vkf olmamak gerektir. Belki
pdih- mbirn, mlk ve dvel marifetinin mvers olan esrr- saltanata gh
gerektir ki, hergiz onlar iin ol haby-y aliyyeye h-rh olmaya, t ki ngh zevy-
y memlekette hafy-y umrdan bir emr-i sab zhir olup onlardan istintk ettikde;
onlar, cevb- sahhde mstehzr bulunmayp, sultn- lim-i enfs ve fk, nitk-
699

tasrft- umrun hall-i akdinde mteferrid ve tk ola.
700
Pes mbir-i umr- mlk olan
mer ve amml belki vkel-i ml menl Hazret-i Pdihda bu teyakkuz ve intibh
mhede edicek bir tasrfe mbir olmazlar. Ki sem-i pdiha tarf ettiklerinde
onun gile-i hilesi ola. Hatt sem-i pdiha, sl-i ihbr eden mtecessislere, hezr
msnaa ve hiyel belki gammaz- vlere it-y ri ile say ve amel ederler. Tki
pdih- kl kendilerinden gfil olup nefislerine rhat ve sdelik hsl ola. [303a] Pes
Belksn lafz- _- yi mechlen rd edip ve ilk-y mektb eden Sleymn idiin
kavmine bildirmedi, ki kavmine mris-i havf ve hazer ve mzl-i fesd- muzmer oldu.

698
Emr-i saltanatta tedbrt- ilhiyyedendir.
699
Kuakdr.
700
Tk, tek ve mnferid mansnadr.
271

T ki bu kuvvet-i akl ile kavmine takaddm etti ve mstehakk- saltanat oldu. Ve
nitekim kelm- hakmdir: Sudrl-ahrr, kubrl-esrr. Fakr eydrin: -~ -~
;=~ ;-- Q- _- yan, sudr- azam olanlarn sneleri, kitb- mahv ve isbt gibi
cem-i ulma mil ve esrr- klliye-i kint onda hsl, bu cmle ile nak ve satrdan
mstan ve harf ve savtdan l ve sen gerekdir.
~ Q- ;' J~- '- ~-~- ,~ '- Q= Q- ;' _-- _-'~-V ~-
701
'-~V ;=
-- ,=- '--- ;~= , Q- ,~ - ,='- _ ,= ;= '- _-'-, --'- ;---
- - - ,~--- _-- - '- , Q-- , ~- -- ,=- - '-, '- ,='- Q-- -'~- -
'- - -,= ;= '- --'- ~;- 4--- --- '- ,~- _-- '- '- ;=--
Q- ~~' ;- '-- -,~ -- Q- 4- Q- '~-V '-- Q- '-- --
;- Q-- '-- Q= Q- J- _- ;- '-=,- _- -',- -; Q- , _- J- Q-- '-=,- Q- ~~'
'---- Q- ;'--- ,-- Q- -'-- _- ; - J-=- >- - --- ,--~- --- '-, 4
Q- V 4-- ,~ V ~-=- '= -- ' '-- '--- '- , '=-'- -,-

Yan snf- insnden olan limin, fazl ve ziydesi, nev-i cinden, esrr-
tasarrufa ve havss- eyya lim olann zerine kadr-i zamn ile malmdur. Zr
kangsnn ityn- arda kadr-i zamn [303b] ekall ise ol efdaldir. Zr lim-i beer, ki
sf bin Berhydr, onun kelmnda ityn- ar- Belks, irtidd- tarf ile muvakkattr
ki, Hazret-i Sleymna 4-,= 4- --, J-- (Neml, 27/40) [Gzn ap kapamadan
ben onu sana getiririm] dedii kavlidir. Pes ekk yoktur ki tarfn nzrna rcu, kimin
kym- meclisinden esradr. Gerek hareket-i basardan murd, ibsrn mubsara taalluku
olsun; gerek ise infith ve intbk- cefneteyn
702
olsun. Eeri basardan mubsara olan
hareket-i nriyye vehmiyyedir. Amm hareket-i cefne, hakkyyedir. Badeh bu
mahallde murd- kil, tarfetl-ayndan ekall ecz- zamndr. Zr basar, hareket ettii
zamn, mubsara taalluk ettii zamnn ayndr. Maa-hz beynel-manzr ven-nzr,
bud-i mesfe, emr-i zhir iken. Zr zamn, feth-i basar ve hareket nahvel-mubsar bi-
aynih felek-i sevbite taallukun ve idrkin zamndr. Belki n, ndir. Nitekim zamn-

701
Esrr- tasrfden murd, tasarruft- nefsniyyedir ki tesrt- felekiyye muveneti ile hsl olur. Ve
havss- tabyi-i eyyla bilinir, ilm-i ncm bunun ftihasdr.
702
Cefne, gz kapadr.
272

rc- tarf dahi ayn- zamn- adem-i idrk olduu gibi. Amm insnn makmndan
kym ki lem-i cinnin yan ifrtin Sleymna:
;-- 4-'-- Q- J-- 4--' - (Neml, 27/39) [Sen yerinden kalkmadan ben
onu sana getiririm] dediidir, niyyl-hareket deildir. Badeh fakr eydrin: eyh,
(kuddise srruh) nzrn nazarn felek-i sevbite taalluk ile temslinin sebebi, hareket-i
ebsr- rhniyye-i mahza idiin izhrdr, ki byle bud- mesfede buncileyin srat-
hareket-i cismniyyet her-giz mutasevver olmaz; ne kadar cism-i latf olsa! Pes kavl-i
saf amelde kavl-i ifrtten etemm ve ilimde alem oldu. Zr kavl ve fili, n- vhide
msdif oldu. Amm kavl-i ifrt bunun hilfna mlbese kld. Zr filinden mtehallif
oldu. Ve kavl, ayn- fil oldundr ki Allah Tel, ona yetin hikyetinden sonra fil-i
[304a] hara taarruz etmedin - --- ,--~- -' '--- (Neml, 27/40) [(Sleyman) onu
(melikenin tahtn) yanbana yerlemi olarak grnce:] dedi. Badeh kelm '-
-'ya hasr etmeyip ,--~- kayd ile mukayyed kld idrk- Sleymn (a.s) ar-
Belks meknnda sbit iken ref-i hicb- m-beyn ile bi-gayr-i intikl idrk
mansna tahayyl olunmasn iindir. Halbuki ashb- mkefe, yan halk- cedde
rif olanlar katnda, intikl-i mezbr, ittihd- zamn ile olmak emr-i muhaldir. Zr m-
taht- kudrette dhil olmayan makdrt- mmkineden deildir, mmtenidir. Allah
Tel, mmtenia kdir deildir; zr intikl, harekettir, hareket ise zamndir. Ecz-y
miktriyye ile tedrc iktiz eder, niyyl-vuk olmaz niyyl-husldur. Pes ar-
Belksn n- vhidde idm ve cd olunup yan Sebede mevcd olan sreti, idm;
ve Hazret-i Sleymnda sret-i cedde ile cd klnd, bir haysiyyet ile ki, bu halk-
cedde bir nzrn uru olmaya; ill meer halk- cedde rif olanlardan ola.
--= _-= Q- Q- _- ; J- _'- ;- ;
703
; '- J-- -- , V ~- ;)--- _~- V

704

Zamr-i hve adem-i ura iddir ki ,~ Vnun masdar- muzammndr. Ve
bunlarn adem-i uru, Allah Telnn srr- kavl-i mezbrudur. Ki buyurur:
Q- _- ; J- el-yet (Kf, 50/15) [Hayr, onlar phe iindedirler.] Yan belki onlar

703
;~ _- 7
704
'=- ~-- : ,-- Q- '=- ~-- ')-- ~,- --=- ,- ;~= : Q- ~,- ;~= 4-
,-'~ V ~-- ,-V : -,- ,'= Q- ~,- ;~= ] ='- -'--- ---- '~=V'- ,=- V ,= --- --- ] ')- ---=-
273

her nda halk- ceddden bir lebs-i cedd-i harda mevcdlardr, dm ve cd ile.
4 _-- - '- , ,- (Ftr, 35/17) [Bu, Allaha gre zor bir ey deildir] bu hod
Allah Telya nisbet-i emr-i sehl ve mmkindir, ndir ve mteazzir deildir. Zr
bunlarn zerlerine bir vakt-i n mrr etmez ki bunlar sabkan [304b] grdkleri
libsn ve hilkatin mislini lhikan grmeyeler. Zr her mevcdun misl-i lhk-
mevcdu, misl-i sbk- madmunu akibler. Lkin r, tebeddl-i mtemsileyni hiss
edemez. Hviyyet-i ittisliyye grnr, arz- seyyle gibi.
705
Nitekim arz- mezbre
muttasl mteceddidl-emsl ve nen-fe-nen intikl zere olman cereyn- m-i
enhr gibi eczsnda ittisl grnr. Hussen mtekellimn cevhir-i kmin bi-zevtih
zann ettikleri eynn intiklt- emsliyyesi gyet betet zerine olman sbit-i
mstakarr hiss olunur. Lkin her nefeste srat ve betet mertib-i istiddiyyesi hasebi
ile lem, ademden bir kfile-i tecell-i kll zuhr edip geri lem, adem-i hara sefer
etmektedir. Ademeynin m-beyni, b- vcd
706
yan ehdet ve zuhrdur. Nazm
l.m.:
Tarh edicek std- ezel b- vcdu
Dvr ve dern yapm onun hr- ademden
Bostn- ehdette biten meyvelerin hep
Almlar ezel tohumunu ecr- kdemden

Ve bu tecellyt- mtekerrire ism-i Zhir hkm ile madmetl-hudd ven-
nihyttr. Eeri tarafeyn-i mezbreyn dahi fil-hakka mertib-i vcddandr; zr
taraf- evvel, lem-i misl, gayb-i imkn; taraf- sn, lem-i misl, gayb-i mahaldir
ademiyyetleri adem-i izfdir.

705
--- -=; V '-- _, --~- _- _-- _--=- :
Fakr eydrin: hareket-i felek-i [rahda?] Mesel kutba karb olan devir-i sigr ki kutubdan bad olan
devir-i kibr ile hareketleri mtesviye grnr, kat ettikleri mesfeleri kurben ve buden fhit-tefvt iken. Bu
sebep iledir ki aklen srrnda mtehayyir olup nicesi doruya kil ve nicesi tefkke zhiblerdir. Amm bu mahalde bi-
aynihi tekub-i idm ve cd mlhazas ile bhe-i marfa muzmahill olur. rif-i mteemmil uhduna vsldr, bi-
avnillhil-aliyyil-alm. Zr mevz bk-i mstemirr olmicak doru ve tefkke nisbet olunur.
706
Byle nazm etmi bunu bir ir-i ehl-i uhd, fil-mesel iki adem ortasdr, b- vcd.
274

J--- Q- -;= Q-- -'-- Q- , -- _-- --- '- '-- -'-, '- - '
---)- -=V ;-- V '--V - _-= --=-
Yan arn, Sleymn katnda husl, mezkr olan idm ve cd gibi oldu ise.
Pes arn meknndan mnadim olmas hli kurb- Sleymnda zamn- vcdunun
ayn oldu. Her nefeste belki her nda bir halk- [305a] cedd kin olmala her demde
vcd- sbk- zile mbih bir vcd- mcedded-i lhk hsl ola. Lkin hd-i
nsdan bir ferd bu tefvt-i latfe muttali olamaz. Belki vcd- mceddedi vcd-i
zilin ayn sanr. Enfs- mceddede-i rahmniyyede olan halk- cedd-i mmsili, halk-
zilden fark edemez. ,- '-= ')-~=- --'= ,-- ,- '=~ (Neml, 27/88) [Sen
dalar grrsn de, onlar yerinde durur sanrsn. Oysa onlar bulutlarn yrmesi gibi
yrmektedirler.] mansna akl- cmidi ve nefs-i hmidi zafer bulamaz.
;- ; ;- > Q-- Q- _- - ~-- - ,~ V '~-V J-
Belki insnn nefsine ilmi, ilm-i huzr ve ilm-i vicdn iken her demde evvel
madm ve sonra mevcd olduun idrk edemez. Vcd- evvel-i zil ile vcd- sn-i
rz bir grr.
-)- _~--- ; J-- V
Sul-i mukadderden cevbdr. Sul budur ki lafz- ' ; nin muktezs mhlet ve
tahalll-i zamn beynel-vcd vel-ademdir. Pes her nefs-i vhidde vcd ve adem
nice cem olur? Cevb verir ki, smme mhlet iktiz etmek, hkm-i kll deildir;
belki indel-Arab, baz- mevzda tekaddm-i rtbe-i aliyye iin olur. Nitekim
buyurur:
-- --, --- _~--- _ '-- _-=~- 4 Q---
707
~;~=- ~;- _- , ---
,~ ,-'~ ;- : ,=~ ; _-, ,) . >- ,)- ,=~ '- Q-- ,) '-
-)- V ;-- != -- 4~

707
---feth-i ayn ve kesr-i ayn ile tashh olunmutur. Evvel, ulvv-i mekndan olma zere; sn, illetden
olma zere.
275

Yan irin irinde zamn- , ve tahrk-i _- nin hareket ve ztrb- _- ile
maiyyet-i ittisliyyesi vardr, beynehmda mhlet tahalll etmez.
'- -- - '- '--V - _-= --=- 4- ] _- ,- V --=- J-- ;=
,-'~V J-
Yan zamn- _-- , ayn- zamn- mehzz olduu gibidir. Mesel tecdd-i
halk maal-enfs dahi.
708
Zr onda dahi zamn- adem ve zamn- vcd misl-i maiyyet
ve ittisl zeredir. Nitekim Q-- '- _-- V , mddesnn isbtnda vrid olan dell-i
Eirede, tecdd-i arz byledir. Yan mahall-i cevher-i vhid zerine tekub-i emsl-i
araziyyeye zhib olmulardr. Bir vech ile ki ehs- araziyyeden bir ahs- sn, ahs-
evvele mmsil mevcd ola ve ahs- evvel madm ola nen-fe-nen byle tekub-
sbit ola. Lkin galat- hiss ile nzr, n, ahs- vhid-i mstemirr zann ede derler.
Dire-i ule-i cevvle gibi mesel. Lkin eyh, cevhir ve arzdan mecmunun
tecedddne kil olur. Fakr kesrl-taksre, bu makm bi-avnillhil-melikil-allm
byle mnkeif olur ki, vcd, ki ayn- nefes-i Rahmndr. Ve tecelliyt- cdiyye,
mesel nefs-i insnnin nefes almas mertebesindedir, tecelliyt- idmiyye nefes
verme mertebesinde olduu gibi. Birisi mmidd-i hayt, birisi mferrih- zttr. Hsl-
kelm, lemi kendide; kendiyi lemde bilen, bu many, zevk- uhd ile zevk eder.
709

Amm bize kendiyi bilen gerek, kendiyi gren gerekmez, ves-selm!
Tahkk-i har: eyh Bedreddn Simv (kuddise srruh) bu mahallde
710

itirz
711
eder ki: Bu kelm, yan msra- mezbr ile temsl, eyhin -' ')- kavlini
mirdir; zr n- hezz-i rumh, n- hareket ve ztrb- rumha mugyir deildir.
rih,
712
hod sbkan byle takrr etmiti ki zamnn bir nnda cd ve n- harinde
[306a] idm hsl ola. Ve zamn, neyne mtecezzi ola. Lkin bi-hasebiz-zahir n-
adem, n- vcda mugyirdir. Ve ill yan mugyir olmazsa vcdt- kine il-nil-

708
Yan tecdd-i halk maal-enfs dahi maiyyetde zamn- tahrk ve rumh- rudeyn ile nefs-i hareke-i
rumh- rudeyni gibidir, rudeyn ism-i rumhdr. Arab zam eder ki Rudeyne ism-i mer ola rumh ona mensb ola
Cevherde byledir.
709
Temsll-leml-kbr bil-lemis-sur.
710
Kelm- tiyzzikr ir- mezbr mstelsem olduuna mebndir. [?] ir- teslm olunmasa ztrb def
olunur.
711
tirz- eyh Bedreddn Simv cevbyla.
712
rihden murd, Dvud- Kayserdir. breti bi-aynih nakl olundu: _-~ '- '- - '- _- '--- '--
J- 7 -;= '- Q-- -- '- '-- ] ,= ;~--- '-, ] Q--7'- -- ,=' ' - '= -- ' _- J~=--
276

fen n- evvelde mtehakkk olmak lzm gelir. Zr her vcdun ademi dahi n-
vhide musdif olcak, vcd badel-ademi dahi ol nda bulunur. Ve n- fenya
varnca hl byle olur. Bu hod emr-i muhl. Pes muhli mcib olan dahi muhldir der.
Bu vehmin definde fakr eydrin
713
: Hareket-i Belks ki, sbkan mezkr olduu zere
idm ve cddr, taht- hta- zamnda dhil olan hareket deildir ki, harekt-
ecsmiyye ile takdr oluna. Belki hareket-i rhniyyedir yan kuvvet-i cesedniyyenin
hareketidir ki, latf-i rh ile kef-i cism meynnda berzahdr. Pes hareket-i mezbre,
zhir-i zamn ile takdr olunmaz. Belki btn- zamn ile takdr olunur, ki ndr.
Nitekim mteharrik dahi latf-i berzahdir ki ona rhniyyet-i zamn derler. Eeri fil-
hakka ndr; amm mtekellim ve hakm dedii n deildir ki, cz-i zamn mukadder
ola. Ve kabl-i tecezz ve inksam kla. Belki ndan murd, muttasl- vhid bir emr-i
rhndir ki tarfetl-aynda felek-i sminin kevkib-i sbitesini rh- bsara-y insniyye
ol n- latf-i rhnde grr. Ki onda hergiz nisbet-i kurb ve bud, tasavvur olunmaz.
- Q- --- V J'~-~ J-~ Q- Q---- ,- ;~ --~- '- --~- _- '--' -'-, '- ,
Zr mesele-i husl- ar- Belks [306b] mesil-i mkiledendir. ll meer ki
sbkuz-zikr olan hkm-i cd ve idma rif olan katnda mkil olmaya, mnhall ola.
Nitekim mahallinde mezkr oldu.
'---~ Q-=- _- --=- ;~ V 4 _- J~- Q- ~~7 Q- ;-- ) ;- (
Pes husl-i ar- Belksda lim-i esrr- tasrf olan cinnnin zerine safn sbit
olan fazl, ancak meclis-i Sleymnda tecdd-i ar oldu, y bi-emrillh, fil-i safn
ola; y sret-i safda Hakkn ola. Nitekim ihy ve imtede hl byledir.
-'-, '- ;)- Q- ')-,= V ~ V -'~- , =- '--
Pes ahli-yi zhir dedii gibi ne ar, mesfe kat etti ve ne arz, ar iin tayy
olundu ve ne saf arz hark etti. Bizim dediimiz, fehm edenlere nisbet ile.
'---~ '=~ - - _-- 4 ' ) ;- ( ;-- _- '---~ ;=- ;-- -~;
-'=~ Q---- Q- Q,~'=

713
-= ;=,-- '-,~- Q- ,-
277

Dahi ol fil-i azm ve tasarruf- kav, Hazret-i Sleymnn ashb- Belksdan
hzr olanlarn nfsunda eedd-i azmna sebeb olman idi.
714

'---~ ; 4 ~-~ ) ;- ( - '-- _'- ;- Q- >~ --- - _'- = -
'---~ '-=-~ V '- ; ',= _,=- V '- V _,=- ~; '=- -)
Yan Sleymn (aleyhis-selm)n bu tasarruf- azm zuhruna sebeb ki, kendi
elinden m-ada ashb elinde dahi cr ola. Sleymnn Dvud (aleyhis-selm)a hibe
tark ile it olunduudur. Ki '---~ - '-- (Sd, 38/30) [Biz Davud'a
Sleyman' verdik.] buyurulmutur. Hibe, hod vhibden bi-tarkl-enm [307a] vrid
olur. Cez-i aml olmak tarki ile olmaz ki mevhbn-lehin amline muvfk ola. Y
istihkk- istiddsinden lzm gele.
- - -,~ '- == -'~ -- ;
Pes Sleymn (aleyhis-selm)a Dvud, belki cem-i leme nimet-i kfiye ve
rahmet-i vfiye-i vfiredir ki, evvel Dvudun dnin itmm ve ikml etti. Badeh
mmetine sr- lutf ve rahmeti sl kld. Ve hccet-i zhiredir ki klllara, burhn ile
matlblarn, mntebih oldu ve mnkir-i dn olan kfirnin seyf-i srim ile tepelerin deldi
ve tepeledi.
;-= --- - '---~ ''--)-- --- '-
Yan Sleymnn fazlet-i ilmiyesinin tafsli budur ki, biz Hazret-i
Sleymna hem nefs-i hkmeti tefhm ve talm ettik; ve hem Dvud hkmnn
nakzn talm ettik bu mddede ki bir kavmin ganemi bir ahsn zeran ekl etti
hasmeyn, Dvud (aleyhis-selm)a mrcaat ettikde Dvud, ganemi, shib-i zera
hkm etti. Badeh Sleymn (a.s), hkmet-i rfk ve adl edip, evvel ganemi ehl-i
harse hkm etti ki menfi-i zidesinden mntefi olalar; ve hars, erbb- ganeme hkm
etti; t ki hars, slh edip evvelin mertebesine irc edeler. Badeh hasmeyn, mllarn,
bi-ayn-i hma biri birine redd idieler.

714
Ve nitekim Allah Tel buyurur: '~ ,-- 4~- Q--'- '--'=- () yan, bu gayre verilmeyip sana mahss
kldm mlk ve bast ve tasallut bizim atmz ve inmmzdr, demektir.
278

;-- ' '--- '-- = -'- > ) ;- ( '---~ ;-- = -'- _-;- '--- ) ;- ( = ;--
--~- _-
Dahi Dvud ve Sleymndan her birisine, Allah Tel, hkm ve ilm verdi;
lkin Dvuda, ilmi, min-haysl-ictihd verdi. Amm Sleymnn ilmi, mesele-i
muhtelifun-fhda bi-aynih ilmullahdr, Sleymna nisbet-i ictihdiyyesi [307b]
yoktur.
-)-=- '- -~ --- _- _ '-=,- '---~ '-- =~ >- ;'= ; ; '
;-=- ~-~- ;~, - _; '-- ~--- 'V;- ; --~- _- = - ;-= -
= ;-= -) _==- -)-=- ,= '-- '--- -; - ,
Zr mazhar- Dvudda dahi eeri hkim-i Hak idi, lkin Dvud vesteti ile idi.
Amm mazhar- Sleymnda Hkim ve lim bi-aynih Hak idi, Sleymn vsta-i
itibr olunmad. Pes Sleymn, makad- sdkda tercmn- Hak ve sefr-i mahz-
mutlak oldu. Badeh nitekim hkm-i kadm-i Hakka isbet eden mctehid iin
meselede hkm mukbelesinde; eeri hkim-i hakk Hak ise de iki ecr hsldr.
Birisi, ecr-i ictihd; birisi, ecr-i isbet-i hkm. Pes hkm-i kadm-i muayyenden
mtehallif olan mctehid-i muht iin ecr-i vhid vardr, fakat ki ecr-i ictihddr. Zr
ecr-i ictihd dahi emr-i Hak iledir, nitekim onu dahi dell-i eri cb ettii haseb ile ol
dahi Hakdr. Mcebi ile amel olunmaa elyakdr, mdem ki dell-i har ile hats zhir
olmaya; amm dell, hatsn cb etse mcebi ile amel olunmaz.
>~ '-)--- -- '---~ -- --=- -V -- ~-=-'-
Pes bu mmet, ki mmet-i Muhammed (aleyhis-selm)dr, Hak tarafndan
isbet-i hkmde, rtbe-i Sleymn it olundu ve ictihdda, rtbe-i Dvud (aleyhis-
selm) it olundu.
- Q- ')-~- '--
Pes mmet-i Muhammed ne aceb efdal mmet oldu.
279

-' ~'- ' --- -- 4-- _- '--- '=-~ -'~- -- ')--- - ')~,- Q---- '-
~- -~ ;
Mezkr olacak keml, Sleymn (aleyhis-selm)a vech-i harden dellet eder
ki vaktki Belks, arn, [308a] huzr- Sleymnda grd ise bud- mesfesi sebebi
ile ol kadar mddet-i kallede ayn- arnn intikli muhal idiin bilip bi-tarkit-tebh
; -' (Neml, 27/42) [Sanki o!] dedi. Yan Bu ar, benim arma benzer ancak!
dedi mugyereti mir-i ibret ile ve hkmnde sdk oldu.
Q- -'-, '-- ~- '- Q-- --=- '- _- 4- '- ,-V -~ ; ; '--V'- _-= --=-
_~'- '-, _-
Yan mezkr olan tecdd-i halk ve ide-i emsl sebebi ile nefsl-emrde ar, ol
ardr; bi-hasebil-hakka ve emr-i sdktr. Nitekim zamn- tecddde, senin aynn,
zamn- mzde, vki olan vcdunun, ayndr.
Q-- ',~ ' ,~ _-= ') J--- ,~ _- , - ---- '---~ '- Q- - ;
')-; '- ~-~ V _- ')--'~ Q- ~-~-- !- = --~ - '---'= Q- -- ~- V
_-- 4-- '))--- 4-- ')--- -'- '~-V '- - J--- - Q- - - ')~,-
; -' ');- _- ')--'~
Badeh Sleymnn keml-i ilmindendir sarhda zikr ettii tenbh-i fil ki hl-i
ar, hl-i sarh gibi idiine fil-i sarh ile iret etti ki arn cd ve idmnda vcd-
sn, vcd- evvele mmsil olduu gibi, sarh dahi gyet lutf ve safsndan mnn
gayri iken, mya mbih oldu. Pes fil-i sarh, mr oldu ki Belks, ke-enneh hve
kavlinde sdk ve kavli, vka mutbk ola. Badeh n Belks sahra dhl ile memr
oldu. Halbuki sarh- mezbr, bir sarh- emles-i zcc idi ki, stnde py- meks bir
nefes sbit olamazd. Ve ehl-i nazar sathnda zerre kadar ivec ve drst bulamaz
[308b] idi. Pes Belks sarh- mezbrun tarh- latfini grd gibi m-i sf sand ve ke-
enne m-i lccin
715
ire sk- semnin sevbden r kld. T ki dmen-i pki ol b ile ter
olmaya ve b- ry ve rz- arzna katrece zarar gelmeye ve bil-cmle sarhn mya

715
~- Q-=-
280

mmseleti sebebi ile arda grd hark- de dahi bu kablden idiine Belks, fil-hl
mtenebbih ve mtefattin oldu. el-hak Hazret-i Sleymn, bu makmda, riyet-i hikmet
ve nihyet-i adl ve insf sblne slik oldu. T ki bast-
716
bist- mltefe ve telf-i
tab ile adem-i mcneset nefret gilesin bil-klliye ref edip, teshr-i kalb-i Belksa,
mlik oldu. Ve biz-zarret mna telakk bil-kabl kalb-i Belksda istikrr- husl
buldu. Ey rif-i srr- vahdet! Belksda kef-i sk eden Belks deil, dest-i Sleymn
idi. Belki Sleymn ve Belksda mutasarrf olan yed-i Rahmn idi. Ey tlib-i hakkat!
Hazret-i Dvud ile hikyet-i riy ve Ysuf- Yakb ile imre-i Azz-i Zleyh zuaf-i
uk- mmete felillhil-mesell-aldr. Hemn kantara-i meczdan gzer ve
mver-i nehre sefer gerektir. Ey k! Malm ola, ki Hazret-i Dvud, mazhar- ism-i
Vedd olmala mebsdur. Pes ak ve muhabbet dahi, ki sanat ise Sleymna mlk-i
mrisdir. Bu nktedendir ki nisbet-i srr- muhabbet, Hazret-i Sleymn Nebiyy-i kmil
iken ak ve k oyununda sabiyy-i mil idi. Pes nee-yi mhr muhabbet kbetl-
kbet Belks- Seby kef-i sk- esrr- marifete kbil etti. Nazm- mn-i k-
zr:
Ev-y hev-y aka kll-i terk eyle sultnlk yolun
717

Yel gtrsn tahtn ren Sleymnlk yolun
[309a] Kef-i sk- marifet kl in-y bahr olub
Suver-i gark-i lcceden derv-i ynlk yolun
Senden alsn tib-i isyn olanlar nush u pend
Var nush- dikkat olub gster pimnlk yolun
Zhide klma sul-i esrr- rh- kdan
Gelberu abdla sor abdl- hayrnlk yolun
Vr benim srr- hrmnmdan ren Neviy

716
Bast- hikmet ve kef-i srr- marifet ve hakkat.
717
Merhm Sultn Murda hitb idi (rahimehullh).
281

Semt-i erbb- vef ve pk- dmnlk yolun.

'-- Q--' = '---~ >~ '---~ - ~--~ _~-- ~--= _- 4 --- ~'--
'-- Q--' , '-- '-- '---~ . Q--' Q- '---~
Pes Belks tenbh-i mezbr ile mtenebbih oldukda kfr ve irk ile nefsine zulm
ve udvn idiine marifet hsl edip ve Hakdan istid-yi mafiret klp h-rh- dn-i
Sleymna slk edip, belki fil-hakka Sleymn vsta-i marifet bilip ve biz-zt
Mlik-i yevm olan Rabbl-lemine mut ve memlk oldu. Zr Sleymn cmle-i
lemnden olup Rabb-i lem olmadn bildi.
= _- ''--- _- J~ , ---- V '- ''--- _- ---- '--
Pes Belks, Rabb-i Sleymna inkydnda mtekayyd olmad, belki Rabb-i
mutlaka mnkd oldu. Nitekim rusl-i enbiy dahi her biri, Rabb-i mukayyede nisbet
olunmazlar; Rabb-i mutlakn rusl ve enbiysdr. Zr mertib-i esmya riflerdir.
Mazhar- hssa takayyd etmezler, tark- velyetten btna nisbetleri ziydedir. Hakk
derece-i mezhir-i mutlakadan grrler. Eeri nbvvetleri hasebi ile zevhir-i eryi
ile mtekayyidlerdir
_~---- '---V -)- _=- ' ' _~;- '- -'- ;-,- >=- ] Q-
= '---V _- ;-,- Q- -- ~-'-- - ;- ;- V Q- =
Yan mn- Firavn, Belksn hilfna mlbisdir ki, Rabbi Harn ve
Msya izfet ile tahss etti. Eeri min-vech-i inkyd Belksa dahi mlhak klnmak
cizdir. Zr Rabb-i Ms ve Harn ayn- Rabbl-lemndir; lkin mn- Belks
kuvveti gibi deildir. Pes Belks, mnda Firavndan efkahdr. Zr Belksn eser-i
inkyd lafza ve manya mil oldu, Firavnn olmayp tevle muhtemil oldu.
Badeh eyh, kavl-i mezbru, ki Rabb-i Ms ve Harndur; Firavna isnd- hakk
282

ile isnd etti ki mutlak munsarf- kemldir, lkin isnd- mecz gerektir; zr Firavn,
bu kavli, sarhan kil olmamtr.
718

J-,~ ;-- - ~--' -'- ~--' '- ~- ~-; ;- ~=- ;-,- ' ~= '-- ~=-
' _~;- ='- ;)-'- _- ;'- ,=~ '-
Yan Firavn, zamnesinin hkmne mut ve muktezsna tbi idi. Zr gark
ve helkden havf-nk idi. Pes eeri kavlinde tahss etti; lkin mn kavl gibi deil
sahh-i mutlak idi. Amm kavl-i sehereye erzil-i nsdan olmalar ile takldden kap
tabr lafzn tagyr kld. Eeri kavlinin, Rabb-i Ms ve Hrn ile medds bir idi.
V -'- Q- -~- ,- '- ---- '---~ - ~--~ ~'- '---~ >~ Q---- >~ '--
- , - ;---~- ,~ _-- Q=- '- '- 4 ---- - ,- '--~;- -;- --- _'
-' '--- '-- J-=-~ - - _-
Pes islm- Belks, [310a] Rabb-i mahss ile mukayyed olmamakda islm-
Sleymn gibi oldu. Zr Sleymn ile byle mn getirdim dedi ve dav-y maiyyet
kld. Hatt Sleymn- akidden bir akdeye zhib olmad; ill Belks dahi ona zahib
bulundu, ol mezhebe mutekid olduu hlde. Nitekim mmet-i Muhammedden biz,
Allah Tel fevknde sbit olduu srt- mustakm zere zhib ve sbitiz. Bizim nevs-
hakykmz yed-i kudretinde makd oldun ve yedinden mfrakat ve tahallf
mmteni klndn. Fakr eydrin: rif-i srr- tevhd ve zevk ve uhdyle ferd
olanlar, man-y temsli mstehl grmezler. Ve itikd- Belks ummen itikd-
Sleymn gibi klmakda icml ve tafsl farkna muhtc olmazlar.
-=' -;-- - Q=- ;-- '-- ;-- ; '- -'- _,~-'- '-- ; Q--~-'- - Q=--
'--~;--
Pes bizim Hak ile maiyyetimizin nisbeti, nisbet-i tazmndir. Ve Hakkn bizim
ile maiyyeti nisbet-i tasrhdir. Zr Hakkn bizim ile maiyyet-i ztiyyesi bizim
Kayym- hakykmz olduudur ki vcdumuz, onun ile kimdir. Ve Onun tecell-i

718
Zr Firavn, J',~ ;-- - ~--' - V 7 - ~--' (Ynus, 10/90) [Nihayet (denizde) boulma haline
gelince, (Firavun:) "Gerekten, srailoullarnn inand Tanr'dan baka tanr olmadna ben de iman ettim.] dedi.
Ben-i sril mn getirdii Rabb-i Ms ve Hrndur. Yan mutlak hakkat- munsarifdir.
283

vcdsi olmasa biz hergiz mevcd olmayz. Belki mahz- madm ve n-bd kalrz.
Badeh bizim Onun ile maiyyetimiz, tecell-y mezbrden sonra, ol tecell zmnnda,
Hak ile bizim kymmzdr. Ve bizim Onun ile kymmzn mans, zll ve
aksimizin, Onda zuhrudur. Zr ayn- sbitemiz, emm-i by- vcd etmez.
Gyetl-emr bizim, Onun ile kym ve vcdumuz, Onda, zllimizin kym
zmnnda, sbit olur. Amm Onun bizim ile maiyyeti, kayymiyyeti hasebi ile sarhan
olur, zmnen olmaz. Nitekim [310b] kelm- vrid fit-tenzl bu mazmna hid ve
delldir ki, buyurur: ;-- '- Q ; ;-- (Hdd, 57/4) [Nerede olsanz, O sizinle
beraberdir ] Byle her yerde hzrdr diye tasrh eder.
'--~;-- -=' -;-- - Q=-
719

Yan biz Hak Tel ile byle kimiz. Hak Tel, bizim nsiyelerimiz, yed-i
tasarrufu ile hizi olmak hasebi ile. Nitekim yet-i kerme ntk olduu mazmn
mstesn. - _-- ' ' - - Q- '- (Hd, 11/6 ) [Yeryznde yryen her
canlnn rzk, yalnzca Allah'n zerinedir.] mil olduu mandr ki sarhan mnfehim
olmaz.
=,~ Q- '-- _~- '--- ~-- - _'- ;)-
Pes Hak Tel srt- mustakminden bizim ile her ne makamda mey ederse
nefsi ile ve ayn- zt ile mey eder. Zr bizim hviyyetimiz ve hakkatimiz, vcd-
mteayyindir, vcd- mutlak ise
720
ayn- Hakdr. Pes Hakkn abd ile maiyyeti nefsi
ile maiyettir, gayri ile maiyyet deildir.
'---~ Q- Q---- ~--- - _'- , ,~ ; ;---~- ,~ _-- V ;' Q- - '--
;'- Q- '-'- ~~~= '- Q--' = ~'--
Pes lemden bir ahad yoktur; ill srt- mustakm zere sbittir, ki istiddt-
ezeliyyeleri, ol srt- Rab zere Rab ile byle mey ve mrr-i iktiz eder. Nitekim
Belks Sleymndan ahz- marifet edip ve Sleymn srt- mustakmde m

719
_-= V ~= --
720
Vcd- mutlak ise vcd- muayyende dhildir.
284

bildindr ki; Q--' - '---~ - ~--~ (Neml, 27/44) [Sleymanla beraber
alemlerin Rabbi olan Allah'a teslim oldum.] dedi. Rabbi, lim-i vhide y mteaddide
kasr ve tahss etmedi. Nitekim Rabb-i Ms ve Hrn diyenler ettii gibi. Ve mene-
i tahssleri ke-enne eref-i mevcdlar mabd edindii syir erzil-i nsn mabudu
olmaya, belki hilf ola; maa-hz byle deildir.
= - ,-=~- '- - - ] 4-- Q- = -= - ,-- J~- >~ --- '---~
'-,=~- '-- - ,- Q- -; ;)- - -- Q- -V _-- V - -; _- ; '-- -,-'- _ ,
;-~ _- '- ;- ,=~ -~=- ,-- Q- '-- '-- _- ;- _'- = '- ,-=~- _- '-
-- '--= V
Amm ol teshr ki, Sleymna mahss oldu. Ve onun ile gayr zerine tafdl
olundu. Ve Allah Tel, ol mlk, ondan sonra gayre lyk grmedi. Ol fazl ve
hussiyyet, Sleymnn mcerred emri ile vcda gelmesidir. Yan evvel-i emrden
suhletle vuk bulmutur. Ki Hak Tel, Sleymnn emr-i akbinde '-,=~- _ ,
,=- - ,-'- (Sad, 38/36) [Bunun zerine biz rzgar onun emrine verdik. ] buyurdu.
Pes teshr-i mezbrun ihtiss, mcerred teshr olduu haysiyyet ile olmad. Zr Hak
Tel, bizim cemimizin hakknda bi-gayr-i tahssin ' - '- '-~ - '- ;-
,=~ (Csiye, 45/13) [O, gklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katndan (bir ltfu
olmak zere) size boyun edirmitir.] dedi. Yan arz ve semda olanlardan cemisini
size musahhar kldm dedi.
'---~ -= '-- = ,- Q- J- '-,- Q- V Q- 4 ,-- ;=- ' , ,-=~- , --
;-- '-V 4 '--- '-- ,-V ,=-- J- - V --= ,-- Q- ,-V'- V ~--- ,=
Q- '-- _,= - _- 4 '-'- -- --= '-- _- ~--- ;-- ;) J--- ;'
--= V - ,-- Q- -,-=~- Q- ,-V'- =--- ,=- '---~
Ve dahi Hak Tel, tasrh- riyh ve ncm ve sirin dahi zikr etti; lkin bizim
emrimiz ile olmayp Hakkn emri ile oldu. Pes Ey kl! Fehm-i makl eder isen
malmun olsun ki, Sleymna muhtass olan fil-hakka bir mansbdr ki [311b]
285

cemiyyetsiz ve azmet-i kalbsiz myesser olmaz. Ve himmet-i kaviyyeye muhtcdr.
Amm Sleymna nisbet mcerred emr Sleymn ile sn ve myesser olmutur. Zr
tark- meyhde malmdur ki, nfs- kaviyyenin himmet ve azmet-i kulbundan,
ecrm- semvt ve nfs- ulviyyt mnfail ve mteessir olur. Nfs- mezbre,
makm- cemiyyette kim olsa, hatt Hazret-i eyh (kuddise srruh) Biz bu many,
tark- sfiyyede ynen grdk diye buyururlar. Amm Sleymnn himmet ve
cemiyyet ile olmamtr; belki mcerred taraf- lisn ile emr ettii gibi memrn-bih
vuka gelmitir. Nitekim sbkan mrr etti.
~-- V -'- ' --- --- J~ '= - J-- -- ,- ' = '-- ;--
_~---- _'- - Q- --= >~ --- '---~ ; - --- ~~= V -,=' 4-- Q- 4
J=- -- ;- _,= _'- = '-- ,=7 _- - - ~~'= - ,- ,= '-
_,= Q- '---- '~ ,-- 4~- =- Q--'- ,- V 4 J- ; '-'=-
- ,= V ~'= ' _)( ,-V Q- - ~-= - ,- Q- ' 4 ;~ _-- '
'- _- -- -- '- 4~- '~ -- ~-= '--- -=' _~- '~ _'- '- ~-=
- ,- ,-- Q- ~-- Q- 4 '~;-- -- - '~ '--- - ,- '--- Q- --- = ~=
- -~'=
Malm ola ki Hak Tel, bizi ve seni emr-i rhnsi ile meyyed klsn, bu
makle-i at kaan ibdullhdan birisine myesser olsa, mlk-i hiretten [312a] hissesin
nakz etmez. Zr tecelliyta hadd ve minen ve tyya nihyet yoktur. Cevd- mutlakn
hazne-i cduna zarar gelmez. Bunun biri ile Sleymn bu mertebeyi Rabbinden taleb
etti. Hatt zevk- tark bunu iktiz ede ki it-yi mezbr gayr iin iddihr olunmu iken
Sleymn iin dnyda takdm olunmu ola. Dahi rz- cezda hasentndan mahsb
ola.
721
Zr Hakkn Sleymna '- '=- - (Sd, 38/39) [te bu bizim bamzdr]
deyip ve tsn nefs-i cevdna izfet edip ,-- '=- '=- demeyip badeh Sen bu
ty diler isen imsk eyle, diler isen gayre ver, bi-gayr-i hisbin ver yan at-y ibd
gibi verme, at-y Rabb-i Cevd gibi ver dediinden malmdur ki, sul-i Sleymn,
emr-i Rabb ile ola. Taleb ve sul, hod emr ile olsa sline ecr-i tm hsl olur min-gayr-i

721
Yan mahsb olmaz, zevk- tark bunu iktiz etmez, demektir. Kelm, kelm- inkrdir. Mesel
istifhm- inkr gibi. eyhin bu makle eds oktur.
286

tabiatin ve hisbin. Pes Br Tel, diler ise sil-i mezbrun hcetin, kaz eder. Ve diler
ise imsk eder. Amm sil ,imtisl-i emr etmi olur. Lkin eer sil, min-indi nefse sul
etmi ola idi, muhseb olur idi.
- _- J- ;-~ --- = _-~ --=- --- '- '- _'- = -- '~ '- --= _- '~
'- -=-- _-; Q- _-~ ' _- ;- Q- ', ~-= '-- - ,- J---'- '---
Q- --- _- - ;- _- ' '- -' '- '- '--- '== Q- ,-- -~- _=- - ,~-
Q-- ,~- ,-= -- '-' Q- -- !-'- 4-- -'- - ,~ '- 4- ;- '- - '-- ;'-
;- ;)- ;- ;~ ;)- ,)= _-- Q--'- 4-- 4- = '~ ,=- ~-~ 4-- '--
] J--- >~ --- '- '- ;,- ;~ ,~- ;~ _- J--- J,-= Q-- ;~ _-
,--- ; '-- '-- - -'- _- '~-V -, '- J _-- -- ;)--- ;-'- '- '- '-
-'- Q- -- >- '-= ;'-- ' ,
Yan hakk- Sleymnda mezkr olan hkm-i mezbr, Hakdan mesl olan,
cem-i slde sr ve crdir. Nitekim Sultn- erate '--- - J- (Th,
20/114) [Rabbim, benim ilmimi artr, de.] talmin edip ol dahi imtisl-i emr edip hatt
yakazada leben arz olunup ilm ile tevl etti ve rysnda, kadeh-i leben t
olundukda fazlasn, mere verip ve ne ile tevl ettin diye sul olundukda, ilm ile
cevb verdi. Ve dahi leyle-i mircda melek-i mahd, ineyn getirip, birisinde leben
birisinde hamr olup, bi-hasebil emr hamr, terk edip lebeni tenvl ettikde, melek,
kil oldu ki: Kbiliyyetinde olan ilm ve marifete musb ve mtenvil oldun ve Hak
Tel, senin sebebin ile mmetini dahi musb-i ilm ve marifet eder dedi. Tahkk budur
ki, leben her mevtnda ki zhir ola sret-i ilm gsterir. Cibrl gibi ki Meryem iin,
sret-i beer-i mutedilde zhir ve hayt- hissde messir oldu. Ve fil-hakka ikisinin
dahi meddes hayttr. Nihye Cibrlin hayt- hiss, lebenin hayt- manevdir.
Amm hl-i mezbr, mevtna ve makama nisbet iledir. Emr bil-aks dahi olur. rif-i
hakkat olan bilir. Nitekim Neb (aleyhis-selm)n '-- '-
722
hadsi dellet eder ki
mevtn- dnyda grnen haylt- misliyye gibi tevle muhtc ola. Zr mevtn,
hirete nisbet mevveldir. Belki her mevtnn hkm mevtn- hare nisbet byledir.

722
Tirmiz, Birr ve sla 53.
287

[313a] Mesel, misl-i hayle ve hayl-i ehdete nisbet nice ise ehdet dahi misle
gre byledir. ir:
'~V , ' -'-- ~-'-- '- Q-
ir:
---= _- _ ; '-= ;- '--
-,= ,~ ' - ;)- Q- J
Yan lem-i suver ve ekl yhd cem-i avlim-i man ve suver ve ahvl
mutlak hayldir. Zr mecm- kevn, zll-i gayb- mutlak ve sr- ayn- sbitedir.
Ve ke-enne bu haylt iin vcd- vehm sbittir. Nefsl-emr deildir. Yan nefsl-
emrde vcd Hakkndr. Ve fil-hakka mevz- hkm-i vcd olan vcd- Hak ve
zt- mutlaktr. Pes her ki bu man-y sahhi, fehm ve idrk etti; netce-i slk- slikn
olan esrr- tarkata vsl oldu.
)- '- Q- -- ;-~ --- = _-~ '-- -- ,-= '--= -- '- -- '- '- ;
-'=- '- = -'=- Q- ,=V - _- - -~'= V = '- _) ,- Q- ;~- -'=- Q--
= Q- ;= -~'= ; '~ -~' '~ = _ -- ,-V'- _) ,- ,-- Q- ;~-
~'= V - ~'= ;- _- --V -,- Q-- ;- Q- ', ~-=- >~ --- --- -,- '- -
J-- Q- _~'- - Q- ;=- ;~ -~ ;~ = ;~ _- ;- ' -- ;- = '-
'- --- >=V 4 ;) ,- ~-, -'-- _-- _-'---~ '-- _-- '-)-- ; = Q- ,-
;-- '- ,-V Q- --'-- '---~ ' ;;)= -,= '---
Kelm- sbk erh ve izhdr. Yan kaan Hazrete leben arz olunsa bereket
ile ve ziyde ile [313b] du eder idi. Ve hayrls ile itmn talebden murd, ilimdir. Pes
ol aty ki siline Allah Tel suline emrden sonra sevk etti, dr- hirette onu
muhsebe etmez. Amm ol at ki siline sule emr vrid olmadan ibtiden sul ile it
oluna, emr-i Hakka mfevvzdr. Dilerse hisb eder, dilemez ise etmez. Amm
Allahdan mercdur ki ilme vki olan aty, hsseten muhsebe olunmaz. Zr
288

Nebsine, taleb-i ziyde ile emri heman mmetine emrinin ayndr.
723
Nitekim Allah
Tel Resl ile mmeti meynnda sve-i hasene isbt etti. Pes ilmden azam, sve mi
sbit olur? Fakre bu mahallde evvelen emr-i mezbr hasyis- Nebden olmak bhesi
hil olur. Badeh bu bhe tr olur ki, semere-i muhsebe, amlde zhirdir ki bisi,
mczt- seyyit ve hasenttr. Amm ilmde, bu man, zhir deildir. Zr ilm-i
makle keyfdir, amel-i makle kem ve mikdrdr. Pes muhsebeye vech olmaz.
Badeh hir-i kelmlarn buyururlar ki: Eer makm- sleymnye bi-tammihi tenbh
etsem nce umr- saba zhir olur idi ki, ttlsna mris-i hevl ve havf olur idi.
724

Ekser-i ulem-i zhirn rtbe-i sleymniyyeyi fehmde ksirndir. Ve emr onlarn zum
ettii deildir, der. Vk emr byledir, zuaf anlad deildir. Cevd- mutlaka nisbet
mlk-i Sleymnadr ki, devlet-i hirete tefvt ve naks vere. ir:
_- ' '-~ ; _~,-
' '-~ _-~;-

723
Yan nebsini mmetine mukted kld ve mmeti nebsine tbi ve iktid klc etti. Muhassal,
ortalarnda tbiiyet ve metbiyyet sbit oldu.
724
Avmda bi haber-i mehr vardr ki seltn, duhl-i cennette sir nsdan tehr olunalar. Ol many
Hazret-i Sleymnda dahi itibr ederlerdi. Vech-i sahhi yo idii malm oldu.
289

FASS-I HKMET- VCDYYE F KELME- DVUDYYE
Hikmet-i mezbre Dvuda izfet olunmann sebebi, zr vcddan murd,
zhir-i vcd- insndir. [314a] --> -V'- - kemlt- demiyye ise hsl olmaz, ill
hakyk- hilfete mazhar omala olur. Pes hakkat- demden Dvuda gelince
enbiy-y slifede eyen fe-eyen zhir ve azhar olup, t ki Hazret-i Dvudda mahz-
lutf-i ilh ile bi-gayr-i kesb ve taamml-i tammiyyet ve keml-i diresin buldu. Ol
ecilden bu nisbet-i ihtissiyyeye sezvr klnd.
,~- ;-- _-- '- V Q- -~ ')-- Q- '-) '~'~-= '~ ;-- ~-' '- - ;--
~;- J--- - Q- >~ ;)--- ;) _'- -''=- ~-' V ,= Q- ;)-- ')--- ~-=
'~-V '-V _,= _-- ;' -'=-'- ,=
Ey slik-i tark-i red! Malm ola ki, vaktki ter ile mukayyed olan
nbvvet ve rislet, ihtiss- ilh ve mevhibet-i Rahmn olup, semere-i kesb ve amel
olmad ise; Hakkn enbiy-y mezbreye dahi ats, mevhibet ve imtinn kablinden
olup, cez-y aml ve mukbele-i kesb ve ibdt olmad. Pes ol menn ve mevhibet
mukbelesinde onlar, cez-y matlb olmayp tark- enm ve efdl zere sbit oldu.
Badeh nbvvet-i ter ile kaydn vechi budur ki, nbvvet-i mme ki velyet-i
kesbiyye ile, mesel zamndr; bu hkmden hricdir. Zr velyet, muhibbnde
mktesebedir mahbbnde gayr-i mktesebedir. Ve kesbin fil-cmle enbiy-i mmede
medhali vardr. Ve kesbden murd, irde-i mmkinin eflden bir fil-i hssa
taallukudur ki hl-i taallukda iktidr- ilh ol fili cd ede. Badeh mezbr- ihtiss-
ilh ki feyz-i mukaddesden sbittir. Feyz-i akdesde iktiz-y aynn sbtunu mnf
deildir. Nitekim efl-i ibd, mevtn- ehdete nisbet, ihtiyriyyedir. [314b] Amm
mevtn- emr ve gaybe nisbet ile cebriyyedir.
725
Ashb- berzah ve tavassut,
beynehmya tadl edip ihtiyr- cz isbt ederler, Allahu alem.
- _'- '-- ; _- '- J--= ;-,-( _- ;- _=~ '- ) ;- ( - '--
_~;- _ _- '- ;)- ;)--- ) ;- ( 4 J-- _ '--- ' -'= '--- Q- '--

725
Tahkk- cebr ve ihtiyr.
290

Pes aty-y mezbreden Hak Tel hibe ile tabr edip buyurdu ki: brhme
shk hibe ettik ve Eyyba, ehlini hibe ettik, emsli ehl-i tahtnda dhildir. '-
,~ - J~-- 4-= ,- (Sad, 38/42) [Ayan yere vur! te ykanacak ve iilecek
souk bir su (dedik).] Ms hakknda Hrnu zikr etti.
'--- ' '--- -'= Q- '-- (Meryem, 19/53) [Rahmetimizin bir sonucu
olarak ona kardei Harun'u bir peygamber olarak armaan ettik.] Ve bu hibt ve
atynn cmlesi, davet-i ztrriyyede ve hl-i cem ve himmette verilmitir.
Hikyelerinden malmdur, emsli dahi bunlara ilhk oluna.
'; -~ V Q- ',- ;); ;-- _- '--' ; V;- - ; V ; V;- -'-
Pes ol ism ki enbiyya tevell etti ve nbvvet ve risleti, onlara mahss kld,
bi-aynih; sniyen dahi enbiy, ol ismin, tevellsna ve hkmetine tbilerdir;
ahvllerinin mecmunda olsun, gerek ekserinde. Ve ol ism-i Mtevell ve srr- Hkim-
i Vahhbdr
- -'=- - ,-= V -- --= ,= - ,- ;-- >~- '-- '--- -- _ _- '-
',= -, -
Badeh man-y mezbru baz- enbiyda zikrden maa-ad, fss- mahssunda
Dvuda verilen fazl- mahssu, beyna r edip buyurdu ki: Biz Dvuda at-y
fzl verdik ve mukbelesinde cez taleb etmedik dedi. Mesel kr talebin, Dvda
nisbet etmedi, linden istedi ve zikr olunan [315a] fazl, amlinden bir amel
mukbilidir, diye haber vermedi.
-,-~- >~ --- ,- ,- ; ' Q- --= J-'- 4 _-- ,-~ ~-= '-
_- '~- -- -!=- _ _- ;)- _-- - ;- '- _-- 7 4 ,-- _-~ ' _
Vaktki mme-i niama taalluk- hkm-i vcb kr-i mm oldu ise Hak Tel,
fazl- Dvudun krn Dvuddan taleb etmeyip, kim-i makm olan linden taleb
etti. Ve srihan zikr-i Dvuda taarruz etmedi. T ki fazl- Dvuddan niybetle l-i
291

Dvud, ikmete kr edeler. Pes nimet-i mezbre Dvuda nisbet-i menn ve ifdl; ve
line nisbet muveze ve cez oldu.
;-~ '-- Q- J--- ,-~ ' ;--- _'- '--
Pes Hak Tel, l-i Dvuda emr edip, onlardan nimet-i sbka mukbelesinde
amel ile kr taleb etti. Zr kr-i lisn ile ve sir-i cevrih ile dahi olur. Ve buyurdu:
Benim kullarmdan abd-i ekr kalldir. ;-~ '-- Q- J--- (Sebe, 34/13)
[Kullarmdan kreden azdr!] Ke-enneh kir-i kesr ola; amm ekr ile muttasf
olan, abd-i kall ola, ki mubla ile kr edicidir. Pes Dvud, at mukbelesinde kr
ile mutleb olmad.
)- ;)--- - ;- '- _-- _'- = ,-~ -- >~ ;)--- '---V ~-' 4 Q- ;-- ;
--- = _-~ = ;~ '- '- ;)~;-- --- Q- 4-- ;-,-- J- -'=-~ = Q- ~-= Q-
4 _- J-- '--- ,='- '- -- Q- --- '- _'- = ,-- '- ,-~ -'--- ~-;- _- ;-~
;-~ --- ; >- '-
Gy sul-i mukadderden cevbdr ki enbiy, (aleyhims-selm) nimet ve hibe
mukbelesinde kr etmediler. Cevb verdi ki, enbiy-y [315b] mezbrenin kr,
Hakkn talebinden mnbais olmad. Belki kr, teberruan kendilerinden ettiler.
Nitekim h- erat- Muhammed, (a.s.) znb- sbkas ve lhikas, mafr olduu
mukbelede ed-i vazfe-i kr iin ibdette bir vech ile kym etti ki mbrek
ayaklarna, mdde munsab olup, mteverrim oldu. Ve ifrt- mezbrun vechinden sul
olundukda Ben abd-i ekr olmayaym m? diye cevb verir idi. Bu dahi teberrudur.
bdet-i Nh, (a.s.) dahi teberru kablindendir.
J--- = '-- Q- ;-~ ;-~ --- ' - >~ --- ;- _- '-
Dahi Hak Sbhneh ve Tel, Nh peygamber hakknda medhen ve senen
mblaa ile kir klum idi; ibdmdan ise kesret ile kr edici kalldir
;-~ --- ' - - ;- '--- Q- (sr, 17/3) [Ey) Nuh ile birlikte (gemide)
tadmz kimselerin nesli! unu bilin ki Nuh, ok kreden bir kul idi.] dedi.
292

'~-V , Q- , -- Q- '-~ -'=- - _-- ')- = ;- -- '-
Pes Hazret-i Dvuda evvel, niam- mevhbe bir ism ile msemm klnd ki
onda hergiz harf-i ittisl yoktur. Pes lemden teferrd ve ittisl mansn ir etti. Zr
lem, hurf- kelimt- mecmdur. Fakr eydrin:
726
nfisl- hurf-i mezbre,
Dvudun m-kablinde ve m-badinde olan enbiydan, munfasl ve mmtz olmasna
dellet eder. Amm hurf- Dvud [---?] dellet etmesi hasebi ile mertebe-i ism-i
Muhammedden inhitta ireti vardr. Zr hergiz cemiyyet ve vahdniyyete ismen
dellet yoktur. Ve hurf- ittisl ve infisl m-badlerine nisbet ile muteberdir. Amm
m-kable nisbet ile cem-i hurf, kbil-i ittisldir.
=-- -- '- '-= 4-- ;' Q- =-- _ ;~V - , ] ; ~V -
Q-- -=- ;' Q- -~- - -~;- '~--V '~-V ,=- --=- _-~
- -= '- -~ _- Q--'= ) ;- ( = ; _-- _,= Q- Q--'= Q- -~ _- 4 J
Pes Hak Tel, Dvudu bu ismin its sebebi ile lemden kat etti. Ve mcerred
bu ism ile bize kat- mezbrden hayr verdi ki hurf- mezbre, elif ve vv dldr.
Ki Hazret-i Dvudun bi-gayr-i mchedetin ve amel, lemden infisline dlldir. Bu
man ile ismden msemmya intikldir. Badeh Muhammed (a.s.), hurf- ittisl ve
infisl ile memzc olundu. Pes cnib-i halktan infisline ve taraf- Hakka ittisline dell
ve sebl olup, berzah- cem-i kemlt oldu. Badeh cem beynel-hleteyn, ism ve
lafz- Muhammedde bulundu. Lkin cem-i mezbr, Dvudda yalnz man cihetinden
bulundu.
--=- '~'~-= 4 '-- ) ;- ( _-- ) ;- ( Q- ,-V ;-- -~'- --- ---- _--
-')= --=
Pes cem beynel-hleteyn min-haysl-lafz vel-man olmak, Muhammed
(a.s.) iin ihtiss- Dvud (a.s.) zerine tafdl oldu. Pes Muhammed (a.s.) iin, cem-i
cihttan emr-i cem tamm oldu. Ki murd, ism ve msemm cihetleridir. Cem ile

726
Nkte-i latfe ve tevl.
293

tabr tesniyeye, tlk- cem tarkdir. Ve lafz- _-- ism-i ireti tefsrdir ki 4 '--de
mezkrdur.
-- -~ _- 4-
Yan emr-i sbk, Reslullhn Ahmed isminde dahi muteberdir. Ve harfey-i
ittisl h ve mm ve harfey-i infisl elif ve dldir
_ _- _'- '- ; -'=-~ = -- Q- -)- ) ;- ( '--- --- '-V _,= _-- -'=-
-~- _-~-- _--~- - '-= -=,- ')--- ;-- =-
Pes [316b] mezkr olan cem beynel-hleteyn ki ism-i Muhammed ve
Dvudda mevcddur. Hikmetullahdandr ki inkt ve ittisl, hatt ve hric sebeb;
inkt ve ittisl, akl ve manev oldu. Badeh Hak Tel, Dvud (aleyhis-selm)
hakknda ol al-tarkil-inm it ettikleri cmlede ciblin onun ile byle ide-i tesbh
idiin zikr etti ki ,~ ' ~'- Q=-~ - '-= '-,=~ '- (Sad, 38/18) [Biz, dalar
onun emrine vermitik. Akam sabah onunla beraber tesbih ederlerdi.] dedi. T ki cibl
dahi Dvud- tesbh gibi tesbh edeler. T ki Dvud iin dlar ameli gibi aml hsl
ola. Bunda nkte-i latfe vardr nazar oluna!
,-= 4-
Lafz- tayr mecrrdur, yan terc-i cibl gibidir. Terc-i tayr dahi Hazret-i
Dvud tesbh ettike terc ve ide-i tayr Dvuda cibl ile bile munzam olur, tesbh-i
Dvud gibi tesbh edeler. Nitekim Allah Tel buyurur: J ;~=- ,-=
(Sd, 38/19) [Kular da toplu halde onun emri altna vermitik. Hepsi de ona uyarak
zikir ve tesbih ederlerdi.] ve dahi buyurur: = ' - ' - - _ -= , - ' = - -
(Sebe, 34/10) [Ey dalar ve kular! Onunla beraber tesbih edin dedik.]
Fakr eydrin:
727
Ciblden murd, az- bedeniyye; ve tayrden murd, kuv-y
nefsniyye ola. Ve hsl- man, tesbh-i Dvud, hem kalb hem klb hem sr hem

727
Nkte-i latfe ve tevl.
294

manev olup, tabat, rhuna mtbaat etti ve keml-i tesbh ve ibdet bulundu, demek
ola, Allahu alem.
'== J~- --= -'=- ')- -- ;- -'=-
Dahi Hak Tel, Dvuda kuvvet-i rhniyye verdi ve kuvvet ile sfatlad. Ki
Kurnda - -' (Sad, 38/17) [O kuvvet sahibi zat hatrla. O, hep Allah'a
ynelirdi.] dedi. Dahi hikmet verdi. Yan hakyk- eyya ilm ve esm ve sfta
marifet-i cziyye verdi. Ve fasl- hitb- eryi ve ahkm verdi, ki hak ile btl ve
sevb ve hat meynn fsl oldu.
] | ,-- -- ; . _- , -'-- . _-- -~-- ')- _'- = ~= _-
---= '--= '- ' '-- '--= ;)-- ' ~-= '-- Q- - - 4 J- ; -->=
-- Q- 4-- _- 4 ,== '- ;) --- V _='- '- Q-- ;-'- V _- _-- ,
_-~ _ _ - _,= Q- = J--~ Q- 4-~--
Badeh atiyye-i uzm ve mertebe-i kurbu ki Hak Tel Dvuda (aleyhis-
selm) mahss klmtr. Hilfetine Kurn- azmde tanss ve tasrh klddr ki, ebn-i
cinsi olan sir enbiyy bu ihtiss- erf ile terf klmad. Eeri onlarda dahi hlef ve
hilfet bulundu; lkin bu keyfiyyet ile bulunmad. Tanss-i mezbr, ' - ---=
'--= '- (Sad, 38/26) [Biz seni yeryznde halife yaptk] kavlidir ki zikr olundu. Ve
buyuruldu ki: Y Dvud, hkmnde hev-i habis-i nefsniyyene ittib etme! Mdem
ki vahy-i ilh nzil olmaya. T ki seni sir-i rusl-i mezbre, vahy olunan tark-i
mustakmden dll mechr klmaya. Badeh hilfetin ulvv-i eni sret-i mertebe-i
ilhiyye olduudur.
; ;~-'- --~ -- ;) = J--~ Q- ;-~ Q - -'=-~ '-- - -'=-~ '- ;
--~ -- 4-- _---~ Q- ~--~ '- J- ; '~=
Badeh Hak Sbhneh ve Tel, lutfen ve tekerrmen hibe-i sbkaya
mlyim riyet-i edeb edip, dalli sarhan Dvuda nisbet etmedi. Yan Sen, eer
tarkmden dll olur isen sana azb- eddim sbit olur demedi.
295

_-- -~-- J-- -'-'--- -->= _-- -'=-~ = - -- >~ --- ' ~-- '-
) ;- ( '- '-- ] V _- ---= ' J-'= _- ->--
Eer itirz olunup, Hak Tel demin dahi hilfetine tanss etti; pes Dvud
(a.s.) nass ile tahss olunmad denilir ise, cevb budur ki; nass- hilfet-i Dvud, nass-
hilfet-i dem (aleyhis-selm) gibi deildir. Zr Hak Tel, esn-i kssa-i demde
melikeye hitben Ben arzda halfe nasb ederim ' ---= - _- J-'=
(Bakara, 2/30) [Hatrla ki Rabbin meleklere: Ben yeryznde bir halife yaratacam,
dedi] demekten deme tanss-i hilfet lzm gelmez; zr ' J-'= _- ---= , _-
demedi. Pes cizdir ki halfe, ayn- dem olmayp efrd ve evld- demden ola.

--= '- ;- J-- Q- ; '- ; ' _ _- V _- ---= ' ) - ; ( _-=- - '-
4- 4 Q-
Yan eer ---= ' J-'= _- dahi dese geri hakk- Dvudda vrid olan kavl,
' ---= - '--= '- (Sd, 38/26) [Biz seni yeryznde halife yaptk] gibi olmaz.
Zr bu kavl-i muhakkakdr. Zr zamr-i muhtab, araf-i merifdir. htiml-i gayri kat
eder. Pes ' J-'= _-; ---= '--= '- gibi olmaz.
' , - '- ) ;- ( '- --- = - - ---= 4 Q-- - _-- 4 -- ~- _- J=
,-= - '-- Q- -'=-~_= '-= V 4'-
M-i nfiye ile sul-i mukadderi def eder ki kssada zikr-i dem-i (a.s.)
halfeden murd, ayn- dem idiine karne-i dlle olmaz m? Pes cevb verir ki; zikr-i
dem dellet-i kta ile dellet etmez. Hussen bil-karnetin hsl olan tanss maa-
karnet olan gibi deildir. Pes imdi sen, Hakkn mezhir-i ibdndan sana verilen
haberlere kalbini mteveccih kl! Ve onlarn fezillerine mteallik haber verilse [318a]
hussiyytn idrkde sarf- ictihd eyle ve bil, kangs fzl ve kangs mefzldur.
- '- ---= J- ; '-'- '-- 4--'= _- J--= ;-,- _ _- 4- '- -'-V ;-
->= _ ')'-~ ='- ', '- -V ')--- _ '- Q- ->=
296

Yan tanss-i emr-i hilfette, hl-i brhm Hall dahi hl-i dem Cell gibidir.
Zr Allah Tel, ona Seni, imm kldm '-'- '-- 4--'= - '- (Bakara, 2/124)
dedi. Allah: Ahdim zalimlere ermez (onlar iin sz vermem) buyurdu.] dedi Halfe
kldm demedi. Eeri biz immetten murdullh, hilfet idiin biliriz; lkin hilfet-i
mezbre, hilfet-i Dvud gibi musarrahun-bih deildir. Zr ehass- esms ile yan
hilfet ile mezkr deildir.
_- ; ) ;- ( '-- _'- = Q- V 4 Q- ;- ---= -= ->='- '~-=V Q-
~-= ->= ;--- --,- -- Q- ;-V -- ' ->= _='- '- Q-- ;-'-
Q- ~-' - V 4 J-- ')-- ' Q- 4- ,-V ' ;)- _)V ;-='- --= _- _'- =
- _,~- --- -~-- _- V '-- > Q- Q- -
Badeh mevhibe-i uhr Dvud (aleyhis-selm)da vki olan ihtiss- hilfet
halknda hilfet-i hkm ise deil; ill min-indillhdr ki _='- '- Q-- ;-'- (Sad,
38/26) [O halde insanlar arasnda adaletle hkmet.] menss ve muhakakdr. Hilfet-i
dem (aleyhis-selm) ise bu mertebede olmaz. Yan anillh olmak tahakkuk bulmaz.
htiml-i akl ve lafz mzhim olur. Zr ciz olur ki, vech-i arzda demden
mukaddem olan melein y cinnin hilfeti murd ola, halknda Hak tarafndan halfelii
murd olmaya. Eeri nefsl-emrde hilfet-i dem anillh vka mutbk ise de. Lkin
bizim [318b] kelmmz tanss ve tasrh ile mukayyed olman ztrbdan hl olmaz.
Ve mirt-i mheyy-y
728
makl gubr- nokta-i ekkden saf bulmaz.
= Q- V J~ , Q- ;- ->= '- J~ , ; -'=-~ = Q- ~>= V _- =
V V --- '-) ,-- 4 Q- ;=,= V ;~ , ;) ,~ '-- V ;--= '- ;)-
,~ ; '-- - ;--= '- -= _- 4 '-'-- V ')--
729
Q- ;~ , Q- ---='- ;~ ,-
;-~ --- = _-~ -- J--'- ;-= -='
Malm ola ki Hak cnibinden olan halfeler, Hakkn reslleridir ki sebkat
ettiler; amm el-n vki olan hilfet, cnib-i rusldendir ki onlar evliy ve meyh-
asrdr, ulem-i er dahi bunlardandr. Zr bunlarn hkm Resle ittib iledir. Ve

728
Mheyy, vech mansnadr.
729
_-'= -~- -~ _--
297

tavst-i enbiy iledir. Bunlar hkm, menb- risletten alrlar. Mversna tecvz
etmezler. Lkin bu mahalde bir dakka vardr ki, onu emsl-i eyh olan shib-i hl fehm
eder. Yan menb- ynb-i hkm-i rislet ne mertebededir, limi olurlar. Y inkif-
ayn- sbite ile y ahbr- Hk ile mstefd biz-zt olup, halfetullh rtbesine fiz
olurlar. Pes halfe anir-resl budur ki, hkm, Reslden nakl ile ahz eder.
'- - ')-=V '~ -~ ~ --- -- ;--- >
Y ictihd ve kesb ile olur ki asl- ictihd dahi Reslden nakl olunmutur
(s.a.s).[319a]
~-' ~- Q- '- ;--- ;-= 4 Q-- = Q- ---= ;--- = Q- --=' Q- '---
--- ,'= _- ;)- >~ --- = ;~, '- _~- ;-= _- --'=- - ) ;- (
- Q- 4- _'- ;- _- >~ --- --=- _--' ;-=- ,- - --- ;-)-- =
eyh (kuddise srruhul-azz) buyurur ki, bizde racl vardr ki hkm, Allahdan
bi-gayr-i vstatin ahz eder. Nebsine keml-i mtbaat sebebi ile ki, tbi, ayn-
metbola.
730
Ve ayn- hikmet, ayn- halfetullh ola ve mdde-i hkm-i halfe, mdde-i
hkm-i Reslullh ola. Yan kayd- haysiyyet ikisin bir eyleye ve mehaz- hkm-i
tbi bi-aynihi mehaz- hkm-i Reslullh ola. Pes bi-hasebiz-zhir mttebi-i Resl
add oluna, adem-i muhlefeti ve iddet-i mutbaat sebebi ile. Amm bi-hasebil-btn,
mstakill-i sile ahz bi-gayr-i vstatin olmayla. Nitekim s (aleyhis-selm) kaan
hiriz-zamnda nzil olsa ve hkm-i Muhammed (aleyhis-selm) ile hkm etse emr
byledir ki, biz-zt Hakdan ahz eder. Ve nitekim Reslmz Muhammed (aleyhis-
selm) dahi ehl-i hidyetin hdsna ittib ile memr oldu ve hkm Hakdan onlar
ahz ettii gibi ahz etti. Amm bu cmlenin yan tbi ile reslnn meynnda fark
budur ki, tevbi-i enbiy (a.s) bu mertebeye vsta-i mutbaat ile vsl olurlar. Amm
hazreteyn ki, s ve Muhammeddir (a.s.), vuslde vsta-i ittiba muhtc olmadlar ve
bir ahade ittib etmediler.

730
Malm ola ki Hazret-i Monl Hnkrn, Eflk yazd menkbnda, Hazret-i ems-i Tebrzden nakl
olunan hkme muhlifdir ki eyh-i hazret mtbi-i Resl deil idi, diye mirr- tasrh eder. Y nakl sahh deildir,
y menkl.
298

_-- - ,- '- ,--- -- ; _-;- -)- -=- -=V ;~ Q- - , '- _ _- ; ) ;- ( Q-
J~ , Q- --- Q- ,~ ] -,- ,~ - ~- Q- -,,-- ~- Q- -'---'- - ,- -;--
---
Yan bizden ol veliyy-i rif ki ayn- hkm, menba- Hakdan ahz eder. --=V-
ihtiss- ilh ile muhtass olur. Ve veliyy-i mezbr ol hkm mehzda Resl-i
merria muvfakat klar. Reslullahn eryi min-kabliny takrri menzilesindedir
ki, vel ona ittib eder. Resln takrri haysiyyetinden yoksa gayrin erati olup, gayr
iin mer olmak haysiyyeti ile deil. Ve ill eryi-i menshaya ittib lzm gelir.
Lzm hod btldr. Hsl- kelm mmet-i Muhammedden ol evliy-y rifn ki rusl-i
mtekaddimnin ahkmna menba- Hakdan ahz edip, Ona tbi olurlar. Bu haysiyyet
iledir ki Peygamberimiz, onu takrr etmi. Ve kendi eratndan add etmi ola. Rusl-i
mtekaddimn, mmet-i mahssalarna mer ettikleri haysiyet ile olmaya.
= ---= ~~- '~-- -- ;--- ;~ , -- --= '- Q-- = Q- ---= -= 4-
= ;~ '- -) = ;~ , ---= ,'= '~-- ) ;- ( -- ->=- - '- ) ;-~ ( _--
--- V -
731
-- _- -- --;- - = Q- ---= ;--- - Q- ->= -=' Q-
) ;-~ ( == ; ;-~ --- = _-~ 4 ;-- '--- ,~- ;-= _- ,-V ,
Badeh halfenin Hakdan ahz, Resln Hakdan ahznn ayndr. Ve
halfenin Resle ittib, Allahdan bi-nefsihi ahz haysiyetindendir, yoksa Resln
Hakdan ahz haysiyyetinden deildir. Pes halfe-yi mezbreye lisn- kef ile
halfetullah ve lisn- zhir ile halfetr-resl deriz.
[320a] Bu marifet-i celle iindir ki, Neb (aleyhis-selm) hn-i irtihlde, lisn-
zhir ile hilfetlerine tanss buyurmadlar. Fakr eydrin, adem-i tanssin vechine niin
iret-i latfe olunmad ve hnedn- nbvvetten bu kadar ihtilft- kesre bil-merre
merf klnmad? Vechi, Allahu alem budur ki, hilfet anir-Rabbin sebeb-i zuhru,
ihtilft- mezbre idi ki hazer hikmet ve maslahat- hafiyyeyi mtemil olup hirl-
emr pes-i perdede ve ceyb-i gaybde mhtecib olan hkm-i l-reybi celve-ger olup, min-
indillah hilfet mahallinde mukarrer oldu.

731
=;-
299

J~- ;-, J~ , --= '- J~ , ;~ , -- Q- -=' --= _- '--= ---
'; _- ' ,- J-'-- Q- ---= -- ' ,- J-'- ;~, V '- ---- ;~ ,
')--- ;~ ,
Pes malm oldu ki Hakkn halknda nice hlefs vardr ki bizim Nebmiz ve
sir rusl-i mtekaddimn ahz ettii madenden onlarn ahz ettiklerini ahz ederler. Lkin
rusl-i mtekaddimnin fazlna dahi rif, - J~- ---- hkmnce muterif olurlar. Zr
resl-i mtekaddim ziydeye kdirdir, bunlar deildir. Fakr eydrin: Cziyyt-
umrda tagayyrrt- yesre bulunmaktan, ziyde
732
lzm gelmez. Badeh halfe-i
mezbre ol ziydeyi kabl etmez ki eer resl bi-nefsihi ol halfe ahdinde bulunsa
ziyde-i mezbreyi kabl eder idi. Yan resln ziyde-i hkmde vcd ve ademi
berber olmaz. Mcerred meslih-i hdise ki iktiz-y ahdiyle zhir olur. Neb el-n
mevcd olsa bunu kabl eder idi diye bi-hasebil-maslahat vel-istihsn halfe kablne
[320b] kdir olamaz. Meer m-taht- klliyt- eriyyede dhil-i cziyyttan madd
ola. Zr el-yevm ;-- ;- ~-- (Mide, 5/3) [Dininizi kemale erdirdim] hitbnn
muktezs budur ki bi-hasebil-hikmet il hiriz-zamn tecdd-i ahkma ihtiyc
mnkat ola.
,-- --- ,'= _- ;)- ~'= ;~ ,- ,~ '- V ,~ '--- ;- ;-= Q- _= >-
_~-- ,- V J~ , ~'=- ) ;- ( --- _~;- _-- -, V - ;)- ~--=- '-
;- ->= _- -'--- '- J-- >~ '-- _~- ' '-- '--- -,- - ;--' ;~ , -
_~;- - ,- -- ) ;- ( _~-- ;- ) ;- ( -- ~'= -V 4 ;---= ; V;~ -- ;'-
Pes halfeye umr- merada hkmden ve ilmden it olunmad; ill hssaten
Resl iin mer olan umrun hkm ve ilmi it olundu. Pes halfe bi-hasebiz-zhir,
mttebi oldu muhlif ve muhteri olmad. Amm rusl, halifin muhlifidir. Bunlarn
m-beyninde hilf vki olur. Grlmez mi ki, s (aleyhis-selm) evvelen Yehd
tahayyl etti ki dn-i Msya muhlif olmaya. Nitekim hlef-i zamne
Peygamberimize hilf etmedii gibi pes sya ittib ettiler ve dnine mmn ve
mukarrir oldular. Badeh vaktki sda bi-emrillah Ms mukarrir ettii hkm neshe

732
Ziydeden man -y tagyr murd olur ki noksna dahi mildir.
300

ikdm ve eratna bi-aynih ziyde grdler ise bu hle ihtiml etmediler. Zr itikd-
Yehd bu idi ki, dn-i Ms mebbed ola ve erat- s, onu nesh etmeye.
-'- _- _'- = '-,-= '- -~- Q- ' --- ~-=- ~--- ; '- _--,-V ;)- ~-)=
_~-- ' '--- ;)-- -- ,, ) ;- ( ,-- -- ;- --- '- ' , J-- V;~
4~ >- ;- ' -- _-- ;- '
Lkin Yehd emr-i rislete [321a] chil oldular. Ve muktez-y maslahat ve
istidd- kavm zerine hkmn ziyde ve noksna kbil olduun bilmediler. Pes katl-i
sya tlib oldular. Nitekim muhbir-i sdk Kurn- azzinde hl-i s ve Yehddan
bize haber verdi. Pes vaktki s, resl-i ilh oldu ise erat- Msya ziyde kbil
oldu. Ve hkmnden naksa kil oldu. Eeri naks dahi fil-hakka ziydedir. Lkin
tasrh badel-icml kld, ifdeye evfak olman. Zr bir eyin hkm-i ibhetini
eratden naks etmek, hrmetine hkmn ziydesini mstelzimdir.
V ')-=V'- ,-- -- - ,~ _-- -,- -- '-- ~~-- - ') Q- ;- ->=
;-~;)--- = _-~ --=- - -;~ - ,~ _--
Dahi hlen mevcde olan hilfet iin mezkr olan mansb ziyde hsl deildir.
Pes ziyde ve naks vki olursa kbil-i ictihd olan mevzda mmkin olur ki, hakknda
nass- sarh vrid olmaya. Meer mctehid rey ve kys ile hkm ede. Ve bil-cmle
ziyde ve naks Reslullaha bil-mfehe hitb olunan ahkmda myesser olmaz.
- '-- 4- Q- ')-=V Q- - J-=--- ;-= _- '- '-- ~'= '- ---= Q- ,)= ---
_-- Q- ,-= 4 ~~- )= Q- ---- ~-- ; '- ) ;- ( ' - ;-= ~- ;
Q- ;~- ; '-- - Q- - -- _,= J-- Q- V ;; _-- _--
Pes az olur ki ahz-i anillah olan halfeden hkmde baz- hadse muhlif emr
zhir olur ve emr-i mezbr hkm-i ictihd tahayyl olunur amm deildir. Zr ol
[321b] immn katnda kef tark ile haber-i mezbrun Nebden sudru sbit
olmamtr. Zr eer sbit olsa, haber-i mezbr ile hkm eder idi. Mzheme-i vehm
munkat olurdu. Eeri rvt- hadsde adlet arttr. Ananesi, dilen an-dil gerekdir;
lkin udl-i mezbre vehmden masm olmazlar. Ve nakl bil-man bheden hals
301

bulmazlar. Amm evvel, mebde-i sehv ve nisyn; emr-i sn, mene-i tahrft-
firvndr.
_~-- Q- - 4- ;- ---= Q- - - J--- ) ;- ( ,~ Q- ,-- -, ,- -'-
,~- _= ;~ -,- Q---- ,-- ')-=V - --- ' - _-
Pes bu makle-i emr zamne halfesinden dahi vki olur. Nitekim Hazret-i
sdan dahi sdr olsa gerekdir. Zr hn-i nzlde eimme-i mctehidn mukarrer ettii
nice ahkm- ictihdiyyeyi
733
ref ve zecr etse gerekdir. T ki sehb- serirde-i znn
ve evhm merf olup fitb- sultn- sret-i Hak mer ve metb ola.
734

-'- ,- _ ,- ; - '=- ;--- -; '- _- -V '- ~~'- '--~V
_)V ;-= ; 4-- -;=; Q- ,= - ,,,-- ,~ ;)- _= - ,- ---'-
')-- ;-= '~- -V --
Hussen ki ahkm- eimme-i erbaa, nzile-i vhidede teruz etseler bi-tarkl
kat malm olur ki, eer farzen zamn- vahy olsa hkm-i vch- muhtelifeden vhid-i
muayyen zerine nzil olur idi ki, ol hkm, hkm-i kadm-i ilhdir. Amm m-ads ki
edille-i eriyye muktezs ile sbit olmutur. Eeri onlar dahi edille-i eriyye [322a]
ve illet-i akliyyesine nisbetle hakdr. er-i takrr ve hkm-i ictihddir. Sebebi
mmetten def-i harac ve ittis-i hkmdr. Ki Allah Tel buyurur: ,~ ;-- - , '
,~- ;-- - - , (Bakara, 2/185) [Allah sizin iin kolaylk ister, zorluk istemez.] ve
kavl-i Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)dir ki:
735
Q -)~ ----='- ~-- el-hadis.
Ve zhir budur ki, ahkmda ihtilf bulunmasa, vch- mtekessire zhir olmaz idi ve
siat-i rahmet bulunmaz idi. Amm hcet merf olsa muktez-y ictihd zil ve illet-i
def-i harac muzmahill olur.
') _- ,'= ->= _- -)- '-)-- ,=V ;---'- Q-----=- ;- >~ --- ;- '-
-'- ;-- ->= >=- '-- J-- Q- -- >- '--- ~-~ '-- ')-- J-- V

733
Eimme-i Erbaa gibi mesel.
734
Zr hkm-i kadm-i er, vhid amm hkm-i ictihd mteaddiddir.
735
hyu Ulmid-dn, Kitabul-havf ver-rec, IV/151; Ahmed b. Hanbel, V/266
302

-- = ;~ ---= ; '-- - ---= 4- Q- ; ,'= ->= _- J--
Q--
736
'--- '--~- = V ) '-)-- ' ; Q-) ;= J-= - - J~V ;-
737

Def-i sul-i mukadderdir ki, istisvb- ihtilf- mctehidn ;---'- Q-----=- ;-
,=7
738
hadsini mnf deil midir, denilmi. Cevb verilir ki, katl-i mezbr, hilfet-i
zhirde sbittir ki, shibey-i ull-azm ves-seyfdir ki bunlar hilfette ittifk dahi etse
ahad-i hmnn katli lzmdr. Zr hilfet-i suveriyyede ittihd- sreteyn, n-
myesserdir. Pes vlt-i erin ve hlef-i suveriyyenin taadddnde fesd- akl hsl
ve tenzl-i semvde, burhn- temn vrid ve nzildir. Amm hilfet-i maneviyyede
ittifk ve ittihd mmkin ve ihtilf rahmetdir. Ahad- maneyn hara mzhim ve
musdim olmaz. lem-i man, mevtn- mzyaka deildir.
[322b] Hussen halfe-i btn kutubdur. Kutub, ise ekser olmaz vhiddir.
Bki-i hulef-i maneviyye onun taht- sultn- kahrnda malb ve mstehlek olman
yine cihet-i vahdet hsldr. Ve semt-i taaddd muzmahilldir. Badeh mstahkk- katl
halfe-i hir olmak, eeri halfe-i sniyenin makm halfe-i evl gibi deil ise. Ve
teruz ve tehlf-i hakkye salh yoksa mcerred tehlf-i sr mcb-i katl olur. Zr
adl olsa halfe-i resl hkmnde olur idi der. Hsl- kelm, vcd- ilheyni ibtl ve
muhl eden asl- Kurn ve burhn- temn ile. Halfe-i snyenin dahi katl ve
ibtline hkm olunur demek ola, Allahu alem.
eyh-i rih, Dvd Kayser ve Torbl Halfe (kuddise srruhum) erhlerinde,
metnin J-= ibretin J-= ahz etmiler ve baz- manye onu mebn klmlardr. Nazar-
dikkat ile nazar olunup, Allah Tel vech-i sevba zafer bulan hatmz slh ede.
Benim haylim ol manya msade olmad. Merhm Monl Cm ve Sind-dn
Trke erhlerinde istimdd ettim, Allahu alem.
--'-'- '-- ;- --- ,--- '->-= ; '-- ;-- Q=-- ; - ---= _-- V ; ;-=
;-= ~'= = ;- - ;' _- ;- --- ;- J ;- '- Q- '- Q- ;- ---

736
Kayser, cevb- '- demi; Monl Cm, cez-i Q- ; demitir.
737
_- '- " ~-;- " _-- '- ') ;= ; > Q-)=; -)V =,~- Q--=-~- Q-) ;= --- '-- ;----- '-'-
-- -~- '- '-- Q-- -~- ;-~-- --- >-= '---V ;=; V '--V ---- '-)- --- _~--- ;~ '-)- -
--'- '- Q'- Q-- --- '--- -- '--- '- J='- - '-)- '- Q-- --- - ;- ,- '- '-)--- --- J ,- ' >- _-=,-
- -,--~V '---- -- ~ -=; ; V -- ;-- _=,- ] _=,- ,-- _-=,- '- Q '- Q-- --- ;- '- ) _)-- (
738
Mslim, mre 61.
303

- -; ,-V V ,- V Q-- _- - ;- --- V '-,~ _-~ ,'= _- ,- '-- ;' _
-~- '- ~'= - ,,-- --- 4- -~- ;- _-- ; ,,-- V -- ') ~~- ] V
- '= '-- J-
Pes bizim malmumuzdur ki, eer halfeteyn, farzen ihtilf etseler ahad-i
hmnn hkm nfiz olur harin olmaz. Pes nfizl-hkm olan ilh, ilh- hakk olur,
olmayan olmaz. Ve bundan malm olur ki, bir hkm ki lemde nfiz ola, elbette
hkmllahdr, zhir-i era muhlif dahi olsa. Zr elbette nefsl-emrde hkm-i nfiz,
Hakkn olur, gayrin olmaz. Zr vki, eser-i meiyyetdir. Yan muktez-y meiyyete
mutbk olur. Hkm-i era mutbk olmak lzm olmaz. Eeri takrr-i er muktez-y
meiyyet dahi olsa, nefs-i takrr nfiz ve vki olur. Lkin amel, mukarrer olmaz ve
hkm-i takrriyi mltezem klnmaz. Zr takrr era mteallik olan meiyyet, amel-i
hkme mteallik olmak lzm gelmez. Takrre taalluk eden meiyyetin hssiyyeti
mcerred takrrdedir. Amel hkme tecvz etmez. Mdem ki mstakillen meiyyete
taalluk etmeye.
- >- ;-= _~--- ')-- ')-V - ,- ~'= ;- ')-= -) ;-=- -'=-~ -~-'-
_-~-'- '-) ~;= _)( ,-V '- -~- Q- '='= --, V -~ ;=; _-
Q--- -~- =~';'- ,-V
739
_-;-- ,-V V
Pes meiyyetin hkm, kavm; ve saltanat, azmdir. Bu ecildendir ki Eb Tlib,
sfat- meiyyeti ar- zt klmtr. Zr ahkm- vcdiyyede muktezayt- zt onunla
zhirdir. M-tahtna nisbet muktez biz-zttr.
740
Pes dire-i vcdda hric anil-
meiyyet bir hkm-i vk y mrtefi olmaz. Zr emr-i ilh kaanki masiyyet ile
msemm olan bir ey ile muhlif olunsa [323b] ol emr deildir; ill emr-i teklifdir,
741

emr-i tekvn
742
deildir. Zr emr-i tekvnde muhlefet cereyn etmez, ki
;--- Q ;- '--~ - ,- '-- (Ysin, 36/82) [Bir eyi diledii zaman, Onun
emri o eye ancak Ol! demektir. O da hemen oluverir.] zmnnda meiyyete mfrk
olmaz.

739
'~ =~;-
740
Amm m-fevkna nisbet, bil-vstadr.
741
Ki vsta ri ile olur.
742
Emr-i tekvn, emr-i tahkk.
304

,- ~- Q- -'=- ~-;- -~- ,- ~- Q- -- '- --= _- =- - = ~'= '--
;)-'- =~;
Pes Vcib-i Telya bir mmkin hergiz cem-i eflinde muhlif olmaz. Lkin
muhlefet vki olsa emr-i teklf ile olur ki murd, emr bil-vstadr.
J-=-~-- - _-- ,)= Q- _-- V J- Q-- '= _-- =;- '-- -~- ,-'- ---= _--
;- V
Ve hakkat- hlde emr-i meiyyet fil-i mmkine taalluk etse tevecch etmez.
ll ayn- file tevecch eder. Mazhar- fil olan filden kat- nazar ile pes vki olmaz;
ill kevn yan vcd- fil.
'= J=- - _- Q-
Lkin fil-i mezbr fil-i mahssda ve mahall-i muayyende bulunur.
--;- _-~ '-- =,-V -'=- _-~ '--;- =,-V -'=
Pes gh olur fil-i mezbra muhlefet li-emrillah ve masiyyet-i Br tlk
ederler, emr-i teklfye mutbk olmasa. Ve gh muvfakat ve tat tesmiye ederler,
emr-i mezbra muvfk olsa.
_-- - --= '~ -- ;- '- ~~
Ve lisn- hamd ve zebn- zemm dahi muvfakat ve muhlefet-i mezbreteyn
hasebi zere vrid olur.
,-- ')-;- >-= _-- '~ _ _-= !- 4- -'- ,- '- _-- ~-- _- ,-V ' '-
)- _~ J ~~ -, '- '-- - Q- -- _-'~ _)( ~~ ~--~ ' --
- - -= '- ] ; - , -'-- ---- --- ;- ,='-- --- ;-
_-~ ',-- Q-
305

Yan n efl-i ibd vbeste-i kayd- meiyyet-i Hak olduu mukarrer ve
mutd oldu ise. Pes bu cihettendir ki mil-i halyk, hirl-emr, lyk- sadet olup
env- muhtelifesi ile merci-i sadete irc olunsalar gerektir. Nitekim lisn- Hak
Tel bu makmdan rahmetinin ey zerine sebkat ile vsatinden tabr etti. Ve sfat-
gazabndan takaddm ile tavsf ve tahrr kld. Zr rahmet, sebeb-i vcd- lemdir. Pes
cem-i mevcdta mil ve cmleden akdemdir. Pes gazabdan dahi mukaddem olur.
Zr gazab vcd- aynden muahherdir. Pes her sbk mtekaddim olcak, n gazab-
mteahhirin hkm ile mahkmn-aleyh olan abd-i mcrim, sbka lhk ola, ona
mtekaddim hkim olur. Ona kenef-i hta-i rahmet muttasl olup ve gazab- Mntakmin
yedinden ahz ile rhat bulur. Zr rahmetin gayri sbikul-vcd yoktur. Muhassal-
kelm, hareket-i devriyye muktezsnca. n mnteh-y seyr-i hir, ayn- evvel ve
evvel, ayn- hir olmaktr. Pes devre-i vcdun nokta-i evveli rahmet olcak biz-zarret
hiri dahi rahmet olur. Pes mel-i tahavvl intikl, rahmet-i Rabb-i Mtel olur.
J- ~-- ' _- ')-'- ')- J~ Q- _-- ;-=- -~- - ~--~ _-- -)- _ 4'~
') ;-) ;--- ~~ -'-- - , _ ;~; Q- -- >- ')- ;~; Q- -- >- '
')- J~; ' -= '- ~~=- ')- J~ J _-
Pes man-y hads-i _--
743
[324b] ~--~ budur ki, zikr olundu. T ki seyr ve
hareket ile ona vuslat myesser oldukda, ona rahmet hkim ola. Zr rahmet, vkf- ser-
hadd-i vcd ve gyet-i lutf-i vcddur. Ve cem-i mkevvent dire-i keml-i
uhddur. Ve n slik-i vsl, gyetl-gyt ola, vech-i rahmete elbette nil olur. Ve
gazabdan mfrk olup, taht- har- hkmet-i rahmetde mstehlek olur. Pes hl-i vsl
ne ise ve istidd- hsl ne it etti ise. Rahmet dahi onun ile hkim ve mil olur. Zr
hareket-i devriyye-i vcdiyyede, ki gyetl-gyt olan rahmet-i asliyyedir, mergbn-
fhdr ve mehrb-anh olan gazabdr. Pes bi-hasebid-derect baz- ibd iin, ayn-
namde cahm ve baz- har iin ayn- cahmde nam hsl olur. Baz- mtevasstn
dahi berzah- arfda mukm olur. Li-mnihil-hakr:
Aceb hikmet aceb ibret aceb bede ve aceb gyet
Eder her zahmetin tashf-i sretle sonun rahmet

743
hya, IV/27
306

Cahm ire nam ehlin, nam ire cahm ehlin
Aceb terkb mezc etmi verib bir zge keyfiyyet

; '--- '- -'~ ;)- ' Q-- '-- --='-- ;)- Q-
'- '- -- '='- Q --- ----'- -'-, '- V ; '--
;---- '-;-- '- '-- --- '-- ; '-- '- ;-- '--
744

Yan her ki bezm-i muhabbette sk-i marifetten cm- hakkat imi, shib-i
zevk ve uhd ola, bizim dediimiz vch- manyi bi-gayr-i hicb grr. Ve ol ki
mmin-i enbiy ve evliy ola, z-fehm olmaz ise dahi bizden ahz eder ve bil-vsta
hicb- takld ile nazar eder, bilir. Pes malm olsun ki, [325a] hak, bizim dediimizdir.
Kavlimize itimd eyle! Ve maklemizden shib-i hl ol! T ki bizim hlimiz sende
dahi hsl ve bizim zevk- vicdnmza sen dahi vsl olasn. Ve malm olsun ki, her
feyz-i hakyk ki bizden size nil ola, Hakdan bize nzil olmutur. Pes min-bad bizden
dahi size mtevtir ve muttasl olan vridt- vehbiyyedir, gfil olma!
-~ ;-- ~~ '-- --= '- Q---- ---; ,=, ')--- -~'- ~--- --= Q---- '-
'~- ')---- V '- ')~--- ',~-- '== '- '== Q-
Hazret-i Dvudun hibt- celle-i muhtassasndan telyn-i hadddir ki murd-
manev Dvudun zuhr bis-seyf edip kulb- ksiye-i haddiyye mukbelesinde kesr-i
hadd bil-hadd etmesidir. Ve kulb- mezbre hiddette mtefvitetd-derecttr.
Bazlar mstaidd-i devlet-i mn olup, fil-hl izn ve kabl-i davet eder. Ve baz-
har, hadd ve hicre mertebesinde ind ve iddet eder. Pes Dvudun telyn-i hadd
etmesi, fil-hakka kulb- ksiyeyi, kelimt- muhrika- zecr u vaz u hikmet-i yt u
mucizt ile nrn, haddi telyni gibi telyn etmesidir. Sret-i haddi telyn ettii gibi.

744
Malm ola ki vehb ile mefley-i m-beyninde terk-i lm- slada nkte-i latfe vhib ile mevhbn-leh
meynnda iddet-i ittisl olup tahalll vsta-i mahall idiine iret ola, Allahu alem.
307

Zr kat gnller, hicreden kuvvetlidir. Zr hicreyi nr- kesr kils ile nra klar,
telyn edemez. Amm kalb-i ksyi hem kesr ve hem telyn edemez.
-~ _--- V = Q- ')---- --; - J- V --= V '- ] ~--- V
-='- --= ~---'- J~- Q--~ ~-~~ '-~ ')- _--- - '- ,~ !=- -
_-;- = ;-, ;---- ;)- --= Q---- -)- 4-- 4- ;-'- --=-
Yan Hak Tel, Dvuda haddi mlyim klmad; ill dr- hfza ilmine
kdir olman ki ol dr, mislinin mazarratndan insn hfz eder. Taraf- Hakdan
tenbh hsl olman ki bir eyin mazarratndan hals, geri ol eyin nefsi ile mdfaa
klma ile olur. Mesel der-i kemik ile zahm- seyf ve sinn ve sikkn ve peykndan
ihtim ve hazer olunur. Pes imdi, ey rif-i mhid ve slik-i muvahhid nazar eyle ki,
haddden hadd ile perhz ve hazer kldn. Hatt hads-i nebev ve er-i muhammed bu
many ntk ve bu srr- erfe muvfk geldi ki, buyurur: ;- 4-'-- Q- ;-- ;-
4-- 4- ;- 4==~ Q- '~ ,-
745
Pes man-y hads, mezbr- telyn-i hadd-i mezkrun
rhu ve hakkatidir ki, Zt- Vhid sft- mteaddide ile hem Mntakm hem Rahmdir.
Pes ism-i Mntakmden ism-i Rahme istize ve iltic olunur ki fil-hakka Hakdan
Hak ile hazer klnr. Mertebe-i sftda zddeyn, mertebe-i Ztda ayn- vhid grnr.
Isrrane tevfk-i Rabbn gerekdir ki ttl myesser ola. Li-mnihil-hakr:
Bir zt ve nice vasf nice ism mertib
Bir bahr ve nice mevc nice ebr der-fen
Zt- ezelde ne taaddd ne tekessr
Bahr- ebedde ne ziyde ve ne noksn
Li-eyh Attr:
, -~ --,- ;- ; , ,
---' ;= 4- ~~-- --= [326a]

745
Mslim, Salt 222.
308

~~--' - 4 _~- '-
---' '= J ,-- ~= '~
- ;-- - -, , _~--
---' -- -, , -~

309

FASS-I HKMET- NEFESYYE F KELME- YNUSYYE
Bazlar lafz- nefesiyye, feth-i fyladr demiler; baz- har, skn ile
tashh klmlar; ikisi dahi sahhdir. Zr vaktki nefs-i Ynus (a.s.) tenfs-i nefes-i
Rahmn ile zhiren kerb-i batn- htdan tahls olunup, slimen kavmine lhk oldu ise.
Ve bi-hasebil-hakka vel-man ibtil- ht-i rahim meme ve cild-i rakkden, ki
zulmt- selse ile msemmdr, tlk klnp, lem-i ervh- musaffya, ki ahli-yi
hakkiyyesidir, mlk ve mlsk klnd ise. Veyhd gamm- zulmt- ht
tabatndan ve bahr- heyln ve cism-i zulmnden nect bulup zulmt- se-gne
746

mukbelesinde envr- erat ve tarkat ve hakkat ile mnevver klnd ise ledel-lebb
hikmet-i mezbre bu sfat ile tavsf ve telkb olundu.
'-~= ' ')'--- --'~-V '~- -- ;-- ;~ _-- _'- = ')--= '~--
Ey rif-i cn ve vkf- srr- sret-i insn! Malm ola ki, Hak Tel, nee-yi
insniyyeyi, bi-tammih mertib-i selsesi ile kendi sret-i cmias zerine halk etti.
T ki berzah- berzh olup bir taraf cnib-i tenzhe nzr ve taraf- hari cnib-i
tebhden muabbir olup
747
ke-enneh kalb-i lem-i btn ve zhir klnmtr. Ve
mertebe-i mizciyye ve tavassut- itidliyye bulmutur. Ki ne glib, ne malb; ne
zhir, ne mstetir; ne mcerred, ne mrekkeb; belki beynet-tecrd vet-terkb
mtehayyirdir.
')-'=- J _;- >- ] 4 V Q- ---- '- ')---= Q- V '- -,-
Pes n Hak Tel, insn, kendi sret-i cem-i Rahmnsinde halk etti ise. Pes
bu sret-i cemin nizmn hall edip bozmaa kdir olmaz; ill Hlk ve Nzm kdir
olur.
748
Ki y biz-zt yed-i kudreti ile halk etmitir bi-gayril-vstatil-emr; y vsta-i
emr ile etmitir. Amm fil-hakka bi-gayr-i emr ve vasatin idii mukarrerdir ki,
saltanat- meiyyetten hric bir emr yoktur. Ve tavst-i emr ile murd, emr-i teklfdir.

746
-' ~, nev demektir.
747
Bir taraf rh, ve bir taraf cism vasatnda nefs-i ntka, kalb olmutur.
748
Kayser, _'- = '- '- : ')-;- Q- Q--V _-;- = (Zmer, 39/42) [Allah canlar lmleri srasnda
alr.]
310

- -- ~-- ;-= --- = ,- ,-- 'V;- Q- = ,- '- ,= _- _~ ')-- =
-'--
Ve her ki sret-i mezbrenin hall-i nizmna bi-gayr-i emrillhi Tel tevell
ede; ve bi-nefsih hkim-i zim ola, ol kii, tahkkan nefsine zulm etmi olur. Ve sret-i
mezbre nnda hadd-i nefsini ve haddullah tecvz klm olur. Zr sret-i
mezbrenin hedmi, nefsini hedmdir bi-aynih. Ve Hakkn imretine emr ettii eyin
harbna say etmi olur. Bu hod say-i btl ve tahrb bil- tldir.
= _- ,- Q- '- ,'- _ = _-= _-- --~ ;-- ) ;- ( ~-- '---
V - _--- - = _'- _'- = _ 4 _-~- -)- -- ,- '--- ,- -'--- ---
'-- !- - 4-~ Q- - _-- ;- ) ;- ( ;)-- _-- '- 4---~ _- 4 4 ; '
'- _-- ; Q- - _-- -'--- J='- ' '-- '-- ;~- '---~ 4-- - = _
')--'- --'~-V '~- -- '-,- '-= -- Q- ,'- --- ,- V ')-- Q- _
-- ] ;-~- ;=-= '- ;)--- '-- _-~ ,= ;)- _- = ,- -- Q-
= _-- J;- ') _--='-
Ey tlib-i metlib-i hakkat! Malm ola ki, ibdullah zerine efkat, gayret-
fillah mansn riyetden ehakk ve evldr. Bu mddeya dell, Hazret-i Dvudun
bnyn- cell-i beytil-makdise mirren sarf- himmet ve tevch-i irdet ettiidir. Ve
badel-fergat mnhedim olduundan Cnib-i zzete ikyet klddr. Ki Hak
Teldan bu vecih ile nzl-i vahy oldu ki Y Dvud! Bu beyt-i refl-bnyn, sefk-
i dim-i demi yan hn-i insn dkenin elinden ityn bulmaz dedikde; Dvud,
beyn- zr edip dedi ki: Y Rabbi ol kan, senin gayretin ve eratin yoluna revn
olmad m? Hak Tel buyurdu ki: Bel, y Dvud! Lkin onlar dahi benim ibd-
nz- perverdim deil midir? Ecr- glistnn kal kamna mrebbsi olan b-bn,
her-giz rz vermez; eeri tnd-i bd- hazn sarsar- vezn virn etmeye memr ise
de. Muhassal hikmet-i Br byledir ki, bir mazharnn yznden sfat- kahrn, mazhar-
harda icr eder; lkin mukbelede istihsn etmez. Geri ol let-i kahra, kahryla cez
ve mkft ekser dtdr.
749
Pes Dvud (aleyhis-selm) fehm etti ki, hdim ve

749
Kss ve diyt ve ukbt bu kabldendir.
311

muharriblii sanat eden, sfat- imrete lyk olmaz. hir tazarru etti ki, Y Rabbi
biz-zt benim elimden myesser olmaz ise benim evldmdan birisine beyt-i mezbrun
mimrln erzn kl! deyicek; Hak Tel, buyurdu ki: Ol beytin mimr- bnyn
[327b] olun Sleymn olacaktr. Pes kssa-i mimrdan hisse-i itibr budur ki, nee-
yi insniyyenin mrt ve imdd- hayt maksd- ehemm ola. Beyt-i mamr, kalb-i
insn ki kabe-i dire-i vcd ve mazhar ve mecl-y mabddur. Onu ikmet ve imret,
hedm ve ifndan akdem ola. Her ne mertebede olsa bu dakka mulk ve mhmel
gerekmez. Belki fevkal-hadd mer ve mstamel gerekdir. Badeh hkm-i mezbre
tenvr-i dell edip buyurur ki, ad-i dn hakknda cizye ve sulhdan maksd, bak-i nev-
i ibdullahdr ki eyen-fe-eyen eref-i mn- mabd ile merref klnp, ol hayt ve
bak-i sr dahi hayt- manevye mnkalib olmaktadr. Badeh man-y yet
demektir ki, eer kffr, sulha mil ve cizyeye kil olsalar; siz dahi ol semti, kbil olun
ve Hakka tevekkl kln ki, srrnda sizden alemdir.
,~ ~- '~- --- ~= Q- ,- V '- ;- -- -= - _ ; _- _- J--
V '- V _-'- '-- '- -; ~,- -'-= - '- ' -'=-~ -,- V
-, ~- J-- V -, '~'~- J-- >- ~ ; Q- _-- _= , '-- Q- _
Yan zhiren grmez misin ki, bir kimse mazhar- hkm-i kss olsa; veliyy-i
maktl muhayyerdir, dilerse diyet alr, dilerse afv eder. Eer ib ederse katl mukarrer
olur. Yoksa inde-ri katl yoktur. Ve dahi grmez misin, kaan evliy-i maktl cem-
i kesr olsa iinden birisi diyete; y afva rz olsa ve evliy-i bkye katl etse, eran
[328a] cnib-i afv, mreccah ve mrt klnr. Ve taraf- katl, merch ve mlkt
olunur. Srr ve hikmeti, rahmet-i vcdun sebkatidir.
--- ' --- ~- ~'~ _- ;- >~ --- -,- V
Yan grmez misin ki, Neb (aleyhis-selm) shib-i nisada, ki maktln
almetidir, veliyy-i maktl, ol almet, kimin elinde bulundu ise onun katlin taleb
ettikde, buyurmular ki: Bu almeti bulann katli, meselde ol nisa shibinin katli
gibidir zulmen katl olmakda. Pes bu kaziyyede dahi cnib-i afv ve bak muteber ve
evl grld. Nisa kesr-i nn ve skn- sn ile habl-i arzdir hrm gibi yan
[_-`,,?] gibi enlidir.
312

-; - J- 4 ;~ --~ '~- J=- ')---- --~ --~ ,= ;- _'- -,- V
-,='- --- ; -- _-- Q-- -;~ _-- -V = _-- -,='- _-~ _-- Q-- '-,~-
--; Q- _-- -'~- - _ -V -;~ _
Ve dahi grlmez mi ki, Allah Tel buyurur: ')--- --~ --~ ,= (r,
42/40) [Bir ktln cezas, ona denk bir ktlktr] Pes seyyie-i sndir ki kssdr.
Emr-i mer iken Hakkn, onu sfat- s ile hikyet klmas iskt- cezy ve riyet-i
taraf- evly mirdir. Zr buyurur; her ki terk-i cez ve ihtiyr- evl klp, afv ve
sulha rz vere, ecri ve cezs Allah zerine vcibdir. Zr kss olnacak vey afv
klncak abd, sret-i Hakdr. Pes onu ifn sret-i Hakk ifndr. Nitekim ibk, sret-i
Hakk ibk olduu gibi.
750
Pes fnin ecri shib-i sret zerine olur ve Hak Tel afv-
abde ehakdr. Zr kendi eli ile mnsdr ve nefsi iin mrebbsdr.
] = ;~V'- ,)= '- _= _-, '--'- -'- Q-- -;=;- V ,'
Hl budur ki, zt- Hak ve vcd- mutlak, ism-i Zhir ile zuhr etmedi; ill
insnn mirt-i vcdu ile etti. Pes her ki insn riyet etti fil-hakka Hakk riyet etti.
- -- '~-V - '- --- _-'-- > --- Q- -- -- J- - '-
Ke-enne sul-i mukadderden cevbdr ki, sret-i Hak demeye insn ne vech ile
mstahak olur ki gh mahmd ve gh mezmm olur? Hak hod min-hays hve Hak
hergiz mahmddur. Cevb verir ki; insn dahi, li-aynih kabh ve mezmm deildir.
751

Belki kubh ve zemm ona fiil ve sfat haysiyyetinden trdir. Fil, hod ayn- insn
deildir. Pes ayn- nefsinde mezmm deildir.
-- '- ')-- -- '- ')-- - - = V J- V
Ke-enne bir sul-i mtehayyeleden cevbdr ki, her eyin bir ayn- hricsi
mukarrer olmak hasebi ile filin dahi ayn sbittir. Pes fiil dahi ayn haysiyyetinden
mezmm olmaz, memdhdur. Zr zemm ve medh nisbet-i hriciyyeden ndir.
752

750
Murd, Hak zerine vcib olur demektir.
751
Pes fil-i mezmm tahrb-i ayn- insnye sebeb olmaz.
752
Mesel filin mezemmeti ayn- file nisbet ile hsl olur.
313

Cevb verilir ki, her fil, Hakkndr. Bu cmle ile baz memdh, baz- har
mezmmdur, haysiyyet-i nisbet ile.
753

'~ - '- V ;--- >- = --- ;--- , )= _-- - '~
Pes ayn- fil nefsinde mezmm olcak lisn- zemm al-cihetil-garazin-nefsn
indillah mezmm olur, mdem ki er taayyn etmeye. Zr gh olur filin kubh ve
zemmi ol zemm edicinin hline, adem-i mlyemetden n olur. Pes mezmm odur ki,
onu ri zemm ede. Pes eyh burada mezheb-i ehl-i Hakk tasrh buyurdu ki, hsn ve
kubh eri olup akl olmaya.
--= = ')-- ) - ( --- Q- ] -) '-- =-~-- '~- ,~ '- _'- =
'- ;- ) '-- ( ---- ) '=-- ( -- = -
Zemm-i ri talldir. Yan ri'in zemm-i fiili, bir hikmet-i hafiyyeyi
mutazammndr ki lim-i hikmetullh Teldr; y enbiy ve evliy-i rifndir ki, ilm-i
lednn ile muallemlerdir. Nitekim er-i kssda hikmet ve maslahat ibk-i nevdir. Ve
nev-i mezbrda hukkullh tecvz edenleri, mendir ki, fil-hakka kss- ibk-i nev
ve ihy-y efrd- insndir, sret katl-i ferd ise de.
Q--;- ,~ _-- ,-- - -~ ~ J ; '-V _ ' '- '~- _- ;-
754

---= -)V
Ol hikmet-i mera-y kadme ibu yet-i kermedir ki: ' - ' ' '-
'~- - ;- (Bakara, 2/179) [Ey akl sahipleri! Ksasta sizin iin hayat vardr.]
mezkr oldu. Bazlar -- lafzn yet-i mezkreye rabt edip, haber-i mukaddem
klmlar ve mans kss- mezbrda nzildir, bu yet demektir, demiler. - _- ,-
_'- ;- _-- ilh demek zere -- zamrin kssa irc etmiler. Badeh zamr,
lafz- ' '-V ; ; a rcidir. Ve '-V ;dan murd, her eyin lbbne ve hikmet-i
hafiyyesine rif olanlara derler. Eeri zhir-i lgat zere kil demektir; amm ull-

753
Ve bil-cmle insnn katli mezemmet-i filine izfet olunmak gerektir ve mezemmet cihet-i era nisbet
klnmak gerektir ki hsn ve kubh erdir.
754
Nevmisden murd, bu makmda eryidir. Eeri Nms, melek-i vahydir; amm murd burada
mesebbibdir, sebeb deildir.
314

elbbn murd, kil-i rifdir ki, esrr- vcda ve hikmet-i eryi ve ahkma rif ve
mtefattn ola.

--'~ 4-- 4 ')-'-,-- _ ~-'- ')--'- '~- -- _- _'- = ~---
-- _- _~ Q- _-= - '-- -~ J-~=- _=, '- '~-V '- -'-
_-= '- _ ;~ -- _- _~ ---
755

Vaktki sen bildin ise Hak Tel bu nee-yi erfe-i insniyyeyi r ve ibk-
[329b] ikmetinde sdir. Pes, ey rif-i lebb! Sen bi-hasebin-niybet, ol riyet-i evl ve
ehakksn. Bis-i evleviyyet ve ehakiyyet ol cevd- mutlaksn. Mmkin-i muhtcsn ki
senin rtbe-i sadete vusln, ol neenin riyeti iledir belki fil-hakka ol neet senin
neetinin ayndr. Ve mdem ki insn fiz-i devlet-i hayt ve neet-i kevn-i husldr;
elbette ondan tahsl-i sft- keml m-hulika-leh mesldr ve memldr. Pes her ki
neet-i mezbrunun hedm-i binsna s ola, keml m-hulika-lehnun huslne
mni ve matlb- aslnin adem-i vuslne sebeb-i d olur. Pes taraf- Hakdan mczt
bil-misl olunup
756
onun dahi nefsinde olan keml-i mntazarna vusl myesser
olmaz, emr-i erle dahi olsa. Zr vcd b-mkfdir
757
muktez-y marifet-i
muvahhidn budur. ir:
Mest olur mrg- emen-i gl yakasn k eyler
rif-i vahdet olanlar bunu idrk eyler.

Q- J~- ;- ,-= ; '-- ;---- V ;-~ --- = _-~ = ;~ '- '- Q~ '-
;--'- ;- ,~ ;)-'- ;- ,~-- ; --;--- = ,
Mdde-y sbk isbt iin buyurur ki: Ne gzeldir Hazretin bu kavli ki
buyurur: Bu haber-i hayrdan rif-i mntebih olun ki tahkkan size ad-i dne mukbil

755
4- -'-V , = 4 _-- --- ] ,= '~ 4 -'-V ,- --'- Q- ~-- '~
756
Mesel kss ile ve siri ile.
757
Baz- nshada zr vcd- mkfdir, denilmi. Mans vcd- hdim, vcd- mehdma mudil olur,
demek olur. Yan vcda mkft olmaz; ill geri vcd ile olur, gayri ey ile olmaz.
315

ve muktil olmaktan kelime-i zikrullh kil olmak hayrldr. Zr gaznn zmnnda
eeri il-y kelimetullh hsl ise; lkin hedm-i bnynullah dahi vkidr. Pes sevb-
ehdet, hedm-i bin-y vcda bedel-i mudil olmaz, ne kadar oksa da. Fakr eydrin:
Zr zikrullahda bi-gayr-i err-i hedmil-vcd [330a] hayr- al mevcddur, teemml
oluna! Badeh gazve-yi zarret-i hl dahi cb etse zhir-i hl byledir, demektir.
Lkin malm olsun ki, bu kelmdan rife murd, nehy-i gazv cihd deildir h ve
kell! Belki mcerred garaz, feyz-i esrr ve izhr- marifetdir, gaflet olunmaya!
- , Q- Q--= _'- -'- ;-=- ,- = , Q- V --'~-V '~- -- -- ;- V -V
~--= ; - _= ,- -'~ ; _-- ,- ;)~- Q--= ,-- Q---
Zr neet-i insniyyenin kadrini bilmez; ill Hakk zikr-i matlb ile zkir olan
rif bilir. Zr Hak Tel, zkir-i rifin celsidir. Cels ise mehd ve ens-i zkir olur.
Pes zkir ki, cels-i mezkrun grmeyip gaflet ede, zkir olmaz. Pes zikr-i matlb ki,
cem-i kuv-y rhniyye ve nefsniyyenin huzru ve cemiyyetidir. Bir vech ile ki,
vcd- zkir, fn-yi mutlak olup bk-yi mezkr Hak ola, ki vesle-i ddrdr. Amm
fazlet-i gazv ve cihd sevb- ehdettir. Medds duhl-i cennettir. Msra:
'=--'- ~~'= - '-- Q---

-'~-- -, Q- V -- --= _- '~ _'- = , '- _- ;- V _= '- ~'= 4
~-; ' ; '-- '~-V -, V ~- Q- '~- -,-- ~'= '~- Q--= V
Zr Hakkn zikri ki, zikr-i matlb ola, abdin cem-i ecz-i rhniyye ve
cismniyyesinde sriyedir. Amm zikr-i gayr-i matlb ki Hak iin lisn ile mezkr ola,
ol zamnda Hak, cels-i insn olmaz belki cels-i lisn olur ancak.
758

[330b] Ol takdrce cem-i kuv ve cmle-i ecz hisselerin almaz. Mesel sfat-
sebadan basar ve sem hisse-i hssalarndan behre-dr olmazlar il-gayr-i zlik. Pes bu
mertebede lisn Hakk grr, amm insn min-hays-hve insn grd let ile
grmez. Ki ol ruyet rh ile ve kalb ile grmektir, ki mertebe-i cemiyyettir. Belki insn

758
Baz- nshada - ' ; '-- dir, mesel Monl Cm ; zamirin lisna irc eder, -, '-ya.
316

onunla grmedii let ile grr ki ol let lisnn kendisine mahss hlettir. -, zamri
Hakka, ;'-- zamri lisna iddir. Badeh ol lisna mahss olan hlete basar tlk etti.
Zr onunla grr demek, ona basar demek olur. Pes iret olur ki, her eyin sft-
seba-y kemliyyeden nasbi ola. Amm hayvn, sft- mezbrenin mahlli ile
mtehakkk olman ruyet-i lisnsi basar olmaz, belki rhniyyet-i mahssa ile olur.
>- ,~' J-' Q- , -'- Q---' 4 _- ,~ - ;)-'- ;)- ~--= ;-- 4~
; '-- ,-- Q- ---- ~- Q- J-';-'~ ) _= ( Q--= J-'
Pes Ey rif, izn eyle bu srr- erfi! Ki, her mertib-i vcdiyyede bir gfil-i
anil-Hak yoktur, meer madm- mahz ola. Zr her eyin bir huzru vardr, baz
eczs ile dahi olsa. Zr baz har gfil olmadan mecma gaflet lzm gelmez. Pes
cz-i zkirin mezkr ile huzru muhakkak olmala cels-i Hak olur. Eeri cz-i gfil
hasebi ile cels deil ise de. Pes cz-i gfil dahi bil-vsta cels-i Hak olur. Nihyet
Hakk derie-i vhideden mhede etmi olur. Hele gfil-i mutlak olmaz; amm gfil
min-vech olur.
'- ,-- '~-V '- _= Q- - ; ] '- -)V !-~V'- ,-- Q- -
'- ,-- '~-V -- ,- ,= Q--= _='- ,=' ,= , '- ,= , Q- ,- V ,=V
_= ;- - _= ,- ,= '~- V _- ;- -- V ,- Q- --'- ~~-- ,=7
'-'- ,= V _-'- =-=-- ,= 4 Q--=
Zr insn, kesrdir ahadiyyl-ayn deildir ki, Hak bir cznde mezkr
olmaktan mecmunda mezkr olmak lzm gele. Zr insnn teahhus ve ahadiyyeti
ahadiyyet-i cem deildir. Pes kesrl-ayn olur. Amm Hak Tel, ahadiyyl-ayn kesr
bil-esmdr. Nitekim insn, kesrl-bil-eczdr. Teahhus ve cziyyet iktiz eder.
Amm kesret-i esm, kesret-i ecz gibi teahhus iktiz etmez. Badeh insnn bir
cznde Hak mezkr olmaktan cz-i harinde mezkr olmak lzm gelmez. Zr
vhidl-ayn deildir. Bu takdrce bir cz zkir, siri gfil olur. Ve Hak Tel, cels-i
cz-i zkir olur. Pes insnn l-bd eczdan bir cz bri zkir-i Hak gerektir ki, sret-
317

i ahsiyyesi hayy-i bk ola.
759
Zr mevcdun baks meded-i feyz-i vcd- mutlak
iledir. Ol vcd- Hakdr, vesle-i meded hod zikirdir. ir:
Meded et kalbimize zikrini her gh meded
Bize ver fazln ile bir dil-i gh meded
Meded et Hazretine tufr gzergh meded
Meded Allah bizi eyleme gmrh meded
Zr ol nisbet-i cziyye-i huzriyye ki Hakkn cels-i cz olmasndan
nyedir. Sir ecz-y azya dahi inyetin siryet ettirip, ol inyetin mecm- beden
himyetinde olur. Ve bil-cmle ol nr-i huzr- iksr, hakkat- hayt olup sir filizzt-
760
[331b] bedende tesr eder. Ve malm olsun ki, mezkr olan hkm-i lem-i sar,
hkm-i lem-i kebre dahi mukyese olunur. Bu hads-i sahhin hikmeti ile ki
buyurulmutur:
761
= ;- Q- V = _-- -'~ ;-- V = yan Yeryznde mdem
ki kelimetullah zikr eder zkir ola, kymet kopmaz. Ve bnyn- lem-i kebr ki
ehdet ile msemmdr harb olmaz. Zr insn ke-enneh lem-i kebrin ahs- czisi
olmak hasebi ile eczsndan bir cz menzilesindedir. Pes lemin bir cz zkir
bulunma ile ol czde Hak, cels-i mtehakkk olup, sir ecznn baksna gyet etmi
olur. Badeh murd, burada zkir ile insn- mutlakdr evst- nsdan ise de zr insn-
kmilin zikri cem-i ecz- lemin zikri mesbesindedir.
_-~-'- '~- -- - _= _;- '- - --='-- _,-- ; '-- --'- Q--- '-;-
Sul-i muhayyelden cevbdr ki, n insnda cz-i zkir mukarrer ola hergiz
insn medr- mevt ve fen olmamak gerek idi. nsn hod bak-i makdrundan
mtecviz taayye kdir olmaz. Hsl- cevb budur ki, Hakkn nee-i insniyye
hedmine vl ettii ey ki mevt ile msemmdr; idm ve ifn deildir. Belki mcerred
tefrk- eczdr ki, nefs-i ntkay mdde-i unsriyyeden hsl ettii sicn-i tabatten tahls

759
Yan Hak Tel bir cz-i zkirin celsi olmak sebebi ile tesr-i ecz-i gayr-i zkire dahi vsta-i inyet
ile [?] ola, mn!
760
Murd, ecsd- sebadr. Usl-i maden-i arzdr. Istlh- iksr ve hikmettir.
761
Acln, Keful-Haf, II, 247.
318

ile kendiye takrb eder. Fakr eydr: Bu mertebe, mme-i insna nisbet olunmakda lem
yoktur meer mertebe-i inmda olan avm hesbdan mnhatt ola.
- ,-V =, - _= --=' V ,- Q-
Bu dahi sul-i vehmden cevbdr ki, abdin murd, lem-i ansrda meks ve
bak deil midir? [332a] Cevb verir ki murd, insn- rif deildir; ill Hak Tel,
nefs-i ntkasn yed-i kudreti ile ahz edip, merci-i cem-i umr olan huzr- l ve
mevkf- smde sbit ve vkf olup inde melkin muktedirin hzr ve mstekrr
olmakdr. Bu murdn hilfn, maksd eden zmre-i beerden madd olmaz.
---V ;=; '-- _ ')-- J--- _- - Q-= Q- '-,- ;~ _= --= '-
-,= ,-- V -- ;- >-
Pes kaanki Hak Sbhneh ve Tel ')-;- Q--' Q- _- ;- - (Zmer,
39/42) [Allah, lenin lm zaman gelince canlarn alr.] mantkunca nefs-i insn,
teveff edip ztna rc ettirse onun iin mrekkeb-i unsriyyesi gibi. Evvel mntakil
olduu ki lem-i misldir
762
ol lemin hakykndan mrekkeb bir merkeb-i latf tesviye
ve tadl eder ki ol merkeb intikl ettii mevtn cinsinden olur. Yan heyet-i
mecmas bkyetl-ecz olur kbil-i hedm fen ve teferruk ve ittisl olmaz.
Badeh vsl olduu makam ki mevtn- har ve cezdr. Ol mevtna mnsib ve onun
hakykndan hsl bir zge merkebe dahi taalluk eder ki dr- cennet ve nr vey kr-
hne-i nam ve bevrda ol beden ile bk ve ber-karr olur. Zr ol mevtnda sbit olan
itidl hakk eczsna tefrika ve ihtill vermez. Pes hergiz mevt-i ztrr grmez.
'- -- ')-- -- '- ;~ -- V '- _- Q- ;-- _ ;) '-- '- J '-
--- - ')-- Q- _-- '->~ ,- ;--
Makl-i mezbr sul-i mukadder vrdunu [332b] def iindir ki Emrin kllsi
Hakka rcidir - ,-' =, - (Hd, 11/123) [Her i O'na dndrlr.]
demekten fehm olunur ki, merci-i cem-i hakyk, emr-i vhid ola. Maa-hz sret-i

762
Rh-i insnnin mevtn- evveli, lem-i misldir; mevtn- snsi, lem-i har ve hirettir.
319

bkye-i insniyyede emr mtevfitdir ki frka-i sed, ric-i medric-i nam; zmre-i
eky, nzil-i medrik-i cehmdir. Ve hsl- cevb budur ki, mel-i hlidn fin-nr
dahi hir-i kr- namdir ki sret-i azb, azb ve rhata mtebeddil olur. Ve iddet-i nr
mddet-i kb bi-emrillaha mnteh oldukda berd selmete mtehavvil klnr. Zr
hereyin asl, rahmettir. Rahmet ve azb, emr-i arazdir. Lkin nam-i mezbr, nr
iinde olur yan itibr- tabat ile elem hiss olunmaz; belki mnfir-i tabat, mlyim-i
tabat olup kuvvet-i hsse idrk-i mlyim etmi olur. Nrn muazzib olmas hod idrk-i
mnfir ile idi. Mezkr olan dellin baz- mstenedini akl ve uhd ise nakl dahi
mevcddur ki, buyurulur -=,= ' ,- _- ~-- '- ;-)= _-- _-'-~ ,
763
(el-hads.) Hads-i
mezbru baz- ekbir-i muhaddisn mertebe-i mehrdan kav tutarlar.
764
Man-y
huld iin vrd eden nuss, hod huld fin-nra dellet eder, huld- fil-azba etmez
derler. Baz- ulem bu mahalle bu yet-i kerme ile rd- nakz etmiler ki -'= ;-)=
-- - Q-- ,=- (Zuhrf, 43/74) [phesiz sulular cehennem azabnda devaml
kalacaklar.] el-yet. Fakr eydrin: Tevl-i Knde J;= ~-- _-- ;-= J-= - _--
-,-- _'--- Q- ;-V demi. Vk mcrimn, ust- mminne mil iken; huld,
man-y hakksine haml olunmak mkildir.
765

-- -'- '- _- _- Q- >~ --- = J--= ;-- ;-= '---~ -- '- J ;---
Q- ;;- ;~ ')- Q- ,-- --- _- ;- '-- ')-,- '= ' ] '- ;-= Q-
')-- ')-- = ,- ;--
Pes ism-i Mntakim hukkullah istf ettikde yan vch- muhleft- advt
ve sunf- muzddt ki muktezayt- esm-i mtekbilttr. Her biri bit-tamm haklarn
aldkda; fil-mesel nam-i ehl-i nr, nam-i Hall-i Rabb-i Cebbr gibi olur. Ki nra ilk
olunduu hnde vki olan namdir. Eer phe vrid olursa ki hl-i Hall, nice
mebbehn-bih olur ki onda hergiz azb yok idi. Cevb verilir ki, Hall, mcerred

763
Kaynak bulunamad.
764
bn Teymiyye gibi ki, bir rislesinde bu hadsi azm tahkk etmitir immn dahi sz var gibi zann
olunur.
765
Eer Kd Beyzv kavli zere mcrimn, kffra mahml olur ise, hl-i ust- mminnin zikrinden
ihml lzm gelir. Hussen yet-i tde ;-'- ile muhtab olduklar mddemza karne-i mreccehadr; ve shibl-
Kefn ;-'-u burada istihzya haml ettii hilf- zhirdir. Hussen lafzn istihzya delleti hafdir. Shib-i
mezka zhirdir. Ve tevch-i mezkrda lafz- vhidin man-y hakkden adv lzm gelir, onlar tefsrinde lafzeynin
hakkatden tayri lzm gelir ki mcrimn ve mkisndur. Hussen huld- meks-i tavl ile tevl olunmak yidir,
teemml oluna!
320

ruyet-i nr ile muazzeb ve hkm-i vehm det-i tab ile takarrb bulan itikd zere ki
sret-i nr elbette civrnda olan hayvna mulimdir muztarib idi. Hlbki Hakkn
murd kendiye sret-i azbda rahmet idiin bilmedi. Fakr eydrin: Eflde rahmeti
zddndan gstermek, mande hakkati mecz ile ed etmek gibidir. Fehmi zevke
dirdir.
;-- _- '- _ - _- --;- ;~ ;)~ - '->~ ,- -= V7 -- ;= ---
'-
Pes nitekim Hazret-i brhm (aleyhis-selm) lm- mehdenin vcdundan
sonra kendi hakknda nr, berd ve selm grd, sir-i ns uynunda ayn- nr iken.
Kezlik zmre-i kffr mstahkk olduklar lm- mczt- nr ile musb ve mukab
olduktan sonra nr berd ve selm bulurlar. Amm sret-i levniyyesin mhededen hl
olmazlar. Eeri eser-i mterettibesin grmezler. Bes sir nsn uynuna nisbet-i nr ve
bunlara izfet ile nr ve rhat olur.
_)V -=- ; -- Q,='- ;-- _- ;-- -; _~'-
Pes bu takdrce ey-i vhid, ihtilf- [333b] uyn- nzirn ile mteceddid ve
tekbl-i kabl-i kbiln ile mtenevvi ve muhtelif olur. Tecell-i ilh dahi byledir.
Belki bu hl ayn- tecell-y Rabb-i Mteldir. Mesel tecell-i Hak nefsinde vhid, bi-
hasebiz-nzirn mteaddiddir. Zr Hak Tel nzir-i mahcba, esm-i hicbiyyesi ile
tecell etse, ayn- hriciyyeyi sret-i hicbiyye-i mtebyine grr ki her biri
mbyin-i zt- Hak grnr. Amm nzr-i rife kesret-i esmiyyesi ile tecell etse,
ayn, mecl-i esm grr. Pes vahdet-i ztiyyesi ile tecell etse, ayn- kesrde
mtecell olan zt- vhidi mhede eder. Pes nr ki emr-i vhiddir. Sret-i mezbrede
tecell-i vahdn-yi ilhye dahi misl olmak cizdir ki bi-hasebil-kavbil
mtenevvidir. Ve lem-i vhide dahi misl olmak cizdir ki ayn- nzra suver-i
mezkre ile zhir ola. Nitekim kavl-i tiyz-zikr ihtimleyni rihdir.
'- _= J-- -- - ,=- _- ;' ~-- ~-~ ,-V - J-- _-=- = ~-- ~-~
,='- ,- ~~=- ,='- Q-- _- ;---- _-=- _-
321

Yan pes, sen ey rif, bu ihtimleyne nazar eyle! Diler isen hl-i nr tecell-i
vahdnye misl edersin. Ve dahi dersen ki emr-i mezbr gibi Hak Tel, suver-i
mtenevvia ile tecell eder, yhd ister isen leme misl tutarsn ve dahi dersin ki lem
fil-hakka leme mnteh olan nazar- rifde yhd lemde nfiz olan nazarda Hakkn
misldir. Yan bi-hasebil-kavl mtecell olup ve ayn- nzrda mizc ve istidd-
nzr hasebi ile mtenevvi olmakda lem, Hakkn misldir. Badeh eyh (kuddise
srruh) nr, misl-i mizc olmaa dahi iret edip buyurur ki;
_- '~ - J _-=- ;-- ,='- ,- ;-- _'-= [334a]
Yhd mizc- nzr emr-i vhid iken taaddd-i tecellya tabiyyetle mtenevvi
ve mteaddid olur. Pes temslt- selse marifet-i hakykda ciz ve uy- hadden
mtecvizdir. Nitekim beynnda buyurulur:
;-- ' ~-- ;--- ~-- - ; = _ =, V J-- '- ' ;---
- _- --- >- -~-- _- J-'- --- ,~ V - ;-- =
Yan merci-i kll Hak idiine temhd eder ki, eer bir meyyit, bi-eclih yhd
maktl bi-katl-i ktil her ne meyyit ve her ne nev-i maktl olursa olsun, gerek sad ve
gerek ak, kaan hn-i mevtde ve katlde Hakka rci olmasa, Hak Tel bir ferdin
mevtine ve katline rz olmaz idi. Ve ktilin katlini mer klmaz idi. Zr adem, err-i
mahzdr ve bil-klliye idm, mcib-i intif-i rubbiyyetdir. Zr rubbiyyet, merbb
ile mtehakkk olur. Pes Hak Tel fen-yi ztn mrd olmak mmtenidir. Ve adem
idm dahi btldr. Pes abd-i mmkin, mahall-i hkm-i ism-i Zhirden zil olsa, taht-
hkm-i ism-i Btna dhil olur. Ve velyet-i Hakdan hric ve tl olmaz. Pes kll-i
umr, Hakkn kabza-i tasarrufunda sbittir. Ve hergiz Hakka nisbet-i fevt ve fkdn
yoktur. Belki fevt ve fkdn mmkinta nisbet ve lem-i srete izfet iledir. Ve ill
teferruk- ecz, fevt ve fkdn cb etmez.
~- - = ;)- -;- V ---- '- -- ;-'- ;- J-- ,
Pes Hak Tel, ktil iin katli mer etti ve mevte kaz etti. Zr abdinin fevt
olmayp kendiye rci olacan bilir idi.
322

] ,~- - -- - ,-V =, - _'- ;- _- _-- ,~-- ;
_- ~~- -= - ; -~ 4 Q-- ; -; J- --- Q- ; -~ -- ,= '--
- ,-V =, - _'- ;-
Bu cmle ile Hakkn - ,-' =, - (Hd, 11/123) [Her i O'na
dndrlr.] kavli, tasarruf- Hakda vkidr. Mutasarrf ve mutasarrafun-fh cmlesi
Haktr demektir. Ve Haktan bir ey zhir olmamtr ki, ol ey ayn- Hak olmaya.
Belki hviyyet-i Hak zlik-eyin ayndr. Ve bu many Hakkn - ,-' =, -
kavlinde kef-i it etmitir. Zr akl bu mertebeye vsl olamaz. Hsl budur ki,
hviyyet-i Hakkn eyya mebdeiyyeti sarfet-i tlkdan gayb- ztnda sbit olan un-
mstecinnesi ile takayyud ve libs- mezhir-i hriciyye ile telebbs etmesidir. Ve
merciiyyeti mukayyedt- mmkinenin sft- takydiyyeden mnselh olup sarfet-i
tlka avd yan zhirden btna rc etmesidir. lve-i mezkrede fide zhirdir,
beyna muhtc deildir.

323

FASS-I HKMET- GAYBYYE F KELME- EYYBYYE
Kelime-i gaybiyye ile Eyybun nisbeti 4-= ,- (Sd, 38/42)
[Ayan yere vur!] emri ile srr- gaybden m-l-hayt- hakkatin zuhruna sebeb
olmasdr. Ki taht- riclinde m-i hayt, gayb ve mestr idi. hirl-emr mess-i
durrdan
766
ikyette ciz ve muztarr olcak, Hak Tel durrunu kef ve edns- maraz-
bedenden srrn tathr etti.
!- Q- = J= 4- 'V ,~'- J~ ;)- !- _- ,~ '-= ,~ ;-- -~ J
V =--~- -- V Q- ---=- _-~ ; V -~ Q- '- -'- ; V _~ ; '-
-~ '- -~ J -~ J-- V _-~ V _) ~~--
[335a] Tahkkan sen, ey rif-i dn-dil! Bilgil ki, srr- hayt- hakkat, mda
srdir. Ve hakkat-i m nefes-i Rahmndr ki, her nefes-i insnde ol nefes, bil-fil
crdir. Hussen baz- hkem ve enbiy kavlince m asl- ansr ve erkndr. Ol
ecildendir ki, nazm- erf-i Kurn ~ J '- Q- '--= (Enbiy, 21/30) [Her
canl eyi sudan yarattk] buna burhndr. Ve bir ey yoktur; ill onda srr- hayt
srdir. Zr her ey Hayy ile msemm olan Hakk, hamdi ile msebbih ve zkirdir.
Zikr hod zkirde sebeb-i tecell vcd- Brdir. Nitekim sbkan mezkr oldu.
767
Lkin
tesbh-i ey, ashb- kef-i Huddan gayrya mnkeif ve hveyd olmaz. Nazm:
Zikr-i Hayy ile zindedir her ey
Ve minel-m kll-i ey hayy
Pes her ey msebbih olduu, Kurn ile sbit olup ve her hayy, msebbih
olcak, her ey hayy ve her eyde asl- m olur. Ve sur ve kbr netce bulur.
--=- Q- =-= ;)- --- _-=- ;-- -- -V !- _-- ' ~- , ,- V
Yan grmez misin ki, evvel-i ecsm ki, nefes-i Rahmndan taayyn-i vcd
kabl etmitir, ardr ve ne vech ile m zerinde sbittir? Zr m dan mtekevvin

766
,~ bil-feth ve bi-zamm, zddun-nef; Kms.
767
Yan Hak Tel, cels-i zkirdir. Neesini fendan hfz eder, demi idi.
324

oldun m zerinde tf ve l olmutur. Ve m onu, tahtndan hfz etmitir. Zr
m heyldr ve ar sretidir, sret heylyla kimdir. Pes sret, many muht
768
olup
zerinde l olduu gibi heyldan al olup, heyly ihf etmitir. Ve heyl
dahi sret-i ar tahtndan hfz ve ibk klmtr.
_---- --- = --= '~-V '- -=- Q- =-= - - -'=-~ ;)- --- >- - _--
-- - ;-- _ ,=-'- ] ~--- J J'=
Nitekim Allah Tel, insn, ubdiyyet zerine halk etmi iken, Rabbi zerine
mtekebbir ve Rabbi haf; ol, l ve zhir oldu. Bunun biri ile Hak ona tahtndan hfz
ve nzr oldu. Amm mezbr olan hfz ve nazar- tahtn, nefsine chil olan abdin
ulvvne nisbet iledir ki, nefsine rif olmayan abd, Rabbine lim olmaz. Pes cehl-i
mezbr, sebeb-i ulvv ve bis-i tekebbr ve ulvv olur.
;- ; ) ;- ( ; - --;- -~- '- - ~=- -~- _ '~'- = _-- =-) J-=- ;--
~=- ;- -- -'-- ;- ,'-; ;)-;- Q- ;)- ;-'= _'- ;- _-
Zt- Hak, taht- abde nisbet olunduuna dell,
769
Hak Tel cihttan mnezzeh
iken cem-i cihna mln, bi-tarkl-mblaa Reslullahn bu kavl-i celldir ki,
buyurur: Eer siz, bir cehl sebebi ile m-tahtnza idl ve ilk olunsanz elbette vcd-
Br zerine inersiz. Yan nzl ve vuk Hak zerine olur. Zr bir mahall yoktur ki,
vcd- Hakdan hl ola, gerek res-i resen mikdr gerek ser-i szen yr, ne mertebe
farz olunursa olsun. Pes evvel ciht- sitteden cihet-i tahtn, cihet-i tahta nisbetine
iret kld, mahall-i bhe-i mme oldun.
770
Badeh nisbet-i fevkyyesi ;)-;- Q-
;)- ;-'= (Nahl, 16/50) [Onlar, stlerindeki Rablerinden korkarlar] ile beyn etti.
Hazret-i Kurnda, havf ve emr, cnib-i fevka izfet olunmann hikmeti, nfsda evka
olmandr. Nitekim - '-- ;- ,'- ; (Enm, 6/18) (O, kullarnn stnde her
trl tasarrufa sahiptir.) kavlinde dahi kahr- lden sfile terettb ettindr. Ve
insnn eref-i azs, lsinde olup ve kuvvet-i hssa bada ekser ve dima- menba

768
Ulvv-i mezbr bi-tarkl-ihtadr, [?] ekl muktezs zere.
769
Yan ml [?] mblaa ile zikr ettii delildir demektir.
770
Zr avm- mahcbn, nisbet-i tahtiyyeden teneffr ettikleri gibi, nisbet-i fevkyyeden etmezler.
325

sir-i kuv ve kuder [336a] oldundr. Pes cihet-i fevk ve taht Hak iin nass- Kurn
ile sbit olcak, bunlar hod asl- cihttr; belki cihet-i hakk bu ikisidir. Siri ciht-
izfiyyedir, nisbet ile mteceddid ve mtegayyir olur. Nitekim hikmet-i rkiyyede
beyn olunmutur
771
sbtu bi-tarkl-evleviyyet olur. sbt- cihttan murd, h ciht
ile Hakk hasr ve tahdd deildir; belki murd, izle-i hasr ve tahdddir. rif olan bilir!
Q-, ;~ _-- ; '~-V'- V ~~ ')= ,)= '- -)
Yan Hak iin cem-i ciht sbit ve Hak, muht-i cem-i ciht oldundr ki
ciht, Hak ile sbit olur. Amm insn ile zhir olur, Hak ile olmaz. Zr Hak, muht-i
cem-i cihttr. Pes bir fevk yoktur ki ihta-i Hakda olmaya. Ve bir taht yoktur ki, Hak,
onun tahtn kaplamaya. Sir cihtta dahi hl byledir ki, muhiddid-i cem-i cihttr.
Amm insn iin bir fevk sbittir ki, insn onda sbit deildir. Ve bir taht sbittir ki,
insn onda mevcd deildir. Pes muht-i ciht olmama ile bis-i zuhr- ciht oldu.
Dahi insn sret-i Rahmndr. Zr cmi-i sft- mtekbiledir. Ol ecilden ciht-
mtekbile ile tahakkuk etmitir.
= V ;=- V
Yan mut-yi gda-i rhn ve cismn, Allahdan gayri yoktur. Zr Hak ki
vcd- mutlakdr, vcd gda-i mevcddur ve ;= ' ;= ; (Enm, 6/14)
[Yedirdii halde yedirilmeyen] kavlinden mehzdur.
;)- ,- '- '-- ;-- ,-- ; J-=-V ;- ;-'- ;)- ; -'= _ _- _'- '- --
- ;)- Q- '~ _-- ,-- ;- J ;)- Q- ;)- ,- '- ;- _- J=- ] ;~
;)-;- Q- ;-V ;)--
Ve halbuki Hak Tel, bir tife hakknda, ki kavm-i Ms ve s (a.s.)dr,
buyurdu ki: Eer bunlar ahkm- Tevrt kem-hve-hakkuh ikmet ve ncli bi-
tammih ve kem-leh krat etseler badeh tenkr ve tamm badet-tarf vet-
tahss edip ;)- ,- '- (Mide, 5/66) [onlara indirileni] dedi, ki lisn- Resl ile

771
Hikmet-i rkda eydr; cihet-i asliyye-i hakkyye ikidir, fevk ve tahtdr. Zr siri tebeddl-i evzla
mtebeddil olur, demitir. Fakre bhe gelir ki, fevk ve taht dahi tebeddl-i vaz ile mtehavvil olur. Cevbnda
teemml buyurula!
326

mnzel ve gayr-i Resl ile mlhem olana dahi kelm mil kld; tki onda sir-i ahd-i
ns dahi dhil oldu. Badeh cevb- ;de ;)-;- Q- ;-' (Mide, 5/66) [hem
stlerinden yerlerdi] dedi ki murd, erzk- rhniyyeyi ve marif-i vehbiyyeyi, nefs-i
bi-gayr-i taammlin ve kesbin, hsl klar demektir.
- ~-~- _- --;- Q- ;=- ;
Yan pes Allah Tel, mutim
772
ve fiz olur; cihet-i fevkyyeden, ki ol cihet,
ztna nisbet olunmu idi. ;)-= ~=- Q- (Mide, 5/66) [Hem de ayaklarnn altndan
yerlerdi]. Erzk- rhniyyeyi ehl-i rk gibi ulvv-i tenzhden ahz ettikleri gibi, ahvl
ve mevcd-i kesbiyye-i nefsniyyeyi dahi Men gibi slk- tark- ercl ile
cezbederler. Evveli, amel-i rh; snsi, amel-i nefsdir. Evveli, mahz- feyz-i rhn;
snsi, kesb-i fikr ve nazar- nefsn. Evvelin mukaddemt, mntebih-i mahz- sevb;
snnin, gh hat ve gh sevbdr. Vehm ile meb oldun.
>~ --- -- ;=,-- ;~ '~ _-- ~-- _ ')-~- _- --=- Q- ;=- ;
Pes Hak Tel, cihet-i tahtiyyeden mutim olup ibk- tam- nefsn edicidir.
Nitekim cihet-i mezbreyi, nefsine nisbet etti. Amm nisbeti, lisn- Resl-i
mterahhimden edip ve sga-i malm ile ed ettii nisbet-i tahtiyyenin, bud ve
vahetini izle iindir.
] ,- V _= -;= =-=- '-='- -'- -;= =-=- '- , _-- '- Q- ; ;
'= ;=- 4 Q- -;- -- -'=- ,= J=- _-, ;- '- _=
Eer m taht- arda olup ve ar, m fevknde mstakrr olmasa vcdu mahfz
ve bk olmaz idi. Zr vcd, hayy-i hayt ile mahfz olur. Ve hayt myla bak
bulur. Grlmez mi ki bir hayy, mevt-i rf ile meyyit ve fevt-i d ile fyit olsa, ecz-
nizm bozulur. Ve ukd- mefsl zlr ve kuv-y nefsniyyesi hlik ve mnadim
olur.
773
Ve urt- cemi mrtefi ve bin-y sary- bedeni mnhedim klnr.

772
Mutim kesr-i ayn ile ism-i fildir.
773
Zr mrekkeb-i hayt- rutbetdir, ve rutbet, lzm- mdr. Adem-i melzm, adem-i lzm cb eder.
327

Q- --- ' '- '- '- _- '- J~-- - 4-=,- >~ --- ;V _'- = '-
'- --- = --~- ;V , ,-
774

Mukaddimeden mnfehem oldu ise ki mkfn-aleyh hayt ve mzl-i edid-i
kerbatdr.
775
Allah Tel, Eyyba hitb edip buyurdu ki: Hk-i pyini, ayan ile
darb eyle ki, onda m-i brid, bd ve vriddir, gasl ile klb- bedenini irk ve deren-i
eskmdan tathr kl. Ve harret-i kalb ve btnn riyzt- rhniyye ile tebrde tedbr
eyle! Mevsfdan, zikr-i sfat ile iktif olunup man, m-i brid demek idiin beyn
eder. Zr elem-i maraz, murs-i harret idi. Hak Tel, berd-i m ile defin irdet etti.
, Q- -- ~-= ' -) - J--~ V ---V ~-= ;~-- -'- _- ' , -
-'- - V
Yan Hak Tel, Eyybdan harret-i mfriteyi izle etti, harret-i mutedileyi
etmedi. Zr maksd [337b] izle-i fesd idi, isbet-i fesd deil idi. Bu mandandr ki,
tbb, keyfiyyet-i zideyi naks ve keyfiyyet-i nksay ziyde klmaktan ibrettir. T ki
maksd olan kurb-i itidl hsl ola. Zr itidl-i hakk muhl ve dell-i akl ona
dlldir.
_= ;)~ _'-= J= Q- ---V _-- - J--~ V '--- '-- - Q;--
_ _- '---- '-,=- --= _- _-~ J-- Q- V Q;-- ;- V - _-- '--V
Q- - --; _- ;~'- ; ---V'- -,-- '= ,- _ J-- _ _=
---V ;- Q- '--- -)-- -;-
Ve itidl-i hakknin vcduna sebl olmadnn delli budur ki, uhd ve
marifet-i hakyk aled-devm, it- tekvn maal-enfs eder. Yan nefesde teceddd-i
kevn ve fesd gsterir. Tekevvn maal-enfs ise mkevvinin meyline mevkf olur. Ve

774
~-= 7 -- _- - ,~ -- ---= _'- ;,- '~ '- ] ] _- ;--= -'=-'- ;-- ;-~ ] = ,
,- , ] ;-)- ~-' ,= - V _-- ;)-= ;-,~ _-- ] J~;- ;~ J=, ,~ 4 ;)-- '= --', ;7
_---= ;-- _ ]
775
Malm ola ki, mnn bi-hasebil-hikmet menfi-i selsesi vardr. Evveli, izle-i vesah- zhiri
klmasdr. Sniyen, harret-i mfriteyi hadd-i itidle getirmesidir. Slisen, takviye-i hazm edip tam- mekl
bedenin menfiz-i dayyakasna tenfz etmesidir. Lkin mariza evvel lzm olan izle-i rzadr. Tam ve arb ise
bad- shhatl-beden olur. Eyyb hod tam ve arbdan mnkat idi. Nef-i slise taarruz olunmamaa nkte-i latfe
budur ola, Allah alem.
328

meyl mkevven-i lem-i tabatte inhirf ve tafn ile msemm klnr.
776
Lkin
Hakk- Br de irdet ile tabr olunur. Ve irdet-i mezbre murd- hssn vcdun
iktiz eder. Ve taraf- ademden vcdunu mreccih olur. tidl hod vcduyla adem
meynn tesvye ister. Pes itidl vuka gelmek muhl olur. Zr vuk bulsa, vcd,
fevt olmak lzm gelir. Vcd hod muktez-y tecell-y ztdr, fevt olmaz. Ol ecilden
vcd-i itidl, memn ve muhl add olundu.
'-~ ~~ _~,'- _= '~- ;-- _V ;- _- -- ~~- J,- _~ ,
-- _~,- Q- '~,- J,-
[338a] Hussen ilm-i ilh-i nebevde vrid oldu ki, Hak Tel, sfat- rz ve
gazab ile muttasf belki dahi m-fevk hezr sft- mtekbile ve mtezdde ile
mtekayyid olur. Hlenki rz mzl-i gazab olur ve gazab marziyyn-anhdan rzy
izle klar. T ki ahad-i hkmeyn nefz bulur, urt- hriciyyesi ile. Pes itidl nice
mutasavver olur ki, nefz- ahad-i hkmeyn itidl ile cem olmaz.
-- ; --- ~~- Q- _-- ~~' ~~- '-- ~~ '~, '~- ---V
J-- ; - _- Q---= -'- ~~- ---
tidl hod sfatey-i rz ve gazabn tesvsidir. Ol hod muhldir. Pes bir gzb
bir magzbn-aleyhe gazab etmez ki ondan rz olmu ola. Pes Hak, gazabda ahad-i
hkmeyn ile muttasf olmu olur. Ve rzy koyup hkm-i gazaba meyl etmi olunur.
J-- ; - _- Q---= -'- ~~- --- --- ~~'- ; -- _~ '-- _= _~ '-
Ve Hak Tel, bir marziyyn-anhdan rz olmaz ki ona gzb ola. Pes Hak
Tel, hakk- rzda ahad- hkmeyn ile muttasf olur ve ittisf- mezbr, mahz-
meyldir. Ki hilf- itidle delldir.
777
Zr taglb-i ahad- cnibndir. Nitekim lisn-
mzn- keffeteynin taraf- sengnine mil olduu gibi. eyh (kuddise srruh) burada
sfat- gazab, mutlak gazaba nisbet edip sfat- rzy Hakka nisbet ettiinde nkte-i

776
nhirf ve tafn-i tabat Hakk- Brde irdet olur.
777
Merhm Torbl Halfe (kuddise srruhl-azz) bu makmda maksdu, sbt- meyl ve nefy-i itidl ile
tefsr etmemiler gliben bu mesele-yi hikemiyyeden tegfl etmiler gibi. Zr efsahhul-maksd kavlinde
buyurmu ki _'- = Q- _~, ;- ;) ; ,---- _ :
329

latfe, eyhin taraf- rzy, suhtdan terch etmesidir.
778
Lutf ve zerfeti fehm oluna!
Msra li-muharririh: Bu nkte akl ile tabr olunmaz, zevke dirdir.
779

-- '-- ;)--- = ~~- , V '- J , Q- J= Q- - '- ] _- -- '-
V7 _ '- J !- '--- '- ' '- ;~-- _~- = Q- _~, ;- ;) '-- --
Q-- V7 , ~~ ,- ;)-- = _~ 4-- '- ;--~ Q-- ;V ~~
~-)-
Yan biz bu kelm ed ettik; ill bir vech ile ettik ki, abdden zevl-i gazaba
dellet etmedi. Belki zevl-i mezbr, art- rzyla mukayyed ve vcd- mesktn-anh
oldu. Bu cmle ile yine asl- mdde sbit ve maksd hsldr ki, vcd- meyl ve adem
itidl-i hakkdir. Hsl- kelm, mezkr zum- ehl-i zhir ve zhir-i nass zerine
msevvaktr ki, medds huld- azbdr ve istimrr- gazabdr. Zr onlar ki muttasl
ehl-i nr nrda skin greler, zumlarnda onlar nrda mazbn-aleyh ve muazzeb
bilirler. Amm eer murd bizim maklimiz olur ise ki mirren mezkr oldu. Yan
mel-i ehl-i nr, zevl-i elem ve zr ola. Nrda skin ve dhil olduklar hlde sret-i
nr bkye iken geri alel-istimrr rhat ve rahmette olalar. Bu hod mahz- rz ve zevl-
i gazab- Huddr. Bu dahi evvel gibi ayn- mddey msbet olur ki, ayn- elem, ayn-
gazab olcak; zevl-i elem, zevl-i gazab olup, zevl-i gazab ise isbt- rzy mfd olup
ahad- taraf, hkm-i nefz bulur. Ve itidl mntef olur. Eer hazz- fehmden mahzz
oldun ise!
780

778
Malm ola ki itidl-i hakk mevcd olmamak ve meyl elbette sbit olmak kavyile nisbet iledir;
amm Cenb- lhde sbit olan ayn- sfta nisbet-i meyl yoktur. Zr makm- cemdir ve makm- cemde ahad-
i hm hara sebkat ederse rahmetin gazaba sebkati gibi olur. erh-i Dvud (kuddise srruh)
779
Fh-i lutf-i haf: Ktb-i tbbyyede dav ederler ki, mrekkebt- memzcede itidl-i hakk olmaya
ve mizc- mrekkeb, karb minel-itidl ola. Zr ecz-y ansrdan her biri hayyizinde kim olup hayyiz-i hara
meyl etmez ise [?] mizc- sbit olmaz. Bu hod hilf- vkidir. Meyl ederse grelim cmlesinin meyli msvt zere
olmazsa tercih bi-l mreccah lzm gelir. Lzm ise btl eer meyilde msvt olursa itidl-i hakk sbit olmaz.
Zr mizc bulunmaz. Bu hod ayn- mdde fakr eydrin, harekt- irdiyyesi olan fevilde tercih bi-l mreccih
mezheb-i ehl-i snnette cizdir, Mevkfda musarrahun-bihdr. Mesel cyi-i mfrit-i hardir [?] terch gibi ve
hrib-i anis-seb ahad-i tarafeyni ihtiyr gibi bunun biriyle mreccah madm iken, amm bil-ittifk sbitetl-
butln olan [?] bil-mreccah [?] bb- [?] ola; zr sbtundan ibtl [?] lzm gelir [?] billhi Tel teemml oluna!
780
Myl- ansr- mtesviye farz olunduu zere erh-i Mcezde eydr ki, bir mizcda itidl-i hakk
mevcd olduu takdrce grelim ol mizcn bir mekna meyl-i tabisi ola; y olmaya adem-i butln olduu takdrce
grelim meyl ettii mekn- ahad besitinin mekn ise terch bil-mreccih lzm gelir. Bu hod butln; zr kablde
tesv farz olunmutur, der. Dell-i mehrlar budur.
330

-=- V >'- --- ;~- '--- _- _~ >- --- ;~- Q- '- --- ~~- Q--
;' Q- -,- _= --- ;~- _ ---- ' - ;V J----- 4-- , ~~'
-= - _-- -~ -- Q- ,-- ;-- _'-
Pes eyh (kuddise srruh) [339a] sbkan gazab- Hakkn zikrinden fri ve
gazab- halkn zikrine ri olup evvel makm- ceme badeh makm- farka iret
kld. Yan halykdan bir halk gazab etse, mazbun-aleyhden yan gazab ettii
ahsdan mteellim olup intikmna say eder ve z ve lm eder; t ki gazab rhat
bulur. Ve nefsinde sbit olan elem ahz- intikm ile gazab ettii ahsa intikl eder. Pes
bu man, makm- cemde zhir ve mstakrr olur. Amm Hakk, lemden yan
halkdan gn-i ztsi hasebi ile fark ve ifrd klsn. Hak Tel, sfat- mezbreden
mnezzeh ve mtel olur. Yan halk bildii sfat- gazabdan l ve r demek olur. Ve
ill sft- kadme ztdan mnfekk olmaz.
_= ' - ,-V =, - _!- ;- -- -- V ')- '-V ,)= '-- ;' ;
,-~ '-'= --- J;- ----'- '-~ ---
Amm Hak Tel, hviyyet-i lem itibr olunsa ahkmdan bir hkm, zhir
olmaz; ill Hakda zhir olur kbiliyyeti hasebi ile. Ve Hakdan sdr olur filiyyeti ve
mebdeiyyeti sebebi ile. Nitekim yet-i - ,-' =, - (Hd, 11/123) [Her i O'na
dndrlr.] hakkaten ve kefen bu man-y klliyyeye dellet eder. Pes imdi rif-i
billh isen, bu mannn kefi ve hicb sana mni-i ubdiyyet ve hcib-i hciz-i
tevekkl-i rubbiyyet olmasn. Min-vech abd-i fil ve min-vech fri-i mtevekkil ol!
-, ;~ _-- -V ;' - Q- -- '--V _- Q--- -;= ,)= _'- = --= Q
;~ ;=;- '~-V ,)= '- ;' -;)=- _'- ] ,'= -;~ Q=-- ---=
-- V Q- ; '- -- V ,---- ' '-- ') ,--- ;~ -- -;
Pes hadd-i imknda bu lemden ebda ve ahsen bir mevcd yoktur; zr sret-i
Rahmn ve hakkat-i cmia- insn zere cd olunmutur. Yan Hakkn vcdu
zuhr- lem ile zhirdir. Nitekim insn sret-i tabiyyede mevcd olduu gibi. Pes biz
331

ki, ayn- mevcdtz; Hakkn sret-i zhiresiyiz ve hviyyet-i Hak, bizim mdebbir-i
sretimizdir. Pes bir tedbr yoktur ki, Hakda zhir olmaya ve Hakdan sudr bulmaya.
,----'- Q='- ;V '-V ,--- ,'= ; ;~'- ,=7 _--'- V ;)-
Pes Hak Tel, bi-hasebil-man evvel-i ey, ve bi-hasebis-sret-i har ve
tagayyr-i ahkm ve ahvl sebebi ile zhir; ve tedbr ve tasarruf- manev ile btndr.
V V ;-- 4--- ,-- Q- V ;)~ Q- ;-- --)~ -~ J _-- ;)- ;--- -~ J-- ;
- -=- ---'- _-=~ ;- ; ,-- Q- >~ ;- Q--=
Dahi Hak Tel, bir eye, bi-hakkatih limdir mebdeiyyeti ve butnu ile. Ve
dahi eyda uhdu sbittir hiriyyeti ve zuhru ile. Yan eyya ilmi, fikr ile ve tertb-i
mukaddemt ile deildir. Pes ilm-i ezvk ceman byledir. Muhtc- fikr olmaz. Kesbe
alkas bulunmaz. Fil-hkka ilm-i sahh budur, m-ads zan ve tahmndir. Onlara ilm
tlk olunmaz, vehm ve hayldir.
- ~~- Q- ; - Q= ; V !- 4 >~ --- ;V ' ; - ~- -
,- J=- _- ')'- ;--- --- _ '- _-- ')- _'-= Q- -- '=-~
Badeh Eyyb (aleyhis-selm)a m-i mrn-ileyh, [340a] eytn taalluk
ettirdii zahmet ve azbdan hsl olan atn, elemini izle iin oldu. eytndan murd,
idrk-i hakykdan sliki, tebd eden kuvdr. Pes hakyk- eyy kem-hiye idrk,
mahall-i kurba vusl ve Cenb- Hazrete duhldr. Ve bud- manevden hals ve
hurcdur. Zr man-y idrk, mdrike, neyl ve ittislden ibrettir.
V ; -;)~ ~- Q- - J~-- ,~- '- -'~-'- --- ' ; Q- Q- ~,- ;)~- J--
,~-- ,~- Q-- ,- ;)- ' ~- ,~-'- ;)~- J~- --)~ ; 4
Pes her mehd ayna karbdir, eeri bi-hasebil-mesfe bad ise de. Zr basar,
nr- u hasebi ile mubsarta muttasl olur. Nitekim uler mezhebi byledir. Zr
beyne-hmda ittisl sbit olmasa, ruyet mutasavver olmaz idi, yhd, mehd ve
mubsar olan basara muttasl olur, ntibler mezhebi zere. Bil-cmle keyfiyyet-i
uhd her ne vech ile olursa olsun man-y uhd, hid ile mehd ortasnda kurbdan
332

ibrettir. Nitekim eytn, slikin mhedesine mni olup, buddan kinyet olduu
gibi. Hussen lgatte Q=~, -- mansna olduu mukarrerdir. Pes mezkre mbtel olan
dahi buda karbdir. Zr mssn memssa kurb- civrsi sbittir.
; _- -) ) ;- ( Q- ,- - '=-~ _ -'- Q- _-
Yan kurb- mezkr ecilindendir ki Eyyb fil-i messi zamr-i mtekellim ile
rd etti. Yan '=-~ _-~- (Sd, 38/41) [Dorusu eytan bana bir yorgunluk verdi]
dedi. Zr kurb-i [340b] messe lzmdr. Ve eytn beni mess etti demek, bana karb
olup, taayynm aynma hicb- merkz etti. T ki taayyn-i hssm, mcib-i
isneyniyyet ve mstevcib-i hrmn ve bud- miner-Rahmn oldu, demektir.
_- --=- ~,- _-- ---- '--
Yan Eyyb (aleyhis-selm) dedi ki: Benden bad olan min-vech yan bende
sbit olan hkm sebebi ile bana karbdir. Bende sbit olan hkm, beni idrk-i
hakykdan tebd etmesidir. Pes hkm-i eytn bana karbdir eeri nefs-i eytn, bud-
mahz ise de. Hsl- kelm Eyybun bud- Hazretden ikyetidir.
;- - Q- _- '-) ;= V '--~- '-)- '--'~ ,- -- ,- ~--- --
,- --- _- ')-'-
Sul-i mteveccihden cevbdr ki, kelm- mezkrdan mnfehim olan kurb ve
bud iin vcd sbit olmaktr. Maa-hz emr, bunun hilfdr. Nitekim vcd, bi-
hasebil-hric mevcd olmad gibi, bunlar dahi niseb-i hkmiyyelerdir. M-beyn-i
tarafeynde vcd bulurlar. Mesel stanbla, Edirne skbden karb ve skb
stanbla Edirneden baddir. Pes bild- mezbre, mevcdlar; ve kurb ve bud
madmlardr. Pes misl-i mezbre, hkm-i kurb, Edirne ile sbit ve hkm-i bud,
skb ile kimdir. Nefs-i kurb ve bud ki, ayn- hricleri yoktur.
>~ --- ; _- _'- = ,~ ;--
Ey rif! Malmun olsun ki, Hak Telnn srr- erfi ki, Eyybda vedattr.
333

'-' ;=~- '-'- '- ,-- -= - -V -- ,-- ; Q- ] ;--- --=-
') '-,~- -'~- _=--- -- '-
Encileyin srr- mdi ki Hak Tel, onu bu mmet-i Muhammede sebeb-i
itibr ve kitb- msbet ve ber-karr kld. Ki onun ahvlin hikyet-i ibret-i ull-ebsr
olup ve ol kitbn, mezmnuna ilm-i shib-i kitb mertebesine ki Eyyba (a.s.) sebeb-i
luhk ola. Bu cmleden;
>~ --- ; ,~ ~,~- ,- '- ; _-- _-- _'- = _-'- V
_- -- V -- ,~ ~~ _- = _- -- '---- -- ,~ - _- '- - ,~-'-
'-~V _ V = _ '= - '- '- -- ;- - ,-'~ - -,-~
Pes cmle-i erfden m-ad Hak Tel, Eyyba sabryla sen kld. Bunun biri
ile Eyyb du-y ref-i durr etmi idi. Pes malm oldu ki, abd-i d, du-y kef-i durr
etse sabrn mni deil imi, yan sabr- durr ile du-y kef-i durr cem olur imi.
781

Ve sbiriyyetine hkme kdih Ve bu mukbelede niaml-abd ile tavsf nimetine hciz
yokmu. Nitekim sen-y Eyybda Allah Tel, Eyyb hakknda mbsir-i esbb
olmayp, Hak mahza rcunda ona mblaa nisbet eder idi ki, evvb dediidir.
- ~-~- ,-- '- ,-V -,- '-~V - ---~ -- V ~-~ --- 4 J- _=
'= ~-~ _ ;=, Q- _ ;V 4 ~-~ J,- Q- -; _ -- ;=,- Q-
-'- '- ; _ ~=-~ ; = ;--- -- _'- = ;-- _-; V '--
Yan Hakkn bir fil-i matlbu sebebe [341b] merbt iledii; zr abd, sebebe
istind eder ve cereyn- snnetullah bu minvl zerinedir. Amm lyk budur ki, abd,
esbba rc etmeye belki msebbibl-esbba rci ola. Zr bir emrin y lmdan bir
elemin, mesel esbb- mzlesi oktur. Kii kanksndan meded isteyecein bilmez,
amm msebbib, vhidl-ayndr. Pes abdin vhidl-ayna rcu, sebeb-i hssa
rcundan evldr ki, elemi msebbibinden izle eder. Amm sebeb-i hs, gh olur
ilmullaha muvfk olmaz; ve d, Hak Tel benim dum kabl etmedi diye alar. Maa-

781
Malm ola ki, abdin, du-y kef-i durr etmesi, sabr- durra mni olmad esrr- marifetin
eryifindendir. lm-i tevhde mlk-i emrdir, bu many zevk eden rif-i mtehakkik bi-erat vel-hakkat olur,
vechi mlahaza ile bilinir.
334

hz ol kii Hakka mteveccih olmam idi. Ve matlbu, vech-i hss- Hakdan istemi
idi.
= --=- ; J-- ~-; V '-, -~-- ; '= ~-~ _ _-= '-- '- '--- '
'-- '---- ,-~- -=- 4 Q- -'= --- ;-~ Q- Q-- Q- ; - ,-~ ;--
-- _'~ _- ;,=- -'= ~==- = _ V = ,- ;-~ Q- Q-- Q- --
;-~ -- -- V '~-'- '~, '- 4- Q- '~-'- '~, _- ;-~'- V = _
; ,~ _~--'- _~,'- '--=;= '- Q=- _~--'- '~, _- -- '-- -,-- _
!~- Q-- ;'- _~--
Yan belki d, mezbr- sebeb-i hssa mil idi ki, ol sebeb, muktez-y zamn
ve msted-y vakt deil idi. Amm Hazret-i Eyybun ilmi hikmetullaha mutbk
oldu. Zr Nebiyyullh idi ve rif-i meslih-i vakt ve makm idi. Pes vakt malm oldu
isen, hulk- sabr, baz- sfiyye katnda [342a] mutlaka ikyetden nefsi men etmektir.
Lkin hadd-i sabr,
782
ehl-i tahkk ynnda nefsi, Allahdan gayriye ikyetden mendir,
Allaha ikyetden men deildir. Pes tife-i evliyy hadd-i mezbr- marifetden hcib
olan keenneh knin ekvs, kaz-yi Allaha rzy mnf oldun ola. Amm
nazar- mezbr, nazar- sib deildir. Zr kazya rz, kdh- ekv olmaz. Gerek ise
ekv-y lillh olsun gerek ise li-gayrillah olsun. Belki ekv, mukznin rzsna mni
ve kdh olur.
783
Abde vcib olan ise kazya yan ahkmullha rzdr. Yoksa makzye
rz vcib deildir.
784
Zr makz, ekseriyy mekrh bit-tabdr. er melc olmasa,
nefs-i filinden nefret eder. Hussen ibdullah rz bil-makz ile muhtab deillerdir.
Ve makz, gayr-i kazdr ayn deildir. T ki ahad-i hmya hitb, hara hitb
mstelzim ola. Tahkk- dakk:
Badeh kaz
785
hkmllhdr ki, eyda al-hadd-i ilme vrid olmutur ve
hricde vki- mevcd olan makziyyn-bihdir. Ve bis-i ikyet olan dahi makziyyn-
bihdir. Yan mahkmn-bih ki abd-i mahkmn-aleyh ayn- sbitesi onu istidd-
kadmesi ile Hakdan taleb etmitir. Ve ol ikyet, hakkatde abdin nefsinden ikyetdir.

782
F hadd-i sabr.
783
Yan hkm-i mukzye rzaya mni olur.
784
Abd, kazya rz ile muhtab olur, mukzye rz ile olmaz.
785
Fark beynel-kaz vel-makz.
335

Pes hkm-i kim bil-hak mahkmn-bih ile mahkmn-aleyh mugyir-i nisbettir. Ve
hkm-i seyyide rz vcib amm makz, muktez-y ayn- abddir. Diler ise rz olsun,
dilemez ise olmasn. Nitekim haber-i sahhdir: [342b] ,~ -= Q- = -=---- ,-= -= Q-
~-- V Q-;- >-
786
[Kim bir hayr bulursa, Allaha hamdetsin, kim de bir er bulursa,
ancak nefsini knasn.]
-'-- _'- = _ ;-~ Q- Q-- Q- _- >~ --- ; ;--
,-V 4 _- = - >- ~-- -- ;'- '-- = ->-- =~'- J)= ; _)V,)-
'~ ,~- _-=- --- _-- J- ;;- = '-= Q- 4 '- 4 _- =
~~- ~'~ ' ---
Badeh Hazret-i Eyyb, bu nkte-i celleye rif oldu ki, tahkkan slik-i
mlikl-kef nefsini bess-i ekv-y illlahdan men etse kahr- ilhye mukvemet edip
kar durmu olur. Bu hod ahs ile mlebbes cehl-i muzmerdir ki Hak Tel, nefsini bir
elem ile mteellim ve mbtel klm iken izlesin taleb etmez. Belki muktez-y irfn
ve tahkk budur ki, her n gaflet etmeyip durr- mezbrun nefsinden kefin ve izlesin
rif olan, Cenb- Allahdan taleb ede. Belki bu lezzet-i mumele zmnnda nice
mertib-i celle kat ede ki, uhd- tevhde gre bu izle, Cenb- Hakdan izledir.
Mzl dahi Cenb- Hakdr. Nitekim bu srra iret edip buyurur:
Q- ;=- ;~ = ; Q- '-- ; -'- ~-- ~~ -- = '-
4-- -,-- ;-~'- - =,- --- V _) '-- Q- -- 4---- --- >-- 4----
Q- --,-- 4---- ; Q- '---V _~-- ~- 4-- - _- -' 4;~- V _=
,'= -;~
Zr Hak Tel, nefsini [343a] mahall-i ez olmak ile vasf edip ve Kurnda
Allah Reslne ez edenlerin keyfiyyet-i intikmn zikr eder. ;~ = ; Q-
= ;)- (Ahzb, 33/57) [Allah ve Resuln incitenlere Allah, dnyada ve ahirette lanet
etmitir]. Ve bundan eedd ve azam kang ezdr ki, zt- Haktan vey hazertndan
gafletin ve budun sebebi ile seni bir bel-y firkate mbtel eder ki, keyfiyetin idrk
etmezsin. T ki bess-i ekv-y durr iin cenbna rc edesin. Ve durru merf

786
Farkl rivyetlerde: Mslim, Birr ve sla 55; Acln, Keful-Haf, I/249.
336

klmasn dilesin. T ki iftikr- imkn ki senin nefs-i hakkatindir, shhat- vuk bulur.
Pes mdem ki sen sret-i zhire-i Haksn, senin ztndan istid-y kef-i durr, zt-
Hakdan ref-i ezya bis olur.

V Q- '-- _--- Q--' - '= '- ;= '-- ' '-- '--'- Q- 4 _-
'---- ,-'~ _-; _- _- V 4 _-- - _- '-~V ,~'- _->-- '-- ;- _--V _--
-- = -;= Q- '~'= ')= ,-'- _-- = ,- ;-~ Q- Q-- Q- ; '-- ,-~
_'- = -;= Q- '~'= ')= _= Q-- _- =; 4 Q- -;---- ;) = _-~- ;
~-- _- ,-V J-~-- ~- Q- ; V ~~- '-'-~ '-~- ,=V -;=; Q- V ,~ -
Nitekim baz- rifn, mbtel-y maraz- c olup b-ihtiyr bk eder. Meer
bir b-mezk- fenn-i marifet iitip, itb- n-sez eder.
787
rif cevb verir ki: Beni, bu
belya mbtel eden benden bk-i ebne ve h- seher-gh ister. Belki gh ve b-gh
istigse ve meded ve derdiyle derghna sad-y Y ehad! mid eder. [343b] Bu
mumeleyi ehl-i bzr bilir. Ve shib-i her mye-i nle ve zr olan, muhabbet hceleri
fehm eder. Nitekim shib-i bel dahi eydr; beni fazl- Hud onun iin mbtel etti ki,
muttasl sil-i ref-i durr-i bel ve bu derdiyle gh nle ve bk, gh name-i vveyl
klam her ne met olursa yarar, heman ol cenba gaflet ve rhat yaramaz. Her zamn
bir tze derd isterler. Odlu cierden h- serd isterler. Msra: h minel-ak ve
hltih!
788

Ve bu man benim sabrlma mni olmaz ve kr ve ikyetimi kadh etmez.
Pes malmumuz oldu ki, sabr dedikleri man, Allahdan gayriye ekvdan habs-i
nefsdir. Ve gayrullahdan murd, vch- Hakdan bir vech-i hss- cz, mukayyed-i
mteayyindir ki, ol vechi, nefs-i k tayn etmitir. Halbuki Hak Tel, vchullahdan
bir-vech-i hss, kble-i hct- ns olmaa tayn buyurmutur ki, ona vech-i hviyyet-i

787
-~'- ,-=- _~- ,,
-~'- , '~- - Q--

788
: _-'-

V ' ,-' _~-
> ~~,- _~- Q-='- Q
'=- ' ,-- , _~-
~~-- ,- _~- Q- _~-
337

mutlaka derler. Ve ahadiyyet-i cmia okurlar. Pes d-yi rif ve slik-i mkif,
nefsinden ref-i durr- istid etse kesr-i kalb ve feth-i ayn- basretle vech-i mezbrdan
eder. Vch- hardan istemez. Zr vch- mezbreye esbb ve siv ve gayr tlk
olunur. Eeri fil-hakka vech-i hviyyet ile vch- uher m-beyninde mugyeret min-
haysl-cem vet-tafsldir.
Q- --- '-~V -= ;- Q- -- ,~ - _- _= ; ;~ -== V '-'-
V '-- = '- = ,~ _-- '--V = '-- Q- '-V V --,= ,- V - ~'= ---
J-~- -'=-~ -' J--'- '-=~- -- '~- ;)~- , = V ;)-,
Pes rif-i [344a] muhakk ki, Hak ile mutehakkk ola. Kaan hviyyet-i cmia-i
Hakdan sul-i ref-i durr etse, sir-i esbb- cziyye-i mteayyine, haysiyyet-i
hssadan ayn- Hak olmasn mni ve vcib olmaz. Zr rif, gayr ve siv grmez; ill
ayn- vhide irc eder. Ve tarka-i mezbre mlzim olmaz; ill deb-i rifn-i billh
ve men-i esrr- ahadiyyet olanlar olur. Zr Hakkn kenef-i himyetinde mestr olan
men-y hakykn kendiden gayri kimse bilmez, meer baz- har bilir. Pes nush-
tevhdimiz kabl edip, mefhmu ile mil ol! Hakdan ve gayriden sil-i murd olma,
terk-i vesil kl!
789

789
;'- , _---
;-~- ,- , --
,-- _-- -,--
;-~- ~~-- -,-
338

FASS-I HKMET- CELLYYE F KELME- YAHYVYYE
Vaktki glib-i hl-i Yahy (a.s.), ahvl-i celliyye oldu ise, fass- mezbru
hikmet-i celliyye ile tavsf ve telkb etti. Haber-i Reslde variddir ki; Yahy ve s
meynnda mukvele olup, Hazret-i Yahy, sya vaz- itb ile keeneh bast- hlinin
ifrtndan sul edip, demi ki: --- = ,-- ~--' -- 4-' ; Hazret-i s dahi mukbelede
buyurmu ki: = J~- Q- ~-~' -- 4-'.
790
Badeh kbel-i Hakdan vahy nzil olmu ki:
Sizin Bana ahabbiniz, Bana hsn-i zann ziyde olandr. Nitekim buyurulmutur: '-
- --- Q= Q~ ---
791
vahy-i ilh bu lafz ile dahi vrid olmu ki, '-= '---~ _ '---
_-. Hsl- kelm syla Yahynn hli nisbet-i ifrt ve tefrt oldu. Ve vahy-i ilh ve
talm-i rabbn nisbet-i tavassut ve itidl gsterdi ki, man-y zann onu mirdir,
zevk oluna!
!-~V _- -V -- --
[344b] Yan mezkr hkm-i celliyye ism-i Yahynn beynel-esm
evveliyetine sebeb oldu. Zr sfat- Cell vcdda mesbkyyet bil-gayr kabl etmez.
Pes ism-i Yahy dahi msemmdan akdem bir msemmya tlk olunmamtr.
'--~ J-- Q- J= ; ', , - _-= _-= -'-~ = '-
Yan Yahydan evvel birr msemmya dahi tesmiye olunmadn beyndr.
Zr vech-i tesmiye zikr-i Zekeriyyy ihy olup ve ondan mukaddem bir semiyy ve
hem-nm yan ada olmad kitbullahda musarrahdr.
4-- -~ Q-- -, - _-= - ,- Q-- ,-- Q--- _- -~ ;~ Q-- = -=-
_-= -'-~-
Pes Hak Tel, man-y sfat ile man-y ism-i alemi Hazret-i Yahyda cem
etti. Zr evvel Yahyda ihy-y gbirn ve gzetegn- mrseln sfat hsl oldu.
Badeh alemi dahi Yahy vaz olunmak, sfat ile ismi cem oldu. Eeri vazda

790
Kaynak bulunamad.

791
Ahmed b. Hanbel, IV/106.
339

man riyet olunmak, emr-i lzm deildir. Lkin riyet mmkn olsa meziyyet-i
zhiredir. Hsl- kelm, vaz- evvel ile man-y menkln-anha dellet eder. Ve vaz-
sn ile man-y menkln-aleyhe dellet eder.
~-~- -, - ' '- _-- ;-' _-= -~ '-- ) ;- ( --- '~- -, - ';-
_-= J-- _'- = -= '- Q- !---V 4- >~ ) ;- ( Q-- -- ;- ;~V Q--
-~ -- '-- ',, V
Pes Yahy Peygamberin nm muhy oldu, ki Zekeriyyy ihy kld. Lafz-
iflden sga-i muzri olma zerine. ol ilm-i zevk gibi ki, muhy-i kulbl-lemeyn
ola. Vk sfatey-i hayt ve ilm [345a] mtebihndr. Nitekim ilm-i zevk, malm-
mezkdan gayri burhna muhtc olmaz, shibine hayt-bah olur. Mcerred ism-i
Yahy dahi ihy etmekde byledir ki sfat- hayt- zikr bundan mnfehim olur. Emr-i
hara ihtiyc kalmaz. Fakre lyh olur ki, sre-i Meryem evvelinde mezkr olan ,
4- - (Meryem, 19/2) [Bu Rabbinin Zekeriyy kuluna olan rahmetini bir anmadr]
dahi bu manya iret-i latfeden hl deildir. Zr vcd- Yahydan murd, zikirdir.
Ve hsl, hod hl-i Zekeriyyy erhdir. Mel-i hl-i zikr, hod taleb-i ihy-y Yahydr.
Badeh lafz- zikr ile Zekeriyy meynnda nev-i letfet-i cinsiyye vardr. Eeri
suver-i maddesinden hric ise de. Badeh nkte-i inyet-i uhrya iret edip buyurur
ki dem, t ile; ve Nh, Sm ile zinde-nm oldu, sir enbiy dahi kezlik. Lkin
Yahyda olan hussiyyet-i at ki, ism-i ilm ile sfat meynn cemden ola
Zekeriyyya mahss oldu. Bu sebebdendir ki istid-y veledde Hakk mukaddem zikr
etti ki buyurulur:
- _-- '= , ~-~' ~--- '- -- , _-- _'- _= --- '- 4-- Q- _ ~
~-= '- ,-- ;- _- --~-'-~ -=' _~- '- = ,'- -= _- '--- --- ');- _-
'-- ,' >~ --- -V ', -- Q- , _-, '-- -- ,~ -; --- _- = ,
- ;-- = , '-- V V; _ _- ;- ; Q- ;- '

Yan lednn-i Hakk matlbundan, ki zikr-i veleddir takdm etti. Nitekim
siye ki, [345b] imre-i Firavndur. Zikr-i cr, drdan takdm etti ki
340

'--- --- Q- (Tahrm, 66/11) [Rabbim! Bana katnda, cennette bir ev yap] dedi.
Yan Y Rabb, senin karbinde ve civrnda bana beyt bin eyle dedi. Pes Hak Tel,
Zekeriyyya ikrm ve kaz-yi merm edip, Yahyy kendi sfat ile msemm kld ki,
ihydr. T ki Zekeriyy tezkra slih oldu. Zr badel-mevt ve inkz-il-hayt- bak
zikrini sir murdlarndan muhtr klm idi. Veled srr- eb ve ecdd ve sebeb-i zikr-i
hayr ve sedd olup, emcd- Yakbdan vris-i zikr olman. Ve hlen mris olan l-i
Yakb hakknda; ill makm- velyet ve makm- nbvvetdir. Nbvvet-i mnkata
velyet-i mtevrisedir.
-~- '=- '- ~- ; ;- ; - ; --- ->~ Q- --- '-- -,~- _'- - ;
- ;=-- ;)- -~ -> --- ->~- ;-- -~ _ '-=
Badeh Hak Tel, fazlndan Zekeriyyya mstevledi veledinin ibtid-i
hlinde ve nsiye-i istiddnda sbit olan selmetini eytndan halsn ve bil-cmle
mevtn- selsede bile, ki evveli, ehdet; snsi, berzah- misl; ncs, hirettir,
selmetinden haber verdi. Pes Hakkn mmeht- sftndan sfat- Hayt ile mevsf
oldu. Ve selm- Hak ile teerrf buldu. Halbuki kelm- Hak, sdk- maktun-bihdir.
, ;- ' '=-V _- J- '- ~- ; ;- ; - ; _-- >~
>'-- - '---V
eyh buyurur ki; eeri kavl-i s (a.s.) man-y ittihdda zhiren ekmeldir ki,
[346a] kil ve kavl ve msellim ve msellemn-aleyh birdir. Lkin mertebe-i
ubdiyyetden feyezn eder. Abd, rtbe-i tevl ve irc olunmak lzmdr. Amm Hak,
Yahyda vrid olan ittihden ve itikden ekmel ve tevlen erfadr. Zr makm-
rubbiyyetden ndir, merful-vesitdir, bi-aynih kavl-i Haktr.
- '-, 4 _- Q--- --- _=- ; '-- >~ --- _~-- _- ' -- ~-,=- - '-
>=- _=- - '--- -~ ' ' _-- _=- Q- Q----- ,- V -- = -=-
>~--=- ;)~- Q- - -)V '- _- -; '--> - =; -- Q- _=
_~-- >~ ) ;- ( --~ 4 _- = Q- -,- _-- -- '= -,- ~-' ~-- _--
Q-'- -= , ,=V -'~ Q-'~ - ;)- - ',- _-- V- ,- _- _=-
341

,-- Q- '--= '-= =-~- '-= V , V J=- ,-- Q- _~-- ;,- - '- ,--- V J=-
'-- _-,-
Beyn- ekmeliyyet budur ki hakk- sda vki olan hark- de ki, nutkdur.
Ki zamn- gayr-i mutdda vkidir. Bhuss akl- s (a.s.) ol hnde bi-emrillah
mtemekkin ve kmil idi. Tefsr-i Kdda dahi vardr. Mtemekkin-i nutk ise beher-hl
kelmnda ve nutkunda sdk olmak lzm deildir. Mmkine nisbet olunmu kelm,
muhtemils-sdk vel-kizbdir.
792
Amm hakk- Yahyda vrid olan ehdet bunun
hilfdr ki, bi-aynih kelm- Hakdr. Eeri kavl-i mezbrun dahi sdkna karin-i
hliyye dlledir ki, s, ol zamnda intk- Hak ile [346b] nutk ede ve kelm mahz-
Hak ola. Zr nutk- mezbr berat-i mmine ehdet-i murznda vrid oldu. Hatt
hid-i har hezz-i ciz-i ybis idi ki ruteb-i ceni sukt etti. Cizin hod bi-hasebil-de
vet-tabat lzm olan fahli yok idi. Meryem sy min-gayr-i fahlin tevld ettii gibi ki,
haml ve sifd-i mutd ve zeker-i rf madm iken. Bu cmle ile biz-zt kelm- Hak
gibi deildir. Ki hergiz hikyet ile mmkine nisbet olunmaya. hid-i harn mddeya
lutf-i mnsebeti, bu vech ile eyhden gayri kimse beyn etmemitir. Saf-y nazar
oluna ki, nebt min-gayr-i fahl tevld edicek, hayvn niin etmeye demektir.
~=~ = ;~ ~- '- --- -=- _- '- ='= - _=- _-,=- _-' _-- '- ;
'--V - J= '--- ='= - _=- '- _ ~--- ; = ;~ - ')- ~- 7
793
> _-
- '~'- _~--
794
=; - Q- - _-= _-- = >~ ' -)- _- ;

Yan bu takdr zere eer bir Neb, mesel dav-y nbvvet sadedinde,
Benim yetim ve muciztm bu duvr sylemektir dese ve hit iret ettikde hit
nutka gelip dese ki: Sen kizb edersin, Reslullh deilsin! dese, geri sdk- Resle
mucize sbit olur. Zr mcerred nutkun sbtu kifyet eder. Mazmn- kelm
muteber olmaz; zr ihtiml-i kizb merf olmaz. Yan akl tecvz eder ki hkm-i
tekzb kizb ola. Kelm- s bi-tarkl-evl hid-i sdk iken bu cmle ile ondan ihtiml-

792
Sbkan hiye-i kitbda mestr olan mertebe-i kurb-i nevfil mtehakkk ve tib olduu takdirce
minel-kavil kurb-i tevft hasebi ile fark mkil olur, Allahu alem.
793
-~ '-- -- ,~V'- J-'= --- ;- _~-- ;- _-
794
')-- ',- _- - '~~-~-
342

i kizb merf olmaz.
795
Pes al eyy-i hlin kne selmullh, selm- sdan iltibs
cihetinden erfadr.
] ~;--
796
V-
797
,=-- V- ~-,- = Q- - J-- '- J= Q- = --- -
798

_=-
799
;- _- '- _-- ;--- -'- ,=V -'= --- = --- -
800
_- '--V
- '-,~ '- _-=-- -)- _- -,-= '- -- _- --~ J---~- _- ,)= _- _-- ,=-
Pes kavl-i sda ki '-- -'-' - --- - (Meryem, 19/30) [Ben, Allah'n
kuluyum. O, bana Kitab' verdi] dr, ilh mevz- dellet ve medll muteber-i kelm
budur ki, s (a.s.) abdullah ola, ibn olmaya. Niteki baz- kavm-i chiln, zum etmi
idi. Ve mcerred nutk- s fil-mehd ile dellet-i tamm ve nbvvetine kil olan tife-i
mminn katndan bundan ziyde, ki hkm ve nbvvet ve selmdr. htiml-i akl
mertebesinde kald; t ki zamn- mstakbelde nr- mn, zhir ve hicb- kfr ve
tuyn zil olunca. Zr nutk- fil-mehd, sdk- kelma dell-i vzhdr. Lkin murz-
aklden hals bulmaz. Pes ibretimizden iretimiz, fehm edip, murda mhted ol!
Eeri hsl- kelm Yahynn (a.s.) sdan mufazzal olmasdr. Amm nefsl-emrde
maksd- kil, bu deil, imtihn- ezhndr, Allahu alem.

795
Yan kelm- s olduu haysiyetten merf olmaz. Yoksa kurb-i nevfil [?] dhil olup kelm- s ayn-
kelm- Hak olduu takdirce emr-i hilfdir.
796
V-'---- . ]
797
-> - ;-- ,--- . -'=
798
- ',- _--
799
J= -- >- ;- ,-- Q- . -'= .
800
;-- ;-= '-- _-'-' ;- Q- . .
343

FASS-I HKMET- MLKYYE F KELME- ZEKERYYVYYE
Hikmet-i Zekeriyy (a.s.) mlikiyye ile tavsf olunmann vechi glib-i ahvli
hkm-i ism-i Mlik idi. Zr Mlik iddettir ve melk edddir. Hak Tel, zl-
kuvvetil-metndir. Bunu ltfundan meyyed min-indih kld. Hatt kuvvet-i sriyesi
zevcesini bile slh edip, mizcn mstaidd-i kabl kld. Ve bil-cmle kuvvet-i
mezbre-i vstatin ile Yahyya dahi mteadd oldu. [347b] Ol ecilden hitb- Hazret-i
Yahy ;-- '-- -= (Meryem,19/12 ) [Kitab'a vargcnle sarl] buyuruldu ki,
kitbdan murd, cemiyyet-i sret-i insniyyedir. Badeh kss-y sre-i Meryemde
rahmet ile ibtid olunman, eyh dahi srr- hikmetini zikr-i rahmet ile tasdr kld ki
buyurur:
~~'- = - Q- ~~;= '-- ;= -~ J ~~ = - ;--
-~- ~--~ -~- -- ~--~- - ~~ -~- _'- - -,
Ey rif! Malmun olsun ki, rahmetullah, makm- feyz-i akdesden cem-i
mevcdta mil-i fyizdir. Kezlik ahkm- vcd dahi ilm ve kudret gibi mil-i kll-i
eydir. Vcd- gazab dahi cmle-i rahmetullhdan iken gazaba taalluk ve gazabdan
sebk ve takaddm etmitir. Zr her ey adem-i aslde, tlib-i vcddur. Gazab dahi
cmle-i ey-i mmkine-i sbitedendir ki taleb-i vcd edip feyezn- cd ile merref
olmutur. Pes rahmet, gazaba biz-zarre sebk etmitir. Yan zt- Hakka rahmetin
nisbeti, gazabn nisbetinden sbkdr.
Q-- J -- ~-- 4- = Q- --= ;= Q-- J- ' '-
Vaktki her ayn- sbitin Vcd- Mutlakdan hssa-i hssas olup, ol hssay,
Haktan taleb eder oldu ise, Hakkn rahmet-i vcdu ayna mm ve mil oldu.
'-='- --- ;= _- --- J-- ')- - _- --,- -'-
Zr Hak Tel, ol rahmet-i mmesi sebebi ile feyz-i akdesde aynn, vcd-
ayna rabetini kabl eyledi, ki evvel sbt- ayn dahi ol rahmet ile etmi idi. Feyz-i
mukaddesde cd etti.
344

;= -~ J ~~ = - '--- 4---
Yan bu ecilden [348a] Hak Tel, hem fyiz-i rahmet, hem fyiz-i mut-i
istidd ve kabl-i rahmedir. Ki birisi, netce-i feyz-i akdes; biri, semere-i feyz-i
mukadddesdir. Rahmetin cem-i eyya vsatine ve sebkatine kil olduk, vcd ve
hkm cihetinden. Cihet-i vcd, zhir; cihet-i hkm, at-y istidd- vcddur.
4-- ---~ = - ~~ '- '- - Q-- _ =,- _ '-~V Q- -)V !-~V
; ')- '~- ---~ ; ')~-- -, ~~ -~ '- -,'- -,- ;=;- Q-
--~ - ,=' '-- _'-- V '- _ ;=;- J '=-~- '-,- ,;=
Vaktki esm, kesreti haysiyyeti ile zt- ahadiyyete mugyir; lkin ceman ayn-
vhide ve zt- ahadiyyete rci olup ve ol ayn- vhid ki, mevcd- rahmet-i vcddur.
Yan mertebe-i nefes-i Rahmndr. btiden eyiyyeti hasebi ile taht- siat-i rahmette
dhildir. Pes siat-i rahmete, evvel mteallik
801
olan bu mertebedir. Yan ey-i
mezbrun nefsidir ki, nefes-i rahmet ve nefes-i Rahmndr. Badeh eyiyyetih
mrn-ileyhdr. Yan ayn- mevcdenin eyiyyetidir.
802
Badeh eyiyyet-i
mevcdtdr ki eyen-fe-eyen, kerreten bade-uhr, il-gayrin-nihye, erit ve
esbbla vcda gelmektedir. Ki, kimi lem-i ehdet, kimi hiret; kimi cevher, kimi
araz; kimi mrekkeb, kimi bast ilh
-- V -, ~~ - ;>- ,-- ;>- J- -= ->- V ,- ;~ ')-- ,
;= -)>
Yan rahmet-i mezbrenin taallukunda husl-i garaz lzm deil; zr Cevd-
Mutlakdan fyizdir. Kezlik mlyim ve mnfir tab olmak mutasevver olmaz.
Ceman taht- siat-i rahmet-i ilhiyyede bi-hasebil vcd dhildir.

801
Mteallak, feth-i lm ile mefldr.
802
eyin eyyiyyeti taayyndr. Malm ola ki ey vr, eyieyyet vr. Biri makl-i evvel, biri makl-
i sndir; stlh- hakm zere. Lkin stlh- eyh zere ikisi dahi mevcddur. Hakm kavlince maklt- sniye,
mevcd add olunmaz.
345

_- '-, -- ] ;=;-- ' ;=;-- V --- V ;- V ,V _-- _--
;-=-- -'- 4--- 'V '=~ V ')---=- ;- V '- --~- ~,- ;-- ; -
--~- -- Q- --- ;)- -- ;; ,; V Q- '- ;---
Yan Ftht- Mekkiyyede biz zikr ettik ki, zevhir-i eyda messir-i eser
emr-i madm- sbit fil-mertebedir. Yan bevtn- ey zevhirine illet-i messiredir.
Ve btn- mutlak ki, Zt, min-hays hiye hiyedir. Menb- cem-i esm ve masdar-
eydr. Ona bu mertebede mevcd fil-hric tlk olunmaz; zr hasr ve taayyn lzm
gelir h! Badeh eeri mevcd dahi fil-i messir olur; lkin madma istind
lzmdr. Mesel sultn- nfizl-emr olmak, saltanat vstas iledir. Saltanat, emr-i
ademdir derler. Mesele-i mezkre nevdir-i garbedendir, tahkkna lim olmaz; ill
ashb- evhm bi-inyetil-Melikil-allm. Pes ilm-i mezbr, ashb- fehm katnda zevk
ve kefdir, istidll deildir. Zr kimin ki kuvvet-i vehmiyyesi messir olmaya, bu
meseleden bad add olunur. Ki sultn- vehm kaviyyl-eserdir. ir:
; V _- = -,-
803
'~
804
'-- V _- - _-
805
'=
-'--
806
_--- -,
807
~---
808
- ;)~ Q-
809
-'- '--V
810

Pes vaktki cd- ey, suver-i kevniyyede ihtif-i hviyyet-i ilhiyye ile sbit
oldu ise. Pes rahmet, ki vcddur, ayn- ekvnda sriye oldu, sereyn- hviyyet gibi
rahmetin, ekvnda sereynndan ndir. Ki baz, baz- hara mnatf olur. Meknet
mertebe mansnadr. Msl emselin mennesidir, efdalin, fdl olduu gibi.
[349a] Lafzen ve manen mertebenin sfatdr. Yan rahmetin, mertebe-i ulys kaan
zevk ve uhd ile malm olsa, efkr zerine liye olup, man demek ola ki, uhd-
efkra dahi mukrin olsa, yine mertebe-i rahmet ldir.

803
----- --~- _ _- ;=; . .
804
'-~V - V ',~ '-;-- . .
805
--'-
806
')---,-
807
-'-- -~
808
;--
809
'-'--
810
---- ')--'-- _ -~-'-
346

''= Q-- '-~V -, , -, -, Q- V ; '- -~ --- -, -, Q- J--
-'--- '- Q- _- ' ~==- V ;,- ;=;- J-- ''
811
'- >- '=~ Q- -,- '--
,--- V _- ,=7 V' Q- - Q-;-
812
- ~-'- Q--
Pes her ki rahmet-i vcdiyye onu zikr etti, mezkr- mezbr sad oldu. Zr
vcd, menba- hayrt ve masdar- mberrtdr. Ve bu lemde bir ey yoktur ki, onu,
rahmet zikr etmeye. Pes cem-i mevcd saddir. Ve rahmetin eyy zikri, eyy
cddr. Pes her mevcd, merhmdur. Amm, y veliyy, sakn bizim bu kavlimizi,
idrkden sana hicb ve men vki olmasn! ol zhiren grdn ashb- bel-y dny
ve dahi vcduna mn getirdiin lm- ukb sebebi ile. Encileyin lm- ukb ki,
shibinden yan byle kim olduu kimseden skin ve mnfekk olmaz. Zr bizim
vcd, rahmet- mme ve msmir-i sadettir dediimizden murdmz, vcd olduu
haysiyyedendir. Ve ol mezkr olan lm- uhreviyye ve bely-y dnyeviyye, nisbet-i
ademiyyeden ndir ki, nefs-i mhiyyet tr olur. Ve mhiyyetin istidd- ezelsinden
cr olur. Niseb-i ademiyye, adem-i islm gibi; ve adem-i ibdt ve mchedt gibi, il-
gayr-i zlik. Amm nefs-i hakkat- vcddan hergiz err sdr olmaz. Geri hayr-
mahzdr, rr- mhiyyt [349b] onu mtegayyir klmaz.
V7 -= V7'- -,'-- -'- '=V _- _ '-- -, V ;--'-
Pes, ey rif! Evvel malmun olsun ki, rahmetin eyya umm ve musad-i
merhm olmas zmn- cdda mtehakkk olmak hasebi iledir. Fil-hakka lm dahi
sebeb-i rahmet ile olmak hasebi ile cd olunmutur, gazab gibi mesel.
-'- , Q-)=;- ,V ') -, ;
Badeh rahmetin eyda eseri, iki vech iledir. Vech-i evvel, eser biz-zttr.
Yan nefs-i ey ve zevt- eyda eserdir. Sfttan kat- nazar ile ki eser-i hakk
budur. Sftta eser, eser deildir.
,- -- _ V ,- _ ,=- V ;=;- Q-- J ''= ;

811
--'~ -, ;-- Q- . .
812
;-~- V
347

Yan ol eser, biz-zt ki mahtid-i
813
eyya nazar ola. Her ayn ki, mevcdiyyeti
murddr,
814
onu cddr. Ve dahi rahmet-i messirenin cd- eyda garaz ve adem-i
garaz yoktur. Yan tlk- zt, kayd- garazdan r olduu gibi, adem-i garaz
kaydndan dahi rdir.
;>- ,-- _ V ;>- _ V
Yan rahmet-i garaza ve adem-i garaza nzr olmad gibi, zevt- mevcdt
m-beyninde mlyemet ve adem-i mlyemete dahi nzr olmaz. Pes tlk- sbk
mevcda nisbet olduu gibi tlk- mezbr dahi mevcda nisbet olundu.
-;- Q-- _- -,=-- J- -;= J-- ;=;- J Q-- _- ,='- ')-'-
Zr rahmet, her kbil-i vcd olan ayn- mevcda nzrdr. Belki ilmullhda
ayn- sbtiyyesine ve sret-i ilmiyyesine bile mrifdir.
--'- ;- _- --' '--- '---V _- ;-=- _= -)
Bu ecildendir ki [350a] yan nazar- rahmet-i l, ayna ve ilme mil
oldundr ki itikdt- istidlliyye belki takldiyyede bil-cmle mry-y haylde
musavver olan Hak, mahlku ve sret-i caliyyeyi byle ayn- sbite mertebesinde,
ayn- sbite ile vcd- hricye gelmezden mukaddem grr. Zr her ey ki, lem-i
ehdette libs- vcd giyer. Gerek araz ve gerek cevher; gerek man, gerek suver.
Elbette Onun, sbt- ilmsi ve vcd- mislsi mukarrerdir. Kat-i zevk ve uhd
yerdir. zn oluna ki, nice mehlikden hals ve nice marif-i havssa sebeb olur. Keml
Pazde, Ferid Rislesinde bir mikdr bu perdeden gz etmitir; lkin ehline dem-
sz olmamtr, (rahimehullh).
')~--- --,-
815
')~--- ')-- -- ;,- _~ ;-=- _= '--- 4- '=V'-
Q--;,- '='- ')--- _-

813
Mahtid, asl mansnadr.
814
Murd ile kayd etti ki zr ayn- mevcdu cd, tahsl-i hsldr.
815
Rahmet, skn- t ile mfred mennes-i gibedir. Zamr-i mefl, Hakka iddir. Bi-nefsihda zamr-i
mennes rahmet-i sbkaya rcidir.
348

Pes rahmet, nefs-i rahmet ile hakk- mahlka rahmet kld, itikdtta cd etmek
sebebi ile. Bu ecildendir ki, yan rahmet-i mme, hakk- mahlk fil-itikd, ayn-
sbitede, evvel grp, pes nefsine rahmet ettiindendir ki, hakk- mahlk fil-itikda
rahmet, nefsine rahmet ettikten sonra evvel-i merhm tlk ettik.
816
Yan cd-
merhmne taallukda, evvel-i merhm Hak, mahlk oldu. Ki rahmet-i messirenin eser-
i evveli vki oldu. Pes rahmet-i mile, evvel nefsine mil olup mertebe-i snyede
Hak, mahlka mil oldu. Malm ola ki, hakk- mahlkun evveliyyeti bi-hussih
olmad; belki bir emr-i kllnin ferdiyyeti ile [350b] zmnen oldu ki, ol emr-i kll,
eyiyyet-i mrn-ileyhdir.
';~'- ,=' , ')
817
;'~ ~~- J ;'--- _- ;)-, ;-;==- '~--
= ' ;;--- = ;~'- ')-; '~-- ;)- ;- = - -, '-- V ;)-, V '--
;)-
Eser-i evvel ki, mahtide yan asla nisbet idi. Amm rahmet iin, eser-i sn dahi
vardr. Onun feyzi ayn- silnden sul sebebi ile olur, elsine-i istiddlar
muktezsnca. Pes unlar ki inkif- hakykdan mahcb olalar, itikdlar zere, Hakk-
mahlkdan rahmet isterler; bu srette mesln-anh Hakk- mahlk olur ve mesl-i
rahmet vki olur ki eseri onlara vsl ola. Amm hakyk- eydan mahcb olmayan
ahli-yi kef ve yakn rahmetullahdan onlarn ile olma sul ederler. Pes bunlarn
sulinde mesln-anh, rahmetullah olur ve mesl- kym rahmet olur; kendiler ile. T
ki merhmn olduklar gibi rhimn olalar. Pes rahmetten sul ederler ve ondan ismullah
ile tabr ederler. Zr '-- = ' derler; yan Bize ism-i Rahmin ile tecell eyle!
derler. Ve Hak Tel, onlara rahmet etmez; ill onlarnla kym- rahmeti rahmet eder.
Pes, ey rif-i b-hicb! Du-y mahcb nice mstecb olsun ki, sulde mesln-anh
Hakk- mahlk olcak, Hakk- mahlkun hod ne nefsine uru vardr, ne gayre, pes sl-
i rahmete nice kudreti olsun? Amm sul-i snde, mesln-anh Rahmn ve Rahmdir.
Mesl, ism-i Rahmet ile tecellsdr. Pes du nice nrev olsun! [351a] Ve mkifn-i
muvahhidn muttasl msivlarna sl-i rahmete ksidndir. Eer mutavassitn
blnden ise, yhd min-gayr-i zuhrin temekkn-i sl-i rahmet isterler; mntehler

816
Rahmetin nefsine rahmeti ayn- nefsinde taayynnden ibrettir. Bu mertebede Rhim ve merhm
mmtzn olmazlar.
817
';~'- J- --=- _ ,=-'- -'- V Q--;,- ';~ _ ,=- _ . .
349

zmresinden ise. Zr mntehler sft- ilhiyye ile zuhrdan kaarlar; zr ry
feleinden yksek uarlar.
---= _-- ;, ;)- J=-'- ;'- _--- ---= _- ; '-- ;-= V ;-= ')--
Pes merhm zerine hkm rahmet iin sbittir. Zr hkm hakkatte bil-
vsta mahall ile kim olan man iindir. Nitekim Fass- demde hayt, Hayy zerine
hkimdir, demi idi. Adem vcdda messir dedikleri, dahi buna karb mandr.
Nitekim an-karb sebk etti. Saltanat, sultnda ve ilim, limde hkim ve mertebe, z-
mertebede ve mansb, zev mansbda hkim-i messir dedikleridir. Pes hakkatte rhim
olan dahi ol man-y kim bil-mahalldir.
'- -,'- V ;)- _--- -'-- = ;, >- '- '-- -= -, ;)- ~-'-
Zr Hak Tel, makbl ve maksd kullarna rahmet etmez; ill ayn ve
mhiyyetlerinde kim olan rahmet vstas ile eder. Pes bunlarnla rahmet kim olsa,
nefslerinde, hkm-i rhimiyyeti izn ve zevk ederler. Fakr eydrin: Rahmet-i
mezkreden murd, ilmdir. Zr rahmetin, vcd ve ilm-i suver-i cziyyesindendir.
bd- muten-bih hod ayn- limndir. Zevk- ilm, mukavvim-i mhiyyet ve sebeb-i
bak-y inniyyetdir.
;, ;-, ; J-'- ;~ ; --- -, -, Q--
Pes ol sil-i rahmet
818
ki rahmeti zikr etti; [351b] ol sil-i merhm oldu. Ve
ism-i fil, rhim ve rahm oldu. Pes ehl-i kefin eser-i sulisi rahmetten vicdn- hkm-i
rahmet oldu. Amm mahcbnin gyet-i emri itikdlarnda Hak, merhmun merhmu
olmak oldu. Pes hazz- mkif kande, hazz- mahcb kande! Msra: Aralarnda nisbet
beynes-sem vel-arz.
V _-='- ~~- V ;-= ')-- _-'- -=; ,- -
Yan ehl-i kefin hazz- nefsi hkm-i rahmetten olcak onlarn kab l olduun
gstermek iin buyurur ki, halbuki hkm ise halk ile muttasf olmaz. Zr halk ona

818
Y nisbiyyettir.
350

derler ki mebde ona sret-i eser ile tenezzl eyleye ki, fildir. Pes halkn mertebesi
hkmden vcdda enzel yan a olur. Zr hkm man li-zevtih iktiz eder. Pes
hkmde hergiz tenezzl bulunmaz. Zr ahvlden olur ki, vcddan sbklardr.
=;- V ;V'- ;-= _- --- V -~- ')-V ;=; _- ') Q-- V --- V ;
Pes ahvl, mevcd dahi deildir ve madm dahi deildir. Amm mevcd
olmad; zr ayn- hricsi yoktur.
819
Nisbet-i ademiyyedir; madm olmad hkmen
sbtu olduudur. Zr bi-hasebil-hkm sbittir. Nitekim zikr olunur:
'= ; '-'- _-~~ ;- - '- - V
Zr bir ey ki onunla ilm kim ola ona lim tesmiye olunur. Yan onun iin
limiyye sbit olur. Pes bir eyin ey-i har iin sbtu eeri vcd- sbiti mstelzim
olmaz ise; lkin yibe-i vcdu mstelzim olur. Zr zhir budur ki nefsinde vcdu
olmayp; [352a] lkin ey-i har iin sbtu olan, hem nefsinde mevcd olmayp hem
ey-i har iin dahi sbtu olmayan ile msv deildir. Hsl- kelm bir ey, ne
mevcd f-nefsihi; ne mevcd li-gayrihi olmak var. Yhd mevcd f-nefsihi olmayp;
lkin mevcd li-gayrihi olmak var. Zhir tarafn, adem-i vcd ile muttasf olandan,
taraf- vhidi, adem ve taraf- har, sbt ile muttasf olan vcda, akreb ve yibe-i
vcd ile kyma evldr. Badeh '= ; kavlinde mil-i ilim kim olduu ztn lim
olmakl hldir, demektir. Merci-i zamr, man-y masdardir, '-'- -; mansna ki,
limiyyettir.
- ')- '- ;-- V ; '- ;- Q-- V - Q-- ; '- ;-'- -;~;- ;'-
;-
Mukaddimelerden dahi murd, beyn- hldir. Yan lim, zt- mevsf bil-
ilimdir. Ayn- zt deildir. Pes ayn- ilim dahi deildir. Zr kll-i eczsnn bi-resih
ayn olmaz. Ve bil-cmle zt, mevsfa bil-ilimde hsl deildir. ll ilm ve zt- kim
bil-ilm yan bir mrekkebdir ki, czne mnhall olur. Ve zt ile ilmin kym,
limeteyn mstelzim olur.

819
Zr onunla ey-i har zerine hkm olunur ve hkm sahh olur.
351

'-'- _-~- ;)- - ;- -~- ~-=- _-- -)- ')-'~-'- - --) ' '-'- -;
Ve lim-i mezbrun, lim olmakl, zt- mezkr iin hl-i sbittir. Man-y
mezbr ile ittisf sebebi ile. Pes ittisf- mezbrdan lime nisbet-i ilmiyye, hdis olur
ki, '-'- _-~- mansdr ki nefs-i hldir.
, Q- -~- ---= _-- -, -, _)- ;-=- -=;- _ ;
Ve rahmet, hakkatte man-y nisbdir ki, onu rhim cd eder. [352b] Ve ol
rahmet ile hkm, merhm zerine mcib olur. Pes rhim dahi rahmetin sfatdr ki,
merhm ile kymn cb eder.
'-= '- ;,- _- '-= - - ~-'- Q- ')- ;,- '-= '-- ')- -,-
Mevslden murd, Hakdr. Yan ol ki, merhmda rahmet cd etti, mcerred
ol ahs- muayyeni merhm klmak iin etmedi; belki ol ahs- merhm, ahs- hara
rhim olman ve merhm- Hak rhim-i halk klnmak iin cd etti. Zamir-i
mennes rahmete iddir ~-'- lafznda fil rahmettir - zamri Q- lafzna iddir. Manlar
zhirdir.
-- -, '=V J=-- Q--- ;=- J=-- Q- -'=-~ ;
Sft ayn- zt ve esm, bi-hasebil-cem vel-icml mahz- msemm idii
tahkkdir ki buyurdu: Hak Sbhneh ve Tel mahall-i havdis deildir. Pes cd-
rahmet dahi mahall olmaz.
-, Q-- - ~--- - -, '--- V '- ;, ;- V ;, ;
Ve hl budur ki, Hak Tel, ism-i Rhim ile msemmdr. Rhim ise rhimiyyet
sfat ile mevsf olmaz; t ki rahmet, zt- Hak ile kim olmaya. Pes bu mahzru
820
def
iin lzm geldi ki rahmet, ayn- Rhim ola ve Rhim ayn- rahmet idii sbt bula.

820
Mahzr- mezbr zt mahall-i havdis olmak y istikml-i zt bil-gayr lzm gelmektir. [?] btleyndir.
352

Q-- -, Q-- - ;- ,-= '- -- -- ' V ,-V - - ; Q- '- '-- -~
',-- V -~ Q-- ;
ol lim ki, emr-i mezbru, marifet-i zevk ve vicdn ile idrk etmeye. Ve
meslik-i nazar ve burhnda ve tarik- tevhd ve irfnda kadem-i rsh olmaya. Zt
ayn- rahmet; y ayn- sfat demek mutlak, nitekim mezheb-i Mutezile ve
hkemdr,
821
[353a] cret etmez.
-,-- _ V ; _ V ---- _= '-~ ',-- V -~ Q-- ; '- '--
Yan emr-i mezbru zevk etmeyen, ki Ebl-Hasan Eardir, Zt, sfatn ne
ayndr; ne gayrdr dedi ve sft- Hak, onun katnda ne ztn ayn ve ne gayrdr.
')--- _-- -- V -V
Zr Ear, hicb- zann izle edep nefy-i sfta, cret edemez. Nitekim eyh,
an-karb onu kef ile tasrh eder.
--- ')-= -- V
Dahi sft, ztn ayn klmaa dahi hkm edemez. Nitekim hkem ve
Mutezile ol tarka zhiblerdir.
-~ '-- _ '- -- _ --
Pes n-r bu ibret-i vsiaya udl etti ki, ibret-i hasenedir. Yan tarafeyne
mteveccih olan vridleri bi-hasebiz-zhir ilzm ile def eder. Nitekim ktb-i
kelmiyyede mestrdur.
'-~> - ')-- ,-V'- _ ',--

821
Kelm- mezbrdan hkem ve ulem-i Mutezile ilm-i hakkate vaz- kadem etmek fehm olunur; ve
Erden bunlar terch [anlanr?].
353

Lkin ibret-i mezbrenin gayr nice ibret dahi vardr ki, emr-i kefe ondan
ehakk ve ikl vard, refa elyakdr.
822

; Q-- '-'~ ~~- _ '-- ;~;- -- '-'- ;= '-~ '-- _---- ;-
;-- ')-'-- Q-- ')- ;~;-
Badeh ol mugyir-i ibret-i hasene olup muvfk- kef olan ibret-i ayn-
sftn vcd- haysiyyetinden nefsine kil olmaktr. Yan mevsfuyla hricde kymn
nefy etmektir; lkin sbtu ilmsin nefy deildir. Pes sft- mezbre, niseb ve izfettir
ki, ayn- makle ile zt mevsfun-bih m-beyninde sbitedir.
---=- _) ;~ J _ -~-'- ')-'- -'= -, ~-'
Badeh sfat- rahmet, bi-klliyyet [353b] geri env- rahmeti cmia ise de,
lkin esm-i mtekbileden her ism-i ilhiyyeye, nisbet-i mahssa hasebi ile
mtenevvia ve muhtelifedir. -)-- el-ihtilf.
823

J-~
824
_) ;~ J-- ;, -'=-~
Pes bu ihtilf eclindendir ki, Hak Teldan her ism-i ilh sebebi ile rahmet
taleb olunur ve matlba yetiilir.
-~ J ~~ _- _ '-- = -,-
Pes rahmet-i Hak ki, ism-i Celle muzfdr ve rahmet-i kinyet ki, zamr-i
mtekellime muzfdr. Hads-i ~~ _-- (Arf, 7/156) [Rahmetim (hereyi) kuatr]
gibi cem-i eyya mil ve nil olan rahmettir ki, zikri sebkat etti.
-V !-~ -- ,-- ~~ ') ;
Badeh rahmet-i mile-i mezkre iin ubeler vardr ki, esm-i ilhiyyenin
taaddd ile mteaddide olur. Zr her isme ki muzf olur, rahmet-i hssa hsla olur.

822
Min-haysl-mefhm vez-zihn, gayr; ve min-haysz-zt vel-hric, ayndr. Pes indet-tahkk hem ayn;
ve hem gayr ve ne ayn ve ne gayrdir, teemml buyurula!
823
Lafz- ihtilf, ibret-i metin deildir.
824
J-~ bin-i mechldr.
354

!-~V Q- 4 ,-- ; J'~ ;- _- _V '= ;~V 4 _ -~-'- ;- '--
_-- ;----'- ;- ;---- _-
Pes rahmet-i cem-i abna mil olmaz; mdem ki ol ism-i hss- ilhiyyeye
nisbet oluna. Ki sil-i Rabb ; kavlinde zikr ettii ism-i Rabbdir. Terbiye-i kemliyye
taleb ettii hlde sir esmnn dahi hli byledir; hatt ism-i Mntakim zdd- Rhim
iken, sil, ism-i mezbr ile rahmet taleb etse onun iin _-- ;---- ' demek lzmdr.
_- ')- ;---- ---=- '- _-- ')-'-=- -- '-~- - _-- -- !-~V -- > 4
-, ;~V 4-- '-~- - _-- ')-V ~- Q-
Ve rahmetin cem-i abna adem-i ummunun sebebi ile budur ki, esm-i
mezbre, ol ism-i hss ile msemm olan zt- mahssa dellet eder ki, ri ona tahss
etmitir. Ve esm-i mezbre hakyk- mtenevvias ile man-i [354a] muhtelifeye
dellet eder. Pes sil, mesel taleb-i rahmette zlikl-ism ile msemm olan zta
delleti haysiyyetinden du eder; zr kble-i hct tilkez-ztdr, gayr deildir.
; -,-- Q- ,--- V -'- ,--- -,-- Q- - J~-- - ;~V 4 ;-- -= '-- V
J- ---- -
Yan mcerred zlikl-ismin medll iktiz ettii emr ile ki, bir ismi, ism-i
hardan onun ile munfasl ve mtemeyyiz olur, du etmez. Yan sil, dusnda zta
dellet haysiyetinden kat- nazar ile mcerred ismin medll-i hss itibr ile du ve
taleb etmez. Belki matmah- nazar ve kble-i hct zt olur. Medll-i hss itibrnda
kalrsa mteveccehn-ileyh zt olmaz. Ve du hayyiz-i kabl olmaz. Zr isim, d
ktnda dell-i zt olcak, medll-i hss ile gayrdan mtemeyyiz olmaz. Pes tahss-i
vaz- ride fide-i mterettibe kalmaz.
Q- ')--- ,---- --- ' =- '- --- _-=~- -- -,-- Q- ~--- ,--- '--
-~ -- J- ' ',-- '-~- - Q-- _-- -- _
Halbuki zlikl-ism gayrden mtemeyyiz olmaz; ill li-ztihi mefhm-
stlhsi hasebi ile mtemeyyiz olur. Hussiyyet-i hrice itibrna ihtiyc kalmaz. Zr
355

man-i mustalahun-aleyh her kang lafz ile olur ise olsun Arab ve Aber ve Fris bi-
ztih hakyk- mtemeyyizedir, gayrndan munfasl olur. Eeri cemside nefsl-
emrde, bi-gayr-i itibril-vaz vel-stlh, ayn- vhideye dellet iin dahi sevk olundu
ise; ki zt- msemmttr.
,-- _-- '~ ;-= 4-- ,=> ;- ;~ J- - _- >= >-
825
- _-- -V '-
'-~-
Pes bu manda hilf yoktur ki, [354b] her ism iin bir hkm sbittir ki ism-i
har iin sbit deildir. Ve zt, msemmta delleti, mutebere olduu gibi, zlikl-
hkme dahi dellet-i itibr olunmak gerektir. Pes hsl- kelm, bu oldu ki, kaan bir
sil, du etse ve bir ism-i mahss ile man-y mahss taleb etse, mesel marz, y f!
dese, zt- ilhiyyeden ism-i f haysiyyeti ile rahmet-i if taleb eder. Pes ism-i
mezbra mterettibe olan rahmet, sir esmda hsl olan cem-i ab- rahmete mm
olmaz. Nitekim mdde-y sbk bu idi.
--=- _-~- -,-- _-- ;~ J -)V !-~V '-- _- _-~- Q- ;~'- ;- '- -)
!-~V --=- -- ,- _- ~--- ')- -V !-~V
Ve bu ecildendir ki, yan her ismin nefsinde ve hadd-i ztnda vaz- hric
itibr-nsz Zt- msemmya delleti olup, pes cem-i ismde cihet-i cemiyyet-i esm
bulunduundandr ki, shib-i kitb- Hal- Naleyn, Ebl-Ksm bin Kasiyy (kuddise
srruh) esm-i ilhiyye beynnda buyurdu ki: Her ism, al-infirdihi, cem-i esm-i
ilhiyye ile msemmdr. Yan zt- mutlakaya delleti itibr ile. Pes esm-
ilhiyyeden her kang ismi zikrde takdm etsek; gerek zikr-i vcd, gerek lafz, gerek
rakam, elbette esm-i harn cemsi ile Onu ment klarsn. Mesel ism-i Hayy zikr
etsen, Hvel-Alml Kadrl Mrd dersin; ve Alm desen, Hvel-Hayyl-Kadrl-
Mrd dersin, il-gayr-i zlik.
)-'- ~---= !-~V ,--- - Q-- _-- ')-V- 4 '

825
Lafz- ,--, in-i nsibiyenin hazf tarknca merfdur; nsha-i mukarrerde alel-musannifde byle tashh
olunmutur; - =~- - _=~ - - ,'- ~-~- _-- ,- , Cm.
356

Yan ism-i vhid, cem-i esm-i ilhiyye ile mente olduu budur ki, ayn-
vhideye ve zt mutlakaya dellet eder. Eeri esms, mtekessire ve hakyk- esm
muhtelife [355a] ise de. Zt ise cmi-i cem-i esmdr. Pes bu vsta ile ment bi-
cem-i esm olur.
;=; _,= Q--,= _-- '-- -, ;
Badeh zmre-i merhmnin, rahmete vusl tarkeyn zerinedir. Birisi, al-
tarkk-vcbdur ki, ibdn ibdeti cb eder. Nitekim ahds-i erfede, mesel mnda
-= -=- = _-- '- '
826
ve hads-i harde -= ~-= vrid olmutur. Lkin
Eire, cba kil olmayp, liykat ile tevch etmilerdir. Vcb- mezbr dahi fazl ve
imtinna irc olunsa cizdir.
')--'~- _'- ;-
827
--- --- '-~ Q- ;--- '- ;, ;-; ;-- Q--
Yan tark- mezbre dellet eden bu yettir ki buyurulmu, ittik anil-fah ve
t-i zekt edip, sft- ameliyye ve ilmiyye ile mukayyed olanlara rahmet mektb ola,
zhir-i kitbet vcbdur.
;- ; J-- - ,-- V - _)V '---V _,= -, -- - '-- - ,=7 _,=
-~ J ~~ _--
Ve tark- har ki, rahmete onunla neyl ve vusl myesser olur. Tark-i
imtinn-i ilhdir ki, mukbele-i amelde cez ve ivaz tark ile olmaya; belki mahz- cd
ve ihsn ola. Ve buna dellet eder: ~ J ~~ -- (Arf, 7/156) [Rahmetim
ise her eyi kuatr]dir.
4 ,-- J-- -- ,='- '- 4-- Q- --- '- =
Dahi ol tark- imtinndan bazdr. Tark- mahss ki, Hazret-i Neb (a.s.)
hakknda vrid olmutur ki, nass- metn, feth-i mbndir. Ve bi-gayr-i mcztil-amel
ve mcztihi, mafiret-i zenb-i sar ve kebr ve hads ve kadmdir.

826
Buhri, Cihad 4; Ahmed b. Hanbel, III/483.
827
-- J~- J--~ _-- '~ '=V 4 ')~,-'~- ')--'~-
357

4 ,-- --- ~-~ '- J-- ;- ')--[355b]
Dahi rahmet-i imtinniyyeden
828
bazdr. ol rahmet ki, abd-i mahssa hssa ola.
eyh Ftht- Mekkiyyede buyurur ki: Ahbr- ilhiyyedendir ki, bir abd-i mznib,
amel-i zenb eder ve marifeti sebk eder ki: Bir Rabb-i Gfirz-zenb ola Hak Tel,
ol abd-i mznibe ikinci mertebede y nc mertebede; Dilediini ile tahkkan sana
mafiret eyledim diye.
829

4 ;--'-
Sga-y emr, mrn-ileyh olan ilm maksd- asl olduuna tenbhdir. Pes bu,
haber-i ilhden zhir oldu ki, abd-i mezbrun muhezeden intlkna sebeb, abdin,
mafiret-i Rabbine ve muhezesine ilmidir. Baz- ekbir-i urrh
830
demiler ki;
meydn- rahmet-i mezbrede ashb, sebk- evliy-i Muhammedn ola. Fakr eydrin:
;- 4 ;--'- kavlinde eyhin nkte-i latfesi zhirdir. Yan buyurur ki: Gfil olma, ilm-
i mezbrdan ki milk-i emr, bu manda ilmdir. Ve lbb-i rahmet-i imtinniyye ilmdir.
Alem, bu meydnda ilmdir. Amm mcerred visde-i ilme, ittik edip, gunde-i bist-
gaflet ve sde-i pister rhat olmamak gerek. rif olan iret ile manya vkf olur,
ves-selm!

828
Sebeb-i rahmet-i imtinniyye, ilmdir. _-'~'- '~ '- ] Q-)- ,-- --,- -'- V ')=-~ -,
,=- ) _)-- ( ,= - Q-- = ' ;)-'-
829
| ,~ J ')- !-~V '- J- --'-- _- ~~- -- '---V - _ -- = _~ ] ] Q-- '-- ---~ _- -,
4 ,-- --- ~-~ '- J-- -- V 7 _-- ) . --= '- (. _-'= '- : Q- _-- --- '- = 4 ,-- 7 _-- ] '~ Q- '--V '- Q-
;) ;- '- '- '-V Q- '---V -- Q- ,='- '-; 4-- ] '- -- ] '- '~- ,'~ Q- ] ' '-V 4-- Q- !-- 4-- Q-
830
Sind-dn.
358

FASS-I HKMET- NSYYE F KELME- LYSYYE
Malm ola ki, vaktki lys, bi-haseb-i rhniyyet-i melike-i liye ile ns ve
ihtilt edip ve mzc- unsursi hasebi ile tabat- insniyyeye irtibt etti ise, eyh, rd-
hikmet-i nsiyyeyi Kelime-i lysiyyeye mnsib grd. Pes fass- mezbrda
tenzh ve tebhi beyn edip, birisi melekiyyete muvfk, birisi beeriyyete lyk
grld.
831
Pes tammiyyet-i emr, cihetey-i lysda [356a] hsl oldu.
Q ; '-
Badeh lys ile msemm olan bi-aynihi drsdir (a.s.). Ki kef-i ilh ile
malm ve mnkeifdir. Ve ktb-i tefsirde mezkr olan kssa-i drs ve lys
mugyirine dellet etmez, dellet eder ise katiyye deildir. Pes msemmlarnn
mugyereti kat olmaz. Pes drs-i mezbr, karye-i Baalbeke bisetten sonra lys ile
msemm oldu derler. Mfessirn derler ki; lys- mebs, mezkr lys bin Ysndir
ki, sbt-
832
Hrn ki, ah-i Ms (aleyhis-selm)dr. Badeh Ms (a.s.) bas olundu
derler. Ve baz- mfessirler drsdir derler; ve drs gibi drs krattr, mahall-i
drsde derler. Pes kef-i Hazret-i eyh, rivyet-i hireye muvfk dt. Malm ola
ki, mdde-i kelime-i lys, Ysn oldu ki, kalb-i Kurndr ve elif lm ile musaddar
oldu ki masdar- tarf ve izhrdr ki, mansb-i nbvvete irdr. Ve drs, ayn- lys
olcak, hkm-i isneyniyyet, bi-itibril-bedeneyn olur. Biri semv, biri arz. Ve hkm-i
ittihd, itibr-i rhniyyet ile olur. Bes fass- mteaddide ityn, kablel-urc ils-
sem-i hkm-i kuddsiyye ve baden-nzl hkm-i nsiyye itibr iledir.
833

>~ --- ;- J-- '--- '
Nhdan mukaddem kavmine neb idi, Melk oludur; feth-i mm ve skn-
lm ile. Melk, Mtevelih oludur; Mtevelih, Ahnm oludur ve Ahnm drsdir.
Hkem, buna, Hrmsl-Hermise eydr. lm-i ncm mucizesidir, menzil-i fenda
mddet-i beks yzaltmbe senedir.

831
!---V Q- ;='- _-~ ~- - _- - ] ;)--'- _- '- ;)--- _~-- Q !-~ _- '- - ,~-
_~-- Q '-; V ;- _~-- ~~'- (;-) ,~ '- Q ;~'- (;-) '- >- Q- ;)- .(;- _)--) '- ,~ V
) ;- ( _--- ,~ - ;)-'- ! = '~ ;-=-'- '-,--
832
Sbt, kesr-i sn ile oul oludur.
833
Sul-i mukadderden cevbdr.
359

- ~- ; Q-~ 4 ; Q'~ >-V ~-- _- ;)- '--- '-'-- =
Ve badel-inkzil-bak lem-i ulvve irtik etti. [356b] Hlen skin-i kalb-i
eflkdir. Yan felek-i rbi ki, mahall-i kre-i ems-i mnr ve kutb- devir-i arh-
mstedrdir. Ve baden-nzl mines-sem, hirz-zamnda nzl-i s gibi karye-i
Baalbeke bas olundu. Nitekim buyurur:
'~;~=- >- _-~- ;-~ ' ,- 4-- '=-~ ; 4- ;-~ ;~ J- 4--- ,- _
4--'-
Yan Baalbek nm kye mebs oldu. Bal ism-i puttur. Bek emr-i
karyedir. Nitekim lisn- trkde, emre, beg derler, kf-i fris ile. Ve sanem-i
mezbr, melik-i mesfre mahss idi. Zhir onunn alemleri, dahi terkb-i mezc oldu.
Muzf takdm olundu. Zr ihtiss maksd klnd.
'- ' Q ; - ) ;- ( ='= _ -'-- Q- '-- _-~- J-= >-- J--
>- >-- '-- ;)~ -- ~=-~- --- ~ -' '--- '- Q- -V' --= '- Q- ,- Q-
-~-- ,-V - _-- '-- _-- _- ;-- ;)~
Ve halbuki lys nm drs ile msemm olduu hlde, ki henz hkden eflke
urc etmemiti. Ona lem-i mislde, mda hayl-i Lbnn ile msemm olan arz,
mnfelik oldu. Yan iki k oldu ve arasnda nrdan bir feres ikr oldu ki, cem-i
lt- rkbu nr idi. Pes vaktki drs (a.s.) ol feresi, byle rkb iin mheyy grd;
bildi ki, mevsl-i menzil-i maksddur. Fil-hl zahrna svr oldu. T ki bri ehvet-i
mahbb-i nefsn, d-i tabatinden skt olup sebk-br kald. Lbnn zamm- lm
ile, lebneden, feth-i lm iledir, mehzdur. Lebne hcettir; meer ol cebel,
hcetgh- ehlullh idi. Cebelden murd, cismniyyet-i drs olmak dahi cizdir ki,
onunla rh, hcetin rev eder. Ve matlbuna [357a] ittisl ve intim klar. drs bir vech
ile mirtz idi ki, onalt sene ve ekser yemedi, imedi, uyumad. nfilk- cebelden
murd, cihet-i cismniyyetin kesr ve malbiyetidir derler; t ki mekn- lye mstel
oldu.
',-- -- _= '--
360

Pes mhiyyet-i drsde haysiyyet-i akl ile tecell eden Hak, ahkm-
cismniyyeden mnezzeh oldu.
-,=- Q- ;- --= ~- Q- ~-- ,=- J- '- ='- -,- Q- ~~- _-- '--
--~- _-- V ,-- _-- ='- --,- ~-'
Pes drs (a.s.) marifetullhdan nsf- mertebede oldu; zr akl, kaan ki
nefsinde bi-gayr-i mdhaletl-vehm-i mcerred ola, ulmu, nazar ve fikrinden ahz
eder. Haysiyyet-i mezbre ile onun ztullha marifeti bi-tarkt-tenzh olur, bi-gayrit-
tebh; zr delil-i akliyye mntebih olduu tenzh-i fakattr ki srfet-i vahdete mni
olan akl, tecvz etmez.
~;- _- )-~ ~;- _- ,-- ='- --,- ~-- _-=-'- -,- = -'=-
Amm kaan ki Allah Tel, ona tecell sebebi ile marifet-i kefiyye it ede,
marifet-i zt- Hakka kmil olur; zr ciheteyn ile nil olur. Pes mevz- tenzhde
tenzh eder, mevz- tebhde tebh eder.
,~- ---= ;~ _- _= ',~ ')--- _= , V ;~ ~--- '-
_'- = --- Q- ,-- ,~ ')- '= _- -'- -,- --
Badeh drs (aleyhis-selm), Hakkn suver-i tabiyyede ve mevdd-
unsriyyede sereynn grd, t ki bir sret kalmad; ill ol sreti, ayn- Hak grd. Ve
bu marifet-i tmme-i cmia, beynet-tenzh vet-tebhdir ki, onu eryi-i mnzele
min-indillah getirdi.
] Q- '~- -- _- '-'=-~ ;- 'V ~-' 4- ')- 'V -,- --)- ~--
;-
Yan marifet-i mezbrenin cemisine tebh ve tenzhe itimli hasebi ile
hkim-i evhmdr ki, hkmne ashb mnkd olur. Zr vehm-i mcibt- efkrn
mversna istirf eder ve kuvvet-i fikriyyeye tbi olmaz ve mutlaka takyd ile ve
mnezzeh-i sret ile hkm eder, il-gayr-i zlik. Ve bu ecildendir ki, yan vehmin
361

mver-yi akla tecvz biz-zarre, shibini mtbi ettindr ki, nee-yi
insniyyede evhmn saltanat, akldan eedd ve akvdr.
--- ;; ;- Q- J= ; --- _- -- '- -- ; J-' V J-- '--- ;~-
Zr kil merkeb-i akl ile mbelli-i ukln mntehsna vsl olsa, geri hilf-
akl zere hkm-i vehmden hl olmaz. Ve maklt- srfasnda tasarruf suver-i
zihniyyeden sde kalmaz.
- --'~-> ;~ -- _- ;=-V '=-~ ; ;;'- ,-- ,~ '=
Pes vehm-i mezbur, sret-i kmile-i insniyyede hkim-i ekberdir. Ve eryi-i
mnzele dahi vehm ile nzil olmutur; zr cem-i suver-i cziyye-i uhreviyye
mevhmtdr ki, mutekdinin itikdt ile suver balar.
~)-~ ~,- ~)-~- J-'- J- =--'- J-'- --~- _- ~,- ;;'- ,-- _-
Pes eryi ve ahkm, beynet-tebh vet-tenzh mtemezzic ve sr oldu. Pes
makm- tenzhde hkm-i vehm ile tebh etti. Zr vehm, sretten mnezzeh olan
man-i mcerredeye libs- sret ilbs eder. Ve makm- tebhde akl ile tenzh edip
vehm isbt ettii av-i hissiyyeden [358a] man-i klliyyeyi tecrd etti. Pes akl ile
vehmden her biri tenzh ve tebhden bir birine murtabt olup, ne tenzh tebhden hl;
ve ne tebh, tenzhden r olur. Nitekim buyurur:
,-- Q- --~- V --~- Q- ,--;-= Q-- ;--
Ne tenzhin tebhden ve ne tebhin tenzhden hulvv mmkin olmad ve
olmaz.
-~ -,-- -~ --- Q- _'- = '-
Yan cem-i beynet-tebh vet-tenzhe dell, evvel, nass- Kurndr ki, evvel
muktez-y belgat zere mislinden nefy-i mmsele etti ki, misl-i misli menf olcak;
misl-i ayn, menf olmak evleviyyet ile sbit ola. Yhd mislin mislini nefy, aynn
mislini mstelzimdir diyevz. Badeh taraf- tebh dahi bulundu. Zr nefy-i misl,
362

isbt- misli mstelzimdir ki, nefy ve selbe isbt- mevz lzm olursa, olmazsa;
~ --- Q- (ra, 42/11) [O'nun benzeri hibir ey yoktur] lafznda sbit olan
misl-i mebbeh, ayn- tebh olur.
-~- ,~- --~ ;
Dell-i sn, kezlik yet-i Kurndir ki, ,-~- --~ ; (r, 42/11) [O
iitendir, grendir. ] halk iin sbit olan kuvvet ve leti, Hak iin isbt etti. Ki kuvvet-i
smia ve kuvvet-i bsiredir. Bunda dahi man-y tenzh sbittir. Zr cmle-i ismiyye
ve takdm-i hve ifde ettii man-y hasr tenzh-i nisbdir. Lkin bu yette - ,-
demedi; nazm- kelm sarhan tenzh ifde etmediine binen karne-i dlle ile iktif
olundu.
'-'- --~- Q- J= ; 4 - ~,- ,-- ' ;=- _
Yan yet-i --- Q- (r, 42/11) nzil olan yt- tenzhin, azam ve
alsdr. Bu cmle ile kf- tebhden hl sevk olunmad ki, bi-hasebiz-zhir tebhe
dellet ede.
834

'-- , 4- '=-~ '- ; -'-, '-- V ~-- Q- ,-- '- ~--- !-- ;-- ;)-
;-~ ] ;);-- -= '-- V -;-~ V
Hussen ki, Hakkn ztna ve nefsine ilmi, cem-i ulemnn ilminden ekser ve
aldr. Zr ilm-i kesb deil, huzrdir.
835
Kendi hod nefsinden beynet-tenzh vet-
tebh tabr etti, badeh tekrr tenzh etti ki, dedi; ve , (Sfft, 37/180)
[zzet sahibi Rabbin dahi mfd-i tenzhdir. = ;- [Allah bilir] murd, kuvvet-i tenzhe
tenbh ola. Ve bil-cmle mmkint tenzh ettii sfttan, ztn takdis ettii; zr
mmkint, ukl-i ksrasnn ifde ettii man ile tenzh ederler. Hak Tel ise ztn
evvel tenzh eder, nitekim buyurur:

834
Zr isbt- misle nev delleti vardr.
835
Malm ola ki, eyh Eb Al, ilm-i Br-i Tel leme ilm-i husldir, demitir; amm eyh ehbeddn
Shreverd, huzrdir demitir. Vk esbb ve mssebbebt mezhir yznden itibr olunsa ilm-i husl grnr;
amm mezhirt Hakta mahv ve mstehlek itibr olunsa huzr olur, vechi rife zhirdir.
363

,-- 4-- -- ;),-- Q- ~-- -,--
Pes Hak Tel, nefsini onlarn ettii tenzhden takds ve tenzh etti. Zr ettikleri
tenzh ile zt- Hakk tahdd ettiler. Zr eydan mtemeyyiz kldlar ve temyz ile
mahdd gsterdiler. Q-~ '-- -'~ _'-
- J-- Q- ;- ;~- 4
Yan tahdd-i mezkr, onlardan bi-tarkl-amd olmamtr. Belki enzr-
fikriyyeleri msid olmadndr ki, idrk- dakykden ksr ve bu srr- erfi fkd
oldular. Ve bilmediler ki, Hak Tel, mecl-i sftnda mebbeh ve hakkat- ztnda
mnezzehdir.
')-- ,)= -~ Q- _= J=- ;-- 'V - ;-= '-- ')- ,~ '= ;
Badeh cem-i eryi ve ahkm, muhkemn-bihi evhm olan ey sebebi ile
vrid oldu. Pes eryi minet-tebh vet-tenzh olcak, Hakk dahi mezhir-i sftta bir
sfattan hl klmad. Bu hod ayn- tebhdir.
4 _-- ;-V ~--- '= -- ~'- -
Yan eryi dahi, Benim dediim gibi, dedi. Szm era mutbkdr. Ve
eryi ve ahkm, zeryi-i evhm ile [359a] nzildir; ve cem-i mem, hkm-i eryi
ve evhm ile mildir.
= J~ - ~-=-- J~,'- ;-V ~-=-- _-=- _= ''=-'-
Pes feyyz- mutlak yan Hazret-i Hak, meme it-i tecell ile rahmet-i cmia
bah edip, mem dahi alka-i verset ile rusle mlhak oldular ki,
836
- !--- '---V' _-
buyuruldu. T ki vrisn-i lhkn dahi ntkn bil-Hak oldular. Ve beynet-tebh vet-
tenzh man-y zevk ve hazz- nefs-i kef buldular. Nitekim bu yet-i kerme
dahi bi-tarkl-iktibs- vecheyne istns iin sevk olundu:
-'~ J= ~- ;-- =

836
Acln, Keful Haf, II, 735.
364

ktibsda man-y hafsi mtebdir-i rislet-i munkatadr. Mteaddiye olan,
versettir demektir. Man-y hafsi sadede mnsebet ile yetin sreti, tebh ve tenzh
ihtimlini beyndr. Ve yet-i muktebesenin evveli bu yettir ki, kffr- Kurey
hakknda nzildir, reisleri Eb Cehldir. J~ - '- J-- _-;- _- Q-;- Q ;'- ' ;)-'=
= (Enm, 6/124) [Onlara bir ayet geldiinde, Allah'n elilerine verilenin benzeri
bize de verilmedike kesinlikle inanmayz, dediler. Allah, peygamberliini kime
vereceini daha iyi bilir.] bret-i Fussda lafz- Ruslullah iktibsdan hric add
olunmak gerek, olmazsa letfet-i manya keder ve tevch-i manya zarar mteveccih
olur. Zr lafz- _-de mesned, hzr-rusl olup ve kelm- kavm maktan bulmak
gerek ki, ruslullh mbted olup ve mstenif add olunan lafzatullh haberiyye ile
mveccih ola. Nitekim buyurur:
= J~ _ ,-='- = =;- ;-- ='-
Yan ;-- = (Enm, 6/124 ) [Allah daha iyi bilir] kavlinde mstenef-i tefsr
olunan lafzullh iki vech ile mveccehdir. Vech-i evvel, ruslullh lfzen merf
mbted, lafzatullah- l, muzfun-ileyh; ve lafzatullah- sn lafzen merf [359b]
haber ola. Ve ruslullh- lnn msnedn- ileyhi olmicak ' _- de msnedn-ileyh -
;~, ola. Ve mrn-ileyh, Hazret-i Muhammed ola (sallallahu aleyhi ve sellem) ve
lafz- ;-- mbted-i mahzfa haber ola, takdri ;-- ; klna. Vk rusl, mevz olup,
Allah mahml olmakta, man-y tebh zhirdir.
837
Ve kelm- mezbr, bu takdrce
- ;'- '-- 4-;'- Q - (Feth, 48/10) [Muhakkak ki sana biat edenler ancak
Allah'a biat etmektedirler.] gibi ve ;) - ;- - - (Feth, 48/10) [Allah'n eli onlarn
ellerinin zerindedir.] mmsilidir, kelm- mecz deil hakkdir.
-V'~ J= ~- ;-- _ ---V'- =

837
Zr mevz ve mahml mefhmen mugyir ve zten mttehiddir. Pes bi-hasebiz-zt tebh, bi-
hasebil-mefhm tenzhdir.
365

Vech-i har ktb-i tefsrde olduu zere =, mbted olup ;-- haber olmaktr.
Pes vech-i mezbrda man-i cziyyeyi elfz- tahtndan ahz- ukl- ksraya nisbet ile
akde-i tekellfden slimdir.
-- --- Q-)=; >
Amm ukl- kmileye izfet ile ikisi bile hakkat- mutehakkkadr. Kelm-
mezbrdan infihm- mermda tefvtleri yoktur. Eeri hazf ve izmr ve vuzh ve
haf hasebi ile muhtelifler ise de. Ve ihtilf- mezbr, izfet iledir.
--~- _- ,--'- ,-- _- --~-'- '--- 4-
Yan bu iki vechin kelmda tahakkukundandr ki, biz yan ehl-i tahkk tebh
fit-tenzh ve tenzh fit-tebhe muterif ve kil olduk. Monl Cm, _- -',- = '-
_-'~ --- eydr. let-i nazar bu mahalle mncerr oldukda lisn- ehl-i zhirin belki
ilerinde ekbirin sehm-i tanasndan mhettim oldum ki, vech-i mezbru taassf b-
veche mahml kldlar. hir bi-inyetillh-i Tel bi-gayr-i inniyyetin kalbe lyh oldu
ki, ehl-i iret ekseriyy ibret-i Kurniyyeden man-i latfe ahz ederler. Ve sbkn
ve lhkn biri birine [360a] irtibt ve ihtilfna nazar etmezler. Pes kr, ehl-i iret olup
hussen nefs-i eyh olcak, bad olmaz ki, man-y mezbru henz besitten, mertib-i
hurf ve asvta nzl etmeden ahz ede. Pes tevch-i evvel, lisn- iret; tevch-i sn,
zebn- ibret ola. Amm fakrin mirt- mezknda hergiz gubr- tekellf grnmez.
Belki muktez-y hl, vech-i evvele msid grnr.
838
Zr yet, kffr- Kurey
lisnndan hikyettir, demilerdir ki: Biz, usbe-i vhideyiz; bi-hasebil-istidd vel-
kesb vel-feyz tefvtmz yoktur. Pes niin birimize vahy nzil olup, hirimize
olmaya? Ve bil-cmle mmin olmamz mdem ki Muhammede gelen bize dahi nzil
olmaya? Pes lafz- _- nin fili Hazret-i Muhammed olmak mnsib olur. Belki

838
Tahkk-i ank fil-inyeti bi-eyh (kuddise srruh). ir:

~~-- ~'-- ~ ,= _~-
~~-- ~- '~,=

~--- --- ;- _~-
~~-- ~ _-'~

V ~~-= '- ;= ;=
~~-- ~')- '~- ;--
366

rsulullh olmak bad grnr. Zr kelm- Hakk mtekellim olan mnkir-i ruslullh
iken nice mukirr olur ve hilf- mddesn kil olur; meer tevch-i bad irtikb oluna.
Badeh ruslullah- Allah mbted, haber ve mevz ve mahml olmak ilzm- hasma
ensebdir. Yan demek yle ki, siz zmre-i Eb Cehl iken nice vahy rec edersiz vahy
nzil olmaa istidd ve istihkk ve kurb- hazrete liykat ve vifk gerek, ruslullh ise
iddet-i kurbda aynullahdr. ir:
Q- _ Q-- Q- ,- _-'= ;-- QV _ QV Q- ; --'-- -- J)=

---- ----- Q-- _-- ~== -~- ;-~ _=,-- - ,-- --
Yan bu mikdr- suver, tenzh ve tebhe mtekarrir oldu ise; [360b] min-bad-
i ruhsr- ashb- hicb tenzhe estr- ibrt, irh ve ilk ile yan libs- tevl-i zhir
ile mlebbes-i kyl ve hcb-i tenzht, ayn- mntekde ve mutekide isdl
839
ve irsl
et ki, tebh ve tenzh meynnda dir ve hiz olsunlar. Mntekd oldur ki, kelm-
evliy zerine nakd ve tezyf-i akl ile mtehakkim ola. Ve mutekd oldur ki, ahvl-i
evliydan akl ile nil olduuna mmin ola. Ve mkil olan ehline tefvz ede ve
mukallid ola.
;~ --~ J~'-- ,)=- ,-~'- '-,- -- Q- _= ')-- _-=- '- ;~ - Q- '-'
')--
Yan eeri mezbr- mntekd ve mutekd, suver-i mezhirden birisi ve
mecl-i sfat- ilmden vhid ise. Lkin biz ki, evliy-y mmetiz, srr- hkm ile
memruz ve ;);-- -- _-- '- ;--
840
hkmn riyet ile mkellefiz. Beyt:
Etmesin bu nkte kalbinden zhl
Kellimin-nse al kadril-ukl

839
sdl, sarktmak mansnadr; irsl gibidir.
840
hya, lim I/99.
367

Setrin dahi srr, izhr- ahkmda istidd- suverin biri birinden tefvt ve
tefzl zhir olmak iindir. Zuhrdan gyet-i zevkyye sfat- ilmin neri ve nere
mterettib olan srr ve inbistdr ki, mezhirde grnr.
_- _-=-- ,)=- - ~~--- ;~ 4-- --~ ;-=- ;~
Ve dahi zhir olmak iin ki, cem-i ahkm, tbi-i istidddr ve hkim-i emr,
eyda istidddr. Pes her hkm-i mtecell, mensb- istidddr ve bu srrn gyeti
sbt- medr- teklfdir ki, gyetl-gyet, nizm- me ve med- insn ve bak-y
env- nebt ve hayvndr ki, cmlesi sfat ve siat- rahmette dhil ve muzmahil ola.
')-; ')---- -=- '- [361a]
Yan tilkel-sretin hakkati it ettii ve levzm- hakkati verdii ey,
mtecellye nisbet klnr. Nefs-i hakkate isnd olunmaz. Ve mkellef-i sret olur.
-=de zamr-i mefl, m-i mevsle iddir.
4 Q- --V
Yan elbette nisbet byledir, hilfna mlbis olmaz.
--- _= 4~ V - - ,-- V ;- _- _= , Q- J--
ol r ki, Hakk nevmde grr; Hakk hod grmek, emr-i mnker deildir;
marfdur, nitekim hirette grlmek nass ile sbittir. Ve ekk yoktur ki, ol nevmde
mer olan ayn- Hakdr ve 4~ V cmlesi innenin ismi ile haberi ortasnda
muterizadr.
4-- ; ---- ;- _- ')-- _-=- _- ')-'- ;~
Pes ol nevmde mecl-y Hak olan sret-i meriyyenin arz- hriciyye ve
hakyk- mukavvimesi, ayn- meryyete tbi olur.
>-- ,-- _~-- ,=' ,- _ ')-- '= ,- 4 -- ;
368

Ve intibhdan sonra tabr olunur. Yan ol sret-i meriyyeden emr-i hara
tecvz olunur ki, emr-i mezbr, hkm-i akl ile muktez-y tenzh olur. Zr akl, min-
hays-hve hkim-i tenzhdir. Mdem ki nefs ile meb olmaya.
- ~~ ',- - ' '- ,-- Q- ')- ')-= J- =-- ,-- _ ')-- ;= >- '
-- ,)= '--
Pes eer muabbir-i ry, mmin-i mkif-i shib-i ayn ve ehl-i yakn ve
mn ise sret-i mezbreden tenzh-i fakta mtecviz olmaz. Belki mertebe-i [361b]
tenzhden hakkna fiz olur. Ve sft- tebhiyyeye riyeti dahi hiz olur. Zr sret-i
mezbreyi sret-i Hak olmak itibri ile cem-i suver-i hissiyye ve misliyye ve
akliyyeden tenzh eder. Ve mazhariyyeti haysiyeti ile Hakta zhir olan suver itibri ile
tebh eder.
841
,)= lafznda fil, sft- tebhiyyedir ve -- zamri Hakka iddir. Baz-
urrh, fil, sret; ve -- zamri, menma rcidir demiler, teemml oluna!
'~V ;)- Q- '-- _--=- _-- ='-
Pes Ey slik-i rif! Vaktki sen, ;-- = cmlesinde cihet-i tenzh ve tebhe
lim oldun ise, malm olsun ki, ;-- = terkbinde ibret-i lafzatullah alt-tahkk bir
hakkatten ibrettir ki, suver-i ruslde zhir oldu. Zr ruslullh, mevz olup; Allah,
mahml olcak ilm-i zt olduu itibr ile ibret olmu olur. Ve ruslullh ki,
mevzdur; zt ve hakkat mertebesinde bulunmu olur. Ki ol sret ibreti kabl eder.
Zr ilm, makm- mahmliyyette olcak murd, zt olmaz, ibret-i ilmiyyet olur. Ve
tahkk-i mezkr, smi-i ehl-i tasdk iin hitb olunmu kelm- dakk-i zevkdir. Ki
ver-y ibretten ehl-i irete arz- ddr eder. Bunu iret bilen fehm eder, zebnszlar
szdr. Monl Cmnin sbkan cevbda itminn ve inirh bulduu bu iret iledir.
Eeri mtehammidn,
842
alz-zhir itirza cret ederler ve derler ki, Allah, ilm-i zt-
vcibdir. Ve mmkine tlk, bil-ittifk irk ve nifkdr. Cevb verilir ki; ehl-i tahkk
rfnde tenzh ve tebh, zhirnun [362a] kelime-i tevhdde nefy ve isbt dedikleridir,
ihtilf ibrettedir. Mesel l-ilhede vki olan nefy, bi-hasebil-mefhm vcibe ve
mmkine mildir. Hatt kil, kelime-i nefy, bi-l zr bir zamn tevakkuf etse, ern

841
bret burada tabr-i ryda olan ubrdur, bi-aynih nazar oluna!
842
Q--- -- --=- >-
369

kfir olur, el-iyz billah! Pes mukrenet-i isbt ile nefy-i mezbrun zta tlk sahhdir
ve nefy-i mezbrun erde ve nefsl-emrde vcdu yoktur; ill karn-i isbt iledir. Ve
bu ecilden kelime-i tevhd nvn ile muanven olmutur. Ve kelm- tevhd ile
msemm klnmamtr. Zhir-i kelm iken fide-i kelm dahi itmm ederken pes
tarafey-i kelmn nefyi tenzh-i Hakka iret; ve isbt, tebh-i Hakka dellettir.
843
Ve
suver-i mahssa-i terkbiyyesi ihta-i cmiiyyete delldir ki, zt- Hakkn m-taht-
adem ve vcd- mutlakna mln bildirir. Menkldr ki, Seyyid erf Crcn,
Hazret-i Hcenin
844
(kuddise srruh) sohbetleri ile merref olduklarnda, meclisde
zikr-i l-ilhe illllah olmu. Hazret, man-y kelme-i tevhdden ifza ve istifza
murd edip, istikf etmi ve demi ki: Nefy-i ilhe-i madme, tahsl-i hsl ve nefy-i
mevcde nefy-i bil-til-i erf ilhe-i mevhme nefyin irdet buyurmu. Fakr eydrin:
Bu man dahi tebh ve tenzhe irc olunmasa, shhat bulmaz.
845
Pes nitekim nefy,
isbttan ve isbt, nefyden kelme-i tevhdde hl olmaz. Kezlik ibret-i yet-i kerme-i
mezkrede ve sir kelimt- cmiada hl byledir. Yan tenzh, tebhden ve tebh,
tenzhden ayrlmaz. Pes nitekim nefy bi-dnil-isbta kil olan kfir olur. Pes
Mebbehe dahi bi-dnit-tenzh [362b] ve aksi ikfr klnr. Ve bil-cmle tebh
tenzhe ve tenzh tebhe mukrin gerektir. Kezlik yet-i mezkrede, ;-- = cmlesinde
vech-i haber, vech-i ibtidden mnfekk olmamak gerektir. Aksi dahi yan ibtid
haberden munfasl gerekmez. Pes nitekim kelme-i tevhdin hricde vcdu ve ayn
yoktur, belki mevcd- hric zt- vhidedir. yette dahi emr byledir. Maa-hz vech-
i haber Allahda rusle muhtassdr. Ayndan gayrsna mtenvil deildir. Zr kurb-
nevfilde, Hak, onlarn semi ve basar ve sir kuvs olmutur. Pes cem-i mezbr
kelme-i tevhdde ciz olup, tahalll ile kfr-i lzm gelmicek, mezbr- tde hod
cem-i mezkr yan cem-i beynet-tenzh vet-tebh, bir itibr- latfedir ki,
zamndan belki ondan mnezzehdir.
846
Pes ondan niin ihtirz olunmayp, bundan
oluna? Yan emr-i kalb, klb ve lisn gibi deildir. Zamn ve n iktiz etmez.
-- ,;- ,;- _ ;~--- ,-V --~- --
847

843
ret ve dellet burada bir mandr, gaflet olunmaya!
844
Sul-i Seyyid erf Crcn [?] Hcedir, kelime-i tevhd ve cevb [?]
845
,~ _- -=; V _--=-
846
~= --
847
')~- -= -- _~- - _-
370

Vaktki kelm- eyh (kuddise srruh) istiddt- suverin kendide tecell eden
Hakkn ahkmn izhrda mtefzla olmasna mncer oldu ise ve bu man sretin
Hakda tesrin ifde kld ise. eyh messir-i hakk ve messern-fh nedir, beyn kasd
edip, buyurdu ki: Bu meselenin y bu hikmetin rhu ve fass baz- nusha zere emr-i
vcd yan nefsl-emr, messern-fhe inksmdr. Yan cem-i ey kbil ve filden
ve heyl ve sretten mrekkebdir. Messir mevcd- eserdir ve messern-fh kbil-i
fil-i eser demektir.
'-'-- ')
Ksmeyn-i mezbreyn iin [363a] iki ibret vardr ki, bu ibretler ile onlardan
tabr olunur. Pes messir-i filden tabr olunan ibret ismullahdr. Ve messern-fh
mefln-bihden lem ile tabr olunur ki, msivallahdr. Nitekim buyurur:
_'- = ; ,~ J _- ' J _-- = J-- ,;-'-
Pes vch- mezhir-i esmiyyeden her bir vech ile ve ahvl ve arz messern-
fhden her hl zerine ve hazert- ilhiyye ve kevniyyeden her hazret zerine messir-i
hakk ve fil, nefs-i emri Allahdr.
;' ; ,~ J _- ' J _-- = J-- -- ,;-
Ve kezlik kbil-i fil-i eser dahi Hakka mteveccih olan her bir vechi ile
badel-vcd olan ahvl-i mtegayyire ve mtebeddilesi ile ve hazert- maddesi ile
lemdir.
-~'- - -~'- -~ J _='- '-
Pes ey rif-i mkif, kaan ki, sana bir vrid vrd ede, srdan bir eser zhir
ola, aslna ilhk eyle ve mansna nisbet kl! Pes n vrid, hazret-i ilhiyyeden ola,
mesel Vcd ve lm ve Kudret ve emsldir, hazretine ilhk eyle. Ve eer hazret-i
lemden ve rtbe-i imkniyyeden ise fakr ve ihtiyc ve sir nekis- kevniyye gibi lem-
i mmkine ve msivya isnd eyle.
J~ Q- '-,- ;- --V -- ; '-
371

Zr her vrid bir eserdir ki asl- messirden, mtereffi olmas lzmdr.
-- Q- J-;- Q- -V -=- ~-' '-
Yan eser-i vride bir messirden l-bdd idiine temsldir ki, muhabbet-i
ilhiyye ki, eserdir, abdin nevfilinden vrid olur. Zr feriz, zevid [363b] deildir,
vch- muhabbete iktiz etmez, belki muhabbetsiz dahi levzmdr.
-- ,;- ,;- Q-- , -)-
Mrn-ileyh-i hz, muhabbet-i ilhiyyedir. Yan pes muhabbet-i ilhiyye,
fil-i messir ile kbil-i messern-fh m-beyninde eser-i kim ve nisbet-i
mterettibedir. Badeh bi-hasebiz-zhir messir-i nevfildir; y fil-i nevfildir ki
abddir. Ve messern-fh, Hakk kbildir. Amm bi-hasebil-hakka messir, Allahdr.
Ve mteessir ve messern-fh abddir.
-=- -- Q- -;- -,~- -- -~ _= '
Yan ol nevfilden mteferri olan muhabbet-i ilhyyenin eseridir ki, Hak,
sem-i abd ve basar- abd ve kuv-y abd oldu. Nitekim hads-i kurb-i nevfil bu
mddeya hid-i dildir.
'--;- ~- '-,~ -;-- -'-- _-- --- V ,-- , -)-
Yan kuv-y abd ayn- Hak olmak bir eser-i mukarrerdir ki, sen onun inkrna
kdir deilsin. Zr eran sbittir ki hakknda kavl-i nevfil turuk- sahha ile -- , V
J-;-'- _ ,--dir, eer mmin-i Hak isen.
;--~ J- '-
Amm ol akl-i kmil shibi ki, avyk- kemlt- lykadan selmet bulmu
ola; ve akid-i fsideden ftrat- asliyye zere hl kalm ola.
-'--- '- ,-- _--= _-=- _- _) J=- ~'~ '- ;)-
372

Pes hl deil ki akl- mezbr, mecl-y tabide tecell-y ilh shibi ola. Ve
asl- istiddnda mukadder olan hakyk idrke tevfk bula. Bu takdrce bizim
kavlimize rif olur ki, kuv-y abd, ayn- Hak olmaktr ve Hakkn suver-i eyda
nevmen ve yakazaten zuhrudur. Nefsl-emrin messire ve mteessire inksmdr.
_-=~ _- '- - Q-; ;-~- [364a] '- Q-;-
Yhd akl- mmin-i mslim olup bizim kavlimize hads-i sahha vrid olduu
zere mn getire ki, J-;-'- _ ,-- , V --
848
dir ilh Lkin mn getirdii
hkm-i lde vesvese-i bahs ve tatten hl olmaz.
Q-;- -V ;~ -- _- _= - != '--- ~'- J-' _-- ;-= ;; '=-~ Q- --V
')-
Pes sultn- vehmin galebesinden l-bddr ki sret-i mezbrede tecell eden
Hakkn getirdiine bir hkmde kl- bhis zerine vehm-i vhim, hkim-i glib ola.
Sret-i mezbre gerek nevmde gerek yakazada tecell etsin berberdir. Zr --- Q- '= '-
=a mn getirmitir. Badeh vehmin galebesine sebeb oldur ki, hkm suver-i
zhireden ahz eder. Pes mdem ki hkm ehdetin ola, galebe-i saltanat- vehmindir;
amm lem-i misl ve haylde bhis-i akl, glibdir. Nkte-i erfe:
Meerki hlen mukted-y kn, sultn- rifn, bakyyetis-seyf-i kete-kn-
muhabbet, hir-i cra-ken- erbet-i ehdet, veliyy-i vakt ve zamn, pr-i dest-gr
849

eyh abn Efendi, fz- feyza kitb- Fussa olan hidmet-i tercme ve mellif
mukbelesinde, y h lem-i misl vey haylde lik- mellif-i asl ile merref
olmak myesser oldu mu? dediklerinde htrm bu sevd-y ser-ber ile birka gece idi
ki, zlf-i mh- ryn gibi girih-gr ve pern idi, ngh siph- leker-i hb-h dim
malb ettikde, bir gece ol sultn- cihn cism cn- h bil-istidd Hn Murd
Hazretleri, bir taht- suht- ser-firzda [364b] nmyn oldu, dest-i yesr- meymnunda
bir hteml-elmsiyyl-fass ki, sret-i hatm-i velyete kat nass idi. Ve benim dahi
sol elimde ona mukbil bir engtern ki fass- zmrdn ile muhtemm, muttasl ikisinin

848
hya, lim; Zhd IV/327.
849
abn Efendi vasfdr.
373

biri birine bark ve lemen mnakis ve in, ahad-i hm hardan muktebes grdm.
Ve meer ol tahtn cevnibinde biri birinden mtefvit baz- serrekler
850
var, incden
bir alsn aldm ve stne oturup, pdiha takarrb ettim, fil-hl elime bir rka
sundular. Ve ke-enneh iinde mkil-i mektbun hllin fermn kldlar, fakr dahi
varakay elime aldm her endine okumaa ve gubr- bheyi yumaa kasd ettim, ark-
ukdeyi hall ve kasd myesser olmad, meer ynmda aynn
851
bulunmad ki nazar
edem. hir bu ztrb ile ol lemden gzer edip hayle ve ehdete sefer ettim, esn-i
ryda fassn tabri nass- zhir idi. Amm siri [?] mbeire-i mezkreden onbe
onalt gn mrrundan sonraki sene ihd ve elfden mh- Muharremin onbeidir.
852

Hazret-i Pdih bu sene-i sbka Ramaznnda telf ettii Fth- Ramazn ile
msemm kitb- mstetb, mukarribn- Hazretden birisi ile bu hakre gnderdiler, ki
bi-aynih ol rkann sret-i ehdsidir. el-Hak tayyinde derc olunan marif-i
mntehy dekyk- letif olman srrna lisn- beyn vkf olamaz ve mver-y
zhirine mecl-i makl bulamaz; zr mecl-y teng olmala feres-i ferset bahs ve cidl
ile meydn olamaz.
Ve bu esnda mnsib-i hl bir vka-i [365a] celll-misl
853
dahi buna ktib-
i msvedde-i tercme, astne kullarndan ktib Muhammede, lem-i mislde bir b
iinde kenr- b- revnda msvedde-i erfe-i kitbetle megl imi, ngh iki ahs
nmyn olmu: birisi, b- revnda tahrete tevecch eder; ve har taraf- ktibe ikbl
edip keyfiyyet-i kitbetten istikf-i hl eder. Ktib resm-i mahd zere ihf-y maksd
ettikde ol ahs eydr: Bizden ser-kitb niin ketm edersin ve bgnelik yoluna
gidersin? Sultn Murd emri ile yazlan tercme-i Fussul-Hikem deil midir? Bunu
hod u abdest eden vcd- mutahhar tasnif etmitir ki, Hazret-i eyh Ekberdir
dedikde, ktib-i mezbr, lerzn ve bhod olup ve ol ahs, Hazret-i eyh cnibine
mteveccih olup arz eder ki: Bu yazlan kitb, Sultn Murdn, Monl Nevye emr
ettii tercme-i Fussdur. Fil-hl Hazret-i eyhden mukbelede makl bu vrid olur
ki: Allah kuvvet vere, Allah kuvvet vere! el-hamdlillhil-Kaviyyil-Aliyy. Bu
mukvele-i misliyyede vrid olan haber-i muzaf- peykerin mnend-i ehd-i mkerrer,

850
Serrekler yan iskemlecikler demektir.
851
Aynn gzlk demektir.
852
Sbka buncileyin bir mbeire dahi glib doksanyedi Muharreminde idi ol dahi zmn- kitbda
mektbdur, nazar oluna!
853
Mbeire-i erfe ve vka-i latfe.
374

mezk- cnma lezzeti bir vech ile eser edip ve tazuf-i kuvvet-i vefr vermitir ki, eer
telh-i edid-i rz- maher ve zakkm- knhkrn- sakarr ictimla mukvemet etse,
zarar getirmeye. Ve bunu zikirden murd, tlibleri muhabbetullha tergbdir. Ve bu
tercmn- Mantkut-Tayrn kelmna zmre-i insn takrbdir. Eeri misl-i sirdir
ki; --~- '- '= _-~ Q = --= ; , - Eeri biz-zt ol sultndan kendi ahsma
mahssen iret olmad; lkin mteallikmzdan [365b] birisine olmak ve ol Hazreti
lem-i sretin bir sret-i eref ve ekberinde grmek hem tevhd-i srf hem keml-i uhd
semeresidir. Badeh bu makle-i vridt sadr- kitbdan beri esn-i sahnda derc etmek
deb diden
854
ve knn- mukannenmiz olman bu mahalde dahi sbkan ner-i
hikyet ve lhkan Ftht- Ramazniyye
855
grdkde bil-bedh yazlp irsl olunan
nazm- dirye mutazammn klnd. Mesnev:
' Q~ '~ J-~- ~ '- ;-- '~-- ----
;~ , --- ' Q ;- '- ~~,- -~ '--'-
;=- ;;-- ;- J '- Q Q ;=~ J-- ; ,-~
;= = _~- ;~- _~'- ,- -'= ~~-; _- ,
'=,- ~---= , ;= J ' _-;- ,-- '=
,- , '-- ,- ~-- -~ ,- , '= ;~= '--
' 4 ' ~~ _~ -'-- Q - ' -,
_~- ;= ; ;= _~;- _~- '- _-=- ;- ;
_~- ,~ J'- ; _~- ' ;-~ Q ;-~- ,~
;=- ' ; ;-;~ Q-- ' ;=~ ' ,-~ ' -= '
;~ ' - ' ,- ' ;- ' ;-=- ';~ , '
; -', _- -~ _-,- ;- ;= -'-- '- Q- ,-- _-

854
Dden, det mansnadr, deb gibi.
855
Murd, Pdiahn Ftht- Ramazniyye adl kitbdr.
375

J - ;;=;- -;- '- Q- J- - -'-- - ;;= _-~ -
'= -,= ~~-~ -'-- ~~ ' '= Q- QV -~ '
856

] '- = _-- ' -- - ,-- -,=-- J-=--- ;;'- ;; _-- ;-=-- Q-;- ,-- '-
~-- Q- --- ,~ V ~- -'- V 4 _- ;; ', _- _-=- 4 -'=-
Amm suver-i tebhden Hak getirdiine mn getirmeyen kl ki shib-i itikd-
fsid ola, vehm zerine hkm-i kizb ile hkim olur. Yan hkmn kizbe nisbet eder.
Ve nazar- fikrsi ile tahayyl eder ki, ol hl-i ryda tecellnn it ettii man-y
tebh Allaha muhl ola; zr mukaddemt- fikriyyesi bunu mntebih olur. Pes hkm-i
vehmi tevehhm-i fsidi ile ibtl eder. Zr akl mdem ki nr- mn ile mnevver
olmaya ve eryi ile tahakkuk bulmaya, vehm-i eytn mzhimesinden kurtulmaz.
Pes hkim vehm-i srf olcak vehm, vehm musaddk olup ibtl-i hkm hsl olur. Ve
nefsinden gafleti oldun ibtl-i mezbre uru olmaz.
~-= ~,- _-'- _-- '-- 4--~ _'- '- ;- ~=-~ _-;- _'- ;- 4 Q-
-;-- Q- ' V '--=- ;- V _-'- - ;-
Yan messir ve messern-fh dellet haysiyyetinden hads-i kurb-i nevfil
kablindendir. yet-i l ki ;- ~=-~ -;- dr (Mmin, 40/60) [Bana dua edin,
kabul edeyim] ve yet-i snye ki '-- 4'~ dir (Bakara, 2/186) [Kullarm sana,
beni sorduunda]. Pes Hak Tel, mertebeteyn itibri ile hem d, hem mstecb ve
hem sil, hem mcb olur. Yan Hak Tel yet-i snyede mcb olmaz, d mevcd
olmaynca; ve yet-i lda mstecb olmaz, mdemki du-y dn bulunmaya. Pes du,
yet-i l ve snde [366b] messirdir ve mcb, messern-fhdir. Zr du olmasa
icbet olmaz idi ve isticbet bulunmaz idi. Pes bu makmda bir d, messir ve mcb,
messir-fhden l-bddr ki srette muhtelifeteyn olalar.

856
Yan Hakkn suver-i eyyla zuhruna vehm-i mmin hkm etmi iken ve er msade klm iken
geri vehm-i eytn vehm-i mmnin hkmn tekzb eder; ve tertb-i mukaddemt ile battl klar.
376

4~ >- '-;~ '-)- ;~ >-= _- >= >- ~-=- Q-- _-- Q-- '
Eeri bi-hasebil-hakka ayn- d, ayn- mcb ise de; pes ihtilf- suverde hilf
yoktur. Ve bu ikisi bil-ekk sretndr ki, sret-i diye, sret-i kevniyye-i insniyye; ve
sret-i mcbe, sret-i ilhiyye-i esmiyyedir. Pes her ey, mnsibine ilhk ve nisbet
sevk- sbk zere riyet olunur. Mesel eser, Hakka; ve tesr, halka nisbet olunmak
gibi.
857

~- -- -~=~ - --- - ;--- -, '~-V' ')- ;~ 4-- ;~ ~
Q-'- -; ;~'- ,--- -; ,--- ;)- -=' V --- V ~ V -=
Vaktki kelm, bu makma mncerr oldu ise ki, ayn- Hak, vhid ve mezhiri
itibri ile mteaddid grne. rd- misleyn etti ki, biri birinden kesreti ve taahhusu
mtefvit ola. Mesel suver-i mtegyire az-y Zeyd gibi ki, Zeyd nefsinde hakkat-
vhide-i ahsiyyedir. Lkin yedi az-i bedeniyyesinden bir vhid-i ahsdir ki sreti
sret-i ricline mugyirdir. Kezlik sret-i resine ve ayneynine ve hcibeynine dahi
byledir, ve az-yi mezkreden her birisinin hara nisbeti ve mugyereti byledir. Pes
ahs- Zeyd hem kesr ile hem vhid ile muttasf olur ki srette kesr; ve aynda vhid
itibr klnr.
4~ >- - Q-'- '~-V' - ; '- ,-- 4~ V ] V ,-= V -'=
;= _'--- V -; Q- - '=~
Mesel sbkda kll-i mteahhs, cziyyt- mteahhsaya nisbet olunmu idi.
Misl-i mezkrde kll, cziyyt- mteahhsaya nisbet klnmtr. Pes insn-
muayyen bil-ekk vhiddir; amm insn- kll gayr-i muayyen ki, zmn- ehsda
mevcd ola, mtekessirdir. Badeh insndan ferd-i muayyen ki, mesel Amrdr,
Zeydin gayrdr, srette ve sfatta. Yan suver-i muahhasda ve hsl-i hassa-i
maneviyyede. Kezlik Hlid ve Cafer ve sir suver-i ehs- cziyye ki, vcden
gayr-i mtenhiyedir.

857
Eeri sul olunsa ki hakkat- vcib, hakkat- mmkine mugyir deil midir? Cevb verilir ki
mugyeret mertebe ve hazert hasebi iledir. Amm gayb- hviyyet mertebesinde cem-i ey ayn- vhidedir.
Amm hazret-i ervh ve ehdet mertebesinde hakkat vcib ve mmkin-i mugyirdir belki cem-i hakyk
mtehlifedir.
377

'=~V ;~'- ,-- ;)- Q-'- - ' ; ;)-
Pes insn- mezkr geri vhid bil-ayn ise; lkin itibr- kesret ve suver-i ehs
ile kesr ve mteaddiddir. Kezlik Hak Tel, vhid biz-zt, kesr bil-esm ves-
sftdr. Ve taaddd-i esm ve sft vahdet-i zta zarar vermez. Lkin ukl- ksre iin
mertib-i kevniyye ve hazert mlhazasndan l-bddr ki eyen-fe-eyen nr-
marifete kuhl-i basar- basret olup, refi-isbl-i haylt kla.
858

_- ;=- ; ,-- ;~ _- -'-- ; _-=- --- _= '--;- ~- '=- ~--- --
;~ J _- -,-- Q- _-=-- ; ,-- ;~ _- ')-- ;=- ; ,---- ;~
Ve ey slik! Tahkkan sen eeri haber-i ria mmin isen bildin ki, Hak
Tel, ayn ile yevm-i kymetde tecell eder. Pes evvel ekl-i marf ve makblde
grnr, kbil olan kabl eder. Ve sniyen tecell eder, ekl-i mechl ve mnkerde
[367b] grnr, Onu dahi bir tife redd ve bir tife kabl eder. Ve slisen geri ekl-i
marfda tecell eder, makbl grnr. Suver-i selsenin hod cmlesinde mtecell ayn-
Hakdr. Pes her mazhar istiddnca grr.
-- ,=V ;~ 4-- _ '- ;~ -- ;-- ,- '-- ~-'- -; Q- '
Ve malmdur ki, sret-i l-i marfe, sret-i sniye-i mnkerenin ayn
deildir, gayrdr. Kezlik sniye, slisenin gayrdr, pes benzer. Ki ayn- vhide yan
zt- ilhiyye, makm- mirtde kimdir. Nzrn istiddna gre grnr. Belki fil-
hakka vcd- Hakdan mteayyin olan hsas- vcdiyyeden kendi mirt- vcdunda
grd srettir. Murdmz, nisbet ve izfettir ki, mfd-i ihtiss olur, yoksa h ki
vcd, mteakks ola! rif zevk eder.

858
- - -- '-= Q~
- - '- ' ,)- -,)
Marib (kuddise srruh)

,'= ,'=- J ;- Q~
,='- ,='-- J ;- ;~
; ~- ~--= ;-
,-' _-;- ----;- - _-;-

378

,='- ,=- '- ---- ')-- , _-- - ,-'- -,- _'- = _- ----- ;~ _ ')--
_- ,-- ;~ - Q-- ,-'- -,-- ;~ -;~ ,- _- ,- '- -,-- -,--
- --= ')-- ;~ ,- _- Q- _, Q--
Pes kaan bir nzr, mirte nazar etse ve mirt-i Hakda sret-i mutekdesin
grse, ikrr ve itirf eder. Ve eer ittifkn mutekd- gayr grse ki kendiye mnker
olsa, fil-hl inkr eder. Mesel Zeyd mirtde sret-i mechle-i Amr grse ve nefsini
grse, biri marf ve biri mechl olur.
859
Maa-hz mirt-i ayn- vhid ve sebeb-i
ihtilf, ihtilft- suverdir. Ve hergiz ol suverin birisi mirtde hlle deildir, [368a]
belki mukbele-i suverden hsl olur, arzdr.
Q- J-~ ,--- ;~ , ')-; ') - ,V'- =;- ;~ _- , ') ,- ; -
,'-- _- , ')-- , ;= ,-- ,~
Bunun biri ile mirtin suverde bi-vechin-m eseri vrid; amm sretin mirtde
hergiz eseri yoktur. Badeh mirtin sretde eseri, suver-i mtegayyiret-ekl redd
etmesidir. Zr suverin ekl-i mahssas ki sigar ve kiber ve tl ve araz ve istikmet ve
inhindr, mirtden mehzdur. Pes mirtin makdir-i suverde eseri sbit olur.
',- ,'-- >-=V ')- = 4
Ve eser-i mezbr ki, tagayyrt- muhtelifedir mirta nisbet ve irc
olunduunun vechi, makdir-i mery-y muhtelife oldundr. Yan aynalar sigar ve
kiber ve tl ve arz ve istikmet ve inhin ile mtefvte oldundr, ehdet-i hiss ile.
Bu takdrce mirt, istiddt- mezhire misl olur; yhd hazert- esmiyyeye misl
olur.
-'-= ,=-- V _',- -- Q- - ',- '-- _- ,=-'-
Pes ey slik-i rif! Misl-i mezbrede sen mirt-i vhideye nazar eyle, nazarn
nazar- kmiln olsun; cemat-i mutekdn nazar ile bakma ki, murd, avm-

859
Ve bil-cmle mislde suver-i mntabia olmad sbit ve mukarrerdir. Mmesseln-leh hod suver-i
taayyntdan bil-ittifk mnezzeh ve pkdr.
379

ceheledir! Amm musannif stne kraat olunan nsha-i erfede sga-i nehy ile ,=-- V
vki olmu, man demek ola ki, vechin vahdet-i srfeye tevch eyle, kesrete bakma!
Q--' Q- _-- ;)- '- -; ~- Q- ,=- ;
Yan senin mirt- vhideye nazarn, Hakka zt olduu haysiyyetten
nazarndr. Pes Hak Tel, haysiyyet-i [368b] mezkre ile, ki zt- mahza olduu
itibrdr, lemlerden gandir.
,-' ;- ~-; 4-- -)V !-~V ~- Q- '-
Amm nazarn esm ve sft haysiyyetine ise ol vakit, Hak, mery-y
mteaddide-i mislin giyer. Hlsa-i makl eer hakkat- vhide-i meriyyesin grp,
ehs- cziyyesi olan meryya bakmazsan, hakkat- mezbreyi, zt- ganiyy-i anil-
lemn grrsn. Ve eer muktezeyt- esmiyyeden olan mery-yi muhtelifeye
tevecch edersen kesret-i mezhir ve fakr- imkn mhede edersin.
;~V --- ,='-- ,)= '--'- ,=- Q- 4~-- -- ,=- _) ;~ '-
Pes esm-i ilhiyyeden herkang isim olur ise olsun kaan nefsini ve sret-i
akdeni onun mirtinde grsen; yhd senden gayr nzr- harn nefsini ve akdesini
grsen; pes her nzrn nazarnda zhir ve mtecell olan, ol ism-i manzrun hakkatidir.
Pes ism-i mezbr, her nzra mirt-i mazhar olur.
~-)- ,-V ; --)-
Yan en-i ilh mutlak tecelliytnda ve zuhrtnda byledir ve bil-cmle
zt- ahadiyyet mdrike deildir. Zr min-hays-hiye sretden rdir. Lkin cem-i
suveri muzhir ve brdir.
~=- V ,=- >-
Pes ey tlib-i marif-i uhd! Nefsinden muhtecib olup vkf olduuna ceza ve
ztrb etme; ve taleb-i uhd- hakkate ikdmda hcm-i fendan havf ve hazer klma
ki, tcir-i hif bu bzrda sd-mend ve rbih olmaz.
380

-'=~ ~= _'- = '-
Zr Allah Tel, ecati sever. ecatin ise mertebe-i ulys ifn-y nefsdir ki,
sebeb-i zuhr ibk-i Hak olur. [369a] Mahbb olduu idrk-i mlyimdir ki, mstelzim-
i bak-i ebeddir.
4~-- ;~ -= ~~- - J-- _-- ;
Murd, tazmn-i hadsdir ki,
860
- J-- _-- ; -'=~ ~= = Hayyeden
murd, dahi nefsindir ki gayr deildir, ki ad-y advvdr ve katli mahbb ve
ehemmdir.
---= ;~'- ')~-- - -=
Hayye ise katl ile madm- srf olmaz belki bi-ztih sret-i neviyyesi ile
bkye ve sret-i hayyesi ile fndir. Msra: ~~' Q-- ~~ -,- _

Q= _- ;~ -~- ~-- Q- J-- V -~
Kelm- ehl-i hikmettir ki zikr olunur: -~ ;= Q- V '=- -~ . -- -~ --
'=- ,-'- ;=; Yan bir ey, badel-vcd nefsinden bil-klliye zil ve mnadim
olmaz, eeri sret-i hissiyyesi fsid olur ise de. Zr lem-i aklde kim olan hakkati
bkyedir. Zr sret sret-i hissiyyeye mnhasra deildir, sret-i akliyye ile musavver
olmak mmkindir.
861

860
Kaynak bulunamad.
861
] ~ ] J~'-V - '- '- --- _'- ;,- ,~ _- ,~-- '~ _ ,-~-
: '- V '- ~~ '-- '-- _ -~'-V --= -- _- >- J-- '-- ) ;- ( Q ' '- ) >~ --- ( !-~ _ --'-
'-- Q V _-=~- Q- -> ; -~'-V ;~ _ '- ; -~=~ -;~ _- ')-- _-- ---V J-~=- -- !-~ _ -
,~=-- ,=V '~- _- -='- _= J;=- -~'-V ;~ '= '-- -~=~ -;~ '-- '--- ~-~ ; - _---= _-', ,~='-
> _- '~ V Q-- _- >-~-- ---=- _-'-~ '- -~~ -;~ '-- - ] - _-- - '-- - _- - -> J- J~'- 4 '- '- _
_~-'-- _ J--- Q- '~-- >- - J-- ->= ] .
Fakr eydrin: Kelm- Kayserde (rahimehullah) irtif-i semdan sonra sret-i ahsiyye-i idrsiyyenin
fensna dellet yoktur ki itirz vrid ola. Belki murd- kil, kbil-i fesd olan sret-i fniye olduuna bad-i
huslil-itizlil-hakk semya merf oldu demektir. Vv- cem mutlak iindir, tertbe delleti yoktur. Pes bad-
tahslil-itizl fen-i srete ve iktis-i sret-i uhrya dellet eder lafz yoktur; t ki ryha-i tensuh emm oluna.
Hussen sret, sret-i hissiyyeye mnhasra deildir, sret-i akliyye, misliyye ile musavver olmak cizdir. Merhm
Bl Halfenin murd- erfi fehm olunmad (rahmetullhi Tel); lkin Dvd- Kaysernin murd zhirdir,
(kuddise srruh).
381

')-, V '-= ')=-~ -= '-
Zr lem-i aklde mevcde ve bkye olan hakkat-i mahddesi sret-i
ilmiyyesine istind ile onu teferruk ve izmihllden zabt eder. Ve hayl-i munfasl-
mislden onu zil klmaz. Vcd- rhn mertebesine taarruz olunmad eeri
mtekellimnden evvel Nizm- Mutezil badeh mteahhirn-i meyh- ehl-i
snnet isbt etmilerdir. Keml Pzde merhm, Rh Rislesinde yazmlardr.
-- V 4-'- -- , - _-- '-V ; -)- - _-- ,-V ' '~- _-- -
-=
Vaktki hl bu minvl zere mncer oldu ise; [369b] malm olsun ki, bu
rahmet-i mileden zevt zerine emn minallhdr. Ve dahi izzet ve refettir ve dahi
Cnib-i Hakdan hfzlar ve hrislerdir ki, tareyn- helkden saklarlar zr sen ifsd-
hudda kil olamazsn, dahi maktln katl ile sret-i misliyyesin izle edemezsin.
;=;- ;~ ,- ; ;; J-'- ~--- 4- ;;'- J-=--- , -- Q- ;=- ,-
-= _-
Ve bundan byk izzet kande myesserdir ki hakkat-i bkye ola; ve fniye olan
ancak sret-i hissiyye ola. Pes sen vehm-i kzibin ile tevehhm edesin ki, ktil sen
olasn ve maktl bi-klliyyet ifn edesin. Halbuki hkm-i akl ve vehm-i sdk ile sret
nefsinde ve hakkatinde mevcddur.
Q- ~-- '- 4 _-- J-- ') ~- _- --=- ;~ V ~ '- Q- _- =
Q= _- _-,
Yan ktil sen olmayp Allah idiine dell, yet-i kerme-i ~-- ~-- '-
(Enfl, 8/17) [Attn zaman da sen atmadn]dr ki hiss-i basar ayn- sret-i
muhammediyyeden gayr rm grmedi yle sret ki, hissiyyen, rm onun ile kim idi.
_- _-, ; = --~V'- '- ; '=~ ') -- ; V ')-- _-, = _-- _- _
--=- ;~
382

Ve sret-i muhammediyye ol srettir ki, Hak Tel evvel kelmnda ondan
remyi nefy etti. Badeh vasatan geri onun iin isbt etti ki ~-- dedi. Badeh hiren
bi-tarkl-istidrk geri sret-i muhammediyyede Allah iin remyi isbt etti.
-)- '-( Q- --V
[370a] Halbuki bu mezkre mndan l-bddr; nitekim vechi brizdir.
,;- - _ ,=-'-
Pes ey rif-i muhakkik! Nazar eyle, u ism-i messire, ki ism-i rmdir;
mezhirde filini izhr iin mertebe-i cemden farka ne keyfiyyet ile tenezzl etti.
~-- _= ,-= --=- ;~ _- _= ,- _-
Hatt Hak Tel, nefsini yan Hakk sret-i muhammediyyede inzl etti, dahi
haber-i mezbru, ibda, Hak nefsini ihbr etti.
~-- Q- '- ; J- 4 -- '-- - '- '--
862
~ ;~ ~= - '-( -~ -,-=
Q-;- ;-~- '- ;'- '-'- -- ; '- '- ;--
Pes kavl-i mezbru zhir bizden birimiz onun tarafndan syleyiverdi belki
mstakil kendi nefsinden syledi ve syledii haber-i sdkdr ve ona mn vcibdir;
gerek dedii kavlin srrna akln ile vkf ol, gerek ise olma. Vkf olur isen lim-i rif
olursun, olmaz isen mukallid-i mslim kalrsn.
;-- V ')- - _-- ;-= J- ; -,-- ~- Q- _-- ,=- ~~ _-- 4- '--
;-- - ; - V _-=- ;-- _- '- - '-= V J- ;- - -- _ Q- ;--
-- _ Q- ;--
863

Ey tlib! Ger nr- akln mesmun hicbn merf etmedi ise malmun olsun
ki, vehm ile meb olan akl- zafin
864
nazar- fikrsi idrk- hakykdan al-m-hiye-

862
~-- lafzen merf Hakk iin tekddir.
863
~,~ ] V;-- -- ;- -; ~
864
Yan idrk etmediin zaf- aklyyendendir diyecek, ke-enne zaf- akla dell lzm geldi.
383

aleyh ksrdr. Ve bu mddeya dell budur ki, indel-akl bir illet, mallnn mall
olmak mmkin deildir. Amm rif-i mkife nr- tecell-y ilh bunu irk eder ki,
bir illet, mallnn mall olmak mmkin ola. [370b] Zr muktez-y uhd- tevhdi
zere ayn- vhide etvr- muhtelifede zhir olur, gh sret-i illetde, gh sret-i
mallde brz etmek ile. Ve illet dahi gh illet-i karbe, gh bad, gh mtevasst olur.
Mall dahi byledir. Ve ikisi mtezyifndr. Ve etvr- muhtelife ve mertib-i
mteaddidede tecell eden zt- vhiddir. Mesel tavr- ademde, ki sbt- ilmiyyedir,
mall ayn- illetden tekz-y vcd eder. Nitekim illeti dahi takz-y feyz-i vcd
eder. Pes m-fevk, m-tahtna il-gayrin-nihye fyiz ve mstefz olup, ketm-i
ademden vcd- ehdete karlar.
,=- _- ;,=- - _-=~ J- - ;- -
Ve akl- vhim hkim olduu ey ki sbkan mezkr olan hkm-i selbdir nazar-
mkifde dahi sahh olur. Tertb-i mukaddemt- nazariyesinin tahrr hasebi ile baz-
nshada ibret-i tahriz vki olmu, r-y ahrin icm ile tahrs mansna; baz-
harda taharrz vki olmu, tefelden olma zere. kisinde dahi man, nzr
nazarnda mcib-i tezyf olandan ihtirz etmek ile, demektir. Tezyf, illet ve mall
m-beyninde illiyyet ve malliyyet nisbetidir. Pes illiyyet-i illet, illet iin kemldir. Ve
keml-i mezbr tamm olmaz; ill vcd- mall ile. Pes malliyyet-i mall illiyyet-i
illete illet olur. Nitekim malliyyet-i mall hsl olmaz; ill illiyyet-i illet ile. Pes illet
min-hays-hiye illet, mall-i mall olur. Pes mezkr olan man-y tezyfden ihtirz
gerektir ki akln illete min-hays-hiye illet, mallnn mall olmaz diye isnd ettii
hkm-i selb sahh ola. Fakr eydrin: bret-i tahrz z-i menkta ile [371a] ibret-i
tahrrden r-i mhmele ile olduu hlde evldr. Zr tahrrin dahi gyeti ihtirz-
mezkr gerektir. Pes tasrh, tazmnden ahsendir.
865

~- -- Q- ,=- J-- -'=- '- >= _-- ,-V ;- 4 _- -'-
,--- - _- - ')-

865
Zr mezkr olan man-y tezyf, hkm-i mezkrun sbtun iktiz eder. Akl hod sbkan mezkr
olduu zere hkm-i mezbru slibdir. Nitekim Hud, - '-=V J- ;- buyurmutur. Pes nazar- mkifde hkm-i
akl sahh olmaa vcd- illet vcd- malldan bi-hasebiz-zt sbkdr. Pes mall illet olursa devr lzm gelir
demek gerektir nazar- akl ile nazar- mkif shhat- hkmn ittifk edeler.
384

Yan akln emr-i mezbrda, ki kef-i mkif-i hkm ettii mahaldir ki shhat-
hkm-i nazarda taharrz ile mukayyed idi. Gyet-i hareketi ve tasarrufu kaan emr-i
mahdu dell-i nazar it ettii hkme muhlif grse demektir ki ayn- mezkr sret-i
illet ve mall arasnda yan kesr-i mezbr iinde vhid olduu sbit olursa.
')-; ' _- ');-- ;-- ;-- >- '- ;-- ;~ -- Q- ;~ _- -- _ ~- Q--
J- -- ');-- ,-~-- ');-- ;-- ;--- ;~ _- ')'---'- -;-- --'- ;-= J---
,-- -,=- - ~- ; --- ; '- _-- ,-V -- ' -'- - ') --
Yan pes suver malliyyetden birisine illet olduu haysiyyet ile ol mall
mahssuna maml olmaz, ona illet olduu hlde; belki hkm malliyyetden illiyyete
ve illiyyetden malliyyete mntakil olur ve bhe-i dr tegyr-i cihet ve ihtilf-
nvn ile indif bulur ve tevch-i mezbr ile illet mallne mall olur. Lkin ol
mall, malliyyet nvn ile muanven olmaz, belki nvn illet ile muanven olur.
Mezkr olan gyet-i hareket-i akldr ki vahdet-i ayn kesret-i suverde nazar- fikrsi ile
vukf klmasa ve hir-i harekt- mtehayyire ile melhf kalmasa. [371b] Pes fil-
hakka mevcd olan vcd- vhid-i mahzdr ki mezhir-i suverde tecelliyt- kesre ile
mtecelldir. Ne kl var ne makl, ne illet var ne mall, ne ciht ve ne niseb. Cmle,
vcd- vhid ezdd- muhtelife ile muttasf ve mteaddid grnr. ir:
4 -~ '- Q-)- _- -- _' ;-- - _- -; ,- ;~

-'-- --)- -- _- ,-V '
Yan hl-i mertebe-i illiyyetde bu mesbede olup akl- nazar ve kef ortasnda
taruz cb edip bu kadar temslt- dakkaya muhtc olcak;
'- 4-= '-- _-~- - ,-- _- _-- ,=- '~-
Pes ey kl sen ne zann edersin bu madykdan edyak teng-ter mevzda dire-i
nazar- akl nice mukassa ve neye mncer ola?
385

-- '- ;--'- _)V '-= Q- ,-= _- '= --- ;)--- = ;-~ J~, Q- J-- >-
J- _- -,- '~ J- --= '- '- J- J--~ V '- J- -- '- _--
-' '--- ' ~--- _-=- -- >= '- _-=-
Pes nfs- ruslden (aleyhis-selm) akal yoktur ki, evvel Cenb- lhden
biz-zt istifza-i vahy ile ne mertebede ahkm ve ahyr- celle getirdiler, pes akl idrke
mhted olduu mertebelerde akl ile isbt ettiler. Ve akl- mhtedmiz mstakl
olmadnda tecell-i ilh kuvvet-i kuddiseleri ile ziyde ettiler. Bu zikr olunan, akl
muhl grmeyip; lkin mdrekinde mstakil olmad mahaldedir. Amm akl resen ve
ibtiden muhl grp indet-tecelliyl-ilhiyyi ikrr ettii mahalde kaan tecellden
hl ve mstakil bi-nefsihi kalsa akl, mdrektnda mtehayyir kalr. Zr akl hlis kalsa
hkm-i tecell mrtefi olur. [372a] Pes akl- hlis maat-tecell idrk ettiinden ib
eder, hl-i tecellda hod mehd ve muyyen iken.
-- _ _= ,=- --- ' - J- --- ' '-
Pes eer ol mtecell-leh abd-i Rabb olup abd-i nefs deil ise akl onu cnib-i
Hakka redd eder grdn Hak grr; ve eer abd-i nazar ve fikr-i nefsn ise Hak
Tel, onu nazar- nefsn tarafna redd eder. Mesel ulem-i zhir gibi ki her asrda
mtevfirdir.
_- ;)-' '- ,)= Q--' '- '--- _- ,=V '~- -- _- '- V ;- V -
')-'- Q- ;)--- ,= '- '--- ;~
Yan redd-i mezbr ki, akl mertebesine avd olunmaktr. Nee-yi dny
ahkmndandr ki, dnyda nee-yi hiretden mahcbiyyet hlinde vkidr. Zr rifler
nee-yi dnyda mdemki bklerdir, sret-i dnyyla zhir olurlar. Zr ahkm- nefs
ile mahkmlar ve libs- me ile melbslardr ki, bu cmle ahkm- dnydr.
V ;;)=- ;~'- ;)- 4 Q- --V ,=V '~- _- ;)-=;- _- ;); -- _'- =
'~- _-- ; V _)V _-=- ~- Q- ='- '- Q- '-- '- -,-~- Q- = ~~ Q-
-)~ ,- V '- , ;)- -,-- Q- ,~- -'-- _- ,~ --- ,=7 Q- '-- -)~- V '-
4 _- -'-- -- =
386

Hlbuki Hak Tel, bunlarn zevhirin bevtna tebdl ve nee-yi
dnyviyyelerin hirete tahvl etmitir. Hergiz bu hlden mfrk olmazlar. Sret
mechllerdir ki avmn-nsa [372b] mnker olan evz ile telbs ederler. ll meer
mekfl-t olan erbb- basrete grnrler ve bunlar onlar idrk eder. Pes bir rif-i
billh yoktur ki, tecell-y ilh haysiyyetinden nee-yi hiret zerine mnte
olmayalar. Pes her biri har- dnysnda mahr ve kubr- ebdnndan menrlardr.
Mahcblar grmediin grrler ve siz zevkn mhede etmediizi onlar ederler. Lkin
bu inyet Hakdan baz ibda muhtass- hlettir, her slike nasb olmaz.
866
'-- ;)-
Q-='~'- _--= ;)'- ;)'
;- J-- '--- '-- Q--'~- = -'~- - -~V -~'- --= -- _-- ;- Q--
_ --- ;- Q- ,---- Q--,-- Q-- = -=- 4 -- V;~ ,- - ; >~ '-)---
--=- '-;- Q-- -;)~ _- Q---- -- '- -- J -~- '- ~~- _- ' ) ----=- ( - ;-
;- Q- -,-- _- - Q- ,-- ~~- - -; '-->- -->- ---;-=- _-=- --
; - ~-=- ,= --'- -> '-~'- --'- '----- ~-'~ '- ~-- ,
-' '-- _=- ---;-=- _-=- _- -- ;
Pes her ki hikmet-i mezbreyi yan idrsiyyeye ki, Hak Tel, ona neeteyn ile
inti inyet edip, hatt kabl-i Nh (aleyhis-selm) neb iken tahsl-i itidl-i unsr
klp bil-istidd semya merf oldu. Badeh tekrr rislet ile arza nzl etti ve cem
beynel-menzileteyn kld; ona ittil murd eden makm- sem-i rhdan arz- ehvet-i
hayvniyyeye tenezzl klsn; t ki vridt- rahmniyyesine evhm- akliyye mzhim
olmaya. [373a] Zr hayvn- mutlak mertebesine nzl insniyyetden esfeldir ki fasl-
mmeyyizi ntk deildir. Pes her dbbe-i arza mnkeif olan sakaleynden
867
m-ad
ona mnkeif ola ve mertebe-i mezbre ile, ki hayvniyyetidir, mutlak tahakkukunu
bile. Ve ol mertebenin almeti, evvel kef-i azb- kubra vukf ve meyyitin tenm ve
tazbine ttldr. Ve kef-i mevty ahy grr, savmit-i ey ona mtekellim ve
ntk olur. Ve kid, m ve mteharrik grnr. Ve lemet-i sniye, hares ve bekemdir.

866
Heyt-i cismniyyede mnamis iken riflere muaccelen grnr ol hlet ki mahcblara meccelen
grnr idi imr- bkyenin derectn tahslde tedrik iin inyet ve mevhebiyyettir.
867
Sakaleyn, cinn ve insdir.
387

Bir haysiyyet ile ki hayvaniyyeti ve acml mertebesi ile tahakkukundan grd
havrk kendide sylemeye kudret ve muknet bulmaya.
'- ---;-=- _-=- ;-- ,=- --- =-= ; - ,-- ~~- - J~ -- ----- '- '
>- --'~ '-- _=- - ~--- '-- '--=- _---;-=- ~--=- '-- - _- = _--'-
- ,- V ~--- -=-~ _ J--- -'-, '-- _-=- '- ;---- V - ,= Q-- _--
'--- --= ;~ _- ,)= '- ;~ _ ;- -)~- ---= '- ,-- _- ,=- >-- ;-
'--
868

Hikyet ederler ki: Bizim bir mrdimiz var idi ki kef-i mezkr ona hsl
olmu idi; lkin b-zebnlk hssas ile mtehasss ve hayvniyyet-i mutlaka ile
mtehakkk olmam idi. Amm Hak Tel, beni makm- mezbrda ikmet ettikde
hayvniyyet-i mutlakam ile tahakkuk- tm mertebesinde mtehakkk oldum; hatt
grdm sylemek istesem kdir olamaz idim. Dahi ahreslerden farkm bulamaz
idim. Badeh eyh eydr: Kaan rif, makm- mezkr ile mtehakkk olsa makm-
hayvniyyetde akl- mcerrede mntakil olur, gayr-i mdde-i tabiyyesinde sbit
iken.
869
Yan baz- umru mhede eder ki, [373b] sret-i tabatde zhir olana usl
vki olur. Hatt ol hkm neden zhir olduun bilir ve bu ilm, ilm-i zevk olur. Fakr
eydrin: eyh ki sbkan, mertebe-i besit-i cmleden cemd, vcd- mutlaka insndan
karbdir demi idi. Bu kelm dahi ol makma mlyimdir ki, hayvniyyet-i mutlakada
kef-i kubr hsl ola, insniyyetde olmaya. Pes y nefsl-emrde kef-i mezbr, edn-
y mertibdir; y hayvniyyet-i mutlaka insniyyetden aldr. Meer allk, efdaliyyet
cb etmeye. Hele makm- mtehammil, idre-i kelmdr, ves-selm!
,-- ,-= _- --- '-, Q-- Q-- --= _-- ~~; '-
Pes eer bu makm shibine tabat, nefes-i rahmn idii malm ola, ol rif-i
mkif, hayr- kesr it olunmu olur. Zr nefes-i Rahmn vcddur ve vcd ise
hayr- mahzdr. Pes bir rif ki, vcdu kesrde gre, hayr- kesr bulur.

868
Mdde-i tabatten r makarr tlk cemde olan mcerredin ilm-i tefrika-i dell ve medlldan hlis bir
en-i zevkdir.
869
Yan mdde-i tabate gelmezden mukaddem mertebe-i besitten baz- usl-i man grr ki tabatte
hsl olacak cziyyt ona fr olur. ekser nshada ayn- mddede amm gayr- ahsendir.
388

Q--''- _=--- --- _-- -'= -,- Q- --- -- -)- -'-, '- _-- - ,~--
-- = Q- ;;---- ;-- '- 4 --- , ~-= - '~ --= V ;)--- '- ;)-
'- '-'- ;--- ';~ ');~'- -'~-- _-, J-- - ;-=-'-- ;~ --
- _,- Q-- _, ,-- , '- Q-- = V , >- >-' '-- - ' Q---)~
_-;- = ' --
Eer rif-i mezbr, makm- hares ile mertebe-i mezkreye iktiz eder ise ki, ol
mertebe suver-i tabatde zhir olan usln kef ve uhdudur. Ve her hkm-i ferin asla
teferrn marifetidir. Pes bu mikdr- uhd ve marifet, rif-i mezkre kifyet eder ve
aklna hkim olmala zulmet-i vehmden hals eder. Ve rifler zmresine mlhk [374a]
olup, mebd-i efl ile tahakkuk bulur. Ve frun uslne irtibtn zevkn ve uhden
idrk edip - ;)-- Q- - ;;---- ;-- (Enfl, 8/17) [(Savata) onlar siz ldrmediniz,
fakat Allah ldrd onlar] mansn ve re-yi nazardan nr- yakn ile grr. Ki
mertib-i vcdiyyenin cemsinde Hakkn zuhru ve mezhir-i kevniyyede eflin
vesit ile ondan sudru ne vech iledir; t ki vesitden fili nefy eder. Ve cmlesin Hak
iin isbt eder. Eeri medrik-i hissiyyede ktil-i hadd ve drib-i edddir ki, half-i
sretde olan hviyyet-i ilhiyye eseridir. Pes katl ve remy mecmundan hsl olup ve
rif-i mezbr zevk ile rif olduu gibi usl-i eyy yan hakyk- mcerrede-i
kevniyyeyi sret-i tabiyyesi ile mhede edip cem-i umr tamm olur. Pes eer
hakyk- mcerrede ile nefes-i rahmnyi dahi mhede eder ise tm ve kmil olur. Ve
her grdnde Allah grr, gayrn grmez. Hatt ryi ayn- meri grr. Ve bu
mertebe marifet-i rife kf ve sfat- cehli nfdir.

389

FASS-I HKMET- HSNYYE F KELME- LOKMNYYE
hsn, _-- '- _-- '- -- _-- '- J- dir. Bu hod levzm- hikmettendir. Ol
ecildendir ki, hikmetine hikmet-i ihsniyye tesmiye olundu. Tabr-i trk ile ihsn,
lyk ilemektir. Mteallkt- lykas ile bil-cmle fil-i hayrdr, gerek hayrt-
mliyye ve kliyye, gerek mberrt- kalbiyye ve klibiyye. ir:
-- -= ;-'- '- -, ( '~
Malm ola ki meiyyet, zt- ilhiyyenin nefs-i hakyk- eyya
tevecchdr, zlike-ey gerek ism olsun, gerek sfat, gerek zt. Ve irde, ahad-i
cizeyni, tarafey-i [374b] mmkinden tahsse derler. Mesel ademden vcdu; y
vcddan ademi terch gibi. Pes meiyyet, mutlak tevecch olup, irde, tevecch maat-
terch olsa ve irde mteallak- meiyyet olup, beynehmda nisbet takaddm ve
teahhur bulunsa bad olmaz.
870
Pes man-y beyt demek olur ki, kaan zt- ilhiyye
sfat- irdete mteveccih olsa, vcd- rzkn tahssine ve adem zerine terchine
taalluk edip ve Hak Telya rzk olmak iin pes cem-i mkevvent zt- Hak Telya
gd olur. Gd olmasnn sebebi, zr Hak Tel, esms ve sft haysiyyetinden
aynda zhir olmaz; ill mkevvent ile olur.
871
Nitekim zt- mugtez, gdsz nm
olamaz. Kezlik bu dahi gd- mezbrsuz nem ve ziyde bulamaz. Ve bil-cmle
esm ve sftn mkevvent ile zuhru mugteznin gd ile nem ve ziydesi gibidir.
Latfe:
Kaan fil-i ihsn ki mesel ibdttr; ferize ve nevfile taksm olunsa, denilir
ki, feriz bir kurba mris olur ki, abd btn ve fn; ve Hak, zhir ve bk olur. Ve
nevfil bir kurba mris olur ki Hak, btn; ve abd, zhir olur. Ve btnn zhire nisbeti
gdnn mugtezye nisbeti olup, gh abd, Hakka rzk olup; ve gh Hak, abde rzk olur.
Pes bad olmaz ki beyt-i evvel kurb- ferize ve beyt-i sn, kurb- nevfile iret ola.
Badeh '- -, cmlesi '~ nin mefldr -~'- mahzf olma zere aslen ve
eseren. Nazm:

870
Meiyyet ve irdet min-vech-i mtegyirndr.
871
Es-sfat mukbiliz-zt vel-ism mrekkeb mines-sfat vez-zt. Mesel es-sfat, el-lm vel-Hayt vel-
Kuddret. Meslel ism er-Rahmn er-Rahm el-Alm. Badeh Kurnda mevz- istiml-i irdet tetebbu olunsa
irdet-i mcerred cd- madma taalluk eder. dm- mevcda etmez. Amm meiyyet cda ve idma mteallk
olur.
390

!~ '- '- ;)- '- '- -, ( !~
Yan eer Hak Tel, bizi merzk ve mugtez istese kendi zt gd olur;
[375a] zr sreti ile ihtif bulur. Nitekim beyt-i sbkda nefsi, mugtez ve kevn ona
gd gibi olur idi. Beyt-i snde emr bil-aksdr. Bu msrada dahi -~'- mukadderedir,
takdri; '- '- -, V !~ demektir. Zr Hakkn mevcdt cd, sreti ile
ihtifsdr, gd sret-i mugtez ile muhtef olduu gibi.
'~- _)- ''~ -- ')- ;;-- - -~-
Yan vech-i hviyyet-i gaybiyyede meiyyet, ayn- irdettir; lkin irdete
takaddm-i ztsi vardr. Pes siz irdete ve mugyeret-i meiyyete kil olun ki, eer
mugyeret olmasa meiyyet, irdete taalluk mu eder idi; ve irdet mteallak ve mefl-
meiyyet mi olur idi? Bil-cmle beyne-hmda nisbet-i taalluk izhr- mugyerete
kifyet eder. Musannife krat olunan nshada beyt-i mezbrda lafz- _~- zamm-
"mm" ile zabt olunmutur, y slsden masdar- mm ola; yhd slsden ism-i
mefl ola, sga-i mezdn-fh zere hilf- kys zerine. Amm beyt-i slis feth-i
mm ile tashh olunmu, slsden masdar- mm olma zere.
'~- V -!~- Q- '~-- -, ' -,
Yan sfat- irde, gh vcdun mhiyyet-i ziydesin iktiz eder ki, cd olur;
gh noksan diler. Amm meiyyet-i nefs mhiyyete taalluk eder, vcd ve ademden
kat- nazar ile. Pes mteallak vhid olur ki me, ayn- medr dediidir. Amm
irdetin mteallk mteaddid olur; t ki beynel-meiyyet vel-irdet fark zhir bulunur.
Me beyt-i mezbrda feth ile tashh olunduu, t lzmunu def iindir. t,
tekerrr-i kfiyedir.
';~ '-)--- = Q- _-=- '-)--- ,- -)- [375b]
Yan vech-i ihtilfdan mezkr olan takaddm-i zt ve mteallaklarnn cd ve
taaddd, meiyyet ile irdet meynn farkdr. Amm vech-i ittihddan ki, cihet-i
hviyyet-i gaybiyyedir, ikisi dahi berberdir.
391

'---- ,-- ,-= _- --- --= _-; Q- --= '-- '---' -- _'- = '- -'-
4-- = ')~- ,--- ,-=
Yan Allah Tel, hakk- Lokmn (aleyhis-selm)da it-i hikmet ile minnet
etti ve kayd etti ki, Hikmet it olunan, hayr- kesr it olunmu olur. ,-- ,-= -
--- --= -; Q- ; '~ --= Q- (Bakara, 2/269) [Allah hikmeti dilediine verir.
Kime hikmet verilirse, ona pek ok hayr verilmi demektir.] Zr hikmet mahz-
hayrdr. Pes Lokmnn hayr- kesr shibi olduu nass- Kurn, ehdet-i Rabb-i
Mennn ile sbit oldu.
')-- '-;-~ ')- '=---- ;-- -- --=
Ve hikmet gh olur ki telaffuz ve tabr olunur ahkm- eriyye gibi ki, yt ve
ehdisden mehzdur; gh mesktn-anh olup, ondan haber verilmez ve tabri ve lafz
olmaz, esrr- ilhiyye gibi ki, n-ehilden mestr ola.
_- ;-~ _- ,=~ _- Q--- ,= Q- - '--- 4- ')- _-- ' --V '-- ;- J--
= ')- _-' V
Yan Hakm-i Lokmnn hitb efkat-mebdir ki: Olancm! Eer sret-i
amelin sigar- kadrde habbe-i hardal- ir olsa, ol dahi ahf-y emkineden mesel cevf-i
sahra-i sammda mahf y mheddeb-i sem ve mukaar- arzda mhrez ve mahfz
olsa, hn-i muhsebede, Hak Tel, onu ihzra kdir olur ve silsile-i mlmtnda
muntazam ve hzr klar. Bir Latf-i Habrdir ki, sununa nisbet emr-i mezkr, sehn ve
yesrdir.
872

_-7 ; = J= _ ')- ;=-- -- --)- -'- _- 4 = ,- ')- ] , ;
--'- _-- ;- -

872
Malm ola Hakkn ol _- ')- _-' its Ztnn ona ihta ve itidsndan ibrettir; yan Zt- Hak,
edyak- emkineden ve erfa- esfile-i mevzda bir habbe-i [?] yoktur ki ona mil ve muht olmaya! =-=- -~ J-- ;
,--= _- ; ,-- -~ J _-- .
392

Pes hikmet-i mezbre, hikmet-i mantkun-bihdr ki, Lokmn, Hak Tely t
kld ve Hak dahi kelm- mezbru, Kitbnda takrr ve kabl etti, aklen ve eran.
Kavl-i mezbru kiline redd ile merdd etmedi.
'-- -= 4--- - _-;- Q- ~-~ -;-- '= -,-- ~--- ')-- ;-~- --= '-
-( J~'- ,-- _ 4- = ')- ' --V '- V -, '-'- '-
Amm hikmet-i mesktn-anh ki karne-i hliyye ile malm olmutur,
Lokmnn habbe-i mezkrede kime t olunduundan sktudur. Zr zhir-i
mantkunda sarhan zikr etmedi. Yan oluna hn-i talmde, ')- -'-y, ki habbedir,
zikr ettiinde kime t ettiinden skt oldu. Ne sana t eder dedi; ve ne gayrine t
eder, dedi. Pes ty, umm zerine irsl ve tlk etti. Ne tayn etti; ve ne tahss.
Nitekim t ve matyi tayn etmi idi.
- ,=-- ')---- V _- ;-~ _- - _-;- J= ;-~ _- = ; ;- _- ,='
V _-
Yan habbe-i mezkreyi semvtta ve arzda mevcd olmak art ile mut-bih
kld. Ve kudret-i Hakda tevs-i dire-i vcd etti. Ve tenbh kld ki, nzr " ;-~ _-
V _- " kavline nazar edip ve zihni bu kavilden - '-~ ' - - ;
(Enm, 6/3) [O, gklerde ve yerde tek Allah'tr.] kavline intikl ve gzer ede. Pes
vaktki hikmet-i mantkun-bihdan mevcdt- hrice-i ayniyyeye iret olup ve
hikmet-i mesktn-anhdan mukbilinde olan mevcdt- ilmiyye-i gayr-i hriciyyeye
dellet oldu ise. Nkte-i irfn ve hikmet-i Lokmn bunu ifde kld ki Hak Tel min-
haysz-zt ves-sft ayn- cem-i [376b] malmt ola. Nitekim buyurur:
;)- -~ Q- ;- ;-- V ;-- J Q-- _= -- ~-~ '-- - ;--- '-- '-- ---
,-- ,--
Yan pes Lokmn mtekellimn-bih ve mesktn-anh ile tenbh etti ki, Hak
Tel, her malmun ayndr; zr malm eyden eammdr. Zr ey-i mevcde
393

muhtassdr. Malm, vcd ve ademe muammemdir.
873
Pes malm, al-y nekertdr
ki, bundan eamm- mefhm yoktur, mmkinta ve mmtenita mildir.
--= ;- ; _- - -= --'= Q-- ~-= = '-- ')-- --' '~- ;-- ''-;-~
-~ 4 Q-- --- -=- --- _-~- -~
874

Badeh nee-yi lokmniyye hikmet ve marifet-i billhda kmile olmak iin
hikmetini temm ve istif klp, ,--= ~-= - (Lokman, 31/16) [Allah, en gizli
eyleri bilendir, (her eyden) hakkyla haberdar olandr.] dedi. Pes letfet-i
suveriyyesinden, mesel Zeyd ile msemm eyde sreten ayndr ve lutf-i
manevsinden hayvn- ntk ile mahdd olduu hlde, ey-i mezbrda manen ayndr.
Letfeti srete mnsib grp, ltfu manya mlyim grp, ve birin msemmya
makbl, birin mahdde mukbil zikr ettiinde letfeti vardr.
875

>=~V ;=;-'- -~ --- - '- V -- '- V _-
Yan ayn- vhid-i sriyede hergiz taayyn-i suver ve manev melhz
olmadndr ki ey-i mezkrda makl olmaz ve ey-i mezbr zerine mahml
olmaz; ill her mefhm makl ve mahml olur ki eyin ismi ol mefhma delleti
mutbakata ve stlh ile dellet eder. Ve ayn- vhide-i Hakka dellet eden hergiz
bunlar da makl ve mahml olmaz.
,=~ !-~ - '---
Mesel habbe-i mut-bihya zarf- farz olanlardan [377a] sem ve arz ve sahra
gibi ki arz muht olup ve arzdan l olan cirme makl olan bir mefhmdur ki ism-i
mevzu ona tevtu ile y stlh- kavm ile ve asr ile dellet eder ve ona makl olur,
mahml klnr ve; !-~ - denilir.
876
Arz ve sahra dahi kezlik ve eceret yan

873
Pes rtbe-i ihtada malm Hak ile berberdir.
874
Yan msemmlyla mahddluuyla mevsf olan eyin her birinde ayndr.
875
Zr hsl bir masdar ki hergiz mazhara taalluku olmamala nefs-i masdar gibi deildir ki ahad-i
mntesibine taallukdan hl olur.
876
Lkin !-~ - denilse fil-hakka mbteed zerine mahml olan medll semdr, lafz- sem deildir.
zr lafzn mahml ve mevz olmak nndan deildir.
394

sahrada mazrf farz olunan ecere-i hardaln dahi maklu ism-i mezkrun bil-
mtbaka dellet idii mefhmdur.
-- ~ J Q- - Q- '= 4-- ;-
Yan hayvn ve mlk dahi makliyette byledir; amm bu ikisi dahi mugtez ve
rzk ve tam- gddr. Ve hl budur ki bu cmlede sriye olan ayn, bir latfedir ki her
birisinden onu akl intiz eder ve ayn- mezbreye dellet eden man ve mefhm
bunlarda makl olmak ihtiml deildir. Zr bir hakka ve bir eye ihtiss yoktur
keml-i letfeti sebebi ile.
; - Q- '-;- Q-- ;)- - ,;= ;)- ,;='- J'--- - ;' ,-'~V ;- '-
,--- _- ~~- ;~'- ,---- ~--= '-;- ; ,-V'- ~--= ~'-
Badeh sbkan mezkur olan tevtu ve hudd- stlh bi-hasebil-icml idi ki,
tebyn-i eklim ves-seneden n ola. Amm hadd ve stlhi ki tafsl olup tebd-i
ezmine ve mukteziyt- ezmine ile ola. Onun misli Eire kavlidir ki: lem
cevheriyyette mtemsil ve cmlesi cevher-i vhid bin-nevdir. derler. Bi-aynih
bizim ayn- kim biz-zt vhiddir dediimizdir. Badeh Eirenin, cevher-i vhid
arz- muhtelife ile ihtilf bulur dedikleri bi-aynih bizim ayn- vhid, kesret-i suver
ve niseb ile muhtelif ve mtekessir olup hatt baz- [377b] suver ve niseb ile baz-
hardan mtemeyyiz olur dediimizdir.
J-- ~-~ ~- =,- ~,- -;~ ~- Q- - Q- - '- _-
877

Hatt rf-i sfiyyede bu ey, bu eyin gayrdr denilir, sreti haysiyetinden; ve
rf-i mtekellimde gayrdr denilir, araz haysiyetinden; ve rf-i hakmde gayrdr
denilir, mizc haysiyetinden. Pes sen dahi ne keyfiyyetle kil olursan ol ve kang
mezhebe dhil olursan ol!
- Q-- -

877
Haysiyet-i sret haysiyet-i araz, haysiyet-i mizc.
395

Halbuki mrn-ileyh-i evvel ile mrn-ileyh-i sn, ayn- vhiddir;
cevheriyyette temsl haysiyetinden. Nitekim Eire kavlidir.
;---- Q= _= ;~ - Q=- ;--- ,- ;~ - J _- ,;= Q-- -=; -)
-; -- -)- _-=- ~~- J --= - _= Q-- ; '- '- ' ' ,;= _-~-
'--=
Yan lem, min-haysl-cevher-i vhid oldundr ki ayn- cevher, her bir z-
sret ve mizcn haddinde muteberdir. Pes bizim kavlimizde ol cevher-i mehz,
msiv-y Hakdr ve gayr- mtehakkkdr. Amm Eire zann eder ki, cevher-i mezbr
Hak sbit ve mtehakkk ola. Lkin ehl-i kef ve uhd tlk ettii Hakkn gayri ola
ayn olmaya. Kelm- mezkr Hakkn Latf olduunun hikmeti ve semeresidir ki lutf-
sereyn ile Mcid-i ey olur. Ve em-i m ol sun- dakkde ciz ve n-bn olur.
;- ; '-- Q- ;'- ,--= '- ~- ; ) - ( ;--;--- V ;-- ; - ;-- _-
Bundan sonra Lokmn zt- Hakk sfat- ,--= (Lokmn, 31/16) ile ment etti;
yan ihtibr cihetinden, limdir dedi. htibr, eyy bi-tarkl-haber vel-beyn
bilmektir. Nitekim mezkr olan nass- Kurn bu manya [378a] dellet etti ve bu
mezkr olan ilm-i ihtibr, ilm-i zevkdir.
'--- ----~- --- ,-V ; '-- --- - ~-- _= J=-
Pes Hak Tel, nefsl-emre lim-i mutlak iken nefsini mstefd-i ilm kld.
'---- ,-- ~-- _ _- --- _= -- '- '-- _-- --- V ;- V ;-- Q-- '-
_-=-
Biz hod Hakkn kendi nefsi hakknda tanss ettiine inkra kdir deiliz. Pes
ilm-i zevk ile ilm-i mutlakn meynn beyn- nass- _- ;-- (Muhammed, 47/31)
[bilinceye kadar] ile fark ve mbeyyen kld. Zr ihtibr, eyy bi-tarkl-haber vel-
beyn bilmekdir. Muhassal, vesle-yi mezhir ile hsl olan ilm-i zevkdir ki, kavil ve
396

lt ile mtehassl olur; huzr gibi deildir. Eeri bi-hasebit-tevhdis-srf bu dahi
huzrye masrf olur.
---- - ;-- ;-'-
Pes ilm-i zevk, kuvyla mukayyeddir. Zr zik, ilm-i mezku zevk etmez; ill
kuv-y rhniyye ve cismniyye ile bil-vsta zevk eder.
;- Q- ;- ; ~-~ ~- ;- _- ---- ;- Q-- - ~-- Q- ,-=- _'- = '- --
;- Q- ;- ; -,~- -- ,~-- '-- -- -= -- '~- Q- ;~- ; -'~ --
Q-- ;- '~-V --) ,-- -- Q- '~-V , _- ~~=- ;- _-- ~,- _-
- ;~-- Q- ')-- ,---- ~~- '- --~ ; -- Q-- V _= ; -- _-~-
--= _- --- ;~ ; Q- -'- ,---- '-~ '-'~ ~~- - Q-- ;)- ~~-
Hl budur ki Allah Tel -,~- -~ ~-
878
kavlinde sarhan nefsinde ayn-
kuv-y abd olduun haber vermitir. Zr sem ve basar [378b] her biri kuv-y abdden
bir kuvvettir. Hussen hads-i mezkrda cevrihden lisn ve yed ve ricli dahi atf edip
tarfde mcerred kuvya kasr etmeyip azy da add ve hasr etmitir. Abd hod kuv ve
cevrihinin gayr deildir. Pes ayn- msemm-y abd nisbet-i abdiyyetten tecerrd
hlinde ayn- Hak oldu. Lkin ayn- abd, nisbet-i abdiyyetle takayyd hlinde seyyid
olmaz; yan Hak olmaz nisbet-i siydet ile mehz olduu hlde. Zr niseb li-ztih
mtemeyyizedir. Bazs baz- harn nefsi olmaz. Mesel, abdiyyet nefs-i siydet
deildir. Lkin mensbun-ileyh mtemeyyiz deildir, zr ayn- vhiddir. Hergiz kabl-i
taaddd etmez. Ve cem-i nisebde mevcd kimz-zt ve zt- niseb ve izft ve
sfttr.
'-= Q--)( Q--~V Q- Q- 7 -- _- - != '- -- ---- _- '-- -- '-- Q--
J= ;-- _'- = '-)- _-~ ,--= --= _- ;- '- ' '-- ;=; ; ;- _- 4
--

878
hya, lim; Zhd IV/327; Buhri, Rikak 38.
397

Pes Lokmnn tamm- hikmetindendir ki oluna talmde ismeyn-i ilheynden
yet-i kermede Latf ve Habr ismini getirdi ve Hakk bunlarn ile msemm kld.
Lkin eer bu man-y sga-i kevnde medd kla idi, ki vcddur, yan kevnden sga-i
mz mtakk edip ,--= '--= = ' diye idi, hikmetde etemm ve ebla olur idi. Zr
Hakkn bu iki sfat ile ezelde ittisfna dellet eder idi. Zr mz Hakka nisbet olunsa,
ezeliyyet ifde eder ve ezeliyyet ebediyyeti mstelzim olur idi. Amm kbel-i
Lokmndan itizr kbildir ki makm- talme mnsib, mteallime kablde akreb
olup, manda haff ve sde olan ilk [379a] etmektir. Ve ekk yoktur ki ezeliyyet ve
ebediyyet manda ziydedir ve tefhm-i tekellfe medddir.
~-= = ;- ' '--~ --- , ; '- '- _-- _-- '-- ;- '- _'- = _-=-
-)- _=- '---- _=- ; - '-- Q- _'- = ;-- '--- = ;- Q- ,--=
Pes Hak Tel, kavl-i Lokmn nakl bil-man ile hikyet etti, bir vech ile ki,
maklnden ziyde ve naks etmedi. Eeri ,--= ~-= - (Lokmn, 31/16) [Allah,
en gizli eyleri bilendir, (her eyden) hakkyla haberdar olandr.] kelm- Hak ise. Zr
Hak Tel vasfeyn-i mezbreyn ile ittisfn cem-i enbiysna haber vermitir. Lkin
talm-i veledinde Lokmn tekellm etmek ile Lokmna nisbet edip, ondan hikyet
kld. Zr Hakkn malmu idi ki, eer Lokmn yeti tetmm murd etse, bunun ile
eder idi. Baz- rihler '-y tedd ile lemm-y artyye ahz etmiler ve cevbn
mahzf mukadder klmlar, hilf- zhirdir.
Q-- ;- _- ;-- - V Q- -- _ Q- ,= Q- - '--- 4- ;- '-
,= Q- -= --- ,~ _)- -, ,~ '--- J- Q- -, ,-= '--- J-
'-- ,~
Amm Hakkn '--- - (Lokmn, 31/16) [bir hardal tanesi arlnda]
kavlinde hikmet-i latfe asgar- mugtez ile asgar-i gdnn nisbeti ve mnsebetidir.
Zr Hak Tel, muarrz- bliada habbe-i hardal mugtez mnsibine gd klmakda
fevt-i maslahat etmez demektir. Hsl- kelm yette mezkr olan gd-i habbe-i
hardaln mugtez-i mnsibi Q-- J- (Zilzl, 99/7) [Kim zerre miktar yapmsa]
398

kavlinde mezkr olan zerredir ki nemle-i sagredir. Pes habbe-i hardal asgar- gd
olduu gibi zerre-i kemter dahi asgar- mugtezdir. Murd, sre-i Zelzelede olan
zerredir.
_'- ;-- != '- - '= - Q- ,~ ; ' ; ] >-- ,~ _-=-~ V
,~ _- _- ')-;- '-- '- ~;- Q- ,~ ; '- ; ;-- '- ; ~;- '-
Yan eer arsa-yi vcdda zerreden asgar mevcd mugtez ola idi; ve gd
ksmnda habbe-i hardaladan kemter mevcd buluna idi, Allah Tel onu getirir idi.
Nitekim ~;- '- '--- ,~ -=-~ ' - (Bakara, 2/26) [phesiz Allah (hakk
aklamak iin) sivrisinek ve onun da tesinde bir varl misal getirmekten ekinmez.]
dedi. Badeh ~;-den asgar zerre vr olduuna ilmi taalluk ettikde, sgarda m-
fevkn dahi zikr etti.
4 ;--'- '~ _'- = ;- ,, _- _- _'- = ;- -
Yan mezkr olan = ' ~ - = - _ ~ , - - - > - ' ~; (Bakara, 2/26) kavli,
Allah kavlidir; kezlik sre-i Zelzelede vki olan dahi Allah kavlidir. Pes sen, bu iki
kavlullhn idiin malm idin ve nktesin tedbr eyle ki, badeden terakk ve zerreye
iktisrna nkte iindir, t ki kelam fehm oluna. Nitekim buyurur:
_-- 4-- != -'- ')-- ,~ ; '- ; - _-- ,~-- '- _'- = ;-- Q=--
'--
Tahkkan biz biliriz ki Hak Tel evznda zerreden asgar var iken vezn-i zerreye
iktisr etmedi. Zr eer zerreden asgar mevcd ola idi, Hak Tel mblaa iin onu
getirir idi. Badeh - '--- 4- (Lokmn, 31/16) [Yaptn i, bir hardal tanesi
arlnda bile olsa] kavlinde nkte yet-i Zelzelede olan hkm-i mecztn tabr ve
ktmr vukuna tenbhdir siri teemml oluna! Bu mahallde zerrenin ecz- sagresi ile
itirz olunmaz. Zr murd bir ism ile msemm ve mteayyin-i eyda bundan asgar
bulunmaz demektir. Vallahu alem, bu kelm, makm- tenzhden teeddb maallahdr.
Nitekim ;-- Q=-- makm- tebhden idi.
399

- ,-~-- -- ;~ ,-~- '-
Lokmnn olunu [380a] ism-i tasgr ile ednn hikmeti, ifde-i rahmet ve
tfetdir ki, meyl-i bvvettir.
-) '- ='- ,~ V -' --)- _- --~ -- '- 4-- J-- -'~ -- '-- -'~
;-=- ;-= ,~
Ve bu lutf ve tfet semeresidir ki, oluna sebeb-i sadet-i dny ve hiret olan
aml-i haseneyi ilk etti. Amm irkden nehyinin hikmeti, oluna tenbhdir. Zr irk
zulm-i azmdir ;-=- ;-= ,~ (Lokmn, 31/13) [Dorusu irk, byk bir
zulmdr]. Yan hadd-i hikmetden mblaa ile tecvzdr. Bazlar
879
" '- " nn
cevbn mahzf ahz edip --V ----- demektir demi, amm sir-i urrh skt etmiler
zhir ,~ '- cmlesin cevb fehm etmilerdir.
-' Q-- ; '~--V'- -- ~- '-- ;-=-
Hl budur ki mazlm olan makm- ulhiyyettir ki, mrik onu taaddd-i
mteallikt sebebi ile mnkasim klp ve inksm ile ment etmitir. Pes nat- mezbr,
hadd-i makmdan tecvzdr. Zr makm- mezbr, ayn- vhidedir. Taaddd-i
mteallikt ile taaddd kabl etmez; zr taaddd-i gayr ona ulhiyyette irkden
ibrettir. Bu, hod btldr.
,~ V -V J)= '- - --- V -
Zr makm- mezbr ile erk olmaz; ill ayn olur. Zr her mevcd ki ona
erk farz olunmutur, fil-hakka onun ayndr. Ve bir eye aynn erk etmek, hod
ayn- cehl ve gyet-i hamkattir.
-~ ---=- V --- ; '- _-- ,-V -,- V - =~ ,~ 4 ~-~
J= - Q-- _- >-=V 4 , V ; -; Q- _- ;~ --- ~--=
;-- '-- 4 Q- ,= ;~ J- J=- '-- 4 _- ,=> '~- -; ;~

879
Monl Cm.
400

4,~ _- ] '~ - ,=7 Q- Q- '~- -- ~- '-- ~= - ,-V
'-)--- -- J-- '-- = _-- '-)-- - J '- ---= _-- 4,~ ; '- '- ,=> ;
-- '~-
Ve irk-i mezbrun sebebi, gh ol makm- ulhiyeti, ki emr-i mterekn-
fhdir, suver-i mterek iin tecezzie ve hsas etmek ile olur. Mesel bir ahs- m-y
mahcb ki, onun nefsl-emre ve hakkat- eye al-m-hiye marifeti ve uhdu olmasa
kaan ona ayn- vhidede nmyi eden suver-i muhtelife grnse, halbuki ol ahs-
mahcb, ihtilf- mezbr ayn- vhidede olduun bilmese ve bunlar madm- mevcd-
nm olup, ol ayn- bk ile bk idiin fehm etmese, ol suverden birisin sret-i uhrya
makm- mezbrda mrik klar.
Ve makm ki ol ayn- vhiddir, beynes-sreteyn taksm ve tecezze klmakla.
Mesel, ayn- mezkr ki vcd- mutlaktr, her bir sret iin ondan bir cz ve bir hisse
ahz etmekile. Bu, hod emr-i malm ve muhakkakdr ki, ol ahad- erikeyn itibr
olunanda farz olunan hisse ve cz ki mterekn-fh farz olunan makmdan ki, ol
makm vcd- mutlak olsa buna hisse-i mahssadr. Ol erk-i harda olan czn ve
hissenin ayn deildir. Zr her cz hisse-i muayyene ahad- erikeyne mahss
olmutur. Ve her biri ol mterekn-fh itibr olunan makmdan hissesi ve nasbi ile
kimlerdir. Belki ol emr-i mterekn-fh kbil-i tecezz ve hsas deildir. Nihyetl-
emr her birine nisbet-i hssas ve izfet min-vechi ola.
880
Chil pes-i perdeden onu
mterekn-fh, bunlar mterik zann ede.
-'~- ,~ 4 ~-~ ] -'~V J, '-- Q- ~,~- '- -'~- ~-'
--~- - Q-, ;- = ;- J-
Sbkan mezkr olan, 4 ~-~ cmlesine matfdur. Yan '- 4 ~-~
tecezzietl-emrl-mterekn-fh, ,= '-, e-irketl-ma demektir. Yan
gh sebeb bir emr-i mm inksm ile olur, nitekim mezkr oldu; ve gh sebeb, irket-i
ma olur ki emr-i mterek-fhi erkeyn meynnda m klnmaile ki erkn
ona al-seblil-bedel mtevrid ola, bu, dahi btldr. Zr irket eeri emr-i

880
Pes ol niseb ve izft, mhiyyt- mensbtla mtehlift ve mtegyirttr.
401

mterekin ias ile m ise de elbette emr-i mterekn-fhde ahad- erkeyninden
harsz tasarruf ve tesr, iay mzl olur ve emr-i mterekn-fhi ahad- erkeyne
muhtass klar. Pes sreteyn-i mezbreteyn btl olcak, emr-i tevhdde rh- mesele ve
lbbl-elbb kavl-i mezbrdur ki; _-~= '-~' -- ;--- '- , ' Q - ;- - ;- J-
(sr, 17/110) [De ki: "ster Allah deyin, ister Rahman deyin. Hangisini deseniz olur.
nk en gzel isimler O'na hastr."] yan irket fil-hakka, irket-i esmdr. Ve esm-
i kesreden her kangs ile zt- ahadiyyet-i cmiay davet etsek dellette
mtereklerdir. Pes msemm cmlede zt- vhiddir ki, tefvt-i ihtilfdan
mnezzehdir. Eeri beynel-esm bi-hasebil-mefhm hilf var ise de; zt- bahta
hergiz siryet etmez.

402

FASS-I HKMET- MMYYE F KELME- HRNYYE
mmet alel-tlk ilkb- hilfetdendir ve her Resl ki mebs bis-seyf ola
halfe ve immdr. Lkin immeti Hrna nisbetin hikmeti, hem cnib-i Hakdan biz-
zt, hem taraf- Musdan bil-vsta olmaile ictim cihetinden kuvvet ve itidd
buldundr ki eref-i ihtiss [381b] ile terfe lyk grld.
_- '--- Q- '-- ;-- ;-, ,~ Q- ' >~ --- ' ;= ;--
_~;- ' '-~ _~;- Q- ,- -'- ;-, ,~ Q- -;-- '-- '--- ' -'= _~;-
;-- -- ,-
Malm ola ki, vcd- Hrn (aleyhis-selm) hazret-i rahamttan idi.
Nitekim Allah Tel Rahmetimizden Msya karnd Hrnu neb verdik '---
' -'= '--- Q- '-- (Meryem, 19/53) [Rahmetimizin bir sonucu olarak ona
kardei Harun'u bir peygamber olarak armaan ettik] diye imtinn etti. Zhir zt-
Hakka muzf olan rahmetin mblaa ile ittisfnda bhe kalmaz.
881
Ve sinnen ekber
olmak, efkat-i evferiyyet cb eder, Ms eeri nbvveten ekber ise de; lkin
hainil-hulk idi. Rahamt fealtdur cebert, melekt gibi sga-i mblaadr. Ve
Hrnun mblaa-i rahmete delleti harf-i '-i tenbihiyyedir ki hzra dellet eder,
hzr zhir olmaz; ill sebeb-i nr ile olur ki, kalb-i bakyye-i hurf-i Hrndur, nr ise
zhir-i vcd, vcd ise rahmet-i mnbasitadr. Badeh Msda glib-i hl tasallut-
kahr ve gazab ve Hrnda ekser-i hulk-i rikkat ve rahmet oldu ise. Sl-i Ms ile emr-
i nbvvette terk olundu; t ki mizc- nbvvet-i itidl ve hkmet-i mmeye
istikml-i hl hsl ola. Ve Hrn, sinnen ekber ve Ms, nbvvette ekber olmaile
msvt ve adlet buluna.
'-'~- -'-- ' >~ --- _~;- -V '- 4- -, ,~ Q- ' ;-- ~-' '-
;-= _- ,- V > -, ~-' --'- V -'-
Vaktki nbvvet-i Hrn, hazret-i rahmetten oldu ise Hrn, Msya ol hitb-
ztrbda Y ibn-i mm Q- ' (Th, 20/94) [Ey annemin olu] dedi ve Msy

881
Hussen muzfun ileyh man-y kesreti mfddir.
403

mmne nisbet etti; zr ahul-ebb ve mm idi, ebine nisbet etmedi. Maa-hz
hilkatte [382a] nisbet, ebin iken. Pes maksd- Hrn- hitbdan taleb, rahmet
oldun nisbet-i hulkyye murd etmedi. Zr rahmet mme mahss olup eb iin
olmamak hkmde evferdir. Yan mme mterettib olan eser-i rikkat ve utfiyyette
ebla ve ekserdir. Fakr eydrin: Hikmet-i akliyyesi budur ki, rikkat ve rahmet umr-
infiliyyedendir, ns ise man-y infilde ve kabl-i eserde mutlak raclden ekser ve
ekseriyyeti azherdir.
,-~ '- -, 4-- V ; --,- ,~'-- _--
Yan eer mmde keml-i rikkat ve rahmet olmasa esn-i terbiye-i veledde
olan edid ve zahmete nice sabr eder idi?
Q- Q-- -- -' J J- - -)- --V _- ~-~- V _~,- V _--='- -='- V '- ;
- , '--
Ve Hrn bu mertebe-i telattuftan sonra Lihyemi ahz etme ve bam ekme!
~ ,- ' --=-- -='- ' (Th, 20/94) [Sam sakalm ekme ] diye yalvarr idi ve
Ms Hrnu sandan ve sakalndan ekip, gazab gemez idi. Zr sebeb-i gazab,
hamiyyet-i dn ve fevt-i keml ve Hrndan tevehhm-i taksr ve ihml idi. Ve bu
cmleyi Hrn hazm edip, amm emtet-i addan kaar idi. Mertebe-i sabr ve hsn-i
hulk ancak bu kadar olur ki, bunlarn her birisi enfs- rahmetten bir nefes-i ilhdir ki
tavk- nefes-i beerde buna miss olmaz. Bu acebdir ki, mezbr- gazab Msda hikmet
ve edeb ola.
Q- - Q-- ' '--- ,=- _- ~--- -- 4 ~-~ ')-- ,=- ;-- - Q- ''- _- ';V
-- ,- ; '-- -~- - ,-V Q- - '- '-- -)'- -,;-) -- -=; ~--- ,=-
-='- -,
882
] -- Q~ - -,- - -;- Q- ,-- --=-- -=' V '--
Yan Msdan sdr olan gazabn sebebi ve ahz- hilye-i Hrnun bisi,
Msnn elinden ilk ettii elvha nazarda tesebbt ve tevakkufu olmaddr. Fakre
bhe gelir ki, adem-i tesebbt gazaba sebeb olmaya; belki gazab, adem-i tesebbte ve

882
>~ --- _~;- -='- - _
404

ahz- hilyeye d ola. Pes gazaba illet-i mtekaddime kbet-i emre adem-i ilmdir
mutlak. Zr gazab bir fil-i nefsndir ki bil-reviyyetin ve nazarin srat-i hareket
cb eder. Ve eer teemml olunsa gazab, adem-i tesebbte sebeb olur; nitekim adem-i
tesebbt gazaba sebeb idi. Ve bil-cmle gazab hem sebeb hem msebbeb olmak
cizdir. Zr Ms (a.s.) eer elvha nazar etse ve mtesebbit olsa rahmet ve hidyet
bulur idi. Yan karnda Hrnun zrne vkf ve kavm-i Ben srlin ona zrne ve
ibdet-i iclde acelelerine mhted olur idi. Mele-i ns da gz gre kendiden esinn ve
ekber birderinin sandan ekip tazr-i bel etmez idi. Eeri evz- enbiy
(salavtullhi aleyhim) hikmet-i hafiyyeden hl olmaz; lkin gaflet-i beeriyyet ile bil-
reviyyetin muhill-i mrvvet-i file masdar olmalar dahi cizdir, bi-emrillhi Tel ve
takdrih.
-)'- ;- Yan pes hd ol eyin beyndr ki mene-i gazab- Ms idi (a.s.)
ki, Hrnun zimmeti ondan biri idi. Dahi rahmet ki levhde mektb idi; Hrndan
Msya rahmet idi.
_-- --~ ' Q- 4 '-- - J-- V -- -~ >- = - Q- ' ;-- V _~;-
Pes Hrn [383a] (aleyhis-selm)dan bu sabr u sebt- cibill ahi Msya
efkat iin idi. Msnn hamiyyet-i dniyyesin bilirdi. Nbvvet-i Hrn rahmet-i
mahzadan idi, mizc- nbvvet-i Ms (aleyhis-selm)a itidl iin gelmi idi. Pes
ondan sudr etmedi; ill sabr ve karr. Zr tefrika- zhire ki kendi hilfetinde gelmi
idi. Hrnun rahmet ve rikkatinden idi. Nitekim Msnn iddeti sebeb-i ictim idi.
Bunun misli
883
devlet-i muhammediyyede '- _'- '- zamn- Hazret-i mer ile
(radiyallhu anh) zamn- Al ve Osmndr, ki tefvt m-beyn-i zamneyn bil-cmle
vel-beyn zhir ve fhidir. Zr tabat- lnet, tesebbt ve iftirk; ve hilkat- salbet,
ictim ve ittifkdr. Kta:
Olmasa drst lutfuyla kr
Znhr galz olub durut ol
Smvv-i rey bu lnet etti makhr

883
Mezkr olan temsl J,~ _-- !---' _-- !--- haberine muvfkdr.
405

Sen arzunu sakla hret ol
Amm sakn gaflet etme ki, bu cmlenin her biri, bir isme mazhar ve ol mazhar
olduu ism-i Hkimin hkmne ve kahrna mut ve muztarrdr. Zlike takdrl-
Azzil-Alm.
_- '--~ _-=-- J-,~ _-- Q-- ~-,- ;-- ~-~= _- >~ '-)--- _~;- ' '- ;
'-'-- ---- Q- ;)-- ' ;)--- ~-,- J= '-- '- ;)-,-- Q- ;)-- ----- ,-'~-
'-,- 4 ~~- ' _~=- 4 _- -;'~-- ;)- _~;- =, _- -'-- Q- ~-;-
-- = '- -- J= '=~ ---- '- ;-- -V ' Q- ,-V'- ;-- _~;- ' - ;)---
-' V --- V _~-
Pes Hrn, Msya [383b] dedi ki: Ben havf ederim ki, sen beni tefrika-i Ben
srle sebeb anlayasn ve cemiyyet-i dnin pernl benim sunumdan mktesib
bilesin. J- ,~ -- Q-- ~- ,- ;-- ~-~= - (Th, 20/94) [Ben, senin:
"srailoullarnn arasna ayrlk drdn demenden korktum.] Lkin hasb-i hl bu
zannn hilfna dlldir ki, dav-y Smir ile icle ibdettir, sebeb-i tefrika-i cem-i
diynet olan.
884
Zr baz- mukallidn-i Ben srl, davet-i Smirye ittib ile terk-i
dn-i mbn etti, baz- harn ftde-i vdi-i tereddd ve cehlet ve ser-nihde-i th-i
tahayyr ve dallet olup, lkin ibdet-i iclde acele etmeyip tevakkuf ve terk-i dn-i
Hudda izhr- tekellf edip rc- Msya muntazr oldu. T hakkat- sl ve
zulmet-i ekkde ruhsr- yaknden kef-i gn- vehm ve hayl kla. Pes Hrn korktu
ki bu furkn- kavmde olan fesd cmlesi kendiye isnd oluna; amm Ms (a.s.)
nefsl-emrde Hrndan alem ve mertebe-i velyette ekrem idi. Zr ashb- icl fil-
hakka bid-i icl olmadklarna nass- nazf ve -' ' --- ' 4- _~- (sr, 17/23)
[Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi, kesin bir ekilde emretti] ile lim ve gh
idi.
-'~- -- -'-- _- ,-V - '- ' -'= _~;- ~-- '-- - V -~- = ;- '-
-~ J Q-- -, J- -~ J _- _= , Q- ' '-

884
Kelmda takdm ve tehr vardr ki sebeb-i tefrika-i cem-i diynt olan dav-y Smir ile icle ibdettir.
406

Ve halbuki Hak Tel bir eyi hkm etmedi; ill ol hkm vki oldu ve adem-i
mutlakdan hayyiz-i temeyyze geldi. Pes kaz-i mezbr, ahkm- teklfiyye-i
cbiyyeye maksr deildir, ki dire-i lem-i kevn ve fesd ile mahsrdur. Belki hkm-i
takdriyyeye dahi mmdr. Zr mezheb-i meyh-i mkifn budur ki, cem-i
muhtemelt- kelimt- Kurniyye muradullh ola; mdem ki eran mni ve aklen
mzhim olmaya. Hussen envr- kf ile gta-i beh-i mekf ve ezvk- dim-
marifet ve uhd ile marf ola. Pes imdi hkm-i ibdet fil-hakka vech-i Hakka
mnhasrdr. Ve bu vech ile bid olmayan idrkinde mukassrdr. Pes Hazret-i Msnn
Hrn (aleyhis-selm)a itb inkrnda vki olan kusr- fehm ile ztrb- iztndan
ve dyk- mrib-i tevhd ve irfnndan idi. Ki mezbr- tefrika-i kevniyye ve pern-i
suveriyyeye msade ve kabl gstermedi. Zr rif oldur ki, Hakk her eyde gre;
belki Hakk ayn- ey bile. Zhir-i vcdu mezhirinden temyz ve zlli nrdan tefrk
ve tebrz etmeyip, belki keml-i feyz-i akdesden nefsini hli-i naleyn kla ve tayy-i
tuv-y vd-i mukaddes ile kbil-i mtekbileyn ola. Nitekim bu makmn shibleri
buyurur: Nazm:
885

;~ J= ')~-~ _- ,- V
- _ Q-~ _ J= _)-

' '- '- 4- Q~ _- -- ,~ ' ;-- --,- ' _-, _~;- '-- '- '-
;~ _ 4 -- Q- ~-~ '--- _- ,-'~ ' 4-== '- '-- ,-'~ _ _~;- =
;);- J= Q- ;);-- -= _- ;- _- Q- _-~ - 4-~ '~-=V _-- J=
-~ _- ;-;- ;-='- '- ~- '~- J ~-- J-,~ _-- ;- >~ --- _~-- '- '
'-~ _- ;--;-- Q--
[384b] Pes Ms (a.s.) bi-hasebil-ilm mrebb-i Hrn idi. Eeri bi-hasebis-
sinn Hrndan asgar ise de. Pes bundan malmdur ki lim-i hadsis-sinn, eyh-i
chile nsih-i mtekaddim ola. Amm Hrn dahi bi-hasebil-hulk mrebb-i Ms idi

885
ir:
Zt- Hak ems-i heddr msivdr zll-i vefiyy Lk nr- emse nisbet zll-i vefyy leyse-ey
407

ki, Hrn olmasa Ms helk olur idi. ,-- 4-) _-- V; gibi. Ve Ms mrebb-i Hrn
olduundandr ki Hrn Msyla mukvelesin tamm ettikde Ms fil-hl suhletle
mukbeleden geip semt-i Smirye rc ve hitb- itb-mize r edip dedi ki:
,-'~ ' 4-== '-- (Th, 20/95) [Ya senin zorun nedir, ey Samiri?] yan, bu senin
dall ve hatbna ve ht-i fhiine bis nedir, ey Smir! Dn-i Hakdan ve ilh-
mutlakdan ne tez rc ettin ve ne aceb emr-i btla udl ettin? Hussen sret-i iclden
eref peyker mi bulmadn ve hussen huliyy-i kavimden bu ebah sun- yedin ile
mesn ettin? Meer bunlarn kulbunun ktalarndan alp sanatla bu srete maklb
ettin ki, bunlar hkm-i tabatla mallarna mil ve mil-i mberrt- umrdan muriz ve
savb- sevbdan mtemyil ve mtecviz kldn. Fakr eydrin: el-n tife-i Yehdun
lem-i tabatte lahm-i bakara hussen lahm-i icle rabetleri sir lhmdan ekser olduu
bu srdr. Hazret-i s (salavtullhi ve selmuhul-esn) bu tifeye kitb- nclde hitb
edip buyurur ki: nsnn kalbi elbette mal cnibine mildir. Pes emvliniz li-vechillh
bezl ve tasadduk edin ve sarf- tarik- ilm ve marif-i liye kln; t ki celb-i kulb-
fukar ve slehyla biz-zt ve bil-vsta ebvb- semvt mefth klasz; [385a] ve
lem-i ulvden tevtr-i fth ve snh bulasz. Bil-cmle malnz semv olduu gibi
meyliniz dahi semv ola. Malm ola ki Hrn (alehis-selm)n Rabb-i cziyyeye
ibdet-i inkr nbvveti haysiyyetinden hakdr. mme-i enbiydan nehy-i ibdet-i
esnm mekkid ve meddid ola gelmitir. Lkin Ms (aleyhis-selm), Hrnun bu
makmda inkr, inkr- mahcbn idiin kef ile bilmiler idi. Ve itb, itb- tenbh ve
ird idi, tekml-i noksn iin. Zr inkr- enbiy ve evliy ibdet-i esnmda inkr-
avm- mahcbn gibi deildir. Yan sret-i hssa ve mecl-y muayyen ile Hakk
takydden tahls kasd ederler. Zr mecl-y mahssa ikrr ve mezhir-i bkyeye inkr
dall- hir ve varta-i fesd- dgerdir, derler.
- ;=-V ;~--;)- '-'- ;-- - J-- -'- -;- V V'- '- _-~ '- _- ;=
- '---V Q- ')-- '- ;--
Mala, ml diye tesmiye olundu. Zr kulbun ona meyl-i ztsi vardr. Pes
zihnen ve hricen maksd- azam ve mbteg-y ekrem olur. Zr shibi bit-tav ver-
rz nefsini ona abd-i mahkm eder. Maa-hz nefsine, nefsinden ehabb ve ekrem yok
408

iken; ve kulbda muazzam olduu neyl her maksd ve tahsl-i havyic ona maksr
oldundr. Mmkine hod iftikr emr-i ztdir. Hikmet-i Harfiyye:
Mlikin hkm-i sadr, malyladr. Kmilin ch ve kadri, malyladr. Kmile
kahr- mlk ztdir. Mlike saltanat sftdr. kl zann eder ki mlikin izzeti
mutazammn- mal oldundr ki ola; amm rif fehm eder ki, mlik sret-i keml ile
muttasf olma ile [385b] musahhar- kulb lem-i mlk ola. Zr keml, azz ve
mahbb li-ztihidir. Ve mlik dahi kezlik azz ve mahbbdur; lkin kahr ve saltanat
vesteti iledir. Srr teemml oluna!
--- ~--- -,=- _~;- J=-~ ; ; J= ;~ ' Q- -- >- '-- ;~- Q-
'-~- ;- _- ;~ 4-- '- ~~- ; -,=- ,-
Halbuki suver iin mutlak bak yoktur. Pes sret-i iclin zehbndan l-bdd idi.
Eer Ms harkna isticl etmese dahi zevl bulur idi. Pes Msya gayret-i Hak galebe
edip, sret-i icli hark ve remdini, bahre tarh ve ilk edip, gubrn bir bd-i hev kld.
- ;-- '- ;---- ---- _,=- ') -'-~- 4) _ ,=- '- -)V _'=- -
--,(
Dahi Smirye hitb edip dedi ki: lhna nazar eyle, gr ki! Nice ihrk ve ifn
ederin -- ,=- '-'- --- ~-= - 4) _ ,=- (Th, 20/97) [Hele u ibadet edip
durduun ilhna bak! Biz onu elbette yakacaz] ilh- mutlak ber-hak hod hergiz
muhrik olmaz. Badeh tesmiye-i ilh mbelli-i ilm-i ehl-i zhirde tehekkm ve
tayrdir. Amm nazar- eyh zere icl-i mezbrun mecl-i ilhiyyeden baz idiine
tenbhdir. Terbiyet ve talm eciln. Fakr eydrin: Tenbh ve talm zhir bu ki,
Hrna mteallikdir. Amm esn-i kelm Hazret-i Msnn Hrndan irz edip
Smirye rc ettii mahalldir. Allahu alem Smirye hitb zmnnda Hrna tenbh
kasd oluna.
'--~V '~-> ',=~ _'- = ;- ;-= --;- _- ,~- ') '~-V --;- '-
Q- ;-=- ; J- '- ;-= ,-- V ,-=~- _- ;=- '-- ;- Q- Q- -~
409

;)- ;-= '- '- ,-- Q- -- ,~- -- - --- ,- ] _- '-V
- ~,~-
Zr hayvniyyet-i insnn, hayvniyye-i hayvnda tasarrufu ve hkm sbittir
ki, Allah Tel mdnunu insna musahhar etmitir. Hussen ki asl hayvn olmaya
teshrde evfer olur. Zr mstakllen shib-i irdet ve garaz olmaz. Mutasarrf- glibe
mut-i mutlak olur. Amm hayvn z-irdet byle deildir. Zr baz- mahallde hilf-
murdndan imtin ve ib eder.
- ,)= 4 ')= ;- -- ' '- -- Q-- ; '~-V 4 -- --, '- ;-= -
J= Q- - = - '--- ,-V --- '~-V '-- '- -- --, '- >-- '-- '~- ;-
,=V'- ;V - _- -- ,-- -- -;=, - '-
Pes eer hilf- murd, insn temiyete ve izhra kdir ise de edd-ekmet
olup, shibine hilf ve murd- nefsine meyl ve msraat eder. Ve eer kuvvet-i
mezbre yoksa; yhd murd shibi murdna muvfk ise; emrine tbi ve mnkd
olur. Nitekim bir insn kendiden ref-n misline ihtiyc- mal iin musahhar olur.
Mesel cret ile nefsin ona mahkm klar.
--- ; Q- ,=~- '-- ',=~ '~- ;-~- -=-- '= - ;- ;-~- - ;- _-
_- -V -,=~-- -~ Q---- '- ---'~- Q- V ---;- Q- V -'='- '-'- ,--
---'~-'-
Nitekim Allah Telnn bu kavlinde nass olunmutur ki buyurur: Hak Tel
sizi derect- mtefvite zerine halk etmitir. '= - ;- ;-~- - (Enm,
6/165) [Kiminizi kiminize gre derecelerle ykseltti.] T ki baznz baz- hara
muhtc ola ve bu sebeb ile baznz baznz teshr edip mbeynde husl- ittihd ve
imtizc ile [386b] kuvvet-i vahdet bulunup bak-i sret-i neviyyeye sebeb ola. Pes bir
misl, misl-i har mhiyyet-i insniyyede mterek iken teshr edemez; ill hayvniyyeti
haysiyyeti iledir. Zr misleyn, zddndr ve '--= V -~dr. Zr zdddeyn-i
isneyndir. Ve -=- V '-V hkm bedhet-i karbdir. Pes hikmet budur ki, menzilesi
erfa ve al olan edny teshr ede, gh marifet ve keml ile ki mahbb biz-zttr; ve
410

gh kuvvet-i ch ve mal ile ki mahbb bil-arazdr. Ve bil-cmle al, edny teshr ile
makhr eder; bir vech ile ki ke-enneh ikisi ey-i vhid olur.
886
Mesel bir beytin
cem-i ahlisi kethd-y beyt hkmetinde makhr olmala cmlesinin vcdu
muzmahil olup sret-i vahdet giyer. Pes bu minvl zere res-i byt res-i karye
hkmnde makhr olup res-i karye, mer-i bldn hkmnde ve mer-i bldn,
emrl-mer-i velyet hkmnde; ve bu cmle bir sultn- azam taht- hkmetinde
mctemi olup, nizm- lem ve ma- ben dem hsl olur. Cmlesi srr- vahdetten
muhbir ve cmlesi silsile-i riyset-i vahdete ve teshr-i scd-i mlk ve srr- hilfete
dirdir. Vallahu alem bis-serir. Bu mandandr ki eyh (kuddise srruhul-azz)
zhib-i h-rh oldu ki
887
;-= ;)-= -'= ~ Q---~ Q- ,= '- ,=' hadsinin
srrna matla bu ola. Zr muktez-y asl- cibillet ve mdde-i seciyyetdir. Grlmez mi
ki zht- eimme-i mslimn sadr- evvel-i slmda neyl-i refet-ch iin rh-
mstakmden tebh olup hatt hirl-emre nefislerin mrtekib-i ihnet-i ehl-i beyt-i
Reslullh klp, skt- ch- gaflet ve gurr oldular, el-iyz billh!
---'~- Q- V ---;- Q- '-= '-;= '- ,=7 4 ,=~- [387a]
Yan insn- har- edn ki alsna musahhar olur, cihet-i hayvniyyetten olur,
yoksa cihet-i insniyyetten olmaz; zr teshr-i keml, kmil ile olur. Pes kmil-i
musahhr fil ve nks- musahhar mefl olur, feth-i h ile. Y havf-i fakd-i mal, y
tama- keff- nefs iyl iin olur. kisi dahi noksn ve mlzim-i nefs-i hayvndr.
nsn, min-hays-hve noksn- havf ve tamadan slimdir.
Q,=- Q- ;'- Q-- '- ,- V --- ; Q- ,=~- '--
Ve ol insn- ref-na kendi mmsili olan insn- kmil musahhar olmaz;
zr mmselet tezd cb eder ve her biri riysette mterek olur. Riyset ise mtecezz
olmaz. Pes niz ve fesd lzm gelir. Mesel m-beyn-i behyimde olan tahr ve
advet-i cibilliyet ki kaviyyl-mizc olanlarda vki olur; usd ve kilb gibi. Kezlik
her mterek bin-nev olanlarda hl byledir.

886
Hikmet.
887
hyau ulumiddin , bn Mace I/22.
411

-~ V'--'- '-- ')-V
Zr bunlar emsldir; ve emsl, ezdddr. Zr m-bihil-itirk, mahall-i
tenzudur, ne kadar edd olsa niz- iddet bulur. ttihd- sanat ve karbet hep bu
kabldendir.
888

J= Q- ,-=~- -;- -= _- - ; '-- '= - ;- ;-~- - '- 4-
'=-
Ve bu ecildendir ki nass- erf, tefvt-i derect zerine nzil oldu. Pes
musahhr- fil ile musahhar- mefl derece-i vhidde cem olmazlar ki, biri birine
tezhm cb ede. Belki nzild-derece, refd-dereceye makhr ve sbi olur ve emr-
i tesrh dereceden n olur.
] =~ -) -,-=~- _- ,'- J-'- ;~ ,=~-- ,- ,-=~- Q--~- _-- ,-=~-
V _- --- ' --- --~ ,-=~- ,=~- ;-' -''-, '=~ ,-=~- --'~-
=-'- ;,=~- V'--
Teshr-i mezbr dahi iki ksmdr: Birisi, evvel-i teshrdir ki, musahhr- filin
murd olur. Ve ol ahs- fil-i musahhr, mefl kasd ve ihtiyr ile khir olur. Pes
mebde-i teshr mal olursa seyyidin abdi teshri gibi olur, insniyyette misleyn iken.
Yhd mebde-i teshr-i ch olursa sultnn reysn teshri gibi olur ki, nefsinin emsli
iken refet-ch ve derece ile bunlar teshr eder. Grlmez mi ki ebn-i mlkdan
olmayana ekseriyy inkyd etmezler. Ne kadar fart- kuvvet-i mal olsa mmseletten
mmtz olmadn meer kahr ve galebe ile ola. Ol dahi nev-i imtiyzdr.
'- ,-=~- ,=V ;~- J-- ;)-'- ;)-- - _- ;,-'- ;'- 4--- ''-, ,-=~- '=
4-- ,=~ ''-, Q- '='- ,-=~- - - ;)--- ;)~-- ;);- =- ;'- Q-
_~ Q- ;-- Q-- 4-- --- -- --,-'- --,- ,-=~- ---= _-- _-~ ;)----
,-V ,- Q- ;)-- ~-- = -,=!- ;)- ;-- ;-- -''- ,-=~- _- --,-'- - ;--

888
Hikmet-i advet ve akrab.
412

= ; _- = _-- ;- - J-- ,= --- ; '- _--,-V'- '-- ,= 4 _-- _'-
-'-- ;-~ _- _'-
Ksm- sn, hl ve en ile olan teshrdir. Mesel reynn meslihinde kim
olan mlk reynn teshri gibi ki mlk-i mezbru onlardan def-i zarar- ad ve hfz-
nefs ve himyet-i rz ve ml ve muhlifn ile ktlde [388a] bil-cmle zerlerine hafz
ve nzr olmakda musahhar ederler. Bunlarn kllsi hl-i rey ile mlk teshrdir.
Eeri fil-hakka teshr bil-mertebedir. Zr mlke hkim mertebe-i mezbredir. Pes
mlkdan bazlar en-i mezbrda olan sayi nefsi iin mlhaza eder; amm baz-
har, rif-i bil-emr olup kadr-i hukk- raiyyeti ve srr- hilfeti hakkati ile fehm eder;
t ki Hakkn ilminde ecri olur. Ulemnn muktez-y erat ve hakkat ile hareketleri
mukbelesinde mecr olduklar gibi ki, ikisinin dahi ecri alallh olur. Zr Hak ayn-
un- ibd olmala hkm-i reyda olur. Eeri ayn- un- mlk olmala hkm-i
mlkde ise de.
,=~- - --- _-= Q-- V Q- '='- ,=~- - ;''-
889
_- ; ; J _'- = '-
'~
Pes lem ceman hl ile musahhar-
890
fildir. Bir ey ki ona musahhar tlk
eran mmkin olmaya. Nitekim Hak Tel, her n bir hl ve bir n zerine mntakil
olur, demektir. Pes ahvl ile mnfail ve mteessir olmak grnr. Eeri Hak Tel ve
Tekaddes, min-haysz-zt taht- teshr ve tesrde dhil olmazsa; lkin min-hayss-
sft olur.
891
Zr esm-i Hak min-haysl-ulhiyyet teessre dellet etmez. Belki tesre
dellet eder. Amm hviyyeti ve tlk itibri ile uun- ibdnda mazmn olcak hl
ile mteessir ve musahhr olmak olur. Eyya, unt- ilhiyye ve ayn- sbite tlk
bu kabldendir.
=-~ '- J= _-- =--~-'- J= '=~ _- --- J-'- ' ; -- '--
-- _~;- ,'= = Q- -- - ] 4-- ~- ;~ J _- --- ;=; _-

889
Musahhr feth-i hyla sga-i fildir. Bil-hl cr ve mecrr musahhra mteallikdr ve min-i mevsl
musahharn mefldr.
890
Feth-i h ile sga-i ism-i mefldr.
891
Zr '~ _- ; ; J (Rahmn, 55/29) kavlinde zamr-i gayb hviyyet-i Hakka dellet eder esm-i
ulhiyete etmez; Allah ve Rahmn gibi.
413

;-V Q- ;- _-- '- -) -;V'- '--'- --- ~~--- '- -- > ~- '-- 4 -- ;~
,-=~- '-- '- '- '-- '- --- V
Badeh Hrnun irdnda yan ashb- icle tasallutunda ve men-i ibdet-i icl
edip ve ifn-y sret etmesinde adem-i kuvvet olup, bil-cmle Msnn tasallutundaki
gibi iddet-i ird olmad Cenb- Hakdan lem-i kevnde bir hikmet-i zhiredir. Ki
her sret-i cziyye srr- rubbiyyetten ve hisse-i mabdiyyetten hikmeti ahz eder.
Eeri suver-i mezbrenin taayynleri bkye deil ise de. Hele bid nazarnda libs-
ulhiyyeti mtelebbis olur. Bu ecildendir ki suver-i neviyyeden mabd olmadk bir
sret yoktur. Kimi ibdet-i teellh ile ems ve kamer ve sir kevkib gibi. Ki her birisi
hkm-i tabat ile ve tekerrr-i edvr ile vakt-i muayyende hkm-i rubbiyyete
mteayyin olur ve takz-y lem-i tabat eserin zuhra getirir. Ve kimi ibdet-i teshr
ile ki ashb- mansba mal eciln olan ibdet gibi.
;)= --' --- -,'- Q---- -- V ;' Q- -~ --- '- J-- Q- 4 Q- -- >-
- Q-- _- '=- ,--- =- -- - ; '=- --,- '- _= _-~ 4- =-'-
V _~- -'- ;=- ')-- --- '-) _-=- = J ~=' ,-- ---=- '= _- -' V --
V -'- ;-- ;=- ;)- -; ) -=- Q- ~,- _'- '- '- ;) ->- -- --- _-=-
--- V ; -- V - V -~ --
[389a] eyh tamm- kelmnda ihtimmen 4 Q- -- V dedi. Zr teshr ve
tesahhr; ve tesr ve teessr, cem mertib-i kevniyyede muteber ve crdir. Esbb ve
msebbibt muhtc ve muhtcn-ileyh meynnda olan irtibt ve erbb- harf ve
sanyide temeddn ve ictim ki sebeb-i bak-i lem ve demden klin bunu riyetine
mevkfdur. Ve ilmden bir ey mabd olmad; ill indel-bid refet-i chile
telebbsden sonra oldu. Ve bu mertebeyi derece ile zuhrdan sonra buldu. Bu ecildendir
ki Hak Tel nefsini bizim iin refd-derect '= - -- (Mmin, 40/15)
[Dereceleri ykselten] ile tesmiye kld. Ve ibret-i mezbre, efrd ile refd-derece
vki olmad. T ki ayn- vhidde derect- kesre zhir oldu. Zr kendiden gayrya
ibdet etmek diye hkm etmek derect- kesre ve mecl-i muhtelifede Benim zhir
olan ayn- vhideme ve zt- mnferidime ibdet edin. demektir. Pes her derece bir
414

mecl-y ilh it etti ki, ol meclda ztna ibdet olundu. Amm bu cmle meclden
azam mecl-y hevdr ki, Kurn- Kerminde buyurur: ) - ; -=- Q- ~ ,-
(Csiye, 45/23) [Grmedin mi o hevsn ilah edineni?] Pes azm- mabd, hev
olduu;
892
zr her eye ibdet onun sebebi ile olur. Kendisi hod mabd biz-zttr. Pes
mabdiyyette zl-vecheyn olcak cmleden ekmel ve al olur. Ve fh akvl. ir:
;) ~-~ ;) ;) _
;) --- '- ~-- _- ;) V ;
Man-y beyt, hakk- muhabbet-i asliyye-i ezeliyye ki hads-i kudsde ~--'-
,-
893
zmnnda mezkr olmutur. Cem-i hevlara masdar ve cumhr muhabbetlere
[389b] ser-defter olmaktr. Mezhir-i ukda cilve-ger olan nr- ak ve muhabbet, ol
f-tbn ulesinden ve ol emin lemasndandr. Kulb-i kn, ceml-i Hakka ve
keml-i mutlaka ol hevnn silsilesinden mncezib ve ol cezbenin knden
muztaribdir. Bu hum-hnenin derd-keleri ol bdenin neesinden sermest ve ol
meclisin crasndan bde-perest olmulardr. Li-mnihil-hakr:
Muhabbet olmasa lem de hergiz lem olmazd.
Muhammer olmasa akyle dem dem olmazd
Biz ol hamrn saf-y neesinden mest bed-nmz
Mlk-i keyfiyetine rif olayd kim olmazd
Muhabbettir mezka gsteren rn mey-i telh
Muhabbet olmasayd dve-i dem muharrem olmazd.

eyh (kuddise srruh) Ftht- Mekkiyyesinde eydr: Baz- mkiftmda,
hevy grdm ulhiyyeti ile zhir ve ar istilsnda khir cem-i abede-i hev-y
hfiyyin ve emrine muntazrn ve mterassdn olmu, suver-i kevniyyede ondan azam
mabd grmedim. diye hikyet eder.

892
Zr hev mahz- meyl-i tabattr. Y istif-i hkm-i ehvet, y istif-i hkm-i gazab eder. Mesel hubb-
i ml ve ch- dnyev ve leziz-i mtehiyt- uhr ve cennet ve hr-i glmn gibi. Cmlesine mebde-i heddr. Ve
mnfir-i tab olandan dahi nr dzah gibi irz dahi ki meyl-i mlyimdir ve lezzet-i hals gayr-i mlyimdir,
bundan ndir.
893
Acln, Keful Haf, II/1011.
415

= -~ '-- 'V -=- -; --- Q- _ _- ;-- ~- -- '- '-~V _- = ;-- ,- V
,-= >~ ;-- _--
Yan Hak Telnn eyda keml-i ilmini grmez misin ki, ol hevsna bid
olup, ilh ittihz edenin hakknda nice kelm- tm sylemitir! Ki Hak Tel onu ilmi
ve idrki hlinde dallete ilk etti diye hikyet etmitir. Dallet ise hayrettir ve bid-i
hev hayrete ilk olunmak budur ki; mabd edindii eye nazar eder, grr ki kendi
gibi bir mmkin-i ciz. Lkin ilm-i mezbr hsl iken hergiz ubdiyyetten muriz ve zil
olamaz. Belki muztarr ve mil olur. Vk hl-i mezbr ayn- hayrettir. [390a] Pes
sultn- hevnn insna istils bundan zhir ve hveyd olur.
Q- '-- Q-- - -,-' '--- --'= -'---'- -; V --- '- --' '- - ;---- 4
; -> '~ ; Q- ~-' = -'-- _- '=~V Q- ---- '-= 4 _- - ;
Q- '- ;~ --- Q- J 4- -,-- _-- -,' V = --- '- -=-- V ; ; ---
; -; '=-~ ~=- , V --''- ;)'- V ') '-=- '- ') '-=- ;' ;~
-- Q- ,-- '- ,- --'- J-- Q--' _- ;--- ;-- '= ---- _- ---- - -';~
J '- ;-- _-- -,- = -~'- --'- J _- - Q-- -'- ;) -V J- ;) '=-V
'~ ; ,~- ,-V -; '~ ;~ -; V ----~ V -; V --- '- --'-
Amm beyn- temm vaktki bid-i hevy Hak Tel grd ki ibdeti hevsna
mahss ve hevsnn emrine mut ve mnkd bir vech ile ki hevs ibdetini kime
tevch eder ise, ona mteveccih ve gayrinden muriz olur. Hatt Hakka ibdeti dahi
hevsna tabiyyet ile ve ona muvfakat ile eder. Zr eer bidin Cenb- Mukaddeste
hevs ve irdet-i nefsniyyesi olmasa, ki muhabbet iin olan irdettir, rec-i cez-i
cennet ve hr ve nect-i nr- dzah- menfr gibi, hergiz Hakka irdet ile ibdet etmez.
Ve Ms zerine onu terch klmaz idi. Kezlik abede-i esnm ve suver-i lem bir sreti
ilh ittihz etmez; ill hev-y mlyim ile eder. Pes bid, l-yezl [390b] taht-
hkmet-i hevda mahkm ve illet-i hevdan melm ve mezmmdur. Badeh Hak
Tel, mabdt- kevniyyeyi muktezeyt- bidnde mtenevvi grd. Pes her bid
tekz-y istiddna gre mabdn-mdan bir mabda ibdetini muhtass klsa
gayrna ibdet edeni ikfr ve inkrnda srr eder. Pes bu makle bidin ibdeti an-ilmin
416

deil belki cehl ve hicb iledir. Amm ol bid ki edn tenebbh ve ilm fil-cmlesi
ola, ol makle bid-i mtehayyir ve muztarib olur. Zr ilmi sebebi ile hevda ittihd
grr. Belki ahadiyyet bulur. Zr her bidde tecell eden hev ayn- vhid ve en-i
mnferiddir. Pes ;-- _-- - -~ (Csiye, 45/23) [Allah'n (kendi katndaki) bir
bilgiye gre saptrd] ile kelm itmm olunur ki = -,- mansnadr. Bu vech ile ki
her bid hevsna bid ve iddir. Ve bidi abd eden hevsndan gayr deildir. Gerek ol
hev msdif-i er olsun gerek olmasn. Msdif olmayan menhiyyt- er gibi olan
mert gibi. Nikhda mertebe-i rbiaya varnca ve teserr ve istimt- cevrde il-
gayrin-nihye.
894
Pes bid ksm olur: bid-i chil, gayr-i mnkd- er, abede-i
esnm gibi. Ve bid-i mahcb- mnkd- er ki ne hev mecl olduun bilir, ne
mabdiyyetin ve ne ibdete sebebiyyetin bilir. Pes makm- hayrete dahi varmaz,
msterh olur. Ribka-i takldde kalr. Slisi bid-i mtehayyirdir ki hakknda = -~
(Csiye, 45/23) nzildir. Mertebe-i marifette kademi yoktur, amm edn-y rifn add
olunur. Badeh sadr- kelmda vki olan '-nn cevb = -~ kavlidir. Bud-i
mesfe olman duhl-i faya ikdm olundu.
] ;-- J Q- J--- ' ;~ - ') ;)- -;-~ 4- -- -- _=- _-=-
-;V -- -~=~ ;~ - 4-- ~; '~- ;- ,=~ ,==- '=
- _-- ~--- '= --' - ,~- _=- _-=- ---= _-- _ '= -;-- --,-
'- -) -=- _-=- - _- ;-- = _ '-;-,-- V ;--- '- ')= '-- ,- Q-
)' ;' ;)---~- - _-
Ve rif-i mkemmel oldur ki mecl-y ilh hevya mahss klmaya. Ve frka-i
slise-i sbka gibi tahss-i mabd etmeye. Belki her mabdu mecl-y Hak bile. Bu
ecildendir ki, rifler mabdu mahss etmeyip her mabda ism-i ilh tlk ettiler. Maa-
hz her birinin ahsa ve taayyne ism-i hss var iken, mesel ecer gibi ve hacer
gibi ve hayvn ve insn ve kevkeb ve melek gibi. Pes mezkr olan esm
msemmiyt- mezkrede ahsiyyeti hasebi iledir, neviyyeti ve cinsiyyeti ile deildir.
Meer itibr- zmn ola. Pes mertebesi hasebi ile ismi, ilh olur. Ve ahsiyyeti itibr

894
Mesel memlk gayre ve hrr ecnebye taalluk eden hev gibi.
417

ile ecer ve hacer ve insn olur, fehm oluna!
895
--' lafznda zamr-i lehu abid-i
mezbrun mabduna iddir. Man demektir ki ulhiyyet bir mertebedir ki, her bidi
bir hayle ilk eder ki ol mertebe onun mabd- mutlaknn mertebesi ola. Halbuki ol
mertebe mecl-y Hakdan bir mecldr ki, bid-i mezbrun nazarna mukbildir. T ki
bid-i mahss mecl-y mahssda mabd- mrn-ileyhi mhede ede. Baz- esm
ve sft- hssa ile diye mezk- tevhdin diler ise zevk ile, deil ise emri rif-i
muhakkk ve mtehakkk- bil-Hakka teslm ile. [391b] Badeh bu ecildendir ki yan
mabd- hs, fil-hakka mecl-y Hak oldundr ki rif bil-istidd vel-ftrat ki
henz hakkat- emre bil-fiil vkf olmaya, chil maklesin telaffuz eder ve cehlden
n sz syler. Zr medd-y kelmn idrk etmez. Ki - _ '-;- ,-- ' ; --- '-
(Zmer, 39/3) [Bizi sadece Allah'a yaklatrsnlar diye] demek bu mecl-i kesret-i
mabdt- mecziyyedir ki vesit-i kurb- mabd bil-Hak vel-hakkadr demektir.
Pes bunlar maklelerinde taayynt- kevniyyenin mazhariyyetin itibr etmemi
olurlar. Maa-hz mezhir-i mezbreye ilhe tlk ettikleri musarrahun-bihdr.
896

Nitekim buyurur:
J- -,-- '-- '=- ~ - - ') )7 J= ;'- _- )' ;' ;)---~- -
') --;( -~- ;~ ,- - ;-- ;)-'- 4 Q- ;-=-
Lafz- ')da lm, il mansnadr. Yan bunun biri ile tife-i mezbre ki,
meclya lihe tesmiye etmilerdir. Taaccb edip, lhe-i mteaddideyi ilh- vhid
klmak nice olur? dediler. Pes mnkir-i ilh olmadlar ancak vahdetini inkr ettiler.
Zr bi-hasebis-sret mecl-i mtekessire sebebi ile vkflar idi ki, onlara nisbet-i
ulhiyyet klarlar idi. Pes menst- biyyeden rc ve ab etmek g geldi.
-)~ V , - _ ;'- ;~, '=-
Pes Resl-i ilh gelip bunlar ilh- vhide davet etti ki ilh- mezbr onlarn
katnda marf-i gayr- uhd idi. Yan vahdet-i hakkas ile malm, amm basarlar
ile mubassar ve mehd deil idi.

895
'-~V '-- _-- _- _-- _--=- --
896
Yan kelm- tenkuz hm eder ki mezhir-i mecl olmak ayniyyet cb eder vesit olmak gayriye
iktiz eder.
418

'-;-,-- V ;--- '- ;);- _- ----- ;--- -;-- ;)- ;)-')~- ] ;)-- _-
V ;)-;-~ '-- ;;-~ '-- ;;-~ J- ;-- ;)--- == ~-'- 4- '= ;~ 4-- '-
---- ;) !-~V 4-- ;-- '--
Yan onlar katnda ilh- malm gayr-i mehd bu ehdet ile sbittir ki onlar
ilh- mutlak isbt ettiler ve mutekd edindiler. Esnm- mehdelerin ona mukarrabt
kldlar. Pes onlarnn bir ilh- malm sbit oldu. Gyeti basarlar ile mehd oldu.
Zr ol mehd olan hakkatte hacer ve ecer idiin bilir idi. Ol ecildendir ki ilzm iin
esnm- mezbreyi tesmiye ile emr olunduklarnda geri esm-i kevniyye ile tesmiye
ettiler.
--- ; '- _--,-V'- ;-' '-
Yan ol rif-i kmiller ki, eyya hakkati zere vkflar ve vahdet-i Hakk
mecl-i mteaddide zmnnda mhid ve mkiflerdir.
;~ Q- --- '-- '--V ;~- ,)=--
Pes onlar suver-i maddt- mteayyineye inkr sretinde grnrler. Yan
suver-i muayyineye mabd tlk etmezler. Mecl-i Hakdr derler.
- ;)--- - ;--' - = ;~ ;-) ~-; ;-=- ;-;- ;)-= ;- _- ;)---,- V
Q---;- ;-~ -
Zr riflerin ilm-i lednnde mertebesi bunu it eder ki bunlar, Resl-i vaktin
ve enbiy-yi ahdin hkmn ikmet ederler. Ve bunlarn zerine hkim olan enbiyya
vcb-i mtbaat, esnma inkr ve muhlefet iktiz eder. Zr bunlar inkr- mezbr ile
mmn tesmiye olunurlar.
~-; '-- ;)-
Pes bunlar vaktin bidleridir. Zr takv zuhr bi-hkmil-vakttir. Pes her eyde
hkim-i btn idii mirren mrr etti. Bu takdrce muttak-i btn- vakte ibdet etmek
[392b] ayn- Hakka ibdettir.
419

- _-=- '=-~ ;-=- ')-- = --- '-- ')-'-- ;~ 4-- Q- --- '- ;)-'- ;)--- -
;)-- -;-,- _-=- '-- ;-- V - ,--- -)=
Yan bunun biri ile bidn-i rifn ibdetlerin suverin aynna ve ehsna kasr
etmeyip belki sebeb-i hkm-i sultn- tecell ile suverde zhir olan Allaha ibdet edip
nefs-i suver-i ayna etmediklerine limlerdir. Ve mnkir-i tecell olanlar bu manya
chillerdir.
,-- '- ;~ 4-- Q- ,--V'- ;,-'- ;)-- ;~ _-- Q- J--- ' -,~
= ;~,- '-'-- ~-; ;~ ')-- _-;--'- = ;-=- ;-- J- ;-- ;' = -=- _- '-
= ;---=
Ve rif-i mkemmil ve nebiyy-i mrebb y Resl vey vris-i tecell-y
mezbru, mahcblardan setr etti ve suverden ictinb ile emr etti. Zr resl-i vakt
kendisi ictinb etti. Pes resle ittiben ictinb lzm oldu. Ve mahcb- Hak olmak
tamadan tr ittib- Resl dahi lzm geldi. Zr mahbbiyyet, Kurnda ittib ile
mert oldu - ;---= -;--'- - ;-=- ;-- (l-i mrn, 3/31) [Eer Allah'
seviyorsanz bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin]
-)~ V --= ~- Q- ;- - --~ _ '---
Pes Resl bunlar bir ilha davet etti ki bunlara muhtcun-ileyh ola, ve hergiz
bunlara muhtc olmaya. Ve icmlen Hlk- Ms idii malm ola. Amm keyfiyet ve
knh-i zt malm olmaya. Nitekim buyurur:
- '~-V -- >- '-~V '-- _- -',~ -=- '~-V - ; J- '~-V - V '
,--= ~-=- ;)- ,'= ';~ ')'-~ ,--- ') -- V ')-
Yan Ebsr- hissiyye Hakk idrk edemez, belki ol ebsr idrk eder
'~-' - ; '~-' -- ' (Enm, 6/103) [Gzler O'nu gremez; halbuki O,
gzleri grr.] keml-i lutfundan; [393a] ve cem-i aynda sereynndan tr. Misli,
ebhda ve suver-i zhirede mdebbir olan ervh- latfeyi hiss-i basar idrk etmedii
gibidir. Vk zt- Hak Tel, dahi mdebbir-i beden-i cem-i lem gibidir. Ve cem-i
420

havssn idrkinden mnezzeh ve ldir. Pes bu tenezzh ve sereyn ile Latf
897
ve
Habrdir.
898

-' Q- --- -- >- -- -- V ')-- -- >- ;~ _--=- J=- - ,-=
_-- ~-)- -;)- J--~ -~- =
Yan hibret zevk-i uhd ile hsl olur; ve zevk-i tecell ile bulunur. Pes
tecell zuhr bah etti ki suver-i mezhirden nmyi bula. Ve suverden l-bdd oldu ki,
Hak onda zhir ola; ve Hakdan dahi l-bdd oldu ki, suverde tecell kla. Pes bu srete
bir nzir ve bu cemle bir k- hzr gerek ki, onu em-i havss bi-aynih gre ve
k- ddr ola. Kta li-muharrir:
Fehm ettin ise sylediim yollar ey yr
Var kasd- sefer eyle ki hep rh- hddr
Ebn-i seblin birikir yollar hir
Ser-menzil-i kll, Kabe-i maksd-i Huddr

897
'~-V Q- ~-=
898
,~V ,'-~ _-- ,--=
421

FASS-I HKMET- ULVYYE F KELME- MSEVYYE
Hazret-i Msy hikmet-i ulviyyeye tahssin vechi, evvel Kurnda
_--' ~- 4- ~=- ' (Th, 20/68) [Korkma! stn gelecek olan kesinlikle sensin ] ve
sniyen, hads-i
899
_~;- _-- _-;-~-- Vdr, ilh... ve bunun emsli _~= V - Vdr.
;- _~;- J= Q- '--V J-- -- -
Yan Firavnn ve avn- Firavnn, etfl-i Ben srli Ms olma ihtimli
ile katlleri Msya avd iindir. Yan meded ve ictim-i ervh ile rh- Msya
kuvvet-i klliyye getirmek iindir. Zr enbiynn [393b] ve sir kmmelin ervh
ervh- klliyedir. Sir nfs- cziyye-i avm gibi deildir. Bedenlerinden mukaddem
halk olunmutur. Ve klliyyetleri ile ervh- mmetlerin taht- ml-i tasarruflarna
dhil klarlar. Fakr bu hikmetin tevchinde eydrin: Ke-enneh Firavn bunlar Ms
olmak itikd ile katl ettiinde, bunlar msemm-y Ms oldular. Ve ism-i
msemmda tesr-i bel edip, rh- Msya meded ve klliyet hsl oldu. Ne n ki
mutlak etfl katlinden bu man hsl ola; vey her insn katlinden ola. Zr ervh- etfl
ervh- mkellifn gibi deildir, tayyibn ve thirndir. Pes hkemnn ol kavl-i
merchuna mmsil olmaz ve kimse itirza yol bulmaz.
900
Ki demilerdir, ktl-i
kesrede ve tfnt- azmede, veb-i eddede hikmet-i ervh- makbzeden meded ve
ictim ile bir rh- kll ve nefs-i kaviyye halk olunmutur. Ervh- enbiy ve evliy ve
ulem-i akviy gibi. Zr kelm- hakm, hikmet-i eyhe benzemez vechi yoktur, feyz-
i feyyzda acz ve kusr hm eder. Ve hergiz lutfu ve rhniyyeti yoktur. Belki beyne-
hmda mbyenet vardr.
_-- -;- ; -- >- J)= ; '- _~;- - _-- J-- -V -=V J-- Q- J '- --('-
-= Q- ;--- ;- _-- _~;-
Yan her Ms iin maktl olan tfln hayt inyet ve imdd hasebi ile
Msya avd etmek iin. Zr her tfl, Ms olmak hkm zere katl olundu. Halbuki
fil-i hakk Hak olmak itibr ile katl-i mezbrda cehl yoktur, ervh- etfl ayn- Ms

899
Tahav, erhu menil-asar, IV/315, Beyrut: 1399.
900
Vallhu alem, rk- ebeheyi hsm olmakla tedbr fil-i muhtrdr, demek evldr.
422

olman idii malmudur. Ol cehl ve gmn sret-i Firavna muzfdr. [394a] Pes
her maktln hayt muktez-y ilm-i kadm zere Msya avd etmek lzmdr.
_-- ,=- _-- _ J- --'~-- ,-V ')~-- ; ,=- _-- ,'= ;- _
Ve halbuki hayt- etfl- mezbre, hayt- thiredir ki, ftrat- asliyye-i
slmiyyet zerine zhirdir. Arz- nefsniyye ve suhandan mlevves olmamlardr.
Belki bunlara ftrat- bel zerinedir ki ;-- ,- ~~ (Arf, 7/172) [Ben sizin
Rabbiniz deil miyim?] mcersdr.
--~ ' '-- ;--- 4-'--)- ' '- J-- ; - _-- J-- ;-=- _~;- '--
>~ --- _~;- _- ' --- -V Q- ; _) '~-= -
Pes Hazret-i Ms, ol cnib-i Firavndan ism-i Ms ile msemm olup ve
Ms budur diye katl olunan etflin ervhnn heyet-i mecmas ve tabat- kllsi oldu.
ctim- katart ile nehr ve gadr; ve ittifk- kevkib ile kuvvet-i ems-i mnr hsl
olduu gibi. Ve ervh- mezbreden her birinin istiddnda ihzr olunan mevhib-i
fezil, Msda mctemi oldu. Bu hod bir ihtiss- ilhdir ki, Msdan evvel bir
nebye hsl olmamtr.
_~;- ;- '- ) ;- ( '- ,-- - -- '- -- _--'- - _- ')-- ,~ _'- = '~
;-=- _ V _~;- - '-- '- - Q- - ~)-;~ '- -)- ,='= _- _)V ,-V
'- ;- -= ,--
901
,--- _- J- ,-~ V
Ve Msnn hikmetleri oktur. zhrna emr-i ilh vrd ettike, ben sana ol
hikemden srd etsem gerektir inaAllhu Tel. Ve hlen bu mezkr olan hikmet
sret-i muhammediyyeden bi-tarkl-mfehe [394b] evvel vsl olandr. Badeh
Ms (aleyhis-selm) veldetinde mezbr olan ervh- kesre-i makbzenin ceman
kuv-y falesi ile byle dodu. Ve hikem-i ilhiyyedendir ki sagr kebrde fil olur ve
tesrt- acbe eder. eyh-i n-tvn hidmetinde civngen eder. Efdal-i beerden
hikmet-i mezbrede ok haber rivyet olunur. Seltn-i izmdan merhm Sultn
Sleymn, esn-yi ikrda bir rustynin hnesine nzl lzm gelicek, mukarriblerin

901
Lafz- -= bin-i mechldr, '- ;- kim-i makm- fildir.
423

birisine: Zinhr konamzda benden byk kimse olmaya! demi. Man-y kelmn
taakkul edememiler. hir shib-i hnenin tfl- sagri aladkda, Pdih gazab edip
man-y emr zhir olmu.
-->-- - ~' Q- ,--- ,--- -~'='- ,--- _- J- J-= ,- V
Grmez misin ki tfl- sagr bil-hssaya eyh-i kebrde nice fil-i messir olur.
Hatt eyh-i kebri mertebe-i riysetten kendi mertebesine tenzl eder. Hatt kebr
onunla mlaba eder. Ve eran mlabann bu makmda cevz ahkm- tabatta ruhsat
ve tevesseat iindir.
---- -'- ---,-- -~- ; ,~ V ; -,-=~- ~=- ;)- --- ,)= ,-,
='~- --~ _-~ V _- ~--'-
Dahi ol tfln lisn ile tekellm eder. Lisn- etfl ise mehrdur.
902
Dahi kebr
sagrin mbelli-i akl mertebesine dahi tenezzl edip ve ol makmdan grnr. Pes
kebr tfln taht- teshrinde iken musahharlna belki masharalna uru olmaz.
Badeh tfl- mezbr kebri kendi terbiyetine ve himyetine ve tefakkud- meslihine
ve kendiye mens etmeye bir vech ile megl eder ki megliyyetin bilemez. Zr
hazz- [395a] nefsine muvfk ve tabatna mlyim olman dyk- sadr cb etmez
idrk-i mlyim oldun.
-~ '- '-- ;- 4 ,---'- ,-~ J- Q- - - ~- -V -,- -)- ~- ,
-- ,-- 4-- ;= -- = Q- ' Q- ,=~ ,- = Q- ' Q-- -- ,--- Q;--
Q--V ,=~
Ve bu mezkr olan tasarruft cmlesi fil-i sagrdir ki kebrde eser etmitir,
makmnn kuvveti hasebi ile. Zr sar mfrakat- Rabbde hadsl-ahddir ve
hadst-tekvndir. Ekber ise hilfna mlbisdir ki vcden ebaddir. Pes akreb ilar-
Rab istind ile ebad miner-Rabbi teshr eder. Mesel havss- melike-i mukarribn
melike-i ebadnde fil-i musahhrdr. Ashb- rk onlara envr- khire tlk eder ve
envr- zafe taht- kavhirde muzmahill olur, derler. Murd,vhiddir.

902
Mesel ekmee, papa; suya, dudu demek gibi.
424

~-- ,- ;-~ --- = _-~ = ;~ ' -- ~-~ _- ~ ~~- ,- ,=--
,=- ,=~ --- ')~ '>- '- ')-= '- -,- -- _,=-'- -,- -)- ~- - ;-
- Q- -,- ,~- J~-
Ve eser-i muteberdir ki efdal-i beer (sallllahu aleyhi ve sellem) hn-i nzl-i
matarda soyunup mbrek balarn katart- matara mukbil tutarlar idi. T ki m-i
matar isbetinden ter ola. Ve sebebinden istikf olundukda; Rabbinden mfrekatde
karbl-ahddir derler idi. Yan lem-i tabatn besyiti mertebesinde ve tlknda olan
hlet ke-ennehu zt- mutlaka karbdir; badeh kint cevde-i ebhire-i mtesideden
sret-i [395b] matariyyet ile mtekevvin ve mtehasss olmak, ol makmdan tebddir.
Pes nazar eyle! ol nebiyy-i mdekkkn marifet-i cziyyesine, evzah ve al
mertebeler mhede eder. Badeh matara kurb- Rabb ile Efdal-i beer nice musahhar
oldu, nazar kl, gr!
'- '- -- ~-~- - ,-- --- '='- -'--- _;'- - ,- - ;~, J-- '-- Q- - -
~--- ,- '- -- '~ '-- -)( -'- -- ~-~ '- V ;-- ,~V _-'- Q- -
-
Pes matar- mezbr, Rabbinden Resle nzlnde heman melek-i resln
Resle vahyi ile nzl gibi oldu ki, lisn- hl ile Resl zt- Hakka davet ede.
Resl dahi ona brz ve zuhr ede ki, benden ibrz ettii esrr- manye musb ola. Pes
eer hsl olan fide-i ilhiyye ol isbet eden m-i matar sebebi ile olmasa, Resl ona
bi-ztihi zhir olurdu.
;)-'- _ -~ J -- _'- = J= !- '~ --)-
Pes mrn-ileyh olan sret-i matar ki efdal-i beeri davet eder dahi
Rabbinden getirdii feyz-i ity Reslne it klar. Ol fil-hakka Hak Telnn
cem-i eyy hayy etmeye sebeb kld mnn risletidir. Ve fehm oluna ki mnn
fil-hakka rislet eden hakkat-i melektiyyesidir ki, sreti zmnnda mndericdir.
425

- -;~'- ;-'-'- ;- _- -- ;-'- _- '- -- '- ;- Q- ;~ '- ;-'
;- V _- -'-= -~= ;- ,-- ,=- ;- -=- '-- ;~= - ='~;-
,~- ;~= - ;=;- V --'~-V Q-- --) ')'-- Q- -- V ')-- ~
Malmdur ki beyn- hikmet-i katl-i ebn [396a] burada intih buldu. Amm
Hazret-i Msy evvel tbta ilk, badeh yemme remyin hikmeti, tbtun sret-i
nsta iretidir. Yemm ise vestat-i sret-i cism ile hsl olan ulm- hikem ve
man-i gayb ve mlhemdir ki, gh kuvvet-i nazariyye-i fikriyye, tahrk-i riyh- mevc-
engz-i efkr ile kef-i hakyk- tenzhiyye klar. Ve gh teltum- emvc- kuv-y
hsn hayl ile lem-i ehdete mteallik olan letif-i emsl-i tebhiyyeden haber
verir. Ve bu cmleden dery-y b-kernn iinden nefs-i insniyyeye keml-i mezbr
hsl olmaz. ll vesle-i sefne-i cism-i unsr ile ki, tbttur ve sret-i nsttur ki ol
dahi yemm-i ilm ve mil-hayt- marifet ile hasss- mteharrik bil-irdet olur.
- -- ,~-'- ,- ;~= - _- Q-- ~-~ '--- V' ;- -- ') = J= -,---
, ---~ -- - ;-'- - ,---- _- ')-- - '- _ ')- ;~-
Vaktki nefs-i insn tbt- cismde hsl ve sefne-i vahdet-i itidliyye ile
mellh- vcd- n-y selmet-i shil oldu ise, ki sefne-i mezkre mahall-i sekne ve
itminn ve sebeb-i ictim- esbb vel-lt- kuv ve bis-i tekml-i ilm ve kndr,
Hak Tel mellh- nefsin sefne-i cismde tedbr ve tasarrufuna emr etti. Tki kuv-y
bise-i mezbre-i bd-bn- haylt ile lt- mevsla ilel-murdt kld. Musannifin
, ---~ -- - dedii ibret, yet-i ;-- Q- ---~ -- ;-'- ;---' a (Bakara,
2/248) [Size sandn gelmesidir, onda Rabbinizden gelen gnl rahatl vardr]
irettir.
---'- ;- ;-- _-- ;- --)- J~=- ;- _- - _-,-
903
' - 4-- ]
- ;~'- - _- -'- ;- -- -=~'- - V -,-- V -'- 4-- ; ,--- ,
;-= '~V '- _- ;-'-'- -- ,--

903
---de fil Hak olduu gibi -=~ da dahi Haktr Tel.
426

Pes Msy, tbt- cisme ilknn sebeb-i ireti ile Hak Sbhneh ve Tel
Msya ilm etti ki, cismin eeri rh- mdebbiri mlk ise de; lkin kbel-i taalluk-
cismde fil-i musahhr olamaz. Mdemki cismden intb ile esbb vel-lt- kuv hsl
etmeye. Ol ecildendir ki nst- bedenden kin olan kuvy nefse mushib kld.
904
yle
nst ki ondan bb- irt- ilhiyye ve hkm-i Rabbniyyede nst ile tabr olundu.
Pes f-nefsl-emr cism-i mstakil, tbt gibi kbil-i hiss ve hareket deildir. Nitekim
nefs-i mstakl dahi tbta mukrin olup ve yemm-i ilm ve kuv ve cevriha mstarak
ve memzc olmasa iktisb- evrid-i hakyk edemez. Ve ulvv-i tlk ve smvv-i
gaybden kayd- tenzl vh- evbid klamaz.
'= _-- -; ~-;- - V -,- '-- -;~- - V -,- '- -'- ;' _=,---- 4-
V;-- ')--- _-- V;-- ')=,~ _-- '=,~- ')-'-~ _-- '--~- -;
-- -- _=,---- ; ;' Q- 4 J ')-'- _-- '--=- ')-V _-- '- - V -,- '
_= _-~ _- _- '-~ _-~= !-~V - _--'- ;' ;~ _-- -;~- '-;-
')- ~~- ')-
Yan sbkan mezkr olan gibidir. Hakkn lemi tedbri, yan lemi nefs-i
lem ile; y sret-i lem ile tedbr etmitir. Sretten murd, ayn- kbiledir ki kabl-i
feyz-i suver ederler. Ve lemi nefs-i lem ile tedbr ettii, [397a] mesel veledin cd-
vlide tevakkufu gibi; ve msebbibtn esbba tevakkufu gibi. Mesel sret-i serrin
fil-i neccra ve mdde-i huube ve neccrn tahayyl-i sret etmesine ve gyet ve
garazn tasavvur etmesine tevakkufu gibi. Ve bu cmle ile ref-i mevni ve cem-i
erit dahi mevkfun-aleyhdir. Ve malmun illete tevakkufu, vcd- nehrn tul-
emse tevakkufudur. Muhakkakt feth-i kf ile sga-i mefldr. Murd, hakyk-
ahsiyyedir ki, hakyk- neviyyesine mtevakkfdr. Ve bunlarn cemsi lemden
czdr. Ve tevakkuf- mezkrdan murd, Hakkn lemde tedbr etmesidir. ,---- ;
_= cmlesinde zamr-i hve tevakkufa iddir. Pes Hak Tel, tedbr-i lemi nefs-i lem
ile etti. Amm Hak Tel, lemi sret-i lem ile tedbr etti ki eyh (kuddise srruh)
eydr: Murdm sretten esm-i hsndr ve sft- ulydr. yle esm-i hsn ki zt-
Hak Tel onun ile ittism eder. Ve yle sft- uly ki, Hak Tel onun ile ittisf klar.

904
Mushib klan Hakdr.
427

V '~ ;' ,- '-- ;' _- ;~V 4 _-- '--= V - _-~ ;~ '-- J~ '--
;' ;~-
Yan hazret-i esmdan bize bir ism nzil-i vsl olmamtr ki onun ile
hakykdan bir hakka tesmiye olunmu ola; ill ol ismin rhun ve mansn biz lem-i
ehdette mhede edip bulup dururuz. Pes lem ile tedbr olunduu gibi sret-i lem
ile dahi tedbr olunur.
-'-,- ; - ' _ _- '- 4-
905
- _ _- -)V ,~= ;- -'=
;~ -;~ ~~- -;~ _-- ' _-= = '-V '-~ _- -='- -)V ,~=
- ~,~ ,~-=- - ] ,= '- _'- -)V !-~V --= J-'- '~-V ;
;~ '-- J-~ ;- ,=~- ;'- ' -= J~--- ,--- ;' _- --
Yan mirt-i lemde suver-i esm mevcd ve hveyd oldundr ki Hak
Tel, hakk- demdeki nmvv-i dr-nme-i vcd ve fihrist-i nsha-yi hest ve bd,
cmi-i kesret-i nut- hazret-i ilhiyye ve mecl-y zt ve sft ve efl n-
mtenhyedir. -;~ _-- ' _-= dedi. Sreti hod geri hazret-i ilhiyyesidir, gayr
deildir. Pes bu muhtasar- erfde ki mertebe-i insn- kmildir, cem-i hakyk-
kevniyyeyi, kiniyye ve seyekniyyeyi
906
mevcd ve mnderic kld. Deryy katrede
ve katreyi deryda, munfasl muttaslda ve aksinde. Ki J- _- J- [Her ey, her
eydedir.] hkm-i mmnca; eer pest ve eer bl, eer esfel ve eer al. Zr-i dest-i
kahr-nm- Mbdide makhr ve musahhar ve agz- krda olan perdenin usln gzler
ki her biri makmt- evc ve haddde kimi rst- rev, kimi muhayyer. Bil-cmle her biri
bu sret-i kmileden bir keml-i muntazra mterakkblardr. Zr dem, rh- lem
oldu ve lemde demsiz lem olmad. ;-- ,, ,--- 4
-),=~- ; V ;' Q- Q- 4- ---=- = _-~ V ;' Q- -~ Q- - '---
-- '--= V _- '- ;-~ _- '- ;- ,=~ '-- -;~ --- -= '- '~-V
Pes nitekim cem-i mfredt- lemden bir ferd-i vhid yoktur; ill Hakk lisn-
hamd ile tesbh ve takds eder. Kezlik bunlarn cemsi insna musahhar olur. Zr

905
Nmvv, dr mansnadr.
906
Yan muttasl munfaslda.
428

hakkat-i cmisnn iktizs ve ism-i azamiyyetinin its lem deme musahhar
olmaktr. [398a] Zr Hakk tenzh ayn- ibdettir. Ve bidiyyet ayn- mashariyyettir,
feth-i hyla. Nitekim mabdiyyet musahhariyyettir ki, hyla. Pes bu ecildendir ki
Allah Tel buyurdu: -- '--= ' - '- '-~ - '- ;- ,=~ (Csiye, 45/13) [O,
gklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katndan (bir ltfu olmak zere) size boyun
edirmitir. ] Zamr-i -- m-i mevsle iddir. '--= tekd-i hkm iindir.
; --- Q- 4 ;-- '~-V ,-=~- ~=- ;' _- '- J-- Q- 4 J)= J-'- '~-V
;-= '~-V ; -)=
Pes cem-i m fil-lem taht- teshr-i demdedir. Sft, sftndan; ve naks
ve kemli, naks ve kemlinden mehzdur; eer insn- kmil ise, deil ise cehli
cehlinden mstefzddr, yan insn- hayvn ise; zr mertebedir.
'=- ~-' Q='- _- ,'= _- > ;~ ;- _- ;-'- _- _~;- '- ;~ ~-'--
J)= ;- Q- ;-'- ;-- _-=- '- _-=- J-- Q- J)='- _- '--- ' Q- '- '-
_ '--= _- --- Q- -) ; '- _- - _~- ;- '--= ;-'- _- -'---'-
-)'- '--- ~-; '- V ~-- _- ,-V '- -- --) V ')-- '=- Q- >~
,- ,-V ;--- ,-= _ '~-V --)
907

Pes Msnn tbta ilksnn sreti ve tbtun yemme ilksnn mans
zhirde sret-i helk, btnda man-y necttr ki, katlden nc olup ve sebeb-i ilm ile
muhy-i nfs ve mevt-y chile oldu. Nitekim Hak Tel buyurur: '--- ' Q-
(Enm, 6/122) [l iken dirilttiimiz] yan Siz cehl ile meyyit iken sizi hayt- ilm
ile ihy etmedik mi? Dahi ilm iin nr-i hd yaratmadk m? Ki ona ittib ile slik-i
[398b] hidyet olurlar; ve dallden nect bulurlar. ol zulmt- dallde mbtel olup
hergiz hurca ve necta kdir olmayanlar gibi. Zr emr-i dall ve cehlet nefsinde
gyetsiz ve mntehszdr. Bir mevkf-i karr yoktur ki dll-i hiz-i dall cehlinden
hals bula. h- cehennem badil-gavr dedikleri bu mandr. Pes hidyet, fil-
hakka insann hayret-i mahmdeye mhted olmasdr. yle hayret ki uhd-i vch-

907
Mnteh-y ilm-i hayret.
429

tecelliyt- mtekessireden hsl olup ukl ve evhm muhayyer olur. Ve envr-
hakyk bir vech ile zhir olur ki efhm ve basir, derkinden ciz ve ksr kalr. Nitekim
bu mertebe-i liyenin nnda srr- lem ve mehter-i ben dem, ,-=- _-
buyurdular. Pes malm oldu ki mnteh-y emr hayrettir. Attr:
Kr- lim
908
hayret est ve ibret nist
Hayret ender hayret ender hayret est.
-- >- ;= ;- >- ')-- ;-~ >- ;- ,= , _-- ,-=
Yan hayret muktez-i ztrbdr ve mstevcib-i harekettir; ve hareket ise
mstelzim-i hiss-i hayttr. Pes hayret-i mahmde shibine hergiz skn yoktur. Bu
takdrce mevt dahi yoktur. Pes hayret-i mahmde shibi mevcd- ebed ve shib-i
bak-i sermed ve hayt- dim olur. Nitekim dall shibi bunun hilfnca mbtel-y
mevt-i ebed ve fen-i sermed olup hergiz nr- vcd bulmaz.
4- ')-V ~- ;- ')-- ,-'- ;- ')-, V ;- - - '- _-
-)- J Q- ~--- ;-
909
')--- '---= '))-~ '- V - '- ')-
' --~ _ _- -=, ~- ] )-- ,)= ')-- -;- '-- ') '
Yan nitekim hayt- ilmiyye nsa it-y hidyet eder. Ve bak-y ebedye
medd olur. M-i tabatta dahi hl byledir. Ki sebeb-i hayt- arz beden olur ve bis-i
hareket olur. Fakr eydr: rif-i muvahhid nazarnda sfat- vhidenin birisi latf, birisi
kefdir. lm, ezhnda siryet ettii gibi m dahi ebdnda sryedir. Nitekim Hakkn
kelmnda ,- (Hac, 22/5) [indirdiimizde] dedii buna irettir. Ve ~-
(Hac, 22/5) [o, kprdanr] dedii arzn hamline irettir. Yan ziyde olur demektir. Ve
~--- (Hac, 22/5) [kabarr ] veldetine dellettir. Ve '- --' ' ,-
-)- J Q- ~--- ~- ,- '- ')--- '- ,- (Hac, 22/5) [Sen, yeryzn de
kupkuru ve l bir halde grrsn; fakat biz, zerine yamur indirdiimizde o,

908
lim, kesr-i lm iledir.
909
= ;~ _- 7
430

kprdanr, kabarr ve her eitten (veya iftten) i ac bitkiler verir.] yet
910
sre-i
Hacda mezkrdur. Yan arz tevld etmedi; ill tabatta bir misl ve nazrini tevld etti ki,
ona zevc ve ef oldu. Nitekim lem-i tabatta Havv demin dl- eyserinden halk
olunup ona zevc oldu. Pes nitekim arz nefsinde bast iken onunn efiyyet ile
msemm olan zevciyyet hsl oldu. Yan arz- bedene kendiden tevelld eden ve
zhir olan ey-i vestat ile zevciyyet hsl oldu ve hricden bu eyin medhali olmad.

- ;' Q- -- ,)= '-- - - - '-~V -- ,--- ~-' _= ;= 4-
-)V !-~V _'- -'~-- ~-=
Kezlik vcd- Hak dahi nefsinde vhid-i bast iken onunn kesret ve tadd-
esm kezlik ve kez vcd- Hakdan zhir ve hveyd olan lem-i vestat ve
hakyk- ey ve esm sebebi ile oldu ki hakykn [399b] her biri iktiz-y neesi ve
hkm-i istidd ile muktez taleb etmesi ile.
- _-V;-) ,;=' - ~- Q- Q- - ' -- ,-- - ->=- - ~----
'-- _= 4- --- ') J-' ; _- -- ,'= ;~'- ,-- - ~- Q- Q-
- Q~ '- ,=-'- ;-- -V - ;' ;~ _-=- '-- _-=- ;~ Q- -- ,)=
-'-- Q- '~ Q- --- >=V'- = = - _)V ;---
Pes nefs-i lem ve Hlk- lem sebebi ile bi-mecma ahadiyyet-i kesret sbit
oldu. Nitekim Fass- smiliyyede sebk etmitir ki msemm-y Hak, ahadiyy biz-zt,
kll bil-esm ves-sfttr. Halbuki Halk- lem ezelde ahadiyyl-ayn idi. Zt
haysiyetinden ol cevher-i heyln gibi ki min-hays-ztihi ahadiyyl-ayndr. Amm
ztnn hmil olduu suver-i zhire sebebi ile kesrdir. Hak Tel dahi kezlik min-
hays-zt ahadiyyl-ayndr. Amm kendi ztndan zhir olan tecelliyt sebebi ile ki,
mukteziyt- esm ve sfttr, kesrdir ki Fass- smiliyyede -~V'- J '-~ ' dedii
mandr. Pes Hak Tel ahadiyyet-i maklesi ile mecl-y suver-i lemdir. Yan zt
ayn- sbiteye mirt olduu itibar ile. Pes ey rif-i shib-i hner! Bu talm-i ilhnin
hsnne nazar eyle ki, Hak Tel, bunun ttln hasys- ibdetten meiyyeti taalluk

910
Bu yet-i kerme imkn- basa istidlldir ki insnn esnnnda tr olan etvr- muhtelifesi ve tagyri
hasebi ile.
431

ettiine nasb etmitir. Lokma-i km efvh- avm olmaa lyk grmemitir. _- Q-
'= ,=- J= - (Talak, 65/2) [Kim Allah'tan korkarsa, Allah ona bir k yolu ihsan
eder.] ~~-= ' ~- Q- - , (Talak, 65/3) [Ve ona beklemedii yerden rzk verir.]
;--- - - ;-- (Bakara, 2/282) [Allah'tan korkun. Allah size gerekli olan
retiyor.] yeti bu talm-i ilhiyyeye [400a] irettir ki zikr olundu. Vk ahadiyyet-i
arzda inzl- men-i myla hsl olan kesret-i suver-i nebtt, ahadiyyet-i zt- Brde
tekz-y ahkm- esm ve sft ile hsl olan kesret-i suver-i ilmiyye ve malmt-
ilhiyyeye mnsibdir.
' --= '- '~ -=--'- '- ; ;- _~;- ;-,- -'-~ ,=~ ---- ;- _- ;-,-
-,- ~'-- --- '- ;- _- ,=~ --- ~- ;-'- '- ---- --= '-- -'-~- ,=~ ;
--- '- '- J-'-- ')--= _'- = ' ;-,- ~'- '--- _)V _=-'- -=-- ~-'
~ ,-- ; - '--'- ,-- ~-- ;,- ') -)~ Q- ')-- >
Vaktki katl-i ebnya musallat olan tife-i firavniyye tbt- Msy, bahrde
ecere-i mahde katnda mukbil-i kasr- Firavnda vkf buldular ise, Firavn, Hazret-
i Msya Ms tesmiye etti. Zr m lisn- kbtyyede mdr; ve s dahi lisn-
mezkrda eceredir. Pes bu ikisinin katnda bulunmakla bu iki ismi terkb edip,
Msya tlk etti. T ki lafz- s ve m tenezzll-ilkb min- savbis-sem oldu.
Badeh Firavn, resm-i mutd zere Msnn katlin taleb ettikde, imre-i Firavn ki,
mazhar- avn-i Sbhn idi, ntk- nutkul-ilhm- Rabbn olup Firavna syledii
kavl-i Hakda b-taammd ve ihtiyr oldu. Zr Allah Tel, onu asl- istiddnda
keml iin halk etti. Nitekim Sultn- Enbiy, Meryem bint-i mrn ile bunun hakknda
hsn-i ehdet buyurdukda, zkrn iin sbit olan keml ile tavsf edip, '~- Q- ~--
- ] -='- =-= ;-,- ,- -~' ,-- ~-- ;,-
911
buyurdular. Ve imre-i
Firavnn b-ihtiyr kil olduu kelm- Kurn budur ki, zikr olunur:
'- ') J~ - '--'- ')--- ,- -- 4 _ Q-- ,- - _~;- _ _- ;-,- ~'--
,'= = ~--- , --- = -'=- - '-V'- ;-,- Q-- ,- ' '---

911
Buhri, Enbiya 33; Mslim, Fedailus-sahabe 2430.
432

-- Q- ,)=- >~( '7 Q- '--~ ~~-- J-- -'- --- ~-- -> ~-= Q- -~
--- '- ~=
912

Yan pes imre-i Firavn, ki siyedir, ~ J _=- - = '--=- - mantkunca
hakk- Msda Firavna Senin ve benim kurretl-aynmzdr (Kasas, 28/9) dedi.
Vk siyeye kurretl-ayn olduu fiz olduu, keml-i matlbe bunun sebebi ile
nil olduudur. Amm Firavna kurretl-ayn olduu indel-gark it olunan mna
sebebiyyeti iledir. Kitbda mezkr olduu zere. Pes Hak Tel, Firavn thiren ve
mutahharan kabz etti. Yan thir bi-rhihi ve mutahhar bi-cesedihi oldu. T ki onda
habesden hergiz suver ve manev bir eyi kalmad. Zr indel-mn kabz etti ki, rhu
thir oldu. Ve indel-gark ahz etti ki, bedeni dahi mutahhar idi. B-huss slm, m-
kablini kat eder. Yan habes-i ismdan nesne komaz. Bu hod badel-mn mbir-i
kesb olmad ve makbz oldu. Fakr eydrin: mn- Firavnda akvl-i kesre vardr ki
sikt- msebbitn miynnda dirdir. Bu fakr-i ksrl-fehmden, ulem-y alma
muhlif kelma cret sdr olmaz. Zevk- uhdumuzda [401a] silk-i zehbn silkine
vrd edenlerdeniz. Amm efdalil-mteahhirn Monl Cell, baz- tesnfinde
demitir ki; eyhin bu kelmda zevhir-i edilleye ve mehr-i kelma muhlefeti
sebebi ile tekfr ve tadll olunmas lzm gelmez. Zr delil-i kurniyye eyhin
mddesna dellet-i zhire ile delldir. Ve taraf- hasmda hilfna dell-i kat yoktur.
Pes eyh mdem ki mnker-i dell-i kat olmaya, tekfrine sebl olmaz. Zr evvel hl-
i bes, mttefakun-aleyh deildir. Zr hl-i idrk-i gark mn- bes olduu mecmaun-
aleyh deildir. Bu mdde hasmn dahi msellemidir. eyh-i kmil hod veliyy-i rif ve
merd-i kif olduu gibi asl- Mlikde mctehid-i lim bil-edilledir. Pes hl-i
mezkrda Firavnn mn mn- bes olmamaa zhib olmas ile ona nisbet-i kfr
insf deildir. Ciz deil midir ki hl-i gark muyenet-i nefs-i azb olmaya. Belki
muyenet mukaddime-i azb ola, ki tlk- azb ona mecz- mrsel ola. Amm rtbenin
ismini nefs-i eye tesmiye kabilinden ola. Yhd mn- bes, hl-i ruyet-i azb-
hiret ola. Y mhede-i melekl-mevt ola. Ve mmkindir ki Firavn ne muhtazr-

912
_-'~'- '- : ~- J-- ~-~- -- 7 ;- _- '--V _-'-V -;V ;- '---V ~-= Q- ,)=- ,'= -; ,-
- _ >~V ')-~= - ;-- '- ,'-- '-- ;-= ~-~- ,=V _- - -- '~ _-'- V Q-;- 7 _- Q-~-- Q- Q-- ;- _
'-- _- ---- Q- ,-= -) >- _-= )= Q- --,- _--- _- -'=- '- = Q-- -- ;-- : '- ;'- -'-- ; -;- --
; Q-- '- _- ;-= Q- -'- -'- Q-;--- Q- ;- -'-- ; - '--- -- _- ;-- ;- ) . -> _)-- (

433

mugargr ve ne nev-md-i nect ola. Zr Ben srle bahrin berr olduunu grp ve
bereket-i mn idiin bildi. T ki tama- nect ile mna msraat etti. Ol ecildendir ki
-~- Q-- Q- '- J- ,~ ;-- - ~--' - ' ' - ~--' (Ynus, 10/90) [Nihayet
(denizde) boulma haline gelince, (Firavun:) "Gerekten, srailoullarnn inand
Tanr'dan baka tanr olmadna ben de iman ettim. Ben de mslmanlardanm!" dedi.]
dedi.
913
Pes Firavnn adem-i kabl-i mnnda umde mn- bes olup ve besiyyetinde
ittifk sbit olmicak bir dell-i kim ales-sk kalmaz. Zr eyh ve etb (kuddiset
esrruhum) [401b] delil-i Kurniyyenin nassyyetini men edip, mertebe-i muhtemele
ihrc etmilerdir. Yazdklar ecvibe-i makle hasebince her biri mertebe-i zandan
tecvz etmez ve zunn- kesre ise kat- vhid ifde etmez. Ve bil-cmle mesele
mctehidn-fhdr. Ve eyh mctehiddir. Eer musb ise Q ,= ~'~ ~-- ')-- olur;
deil ise, shib-i ecr-i vhid kalr derler. H hergiz kfre nisbetin vechi olmaz, Allahu
alem. B-huss eyhin dahi nihyet-i kelmndan Fussda tevakkuf fehm olunur.
Fthtnda hod itikd- mmeye muvfk sylemitir. Nihyet bi-hasebid-dell-i
ictihd mna medd olmala mtevakkf olmutur. Nitekim hir-i fassda tafsl olunur.
Bu makmda Shibl-Kef bir haber nakl edip geri redd eder. Monl Ebs-Sud
redd-i mezkru kabl eder. Amm nefsl-emr bheden hl olmaz. Haber-i merv
budur ki; Cibrl (aleyhis-selm), Firavn kelime-i ehdet tekellmne kasd ettike
men edip hl-i bahr ile femin dess edip nutkdan sedd eder idi. Pes Zemaher, evvel,
tasdk-i imn, kalbdir klb deildir sedd-i cevrih ile mnsedd olmaz demi. Sniyen,
men-i mn rz bil-kfrdr, rz bil-kfr ise kfrdr demi. kisi dahi kelm-
makldur.
914
Amm shib-i Kef meyh-i Mvern-nehr kavlinde kfr-i adya

913
Malm ola ki murd- eyh (kuddise srruh) zere Firavn kelimetey-i ehdet tekellm etmitir ve
Kurnda vrid olan Q---~- Q- '- J-,~ ;-- - ~--' - V - ~--' '- ,- _- (Ynus, 10/90) bu
davda nass- erfdir. Pes mn- Firavn nass ile sbittir ve bir hkm ki nass ile sbit olsa ona ne mterik ve ne
zhir ve ne meevvil ve merch- mukbil olamaz. Eer sul olunursa ki Kuranda '- ; '- -'-- ; -;- ;---
;- ; Q-- ilh (Hud, 11/98) el-yet dellet eder ki Firavn kavmine pv olup cmlesi dhil-i dzah olalar.
Cevb verilir ki yet-i harda ;-= - -~ ;-,- vk oldu ;-,- ;--= vk olmad. Pes yet-i l duhl-i
Firavnda bi-hussihi nass olmicak bu yetin mazmnunda cevb fehm olunur ki, kavm-i Firavn tenh dhil-i dzah
ola; zr hussen Firavnn mnnda nass vardr. Badeh -;- -- ;dan murd, dav-y btl ile kavmini dzaha
sevk sretdir ki lem-i mislde sret balar; amm yalnz nefsinin sebeb-i mn ile halsn mnf yoktur derler.
Badeh baz- mtbiin-i eyh (kuddiset esrrahum) kavl-i eyh, mn- Firavnda mbhase ve imtihn-
ezhndr, itikd- kalb kablinden deildir derler. Eeri kabz- ,)=- ,'= kavli kavl-i itikd olmasn. Er eydr
amm sbt- kuvvet-i mndan ve mn m-kablini kat etmekten n olan man, thiriyyet ve mutahhariyyetdir
denilse makldr. Allahu alem.
914
,~-- '- : ~-~' -- 7 _'- ;- ] _ _=;- --- '- Q- ;- Q-~-- Q- ] _= -'- =~ _-'- V ;
;-; Q-- '- ;'- -'-- ; -;- -- ;- Q- '= '- '- ] ,--~ -'- -- Q- ;)-- ;-,- ;= ~= V ;--
J-- '-- '- ' -- '= '- _,~ - ] '- - ;~ ;-,- '- ' ;- ] ;- ;-= ] _- _,~ - -~ ] ; ;-,-
~-~- -- 7 J-- -> ] '- V -'- ] '--V ;-- '-- ] ;- ,~-- > _- ] '~ '- ' '- ;- _- J-- '- _
434

rz kfrn istikbh- mukreneti ile kfr olmaz demi, kelm- gayr-i makbldr. Zr
mn hakkatte cihet-i cmiadr. Kfir-i ad bi-itibr mil-i mn- asdak- ihvn add
olunur. Badeh merhm Monl Ebs-Sud, tefsrinde naklimiz zere redd-i kabl ve
lzm- kfr defe cevb tedrikinde buyurmu ki dess-i fem-i Firavn [402a] isbet-i
rahmet-i mahfetinden tr idi. Zr murd- Firavn rahmet-i dnyeviyyedir, rahmet-i
uhreviyye deildir. Ki n- Cibrle lyk olmayan kerhet lzm gele demi. Murd
men-i lzm kfrdr. Ve buyurmular ki; murd- Firavn, mahz nect anil-mevttir,
imn- hakki deildir. Ve rahmet-i mezkre ki nect anil-mevttir. Mcerred tefevvh-i
kelime mna mterettib olmakda istihle yoktur demi. Ve murd- sedd-i bb ihtiml-i
baddir buyurmu. Fakr eydrin: Murd- Firavnda mddelar msellem olduu
takdrce rahmet-i mezbre ki nect anil-mevttir, mcerred kelime-i mn tefevvhne
mterettib olduu mehrdur. Pes refi-istihle davs fide-i muteddn-bih vermez.
Sedd-i bb ihtiml-i baddir dedii mfd olmaz. Bil-cmle yet-i mezkrede evvel,
hrs- kabl-i mn iin tekerrr-i tabr; ve hir Q---;- Q- '- ile tekd-i cedd, izn-
mn- Firavna dell-i nasrdir.
915
B-huss Firavnn tasdk- kalbine mnkir-i ekall-i
minel-kalldir. Mcerred ihtilf-r tasdk mahalline musb olup y olmama ile
kablnde ve adem-i kablndedir. Ve hussen fil-i Cibrl tasdk- Firavna dell-i
kuv olmaz m? Ki kelime-i ehdet muhtemil-i menfaat olmasa, Cibrl nin menine
mbder eder idi?
916
Monl merhm bu makle mukaddimt- vm temesskden
shibl-Kef gibi haber-i mezkru redd edip ziydt- bhtisine haml etse evl idi.
Eer sul olunursa ki Ey ah, bu meydn- tafsl-i celle kemmiyet-i aklm- set-km
ile ne aceb cret ve akdm olmu ve lisn- kalem- dehn [402b] ve tattan ne azm
lokmalar iltikm klm. Kuvvet-i havsala-i gncik-i tume, smurg- Ank hazmna
mkellef mi oldu? Cevb verilir ki bundan felek-i itizr vsidir. Hussen el-memr-
mazrun kaziyesi slkumuzda mil ve mercidir. Huss- b-huss n Hazret-i
kutbl-evliy, mcerred tuyn- bahr ve rahmet-i bi-payn ile nect- nefs-i Firavn

,=- _- ;-,- ] J-- J-,~ ;-- ')--- ,-- '=~ '-,= ] '=-=~ -'- J= = ,=7 '- ;)= J-- ] -V ~-'- '- -'-
--- ;)- ,-, J-- ' ] - --- Q-; Q- '-' Q- _-=~ ; '-- Q- J- ] ;-- = ,---- - =~ V >=

915
Ve zhir-i hl kelime-i tasdkden mndr ki nect- uhrevdir ,,~ _;- = ,'='- ;-=- Q=- mezheb-i
ehl-i haktr. Hussen turuk- selseden slk- tasdk kalb olup klib olmamasn ifde klar. El-hak bir ciz-i ksrn
hrs- kabl ile eref-i mna vusl kasd etmesi cenb- Rahmet-i vsiann him-y vsatine duhl iktiz etmez
deildir. - '- '- '- -- ')- ')- '
916
Yan zamn, zamn- bes ve vn- yes olsa Firavnn azn balk ile seddin ne fidesi olur idi? Pes
malm oldu ki mn- Firavn zamn- yese msdif olmam.
435

iin sefne-i vcdun varta-y fen-y fitneye ilk etti. Biz zuef-i ahibb ve kemtern-i
esdik nin dmen-i pk-i eyhi tehme-i hr- inkrdan tlk ve tenzhe ki
etmeyiz? Ve bir blk aceze-i ksrni skt- hufre-i nr- pindrdan teberrye ve
tahlse say klmayz? Cmlesi hod hep takz-y cevhir-i ak- ilhdir ki, elsine-i
ukdan aklm- fka dizilmektedir. Ve sahyifine revk, badehu bast-i gabr-y
hke yazlp izilmektedir. Cmleden maksd afv- ehl-i gnh iin isbt- gvh ve
tevsat- h-rh - Q- ;~'-- ' (Ysuf, 12/87) [Allah'n rahmetinden mit
kesmeyin.] ve beyn- sebk- niam- vehb ve ner-i mazmn
917
_-- _-- ~--~
_-~-dir. Li-mnih:
Gark oldu bu lcce-i fenda
Varln edip nisr- Firavn
Olursa aceb mi pk thir
Rahmet suyu ile nr- Firavn
Birliine hir etti ikrr
[?] girmek ne var Firavn
Telvs ede mi derse h
Cd ki denizin hezr Firavn

,-'- ;- V = Q- - '- V _- '~ Q- -'=-~ -'-- _-- ' -=
Yan Hak Tel, bunu ml-i rahmetine ve gyet-i inyetine almet iin [403a]
kld ki bir ehl-i gnh, ravh- rahmetullhdan n-md kalmaya. Mdemki havza-yi
mnda dhil ve him-y slma nil ola. Eeri eimme-i slmda bu hkmde eyh
teferrd edip sirlerin itikd hilfnda rsh olmamala ksrundan teni-i bel sdr
olmutur. Lkin ehl-i insf nefsl-emrde mtevakkflardr. ,--= ;-- = --- ;-

917
Mslim, Tevbe 14; Ahmed b. Hanbel, II/242.
436

_~- ' ) ;- ( - 4- '--- _~- 4 _ Q-- ,- - -- ;-,- ,- ~'- '-
- ')-- _'- = '- ) ;- ( > - _-- ;- - _-- ; -'- ,~ '- '-'
; ')-'~ -- ' - ;) Q- '-'- _~;- _-~ ;-,- Q- = -~- '- ;-,- 4--
-- -~'- - -- _-- J-- _- ~,- --- , _'- = - ',~ J-
Yan imre-i Firavnn ntk olduu kelm- Hak, vka mutbk olup Ms
ikisine dahi kurretl-ayn- dny ve hiret oldu. kisi dahi Msdan ciheteyn ile
menfaat buldu. Eeri bunlar sabiyy-i mezbrun neb olduun bilmediler. Ve helk-i
mlk-i Firavn bunun bat- yedinde mukadder olduun anlamadlar. Badeh sabiyy-i
merkm, yed-i Firavndan masm oldu. mm-i Ms hemm-i katl-i veledden fri
ve sde-dil kald. Amm bu lutf-i zid ile dahi mnimn-aleyh oldu ki, Ms
merz- uhrnn sedyin ida kabl etmeyip srr- kmil olmaa red dahi kendiye
mnhasr oldu. Pes hem kesb-i srr ve zevl-i hemm ve hzn; hem def-i iztrb-
veca- zurr- leben hsl oldu.
'--= J- _'- '- '- ,~ ;-- 4- ] ;--- '=')-- -,~ . 4-- Q- -,=
'= . '= -- - J~V _ '~ ;- - '-- . V ,=~ ,- '- --- ;)- --
-~ Q- V
Yan nitekim Hak Tel, ona mmnden gayri merzn sedyin etmek harm
etti ise kezlik m-kablinde olan eryi-i menshay ona harm kld. Hatt asl-
hakkat- murziasna ikbl etti. Nitekim Allah Tel, - J = - - - ' - - ; -- -,~ '=')
(Mide, 5/48) [Sizden herbiriniz iin bir eriat ve bir yol tayin ettik] ile enbiyya hitb
edip bu manya iret kld. Ve erat minhc ile tefsr etti. Badeh eyh (kuddise
srruh) lafz- minhcy tahll ile ve cz-i hreyni kasr ile hads-i erfe iret kasd etti
ki; - ')-- _=')-- ,~ Pes kavl-i mezbr asl- muhye dellet oldu ki murd-
Haktr. Yan cihet-i vcbdur ki, ondan cihet-i imkna sefer olunmutur. Pes asl-
mezbr bunun gdsdr. Nitekim fer, ecere mtegadd olmaz; ill aslndan olur.
Badeh erat- Ms (aleyhis-selm) eryi min-kabliyi nesh etmek, tahll-i harm ve
tahrm-i hell ile olduun ilm edip buyurdu ki:
,=' ,~ _- V> ;- ,~ _- '-, ' '--
437

Pes bir peygmberin eratnda harm olan hirin erinde hell olur. Aksinde
dahi hl byledir.
--= _-= ,-V V _~- '- Q-- ; '- ,-V Q-- _- V> Q-- _;- _-- ;~ _- _-
,-- V
Yan mezkr olan tebeddl-i hkm-i hall ve hrmet ayn- vhid zerine cereyn
etmez. Belki emr-i evvelin sretine ve misline terettb eder. Yan ol hell olan ey,
harm mznin ayn deildir, belki sreti ve mislidir. Zr hl-i vcd, - -= _-= Q- Q-
- ; J- (Kf, 50/15) [Hayr, onlar yeni bir yaratma hususunda phe iindedirler.]
hkmnce crdir. [404a] Mcell-y sftta nen-fe-nen tekerrr yoktur. Kande kald
ki mrr- dhr ve avm ola?
'- -- Q- V ~ Q- ---= _-- -'- -~,- ;,=-- - Q- _--- '-)-- -)
V _- 4 _- ') ,-- Q- ')--= -- -- ')-- ;--- -'-V )= _-- --- V;
')-- ,= ; - -- ; ; '-- V -- '- -'- '--- --- ') ;- ')~,- ')--V 4
4~-- ; --=- ~-' - ,~ Q- ~--- ''-;- - 4-- -- -;-- - _-- -- Q--=---
--'~,- -~- ')-'- 4- ~~- ~,- ')---= - -- V ,=- V '--- - 4
_~;- 4 = J=- -;- ) ;- ( J~- ,-V Q- ;-- -V _- ')--- ,-- -V ,-V V
,=- V ',= _- '~-- -'~- ---,-- '~
Bu ecilden trdr ki yan nefsl-emr halk- cedd oldundr ki, ittihd-
suveriyyeye tenbh ettik. Pes Hak Tel Msnn aslndan tagdiye ettiinden tahrm-i
merz ile kinyet etti. T ki mrebbsi zt- ilhiyye olup it-y ilm-i er ile neb
olmas fehm oluna ve mmnn gayri murzi harm etmek ulm- zhireden gayri
esrr- btna ve ilm-i lednne tecvz olmama iretidir. Nitekim kssa-y lik-
Hzrda mstevfdr. Badeh hakkatte veledin mm, veledi irz edendir. Tevld
eden mm-i hakk deildir. Eeri nefs-i Msda murzia ve mvellidesi vhid ise de,
murd farz ve takdrdir. Zr mm-i veldet veledi al-cihetil-emnet tahamml eder.
Ve batn- mmden tekevvn [404b] ve dem-i tamsdan tagaddsi min-gayr-i irdetin ve
teemml-i kasddr. Muktez-y tabatten kopar. Zr veled dem-i tamsdan tegadd
438

etmese ol demm, mm helk vey temrz eder. Bu takdrce cennin minneti mm
zerine sbit olur. mmn cenne imtinn olmaz. Amm murzia byle deildir. Zr
irz kasd ve ihtiyr ile sbit-i fildir ki, sebeb-i bak ve hayt- veled olur. Pes Hak
Tel, bu fazl ve minnet-i irz dahi Msnn mm-i veldetine mahss etti. Terbiyesi
ve nev nems ile karrl-ayn olman.
')-- ,= ; _)V ;- Q- = -'=- ')- --= --= ,=- ;-'- ;- Q- '=-
_-=-- ,-- Q=;- _- -,--= '-;-- --- = ->-- '- '- - ->-- '- _-- ~-- _-
~-- _- -= ; Q- 4-- ;- ; -,~ _- -- = -) '-- _=-- --- _'-
V ~- Q- Q='- ;~- _-- V 4-- - ,- --' _- ~-;- '- -; - ---- ',-
- -) 4-- ,-= '-- _- ,~ _=-- --- ,-- ; --- --- ,--'- > J-- ,~=
Q-- _- ,= ;~- - -- J-- ---,- _-- )-- ,- ;- --- '- ,~= '--
4-- ,~ ; ,-V
Dahi Hak Sbhneh ve Tel, Msy gamm- hals etti. Pes ilm-i ilh ile
hark- ekvn- zulmet-i tabat kld. Eeri bil-klliyye ahkm- tabatten hurc etmedi
ve mevtn- kesrede meftn ve mmtehin oldu. T ki nefsinde imtihn olunduu
umrda sbir ve sbit-kadem ola. Evvel ibtil etti, ki Allah Telnn Msy katl-i
Kbtdir ki Hak Telnn ilhm sebebi ile [405a] ve srr- katle tevfk ile oldu. Eeri
Ms tafsl-i emre lim deil ise; zr '=-~ J-- Q- - (Kasas, 28/15) [Bu eytan
iidir] dedi.
918
Lkin nefsinde fi'l-i katlden mblt yan perhz ve kayrma bulmad ki,
adem-i katl tarafna tevecch ede. Ve hergiz vahy-i ilh gelmeye tevakkuf ve intizr
klmad. Pes malm oldu ki, srrndan fil-i katle mlhem idi. Zr neb masml-
btndr, dmede emr-i eytn ile memr olmaz. Lkin min-indillh haber
verilmeyince ur bulmaz. Bu ecildendir ki, Hzr (a.s.) katl-i gulm Msya arz
ettike inkr etti. Amm kendisi katl-i kbtyi htrna getirmedi. Hatt Hzr (a.s.)
,- Q- --- '- (Kehf, 18/82) [Ben bunu da kendiliimden yapmadm.] dedi.
Mertebe-i Msya tenbh iin ki Ms dahi haber-i srr- katl-i kbt verilmezden
mukaddem nefsl-emrde mil-i nbvvet hasebi ile masml-hareket idi; kendinin

918
Tafsl-i emre lim olsa kendinin katl-i Kbtde memr olduun bilirdi ve Q-, J-- Q- -dr.

439

uru yok ise de. Badeh eyhin kssa-i Hzrdan zikr-i katl-i gulm takdmi filin
azm- eninden trdr demiler.
919
Htra gelir ki vech-i takdm zikr-i katl-i
kbtiyyeye mnsebet kifyet etmez mi ola?
')-='- > ','= _- ---~ ,= '~ - ---'-- _- 4 J= '~ - Q- '=-
'=- -='- > -,'= -'- --- '--=- ;- _- ' - ;-'-
Dahi Msya Hzr (a.s.) hark- sefneyi gsterdi. Ki zhir-i hark, helk; amm
btn- hark, yed-i gsbdan necttr. Fakr eydr: Ey rif-i cn! Sefne-i vcd dahi her
ne kadar mayb olsa gsb- nefsinden nect- rhn olur. Badeh nitekim sefnede
gsb- mlk cbir idi. Kezlik tbtta dahi gsb, Firavn- cbirdir.
~~'- Q- '-;= 4 - - ~-- '-- ] - - ,=-- _ ,-~ =-- ;-,-
-- --- ~-'= '- ~,- ')- ')~-- _- -=;- ,~ V ~- Q- - = ')-) - _;
--- ~-, V Q-- -'~- ;= --- ~=- ;-- =- V ~-- ,- V Q-- J-- _- '- ;- _-
'-- = ')-= _-- ~-- ,~- - , Q= -)- ~~'- - ')-= Q~=- ')-
920
_-
4-) - ;~, ; - J 4- ~-) Q- ~'- '- ;= J-'- '=, ')~--
,-V Q-- _- ;-- ; ')- ,=-'- Q= ;;- -)- ,~ ~~'- - -- =-- ;-,-
Ve fil-i mezbru yan ilk-i fit-tbtu, mm-i Ms etmedi; ill yed-i gsbn
zarar- zebhi hafvndan etti. Murd, gzne kar olan zebhdir ki sir zebyiha
benzemez. Bunun biri ile mm-i Msnn srrna icmlen vahy-i Rabbn olmu idi.
Lkin tafsline uru yok idi. Badeh vicdnnda byle bildi ki, Msy irz eder idi.
Pes vaktki katl-i Firavndan havf etti ise onu yemme ilk etti.
921
Ve meseldir ki V Q--
=- V ~-- ,- yan gz grmeyince, gnl katlanr, muztarib olmaz derler. Vk hn-
i mhedede olan havf ile havf etmedi. Ve gz gre vki olan hzn ile mahzn
olmad. Ve Trkde mesel-i mehrdur ki yabnda bin kerre lmek evde bir kerre
lmekten yedir. Yan haber-i gib hilfn kat etmez. htiml-i kizb bkdir. Amm
fiil-i muyene ve huzr kat ifde eder, akl hilfn tecvz edemez. nsan ise hayra hars

919
Zr kssa-i marfda fiil-i hark- sefne zikren mukaddemdir.
920
_- ;-- ; '- 4- ,-V Q--- V _~;- _ -~-'- ; '-- '-= '-;- _-- - ; ,-V Q--
-- Q= Q-
921
Kssas- marf ve mehr beyndan mstandir.
440

olman, akl haber-i hayr terch eder. Ve mukaddemt- bade [406a] tertb eder.
Hussen bu mahallde taraf- hayr mukadder idi. Pes bi-tarkl-ilhm mm-i Msnn
zann- glibi bunun zerine mstemirr ve Hakka hsn-i zann bu vech ile mnhedir
oldu ki olu slimen buna redd oluna. Pes nefsinde bu zann zerine bkye oldu. Ve
taraf- recy havf ve yese mukbil ve glib kld. Ve ona byle mlhem oldu ki Firavn
ve l-i Firavn resl-i mezbrun elinde helk ola. Pes bu tevehhm ve zann ile mesrr
oldu. T ki makdr olan umr zuhr buldu. Ve malm ola ki ibret-i kitabda vrid olan
vehm ve zann, mm-i Msya nisbettir. Yoksa nefsl-emrde ilm-i yaknden zann ile
tabrdir.
'-;= '- ,= ~-= --- - '- - ; ,= '- '=- _- '- _-- _- ' ,'= _-
4-- ~~- ,= '-~'- ')-- ,='- ~== -- _ '-- --
Yan cmle-i inyt- rabbniyyedendir ki Ms (aleyhis-selm) katl-i kbtde
kss havfinden firr etti. Ve ol karr fil-hakka hubb-i hayt- ebed ve helkden nect-
sermed iin Hakka karar idi. Zr bis-i hareket, muhabbettir. Eeri hakykdan
mahbb olan nzr esbb- zhire-i badeyi grr, ve msebbibi haml ve nisbet eder,
sebeb-i badin grmez; pes ol esbb zann ettii hakkatte esbb olmaz. Amm mkif
dr-bn-i ayn- basretle ayn- hakkati grr. El-n erh olunsa ktibil-hurfun
sergzeti ve cel-y vatan- asl ile seyr-i kh det ve har- hareket-i devriyye ile
mene ve masdarna avdi teemml olunsa bu hle mbihdir. [406b] Sir tlibn-i
marifetin hep hli bu minvl zere menscdur. Zr varka-i nefse, hubb-i kafes, vatan-
asl-i seyr-i murg-zr- fez-y kudsden mnidir. Ve
922
'-V Q- Q=; ~ bu davda
burhn- stdr. Pes bu kafes-i nms ve nmdr ve e-i arz- itibr bir vech ile
seng-i hevdisden ikest bulmaynca ve ilm-i ch- zarr rzgr- muhlifden ser-nign
ve pest olmaynca, lem-i inse gzer ve fez-y kudsa mfirr hergiz myesser olmaz.
, ,-V '- 4- ;=; _ -- '-'~ ' - - Q- ;' , J~V V 4
;-~ --- = _-~ = ;~ -- -- ~ , ;' ;= _ _- ,= ~-' ;-~ Q-
- _- ;' ,)= '- --=- -- V;-- ,- ~--'- '--=- ,- ~- ;-- 4 _-- --

922
Acln, Keful Haf, II/87.

441

;= ~-- ;)~ ~= '~ ;' V 4- ;=;- ~ , ;=; _ - Q- ,=-
_= ~-'= Q- ~ ,=- ;=; _ _-;-- - Q- -, = J-- ~-'-- '-;- '-)~ '-
-- ;-=- '-- '- --'=
Yan asl- hareket, hubb-i zt olduunun beyn budur ki, cem-i harektn asl
lemin adem-i izfden ki vcd- ilmdir ve lem skn ve sbttur; vcd- ayniyyeye
harekettir. Belki mertebe-i vcd- zhirye intiklidir. Bu ecildendir ki emr-i vcd
skndan harekettir derler. Pes vcd- lem cb eden hareket, hareket-i hubb-i ztdir.
Nitekim Neb (aleyhis-selm) bu manya
923
,- ; ,- ~- hadsi ile tenbh ve m
kld. Pes eer muhabbet-i mezkre olmasa lem bi-aynihi zhir olmaz idi. Pes lemin
ademden vcda [407a] hareketi, hareket-i hubb-i mcid-i mevcdttr. Ve lem dahi
nefsinin vcd- ayn mertebesinde uhduna ktr. Sbt-i ilm mertebesinde olan
zuhra ak gibi bil-cmle cnib-i Haktan ve taraf- lemden ve-i hubb zuhr iktiz-
y cilve-i harekt etmektedir. Zr keml mahbb li-ztihidir. Mahbb hod taaddd-i
hubb ve muhibb ve mertib-i ak ve k ister. ir:
;-- _~- ;- ;-- _~- ,
;-~ _-- ,- Q=~ Q--
Li-mnhil-hakr:
lem olmazd bu lemde muhabbet olmasa
Vahdeti rif ehevtmzd kesret olmasa,
Geri rzu-y vasl ile kasd- zuhr,
Lk ayn- akdr kda gayret olmasa.

;-'- ;- --,- '-- V _-- '- ; Q--' Q- _-- ; ~- Q- ~--- _'- ---
'= -=- ;-'- '-- ;~ ,)=-- -= ;' '-- '--V -- Q- ;- -

923
Suyti, ed-Drerl-mensre, 126; Aliyyl-kr, Esrrul-merfa, 273; Keful-haf, II/191.
442

_ ,-- _ -- ;=; '- ;=; ~-,- J-- 4- Q-)=;'- ;- --,- J---- ;--
_V ,-- ~-- _= ;= _V'- '= ;
924
_-~-- ~-'- ;' ;~ _= ;=
V '' , ;' , ~-'-- ;=; '--- ;' ;~- ~-- ,)=- - ~- ,)= -
;)-'- '--- ---
Evvel-i kelm, sul-i mukadderden cevbdr. Sul budur ki, Hak Tel, hod
ezelde ztna ve kemlt- hssna lim idi. Pes cem-i kemlt ztnda bil-icml hsl
iken ve lemin vcd- ilmsi mevcd iken, vcd- aynye ne hcet var idi? Cevb
verilir ki, Hakkn ztna ilmi ezelde lemden [407b] gns ile hasebi geri hsl idi.
Amm suver-i mezhir-i tafsliyye ve ayn- hriciyye zmnnda olan malmt-
tafsliyye hasebi ile olan ilm-i tafsl-i tekmli henz hsl olmam idi. Ol hod hsl
olmasa keml-i ilmi hdis hsl olmaz. Hsl- kelm husl-i keml, ictim- ilm-i
kadm ve hdis ile olur. Ve cihet-i ilm bununla kemlin bulur. Badeh vcd- ezel ki
Hakkn nefsinde vcdudur. Ve gayr- ezel, Hakkn suver-i lem ve ayn- hriciyye
zmnnda vcdudur. Pes bu haseb ile mertebet-i vcd imtiyz bulur. Evveli kadm,
snsi hdis olur. Ve bu cmleden muhassal, lem hareket ile zuhr bulmak ve hareket,
hareket-i hubb-i keml olmaktr.
)= -- Q- --=- ~-' '- -)V !-~V Q- Q-- ~- -,- V ;' _-~- Q-- _- ''' ;
~--- J-~V _--V ;~ ;=;'- V ')- J~; ; _'- -;-=- , ~-'--
-- _ V ;- _- , - '-- ~=- ~-' ,=
Yan grmez misin ki Hak Tel, esm-i ilhiyyeden nice tenfs-i kureb eder.
Yan esm-i mezbre nefsinde bulduklar kureb-i amy-i ademi ihrc- fez-y vcd ve
zuhr ile tenfs eder. Ve nefes-i Rahmn ile msterh klar. Pes rhat, vcd- cem-i
eyda mahbb biz-zttr. Ve mahbb-i mezkra vusl myesser olmaz; ill vcd-
suver ile; gerek al, gerek esfel olsun. Pes sbit oldu ki hareket mutlaka hubb iindir.
Ve cem-i harekt- kevniyye hubbiyyedir.

924
Kd Bedreddn bu mahalde yazm ki eyhin bu kelmdan murd huds-i lem zaman olmayp rtb
olmala irettir demi. Fakr eydrin: huds-i rtb bir mertebeden mertebe-i uhrya hareket mansna ise vcd-
ezelye ki vcd- Haktr, tife-i sfiyye adem tlk ederler. Ol takdrce lem-i mesbk bil-adem mansna olan
hdis-i zamn tlk etmekde ne bes vardr. Allahu alem.
443

'-- Q-- _-- >-- --= ,-V ~-~ -== Q- ;)-- 4 ;- Q- '-- Q--
)~- _~;- ;=- _=-- --- Q- - '-- ; ] J-- Q- '=- ~ ;= Q-~-
- --- ;-,- Q- '=- ~ '- ,-- _-- _- '= '- ,--
Pes ulemdan baz, ki rabbniyyedir, bu many bilir. Ve baz- harni, sebeb-i
akreb mahcb eder. Zr sebeb-i karbin nefsine istils vardr. Zr hkm-i ehdeti
gaybden akvdr. Pes havf ki sebeb-i karbdir. Ve katl-i kbtden hsl olmutur.
Msya mehd oldu. Ve hubb-i nect minel-katl onun zmnnda maksd oldu. Pes
zhirde sebeb-i havf ile firr etti. Ve bi-hasebil-man Firavndan ve amel-i
Firavndan nect- hayy iin firr etti.
Q-~- -- Q-~- '=- ~ ,~-- ;~= ;~ ; - ~-; _- ;)~- ~-~ ,--
-- - ,'= '~ ;) '---V ,--- ,- -~= _-- ;'--- '== ;- ;--
= _-~ = ;~ -- '- ;)- J --,-- ;)-- -' V J~, ,-- >- ;' -'~ ;)-
-'=- -- _ ~ -,-- J=, _=-V _- '-- ''= _- --,- -- _-- ;-~ ---
- J- ~-~ ,---'- '- _- = -- -= -= --- ~--
925

Pes Ms (a.s.) vakt-i kssa-i firrda sebeb-i akrebi tezekkr etti. yle sebeb ki
beerin sret-i cismiyyesi gibidir ki, evvel mehd olur. Ve hubb-i nect sebeb-i
mezkrda tazmn olunmutur. Mdebbir-i beden olan rhun cesedde tazmn olunduu
gibi.
926
Badeh enbiy iin zhir ve sbittir ki evvel lisn- zhir ile tekellm ederler.
Zr hitb- ri mmdr. Pes ahkm fehm-i avm- halyka lyk sevk olunur ve smi
olan havss- ulemnn fehmine [408b] itimd klnr. Nitekim Reslullah (sallallhu
aleyhi ves-sellem) ksmet-i atyda bu mertebeye iret edip buyurdu ki: Tahkkan
ben ksmet-i atyda ben bir racle ziyde at veririn; amm at etmediim racl bana
ondan ehabbdr. Zr havf ederim ki ol at ettiim zafl-akldr. Ve hadsl-slm
olman inn- tsen-i nefsin kfre irhedip, Hak Tel onu yz zere nr- cehme
ilk ede. Pes zafl-akl olup tama- behimet ve kalbinde reyn-i zulmet glib olan

925
;)-;-- _-- J- > ;)-;-- _-- -= _'- ;- _ '~'- , !- _--- -= ) 7 ( (Mutaffifn, 83/14),
(Tevbe, 9 87)
926
Zman- Trkde, koltuk demektir; bir eyi, ey-i harn zmnnda olmak, ke-enneh onun koltuunda
olmak gibi tebh ve meczdr.
444

teshr iin iltiftn ziyde etti. Bil-cmle sebeb-i karbe ibret olmayp, sebeb-i bad
muteber tutuldu.
-= ;- V Q- ~-- ;)- _- -= --- - '= ;- Q- - != '- ---
_- ' _--- ;)- ~'~ ;- =- '- ', -= -- Q~ '- ;---
~=;-~ '-- ;-= -- ')-- ;--- '-- Q- ')--~ -= -- _- ,=--- 4-- Q- -- -
- J--- ;-- V Q-- -,- J~= ; ;-- _-- ,--- --- ~-= Q-
Yan enbiy ve rusl Cenb- Feyyz- mutlakdan rislet ettikleri ulm ve
hakykda tabaka-i fehm-i avm zere ed-i man ettiler ki muktez-y belgat idi. Ve
kelma fuhm-i edn msade ettii mikdr libs giydirdiler. T ki gavs- btn
kelma kdir olmayanlar b-tevakkuf ve tekellf man-i zhirden fehm edeler. Ve dahi
ne gzel hilat olur diye istihsn edeler. Ve hsn ve letfetin derece-i ulysnda greler.
Amm shib-i fehm-i dakk ve gis-i bahr-i drer-i hkm ve esrr olan ebrr, kader
libsn bilip ve ol libs- at-y mlk-i melekt [409a] ve ehr-i yr idiin fehm edip ve
kimin kmetine rast biilmitir anlayp ve man-y mezbrun libs rif kaddine gre
kesildii takdrce ne snfndan olur ve ne endzede hsn bulur, mukyese ile intikl
edip hsl- murd ulem-i thir-i erat ile uref-i btn- erat ve esrr- hakkat
meynnda beyn- nisbettir. Nitekim bu mazmnun tafslinde buyurur:
_ '- _- --- -'-- --)- ; Q- ;' _- ; J~, !---V ~--- '-
' ' -- ;)- '- '= -- ;)--- ' = ,-~ -- - - ,'= '~-
- _~~ '-- -- -)- -)- ;- ;--- _--'- _-' Q- - ,----- '= - ;~
--' ->~ _- '- ;--- ,-- J- ; ;---= '- ;--- ,-- ;-
Vaktki zmre-i enbiy ve rusl ve verese-i hdiyn- sbl bu mertebe olan
kimler idiin bildiler ise ibretlerinde lisn- zhire kasd ve tevecch ettiler. Bir ibret
ile ki hs ve mm, onu fehm ve idrkde mterek olalar. Badeh her m fehm ettiin,
hs fehm ettiinden m-ad, bir man-y zid dahi fehm eder ki ol man, zmre-i
havssa ism-i hs tlknn shhatine sebeb olur. Zr zmre-i havs man-y mezbru
fehm ile avmdan mmtz olur. Pes mbellin-i ulm bu lisn ile iktif ettiler. Badeh
Hakkn lisn- Msdan hikyet ile - - , - - - ; - - = ' - - - ; (ura, 26/21) [Sizden
445

korkunca da hemen aranzdan katm] deyip '- ;--- ,-- --' ->~ _- demedii
yan firr- Msy sebeb-i karbe nisbet edip badine nisbet etmedii lisn- zhir ile
ile iktif ve fehm-i havssa itimd ve itk kablindendir.
] '-- _)( J= _ _;- ; ,= ,-- Q- '-) _-~- Q--'= -=;- Q-- _ '=-
- _'- = ,- - ,-= Q-- _-~ --- Q-- J=- ,--- ,-= Q--,- '- _-
---- - ,-= _- = _ ,--- ~-- ~~
Pes Ms (aleyhis-selm) badel-firr Medyene geldi ve grd ki, iki duhter-i
behcl-mnzir bir birde su ekmekle mntezirler. Ms (aleyhis-selm) onlara efkat
edip bi-gayr-i cret su ekip iskyla hcetlerin rev kld. Badeh bir sye-i deruhte
iltic edip bu du-y hayra ibtid etti. Ki Y Rabbi! Sen bana inzl ettiin hayra ben
fakr ve muhtcm ,--- ,-= Q- ~ ,- '- - (Kasas, 28/24) deyip fil-hakka
kendinin amel-i saknin aynn, kendiye inzl ettii hayrn aynn kld. Yan
mukbelesinde taleb-i hayr etti ki, kendiden hsl olan fil-i ifza mukbelesinde, ki
ifza-i mdr; ve fil-hakka ifza-i ilmdir. Zr m mislde ilmdir. stifza-i ilm rec
etti. Ve kendiyi fakryle tavsf, man-y -,- Q- Je irettir ki her nda mceddiden
rifin tecell-y ilme fakr mukarrerdir. Zr nen-fe-nen tecell, gayr-i mkerrerdir, bir
n mukarrer deildir.
'- ,~= -'- 4 ,-- _ ,= ,-- Q- -'-~- ,-- 4 _-- --- ,= ,-- Q- -= -
,- ; '--
Pes Hzr (aleyhis-selm) Hazret-i Msya ecirsiz ve ivazsz amel-i ikmet-i
cidr gsterdi. Ve Ms fiil-i mezbre inkr edip ,= --- -=- ~-~ ; (Kehf,
18/77) [Dileseydin, elbet buna kar bir cret alrdn.] kavli ile Hzra itb etti. Pes
Hzra dahi ke-enne murza bil-mesel edip kendinin efl-i mziyesinden Medyende
criyeteyne m-i biri bi-gayr-i ecr icr ve isk ettiin Msya tezkr etti. Hatt eyh
(kuddise srruh) eydr: Hzr (a.s.) ile cem oldum bana [410a] dedi ki: Ms iin bin
mesele hzrlam idim ki, evvel-i mrnden zamn- mlkta gelince vki olan
havdis idi. Grdm meseleye bile sabr edemedi. hir firk lzm geldi dedi.
446

Q- _'- = - _- ,- >- _~;- ~-~ ;-~ --- = _-~ = ;~ _--- _-
;-- ,-- Q- _~;- - _- '- 4-- ;--- '-,- _-- 4 J-- ,-- '- ;-- Q- ' ; --
'-- = -,- Q- J-- - - -- -',- _~;- --- = -)~ -- - ,~=
'- '- 4-- '-'- _~;- ' ; = ,- '--~- '-- - -'-- _- --- --- =,~
; ;-- _-- _- ,-= - ==- ; '- ,~= '- --- V ;-- _-- ~- '- Q- 4 J~=
~~-'-
eyhin Hzr ile vki olan mkleme-i sbkasna mnsibdir ki, Neb
(aleyhis-selm) dahi temenn etmiler ki: Ms karndm ne ola sabr ede idi ve
itirz yolun tutmaya idi; t ki Hak Tel bu ikisinin emrin hikyet ede idi! Pes Neb
(a.s.) kssa-i mezbre sebebi ile Hazret-i Msya amlden ne mertebe tevfk olundu,
kendinin ilmi ve ihtiyr yok iken bile idi. Zr Hazret-i Msnn hareketi ilm ve ihtiyr
ile olsa, Hzrdan sdr olan aml-i acbe ve emsline inkr etmez idi. Zr malmus-
sebeb olan fil, acb olmaz. Bunun biri ile Allah Tel, Hazret-i Hzrn ilmine muhzr-
Msda ehdet edip '--- '- - Q- -'---- (Kehf, 18/65) [Yine ona tarafmzdan bir
ilim retmitik.] demi iken badeh tezkiye ve tadl edip hakknda '- --- Q- -
-'---' (Kehf, 18/65) [Ona katmzdan bir rahmet vermi] buyurmu iken ve bu cmle
ile Hazret-i Ms tezkiye-i mezkreden gaflet ve emr-i ittibda mezbr olan [410b]
art nisyn etti. Glib mcerred nsiyn- hd- nsa rahmet ve vsat kasd etti. Zr
byle mahall-i ihtimmda nisyn- Ms muheze olunmicak sir hd- mmet nisyn
ile niin muheze oluna? Hussen emr-i cibill ola. Badeh buyururlar ki, eer Ms,
Hzrn ilmine lim ola idi; Hzr, ona ,-= - ==- ; '- (Kehf, 18/68)
[Kavrayamadn bir bilgiye] mi der idi? Sohbet-i enbiy ve evliyda h hicb-
nefsniyye ve zulmet-i ekk ve zann olmaz. yetin mans, bende olan ilm-i zevk
velyet hasebi ile sende hsl olmamtr. Zr hibret, ilm-i zevkdir. Nitekim senin
ilmin, nbvvetin haysiyyeti ile bana verilmemitir, demektir. Murd- Hzr (aleyhis-
selm) insfdr ve adlet ile ittisfdr.
~-;- ;)--'- -- ;')-'- --=- ;~, ;'- '- -- = ;- ;~, >- -,- -- '-
;-- -- ;- - --- ;~, '~, -- ;-, Q- ='- !-- _~;- ,~=
447

'-- -~ 4-'~ '-- ;~, - - V _-;- -- ;- '- ~-, -='- = ;~
J-- V J- ; 4--- _--- ,- - '- -'- -- ~- '--- --=~ Q- -')-- _--'~- >-
- _)-'- -=- _- ')-- ; _- --, --- -- --=~ ~-= V _~;- ~-~- -=~ Q
'~- _ - _)V V ---;- ;- _- Q--=, Q- '- _ ,=-'- ,- ~-
~- --- V = ----- ;-- _-- _- '- ~- _~;- --- - ,-- '--- >~ --- ,~=
>-( ,~= Q- - '-- '- --- V = ---- ;-- _-- ~- _- ,= '- ' _~;-
- ,-= - ==- ; '- _-- ~- ,-~- ;- '~,'- --- ;-- --- ] 4-- ~~-
--, ,~=-
Amm hikmet-i firk budur ki, Resl hakknda Allah Tel buyurur ki:
Reslmn rislet ile getirdii emri ahz ve kabl edin ve nehy ettii hkmden
mnteh ve mtecviz olun. ;)--'- -- ;')- '- - -=- ;~ , ;'-' '- (Har, 59/7)
[Peygamber size ne verdiyse onu aln, size ne yasakladysa ondan da saknn. Allah'tan
korkun] Pes ulem-i ilhiyyn ki kadr-i rislete ve rtbe-i Resle riflerdir. Bu kavli
istim edince hle vkf oldular ve hakk- risleti bildiler. Ve Hzr (aleyhis-selm)
dahi Msnn reslullah idiin bilir idi ve ondan sdr olan ahvle murkb ve muntazr
olur idi. T ki hakk- edeb-i risleti kem-hve ikmet ede. Badeh n Ms, Hzr
Eer min-bad senin risletime muhlif ahvlinden muteriz sul eder isem hergiz
benim ile mushabet etme! ' -- --'~- '-- ~ Q- 4-'~ (Kehf, 18/76) [Bundan
sonra sana bir ey sorarsam artk bana arkadalk etme. Hakikaten benim tarafmdan
(ileri srebilecek) mazeretin sonuna ulatn] diye sohbetten nehy etti. Ve hlet-i slise
ki, art- firk idi, vki olduu anda 4--- --- ,- - (Kehf, 18/78) [te bu,
benimle senin aramzn ayrlmasdr] kelm sdr oldu. Pes Ms Hzra riyet-i edeb
edip sarhan J-- V demedi. Ve sohbetine dahi taleb gstermedi. Zr ztnn rtbe-i
aliyyesine rif ve vrid olan nutk- nh vrid-i ilh olduuna vkf oldu. Pes kelmdan
skt ve rc edip ve art- sule muallak olan firk vuk buldu. Ey rif-i edb ve
slik-i erb! Nazar eyle, racleynin ilmde keml-i mahretine ki, hakk- edeb-i ilhyi
nice tevfiye ve riyet ettiler. Hzr (aleyhis-selm)n insfna ki huzr- Msda ilm-i
Msya nice itirf etti: Ki senin ilmin ztna ve istiddna mahssdur bana tecvz
etmez. Nitekim benim ilmim dahi nma ve aynma muhtassdr gayre siryet klmaz
448

dedi. Ke-enneh Hzrn [411b] bu mumeleyi insf ve itirf Msya Hzrdan
isbet eden sinn- hibre ,-= - ==- ; '- (Kehf, 18/68) [ yzn kavrayamadn
bir bilgiye] cerhatine dev idi. Zr Msnn ulvv-i rtbesine lim idi. Ve ol ecilden
tark- itizra slik olmaa zim ve czim idi.
;'-- ;-'- ;-- ;-- -'=~V >~ --- '-- J=- '- _- --=- -V _- 4 ,)=
--- ;--- -~ J-- -'- ~-- _'- = -- -) - J)= Q- ,-= -~'- ;- 4~ V
- ,-= V -;- -- ;'-- _'~-- ;-- ;)-'- -'=~V ;-~ --- = _-~ ,-- -'- 4-
_-- 4-)-- --- ;V'- ;V'- -~ ' J- 4 ;- >~ --- ,-- ; -,=- ;--
-- 4~-- ~---~ - ---- ;-=-
Yan insf- mezbr ki Hazret-i Hzrdan sdr olmutur. Buncileyin insf
Seyyidl-Mrselnden dahi sdr olmutur. Islh- nahl emrinde, ki ona tebr-i
nahl derler; ve hurmnn zikrinden inssna bir iek alarlar. Meer birisine Hazret,
ashb ol vaz- mahddan nehy etmi ve ol sene bi-iznillh hurmlar yemi vermeyip,
sene-i tde, ashba: Umr- dnyda siz alemsiz diye buyurmu. Vech-i insf budur
ki, ilm min-hays hve, ilm-i cehlden hayrl sfat iken ve Hak Tel, nefsini
;--- ~ J-- ; (Bakara, 2/29) [O, her eyi hakkyla bilendir] ile medh etmi iken
ashbn alemiyyetine itirf, azm-i lutf ve insfdr. Vk hkm-i risletin ehemm ve
ikdmna itil sebebi ile umr- cziyyenin tecrbesi ile ilm-i zevknden ihml bad
olmaz. Badeh tahkkan bir deb-i azme tenbh olundu ki kl- nebh mntefi olur ve
gurr- enniyyetten halas bulur.
->= -, '-- _- _ ~;- ;- ] J '-- '~, -, Q--~,- Q- _--=
--- '-- 4- Q- ;~, V; , ~-~ ~'~ ---='- ---= ;~ '- >-
'- 4- ;~ _-- J '- - '--- ;~, ---= 4-- ~-~'- -'- --- J-'- '- - J~
;-=- 4-- _=- '- ---= ;~ J
Kelm- mezkr bahs-i Ms ve Firavna mukaddimedir. Yan Hakkn Bana
Rabbim hkm ve kudret balad '-- - ~ ;- (uar, 26/21) diye lisn-
abdinden hikyet ettiinden murd, hilfettir. Ve Beni mrselnden kl!
449

Q--~,- Q- --= (uar, 26/21) dediinden murd, emr-i mrselttr. Pes her resl
halfe olmaz. Zr halfe shibs-seyfdir. Ve azl ve nasb-i mmetidir. Zuhru ve
galebesi sebebi ile. Amm resl yle deildir. - - ' - , _ ;~ V - > (Mide, 5/99)
[Resule den (vazife), ancak duyurmadr] hkmnce ancak rislet ile mkellefdir.
Tenfz-i umr ve icr-y ahkm ile muvazzaf deildir. Nitekim hl-i Hzr (a.s.) byle
idi. Eer mrsel olduu kavm zerine muktele etse ve demlerin seyf ile himyet klsa
hilfet ile risleti cem etmi olur. Pes her neb, resl olmad gibi; her resl, halfe
olmaz. Yan ona mlk ve kudret ve tahakkm verilmez.
, _- '--= Q- ' '-- J)= Q- Q- ;-- -)( --'- Q- ;-,- ';~ -- '-
Q- '~, -';- - -;= _-- -;=- --~-- ;- _- Q--~,- --,- ;-,- ;-- -- -
,~ '-- ,~ V ~- Q- ;)-, _- Q,~'= J= Q- ') ';~ '~ -';- -~
'- _~;- -~-- !-- ;-,- ,)= ,-V'- !-- ;= -'= '- ';~ _- ~-- _- ;
~'= --- Q----- ';~ _-- -'= '- -) _~;- Q- ;-- ;-,- ;)-)- ;~- Q,
,-- ,'= _- ; _-- '- ;= _- ] V - ;-,- ;-- -- -- J-~ '-- ';=
V -- -'~'- -- ;-~- ;-=- ;-- J~ - ;-;~ '-- 4-- V --=
;- ;~-
927
~ '- _-=~ ';~'- >~ V ;-=- --- Q- ';~ -'- Q- ';
J _- 4-- J~- Q-= Q- -,- -= ;-= Q- '- ~-- _- --- _-- ;- --
-,- ;-- V ~-- _- --- _-- ;- V ,- V Q-= V Q- ,-~ -- - '-
928

_-=~ ;- _= J ~-- _-- _-=~ ';~'- V ;- V -- ;= ;--~ J-
_~;- - != '--
Amm Firavnn Msya kelime-i m ile mhiyyet-i ilhiyyeden sulinin
hikmeti Firavnn cehlinden n deil idi. Belki ilm ve ihtiyr yan imtihn tark ile
sul etti. T ki Msnn cevbn mhede ede, ki dav-y rislet-i Rabbe muvfk,
ttl- hakyka kdir mi? Firavnn hod mertebe-i mrseln malmu idi derler. Belki
hussen nbvvet-i Msya dahi mmin idi. Nihyet mansbna meftn olman inkr
eder idi derler, Allah alem. Pes sul-i mezbr ile murd etti ki, huzzr- meclis ftde-

927
----=-- _= ;- ;~- V .
928
-,- ---= 4-- ;-- V
450

i ch- gmn olalar. Bu vech ile ki hakkat-i Hak Firavn iin mesln-anhdr. Ve sir
hakyk- kevniyye gibi tarfi mmkindir. Pes n Msya hakkat-i Brden m ile
sul ede. Ms dahi nefsl-emre lyk cevb verip, kavm-i Firavnn gmnna
mutbk sylemicek Firavnn maksdu hsl olup onlara diye ki: Sizin reslnz
mecnn ;-=- ;-- J~ - ;-;~ (uar, 26/27) ancak vk murd- Firavn
zuhr buldu. Zr Firavn hikmet-i nefs-i emriyyete lim idi. Ve Msnn nefsl-emre
mutbk syleyecein bilir idi; [413a] amm huzzr- meclis hakkat-i hli bilmediler.
Ve murd- Firavna muvfk harekt ettiler. T ki Firavn Msdan alemiyyet
davsn ettikde bu gmn ile tasdk ve mn arz ettiler. Mecnn demek, ilm ondan
mestr idi, kusr- fehmlerinden tr. Baz nshada lafz- ibhm byladr. Ve
man-y mya mlyimdir. Amm musannif krat olunan nshada lafz- hmdr,
noktateyn ile. Yan hilf- murd- sili hm eder. Lafz ile sul etti, demektir. Zr
ulem murd ettii ilm Hazret-i Msda kmil idi. Firavnda dahi bu man hsl idi;
amm techl etti, mansbn ibk maslahat iin. Zr Msnn cevb slb- hakm
929

zere cevb- lyk idi. Eeri ksrna gre nefsl-emre n-mutbk idi. Zr tarf
besit-i levzm- beyyinesi ile olur. Ve cinsi olmayann hakkati olmamak lzm
gelmez. Hakyk- basta ve hakkatl-hakyk, ecns ve fusldan mnezzeh ve
llerdir. Pes mezheb-i ehl-i Hakda sul ve cevb, ikisi dahi sahhlerdir.
-= J=- _-- -= Q- '~ Q- J-'- '= -'- ,-- ,~ '- '- _ --'~ Q-- _--
;~ -- ,)= - '- Q--' '- ;- ;= _- '- -'-- ;' ;~ Q- - ,)=
')- ; ,)= Q---;- ;-- V ; J-~ Q- '-~ ; ;-- Q- Q--'
Buyurur ki; bu sul ve cevbda srr- kebr vardr. Yan mesele-i tevhd-i srf
mtemil olduudur. Ola ki Rabb-i lemn ayn- lemdir; [413b] lem, onun mezhiri
olduu cihet ile. Ve lem dahi ayn- Rabb-i lemndir. Rabbin, lem sebebi ile zhir
olmas itibr ile. Pes Firavn hadd-i ztnda sul ettikde Hazret-i Ms fil ile ve
rubbiyyet ile cevb verdi. Ve fil-hakka Rabbi mezhirine izfet etti, y sebeb-i
zuhruna nisbet kld. Zr Firavn Rabb-i lemnin hakkati ve mhiyyeti nedir?

929
slb- hakm burada ehl-i belgat ve mfessirne nisbet iledir, murd- eyhe gre deildir. Teemml
buyurula, kusr- fehme haml olunmaya!
451

Q--' '- ;-,- (uar, 26/23) dedikde, Ms dedi ki: Rabb-i lemn oldur ki,
suver-i lemn-i ulviyyt- semviyyt ve sfliyyt- arzn onda zhir olur. Yan mirt-
i ayn olduu mertebede. Yhd Rabb, suver-i mezkre ile zhir olur, ayn, mirt-i
Hak olduu mertebede. Muhassal- kelm suver-i lem, mirt-i Hak olmak var. Ki
zhir, Hak; ve mazhar, halk ola. Yhd vcd- Hak mazhar ve mirt-i halk olmak var
ki, suver-i lem zhir ve mazhar- Hak ola. yet-i kermede '-)--- '- (uar, 26/28)
[ikisinin arasndakin]den murd berzah- cmidir ki lem-i misl mutlak ve
mukayyeddir.
;-- '-- _- _~;- '-;-=- -; _-- _- '--- '- ;-=- - -'=~V ;-,- '- '---
'-- '=- ,- ,~- '-- 4 ;- ;-,- '- -- _)V ;-- _- --- ;-,-
,)= ;-- ;---- ;-- ;--- -~ J-- ;- ; '-)--- '- Q='- ,'= ; ,-~
V ;='- ----- J- '- ----- '=~
930
'-- ;=; ~~- J ; Q---;- ;=
; '- ;;= ;;)~ _- -;------ '-- ;----- --- ;)~ ~~ J Q---;- ;-- ;)
~-~ - Q- ;-;-- _-'- ;='- ;---= --- ] ;-,~ ----- J-- J ;--
=;'- _~;- ,)=- ;-;-- -=- '--- _= _~;- ;-- --~ -~- ;-,- ;-- Q-)
>=~ _-- Q- ;~ ;-- -'- Q- J-~ -;- 4 ;- 4 ;-- ;-,-
';~ _- -'== 4 ,-- -- _~;- ;-- ;-- '= 4,-- ; '-- ;~ _- '---
Yan vaktki Firavn ashbna Ms iin mecnn ;-=- ;-- J~ - ;-;~
(uar, 26/27) [Size gnderilen bu eliniz mutlaka delidir] deyip ve man-y
mecnnu dediimiz gibi ona nisbet edip yan nisbet-i cehl edip ve hakkat-i mesln-
anhdan gfildir dedi ise, Hazret-i Ms dahi cevbda ziyde edip, izhr- marifet etti.
T ki Firavn bunun ilm-i ilhde mertebesin bile diye, bilir ise mtenebbih ola diye. Pes
,- ,~- (uar, 26/28) [O, dounun ve batnn Rabbidir.] dedi. ki eyi
zikr etti: Birisi mahall-i zuhr, birisi mevz- istitr; biri hkm-i ism-i Btn. T ki

930
V ';= : Q---;- ;-- '-)--- '- V '-~ . (uar, 26/24) [Eer yaknen anlarsanz
gklerle yerin ve aralarnda bulunan hereyin Rabbidir]
_-'- ';= : ,- ,~- ;--- ;-- '-)--- '- . (uar, 26/28) [O, dou ile batnn ve aralarndaki
hereyin Rabbidir, yet aklnz kullanrsanz, (anlarsanz)]
452

lem-i gayb ve ehdet sretin gsterdi. Ki birisi lem-i halk ve zhir; birisi lem-i Hak
ve btn. Ve m-beynehm lem-i misl ve berzahdr. Ve her eye alm olmak ihta-i
ztiyyesidir ve ;--- ;-- (uar, 26/28) [ayet aklnz kullanrsanz (anlarsnz
ki)] dedii ashb- takyd ve hasr olanlara nisbet iledir ki, onlar Hakk eyyla bilirler
ve mukaddemt- hriciyye ile isbt ederler. Cevb- evvel Q---;- iin oldu ki onlar
ehl-i kef ve vcddur. Fakr eydrin: Onlara mknn demek, kelm- tahkkdir
;-- art mukhemdir. Murd- Ms, Ben size uhdunuzda olan tenbh ettim; y
tekd ettim demektir. Ve eer bu snfda deil iseniz cevbnz cevb- sndir ki, ehl-i
takyd ve hasr olduunuza izfet iledir. Zr edille-i uklnz it ettii [414b] ilmden
tecvze kdir olmadnz, demek ola. Pes Ms ayn- Firavna ve ashbna vecheyn ile
cilve ve zuhr etti. Yan vech-i nbvvet ile vech-i velyeti cem kld. T ki Firavn
kendinin fazlna rif ve sdk- davsna vkf ola. Zr Hazret-i Ms Firavnn
hakkat-i hle ve nbvvet-i Msya lim idiine y mstakbelde lim olacana czim
idi.
931
Zr Firavn ki Msya myla zhiren mhiyyetden sul etti. Lkin Ms,
sul-i Firavn, stlh- kudem-i hkem zere deil idiin bildi. T ki ecz-i ztiyye ile
cevba mtesadd olmad. Zr eer bilmese Firavn mahall-i bahisde niin tahte
etmezdi. Zr ashb- bahs ve edeb, muhti tahteden ihml kuvvet-i hatdadr derler.
Pes bu man zere cevb- Msda slb- hakm mer tutulmaz. Cevbeyn meynn
firkatte teemml vardr. Zr cevb- evvelde dahi takyd hsldr. Zr sret-i semvt
ve arz kayd deil midir? Merk ve magrib kayd olduu gibi. Allhu alem, meer
cevb- evvel ehl-i kef ve yakne nisbet ile ola; cevb- sn kline izfet ile olduu
gibi. Amm ikisini dahi mkinne ve ahli-yi kefe nisbet etsek hergiz farklar olmaz,
Allahu alem.
'-- ,~ V ;- '~- -)- ;-,- -='= ;' Q-- -- ;-~- _~;- J= '---
-, , Q- Q=~ _- Q-~ Q--;=~- Q- 4--=V ,-- ') -=- Q-
~-)= --- _ ~-- '- ;- - J-- 4 ;- - _--- '-- _---= 4-'- 4-,-~V ;-,- '
Q- ' ---;- ] '- Q- ~-,- ~-,- '-- ;-,- ;--- ~-,- ~--- -'

931
Eer sal olunsa ki ecz-i ztiyye ile cevb dire-yi imknda dhil midir? Cevb verilir ki; tevhd-i srfa
nisbet-i hayyiz-i imkn mdr muvahhidinden istifsr oluna!
453

_- ~-~-- V Q- ~-,-- Q-'- ~- '- J-'- _~;- ' 4-- ;-=- 7 _---,- ')-
--,'- ,--
Bu mahallin srr- erfin byle kef ki vaktki Hazret-i Ms Firavnn sul
ettii Rabb-i lemnin cevbnda lisn- tevhd ile Rabb-i lemni ayn- lem kld
ise, Firavn dahi lemde dhil olmak hasebi ile lisn- mezbr ile tekellm edip ve
kavminin bu manya uru olmad hlde Msya dedi ki: n sen bu manya
kilsin, imdi benden gayri ilh ittihz eder isen seni mescnnden klarm Q--;=~-
Q- 4--=' ,-- ') -=- Q- (uar, 26/29) [Benden bakasn tanr edinirsen, andolsun
ki seni zindanlklardan ederim!] dedi. Bu asl zerine ki lafz- sicnin sni hurf-
zevidden olup hurf- aslyyesi zerine mdde-i cnn hsl ola ki cm ve nndur.
Yan cin amm ibret-i muzaf hsl olmadndan Monl Cm zr eydr ki;
mezkr olan lisn, lisn- irettir; lisn- ibret deildir ki, elbette muzaf olmak lzm
ola. Fakr eydrin: Lisn, lisn- iret olcak bu mertebe dahi vzhdr ve latftir. Ki
mescnnden iskt- sn ile lafz- mescnn bk kalp y dahi zid itibr
olunmala badeh kalb ile ibret-i mecnn hsl ola. '-;-=- 4--= V lafzna iret
buluna. T ki kelm- sbkna ve lhkna
932
mlyim sevk oluna. Yan Y Ms!
Ben seni taht- zuhrumda ve sultn- tagallbmde mestr ve makhr ederim. Zr
cevbnda benim mddem teyd ettin. Zr Rabb-i lemn ayn- lem olcak ben hod
lemde dhil pes senin zerine, [415b] srette, hod glib ve zhir olduum mukarrer
man cihetinden niin zuhrum ve hkmm olmasa? Eer Y Ms! Bana sul
edersen ki srr- tevhde rif olduun takdrce bana sicn serryla vadinde chil olmaz
msn? Yan aynmz vhid iken senin khiriyyetin benim makhriyyetim nice fark
edersin? der isen, cevb verilir ki: Ayn- vhidi mertib-i mteaddide fark eder yan
mtekessir gsterir. Hadd-i nefsinde ayn- vhid mtefarrk ve mnkasim olmaz. Pes
benim mertebem el-n fiilim ile sende tahakkmdr. Eeri bi-hasebil-ayn- vhidiz;
amm bi-hasebil-mertebe mteaddideyiz dedi.

932
Kelm- sbk ;-=- ;-- J~ ve lhk ,-~V nin tefsridir.
454

--'- -)~- --, 4 _-- -- V ;- -; _- - -'=- -- _~;- 4 ;)- '---
_- --, _-- ;-=- ') ,'= ;~ Q- ;-,- -- _- _= V -- ,V ')= ---
,)= _~;- '-- Q-=- 4 _- _~;- ;)= ')-- ' ; --- -- Q- -'-
,)= V _- Q--'~ Q- ~- - '- ;- V ;-,- ~ ;-- Q--- -~- 4--=
_- -'= _ -- ;-'-, ;-'-- '~-V -- -;- Q- , '-~ --- ;-,-
- -=- '-- Q-=' Q--~'- '-;- ;-' ;)- -;-'='- ;-,- ')-=-~ Q- =-=~ ;
~~- '=~ -'= ---- ~- - '- J- _- ,'= '~-'- ;-,- -'- '- '--
Q---
Yan n Ms kelm- Firavn fehm ve izn etti. Cevbnda Hak edsn it
ki sen buna kdir deilsin dedi. Rtbe-i zhire hod Firavnn Ms zerine kudretine
[416a] dellet eder idi. Ve Msda izhr eserine ehdet eder idi. Zr hakk ki rtbe-i
Firavnda sret-i zhire haysiyyetinden Ms olduu rtbe zerine ol meclisde
tahakkm sbit idi. Eeri hirl-emr deil ise de. Pes Ms, Firavnn kendiye
taaddsine mni-i beyn edip Q--- ~- 4--= ; (uar, 26/30) [Sana apak bir ey
getirmi olsam da m?] yan Bir taadd ve tecvz bana, eer sana bir mazhriyyt ve
mucizt olur ey getirecek olursam dahi eder misin? dedi. Pes Firavn Msya
muhlefete kdir olmayp, Eer gerek isen getir! Q-- '~ Q- ~- - '- (uar,
26/31) [Doru syleyenlerden isen, haydi getir onu! diye karlk verdi.] dedi. Zecr ve
nehy etmedi. T ki kavminden zuafur-rey olanlar katnda Firavnn adem-i insf
zhir olup hakknda gmn n-yest etmeyeler. Ve ol tife-i zuaf unlar idi ki, Firavn
onlara ihnet etmi idi ve onlar emrine itat klmlar idi ki, kavm-i fsklar ve ukl-
sahha it ettiinden hricler idi. Yan muktez-y ukl Firavnn lisn- zhir ile
iddi ettiine inkrdr. Yan ol fil-i mdde-y mnkere ikrr etmiler idi. Zr akl-
sahhin bir hadd-i muayyen ve mevkf- hss vardr ki ashb- kef versna tecvz
eder akl edemez.
_~;- '= -) ~'= J-' Q-;- --- '-- ;='-
Yan akln hadd-i muayyeni olup ve kefin nihyeti olmadndr ki, Ms
cevb- evveli, mknne; ve cevb- snyi, ukalya mahss kld.
455

_ '- -;- -'= Q- '- _- _~;- ;-,- - _~- '- ;~ _ -'~- _-'- '-
-'= --~ _ _- -~- ~---'- ,'= - Q--- ] = -- '- '- -~
'-~ ;)-'--~
Pes Ms, ilk-i as etti, yle as ki, Firavnn sret-i isyn idi. Yan kfr ve
indnn sreti idi ki, Msya onun sebebi ile isyn eder idi ve icbet-i davetinden ib
ve imtin gsterir idi. Pes vakt-i ilkda as-y mezbr, mnkalib-i sabn- mbn oldu;
yan hayye-i zhire oldu. Pes man-y masyyet-i Ms, ki hakkat-i seyyiedir, tata
ve haseneye mbeddil oldu. Nitekim Allah Tel buyurdu: - -- (Furkn, 25/70)
[Allah evirir.] el-yet.
;-= _- _-
Yan murd, ona hkm-i hasene mterettib olur demektir. Yoksa seyyie, ayn-
hasene olur demek deildir. Aynda tebeddl olmaz. Nitekim bu mannn emsli mrr-
kesr ile mrr etti.
,'= '-- -= _ '~ _ - ,;= _- ,---- '--- '- ;-= ,)=-
Pes hkm bu mahalde aynda zhir oldu. Ayn- mezbr cevher-i vhide
mtemeyyiz olduu hlde. Hsl- kelm ayn- mezbr asdr. Ona hkm-i isyn
mterettib olmala hayye ve sabndr ki, hm-i tat mterettib olmala ve sabn-
zhirdir. Hayyt ve asdan emslini iltikm itibr ile ve bil-cmle tebeddl-i
hakyk olmama mebnszdr.
= _-- _~;- = ,)=- _~- -; Q- '~ - ')-; Q- '-= Q- '-- ;--'-
J- J-= J- _~;- Q- ; '-= ,=~- ~-'-- '- '- _~- ;~ _- ;-,-
- -- _ -~-'- ;,'-- ,-~ ,=~ '--- =-'~ '-= Q- '-= ,--- _~;
--- Q- Q- - - ;- _~;- -- ;--- ] --- Q- ' ,~-
Q--' ,- ;--!- ')( J-=- Q- _-=-- ;- _- ,---- Q-- V ;- >- ,~-
456

- ;-- - , ' _~;- '- '- - ;-- ;- '- ;)-- ' _~;-
;-,-
933

Pes hayyttan emslini iltikm
934
etti. Hayye olduu cihetten ve syy
iltikm etti as olduu haysiyetten; yan misline galebe ile kahr etti. Zr kahra
mmselet lzm idi. Pes Msnn hccet, hcec-i Firavna zhir ve glib oldu.
Isyy ve hayyt ve hibl sretinde. Yan sret-i misliyyesi byle grnd.
Badeh sehere iin hibl var idi. Ms iin habl-i vhid dahi yok idi. Ve habl
lgatte, tell-i safrdir ki, remlden mctemi olur, mmtedd ve mstatl ekiller balar.
Pes ke-enneh sehere-i mezkrenin makdri, mikdr- Msya nisbet, tell-i sagr,
cebel-i mhul-kudret nisbet olunmak gibidir. Pes vaktki sehere, bu nisbeti uhd ve
izn ettiler ise, Msnn rtbe-i ilmiyyesin ve kadr-i melekesin bildiler; ve dahi
gsterdii yt, makdr- beer deil iken beerden sudrun grdler. Pes fazl- beer
idii mukarrer oldu ve anladlar ki bunun ilmi, ulm- tahayylden deil, belki ilm-i
tahkkdir. Pes Rabb-i lemine mn getirip badeh mcmelen komayp Rabb-i Ms
ve Hrn ile beyn kldlar. Zr bildiler ki bunlar halk Firavna davet etmezler,
belki Rabbl-erbba davet ederler.
, _- '= ~-~'- ---= ; - ~-; ~'~ ;-=- ~~-- _- ;-,- ' '-
] ;)-- _--V '-'- '- -~-- '-'- J- ' _--V ;-- '- '- 4- _~;-'-
'--- --~ ,=~ ~--- '- ;--- ;-=- Q- ,'= _- --=- '-- ,- -,-- ; '-
;-- '- ;- _~- 4 -'- '- ~- '- -'- '--- ;= -- _~- '-- ;'-- 4--
_--V
Vaktki Firavn mansb- tahakkmde shibl-vakt oldu ise. Yan zamnnn
hkim-i srsi olup, klc sebebi ile ona rf-i erde hkim-i cir iken ;,- ;-=
'=
935
hadsi mcibince halfe tlk olundu ise _--' ;-- '- (Nziat, 79/24) [Ben,
sizin en yce Rabbinizim!] davsna cret etti. Cir '= - ;= dan mehz ism-i
fildir, cevr edici mansnadr ve nms- erdir. Bu cmle - ' nn cevbdr. Yan

933
Lm burada il ) _ ( mansnadr.
934
ltikm, lokma edinip yutmaa derler.
935
Kaynak bulunamad.
457

muhtab olanlarn her birisi sebeb-i niseb-i muhtelife ile, erbb- muhtelife ise, Ben
cmle gzden zhiren icr-y ahkm ettiim cihet ile alym demektir.
936
Badeh
vaktki sehere-i hzirn Msnn sdk- davsn beyyine-i vzhasndan malm
edindiler ise, hergiz inkr etmediler. Belki ikrr- nbvvet-i Msdan m-ad
Firavna dediler ki: Min-bad ne sun eder isen eyle senin kaz ve hkmn muktez-y
hev-y hayt- hayyt- dnydr. hiret ise hayr ve ibkdr. dediler. Pes Firavnn '-
_--V ;-- dedii shib-i devlet mansnda al demek idii, sahh oldu.
'- _= Q-- ' ;-,- ;~
Mezbr- srr- tevhd mcibince sul-i mukadderden cevbdr ki, Hak Tel,
ayn- cem-i ayn olicak, Firavna [418a] tlk- Rabb sahh olmaz m? Pes inkr-
mnkir nice rev olur.? Cevb verilir ki: Eeri ayn- vhiddir; amm sret-i firavniyye
ile Haktan mtemeyyiz olur. Pes tlk- Rabb bu haysiyyetten mnker olur, sahh
olmaz.
'- J- 4-- V '-- V ~-,- J-- J='- ;~ _- _ ,-- ~-~ J=V -V =--
~V _'- ;~- V ;=; _- ,)=- >- ')~-- --'- '--V V ')--=- _ J--~ V '-
')- ~~--- ;=;- '-- ;~ = '-- ~~- = '--- J--- V ;-- _- ---
;- - ;-- '- ';)= ';= ~- Q- -= ')- ~~- ')-;- ~- Q- --
--- _'- '- 4- -= - J-- ;= ' '- - - Q- ,- V ~-~ '~- '-
; -;--~ V -=- ;)-,-- , Q- ;)--' '- -> -- - -'-- _- ,, -> _-
V _-' V Q-, Q-~,- -- ;-' V -=- Q-, Q- , Q- ;)--' '- ;--
,'- -, -- ; , - J-- -, Q- ,- Q- -

936
Malm ola ki hlen mft-i zamn ki bn Bestn Efend [?] Allah merakdadr. Hikyet ederler ki, baz-
ekbir-i ulem bir mecls-i lde ittifk ederler ki, Firavnn kfrnde vrid olan yt- azam nasyyd-dellt
olmayp zevhir kablinden ola. Meer merhm Bestn Efend ol tarhde yirmibe ake mderris imi, makm-
hidmette iken varp ol muhdimin nnde kimen bu yet-i kermeyi sevk edip ve nasyyin-i dav edip bu yet-i
Firavnn nrda ebediyyetine nass- katidir; zr irk-i sarha rcidir dedikde, buyurmular ki, huzzr- meclsin
ekser kabl edip hussen ivzdenin cnndan ev verdim demiler, sir-i merhm Hce eleb ve Smsnzde ve
Monl Arabolu Bk Efend imi ve sir rahimehullh Tel. Amm fakrin kablde teemmle ihtiyc vardr; zr
eyh Hazretleri, sahfe-i sbkada ;)-- _--V '- '- -~-- '-'- J- ' _--V ;-- '- '- 4- buyurur. Ve Kd
Beyzv _--V ;-- '- y ;,- - Q- J _-- ile tefsr etmitir. Pes mahall-i teemml lykdr. Allahu alem bil-
hakyk.
458

Pes Firavn tahakkm ve galebesi cihetinden ol kavm-i seharenin ellerin
ayaklarn bi-gayr-i hakkn kesti ve salb etti. Bu fil eeri sret-i btlda idi; amm fil-
hakka Hakka medd oldu. Zr Hakkn sret-i btl dahi bir mazhar- hssdr.
Nitekim buyuruldu: ir:
-;= _- J='- ,--- V
-;)= - -'-
Pes bu kat ve salb kavm-i mezbru mertib-i liyeye sl iindir ki, ol mertebe
bu fil-i mahss olmasa hsl olmaz. Ve bu filin [418b] sehereye nisbet menfaat-i neyl-
i derect- ehdet olduu gibi, Firavna nisbet dahi zuhr- hikem ve saltanat ve teshr-
i memlekettir. Zr tatl-i esbba sebl ve kelimtullhda tebdl yoktur. Ve ayn-
sbite muktezyt- esm zere suver-i ilmiyyeden vcd- aynye zuhr etmektedir.
Niseb-i sebebiyyet ve msebbibiyyet muktezs zere. Zr ayn kelimttr ki, min-
hayss-sbt, kudem ve min-haysl-vcd, hevdistir. Mesel bugn bir insan
hdis oldu y bana bir ahs- dayf geldi denilse mans adem-i srfdan oldu ve geldi
demek deildir; ve bundan evvel onun aslen, ilmen ve sbten vcdu yok idi demek
deildir. Belki hdis-i mezbre, mesbk bil-adem demek mesbk bis-sbt
demektir. Zr beyd-y ademden sahr-y vcda kan ey, hep madmt-
mmkinedir ki, mislden ehdete gzer ve ilmden ayna sefer etmektedir. Bu ecildendir
ki Allah Tel, kelm- kadminde yan kelmnn itynnda
937
- Q - ) ; - = -
(Enbiy, 21/2) [Rablerinden kendilerine ne zaman yeni bir ihtar gelse] buyurdu.
Nefsinde kelm- nefsini kadm iken Cenb- Rabden itynn huds ile tabr
etti.
938
Pes huds ile muttasf olan, libs- harf ve savt ile zuhr oldu.
;- V -'-- _- ~-= -- _- = -~ '-~'- '- ;)-'- ;)-- 4 ;-- _'- ;- '-
- ,=7 _- ;)-- V - _-- 4 - ;-- Q-; Q-; ;- V '---V _- ;-
eyh (kuddise srruh) vaktki hakk- Ms ve Firavnda olan yt- vride
mutazammn olduu hikem ve esrr beyn etti ise, bu makle mnn keyfiyetin beyna

937
tynn yan inzlin.
938
Pes sfttan kelm- nefs kadm olduu gibi kelmt- ayniyyet dahi min-hayss-sbt kadm ve min-
haysl-vcd vez-zuhr hdisdir.
459

r etti ki dnyda nfi olmaz ise hirette olur mu, [419a] olmaz m? Pes evvel
'-~'- '- (Mmin, 40/85) [azabmz grdkleri zaman] kavlinde olan many
badehu sre-i Ynusda vki olan istisny ki mstesn-minh - - ; V -' ~ - , -' - ~
(Ynus, 10/98) [(halkn yok ettiimiz lkelerden) herhangi bir lke halk, keke
(kendilerine azap gelmeden) iman etse de] yan - - --- - - ) ' - -' ) ' [Bu
imanlar kendilerine fayda verseydi]dr, el-yet. Ve Q-; ;- ' (Ynus, 10/98)
[ancak Yunus'un kavmi] ondan mstesndr. Beyn etti ve buyurdu ki; yeteynden
mezkr olan dellet etmez ki bunlarn indel-yes ve ruyetl-azb mn hirette nfi
olmaya. Ve adem-i dellet msbit-i vcd-i hkm olmaz. Zr ruyet-i besde adem-i
intifdan istisn dellet eder ki ruyet-i besde intif ola. Zr nefyden istisn msbet
olur ki kavm-i Ynusdur. Ve kavl-i tiyz-zikr dahi man-y mstesny mbeyyindir
ki, buyurulmutur: '--~ ;--' '- ,= -- ;)-- '-- - '-= - - - - ' ; Q- _ (Ynus,
10/98) [Ancak Ynusun kavmi mstesna ki bunlar iman ettikleri vakit dnya hayatnda
o rsvaylk azabn kendilerinden kaldrdk ve onlar bir mddete kadar faydalandrdk]
Pes mezkrdan mnfehim olur ki mstesn bil-mn ruyet-i bes katnda hayt-
dnyda mntefi ola ve mstesn-minh olmaya. Pes hkm-i mezkrdan, hirette adem-
i intif lzm gelmez.
;-,- -= 4--- '--- _- -=V ;)-- -, V 4 '- ' - -- '-( ;= -
'---V Q- Q-- _-- ' '- - _=- '= -,- -'~ 4-- _- '---V'- Q--- Q- ,- -,-
Q-- _,= _- ;~- Q---;- Q'- -V
939
Q--- ;-- ,=- -'~- _~;- ,~- ,)= -
_=- V _- ,~-=- >=- Q-' >)'- ;-,- -
Pes murdullah bu oldu ki, mn- mezbr, muheze-i dnyeviyyeyi ref etmeye.
Ve bu ecildendir ki, Firavn ahz olundu mn hsl iken. Ve bu dediimiz hkm-i
Firavnn hli ol satte intikl-i hiret [419b] mteyakkn olan nefsin hli ve hkm
gibi olduu takdrcedir. Yan mn mn- bes olduu takdrcedir. Maa-hz karne-i
hliyye it eder ki Firavn intikl-i hirete ber-yakn olmaya. Zr muyeneten grd
ki, mminn-i Ben srl kuru yerde yrrler idi. Ki mucize-i darb- asdan bahr-i Nl,

939
Yebes, fethateyn ile, ratb iken kurumaa derler.
460

iki k olup, m-beyni tark- yebs-i vsi olmu idi. Fakr eydrin: Buradan lzm gelen
mn- Firavn, ruyet-i azbdan n olmayp, belki ruyet-i mucizeden n olmaktr,
Allahu alem. Pes Firavn, mmin olduu takdrce helke mteyakkn olmaz. Amm
muhtazr bunun hilfndadr, ki helke mteyakkndr. Malm-i ahl ola ki vallhu
aliyyl-azm, esn-i kelmda bu denli bah ve ilzm ki vki olur. Hergiz bir tarafa
cezmim ve itikdm yoktur. Nihyet bu kitb- erfde eyhin murd- erfin, zh
kasd ettim ve telbs edip, eyhin murd, hl-i mn- Firavnda tevakkufdur demek
kdir olmadm. Belki tevakkuf olduunda tevakkuf ettim. Zr Hazret-i eyhin kelm
gh kat ve tahkk sevk olunur, gh tereddd mir olur.
940
Nitekim badel-sutr
mezkr olur. Hl-i sekrde yazlm kitb olman tevchine cret olunmaz. Kelm-
imtihn olmak dahi bad olmaz. Malm ola ki sir eimme-i kibr katnda nuss add
olunan yt, inde-eyh zevhirdir. Pes mn- Firavnn hirette adem-i menfaati
yet-i kerme ile sbt bulmaz ve ihtiml-i menfaat mnkat olmaz, ill icm- mmet
ile olur derler. Zr hakk- Firavnda vrid olan yt- hrmn sadete dellet etmez
ancak tazbe dellet eder. Badeh mm- Mlikden [420a] mn- bes mezhebinde
makbl olmak menkldr.
941
Amm mn- Firavna kavl mesm deildir, zhir sir
nuss ile redd ederler evvel, ~-~- -- 7 gibi.
- Q--- '- J~ '-- '=-'- Q---- _-- J-,~ ;-- - ~--' -'- Q-!- ,-- _-- Q
4---- 4-=-- ;-'- _'- '- '- --- _=- ~-- _- ,=7 -- Q- -'=-- _- ;~
'--- ;)- ;~'- ,)=- ~=- -;- '- '-- -;~- '- ; -V ' 4--= Q- ;--
_-- '~ '=- --- ; - ;--
Pes Firavn yet-i mezbreyi yan mucize-i Msy grp, Ben sril mn
getirdii Tegriye mn getirdi. Yan bunlarn nectn grp ve necta tayakkun ile
kelime-i ehdetin resm-i mezbr zere tekellm etti.
942
Kable akreb ola diye. Pes
tayakkun ettii gibi emr-i nect hsl oldu. Nihyetl-emr diledii sret zerine olmad.
rdetullh gayr-i sret ile gsterdi. Pes sbkan mezkr olduu zere merhm Hce

940
Murd, _ ;;- ,-V = dediidir.
941
Zinhr eyh, mn- Firavn mezheb-i Mlike slik olmala isbt eder zann olunmaya nitekim elsine-i
kavmde yidir belki vakt-i besi nefy ile mn isbt eder.
942
Yan J-,~ ;-- - ~--' -'- ~--' dedi.
461

eleb eyhl-slm
943
Tefsr-i erfinde: Firavnn murd, nect- dny idi. Bu
takdrce Cibrl, vecl-i bahr ile azn tutmakta rz bil-kfr mahzru lzm gelmez diye
buyurduklar bheden hl olmaz. Zr murd- kfir hod havf-i seyfden nect olduu
hnde kelime-i ehdeti ve mn- srsi merdd olur mu ola?
944
Mcerred telaffuz
kelimetey-i ehdet, nect anil-katlde kifyet etmek, mezheb-i merdd deil gibi,
Allahu alem. Pes Hak Tel, Firavnn rhunu azb- hiretten hals edip cesedin
kabl-i teferrukul- [420b] ecz bahrden berre ilk ile tenciye etti. Zr eer sreti ile
gaybet ise ashb, ciz ki gark olmad ihticb etti diye itibh edeler idi. Pes sret-i
mahdesi ile meyyiten zhir oldu. T ki Hak Tel onu tazb-i dnyeviyye ile
muazzeb kld mtebeyyin ola. Pes srette ve manda umm-i nect bulundu derler.
,=V - ;-- ;-V - , _- Q-; V ,=V - -- --- ~- Q-
-- ,-V 4 -- ;-- '- ; ',- - - ,'= ; - ~-~ - Q- ;-,- ,=-
,--~ '- = _ - ---~ _- - ;) '- '-~ Q- _-= -'- ;-- _-
Yan ol tifenin zerine ki ilm-i ezelde ve sebk-i kitbda kelime-i azb-
uhrev vcib ola, onlar iin her bir yet-i nzile ntk- hl olsa hergiz mna gelmek
ihtiml olmaz; t ki mevt-i tabi ile azb- hiret zevk etmeyince. Nitekim Eb Cehl ve
ahzb hl-i katlde ind ve srrlarnda mstemirr olup, Var shibine yan Muhammed
(aleyhis-selm)a syle! Biz hilfmza el-n olmadk ve zim olduumuz hlde maktl
olduk dediler. eyh demek isterler ki, kfr-i Firavn eer Eb Cehl gibi levh-i istidd
kadminde mektb ola idi, Firavn dahi Eb Cehl gibi fil-i kabhinde musirr ve
mstemirr olur idi. Pes Firavn, snf- mezbrdan hric kald buyururlar. Badeh
buyururlar, bu zikr ettiimiz muktez-y zhir-i ahkm- Kurndir. Amm bu
cmleden sonra emr, bundan Allaha mevkl ve mveffzdr ki [421a] nfs- mme-i
halkda Firavnn eksn mstakrr ve mstemirr olmutur. Ve halbuki nfs-
mmenin hkm-i ek isbtnda bir nass- mstenidleri yoktur. Fakr eydrin: urrh-
kitb ktbeten eyhin bu kelmn mn- Firavnda ve nass- Kurnde tevakkufa ve
tereddde haml etmiler. Hatt ikfr- mnkirnden bunun ile tahlse mahl bulmular.
Amm fakr bu mahallde tevakkuf ve taaccb ederim ki, ona bir ehl-i uhddan bir

943
Bu mahalden gliben onbe yirmi kgaz mukaddem tetebbu oluna.
944
Bu makmda sul-i mukadderden cevba iret-i latfe vardr, nazar buyurula!
462

azzl-vcd zevk ve vicdnsi ile bu kadar karn-i hliyye bulup ve bu davnn
isbtnda say ve himmet etmi iken mcerred mme-i halkn itikd mutekd-
eyhin hilfnda mstekrr ve mstemirr olma ile ek ve tereddde dmek ihtiml-i
baddir. Belki murd- erfleri mme-i halkn bu hilf- zhir-i itikdda mstekarr
olduklarn taaccbdr. Ki Firavnn if-i ebedsinde bu halkn bir nass- mstenidleri
yok iken ve mnna dellet eder nass- Kurn ve karin-i hliyye var iken. Allah Tel
bunlarn kulbuna ne aceb itikd- mstakarr ilk etti. Pes bunun srr yine Allaha
mevkldr ve Cenbna mfevvzdr demek ola, Allahu alem. Amm hakk- insf ve
itikd- r anil-itisf budur ki, eyhin sbkan zikr ettii ,)=- ,'= = ~--- kavli,
--- J- - - '- '- ~~= Firavn mmindir, demek ola. Yan bi-hasebil-ictihd ve
iktizid-dell mansna. Bu takdrce kelm- sbk, zanniyyl-ahkm olur. Pes bu
mahallde vki olan tevakkuf ve tereddd, kelm- evvele muhlif olmaz demek, tark-
eslem ve cumhr- mfessirn mezhebine evfakdr.
; V - = -- '- - ;-- ; ~;- - Q- ,=' ;- ;)-- ' '- ] Q-;-
Q,~-=- Q- _-- -)( '-=V - '= '-- -~- J-- '=- ;- -,- -)
;- -)- '= Q-- J=- V J=- Q-- ,= - -=- '=- ;- '-'- --
_-- ---- ,~ V ; Q- --- ,~- -- J-- 4- ,~-=- ,-- - '=-
'- _-- ,~= >~ --- '- 4- ,- '- Q- --- ' '- -- - '- --- '-
V -- >- ; '-- '- ~'~ ;)- ;)~ ~'~ V ;- '- ,~-=- --- ' '- _--
Q-- ,- ;V Q,-- V '-, - ,=- V ;= , ' V --- ' '- _--
'- '=- ~-- --- ;--- ,-'- Q-- ;- _- ,~-=- ,-'- '=- - _- '---
Amm l-i Firavnn hkm hkm-i hardr, onun zikri bu mahalle mnsib
olmaz; zr cehl-i cibillleri zere musrr oldular. Badeh malm olsun ki Hak Tel,
muhtezrn-i mevtten bir ahadi kabz etmez; ill = --- Q- '= '-a mmin olduu hlde
kabz eder. Lafz- ahad bu makmda mmine ve kfire mmdr. Zr nass ile sbittir ki,
her kfir hl-i hirete nzr olup bu vad ve vadden her mhede ettiine mn getirir.
Lkin mn- bes olmala nfi olmaz. Pes al-eyyi-hl muhtezr- mevt, shib-i
mndr; zr mushib-i uhd ve kndr. Bu ecildendir ki mevt-i fecet ve katl-i gaflet
mevsf bil-kerhettir. Amm mevt-i fecnin haddi budur ki nefes-i dhil-i insn hrice
463

hurc ede ve nefes-i hric dhile duhl etmeden mevt vki ola. Pes mevt-i fec shibi
muhtezr olmaz. Ve katl bil-gaflet dahi [422a] fec hkmndedir muhtezr hkmne
girmez. Ve katl-i gaflet budur ki maktl mukbeleti ile megl iken ver-i zahrndan
unkunu darb edeler, uru ve huzru olmaya. Pes hkm-i mn ve kfrden ne hkm ile
muttasf ise ol sret ile makbz olur. Nitekim ri buyurur ki: Her nefs ne sfat ile
kabz olunursa ol sfat mahr olur. Nitekim hir-i nefsinde ne sfat ile bulundu ise, ol
sfat ile makbz olduu gibi. Pes bir ahad makbz olmaz; ill mn ve kfrden ne
heyet-i rsiha ile mevcd oldu ise, ol heyet ile makbz olur. Zr ' harf-i vcddir.
Bir mannn bir ztta mahz vcduna dellet eder. Yan mukrenetz-zamn meer
karin buluna; t ki zamna dahi dellet ede. Nitekim Allah Telnn '--- '---- -
' (Nis, 4/17) [Allah her eyi bilendir, hikmet sahibidir] kavli, -- Q=- '-e misldir.
Ve eyh her merd-i zafin ';- '-'~ ~- dedii hilfna dlldir. Pes kfir-i muhtezr fil-
mevt ile kfir maktl bil-gaflet, yhd bil-fecenin fark sbittir. Ki kk- evvel,
mmin; kk- sn, kfir olur. Amm mmine mn nef verir mi, eyh haber vermez.
Lkin hkm-i zhir-i nass ile ki ; ' - - _ ' ' - 4 V - - - - ~ ' - -' ) ' ; - - Q -' - ~ - Q - - J
(Enm, 6/158) [Rabbinin baz (kymet) almetleri geldi gn, evvelce iman etmemi
olan kimseye, o gn iman etmek hibir fayda vermeyecektir] kavlidir, emr-i zhirdir.
Amm mm Mlik katnda meiyyetullhdadr. Nefyen ve isbten hkm olunmaz,
demiler. Zr mn- bes, mezheb-i Mlikde makbl olcak, ekk cb eder. Amm
mn- besin ve tevbe-i besin makbliyyeti hak budur ki sebkat-i ryiha-i mn
olduu takdrce ola; eer Hazret-i eyh (kuddise srruh) [422b] bu makmda dahi
tevakkuf eder ise. Zih hsn-i zann ml- rahmet-i ilh ve zih itimd-i keml bast u
sebk-i lutf-i n-mtenh. Msra: stemez [?] [?] ltfun fervn olduun.
V --- J--- -;-=- _- _-=-- _~;- -- ~-' ')->- '- ;~ _- _-=- -- '-
;-=- _-- -- '--=V -- ,- -;-=- ;~ ,-- _- _-=- ; -'- -- ,
_-=- - -,- Q-- ,-- _-=~- ; _= -- ,-'- --- ' ,- ; '= _-
;- V ; -;-=- . ,~ : - Q- Q- ( ; ~=' Q-- ', _~;- '-
Amm Hak Telnn Hazret-i Msya zt ile ve sfat- kelm ile sret-i nrda
tecellsnn hikmeti budur ki, sret-i nr, Msnn ol hlde matlbu idi. Pes Hak Tel,
464

matlbu sretinde tecell etti. T ki sret-i matlbuna ikbl edip ve ondan irz etmeye.
Zr eer ol hlde sret-i matlbunun gayri srette tecell etse idi ondan irz etmek
ihtiml idi. Zr himmeti matlb- hss- muayyen zerine masrfe idi. Ol hod
mtecell-fhin gayri olcak, Hakdan gayre irz lzm gelir idi. Ve eer ittifkan irz
etse hkm-i ameli nefsine avdet yan mukbele-i irzda irz olup Hak dahi kendiden
irz edip cez-y vifk olur idi, nez billh min-zlik! Ms hod mustaf-i Hak ve
ber-gzde-i mukarribn- ilh- mutlaktr. Ve Hakka kurbun dell-i muhakkak yetmez
mi ki sret-i matlbunda tecell etti? Ol hod matlb- hakksin bilmez idi. T ki talm-i
ilh vki olup Senin taleb-kr [423a] olduun matlb- py-dr budur, min-bad
hal-i naleyn-i dny ve ukb kl, ve vd-i kuds ve tahreti makarr ve mev eyle!
diye nid-y Hud iitti. Beyt: Man-y beyt budur ki, Hak Telnn ztn mezhirde
grp bilmeyen mahcb, ol nr ile Ms mislidir ki nr ayn- hcetin grr. Yan
te-i unsru grr ve matlbu olan te sanr. Halbuki ol nr grd, nr- ilhdr.
Lkin ol onun ilh idiinden habr ve gh deildir, demektir.

465

FASS-I HKMET- SAMEDYYE F KELME- HLDYYE
Samed lgatte ey-i mcevvefdir. Bu makmda melce ve muhtcun-
ileyh mansnadr ki Hlid bin Sinn, kavminde mltec ve maksdlarnda merci ve
mrtec olman hikmetini hikmet-i samediyye kldlar.
_~-- Q-- '---- Q-- ,-- Q- _- - -~- >~ ---
Yan Hlidin kssas
945
budur ki, zamn- fetrette Hazret-i rislet kablinde
bild- Adende skin idi. Birgn bir maradan bir nr- azm kp simr ve zr ve
ecns- hayvn ve zur komayp ihlk etti. Pes kavmi hlde iltic edip Hlid dahi
asyla nr darb edip, nr ricat- batn- gr etti. Badeh evldna vasiyet etti ki: Ben
bu gra nr takb edip dhil olaym ve bil-klliye itf edeyim; amm siz beni gn
tammndan sonra gelip bb- grdan davet edin, bi-iznillh slimen hurc edeyim
dedi. Ve art etti ki: Eer gn tamm iken davet ederseniz beni zyi edersiniz,
karn amm [anlanmaz?] helk olurum dedi. Evld [423b] gn tammna sabr
etmeyip vrp, ra sayha ettiler, Hlid kt; lkin bunlarn sayhndan resinde elem-i
sed hsl etmi idi, dedi ki: Beni ve vasiyeti zyi ettiniz. Pes ben an-karb veft
etsem gerektir. Beni defn edesiz ve kabrimde krk gn muntazr olasz. T ki badel-
erban bir himr- maktz-zenb varnca bir kat-i ganem zhir olsa gerektir.
946
Kaan
ki bunlar benim kabrime mhz olalar ve vkf olup duralar, benim kabrimi neb
edesiz; t ki size ahvl-i berzah ve kabri an-yakn ve ruyet haber verem dedi. Pes krk
gn muntazr olup, hir ol kat-i ganem ile himr-ebter gelip hiz-i kabirde vkf
oldular. Pes mminler nebe kasd ettiler. Lkin evld hamiyyet-i chiliyyet ile r edip
nebe mni oldular. Bir gayret-i cehl ile hayf ki byle ilm-i erf, zyi oldu.
'- -'- -=,- ;-- -;--- ,)= -'- '-~ Q- -'= -- '- V 4'- '-- '-=( _-
4-- ;--- '--- ;-= ;~ _-- ,- _- ;-= ,-=-- '~-- -- Q-- ,-'- ;- --
'= '-- - ;' '- -'== ,- '-- '--- ;)-;- _- - ,-= '--- ;)- J~, -~
-;--- ,-- ,~- -'- --=- - ;-- - J~, - '-)--- = _-~ --=- ;-- Q-

945
Kssa-i mezkre ktb-i tefsrde dahi mezbrdur; amm bu makmda Trke, Dvud Kayser ve
Mevln Cm tahrrinden bi-aynih nakl olundu.
946
Bunlarn srrn erh-i Sinddnden tetebbu edesiz.
466

-- Q- J~= '- ;~,- -'= Q- ; Q--'- - -~ _'- = ;-- ;-~
- ,-; ; ,-' = _-- --=- '~, _- -, 4-- _== '- ----' ] _-
_-= _ _- ;- _- ;- ;-- ,-
Amm Hlid bin Sinnn hikmeti budur ki, zr davs ile nbvvet-i
berzahyye izhr eyledi. Zr hl-i berzahdan heber vermeyi iddi etmedi; ill badel-
mevt iddi etti. Hatt kabri neb olunup ve kendiden sul olunma vasiyyet etti. T ki
berzahda olan hkm-i hayt, dny sretinde olan ahkm gibi olduundan haber vere.
Yan elemde ve lezzette ve sadette ve ekda bi-aynih dnyda olan gibidir. T ki
haber-i Hlid ile rusl ve enbiynn hayt- dnyda verdikleri ahbr- berzahyyenin
sdk malm ve mekked ola. Garaz, cem-i lem-i rusln min-indillh getirdii
haberlerine mutekd ve muteyakkn olup zt-i rahmet-i lemiyn ola. Zr nbvvetin,
nbvvet-i Muhammed (aleyhis-selm)a kurb-i eref ile merref olduun bilip, pes
hkm-i kurb-i nisbetini mer tutup Resl-i rahmeten lil-lemne
Q--'- - ' '--~ '- (Enbiy, 21/107) [(Resulm!) Biz seni ancak alemlere
rahmet olarak gnderdik] nisbet ile kendisin dahi rahmeten lil-lemn klmaa say
etti. Halbuki Hlid resl olmad; amm bu rislet-i muhammediyyeden nasb-i vfir ve
hazz- mstevf zerine olmaa say ve murd etti. Amm n tebl-i ahkm ile
memr olmad, br mevtn- berzahda tebl erefin bulmaa kasd etti. T ki halkn
ahvl-i berzahyyesin bilmekte ilm-i zevksi akv ola diye.
- ;)-~ '-- ;-'~ ;)-'- -;- >~ --- ~~ ; -;- -'~'- ;)---- ;-'~ ;)-'
;-=- J- ,= _- >= V 4~ >- ---- ,= = -- J)- -,- -;-- ; ~-
] '~- ; '- ,~ '- V ;=;'- -;- -- - -;- _--- '~ J
= ,~= Q- ,= -- -'-= -;--- -'-= _- ;-~- _-7' ,-- ~;- _- -'-
Q- ;;= J-- -- -- ,-= J- Q- '- ,- '=~ --- ; '- -,-- - _----'
>~ --- _-- -- ; -- J- Q-- ;-= ;)-'- ;)--- _- ;)-'-- _- ;;= J--
'-~ Q- -'= ~-= 4- '-)--- '~- V - ,'= '-)-- - _-- V '-)--- _- >-(
;-- = Q,=V _-- J~=-- Q,-V Q-- -= '-- _~
467

Pes kavmi, Hlidi izat etti; amm Neb (aleyhis-selm), kavm-i Hlidi
zyilik sfat ile tavsf etmedi. Zr kavm nice zyi olur, ki Hlid, tebl-i hkm ile
memr olmad. Amm tebl ile memr olsa ve kavmi emrin tutmasalar ol takdrce
zyi add olunur idi. Lkin kavmini izat- neb ile sfatlad. Bu haysiyetten ki murd,
Hlidi tebl etmediler ve onu zyi ettiler. Badeh Hlidi Hak Tel, ecr-i
mniyyesine yetitirdi mi, yetitirmedi mi? Yan taleb-kr olduu rislet sevbna ve
mertebesine vsl oldu mu? diye sul olunsa, cevp verilir ki; husl-i ecrde ekk ve
gmn yoktur. Lkin ekk ve tereddd buradadr ki, amel, matlbun bi-hasebil-vuk
olan ecrine vsl olur mu ve temenn-y vuk, nefs-i vuk ve vcd- vuk ile berber
tutarlar m? Zr eran meyyed-i tesv mevzi-i kesrede hsldr. Mesel musall,
salt- cemate say edip yetise hzirn ecrin bulur.
947
Dahi fakr-i mtemennye,
ashb- ml ve servet ettii [425a] hayrt- ucru gibi ecir verilir. Yan fakr-i
mtemenn dese ki: Eer benim dahi bunlar gibi mal-fervnm olsa bu kadar ziyde
hasent eder idim, ri katnda mecr olur ve niyeti ile msb olur. Amm niyet
maal-amel knde, mahz- niyet bi-gayril-amel knde! Msra:
'=-- '- ~~'= - '-- Q---
Eeri tefvt-i m-beyne Hazretten nass vrid olmam amm muktez-y akl
tefvttr. Bu ecildendir ki yan beynehmda aklen tesv olmadndr ki Hlid bin
Sinn taleb-i ibl etti. Ve bu talebde duhl-i nr-szn ile mddesna burhn gsterdi.
Ve berzahda olursa dahi olsun tek kii nvn- rislet bulsun deyip cemi-beynel-
emreyn edip, niyetini karn fil ityn- amel kld.

947
Eeri buraya kys maal-frk itirz mteveccih hsl olursa, ki musallnin huzr- cemate sayi
vardr; mtemennnin mcerred temenndir, sayi yoktur.
468

FASS-I HKMET- FERDYYE F KELME- MUHAMMEDYYE
-- -) _-'~-V ;- - _- ;=;- J- -V ,- --- ~-' '-- '-- ;-= ,-V -
'- >- ,-V Q---- ;-'= ,~- -'~-- ' ; Q-= '- Q-- ' '---
')-- -'- ,-V Q- -V -- _--
Yan hikmet-i Muhammed, ferdiyye olduunun srr, ekmeliyyet ile
teferrddr. Fakr eydrin; belki srr- teferrd yle ekmeliyyetdir ki, mebde-i
taayynt- kevniyyedir. Ve yet-i kerme ;--- Q ;- '--~ - ,- '--
(Ysin, 36/82) [Bir ey yaratmak istedii zaman Onun yapt "Ol" demekten ibarettir.
Hemen oluverir.] sret-i ferdiyyet-i selsedir ki, irde ve kavl ve vcddur. Ve
evvel-i mevcd, nr- Muhammeddir (a.s.) ki, nev-i insnde ekmel ve ekmel
oldundr ki, emr-i lem ve dem ve nbvvet-i velyet ve syir kemlt- mcmel
ve mufassal bunun ile mbted ve bunun ile muhtem klnd. [425b] Pes Muhammed
(a.s.) nebiyy-i mmiyy-i emn iken, henz dem, beynel-m vet-tyn idi. Yan
beynel-cesed ver-rh berzah yhd sret-i ilmiyye-i sbtiyye ile sret-i unsriyye-i
vcdiyye meynnda berzah- cmi ve kalb-i mtekallib idi. Badeh nee-yi
unsriyyesi ile htemn-nebiyyn oldu. Badeh ol, efrd- adediyye-i selsedir. Zr
vhid aded deildir. Ve evveliyyet-i mezbre zerine efrd- adddan her zid olan bu
asl- evvelden mteferridir. Mesel hamse izfet-i czeyn ile mebde-i selseden
mteferridir. Ve tisa, selse nefsini nefsine darbden mteferridir, il-gayrin-nihye.
Pes Neb (aleyhis-selm), ol efrd- vcdiyyedir, sir efrd- mevcdt bundan
mteferri-i ecz ve tefsildir.
' !-~ '--~- _ _- ;-- -;= _- -'- - ;= _-- J- >~ --- '
Dahi Hazret-i Rislet (a.s.) vcd- Rabbine akv-y edille oldu. Zr zt
cevmiul-kelim oldu. yle kelim ki msemmeyt- esm-i demdir. Pes mecmu-
cem-i sft ve esm olmak zt- vcibe dellet etmektir. Belki min-vechiz-zt, ayn ve
min-vechil-mertebe, gayrdr. Ki mertebe-i cmiadr fevki ahadiyyet mertebesidir.
Fakre, kalem-i nsihden
948
vv dl olup ibret-i evvel, dell olmak lyh olur; zr

948
Yan ibret-i Kitb- Fuss, evvel delil ola.
469

evvel-i mertebe-i medlliyyet zt- vcib; ve evvel-i mertebe-i delliyyet, mertebe-i
muhammediyyedir, Allahu alem.
~-- J- J-- ----- _- J-- -~'-
Pes Muhammed (sallallh aleyhi ve sellem), teslsinde delle mbih oldu.
Yan nitekim kys- mantkde asgar ve ekber ile hadd-i evsat muteberdir. Mertebe-i
muhammediyye dahi rhu ve cismi ve hakkat- klliye-i cmias ile evvel-i efrd-
vcdiyyeden [426a] haberdir. Hl budur ki dell geri nefsine delldir. Ki hads-i men
arefe nefseh bu mahallde evzah- sebldir. Zr dell ile medlln fark mertebe hasebi
iledir. Yoksa biz-zt dell ayn- medlldr. Pes dell nefsine dell olmak lzm gelir.
---- ~-' '- ) ;- ( _- -=- '- _- '- 4- ~- ~--- ; '-- _V ,- _=-
~---- Q- - '-- > ;'-- Q- _ ~- ;=; J~ _
Vaktki hakkat- Resl (a.s.) msellesn-neet olmak sebebi ile, ferdiyyet-i
l it eder oldu ise bu ecilden Neb (a.s.) bb- muhabbetteki asl- vcd ve mbted-
y zuhr ve uhddur. Bana sizin dnynzdan ey-y selse mahbb oldu dedi,
hakkatinde muzmer olan tesls sebebi ile; t ki hric btna muvfakat ede. Badeh
dnyy nefsine izfet etmedi, muhtabna muzf kld. Zr dnyya nisbeti biz-zt
deil idi; bil-araz ve bil-vsta idi.
---'- ;-~ _- --- ,- ~-= ~-= '~- , ; V 4 ;-~ ,= '~- ,--
'- - -,- _-- ---- ~--- '~-V -,- ')--- ;)= J~ _- J=, Q- ,= ,-
'- 4- ~--- -,- Q- =--- -,- -,- ) ;- ( = ,- --- ~-- ,- Q-
Badeh Neb (a.s.), umr- selse-i mahbbeyi nis ile ve tyb ve salt ile beyn
ve temyz etti. Ve zikr-i nisy takdm ve salt tehr edip ve tyb levzm- nisdan
olman tavassut kld. Zr mere asl- zuhr- aynnda raclden czdr. Ve marifet-i
cz, marifet-i kllden mukaddemdir. Nefs-i cz nefs-i klden mukaddem olduu
[426b] gibi. Halbuki insnn nefsine marifeti, marifet-i Rabbinden mukaddemdir.
Zr marifet-i Rabb, netice-i marifet-i nefsdir. Bu ecildendir ki hads-i
470

,- --- ~-- ,- Q-
949
zbde-i irfn her mkellefdir. Pes marifet-i mere, marifet-i
Rabbden mukaddem oldu. Ve bu emr-i zhirdir ki salt, marifet-i Rabbe
mtevakkfdr ve ondan mteferridir. Pes nin nis, salttan mukaddem ve mbted
olmaya! Dakka:
950

Fakr eydrin: -- ,- Q- ~ hadsinden hod takaddm-i mere dellet-i zhire ile
mnfehem olur. Zr nefs, ayn- meredir ve mere mahz- nefsdir. Pes dell-i hara sebl
kalmaz.
~-- ~-~ -- '~ -'- ;~; Q- ,= ,-= - _- -,- --- ~-- ~-~ '-
-,- ;---
Badeh Hazret-i eyh (kuddise srruh) tevs-i dire-i mertib-i marifet edip
buyurur ki: Eer zevkin ve istiddn men-i marifet ise hads-i mezkr ve haber-i
mehrda men-i marifetine hakkat sebline slik ol. Ve acz ve imtin anil-vusl
tarkna zhib ol ki, emr-i yi ve en-i zyidir. Ve eer diler isen bi-hasebis-sft
vel-kemlt cevz- marifet-i ilhiyye kavline kil ol ki, bu dahi meslek-i vzh ve
mahacce-i vsidir.
4- ,-- ')-,- _-'- 4- ,- >- ')-,- V 4~-- ,- V'-
Pes terdd-i evvel, senin hakkat- nefsini bilmediini bilip; ve kendi ztnn
adem-i marifeti, zt- Rabbinin adem-i marifetine marifetin olduudur. Ve terdd-i
sn, sen nefsini sft ve efl ve sr ve kemlt- lykas ile bilip ve bildiine marifet
hsl klp [427a] ve bu vesle ile Rabbinin kemlt- esm ve sftna lim
olmaklndr.
-~ _-- J- ;' Q- ,= J '- - _-- J- _~ ;-~ --- = _-~ --=- '--
;)-'- - ; -
Pes Muhammed (salvtullahi aleyhi ve selmuh) Rabbinin zerine evzh
delldir. Mirtinin cils ve sakle ve sefs ve kemltn cemiyyeti ve ml sebebi

949
Keful-haf, II/361.
950
Min letifi-rih (sellemehullh)
471

ile. Zr lemden her cz ve kll aslna ve Rabbine delldir. Neb (aleyhis-selm) ise
ahadiyyet-i cem-i ecz- lemdir. Pes cem-i esm- ilhiyyeye delldir ki, usl-i ecz-
i lem ve demdir. Bu takdr zere nis Hazret-i Sultn- Enbiyya ')-- '- '-- ~ olup
klln, czne haysiyyeti gibi nisya muhassen ve mtk oldu. Kezlik Rabbin abde
dahi irtibt ve itiyk byledir. Nkte:
Hakm Eb Al eydr ki: Sebebin msebbibine irtibt aksinden ziydedir.
Grlmez mi ki eb, ibnini artk sever, ibn mstan grnr ki muktez-y ak
malbiyettir. Vechi emr-i zevkdir, vicdnla fehm olunur.
_- ,-V Q- 4-- '-'- ,= _ J- Q-- '- Q- -V Q)- Q=- '~- - ~- '--
_= ~~ ; _ Q- -- ~=-- ,~- '~- -- _- ;- _- _= ~-'= Q- ~--
Q--'-~-- '-- '- _ ;~ -~- ~-- - Q--'-~- _- ;)- '-;~ -~ _- '
'= '- ;
Dahi Sultn- enbiyya nis onunn mahbbe oldu ki, zr mere raclden zhir
olma ile cz gibi oldu. Pes klln czne meyli ve hanni mukarrer olcak, Neb
dahi nisya meyl ve hann etti. Ve dahi bu sebeb ile Hazret (s.a.s), izhr- emr ve beyn-
hl [427b] etti ki cnib-i Hakta dahi hl bu minvl zeredir. Yan ol dahi ibdna
klln eczya hann ve meyln gibi hann ve meyln eder. Pes her kll, czne vsl,
ferine meyl eder. Ve tarafeynden her biri min-vech muhibb ve min-vech-i har mahbb
olur. Badeh Hak Tel, nefsini lik- mtkna iddet-i evk ile vasf edip dahi
buyurdu ki: Y Dvud! Benim mtaklarma evkm, onlarn Bana evknden
ziydedir zr lik- hssdr ki, sret-i muhibbde ve mtkda olan lik, sret-i tlk ve
gaybde olan likdan hssdr. Bazlar ihtiss badel-mevt olmala tabr etmiler.
Latfe:
951

Pes mirt-i Hak, mirt-i muhammediyye olup ve mirt-i muhammediyye
mere-yi sliha oldu. Ve mere sret-i mirtta olmak acyib-i ittifkiyyttandr, ezkiy-
y rihnden kimse taarruz buyurmamlar! ,'= Q='-'- ;--- = ,=> V ,- ;
_- '- -'- --~ -- Q- ;~ Q- -- >- ;- _- - , Q ;- '=- ~-

951
Min letyifi-rih.
472

Yan lik-i mezbr lik- hss olduunun ferdir ki, hads-i Decclde
952

Sizden biriniz Rabbini grmez mdemki hicb- beden ref etmeye ve mevtn- mevte
varmaya. Pes Hakkn mtk olduu lik, abdin badel-mevt olan liksdr ki, abd
Rabbini grr ve liks lik- mstemirr olur. Lik- dny mutlaktr byle deildir. Pes
Hak Tel bu sfat ile muttasf olan abdin liksna mtk olmak lzmdr.
4 '-- _-' -, ~=-- ;, -; - Q--,-- 7;) _= ;~-
Pes Hakkn mukarrabn-i hazret olann liksna evknn [428a] sebebi, bunun
biri ile Hak Tel hod onlar kablel-mevt grr iken. Budur ki mukarreblerini badel-
mevt grmeyi sever. Yan onlar kendi zt grdkleri hlde grmeye mtk olur. Ol
ecilden hod makm- dnyev ib eder. Pes mdem ki mukarreb ol makmdan y mevt-i
ird; y mevt-i tab ile hurc etmeye hicb- dnyev mrtefi olmaz ve Rabbini
grmez. Rabbi dahi onu kendini grd hlde grmez. Ve lezzet-i lik-i mahss hsl
olmaz.
'-'- -; - ;-- _- _'- ;- -~'-
Pes Hak Telnn abdini grr iken grmeye mteevvik olduu Hakkn
cem-i eyya ilm-i ezelsi sbit iken _- ;-- (Muhammed, 47/31) [belirleyinceye
kadar] dedii gibidir ki murd, suver-i mezhirde olan ilimdir. Yan ilm-i hdistir; y
taalluk- hdistir mezheb-i mehre zere.
~'= -~ -) '-~ ;)- - ;)-;~ ')- J--- ;- --- V ') ;= V _-
Pes Hak Tel bu sfat- hssaya mtk olur ki ol sfatn vcdu, badel mevt
hsl olur, y indel-mevt; t ki ol sfatn b- nb ile iltihb- tb- evkn teskn-i vitr
klar.
~- _- '- '- --- -- _- ,- --'- '- -~ _- ,- '- '- - Q- ; ,-
>- ;- Q- -- V '- '- -,~-- _'- Q- -- >- -'~- -,'- ;- -,- Q-;-
;- ,-- -

952
Kaynak bulunamad.
473

Nitekim bu bbdan yan bb- hubb ve itiyktan olduu hlde hads-i
teredddnde Allah Tel buyurdu ki: Ben fil olduum eydan bir eyde, tereddd
etmedim, abd-i mminin kabz- rhunda [428b] tereddd ettiim gibi ki ol, mevti
mekrh grr, Ben dahi onun gammn ve hznn mekrh grrm. Zr muhibb-i
mtka mahbbunun mekrhu elbette mekrh olur; amm beher-hl abdimin Bana
liksndan mufrakat emr-i muhldir dedi. Pes Hak Tel abde liksn tebr kld ki,
_'- Q- --- V dedi, amm ;- Q- -- V demedi. Abd-i mahbb, mzkere-i mevt ile
mamm ve merhb olmaman. Hussen lik-i Hud mevt-i abdi mstelzimdir. Pes
belgat- kelm dahi mutazammn olur ki, mhimmt- nazm- erfdir.
;- -- V _= _-- V ' '- 4- ;- _- - , V ;- >~ --- '- '-
_'- Q- -- V _'- '-
Pes vaktki abd-i mbeerin Hakka mlkt myesser olmayp; ill badel-
mevt oldu ise. Nitekim Hazret (s.a.s), hads-i erfinde Sizden biriniz lmeyince
Rabbini grmez diye buyurdu. Allah Tel dahi art- mezkra cevp iin _'- Q- -- V
dedi. Yan abde likmdan firk muhl; pes mevtden dahi bud ve iftirk muhl demek
ola.
~'- -~- -- ;=; _= '--
Pes Hakkn itiyk deildir; ill nisbet-i mezkrenin vcdunadr. Ve sfat-
nisbiyyeden murd, lik-i abd Hak ile abd ortasnda nisbettir. Badeh Hazret-i eyh
(kuddise srruh) nesr-i sbk nazma getirip buyurur ki, ir:
'--- - -~ _- _- _ ~--= Q=
Yan Abd-i habb, Benim ryetime evk ve hann eder; halbuki Benim onun
liksna meyl ve hannim onun hanninden eeddir.
'---V ;-~ Q--V ;-~'- '~- _-' ;-- ;--[429a]
Yan nfs- beeriyye muztarib ve evk- lik-i ddrm ile vislime
mterakkb olur. Lkin kaz-i ilh ve takdr-i Rahmn ryet-i mezbreden ib eder.
474

Zr makdrt- mmkine cl-i mazrbesi ile mukayyedlerdir. Vaktinden bir n
takaddm ve taahhur etmez. Pes vakt-i hull ecele mnteh olunca ben ennden ikyet
ederim. Kezlik muhibb dahi ennden ikyet eder.
~-- V '-~ '-- Q- _-- - '- '---
Vaktki Hak Tel, bu many izhr etti ise, ki bu mecl-y insnde kendi
rhundan nefh etmitir. Pes malm oldu ki Hak Tel kendi nefsine ve taayynt-
halkyyesi ile mteayyin olup sbg- hayt ile munsabg olan ztna ve hviyyet-i
mteayyinesine mtktr.
953

V -;~ _-- --= ,- V Q- -
Yan grmez misin ki insn niin kendi sret-i cmias zerine halk etti; zr
kendi rhundan menfh idi.
'-- '-~ =-- Q- - '=>= --~= _- '-~- -V 'V -- Q- -'~- ~-' '-
-;=, Q- --~=
Dahi vaktki demin neesi erkn- erbaadan oldu ise ki cesedinde ahlt-
erbaa ile msemmdr. Pes nefh- nefes-i rahmnden itil-i nr- harret-i garziyye
hsl oldu. Ki ol ahlt- erbaa mizcndan hsl olan rutbet sebebi ile ki ol rutbet-i
garziyye duhn-i sirc gibi olup rh, mesbe-i nr- sirc oldu. Ve mdde-i itil-i nr
harret-i garziyye oldu. Ki sebeb-i nefh ile sereyn rh- hayvnden [429b] hsl oldu,
il-gayr-i zlik minel-esbb vel-msebbibt.
-'~- J=V '- '~-V '--
Pes rh- insn nr oldu; zr nee-yi cismnsi nrdr. Bu takdrce rh-
hayvnsi y nefs-i ntkas, sret-i nrde zhir oldu ki, harret-i garziyye ile mcib-i
itil oldu.

953
Pes nitekim nutfe-i insniyye etvr- muhtelifede seyr eder; t ki sret shibinde mstakarr olunca
kezlik rh- [?] illlh dahi mtenezzil olur tki sretullh mnezzeh anis-suverde mstev olunca. li-mtercimihil-
hakr.
475

')-- -=' J= '- ;~ _- V _~;- = ;- '- -)
Ve rh, beden-i insnde sret-i nrda zhir oldundr ki Hak Tel Msya
sret-i nrda tecell etti. Ve sret-i nrdan tekellm edip ve hcetin sret-i nrda cd
kld.
;- '- ---= -'~- ~-' ;--
Pes eer insnn neesi unsuriyye olmasa idi, belki m-fevk- semvtda nee-
yi melike gibi nee-yi tabat nriyye ola idi; onun dahi rhu sret-i nriyye ile zhir
ola idi.
Q-, Q-- Q- - _ ,-~ _--'- -- _-
Yan Allah Tel, rhdan beden-i insna ifzasndan nefh ile kinyet etti. Ve
nefes-i Rahmndan olmasna iret kld. Zr nefh elbette nefes ile olur ve lzimdir.
954

'- '-~V ' -- ;--- --~'- ;)--- ,)= _-- ; - Q-- -)- -'-
Zr nefes-i mezbr ile, ki nefhdir, hricde ayn- rh ve vcd- rh zhir oldu.
Badeh menfh- fhin yan beden-i insann istidd sebebi ile hsl olan itil-i nr
oldu, nr olmad; zr unsuriyyl-mddedir. Nitekim zikri sebk etti, tab nr deildir,
melike gibi.
955

- _= Q-- Q=-- ,- -'-~ -;~ _-- =~ _-~ ; '-'~- '~-( - ' '--
Q=- -;~ ,)=- ~-- _ -~ Q-- ')- ] -= _ -~ Q-- - ~-
;=- _-- Q-;- -->- -=~ -;~ _-- --= Q- ~ = '- '~- - ~-=-
--= ;)-'~- ;-- ;)-,-- ;-- -~'-- ~- '- Q-- -
Badeh nefes-i Hak Tel ve Takaddes, sret-i bedeniyye-i insniyyede ki,
mansb- rh-i hayvndir, muhtef ve mstetir olup, badeh ondan kendi sretinde bir

954
Pes nefes buhrdr ve rh- hayvn dahi buhrdr ve nefh sebeb-i buhrdr. Pes rh ve nefh ve nefes-i
Rahmn ey-y mtensiye olup ve Q- -- ~=-- (Sad, 38/72) [ona ruhumdan frdm] buyuruldu.
955
Pes nefes-i Rahmn sret-i nriyye ile hsl olsa melek olur, sret-i nriyye ile olsa nee-yi unsriyyede
insn olur. Amm nefes-i Rahmn nefsinde ve hadd-i ztnda sreteynden mnezzeh ve btndr.
476

ahs- insn mtakk olup ona mere tesmiye olundu. Aslyy-i racl ile msemm
olduu gibi. Pes kendi sretine mere mirt olmak ile ona, nefsine mil olur gibi mil
oldu. Ve mere dahi ona eyin vatanna meyli gibi mil oldu. Zr mevtn- evveli racl
idi; mevtn- snsi sret-i mere yhd vech-i arz oldu. T ki nis ricle mahbb ve
mergb vki oldu. Zr Allah Tel, kendi sretinde halk ettiini sevdi ve melikeyi
ona secde ettirdi, mertebeleri nr olup ve azm-i kadr ve ulvv-i menziletleri zhir
iken.
956
Pes bu makmdan
957
mere ile racl ortasnda mnsebet vki oldu. Zr bi-
aynih abd ile Rabb ve asl ile fer mnsebeti oldu.
')-- ')-= -~'-- ;=- ;~
958
,- ~-' '- _= ;= ~-~ ')-'-
,- J= _ >- ,)=- '= -,-~- J=, ';=;- ~-~
959

Ve malm ola ki eyeyn ortasnda mnsebet-i suveriyye yan srette itirk
vki olmak mnsebtn azam ve ekmelidir. Zr sret vcd- Hakk kendi vcdu
ile ferd iken tezvc etmitir. Nitekim mere racl ferd iken tezvc ettii gibi. [430b] T
ki selse zhir oldu ki ferdiyyet-i uldr ki; Haktr ve racl ve meredir.
- ,- Q-- -~ ; - - _ J=, Q=-
Pes racl Rabbine hann etti ve mil oldu; zr asldr ve muhibbidir. Mesel
merenin racle hanni gibi aslet ve feriyyet alkas ile.
;-- Q- V ~= - '-- -;~ _-- ; Q- = ~ '- '~- - - ~-=-
960
-- --
-,- - _-- ~-- Q- ~- J- ; ~- '- -)-- _= ; -- J=, ;- Q- - '
'-) '--=- -' = ~=- ')- -'- -,-V --=- _- _ -;~ _-- ; -
Pes Hak Tel, ricle nisy mahbbe kld. Nitekim Hak Tel, kendi sretinde
halk olunan mahbb ettii gibi. Zr her muhibbe nefsinden ehabb yoktur; zr

956
Yan melikenin mertebeleri nr olup azm-i kadrleri var iken deme secde ettirdi.
957
Makm- mezbrdan murd, ittihd-i sreteyndir ki racl ve mereden vk olur.
958
'- '-)- ,~-- '~ ,-- ] -~'-- -- Q- -~'-- ;=- ')-= ;~ J~-- ;- ;- _-
-> _-- ;- - --- J~-- ] --- J~--'- '-~'-- ;=- ;~ '= -~'-- ~- ;~ '= Q- - ,~
,, '~ ;-- '- , _- - ---- -~'-- V '-~'-- ,'~ ; ] -'- V ,='- -~'-- _ '~- ;=- ;- -,-- ~~
')-- ')-=
959
Q-- ~-- , --'~-V =~- _-
960
Baz- rihler lafz- ;-- ve bazlar ;-- olma zere tazf-i vv ile mz tashh etmiler.
477

nefsinden akreb yoktur. Pes hubb vki olmad; ill ol raclden ki sret-i mere ondan
sdr oldu. Nitekim ol zta oldu ki, racl ondan mtekevvin oldu. Zttan murd,
Haktr. Ve tebhde teemml oluna ki, biri asln fere hubbudur, biri aksdir. Amm fil-
hakka ayndr. Yan bu cihetten ki racl, muhibb-i Hak idi. Fil sga-i mechl ile ed
etti, nefs-i mtekellim ile etmedi. Zr murd cem-i mezhirde zhir olan hviyyet-i
ilhiyye beni muhibb etti hatt mdde-i merede olan dahi ol hviyettir demektir. Zr
racl-i muhibbin evvelen biz-zt hubbunun taalluku Rabbinedir ki, Onun sreti
zerine mahlktur, hatt meresine taallukta dahi Hakkn imreeye taalluk- hubbundan
tr taalluk eder ve tahalluk bi-ahlkllah tarkna gider.
961

'- -~; ~-= ,- J= ~ '- -=- _- ;-- _- -~; ] _- Q- ;--
,~- '~- -- '~--V'- ,- 4- ')- -,= ;)~ ; -) '-- Q- -~ ;=-
- --- ---- _--;-- _= '- ;)~ ;~ --- ')-- '-- ;- '- ')= ~--
4 V ;- V - ,=-'- =,- J~'- -,)=- -,-- ----
Vaktki racl muhibb-i imreet oldu ise mereden gyet-i vuslata taleb oldu. Ve
halbuki nee-yi unsriyyede nikhtan yan cim- marfdan azam vuslat yoktur. Ve
azamiyyetine delldir ki ehvet-i sriye, cem-i ecz- racl ve mereye mm olur. Ve
ehvet-i mezbrenin ummundandr ki ri nikh- mezbreden itisl ile emr etti; tki
ind-i husli-ehvet, mere-yi mezbreden hsl olan umm- fen mukbelesinde
umm- tahret hsl ola. Zr fen-i mezbr iltizz anil-gayrden hsl oldun ve bu
nazar- mahcbu Haktan tebd ettin necset-i hkmiyye-i mme ile mlevves olup
gusle muhtc olur. Ve rife dahi bu sret-i nakys ve encsda bulunma ile eran gusl
vcibdir.
962
Badeh Hak Tel abdinin kendiden gayriden mtelezziz olmasn itikd
ettiinden gayrdur. Pes abdini gusl ile tathr eder ki abd-i mezbr, vech-i Hakka nazar
ile bu itikdndan rc ede. Zr vkada ve nefsl-emrde iltizz Hak iledir hergiz gayr
yok ve gayr ile iltizz yoktur. Meer gayr manen mlhaza oluna!
963

961
Fakr eydrin: yan Hak Tel deme muhabbet etti, cziyyet ve klliyet alkas ile klln czne
muhabbeti gibi. Pes muhibb-i Hakka dahi lyk oldu ki halk- mezbr ile tahalluk ede ve cz olan mereye hann
ve taalluk ede. Pes tahalluk- ilhnin tahkk-i mans budur; amm syir urrh bu dakkay erh ve beyn etmediler.
,=> V ,- ;
962
Yan rif ger hakkat-i necisde vk olmamtr; amm sret-i necisde vk olmala eran yan
zhiren gusl vcib olur.
963
Nitekim Hazret-i Mevln (kuddise srruh) bu beyti, makm- cem ve fendan nazm etmitir:
478

;)= ~- Q- ~-- _- - -'~ J~--- _- -;)~ ' ,- _- _= J=, -'~ '-
'~=-~ ,-- Q- ~-- Q- --'~ J-'- _- --'~ -- ,- ] ;-- '- ;~
,- _- _=- -;)~- =~ >- _= Q- J--- _- -;)~ ' -- -'~ -V J- ;-
J--- J-'- ; ~- Q- _=
Pes kaan racl Hakk merede mhede etse uhdu mnfailde vki olur; ve
eer racl Hakk nefsinde mhede etse, merenin raclden zuhru haysiyyetinden pes
racln Hakk uhdu filde vki olur. Ve eer Hakk alel-tlk nefsinde mhede
klsa lkin nefsinden tekevvn eden suverden bir suverini istihzr etmedii hlde olsa,
uhdu Haktan bil-vsta mnfail olan eyde olur ki, nefs-i racldr. Zr nefs-i racl
Haktan bil-vsta mnfail olmutur. Mere bi-vsta mnfail olduu gibi. Pes racln
Hakk merede uhdu etemm ve ekmel olur. Zr Hakk ciheteyn ile mhede eder
ki: Biri, cihet-i fil; ve biri, cihet-i infildir maiyyet ile.
~'= J--- ; ~- Q- ~-- Q-
Yan kaan racl Hakk nefsinden mhede etse sret-i mereyi haylinde
istihzr etmedii hlde ol vaktin Hakk mnfail olduu haysiyetten mhede eder.
= '- -- ;- Q- ,=- _= -'~ V Q)-- _= ;)~ '-- '~- ;-~ ~ -)--
Q--' Q- _-- -'- _'-
Pes bu ecildendir ki Neb (a.s.), nisy mahbb edindi. Hakk onlarda kemli ile
mhede ettin. Zr Hakk hergiz mevddan mcerred olduu hlde grmek
myesser olmaz. Zr avlim-i mmkinden ganiyy biz-zttr. Pes eref-i mevdd ve
akreb-i mezhir minez-zt meredir. Nitekim buyurur: [432a]
;=- '~- _- _= ;)~- '- _- V ')~ Q- ; '---- =; - Q- ,-V ' '-
-;~ _-- --= Q- _-- _)( =;- ,-=- ; '-- -~; ;=- -- ;)~
-- -;~- ~-- 4- -;~ -- ,-- --=- _-= -,'=- ~-- ; - Q- _--
_ -='-

'--- Q-'-- '=- _~- ~~'=
~- ;-- '=- ~---=- _~-
479

Pes Hakk bi-hasebit-tecerrd uhd mmteni olup mddesiz mmkn
olmicak, Hakk nisda mhede etmek azam ve ekmel uhd oldu. Ve halbuki
azam- vuslat, nikh yan vikdr. Zr nazr-i tevecch-i ilhdir yan Hakkn kendi
sretinde halk ettiine tevecchnn nazridir ki, abd Hakka halfe olup sretini gre,
belki nefsini gre. Pes zhir-i mstev halktr ve btn Haktr, ki ayn- mutlaktr.
; V _ ;- ; !-~ Q- ,-V ,-- - -'- J--) -) ,----'- -~ -)
'- 4- =- Q- - V -= ; '~- Q'-~ ')- 'V J-~ ')-V Q---'~ J-~
) ;- ( > ;'-- Q- _ ~- '~- '- -- ;=; _- Q,-='- _-,- ,- J- ; '~-
,-='- _
964
,-- _- ' _~- '-- _'- = '-
Yan btn- insn rh olup rh, ayn- Hak oldundr ki, Hak Tel rhu
mdebbir-i heykel-i mahss- insn kld. Ve tedbr ile mevsf klmas yet-i
Kurniyyede ---= ' - J-'= - (Bakara, 2/30) [Ben yeryznde bir halife
yaratacam] buyurulduudur ki, halfe biz-zarret mdebbirdir. Fakr eydrin: yet-i
mezbreden fehm olunan mdebbir-i beden lem olmaktr; amm heykel-i mahssun
mdebbirlii ' _ '-~ Q- ,-' ,- - (Secde, 32/5) [Allah, gkten yere kadar her
ii dzenleyip ynetir.]den fehmolunur. Yan al-y illiynden esfel-i sfilne [432b]
gelince ki arzdr; zr esfel-i cem-i erkndr. Rh emr-i vcdu tedbr eder demektir.
Ve merenin dahi racle nisbeti, arzn semya nisbeti gibidir. Sret-i racl ve mereyi
mdebbir olan mdebbir-i sem ve arz olur. Fakr eydrin: -- Q=- '- bu cmleden akreb
ve enseb man budur ki, rh heykel-i racl ve merede her birinde vahde sem-y akl
ile arz- nefs ortasnda mdebbir ve rbt ve ehristn- bedende sriyl-hkm ve
criyl-emr ven-nehydir ve ecz-y bedeniyye ve kuv-y rhniyyenin mecmunda
sret-i cmia ve heyet-i vahdniyye-i rhdur.
Badeh nis, bi-hasebil-vcd vez-zuhr riclden mteahhir olduklar iin
nisyla msemm oldular. Bir cemdir ki lafzndan vhidi gelmez ve bu ecildendir ki,
Neb (a.s.)
965
_ ~- hads-i erfinde mereden, nis ile tabr etti zr man-y

964
,-='- =;--- ,- Q-~'- '~-
965
Abdurrezzk b. Hemmm, Musannef, ; thk. Habiburrahman A'zami 2. bask, Beyrut :
El-Meclis'l- lmi, 1983, Birlikte: Kitb'l-cmi', Eb Urve b. Eb Amr el-Ezdi el-Basri Ma'mer b. Raid, IV, 321;
480

nse tehrdir; ve bu d nisnn riclden taahhur-i vcdlerine mrdir. Ve yet-i
kerme-i ,-- - ' ~- '-- (Tevbe, 9/37) [Haram aylar) ertelemek, sadece
kafirlikte ileri gitmektir]de nsenin tefsri, tehrdir. yetin sebeb-i nzl budur ki,
kffr, katl ve nehye, ehur- hurm mrr edince sabr etmezler imi ve hrmet-i ktl,
ehr-i hara tehr ederler imi. Pes ol zamnda vrid olmu ki, tehr-i mezbr ziyde
fil-kfrdr ve iddet-i ind ve irktir.
Q)- '--V J=- Q)- --,-'- V Q)- '-- '~- , 4--- ,-='-- ;-- -~-- --
;'- _- '-- ; - _)( ,-V V =;-'- ;';~ ')-- _-- _- _=- --='
- '---- ~--,- ;- V ;'- _- - ,~- ;~ > _-'- _ 4 J '--
,- '-- ] -;=; -- Q- = J _- _V
Dahi veresiye, bir eyi satn almaa ve satmaa, bey-i bi-nsetin derler,
semeni tehr olunduu iin. Pes nsn bi-hasebil-vcd riclden tehri oldun,
hads-i muhabbette nisyla tabr olundu. Ve Resln (s.a.s.) bunlara muhabbeti bi-
hasebil-mertebe oldu ki, tabat- klliye mertebesidir. Ve mahall-i infil ve teessr ve
kavbil-i sr olduklar hasebi iledir. Pes nsn ricle nisbeti ke-enneh tabat-
klliyenin,
966
Hakka nisbeti gibidir, mertebeleri hasebi ile ki, Hak Tel, ibtiden
suver-i lemi tabat- klliyyede
967
tevecch-i ird ile Mrd olduu hlde feth edip,
manden mertebe-i suvere ihrc etti. Badeh emr-i ilh ile ki murd, emr-i
Kn!dr. Ve lem suver-i unsrde nikh ile tabr olunur. Ve lem-i ervh-
nriyyede himmet ile muabber olur. Ve beynel-man tertb-i mukaddimt ile tabr
olunur ki sebeb-i intc- netyicdir. Ve bunlarn cemsi, vch- mezbrenin her bir
vechinde ferdiyyet-i evvelnin nikhna rc ve onun klliyetine mteferri klnr.
Tahkk budur ki, evvel nikht- ictim- esmiyyedir ki, lem-i ervh ve suver-i
ervh nefes-i rahmnde yan tabat- klliyede sebeb-i cd olur. Badehu ictim-

Ahmed b. Hanbel, Msned, III/128,199,285; Nes, retn-nisa, 1; Eb Ya'l el-Mevsl, Msned,
thk. Hseyin Selim Esed, Dmak: Dr'l-Me'mun li't-Tras, 1986,VI, 199, 237; Eb Avne, Mstahrec, Drul-
Marife, Beyrut, 1998. III, 14; Tabern, el-Muceml-evsat, Mahmd b. Ahmed Tahhan, (thk.), Riyad :
Mektebet'l-Marif, 1995, VI, 361; el-Hkim, el-Mstedrek, II, 174, Drul Ktbil lmiyye, Beyrut, 1990,
Zehebnin Telhisi ile, birlikte; Beyhak, es-Snenl-Kbr, thk. Muhammed Abdlkadir At, Mekke, 1414/1994,
VII, 78.

966
Murd nefes-i Rahmndir.
967
Nefes-i Rahmndir.
481

ervh- nriyye sebeb-i cd- lem ecsm- tabiyye ve unsriyye olur. Badeh
ictimt- hr mvellidt- selseyi ve levhkn cda sebeb olur. Ve har nikht-
rbidir, Fthtta mufassaldr.
~'= ---= ;)~ -- _-- Q)- Q- _) ~ ;)- -= - _-- '~- ~ Q--
>- ;~ '-- ;)~ -- ;-- ~-- ] Q-- _- ;~ 4-- ~-' ----
V Q- -- V ,=- ~-' ~- _--V -,-V != Q- ;)~- ,-- ')-- ,-V
Q- -
Pes her ki nisy bu mertebede sever yan hakkatn ve mazhariyyetini
mhede ile muhabbet eder; ol muhabbet, muhabbet-i ilhiyyedir ve hubb- nrndir.
Amm unlar ki, nisy mcerred ehvet-i tabiyye zerine severler ve srr- muhabbeti
belki srr- nisy bilmezler; bu muhabbet-i ehvniyenin idrki onlara naks verir. Pes
sret-i mere onlara sret bi-rh grnr; eeri nefsinde z-rh isede. Zr racl
imreesine y ns-y memlkesine cim edip rhunu ve srrn bilmemek onu cemd
grmektir. Zr mcerred iltizz iin cem olur amm iltizz nedir ve mlltez kimdir ve
srr nedir ve bu lezzet ile mtecell nedr, bilmez.
- J)= '- ~-- Q- J)=- ;- _- -'~-- ; -~ ;'- -- ,
Yan iltizz- kin ile muttasf olan mltezzi bilmeyen chil evvel nefs bilmez.
ol nefsinin gayr olan ahs bunun nefsinin mdem ki bu lisn ile tesmiye edip
bildirmeyince bilmez ise, bu dahi kendi nefs ol mertebe bilmez. Zr kendi nefsinin
mezhir-i Haktan bir mazhar idiine marifet hsl etmedi. Ki meret kendi sreti idiin
bile ve ikisinde dahi mtecell Hak olup ve mltez ve mltezzn-bih, Vhid-i Mutlak
idiine rif ola; amm olmad. Fakr eydrin: Merhm Monl Cm bu mahallin bi-
aynih hall ve erhin buyurmamlar, hsl- kelm dahi man-y akreb ile ed
etmemiler, rih Snddne takld etmiler. Ve Sofyl Bl Halfe merhm lafz- '-
J)=de my nfiye ahz edip -- zamrin racl-i chile irc etmi [434a] ve gayrden
murd, gayr- rifdir demi terkbi bu mezkrdur. ;- -'- _) ~=- ;)- Q- Q-'- ,-
Q- J'= J= , _ = -- _- ,--~ _--- J)= '- ;- _- '- Q- J= , - -- ~-- ) _)--
482

-> (
968
Zamr-i -- nefse rci olduu zhirdir. Dvd- Kayser tasrh etmitir. Amm
Monl Cm mltez ve mltezzn-bihe irc eder. Zhir budur ki, bunlar gitmedii
meslee gider amm meslekini izhrda ister mezhebin ile mil olur teemml-i sib
gerektir. ;)~- '- '- ir:
Q- _-~- ;-, ; ,-- _~'- _- '- --- _~
ir-i irin mans, halk benim k idiim kndan bildi amm akm kime
mteallktr ve kime k olduum bilmediler, demektir. ltizz bilinip mltez
bilinmedii gibi.
;-- --~- -- '- Q- ,- ; -- ;- - J=- ~'- --V ~ - 4-
>-' ' -- Q- -- Q-- ')---
Kezlik bu racl-i chil iltizz sever, pes iltizz bulunduu mahalle dahi
muhabbet eder, ki ol mahall meredir. Lkin rh- mesele ondan gibdir. Yan mltez
ve mltezn-bihden haberi ve gh yoktur. Zr eer meseleye rif ola idi; mltez ve
mltezn-bihi bilir ve lim ve kmil olur idi.
- = Q)--- '=,- ;-- J=, = Q- ,- ~,- '- Q- ;~ _-- ;-=- ,
-;~ _-- -; - -;~ _-- -'~- Q- =
Pes nitekim mere derece-i raclden nass- Kurniyye ile nzil oldu. Hak
Telnn sretinde mahlk olan racl dahi kendiyi sretinde in eden Hakkn
derecesinden [434b] nzil oldu. Bunun biri ile ki Hakkn sretinde mahlktur. Pes rife
fehm-i mertib lzmdr. Tevhd-i srfda mukayyed gerekmez.
'-- ' J-'- ;~ '- V >-'- Q--' Q- '--- ' ')- -- ,--- _- =- 4---
_=- _- -V
Pes ol derece ki Hak ol derece sebebi ile raclden mtemeyyiz olur. Ol derece
sebebi ile Hak lemlerden mstan olur. Ve mebde-i kll ve fil-i evvel sfat ile

968
Bu ibretler metn-i Fussun ibrt deildir, zinhr gaflet olunmaya!
483

imtiyz bulur. Yan ol derece Hakkn cihet-i vcbudur ki cihet-i gnsdr. Ve cihet-i
imknsi cihet-i fakrdr. Zr sret-i neviyye, ki hakkat-i insniyyedir, sret-i Hakta
mahlkdur. Fil-i sndir ki bu dahi mebde-i izfdir. Lkin mebdeil-mebd deildir.
Fili hilfet iledir. Pes Hak iin olan evveliyyet insn iin sbit deildir. Gyetl-emr
halfe-i l ve mebdel-hulefdr.
'- J - _ J _=-'- ~-,-'- '--V ,----
Pes ezel-i zl ve feyz-i akdesde it - ; --= ~ J - =- '-- (T-h,
20/50) [Rabbimiz, her eye hlkatini (varlk ve zelliini) veren, sonra da doru yolu
gsterendir] nass- erfince Allah Tel ayn- mmkineye bi-hasebil-mertib ki her
birinin hadd-i mahssu ve istidd- mnsibi takzsdr imtiyz- ilm badeh
imtiyz- ayn vermitir. Pes her rif bil-hakik add olunmaz.
- -~ J _=- = _) ~-=- Q- ;-~ --- = _-~ --=- '~- ~ ' -)--
_=-~- 4 -- -'~-- -=-~ '-=-~'- V _=- '-- - Q-- ;
Lafz- -)--, '~- ~ Q-- cmlesine mteferridir. Yan cihet-i ehvet ve mahz-
iltizz-i hubb [435a] Reslde mer deil idi; belki mertebe-i nisya ilm ve marifet
hasebi ile idi ki, Hak Tel her z-hakka hakkn ve mertebesini it ettii zere ayn-
nis dahi ezelde mahbbt- ricl olmak onlarn takz-y mertebesi ve zt olman,
mahbbt- Hazret-i Muhammed (aleyhis-selm) oldular. Pes hubb-i Muhammed
(aleyhis-selm) nisya ayn- Hakk- Muhammed (a.s.) oldu. Mahbbiyyet-i nis ayn-
Hakk- nis olduu gibi ve takz-y istidd birine muhibb ve harin mahbb etti. Ve
Hak Tel her birine msemms ve hakkat ne ise onu verdi. T ki feyz-i akdeste olan
it bunda zhir ve sret-nm oldu. - Q-- ; lafznda zamr-i hveyi Dvd-
Kayser Hazretleri itya irc etmi. Fakr eydrin: Halka id olmak evldr, ki akreb ve
r anil-mzhimdir ve mefl-i it hod ayn- halktr. Mel vhid iken, zamri bade
id klmak zid olur.
969

;~'- ')-- -= Q- _-- --= ~---- '- '--V J=- Q)-V '~- -- '--

969
Min letifi-rihil-hakr.
484

Yan hads-i sbkta nisy takdme sebeb, mahall-i infil olduklar iindir ki
kbilin makblden takaddm, filin mefle takaddm gibi bit-tabdr, aklen
lzmdr. Nitekim tabat- sret-i makblesinden takaddm cb ettii gibi vechi an-
krib zhir olur.
--~ ->- ;' ;~ ~=--- -- -'- _-'-, Q-- V ---= _-- --= ~~-
~'= ,=V ;'- _- _-V;-) ,;= _- =-- ',~
Ve tabat- klliye fil-hakka deil; ill ayn- nefes-i rahmndir. Yan bi-
hasebil-akl mtemeyyizn ve bi-hasebil-hakka ayndr. Zr suver-i lem ahlsi
[435b] ve esfili, latif ve kesfi cmleten nefes-i rahmnde mnfetih olmulardr. Ve
ittislden teferrk bulmulardr. Ve tabatn nefes-i rahmnye nisbeti sret-i
neviyyenin shibine nisbeti gibidir. Ve suver-i lemin tabat- klliyede mrtesim
olduunun sebebi, zr nefha cevher-i heylnde sriye olur; lem-i ecrma mahss
olduu hlde.
,=' ',~ 4-- ,-V ;- V ;=; ')-',~ '-
Nefhann vcd- ervh- nriyyeye sereyn ve arza sereyn sereyn-
hardir. Zr sr ile mesriyyun-fh meynnda taban mnsebet lzmdr. Pes cevhir-i
rhniyyeye sereyn tabat- cevheriyyeye sereyn ile olur. Nitekim arzda tabat-
araziyye sereyn ile olduu gibi. Hsl- kelm imdd- zuhrda ferin asla mnsebeti
gerektir. Cevher mdde-i cevhir olur, vhidt- cevhir eder; araz, kezlik izhr- arz
eder. Ve tabat- araziyye nefs-i tecellye ve zuhr- mtecellye mazhar olur. Nitekim
tabat- cevheriyye, nefs-i mtecellye mazhar olur. rif-i ehl-i uhd bilir.
; > '-- !~-'- ;-)- -~- -V ,--- _-- ~--'-,-= - _- ~-- >~ --- - ;
,- - ; - !)'- > J-
Badeh Neb (aleyhis-selm), hads-i mezkrda tensi tezkr zerine glebe
ettirdi. n- nisnn ehemmiyetin kasd etmesi hatt ~- dedi, -- demedi, ki add-i
zkrn iin vaz olunmutur, aks-i tens cem-i eydr.
485

- ;=;- ;--- ~--'- _-- ,--- ~- , '- ,-- ; ~-= , ')--
,--- ;--- Q=,= ;- V ;=,= _-,- ; -'-= Q ~--'- _-- - '
[436a] Lafz- ~--- mezkre talldir. Man demektir ki, terkb-i hdsde nis
zikr olunmutur dahi tyb zikrolunmutur, tyb ise mezkrdur. Halbuki det-i Arab
tezkri tense talb ederler, bu sebebdendir ki ;=,= - ;=;- derler Q=,= demezler.
Fevtm, hod cem-i mennes ve Zeyd vhid iken ve mtekellim-i kelm yan Neb
(a.s.) hod arabdir. Belki efsah- fusah-i arab-i arbdr.
;'- - ~-=- _- - -~- - _-- >~ --- _-- _-,- - ,;
Pes Neb (a.s.), talb-i mezkr ile ol many riyet eyledi ki, Allah Tel,
nisy ona mahbb klmakta kasd etti. Pes kasd, bin-y mefl olp, fil, Allah Tel
olur. Yhd bin-y fil ola ve fili, Reslullah ola. Ve man-y kelm- Neb (aleyhis-
selm) ol many riyet etti ki nisnn tahabbnde kasd etmiti ki ol man en-i
nisda ihtimmdr. Mdem ki man-y mezbru ve tahabbb ihtiyr-i nefs iin
olmaya; belki Allah iin ola. Pes zamr-i - talbe iddir, rye mteallktr, zamr-i
sla mahzftur, takdri - -~- demektir, - zamri Resle ittir. '- mddet iindir,
-da zamr-i fil Reslndr. Takdr-i kelm, ~-- Q) ,;- - Q- ; '-dir; yan,
mdem ki nisya tahabbb nefsi eciln muhtr olmaya, belki Allah iin ola.
> ;-- ,--- _-- ~--'- ~-- '--=- --- = J~- ' ;- Q- ; '- = ---
;-=- -'- -~ '- _'-='- ;-~ --- = _-~ --- '-- ',--
Yan pes Hak Tel ona bilmedikleri eyy talm etti; t ki zerine fazl-
[436b] azmi sbit oldu. Zr muhabbet-i nisy cb eden many ona bildirdi. Hatt
tensi tezkre talb ettirdi. Eer bu many bildirmese cereyn- det-i Arab zere
tekellm eder idi. Pes bi-gayr-i ', ~- demekde ne aceb lim bil-hakyk oldu ve
riyet-i hukkda ne aceb kuvvet buldu.
--- ,--- '-)--- ~--'- _- _V ,-=- --'= J= ;-~ --- = _-~ - ;
,)= Q-- -- J=, '- -;= _- ;) ~-= ~--'- '-'-- ;-~'- ;-= '~-'-
~--'- Q---;- Q-- ;)- -- ,)= ,- Q-- ')-- ~--'- '~- 4- _--- ~--'-
486

Q-- ')-- ;=;- - Q-- ! '-)--- ,-- ~-= _--- ,-- ~--'- ;-~ _---
Q-- '~ --;- -- ~-- ~-~ '~ --;- -~ ~-- ~-~ -- ;=;- ;
=~ --- _- --- ~--'- V -=- V 4-'- ~-~ ~-- _-- -- _= ;-= Q-- - '
---;- - ;' ;= _-
Badeh Hazret-i Resl vkf- esrr- fr ve usl, halka-i vcdun ve dire-i
zuhrun evveli ayn- hiri ve intihs ibtidsna nzr idiini tezkr edip, tensde
htime-i nazre-i l kld. Ve beynehmda tezkri derc etti ki evvel nisyla ibtid
olundu. Salt ile hatm ve intih bulundu. Ve tarafeyn- tens ve beynehmda tyb-
tezkr ile mezkr oldu. Neb (aleyhis-selm)n vcdu gibi ve vcd- racl bir zt ile
imree m-beyninde tavassut edip, racl zttan zhir oldu; [437a] ve mere, raclden
sdr oldu. Pes racl, menneseyn ortasnda bulundu: biri, tens-i zt; birisi dahi, tens-
i hakk, ki imreedir. Kezlik ibret-i hadsde nis tens-i hakk, salt gayr-i hakk,
tyb beynehmda mzekker. Mesel dem gibi ki kendiye masdar olan zt ile
kendiden masdre olan imreesi Havv ortasndadr. Badeh eer diler isen mukaddemi
sfat ile tabr eyle ki sfat mennesdir ilim gibi, irdet ve kudret gibi; ve eer diler
isen mukaddemi kudret ile tabr eyle ki bu dahi mennesdir. Pes kang mezhebde
olur isen, elbette tensi mukaddem bulursun; hatt ashb- illet ki, Hakk vcd-
leme illet klp, hatt vcd- vcibe illetl-ilel ve illet-i l tlk ettiler, illet dahi
mennestir. Hkem-i felsefeyi ashab- illet ile tabrde hm- latf vrdr.
970
Pes
Hazretin hadsinde srr- bede-i vcda ve ashb- zevk ve uhda tenbh vardr.
'-- ~-= ~-= -'- Q;-- _ Q- '~- _- '--- !~- -- -= ~-= -- '-
,!~ J-- _- ;'- - ~-=
Amm hikmet-i zikr-i tyb, ve nisdan tehrine sebeb-i karb; zr nisda
revyih- tekvn-i lem hsldr, rtbe-i mmet olmaile. Ve Hak Tel, onu sebeb-i
vcd- evld- dem klma ile shibl-kef ve-uhd revyih- vcd- evld
merede emm eder. Bu ecilden emm-i mere-yi melha elezz-i revyhdr. Ve cem-i
revyihn etyab ve ehabbidir. Misl-i sirede dir olduu zere muhibb-i kn nk-

970
Fhi beyn- latf.
487

habbinde bulduu lezzet ve hlettir. Zr ol nkda ryiha-y [437b] aynn ve
hakkatn emm eder.
>--- -; - '-- -='~ , ; J- '-~ _ =- ~ -, ; '~V'- --- _-= '-
--'- -- -'=-'- ; '- -- = ; _- ;-- -;=- _- _- '--V ;'- _- ,-'- -
--= ,-V _ _-
Vaktki Resl-i Hak (s.a.s) asl- cibilletinde abd-i halk olundu ise ki
Mevlsndan mnfail ve mtessir olmak nndandr. Hergiz ban mansb- siydete
ref etmedi ki ol mansb, mansb- fil ve tesrdir. Kendi mertebe-i hss deildir. Belki
cihet-i ubdiyyette scid ve mtezellil ve vkf ve mnfail oldu. Ve bu cmle ile
mertebe-i infilden mertebe-i file tecvz etmedi; hatt Hak Tel ona bu kmn ve
infil mukbelesinde bir mertebede brz ve zuhr ve fil ve tesr at kld ki lem-i
enfsda ve mertebe-i ervhda mebde-i cem-i mkevvent oldu. Hatt mertebe-i
cevmil-kelm ile merref klnd. Ki murd, arf- tayyibe-i vcd ve enfs-
nefse-i bd ve uhddur.
'~- -- J= 4--- ~-= - ~-=-
Yan pes revyh- mezkre-i vcdiyye ki arf- tayyibe ile mevsfdur. Neb
(aleyhis-selm)a mahbbe olup badeh mm-i cem-i ey olan vcd- tabiyyeden
bit-tab mteahhir olduu iin bil-vaz nisdan tehr klnd. Ve kavl-i mezkr-
tybn nisdan tehrine dell-i sni bulundu.
Q-, -~'- --- ;-~V , '=- -- _'- ;- _- _=- _- '=- _-,-
Yan Resl (s.a.s.) zikr olunan haber-i nisda derect- ilhiyyeyi ve mertib-i
klliyeyi, ki Hak iin sbit olmutur riyet etti, yle derect ki Allah Telnn [438a]
'= - -- (Mmn, 40/15) [Dereceleri ykselten] kavlinde mrn-ileyh
olmutur, ki ar nefes-i rahmndir. Ki ondan tabat- klliye ile tabr olunur ki akl-
evvel, dem; ve rh, Nebyy-i mkerremdir. Nitekim tabiat- klliye ve nefes-i
rahmn, Havv ve mertebe-i nisdr. Badeh hads-i nisda, cem-i mertib-i ilhiye
sarhan meriyye olmak lzm deildir. Zmnyyet ve icml kifyet eder. T ki baz
488

muterizin itirz mteveccih olmaz. Amm zl-ar olmann mans Hakkn ism-i
Rahmn ile ara istivsdr ;-~ , _-- - , Q (T-h, 20/5) [Rahman, Ar'a
istiva etmitir] Amm sfat- Rahmn ile ittisfdan kat- nazar ile zt, min-hays-hiye
ganiyyl-lil-lemndir. Ar hod cmle-i lemdendir; ve istiv emr-i izfdir.
( -, --~ V Q- , --- ; Q--- _-- >- ~~ _-- _'- ;- ; -)
-~ J
Pes ar- mezbr, muht olduu eynn suver-i cismniyyesi ve cesedniyye ve
rhniyye ve man-i esm-i ilhiyye ve hakyk- kevniyyedir ki, ayn- sbite ile
msemmdr. Cmlesine rahmet-i ilhiyye isbet eder. Ve rahmet mil olduu bir eyi
bk ve kemter kalmaz. Ve man-y mezkrdur ki Allah Tel ~~ -- (Arf,
7/156) [Rahmetim ise her eyi kuatmtr] kavli ile ifde etmitir. rih Kayser
(rahimehullh) ar- mezbru refdderect '= - -- (Mmin, 40/15)
[Dereceleri ykselten] kavlinin erhinde ar- kerm ile tabr eder. Amm Akletl-
Mstevfirde ve Fthtta felek-i atlas, ar- rahmndir ki; rhnsi, nefes-i Rahmn ve
ism-i Rahmn; cismnsi, felek-i atlasdr; ve ar- kerm, krsdir. Felek-i atlasa ar-
kerm tlk yoktur.
;' _- -, ',~ ;- ----=-- Q-, ;-~- -~ J ~ ,
Yan ol ar ki ar- rahmn ile msemmdr, [438b] muht-i cem-i eydr ve ar-
mstev ve hkim-i mstev ve ism-i Rahmndr, ki ;-~ , _-- Q - , ona
burhndr. Ve ar- mezbr, ism-i Rahmnnn mazhar ve cismi vki olmutur. Pes
arn hakkati ile ki ayn- sbitesidir. Rahmetin cem-i leme sereyn vardr. Zr
crm-i arda eeri ihta ve ml vardr; lkin man-y siryet yoktur. Pes sereyn
onun latfe-i rhnsinde hsldr. Ol sfat- Rahmndr. Pes latfe-i rhnsi, rhniyyta
ve cismi, cismniyyta sr ve mil olur. Yhd ----=-- zamri ism-i Rahmna id olup
ve hakkat-i isimde murd, onun sir esmdan imtiyzna sebeb olan hakkat-
mahssas ile demek ola.
_-- ;-- Q- '-- - _- ~;- ,-- _- -'--- -- '-
489

Yan nitekim biz bu many bu kitbdan ve Ftht- Mekkiyyeden nice
mevzda beyn ettik, demektir. Pes mbeyyen olan man, arn bi-hakkatihi
sereyndr; y ism-i Rahmnnn hakkati ile sereyndr. sm-i Rahmnn
hakkatinden murd, hakkat- hssasdr ki onun ile syir esmdan mmtz olur bir
mandr. rih Dvud- Kayser (kuddise srruh) -'--- zamrin, hakkat- ism-i
Rahmnn beyn ile tefsr eder. Beyn- mezbr hod metn-i kitbda mezr deildir;
belki rihin kelmdr. Pes nice merci-i zamr olmaa slih olur, teemml oluna!
'---= '-- ')-- = _~ ~'- ,- _- _'-- '=-V - _- _'- ~-= J= --
'--=- ;--= Q---=- '--= '---=- ;---= Q----=-
'=-V - _- [439a] _'-- cmlesi tayyibin sfat vki olmutur. ~'- ,- _-
cmlesi J=nin mefl- snsidir. Man demektir ki Allah Tel tyb kld, yle
tyb ki, beyner-recul vel-mere bu iltihm- nikhde sbittir. Beret-i yede
(radiyallhu anh) mevcd ve mezkr kld. Yan -= - ' - -= -- Q (Nr, 24/26) [temiz
kadnlar temiz erkeklere layktr] dedi. Pes hid-i beret Hak olcak, bereti hak ve sdk
oldu. Zr tayyib bir zta tlk olunur ki onda sfat- tayyib mevcd ola, pes Hakkn
onlara tayyibe tlk beratine sebeb-i ittifktr. ;;- '-- ,-- 4- (Nr, 24/26)
[O temiz olanlar, iftiraclarn syledikleri eylerden uzaktrlar] Yan ezvc- Neb
(s.a.v.), effklerin ve mfterilerin nisbet ettikleri ifk ve iftirdan berlerdir; zr tayyibler
ve thirlerdir.
V --= ;)= J=- =, Q-- ; Q-- ;-
Pes Hak Tel, revyh- tayyibini sir sfatlar gibi tayyib kld ki murd,
ekvlleridir. Zr tayyibin kelime-i sdresi elbette tayyibe olur; yan sdka olur ve
habsin habse olur. Badeh kavl nefestir, nefes hod ayn- ryihadr. Pes revyh ile
kavilden kinyet olundu.
_=- ;~ _- - ,)= '- ~~ _-- ~--= ~-='- ,=--
490

Yan tayyibin nefesi sret-i nutkunda tayyib kar, zt tayyib oldun. Yan
sebeb-i zuhru ne ise msebbib dahi ona tb olur. _=- ;~ _- cmlesi ,=-- kavline
mteallaktr.
~-= - '~V'- _) ; ~- Q--
Yan nefes Allah Telya mensb olduu haysiyyet ile biz-zt vel-aslet
cemsi tayyib ve thirdir. Meer bi-hasebil-avrz habs ola.
~--= ~-= ;)- - [439b] --= '- ~- Q-
Yan min-haysz-zt zhir; amm min-haysl-araz vel-kavl ki, cnib-i
halkdandr ki, baz tayyib ve mahmd ve baz habs ve mezmmdur.
'-- ) ;- ( -,- '-- -,-- V Q-'- ', J- ; ')= -, ---= ,=~ _ ;- ~-= _-
4- ,- ')-- ,)= '-
Ve mdde-y sbka delldir ki, Neb (a.s.) smun, beyn- hubsunda ecere-i
habsedir deyip ve tall-i hubsda; zir ryihasndan istikrh ederim diye buyurdu,
amm ztndan istikrh ederim demedi; zir zt, min-hays-hiye, mstekreh olmaz.
Zir hubs ile muttasf klnmaz. Pes mekrh olan sfat- razdr ki, zttan zhir olur.
Nitekim kerhet dahi sfat- razdr ki zttan zhir olan mekrha taalluk eder.
;-=- '- Q- -- ,~ ,- -= ->- -- '-,- '-
Yan ol kerheti y rf-i ns iktiz ede rf-i harda olmaya. Yhd tab- ahsa
n-mlyim, y garazna ayr-i mlyim olup, ahs- hara mlyim ola. Y bir eratta
mekrh, erat- uhrda mahmd ola. Y bir eye nisbet-i noksn ve ey-i hara nisbet-i
keml ola, il-gayr-i zlik.
- ~--= ~-= - ~- -'-,- '- ~-= ~--= _ ,-V ;~-- '
Vaktki emr habs ile tayyibe mnkasim oldu ise, Neb (a.s.)a tayyib, mahbb
oldu. Tahabbb-i ilh ile habs olmad.
491

-- _- '- ~---= _,'- '-- ')-'- ->- >~ --- _-- ~~ ,~- '~-
Q--- Q- ;-~- '- Q- '~-~ Q- -'- ] -'- ->- ,--- _, ,---
Badeh Neb (a.s.) melikeyi, revyh- habseden mteezz olmak sfat ile mevsfe
kld; zr nee-yi unsuriyye-i insniyyede sfat- tafn hsldr; salsldan halk
olunmakla, ki ryha- habse shib-i bir tyn- esveddir. Mesnn, mteayyirr-rh
demektir. Pes melike biz-zt ve bi-hasebit-tab ondan istikrh ederler; zr saf-i
cevherleri hasebi ile umr- kesfeye nisbetleri olmaz. Pes avrzndan mteezz olurlar,
zddiyet mktezsnca. Bu ecildendir ki melike ile mnsebet, taharet-i zhir ve btn
lzmdr. Ve mlzemet-i revyh- tayyib onlara mlyimdir.
_,- J= --- ; Q--- --= _, Q- _ ; ),- ,~- J= ,- '-
; J='-'- ,~ -~ _= - ,~ ;~ _-- ,- - J-- _-- ' Q- --=
;-- Q- _'- ;- Q- ,~'= ; 4- '-- ,~='- ;)-~ ='- ,- J='-'-
>- ~--= Q- ~-= - ; Q- -'- ;)~-- ,~=
Yan emr-i izf olup mlyemet-i tab ile mert idiin bildirir ki, mizc-
cua,l ryha-i verdden mutazarrr ve mteneffir olur. Halbuki ryha-i verd sahhl-
mizca nisbet ile tayyib-i revyhdandr. Pes bu makle mizca manen ve sreten
hakk- muzrr olur; t ki istim- Hakdan mell ve btldan mesrr olur. Nitekim kavl-i
Hud Q - ;--' J='-'- (Ankebt, 29/52) [Batla inananlar] bu mandr ki hsrn
bunlara vasf- cez olmutur. Zr ol nefs-i chil ki tayyibi habsden fark etmez, onun
iin nr- idrk sbit olmaz [440b] ve rtbe-i behimden terakk bulmaz. Zr her
habsin btn tayyib olup libs- sret habsde mdrec iken bilmez. Maa-haz habs dahi
tayyib gibi mezhir-i hviyyet-i ilhiyyeden bir mazhardr ki cihet-i tayyibi olmasa
tayyib-i hakkden sdr olmaz idi. Zr usl-i hikmette beynel-illet ve mall
mnsebet arttr. ir:
-;)= - -'- -;= _- J='- ,--- V

; V - '- -~ J Q- ~-= V ;-~ = ;~ _ ~- '--
492

Yan n- Resl (aleyhis-selm)a her eyin tayyibi mahbb oldu. Zr
eyy kem-hiye bildi. Her eyin hakkat hod min-hays-hiye tayyibdir. Pes onlarn
hazretinde tayyibden gayrs bulunmad.
- '--- V ~--= , V -~ J Q- ~-= V -= V ,- ;' _- ;- ;~- J
-=;- _= ; -- ;' ,)= - J~V _- -'--= '- -'- ;- V Q- ~= -,- -'-
~= '- V ~-= V -,- '- > ~--=
Eer sul olunsa ki, y mutasavver midir, lemde bir mizc ki bir eyi tayyib
gre habs bulmaya ve grmeye? Cevb verilir ki, bu man lem-i cema ve ittihda
nisbet cizdir. Amm lem-i halka ve mertebe-i farka izfet ile myesser olmaz. Zr
lem-i tekvn ve cd, mrekkeb minel-ezdddr. Muktezyt- esm-i mtezdde
tekbl-i tezd ve mahbb ve mekrhdur. Nitekim hads-i erfde vrid olmutur ki,
Hak Tel akl halk etti, ki nr- Muhammeddir, badeh ona hitb edip J-- dedi fil-
hl akl ikbl etti, badeh ,- dedi, [441a] akl idbr etti. Biri sret-i cem biri sret-i
fark, biri sret-i muhabbet, biri sret-i kerhet, biri sfat- ceml, biri sfat- cell dahi,
desek cizdir. '~V --- ' Badeh Hakkn hubbu, kerhet ile ittisf mezhir
zmnndadr, bi-hasebiz-zt deildir.
Q- ~-= ,- ; ;- >- Q--;~ _-- '~-V _= ;~ _-- ;' ~--=
Halbuki lem sret-i Hak zerine mahlktur ve insn sreteyn zerine halk
olmutur ki, sret-i Hak ve sret-i lemdir. Pes bu lem-i terkb ve imtizcda bir mizc
bulunmaz ki her eyde emr-i vhid idrk ede ki, ol y habs ola; y tayyib. Zir lem-i
mizc ve terkbde bir tayyib yoktur ki, memzc- bil-habs olmaya ve bir tayyib
bulunmaz ki, habs ile ihtilt klmaya.
---=- '~V Q- -- ~-= -~-- - ,-- ~-= -'- ~--= -'- --- -
Hussen malmdur ki hiss-i zevk ile habs olan eyi hiss-i basar ile kh olur
ki tayyib olur. Pes ey-i mezbrun hiss-i basar ile tayyibini ihssdan hiss-i zevk ile
cihet-i habiseyn ihss- gil olur. Hikyet:
493

Baz- meyhdan menkldur ki cem-i kesr ile bir cfeye murr eder ve
nazarlar cfeye taalluk ettikde, ne gzel dileri var der. Latfe:
Bir gn merhm Nreddn-zde Muslihiddn Efend ile sohbette bir tefricghda
idik, ngh [441b] dmenime necis-i bakar isbet etti. zlesinde kati ve musri ve
mcidd olduum grp, meer destrmda bir reyhn bud sokulmu imi,
buyurdular ki: Bnz stnde yer eden mahbbunuz geen aylarda ayanza bulaan
necis mertebesinde idi. imdi bi-hasebit-tab bu ne aceb menfr ve mekrh; ol, ne
garb-i mergb ve mahbb! dediler (rahmetullh aleyh). Srr rife haf deildir!
_~ V -'- ;- Q- ;' Q- ~--= - '- ;- -- -
Yan mizc- mezkr kallen bulunur; amm lem-i kevn ve fesddan bil-
klliye sfat- habs merf olmak sahh olmaz. Zr tebyiden birisine habs olan, hara
tayyib ve aksi olur. Mesel lub- insn, insna tayyib ve hayyeye semm-i ktil ve
semm-i hayye nefs-i hayyeye sebeb-i hayt ve gayre zehr-i helhil olur.
~-= ~--= _- = -
Yan hlen ki rahmetullh habsde ve tayyibde mevcddur. Zr ikisi dahi
nefh- nefes-i Rahmn ile vcd bulmutur; ve vcd ayn- rahmettir.
~--= ---- ~-= ~-= ~-- --- ~--=
Yan habs, nefsine tayyib grnr; zr her ey nefsine muhibb-i mtktr,
zr kurb ve karn-i mnsibdir. Ol ecildendir ki tayyib dahi indel-habs, habsdir ki
zdd ve baddir.
- '- '- ,- '- Q-'- 4- ~--= '- ,- _ _- = Q- ; V ~-= ~ ; '--
;-~'- ,- ~-- -
Pes bu lem-i tekvnde bir ey-i tayyib yoktur ki emziceden birisine nisbet ile
habs min-vech olmaya, tayyib dahi byledir; nitekim zikri mrr etti. [442a] Badeh
umr- selsenin hadsde slis ki, ferdiyyet onun ile mkemmel olur; ol salttr. Pes
takdr-i kelm- hads, en-nis vet-tayyib ves-salt ve cuilet kurrete ayn fis-
494

salttr. Pes ncnn hazfi m-badinde ayn mezkru mfesser olmayladr. Bu
takdrce rabt- kelmda vki olan tekellfe ihtiyc kalmaz.
~-= '--
971
-'~- ')-V ;-~ _- _--- ,-
Yan Nr- aynm ve srr- kalbim saltta mevcd klnd dedi. Pes
musallnin salt, nr- ddesi oldu. Zr salt, mhede-i ddr- ulhiyyettir. Ve
mhede-i mahbb kurretl-ayn- ktr ve nr- dde-i muhibb-i sdktr. Badeh
Murebde ve baz lgt- muteberede, kurret karrdr; ve karr skn- nefesdir
ki, itmnn- srrdan hsl olur. Pes karr, lzm- srr olur ve srr, sebeb-i nr-
dde olur. Zr kar, berd mansnadr berd-i ayn, srrdan kinyettir. Zr srr,
b- ddenin brdetin cb eder. Gamm suhnetin ve harretin istid ettii gibi.
;, _-,'- '- '- ---- Q-- = Q-- '='-- ')-V 4
Ve salt, mhede olduunun beyn budur ki, salt mncttr ki, abdin
Rabbi mkleme-i hafiyesidir. Nitekim Beni zkir olun bir mertebede ki, siz mezkr
Ben zkir olam. Yan tevhd-lisn ve zikr-i kalbye munkalib olup zkir ayn- mezkr
olsun demektir ki, Hakkn abdi zikrinin mans budur. Yoksa Hak Tel min-haysz-
zt cevrihden gan ve mnezzehdir, ondan zikr [442b] mutasevver olmaz; ill vsta-i
mezhir ile.
Q- _-=~ ,-= _- '- --- ')-~-- Q--~-- ---- Q-- = Q-- -;~-- '-- _
'- -- -- ')-~- _ ')-~-- Q--~- --- Q-- _--- ;-~ ~-~- '- - _'- =
-- ;- --- _-, ;- ;-, Q-, = ;~- -- ;-- '~ Q--' = --=
4'- -- ; --- _-- _- _'- = ; ;-, Q-, -- ;- --- _--- = ;--
;- ; ~'= _'- = - ~~- -)- --- _ ;- --- _--=- = ;- Q- ;
--- Q-- _--- - = ;- Q--~- ' --- ' -- _- ,-~V -'- '~ '- --
V ;)--- ;~- ,-- ;)--- ~-- Q- ,~ ;---~- ,~ '-- -- ;- 7 --
V -= '- --- V; -=- '~ '- -- -- V; _'- = ;- Q-'~

971
Cuilet sga-i mechldr, fil-i cil Allahtr. Nitekim an-karb erh olunur.
495

Q-- Q--' = --= ,- ;= - Q- ;-- _'- ;-~ _-~ '-- ',- ;
---- Q-- = Q-- -;~--
Yan salt, ibdet-i maksmedir ki abd ile Rabb ortasnda tansf olunup, nsf, Rabbin;
nsf- hari, abdin olmutur. Nitekim haber-i sahhde
972
bu mazmn rd ve tasrh
klnmtr; ki kaan abd, Bismillhir-rahmnir-rahm dese, Allah Tel Abdim
beni zikretti der, pes mukbele-i zikr-i abdde zmnen zikr-i Rabb hsl olur mbht ve
ibtihc muzammn olmala. Nkte-i fehm ile; ve buyurur; abd, El-hamd lillhi
rabbil-lemn dese, Rab, Abdim beni mahmd etti der. Bu dahi taraf- Rabden
hamd- abdi mirdir. [443a] Ve kaan abd, Er-rahmnir-rahm dese Rab Tel
Bana abdim sen etti der. Bu dahi kalb-i senya dellet eder ve dahi abd Mliki
yevmid-dn dese Rab, --- _--=- der, yan Abdim Beni tazm etti ve emrini bana
smarlad der, bu dahi cnib-i Rabden aks-i temcdi ihbr eder. Pes nsf- mezkr
ceman hlis-i hakk- Allah olur. Badeh abdin yyke nabudu ve iyyke nestan
kavli mterektir. Badeh Abdim iin ne sul ederse mstecabdr demek ekmel-i
tebcldir. Ve yetin itirki ubdiyyet-i hlis abdin ve istinet-i hlis Hakkn olmasdr.
Badeh abd hdinas-srtal-mstakm t ki Ve led-dlln (Ftiha, 1/5-7) der. Pes
Allah Tel bu yetleri vesyir mesliyyetlerini ceman abde it eder. Pes bu taksmi
talmden sonra krat- Ftihann saltta vcbun tefhm eder ki, Ftihasz salt, salt-
maksme olmaz; zr mdem ki salt, mecma- hutvet-i vcb ve imkn olmaya. Ve
Kb- kavseyn
973
ev edn rtbesin bulmaya, mirc- mmn tlkna tahsl-i liykat
klmaz. Malm ola ki bu hads-i kuds delletince besmele, Ftihadan cz olmak fehm
olunur.
Q- , _)- '='-- ~-' '- ,-= _- _~ -'- _= ~'= _= Q'= --- _=,
--)- ~--= ,~- ; , Q- Q'= Q- _-, Q- Q--= '- '- _'- - _)(
-'~-
Vaktki salt, mnct oldu ise, mnct zikirdir. Pes her ki Hakk zikr etti,
Hak ile cels oldu; ve Hak dahi onun ile cels oldu, izfet tark ile. Ve her ki zikr

972
Mslim, Salt 38; Muvatta Salt 39.

973
Kavseynden dahi murd, vcb ve imkndr. (sellemehullh)
496

ettiine cels ola, ve halbuki basar- hadd [443b] shibi ola, elbette cels grr. Pes bu
takdrce salt mhede ve ruyet oldu. Ve her ki bu manya hakkat- salt ile muttasf
ola, hl-i saltnda elbette uhd- rh ve ruyet-i ayn ile Hakk grr.
;-~ -- _- , -- _= , J --- _-~- ;- '- Q-- -, ; ,~- Q- ; '-
- V - , '- -~ _-- -'='-- --- ---- _- --=-- -, -' '-('- -~--- -, ; '
_= Q- ---
Eer musall basret-i irfn shibi deil ise ve Hakkn her mazhardan zhir ve
her mecldan mtecell olduun bilmez ise Hakk grmez. Pes bu makmdan musall
muteber-i marifette rtbesin bilir. Ve saltnda uhdu ve ruyeti ile Hakk grr m
anlar. Pes eer bu marifet istidd yoksa bri sdk- mn ile ve takld-i ruyet ile
kblesinde Hakk tahayyl etsin ve mnctnda tasavvur klsn ve Cnib-i Haktan
gelen vridt- rhniyyeye ve gaybiyyeye kulluk tutsun.
-- - '= -' '-'- ' '- '- 4~>- '- ;)- J~- J '- - Q--~- ->
_- ;~, -- J~ --- ,-= _- '- -- _-~ '- ~-= _-~- ->-
;-~
Pes eer musall kendinin lem-i hssnda yan mertebe-i mahssasnda olan
ehl-i zhire ve halfinde olan melike-i hssa-i musallne imm- mukted ise ki her
musall elbette imm- mukteddr; y cemat mahallesine y ahl-i beytine hi olmaz
ise kuv-y melekiyye-i mahssasna, dhiliyyesine ve hriciyyesine; eeri sret y
mnferid ise de. Nitekim bu man haberde vrid olmutur. [444a] Pes her imma
rtbe-i Resl (aleyhis-selm) hsldr ki immet fil-hakkat hukk- ibda kymdr.
= Q- -'-- _ -~ -- = '- --= Q- ~-- ,-=-- --- Q- = -~ '-
Dahi immet taraf- Haktan niybettir. Zir grlmez mi ki Semiallhu li-
men hamideh dese Hakkn hamd-i abdi semn imm evvel nefsine haber verir,
badeh halfinde olanlara haber verir.
497

;-~ --,- ;-- ,=-'- ---- '~ _-- '- = '- --= 4 '-- ,~'= ->- ;---
')-- ' V ')-'- -- ;- ;-~ _- , = J~= ; Q-- ')-'~- _)-- Q _
Q-- ; '-- ')-- --- _= Q- , '- -~ ; '- -='- Q- , ; -V Q-- ,- -~ _-
-~ _- Q-- ; V >~ J~-- Q--- , ; -~ ; -; - - - ')-- ,~= ; Q-
--)~ ;
Yan pes melike ve hzirn- ns Rabben lekel-hamd kavlin kil ve Hak
Tel lisn- abdden Semiallhu li-men hamideh zikrin zkir olup, fil-hakka nr-
tevhd-i salt ile zikir, zkir ve mezkr hep bir oldu. Pes ey rif-i mkif-i esrr!
Ulvv-i mertebe-i salt gr ve salt shibini ne mertebeye mnteh klar bil! Amm
her ki saltnda derece-i ruyete varmad gyet-i salta ermedi, dahi onunn saltta
kurretl-ayn hsl olmad. Zr nc ve mnc kimdir, bilmedi. Eer vridt-
gaybiyyeye ilk- sem etmek mertebesine varmad ise mnc olmad gibi, mstemi
rtbesin dahi bulmad. Belki hayyiz-i hitbdan [444b] hric olup ona hergiz musall
tlk sahh olmad. Ve salt ancak kym ve kuddan ibret olup ve ifdesi mcerred
katl-i seyfden hals oldu.
_- ,~- Q- --- '-- ; '- ;-~ ;~ ~-'- ',--
Pes malm oldu ki salt, beynel-ibdt kurb- feriz ve kurb-i nevfili cmi
ola. Bu ecildendir ki ibdtta bir ibdet bu kadar ki gayrinde tasarruftan mni ola.
Salttan gayri mdem ki saltiyyette dim ve sbit ola. Yan ibdet-i salt, abdi nefsine
mtemahhz edip, gayr-i ibdetle megl etmez. Ve gayri ibdet-i salttan abdi gil
olmaz. Sir ibdt byle deildir.
974

'- ;- Q- --- J--~- '- ')-- '- ,- ')-- = ,
Ve nefs-i saltta dhil olan akvlde ve eflde zikrullh, ceminden ekberdir.
,- - , - (Ankebut, 29/45) [Allah' anmak elbette (ibadetlerin) en bydr]
el-yet.

974
Zr her emr ki makm- salt ola ol hn-i saltta fah ve mnker add olunur nefsinde mbh ise de.
498

;- ~- _-- _-- _- ;-~ _- J-'- J=, -~ '-, --
Yan halbuki racl-i kmil fis-saltn keyfiyyetini Feth-i Mekk adl
kitbmzda zikr etmitik. Bu kelm cmle-i itirziyyedir ki, dell ile medll ortasna
muterizadr ve delli zikr olunandr.
,--- '~=- Q- _)-- ;-~ ;- = V
Yan Allah kelmnda buyurur ki: Tahkkn salt abd-i musalliyi fehdan ve
mnkerden mni olur ,--- '~=- Q- _)-- '-~ (Ankebt, 29/45) [Muhakkak
ki, namaz, hayaszlktan ve ktlkten alkoyar]. Feh, fcr ve menhiyyedir;
mnker, eammdr, mbha dahi mildir. Yan her nesne ki salttan agil ola,
mnkerdir. Zr musall-i hakk saltyla mtegil olsa biz-zarret gayr-i Haktan
fri olur. Musall [445a] gayr-i hakk dahi olsa beher-hl salt- mtemil olduu ey
ki krat ve ed-i erkn- salttr ve onu msivdan nehy eder, tahret-i beden ve sevb ve
tahret-i mekn ne kadar fcr define sebeb olur. Menfii salta hadd ve gyet yoktur.
Sbyn ve mecnn bunu melh dahi addeder ise kldrmak efdaldir.
J~- '- ')-- '- '- -- ,-- _- ,~- V _-~-- ,~ -V
Zr n budur ki musall iin ibdet-i mahssasndan gayride tasarruf etmemek
merdur. Mdem ki fil-i mezbr ile megl ve mukayyed ola ve ona bi-hasebil-hl
musall tlk oluna, zr zarret-i hl gayre tecvzden nhdir.
')-- _- ,- = ,-
Ve halbuki zikrullh salt- mtemil olduu eynn azamdr. Pes niin
ayrn man olmaya?
- --- '-- ;~ _- --= Q- --- = Q- ;- - ,- ')-- - -- , Q- ,
;-~- '- ;- = '- 4- _'- = ',-- V
Vaktki ,- - - (Ankebut, 29/45) iki manya mr oldu ise ki, birisi
abdin Hakk zikri, birisi aksidir. Lkin kk- evvel tetimme-i dell olman, kk-
499

sniye iret etti ki, abdin Rabbi zikri, Rabbin abdi zikrinin netcesidir. Pes man
demektir ki; abdin Rabbi zikrinden Rabbin abdi zikri suline cevp ve ztna sen
hninde ekberdir. Zr sfat- kibriy Hakka mahsstur. Bu ecildendir ki Allah Tel
sizin saltnzda mnderic olan efl ve ekvl- mesnanz bilir dedi. Zr zikri [445b]
ve ilmi emel ve ekberdir niin bilmeye?
')-- -' = , Q- ;- '- ; -~ -'-'- --)~ ; -~ _- '-
Kezlik abdin zikri, netce-i zikr-i Rabb oldundr ki abd, hakkat- salt ile
ve zikr ile tahkk edemez ise bri ilk- sem etsin ve hakkat- istim ile tahakkuk ve
temehhuz klsn ki Hakkn onu zikri beher-hl mezkriyyetini mstetbi olur. Ve abdi
keml- zkirn silkine mnselik klar.
;-~ ~-- ;=; _ - Q- ;' ~--- ;-- , Q- ' '- ;=; 4 Q-
; ' _ --- , _-~- '-- ' _ ----~- , > _ ',= --=
--- ;-= , ----~- '~-V ,=- -;=~ ' _ ~;--- , _-~-
-,-- ,=- '--'- ,= ,=- '- - Q- , '-=- Q- ~;--- '-- ',
Yan zmn- saltta mezmn ve mstetir olan esrr- celledendir ki hazret-i
vcd ki hareket-i makleden hsldr ki, lemi adem-i izf ve sbt- ilmiyyeden
vcd- ayn ve hriciyyeye nakl etmitir. Ve hareket-i mevcdt, bit-tab harekt-
selseye mnkasim ve mnhasrdr ki mstakme, vfkyye ve menksedir. Pes salt
dahi cem-i harekt- selseyi mtegil olmayla cem-i avlim-i mteharrike saltta
mnderic olur. Amm beyn- itiml, zr hl-i kym- musall, hareket-i
mustakmedir ki, hareket-i insndr. Ve hl-i rk, hareket-i ufkiyyedir ki, hareket-i
hayvndr. Ve hl-i scd- musall, hareket-i menksedir ki hareket-i nebttr. Ve
cemd iin hareket-i ztiyye yoktur; meer hareket-i kasriyye ola, ol dahi bu cmlede
dhildir.
[446a] Pes musall dahi tamm- az-y beden ve kuv-y insn ve hayvn
ve nebt belki ecz- cemdiyyesi ile nsha-i mcmel-i avlim olduu itibryla ki
mteveccih ve mstarak- ibdet ola. T ki ed-y kr-i nimet-i vcd ve ml-i
mertib-i mezkre ve syir niam- mterettibe kla. eref-i mertebe ve hl u mel
500

mlmdur. Badeh malm ola ki insnn hl-i nmvvnde hareket-i zhiresi
kmetinin istikmet zere semt-i resine harekettir ki, ke-enneh resi semya sud eder
gibi hareket eder. Eeri syir cihtna dahi hareketi sbitedir; lkin fevkine hareketi
itib-i hiss-i basarda syirinden azherdir. Badeh insndan m-ad hayvnn hl-i
nmvvnde hareket-i azhari resinin cnib-i ufka hareketidir eeri syir cihtna dahi
harekt- azs mukarrer ise de. Hareket-i nebt- menkse itibr olunduu zr res-i
nebt, nebtn asldr ki arzdan gds ve sebeb-i nev nems aslnn cihet-i arza
taammukundan hsl olur. Baz rrh hareket-i intiksiyye yoktur, mcerred intikasdr
demi; amm usl- nebtn amk- arza nfz ve duhl ayn- hareket-i menkse
olduu zhirdir. lm-i fellhata nazar olan bilir. Pes nebtn hareketi z-ciheteyndir
aslnn hareketi menksedir ve fr ve asann hareketi mstakmedir. Amm burada
insnn ve hayvnn hareketine nisbet nebtn cnib-i rese olan hareketin itibr ettiler,
cnib-i kademe olan hareketin itibr etmediler. Badeh eeri insn ve hayvn iin
indel-irdet hareket-i devriyye dahi sbit olur. Amm taksm-i mezbr [446b] taba
nisbet ile olman ona taarruz olunmaz.
;- '- ) ;- ( _-~-- _= _-=- '- ~-- _ J= ~~- ; ;-~ _- _--- ,- ~-=
_-~- _ V _'- - = ; '--
Yan hads-i sbkta cuilet lafz sga-i mechl ile vrid olup ve cal-
musallye nisbet klnmayp Hakka izfetinin sebebi, zr Hakkn musallye tecells
geri Hakka rcidir, musallnin onda medhali yoktur. Eer sul olunursa ki, y abdin
istidd-
975
kadmisinin hergiz hkm yok mudur? Cevb verilir, onun itibr ve
hkm lem-i ehdete ve feyz-i mukaddese gredir; amm feyz-i akdese nisbet istidd
dahi Hakkn ifz- atsdr ki, abd, ol makmda muzmahil gibidir ki imtiyz- ilm
mertebesidir. Pes cem-i vridt bi-tarkil-imtinn olur.
-- _-=- ,-- _-- ;-~'- -,-V ~-- Q- -~ -- ,- ; ; -'-
976

975
stidd dahi Hakkn itsdr.
976
Minh zamri Hakk ve leh zamri Resle iddir.
501

Zr Hak Tel eer bu sfat nefsine nisbet etmese salta emr, tecellsz olur
idi. Pes salt tecellsz olsa mhedesiz olur idi. Zr salt- mefrza, abde vcibdir;
lkin Haktan tecell emr-i vcib deildir inyet-i Br ve imtinn- ilhye mevkfdur.
--- ,- ~-= '-- '---( _,=- -'~- ~-' '---V _,=- 4 -- ' '--- _- _
;-~
Pes vaktki tecell-y mezbr Hakdan Nebsine bi-tarkil-imtinn oldu ise
cnib-i Nebden mhede bit-tarkil-imtinn oldu. Zr tevfk-i ilh sebk etmese
mhede nice myesser olur? Pes cuilet sga-i mechl olmak lzm geldi.
-,-- -~ _ - ,=- >- - --- Q- ,--~-- ,--~V Q- ~=- Q-- [447a]
Musallnin kurret-i ayn deil; ill mhede-i mahbbdur ki ayn- muhib
onun sebebi ile karr ve temkn bulur. ,-- fiil-i muzridir, feth-i kf ile ki - - , - - - ')
V - = , (T-h, 20/40) [Gz aydn olsun da zlmesin] gibi el-yet. Y kesr ile ola
srr, snsi karar mansnadr. Zr ruyet-i mak hlinde ayn- k mstakarr olur
ve gayre nzr olmaz. stikrrdan mehz olur. Tafsli sbkn mrr etmitir.
-~ ,-- -~ _-
Zarf- mezkr ruyete mteallaktr. Man demektir ki, ayn- muhibb ruyet-i
mahbb ile mstekar olur, gerek ol mahbb suver-i meclden bir mecl olsun, Msya
sret-i nr gibi ve Neb (aleyhis-selm)a suret-i ==- ,- '~ gibi. Yhd eyde
olmaya yan srette olmaya belki manda ola, tecell-y zt gibi.
-,=-- -- ;-~ Q- '=-~ ~--= ~ '--V '- ;-~ _- '--V Q- _)- 4-
-;-=- -'~-
Yan salt- mmn makarr- mhede-i ddr olman, musall saltnda
gayre iltifttan nehy olunur, gerek suveri, gerek manev. Zr iltift- musall, bir
nesnedir eytn onu isteyip bulamaz, eline girdii gibi fil-hl frsat fevt etmeyip,
muhibbi, mhede-i mahbbundan sarf edip mahrm eder.
502

=;- ---- ,-- _ -;-~ _- ~-- '- ~---- - ;-=- ' ; J-
Belki Hak, musall-i mltefitin mahbbu ola idi, hergiz saltnda kblesinin
gayrine vechi ile yhd ayn ile mteveccih mi olur [447b] idi, ve vech-i mahbb
kblesinde mehd iken gayre vcd mu verir idi? Bi-vechih dedi, bi-aynih demedi.
rz bil-vech kerhette eedd olman, eeri ayn ile dahi iltift vr ise.
_-- '~-( '- V ~'= '- -- _- -'-- --)- ; J ~-- _- ' ;- '~-(
_- ; ,-~- ~--
977
' J)= V - V ~-- _- --~ Q- -- , ;)- -,'-
_- ' '-
Yan hl budur ki insn hl-i nefsine alemdir ki ibdetinde bu mesbede
midir, deil midir? Zr kiinin nefsine ilmi zevk ve vicdndir. Pes murd budur ki,
kii bu mesbede deil ise himmet gerek, terk-i iltifta iltift gerek. nsn nefsine basret
zeredir. Kizbini sdkndan mmtz klar, meer nefsinden gfil ola. Ol hod kr- kl
deil, bk ne demek gerek!
'---- _-~ - '-,-= _-~- '-,- _'- -'- ,= --~- ;-~ _-~- ;
Badeh msemm-y saltn bir ksmeti dahi vrdr; zr Allah Tel, bize emr
etmitir ki Ona salt ediniz! '---~- ;--~ --- ;-~ (Ahzb, 33/56) [Siz de ona salt
edin] kavli ile ve bize haber vermitir ki bizim zerimize musall ola
--'-- ;---- -~ - ; (Ahzb, 33/43) [melekleri ile birlikte zerinize rahmet ve
bereket indiren O'dur] kavli ile. Pes abdin salt efl-i mahssa, Rabbin salt tecell ve
cd ve rahmet; ve msemm-y saltn ksmeti, kelimenin isme, fiile, harfe ksmeti gibi
deildir ki, her birinde mhiyyet mevcde ola. Belki bir msemms efl- mahssa,
musemm-y har tecell ve cd ve rahmet. Nitekim denilir; saltullhdan rahmet,
mmnden du, melekden istifrdr.
-- '-- ;-~'- [448a]

977
'~- -=- ,-~- '- '--- ') ')'- _-- --- = ,-~- ~-- _-- '~-V J- 7
;- -'- - '~- ;-- ]
503

Pes salt, bizden Hakka efl- mahssaya mnkasim oldu; ve Haktan bize
tecell ve cda mnkasim oldu.
,=V -~'- _-~ '--'- _-~- ; ' '-
Vaktki musall, halbe-i sibkta yan yar atlarnda mcellnn ardnca
gelene, tlk olundu ise. Nitekim mcell cmlenin nne gelene tlk olunur eyh
(kuddise srruh) buyurdu ki: Kaan Hak Tel musall olsa, ism-i hir ile musall olur;
ve man-y lugav mahallin bulur. Yan bizim suver-i istiddmz ile mtecell olsa
ism-i hir ile olur; zr hiriyyet bi-hasebil-lgat musallden mstefd olur. Nitekim
buyurur:
; ------- ,-- -,=-- --- _- -- --= - _= Q-- ; -- ;= Q- ,='---
----
Pes Hak Tel, musallden mstefd olan ism-i hir ile mtecell olcak, Hak
Tel vcd- abdden mteahhir olur. Ve ol mteahhr olan ol Hakkn ayndr abd
onu, kalbinde nazar- fikrsi ile; y takld ile halk eder ve mirt-i zihninde sret
baldr. Pes ol sret, ilh- mutekad olur. Baz nshada ---- V ; vki olmu
lm- tarf ve terkb-i tavsf ile ve feth-i kf ile. Nitekim nsha-i evvel kesr-i
kf ve izfet ile idi. Pes ekk yoktur ki itikd vcd- mutekde tbidir. Ve ilh-
mutekad dahi, feth-i kf ile, vcd- mutekada tbi olur. Kesr-i kf ile ve ondan
mteahhir olur, zr metb bit-tab tbiden mkaddem ve tbi ondan muahherdir.
--~V Q- J=- 4-- '- '- ~~=- ;-- ] J-~ Q- -- = _~ ---= '- '-
'-- ,-V Q- ,-= '~ ;= ; '- ; '- ; '-- ' ='- -,- Q- --- ;
Pes suver-i ilh, tevbi-i istidd olan itikdt- muhtelifenin suver-i
mtenevvias hasebince muhtelif ve mtenevviolur. Zr Hakk- mutlak iin bir
mahalde taayyn yoktur, isim ve sfat ve nat ile mukayyed olmaz. Vahdniyyn-
nattr. Nitekim Emrl-mminn, keml- ihls nefy-i sfttr dedii bu mandr.
Ve Cneydin " !- ; !- ; " dedii hakkat- hlden haberdir. Zr m iin levn
yoktur, latf-i mutlaktr. Zurf- kesrenin elvn- muhtelifesi ile mtelevvin olur.
504

-)- '---- _-~ - = ;
Pes bu akid-i muhtelifede suver-i istiddt ile mtecell olan Haktr ki, bize
musall ve bizden muteahhirdir, yet-i mezkrede geldii zere.
,=7 ;~V '- ' Q=- '---~
Amm kaan biz Hak zerine musall olsak ism-i hir bizim iin olur ve
hiriyyet ile biz mtehakkk oluruz ve sret-i sniyede Hak evvel, biz hir oluruz.
'--- _- '--'-~ '-' ~~=- ---- ;--- ;~V - Q- ' _- -'-, '- -- '---
Pes biz bu makmdaki, hiriyyet ile tahakkuk makmdr, sbit ve kin olduk.
ol saltta hiriyyeti sbit olan musallnin hli gibi olduk ki, mezkr olmu idi. Pes biz
Hakkn ktnda hlimiz ve muttasf olduumuz sftmz hasebi ile sbit oluruz.
Q- ,='-- ; _-~- '- ')- -'--= '- ;~- V '-- _= ,=- >- --= _- _-'~
Pes Hak bize nazar etmez; [449a] ill istiddmz it ettii sret ile nazar ve
tecell eder. Yan m-i tecelli kemlde ve noksnda zarfmzn levnine tbi olur. Zr
musall meydn- sbkda mcell-i sbktan mteahhirdir. Yan mcell, keenneh
abd-i mstaiddir ve musall, Hakk- mtecelldir. Pes tecell, istidd- kadme tbi ve
ondan mteahhirdir.
978

- =--~- - '-- _- ,-='- _- --- =--~- -;-~ ;-- -- J _'- ;-
---~ ,-- Q- -=
Ve dahi yet-i kermede -'-~ ;-- -- J (Nr, 24/41) [Her biri kendi dusn
bilmitir.]den murd, ayn- mevcdtn her biri ve suver-i akyid-i aynda zhir olan
Hak mertebesin bilir ve Rabbini ve Rabbini tesbh ve tenzhin fehm eder. Pes salt

978
Malm ola ki Hakkn abd iin iki tecellsi vardr: Biri, tecell-i makm- feyz-i akdesdir ki suver-i
istiddt- abd ile tecelldir ki, Hakkn unu ve eflde takallbdr. Ve bu tecellde abd takallb-i fi-una
tbidir. Pes bu makamda Hak, mcell ve abd musalldir. Amm tecell-i sn ki, Hakkn abde bi-hasebil-
istiddtil-kadme tecellsidir. Feyz-i mukaddes makamdr burada mezkr olduu zere emr bil-aksdir; abd,
mcell; Hak, musalldir. tibreyn-i mezkreyn ile shibl-Lemt kavl-i Cneyd, ; ' -=- ; ;-=- ; '
-;-=- ; ~=-ye haml eder.
505

bilir demek, taahhr rtbesin bilir demek olur. Ve tesbhin bilmek, Rabbini nakysdan
ve n-yesteden mnezzeh klar demek olur. Amm sret-i akyidimizde zhir olan
Hakkn bize salt ve tesbhi bizi nakysdan tekml ve evsh- imkniyyeden tathrdir
-=nn fili istidddr ve zamr-i mefl Je ittir.
;- ;--= - --=- _-~ ; V -~ Q- '--
Pes cem-i eyda ilm-i sr olcak cemsi Rabb-i Halminin ve Rabb-i
Stirl-leznin hamdini msebbihdir. Hilm rtbe-i m-dna tenezzldr ki, suver-i
eyyla zuhra ve kemlt- gabiyyesinin izhra sebeb olman.
- - J-~-- _-- ;' _--~- --- V 4-
Yan eydan her ey iin bir tesbh-i hs olduudur ki cem-i lemin aynt-
tafsl tesbhin bilmez; zr tefsl-i vcda ve esrr- mertib-i ilhiyyeye hadd ve gyet
yoktur.[449b] htas vus-i mmkinde deildir.
---=- _-~ V ~ Q- _'- ;- _- ')-- _-~- -- _-- ,--~ ; --,- ;
Ve bunda bir mertebe vardr ki, ol mertebe Hakkn abd zerine saltdr ve bu
mertebe-i aliyyede musall ve hmid ve msebbih, ey-i vhid olur ki, Haktr. Ve ---=-
zamri bu mertebede abd-i msebbihe bid olur ve abd elsine-i Haktan bir lisn-
msebbih olur.
'--'- -~ _-- ; ---=- ;- _- - ,--~'- -~ 4 --=- --- ;- -
Yan ---=- zamri Hakka id olmaz, eye id olur; yan her ey Hakk
nefsine olan senyla sen eder. Zr eyin nefsine sens, bi-aynih Hakka sensdr.
Srr budur ki hviyyet-i ahadiyyet, mertebe-i ilhiyyede zhir olduu gibi mertib-i
kevniyyede dahi zhir olur. Pes ekvndan her ey mabdunu msebbih olsa kendi
sretinde zhir olan hviyetini msebbih olur. Pes hem msebbih olur kesr-i byla;
hem msebbeh, feth-i byla. Ve hem hmid ve hem mahmd olur.
506

- ---- _- -'--- '- --- Q- ' '- ~-- - =- ----- _- - ( _-- _-- '--
')-~ '- 4~ >- -'~ -- '--'- -~ -- Q- -'- ~-- _-- V _- '-- - = ;)-
----- '- _-- -'--- -~ ;)- -- ,='-- ;-~- ---- ')-'~ _ = ')-~ --
~-- _-- -'- 4 Q- ; ~~- ; -,-- ---- - -)
Nitekim bu many mutekad- ilh ve cil-i mabd olanlarda demi idik.
Yan eynn nefsine sens, ilh- mecllerine sensna tebh etti ki, [450a] insn
itikd ettii ilh- meclne yan zihninde tasavvur ettii ilhna sen eder. Zr
itikdnda ol tasavvur ettii sret ilhdr, lkin fil-hakka kendinin masnudur ve
mecludur; zr kendinin cali ile ve tasavvuru ile hsl olmutur; yoksa ilh- mutlak
tasavvur ile musavvir ve taayyn-i hs ile mteayyin olmaz. Pes her sen ki abd ilh-
meclne eder, fil-hakka nefsine sendr. Amm hl byle idiin bilmez; ilh-
mutlaka sen ederim sanr. Zr bir mesna medh ve sen, fil-hakka sniine ve
nakkna sendr, mesel fern-i stdna demek gibidir. Zr mesnun ve nakn
hsn ve kubhu sniine ve nakkna rcidir. Bu ecildendir ki gayrin mutekadn zem
eder. Mesel kfire putperesttir diye etm eder, haberi yok ki, hne-i kalbinde ondan
azam nce putlar var ki cn gibi saklar. Eer insf olsa putperesti zemm etmezdi, ki
ol sfat kendide maa-ziyde mevcdedir.
= _- ----- '--- -,-- _-- ~,--V 4 _- 4~ V J'= '= ;-- - ~'~ V
ll ki bu man muhakkakdr ki, mabd- hs hcetini elbette chil olur; zr
gayre itirz eder ve mutekadlarn inkr eder. Eer bile idi ki cmlede mabd-
muayyen ilh- mutlaktr ki istiddlar hasebince tecell etmitir, gayrin ilh dahi budur
deyip, hcct- inkra dmezdi.
J _- = ,- ----- '- '--- - ;-~ '- ; '- ; ---= '- '- ,- ;
;~
Yan eer Hazret-i Cneydin, !- ; [450b] !- ;-- kavlinin mansn bile
idi, ki Hak Tel, suver-i ayn ve ezhn ile tecell eder, istiddlar ve kbiliyyetleri
miktrnca demektir, her mutekdn itikdn teslm eder idi. Ve her srette grd
Hakk- zhiri inkr etmez idi ve mmn-i hakk olup sadet-i uzmya vsl olur idi.
507

Q= --- '- _'- = '- 4--- ;'- Q- '= ;)- ---- J _- V ,)= V _- ---
--- '~ _-= '~ '- ----- ;~
Ve her mutekd ki, kesr-i kf ile, itikd- hss ile mutekad ola ve Hakk
mteayyin ve mukayyed gre; ol lim, lim-i ehl-i yakn deildir, shib-i zanndr. Zr
lim-i rif olsa Hakk her srette grr idi. Ve her akide itikd eder idi. nkr ile
mahcb olmaz idi. Kll mbted zann haberdir. Pes her mutekd znn olduu
ecildendir ki Allah Tel: Ben abdimin zann ettii zereyim dedi. Yan Ben, ona
zhir olmazm; ill mutekad sretinde zhir olurum. Dilerse abdim beni mutlak klsn
ve cem-i mezhirde bulsun; yhd dilerse istidd verdii sret-i muayyine-i
maznnesi ile mukayyed klsn.
979

~ ~ V _-=- ( '- ---- ~-- ~ - ( ; -= --='- ---- '- -V
_= ;- = ;)-'- ')~ V V ~-- ~ -- '- V ~ ~-- Q-- '-~V Q--
980

J--~ -) ;
[451a] Malm- rifn ola ki kalb-i insn, ki lahm- sanevberdir, nefsinde bir
ey-i mukayyed ve avrz- taayyn ile muayyen ve hudd- teahhus ile mahhastr.
Pes idrk etmez, ill kendi gibi ahs- muayyen idrk eder. Pes kalb-i insna ilh-
mutlak smaz ve dahi mudrik olmaa kbiliyyet olmaz. Mesel bir zarfn iinde hull
eden ey, zarfn ihta edemez belki zarf onu ihta eder. lh- mutlak ise hudddan ve

979
Sz ben eyledim tamam
Sen kula ol var ey hmm
Hak sznde gmn olmaz
Yahlkta yamn olmaz
Haktr Hakka veren iln
Sz Hakkndr gayr yaln
n Hak syler Hak iitir
Abdin y bu ne iidir[?]
] ] - ,~ -~ --
; ~- ,= ,- --;- -,)-
; ~- ,= ,- ' ,)- ~~--
980
_= ;- = kavlinde iret-i aliyye vardr ki cem-i m fil-kitb makm- cemden ve mertebe-i
tevhdden ola, lem-i kesretten ve mertebe-i ehdetten sz olmaya. Pes bu kitbdan lisn- ehdet ile ashb- kesret
mukvele ve mukra-i insf diresinden brn ve hadd-i edebden tecvzdr.
508

evsfdan mnezzehdir, belki cem-i eyda mevcddur. Belki cem-i eynn ayndr,
gayri yoktur. Mutekdlarn ilh ise mahdddur ve mukayyeddir, kalb-i rife smaz.
Eer nks- sulin ederler ise haber-i Resldur ki: Hak Tel, zemn ve sumna
smaz, ill kalb-i rife sar buyurulmutur. Vech-i tevfk nedir? Cevp verilir ki
Hakkn kalb-i rife smas istidd kadarnca Hakkn tecellsdr. Pes tecell eden
Hakk- mutlaktr, lkin tlk haysiyyeti ile deildir. Zr tlk- tecell abdde vcd-
taayyn komaz. Hazret-i Msnn taleb-i ruyetinde Q - , - (Arf, 7/143) [Beni
gremezsin] cevb bu manya irettir ki, cebel-i vcdun nr- tecellya istitat
yoktur. Pes Hak Tel mecm- esm ve sft ile defaten, vhideten kalb-i vhide
tecell mmkn olmaz. Eeri kalb-i rifin cem-i esm ve sft ile tecellya kbiliyyeti
vrdr amm vhiden bade vhid olur, deften olmaz.
te nutk- lisn- kmilin ve uhd-i rifn- mkifn budur. Fehm-i rifn
gerek!
_-- ' _-- '--V ;- '- _=- ; _--=- _'-= _; ,-~ _--;- _-- = --=
>~ -'=~ .

509

[451b] Sadetli Pdih Bu Hakre cb ve htiyr Meselesinden
Sul Ettikde Verilen Cevbdr:
Bismillhirrahmnirrahm
Malm ola ki zamn- kadmden zevil-ukl- efrd- insniyye frka ola
gelmitir. Amm devlet-i muhammediyyeden sonra usl- sfiyye ile cmlesi drt blk
olur. Badeh sfiyye-i muhakkikn itikdn koyalm. Pes ol frka-i selse ki, birisi
hkem, ikisi mtekellimndir. Amm zmre-i hkem, alel-tlk ve bi-tarkl-ittifk,
hazret-i vcdul-mutlakn hazert ve mertib-i mezhirde tenezzl ve siryeti ve
zuhru, bi-tarkl-cb vel-ztrrdr derler. Amm bunlar dahi iki zmre olup,
mutekaddimni, cb, ztrr ve lzm mansna haml edip derler ki: Hakkn
msivy halk, zarr-i emrdir. Nra ihrk ve mya irk nice bit-tab lzm ise
Hakka dahi halk- lem byle lzm, ehemm ve zarrdir, etmemek kdir deildir,
derler. Lkin mezheb-i mezkrumuz hep merdd ve shipleri savb- hakdan matrddur.
Zr Hak Telya bu sfattan noksn mteretteb olur. Bu ecildendir ki mez-y mezbr
ayn- aczdir. Allah Tel aczden mnezzehdir. Amm bu mevkfda tevakkuf
buyurulsun ki,
981
,- ~- ,- ~-- '- '--=- hadsinde hubb- zarrden n olan acz
ve ztrr kusr ve noksn cb eder mi, etmez mi? Allahu alem. Badeh mteahhirn-i
hkem ki, nr- firsetleri mikt- nbvvetten muktebesdir derler ki: H! Hud-y
Tel, cb- aczden mnezzehdir, geri fiilinde cb ve zarret grnyor; lkin hilfn
etmemee kdirdir. Zr fiilinin hilf ki, etmemesidir emr mmkindir. Sfat- Kudret
hod cem-i mmkinta mildir. Nihyetl-emr hilfn etmedii adem kabh olup
vcd hasen oldundr.
982
[452a] Pes imd cb iki ksm olur: Birisi, cb- memdh,
cb- gayr-i memdh. Bu mezheb dakk- ulem ve ehl-i snnet ve cemaatten baz
muhakkkn mezhebidir. Rmda merhm Keml Pzde ve merhm Cell Devvn
gibi nisbet-i kdem ve huds [?] ile h-ender htir. Amm ashb- zevhire varta-i
mhlikedir, lzml-ictinbdr. Badeh mtekellimn dahi iki frkadr: Birisi Eire,
birisi Mutezile. Ve bu tifenin ikisi dahi hkemya hilf edip Allah Tel, fil-i
muhtrdr, mcib biz-zt deildir derler. Yan msivy diler ise halk eder ve dilemez

981
Acln, Kefl-Haf, II,191; Suyt, ed-Drrerl-Mensre, 163; Ali el-Kr, Esrrl-Merfa, 273;
Sehv, Meksd, 327.
982
ndel-muhakkkn adem err-i mahzdr, zir inf-i rubbiyyette medd olur derler.
510

ise etmez, ketm-i ademde isbt eder derler. Pes tifeteyn, mezheb-i ihtiyr- Brde
ittifkdadr. Lkin ibd, eflinde muztar mdr, yoksa muhtr mdr? biribiriyle ihtilf
edip Mutezile, ibd eflinde mstakil ve muhtrdr, fiillerini kendiler biz-zt
hlklardr. Ol sebebdendir ki hayr iler ise mesb ve err iler ise mukb olurlar,
derler. Ve abdin zimmeti medr- teklf olmaa en byle gerektir derler. Bunlar nr-
marifetten ziyde mahcblardr. Badeh mtekellimn dahi iki blk olup, bir bl
ki Eiredir, cem-i eflin hlik Allahdr, abdin asl medhali yoktur. Mesel
mrteiin elleri titremekte b-ihtiyr olduu gibi, derler el-hak muvahhidne szdr;
lkin mahcblar medr- teklf gremicek krlarnda ztrb olur. Pes frka-i sniyesi, ki
mteahhirn [452b]dir; mezheb-i Eb Mansr Mturidir. [?] Abdin fiilinde uru ve
kudreti ve ihtiyr vardr. [?] Hakkn mecl-y sfat, kudreti ve irdetidir. Eeri kudret
ve irdeyi abde nisbet ettirince dire-i tevhdden nevn hurc grnr. Amm rif-i
muhakkk yannda, ki mertebe-i tebh ve tenzhi mezc-i latf ile mezc etmi ola, asl
ekl kalmaz. Ve bil-cmle mezheb-i ukta cabet ve ihtiyr ve kdem ve huds
mahvdir. Lkin mertebe-i esm ve sfatta sfat- cb ve ihtiyr ve irdet sft-
msteklledir tekz-y mazhar eder. Zevk-i marifet budur ki, ikisinin dahi mertebesi ve
mazhar mevcd olup tatl-i sfat lzm gelmeye. Badeh ism-i Zhirin tekzasn
bilmek gerek ve maktan ka dokunan te-i cezbenin hkmn ve eserini anlamak
gerek, t ki aczin noksn ve kusru grnmeye. rif-i hakk cb ve ihtiyrdan b-
haberdir. erat-i mseviyyeden mukaddem belki Hazret-i drsden sonra ekbir-i
hkemya bu marifet tecell etmi, amm vsl- hakkat ve rif-i nefsl-emr olanlar
mahv- rsm ve nefy-i vcd edip, sud-i bahs ve cedelden sde ve dadaa-i gft
gdan fri ve zviye-i humlde gunde olmular, amm ksirn-avm trl trl
evhm- akliyye kullanp akyid-i mahssa peyd etmiler. Kimisi mefhm- cebr ve
ikdr, atran lubetine misl etmiler. Vk nerd oyunu mesele-i cebre ne hb
tebhtir ki, lem-i ulvde balanan naka [453a] nak- kabeteyn muvfk gelip, lib-i
nerd olan kimse hilfn oynamaz. Ve hkm-i cebr ve kaz dahi byledir ki, abd-i fil
fiil-i kaznn hilfn ileyemez; amm atran byle deildir onda abdin nev-i tasarrufu
vardr. Nitekim felek-i kaderde ve lem-i mahv ve isbtta tebdl ve tayr ahkma ve
siat ve mesg grnd gibi lib dahi nat- atrancn hnelerin dikkatle gzetse ve
levzm- badesin ve muktezeyt- mteaddidesin riyetinde dr-bn olsa hasmna glib
511

olmakta ok tasarrufa kdir olur. Syiri mufasallttan tetebbu oluna! Srr- hadd-i
efkr- ekbir budur ki, zikr olundu.
Pes mertebe-i ubdiyyet ve rubbiyyette ihtisst- mtenevvia ve mertib-i
muhtelife-i gayr-i mtenhiye vardr. Ubdiyyet mtezid olduka kurb- hazret
mtefvite olup, hir iddet-i kurb- hazret ve nr- nr- muhabbet hr- gayreti mahv
eder, Allahu alem.

512

SONU:

XVI. yzyl Anadoluda hem edebiyatn hem de tasavvufun etkisinin byk
lde hissedildii bir asrdr. Bu yzyl, bir yandan Bk ve Fuzl gibi irlerin boy
gsterdii, Trk iirinin rn edebiyatnn etkisinden kp kendi orijinal yapsn elde
ederek rdn ispat eden eserlerin vcda getirildii, te yandan bata Halvetiyye
olmak zere Nakibendiyye, Bayramiyye ve Mevleviyye gibi tarkatlarn faaliyetlerini
yrtt, tasavvufun btn canllyla hkm srd bir devir olmutur.
Tasavvufun Osmanl toplumunda bu derece etkili olmasnda hi kukusuz devlet
riclinin tarikatlara gsterdii hogr ve destein byk tesiri vardr. Bu devirde bn
Arabnin Ekberiyye mektebi de Osmanl dnce sisteminde belirleyici bir rol oynam
ve Ekber irfn nemli ahsiyetler tarafndan aktarlarak gnmze kadar varln
devam ettirmitir.
XVI. yzylda yaam olan Nev Yahy da edebiyat, ilim ve tasavvuf sahsnda
stn vasflaryla temyz etmi bu sekin zmreden biridir. lk tasavvuf eitimini ayn
zamanda Halvet olan babas Pr Aliden alan Nev Yahy, tasavvuf ikliminde ald
terbiyeyle bym, medrese tahsilleriyle ve yapt mderrisliklerle, on iki ilim
zerinde ansiklopedik bir eser yazacak kadar ilm birikim ve zenginlie sahip olmutur.
Malkaral Nev Yahy, stn irlik vasfndan tr ir Nev diye n
salm ve yazd iirlerle zamannn en nemli irleri arasna girmitir.
Nev Yahynn ilim ve edeb ahsiyeti kadar ortaya kan bir baka yn ise
tasavvuf ilmindeki yetkinliini gsteren ve en ok kymet atfedilen Kefl-Hicb isimli
eseridir. Trke bir Fussul-Hikem erhi olan eser, Osmanl toplumundaki tasavvuf ve
zellikle de vahdet-i vcd fikrinin esas alnd bn Arab ekolnn yansmas olan
erhler geleneindeki zincirin bir halkasdr. Nev Yahy, geni ilm, edeb ve tasavvuf
birikimini Kefl-Hicbda btn mahretiyle gstermitir.
Kefl-Hicb, Ahmed Bcnn ilk Trke Fuss tercmesinden sonraki ilk erh
olma zellii ile byk bir deere ve neme shiptir. Abdullah Bosnevnin Tecelliyt
arisn-nuss isimli Trke Fuss erhi iin aratrmalar ilk erh olma kaydn
koymularsa da Nev Yahynn eseri bitirdii tarih (1593) ile Bosnevnin doduu yl
(1583) mukyese edildiinde Bosnevnin Tecelliyt arisn-nuss isimli erhi
513

ocukluk dnemi diyebileceimiz bir ada yazamayaca ortaya kmaktadr. Bundan
tr Nev Yahynn bir Fuss erhi olan Kefl-Hicb isimli eseri ilk Trke erh
olma zellii tamaktadr.
Kefl-Hicbn incelediimiz Kprl ktphnesinde bulunan nshasnn
mellif hatt olmas da eserin deer verilmesi gereken bir dier yndr. Dnemin
pdih III. Muradn istei zerine yazlmas, esere ayr bir kymet verirken ayn
zamanda yukarda ifde edilen devlet riclinin hassaten pdihn tasavvufa olan
meylini gstermesi bakmndan da neme hizdir.
almamz esnsnda Nev Yahydan yaklak bir buuk asr nce yazlan
Ahmed Bcnn Mntehs ile Nev Yahy ile ayn dnemde yaam olan Fuss
rihi lkapl Abdullah Bosnevnin Tecelliyt- arisn-nss isimli eserlerinden de
yararlanlmtr. Bu balamda Fussun geniletilmi bir tercmesi olan Ahmed
Bicann Mntehs ve Abdullah Bosnevnin Tecelliyt- arisn-nssu ile Kefl-
Hicb arasnda bir takm benzerlik ve farkllklar tesbit ettik.
983
Mnteh ve
Tecelliytta iire daha az yer verilmesi ve kullanlan dilin Kefl-Hicba gre daha
sde olmas gze arpan ilk farkllklardr. Hatt Mntehda Fussun erh edildii
blmde iire hi yer verilmedii rahatlkla sylenebilir. Ahmed Bcnn Mntehda
kulland dil XV. yzyl Anadolu Trkesi olup olduka sdedir. Bosnevnin
kullanm olduu dil ise Bcna nisbetle daha ar olup Nev Yahyya gre ise daha
sdedir. Ayrca her iki erhin yani Bcn ve Bosnevnin eserlerinin, tasavvuf ve vahdet-
i vcdun ne kan kavramlarnn uzunca anlatld birer mukaddimelerinin
bulunmas onlar byle uzun bir girie sahip olmayan Kefl-Hicbdan farkl klan bir
dier ynleridir.
Buna karn her erhte de Fuss rihlerinin yansra tasavvufun ne kan
isimlerinden istifde edilmesi kadar zaman zaman rihlerin deinmedikleri husslara
dikkat ekilmesi, ya da eletirilmesi, bununla birlikte nshalar arasndaki farkllklara
yaplan vurgular, Arapa gramer tahlilleri ile yet ve hads tevilleri ise erhler
arasndaki benzerliklerden bazlardr.
Kefl-Hicbn okunmas ve yazlmas aamasnda sk sk kendisinden
yararlandmz XX. yzyl Fussul-Hikem rihlerinden biri olan Ahmed Avni

983
Tecelliyt- aris hakkndaki tespitlerimiz sadece baz faslarla snrldr.
514

Konukun Fussul-Hikem Tercme ve erhi ile Kefl-Hicb arasnda da nemli
saylabilecek baz benzerlikler tespit ettik. A. Avni Konukun yararland kaynaklar
arasnda Nev Yahynn ad gemese de A. Avni Konuk tarafndan tercmesi ve erhi
yaplan pasajlardaki ifde benzerlikleri dikkat ekmektedir. Faslar erh edilirken sklkla
iirlerden alntlar yaplmas, Fuss rihleri arasndaki yorum farkllklarna
deinilmesi bu benzerlikler arasnda zikredilebilir. Ancak tm bu erhler arasndaki
ortak ve farkl ynlerin mukayesesi, kendilerinden nceki dier Fuss erhlerinin de
gz nnde bulundurulmasn gerektiren zenli bir almay gerekli klmaktadr.
Kefl-Hicbn onalt fassnn erhinin yer ald tez almamz ile, Nev
Yahynn bu kymetli eseri gn yzne karlm olsa bile eser btn ynleriyle ele
alnmay gerektiren titiz bir almay hak etmektedir. nk Nev Yahy, bahsedildii
gibi birok ilmi, ahsiyetinde birletirmi, bunlara kendi rengini vermitir. Dolaysyla
onun bu zelliinin en gzel ekilde aksedildii Kefl-Hicbn yansra Nev
Yahynn dier eserleri de ilm, edeb ve tasavvuf alardan aratrlmay bekleyen
byk hikmet incileri tamaktadr.
51514

EKLER:

516

uayb fassnn ilk yapra [219b-220a].
517

zeyr fassnn ilk yapra [251b-252a].
518

Muhammed fassnn ilk sayfas [425a].

519

Muhammed fassnn son yapra [451b-452a].
520

Rislenin ilk yapra [451b-452a].
521

Risle ve Kefl-Hicbn son yapra [452b-453a].
522

Kefl-Hicbn fihristi
523

Fihristin devam ve dibceden nceki sayfa [1a].
524

KAYNAKA
Acln, Ebul-Fida smail b. Acluni, Keful Haf ve mzill-libs, C. I-II, Ahmed
Kala (thk.), Beyrut 1985.
Adam, Hdaverdi. bn Arabde Kaza ve Kader, Adapazar: Deiim Yaynlar,
1998.
Afif, Ebul-Al. slm Dncesi zerine Makaleler, Ekrem Demirli (trc.), stanbul:
z yaynclk, 2000.
.., bn Arabde Ayn- Sbite/Mutezil Dncede Madmt, bn Arab
Ansna/Makaleler, Tahir Ulu (ev.), stanbul:nsan Yaynlar, 2002.
., Muhyiddin bnl-Arabnin Tasavvuf Felsefesi, Mehmet Da (ev.),
stanbul: Krkambar Yaynlar, 1999.
Ahd, Glen-i uar, Sleymn Solmaz (haz), stanbul: AKM Bakanl Yay. 2005.
Alk, Abdrrahim. Abdrrezzak Kn ve erhu Fussil-Hikem Adl Eserinin
Tahkik ve Tahlili, Yaynlanmam Doktora Tezi Marmara niversitesi SBE,
2008.
Arpagu, Safi. Mevln ve slam, stanbul: Vefa Yaynlar, 2007.
k eleb, Meir-uar or Tezkere of k eleb, G. M. Meredith-Owens
(hzl.) London:1971.
Attas, Claude. bn-i Arab/ Kibrt-i Ahmerin Peinde, Atilla Ataman (ev.), stanbul:
Gelenek Yaynclk, 2003.
Babinger, Franz. Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, Cokun ok (ev.), Ankara:
Kltr Bakanl Yaynlar, 1967.
el-Badd, Ebul-Hasan Ali b. brahim el-Kr bnl-Arabnin Menkabeleri,
Abdlkadir ener-M. Ram Ayas (ev.), AF, 1972.
Bayraktar, Mehmet. Dvd- Kayser, DA C. IX, stanbul: 1994.
., Kayserili Dvd (Dvdul-Kayser), Ankara: Kltr Bakanl Yay. 1988
Beyn, Mustafa bin Crullah. Tezkiret-ur, brhim Kutluk (haz.) Ankara:
Trk Tarih Kurumu, 1997.
Beyazit, Aye, Ahmed Bcnn Mnteh simli Fuss Tercmesi Inda Tasavvuf
Dncesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE, 2008.
Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, C. II, stanbul: Matbaa-i mire, 1333.
Cm, Abdurrahman b. Ahmed. Nakdun-Nuss f erh-i Nakil-Fuss, , William
Chittick, Seyyid Celleddn Atiyn (tsh ve thk), Tahran: Encmen-i ahn-i
h Felsefe-i rn 1977.
525

Cebeciolu, Ethem. Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat ve Eserleri, Tasavvuf lm
ve Akademik Aratrma Dergisi, Y. 9, S. 21, Ocak-Haziran 2008, Ankara:
Erkam Matbaas, 2008.
el-Cend, Meyyedddn. Nefhtr-Rh ve Tuhfetl-Fth/Vuslat Yolu, Hayreddin
Ylmaz (trc.), stanbul: nsan Yaynlar, 1996
Ceyhan, Semih. smail Ankarav ve Mesnev erhi, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Uluda niversitesi SBE, 2005.
Cihan, Ahmet Kmil. Fussul-Hikemde Din Kavram, Tasavvuf lm ve
Akademik Aratrma Dergisi, S. XXI, 2008.
el-Cl, Abdlkerm. nsn- Kmil, Abdlaziz Mecdi Tolun (trc.), Seluk Eraydn,
Ekrem Demirli, Abdullah Kartal (hzl.), stanbul 2002.
Crcn, e-erf Ali b. Muhammed. Kitbt-Tarift, Beyrut: Drul-Ktbl-
lmiyye, 1983.
arc, Mustafa. slam Dncesinde Ahlk, stanbul: FAV Yaynlar, 1989.
akmaklolu, Mustafa. Klasiklerimiz/X, el-Fthtl-Mekkiyye, (Muhyiddin
bnl-Arab), Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Y. 4, S. 11Temmuz-
Aralk 2003, Ankara: Erkam Matbaas, 2003.
., bn Arabde Marifetin fdesi, stanbul: nsan Yaynlar, 2007.
eleb, Ktib. Fezleke, stanbul: Cerde-i Havdis Matbaas, 1287 (1869).
elebi, Knal-zade Hasan. Tezkiret-uar, C. II, brahim Kutluk (haz.) Ankara:
Trk Tarih Kurumu, 1981.
Demirli, Ekrem. Sadreddn Konevde Bilgi ve Varlk, stanbul: z yaynclk, 2005.
, Davud el-Kaysernin Fussul-Hikem erhi: Matla- Huss- Kelim
f-Maani Fussil-Hikem, Uluslar Aras Davud el-Kayser Sempozyumu,
Ankara,?.
Diriz, Meserret. Nev, Trkoloji Dergisi, C. VII, Ankara: Ankara niv. Basmevi,
1977.
Eraydn, Seluk. Tasavvuf ve Tarikatler, stanbul: FAV, 1997.
Erginli, Zafer. bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri, Tasavvuf
lm ve Akademik Aratrma Dergisi, S. XXI, Ankara: Erkam Matbaas,
2008.
Gazl, hyu Ulmid-Dn, Ahmet Serdarolu (trc.), stanbul:Bedir Yaynevi, 1974.
el-Hakm, Suad. bnl-Arab Szl, Ekrem Demirli (ev.), stanbul: Kabalc
Yaynevi, 2004.
526

Heysemi, Eb'l-Hasan Nureddin Ali b. Eb Bekr b. Sleyman. Mecma'z-zevaid ve
menba'l-fevaid, Abdullah Muhammed Dervi (thk.) Beyrut : Dr'l-Fikr,
1412.
Hucvir, Ali b. Osman Cllb. Keful-Mahcb/Hakikat Bilgisi, Sleyman Uluda
(haz.), stanbul:Dergah Yaynlar, 1996.
bn Arab, E-eyhul-Ekber Muhyiddin. Hikmette Son Nokta/el-Bulga fil-Hikmeh,
Vahdettin nce (ev.), stanbul: Kitsan, ?.
., Marifet Kitab/Kitbl-Marife, Hseyin emsi Ergne (ev.), Ercan
Alkan-Osman Sacid Ar (haz.), stanbul: z yaynclk, 2009
., Ftht- Mekkiyye, Ekrem Demirli (ev.), C. I, 2006; C. VII, 2008; C. VIII
2008; C. IX 2008; C. XI, 2009, stanbul: Litera Yaynclk.
., zn z, smail Hakk Bursev (trc.), stanbul: Krkambar kitapl, 2005.
., Fussul-Hikem, Nuri Genosman (ev.), stanbul: stanbul Kitabevi
Yaynlar, 1971.
zutsu, Toshihiko. bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, Ahmet Yksel
zemre (trc.), stanbul: Kakns Yaynlar, 2005.
Karahan, Abdlkadir. Nev, slam Ansiklopedisi, C. IX, stanbul: MEB, 1964.
Kn, Abdrrezzk. Tasavvuf Szl/Letiful-alm f rt ehlil-ilhm, Ekrem
Demirli (ev.), stanbul: z Yaynclk, 2004.
el-Kayser, Dvd b. Mahmd. Matlau hussil-kilem f man fussil-hikem, C. II,
Drl-itism (thk), Muhammed Hasan es-Sid (tsh.), Tahran: Matbaa-i Mihr,
1416.
..Mukaddemt/bn Arab, Istlahtus-Sfiyye, Hasan ahin-Turan Ko-
Seyfullah Sevim (ev.), Kayseri BB.Kltr Yaynlar, 1997.
Kehhle, mer Rz. Muceml-Mellifn, C. XIII, Beyrut: Mektebet'l-Msenna,
1957.
Keklik, Nihat. bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak
el-Ftht el-Mekkiyye, Ankara: Kltr Bakanl, 1990.
Kelbz, Taarruf/Dou Devrinde Tasavvuf, Sleyman Uluda (haz.), stanbul:
Dergah Yaynlar, 1992.
Kl, Mahmud Erol. Fussl-Hikem, DA, C. XIII, stanbul: TDV, 1996
., bnl-Arab, Muhyiddin, DA, C. XX, Ankara: TDV, 1999
., Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertibl-
Vcd), Yaynlanmam Doktora Tezi, MSBE, 1995.
527

., bn Arabyle Zamann Ruhunu Okumak, Tasavvuf lm ve Akademik
Aratrma Dergisi, S. XXIII, 2009.
., bnl-Arab, Muhyiddn, DA, C. XX, stanbul, TDV, 1999.
Kl, Hamza. Gnmz nsanna Fussul-Hikem/Hikmetlerin z, stanbul: nsan
Yaynlar, 2009.
Konev, Sadreddin. en-Nefehtl-lhiyye/ilh Nefhalar, Ekrem Demirli (ev.),
stanbul: z Yaynclk, 2004.
., Esm-i Hsn erhi/erhu Esmillhil-Hsn, Ekrem Demirli (ev.),
., Fussl-Hikemin Srlar/el-Fkk f esrr mstenidti hikemil-fuss,
Ekrem Demirli (trc.), stanbul: z Yaynclk, 2003.
., Tasavvuf Metafizii/Mifth- Gaybil-Cem vel-Vcd, Ekrem Demirli
(ev.), stanbul: z Yaynclk, 2004.
., Vahdet-i Vcd ve Esaslar/en-Nuss f tahkki tavril-mahss, Ekrem
Demirli (ev.), stanbul: z Yaynclk, 2004.
., Ftiha Sresi Tefsiri/czl-beyn f tevlil-mmil-Kurn, Ekrem
Demirli (trc.), stanbul: z Yaynclk, 2002.
Konuk, Ahmed Avni. Fussul-Hikem Tercme ve erhi, Mustafa Tahral Seluk
Eraydn (hzl.), stanbul: FAV, C.I, 1999; C.II, 2000; C. III, 2000; C. IV, 2002.
Kortantamer, Tunca. Nev Efendinin Sadrazam Sinan Paaya Ders Veren Bir
Mektubu, Osmanl Aratrmalar, S. 11, stanbul: Enderun Kitabevi, 1991.
Kueyr, Abdlkerim. Kueyr Rislesi, Sleyman Uluda (haz), stanbul: Dergah
Yaynlar, 1999.
Kutluer, lhan. Msl, DA, C. XXXII, stanbul: TDV, 2006.
., Akl ve tikad/Kelam-Felsefe likileri zerine Aratrmalar, stanbul: z
yaynclk, 1996.
Mazolu, Hasibe. Nevnin Hayat ve Kiilii, JTS (TUBA) 28/I 2004.
Medkr, brhm. bn Arab ve Spinozada Vahdet-i Vcd, bn Arab
Ansna/Makaleler Tahir Ulu (ev.), stanbul: nsan Yaynlar, 2002.
el-Mekk, Eb Tlib. Ktl-Kulb/Kalplerin Az, C.I, Muharrem Tan (trc ve haz),
Mevln Celleddn Rm, Fhi M Fh, Ahmet Avni Konuk (trc.), Seluk Eraydn,
(haz.), stanbul: z Yaynclk, 2001.
., Mesnev, Thirl-Mevlev (trc. ve erh), C.IX, stanbul: Selam Yaynlar,
528

1968.
.. Konularna Gre Aklamal Mesnev Tercmesi, efik Can, (trc.),
C.I-II, stanbul: tken Yaynlar, 2007.
Muhibb, Hlsatl-Eser, C. IV, Kahire: Matbaatl-Vehbiyye, 1111 (1699).
en-Nablus, Abdulgani. riflerin Tevhidi/el-Kavlul-Metin f beyn tevhidil-rifn,
Ekrem Demirli (ev.), stanbul: z yaynclk, 2003.
., Gerek Varlk/Vahdet-i Vcdun Mdafaas, Ekrem Demirli (ev.),
Nc, Muallim. Esm, stanbul: Mahmut Bey Matbaas, 1308.
Nev Efendi, Yahy b. Ali. Kefl-Hicb min Vechil-Kitb, Kprl Ktp, Fazl
Ahmed Paa Blm, nr. 715, 1002 (1593).
....................., Divan, Mertol Tulum-Ali Tanyeri (haz.), stanbul: stanbul niv. Ed.
Fak. Yay., 1977.
......................, Netyic el-Fnn, mer Tolgay (haz.), stanbul: nsan Yaynlar, 1995.
Nevzde, Kefl-Hicb min Vechil-Kitb, Sleymniye Ktp. Hekimolu Blm, nr.
468, h. 1002 m.1593, 261 vr.
Olgun, Thir. ir Nev ve Sriye Kasidesi, stanbul: Aydnlk Basmevi, 1937.
ngren, Reat. Mevln Celleddn-i Rm, DA, C.XXIX, Ankara: 2004.
Reat, Faik. Eslf, emsettin Kutlu (haz.), stanbul: Tercman 1001 Temel Eser, 1975.
Seferciolu, Nejat. Nev, DA, C. XXXIII, stanbul: 2007.
es-Shreverd, Ebu Hafs ihbddin mer. Tasavvufun Esaslar/Avrifl-Merif
Tercmesi, H.Kmil Ylmaz- rfan Gndz (hzl), stanbul: Erkam Yaynlar,
1993.
evkan, el-Fevaid'l-mecmua fi'l-ehdsi'l-mevzua,. Abdurrahman b. Yahy El
Yemani (thk), Beyrut: Mektebetl slam, 1407/1986.
eyhlislm Mustafa Sabri Efendi, nsan ve Kader, sa Doan (trc.), stanbul: Bayrak
Yay., 1989.
et-Tabern, Sleyman b. Ahmed b. Eyyb Ebul-Ksm. Muceml-kebr, IXX,.
Hamdi b. Abdlmecd es-Selef (thk), 1404/1983.
, el-Muceml-evsat, VI, Mahmd b. Ahmed Tahhan, (thk.), Riyad:
Mektebet'Marif, 1995.
Tahral, Mustafa. Fussul-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Bz
Meseleler, A. Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, C. I, Mustafa
Tahral-Seluk Eraydn (haz.), stanbul: FAV Yaynlar, 1999.
529

..., Fussul-Hikemde Tezadl ifdeler ve Vahdet-i Vcd, Ahmet Avni Konuk,
Fussul-Hikem Tercme ve erhi, C. II, Mustafa Tahral-Seluk Eraydn,
(haz.), stanbul: FAV Yaynlar, 2002.
., Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, Kubbealt Akademi
Mecmuas, Y. 23, S. 1 Ocak 1994, stanbul: 1994.
., Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, Ahmet Avni konuk, Fussul-Hikem
Tercme ve erhi, C. III, stanbul: FAV Yaynlar, 2000.
Tahav, erhu menil-asar, Beyrut 1399.
et-Tavl, Tevfk. bn Arabde Ahlk Felsefesi, bn Arab Ansna/Makaleler, Tahir
Ulu, (ev.), stanbul: nsan Yaynlar, 2002.
Telek, Serap. Malkaral Nev Yahynn Kefl-Hicb Min Vechil-Kitb adl
eserinin Metin ve ncelenmesi (1a-219b Yapraklar Aras), Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, MSBE, 2010.
Tolasa, Harun. Divn irlerinin Kendi iirleri zerine Dnce ve Deerlendir-
meleri Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, I, zmir: 1982.
Ts, Eb Nasr Serrc. el-Lm/slm Tasavvufu (Tasavvufla ilgili sorular ve
cevaplar, H. Kmil Ylmaz (ev.), stanbul: Altnoluk Yaynlar, 1996.
Uluda, Sleyman. Ayn- sbite, DA, C. IV, 1989.
, bn Arab, Ankara: TDV, 1995.
Uzunarl, smail Hakk. Osmanl Tarihi, C. III, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1954.
Yetkin, Saffet Kemleddin. Muhyiddin-i Arab ve Tasavvuf, Ankara lahiyat
Fakltesi Dergisi, S. 1, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1952.
Ylmaz, H. Kmil. Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stabul: Ensar Neriyat,
2000.
ez-Zirikl, Hayreddin. el-Alm: Kamusu Teracimi li-eheriricl ven-nis, C., IX,
Beyrut: 1396 (1976).

Malkaralı Nevi Yahya Ve Serhi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Malkaralı Nevi Yahya Ve Serhi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

014

You might also like