T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LHYAT ANABLM DALI SLM TARH ve SANATLARI BLM DALI

BOSNADA OSMANLI DNEM SELTN CAMLER

Yksek Lisans Tezi

MRSAD KALAJDZC

stanbul, 2006

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LHYAT ANABLM DALI SLM TARH ve SANATLARI BLM DALI

BOSNADA OSMANLI DNEM SELTN CAMLER Yksek Lisans Tezi

MRSAD KALAJDZIC Danman: PROF. DR. MUHTTN SERN

stanbul, 2006

NDEKLER KISALTMALAR .. FOTORAFLAR, PLANLAR, KTABELER... NSZ... 1. GR.. 2. GENEL BLGLER 2.1 Camiler .. 2.2 Trbeler ..... 2.3 Medrese, adrvan ve Saat Kuleleri .. 2.4 Kprler .... 3. BOSNADA OSMANLI DNEM SELTN CAMLER 3.1. AKHSAR ve SULTAN BAYEZD (II) CAM.. 3.2. BANALUKA ve SULTAN SLEYMAN CAM.. 3.3. BHA ve FETHYE CAM... 3.4. BYELNA ve CAMLER . 3.5. BLAGAJ ve BLAGAJDAK SULTAN CAMLER . 3.6. BOSANSKA KOSTAYNA ve SULTAN ABDLAZZ CAM.... 3.7. BOSANSKA GRADKA ve SULTAN ABDLAZZ CAM 3.8. BOSANSKI AMA ve SULTAN ABDULAZZ CAM 3.9. BUGOYNO ve SULTAN AHMED CAM 3.10. DOBOY ve SULTAN SELM CAM .. 3.11. DONYVAKIF ve SULTAN SLEYMAN CAM . 3.12. FOA ve BAYEZD (II) CAM .. 3.13. GRADAA ve SULTAN MEHMED HAN CAM... 3.14. ZVORNK ve SELTN CAMLER . 3.15. KNEJNA ve SULTAN SELM CAM ... 3.16. KOTOR VARO ve FTH SULTAN MEHMED CAM . 3.17. KULENVAKFI ve SULTAN AHMED CAM 3.18. MOSTAR ve YAVUZ SULTAN SELM MESCD 3.19. NEVESN ve SULTAN BAYEZD (II) CAM ... 3.20. ORAYE ve SULTAN ABDLAZZ CAM ..... 3.21. PRYEDOR ve SULTAN MAHMUD (I) CAM .... 3.22. ROGATICA ve SULTAN SELM (II) CAM . 3.23. SARAYBOSNA ve FTH SULTAN MEHMED CAM 3.24. USTULE ve SULTAN SELM CAM .. 3.25. TRAVNKTEK BDELER ve BAYEZD (II) CAM. 3.26. TREBNYE ve SULTAN AHMED CAM .. 3.27. VEGRAD ve SULTAN SLEYMAN CAM . 3.28. VLASENCA ve CAMLER 3.29. VRANDUK ve FTH SULTAN MEHMED CAM 3.30. YAYE ve SULTAN SLEYMAN CAM 3.31. ZENA ve SULTAN AHMED CAM ... BBLYOGRAFYA .. RESMLER III IV-VII VIII 1 4 4 4 4 5 7 10 13 18 22 24 26 27 30 32 35 40 43 46 48 50 54 58 61 62 65 68 76 81 84 87 89 93 95 97 100

KISALTMALAR BBA, TD BIH OIZ IZ-e IVZ-e POF BZK GZM Arhiv KVMP cm. m. ef. DA Glasnik VIS-a SMK F. P. Kit. s. bk. c. bs. AVPM GSND Babakanlk Arivi, Tapu Defter Bosna i Hercegovina Odbor Islamske Zajednice Islamske Zajednice Islamske Vjerske Zajednice Prilozi za orjentalnu filologiju Bonjaka Zajednica Kulture Glasnik Zemaljskog Muzeja Arhiv Kotarskog Vakufsko-Mearifskog Povjerenstva Santimetar Metar Efendija Diyanet slam Ansiklopedisi Glasnik Vrhovnog Islamskog Starjeinstva Sidil Mostarskog Kadije Fotoraf Plan Kitbe Sayfa Baknz Cilt Bask, basm Arhiv Vakufskog Povjerenstva Mostara Glasnik Skopskog Naunog Drutva

FOTORAFLAR, PLANLAR, KTABELER Fotoraf 1 - Akhisar Kalesinin duvar kalntlar Fotoraf 2 - Banaluka Camiinin nehir tarafnda kalan duvar Fotoraf 3 - Biha Fethiye Camiinin sol d cephesi ve mezarlar Fotoraf 4 - Biha Fethiye Camiinin girii Fotoraf 5 mihrab Fotoraf 6 minberi Fotoraf 7 penceresi Fotoraf 8 genel grn Fotoraf 9 minaresi Fotoraf 10 mahfilleri Fotoraf 11 - Biyelina Sultan Sleyman Camiinin bugnk durumu Fotoraf 12 giri kaps Fotoraf 13 mihrab Fotoraf 14 mahfili Fotoraf 15 minaresi Fotoraf 16 - Brezovo Polye Aziziye Camiinin kalntlar Fotoraf.17 - Biyelina S. Sleyman Camiinin kble duvar ve eski caminin kalntlar Fotoraf 18 - Brezovo Polye Aziziye Camiinin minaresinin kalntlar Fotoraf 19 - Blagay Ftih Sultan Mehmed Camiinin ykldktan sonraki hali Fotoraf 20 - Blagay Sultan Sleyman Camii ve etrafndaki mezarlar Fotoraf 21 - Blagay Sultan Sleyman Camiinin mezzin mahfili Fotoraf 22 giri kaps ve son cemaat yeri Fotoraf 23 mihrap ve minber Fotoraf 24 - Yenilenen Bosanska Kostaynia Aziziye Camii i ksmndan Fotoraf 25 - Yenilenen Bosanska Kostaynia Aziziye Camiinin Mezzin mahfili Fotoraf 26 - Bosanska Kostaynia Aziziye Camii ve evresi Fotoraf 27 - Bosanska Gradika Sultan Sleyman Camiinin n cephesi Fotoraf 28 mahfili Fotoraf 29 kubbesi Fotoraf 30 minaresi Fotoraf 31 eski hali Fotoraf 32 - Bosanski ama Aziziye Camiinin eski hali Fotoraf 33 - Yenilenen Bosanski ama Aziziye Camiinin stten grn Fotoraf 34 - Yenilenmi Bugoyno Sultan Ahmed II Camii ve giri cephesi Fotoraf 35 - Yenilenmi Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin giri kaps Fotoraf 36 mihrab Fotoraf 37 giri kemeri Fotoraf 38 minberi Fotoraf 39 1995 ylndaki hali Fotoraf 40 i kubbesi Fotoraf 41 kubbe sslemesi Fotoraf 42 - Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin evresindeki mezarlar Fotoraf 43 - Doboy Sultan Selim Camiinin ykldktan sonraki yeri Fotoraf 44 - Donivakf Sultan Sleyman Camiinin eski minaresi Fotoraf 45 - Yenilenmi Donivakf Sultan Sleyman Camiinin minberi Fotoraf 46 mahfili Fotoraf 47 - Yenilenmi Donivakf Sultan Sleyman Camii ve evresi Fotoraf 48 - Foa Sultan Bayezid II Camiinin ykldktan sonraki yeri

Fotoraf 49 - Foa Sultan Bayezid II Camiinin mahalleye kan merdivenleri Fotoraf 50 harim alt duvar Fotoraf 51 eski hali (Ayverdiden) Fotoraf.52 - Gradaa Fatih S. M. Camiinin yerinde yaplan Hseyniye Camii (bid) Fotoraf 53 - Gradaa Hseyin Kaptan Kulesinin n cephesi (bid) Fotoraf 54 - Gradaa Hseyin Kaptan Kulesinin arka cephesi (bid) Fotoraf 55 - Gradaa Saat Kulesi (bid) Fotoraf 56 - zvornik Fatih Sultan Mehmed Camiinin ykldktan sonraki yeri Fotoraf 57 - zvornik Kalesinin duvar Fotoraf 58 - zvornik Sultan Sleyman Camiinin ykldktan sonraki yeri Fotoraf 59 - Knejina Sultan Selim Camiinin duvar kalntlar Fotoraf 60 yklmadan nceki durumu (Mujezinoviten) Fotoraf 61 - Kotor Varo Ftih Sultan Mehmed Camii Fotoraf 62 duvar cephesi bugnk durumu Fotoraf 63 mihrab Fotoraf 64 mihrabnn st Fotoraf 65 minaresi bugnk durumu Fotoraf 66 kble duvar bugnk durumu Fotoraf 67 - Kulenvakf Sultan Ahmed Camiinin girii Fotoraf 68 yan cepheden grn Fotoraf 69 dtan grn Fotoraf 70 minaresinin demir kalntlar Fotoraf 71 - Yenilenmi Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidi Fotoraf 72 - Yenilenmi Mostar Y. S. Selim Mescidinin girii ve son cemaat mahalli Fotoraf 73 - Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidinin mihrap ve minberi Fotoraf 74 bir penceresi Fotoraf 75 ezan ta Fotoraf 76 kpr tarafndan grnm Fotoraf 77 1992-95 savandan sonraki durumu Fotoraf 78 - Nevesin Sultan Bayezid II Camiinin ykldktan sonraki yeri Fotoraf 79 - Nevesin Sultan Bayezid II Camiinin eski d grn Fotoraf 80 - Nevesin vakf binas Fotoraf 81 - Nevesin Saat Kulesi (Medzlisu IZ-e Mostar 2005. godine) Fotoraf 82 - Yenilenmi Oraye Aziziye Camii ve haremi Fotoraf 83 - Yenilenmi Oraye Aziziye Camiinin mahfile kan merdiveni Fotoraf 84 - Oraye Aziziye Camiinin minaresi Fotoraf 85 kble taraf ve mezarlar Fotoraf 86 - Yklm olan Priyedor Sultan Mahmud Camii yeri Fotoraf 87 - Priyedor Sultan Mahmud Camii hazresindeki mezar talar Fotoraf 88 - Rogatia Sultan Selim II Camiinin ykldktan sonraki yeri Fotoraf 89 - Rogatia Sultan Selim II Camiinin giri yolu Fotoraf 90 - Saraybosna Hnkr Camii Fotoraf 91 - Saraybosna Hnkr Camiinin harim girii Fotoraf 92 mihrab Fotoraf 93 minberi Fotoraf 94 krss Fotoraf 95 hnkar kesi Fotoraf 96 minaresi Fotoraf 97 yan cephesi Fotoraf 98 hariminin sa taraf

Fotoraf 99 - Saraybosna Hnkr Camiinin adrvan Fotoraf 100 haziresi Fotoraf 101 Harimindeki trbe duvar Fotoraf 102 hamam Fotoraf 103 - Ustule Sultan Selim Camii Fotoraf 104 - Ustule Sultan Selim Camii hareminin giri kaps Fotoraf 105 - Ustule Sultan Selim Camiinin son cemaat yeri Fotoraf 106 minaresi Fotoraf 107 adrvan Fotoraf 108 minaresindeki motifler Fotoraf 109 etrafndaki mezar talar Fotoraf 110 harem evresi Fotoraf 111 yan cephesi ve kble duvar Fotoraf 112 - Travnik Sultan Bayezid II Camiinin ykldktan sonra yeri Fotoraf 113 ykldktan sonraki yeri Fotoraf 114 minaresi Fotoraf 115 - Travnik Kalesi Fotoraf 116 - Trebinye Sultan Ahmed III Camiinin yeri Fotoraf 117 - Trebinye Sultan Ahmed III Camii ve minare talar Fotoraf 118 harem girii eski halinde bir grnt (Ayverdiden) Fotoraf 119 - Trebinye Trebinia nehri ve vakf binas Fotoraf 120 - Trebinye Trebinia nehri ve kprs Fotoraf 121 - Yenilenen Viegrad Dobrun Sultan Sleyman Camiinin minaresi Fotoraf 122 - Viegrad Dobrun Sultan Sleyman Camii ve evresi Fotoraf 123 - Vlasenia Ftih Sultan Mehmed Camiinin yeri Fotoraf 124 - Vlasenia Kulat Ftih Sultan Mehmed Camiinin duvar kalnts Fotoraf 125 giri ve d cephe kalntlar Fotoraf 126 mihrab Fotoraf 127 bulunduu yer Fotoraf 128 yan duvar Fotoraf 129 - Vranduk Ftih Sultan Mehmed Camii Fotoraf 130 - Vranduk Ftih Sultan Mehmed Camiinin mihrap ve minberi Fotoraf 131 mahfili Fotoraf 132 giri ve yan duvar Fotoraf 133 - Vranduk Kalesi Fotoraf 134 - Vrandukta bir eme Fotoraf 135 - Yaye Sultan Sleyman Camiinin d cephesi Fotoraf 136 kaps ve st pencereleri Fotoraf 137 ii Fotoraf 138 mihrab Fotoraf 139 minaresi Fotoraf 140 yan kaps Fotoraf 141 girii ve n cephesi Fotoraf 142 - Yenilenmi Zenia Sultan Ahmed Camii Fotoraf 143 - Yenilenmi Zenia Sultan Ahmed Camiinin girii ve son cemaat yeri Fotoraf 144 - Zenia Sultan Ahmed Camiinin minberi Fotoraf 145 arka ve yan mahfilleri Fotoraf 146 son cemaat yeri Fotoraf 147adrvan Fotoraf 148eski halinin grn (Ayverdiden)

Fotoraf 149 - Zenia Sultan Ahmed Camiinin hazresindeki mezarlar Plan 1 - Biha Sleymaniye Camiinin plan (Ayverdiden) Plan 2 - Blagay Sultan Sleyman Camiinin plan (Ayverdiden) Plan 3 - Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin plan (Ayverdiden) Plan 4 - Foa Sultan Bayezid II Camiinin plan (Ayverdiden) Plan 5 - Knejina Sultan Selim Camiinin plan (Ayverdiden) Plan 6 - Saraybosna Hnkar Camiinin plan (Ayverdiden) Plan 7 - Ustule Sultan Selim Camiinin plan (Ayverdiden) Kitabe 1 - Akhisar Camiinin kitbesi (Mujezinoviten) Kitabe 2 - Biha Fethiye Camiinin giriindeki Tecdd kitbesi Kitabe 3 - Biha Fethiye Camiinin minaresindeki kitbesi Kitabe 4 - Biyelina Sultan Sleyman Camiinin kitbesi Kitabe 5 - Blagay Sultan Sleyman Camiinin kitbesi Kitabe 6 - Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin kitbesi Kitabe 7 - Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidinin kitbesi Kitabe 8 - Saraybosna Hnkr Camiinin kitbesi Kitabe 9 - Ustule Sultan Selim Camiinin kitbeleri Kitabe 10 Trke kitbesi Kitabe 11 Arapa kitbesi Kitabe 12 Bonaka kitbesi Kitabe 13 - Zenia Sultan Ahmed Camiinin kitbesi

NSZ

Bosna-Hersek halknn varln srdrebilmeleri gerei sadece madd tezahrlerle deil, bunlarn ardnda yatan sosyal ve kltrel temellerle karmza kmaktadr. Bosnadaki ehirlere ve onlarn mnev iklimlerine ekil veren, Dou ve Batdaki byk medeniyet tecrbelerinin birikimleri olmutur. Bosna-Hersek ehirleri, bu tecrbe ve geleneklerin btn canll ileyaand yerlerdir. Bosna-Hersekte tarih ve kltrel eserler insanlarla i ie olmu ve bundan da ortak bir kltr ortaya kmtr. Batllar bu yrenin tabii ve tarihi gzellikleri zerinde yeni yeni durmaya baladlar. Osmanl hkimiyetinde yzyllar boyunca Bosna-Hersekte insanlk adna ina edilen abideler, medeni gelimeler uzun zaman grmezden gelinmek istenmitir. Bu yzden bu almada konu olan seltin camilerin yan sra, camilerin bulunduu ehirlerin baz zellikleri de incelenmitir. Bosna-Hersek mslman halknn varln srdrebilmesi sahip olduu bu maddi ve manevi deerlerin korunmas ve gelecek nesillere aktarlmasna baldr. ncelikle almam yneten danman hocam Prof. Dr. Muhittin Serin bata olmak zere, derslerinden yararlandm deerli hocalarma, almalarm esnasnda birok madd mnev ilgi ve yardmlarndan istifade ettiim ilim ehli ve idareci dostlarma teekkrlerimi arzederim. Ayrca bu almann madd ve mnev klfetlerinden yeterince nasibini alm bulunan anne ve babama, eime ve ocuklarma da teekkr borlu olduumu belirtmem gerekir.

stanbul, 2006

Mirsad KALAJDZIC

1. GR

Bosna-Hersekte bulunan camiler ve dier mimari eserler konusunda deiik kaynaklarda bilgiler yer almaktadr. Bunlarn ilki Evliya elebinin nl Seyahatnamesidir. Seyahatname esasnda bir inceleme, sanat ve mimarlk kitab olmamasna ramen tarihi yaplara ilikin verdii bilgiler ve gzlemleri ile bize k tutmaktadr. Evliya elebinin kendisi Bosnay iki defa (1660 ve 1664de) gezmitir 1 . Tamamen yok olmu baz eserlerden ancak onun sayesinde haberdar olmaktayz. kincisi ise Ekrem Hakk Ayverdinin Avrupadaki Osmanl Mimri Eserleri adl eseridir. zellikle Yugoslavyada komnist dnemde byle bir almay yapmak gerekten ok zor idi. Dnemin kendine has pek zor artlarna ramen kendisi Bosna-Hersekteki ehirlerin hepsini, kasabalarn ounu ve kylerin ise bir ksmn tek tek gezerek mimari eserleri incelemi ve mstesna eserini meydana getirmitir. Bosna-Hersekte ve tm Balkanlarda imdiye kadar ortaya konan en gzel alma budur. Bosnal sanat tarihileri de bu alanda geni ve gzel almalar yapmlardr. Bunlar arasnda Salih Sidki Muvekit, Muhamed Enverkadi ve Mehmed Muyezinovii anabiliriz. Bu yaplan almalar incelerken, Bosnadaki kubbeli camiler ile minaresi ahaptan olan camiler zerinde yaplm ayr ve hususi almalar da grdm. Lakin muhtelif almalar arasnda Bosnada Osmanl dneminde yaplan seltn camileri zerinde duran ayr bir alma yoktu. Keza 1992-1995 seneleri arasnda Bosnada ok iddetli bir sava oldu ve gerek camilerin gerekse dier mimari eserlerin ou yok edildi. Bu sebepler erevesinde seltin camiler merkezde olmak zere yiten ve kalan camilerin bir anlamda envanterine ihtiya vard. Bu sebeble Bosnada Osmanl Dnemi Seltin Camilerini incelemeye teebbs ettim. Daha nce yklan ve bu yzden artk mevcut olmayan camiler konusunda malesef pek az bilgi bulabildim. Bu husus yaptm aratrmann nemli bir eksiini tekil etmektedir. Bununla birlikte bylesi camilerden bu almada sz etmekten de geri kalmadm. Onlar anm olmamn cisimleri yitmi olsa da isimlerini yaatacan ve baka aratrmaclar da onlar hakkndaki bilgilere kar duyarl hale getireceini mit ediyorum.

Evliya elebi, Seyahatname, V-VI, stanbul 1315.

Bu aratrmada nce konumla ilgili yazl kaynaklar aradm ve o kaynaklardaki bilgileri derledim. Bilahare her cami iin ayr bir dosya atm ve kaynaklardan derlediim bilgileri belirli bir dzen iinde ilgili dosyalara aktardm. Bylece ilgilendiim camilere ilikin kaydi bilgilere sahipoldum. Bundan sonra sra camileri yerinde tesbit ve mahede ile bu bilgileri gncellemeye geldi. Bunun iin camilerin bulunduklar ehir, kasaba ve kylere hatta bazan da da balarnda kalm gayrimeskun mahallere seyahatlerde bulundum. Camilere varnca yapabildiim kadar bol fotoraf ektim. Daha sonra bu fotoraflar tek tek inceleyerek hem kaydi bilgilerle karlatrma yapmaya elverili olanlarn hem de yeni hale delalet edenlerini ayrarak tasnif ettim. Baz camilerde ller aldm, bazlarnn kitabe estampajlarn yaptm. Tez konumu kapsayan 35 cami dank olup 31 ehirde bulunmakta idi. Onlar incelemek iin tm Bosnay gezmek gerekli idi. Bunu yaptm. Fakat camilerin bazlarnn inaatlar devam ediyordu ve bu yzden onlar bir ka kez ziyaret etmek gerei dodu. Ancak zaman ve bte kstlar yznden inas devam edenlerin hepsini tekrar ziyaret mmkn olmad. Keza ziyaret edilen camilere her zaman inceleme, fotograf alma ve ifahi bilgi toplamak iin en elverili zamanlarda varmak mmkn olmuyordu. Bazan elverisiz hava artlar metruk cami ykntlarnda gezinmeyi tehlikeli klyor, bazan da harp harabesi durumunda bulunan camilerin iinde inceleme yapmak mayn ve benzeri kalntlar dolaysyla hayati tehlike tayordu. Btn bu artlara ramen ismen bilindii halde aratrma d braklm cami olmad. Mamafih gayrimevsuk kaynaklara gre eskiden Klu, Glamo, Srebrenia, Mrkoni Grad, Bosanski Petrovac ehirlerinde de seltin camiler bulunduu varidse de bunlarla ilgili mevsuk bilgilere eriemediimden, bunlar iin ayr bir aratrma yapmaya teebbs etmedim. ncelememin zn tarihi seyrini dikkate almakla birlikte bu camilerin imdiki halleri oluturmaktadr.

2. GENEL BLGLER

Avrupann gneydousunda yer alan Bosna-Hersek, Adriyatik denizine Neum ve Klek ehirleriyle alr. Bosna-Hersekin yzlm 51,129 km2dir. Snrlarnn uzunluu karada 762,5 km., nehir zerinde 751 km., deniz kysnda 23.5 km. ile toplam 1,537 kilometredir. Bosna-Hersekin snrlar, komular Hrvatistan ile 931 km., Srbistan ile 357 km., Karada ile 249 km. uzunluktadr. Yzey ekilleri bakmndan farkllklar gsteren Bosna-Hersek, genel olarak engebelidir. Topraklarnn % 85i deniz seviyesinin 200 m. stndedir. klim genelde lman, karasal ve belli bir kesimde de Akdeniz iklimi hkimdir. Nehirlerin birou (Una, Vrbas, Bosna ve Drina) Sava nehriyle birleir. Neretva ise Adriyatik denizine dklr. 2 4.364.574 (1991) insann yaad Bosna-Hersek, Bonak (% 48), Srp (% 37.1), Hrvat (% 14.3) ve dierleri (% 0.5) olmak zere belli bal etnik gruptan olumaktadr. Etnik gruplar 1992-1995 sava ncesine kadar ehirlerde kark, kylerde ise ayr yaamaktayd. Sava, Bosna-Hersekin demografik yapsn tamamen deitirmitir. Gerek ehir gerekse kylerde konutlarn % 75i yklmtr. Bosna-Hersekin baehri Saraybosnadr, dier mehur ehirleri ise Banaluka, Zenia, Tuzla, Mostar, Biha ve Brkodur. Bosna-Hersekte vakf kaytlar Osmanl mlk tekiltna gre yapldndan, ilgili yerlerin bugnk yeni isimlerini bulmak gerekmektedir. Bu yzden birok yer adnn banda kk, byk, aa, yukar, yeni, eski gibi sfatlar grlmektedir. Bosna paalna bal blgeler, mimari eserlerin en ok korunduu yerlerdir. Bu blgedeki eserler Osmanl dneminden kalmadr. Evliya elebi) 3 , ehir ve kasabalar ziyaretinde Bosna-Hersekte yaklak 600 cami, 350 mescid, 490 mektep, 100 medrese, 200 han, 50 hamam, 45 trbe, 40 tekke, 35 kervansaray, 90 imaret, 25 saat kulesi, 100 kpr ve birka bin dkkn bulunduunu belirtmektedir. Bosna-Hersek Diyaneti istatistiklerine gre 1992 savana kadar lkede 1114 cami, 557 mescid, 15 tekke, 172 trbe, 401 gasilhane, 754 imam lojman ve 90 diyanet ofisi olmak zere toplam 3013 din mahiyetli yap vard. 4 1992-1995 yllar arasndaki savata 1092si Srplar, 189u Hrvatlar tarafndan toplam 1281 eser yklmtr. 509 eser de eitli derecelerde zarar grmtr (Srp 405, Hrvat 104). 5 1995-2002 yllar arasnda Bosna-Hersekte 285 cami onarlmtr (2003te 46, 2004te 66, 2005 Eyll ortasna kadar 57). Bunlar arasnda, 2005 yl istatistiklerine gre 1219 cami, 597 mescid, 1704 mektep (Kuran kursu) 30 tekke, 835 gasilhane ve 829 imam lojman bulunmaktadr. u anda 325 cami, 133 mescid, 145 gasilhane ve 123 imam lojmannn inas devam etmektedir. 6 Bosnal mslmanlar tarih yaplar korumak ve kurtarmakta olaan st bir gayret gsterip, nemli bir ksmn onarmak suretiyle muhafaza edebilmilerdir. En ok korunabilen eserler Osmanl klasik dneminde yaplm olanlardr.
2 3

Grupa autora, Atlas Islamskog svijeta-Udruenje Ilmije IZ-e BIH, Sarajevo 2003, s. 465. Evliya elebi, Seyahatname, V, VI, stanbul 1315. 4 Vjersko prosvjetna sluba Rijaseta IZ-e Bosne i Hercegovine za 1991 godinu (Heyet, Bosna Hersek Diyaneti Din Eitimi Blm Raporu, Sarajevo 1991). 5 bid. 6 Vjersko prosvjetna sluba Rijaseta IZ-e Bosne i Hercegovine za 2005 godinu (Heyet, Bosna Hersek Diyaneti Din Eitimi Blm Raporu, Sarajevo 2005).

Seltin camileri dnda Bosna-Hersekte yaplan en nemli eserler unlardr: 2.1. Camiler Bosna camileri a) kubbeli ve ta minareli camiler, b) drt vecihli gen atl ta minareli camiler, c) drt vecihli gen atl ahap minareli camiler olmak zere tarzdadr. Bosna-Hersekte Osmanl zamannda birok cami ina edilmitir. Bunlar arasnda, Saraybosnada ekri (1526), Ali Paa (1561), Ferhad Bey (1562) ve areva (Hnkr) camileri; Travnikte Yenicami (1549); Foada Alaca Camii (1550; 1992 ylnda Srplar tarafndan yok edilmitir); Mostarda Karagz Bey (1557) ve Koski Mehmed Paa (1612); Maglajda Ysuf Paa Camii (1560); Poiteljde Hac Ali (1563); ajniede Sinan Bey Camii (1570; 1992de Srplar tarafndan tamamen yklmtr) ve Banalukada Defterdar (1594; 1993 ylnda yine Srplar tarafndan tamamen yklmtr) camileri yer almaktadr. Kubbe ve yarm kubbeleriyle daha farkl mimaride olan Saraybosnadaki Gazi Hsrev Bey (1530) ve Banalukadaki Ferhad Paa (Ferhadije) (1583; 1993 Srplar tarafndan yklmtr) camileri de bunlar arasndadr. 2.2. Trbeler Yap olarak kubbeli camilere benzeyen kapal ve ak trbeler de ina edilmitir. Kapal trbeler iinde en mehuru Saraybosnada Gazi Hsrev Bey ve Murad Bey, Banalukada Ferhad bey, ayniede ve Zivornikte Hasan Kayimi trbeleridir. Yanlar ak olanlar Saraybosnada Sarajevo Alifakova ve Sinan Bey Tekkesi yannda bulunanlardr. 2.3. Medrese, adrvan ve Saat Kuleleri 1537de Saraybosnada yaplan Gazi Hsrev Bey Medresesi en mehurudur. Bu medrese kesintisiz olarak gnmze kadar eitimini srdrmtr. Bosna-Hersekteki dier byk medreselerin eitimi, komnist ynetim dneminde elli yl boyunca yasaklanm, 19921995 yllar arasnda tekrar almlardr. Dierleri de Tuzla Behram Bey, Mostar Karagz Bey, Travnik Eli brhim Paa, Biha Camaluddin Efendi auevi ve Visoko Osman Efendi Recovi medreseleridir. Bosna-Hersekte en gzel yaplan adrvanlardan Gazi Hsrev Bey Camiinin, Mostar Karagz ve Koski Mehmed Paa harimlerinde, aynie Sinan Beyin (u an mevcut olmayan) ve Yaye Esm Sultan Camii hariminde olanlardr. Saat kulelerinden de Saraybosna, Banaluka, Stolac, Prusac, Yaye, Travnik ve Donyivakf en nemlileridir. 2.4. Kprler XVI. yzylda Osmanl klasik dneminde yaplan kprler byk varlk gstermektedir. Mostardaki kpr, nehri bir kemerle tutmaktadr. Viegradda Drina zerinde olan kpr ayn ldeki kemerlerle yaplmtr. Kpr yapmnda arlkl olarak belirli bir mimari tarz uygulanmad iin, her mimar kendi tarzn uygulamtr. Bosna-Hersekte Osmanllar zamannda yaplan en mehur kprlerden Viegradl Sokollu Mehmed Paa, Mostar Kprs, Sarajevo Kei Kprs, Jepa ve Trebinyedeki Arslanagi de saylabilir. Aratrmamz zellikle Bosnada Osmanl dneminde yaplan seltin camileri konusu zerinde younlatrdk. Ayrca camilerin bulunduu ehirler hakknda ksa ve konumuzla balantl olarak Trke ve Bonaka kaynaklardan istifade ederek bilgi vermeye altk. Ayn zamanda yerinde inceleme yapp camilerin gnmzdeki durumlarn tespit etmeye ve grntler almaya altk.

3. BOSNADA OSMANLI DNEM SELTN CAMLER

3.1. AKHSAR ve SULTAN BAYEZD (II) CAM 3.1.1. Akhisar Akhisar (bugn Prusa) Vitorog dann ykselmeye balad kesiminde, nal biiminde bir yerleim yeridir. Sahip olduu tarih eserler gemie ait nemli ipular vermektedir. 7 Kale ve duvarlar yaplmadan nceki ad Prense idi. Bu ad, alt tarafnda akan Prense nehrinden almtr. ehir duvarlar yapldktan sonra beyaza boyand iin, Osmanllar bu ehri Akehir diye de adlandrmtr. Akhisar, birok Ortaa yerleim biriminde olduu gibi nem kaybna urarken, ehir duvarlar da yklmaya yz tutmu, bylece ehir Akhisar yerine Prusa olarak anlmaya balamtr. Evliy elebi, yaln sivri bir kaya stndeki kalenin 300 neferlik muhafz, toplar ve bol cephanesinin bulunduunu ve her akam mehter vurulduunu yazar. Ayrca Sadrazam Melek Ahmed Paann kaleyi tamir ettirdiini, zira ehrin Adriyatik sahillerinden gelen Venedikli haydutlarn geebilecei bir boazda bulunduu iin mhim bir serhat kasabas olduunu kaydeder. Ftih Sultan Mehmed tarafndan fethedilen ehir, bir mddet sonra tekrar elden kmtr. Ancak Yavuz Sultan Selim zamannda Gazi Hsrev Bey tarafndan kesin olarak fethedilmitir. Kann Sultan Sleyman devrinde Kilis sancana bir voyvodalk olarak tahrir edilmitir. 8 Yirmi yedi yl Bosna sancak beylii yapan Gazi Hsrev Bey Prusata deil Sarajevoda medfundur. Akhisarda Hnkr Camii dnda seksen tane kale-eri evi bulunduunu da renmekteyiz. Buras, Osmanl dneminde 5-6000 nfuslu pek ok bidesiyle nemli bir kasaba iken, gnmzde bir ky statsndedir. 3.1.2. Akhisardaki Tarih Eserler Handan Aa Camii. Handan Aann 1026 (1617) ylnda yaptrd cami, iten ie 10,75 x 10 m. ebadnda harimiyle, 3,77 m. derinliinde revak, yanlar kapal, ortas drt direk stne kemerli, atl bir yapdr. Ahap kubbe inasnda gzel nisbetler bulunmu, dilim keleri iki yerinde krlarak kubbe havas meydana getirilmi ve stne gzel bir gbek oturtulmutur. eyh Hasan Kf Camii. Bosna ve evresinde muteber bir kii olarak tannan Hasan Kf Efendi, Pruak Halvet tarikat eyhi olup ayn zamanda Akhisarda kadlk yapmtr. eyh Hasan Kf Camii basit, ince duvarl, bugn Marsilya kiremidi kapl, ahap atl, derinliine 10,75 m., geniliine 7,40 m. ebadnda bir harim ile 2,60 metrelik sonradan ilve edilmi son cemaat yerinden mrekkeptir. Minare, ahaptan yaplm ve sa tarafta atnn stne oturtulmutur. Caminin ii ve d tamamen svaldr. Malko Bey Camii. XIX. yzyln banda yaplan Alap Beyi Malko Bey Camii, ahap minareli yan yzde altl stl drder pencereli ve kiremit rtldr.
7 8

Demal Hamidovi, Prusac i njegove znamenitosti, Sarajevo 1939, s. 5. Dervi Mehmed Zll, Evliya elebi, Seyahatnme, stanbul 1315, V, s. 444-446.

Yan tarafnda mektep vardr. Prusa kasabasnda sekiz cami vardr fakat Tepecik, Varo, Ratkovi ve Sultan Bayezid (II) camileri gnmze kadar ulamamtr. Bunlardan en dikkat ekeni ta minareli olan Haydar ehy Camiidir. Caminin dnda eyh Hasan Kf Medresesi, Tekkesi, Drlhadisi, mareti, Han ve Trbesi mevcuttur. Akhisar Saat Kulesi. Kalenin hemen altnda tepesi grlen saat kulesi tam kare deildir; ebatlar 3,80 metreden 4 metreye kadar deiir ve yukarya doru daralr; st de Evliya elebinin indire dedii tahta ile kapl, altta bir akul dz ksmdan sonra sivri bir klhkla rtlmtr. Ayvaz Dede Trbesi. Kerametleri dilden dile aktarlan Sar Saltuk ile alkas bulunan, slmiyetin neri iin alan, stelik 6 km. mesafeden kasabaya su getirmi olan bu zatn trbesi, eyh Hasan Kf tarafndan Handan Aa Camii yaknnda, hemen hemen 1.5 asr sonra yaptrlmtr. 9 Bugnk trbe 60 cm. duvarl, her taraf sval, iten 4,30 x 4,10 m. ebadnda, galveniz sa rtl basit bir binadr. Drt penceresi ve bir kaps vardr. 3.1.3. Sultan Bayezid (II) Camii Akhisarda Sultan Bayezid (1481-1512) veya Hnkr Camii olarak bilinen cami kale iindeydi (bk. F. 1). Bugn birka kale duvar ve yannda bir saat kulesi kalmtr. 10 Hasan Kf Trbesinde muhafaza edilen kitbesine gre, 1601-1602 yllar arasnda Hnkar Camii Hasan Kf tarafndan tamir ettirilmitir (bk. Kit. 1). 1530-1540 yllar arasnda 1532ye kadar Mevln Musa, 1537ye kadar Receb Efendi, 1540 ylna kadar Muslihuddin Efendi imamlk yapmtr. Akhisardaki imam tahsisat 1689 ake idi. Bu mebla Bosna sancanda Travnikten sonra en yksek rakamdr. skp nahiyesine bal olan Gorni Skirt ve Neretva nahiyesine bal olan Strogir kyleri Akhisar tmar iinde yer alyordu. 11 Sultan Bayezid Camiinin yaps kuzey-gney istikametinde yerleiktir. Baz rivayetlere gre cami daha nce kilise idi. oko Mazalie gre bu istikamet, caminin daha nce kilise olmadn gsterir. nk Ortaada kiliseler hep dou-bat istikametinde ina edilirdi. Bu durum caminin daha baka bir binadan evrilmi olabileceini gsterir. 12 Taa hakkedilmi 130 x 44 cm. kitbe caminin giri kaps zerinde yer alyordu. Cami ykldktan sonra kitbesi Hasan Kf Trbesine nakledilmitir. Sultan Bayezid Camii kitbesinin metin istinsah (bk. Kit. 1): Bi emr-i Sultn Byezd Han tbe serh vaz- skender Paa el-merhm, sene 892 Tecdd-i el-kd Hasan el-Akhisr, sene 1010

Hivzija Hasandedi, Povijest Seonice i njenih porodicaGlasnik Vrhovnog Islamskog Starjeinstva, III, Sarajevo 1952, s. 125. 10 Evliya elebi, Seyahatnme, VIII, s. 242. 11 Aladin Husi, O Imamskoj slubi u tvravama Bosanskog Sandaka u 15. i prvoj polovini 16. vijeka, Mualim 1/2000, nr. 4, Sarajevo 2000, s. 97. 12 oko Mazali, Biograd-Prusac, GZM u Sarajevu 1951, s. 179-180.

3.2. BANALUKA ve SULTAN SLEYMAN CAM

3.2.1. Banaluka Bosna'nn kuzeyinde Sava'nn bir kolu olan Vrbas (Vrbas) nehrinin iki kysnda yer alan Banaluka, denizden 156 m. yksekliktedir. Osmanl kaynaklarnda Banaluka eklinde yazlan Banja Luka (Banyaluka) adnn nereden geldii kesin olarak bilinmemektedir. Bosna krallar dneminde kk bir kale olan Banaluka, Gney Bosnann Trkler tarafndan fethinden sonra (1463) teekkl eden Jajceye (Yaytse) balanmtr. Mimar-mhendis Alija Bejti, Osmanl dnemine (XVI-XVII. yzyl) dair yaymlad makalede, kk bir kale ve yerleim yeri ve kaplcadan ibaret olan ehrin, XVI. yzyln sonlarnda balayan gelimesini, Gornji (Yukar) ve Donji (Aa) varolar ile takriben 7 km. civarndaki uzak bir mahalle olan Yeniky (Novosel) ayrntl bir ekilde anlatmaktadr. 13 XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren gelimeye balayan Banalukada, Bosna sancak beyi Sofu Mehmed Paann bir cami ina ettirmesi, sz konusu gelimeyi daha da hzlandrmtr. Kann Sultan Sleyman devrinin sonlarna doru yaplan bir tahrire gre, Yukar ehir ad verilen ksmda dokuz mahalle teekkl etmi ve tamam mslman olmak zere 1200 civarnda nfus; varolarda 165 mslman, 200 gayri mslim aile yayordu. 14 Burada Sofu Mehmed Paa Camiinden baka Kann Sultan Sleyman adna yaptrlan Hnkr (Careva) Camii de yer almaktayd. Banaluka 1563 ylnda Bosna valisinin, 1574te de sancak beyinin ikametgh idi. 1583te Sokollu Ferhad Paann beylerbeyi tayin edilmesinden sonra, 1639 ylna kadar vilyet merkezi olarak kalmtr. 15 Sadrazam Sokollu Mehmed Paann akrabas olan Ferhad Paa, ehrin gelimesine byk katk salamtr. Tarihi Peevye gre Ferhad Paa, 1575te esir ald Avusturyal Graf Engelbert Auerspergten elde ettii 30.000 duka fidye ile, Banalukann en byk camisi olan Ferhdiye Camiini yaptrmtr. 1661 ylnda buray ziyaret eden Evliya elebi de, Ferhad Paann birok eser ina ettirdiini kaydeder. Evliya elebiye gre Banaluka iki kale, krk be mahalle, 3700 ev, krk be cami, birok medrese ve hamam, on bir mektep, 300 dkkn, ahap kpr ve yetmi mesireye sahip mmur ve mreffeh bir ehirdi. 16 Ayrca verimli topraklarndan bol miktarda mahsul elde edildiini, demirciliin gelitiini ve klnk, balta, saban demiri gibi aletlerin yapldn belirtir. 4 Eyll 1688 tarihinde ksa bir mddet Avusturyallar tarafndan igal edilen Banaluka, 1737 savanda Prens von Hildburghausen tarafndan muhasara edildiyse de, 4 Austos 1737 savayla Bosna Valisi Hekimolu Ali Paa tarafndan kurtarlmtr. 17 Bu tarihten itibaren ehir sknet iinde gelimeye devam etmi ve 1851den itibaren alt Bosna sancandan biri olmutur. 14 Austos 1878 tarihinde Bosnann Avusturya tarafndan igal edilmesi zerine Banaluka 31 Temmuzda teslim olmu ve 1918de Yugoslavyaya verilinceye kadar da Avusturyann idaresinde kalmtr.
13 14 15 16 17

Alija Bejti, Banja Luka pod turskom vladavinom, Nae starine I, Sarajevo 1953, s. 103. BA, TD, nr. 435, s. 401. Fehim Bajraktarevi, Banaluka, slm Ansiklopedisi, II, stanbul 1979, s. 299. Evliya elebi, Seyahatnme, V (1315), s. 504-508. mer Efendi, Trh-i Bosna der Zamn-i Hakmzde Ali Paa, stanbul 1876, s. 21-52.

1929da Yugoslavyay dokuz blgeye ayran idar taksimata gre Banaluka, Vrbas banlnn merkezi olmutur. 1931 ylnda yaklak 21.177 mslman yaamaktayd. Bu yllarda Banalukada yirmi yedi cami, eski medresenin birlemesinden meydana gelen byk bir medrese, mftlk, bir eriyye mahkemesi ve mahall evkaf meclisi bulunuyordu. Doal bir gzellie sahip olan Banaluka, iktisad bakmdan nemli bir konuma sahiptir. Kltr merkezi olmas itibariyle de eitli okullar ve bir de tiyatrosu vardr. 1969daki byk deprem eski ehrin yklmasna yol atysa da, birok slm eser 1992 ylna kadar gelmitir. Bunlarn arasnda Defterdar Hasan Efendinin yaptrd Arnavudiye Camii (1003/1594-95), Ayard Mehmed Paa Camii (1005 / 1596), Behram Efendi Camii, Gazanfer Bey Camii ve Trbesi ile Ferhad Paa Klliyesi dikkate deer eserlerdir. 18 Ayrca ehirde 1992-1995 yllar arasndaki savaa kadar baz medrese, mektep, zviye, hamam, kervansaray, eme, trbe, kabir ve benzeri yaplar da mevcuttu. Ancak bunlardan hibiri gnmze gelememitir. 3.2.2. Sultan Sleyman Camii Gornji eher arsnda bulunan Sultan Sleyman (Careva) Camii vakf kaytlarnda Hnkriye adyla anlmaktadr. 19 Saraybosna zerine yapt aratrmalar ile tannan Mehmed Mujezinovi eserinde, caminin tecdit kitbesini ve iinde bulunan hsn-i hat nmunelerini gstermektedir. 20 Bunlarn iinde en eski tamir kitbesi Eli brhim Paaya aittir. Sultan Sleyman Camii, baka camilerin ina edilmesi zerine, Eski Camii adyla anlmaya balamtr. 1101 (1688) ylnda ehrin Avusturyallar tarafndan istils srasnda camiyi yaktklar rivayet edilmektedir. Mehmed Mujezinovi, 1116 yln tamir tarihi olarak kabul edilmesi gerektiini ifade etmektedir. Caminin 1146 (1733) ylnda Bosna Valisi Muhsinzde Abdullah Paa tarafndan ihya edildii, 1240ta da (1824-25) Evrenoszde Selim Srr Paa tarafndan tamir edildii kitbesinden anlalmaktadr. Hnkr Camii hm duvarl, ahap minarelidir. Cmi-i Hnkr veya Sultan (Careva) mahallesinin merkezi olup Sutori suyunun Vrbas nehrine kart yere kadar devam etmektedir (bk. F. 2). Banalukann ilk ars da Hnkr Camiinin etrafnda teekkl etmitir. Sultan Sleyman Camii II. Dnya Savandan sonra yklmtr. Caminin i ls 10 x 11,30 m. olup minaresi ahap, minber ve krss tatan, mahfili ise ahaptr. Kt zerine 46 x 65 cm. ebadnda nesih yazyla yazlan ikinci kitbe, caminin iinde muhafaza edilmektedir. 21

18 19 20 21

Feridun Emecen, Banaluka, TDV slm Ansiklopedisi, V, stanbul 1992, s. 51. Ev. K. K. 758, Def. 74, s. 757. Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika BIH, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 193. bid.

 Shib-i eref-i l makm paa-y memduhu'l-enm Dver-i mahmud'l-kirm Srr Selim Paa be-nm
Sultn Sleyman cmiin tamr etdi ymnile Dstr-i hemnm erif srr olsun bekm

Sddk-i sdduk ve birr-i vef Frk dd Osmn hay Haydar-i veg ilm-in hem hayr-hh-i hss mm mrin Hud mzdd ide ikbl ile dild ide Ads berbd ide bedhhlarn kl inm Ber msra tarihini kendim drdm ey Nazf Nev cmii etdi Selim Paa-i mahhd enm

Tarih eserleri incelemek ve fotoraflarn ekmek iin Banalukaya gittiimizde (Haziran 2005) caminin, kpr bahanesiyle yktrldn (Tito dneminde), arsasnn bir blmnn bo olduunu, bir blmnn de kahvehane olarak iletildiine ahit olduk. Caminin Vrbas nehri tarafndaki duvarnn bir ksm, salam bir vaziyette dururken, sedir tandan yaplm olan duvar otlarla kaplyd. Caminin haremi Vrbas nehrine kadar uzanmaktadr.

3.3. BHA ve FETHYE CAM 3.3.1. Biha Biha (Biha), Banalukann 100 km. batsnda, Bosna-Hersek ile Hrvatistan snrna yakn bir serhat ehridir. 22 Gerek tabiat gzellikleri ve gerekse tarih zellikleriyle ilgin bir blgedir. Una nehrinin iki yakasnda gelimitir. Hrvatistan, Klyu (Klju) ve Petrovats (Petrova) yay ve Adriya denizi ile Tuna nehrini birbirine balayan Salone kysndan Sicilya boylarna kadar uzanan yol, Una nehri boyunca devam etmektedir. Gnmzde, bu yolun kaldrm talar hl mevcuttur. XIX. yzyln sonlarnda ve XX. yzyln ortalarnda Bihata arkeolojik kazlar yaplm, baz belge ve bilgilere ulalmtr. Burada ilk defa alan mzede (Lapidarija), eski dneme ait eserler sergilenmekteyken, II. Dnya Savanda mttefik sava uaklar tarafndan bombalanmtr. Mze ile birlikte medrese, Sveti Ante Katolik kilisesi, birok resm kurum ve i yeri yok olmutur. Tarm ve toprak rnlerinin yan sra, zanaatkrlk ve madencilik yrenin ana gelir kaynan oluturmaktadr. 23 Hristiyanlar, hkm srdkleri XVI. yzylda byk zulm ve ktlkler yapmtr, bu durum Trklerin 19 Haziran 1592 tarihinde Bihaa girmeleriyle son bulmutur. 24 Tarihiler Hasan Paann ok akll bir kumandan olduunu yazar. ehre giriinde gzel szler sarfederek Biha halknn ve o gne kadar sultana dman olan askerlerin gnln fethetmitir. XVI. yzyln sonlarnda Bosna paalna Hasan Paa Predojevi getirilmitir. Hasan Paa baarl bir ordu kumandan olarak, kendinden nceki Sokollu Mehmed Paa, Malko Bey ve dierleri gibi n salmtr. Osmanllar Bihata birok cami ve mektep yaptrmtr. Etrafnda i merkezleri, kamu kurum ve kurulular ina edilen camiler, bir mabet olmann yannda, mahalle halknn bir kltr merkezi durumundayd. 25 Trke kaytlardan birok eserin mevcudiyetini renmemize ramen, Biha ve evresindeki tarih eserlerden gnmze ok az eser kalmtr. 3.3.2. Fethiye Camii Bihata kiliseden bozma tek kubbeli bir mbettir (bk. P.1). Kesme tatan yaplm olup 22 x 11,50 m. ebadnda ve 10,5 m. yksekliktedir (bk. F. 3-10). Kapsnn stnde gotik bir tahfif kemeri varsa da, asl kap bask kemerli olup Osmanl tarzndadr (bk. F. 4). Caminin sa duvarnda, tam kilise penceresi nisbetinde (bk. F. 7), yerden 2,5 m. yksekliinde ve 4 m. boyunda iki pencereyle, bunlarla nispet edilemeyecek kadar kk bir nc, ayrca n ve arkada yuvarlak pencere vardr. Sol duvarda ise hi pencere yoktur.

22 23 24 25

Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimr Eserleri: Yugoslavya, II, 3. Kitap, stanbul 1981, s. 57. Esad Paali, Kulturna istorija BIH (Rimsko doba), Sarajevo 1966, s. 212. Radoslav Lopai, Biha i Bihaka Krajina, I. Izdanje, Zagreb 1943, s. 61. Medida Beirbegovi, Prosvjetni objekti islamske kulture, Sarajevo 1974, s. 249.

10

Cami kapsnn alt kemeri ve duvarlardaki ta iilii ve saak silmesi, eski devir Osmanl tarzndadr, talar sanki perdahlanm gibi yal kalem denilen usulle tesviye edilmitir. Mihrap duvarnda stndeki pencereden baka sonradan kapatld hissini veren birer pencere izi vardr. n cephede biri kap stnde, biri solda iki kemer yast kalnts vardr; bu da cephede kemerli bir revak olduunu gsterir; soldaki yastn bir mukabili de sada bulunmaktayd. imdi onun yerinde minare vardr. Minare 22 m. yksekliindedir (bk. F. 9). Caminin hazresinde, buralarn hl drlcihad olarak grldne iaret eden XIX. yzyla ait, fes ve kl resmi tayan bir kabir ta vardr. Onun yannda da, 1994te seyir halindeki helikopteri bir Srp fzesiyle drlen Bosna Hersek Dileri Bakan rfan Ljubljankicin (Lyublyanki) mezar bulunmaktadr (bk. F. 3). Bihan fethinden nce Fethiye (Fethije) Camii, Sen Anton Kilisesi iken fetihten sonra 1592 ylnda camiye dntrlmtr. Fethiye Camii Jajce ve Zvornikte de vardr. Bihataki Fethiye Camii XIV. yzylda ina edilmitir. Caminin ilk orijinal hali restorasyon srasnda deitirilmitir. Kilise Kulesi, minare olarak 1863 ylna kadar kullanlmaktayd, yklp yerine ince minare yaplnca bu zelliini kaybetmitir. Minaredeki kitbe tamir tarihini gstermektedir. 1894 ylnda camide tdilt yaplmtr. Caminin hazresinde bulunan mezarlar Bihan ileri gelenlerinin mezarlardr. Mezar talar caminin yer demesinde kullanld iin gnmze kadar gelmitir. Bu Mezar kitabeleri Saraybosna Mzesinde bulunmaktadrlar. Mezar talarnn en eski tarihlisi 1519 ylna aitken, en yenisi de 1566 ylna ait Nikole Farkoiin (Farkoi) mezar stndekidir. 26 Fethiye Camiinde iki kitbe vardr. Birisi caminin giriinde 1312 (1894) ylna ait, dieri ise minarenin alt ksmndaki ta stnde 1,60 x 0,90 m. byklnde ok gzel bir talikle yazlm kitbedir (bk. Kit. 3). Alt ksmnda daha kk bir mermer zerinde yazlm tarih de mevcutur.

Minarenin kitbesi

Ser med-i slle-i celle-i l-i Osmn ve hm-yi ahkm- dn, mir-i bldn Sultn Abdulazz Hn efendimiz hazretlerinin sye-i mberrtvye-i mlknelerinde, ibu minre-i erfe mceddeden in ve cmi-i mnf tamr ve ihy buyurularak, misli mesbk olmayan sr-i umrniyyeden biri bu eserdir.

26

Dr. iro Truhelka, ''Sredovjeni spomenici Bosanske hrvatske'', Hrvatsko kolo, XXIII, Zagreb 1942, s. 26.

11

90 x 60 cm. ebadndaki mermer taa cel slsle yazlmtr: 1280 (1863) yl, yazan Aciz Hilmi, Biha kaymakam. Y Fetth f sene 1280 [1863]. Y Bk Harrarahu el-ciz Hilm kim-mekm-i Bihke

Fethiye Camiinin giri kapsndaki kitbe Kk mermer plakann zeri slsle yazlan kitbe yledir (bk. Kit. 2):

Y Fetth! Eedd-i ihtiyc ile muhtc- tamr iken ibu cmi-i erfin ine-i nakdiyye-i hkmet ve muvenet-i ahl-yi cemat ile sakfn tecdd derununu kmilen nak v tezyn ile tamr buldu hsn-i hitm sene 1312 [1894]. 27

27

Mehmed Mujezinovi, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga III, Sarajevo, 1982, s. 63.

12

3.4. BYELNA ve CAMLER 3.4.1. Biyelina Bosna-Hersekin kuzeydousunda yer alan Biyelina (Bijelina), Semberija blgesinde, Sava ve Drina nehirlerinin yan banda, blgenin tarm rnlerinin ticaret ve ihracat ile nldr. Trklerin buray fethiyle ilgili bilgi olmad gibi, ondan ncesi de bilinmemektedir. Biyelina ehri veya blgesi, Trk tarihi kaynaklarnda, ilk defa 1437 (1438) ylna ait aknclarn blgedeki fetih hareketi vesilesiyle sz konusu edilir.28 Ardndan 1466 ylna ait bir Dubrovnik kayna, Biyelinada Dubrovnikli bir tccarn soyulduundan bahsetmektedir. Genel kanaat, Trklerin 1512de Teoak ve Srebrenik hisarlarn ele geirmesi ve dolaysyla Srebrenik banlnn dmesiyle, blgeyi kesin hkimiyetlerine aldklar eklindedir. Sava nehrine kadar Zvornik sanca ile birlikte blgenin ilk nfus saym 1533 Nisannda tamamlanmtr. 29 Ayn yl, Biyelina nahiyesi de, ilk olarak Zvornik sancak beyinin mlk olarak zikredilmektedir. Dolaysyla Mirkovac, ukujevii, Grm, Selite, etvrtkovite kylerinin ad gemektedir. Fakat Biyelinann ad zikredilmemektedir. 1634 ylna ait Tuzla Sicil Defterinde Biyelina kadlk merkezi olarak gemektedir. 30 Buras ileri dnem Trk kaynaklarnda Biyelina kasabas veya kadl olarak anlmaktadr. 1664 ylnda Biyelinadan geen Evliya elebi de ehri byle adlandrmaktadr. Bu kadla Biyelinann sekiz nahiyesi ile Teoak ve Koraj da dahil edilmitir. 31 Biyelina nahiyesinin kuzeybatsnda, uzun zamandr hakknda bilgi bulunmayan bir hisar yer almaktayd. Hisar, Una nehri kysndaki Yeniehirden (Novi na Uni) farkl olarak Sava nehrinin kysndaki Novi Kalesidir (Kala-i Novi). Lukavac rmann sa tarafnda hemen Sava nehrine birletii yerdedir. Buras, Sava nehrinde sadece karakol hizmeti gren tuladan yaplm kk bir kale idi ve dier hisarlarda olduu gibi herhangi bir idar merkez deildi. Trklerin Sava nehrinin sa yakasna hkim olmasndan hemen sonra ina edilmitir. Timarlarnn XVI. yzylda Biyelina dndaki evre nahiyelerde bulunduu on iki dim muhafzdan oluan kk bir birlii vard. Zira o, yukarda belirtildii gibi Zvornik sancak beyinin has olma zelliine sahipti. Viyana savanda Avusturya ordusu tarafndan ykld. Halkn Nakiin kulesi olarak and enkaz, bugn de durmaktadr. 32 Biyelinada slmn yaylmasn, slm kltr ve eitim messeselerinin inas izlemitir. ncelikle mslmanlarn yerleim yerlerinde camiler ina edildi. Bu eserlerin ou balangtan itibaren Osmanl mimari stiline gre yaplmt. Kalc eserler, kuru iklim ve ta (oca) zenginliine sahip yerlerde ortaya karken, ovalarda ounlukla aa, kerpi ndir olarak da pimi topraktan yaplmaktayd. Osmanllarn blgeden ayrlmasyla Biyelinann ve evre semtlerin Bonak halk en byk zulm ve felketi 1992-1995 savanda yaamtr. Saysz cinayet dnda Biyelina yaknlarndaki Batkovi semtinde, sava boyunca Bonaklarn ikenceden geirildii tyler rpertici toplama kamp yer almaktayd.

28 29

Ner, Kitb-i Cihannm, II, Ankara 1957, s. 626-627. BBA, TD, nr. 173, fo.16. Zvornik, s. 31-32. 30 Tuzlanski sidil prema Hazimu abanoviu, Bosanski paaluk, Nauno drutvo NR BIH, Sarajevo 1959, s. 53. 31 BBA, TD, nr. .260, fo. 208-219. 32 Adem Handi, Postanak i razvitak Bijeljine u XVI. vijeku, POF. Sv. XII-XIII, Sarajevo 1965, s. 57-59.

13

Biyelinada Sultan Sleyman Camii dnda, 1776 ylnda Banjada bir cami ina edilmi, ardndan 1839-40 ylnda Mehmed Vech Paa Camii ve 1875-76da da Salihbegovi Camii yaplmtr. Biyelina civarnda Janja (1767), Atmaii (1793 ncesi; eyh Slih Halife adl biri ina ettirmitir) camileri ile Brezovo Poljede Aziziye (1862) diye bilinen Sultan Abdlaziz Camii ve halkn bizzat yaptrd Korajdaki mescid (1825) ina edilmitir. 33 3.4.2. SULTAN SLEYMAN (veya ATK) CAM ehir merkezinde yer almaktadr. Cami kesme tatan, minare ise tuladan yaplmtr. Atik olan adndan da anlald zere Biyelinann en eski camisidir. Caminin yan banda bir hamam yer almaktadr. Avusturya ordusunun 1716 ylndaki saldrsnda hem cami hem de hamam byk zarar grmtr. Atik Camii, Bosnann en gzel ve ferah camileri arasnda yer alr ki, i boyutlar 14,9ye 10,2 iken, d duvar kalnl da 1 metredir. Caminin d uzunluu 19,5 metredir. 1992-95 savanda tamamen yklmtr. Savatan sonra, orijinal llerde iki erefeli minaresiyle cami yeniden ina edilmitir (bk. F. 11-15). Caminin tek giri kaps vardr. n giri cephesine bakan avlusunda son savata yklan eski cami ve minaresinin enkazna ait kalntlar yer almaktadr (bk. F. 17). Caminin n cephesinde ikier, yanlardan ise ift penceresi vardr. Mihrap yenilenmi (bk. F. 13), fakat minber ve krs henz yaplmamtr. Caminin imam Samir Cami Efendinin belirttiine gre minber aatan yaplacak ve sa keye yerletirilecektir. Bu caminin orijinal kitbesi ve vakfnmesi korunamamtr. Sadece Kann Sultan Sleyman (1520-1566) dneminde yapld bilgisi mevcuttur. Bilindii zere birok cami ile dier hayrat ve yaplar (hamam, tekke, mektep, medrese) Rumelide de sultanlarn vakf olarak ina edilir ve onlarn adyla anlrd. Hisarlardaki camiler, sultanlarn camileriydi ve grevlilerine mstahfiz denirdi. 1548 yl nfus saymna gre etvrtkovite, dier yerlerin aksine mensup olunan bir cami adyla anlmayan ve imam ya da mezzin gibi herhangi bir din grevlisiyle zikredilmeyen bir cemaate sahipti. Buna gre buradaki Sleymaniye Camii 1548 ylndan hemen sonra, yani XVI. yzyl ortalarnda ina edilmi olmaldr. Bu yldan, Kann Sultan Sleymann ld 1566ya kadar Zvornik sancanda hibir saym yaplmadndan caminin ina tarihini kesin olarak teyit edememekteyiz. Daha sonraki ayrntl nfus ve mal saym ancak 1600 ylnda yaplmtr, bu saymda caminin imam olarak Abdurrahman ve mezzini olarak da Ali olu Krt ismi gemektedir. 34 Caminin tarihi hakkndaki kesin bilgi, giri kaps zerindeki Osmanlca kitbesinde 1992-95 savana kadar yer alyordu, fakat cami ile birlikte Srplar tarafndan yok edilmitir. Savan ardndan caminin yeniden inas ile ge onarmn ieren kitbesi tekrar aslmtr (bk. Kit. 4). Cami, birka kitbe deitirmitir. bu tecdd-i cmi-i erfi Sultn Sleymn sene 1311

33 34

ANU BIH 221, Ankara Vakflar Arivi, Yevmiye defterleri, B harfi altnda (Biyelina). TK, TD. nr. 23, fo. 321-322, 1604.

14

Biyelina, Bosna sancann serhat boyunda yer ald iin XVII. yzyl sonlaryla XVIII. yzyl sresince birka defa savan iinde yer alm ve Avusturyann saldrlarna maruz kalmtr. 1683-1699 yllar arasnda Osmanlnn Viyana nlerine dayand savata Avusturya ordusu, Sava nehrinin sa kysndaki Biyelina Novi ile Brkoya ait iki kaleyi yktrmtr. Sleymaniye Camiinin hasar grp onarlm olmas ihtimal dahilindedir. Ardndan 1718 Pasarofa ile 1739 Belgrad anlamalar arasndaki dnemde yirmi ksur yl boyunca Sava nehrinin sa kysndaki dar erit, Biyelina ile birlikte Avusturyann elinde kalm ve Sleymaniye de, o dnemde Katolik kilisesi olarak hizmet grmtr. 1893 ylnda, Bosnada bir ilk olan iki erefeli minaresi yaplncaya kadar daha ka defa onarm grd bilinmemektedir. Sultann Biyelinadaki vakflarnn memur maalar iin, Kanijedeki imparatorluk iftliklerinin geliri vakfedilmitir. Trkler, Kanijeyi her ne kadar Viyana savanda kaybetmi olsalar da, XVIII ve XIX. yzyla ait vakf kaytlar, bilgileri bir defterden dierine aktarrken halen daha Kanijedeki imparatorluk iftliklerini, yani mukataalar saymaktadr. Memurlarn says belli, onlarn yevmiyesi, yevmiyelerinin dendii gelir kaynaklarna dair kaytlar mevcuttur. Bu camide imam-hatiplik grevinin el deitirdiine dair bir rnekte: Merhum Sultan Sleyman Hann vakfiyesi (Allahn rahmeti zerine olsun ve gnahlarn balasn), Kanijedeki mukataa gelirinden, imamlk hizmeti iin 10, hatiplik hizmeti iin de kez 10 ake gnlk maala geimini salayan, Zvornik sancanda, Biyelina kadlnda, Biyelina kasabasnn merkezinde arkasndan evlt brakmam olan caminin imam hatibi Yahy Halife vefat etmitir. Kad brhim Efendinin teklifiyle boalan greve Slih Halife atanm olup 25 Zilhicce 1177 (25 Haziran 1764 ) gn berat kendisine takdim edilmitir. 35 eklinde aklama vardr. Bu kayttan, aada adlar geen din grevlilerinin bulunduu anlalmaktadr: mamhatip, viz, sbyan muallimi, esas mezzin, yardmc mezzin, ferr ve mtevelli. Eer yeterli nitelie sahipse genellikle babann grevini oul devralrd. Memurun yeteneklerine bal olarak ou defa baz grevler tek kiide birletirilirdi. XVIII. yzyln ikinci yars ile XIX. yzyln ilk yarsnda imam ve hatibin maa, her biri ayr olmak zere gnlk 10ar ake idi ve bu grev ounlukla tek kii tarafndan yerine getirilirdi. mam-hatiplerden adlar geenler: Yahy Halife (1760-1764), Slih Halife (1764-1784), Slihin olu Hseyin Halife (1784-1800), Hseyinin olu Mehmed Halife (1800-1825), ardndan Mehmedin olu Hseyin Halife (1825den itibaren). Yukarda ad geen Slih Halife, 1764ten 1776ya kadar vizlik grevini de stlenmitir. Ayn ekilde olu Hseyin Halife de, 1784den 1800e dek imam, hatip ve vizlik grevlerini zerine almtr. Vizlerin gnlk yevmiyesi 15 ake iken, sbyan muallimlerinin yevmiyesi sadece 5 ake idi. Bu grev iin maa ok dk olduu iin genellikle ya imam-hatiplik ya da vizlik greviyle birletirilirdi. 36 Esas mezzinin gnlk yevmiyesi 8 ake iken yardmcs ya 7 veya 6 ake alrd. Ferrn gnlk yevmiyesi 5 akeydi. Aydnlatma ve cami hallar iin gnlk 16 ake pay ayrlrd ve bu grev genellikle imam efendiye verilirdi. 37 Vakfn XVIII. yzyln ikinci yarsndaki yllk btn giderleri aadaki gibidir: mam ve hatibin maa iin 7300, viz iin 5475, birinci mezzin iin 2920, ikinci mezzin iin 2370, muallim iin 1825, ferr iin 1825 ve aydnlatma ve cami hallar iin de 5840 ake... Toplam yllk gider 25.175 akedir.
35 36

Ankara Vakflar Arivi, Yevmiye defterleri, B harfi altnda. bid. 37 bid.

15

Bu cami dnda, Biyelina veya yakn evresinde baka camiler de bulunuyordu. Yanja, Atmaii, Brezovo Polje ve Koraj camilerinde olduu gibi, cami defterlerinde baz memurlarnn adlar da kaydedilmitir. 38 3.4.3. BREZOVO POLYEDE SULTAN ABDLAZZ (veya AZZYE) CAM Cami, Biyelina ile Brko ehirleri arasnda Brezovo Polje semtinde ve Savska caddesinde yer almaktadr. 1862 ylnda Sultan Abdlaziz dneminde (1861-1876) yaplmtr. Bu blgede sz konusu dnemde Aziziye Camiinin yaplmas tarih artlarn bir sonucudur. 1862de Brezovo Polyeye, Srbistandan 116s Ujitse, 148si aba ve 31i de Sokoldan olmak zere 295 mslman aile g etmitir. Srbistandan gelen mltecilerin byk ounluu Bosna-Herseke snyor, en ok da Sava nehrinin gney kysna, Brko, Oraje, Biyelina, Bosanski ama, Bosanski Brod ve Bosanska Kostajnia kentlerine yerleiyorlard. Yeni g edilen yerlerde din yaplara ihtiya arttndan, Osmanlnn byk kriz dnemlerinde bile camiler ina edilmitir. Brezovo Polyedeki Aziziye Camii 1862de, Orajedeki 1863te, Bosanska Kostajniadaki Aziziye de 1864de yaplmtr. Brezovo Polyedeki Aziziye Camii, son cemaat yeri ve ta minaresiyle birlikte merkez kubbeli cami tipine girmektedir. Cami kk bir semtin merkezinde mimari bir zellie sahiptir. Aziziye Camii, Bosna-Hersekte barok stili etkisinin Osmanl mimarisi zerinde olduka belirgin izlerini tayan tek camidir. 39 Camiye ak sofadan giriliyordu. Aziziye Camiinin boyutlar, son cemaat yeriyle birlikte (sofa) 14,50ye 18,50 metredir. Sadece i meknn alan 14,50ye 14,50 m., duvarlar masif, 1,40 il 2 m. kalnlkta ve sva ile kapldr. Merkez gvde zerinde, sekizgen biimdeki duvara dayanan kubbe ykselmektedir. Caminin ykseklii demeden kubbe merkez apna kadar 17 metredir. Ana gvdesi zerindeki pencereleri olaan d yksektir (1 m. genilie karlk 3 m. ykseklikte). Pencereler, yandan er ve giri mihrap cephesinden de er olmak zere tek sra halinde dizilmektedir. Mihrap, tayc zellikteki ana kolonlar arasna yerletirilmitir. Mihrap sslemesi iki sra halinde evrelenmitir. erevenin st ksmn tek sra halinde dizili, stilize edilmi goncalarla talar sslemektedir. Sslemenin i alan yatay izgilerle drt blme ayrlmtr. Mihrap sslemesinin st ksmn yarm daire biimindeki yay sslemektedir. Aa minber, dar alanna kyasla birbirine uyumlu paralarla zengin biimde dekore edilmitir. Minber, giri ksm, merdiven ve u noktadan olumaktadr. Mihrabn sol yannda mtevazi bir ekilde dekore edilmi krs yer almaktadr. Caminin i ksm 32 x 32 cm. apnda, 45 derece ayla yerletirilmi, dzgn kesilmi ta plakalarla kaplanmtr. Aa mahfil 2,5 m. geniliindeki kuzeydou duvarnn btn i ksm boyunca uzanmaktadr. Mahfile, minareye klan merdivenlerin zerinden girilmektedir. Cami giriinin hemen zerinde bulunan mahfilin merkez ksm (mezzin yeri), mahfilin sa ve sol yanna nazaran drt basamak daha byktr. Ta minare cami giriinin sanda, gneybat duvarnn bitiiinde yer almaktadr. Kuzey Bosnann bir ta ocandan getirilmi kumlu topraktan yaplm, beton kullanlmamtr. Minareye giri ise caminin i ksmndandr. Minarenin kp sekizgen, gvdesi ise onaltgendir. Minare, alemi hari 30 m. ykseklie sahiptir. Caminin erefesi 19,5 m. yksekliktedir. Sekizgen erefenin parmakl, geometrik motiflerle ssl ilenmi demirdendir. Minarenin ykseklii tavann balangcna dek 24,60 metredir.
38 39

bid. Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 164.

16

II. Dnya Sava srasnda camiye, top mermileri isabet etmi, minare yarsna kadar yklmtr, kubbesi de byk zarar grmtr. II. Dnya Sava sonrasnda mbet Antlar Yksek Kurulunun korumas altna alnmtr. Caminin onarm yaklak on yl srmtr (1964-1974). almalar halkn yan sra Bosna-Hersek Kltrel Tarihi ve Doal Zenginlii Koruma Kurumu denetiminde gerekletirilmitir. Kurum uzmanlarnn caminin yenilenmesi almalarn denetledikleri, direktif ve grleriyle ynlendirdikleri grlmektedir. Yapnn restorasyonu hakknda dokmantasyon mevcut deildir. Betondan yaplm olan minare basamaklar hari onarm ayn malzemeyle yerine getirilmitir. Bunun yannda restorasyon ekibinin iddiasna gre, ek hasarlarn ortaya kt ana gvdeyi salamlatrmak iin beton kiri eklenmitir. Aziziye Camii, Bosna-Hersekte barok stilinde yaplm yegne camidir. Aziziye Camii 8 Eyll 1974de yeniden alm ve o tarihten bu yana bir daha onarm grmemitir. 40 Aziziye Camiinin yannda, XIX. yzyldan balayp farkl dnemlere uzanan iinde ok sayda mezar tann bulunduu cami hazresi yer almaktadr. Bunlarn arasnda 26 Eyll 1902 tarihli, demirlerle evrilmi, Srbistan aba srgn Mustafa Aa Hacegriin ince ilenmi mezar bal gze arpmaktadr. Aziziye Camii, 1992 yaznda Srplar tarafndan maynlanm ve tamamen yklmtr. Hemen hemen caminin btn enkaz ortadan kaldrlm ve bilinmeyen bir yere nakledilmitir. Brezovo Polye sakinleri, caminin yeniden inas iin inisiyatif balatmtr. Buray ziyaretimiz srasnda ektiimiz fotoraflarda grld zere, alan temizlenmi, orijinal temellere kazma vurulmu, bulunabilen kalntlar cami alanna tanm (bk. F. 16), az saydaki minare kalnts kayt altna alnmtr (bk. F. 18). Cami yanndaki mezarlk da hasar grmtr.

40

Ibid.

17

3.5. BLAGAJ ve BLAGAJDAK SULTAN CAMLER

3.5.1. Blagaj Mostardan 12 km. uzaklkta deniz seviyesinden 39 m. ykseklikte, Ortaada Buna nehri zerinde kurulmu kk bir ehirdir. kliminin gzellii, suyunun bolluu, topraklarnn verimlilii, otlaklarnn okluu, yerleim yeri olmasnda nemli bir faktrdr. Roma mparatorluunun saldrlar karsnda, yerli halkn V ve VI. yzyllarda g etmesinden sonra, buralara Slavlar yerletirilmitir. Hersekin olu Stjepann (Ahmed) stanbulda bulunmas ve bu srada mslman olmas, Mslmanln Blagaja Osmanl fethinden nce gelmesini salamtr. Bu arada deiik tarikatlara mensup derviler, seyyahlar, tccarlar ve eliler Hersek blgesini ziyaret etmilerdir. lk gelenler Bekta babalar olmutur. XIII. yzylda Blagaja gelen Sar Saltuka halk byk sayg gstermi ve 1470te ilk zviyeyi kurmulardr. Osmanllar Blagaj 3 Haziran 1466 tarihinde fethetmitir. 1469 tarihli tahrir defterlerinde buralar Hersek vilyeti olarak tanmlanmaktadr. Blagajn Osmanllarn eline gemesi ve kad tayiniyle birlikte ksa zamanda ticar hayat canlanmtr. Tekke evresinde yaayan halk Bektalikten nemli lde etkilendii iin zviye yeniden yaplmtr. XVI. yzyln sonundan itibaren Bektalik zayflarken, Halvetlik glenmeye balam, XVIII. yzyln ortalarna kadar Halvetler zviyeyi onarp geniletmilerdir. Osmanl dneminde Blagaj nemli bir merkezken, zamanla Mostar ne kmtr. Fethi takip eden yllarda camilerin yan sra nemli eserler ina edilmitir. lk camiler kalenin iinde yer alrken, daha sonra yerleim kale evresinde gelimitir. Mahallelere camileri yaptranlarn adlar verilmitir. 41 Evliya elebi Seyahatnmesinde Adriyatik sahilindeki Kotordan Blagaja binbir glkle geldiini anlatr. Hersekolu Ahmed Bey (Paa) babasnn yanndan kap Mslmanl kabul ettikten sonra bizzat Ftih Sultan Mehmedle birlikte kaleyi fethetmilerdir. Evliya elebi, kalenin subalk olduunu, elli hisar eri tarafndan beklendiini ve Mostar mftsne arpalk olarak tahsis edildiini, kalenin kzl kayalar stnde badem eklinde ve balk srt gibi sivri burunlu bir yerde yapldn kaydetmektedir. Kalenin be kulesinin yan sra, bir de i kalesinin bulunduunu, bunlarn da surlarla evrili olduunu belirtir. Kalede on be bo evin, bir kk caminin ve sarnlarn olduunu, ayrca kale erlerinin varota ikamet ettiklerini kaydeder. 42 Blagajda be mahalle, 450 ev, be cami, bir medrese, bir tekke, iki han, bir hamam ve tatan yaplm iki kpr bulunmaktadr. 43 Tarih eserler bakmndan Blagaj, Bosna-Hersekin dier ehirlerinden daha n plandadr. 1841e kadar yedi cami, bir tekke, bir trbe, iki mektep, bir medrese, bir hamam, iki han, misafirhane ve iki kpr ina edilmitir.

41 42

Dr. iro Truhelka, Studije o podrijetlu, Zagreb 1991, s. 11. Evliya elebi, Seyahatnme, VI, s. 424. 43 Mehmed Mujezinovi, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga III, Sarajevo 1982, s. 313-314.

18

Gnmzde Blagaj, Buna nehri kenarnda bulunan tekke sebebiyle ok mehurdur. Mostara gelenler tekkeyi mutlaka ziyaret ederler. 1851de stanbuldan Hac Mehmed Hind, tekkeye eyh olarak atanmtr. eyhin ricas zerine Latas mer Paa tekkeyi yeniden imar edercesine tamir etmitir. XX. yzyln ilk yarsnda tekkenin son eyhi vefat etmi ve II. Dnya Savandan sonra tekkeye ve tekkenin btn mal varlna devlet el koymutur. Tekkede bulunan el yazmalar, tarih silhlar, mzik enstrmanlar kaybolmutur. 1974te tekkenin zerine bir kaya parasnn dmesi bahane edilerek devlet tarafndan yktrlm, sadece drt duvar kalmtr. Bosna Diyanet leri Bakanl tarafndan tamiri yaplan tekkede, 1977 ylndan beri ylda bir kere sembolik olarak mevlit okutulmakta ve her ay Nakibend zikri yaplmaktadr. 44 1992 ylna kadar Blagajda Sultan Sleyman Camiinin yan sra iki kilise bulunmaktayd. Gnmzde, papazlar cemaatleriyle birlikte Blagaj terkettikleri iin kiliseler harap vaziyettedir. Blagajda, bugn mevcut olmayan Ftih Sultan Mehmed Camii ve halen Sultan Sleyman Camii bulunmaktadr. 3.5.2. Ftih Sultan Mehmed Camii Hersek blgesinde yaplan ilk eserlerden biridir. ehir Osmanllarn eline getikten sonra kale grevlileri iin yaplmtr. Kalenin ana kaps 10 m. sada yer almaktadr. Minaresi bulunmayan cami 8,30 x 5,30 m. llerinde ve krk kesme tatan yaplmtr. 1 m. ykseklie kadar drt duvar ve kk mihrab, kalenin iinde hl durmaktadr. 1520de cami imam Mahmud Fakih, grevi mnasebetiyle Nevesine bal Biograd ky timar gelirinden 1670 ake almaktayd. 45 Slih Beyin olu Mehmed 1698de bu camide mezzinlik yapm, 1732 ylnda mezzinlik grevi kardei Mehmed Beye gemitir. 46 1763te de caminin mezzinliini Hasan Bey isimli bir zat yapmtr. 1763te Hasan Beyin vefatndan sonra mezzinlik yapan brhim ve Osman beylere, Vranyevi (Vranjevi) timar bltrlmtr. 47 Kalenin terkedildii 1835e kadar bu cami ibadete akt. Bugn mevcut deildir (bk. F. 19). 3.5.3. Sultan Sleyman Camii Sultan Sleyman Camii (Kann, Hnkr), Buna nehrinin kysnda Blagajn merkezinde yer almaktadr. Cami kare eklinde olup, i lleri 11 x 11 metredir (bk. P. 2). Ta minareli gzel bir camidir (bk. F. 20). Ssl olmayan mihrab, ta minberi (bk. F. 23), mahfili ve on yedi tane alt sra penceresiyle sivri ular eklenmi hissini vermektedir. Kez orta ksmda bir beden duvarnda, bir kasnakta iki stlk ve birbirine yakn iki pencere yaplmas da orta ktleye, daha ehemmiyetli bir grnm kazandrmaktadr. Kble ve mihrap duvarlar ile sada ikier altlk olduu halde sol duvar sardr. Yalnz birbirine yakn stlkler vardr. Alt pencereler bozulmadan kalm, sve ve topuzlu parmaklarn muhafaza etmektedir. stlklerde i al pencere yoktur; dlar ise ahap sabit doramadr. Caminin birka defa tamir grd kaynaklarda zikredilmektedir.

44 45

Senad Miijevi, Blagaj Bosna i Hercegovina, Mostar 2004, s. 78. Evliy elebi, Seyahatnme, VI, s. 424. 46 Tapu Tahrir Defteri, nr. 96, s. 117-118. 47 SBS, nr. 297, 1., vr. 6a, nr. AT XXI/1025, 1., vr. 57a.

19

Son senelerde Sultan Sleyman Camiinin ats su almaya balamtr. Blagajda cuma ve bayram namazn klmak iin baka cami olmad iin bu caminin ana kubbesinin deitirilmesi iin izin istenmitir. 2 Cemziyelhir 1176 (1763) tarihinde Muhsinzde Mehmed Paa kendi buyruu ile caminin kubbesinin onarlmasna izin vermitir. Tamir iin 154.650 ake harcanmtr. 48 Cami kgir ve kubbeli idi. 1892 yl itibariyle, sekiz dilimli iten ve dtan sekiz keli bir ahap kubbe ve at ile rtldr. ki satrdan oluan kitbesi tamir srasnda kaybolmutur. mam Ysuf Efendi kitbeyi tekrar yazm ve satr daha ilve etmitir (bk. Kit. 5). Kitbenin altna yazlm on satrlk bozuk ifadeli Trke bir kitbede tamir keyfiyeti belirtilmektedir. 60 x 70 ebadnda, gzel olmayan cel sls karakterinde, be satr Trke olarak taa hakkedilmi aadaki ibareler yer almaktadr (bk. Kit. 5):

ehinh- cihn-bn Sleymn- Knn Dokuz yz yirmi altda bu binay edip in (926) Mrr- zamn ile hedme erdi, kld ihy lutf eyledi Hkmetle Bilagay- ehl eyledi tamr bu mabedi Bin yz onuncuda bu tamr hitma erdi Bu caminin imam Ysuf Hasbi kard bu tarih.

Cami tamir srasnda erefeden itibaren yenilenmi, kubbe yerine ahap at yaplmtr. Revakn direkleri ahap olup pabular daha ok bala benzemektedir. Muhtemelen revak mermer direkli idi ve balklar taban yerine kullanld. Revakn kubbeli olduunu dair bir iarete rastlanmamaktadr. Yalnz bir bozulma olduu muhakkaktr; o kadar ki, yan duvarlarn camiye bitiik taraf ularndan 15er cm. fazladr, yani duvarlarn kalnl ayn deildir. Ana kubbe Akhisardaki Handan Aa Camiinin ahap kubbesine benzetilebilir. Cami bugn sval ise de akta kalm yerlerinden gayet gzel ilenmi kesme tal cepheler kendini gstermektedir (bk. F. 20-23). Minare tamamen kesme tatandr; gvdesi kalndr; petek ona gre ince olduundan erefe altn sadece yukarya doru az meyilli dz satrlarla yapmak kabil olmutur. Minarenin erefe ve petei de yeni tamir edilmitir. Cami haremi drt kelidir, fakat dardan baknca sekiz keli gibi bir intiba vermektedir (bk. P. 2). Bunun sebebi kasnan ok yksek ve beden yksekliinin aa yukar % 40na yakn olmas ve pencerelerin tek sra braklp, tuhaf bir tarzda datlm bulunmasndandr. Cami grevlilerine, cami vakfnn yan sra, devlet ve Blagaj kadlndan toplanan ingene cizyesinden olmak zere yerden maa verilmektedir. 49 Caminin vakf mtevelli heyeti, halka nakit kredi salam ve kredilere de yllk % 11 faiz uygulamtr. 1766 yl itibariyle Blagajl dokuz kiinin vakfa borlu olduu tespit edilmitir. 1774te vakfn nakit paras 47.361 ake, faizi ise 5206 ake idi.50

48 49

SBS, nr. 60, 1., vr. 3b, vr. 12a. SBS, nr. 58, 1., vr. 83a. 50 Hamdija Muli, Uspomena u narodu, Osvit Br.66, Mostar 1904, s. 4.

20

Sultan Sleyman Camiinde grev yapan imam ve mezzinler: Hseyin Efendi Beo
(imam, 1698), Hac mer Efendi (hatip, 1702), Hasan Efendi (imam, 1728-1733), Ysuf Efendi (imam, 1766), Sf Mehmed Efendi (imam, 1766-1777), eyh Ebbekir (imam, 1781-1788), shak elebiya 51 (mezzin, 1702), Hasan elebiya (mezzin, 1733), Osman (viz, 1729).

Sultan Sleyman Camiinin tapusu Blagaj Belediyesi ktnde (nr. 198, 6/17) 1928 metrekare haremi ile beraber kaytldr. Gnmzde Blagajda ayakta kalan tek camidir. Blagaj kads smil Efendi 2400 akeyi vakfa balam ve bu parann geliriyle ramazan aynda Blagaj Hnkr Camiine adet kandil alnmasn istemitir. 1774e kadar bu vakfn mtevelli heyeti bakan Ysuf Sipahiya vakfn harcamalarn yerine getirmitir. 1774ten sonra vakf mtevelli bakanln Zlfikar Paa Kovaevi yapmtr. 52 Blagajda Cemziyelhir 1200 (1786) tarihinde, Veliyyddin Aann olu Hac Slih Leho, Buna nehri zerinde kalan kk deirmeni vakfa balamtr. Gelirinden her yl kendisi iin bir hatim okunmasn ve Hnkr Camiinde iki kandil yaklmasn; ayrca vakf mtevellisi, olu Hasan Beyefendiyi; vakf nzr da olu Mehmedi mtevelli heyetinde grevlendirilmelerini vasiyet etmitir. Hem kendileri hem de sllesi mr boyu mtevelli heyeti grevini srdrmtr. 53 1790 Krujnal Hasan Beyin olu Abdlmmin Zaklan, vakfa 18 groa ve onun soyundan gelenler iin Sultan Sleyman Camiinde her ramazan iki kandil yaklmasn vasiyet etmitir. 54 1811 ylnda Abdullah olu Zlfikar Efendi, Buna nehri kenarndaki evini ve meyve bahesini vakfa balam, vefatndan sonra oullar Mehmed ve Mustafann bu evde oturup vakf ynetmelerini vasiyet etmitir. Blagaj Hnkr Camii iin her sene birer mukavva mumu (3,5 okka deerinde) ve er hls sresini okumalarn da oullarna vasiyet etmitir. Onun soyundan gelenlerin vefatndan sonra, mahallede oturanlarn eriata uygun olarak vakf ynetmelerini ve onun gelirinden faydalanmalarn istemitir. 55 Sultan Sleyman Camiinin gnmze kadar salam kalmasnda Blagajllarn gayreti byktr. 1992-1995 yllar arasndaki savata, Srplar ve Hrvatlar Blagajda byk ykm yapmlardr. Caminin dndaki ehitliin bykl saldrlarn dehetini gstermektedir. ehitliin dnda Hnkr Camiinin yanndaki kk mezarlkta Camide hizmet etmi imam ve dier grevlilerin kabirleri bulunmaktadr.

51 52

SBS, nr. 57, 1., vr. 53b. SBS, nr. 57, 1., vr. 15b, nr. 58, 1., vr. 37a. 53 SBS, nr. 55, 1., vr. 7b. 54 SBS, nr. 58, 1., vr 37a. 55 SBS, nr. 60, 1., vr 81a.

21

3.6. BOSANSKA KOSTAYNA ve SULTAN ABDLAZZ CAM

3.6.1. Bosanska Kostaynia Bosna-Hersekin kuzeybatsnda Una nehrinin sa kysnda, Bosanski Novi-Bosanska Dubia yolunun zerinde kk bir ehirdir. Yzlm 132 km2dir. 56 Ad Kostaynia olarak, Kesten (kestane) kelimesinden gelmektedir. nk Una nehrinin her iki taraf kestane aac bakmndan ok zengindir. 1555te Osmanllar tarafndan fethedilen kasaba XVII. yzylda epeyce gelimitir. 1562de Bosanska Kostaynia, Kostaynia nahiyelerinin merkezi idi. XVII. yzyln ortasnda Kostaynia kadl kurulmutur. Bu kadlk daha sonra Kozara kasabasna gemi Baki Kostaynia olarak anlmtr. 1862den sonra Srbistan Valyevo, aba ve en ok Ujieden gelen mslmanlarn bir blm buraya yerlemitir. Kasabada Sokollu Gazi Ferhad Paann bir hamam olduu vakf cetvelinden anlalmaktadr, fakat gnmzde hamam mevcut deildir. 57 3.6.2. Sultan Abdlaziz Camii 1864te Bosanska Kostaynia kasabasnda Sultan Abdlaziz tarafndan gzel ve geni atl olarak ina edilen cami, 19921995 savanda Srplar tarafndan yklmtr. Srplar caminin imam Ramiz Alyovii esir alp, esir kampnda drt ay tutmular ve hastalnn arlamas zerine kamptan karlmtr. 58 1992-95 savandan sonra, daha nce Kostayniada yaayan Bonaklarn birou buraya geri dnmlerdir. 3 Austos 2003 tarihindeki temel atma merasiminde de ifade edildii gibi Aziziye Camii ayn yerde ve ayn byklkte 20,50 x 17,50 m., atl ve kiremitli olarak yeniden ina edilmektedir (bk. F. 24-26). Namaz klnan mekn blmesiz yekpredir. ift mahfil ok byk ve betondan yaplmtr (bk. 6. 2-5). Mahfil ayn zamanda hem caminin giri duvarna, hem de kble duvarna kadar uzatlmtr. Yan taraftaki mahfiller ayak zerinde, kemerle baldr. Cami giri duvarndaki mahfil drt ayak, kemer ve drt yarm kemer zerine oturtulmutur (bk. F. 25). Mahfillere cami iinden ift merdivenle klr. Cami, kble duvar tarafnda iki sra drder pencere, yan taraftaki duvarlarda iki sra altar, giri duvarlarnda iki sra beer, toplam otuz pencere ile aydnlatlmtr. Caminin girii, be sra ift ayak kemerle bal olup sanki Medinedeki Mescid-i Nebevnin kk bir numunesi gibidir. tikf ve sohbet iin byk bir oda yaplmtr. Sol tarafta hanmlar, sa tarafnda erkekler iin bir abdesthane, Kuran kursu ve gasilhane bulunmaktadr. Caminin etrafnda Bonaklara ait evler vardr (bk. F. 26). Buraya Srbistannn Ujie ehrinden mslmanlar gelip yerletikleri iin Ujie denmektedir. Minaresi ok byk ve sekiz kelidir. Mihrap duvarn iindedir, minber ve krs ise hl yaplmamtr. Caminin karsnda Bosna Diyanet leri Bakanlnn Kostaynia sorumlular iin vakf binas bulunmakta ve ofislerin dnda, Kostaynia imamnn lojman yer almaktadr.

56 57

Htp/bs. Wikipedia. Org/Bosanska Kostajnica Alija Bejti, Banja Luka pod turskom vladavinom, Nae Starine I, Sarajevo 1953, s. 98. 58 Muharem Omerdi, Prilozi izuavanju genocida nad Bonjacima (1992-1995), Sarajevo 1999, s. 37.

22

Kostaynia ehrinde ismi Karaula arkas olan bir mezarlk vardr. 59 Mezarln iinde ok yksek biimde Biha Kraynaya ait baz mezar talar vard. Bu mezar talar da Srplar tarafndan yok edilmitir. Caminin kitbesi mevcut deildir.

59

Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga III, Sarajevo 1982, s. 47.

23

3.7. BOSANSKA GRADKA ve SULTAN ABDLAZZ CAM

3.7.1. Bosanska Gradika Bosna Hersekin kuzeybatsnda Sava nehri kysnda, Liyeve ve Potkozarye ovalarn da kapsayan 762 km2 byklndeki ayn ad tayan vilyetin merkezidir. Kuzeyinde yine Sava nehri zerinde bulunan Hrvatistann Nova Gradika ve Novska, douda Srba, gneyde Laktai ve Banaluka, bat ve gneybatda Bosanska Dubia ve Priyedor ehirleriyle ayn snr paylar. Deniz seviyesinden 92 m. yksekliktedir. Osmanllar buray 1535-1537 yllar arasnda fethetmitir. Styepan Berislavi Aa, Osmanl tarafna gemi, Osmanllar da, aay bulunduu yerde idareci olarak brakmlardr. 1535te Bosanska Gradikay tamamen almak iin Bosna sancak beyi Gazi Hsrev Bey harekt balatm; harektta Styepan Berislavi de yer almtr. Aralarnda anlamazlk olduundan Styepan Berislavi kam, ksa zamanda Gazi Hsrev Beyin askerleri Styepan Berislavie bal Koba, Brod, Bosanska Gradika ve etrafndaki yerleri almtr. Bosanska Gradikaya bal Cernik adl yerleim merkezinde youn bir ekilde halk mslman olmutur. Zagreb piskoposuna gre 40.000 Katolik aile slma semitir. 60 1878 ylnda Avusturyallar gelinceye kadar Osmanl hkmranl devam etmitir. Bosanska Gradika ad bazen Kradika olarak da geer. Evliya elebi burada boyu bin adm olan bir kale, sekiz cami, on sekiz mescid bulunduunu kaydeder. 61 Kaptan, kaledeki Hnkr ve Hac Bekir camilerinin mehur olduunu zikretmekle iktifa etmektedir. 62 Ekrem Hakk Ayverdinin ifadesine gre ise durum yledir: Bugn pek perian olan kasabada bir tek mescid kaldn grdk. 1934 senesinde 5000 kadar nfus vard. 63 1992 senesine kadar ehirde 18.000, etrafndaki kylerle beraber burada 62.000 kii yaamaktayd. Son yllara kadar Bosanska Gradika ve etrafnda on cami ve bir mescid vard. 64 1992-1995 savanda Bosanska Gradikada ne kadar tarih eser varsa Srplar hepsini yok etmilerdir. Savatan sonra Bonaklarn birou geri dnp, evlerinin yan sra camileri de yeniden ina etmeye balamlardr. 65 3.7.2. Sultan Abdlaziz Camii Bosanska Gradikaya bal Orahova kyndedir. Brezovopolye, Bosanski ama, Oraye, Bosanska Kostaynia gibi dier yerlerde bulunan Aziziye camileri gibi bu da Srbistandan gelen muhacirler iin yaplmtr. Cami drt ynl ve gen atl olup ats kiremitle rtldr (bk. F. 31). Minaresi ahap ve atdan ykselmektedir. 27 Mart 1993 tarihinde cami Srplar tarafndan tamamen yklmtr.

60 61

Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga III, Sarajevo 1982, s. 36. Evliya elebi, V, s. 509. 62 Kmus'l-alm, V, s. 3258. 63 Ekrem Hakk Ayverdi, Vakflar Dergisi, III. saydan ayr basm, Ankara 1957, s. 66. 64 Muharem Omerdi, Prilozi izuavanju genocida nad Bonjacima (1992-1995), Sarajevo 1999, s. 36-37. 65 bid.

24

Bu cami dnda 25 Mart 1993 tarihinde Tekiyska, 11 Kasm 1992de Rovine, 2 ubat 1993te Liskova, 25 Mart 199te 3 Obradova, 26 Mart 1993te Dubrave I, 28 Mart 1993te Dubrave II, 27 Mart 1993te Haluka, 28 Mart 1993te ikule camileri ve 11 Kasm 1992de atrnya Mescidi de Srplar tarafndan tamamen yok edilmilerdir. 66 2002de Aziziye Camii tekrar yapld ve al 2003te gerekletirildi. Bugnk cami 12,70 x 9,60 m. kubbeli ve daha byktr (bk. F. 27). Kble duvarnda iki sra iki pencere, yan taraflarnda drder pencere vardr. Minber ve mihrap ahaptr. Mahfil beton, korkuluklar ahaptandr (bk. F. 28). Minare betondan ve ok yksek olarak yaplmtr (bk. F. 30). Caminin son cemaat mahalli yoktur. Ancak giri kaps nnde iki stunlu betondan olduka geni ve st bakr kapl kk bir kubbe bulunan yamurluk veya glgelik vardr (bk. F. 29). Pencereler dar ve birbirine yakn ama yerden balayp tavana kadar devam etmektedir. Minaresinin ilk erefesi at hizasnda bulunmaktadr (bk. F. 30). Minareye gei cami iinden ve bu erefe zerindendir. Caminin eskiden kalma kitbesi bulunmad gibi yenisinde de kitbe yoktur.

66

bid.

25

3.8. BOSANSKI AMA ve SULTAN ABDULAZZ CAM

3.8.1. Bosanski ama Bosna nehrinin, Sava nehrine giri noktasnda Bosanska Posavinada (Bosna Posavina ovas) yer almaktadr. Kaynaklarda ilk defa 1725 ylnda Lukaev anac olarak bahsedilmektedir. 67 1718-1739 yllar aras Avusturyaya bal olan Bosanki ama, ehir zelliini ilk olarak 1863te kazanmtr. Srbistandan g eden mslmanlar buraya yerlemilerdir. ehrin ilk plann da Muvakkit Slih Efendi yapmtr. Osmanllar buray 1878 ylnda fethedip, adn Yukar Aziziye (Gornya Aziziya) olarak deitirmilerdir. 1879da Bosanski amata 242 hanede 955 kii yaamaktayd. 68 1883 ylnda postane ve telgraf, 1885 senesinde de ilkokul almtr. Bosansk ama Bosnann en son kurulan ehirlerinden biridir. Deniz seviyesinden sadece 86 m. yksektir. Buras en ok Belgrad, Ni ve abatan muhacir almtr. Slatina, Crkvina, Obradova ve Krukovo Polye buraya bal en eski kylerdir. Posavina ovasnn verimli topraklar zerine kurulduu iin tccar ehir olarak anlr. ehrin merkezinde 5500, kylerle beraber toplam 33.000 kii yaamaktadr. Bosanski amata yaayan Bonaklar, 1992-95 savanda Srplardan byk zlm grm ve ehri terketmek zorunda kalmlardr. Savatan sonra Bonaklarn bir ksm tekrar buraya dnmlerdir. 3.8.2. Sultan Abdlaziz Camii 1866 ylnda Sultan Abdlaziz adna Abdlkerimin olu Mr Ahmed Efendi tarafndan ina edilmitir. Cami ehir merkezinde ve ehir parknn yaknnda yer almaktadr. Mr Ahmed Belgraddan gelmi ve bu cami iin kendi malnn te birini balamtr. amataki cami Orayedeki Aziziye Camiine ok benzemektedir. Sadece Oraye Aziziye Camiinden daha kktr. Cami binas ta ve tuladan yaplmtr (bk. F. 32). Caminin ii Oraye Aziziye Camiinin iine ok benzemektedir. Caminin mahfili alt ahap direk zerinde rtlmtr. Caminin etrafnda mezar ta yoktu. 1992-1995 sava zamannda Srplar tarafndan yklmtr. Savatan sonra buraya dnen Bonaklar evleriyle birlikte cami inaatn tekrar balatmlardr. Yeni yaplan cami eskisinden daha byktr. Camilerle beraber mektep (Kuran kursu), ofisler, dkknlar, imam ve mezzin lojmanlar, ay oca, depo, byk toplant salonu, erkek ve hanm abdeshanesi, adrvan ve cami haremin bir blmn kapal olarak yapmlardr. Eski camiden hibir iz kalmamtr. Yeni yaplan caminin projesi tamamen modern ve Arap usuldr (bk. F. 33). Buras sadece cami deil, bir slm kltr merkezidir. Bosanski ama slm Kltr Merkezi toplam 430 m2lik kapal meknlardan olumaktadr. Caminin yeri 98 m2, mahfili 35 m2, mektep 60 m2, erkek abdeshanesi girile beraber 36 m2, hanmlara mahsus abdeshane giriiyle beraber 18 m2dir. Cami, slm Kltr Merkezinin tam ortasnda yer almaktadr (bk. F. 33.). Mihrap duvarn iindedir. Minber ve krs hl yaplmam, minaresi ise bitmemitir. Yeni yaplan cami beton ve tuladandr. Proje Hseyin ve Mehmed Dropi tarafndan izilmitir. Tuzladaki Ambiyent firmas, caminin imar projesini hazrlanmtr.

67 68

Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 165. Grga Abramovi www.bosanskisamac.net/Historija BosSamca.htm

26

3.9. BUGOYNO ve SULTAN AHMED CAM 3.9.1. Bugoyno Gorni Vrbas (Virbas) ovas, Vrbas nehrinin st tarafnda ve Bosna-Hersek Devletinin merkezinde yer almaktadr. Saraybosna (Sarajevo), Banaluka ve Mostara yaklak ayn uzaklkta ve skp ovasnda bulunmaktadr. Deniz seviyesinden 570 m. ykseklikte, yzlm 361 km2dir. Burada Kalin ve Rudina dalar bulunmaktadr. Ortaada skp ovas, bugnk Bugoyno Gorni ve Doni vakflarnn yerleri BosnaHersekin bir paras saylyordu. Ortaa ehirleri buralarda kurulmu ve Bosna krallar zaman zaman buralarda oturmutur. 1406da Ostoya Kral Vesela Straja da burada kalmtr. 69 Osmanllar 1463 ylnda blgeyi ksmen fethederken, tam kontroln 1503te salayabilmilerdir. Osmanllarn geliiyle yeni bir sosyal ve iktisad hayat balamtr. skp nahiyesi Bosna sancana bal iken, 1537den sonra Kliz sancana balanmtr. skp ovasnda yaplan on iki kale, buralarn Osmanllar iin ne kadar nemli olduunu gstermektedir. 1694te Sultan II. Ahmed adna caminin yaplmasyla birlikte bir mahalle oluturulmutur. 1830 ylnda Bugoyno, Akhisarn bir mahallesiydi. 70 Osmanl dneminde halkn byk bir ksm eitim grmtr. Devlet statistik Kurumunun yapt bir aratrmaya gre 1870 ylnda Bosna-Hersekte 850 mektep, 1876da da krk medrese mevcuttur. 71 Sultan Ahmed Camiinin hemen yannda Kositerevia Medresesi yer almaktadr. Medereseyi Kupresli Halil Bey Kositerovi yaptrmtr. 72 1918de Avusturya-Macaristan mparatorluu, Bosna-Hersekten ekildikten sonra SrpHrvat ve Sloven Krall ve 1929dan sonra da Yugoslavya Krall ynetiminde kalmtr. 73 II. Dnya Savanda harabeye dnen ehir, yava yava gl bir sanayi ve zellikle ordu sanayisiyle modern bir ehir hviyeti kazanmtr. 1991de yaplan nfus saymna gre Bugoynoda 46.889 kii; 19.697 (% 42.0) Bonak, 16.031 (% 34,2) Hrvat, 8.673 (% 18,5) Srp ve dierleri 2.488 (% 5,3) yaamaktayd. 1992-1995 yllar arasndaki savata pek ok insan ehit olmutur. Sanayi, kltr ve eitim kurumlar da byk zarar grmtr. Savatan sonra eserlerin tamirine ve yenilerinin yaplmasna balanm, Bugoyno ehir merkezinde yeni bir cami ve Cevhere Bint el-brhim Kltr Merkezi ina edilmitir. Prenses Cevherenin yaptrd cami ve slm Kltr Merkezi 14 Eyll 2004 tarihinde hizmete almtr. Erkeklerin namaz kld blmnn uzunluu 25 m., eni de 35 m., mahfildeki hanmlara ait ksm ise bunun yars kadardr. Mescidin dnda imam ve mezzin odalar, abdesthane, ktphane, yabanc dil laboratuvar, anfitiyatr, 289 koltuklu seminer ve kongre salonu, yirmi iki kii kapasiteli alt derslik, retmen odas, bilgisayar odas, ocuk yuvas (kre), adet lojman ve terzihane bulunmaktadr.

Mirsad Buatlija, Povijest Bugojna I, Travnik 2001, s. 18. Ibid, s. 124. 71 Grupa autora, Islam i Muslimani u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1977, s. 69. 72 Mehmed Handi, Teme iz ope i kulturne historije, Izabrana djela Mehmeda Handia, Knjiga II, Sarajevo 1999, s. 241. 73 Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovini 1918-1941, Sarajevo 1984, s. 27.
70

69

27

3.9.2. Sultan Ahmed Camii 1105 (1694) ylnda yaplan Sultan Ahmed (II) Camii uzun zaman Bugoynonun tek camisi idi. 74 ehrin kuruluu ve genilemesinde caminin nemli rol olmutur (bk. F. 34). ok sayda tamir ve onarm grmtr (bk. F. 34-42). lk bina tal drtgen eklinde 15 x 13,5 m. ebadnda, duvar da 1 m. geniliindeydi (bk. P. 3). ehrin genilemesiyle birlikte cami de geniletildi. Giriteki duvara 4 m. boyunda mahfil eklendi. Mahfili tutan alt adet direk, namaz klnacak yer de 60 m2 daha geniletildi. Direkleri drt altgen kemerle bal 1,90 m. geniliinde, ak mavi renkle boyal, arabesk ve deiik motiflerle sslenmitir. Camiye ikinci ek XIX. yzyln sonunda yaplmtr. Son cemaat yeri geniletilmi ve cami ile btnlk salanmtr. Caminin uzunluu 23,5 m. olarak llmtr. Yeni yaplan blmnn stnde mektep, itikf odas ve ktphane yaplmtr (bk. F. 39). I ve II. Dnya savalar arasnda imamlk, vizlik ve mderrislik grevleri Abdullah Efendi Mustaybegovi tarafndan yerine getirilmitir. Yardmclar Mustafa Kulagi ve mezzin Haim upi beylerdi. 75 Cami hareminin iinde mekteb-i ibtidiyye de vard. retmenlik grevini Abdullah Efendi Mustaybegovi ve Recep Efendi Hegi yerine getirmitir. 76 1956 ylnda caminin i ksm tamamen tamir edilmitir. Tavan, at i ve d boyas, minare erefesi ayn ylda yaplmtr. 77 Bugnk haline 1966-1977 yllar arasnda getirilmitir. Ahap mahfil yklarak yerine daha farkl beton mahfil konulmutur. Cami giriinin stteki mahfil yan duvarlar, n kble duvarna kadar uzatlmtr. Mahfillerle birlikte 36 m. daha bytlmtr. Ayn zamanda eski ahap tavan karlp, sekizgen 5,30 m. geniliinde betonlu kubbe yaplmtr (bk. F. 40). Yeni yaplan tavan kubbesini tutan be direk, duvarn iine konulmutur. U duvarlara konulan yeni mahfillerle Sultan Ahmed Camii Bosna-Hersekin ender yaplardandr. Ahapl mahfil trabzanlar demirden yaplmtr. Giri duvarnn pencerelerinin kapatlmas caminin biraz karanlk kalmasna sebep olmutur. Kble duvarnda iki sra drder pencere ile yan taraf birinci sra er, ikinci sra drder pencereyle aydnlatlmtr. Caminin motifleri eski gzelliklerini yitirmitir (bk. F. 41). Camide iki takap mevcuttur: Ana takap cami ile iki yzyl nce, dieri de daha sonra yaplmtr. takap zerinde sonradan hakkedilmi bir kitbesi vardr (bk. Kit. 6). Sultn Ahmed Hn- Sn Ber-yi Hud bu cmii bn sene 1105 Caminin mihrab deiik renklerle ssl tatan yaplmtr (bk. F. 36). Mihrabn sa tarafnda ahap minber 1997de konmutur 78 (bk. F. 38). Ahap minberin yerinde daha nce kesme tatan yaplm bir minber vard, 1992-1995 savanda ok byk zarar grd. Caminin krss 1x1 m, 1992den nce ahaptan yaplm, minaresi de ayn savata Srplar ve Hrvatlar tarafndan tamamen yklmtr. Camiye otuz alt deiik fze ve top mermisi isabet etmitir.

74 75

Sultan Ahmed Camiinin kitbesi. Arhiv KVMP u Bugojnu, Iskaz o imamu i muallimima na podruju imameta u Bugojnu 1937 godine. 76 Arhiv KVMP u Bugojnu, Iskaz o mektebi ibtidaijjama 1929 godine. 77 Hafiz Elvir Duranovi, ''Sultan Ahmedova damija u Bugojnu'', Godinjak, Bugojno 2005, s. 267. 78 Minberi Bugoynolu olan Alibegovi liyaz ustadr.

28

Eski minarenin yerine 1997de, 47 m. yksekliinde tamamen betondan yeni bir minare yaplmtr 79 (bk. F. 34). 1942 ylnda caminin yanna yaplan adrvan 80 1996da yklarak yerine 1997de yeni ve modern bir abdesthane ina edilmitir.

79 80

Jepali olan Sleyman Bilalovi minareyi yapmtr. Arhiv KVMP u Bugojnu, Izvjetaj o gradnji adrvana pred damijom u Bugojnu 1942 godine.

29

3.10. DOBOY ve SULTAN SELM CAM

3.10.1. Doboy Spreann Bosna nehrine kavutuu noktadadr. Demir ve karayollaryla Saraybosna, Banaluka ve Tuzlaya balanr. ehrin ad ilk defa Doboy (Doboj) olarak 1415te gemektedir. Osmanllar 1415 ylnda Macarlar Doboyda malp etmitir. Doboy Kalesinin inas XIV. yzyln ilk yllarna rastlar. Kale, Eski Doboy Kalesi ve Osmanl zamannda yaplan olmak zere iki ksmdr. Osnanllar, Doboyu alnca kaleyi tamir edip, dou ksmna drtgen eklinde kk bir kale ilve etmilerdir. En byk deiiklik kuzeybat ksmnda top yerletirmek iin yaplmtr. Doboy ehrinin gelimesi kale etrafnda balamtr. Doboy Kalesi, Ortaada Bosna, Usora ve Sprea ovasndan geen karayollarn kontrol etmek iin yaplmtr. Doboy 1516da Brod kadlna bal idi. 1566dan nce Tean kadl alm ve Doboy bu kadla balanmtr. 81 1 Austos 1878 tarihinde Avusturya, Doboyu igal etti. Ekrem Hakk Ayverdi Buradan ancak gece geebildik diyor ve yle devam ediyor: Doboy namda iki yer vardr. kisi de Bosna nehri zerindedir. Biri cenupta Saraybosnann 35 km. yukarsnda, dieri imalde Tuzla-Derbend yolu zerinde ve Derbendin 30. km. cenubundadr. Hamdi Kreevlyakovi Beyin, Tuzla Kalesinin inasndan evvel mahkmlarn burann kalesine gnderildiklerini sylemesine nazaran, imaldeki olduu pheden varestedir. Brod kadlna merbuttur. 82 Avusturyallar Doboyda, I. Dnya Savanda 1915 ve 1916 senelerinde 45.000 kiilik esir kamp kurmulardr. I ve II. Dnya savalar arasnda Doboyda ok byk ii grevleri olmutur. Grevciler de zellikle demiryolu alanlardr. 83 1992-1995 savana kadar Doboyun iinde iki cami, be mescid, sekiz eski mektep (Kuran kursu) binas, alt gasilhane, kylerinde yirmi cami ve on sekiz imam lojman bulunmaktayd. 84 Son savaa kadar Doboyun baimam bugnk Banaluka mfts Edhem Efendi amci idi. Gnmzde Doboyda kale duvarndan baka eski dnemlere ait eser kalmamtr. Srplar hem ehrin iindeki hem dndaki btn camileri ykmlardr. Sava sebebiyle Doboyu terketmek zorunda kalan Bonaklarn bugne kadar ancak te biri geri dnebilmitir. Srplar bir ksm Bonak tanmazlarna el koyduundan bunlarn geri alnabilmesi iin mahkemelerde birok dava beklemektedir. 3.10.2. Sultan Selim Camii Sultan Selim zamannda yaplmtr, ancak hangi Sultan Selim olduu -I. Selim mi (15121520), II. Selim mi (1566-1574)- bilinmemektedir. Cami hakknda ok az bilgi vardr. Caminin ne zaman hizmet d kald ve ne zaman ve nasl ykld bilinmemektedir (bk. F. 43). Etrafnda mezarlk yoktur.

81 82

Hazim abanovi, Bosanski paaluk, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1959, s. 26. Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri: Yugoslavya, stanbul 1981, s. 109. 83 Ismet Bekri, www. Doboj, com. Istorija, s. 1-3. 84 Salih Smajlovi, Odbor Islamske zajednice Doboj, Islamska misao 1978/79 br. 3, Sarajevo 1978, s. 24.

30

Giri kapsnn zerinde Arapa olarak nesih hatla yazlm yle bir kitbenin mevcut olduu Muyezinovi eserinde zikrediyor: 85

Doboy Sultan Selim Camii kitbesi

Ve inne'l-mescide lillhi fe l ted maallhi ehaden Kad bena hzihis-Selimiyye el-cmi e-erfe fi's-sene Freng 1906 el-hicr 1325

85

Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 234.

31

3.11. DONYVAKIF ve SULTAN SLEYMAN CAM

3.11.1. Donyivakf Vrbas nehrinin kysnda deniz seviyesinden 516 m. ykseklikte ve Akhisarn (Prusac) kuzeyinde kk bir ehirdir. Eskiden Akhisara gre ok kk bir yerleim merkezi iken, gnmzde Akhisar bir ky, Donyivakf ise bir kasaba haline gelmitir. Tarihte birer kasaba byklnde olan bugnk Akhisar ve Obora kyleri bugnk Donyivakf Belediyesi snrlar iinde yer almaktadr. Bu blgeye nce llirler, sonra Romallar, VI ve VII. yzyllarda Slavlar, daha sonra da Macarlar gelmilerdir. XVI. yzylda da Osmanllar gelmi ve Donyivakfn kuruluu Osmanllarla birlikte olmutur. Donyivakf balangta Klis sancana bal idi, tarihte deiik adlarla anlmtr: Vakfkebr, Vakfzr, skpvakf, Aaskp (Makedonya skp ile alkas yoktur), Novosel. Bugnk ad Donyivakftr. Evliya elebinin Seyahatnmesinde skpyevakf diye gemektedir: Yolculuu Saraybosnadan Livnoya planladk. Livnoya giderken Obora zerinden batya doru skpyevakfa geldik. Bosna sancanda, bu kasabadan daha by yoktu. skpyevakf Bosna paalnn hassdr ve kasabay paann subas idare etmektedir. Pek ok cami, tekke, mektep, han, hamam ve 2000 kiremit atl ev bulunmaktadr. Halk misafirperver mcahit gazilerdir. Donyivakf yeni bir ehir olmasna ramen burada epeyce cami ve mimari eser vardr. Malko brhim Bey (Bacami) Camii. Donyivakfta yaplan ilk camidir. Cami 1572 yl, Vrbas nehrinin kysnda brhim Bey Malko tarafndan yaplmtr. 86 Asl cami dtan da 10,65 x 12,45 m. ebadnda kubbeli bir camidir. Fakat caminin tarafnda da alt st pencereleri birletirilerek dardan grnte kilise penceresi haline sokulmu, yine de iten bu izlenimi verememilerdir. Zira pencere kiliselerde olduu gibi birka metre yukardan balamyor, yerden ykseklii azdr. Bu akl almaz mdahale bir de 3 m. derinliinde be yuvarlak kemerli silme yastkl bir revak ile tamamlanmtr. Bu arada direkleri pahl yapmaktan kendilerini alamamlardr. Son cemaat kubbesi ve camii tamamen svaldr. Minare eskidir, on gz akta olan on iki kenarldr. erefe altna yapraklar dizilmitir. 1904 ylnda cami yenilenmitir. Mimarbann bir hristiyan olduu phesi domaktadr ki, camiyi kubbeli bir Avrupa kilisesine benzetmeye almtr. 1992 ylnda Srplar camiyi yktlar. Malko brhim Bey Camii 1995ten sonra aslna sadk kalnarak tekrar yaplmtr. Balagiyina (Ak-Bijela) Camii. Osman Kiki sokanda ahap minareli bir cami idi. Mujezinovi bu eserin mevcut olmadn kaydetmektedir. 87 Dzolu-Duzi Camii. Vrbas nehrinin kysnda Travnik-Yaye yolu zerindedir. Bu kasabann modasna uygun olarak yaplabilen yine yerden tavana kadar pencereli, ahap minareli, kgir duvarl bir camidir.

86 87

Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika BIH, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 279-280. bid, s. 290.

32

Hac Yusuf Camii. Kesme ta minareli, 90 cm., kgir duvarl olan bu cami, byk tdilta uram ve kapal bir son cemaat yeri eklenmitir. Tavan svaldr. D ls 10,20 x 10,85 m., ilve son cemaat mahalli ile beraber 15,45 metreyi bulmaktadr. Son cemaat yeri iki katl olup alt ve st Kuran dershanesi vazifesi grmektedir. Mahfilin direk balklar gzel ilemelidir. Caminin kaps XVI. yzyl nisbetlerine gre basktr. Minarenin hem mahfilden hem de alt keden kaps vardr. Mehmed Kukavi Paa, Mralem Mehmed Paa, Mhrdar Hasan Aa, Mustafa b. Ahmed Aa camileri gnmzde mevcut deildir. Camiler dnda Vrbas nehri zerinde be kpr, Malkoolu mer Bey Zviyesi ve Kervansaray, trbeler, mektepler, kule ve saat kulesi bulunmaktayd. 88 1995 savandan sonra sadece kprler ve saat kulesi ayakta kalabilmitir. Saat Kulesi. XVIII. yzylda yapld biliniyorsa da bnisi mechuldr. 1917den beri almamaktadr. 1720de dktrlen an Saraybosna Mzesinde muhafaza edilmektedir. 1957 ylnda, Hamdi Bey kulenin tamir edildiini ve ann yerine konacan kaydetmeyteydi. 89 Kule 3,25 x 3,25 m. lsnde 10 m. yksekliktedir. Saat kulenin etrafnda ilkbaharn birinci gn her yl sultan-mevlit proram dzenlemektedir. Prorama birka bin insan katlmaktadr. 3.11.2. Sultan Sleyman Camii Travnikten Donyivakfa giderken Oborata Sultan Sleyman ad tayan bir cami yaplmtr. Bosna Valisi Evrenoszde erif Srr Selim Paa tarafndan Travnik mfts Hamid Efendi eliyle ihy edilmitir. Yedi beytlik uzun bir kitbe bu bilgiyi vermektedir. Kitbenin asl bir sre Saraybosna arkiyat Enstitsnde konunmakta iken sonra kaybolmutur. Tamir tarihi 1240tr (1824-1825).

88 89

bid, s. 289. Hamdija Kreevljakovi, Sahat-kule u Bosni i Hercegovini, Nae Starine IV, Sarajevo 1957, s. 31.

33

1240
Bu mabedhne-i Sultan Sleymn klp tamr erf Srr Selim Paa-y Gz Evrenoszade Muvaffak eyleye ol Hlik-i bun umurunda. Vere ecr mesubtn Hakk Firdevs-i alda. Harabe mrif olmuken yeniden eyleyip ihya, Ferahyb eyledi ruh-i Sleymn hn ukbda. Cihande bezl-i hayr etmekdedir ol saf- devrn Ki, dest-i cudinin erminde sidir bay ednda Cihnda durduka y Rab izzet nm eref bulsun, Bil tadd hayra bd olsun ruy-i dnyada. Travnik mfts Hmid Efendi bu delletle kiyzkrk senesinde olup bde Gel ey vkf du-y hayriyle bast eyleye tm tarih Ola makbul hasent bulup ecr alda. Sene 1240. 1992 ylnda sava srasnda cami Srplar tarafndan ykld iin 1995ten sonra farkl ekilde tekrar yaplmtr (bk. F. 47). Cami kubbeli olup tuladan yaplmtr ve duvarlar 35 cm. kalnlndadr. Kubbesi kumlu mebran ile (schingle veya indra) kapldr 90 (bk. F. 47). Cami ok aydnlktr. Kble duvarnda stte yedi, alta mihrabn sanda iki, solunda da iki penceresi vardr. Yan duvarlarnda ise altl stl iki sra altar pencere mevcuttur. Mihrap kble duvarnn iine gmlmtr. Minber ise sada keye tam bitiik ve ahaptandr (bk. F. 45). Mahfli iki direk zerinde betondan yaplm olan i balkonun n tarafnda yer alan yarm ay eklinde bir knt eklindedir (bk. F. 46). Caminin ii ok temizdir. Caminin tek girii vardr, o da yol tarafndadr. eri girer girmez hemen solda abdesthane, sada mahfile kan merdiven bulunmaktadr. Son cemaat yerinin st, kk kubbe ile rtlerek ana kubbe ile henk salamtr. Minaresinin enkaz hazresindedir (bk. F. 44). Caminin etrafnda mezarlk bulunmaktadr. 1951 senesinden beri mezzinliini Galesi Hamdo yapmaktadr. Nisan 2006 tarihinde G. Hamdo ile grp fotoraf ektik.

Bosnada kubbesi byle bir malzeme ile kapl bundan baka bir cami grmedim. Kubbeler esasen bakrla kaplanmaktadr. Muhtemelen kaynak ktl bu sonuca yol am olmaldr.

90

34

3.12. FOA ve BAYEZD (II) CAM 3.12.1. Foa Saraybosnann douya doru 50 km. gneyinde, ehotinann Drina nehrine kart mevkide kurulmutur. Nehrin sa kysnda Foa ehri olup, sol tarafndaki ba ve baheler btn kyy kaplamaktadr. Nehir Viegraddan getikten sonra, kuzeyde Savaya karr. Foa Bosna-Hersek, Srbistan ve Karada snrnda, Zelengora dann ve Sutyska nehrinin yaknnda, deniz seviyesinden 385 m. ykseklikte turistik bir yerleimdir. Evliya elebi 91 ehrin Hersek paasnn hass bir voyvodalk olduunu, mftsnden yenieri serdarna kadar btn erknn tam olduunu yazar. Foann yetmi yedi nahiyesi, on sekiz mahallesi vardr. Bunlarn onu mslman, yedisi Srp, Bulgar, Latin, bir de yahudi mahallesi bulunmaktadr. Balk bahelik 2166 ev arasnda, sipahi halifesi Kadzde Mustafa, Beyko, Ba Ak, Serdar saraylar, 540 dkkn vardr. ehirde on yedi cami ve mescid, on drt mektep, alt medrese, sekiz tekke, sekiz hamam, dokuz han, iki imaret, bir mahkeme, bir namazgh, bir kule, iki kpr bulunmaktadr. 92 1465te Osmanllar tarafndan fethedilmitir. 1470te Hersek blgesi Bosna sancandan ayrlp yeni Hersek sanca kurulmu ve sancan bana Hamza Bey getirilmitir. 93 Sancak merkezi olmadan nce mtesellim, alay beyleri ve yan tarafndan idare ediliyordu. Kaynaklarda mimari konulardan nce sanatlar, sanat eserleri ve zellikle insan ilikileri anlatlmaktadr. Esnaf ve halkn birbirini ziyaret ettii, ilerinde yardma muhta olanlara yardm ettikleri kaytlarda yer almaktadr. 94 Foann imar ve genilemesi 1751-1752 ylna kadar srmtr. Bu yllarda aslen Foal olan Mehmed Paa Kukavia, Foann son imarnda cami, saat kulesi, mektep, medrese, han, hamam, sebil, ehotina ve Drina nehirlerinin stnde kprler yaptrmtr. 95 1992 ylna kadar Foa, bulutlarn altnda ak bir mze olarak anlrd. 1992-1995 savanda Foada yaayan Bonaklara Srp ve Karadallar ok byk zulm yaptlar. Sz konusu savata yirmi iki cami, on mektep (Kuran kursu), yedi trbe, on imam lojman ve bir tekke yklmtr. 96 Foada, slm hatrlatan tek bir eser kalmamtr. Alaca-Hasan Nezir Camii. ehotina nehrinin sa sahilinde, kprnn karsnda, orta byklkte gzel bir cami idi. Ali Beytiin verdii mimari llerden, harimin 11,30 x 11,23 m. olduu grlyor. Duvar 1,12 m., kubbe ykseklii tepeye kadar 19,85 metredir. Minare 36 m. yksekliinde ve 120 basamakldr. Bosnal mimar ve yazar Ali Beyti minareyi uzun bulur. 97 Mermer stun balklar alt srann kelerinde er badem, stlerinde birer ke bademle yaplm olup olduka basittir. Pirin bir emberle stuna baldr. Tabanda yine ember altnda dik pahl bir halka ve bir kavaldan mrekkep silme ile drt ke kaideye oturur. Bunun kelerinde de birer yaprak bulunmaktadr.
91 92

Evliya elebi, Seyhatnme, VI, s. 430-435. Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri, II, stanbul 1981, s. 114. 93 Safet Baagi, Kratka uputa u prolost Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1900, s. 105. 94 bid, s. 115. 95 Alija Bejti, Bosanski namjesnik Mehmed-paa Kukavica i njegove zadubine u Bosni, Sarajevo 1958, s. 9. 96 Faruk Mufti, Ranjeni grad Foa: sve damije su poruene, Sarajevo 2003, s. 5. 97 Alija Bejti, Povijest i umjetnost Foe na Drini, Nae Starine III, Sarajevo 1956, s. 58-60.

35

Caminin giri kaps bask kemerlidir. Kapnn i erevesi de dtaki gibidir. Kubbesi yarm krelere oturmaktadr; yarm kubbelerde mtat olan kabartma kemer yoktur. Bunlarda iki sral byk boyda yaprak dizgisinden sonra yarm kubbenin ularnda meydana kan kk knt ok daha byk bir yaprakla balanm, ke ise kubbenin hemen zengisinden balayp yandaki yapraklarn ortasna girer, sekiz sra yalnz bademden mrekkep bir kelikle kubbenin ke knts gslenmitir. Alaca Camiinin tezyinatnn ve bunlarn zerindeki sva tabakalarnn kaldrlp asllarnn meydana karlmasn Kaymakovi (Kajmakovic) anlatmaktadr. 98 Yazar, caminin mimarn anmakta ve ilgin tezyinatnn, yani kalemlerin birinci kat horasan ve ikinci katn keten elyafyla tehiz edilmi kire ve tezyinatn rm ve hat olduunu yazmaktadr. Alaca Camii (Hasan Nezir Camii) bu topraklarda doup yetimi, Slav asll ahslar tarafndan tesis ve ina edilen eserlerden biridir. Mermer mahfili, sekiz ke drt diree dayaldr. Stunlarn balklar bir yaprak ve iki badem srasndan oluur. Balklar stnde bir asaba ve bir kavaldan karlm mermerden gzel bir silme, onun da stnde yldz ve alt keden mrekkep oyma kafes bir korkuluk yer almaktadr. Direkler arasnda mtat olan parmaklk yoktur ve mahfil, cami demesinden ancak 5-6 cm. yksektir. adrvan mermerden yaplm ve yuvarlakt. Caminin etrafnda Hasan Nezirin kabri, Hasan Nezirin olu brhim Beyin trbesi ve ayrca cami hazresinde pek ok kabir ta vardr. Alaca Camii 1992-1995 savanda, Foadaki dier trbe, mezarlk ve camiler gibi Srplar tarafndan yklmtr. Atik Ali Paa (Musluk) Camii. ehotina nehrinin sa sahilinde Aa ehirde, 1546 senesinde Atik Ali Paa tarafndan yaptrlmtr. Ancak Ekrem Hakk Ayverdiye gre bu kii baka bir Ali Paa, belki de Semiz-Kaln Ali Paadr. 99 Bu konudaki bilgilerde kesinlik yoktur. Cami iten ie 10,65 m. genilikte, 9,80 m. uzunluunda atl, derin ahap revakl bir yapdr. Birok Bosna camisinde olduu gibi, mezzin mahfili sa taraftadr; minaresi kesme tatan olup on iki kenarldr. Alt ve stte sekizer penceresi vardr. Caminin tek olan kaps yksek ve gzeldir. Alt pencerelerin kemer aynalar ak olmayp hendes bir kafesle rtldr. Revaktaki st pencerelerde kafesler vardr ve btn yzler svaldr. 1992-1995 yllarndaki savata yklan cami, daha sonra tekrar yapld. Bugn Foann tek camisidir. Cfer Efendi Camii. 1600 ylnda yaplan cami, ehotinann Drina nehrine karrken meydana getirdii deltada, Orta Kol (Ortakol) denilen mahallede idi. Bu isim, bulunduu yerin zelliinden dolay ortadaki kol mnasna da gelmektedir. 1943 bombardmannda yklm ve bir daha yaplmamtr. 100 Defterdar Memi ah Camii. 1569da yapld tahmin edilen cami, Drinaya inen yol stndedir. 11,15 x 10,95 m. ebadndadr. Minaresi kesme tatandr. Caminin aa oyma ileri ok gzeldir. Mem ahn kabri 1585 tarihlidir. Dev Sleyman Bey (Devova) Camii. 1633-34 yllar arasnda yaplan cami, ehotina nehrinin sa kysndadr. Minaresi kesme tatan, duvarlar 75 cm. kalnlnda kerpiten 8,55 x 8,25 m. i ebadndadr.

Zdravko Kajmakovi, Konzervatorsko-restauratorski radovi na ornomentima Alade damije u Foi, Nae Starine VII, Sarajevo 1960, s. 113-128. 99 Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri, II, 3. Kitab, stanbul 1981, s. 126. 100 Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine II, Sarajevo 1977, s. 26.

98

36

Ekrem Hakk Ayverdiye gre, tarihte bu unvanla anlan Sleyman isminde iki zat bilinmektedir. Biri Budin Beylerbeyi Dev Sleyman Paa olup hicr 1008 ylna kadar bu vazifede bulunmutur. Arada otuz be yl fark olduu iin caminin bnisi bu zat olamaz. Bir de bahriye mersndan Dev Sleyman Paa vardr. 101 Hicr 1095lerde vefat etmitir. Bu zat sonradan paa olmutur. Sicil kaytlar dikkate alndnda, hizmet ettikten elli yl sonra vefat etmi olabilir. Cami imdi mevcut deildir. Fatma Sultan Camii. ehotina nehrinin sol ve Drina nehrinin sa kysnda Orta Kolda bulunmaktayd. Hm duvarl minaresi tatand. 1873te tamir edilmek zere idarenin ayrd 2300 gurua, ahali de 2122 guru katkda bulunmu, fakat bunlar onarm iin yeterli olmamtr. Daha sonra caminin sa tarafndaki duvarn iinde bulunan para ile tamir edilmitir. 1943 bombardmannda tamamen yklmtr. Cami bugn mevcut deildir. Kad Osman Efendi (eyh) Camii. ehotinann sol kysna yakn ve hemen kprnn karsndadr. Halk arasnda eyh Camii demekte ise de, adnn nereden geldii bilinmemektedir. Caminin yars, gayet itina ile yaplm kesme tatan olduu halde, dier ksm kerpitir. Kap ve mihrap solda olup kesme tatandr. Caminin ebad 11,50 x 7,55 metredir. Mihrap stalaktitle sslenmitir. Minberi ise tamamen mermer oymadr. 102 Drt diree istinat eden revaklar ahaptr. Soldaki minarenin tamam kesme tatan ve ok yksektir. Kp ksmnda kabartma bulunan basit baklavalar vardr. Kapsnn yama be sra stalaktitlidir. Etraf gzel ereveyle evrilmi yksek bir eserdir. Cami bugn mevcut deildir. Mehmed Paa Kukavi (Kukavice) Camii. ehotina nehrinin sol kysndaki Yukar arda, Foann ikinci kubbeli ve XVIII. yzyl sonuna doru yaplm en yeni camisidir. Bina tamemen kesme tatandr. Minaresi olduka yksektir. Revaklar on diree mstenit, at ahaptr. lleri 9,05 x 9,05 metredir. sra penceresi vardr. Duvarlar ve kasnak kesme tatandr. Caminin en byk zellii, bir medrese ile yekvcut olarak yaplm olmasdr. Biri 7 x 5 metrelik dershane olmak zere, on iki hcreden mrekkep ahap bir medrese, cami avlusunun cami hizasna kadar sa ve solunu tutmaktadr. ki kolun arasndaki bat yzn bir duvar kaplamakta, cami yanna doru iki taraftan birer geit braklmtr. Kukavi ismi iin birbirini tutmayan iki mna verilmektedir: Guguk kuu ve engel. Mehmed Kukavi Aa, I. Mahmud zamannda kapcba, sonra avuba vazifesi grmtr. avubal ve hac olduu da kitbeden anlalyordu. Bundan sonra devlet onu Avusturyann kkrtmalarndan doan honutsuzluklar gidermek iin Bosnaya zel memur olarak grevlendirdi. ki defa Bosna valisi oldu ve daha sonra Girite gnderildi, orada ehid edildi (1761). Mehmed Paa, 15 Zilkade 1171 (21 Temmuz 1758) tarihli vakfiyesiyle, o zamana kadar yaptrd hayrat vakfetmektedir. Vakfiyeden renildiine gre Foa, Gorajde, Priyepolye, Saraybosna, Visoko, Travnik ehirleriyle Vitez, Slimena kylerinde alt cami, bir medrese, drt mektep, be kpr, bir sebil, drt eme, kervansaray, bir hamam ina ettirmitir. 1759da bir vakf erhiyle, bir medrese, iki saat kulesi, bir hamam, bir tekke vakf ve ilve ediliyor. Bugn cami ve medrese mevcut deildir. Mustafa Paa Camii. ehotina nehrinin sa kysnda, ahap kprnn karsnda, kgir duvarl, kesme ta minareli, dtan 12,15 m. ebadnda tam murabba ve duvar kalnl 88 santimetredir. Son cemaat mahalli 5,10 m. derinliinde, sekiz ahap diree oturan bir at ile rtldr. Caminin sekiz penceresi vardr. Minare sa taraftadr. Cami 1947lerde yklmtr.

101 102

Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, III, s. 68. Mehmed Mujezinovic, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 48-49.

37

Bunlarn dnda Emr Mehmed Aa, Hac Mustafa (Pilav), Hac Osman Bey (eo), Hac Pr-eyh Pr, Hamza Bey, mam Hac Sefer ve Ali uhadar camileri de bulunmaktayd. Camilerin birounun mektep, medrese, imaret, hamam, tekke, trbe ve han da vard. Mehmed Kukavi Paann Saat Kulesi. vakfiyesinden anlaldna gre paann cami ile birlikte yaptrd saat kulesi, 3,20 x 3,20 m. ebadnda ve 20 m. ykseklikteydi. Kule moloz talardan yaplm, kelerde kaba yontma ta kullanlmtr. Kk bir kaps vardr. Kaynaklarda, 1844 ylnda tamir edilip saat ve ann mzeye kaldrlarak yeni bir saat konduunu ve 1954te tekrar elden geirildii belirtiliyor. an zerindeki tarih 1637yi gstermektedir. Bugn kulede saat mevcut deildir. 3.12.2. Bayezid (II) Camii Pazaritenin stndeki tepede, Hnkr (Careva) mahallesinde yer almaktadr. 103 II. Bayezid zamannda devlet hazinesinden yaptrld iin Hnkr Camii adn almtr. Kitbesine gre 906da (1500) ina edilmitir. Cami merkez bir yerdedir. Cami, Drina ile ehotina nehirlerinin birletii genin ortasnda ve tepede idi. Plan olarak uzun bir ebada sahipti (bk. P. 4). Cami atl ve kiremit rtldr (bk. F. 51), minaresi sa taraftadr. 104 Evliya elebi, ahap kubbeli ve kurun rtl demektedir. 105 Caminin i lleri 10,25 x 19 metredir. Mermer mihrap stalaktitlerle sslenmitir. Minber de mermerdendir. Mahfil, sekiz keli dokuz ayak zerindedir. Drt kenarnda ikier altlk ve yalnz yanlardakinin ortalarna birer stlk pencere almtr. st pencereler sivri kemerlidir. Bunlarn kaideleri yapraklarla sslenmi mermerdir; balklar ahap stalaktitlidir. Revak direkleri cami duvarndan daha alak tutulmu, bu suretle yine Foada benzerini grdmz gibi saak daha aa sarkm durumdadr. Bu geni saa tutmak zere de payandalar konmutur. Mahfil direklerinin aras dz ahap parmaklklarla evrilmitir. Kap olduka yksektir. Minare on iki ke olup, tamamen kesme tatan ve pek zarif ve mtenasiptir. Tatan yaplan 32 m. ykseklikteki minare Foann her tarafndan rahatlkla grlebilmektedir. Minareye giri mahfildendir. erefe alt bir yaprak gibi alan takn bir kntyla temin edilmi, her kenarna bir renkli ta kakma oturtulmutur. Klh bileziinde renkli talar vardr. Caminin gney tarafnda gasilhane, abdesthane, depo ve Bosna Diyanet leri Bakanlnn Foa grevlilerinin alt ofisler mevcuttu. nnde iki tane cenaze ta vard. Sultan Bayezid Camii Foann merkez camisiydi. Bayram namazlar 1000den fazla cemaatle klnyordu. Foada baka camilerin de olmasna ramen bu say azmsanamayacak bir rakamd. Mbarek gece ve gnlerdeki programlar bu camide yaplyor, ayn zamanda da hacca gidecek hac adaylar bu caminin nnden uurlanyordu. II. Dnya Savanda Srp ve Karadallar tarafndan deerli eyalar alndktan sonra cami ve evresindeki binalar atee verilmitir. Savatan sonra cami, Foadaki dier camilerle birlikte tamirat grd. 106 1992 yl ramazannda minarede yeil ay yldzl bayrak aslyd. 107 Srplar bayraa ate ap toplumu provoke ettiler. Ramazan bayramnn nc gn Foann etrafndaki tepelerden ehre ate atlar.

Faruk Mufti, Ranjeni grad Foa: sve damije su poruene, Sarajevo 2003, s. 5. Aydn Yksel, Osmanl Mimar II. Bayezid ve Yavuz Selim Devri, stanbul 1983, s. 136. 105 Evliya elebi, Seyahatnme, IV, s. 431. 106 Faruk Mufti, Foa 1470-1996 neprolazna ljepota, Sarajevo 1997, s. 113. 107 Bosna Diyanet leri Bakanl'nn bayra yeil ay yldzldr; Diyanet yasasna gre de mbarek gnler ve geceler asl olma mecburiyeti vard.
104

103

38

Foa Srbistan ve Karadan snrna ok yakn olduu iin yerli Srplara her trl yardm yaplmaktayd. Srplar Foaya girdikten sonra Sultan Bayezid Camiini atee verdiler. Cami, minare ve mezar talarn da bilinmeyen bir yere gtrdler (bk. F. 48). II. Bayezidin kz Fatma Hanmn ve dier Foal mehur kiilerin mezar talarn da yine bilinmeyen bir yere gtrdler. Cami haremini de 2002 ylna kadar plk olarak kullandlar. Gnmzde cami hareminde sadece birka adet am aac kalmtr. 2005 Nisannda Foaya gittiimizde buralarn fotoraflarn ektim. Kap stnde 60 x 90 m. ebadnda mermer zerine kabartma cel sls olan kitbe metni drt satr olup Arapadr. Baz yerlerde eksik olduu grlen elifler, kanaatimizce, hattatn bir elifi iki kelimede birden kullanmasndan domaktadr. kinci satrda parantez ( ) iine alnan elif, her iki kelimeye de aittir. Yine nc satrdaki elif, dal ve sin harflerini kesmemi, drdnc satrdaki elif de hze ve el-cmi kelimelerinden ikisi iin birden kullanlmtr. Kitbenin tarihi, hem rakamla, hem de tarih msra ile 906y (1500/01) vermektedir. 108 Giri kapsnn zerinde Arapa olarak celi sls yazlm bir kitbenin olduu kaytlarda mevcuttur, kitbe metni yazl bir kaynaktan alnm olup ilgili blmde yer almaktadr.

nnem yamuru mescidellhi men mene bi'llhi Ve'l-yevmi'l-hiri ve ekme's-salte Bniye hza'l-mescid f ale'l-mekm F zemeni Byezid Vel muallal-slm Cealellhu mevhu ve mesvhu drus-selam Ve li men kme ve sall fih mea'l-imm Trh hzal-cmii'-erif ve'l-mekm Y ibde'llh selmn aleykm tbtm 906

108

Aydn Yksel, Osmanl Mimrsinde II. Byezid-Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520), stanbul 1983, s. 137.

39

3.13. GRADAA ve SULTAN MEHMED HAN CAM

3.13.1. Gradaa Tuzlann 45 km. kuzeyindedir. Deniz seviyesinden 129 m. yksektedir, nfusu 13.000dir. Mayevia ve Trebava dalar arasnda, Gradanica nehri zerinde kurulmutur. Tarihte ilk defa Gradaa olarak 18 Eyll 1461 ylndan itibaren anlmaya balad. 109 Osmanl Devleti snrlarnn Sava nehrine kadar gerilemesinden sonra nem kazanmtr. Gradaa Ftih Sultan Mehmed tarafndan fethedilmi, fakat bir sene sonra elden kmtr. XVI. yzyln banda Fruz Bey tarafndan tekrar geri alnmtr. Gradaa, Karlofa Anlamasndan sonra Sava nehri snrnn muhafazasnda aknc karargh olmutur. 1701de palanka olan ehir, 1710da kaptanln (kapetan) merkezi haline geldi. ehrin genilemesinde ve insanlarn eitiminde kaptanlarn byk emei vardr. Kaptanlar Gradaevi ailesinden gelmektedir. Mehmed Kaptan, Gradaa Kalesini 1765te balayp 1821 senesinde tamamlamtr. Buradaki medreseler Osman ve Murad kaptanlar zamannda yaplmtr. 1839da da Hseyniye Camiinin yannda bir ktphane ina edilmitir. Kaptanlarn kitaba ilgi duymalar, Gradaa arkiyat alannda yazlan kitaplarn kk bir merkezi haline getirmitir. 110 Gradaada her dnemde mslmanlar ounluktayd. 1785te 111, XIX. yzyl ortalarnda 350 mslman hnesinin bulunduu ehirde, krk dkkn, iki han, iki medrese ve kale dnda cami daha vard. 111 XIX. yzylda Ftih Sultan Mehmed Camiinin dnda drt cami daha vard. Bunlar Cedd, Bukovaa, Hseyniye ve Svira camileridir. 112 Her caminin yannda bir de mektep bulunmaktayd. Cedd Camii. Saraybosna vakf kaytlarna gre Hac Rauf Bey Camii de denmektedir. Kgir minareli, ahap atl bir camidir. 113 Bukovaa Camii. Caminin i ebad 6,50 x 5,50 m., hm duvarl ufak bir camidir. Minare ahaptan yaplmtr. Caminin nnde 2 m. geniliinde ortalar ikin drt diree oturan bir sundurma, iinde de 2,25 m. derinliinde bir mahfil bulunmakta ve minareye sundurmadan klmaktadr. Hseyin Kaptan-Hseyniye Camii. Osmanl dzeninin ve slmn stnlnn en samimi savunucusu ve bu yzden Tanzimat Fermann kabul etmeyerek devlete kar gelen Hseyin Kaptan tarafndan ina edilmitir. Yerinde bir adlandrma ile bu zata, Bosna Ejderi de derler. Gradaata onun, babasnn ve ailesinin birok eseri vardr. 1827de yaptrd Hseyniye Camii d surlara bitiik ve i kaleden 40-50 m. kadar mesafededir. D surlar bugn mevcut deildir. Cami, iten ie 11,15 x 11,30 m. ebadndadr (bk. F. 52). Duvarlarn kalnl 1,30 metredir. Krev keliklere oturur. Kubbe ykseklii 16, minareninki 25 metredir.114

109 110

Muhamed Hadijahi i Teufik Imamovi, Gradaac i okolina (nacrt za monografiju), Gradaac 1960, s. 11. Hamdija Kreevljakovi, Gradaac u prolosti, Front Slobode, Tuzla 1953, s. 10. 111 Ejub Kavazovi, Iz vjerskog i vjersko prosvjetnog ivota muslimana u Gradacu, Gradaac 1974, s. 3-4. 112 bid, s. 4. 113 bid, s. 5. 114 Demal eli, Arhitektura Gradaca i restauratorski zahvat na Kuli Husejin Kapetana Gradaevia, Nae Starine II, Sarajevo 1954, s. 167-173.

40

Mihrap yama stalaktit kademeler taklit edilerek sekiz sra dile yaplmtr. Minber, krs ve mahfil ahap oyma, kaps demirdendir. Ahap mahfili kble duvar boyunca, iki srada on iki diree dayanr; sa tarafta ilve bir knt vardr. Mahfil direklerinin ortalar ikin, iki ucu incecik olup ifter ifter konmutur. Revak direkleri sekiz kedir. Balk tablalar yksek, keleri bademlidir. Balktan epeyce aa konan simit kaidenin yukarsnda olan ift halka nispeti bozmaktadr. Camide sekiz altlk, alt stlk ve krev kelikler arasnda bir sra daha ikierden alt, kasnan her yznde sekiz pencere vardr. Kap demirden, minare tuladandr. Minareye oluklu denemezse de, sayabildiimiz yirmi dar yzn kelerinde pek ince fitiller vardr. Caminin sanda st ve yanlar kapal bir adrvan mevcuttur. Caminin avlusunda, 6 x 6 m. ebadnda, evvelce kubbeli, imdi atl olan Fzl Paa erifovi Ktphanesi bulunmaktadr. Bu ktphane Saraybosna mtesellimi Fzl Paa tarafndan yaptrlm ve 1893te kapatlmtr. 115 Svira Camii. Kaledeki Sultan Mehmed Han Camiinden sonra en eski camidir. XIX. yzyl banda Osman Kaptan, caminin avlusunda iki katl medrese yaptrmtr. Bu durum caminin daha nce mevcut olduunu ifade etmektedir. Medrese 1947 senesine kadar akt. Osman Kaptannn olu Murad Kaptan, ikinci defa Murdiye Medresesini yaptrmtr. Medrese iki katl idi. Baz vesikalara gre 1913 senesinde kadar aktr. Saat Kulesi. Hseyin Kaptan tarafndan 1824-1825 yllar arasnda yaptrlmtr. Kaba yontma kesme tatan, 5,50 x 5,50 m. ebadnda, 21,50 m. yksekliktedir (bk. 13. 4). Pencere ve kap kemerleri tam dairedir. Gzel, heybetli bir eserdir.116 1923te bir hanmn vasiyeti zerine kuleye yeni bir saat kondu ve 1942 ylna kadar almaktayd. 117 Hseyin Kaptan Kulesi ve yklm olan eski kule. Burada iki kule vard, eskisi iki katl ve kasabann kenarnda idi ve 1850de terkedilmitir. Hseyin Kaptan Kulesi hem kule, hem ocaktr (bk. F. 55). Asl kule tarafndan, her katta drder oday ve kullanma yerlerini ieren iki kat bina ile sarlmtr. Binann ls 15,50 x 12,50 m. olup 200 m2yi bulmaktadr. Kule arka cepheden 2,5 m. kadar tamaktadr (bk. F. 54). Btn kuleler ta iken, bu kule tula ile yaplm ve Bosnada bu malzeme ile yaplan ilk kuledir. 13.2. Sultan Mehmed Han Camii Kalenin iinde olup ad ilk defa 1711 ylna ait bir kaytta gemektedir. Sultan Mehmed Han adnn, Ftih Sultan Mehmede dellet ettii sylenemez. nk Ftih zamannda kasaba sadece bir sene elde kalmtr. Ancak Osmanl Devleti gibi imarc bir devlet, ufak da olsa bir cami yapabilir. Cami eer Ftih tarafndan yaplmamsa, III. Mehmed veya IV. Mehmede aittir. 118 Sultan Mehmed Han Camii, timar Sokonahiye ve Graanica kadlna bal bir kyde bulunmaktadr. Caminin hatibi de Mehmed Halife idi. Onun vefatndan sonra hatiplik grevini 13 Zilkade 1139 (2 Temmuz 1727) tarihinde Hasan Halife devralmtr. 1803-04 ylnda kaledeki cami hl ayaktayd. mamlk grevini de Mustafa Beyin olu Hseyin Bey yapmakta; Hseyin Beye grevi iin Gorna ve Dona (Yukar ve aa) Zelina timar olarak verilmitir. 119

115 116

bid, s. 135. Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri: Yugoslavya, II, stanbul 1981, s. 167. 117 Hamdiya Kreevljakovi, Sahat-kule u Bosni i Hercegovini, Nae Starine IV, Sarajevo 1957, s. 31. 118 Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimar Eserleri, Yugoslavya, II, Istanbul 1981, s. 165. 119 Ejub Kavazovi, za odbor IZ-e Gradaac, Gradaac 1974, s. 5.

41

Kaledeki Sultan Mehmed Han Camii, muhtemelen kalenin tdili srasnda tamamen yok edildi. Kalenin tdiltn da yapan Hseyin Kaptan, caminin yerine 1826da Hseyniye Camiini yaptrmtr 120 (bk. F. 52).

120

Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 170.

42

3.14. ZVORNK ve SELTN CAMLER 3.14.1. zvornik Drina nehri kysndaki ehir, Srbistan snrna ok yakndr. Doa ve iklim artlar, verimli topraklara sahip ovas, ormanlarla kapl zengin dalar, temiz su kaynaklar ve nehirleri, insanlara daha iyi artlarda yaama imkn salamaktadr. zvornik olduka stratejik bir mevkide olduu iin ok zor gnler geirmitir. Bosna-Hersek ve Avrupann en eski ehirler arasnda yer alr. 121 zvornik adn nereden ald konusunda birka rivayet vardr. Zvono Slav dillerinde an, Zvonik an kulesi anlamna gelmektedir. Eskiden burada bir kilise bulunmas sebebiyle Zvonik ismi Zvornik olarak ad deitirmitir. zvor Slav dillerinde kaynak anlamna gelmektedir. Burada bol miktarda kaynak suyu olduundan zvornik ismini almtr. Osmanllar da bu ad kullanmtr. Osmanllarn zvorniki 1460 ylnda fethettii tahmin edilmektedir. 122 Bosna alndktan sonra, nce sancak kurulmutur. Bosna sanca (1463), Hersek sanca (1470) ve zvornik sanca (1480). zvornik sancann kurulmas, stratejik olarak alnan yerlerin korunmas ve yenilerinin alnmas amacn tamaktayd. 123 zvornik sancann kuruluundan itibaren 1851e kadar sancak merkezi, ehrin merkezindeydi. Bu yldan sonra sancan merkezi Tuzlaya, eski ad olan zvornik sanca adyla nakledilmitir. Sancak kona nceleri kalenin iinde, daha sonra kalenin altndaki Hrid mevkiindeydi. zvornik sanca kadlklardan ve nahiyelerden olumaktadr. XVI. yzylda zvornik sancana bal sekiz kadlk mevcuttu. Bunlar Srebrenik, zvornik, aba, Krupa, Tuzla, Graania ve Biyelina idi. Otuz bir nahiyeden yirmi biri Bosna tarafnda, onu da Srbistan tarafndayd. 124 XVI. yzyln ortasndan 1835e kadar Bosnada kaptanlklar (kapetanya, asker 125 birim) almtr. zvornik kaptan beyleri, Fidahi ailesinden gelmektedir. Bu yzylda zvornikte camiler, mescidler, tekkeler, misafirhaneler, mektepler, hamamlar, emeler yaplmtr. Osmanllarn son dneminde Bosna-Hersekte on byk ehirden biriydi. Bosnada byk ehir olabilmek iin 5000 il 10.000 arasnda nfusa sahip olmak gerekiyordu. Evliya elebi zvornike 1664te gitmitir. ehremtinin 674 adet gibi byk miktarda timara sahip olduunu syler. On sekiz kazas bulunan ehir, sefer esnasnda 2000 asker karrd. Buray Ftih Sultan Mehmed fethetmitir. ehirde on sekiz cami, sekiz tekke, bir hamam, han, yedi mektep, medrese, sekiz mescid ve on sekiz mahalle mevcuttu. Kalesi kzl kayalar stnde, son derece sarp bir tepededir (bk.F. 57). Hibir taraftan havalesi yoktur. kalesinin ark tarafnda iki merdiveni vardr. Kale, XV. yzyl banda bilinmekteydi. Buras XV. asrda ve sonrasnda byk nem tamaktayd. Kasaba sur ve burlarla birbirine balanm bir btn halinde, 407 m. rakmndaki i kale ile birleiyordu.

121

Dr. Irma remonik, Zvorniko podruje u starom i ranom srednjem vijeku (neobjavljeni rukopis-basilmadigi), s. 1. 122 Dr. Adem Handi, Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku, Godinjak drutva istoriara BIH, Godina XVIII, Sarajevo 1970, s. 142. 123 bid, s. 143. 124 Dr. Adem Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo 1975, s. 51-52. 125 Hamdija Kreevljakovi, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1980, s. 11-16.

43

Osmanllar kaleyi genileterek Bala ve Zr (Yukar ve Aa) adyla iki kale meydana getirmilerdi. zvornik 1464te Macarlar, 1688, 1717 ve 1737 yllarnda Avusturyallar tarafndan kuatlmtr. Birinci Macar kuatmas giriimi, Mathias Corvin tarafndan yaplmtr. Kral Corvin, Yayeyi aldktan sonra buray kuatt. Fakat Bosna sancak beyi Minnetolu Mehmed Bey 500 fedi askeri Mihalolu skender Bey kumandasnda yardma gnderdi. Bunu haber alan kale erleri moral buldu; Macarlar da bu kuvveti grnce kuatmadan vazgeip katlar. Avusturyallar 1688de ksa bir mddet buray igal ettiler. 1838e kadar kalede seksen be top bulunuyordu ve kale ok salam bir haldeydi. Ancak 1878den sonra Trkler buradan ekildi, 1918de de Avusturyallar da terketti. zvornik 1878de Avusturya, 1918de Srp-Hrvat-Sloven Krall ve 1945te de Yugoslavyann bir paras haline geldi. 1991de yaplan bir istatistie gre zvornikte kylerle beraber 81.111 kii yaamaktayd. Bu nfusun % 59.40 Bonak, % 38i Srp ve % 2.60 dierlerinden olumaktayd. ehirde 8942 Bonak, 4281 Srp ve 1437 dierleri olmak zere toplam 14.584 kii yaamaktayd. 126 1992 ylnn ilkbaharnda buras tarihinin en ac gnlerini yaad. Bonaklarn birou ehri terketti, etmeyenler de Srplar tarafndan ehit edildiler. Evler, camiler ve dier eserler yok edildi. 1995 savandan sonra zvornik ve etrafndaki kylere dn balad. imdiye kadar evre kylerde on cami ina edildi. ehrin iinde de sadece bir cami yaplabilmitir. 3.14.2. FTH SULTAN MEHMED CAM Osmanl hkimiyeti altna girmesine mteakip zvornikin yukar kalesinde de Ftih Sultan Mehmed adna bir cami yaptrlm, evresinde de caminin adyla ilk mahalle olumutur. zvornikte mslman yerleimin kentsel geliimi de tam burada balamtr. Bu mahalle ilk defa 1604 tarihli zvornik Sanca Tahrir Defterinde zikredilmektedir: Kala-i mezbrda Sultan Mehmed Han Camii cemaati... Evliya elebi zvornik camilerini tasvir ederken, Eblfeth Sultan Mehmed Camiini dierlerinden ayr tutup, bu caminin muhteem olduunu belirtir: Ez cmle cnib-i imlde hnkr kapsnn i yznde Eblfeth Sultan Mehmed Han Camii, kurunlu tavan kubbe cami kadmdir ki kble kapsnn atebe-i ulys zere tarihi budur:

Shibl-hayrt Ebl-feth azz Kad ben hzal-ecelli'l-bidn

Mabed'l-uk dres-scidn II. Selim devrinde tamir gren 127 caminin tam olarak ne zaman ykld bilinmemektedir, gnmzde bir iz bile kalmamtr (bk. F. 56).

126 127

Mehmed Hudovi, Zvornik slike i biljeke iz prolosti, Sarajevo 2000, s. 56. Ekrem Hakki Ayverdi, Avrupada Osmanli Mimr Eserleri, Yugoslavya , II, 3. Kitab, stanbul 1981, s. 78.

44

3.14.3. SULTAN SLEYMAN CAM zvornikte Kann Sultan Sleyman, Fethiye adyla bir cami ina ettirmitir. Yukarda sz konusu edilen on sekiz camiden baka medrese, hamam, hanlar da mevcuttu. Saraybosnal lim Hmid Haci Begiten aldmz bilgiye gre, aadaki Fethiye Camii bakml idi... Buras XVI. yzylda Katolik kilisesinden camiye evrilmitir. Osmanllar deitirmemiler, sadece caminin bat giriini kapatmlar, girii kuzey tarafndan amlardr. Kaledeki cami buray savunan askerler iin yaplmtr. Cami, kalenin dnda ina edilmi ve evleriyle birlikte ehrin kuruluunu balatmtr. 128 Camiyi 1878 ylndan sonra Avusturyallar birka defa kiliseye evirmek istemiler, fakat bu isteklerini yerine getirememilerdir. II. Dnya Savandan sonra cami yklm ve buraya ait malzemeler baka bir yapnn inaatnda kullanlmtr (bk. F. 58).

128

Dr. Mustafa Imamovi , Historija Bonjaka, BZK Preporod , Sarajevo 1997. s. 187.

45

3.15. KNEJNA ve SULTAN SELM CAM 3.15.1. Knejina Knejina ky Biotica nehri kysnda Sokolaca 12 km., Olovaya 26 km. mesafededir. lk defa 14681469 tarihli Bosna sanca tapu defterinde bahsedilen kayda gre, Knejina ky Pavle vilyetine bal Uzgur olu Mustafa Beyin has idi. Kyde on hristiyan hane ve iki mcerret 129 , 1516da ise on sekiz mslman hane ve iki hristiyan aile yaamaktayd. 130 1516dan sonra kasaba olan Knejinada cami, ar, mektep, pazar yeri, han ve kervansaray mevcuttu. 131 Bir hamamn mevcudiyeti de tespit edilmitir. 132 1655 ylnda Bosnal Biskup (bapapaz) Marevi Romaya gnderdii raporda 300 ev, 1500 nfus, birka mahalle, drt cami, iki mektep, hamam ve mahkemeyi zikretmektedir. 133 Knejinada meydana gelen yangn sebebiyle, XVIII. yzyln banda kasaba zelliini kaybetmi, Osmanllar ekilinceye kadar da ky olarak kalmtr. Avusturyallar girdikten yedi yl sonra burada krk be evde 199 nfus yaamaktayd. 134 XVII. yzyldan XIX. yzyl ortalarna kadar kadlk, Birac ve Knejina olmak zere iki nahiyeden olumaktadr. 1992 yl itibariyle Knejinada sadece Sultan Selim Camii kalmtr. 3.15.2. Sultan Selim Camii 8,20 x 8,20 m. i ebadnda, 103111 cm. kalnlnda duvarlar sekiz ke kasnakl 16 m. yksekliinde kesme tatan yaplm, kubbeli bir camidir. Kitbesi olmad iin hangi Sultan Selime ait olduu bilinmiyorsa da, II. Sultan Selim olmas (1566-1574) muhtemeldir. XVIII. yzylda yanm ve daha sonra kubbesi ahap olarak yeniden yaplmtr. Eski minaresi tatan, ince, yksek ve gzel bir grnme sahipti. st ksm ykld iin 1937de kk bir klh yaplmtr. Minarenin petei yerine, klhl bir erefe yaplmtr. 135 erefe alt bir bilezik stnde iki sra yaprak, iki sra da istalaktitle sslenmitir. 136 Her yzde ikier stlk, ortada birer de nc sra pencere bulunmakta, ayrca kasnan her dalnda da birer pencere bulunmaktadr. Cami son yzylda yaplan tamirde tamamen svanm, kesme ta olarak yalnz minare kalmtr (bk. F. 60). Kurunla rtl kubbenin kurunu bir paa tarafndan yerinden sklm ve silh mermisi olarak kullanlmtr. 137 Saraybosnadaki birka camiden yine kurunlar karlmtr. 138 Caminin yetmi yl kubbesiz kaldktan sonra Glasinacl ahinpai, ahs gayretiyle ahapla rtmtr.

stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet, nr. 0-76 stanbul Babakanlk Arivi, Tapu Defter, nr. 56 (kopyas Saraybosna arkiyat Enstits Ktp., nr. 63, fotoraf 60). 131 Adem Handi, Znaaj Muafijeta u razvitku gradskih naselja u Bosni u XVI. vijeku, Jugoslovenski istorijski asopis, Sarajevo 1974 nr. 1-2, s. 63. 132 Hamdija Kreevljakovi, Banje u Bosni i Hercegovini (1462-1916) II. Popravljeno i proireno izdanje, Sarajevo 1952, s. 113. 133 E. Fermendin, Acta Bosnae, Zagrabiae 1892, s. 477. 134 Hazim abanovi, Bosanski paaluk, Sarajevo 1959, s. 135 i 201. 135 H.Hasan Ljubuni, Kulturno-Istorijski spomenici-vlasnitvo IVZ, Glasnik IZ-e BIH III, Sarajevo 1953, s. 275. 136 Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimr Eserleri: Yugoslavya, II, 3. Kitap, stanbul 1981, s. 208. 137 Alija Bejti, ''Kneina i kneinska nahija u historiji i likovnom stvaralatvu'', POF, sv. XXVI.1976, Sarajevo 1978, s. 65. 138 Gligor Stanojevi, Dalmacija u doba morejskog rata 1684-1699, Beograd 1962, s. 47.
130

129

46

Son cemaat yerinde kubbe olup olmad anlalamad gibi kemer balanglar da grnmemektedir. Onun yerinde oluklu sa kapl bir sundurma vardr. Derinlii 4 metredir. Takapnn kemeri iki deiik beyaz ve yeil tatan yaplmtr. Yeil ta halk arasnda su ta olarak bilinmektedir. Ayn zamanda pencere sveleri de bu tatan yaplmtr. Yeil tan Vlasenica ehrinin Rayii kynden karld bilinmektedir. 1643te yaplan Musa Paann camisi tamamen bu tatan yaplmtr. Knejina Camiinin mihrabnn alt sras mkemmel stalaktitli yamak, stndeki tac ve etrafndaki erevesiyle gzel bir eserdir. Krs klasik usulde ahaptan yaplmtr. Ahap malzemenin ne kadar salam ve dayankl olduu, 1992 senesinde caminin yklna kadar hibir ekilde deforme olmamasndan anlalmaktadr. lk srada yaplan pencere demirleri orijinaldir. ok eskimi olmalarna ramen demirler oksitlenmemitir. Cami kapsnn iki kanad da masif olup yklna kadar bozulmadan orijinal olarak kalmtr. 1906da bir kere tamir grmtr. Bu bilgiyi sva zerine yazlm Arapa kitbeden reniyoruz. Binann esas kitbesi dmtr; onun yerine sar zemin zerine krmz boya ile iki satrlk bir tamir kitbesi yazlmtr. 139

Sahib'l-hayrt ve'l-hasent cmiu'l-birri ve'l-berekt es-sultn el Gz Selm Hn. Sene 955 fe ummir hza'l-mescidi'-erf bi mihneti ehli'l-islamiyye ve'l-vakf fi sene 1322. Sultan Selim Camii, II. Dnya Savandan sonra Devlet Koruma Kurumu tarafndan tamir edilmitir. Kubbenin ahap rts karlp daha nceki kurunlu rts tekrar yerine konmutur. Arlk kuleleri betondan yaplm ve ahap pencerenin kanatlar yenilenmitir. Onarm, 1969-1970 yllarnda Bosna-Hersek hkmeti tarafndan gerekletirilmitir. Avluda balksz drt direk stnde, kk sivri klhl bir trbe vard. Tanda yaz yoktur. Fakat bir yznde kl, dierinde ok ve yay, birinde de topuz resmi bulunmaktadr. II. Selim devrinde tamir gren 140 caminin tam olarak ne zaman ykld bilinmemektedir (bk. F. 59), ancak gnmze ondan bir iz bile kalmamtr. Caminin yanndaki mezarlkta XV ve XVI. yzyldan kalan deiik kabirler vardr. Caminin karsndan Knejak nehri gemekte, rmak zerindeki bir kayaya hakkedilmi Arapa bir yaz bulunmaktadr. Yazlarn paralar ve baz blmleri yok edilmi, sadece Allah Tel ve mbarek kelimeleri durmaktadr. Daha nce burada u ifadenin de yer ald sylenmektedir: Su ok, Ekmek yok.

139 140

Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, II. Kitab, Sarajevo 1977, s. 106. Ekrem Hakki Ayverdi, Avrupada Osmanli Mimari Eserleri, Yugoslavya , II, 3. kitab, stanbul 1981, s. 208.

47

3.16. KOTOR VARO ve FTH SULTAN MEHMED CAM 3.16.1. Kotor Varo Vrbanya nehri zerinde, eski ve olduka stratejik bir yerleim yeridir. Osmanllar 1519 ylnda fethedip Kotor ehrine yerlemilerdir, daha sonra da Varo meydana gelmitir. ehrin bymesiyle birlikte Kotor Varo olarak anlmaya balamtr. ehrin Katolik Kotor, Osmanl Kotor, epak, Slatina ve Varo mahalleleri vardr. Kotor Varo ad ilk defa 1889 ylnda Avusturya hkimiyetinde iken anlmaktadr. 1 Aralk 1918 tarihinden itibaren buras SrpHrvat-Sloven Krallna, 1945ten sonra da Yugoslavyaya balanmtr. Kotor Varota Ftih Sultan Mehmed, ar (Donyavaro) ve Gorniavaro olmak zere cami vardr. ehrin d ksmnda ise Hanifii, Hrvani, Vrbyana, Ravne, Veii, Garii, iprage, Hadrovi, Vranii camileri mevcuttur. 141 ar Camii Kotor Varoun bir tepesinde, kimin tarafndan ve ne zaman yapld bilinmeyen ahap minareli kk bir camidir. Gornya Varo Cami II. Dnya Sava balamadan nce, eski Gornya Varo Camii yklmt. Onun hemen karsna yeni bir cami yapld. Caminin evresinde bulunan kabristandaki mezar talarnn birou yenidir. Caminin 5 km. tesinde ahaptan yaplm kk bir trbe vardr. Trbenin kimin tarafndan ve ne zaman yapld bilinmemektedir. Halktan ifah olarak edinilen bilgilere gre burada ehit karde yatmaktadr. Bir savata ayn anda ehit olduklar syleniyor. Her yl mays aynn ikinci haftasnn ortasnda, burada bir dua program yaplmaktadr. 142 Cami 1992-1995 savanda Srplar tarafndan tamamen yklmtr. 3.16.2. Ftih Sultan Mehmed Camii Eski Ftih Sultan Mehmed Camii Kotorda yer almaktadr. Kk ve basit olarak ina edilen caminin duvarlar ta ve pencere kenarlar tuladan yaplmtr (bk. F. 62). Kble duvarnda iki sra ikier, yan taraflar iki sra er pencere ile aydnlatlmtr (bk. F. 66). Daha nce ahap iken XX. yzyln ortalarnda betondan yaplan minare, caminin sanda ykk bir vaziyettedir (bk. F.65). Son cemaat yeri betondan yaplan caminin mihrab tatan ve orijinaldir, ancak Srplar mihrabn iine ha iareti kazmlardr (bk. F. 63-64). Caminin etraf ok bakmsz olduundan, resim almakta olduka zorluk ektik. 1992-1995 savanda cami Srplar tarafndan tamamen yaklm, geriye sadece duvarlar kalmtr. Cami tepede ve eski Kotor ehrinin olduu yerdedir. Gnmzde, caminin yaknnda bulunan evler hristiyanlara aittir. 1992-95 savandan sonra Kotorlu Bonaklarn bir ksm buraya geri dnmler ve ancak bir cami yaplabilmilerdir. Caminin st tarafnda, eski Kotor Kalesinin izleri mevcuttur. Halk arasndaki bir sylentiye gre, cami defa yaplm ve her seferinde de kale duvarlarnn stnden aa yklmtr. 143

141 142

Salih Smajlovi, Odbor IZ-e Kotor Varo, Preporod br. 10, Sarajevo 1985, s. 7. Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga III, Sarajevo 1982, s. 33. 143 bid, s. 32.

48

Kapnn stnde taa hakkedilmi birka tane farkl tarih yazldr. 1248 (1832) ve 1366 (1946 / 1947) yllar, herhalde tamirat yllarn gstermektedir. Kitbe olmad iin de yapl tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Caminin evresinde mezarlk yoktur.

49

3.17. KULENVAKFI ve SULTAN AHMED CAM 3.17.1. Kulenvakf Bihan 40 km. gneyinde denizden 305 m. ykseklikte Una nehri knda, birbirine ok yakn tepelerin bulunduu bir kanyon iinde kurulmutur. ehir surlarnn kalntlar gnmzde de mevcut olup 1885 ylnda yaplan elik kpr de halen ayaktadr. Kulenvakfnn tarihi hakknda ayrntl bilgiye sahip deiliz. Ancak Petrovac Kotor ve evresinde (Ostrovica, Borievac, Oraac, Prkosi ve dierleri) ortaya karlan bronz ve demir eyalarn ok eski zamanlardan kald tespit edilmitir. Bulgular ehrin Roma zamannda da bo olmadn gstermektedir. 144 Osmanllar buralar 1523 ylnda fethettikten sonra, Kulenvakfn kurmular Havala Kale, Oraac ehri, ovka ve Prkosi zerinde kaleler yapmlardr. 1935te Kulenvakfnda 261 hane, 1656 mslman nfus ve bir Katolik aile vard. 145 Burada Ortodokslar ounlukta, Katolikler ise aznlktayd. Sultan Ahmed Camii ve Mektebi, H. Osman Hara Bey Vakf, Ortodoks kilisesi (inas 1892) ve ilkokul (al 1880) belli bal yaplardr. ehir kk bir yerde kurulmu olmasna ramen, ars ve ticar hayatyla canllk gstermektedir. Nehirler zerinde ok sayda deirmen kurulmutur. Una nehrinin sanda Havala tepesinin zerinde ayn ismi tayan surlar yaplm, onun karsnda da ok eskiden kalan Ostrovica surlar bulunmaktadr. ounluu mslman olan Ostravica kynn bir camisi ve mescidi vardr. Kyn st ksmnda eski Ostrovica ehrinin, uzunluu 117 m. genilii 83 m. olan duvarlarn ne zaman yapld bilinmemektedir. Yuvarlak kalenin tabya ve ba duvarn Ugaritler ina etmilerdir. U eklindeki tabya ve ehrin dier blmn de Sultan Ahmed yaptrmtr. ehir Trkler zamannda onarlp geniletilmitir. Birinci geniletme Sultan Ahmed zamannda yaplmtr. Kulenvakfndaki camiler onun ismiyle anlmaktadr. Ancak camilerin hangi Sultan Ahmed zamannda yapld bilinmemektedir. Bununla birlikte III. Sultan Ahmed zamannda (1703-1730) yapld tahmin edilmektedir. Kulenvakf Bosnann en gzel ehirlerinden biridir. Una nehrinin gney taraf insan eliyle kazlm bir kanal grnmndedir. ehir duvarlarla evrilmitir, gnmzde duvarlarn izlerine rastlanmaktadr. Bu kk ehir zerinde drt kap ve Dou Horia ile Bat emalovia tabyalar vardr. Bugnk byk kpr eskiden de ayn yerdeydi. Eskiden kprnn iki tarafnda direkler zerinde dkkn ve evler vard. Cami nndeki kk kpr de tpk kale giriindeki kpr gibi kaldrlp indirilebiliyordu. 1893 ylnda Avusturyallar ehre girince duvarlar ve kprnn iki tarafnda bulunan binalar yktlar. Kulenvakf halk, Trkler Likay kaybedince buraya yerlemeye balamlardr. ehre ilk gelen Cugumovi ailesinin olduu bilinmektedir. Esas yerleim XVII. yzyln sonu ile XVIII. yzyln bana rastlamaktadr.

144 145

Vejsil uri, Starine iz okoline Bosanskog Petrovca, Glasnik zemaljskog muzeja, Sarajevo 1902, s. 229-255. Hamdija Kreevljakovi, ''Kulen-Vakuf'', Narodna Uzdanica, IV 1936, Sarajevo 1935, s. 116.

50

Trke kaynaklarda XVII. yzylda Kulenvakfnn ad Cisrikebr olarak gemektedir. 1791 ylna ait bir defterde de snr kalelerinin isimleri Ostrovica, Havala, Oraac, Palanka, ovka ve Cisrikebr olarak anlmaktadr. Ayn yla kadar Mahmud Paa Kulenovi palankas olarak da bilinen bu yerde Mahmud Paa bir cami ina etmi ve byk bir vakfyeyi camiye balamtr. Kad defterlerinde Cisrikebrin Bosna paalna, Klis sanca ve Novosel kadlna bal olduu anlalmaktadr. 146 1836 senesinden itibaren Kulenvakfnda msellim ve kad oturmaya balamtr. lk msellim olan Sleyman Beyi grevden alan Latas mer Paa, i bana geldikten sonra Kulenvakf Novosel nahiyesinin en nemli ehri haline gelmi ve 1867 senesine kadar da yle kalmtr. 1867de ynetim Petrovac ehrine gemi ve Kulenvakf ikinci planda kalmtr. 16 Haziran 1903 tarihinde Kulenvakfnda, gece yarsndan sonra byk bir yangn km, aryla birlikte doksan alt binann tamam yanmtr. Cami de byk zarar grm ve daha sonra onarlmtr. Anlatldna gre vakfta 136 yl nce de buna benzer bir yangn meydana gelmitir. Birka defa da Una nehrinin sular altnda kalmtr. Bir vakf sznde vakfn sonunun yangn veya selden gelecei ifade edilir. Vakf halknn misafir severlii, tatl dili gibi zelliklerinin yan sra eitim seviyelerin ykseklii mesel gibi anlatlmaktadr. Burada ok sayda lim ve aydn yetimitir. Kulenvakfndan gnmze yangn ve savalar yznden epigrafik hibir eser kalmamtr. Son sava (1992-1995) ncesinde Sultan Ahmed Camiinde 1838 ylndan kalma bir kitbe vardr. Burada daha nce Mahmud Paa Kulenovi Camii vard. ok saydaki mezardan Havala Dizdar smil Bey Kulonovi Trbesi de yok olmutur. 1992-1995 savanda Kulenvakf ok byk zarar grm, birok tarih eser yok edilmitir. Buradan srlen insanlar, savatan sonra tekrar dnp kendi evleriyle birlikte tarih yerleri tamir veya yeniden ina etmilerdir. 3.17.2. Sultan Ahmed Camii Muhtemelen Sultan III. Ahmed (1703-1730) zamannda yaplmtr. Deiik bir mimari yaps vardr. Altnda dkkn ve drt tarafl geiler mevcuttur. Camiye tatan yaplm bir merdivenle klmaktadr. Yerleim alan 12 x 17 metredir. Kendisiyle grtm mezzin Muyo Hasanagi, caminin yakn tarihte be defa ykldn anlatt. Beinci onarm ayn stil ve lde yaplmtr. II. Dnya Savanda harabeye dnen caminin, savatan sonra duvarlar tula ile ina edilmitir. 1992-1995 savanda cami tekrar yklmtr. Savatan sonra duvarlar tula ve giri ksmndaki merdiven de betondan yaplmtr (bk. F. 67). Caminin n tarafn altl stl iki sra ikier pencere, yan tarafn da iki sra er pencere aydnlatmaktadr (bk. F. 68-69). Caminin iinde iki sra ikier direk mevcuttur. Mihrap cami inasnda kullanlan tuladan yaplmtr. Minber halen yaplmamtr. Alt ksmnda eskiden olduu gibi alt adet dkkn bulunmaktadr. Caminin yeri vakfn bulunduu eski yerin tam merkezinde olup etrafnda herhangi bir duvar veya mezarlk yoktur. Alt ksmndaki geitte bulunan tata, Franyo Yosib zamannda tamir grdne dair bir kitbe mevcuttur. Kitbede yle deniyor:

146

St. Novakovi, ''Hadi Kalfa ili atib elebija'', Spomenik srpske kraljevske akademije XVIII stoljea, s. 84.

51


Hersek taht- liv-y ulvv-i nn evketl ve kudretl Franz Yozif-i evvel hazretlerinin mlknelerinde f tilkes- sene bin ve hitm oldu

Caminin mezzinlik grevini 150 seneden fazla ehi ailesi yerine getirmitir. 147 1935te mezzin olan Mahmud ehi krk sekiz yl bu camide grev yapmtr. Ondan nce amcas Hasan on be, babas Began on be, dedesi Mahmud otuz yl; bykbabas ayn grevi srdrrken Ostravicay almak iin Hasan Aa Peki saldrsnda ehid oldu. Gnmzde imamlk grevini zzet Efendi Rekanovi yrtmektedir. Giriteki ta stnde duran 1,15 x 0,70 m. ebadndaki kitbe 1992-1995 savana kadar yerindeydi. Cami ile birlikte kitbe de savata yok edildi. Kitbe Trke manzum olarak yirmi drt beyit halinde cel sls hatla yazlm olduunu Mehmed Mujezinovi aynen yle tesbit edebilmitir. 148
Hsn-i cisr-i kebri cevher olan cmi-i zb Merhum Sultan Ahmed Han eser ve kla mceddeden bin Nce sl eyym- devrine olunup evkf- heme ed On yedi tarihinde ihrkdan ahb bins olunmu fed Bu sl k-ber dvr ile minresi durub harb Ehl-i muharremden olundu ...... ecr-i .... Bu sl-i ferah efzda istirhb olunub geldi cevab Tamr ve ihysna olundu irde-i seniyye mrb Devletl Vecihi Muhammed Paadan oldu ihsn- hct Fetth- mutlak- l-i cenb myesser kld bu hayr- hasent

147 148

Hamdija Kreevljakovi, Kulen Vakuf-Narodna Uzdanica IV 1936, Sarajevo 1935, s. 137. Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga III, Sarajevo 1982, s. 92.

52

Cmi-i latfde oluna Hak env- ibdt, tt Zt-i pkine her gn yazlr sevb- bgyt Bihamdillh ber vech-i shlet oldu bins tekml Vcd- mesduna mbrek olsun bu sevb- ceml Dediler kim bulunmu hn-i binda mslim ile kd Safha-i ta isimleri kaydolsun ola Hak rz Bevvbnden Ms Aa ..... el-Hc hysna oldu sebeb hem etdi gzel himmet-i l Dah kd-yi beled ery oldu Ahmed Nazf Yevm-i cezda cmle ile grsn rahmeti ez Rabbi'l-Latf Hem tarihine kalb ymn bakla ey tekml Nazfden geldi nid oldu cmi ran Mallh sene 1254

53

3.18. MOSTAR ve YAVUZ SULTAN SELM MESCD

3.18.1. Mostar Bosna-Hersekin baehri Saraybosnann (Sarajevo) 162 km. gneybatsnda deniz seviyesinden 59 m. ykseklikte, Saraybosnay Adriya denizi kysna balayan nemli yol zerinde, Hum tepesi ile Velej dann arasnda kalan Neretva nehrinin iki tarafnda yer almaktadr. Bosna-Hersekin Saraybosnadan sonra ikinci nemli ehri olan Mostarn tarihi ok eskilere gitmez. ehrin imdi bulunduu yer, Roma devrindeki Hum Devletinin bir paras idi. 149 Neretva nehrinin sol kysnda, eski ahap ve zincirli kpr etrafnda kurulan Mostar, 1440ta Saint Sava Dukas Stefan Vuki Kosaa (Stefan Vuki Kosaa) tarafndan kurulmutur. 150 Mostar, Bonaka ve dier Slav dillerinde kpr anlamna gelmektedir (most: kpr). Buraya Mostii, Mostar ve daha doru olarak Mostari (kprcler) denilmitir. 151 Evliya elebi de Mostarn kprl ehir mnasna geldiini belirtir. 152 Hum blgesi XV. yzyln ortalarndan itibaren Hersek adyla anlmaya balamtr. Osmanllar dneminde Hersek blgesi deiik zamanlarda ticaret, kltr, eitim ve siyaset merkezi olarak n plana kmtr. Mostar dn olduu gibi bugn de Saraybosna ile Ploe arasndaki hayat balanty salamaktadr. Osmanllar XV. yzyln sonunda Hersek blgesini fethettikten sonra, Mostarda yerleim daha da younlamtr. Hersekin merkezi Blagajn yerini Mostar alnca buras bir asker ve ticar merkez olmutur. Mostarn Trklerin eline geii muhtemelen Bosna sancak beyi sa shakovi eliyle 1468de gereklemitir. 153 Burann ilk defa 1469da Mostar adyla anldna ahit oluyoruz. 154 Kaynaklarda Mostar Nahi veya Kprhisar olarak kaydedilmektedir. Mostar 15221530 yllar arasnda geici olarak Hersek sancann merkezi idi. 155 Tarihte geirdii sel ve yangn gibi fetlerin dnda, 1802-1814 yllar arasnda mahall glerin hkimiyet alan iin mcadelelere sahne olmutur. Avusturya igali arefesinde de igale direnmek isteyenlerle, bu igale taraftar olanlar arasnda kanl i atmalar yaanmtr. Neticede ehir 1878de direnisiz olarak Avusturyann eline gemitir. 156 Mostar, Avusturya-Macaristan idaresinin sona ermesinin ardndan kurulan, nceleri Srp-Hrvat-Sloven Krall ve daha sonra Krallk Yugoslavyas adyla bilinen devletin topraklar iinde yer ald. 1929da merkezi Split (Dalmaya) olan Primorje eyaletine baland.

149 150

Vjekoslav Klaji, Povijest Bosne, Zagreb 1882, s. 23. Muhamed Arui, Mostar, DA, XXX, stanbul, 2005, s. 296. 151 Ibid, s. 295-296. 152 Evliya elebi, Seyahatnme, VI, 481. 153 Dr. Mihajlo Dini, Zemlje hercega Svetoga Save, Glas SKA, CLXXXII, Beograd 1940, s. 250. 154 Hazim abanovi, Bosanski paaluk, Sarajevo 1959, s. 142. 155 Dr. Safvet-beg Baagi, Kratka uputa u prolost Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1901, s. 105, 184. 156 Hivzija Hasandedi, Mustafa Sidki ef. Karabeg, mostarski muftija od 1857 do 1878 i okupacija Mostara, Sarajevo 1944, s. 29.

54

II. Dnya Sava dneminde (1941-1945) Almanya ve talyann i birlikisi olarak kurulan Bamsz Hrvatistan Devletine dahil oldu ve Hrvat unsurunun etkisi altnda kald. Bu savan ardndan kurulan Tito Yugoslavyas devrinde (1945-1990) alt cumhuriyetten biri olan Bosna-Hersek Sosyalist Cumhuriyeti iinde Hersek blgesine ait bir idar birimin merkezi haline getirildi. Osmanl dneminden gnmze gelen en eski kad siciline gre Mostar ehri yirmi drt mahalleden olumaktayd. Bunlardan yirmi ikisi kurucularnn adyla anlan camiler etrafnda olumutur: Karagz Bey, Koski Mehmed Paa, Nasuh Aa Vuyakovia, Keyvan Khya, brhim Aa ari, Rznmeeci brhim Efendi, Kse Yahy Hoca, Sevri Hasan, Tabakhne, Sinan Paa, Nezir Aa, Hac Memi, Hac Ahmed Lakii, Hac Bl, Hseyin Hoca, Dervi Paa Bayezidagi, Ftma Kadn, Khya Mehmed, Hfz Havce, Ali Havce, Tere Yahy ve Kotla camileridir. Mostar altn an XVI. yzylda yaamtr. Pek ok vakf kurmu olan Mehmed Karagz Bey, Nasuh Aa Vuyakovi, Dervi Paa Bayezidagi Mostarda yaam, birok cami, kpr, kltr ve ticaret merkezi ina ederek ehrin gelimesine nclk etmilerdir. Mostar 1074 (1664) yaznda ziyaret ettinde ok scak bulan Evliya elebi, ehirde elli mahalle, 350 dkkn, krk be cami ve mescid, kaygan tatan yaplm, zeri kiremit rtl 3040 kadar kgir evden sz etmektedir. Ev says hakknda verdii rakam abartldr. Ancak bu sralarda ehrin fizik adan gelimi olduu da bir gerektir. Mostarn Neretva nehrinin sol kysnda ar, tabakhne, on dokuz su deirmeni, iki hamam ve medreseler bulunmaktadr. 157 Fransz seyyah Paullet, Mostarn XVII. yzyldaki iktisad durumu hakknda bilgi verirken, otuz yedi camisinin bulunduunu kaydeder. Camilerin ou mektep, medrese, drlkurr ve drlhadsten oluan birer klliye idi. Mostarda birok lim ve siyaset adam yetimitir. Mostardaki tarih eserlerin kitbelerinin yerli hattat ve sanatkrlar tarafndan yazld ve ilendii eitli kaynaklarda belirtilmektedir. Karagz Bey Camiinin, beyaz ta zerine cel sls hatla hakkedilmi kitbesi bu rneklerden biridir. 19921995te Srp ve Hrvatlarla mslmanlar arasnda yaplan savata ehir dmemi fakat harap olmutur. Camilerin tamamna yakn yklm veya harabeye dnmtr. Gnmzde btn camiler tamir edilmi durumdadr. Eski camilerin aslna uygun olarak restore edilmesi veya yeniden yaplmas, Mostar mfts Seyyid Efendiya Smaykiin byk zverisiyle tamamlanmtr. Mostarn gnmze ulaan tarih eserleri arasnda zellikle Mostar Kprs (15571566), Mostar Kalesi, Nasuh Aa Camii (XVI. yzyln ortalar), Karagz Bey Camii ve Medresesi (965/1558), Keyvan Khya Camii ve Medresesi (960/1533), Koski Mehmed Paa Camii ve Medresesi (1026/1617), Yavuz Sultan Selim Mescidi (1512-1520) mimari bakmdan nemli eserlerdir. 3.18.2. Yavuz Sultan Selim Mescidi Neretva nehri kenarnda, eski kpr yanna, Yavuz Sultan Selim zamannda (15121520) sultan adna bir mescid ina edilmitir. ok tamir grd iin ilk hali kaybolan mescidin nasl bir yap zelliine sahip olduu tam olarak bilinmemektedir.

157

Evliya elebi, Seyahatnme, VI, 483-486.

55

Pek ok kaynakta, mescidin Yavuz Sultan Selim tarafndan yaptrld kaydedilirken sadece Evliya elebi, Sultan Sleyman tarafndan yaptrldn bildirmektedir. 158 1593 senesinde Dervi Paa vakfiyesinde, sultann mescidi olarak kaytldr. Gerekten Mostarda sultan adna yaplan tek cami idi. Drt Mostar kynden gelen onluk geliri mescid grevlileri iin kullanlyordu. Dobr onluu imam iin, Hrasna mezzin iin, Polog ferra iin ve Vihovia kayym iindi. Osmanl zamannda mescidin tamiri devlet tarafndan yaplmaktayd. Bu deti, daha sonra Avusturya da devam ettirmi ve ayrca imama yllk 270 forinta maa vermitir. 159 En son olarak 1882 tarihinde tamamen tamir edildiini, giri kapsndaki kitbeden renmekteyiz. Bu kitbe Hersek Mzesindeydi. 1992deki sava balamadan nce kitbe tekrar mescide kondu. Fakat kitbe de mescid de savata tamamen yok edildi. 160 Eski kprnn ve kulelerinin tabii bir paras olan mescidin tarih deeri ve nemi vardr. Eski kprnn, uzun zaman bu mescidin minaresi olarak kullanld bilinmektedir. nk kprnn gney tarafndaki zel bir tan zerinden ezan okunmaktayd (bk. F. 75). 1949da yktrlan Sinan Paa Camii mstesna, mescid bugn iin Hersek blgesindeki tarih eserlerin en eskisidir. Yavuz Sultan Selim Mescidinin bulunduu yere 1902de Avusturya hkmeti tarafndan ta minareli, kubbeli bir cami yaplmak istendi. Bunun iin bir kenar 8-10 m. olan kare biiminde bir tabana oturan giri stnde kubbesi olan, sa duvar tarafnda 25 m. ykseklikte ta minaresi bulunan bir proje ngrlmt. 161 13 Mays 1902de Bosna hkmeti 75 959/1 yazs ile 7500 kron para ayrarak Yavuz Sultan Selim Mescidini projede olduu gibi yeniden yaplaca kararn almt. 162 Daha sonra bu proje uygulanmad. 1932de kapanan mescid hl ibadete alamamtr. 1992-1995 savanda kpryle beraber yklm (bk. F. 77), 2004 ylnda UNESCO nderliinde aslna uygun olarak kpryle birlikte tekrar yaplmtr. Ancak UNESCO kprnn zerine ezan tann konmasna msaade etmemitir. Gnmzde mescid sanat ve kltrel etkinlikler iin kullanlmaktadr (bk. F. 71). Yeniden tamir edilmi olan giri kapsnn stndeki 1882 tarihli kitbede (60 x 30 cm.) Trke olarak taa hakkedilmi cel sls hattyla aadaki ibare yer almaktadr (bk. Kit. 7):

Bi emr cmi yapld Sultn Yavuz Selm Hn hayrat[]n harb iken el-hc Muhammed muammer eyledi shib-i hayrtn himmeti il yevmi'd-devern mekur leh sene 1300

atl olan mescidin i lleri pek kktr (kapdan mihraba 8,82, genilii ise 6,5 ve duvar kaln 0,7 metredir). Mihrap kble duvar iinde gmldr (bk. F. 73). Minber mihraba ok yakn ve ahaptr (bk. f. 73).
158 159

bid, s. 465. AVPM, akt broj 268/1899. 160 Hivzija Hasandedi, Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, II dopunjeno izdanje, Mostar 2005, s. 64. 161 Bu proje 1900. senesinde mhendis Dragutin Kohle tarafndan hazrlanm ve Hersek Mzesinde bulunmaktadr. 162 AVPM, akt broj 258/1903.

56

Yine pek kk olan mezzin mahfili, mescide girer girmez sa tarafta ahaptan ve merdivenli bir ykselti zerindedir. Kble duvarnda bir tane mihrabn solunda bir tane de minberin sanda insan boyunu amayan pencere vardr (bk. F. 74). Ayn ekilde giri kapsnn sa ve solunda birer tane ve sa duvar zerinde ise tane pencere bulunmaktadr (bk. F. 72). Sol duvar ise sar olup penceresi yoktur. Mescidin tavan ve taban da ayn ahap malzemeden yaplmtr. Mostardaki tarih deer tayan mimari eserler, Kamu Koruma Kurumu (Zavod za zatitu spomenika kulture u Mostaru) tarafndan takip edilmekte ve gerekli hizmetleri yaplmaktadr. 163

163

Hivzija Hasndedi, Sultan Selim Javuzov mesdid u Mostaru, Glasnik VIS-a, nr. 1-2, Sarajevo 1963, s. 6062.

57

3.19. NEVESN ve SULTAN BAYEZD (II) CAM 3.19.1. Nevesin Mostar ehir merkezine 36 km. uzaklkta bulunan Nevesin (Nevesinje, Nevesinye), Velej (Vele) da eteklerinde kurulu ormanlarla kapl dalk bir yerleim merkezidir. Osmanl dnemindeki Nevesin hakknda ilk ayrntl bilgileri veren Evliya elebi, geni ve yeilliklerle kapl, ba ve baheler iinde 1500 evin bulunduunu kaydetmektedir. Hazim abanovi (abanovi) ve Mehmed Mujezinovie (Mujezinovi) gre bu rakam abartldr. 164 Drd mslman ikisi hristiyan alt mahallenin bulunduu Nevesinde bir cami, iki medrese, alt mektep, bir imaret, tekke, geni bir han, bir hamam, bir de drlkurr vard. Evliya elebi burada, Sultan Bayezid, Veli Aa ve Kad Sinan Efendi camilerinin bulunduunu bildirmektedir. 1992-1995 Srp-Hrvat igaline kadar Nevesinde caminin yan sra, II. Dnya Sava srasnda yklan ve Ramovi Vakf Camii olarak anlan drdnc bir cami daha vard. Birok yap, zellikle de mezar talar yok edilmitir. Mostarllar iin Nevesin bir mesire durumundadr. klimi Hersek blgesinin birok yerine kyasla daha serin, yaz scaklarnda dinlenmek iin ok elverilidir. ehrin zerinden Mostar, Gacko (Gatsko), Konjic (Konyits) ve Stolac (Ustule) istikametine doru yol alnr. 1992-1995 Srp-Hrvat igaline kadar Nevesinde, Nevesinye, Julya (ulja), Biyenya (Bijenja), Sopilya (Sopilja), Klyuna (Kljuna) ve Kruevlyani (Kruevljani) camileri vard. Her ne kadar dim imam bulunduracak kadar yeterli cemaate sahip olmasa da, Ocakta da cuma namaz klnyordu. Julya Camiini cemaati dald iin dim bir imama sahip deildi. 165 Nevesin, imdi olduu gibi eskiden de Hersek artlarna gre tam bir ulem merkeziydi. Mehur Bonak airi Safvet Beg Baagi de Nevesinlidir. Osmanl dneminde Nevesin, her yl ihale yoluyla hizmeti kiraya verilen, dnemin posta hizmetini gren Menzilhneye de sahipti. 1186 (1772) ylnda bu grevi ak arttrma ile bir yllna 354 kuru karlnda Abdullah Aa elebi devrald. Nevesin, yrenin tannm simalarnn kendi aralarnda setikleri yanlara da sahipti. Onlar, hkmet nezdinde halk temsil eder ve kadlk makamnn da istiare heyetini olutururlard. Mostarl hayr sever Rznmeci brhim Efendinin kardei Nevesinli Ali Kf Efendi, Sultan Bayezid Camii hareminin sol yanna drlhadis ve drlkurr yaptrmtr. Bunlarnn faaliyetinin ne zaman son bulduu ve yaplarn ne zaman ykld bilinmemektedir. 1991 nfus saymna gre belediye snrlar iinde 14.448 kii yayordu. Nfusun % 74n Srplar (10.711), % 22.95ini (3313) Bonaklar, % 1.46sn (210) Hrvatlar ve % 1,47sini de (214) dier halklar oluturmaktayd. II. Dnya Savandan nce ok farkl bir etnik yapya sahip olan Nevesinde Srp olmayan halka byk kym yaplmtr.

Mehmed Mujezinovi, Islamska epigrafika BIH, Knjiga III, Sarajevo 1982, s. 345. Bajro Perva, ''Preduzeta akcija za vraanje damija u vlasnitvo Islamske zajednice'', Preporod, nr. 13, Sarajevo 1985, s. 6.
165

164

58

Srp etniklerinin merkezi durumundaki Nevesin, Miloeviin (Miloevi) BosnaHersekte yapt kymlar iin de bir merkez olmutur. Tek tarafl iln ettikleri Nevesin Srp Belediyesi, Nisan 1991de Hersek Srp zerk Blgesine katlma karar almtr. Nevesinde eski Yugoslavya Halk Ordusu (JNA) sadece asker tesisleri deil, posta, salk oca, okul ve fabrika gibi sivil kurumlar da igal etmi, Srp olmayan aileler de evlerinden srmtr. Nevesinde birok tarih eser yklmtr: Careva (Tsareva) Hnkr, Hac Veliyyddin Dugali, ukova (ukova) camileri, Katolik kilisesi ile slm kltrne ait din eserler. Ayrca Klyune, Kruevlyani, Sopilya, Donya Biyenya, Ocak (Odak) ve Julya kylerindeki camilerle Luka, Borovii (Borovii), Presjeka, Lakat, Hruta (Hruta), Kruevlyani, Gornya Biyenya (Gornja Bijenja), Postolyani (Postoljani), Bakraua (Bakraua) ve Rabina kylerindeki mektepler... 166 3.19.2. Sultan Bayezid Camii Nevesinin bat kesiminde yer alan Sultan Bayezid Camii, hayr sever ve dindar bir padiah olan ve bu yzden Vel diye anlan II. Bayezid (1481-1512) adna, yakn evresine hkim ykseke bir plato zerinde kurulmutur (bk. F. 79). Hersek blgesinde, Trkler tarafndan yaplm en eski ve en byk camidir. Ta minaresiyle buraya gelen herkesin dikkatini ekmektedir. Sultan Bayezid Trk topraklarnn birok yerinde olduu gibi Nevesinde de eitimle ilgili ve eitli sosyal amal messeseler kurmutur. 167 Cami ilk ina edildiinde kkt, kubbesi kurunla kaplyd. Evliya elebinin belirttiine gre, caminin mtevellilerinden biri 986da (1578) genileterek, ierisinde altgen kemer ina etmi, sofalardaki kubbeleri ykm ve kemer kubbelerinin benzerlerini yapmtr. Cami yepyeni bir ehreye brnm ve daha byk bir grnm kazanmtr. Bu adaptasyon almas srasnda giri kapsnn zerindeki kitbesi kaybolmutur. Evliya elebi mihrap, minber, mahfil ve krssnn olaan st sanatkrane bir biimde yapldn kaydetmektedir. Sa duvarna bitiik vaziyette yaklak 20 m. yksekliindeki minaresi kesme tatan yaplmtr. Giri kaps zerindeki silik yazyla yazlm kitbelerin birinden, 1304 (1886) ylnda birtakm adaptasyonlarn uygulandn ve bu srada minarenin ina edildiini reniyoruz. Camide Hseyin Efendi (1767), Slih Hoca Bajgori (1769), Abdullah Efendi (1770); ayrca Kolakovi ailesi mensuplar; brhim Efendi (1743), Sleyman Efendi (1769), mer Efendi (1770), Abdullah olu Muharrem Efendi (1877) ve Muharrem Efendi (1925) gibi imam-hatip ve vizler grev yapmlardr. Yukarda zikredilen grevlilerin dnda Hnkr mahallesinde (Carska mahala), takriben 1770li yllarda Mehmed Efendi ile Dervi elebi Efendi, Viz Efendi ile Slih Srebro Efendinin bu cami veya medreselerde grev ifa ettikleri kaydedilmektedir. 168 Cami mektep, medrese, imaret (aevi) ve adrvan gibi unsurlardan olumaktadr. 1664 ylnda Nevesini ziyaret eden Evliya elebi, Hnkr Medresesinin sekin bir eitim kurumu (drttahsl) olduunu belirtmektedir.

166 167 168

Salko endro, ''Genocid nad Bonjacima Nevesinja92'', Kabes, nr. 8, Mostar 1996, s. 62-66. emseddin Smi, Kamsl-alm, stanbul 1899, II, s. 78. SNK, Sidil mostarskog kadije (SMK), V-62, 1 i 107 b, s. 1, 9 i 10.

59

adrvann suyu, hamam iin olduu gibi Yezdo (Jezdo) tatl su kaynandan gelmektedir. Hnkrn mektebi olarak da anlan mektep, caminin yannda ayr bir binada 1945e kadar hizmet vermitir (bk. F. 80). 169 Medrese, imaret ve adrvann ne zaman ykld bilinmemektedir. Vakf sahibi, bu klliyenin ihtiyalarnn karlanmas iin, arda birok dkkn akar brakm, fakat vakfedilen bu gayri menkullerle ilgili herhangi bir vakfnme tespit edilememitir. 1770 ylnda Ysuf Hoca adnda bir zat, geliri temgid veya temcid (sabah ezan sonras minareden okunan bir dua) iin tahsis edilmi olan 4500 akeyi bu caminin vakfna borlanmtr. 170 Caminin nnde, gzel ilenmi mezar talar ve kitbelerin bulunduu kk bir avlu yer alyordu. Avluda hicr 1267de vefat eden Dvud Beyin olu Lutfullah Bey Recepai-Baagiin kabrini iaret eden bir mezar ta vard. Bu kii, halk arasnda Ba Aa diye anlan Dr. Safvet Beg Baagiin dedesidir. 171 Cami giri kapsnn zerinde siyah mrekkeple beyaz badana zerine aadaki metin yer almaktadr:

Y mfettiha'l-ebvb iftah len hayra'l-bb Tarih sene 1204 hicriyye men lehu'l-izz ve'-eref. 1992-1995 savanda Sultan Bayezid Camii yklm ve yerinde hibir iz braklmamtr (bk F. 78).

169 170 171

Hivzija Hasandedi, Muslimanska batina u istonoj Hercegovini, Sarajevo 1990, s. 133. emsedin Smi, Kams- Trk, stanbul 1900, s. 437, SNK, s. 11. Hamdija Kreevljakovi, ivot dr. Safvet-bega Baagia, Novi Behar, Sarajevo 1934, nr. 19-21, s. 273.

60

3.20. ORAYE ve SULTAN ABDLAZZ CAM 3.20.1. Oraye Bosna-Hersekin kuzeydousunun en u noktasnda, Sava nehrinin kenarnda yer almaktadr. Orayede yerleim 1830-1867 yllar arasnda balad. 1862-1867 yllar arasnda Srplar, mslmanlar Ujie, aba, Sokol ve Belgrad ehirlerden zor kullanarak kartmlardr. Buradan g etmek zorunda kalan mslmanlar, Bosnann Yukar ve Alt Aziziye (Bosanski ama ve Oraye) beldelerine yerlemilerdir. 1991 yl itibariyle ehirde, % 55ini Bonaklarn oluturduu 3400 nfus yaamaktayd. Kylerle beraber toplam 28.367 olan nfusun, % 75ini Hrvatlar, % 15ini Srplar, % 6.7sini Bonaklar, % 2.2sini Yugoslavlar ve % 1.1ini de dierleri oluturuyordu. Hrvatlar tarafndan yklan Sava nehri zerindeki Jupanya Kprs, BosnaHerseki Hrvatistana balamaktayd. Kpr 2001 ylnda tekrar yaplmtr. 3.20.2. Sultan Abdlaziz Camii 1863 ylnda Sultan Abdlaziz adna ehrin merkezinde ina edilmitir. Ta ve tuladan yaplan cami, 16 x 16 m. i ebadndadr (bk. F. 82). Gnmzde ok bakml hale getirilen caminin mihrab orijinaldir ve tatan yaplmtr. Minber, caminin sa kesinde ve salam bir vaziyettedir. Ahaptan yaplm olan krs ise, caminin sol kesinde ve minber kadar salamdr. Caminin kble duvarnda iki sra, ikier pencere yer almaktadr. Alttaki pencereler sivri kemerlidir. Tavan yeni malzemelerle kapatlm (kpk) durumdadr. Caminin yan duvar, iki sra ve ayn orandaki er pencere ile aydnlatlmtr. Mahfil biraz yksekte ve alt adet masif direk zerine oturtulmutur (bk. F. 83). Tatan yaplm olan minare kaln ve tek erefelidir (bk. F. 84). Son cemaat yeri alt adet tuladan yaplm direkler zerine oturtulmu, ayrca kemerlerle balanmtr. Caminin haremi ok geni olup, girii ayr taraftandr. Haremin sa kesinde imam lojman bulunmaktadr. Kble duvarnn nnde drt adet mezar vardr (bk. F. 85). Peygamberimizin sakal- erifi de burada korunmaktadr. Kadir gecesinde mevlit program bittikten sonra, cemaat sakal- erifi ziyaret etmektedir. Abdlaziz Camiinde, Ujieli Salih Beyin olu brhim Beyin yazd (evval 1248) el yazmas bir Kuran- Kerim vardr. 172 Caminin etrafndaki mezarlkta, Belgraddan getirilen mezarlar da bulunmaktadr. Bunlar arasnda, Biogradl Abdlkerim Aann olu Bayram Bey (1869), Biogradl Mustafann olu Hac Bekir Efendi (1870), Biogradl Ahmed Zaim Beyin kz (isim okunmuyor 1878), Kasm Beyin kz Biogradl Bayram Aann hanm Hlide Hanm (1878) ve Biogradl Abdlkerim Aann olu Hac brhim Edhem Beyin de (1878) mezarlar vardr. Kabirlerin mezar talar mermerden yaplmtr. Giri kapsnn stnde bir yet-i kerme ve caminin adnn yan sra yapl tarihi yazldr.

172

Mehmed Mujezinovi, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 167.

61

3.21. PRYEDOR ve SULTAN MAHMUD (I) CAM

3.21.1. Priyedor Bosna-Hersekin kuzeybatsnda Sana ve Gomyenitsa nehirlerinin kysnda tepecikler stnde kurulu bir ehirdir. Tepelerin stndeki Kozara da ayn ad tayan Kozara ovasna inmektedir. Deniz seviyesinden ykseklii 135 m. olan ehrin yzlm 834 km2dir. Gnmzde Priyedorda 94,096 kii yaamaktadr (% 48i ehirde, % 52si
kylerde).

Osmanllardan nce burada hristiyanlar ve Bogomiller yaamaktayd. Hristiyanlarn ou buray terketmi, kalanlar da Bogomillerle beraber slmiyeti kabul etmilerdir. Osmanl dneminde mslman ounluk ehrin merkezinde, hristiyanlar kylerde yayordu. XIX. yzylda yaplan reformlarla hristiyanlar ehirlere g etmeye balamlar, 1878de Avusturya, Bosna-Herseki aldktan sonra gler daha da younlam ve ehirde yaayan gayri mslimler says oalmtr. 173 ehir, Viyana Kuatmas dnemine rastlayan 1683-1699 yllar arasnda kurulmutur. Likada yaayan mslmanlar buraya g etmiler ve daha sonra oluturulacak olan Priyedor ehrinin ilk kurucular olmulardr. ehrin bulunduu yerde Lug orman vard. Belirtildiine gre buraya g esnasnda ilk gelen Udbina aas Hac Pao isimli zattr. Daha sonra gelenler Hacpai veya Pai soyadn almlardr. Hacpaiin olu Hac ban Priyedor idaresi kurulduktan sonra kapetan adn almtr. Olu brhim ve torunu Mehmed beylerin kapetanlk grevi 1835e kadar devam etmitir. 174 Priyedor, kuruluundan itibaren 1699a kadar Kostaynica kadlna bal iken, daha sonra kadlk merkezi Kozarac ehrine gemitir. XIX. yzyln ortasnda da kadlk merkezi Priyedora tanmtr. Priyedor arsnda pek ok esnaf ticarethane alm ve 1873te Priyedor kadlnda 280 dkkn, on be maaza ve depolarn yan sra, drt tane de han bulunmaktayd. 175 1873te Priyedorda 1279 erkek ve 536 kz rencinin okuduu yirmi drt mektep, 188 erkek ve 141 kz rencinin okuduu yedi hristiyan okulu bulunmaktayd. Masiften yaplm Rdiye Medresesi bir katl ve pencereleri binann n tarafna, ar camisinin giriine bakyordu. I. Dnya Savandan sonra medrese yklmtr. 176 Priyedorda demiryolu inasna olduka erken baland. Dnyada ilk demiryolu 1825te ngilterede alm ve dier Avrupa lkelerine yaylmtr. Osmanllar dneminde Balkanlarda kurulan ilk demiryolu Banaluka-Priyedor-Dobrlyin gzerghndayd.

173 174

Husref Hadialagi, Prijedor ni Kozarac, Rijeka 2002, s.9-10Hasan kapur, ''Nekoliko podataka o Prijedoru i okolini'', Zbornik, 1962, Banja Luka 1962, s. 110. 175 Hamdija Kreevljakovi, Kapetanija u BIH, Sarajevo 1980, s. 176. 176 Hasan kapur, ''Komunikacija u bosanskoj krajini u XIX. Vijeku'', Zbornik, 63/64, Banja Luka 1964, s. 78.

62

1991de yaplan nfus saymna gre Priyedorda 49.454 Bonak (% 44.0), 47.745 Srp (% 42.5), 6300 Hrvat (% 5.6), Yugoslav 6371 (% 5.7) ve 2600 (% 2.2) dierleri yayordu. 1992-1995 yllar arasnda Priyedor tarihinin en byk katliam yaand. Srp olmayan insanlar yakalayp ldrdler, kalanlar Manyaa ve Omarska hapishanelerine koydular. Priyedor ve evresindeki camilerin tamamn mezarlklaryla birlikte yktlar. Bu blgede slm mimarisinin izlerinin tamamen yok ettiler. Salnmede, I. Mahmud veya ehir camisinin dnda on bir caminin yan sra bir medresenin, mektep ve hanlarn, iki kprnn bulunduu kaydedilmektedir. 177 Gnmzde mevcut olmayan kprlerin birisi 160, dieri 94 adm geniliindeydi. 178 3.21.2. Sultan Mahmud (I) Camii Priyedorun en merkez yerinde Sultan Mahmud veya dier ismiyle ehir Camii bulunmaktadr. Giriindeki kitbeden, caminin kale iinde olduunu reniyoruz. lleri 10,35 x 8,5 m. olan caminin duvarlar tatan olup 90 cm. kalnlndadr. Mahfil, minber, krs ve trabzan ahaptan yaplm, mihrapta ise motifler vardr. Cami, dardan baklnca ince ve uzun minaresiyle muhteem bir eserdir. Hareminde yaklak elli adet byk ve ssl Krayna usul mezar ta vardr. Mezar talarnn ikisinin stnde, ustalarn isimleri yazldr. Olduka estetik grnml mezar Agan ayie aittir. Tan stndeki yazda u ifadeler yer almaktadr:

el-Merhm el-hc Agn ibn'l-hc Muharrem yk ruhu iin el-Ftiha sene 1282 fi 15 (Rece)b Amel-i Bihken Osmn Zulik kinci mezar ta ise Priyedorun son idarecisi Mehmed Beyin olu Hseyin Bey Kapetanovia aittir. Bu mezar ta da hem byk hem de olduka ssldr. Tan stnde elenka fes, dier tarafta keski bulunmaktadr.

177 178

Salnme-i Vilayet-i Bosna, Millet Ktphanesi, ksm:A.E. Selname, stanbul 1290/8. bid.

63

1992-1995 savanda Srplar camiyi mezarlklaryla birlikte ykmlardr (bk. F. 86). Caminin yerini ziyaret ettiimizde bir kesinde yeni yaplan bir gasilhane ve birka mezar ta kalmtr (bk. F. 87). Bu gn mevcut olmayan kitbenin metni yledir:

Shib'l-hayrt ve'l-hasent Sultn Mahmd Hn hallede'llhu hilfetehu il intihi'd-devrn sene sittn ve mie ve elf f abn. 1160.

64

3.22. ROGATICA ve SULTAN SELM (II) CAM 3.22.1. Rogatica Gneydou Bosnada Rakitnica nehrinin iki yakasnda ve deniz seviyesinden 520 m. ykseklikte yer almaktadr. Viegradn 20 km. dousunda Saraybosna yolu zerindedir. evresinde Gorajde, Rudo, Viegrad, Srebrenia, Vlasenia, Han Pijesak, Sokola ve Pale ehirleri bulunmaktadr. Arazisinin % 20si deniz seviyesinden 500 m., % 80i 800-1900 m. yksekliktedir. En byk ykseltiler Devetak, Sjeme ve Tmor dalardr. 179 Yllk ortalama scaklk 11 Cdir. Blge da ve ormanlarla kapl olduu iin kkba hayvan besicilii yaplmaktadr. Rogaticann tarihi milt ncesinden gnmze kadar uzanan ok eski bir gemie sahiptir. ehrin ad Osmanllardan nce Rogatica idi. 1463te Osmanllar Rogaticay aldktan sonra, blgenin yneticiliine sa Bey olu Mehmed elebiyi getirmilerdir. ehir ve blgenin onun zamanndaki gelimesine atfen ehre elebipazar denmeye balamtr. XV. yzylda Rogaticada slmlama balam ve pek az hristiyan kalmtr. Devlet ynetiminde birok Rogaticalya yksek mevkilerde grev verilmitir. Sinan Paa Borovini byk vezir rtbesine ulam 1517de Kahire kuatmasnda ehit olmutur. Ali Paa Semiz Prai yenieri aas, Rumeli beylerbeyi, Msr valisi ve byk vezir olmu ve 1564te vefat etmitir. Sokollu Mehmed Paa bunlarn en nllerindendir. Viyana Kuatmasndan sonra Budin, Dalmaya ve Slavonya gibi deiik blgelerden insanlar Rogaticaya g etmilerdir. zellikle Srplarn Osmanllara kar giritikleri harekt neticesinde 1803-1813 tarihinden 1863e kadar Srbistan ve Karadadan Rogaticaya kaan birok mslman aile olmutur. II. Dnya Savandan sonra Rogaticada byk bir demografik deiiklik meydana gelmitir. Birok eski ve kkl aile Srp basks sebebiyle Saraybosnaya g etmitir. 1992ye kadar ehirde 8916, kylerde 13.062 olmak zere toplam 21.978 nfus vard. Rogaticaya bal otuz iki Bonak, otuz bir Srp ve elli alt kark ky vard. XVI. yzyln banda Rogaticada Voyvoda Sinan tarafndan ilk cami ve mahalle tesis edilmitir. Mahalle bugn de ayn adla anlmaktadr. 180 1528-1558 yllar arasnda ikinci cami ve mahalle, Graania adyla Voyvoda Sinannn olu Oru Aa tarafndan tesis edilmitir. 1558de Arnavudiye adyla nc cami, mahalle, mektep ve hamamla birlikte, lyas Beyzde olu Hseyin Bey tarafndan yaptrlmtr. Sultan Selim Camii ise, devlet tarafndan yaklak 1571de ina edilmi ve etrafndaki yerleim yerleri de Hnkr mahallesi adyla anlmtr. 181 Bu mahallede cami daha yaptrlmtr. 1571de cddin Efendi ar merkezinde zengin vakfl bir cami ina ettirmitir. Serhdiye ve Serdriye camileri 1871 civarnda yaplan camilerdendir. 182

179 180

Mustafa Fejzi, Svjetlost i tama Rogatike historije, Zenica 2002, s.19. Alija Nametak, Karaoz beg i njegovo doba, Novi Behar, VII, Sarajevo 1933, s. 115-119. 181 bid, s.119. 182 H.Hasan Ljubuni, Kulturno-Istorijski spomenici-vlasnitvo IVZ, Glasnik IZ-e BIH, III, Sarajevo 1952, s. 272.

65

Hseyin Beyin yaptrd Arnavudiye Camii, Karada ordusunun 1914te buralar igali srasnda yanm ve yalnz minaresi kalm ve daha sonra bina yeniden yaplmtr. ar Camii diye anlan cddin Camii de ayn yl iinde yanm, onun da yalnz minaresi kalm, cami ksm atl olarak yeniden yaplmtr; minaresi stalaktitli, renkli talarla mzeyyen ve pek zarifti. Mahalle ve camilerle beraber mektepler, medreseler, hanlar, hamamlar, kervansaraylar, dkknlar ve kprler de yaplmtr. lyas Beyin olu Hseyin Beyin 1553ten evvel yaplm bir han ve Praa nehri kenarnda halen temelleri grlen ahap byk bir kprs olduu bilinmektedir. 183 Kprlerden en mehuru XVI. yzylda yaplan Jepa Kprsdr. 184 1992 yl Haziran-Austos aylar arasnda Rogatica ve evresi tamamen Srplarn eline gemi, on yedi tane cami yktrlarak ortadan kaldrlmtr. Bonaklarn evlerinden de nce deerli eyalar alnm, sonra da evler yaklmtr. 1995 savandan sonra pek az Bonak geri dnebilmitir. Gnmzde, Trkiye tarafndan Rogaticada bir cami, abdestahane, gasilhane, adrvan ve imam lojman yaptrlmaktadr. 3.22.2. Sultan Selim (II) Camii Sultan II. Selimin yaptrd (1571-1572) cami gnmzde mevcut deildir (bk. F. 88). atl ve ta minareli cami, Careva veya Hnkr Camii olarak da bilinirdi. ehrin gneybat tarafnda Hrid tepesinin eteinde yer almaktayd. Caminin birka kapdan girii vard. inde sva zerinde renkli 2,55 x 1,5 m. ebadnda Ayasofya Camiinin resmi vard. 185 II. Dnya Savanda Srplar tarafndan nce atee verilmi, sonra da yktrlmtr (1943), fakat bir daha yaptrlmamtr. Caminin yanndaki mezarlkta birka mezar ta kalmtr (bk. F. 88-89). Ana girii zerinde 1943e kadar kitbesi varken, o yl camiyle birlikte kitbe de kaybolmutur. Kitbenin sadece metni kalmtr. 186 Trke drt beyitten oluan kitbe, gzel cel sls hattyla yazlmtr.

183 184

Alija Bejti, Spomenici Osmanlijske Arhitekture u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1953, s. 272-276. bid, s. 274. 185 Mehmed Mujezinovi, Islamska epigrafika BIH, kniga II, Sarajevo 1977, s. 96. 186 H. Mehmed Handi, Saraybosna Gazi Hsrev Bey Ktp., nr. 2650.

66

Sultn Selm Hn bu dr- rahmeti Eyledi ihy ki budur rh- dn Mecme-i fzl ola bu drus-selm Hakka tesbh ede dyim scidn Ruen ola zikr-i hakkyla mdm Kesb ede kurbet-i hudya zhidn Cmiin byle dedim trihini Melce-i rahmet mekn- bidn Caminin kitbesi 980 (1572) tarihini tutmaktadr. Tarih msrann banda melce eklinde yazlan kelimenin dorusu ayn okunutaki melce-idir; yani Farsa kaideyle muzaftr, iml yanltr. Ancak ebced ile tarih hesabn kolay tutturabilmek iin iml zorlanmaktadr. Birinci msrada Farsa kaideyle terkip olan dr- rahmet ibaresindeki iki kelime arasna konan y harfi ise mazeretsiz yanl ve fazladr. 187

187

Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri: Yugoslavya, stanbul 1981, s. 103.

67

3.23. SARAYBOSNA ve FTH SULTAN MEHMED CAM

3.23.1. Saraybosna Bosna-Hersek'in baehri olan Saraybosna (Sarajevo), etraf dalarla evrili ve arazisi sulak olduu iin yerleime ok uygundur. Bosna nehri Saraybosna ovasnn gneybatsnda gman dandan kmaktadr. Dier kk nehir ve rmaklar Milyaka, Jelyeznica, Dobrinya ve Zuyevina Bosna nehrine karrlar. Saraybosna dalarnn ykseklii 1500-2000 m., tepeler 700-900 m. arasndadr. Ova deniz seviyesinden 500 m. yksekliktedir. klimi ok serttir, yazlar ok scak, klar ise ok souktur. Gndz ve gece scaklk fark olduka byktr. Bosna eyaletinin merkezi olan bu byk belde Bursa, Edirne, skp gibi tam mnasyla yeni batan yaplm bir Osmanl ehridir. Yerinde, Vrhbosna isminde ad bilinmeyen bir palanka varken, Osmanllar dneminin ilk yarm asrnda, pek ok cami, han, hamam, medrese, kpr, bedesten yaplmtr. Adn, yaknndaki Bosna nehrinden almakta olup, fethi mteakip henz sancak beylii merkezi iken yaplan Bey Sarayndan dolay buraya saray ismi eklenerek Saraybosna eklinde anlmaya balamtr. Bazen Bosnasaray da denir; Bonakada ad Sarajevodur. Osmanllar tarafndan 840ta (1436) fethedildikten sonra Bosna, sancak beyinin merkezi oldu; 991de de (1583) Bosna beylerbeyine, resm merkez vazifesi grmeye balad. 188 Bununla beraber valiler, nce Travnikte, 1588den sonra Banyalukada kalr ve ehri senede bir defa resm olarak ziyaret ederlerdi. 1851den 1878ya kadar valiler bu ehirde ikamet ettiler. 1878de Avusturyann igaline urad; 1918de Yugoslavyaya verildi. lk sancak beyi, Konyicde iskn edilen Tatarlarn reisi Minet Beyin olu Mehmed Bey olmutur. 189 kincisi skpte byk hayrat olan shak Beyzde sa Beydir (. 190 1469dan sonra). lk beylerbeyi 991de (1583) Sokollu Ferhad Paa olmutur. Evliya elebi, Ftih Sultan Mehmed devrinde Hersek ve zvornikten sonra, burann fethedilip imdiki Hnkr Camiinin yerinde bir saray ina edildiini, adnn da ondan geldiini bildirdikten sonra, kalesinin kk olduunu, iinde Eblfeth Mehmed Han Camiinin bulunduunu ve XVII. yzylda sadrazamlardan Melek Ahmed Paann Bosna beylerbeyilii esnasnda bu kaleyi tamir ettiini bildirmektedir. 191 17.000 hanenin bulunduu ehir 400 mahalleden oluur (onu Srp ve Bulgar, ikisi yahudi, 390 mslman). Olduka geni olan Paa Saraynn yan sra Defterdar Musli Efendi, Serdefterdar Musli Paa saraylar mehurdur. Cuma namaz klnan 77 camisi ve 100 de mescidi vardr. Birok medresenin yan sra sekiz drlkurr, on drlhadis, 180 sbyan mektebi mevcuttur. 192

188 189

Palletier, a.e., s.24. Hammer, Devle-i Osmniyye Tarihi, stanbul 1329, trc. Mehmed Ata, III, 82 ve sicil, IV, 515. 190 Glisa Elezovi, Turski spomenici, Glasnik Skopskog naunog drutva, Skoplje 1927, s. 24. 191 Evliya elebi, Seyahatnme, V, s. 427. 192 bid, s. 427.

68

Evliya elebi ehirde krk yedi tekke olduunu, bunlarn iinde Mevlev Tekkesinin, Milyacka nehri kenarnda cennet gibi bir yer olup 79-80 hcresi, semhanesi, drl-itm bulunduunu, ayrca Misafir eyh, Abdlkdir-i Geyln, Halvet, brhim Efendi tekkelerini zikreder. Srekli akan 110 emesi, 300den fazla sebilhnesi vardr; Ferhad Paa, Hsrev Paa, Murad Paa, Gazi sa Bey sebilleri en mehurlardr. Be tane ar hamam vardr, en gzeli de Hnkr Hamamdr; 670ten fazla mkellef konak hamam vardr. Yolculara a datlan kervansaray mevcuttur. Yirmi adet kale gibi tccar hannn bulunduu ehirde Hac Beir ve Hac Nezir hanlar mehurdur. Sekiz tane de bekr han vardr. 1080 adet dkkn olup, ahap rtldr; bedesteni kgirdir. Milyacka nehri zerinde yedi kpr vardr; Hnkr Kprs alak, fakat uzundur.

69

Kronolojik Olarak Saraybosna ehrinin bideleri

ESERN ADI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 Hnkr Camii (Eski cami, Eblfeth camii) Yahya Paa Cami II. Bayezidin damad Kerun Hac Hseyin Mescidi Sancak Beyi Yakub Paa Mescidi Ayas Paa Mescidi Mimar Sinan Mescidi eyh Ferruh Mescidi Bl-Zde Hac Mehmed Mescidi Haci Abdl-halim Aa Mescidi Gazi Bl Bey Mescidi skdr Ahmed elebi Kasab-Zde Hac brahim Mescidi Mustafa Bey Cami Gazi sa Bey olu Mehmed Bey Cami Hasan Pehlivan Mescidi Sarac smail Topal Hac Mescidi Zaarc Mescidi Hoca Kemald-din Mescidi Mderris Molla Mehmed Abdl-halife Paac Hac Nasuh Cami ekreki Cami Gazi Husrev Bey Cami Nebrdilo Hac Ali Kemal Bey Mescidi Terziba Sinan Mescidi Tokmo-Zde Hac Ali Kulin Hac Bl Kaln Hac Ali Aa Mescidi Kartal Hac Mahmud Cami uhac Hac Sleyman Mescidi Sinan Vojvoda Hatunu Mescid Sagrc Hac Mahmud Mescidi Hac Yahya Mescidi Keeci Hac Sinan Mescidi Bekir Hac Ali Baba Hac Cafer Tavil Hac Mustafa Mescidi Peltek Hsamd-din Ktb Kasm Kk Ktib Muhyid-din Mescidi Sar Hac Ali Yac-Zde Hac Ahmed Haracc Haci Mustafa Mescidi pliki Sinan Mescidi Abd-i Cedid Mescidi Ermaganc Sinan Ak Memi oban Hasan Voyvoda Mescidi NA TARH Hicri Miladi 858 878 878 897 897 902 905 906 910 912 912 921 924 926 928 928 930 931 931 931 931 931 933 937 939 940 941 941 941 942 945 946 947 948 950 951 951 951 952 953 953 955 956 956 957 957 958 958 959 960 1454 1484 1473 1491 1474 1496 1499 1500 1504 1506 1506 1515 1518 1520 1521 1521 1523 1524 1524 1524 1524 1524 1526 1530 1532 1533 1534 1534 1534 1535 1538 1539 1540 1541 1543 1544 1544 1544 1545 1546 1546 1548 1549 1550 1550 1550 1551 1551 1551 1552 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 ESERN ADI Nasuh Bey Mescidi Hac Hasan Mescidi Davud elebi Mescidi Peiman Hac Hseyin Mescidi Bozac Cami Kebir Hac Ahmed Mescidi Hac Hubyar Aa Mescidi Kara Ferhad Cami Hac Memi Mescidi Hac dris Mescidi Haci Turhan Mescidi vlakoval Hac Mehmed Mescidi Tccar Hac brahim Mescidi Kad Hasan Efendi Brdo Cami Gazi Ali Paa Cami Hac Turhan Mescidi Ferhad Paa Cami Kazan Hac Ali Mescidi Sahtiyanc Hac Mahmud Hac Seyyid Cami Nalac Hac Osman Mft Sleyman Efendi Mescidi Oruc Pehlivan Hac Timur Han Mescidi Hac Sinan Mescidi Durak Hac Ahmed Mescidi Htr Sleyman Kad Bl Efendi Mescidi Hoca-Zde Haci Ahmed Cami zengi-Zde Hac brahim Hac sa Mescidi Cano-Zde Hac Mehmed Rogo-Zde Mescidi Ak Cami Ba ar Cami eyh Bagdadi XVI. asr Odaba Hac brahim Dayanl Hac brahim Mescidi XV. yy eyh Mslihd-din Mescidi Mokro-Zde Sinan Vojvoda Mescidi Sar Hac Mahmud Mescidi Kse Sinan Cami Sara Hac Ali Cami XVI.yy Sarac Hac Haydar Tut Baba camilerdir NA TARH Hicri Miladi 960? 961 961 962 963 964 964 965 965 965 966 966 966 968 968 968 969 969 970 971 972 973 973 974 974 982 986 988 1000 1000 1040 1040 1098 1109 ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? 1552? 1553 1553 1554 1555 1556 1556 1557 1557 1557 1558 1558 1558 1560 1560 1560 1561 1561 1562 1563 1564 1565 1565 1566 1566 1574 1578 1580 1592 1591 1630 1630 1686 1697 ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?

70

Bunlarn en eskisi Hnkr Camiidir. Tarihleri tespit edilemeyenlerin ilki Ba ar 193 ve sonuncusu da Tt Baba camilerdir. 194 Bu cami ve mescidlerin ou atldr; bazs ahap, bazs tatan minarelidir; ahap at zellii ortak olduundan her birinde ayr ayr gsterilmitir. Bugn Saraybosnann en mehur camileri Gazi Hsrev Bey, Ba ar, Ferhadiye, Hnkr ve Ali Paa camileridir. Ali Paa Cami ve Trbesi XVI. yzyln banda, ortasndan Koevo deresinin getii yer, Ali Paa Camiinin yapm ile Ali Paa mahallesi adn ald. Aratrmac Mujezinovi, Ali Paann Budin beylerbeyi olduunu kaydeder. 195 Caminin 1560ta ina edildiinden, bnisinin o tarihlere yakn zamanda iki defa Budin beylerbeyi olan Hdm Ali Paann da olmas muhtemeldir. Caminin i hacmi 9,44 x 9,50 metredir; kubbesi iki taraftan gelen tonozlarn kesimesinden meydana gelen keliklere oturur; Bosna camilerinin ounda olduu gibi, mselles bir sarkma ve altnda stalaktitli bir takoz yerletirilmitir. Duvar kalnl 1,08 m. olup, sekiz altlk, alt stlk ve adet de sra pencere vardr. Kasnak her cephesinde birer penceresi olan sekiz kedir. Minare, cami gibi tatan yaplmtr. erefe keskin keli stalaktitlerle ssldr. Caminin sanda, ite iki katl ve mermer diree oturan bir mahfille, solda dz ayak bir maksre vardr; minareye mahfilin iki katndan ayr ayr kap bulunmaktadr. Revak olduka endaml ve zariftir. Cami, kck kaba yonma kesme ta sralar ile yaplmtr. Ali Paa Trbesi 3 m. ebadnda, yksek bir kaide stne oturtulmu, ufak bademlerle ssl balklar ve mermer stunlara basan bir kubbeye sahiptir. Yazs yoktur burada yatt da sylenemez. Hoca Durak Camii 1528 ylndan nce yaplan caminin bnisi Hoca Durak, 1541 tarihli Sicil Defterinde merhum olarak zikredilmektedir. 196 Ba arnn snrnda ve burann en belli bal bidesidir. arnn skk yerinde olduundan avlusu dar tutulmutur. Son zamanlarda itina ile tamir edilmi, ihata duvar yenilenmi, zellikle bir mddet at ile rtl bulunan revakn kubbeleri yaplmtr. Kubbe ap 9,25 m., duvarlar 1,15 metredir. Fakat endam ve tenasp kusursuzdur; minare yine yksektir; klha kadar 28,40 m. boyu vardr. Kubbe ykseklii 15,50 metredir. Bina tamamen kesme tatan ve itina ile ina edilmitir. Caminin sekiz altlk, alt stlk ve nc sra penceresi vardr. Kasnak sekiz keli olup duvar gvdesi kasnan orta kenar geniliinde yksek tutulmu, keler ufak birer kademeyle drlerek, camiye gzel bir grnm kazandrlmtr. Kasnan her yznde bir pencere vardr. Asl gvde ve minare gayet muntazam ve kaln kesme tatandr; revak kemerleri ve yzleri ufak kaba yonmaya yakn bir ebattadr. Balklar baklavaldr.
eyh Sejfuddin Kemura, Sarajevske damje i druge javne zgrade Turske dobi, Glasnik zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1911, XXIII, s. 175. 194 Mehmed Mujezinovi, Turski natpisi u Sarajevu iz XVI vijeka, POF i istoriju Jugoslovenskih Naroda pod Turskom vladavinom, III, IV, Sarajevo 1952/53, s. 96-97. 195 Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika bosne i Hercegovine, I, Sarajevo 1974, s. 400-408. 196 bid, s. 277-278.
193

71

Minare on alt keli olup kaidenin yzlerine kemerli kitbeler ilenmitir. erefe alt stalaktitsizdir. Bir kepe ile gvdeden tarlm ve bir kavalla bitirilmitir. Kpn stnde ve erefe kepesinin altnda birer simit olup birinin stne, dierinin altna krmz tala lleler kazlmtr. Mihrap yama sekiz sra stalaktitlidir. Minber ok yksek deildir. Mahfil stalaktitli balklar olan ikier stuna oturur ve iki tarafldr. Mahfilin merdiveni soldadr. Ferhadiye Camii Evropa Otelinin arkasna cami duvarlar ve revak kemerlerinin tamamnn 12-15 santimetrelik pek ince, kaba yonma ve geni derzli talarla rlm olmas, caminin lyk olduu mertebeyi glgelemekte, ilk bakta binann tuladan yapld izlenimi hsl olmaktadr. Kesme tatan yaplan minare mkemmeldir. Baklaval kp ok ksa olmakla beraber, kaide ve gvde yine ince tatan, fakat ince derzlidir, erefe alt bir simit ve bir kepeden ibarettir. Revak direkleri mermerdendir, balklar baklavaldr. Cami iten ie 11,20 x 10,90 m. ebadndadr. Derinliinin 30 cm. bir fazlal vardr. Kubbe iki duvardan gelen karlkl iki tonozla meydana getirilmi kemerli keliklere oturur; iki tonozun fasl- mterek ke bir dilimle balanm, dilimin alt knts alt sra stalaktitli takoza oturtulmutur. Minber olduka basit ve tamamen mermerden yaplmtr. Tek tarafl mahfilin btn mermerden olup sekiz ke be mermer diree oturur. Balklar sivri baklaval olup, direk aralar dilimli mermer levhalarla balanmtr. Merdiven, kble duvar iinde braklan bir kntya oturarak mahfile kar. Korkuluklar nefis oyma mermerdir. Cami sekiz altlk, alt stlk ve bunlarn ortasnda nc sra pencere ile k alr. Gazi Hsrev Bey Klliyesi Btn Bosna-Hersek mslmanlarnn yan sra, bir Slav eseri addedilerek Bosna hristiyanlar dahi, bu klliyeyi kutsal sayarlar. Gazi Hsrev Bey Klliyesi, yeni kurulan bir ehrin lleri, yerin msaadesi, ahs imknlarna gre toplumsal hayatn muhta olduu btn bina eitlerini iermektedir. Caminin medresesi, ars, ticaret han, hankah, imareti, trbeleri, hamam, ilk ina devrinden sonra mtevellilerin gayretiyle ilve edilen bir saat kulesi, drt ticaret han bulunmaktadr. ehrin en nemli binas olan Gazi Hsrev Bey Camii, tam bir Trk muhiti tekil eden arnn ortasnda II. Bayezidin kz Seluk Sultan ile Ferhad Beyin olu olan Hsrev Beyin ikinci defa Bosna sancak beylii zamannda (937 / 1530) yaplmtr. Gazi Hsrev Bey Camii, emberlitataki Atik Ali Paa Camiine benzemektedir. Merkez bir kubbe ile, nde yarm kubbeli bir mihrap hcresi vardr. Kubbeler arasnda fark nemsizdir. Cami tamamen kesme tatandr. Minare ok yksek, erefe alt bir anaktan ibarettir. Kble duvarnda drt pencere vardr ve bir tarafta sol iki pencerenin ortasnda Avusturya zamannda ihdas edilmi bir d mihrap bulunmaktadr. Caminin en gzel ksm olan revaklar, Avusturyallar tarafndan bozulmu ve muhdes mihraba at nal bir Arap kemeri oturtulmutu. 197

197

Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimar Eserleri:Yugoslavya, II, 3. Kitap, stanbul 1981, s. 346.

72

Mihrap yama yedi sra stalaktitlidir. erevesi svama estampaj kalemlerle rtlmtr. Minber mermerden oyma korkuluklu, gzel kabartma gbekli ve mkemmeldir. Camide giriin sanda iki katl bir mahfil ile solda bir, kanatlarda birerden toplam maksre vardr. Medrese. Cami kapsnn karsnda gzel, zarif kapal avlulu bir medresedir. Medrese Gazi Hsrev Bey tarafndan yaplmtr. 6,75 x 6,50 m. i lsnde kubbeli bir dershane ile genilikleri umumiyetle 2,97 m., derinlikleri 2,84-2,89 m. olan on iki hcreden mrekkeptir. Dershane, tam kap mihverinde olmayp sola doru kaydrlm, bu suretle kazanlan yerden arka baheye geit verilmitir. Her hcrenin darya bir penceresi vardr. Yalnz on iki odada da pencere ikier tanedir. Hcre kubbeleri kasnakszdr, dershaneninki ise sardr. Sekiz ke bacalar ok yksek olup iki renk ta srasyla yaplmtr. Revaklar kubbeli olup mermer direklere oturur. Balklar baklavaldr. Baklavalarn kede olanlar badem eklinde kabarktr. Ortada fskyeli bir adrvan-havuz vardr. Bina 1537-1538 yllarnda kesme tatan yaplmtr. Bu medrese lise seviyesinde bir okuldur. 1968de medresenin yanna byk bir bina eklenmi ve eitim tamamen bu ek binada devam etmektedir. Ktphane. Gazi Hsrev Beyin yaptrd ilk ktphaneden eser yoktur; ktphane 1994 ylna kadar Hnkr Camii nndeki ilve binalara nakledilmi ve Gazi Hsrev Beyin adn tamaktadr. Ktphanede 6456 yazma, 9000 basma ile 84 adet Bosna kad sicili ve defteri, 400 vakfiye, 3500 mteferrik vesika mevcuttur. Ktphane, bugn geici olarak Gazi Hsrev Bey Medresesinin kz blmnn yanndaki binadadr. ok geni ve modern yeni binann inaat, caminin tam karsnda devam etmektedir. Hankah. nce uzun bir bina olan hankah-tekke on be hcreden mrekkeptir. Pencereleri avluya bakan binada, hcrelerin kaplar, ikier hcrenin arasna konan dar dehlizlere almaktayd, yani dervi bir aralktan hcresine girebilirdi. On be hcre olan ocakl semahne kapnn solunda bulunmakta ve drt pencereyle aydnlatlmaktayd. Klliyenin iinde mektebi, zviyesi, imareti, hamam, saat kulesi, trbeleri ve ars da bulunmaktadr. 3.23.2. Ftih Sultan Mehmed Camii Eskicami, Hnkr Camii, Eblfeth Camii de denilen Ftih Sultan Mehmed Camii, 858de (1454) Bosna sancak beyliine tayin edilen shak Beyin olu Gazi sa Bey tarafndan 862de (1458) kgir olarak yaptrlmtr. 1463 ylnda Saraybosnay ziyaret eden Ftih Sultan Mehmedin takdirini kazandn anlaynca, kabuln rica etmi ve bu suretle Hnkr Camii adn almtr (bk. P. 6). 1560ta bir ete basknnda yanan bu caminin, Bosna er sicillerindeki bir keif hccetine gre 1565te ihyasna balanp bir yl sonra tamamlanmtr. Caminin yanmas zerine, 1570 ylnda kubbeli olarak ina edilmitir (bk. F. 90). Bugnk kubbeli caminin iten ie genilii 13 x 13 metredir; minberi, mihrab ve iki krss tatandr (bk. F. 92-94). Kubbe sekiz ke kasnaa oturmakta ve her kenarnda bir pencere vardr. Caminin kubbesi kelerde duvar yzlerini takip eden tonozlarn kesitii keye, mselles bir sarkma ve alt kntsn duvarlara be sra stalaktitli takozlarla temin eden sekiz ke bir kaideye oturmaktadr (bk. F. 95).

73

Kble duvar nndeki asl revak ise dz tavan ve atldr. Yaplan bu ilvede de byk dikkat ve itina gsterilmi, mkemmel stalaktitli balklar kullanlm olmakla beraber, asl cami ile bir btnlk arzetmekten uzaktr (bk. F. 90-102). Hazreyi gizlemeyecek ekilde, fakat st de kubbeli bir parmaklk vazifesi grmekten ileri gitmemektedir. 198 Revak byle olduu gibi, yana eklenen alak cenahlar da ne cami harimine, ne de d grnne bir ey ekleyebilmitir. Bu yzden yan taraftaki iki sra pencere kapatlm, biri de kap olarak braklmtr. Hekimolu Ali Paann divan efendisi Akoval Osman ehd Efendi 1173te
(1579) bir ktphane eklemi, 1265te (1848) erfzde Mehmed Fzl Paa ilveler

yaptrm, 1853te de muvakkithne, imam ve mezzin odalar ve adrvan ina edilmitir. Hazresinde eyh brhim Bistrig (. 1075), yenieri aas Bosnal Abdullah Aa (. 1105), Vali Bosnal Muharrem Paa (. 1076) medfundur 199 (bk. F. 101). Cami avlu kapsndan iki kubbe altnda geilip cami haremine girilir; giriin sa ve solunda blmelerle ayrlm drder kubbeli iki kol vardr; bunlardan sadaki byk kubbe Cemat-i slmiyyenin merkezidir; ktphane ikiye blnerek, alt kat ve sol kolun cephesindeki iki oda ile beraber kitap mahzeni, st okuma yeri vazifesine tahsis edilmitir (bk. F. 91,98). Giriten kfeki tandan yollarla ayrlm kakma akl deli avluya gidilir; caminin esas revak l iken, yanlara birer kemer ilvesiyle geniletilmi ve bunlara saplanmak zere er kubbeli yan revaklar ilve edilmitir. 200 eyh Seyfeddin Kemurann, Fzl Paann yapt ilvelerden bahsetmesi bunlar olsa gerekir. Eski revaklarn yan sra yenileri de stalaktit balkl mermer direklere oturur; yanlar ak bir stun manzumesine dier hibir camide rastlanmaz. Minare sa kanadn iinde boulmu gibidir. Biraz yksek, fakat kalnlk ve ykseklii mtenasip minaresinin erefesi sra stalaktitlidir (bk. F. 96). Cami krev mselles alkalara oturan sekiz pencereli, yksek kasnak stnde, tek kubbeyle rtlmtr. Alkalarn stleri, harite mselles mil sofalarla rtlmtr. Minber mermerden oyma, gzel kapl ve klhldr; mihrap yine mermerden gayet boylu, kuvvetli ve stalaktitli bir eserdir. Mahfilin drt ke direklerinin stne sepet kulpu kemerler oturtulmutur. Direklerin yalnz yanlarnda iki sra oyma stalaktit vardr; yz taraf dzdr. Camide altta on, ikinci srada sekiz pencere varken, ikinci sradakilerin yanlarda olanlar rtldnden ieriye bir kasvet kmtr. nc srada pencerelerin, mihrap stndeki yuvarlak olmak zere, drd aktr. Al pencere ve kalemleri bozulmutur. Caminin kaps esas hatlar bakmndan bozulmam, yalnz kap kanatlar empire slbunda doramalarla deitirilmitir. Kap stnde 1262 (1845) tarihli (148 x 74 cm.) sekiz beyitlik bir tamir kitbesi vardr ve Trkedir. Gzel talik hatla mermere hakkedilmitir (bk. Kit. 8).

198 199

bid, s. 362. Kemura-Zde Seyfd-din Fehmi bin Ali, Saray Bosnada Ebniy-i Hayriyenin musavver tarihi, T.O.M. cz 12, s. 774. 200 Ekrem Hakk Ayverdi, Yugoslavyada Trk Abideleri ve Vakflar, Ankara 1957, s. 47 (Vakflar Dergisi, 3. saydan ayrbasm).

74

Hazret-iAbdulmecd Hn mukted-yi dn olup Oldu mihrb hilfetinde imm- mslimn Tabdr kandl-i cud ve ztdr nur-i kerem Cami-i dehrin eder her cnn ruen terin Kubbe-i ikbline olmu alem mhr-i mnir Olal menr- evketi erh berin Cmii Ftih Muhammed Hn Seraybosnada Yapdrp olmutu sonra her yeri hedme karn Kld ihy lutf edip hayrt- cedd-i emcedin Eyledi bu mabedi tecdd ol h- gzn T nemze bunda oldukca cem at saff-zede Cey-i nasrn eylesin tebd Hakk t yevm-i dn Tk bbna eylesin talik zuyur-i bendesi Bu iki tarihim etdi kn nazm cevherin h- lem eyledi tecdd fatih mabedin Etdi ibdn mlk-i Bosnay hayr- nevn Sene 1264 Cami, eyh Seyfeddin Efendinin iaret ettii zere tamamen XVI. yzyl yapsdr; ilk binasndan eser kalmamtr. Hnkr Camiinin mtemilt olarak ba tarafta belirtilen medrese, mektep, hamam vb. gnmzde mevcut deildir. Yalnz hazre pek geni ve zengindir (bk. F. 100). Hazrede de pek ok eski kabir vardr.

75

3.24. USTULE ve SULTAN SELM CAM

3.24.1. Ustule Mostarn 25 km. gneyinde kurulan ehir, yumuak iklimi, bol su kaynaklar ve bitki rts, Adriyatik sahili ve Balkanlarla balants, benzeri ender grlen kltrel devamll ile varln muhafaza ekmektedir. 201 slmn etkisi, blgenin Osmanl Devletine resmen baland 1465 yl ncelerine dayanmaktadr. Bu dncemize, blgede slmn en eski devirlerinden kalan birok mezar ta kmesi de tanklk etmektedir. Bu iaretler dorudan steaklar zerinde izini devam ettirmekte ve mezar balklarnda aynen Gorica, Nekuk, Predolje, Hodovo, Milavii, ve Bitunja steak mezar antlarnda yer alan semboller yer almaktadr. Prevoracdaki ehitlerin mezar talar ise Bosanica denilen eski Bosna alfabesiyle yazlmtr. Ustule (Stolac), Osmanl Devletinin hkimiyetine girmesiyle, gnmzde de izlerini devam ettiren ehir kimliini ve mimari zelliini kazanmtr. Hzl bir ekilde ekonomik ve kltrel gelime balamtr. Kprler, deirmenler, tabhneler (deri ileme), bentler ve sulama sistemleri yaplmtr. Vido Kalesi yenilenip geniletilmitir. eitli bina ve su kuyularnn yan sra be tane de cami ina edilmitir. Altm akn vakf kurulmutur. Hamam, birok mektep ve medrese yaplmtr. Ustule ve evresinin slm epigrafi eserleri de, genel kltr yapsna paralel olarak zengindir. Her ne kadar Ustuledeki mezar balklarnn ou yok edilmi olsa da, artakalanlar, kasabann kltr hayatnn zenginliini ortaya koymaktadr. Ustule Kalesi, kalntlarnn bugn dahi grlebildii, Bregava rmann sol kysnda, Ustule antik kenti tepesinin eteinde kurulmutur. Yazl kaynaklarda kale, geen asrn balarndan itibaren Vidoki adyla bilinmektedir. Bu ad bugn Bregava diye anlan Videtica veya Vidova Rijeka rmandan almaktadr. 202 Radimlje nehrinin zerinden getii Ustule ovasnn kuzeydeki kk blm de, yine Vidova ovas adn almaktadr. Kent, 2 m. yksekliinde kaln duvarlarla birbirine balanm yedi adet dikdrtgen kuleye sahiptir. Ardndan cephane kulesi, cami, birka su kuyusu ve ok sayda ev bulunmaktadr. Burada dizdar, kaptan, kale muhafzlar ile onlarn aileleri oturmaktadr. Buras,- geen yzyln balarna kadar Hersek blgesindeki en geni ehirdir. 203 Vido kaptanl 1706dan nce kurulmu ve balangta Ustule kadln da kapsamaktayd. Burann ilk tannm kaptan aalar ari sllesindendir. 1750den sonra ise, kaptanlk Rdvanpaazde (Rizvanbegovi) ailesine gemitir. Ustulede, btn adl ve idar ynetim, 1835 ylnda kaptanln lavedilmesine kadar bu iki aile yelerinin elinde devam etmitir. Osmanl dneminde Ustulede be cami ina edildi. Sultan Selim (Hnkr) Camii (1519), Hac Salih Buro Camii (Ali Paa Rdvanpaazde; 1732, 1812), Hac Ali Hacslihovi Camii (1735), smil Kaptan ari Camii (1741, 1762). Evliya elebi 1664 ylnda burada
201 202

Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga III, Sarajevo 1982, s. 364. iro Truhelka, Tursko-Slovjenski spomenici dubrovake arhive, Sarajevo GZM 1911, s. 450. 203 Hamdija Kapidi, Stolac u XVIII vijeku, Kalendar Gajret 1941, s. 127.

76

minaresiz mescid daha grdn yazmtr ki, nerede olduklar ve ne zaman ykldklarna dair kesin bilgi yoktur. 204 Ustulede camilerin yan sra yedi sbyan mektebi, rdiye, medrese, kraathane, saat kulesi, birka konak, dkkn, kk deirmen ve ar bulunmaktayd. Sbyan mektepleri, Hnkr Camii olarak anlan Sultan Selim Camii, Hac Ali Hacslihovi Camii ve smil Kaptan ari Camiinin yannda yer alrken, dier sbyan mektebi, Begovinada Rdvanpaazdelerin, Zagrad mahallesinde Ysuf Dervozun ve arda da brhim Aa ariin evlerinde faaliyet gsteriyordu. Bu alt karma sbyan mektebinin dnda, Snblzde (Sumbuli) Medresesinde eitimin sona ermesinden sonra kzlar mektebi faaliyetteydi. Ustulede ilk mekteb-i ibtid 1894te ald. Bu mektep, Hnkr Camiinin yaknnda ina edilmi ayr bir binada eitim verdi. Rdiyeler Bosna-Hersekte, din eitimiyle beraber fen derslerinin verildii alt dzeydeki orta retim kurumlardr. Bu okullarn mezunlar, ktiplik ve dier alt seviyedeki memurluk grevleri iin yeterli eitimi almaktayd. Ustulede geen yzyln ilk yarsnda, hamam ile Hac Slihovi Camiine uzak olmayan bir binann zemin katnda faaliyet gsteren bir medrese ald. Yal Ustuleliler, onu, limleriyle mehur Snblzdelerden birinin kurduunu sylemektedir. Ustulede bu aileden kimse kalmad. Hi kimse ana tarafndan dahi olsun, bir tek Snblzde neslinin devam ettiini hatrlamyor. 205 1664 ylnda ina edilen Saat Kulesi, Hnkr Camiinin 50 m. kadar dousunda eski kraathane binasnn bitiiine kurulmutur. Saat Kulesi, I. Dnya Sava ncesine kadar almaktayd. Avusturya-Macaristan gleri, zerindeki an kaldrp onu sava malzemesi olarak kullanmtr. Saat Kulesi, II. Dnya Sava ncesinde yklmtr. 206 Ustulede Trklerin ynetimi dneminde, her bir yolcunun cret demeksizin ie ve ibte hizmeti grd birka misafirhane bulunmaktayd. ehirde bilinen ilk misafirhaneyi 1700l yllarda Silhdar Hseyin Paa amtr. Begovina mahallesinde Rdvapaazdelerin (Rizvanbegoviler) finanse ettii be ayr misafirhane almaktayd. Uzinovi mahallesinde Behmen, Mahmud Kaya (Mahmud ehayi) ve ari ailelerine ait adet ve bir Zagrad mahallesinde Pajin konak (Pajonun kona) vard. Trk ynetimi dneminde, Ustulede doal bitki ve merhemlerle insanlar tedavi eden halk hekimleri hizmet vermekteydi. Ustulenin ilk tannm halk hekimi XVIII. yzyl ortalarnda yaayan, yaralar iyiletirmesiyle nl Mehmed Hacrecepzdedir (Hadziredzepovi). Ustule ve evre kadlklarndaki mslman halkn talebi zerine kendisine 1762de padiah beratyla mslman yarallar tedavi edebileceine dair belge verilmitir. Padiah berat yledir: Ljubinje, Nevesin ve Blagaj kadlklar, etecilerin sk sk tecavz ve soygun yaptklar yerlerdir. Mslmanlar bunlarla srekli savamakta ve bazlar ar ekilde yaralanmakta ve hayat tehlikeye maruz kalmaktadr. Ustule kasabasnda yaralar iyiletirmede kendini yetitirmi ve bu zellikleri atasndan devralan Mehmed Hacrecepovi yaamaktadr. Mehmedin raporuna ilikin, dier nibin ve padiah hekimbann tezkeresiyle, ad geen kadlklarda bacerrahla atandna dair yeni
204 205

Evliya Celebi, Putopis-preveo Hazim abanovi, Sarajevo 1967, s. 414. Hivzija Hasandedi, Islamski spomenici u Stocu, Islamska misao, nr. 34, Sarajevo 1981, s. 36. 206 Hamdija Kreevljakovi, Sahat-kule u Bosni i Hercegovini, Nae starine IV, Sarajevo 1957, s. 26.

77

beratla kendisine yetki verilmitir. Bu hizmeti yerine getirmekle ykmldr ve bu konuda da kimse kendini engelleyemeyecek ve grevinden alkoyamayacaktr. 207 Ustulede en byk vakfa sahip olan Silhdar Hseyin Paa, smil Kaptan ari ve Ali Paa Rizvanbegovi, burada birok dkkn, deirmen ve dier akarlar ina ettiler. Bunlar da, kendi kurduklar vakflarn hayatiyetini devam ettirebilmeleri iin yaptlar. Ustulede Osmanl dneminde iinde ticaret, zenaat ve el emei iiliin yapld 150-200 dkkn ina edilmitir. XVIII. yzyl kaynaklarnda, ticar faaliyet iin Gabela, Dubrovnik hatta Kahireye kadar giden Ustuleli tccarlardan da bahsedilmektedir. Yine Ustule, Trkler dneminde, ehrin meydan olan Hnkr arsna da
(suki sultani) sahipti. Burada, stanbuldan gelen buyruk ve fermanlar tellllar aracl

halka duyurulur, ihaleler yaplr; menkul ve gayri menkuller sata karlr, askerler savaa arlr ve dier iler grlrd. Dkkn ve imalthaneler yannda, 1700 yl civarnda Silhdar Hseyin Paann yaptrd umumi hamam da vard. Ustule, her zaman yeterli sayda dinlendirilmi at bulunduran ulak veya tatarlarn uzun ve yorucu yolculuklarnda nbetlee deitikleri menzilhane ad verilen posta hizmetine de sahipti. Osmanllar dneminde, Ustulede her mahalleye dalm 350yi akn bina ina edilmitir. Bu binalardan bir ksm zellikle Begovinadakiler, 1992-95 savana kadar korunabilmitir. Begovinadaki binalarn i ksmlar, kendine zg dier zellikleriyle birlikte zengin aa ilemeli, d ksmlar ise sokaa dnk kelere sahipti. Bregava rma zerinde yrenin vakf sahiplerinin yaptrd, birden bee kadar sayda kemeri ile birka ta kpr de ina edilmitir. Bunlardan biri, be kemeriyle Bregavay aan ve Begovinay Gl Hanmn evi mevkiine (Djul hanumina kua) balayan ta kprdr ki, Rdvanpaazde ailesi yaptrmtr. Bu kprlerden bazlar bugn dahi sadece yaya geii iin deil, ksmen ara trafii iin de hizmet vermektedir. 208 1992-1995 savanda Ustule byk zarar grmtr. ehir ve evresinde bulunan on bir caminin tamam yklmtr. Bonaklarn byk bir kesimi katledilirken, bir ksm da Hersekte, Hrvat toplama kapmalarnda eitli ikencelere maruz kald ya da evlerinde srld. Binalar yamaland, yaklp ykld. BosnaHersekte Srplarn yapt zulm, Ustulede Hrvatlar yapt. Dnk Hrvat komular, Bonak halka kar soykrm uygularken, ortak ehirlerine de urbicid dediimiz ykm uyguladlar. Savan bitmesinin ardndan Bonaklar evlerine dnd. Yaklan, yklan, yok edilen din, kltrel, ve dier yaplarn onarmaya baladlar. 3.24.2. Sultan Selim Camii Hrkr Camii olarak da bilinen ve Yavuz Sultan Selim tarafndan 920 (1514) ylnda kesme tatan yaplan Sultan Selim Camiinin ats sonradan yenilenmitir. lleri yaklak olarak 9,20 x 16,40 m., duvar kalnl 90 santimetredir (bk. P. 7). Ustulenin en geni camisidir (bk. F. 103). Son cemaat yeri, yan duvarlar uzayarak
207 208

Blagay Kad Sicili, nr. 58, lost 10 a. Sarayevo Sarkiyat Enstits'nde orijinal bulunmaktadr. Demal eli i Mehmed Mujezinovi, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1969, s. 217-226.

78

atya destek olmutur (bk. F. 105, 111). Ahap saa sekiz ahap direk tutmaktadr. Sekiz alt, mahfillere alan iki st penceresi vardr. Sada ve solda drder diree oturan iki mahfili bulunmaktadr. Sol mahfile revaktan bir merdivenle, dierine ieriden klmaktadr. adet de dolap yeri vardr. ykseklik 4,72 m. gibi bask bir ldedir. Mihrap ve minber basittir. 26 m. ykseklikteki minarenin kesme tatan, ok kenarl bir kaide ve gvdesi vardr (bk. F. 106). erefe altnda lleden ssler mevcuttur (bk. F. 108). Pabu dik genli, kple pabucun birleme yerinde sivri kemerler mevcuttur. 209 Halk arasndaki rivayetlere gre Yavuz Sultan Selimin ferman zerine Stolata bir kubbeli cami yaplmak zere para yollanmtr. Caminin inas iin Koruladan, o dnemin en mehur kesme ta ustalar getirilmi, ustalarla anlaldktan sonra parann yars verilmi, fakat ustalar ortadan kaybolmutur. Bir rivayete gre Karadaa bir rivayete gre de Dubrovnike kamlardr. Paray yollayan makam, bunu haber alnca, yetkilileri uyarm ve kalan para ile caminin tamamlanmas emrini vermitir. 210 Cami 1992-1995 savanda Hrvatlar tarafndan yklmtr. Savatan sonra ayn usul ve malzeme ile tekrar yaplmtr. Sadece at eskiden kiremit iken imdi tatandr (bk. F. 103-104). Cami harimi ta duvarla evrilidir (bk. F. 109). Harimin , caminin bir girii vardr (bk. F. 104). Camide birtakm semboller yer almaktadr. Stolallar bunlardan gururla sz ederler. Camide toplam on dokuz direk vardr. Son cemaat mahalli duvarnda on dokuz aa resmi bulunmaktadr (bk. F. 105). Minarenin bir kemerinde kabartma Dvut peygamber mhr ve stilize iek desenleri vardr (bk. F. 108). Caminin tarafnda da mezarlk vardr (bk. F. 109). Hrvatlar mezarlklar da ykmlar, cami talaryla beraber mezar talarn yok etmilerdir. Mezar talarnn ou granitten ve sekiz keli idi. Bazlarnn boyu 2 metreden yksekti. Savatan sonra Bonaklar ehre geri dnmek istemilerse de, Hrvatlar bir trl izin vermemilerdir. 22 Austos 2001 tarihinde Bonaklar ehre girip cami hariminde temizlik almasna balamlardr. Caminin zellikle el yazmas ynnden zengin olan ktphanesi de yok edilmitir. Kilimler Split ve dier Hrvatistan ehirlerinde satlmtr. Cami ile ilgili yazl kaynaklar dndaki bilgileri, Mart 2005 ylnda Bosna Diyanet leri Bakanlnn Stola sorumlusu Amer Medan Beyden aldm. Kapda kitbe vardr (bk. Kit. 9). Birisi cel talik hattyla sekiz beyit halinde Trke olup 1203 (1788) tarihini tamaktadr (bk. F. 10).

Cenb- Hazret-i Sultn Selm Ftih-i Msr'n Mrr-i ezmine ile olduu muhtc- tamre Yznden bozulmuken cami-i ran-i husn-i slb Yine tecdd ve terfii grld cmleye mergb Li vechillh erbb- mberrt eyledi termm Zeh sret-perver sde oldu bu makm nr

209

. Aydn Yksel, Osmanl Mimarisinde II. Bayezid Yavuz Selim devri (886-926/1481-1520), V. stanbul 1983. s. 454. 210 Hivzija Hasandedi, Islamski spomenici u Stocu, Islamska misao, nr.34, Sarajevo 1981, s. 36.

79

Kime olduysa feyz-i Hak ve tevfk-i Hud mashb Keenneh giydi bir seb-y sad, bir nigr- hb Kyb- itils zirve-i iclda merfu Nola rek-ver olsa hsn-i tarh- beyt-i mamre Ess- iktibs arsa ihlsda mansb Perr-i tvus-i cennetden sahne-i hrb Onun tamrine vehbi edenler bezll-i makdru Yine Sultn Selmin ahd nev tamrine trh Ucrt- cezl defter-i hare ola mektb Ucrt- cezl defter-i hare ola mektb Zeh tamr cmi-i muall buldu nev slb Sene 1203 Dieri Arapa cel sls olup ta zerine yeniden yazlm veya sadece boyas yenilenmitir (bk. Kit. 11). Bu kitbedeki tarih 925tir. Ancak Ekrem Hakk Ayverdi bu kitbenin pek soluk ve tarihinin 920 olduunu yazmaktadr. 211

Kad rufia hze'l-mescidi'l-hunkr f vakti Sultn Selm Hn glib-i Msr sene 925

Son kitbe ise yine bir ta zerinde Bonaka olup nesih hatla (Bosania) yazlm yeni bir kitbedir (bk. Kit. 12). Caminin gzel ve kk bir de adrvan mevcuttur (bk. F. 107).

Reblevvel u 1414 godine sruena ye ova camiya nyezina elyad Poela ye 3 Cumdeluhr nyezinu Ponovnu gradnyu ezan uenye i klanyanye zasvyetlili su onu ue 12 Cumdeluhr 1323 1414 senesinde cami ykld. Caminin ocuklar 3 Cumdeluhrda yeniden inaya baladlar. Ezan okumayla namaz klmayla onu nurlandrdlar. 12 Cumdeluhr 1423

211

Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimri Eserleri, Yugoslavya, II, stanbul 1981, s. 481.

80

3.25. TRAVNKTEK BDELER ve BAYEZD (II) CAM 3.25.1. Travnik Lava nehrinin kanarnda kalenin batsnda yer almaktadr. Bosna beylerbeyiliinin Banalukadan sonra ikinci merkezidir. 1639dan, 2 Haziran 1832 tarihine kadar iki asr boyunca Bosna-Hersek eyaletinin merkezi olmutur. Travnik idar birim olarak kalm, ticaret bakmndan gelimemitir. Bu yzden nfus artmam, ehirde camiden ok, trbeler yer almtr. Evliya elebi ehri fazla tedkik etmemi, kk bir kalesi (bk. F. 115), on bir mahallesi, 2000 kgir evi, on yedi cami ve mescidi, mektepleri, ar iinde bir han ve bir hamam olduunu yazmakla yetinmitir. 212 Salnmede ise, Evliya elebinin bildirdikleri de dahil olmak zere drt cami ve mescid, drt medrese, bir rdiye, elli mektep ve altm dokuz han bulunduunu belirtilmektedir. ehirde, sada saat kulesinin stnde hisar, kulenin solunda Sleyman Paa Camii, hisar iinde Ftih Camii ve solda dik ahap atl bir cami ile Yenicami bulunmaktadr. Evler umumiyetle ok dik atl, kaygan tayla rtldr. Yenicami (Hasan Aa Cami). Kubbeli, toka fakat mevzun minareli ve ehrin st ksmnda bulunmaktadr. 9,70 x 9,70 m. i lsnde, 90 cm. moloz duvarl bir camidir. Kubbe krev keliklere oturur. Kelikler altnda kan tavanck be sra stalaktit takozla aaya balanmtr. Her cephede sra kasnakta drt pencere vardr. Altta sekiz, stte be, nc srada pencere bulunmaktadr. Caminin revak duvarla kapatlp mektep yaplm, bununla beraber direk balklarnn baklaval olduu grlr. Caminin mihrab temiz ve mtenasip bir eserdir. Minber oyma korkuluklu, mermerden yaplmtr. 1550de yaplan caminin arka kesinde baklava balkl sekiz stna oturan tek kubbeli trbede, 1780-1784te Bosna Valisi Abdullah Paa medfundur. 213 Hac Ali Camii. arda bulunan cami, 1758de Kukavica Mehmed Paa, ikinci Bosna valii srasnda ve 1758de yandndan Hasan Paazde Hac Ali yenilemi, bundan sonra da onun adyla anlmtr. 214 Ksmen kesme ta, ksmen sval, kgir duvarl, kesme ta minarelidir. Kapnn nnde at nal eklinde iki kemerli bir ahap son cemaat sundurmas bulunmaktadr, at kaygan tala rtldr. Yanndaki emeyi Kukavica Mehmed Paa yaptrm ve suyunu Bapnar denilen yerden getirtmitir. Bu zatn Travnikte bir bedesteni de bulunmaktadr. Sleyman Paa Camii. Caminin yerinde evvelce Gazi Aa isminde birinin XVI. yzylda yaptrd bir mbet vard. 1757de Bosna Valisi Kmil Ahmed Paa 215 tarafndan yenilemi ve 1815te yanmas zerine de Bosna Valisi Sleyman Paa yeniden yaptrmtr. Cephesindeki rengrenk gzel kalemlerden dolay Alaca Camii de denmektedir. Mihrap ana yol zerinde, medhal arka tarafta daha yksek bir yerdedir.
Evliya elebi, Seyahatnme, V, s. 442. Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, III, s. 387. 214 Alija Bejti, Podaci za kulturnu povijest vezirskog grada Travnika, Nae Starine II, Sarajevo 1954, s. 158. 215 Bu zat Sopa Salan namyla mruftur; bir rivayette Ahmed Kmil eklinde de anlr; Sicill-i Osmn, I, 257.
213 212

81

ki taraf merdivenle 3,5 m. geniliinde caminin hariminden, ok daha geni bir son cemaat dehlizine girilir, yine iki taraf merdivenlerle st mahfile klr. Caminin i genilii 15, derinlii 16 metredir. tarafnda ahap mahfeller bulunmaktadr, altl, stl on yedier pencereyle ok aydnlktr; ats kiremitle rtl ve geni saakldr. Kesme ta minaresi mtenasip ve mevzun olup soldadr. Caminin sa taraf on iki, mihrap cepesi sekiz stna oturur, bunlar bir tanesi pahl drt ke, dieri yuvarlak olmak zere birbirini takip eder. Kelerde pahsz drt ke stun olup hepsi de yekpre tatandr. Bu stunlarn altnda ve caminin solunda, minarenin yannda, sra sra dkknlar, en ieride de Travnikin ikinci bedesteni bulunmaktadr. Bedesten iten ie 8 x 12 m. ebadnda ve bir kaps mihrap, dieri medhal merdiveni altndadr. Caminin alt pencereleri kfeki sveli ve parmaklkl, stler kemerlidir. Caminin asl hususiyeti ise, btn cephenin rmler, servi gibi aa motifleri, madalyon ve sularla rengrenk tezyin edilmi bulunmasdr. Varo Camii. Avusturyallar Bosnallara irin grnmek iin yaptklarndan Avusturya Camii de denir. Osmanl mimarisinin asaletiyle, fakat bozuk bir ekilde yaplmtr. Kukavica Mehmed Paann ve Muhsinzde Mehmed Paann iki medresesinin dnda, Eli brhim Paann medrese (hicr 1117) ve ktphanesi ina edilmitir. Saat Kuleleri. Travnikte iki tane saat kulesi vardr. Musalldaki saat XVIII. yzyln ilk yarsnda yaplmtr. 1803ten beri almamakta ve saat yalnz bir yzdedir. 216 Kukavica Mehmed Paa Saat Kulesi, Yukar arda Ali Bey Caminin yanndaki kulededir. Bu kule 1233te (1817-1818) Sleyman Paa tarafndan yaptrlmtr. 217 Kprler. Lava deresi zerinde 6,60, 3,80 metrelik iki gzden mrekkep basit bir kprdr. ar Kprs kemerler kesme tatan, alnlar kaba yontmadandr. Btn stten 18 metreyi bulmaktadr. Yol genilii 4,70 metredir; alt beton, st demir korkuluu pek irkin durmaktadr. Hendek Kprs alt kalenin hendei aan biri 3 m. kadar, dieri ok kk iki gzl kprdr. Paa Saray. Yukar arnn arkasnda iki katl bir saray yavrusu olan konan cephesi 35 m., derinlii 20,5 m. idi. Selmlk ve harem ksmlarndan mrekkepti. Her iki tarafta da birer talk bulunuyordu. Btn eski konaklarda olduu gibi, mutfak darda bulunuyordu. Haremin alt katnda yedi, stnde dokuz, selmlkta alt veya yedi oda bulunmaktayd. 218 Travnikte nemli kiileri barndran birka trbe bulunmaktadr. Bosna Valisi Perian Mustafa Paa Trbesi. Ana yol stnde Sleyman Paa Camiinin yaknndadr; keskin keli baklavalarla ssl balkl alt stn stne, alt ke planl, ak bir kubbedir; vefat tarihinin 1215 (1800) olduu bilinmektedir. 219

216 217

Hamdija Kreevljakovi, Saat Kule, Nae starine, IV, Sarajevo 1957, s. 28. bid, s. 28. 218 Hamdija Kreevljakovi, Saraji ili Dvori Bosanskih Namjesnika, Nae starine, IV, Sarajevo 1957. s. 13-22. 219 Alija Bejti, Careva damija i njen vakuf u Travniku, Glasnik, X, IVZ-e BIH, Sarajevo 1942, s. 5.

82

Muhsinzde Abdullah ve Hfz Celleddin Paalarn Trbesi. Birinciye yakn bir yerde, ana yol stnde olup dikdrtgen planldr; baklava balkl sekiz mermer stuna mstenit dairev kemerlerle balanmtr. Sadaki kabir Cell, soldaki Abdullah paalara aittir; Vezrizam Muhsinzde Abdullah Paann vefat 1151 (1738) ylndadr. Cell Paa zvornikli olup 1813te Bosna valisi olmu, iki sene sonra azledilmi, vefatna kadar (1823) burada ikamet etmitir. 220 Bu iki trbe arasnda birtakm yaprak ssleriyle ssl kgir bir eme vardr. Trbelerden baka Bosna Valisi Defterdr Silhtar Abdullah Paann 1200 (1785), Celleddin Paa tarafndan idam edilen eyh lhmnin, 1230 (1814) ve civarnda birok kad ve mft medfun olan Travnikli eyh Mehmed ve karsnn (XVIII. yzyl) ve Livno kaptan ve mtesselimi Firdevs kaptann (1257 / 1841) trbeleri bulunmaktadr. 3.25.2. Bayezid (II) Camii Kalenin kuzeybat tarafna den alt ksmnda, ikinci blmenin hemen iinde bugn yalnz minaresi ve temelleri kalm bir haldedir (bk. F. 112-114). Bir tarafn temeli 95, minare taraf 80 cm. olup, aralarnda 6,60 x 11,90 metrelik bir mesafe vardr. 221 Minare kale suruyla bir yzdedir ve cami sahasnn hemen hemen ortasndadr. Minarenin kaps temel seviyesinden 3,40 m. ykseklikte kaldna gre, cami iindeki bir mahfilden klmaktadr. Minare kaps ieridendir (bk. F. 114). Gvde yuvarlak, erefe alt tatan kademelidir. 222 Minarenin bulunduu surdan aas olduka sarptr. Bu sebeple sur duvar, bu cihette pek kaln deildir ve cami ile arasnda 1,5 m. mesafe vardr. Minareye rtlen kurun yerinden kmaktadr. 1992-1995 savanda minare ve kaleye fze ve top mermileri isabet etmitir. 1995ten sonra kalenin restorasyonu balad ve devam etmektedir. stanbul Babakanlk Arivinde Kmil Kepeci Tasnifinde (Tapu Tahrir Defteri, nr. 211) 1139 tarihinde yaplm bir Ftih Camii grnmektedir. Bugn Eblfeth ismiyle byle bir cami yoktur. Behiye Zlatar Travnikte ina edilen ilk caminin de Ftih Sultan Mehmed Camii olduunu zikretmektedir. 223 Bayezid (II) Camiinin ayns olmas veya Ftih Camiinin yerine Bayezid Camiinin yaplm olmas mmkndur.

Sicill-i Osmn, II, 556. Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimar Eserleri Yugoslavya, II, stanbul 1981, s. 436. 222 . Aydn Yksel, Osmanl Mimarisinde II. Bayezid Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520), V, stanbul 1983 s. 390. 223 Behiye Zlatar, Bosna Hersekte Fatih Camileri, Mostar Aylk Medeniyet-Kltr-Aktalite Dergisi, say 6, Austos 2005, Istanbul 2005, s. 46.
221

220

83

3.26. TREBNYE ve SULTAN AHMED CAM

3.26.1. Trebinye Dubrovnikin 20 km. dousunda, Trebinica nehri kenarnda kk bir ehir olup ok nemli bir kavak noktasdr. Dubrovnik ve Boka Kotorskadan gelen yollar, Bosnaya ve Srbistana ular. Bu blgede X. yzylda Trebinye dnda hisar olan birka ehir daha vard. Trebinye Kalesi gen eklindeydi. XII. yzyln ikinci yarsndan 1377 ylna kadar Trebinye, Nemyania Devletine bal kald. Daha sonra Bosna Devletine baland. Osmanl dneminin ilk iki yzylnda (1466-1687 aras) Trebinye blgesinin merkezi, bugn artk bir ky olan Novi idi. Vaktiyle nahiye, Novi ve Trebinyeden meydana geliyordu. Osmanllar Novi yerine Trebinyeyi merkez yaptlar. Trebinye daha sonra kaptanlk merkezi de oldu. 224 lk defa 1470 senesinde Rumeli eyaletinde Hersek sanca beyi Hamza Beyden bahsedilmektedir. Hersek blgesi bu sancaa 1580e kadar bal kalmtr. Bu senede Hersek de dahil olmak zere baz sancaklar Rumeli ve Budin eyaletinden karlarak yeni kurulan Bosna eyaletine balanmtr. Hersek sanca Bosna eyaletine 1833 senesine kadar bal kalmtr. 1833te kurulan Hersek paalna Ali Ridvanbegovi getirilmitir. Trebinye bu blgenin asker merkezi olmutur. 1721de d kale ve hendek yaplmtr. Kale giriinde hendek zerinde bir de asma kpr yaplmtr. Hendek 1932ye kadar mevcuttu. 1878 senesine kadar kale giriinde yer alan taa hakkedilmi tarih kitbe, ayn yl iindeki Avusturya igalinden sonra kaybolmutur. Burada cami ve tarih bina azdr, fakat Yugoslav dnemi idaresinin drt elle sarld ve gz bebei gibi koruduu bir kpr vardr. Bir bendin altnda kalma tehlikesi sz konusu olunca, tek tek, ta ta skerek, yeni bir temel yaparak 3,50 km. batda, byk nem tayan Aslan Aa Kprsn yeniden ina etmilerdir. Arslan Aa Kprs drt gzl, muhteem bir eser olup byk aklklar 20 metreyi amakta, seyretmeye doyulamayacak bir manzara arzetmektedir. 225 Kpr 1570-1574 yllar arasnda ve tamamen kesme tala kaplanm, ii kgirle beton gibi doldurulmutur. Burada boyu 108 m., eni 6 arn olan bir kpr daha vard. 1876daki isyan srasnda yok olmutur. 226 Kale ve Saat Kulesi. Kasabann kalesi Osmanllar tarafndan yaplmtr. 227 1878e kadar mslmanlarda kalan kalenin mehur kuleleri Hkmet, Hac Hasan, Saraolu ve Hac smil adlarn tayordu. Slihzde ve Canzde tabyalar da mehurdur. 228 Kale iinde sa arka tarafta bir eve yapm duran saat kulesini Resulbeyzde Osman Kaptan yaptrmtr. 3,70 x 3,70 m. ebadnda 15 m. yksekliindedir. Tamamen XIX. asr rokoko-rokay slbunda ve 1917den beri almamaktadr.

224 225

Hamdija Kreevljakovi i Hamdija Kapidi, Stari hercegovaki gradovi, Sarajevo 1954, s. 15-16. Alija Beyti, Spomenici Osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, POF III-IV, Sarajevo 1952/53, s.274. 226 Mehmed Mujezinovi-Demal eli, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1969, s. 250. 227 Hamdija Kreevljakovi i H. Kapidi, Stari hercegovaki gradovi, Nae starine II, Sarajevo 1954, s. 15. 228 Hamdija Kreevljakovi, Sahat-kule u Bosni i Hercegovini, Nase Starine IV, Sarajevo 1957, s. 26.

84

Resulbeyzde Osman Paa (Osman Paa Resulbegovi) Camii. Duvarlar bir hat zerine olmayan, sa duvarnda yerde, solda iki krk bulunan drt kesi de gnyesiz ve gzellikten mahrum bir camidir. Kble duvarnn i genilii 12 m., mihrap duvarnda 11,50 metredir. Derinlii mihverde 13 m. kadardr. Kble duvarnda iki altlk, sa duvarda iki alt, iki stlk, mihrap duvarnda da yine iki alt, iki stlk, sol duvarda ise birer pencere vardr. Tavan tekne eklindedir. Minare sa duvarn ortalk yerine sanki kazara oturuvermi gibidir. Bina ile hibir balants yoktur. Revak T eklinde veya gnye, yma ayaklara oturur. Aralarn balayan kemerler memelidir. Resul Bey Kona. Nehrin zerinde aa yukar 70 x 110 m., yan 7700 m2 bir saha zerine avlular, baheler, hizmet yerleri, asl konak ve hizmetkrlar iin bir daireden meydana gelen byk bir kaptan konadr. Kapsnn stnde kemer anahtarnda 1188 (1774-1775) tarihi, iki tarafnda hill ve sanda bir kl resmi vardr. Kap kesme tatandr. En stnde di di su (eklinde ssleme) vardr. Asl konak Osmanl slbunun ferah, i ac nispetlerinde ina edilmitir. st pencereler kemerlidir. Tavanlar olduka zarif talarla sslenmi, divanhaneye birbirinden farkl genilikte kenar sudan sonra, ortaya bir tekne tavan oturtulmutur. Konak binas 1992 senesinde Srplar tarafndan yklmtr. II. Dnya Sava ve zellikle 1992-1995 sava srasnda Trebinyede yaayan Bonaklar, Srplar tarafndan byk zulm grmlerdir. Srplar gerek slm gerek kltrel her trl mimariyi yok etmilerdir. Savatan sonra Trebinye halk geri dnmeye balam ve kendi evlerinin yan sra din ve kltrel eserleri de tamire girimilerdir. Bu erevede yukarda ad geen Resulbeyzde Osman Paa Camii yeniden ina edilmitir. 3.26.2. Sultan Ahmed Camii III. Ahmed adna yaplm atl, kesme tatan, basit minareli bir camidir. Cami ehir merkezinde olup ehrin iinden geen Trebinia nehrine ok yakndr (bk. F. 1182 120). Etrafndaki kk mezarlkla beraber 188 m dir. Cami 1719da Resulbeyzde Osman Paa tarafndan III. Ahmed adna yaptrlmtr. Bu sebeple Bosnadaki pek ok serhat camisi gibi Hnkr Camii diye de anlmaktadr. nas iin Dubrovnikten ustalar getirtilmitir. Dubrovnik Arivinde 1719da yazlm bir mektup yer almaktadr. Mektupta cami inas iin iki usta arandndan sz edilmektedir. Bir gre gre bu cami, Trebinyede cami kalmadndan mecburen ve Srplarn XVII. yzyln sonunda, son zamanlara kadar mevcut olan Polite yktklar caminin talaryla yaplmtr. 229 Cami aslnda 4 m. ykseklikte 8,50 m. i ebadnda basit bir mahalle mescididir. Altta alt penceresi vardr. stlerde gelii gzel mazgal gibi delikler almtr. 12 m. ykseklii olan minareye iten bir merdivenle klmaktadr. Daha nceki 2 metrelik bir sundurmas biraz derinletirilmitir. erefenin korkuluunun iinde, 1132 (1720) tarihi vardr ki, III. Ahmed devrine dellet etmektedir. 230 Caminin imam bilinmektedir. 1 Cemziyelevvel 1284 (6 Eyll 1867) tarihli Trebinye Kad Siciline gre cami serhat boyunda kalmtr ve vakf yoktur. Onun iin imama, Sleyman halifenin olu mer Efendiye, gmrk geliri zerinden devletten ylda 21,5 groa (Alman paras) ve 50 riyal (?) maa tahsis edilmitir.
229 230

Mustafa Busuladi, Osman-paa Resulbegovi, Kalendar Gajret, Sarajevo 1938, s. 280. Mehmed Kreevljakovi, Islamska Epigrafika BIH, Knjiga III, Sarajevo 1982, s. 358.

85

Caminin son imamlar Hfz Smayil Efendi atovi ve Zlfikar Efendi Sadovi idiler. Hnkr Camii, I. Dnya Savana kadar ak kalm ve 1918de kapanmtr (bk. F. 118). Trebinye Diyanet leri Bakanl (Odbor Z-e) daha sonra buray restore etmi ve uzun zaman mektep (Kuran kursu) olarak kullanlmtr. 231 Kble duvarnn nnde kk ve eski bir mezarlk vardr. Bugn bundan bir eser kalmamtr (bk. F. 116). Fakat harap vaziyette tek bir mezar seilmektedir. Bu mezar hakknda iki rivayet vardr. lkine gre, kabir ezan okurken dp len bir mezzine aittir. Dier rivayete gre Srplarn vaktiyle Politeki camide yaptklar katliamdan yaral kurtulup buraya eritiinde len birine aittir. Mezarlk iinde eski ve byk iki hlamur aac vardr. Cami 1976da tamir grmtr. 232 1992-1995 savanda Srplar tarafndan tamamen yklmtr. Caminin olduu yerde minare ve duvar talarndan ok az miktarda (sadece yarm kamyonet dolduracak kadar) ta kalmtr. Bunlarn fotoraf ek blmde verildi (bk. F. 117).

231 232

Hivzija Hasandedi, Muslimanska batina u istonoj Hercegovini, Sarajevo 1990, s. 236-237. bid, s. 237.

86

3.27. VEGRAD ve SULTAN SLEYMAN CAM

3.27.1.Viegrad Bosna-Hersekin gneydousunda yer alan Vigrad Osmanllar 1462de fethetmitir. 1462-1565 yllar arasnda Viegrad kadlk merkezi olup, Knejina ve Glasinac kasabalar buraya bal idi. Saraybosnann 128 km. dousunda Srbistan snrna yakndr. ehirde Osmanllardan kalan tarih eserler vardr. Viegraddan hemen sonra Srbistan snrna girer girmez, sanki buralarda Osmanllar hibir eser brakmam gibi, btn tarih eserler yok edilmitir, mesel Ujiedeki otuz camiden numunelik bir eser dahi kalmamtr. Evliya elebi Viegradn Hersek sancana tbi msellem ve muaf (her nevi vergiden affolunmu) kaza olduunu, Sokollu Mehmed Paa mtevellisinin ehrin hkimi mevkiinde bulunduunu, Drina nehrinin kenarnda yumurta biiminde bir tmsek stnde be keli, yetmi kale eri olan bir hisarnn mevcut olduunu yazmaktadr. Kalenin iinde kk bir cami, varounda 700 ev, dilk bir cami, 10.000 at alacak kadar geni bir han, 300 dkkn, latif bir hamam ve emeler vardr. 233 Drina zerindeki kpr, insan hayrette brakan gzellik ve azamete sahiptir. Kpr aknts sert Drina nehri zerinde pek heybetli bir manzara arzetmektedir; bir tanesi dierlerine nazaran kk olmak zere on bir gz vardr; orta gzn iki ayak arasndaki aydnl 14,79 m., alak su seviyesinden deme stne ykseklii 15,39 metredir; dier gzler 11,5-13,5 m. arasnda deimekte olup, sondaki dierlerine nazaran kk, ancak 5,20 metredir; kprnn btn uzunluu 179, yan kol 120, genilik 4,30 metredir. Sokollu Mehmed Paa adna Mimar Sinann yapt kpr Tezkiretl-ebniyede de zikredilmektedir.234 Kpr tamamen kesme tatan yaplmtr; korkuluklar da dolu ta levhalardandr. Kprnn salaml Bosna-Hersek havzasnda bir darbmesel halini almtr. Kprnn yapmna balama ve biti kitbesi yoktur; biri Nihd 235 dieri Hd tarafndan yazlan iki ayr tarih manzumesi vardr, her ikisi de kprnn yapln 985 (1577) olarak gstermektedir. Sokollu Mehmed Paann domu olduu Viegrad civarndaki Rudoda kurun rtl ve 1806 ihtillinde tahribata urayan bir camisi, mektebi, misafirhanesi, imareti, bir su kemeri, kervansaray, temmeleri ksmen grnen hamam ve bir su hazinesi 1806 ihtillinde yanan birok dkkn bulunduu bildirilmektedir. Viegradda eski mimari tarzda Gazanfer Bey Camii (dier ad Atik Camii) bulunmaktadr; bina kiremitle rtl, minaresi tatr. 236 Atik Camii dendiine gre, en eskisi budur. Cami 7,20 x 8,70 m. i lsnde, 82 cm. duvarl, sekiz adet uzun sivri pencereli, harimi hi de sevimli olmayan yepyeni bir binadr. 2005 ylnda caminin al yapld ve Viegradn tek camisidir. Burada daha nce bulunan eserlerden Hac brhim, 237
233 234

Evliy elebi, Seyhatnme, V, s. 542. Ahmed Refik, Mimar Sinan, stanbul 1931, s. 70. 235 Nihd Prizrenli bir airdir; Bosna kads olmutur, Sicil, IV, 596. 236 Sulejman Kemura, Kulturno-Istorijski spomenici-vlasnitvo Islamske Zajednice, Glasnik IVZ-e BIH IV, Sarajevo 1953, s. 372. 237 BBA, Kmil Kepeci Tasnifi, s. 82.

87

Hnkr, Kale ve Ridvan Aa camileri, 238 1992 ylna kadar Viegrada bal Jlijeb (1550), Drinska (1895), Orahovia (1566), Medyeda (1991) ve Vlahovie (1550) camileridir. 1992-1995 savanda Srplar tarafndan hepsi ykld. 239 Hac Memi Mektebi, Viegrad Medresesi, Sokolu Mehmed Paa mareti ve Kervansaray, Gazi Hasan Paa Hamam ve emesi 240 artk mevcut deildir. Viegrad kazasnda, yukar Dobrunda Sultan Sleyman Camii vardr. Dobrun da Viegrad gibi XV. yzylda Pavlovi ailesinin mlk idi. 3.27.2. Sultan Sleyman Camii Evliya elebi, Dobrun Kalesinin yaln kaya zerinde ve havaleleri, yani ierinin seviyesinden yksek yerler bulunmakla beraber, bu havaleyi iki byk burcun karladn yazmaktadr. Evliya elebinin rivayetine gre, kaleyi Hersekolu Ahmed Paa fethetmitir. Aa varota 150 ev olduuna gre, o zaman da ok kk bir yerdi. Evliya elebi, Sultan Sleyman Camiinin harabeye yz tuttuunu ve Melek Ahmed Paa tarafndan yenilenerek imar olduunu bildirmektedir. Ahmed Paa, camilerle beraber birka dkkn da ina etmitir. Minaresi eski, gvdesi kaln ve kiremit rtldr. Srbistandan Bosnaya girer girmez bir tepecik zerindeki cami, hemen gze arpmaktadr. 1992-1995 savanda Srplar camiyi yktlar ve caminin yaknnda, nceleri kk olan kiliseyi ok byk bir ekilde yeniden yaptlar. 2005te, yukarda bahsedilen Atik Camiinin alnda Dobrundaki Sultan Sleyman Camii iin ok byk miktarda para toplanmtr. Caminin alna katldmz iin burada verilen bilgileri birinci elden temin ettik. Caminin hemen karsnda Musall Mezarl bulunmaktadr. Burada yaklak yirmi adet eski mezar ta bulunmaktadr. Bir tan zerinde Allah, Muhammed, Eb Bekir, mer, Osman ve Ali Arapa olarak yazldr. Bugne kadar Bosnann herhangi bir yerinde byle mezar tana rastlamadk. Ayrca burada bir Trbe de vardr. 241 Caminin yapmna Nisan 2005 tarihinde yeniden baland ve bugn binann kaba inaat bitmi durumdadr. Duvarlar tula, at drtl kiremitle rtlmtr (bk. F. 122). Ebad 10 x 12 metredir. Mihrap tula, minber ve krs ahap, mahfil betondur. Binann drt tarafnda ikier pencere bulunmaktadr. Giri kaps ahaptr. Minare tek erefeli ve 20 m. ykseklikte, camiden ayr olarak yaplmtr (bk. F. 121). Son cemaat yerinin direkleri ahaptr. Cami inaat halen devam etmekte olup, Bosna Diyanet ileri Bakanlnn planlamasna gre, al 02 Eyll 2006 tarihinde gerekleecektir.

238 239

bid, s. 82. Muharem Omerdi, Prilozi izuavanju genocida nad Bonjacima (1992-1995), Sarajevo 1999, s. 148. 240 BBA, Kmil Kepeci Tasnifi, s. 82. 241 Mehmed Mujezinovi, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 122.

88

3.28. VLASENCA ve CAMLER

3.28.1. Vlasenica Vlasenica (Vlasenitsa), Dou Bosnada Javor dann kuzeydousunda Saraybosnaya giden yollarn kesime noktasnda yer alr. XV. yzyln ortalarnda Trklerin eline geti. Ayn yllarda Bira ile birlikte Kneina kadlna bal olan Vlasenica kasabas kaynaklarda ilk defa gemektedir. Vlasenica, zaman iinde Biran roln stlenmeye balad. Bira, esasen Vlasenica varounu da kapsayan ve Yukar Bira (Gornji Bira) ve Aa Bira (Donji Bira) olarak ikiye ayrlan daha geni bir alan kapsamaktayd. Yukar Bira, genellikle Jadar rmann orta kesimini kapsarken, Aa Bira, Drinyaa (Drinjaa) rmann akt blgenin orta kesimini iine almaktadr. Vlasenica hakknda yerel yneticiler dneminden kalan yazl kaynaklar yoksa da, bugnk Vlasenicann Trklerin fethinden daha nce kurulduu bilinmektedir. XVIII. yzyl ortalarnda kan yangn Knejinay tamamen yok etmi, geriye Selmiye (veya Selimiye) Camii ile baka bir caminin ta minaresi kalm ve kadlk merkezi de Vlasenicaya nakledilmitir. Vlasenica, kadlk makam dnda yan ve serdarlara da sahipti; bunlardan ilki, Vlasenicay Bosna beylerbeyiliinin merkezi Travnikteki yan Meclisinde temsil ederken, dieri bu kadlktaki yenierilerin asker komutanyd. yan ve serdarlk hizmetleri, Sultan II. Mahmudun reform hareketiyle lavedildi. 1878 ylna kadar Vlasenicada sadece Bonaklar ve Srplar yaamaktayd. 1879 ve 1885 yllarndaki nfus aadaki gibidir:

1879 ylnda 330 hanede Mslman Ortodoks Yahudi Toplam 1374 258 8 1640

1885 ylnda 413 hanede Mslman Ortodoks Katolik Yahudi Grekokatolik Toplam 1394 488 36 36 1 1955

89

1921e gelindiinde 438 hanede 427 aile bulunurken, nfus 1766 kiiye dmt. Buna gre hane says 1879dan 1921e kadar 108 hane artarken, nfus says sadece 136 kii artyordu. Bunun sebebi gler, isizlik ve I. Dnya Sava idi. 1878 ylna kadar yaplan mimari eserler hakknda kesin bilgi olmamakla beraber, Avusturya igali ncesinde daha fazlayd. Vlasenicada Ftih Camiinin yannda ar Camii (arijska Damija) dier ad Hayriye Camii (Hajrija Damija), mekteb-i ibtid ve medrese bulunuyordu. Hayriye Camiinin mihrabnn yaklak 10 m. nnde, II. Dnya Savana kadar, ta, kerpi ve aatan yaplm 4 x 4 m. byklnde bir trbe yer alyordu. Halk inanna gre, Vlasenicann fethinden hemen nce ehit den, Ftih Sultan Mehmedin sekin bir askeri medfundur. II. Dnya Savandan sonra trbenin bulunduu yere ehrin slm Cemaati Meclisi, 3 x 3 m. byklnde kesme tatan bir duvar rmtr. Vlasenicada grev yapan kadlar, Rogatical Mustafa teta (teta) Efendi (Vlasenicada vefat etti), Daha sonra Yksek eriat Mahkemesi hkimliine getirilen Saraybosnal Muhammed Muyagi (Mujagi) Efendi, Brkolu Slih Haciergi (Hadiergi) Efendi, smil Efendi, Saraybosnal Muhammed mamovi Efendi, Avusturya igali dneminde blge reisi olan Tuzlal Ahmed oki (oki) Efendi ile kadlarn sonuncusu olan Korajl Mustafa Abdurahmanovi Efendidir. Vlasenicada, bir blmnn misafirhane olarak kullanld genie bir han da vard. Hann bu blmnde yolcular geceleri kalyor ve kendilerine yemek ikram ediliyordu. Geen yzyln ortalarnda bu han Sleyman Salaharovi Efendiye ait iken, onun 1894deki vefat zerine miras yoluyla Kadi sllesine geti. 242 4 Eyll 1862de Osmanl ile garantr lkeler ngiltere, Rusya, Fransa, Avusturya, Prusya ve talya ile varlan stanbul Konferans sonularna gre mslman halk Srbistandan ve dolaysyla Belgraddan g etmek zorunda kald.

Sokol ve Ujitse surlarnn ykm zerine de Tihi (Tihi), Durmi (Durmi), orhasanovi (orhasanovi) ve dier birok mslman aile Drina nehrinin te yakasndaki Vlasenicaya hicret etti. Vlasenicada bulunan camilerin en nemlisi Ftih Sultan Mehmed Camiidir.

3.28.2. FTH SULTAN MEHMED CAM Orta byklkte bir yap olan caminin minaresi aat. ki girii vard. Aa ilemeli kubbesi dikkat ekiciydi. 1942de ykma urad ve bir daha da onarlamad (bk. F. 123). 60 x 22 cm. byklndeki ta mermer zerinde bir beyit kazldr. Yaz metnini, tam ortadan Allah lafzn kaba bir biimde silinmi altgen ikiye blmektedir. Yaz metniyle levha, cami ykntlarndan 1952de karlmtr. paraya blnen yaz metni ksmen zarar grmtr.
242

Hamdija Kreevljakovi, Hanovi i Kervansaraji u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1957, s. 107.

90

Hayrt- sultn Muhammed Han aleyhi'r-rahme ve'lgufrn

Allah

Kl efaat Muhammed bu camii ehrine shib Aga ve Hseyin Efendi ve Hasan ve Slih Aga gufira leh.

Caminin yan banda birka mezar ta ile kk bir mezarlk ve yannda yre sakinlerinin, bir ehide ait olduu syledikleri trbe yer alyordu. Trbe yklm ve bugne kadar etraf demirle evrilmi olduu halde, sadece mezar ta korunabilmitir. Mezar talarnn zerinde hibir yaz olmad gibi herhangi bir sanat deeri de yoktur. Hazresinde caminin imam-hatibi Tuzlal Hac brhim Efendi medfundur. 1310 (1892/92) ylnda vefat etmitir. 243 Mezzinin minareye kamad gnlerde ezan okumak iin yaplan bir ezan ta da bugne kadar korunmutur. Caminin tannm imamlar: Mustafa urta Efendi, Hseyin Demirovi Efendi, Hfz Seyfo Mehanovi Efendi, Hfz Mustafa Sui Efendidir. Hfz Seyfo Mehanovi Efendi hfzn ve ilkrenimini Vlasenicada, medreseyi Saraybosnadaki Gazi Hsrev Bey Medresesinde, yksek renimini de stanbulda yapt belirtilmektedir. Vlasenicada kendi evinde 1941de ldrlmtr. Hfz Mustafa Sui Efendi, 1890de Vlasenicada dodu. Din eitimini ve hfzn, iki dnya sava arasnda imam ve muallim olarak grev yapt yerde tamamlad. II. Dnya Savanda Kuzeydou Bosnadaki Tuzla ehrine hicret etti, 1965 ylndaki emekliliine kadar Alaca Camiinin imamln yapt. 8 Ocak 1967 tarihinde vefat etti ve Tuzlada Bori 244 (Bori) Mezarlna defnedildi. Ftih Sultan Mehmed Camii adyla ikinci bir cami de, bugn sadece harabeleri bulunan Kulat Kalesindedir. 3.28.3. KULAT FTH SULTAN MEHMED CAM Zvornikin gneyinde, Jadar ve Drinyaa rmaklarnn kesitii noktada, Bratunac ve Vlasenica yolu zerinde, yaklak 100 m. yksekliindeki bugn dahi ulalmas zor bir kayaln zerine yerlemi Ortaa ehri Kulatn izleri grlmektedir (bk. F. 127). Kulat Kalesi ile ilgili ilk kayda 1345te rastlanmaktadr. Kulatn alt kesiminde Kulat Meydan bulunuyordu ki, 1369 ylna ait tarih kaynaklarndan burada nemli bir ticaret merkezinin olduu anlalmaktadr.

243 244

Mehmed Mujezinovi, Islamska epigrafika BIH, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 143-4. Hifzija Suljki, Objekti islamske kulture u Vlasenici, Islamska misao 1989, nr. 124, Sarajevo 1989, s. 38.

91

Osmanllar Kulat 1463 ylnda fethetmi ve buraya kendi garnizonlarn yerletirmilerdir. Evliya elebiye gre Ftih Sultan Mehmed Camiinin, ierisinde ina edildii bir Ortaa ehri olan Kulatn kalntlar mevcuttur. Kulattaki camiden, 1657de buradan gemi olan Fransz seyyah Quiqclet de bahsetmektedir. 245 Trkler, Kulat fethettikten sonra asker birliklerini yerletirmi ve 1476-78 ylnda, ilk kaytlarna rastlanan nahiyeyi kurmulardr. Kulatta 1992-1995 savana kadar surlarn dnda 6,50 x 6,50 m. byklnde olduka yksek ve byk ahap tavana ve kk ahap bir minareye sahip cami bulunmaktayd. Cami sava srasnda nce yakld (bk. F. 124-128), ardndan yakn ve uzak evresindeki birok cami ile ayn kaderi paylaarak yerle bir edildi. Kulattan aaya doru inerken, Pahlyeviinin (Pahljevii) altnda (cami ile ayn kaderi paylaan ky) Podkulat (Podkulat - Kulatalt) semtinin izlerine rastlamaktadr. Semtin st yannda eski mezarlk bulunmaktadr. Sark ilenmi iki mezar tann her ikisinde 1161
(1748) yl yer alrken, ncsnde 1178 (1764) yl ve kk bir kl ile enam duas

bulunmaktadr. Bunlarn dnda topraa gmlm birok mezar bal bulunmaktadr.

Kulat'ta zerinde kl sreti bulunan mezar tann izimi

245

Mehmed Mujezinovi, Islamska epigrafika BIH, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 138.

92

3.29. VRANDUK ve FTH SULTAN MEHMED CAM

3.29.1. Vranduk Zenicann 10 km. batsnda, Doboy yolu zerinde, Bosna nehrinin getii kayalklar zerinde kurulmutur. Vrandukun iki binyllk bir tarihi vardr. Birok seyahatnme ve belgede, Bosnann en ilgin ve salam ehri idi. Vranduka ou zaman Bosnann kaps denirdi. nk dnyann deiik yerlerinden gelen yabanclar uzun yzyllar boyunca kendilerini ancak orada koruyabiliyorlard. Tarih kaytlara gre Vranduku ele geiren Bosnaya da rahata girebilmitir. Osmanllar Vranduku 1463-1878 yllar arasnda nemli bir asker merkez yapm ve bir ehir zellii kazandrmlardr. Ynetim merkezi, esnaf kurulular, Ftih Sultan Mehmed Camii, mektep ve eme gibi nemli eserler meydana getirmilerdir. 1852ye kadar Vranduku asker dizdar ynetmitir. Deiik kaynaklarda Vranduk dizdar olarak Osman Aann olu Ali Aa (1678), Fetullah Aa (1740), Beir Aa (1744), Hac Mehmed Aa (1825-1835) ve Bekir Bey (1840) grev yapmtr. 246 Bosnann gemiinde ok nemli bir yer tutan Vranduk, ehir ve kale olarak bugn de nemini korumaktadr. Birok saldr ve ykma ramen ayakta kalabilmitir. 247 29.2. Vrandukta Kale ve Ftih Sultan Mehmed Camii Kale, Zenicann 10 km. kuzeyinde alt ke bir bur, bir kap kulesi, olduka uzun mazgall seirdim yollu sur ile evrilmitir (bk. F. 133). Avlu iinde Ftih Sultan Mehmed Camii bulunmaktadr (bk. F. 129-132). Kaynaklarda hem Sultan Mehmed hem de Hnkr Camii olarak gemektedir. Kalede asker birliin (1468 veya 1469) banda, ayn zamanda imamlk da yapan Muhyiddin mam isminde bir zat bulunmaktayd. mama dier grevlilerle birlikte Podgorica Brod nahiyesinde Babine ve Tre kyleri timar olarak verilmitir. Cami, Ftih Sultan Mehmed zamannda yapld iin, imamlk grevi kesintisiz olarak devam etmi ve imamn maa, ou zaman aynen asker kurumlardaki gibi pein denmitir. 1516 ylnda smil Bey imamla getirilmi, 4 Receb 940 - 2 ban 941 (19 ocak 1534 - 05 ubat 1535) tarihleri arasndaki ksa bir sre istisna tutulursa, 1540a devam etmitir. O zamandan itibaren kendisine Bukovina ky bal kalm ve geliri deimeden 1600 ake olarak devam etmitir. 248 Bosna Valisi Silhdar Abdullah Paann kard bir berattan anlaldna gre, Muharrem 1195 (28 Aralk 1780 26 Ocak 1781) tarihinde Vranduktaki Has Camii iin Brod nahiyesinden Ali Halifeyi imam ve hatip olarak grevlendirmitir. Bu belge Vranduk mamovi ailesinde korunmaktadr, mamovi ailesinden pek ok kii imamlk grevi yapmtr.

246 247

Hamdija Kreevljakovi, Stari bosanski gradovi, Nae starine, Sarajevo 1953, s. 20. Salih Jalimam, Vrijeme, Zenica, 2004, s. 13. 248 Aladin Husi, O imamskoj slubi u tvravama bosanskog sandaka u 15. i prvoj polovini 16. vijeka, Muallim I/2000, nr. 4, Sarajevo 2000, s. 95.

93

Bosnada ilk yaplan camiler arasnda olup, 1463-1481 yllar arasnda Ftih Sultan Mehmed adna yaplmtr. 249 Caminin mimarisi ok basittir, kiremitli gen atsnn ortasndan ahap minaresi ykselmektedir (bk F. 132). Dar bir sokak zerindedir ve br kenar yardr. evresinde bahe ve mezarlk bulunmamaktadr. Caminin i mekn ok kktr. st katta mahfille birlikte alan biraz genilemektedir. Minber ve mihrab ahap olup mimari deeri yoktur (bk. F. 126). Camiye kble istikametindeki yoldan birka basamak inildikten sonra kk bir kapdan girilmektedir. Gnmzde be vakit namaz klnan ve varln devam ettiren tek camidir. Kalenin btnlnn bir parasn tekil etmektedir. Kalenin altnda meyve aal yeil alanlar, zellikle kiraz aalar bulunmaktadr.

Hamdija Kreevljakovi, Hadi Alijagin vakuf u Vranduku, Narodna uzdanica 1944, Sarajevo, 1943, s. 32-36.

249

94

3.30. YAYE ve SULTAN SLEYMAN CAM 3.30.1. Yaye Banalukann kuzeyinde ve Travnik yolu zerinde Vrbas ve Pliva nehirlerinin birletii yerdedir. Yzlm 350 km2dir ve Bosnann ortasnda yer almaktadr. Merkezinden 5. km uzaklkta Byk ve Kk Pliva gleri bulunmaktadr. ehrin etraf da ve ormanlarla evrilidir. Yaye Katolik Bosna krallarnn son pyitaht olmutur. Yaye (Jaje) Bonakata yumurta demektir. Kalenin bulunduu tepe yass ve yumurtaya benzemekte olduu iin adnn buradan gelmi olmas muhtemeldir. ehri Ftih Sultan Mehmed almsa da, Macarlarn akn neticesinde epeyce zaman ellerinde kalm, nihayet hicr 930larda Gazi Hsrev Bey tarafndan fethedilmitir. Fetih mjdesini Kann Sultan Sleymana gtren de Hsam Kaptan olmutur. Kaptana mkfat olarak dizdarlk verilmitir. Trbesi de buradadr. 250 Evliya elebi, kalenin kesi olup iki kaps bulunduunu, iki nehrin kenarndaki kayalardan minare yksekliinden, iddetle akan sularn evirdii deirmenler olduunu kaydeder. Evliya elebi zamannda kuzeye bakan surlar yklmtr. Kale snr iinde 1000 ev, byk kiliseden bozma Kann Sleyman Camii, Melek Ahmed Paa Camii, medrese, mektep ve hamam, i kalede harap bir saray ile bir mescid bulunduunu belirtir. Pliva deresi zerinde byk bir ahap kpr olduunu, karsndaki varota 500 rey evi, Vrbasn kar sahilinde de 300 kadar evin bulunduu ikinci bir varoun mevcut olduunu ilve eder. ehir toplam 1800 hanedir. Hristiyanlar ihanetlerinden dolay kalenin iine alnmazlard. Burada Ftih Sultan Mehmed Camii imam Ali Efendi, eyh Mustafa Efendi, o sralarda vefat eden Sergzet rislesi yazar Vizzde Hrrem elebi ve kalenin fethinde ilk dizdar Hsam Kaptan trbeleri vardr. 251 Dizdar Hsam Aa Camii. Dtan da 6,40 x 5,65 m. ebadnda minaresiz, st tahta kiremitli, dik bir atyla rtldr. Camiyi, kalenin ilk dizdar Hsam Aa XVI. yzylda yaptrmtr. Birka kere onarm grmtr. 252 Esm Sultan Camii. Bosna valilii de yapm olan Sadrazam Muhsinzde Mehmed Paann hanm ve III. Ahmedin kz Esm Sultann 1753te yaptrd gzel bir camidir. Kesme tatan bedenli sekiz pencereyi muhtev, kasnakl, kubbeli, son cemaat yeri ahap atl, ehrin en gzel ve kubbeli tek camisidir. Krev keliklere oturan tek kubbeyle rtldr. ebad 9,50 x 10 m. olup duvarlar 1,15 metredir. Son cemaat yeri kubbeli, derinlii 4 metredir. Sa duvaryla beraber, kble ve mihrap duvarlarnda altl stl iki sra pencere ve sa duvarla, mihrap duvarnda nc srada birer penceresi bulunmaktadr. Sol duvarda ise iki altlk ve bir tepelik bulunmaktadr. Kasnakta da sekizinci pencere almtr. ksmn her taraf sval idi. Mihrap ok yksek ve mermerden yaplmt. 1992-1995 savanda cami ok byk zarar grmtr. Gnmzde yapm ve onarm devam etmektedir.

250 251

Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimr Eserleri Yugoslavya, II, stanbul 1981, s. 516. Evliya elebi, Seyahatnme, V, s. 501-503. 252 Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika BIH, knjga II, Sarajevo 1977, s. 271-272.

95

Hac Muharem Bey Camii. Baka bir ad da aml Camiidir. Dik atl revak ve minaresi ahaptr. Dtan da 8,20 x 9,50 m. ebadnda ve son cemaat yerinin derinlii 4 metredir. Revak sekiz diree oturmaktadr. mahfil iki direk stndedir. Camide alt srada iki, ste sada bir, solda iki pencere vardr. Haddan Camii. Haddan demirciler demektir. Duvarlar tatan, harimde be byk, son cemaat yerine daha ufak pencere, kemerli dairev ve stlerinde Avrupa silmeler bulunan, minaresiz, garip bir camidir. 253 Sinan Bey Camii. 5 x 5,55 m. ebadnda, duvar kalnl 70 cm., tahta kiremitli ve ahap minarelidir. Sada , mihrap duvarnda iki pencere, iten pek bask bir kubbesi vardr. Ahap minare atnn ortasndan kar. 3,30 m. derinliinde bir ahap revak da bulunmaktadr. Mahallinde buna Oki ismi de veriliyor. Ramazan Bey Camii. Kalenin Travnik kapsna yakn olan cami 10 x 10 m. lsnde ahap minareli, kaps kesme tatandr. Hazresinde mhim kiilerin kabirleri vardr. 254 Yaye ehrinde cami ve mescid dnda Melek Ahmed Paann medresesi, mektebi, tekkesi, han ve hamam, Hac erife Hanm emesi, saat kulesi, misafirhane, kpr ve be tane trbe bulunmaktadr. 255 3.30.2. Sultan Sleyman Camii Evliya elebi, kiliseden bozma olduunu yazmaktadr. Ayrca Babakanlk Arivinde de (Kmil Kepeci, Bosna-Hersek, s. 82, tarih 1117, nr. 20545) kaytldr. Osmanllar bu kiliseyi 1528de camiye evirmilerdir (bk. F. 135). Camiye evrilirken duvarlar yaklak 2 m. kadar ykseltilmitir (bk. F. 136). Binann drt bir tarafn dolaan stste sekiz sra farkl ta, bunu aka gstermektedir. Minare olarak kullanlan an kulesi de (sveti luka) halen ayaktadr (bk. F. 139). Ancak hemen yol kenarnda meyilli bir alan zerindeki caminin ne dam ne de kaplar kalmtr. Ta duvarlar da otlar brmtr (bk. F. 137). Birka kk penceresi tala rlm, bazlarnda da demir parmaklklar vardr. Duvarlarnn halinden ve mihrabn zeminden muayyen bir ykseklikte olmasndan dolay, binann vaktiyle bir bodruma sahip olduu anlalmakta ve bu hal bazlarna gre onun pek eski bir Bogomil kilisesi olduuna dellet etmektedir (bk. F. 138). Yayede 1833 ylnda byk bir yangn meydana gelmi ve cami byk zarar grmtr. 256 Yangndan sonra sadece drt duvar tamir edilmi ve bu haliyle devlet tarafndan korumaya alnmtr. Katolikler Avusturya ynetimine tekrar kilise olarak yaplmas iin bavurduklar iin, tekrar cami olarak yaplmasna dnemin Avusturya Devleti izin vermemitir. Bu yzden cami halen harap vaziyettedir. Bu bilgiler gnmz Yaye ehri imam Rmiz Efendi Beiroviten alnmtr. Girii ana yoldan olan caminin kaps tektir (bk. F. 140-141). Bina kesme tatantan yaplmtr. Mihrap tal duvarn iine yerletirilmitir.

253 254

bid, s. 276. bid, s. 269. 255 Demal eli i Mehmed Mujezinovi, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Biblioteka Kulturno Naslijee BIH, Sarajevo 1969, s. 130-131. 256 bid, s. 259.

96

3.31. ZENA ve SULTAN AHMED CAM

3.31.1. Zenia Bosna nehri zerinde dk ve orta dzeyde ykseltiler arasnda deniz seviyesinden 316 m. ykseklikte yer almaktadr. 257 Klar ok souktur, yazlar ok scak, nem oran yksektir. Zeniann etraf Lava ve Babinia gibi Bosna nehrine katlan birok kk akarsu ile kuatlmtr. ehrin kuruluu ve ald adla ilgili birka rivayet vardr. Slav dillerinde Zenica gz bebei demektir. Zenia ovann merkezinde olduu iin bu ad almtr. 258 Zenia, ad olarak 1436 senesinde gemektedir. Osmanllar Zeniay 1463te fethedip Brod nahiyesinin merkezi yapmlardr. 259 1616da Brod vilyetine Bobova, Lava, Brod, Lepenia, Maglay ve Ozren yerleim merkezleri bal idi. Abdiyann olu Hac Meni, Zeniada mescid ve imam lojman ina etmi ve bu hayratlar iin 10.000 ake vakfetmitir. 260 XVII. yzyln ilk yarsnda Zeniada kadln var olduunu renmekteyiz. 1649da Ahmed Paa, Zenia kadsna bir buyurtu yollamtr. Buyurtuda, papazlar tarafndan kiliselerde yardm toplanmas esnasnda, kadnn buralarda bir gzlemci bulundurmas talep edilmektedir. 261 XVII. yzyln ortasnda Zenia Merkez Camii ile beraber ar da kurulmutur. XVII. yzyln sonunda ve XVIII. yzyln banda Macaristan ve Slavonyadan, aralarnda Budapeteli bir kadnn da bulunduu baz mslman muhacirler Zeniaya gelmilerdir. 262 1865te Travnik kaza, Zenia nahiye olmu ve Osmanllar ayrlncaya kadar da byle kalmtr. 263 Osmanllar Zeniada camiler, mektepler, medreseler, hanlar, hamamlar, imaretler, kervansaraylar, misafirhaneler, kprler, emeler ve saat kuleleri ina etmilerdir. Osmanllar zamannda ehir merkezinde, iinde kaymakam ve kadnn makamlarnn bulunduu bir konak vard. 1891de Avusturyallar dneminde konak binas ilvelerle geniletilmitir. Bu bina gnmzde Zenia mftl olarak kullanlmaktadr. Camiler Seymen Camii. ardan Musallya giderken eski Zenia mntkasnda yer almaktadr. Byk ve salam bir yapdr. Kimin tarafndan ve ne zaman yapld bilinmemektedir. Zeniadaki en eski camidir. sminden dolay bir asker tarafndan yaptrld dnlmektedir. 264 Seymen (Seymenska) Camiinin minaresinde taa hakkedilmi kk harflerle yazlm, bu cami ile ilgili deil de ar Camiinin (Sultan Ahmed Camii) tamiriyle ilgili bir kitbe vardr. Kitbede tamirin 912 (1506-1507) ylnda yapld belirtilmektedir. Seymen Camiinin yannda kk bir mezarlk vardr.
Kemal Hrelja, Zenica i njena okolina, Sarajevo 1957, s. 5. Duan Popovi, Varo zenica sa okolinom, Sarajevo 1892, s. 154. 259 Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 427 (Bu kaynak Brod hakknda yazarken Bonaka deil de biztih bir defa nahiye bir defa da vilyet kelimesini kullandndan biz de bir ayrma gidemedik) 260 Arhiv Gazi Husrevbegove biblioteke, Kadia hronika, Knjiga II, s. 32. 261 Antun Kneevi, Carsko-turski namjesnici u Bosni i Hercegovini (1463-1878), Senj 1887, s. 44. 262 Milo Bjeloviti, Zenica i njena okolina, Ekonomskogeografska studija, Sarajevo 1968, s. 54. 263 Ahmed Alii, Ureenje bosanskog ejaleta od 1789 do 1878. godine, Sarajevo 1983, s. 121. 264 Demal Salispahi, Spomenici islamske kulture u Zenici s posebnim osvrtom na rad i ulogu SultanAhmedove damije, Zenica 1982, s. 20.
258 257

97

Koevska camii. Kk bir camidir. Drt ynl gen ats vardr. Minaresi tatandr. Son cemaat yeri sonradan kapatlm ve caminin asl ekli glgelenmitir. Kitbesi olmad iin kimin tarafndan ve ne zaman yapld bilinmemektedir. Caminin tarafnda (kble, sa ve sol) yirmi kadar kabirden meydana gelen kk bir mezarlk vardr. Yalinska Camii. Bosna nehrinin sol kysnda Yal (Yaliyska) mahallesinde yer almaktadr. Kk bir cami olup minaresi ahaptr. Son cemaat yeri de ahapla kapatlmtr. Kimin tarafndan ve ne zaman yaptrld bilinmeyen caminin etrafnda byk bir mezarlk vardr. Halk arasndaki rivayetlere gre cami ve kabristan takriben 400 seneliktir. Osman elebi Camii. Muhtemelen 1675ten nce yaplmtr. Bu bilgiyi, caminin etrafndaki bir mezar tandaki yazya istinaden veriyoruz. Osman elebi (Potoka) Camii, basit yapda kk ve minaresi ahaptan bir yapdr. Etrafnda, mezar talar gzel olan birka kabir vardr. Musall Camii. Bosna nehrinin sa tarafnda XVI. yzylda byk mezarln kble ynnde yer almaktadr. Musallnn yanndan geen yolun br tarafnda baka bir yeni mezarlk ve iinde bir trbe bulunmaktadr. Ensar Camii. 1995 ylndan sonra tamamen yeni olarak Kveyt tarafndan Arap tarznda yaptrlmtr. Saraybosnadan gelirken Bosna nehrinin sanda, sitelerin bulunduu bir mahalde Trkiye Diyanet Vakf tarafndan yaplan baka bir caminin inaat da devam etmektedir. 31.2. Sultan Ahmed Camii Zeniada korunabilmi en nemli Osmanl eseridir. Aslnda hangi sultana ait olduu belli deildir. Yalnz takap kemerinin nispetlerine ve stndeki mbalaal sivri taca baklrsa, XVIII. yzyl yaps olduu sylenebilir. Bu da, III. Ahmed devrine tesadf etmektedir. 265 Rivayete gre caminin bulunduu yerde daha nce de baka bir cami vard. 1697de Evgen Savoyski (Avusturyal bir kumandan) askerleriyle ehirden geerken bu camiyi de atee vermitir. Daha sonra III. Ahmed (1703-1731) tarafndan tamir edilmi veya yeniden yaplmtr (bk. F. 148). Sultan Ahmed Camiinin (ar Camii) i ebad 11,85 x 11,85 m. olup, duvarlar 70 cm. kalnlndadr. Olduka geni, gzel ve atl bir camidir (bk. F. 142-149). Minaresi on iki ke kaideli ve kesme tatandr, erefe altnda diler vardr. Minare ifrat derecesinde yksektir. Caminin sanda , mihrap duvarnda ve solda drder, kble duvarnda iki altlk, toplam on , stte ise on drt penceresi vardr. Cami mahfili ahap ve nal eklindedir. mahfil 2,60 m., iki yan mahfil 2 m. geniliindedir (bk. F. 145). Revak direkleri son zamanlarda betondan yaplmtr. stleri ahap kemerlidir. Takaps epeyce iddial ve itinaldr. Minareye revak altndan klmaktadr. Cami hl ok iyi durumdadr. Cemaat mahalli yekpre olup herhangi bir mimari elemanla blnmemitir. Mihrap orijinaldir, ancak st boyanmtr. Minber ve krs ahaptr (bk. F. 144). Gnmzde cami yerden stlmaktadr. tarafnda mezarlk bulunmaktadr (bk. F. 149). Bahesinde gzel bir adrvan olan caminin tek girii olup, kap zerinde Trke, cel sls hatla yazlm be beyitten oluan kitbesi mevcuttur (bk. Kit. 13).
265

Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri: Yugoslavya, II, 3. Kitap, stanbul 1981, s. 525.

98

Hamdullh ol eh-i kever ku-yi nknm Yan Abdlazz Hn mye-i hsn-i nizm Cedd-i als ehinh- muazzam Ahmedin Camiin tecdd ile yapdrd bu l-i mekm Byle bir tarz- bed ve byle resm-i dilnin Feyz-i hakkyla lubb grmemi em-i enm Hak tela eylesin bni-i shib-i evketin Duyur efz-y hilfet adl dd ile mudm D-i mahsus hzim syledi trih tm Ahmediye verdi revnk ehl-i mna temm sene 1288 Ketebeh zenieli Slih Hamza

99

BBLYOGRAFYA Adem Handi, O formiranju nekih gr adskih naselja u Bosni u XVI stoljeu, Prilozi, br. XXV, Sarajevo 1977. Adem Handi, Bosanski namjesnik Hekim-oglu Ali-paa, Prilozi za orjentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vlau, Sarajevo 1955. Adem Handi, O gradskom stanovnitvu u Bosni u XVI stoljeu, Sarajevo 1980. Adem Handi, Postanak i razvitak Bijeljine u XVI. vijeku, POF., Sv. XII-XIII, Sarajevo 1965. Adem Handi, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo 1975. Adem Handi, Znaaj Muafijeta u razvitku gradskih naselja u Bosni u XVI. vijeku, Jugoslovenski istorijski asopis, br. 1-2, Sarajevo 1974. Adem Handi, Zvornik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku, Godinjak drutva istoriara BIH, Godina XVIII, Sarajevo, 1970. Ahmed Alii, Ureenje bosanskog ejaleta od 1789 do 1878. godine, Sarajevo 1983. Ahmed Refik, Mimar Sinan, stanbul 1931. Aladin Husi,O imamskoj slubi u tvravama bosanskog sandaka u 15. i prvoj polovini 16. vijeka, Muallim, I, br. 4, Sarajevo 2000. Alija Bejti, Banja Luka pod turskom vladavinom, Nae starine, br. I, Sarajevo 1953. Alija Bejti, Bosanski namjesnik Mehmed-paa Kukavica i njegove zadubine u Bosni, Sarajevo 1958. Alija Bejti, Kneina i kneinska nahija u historiji i likovnom stvaralatvu, POF, sv.XXVI.1976, Sarajevo 1978. Alija Bejti, Povijest i umjetnost Foe na Drini, Nae Starine, br. III, Sarajevo 1956. Alija Bejti, Spomenici Osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, POF, br. III-IV, Sarajevo 1952/53. Ankara Vakflar Arivi Yevmiye defterleri, B harf altnda (Biyelina). Antun Kneevi, Carsko-turski namjesnici u Bosni i Hercegovini (1463-1878), Senj 1887. Arhiv Gazi Husrevbegove biblioteke, Kadia hronika, Knjiga II. Arhiv KVMP u Bugojnu, Iskaz o imamu i muallimima na podruju imameta u Bugojnu, Bugojno 1937. Arhiv KVMP u Bugojnu, Iskaz o mektebi ibtidaijjama, Bugojno, Bugojno 1929. Arhiv KVMP u Bugojnu, Izvjetaj o gradnji adrvana pred damijom u Bugojnu, Bugojno 1942. Bajro Perva, Preduzeta akcija za vraanje damija u vlasnitvo Islamske zajednice, Preporod, br. 13, Sarajevo 1985. BBA, Kmil Kepeci Tasnifi. Behiye Zlatar, Bosna Hersekte Fatih Camileri, Mostar aylk medeniyet-kltr-aktalite dergisi, say 6, Austos 2005, stanbul 2005. Blagay Kadi sicil, nr. 58, lost 10 a. Sarayevo Sarkiyat Enstutusu orjinal bulunmaktadr. Demal eli i Mehmed Mujezinovi, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1969. iro Truhelka, Sredovjeni spomenici Bosanske hrvatske, Hrvatsko kolo, br. XXIII, Zagreb 1942. iro Truhelka, Studije o podrijetlu, Zagreb 1991. iro Truhelka, Tursko-Slovjenski spomenici dubrovake arhive, GZM, Sarajevo 1911. Dervi Mehmed Zll, Evliy elebi, Seyahatnme, stanbul 1315 (h). Desanka Kovaevi Konji, Naselja srednjovjekovne bosanske drave, Sarjevo 1978. oko Mazali, Biograd-Prusac, GZM, Sarajevo 1951. Duan Popovi, Varo Zenica sa okolinom, Sarajevo 1892. 100

Demal Hamidovi, Prusac i njegove znamenitosti, Sarajevo 1939. Demal Salispahi, Spomenici islamske kulture u Zenici s posebnim osvrtom na rad i ulogu Sultan-Ahmedove damije, Zenica 1982. E. Fermendin, Acta Bosnae, Zagrabiae 1892. Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimri Eserleri Yugoslavya, II. cilt, III. kitab, Istanbul 1981. Ekrem Hakk Ayverdi, ,Yugoslavyada Trk bideleri ve Vakflar, Vakflar Dergisi, say IIIten ayr basm, Ankara 1957. Esad Paali, Kulturna istorija BIH Rimsko doba, Sarajevo 1966. Evliya Celebi, preveo, Hazim abanovi, Putopis, Sarajevo 1967. Faruk Mufti, Foa 1470-1996 neprolazna ljepota, Sarajevo 1997. Faruk Mufti, Ranjeni grad Foa: sve damije su poruene, Sarajevo 2003. Fehim Bajraktarevi, Banaluka, slm Ansiklopedisi, II, stanbul 1979. Feridun Emecen, Banaluka, TDV slm Ansiklopedisi, V, stanbul 1992. Hasan Ljubuni, Kulturno-Istorijski spomenici-vlasnitvo IVZ, Glasnik br. II-V, IVZ-e BIH, Sarajevo 1951-1953. Gligor Stanojevi, Dalmacija u doba morejskog rata 1684-1699, Beograd 1962. Glia Elezovi, Iz posmrtnih rukopisa Ahmet Devdet-pae, Prilozi za orjentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, Srajevo 1952. Glia Elezovi,Turski spomenici, Glasnik Skopskog naunog drutva, Skoplje 1927. Grupa autora, Islam i Muslimani u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1977. Ejub Kavazovi, Odbor IZ-e Gradaac, Gradaac 1974. Hamdija Kapidi, Stolac u XVIII vijeku, Kalendar Gajret, Sarajevo 1941. Hamdija Kreevljakovi i Hamdija Kapidi, Stari hercegovaki gradovi, Sarajevo 1954. Hamdija Kreevljakovi, Banje u Bosni i Hercegovini (1462-1916) II. Popravljeno i proireno izdanje, Sarajevo 1952. Hamdija Kreevljakovi, Gradaac u prolosti, Front Slobode, Tuzla 1953. Hamdija Kreevljakovi, Hadi Alijagin vakuf u Vranduku, Narodna Uzdanica, Sarajevo 1943. Hamdija Kreevljakovi, Hanovi i Kervansaraji u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1957. Hamdija Kreevljakovi, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1980. Hamdija Kreevljakovi, Kulen Vakuf, Narodna Uzdanica, br. IV, 1936, Sarajevo 1935. Hamdija Kreevljakovi, Sahat-kule u Bosni i Hercegovini, Nae Starine, br. IV, Sarajevo 1957. Hamdija Kreevljakovi, Saraji ili Dvori Bosanskih Namjesnika, Nae Starine, br. III, Sarajevo 1956. Hamdija Kreevljakovi, Stari bosanski gradovi, Nae Starine, Sarajevo 1953. Hamdija Kreevljakovi, ivot Safvet-bega Baagia, Novi Behar, br. 19-21, Sarajevo 1934. Hammer, Devle-i Osmniyye trihi, Mehmed Ata tercemesi, III, 82 ve sicil, IV, 515, stanbul 1329. Hasan kapur, Komunikacija u bosanskoj krajini u XIX. vijeku, Zbornik, br. 63/64, Banja Luka 1964. Hazim abanovi, Bosanski paaluk, Sarajevo 1959. Elvir Duranovi, Sultan Ahmedova damija u Bugojnu, Godinjak, Bugojno 2005. Hifzija Suljki,Objekti Islamske kulture u Vlasenici, Islamska misao, br. 124, Sarajevo 1989. Hivzija Hasandedi, Islamski spomenici u Stocu, Islamska misao, br.34, Sarajevo 1981. Hivzija Hasandedi, Muslimanska batina u istonoj Hercegovini, Sarajevo 1990.

101

Hivzija Hasandedi, Mustafa Sidki ef. Karabeg, mostarski muftija od 1857 do 1878 i okupacija Mostara, Sarajevo 1944. Hivzija Hasandedi, Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, II dopunjeno izdanje, Mostar 2005. Hivzija Hasndedi, Sultan Selim Javuzov mesdid u Mostaru, Glasnik, VIS-a br. 1-2, Sarajevo 1963. Husref Hadialagi, Prijedor ni Kozarac, Rijeka 2002. Husref Redi, Studije o islamskoj arhitektonskoj batini, Sarajevo 1983. Irma remonik, Zvorniko podruje u starom i ranom srednjem vijeku (neobjavljeni rukopisbasilmadigi). . Aydn Yksel, Osmanl Mimarisinde II. Bayezid Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520) V. stanbul 1983. stanbul Babakanlk Arivi, Tapu defteri, nr. 56. (kopyas Saravevo arkiyat Enstits, nr. 63 fo. 60). J. Tanovi, Jedan interesantan tip, Gajret Kalendar za 1335/1915, Zagreb 1915. Kmus'l-alm, I-V, stanbul Kemal Hrelja, Zenica i njena okolina, Sarajevo 1957. M. Cevdet Yazmalar, Sumarni defter Bosanskog Sandaka iz 1468-1469, stanbul Belediyesi Atatrk Kitapl, nr. 0-76, fo. 17 r, stanbul 1469. M. Dini, Srpske zemlje u srednjem veku, Beograd 1978. Mustafa Imamovi, Historija Bonjaka, BZK Preporod , Sarajevo 1997. Marko Vego, Iz istorije srednjovjekovne BIH, Sarajevo 1980. Marko Vego, Naselja bosanske srednjovjekovne drave, Sarajevo, 1957. Medida Beirbegovi, Prosvjetni objekti islamske kulture, Sarajevo 1974. Mehmed Handi, Teme iz ope i kulturne historije, Izabrana djela Mehmeda Handia, Knjiga II, Sarajevo 1999. Mehmed Hudovi, Zvornik slike i biljeke iz prolosti, Sarajevo 2000. Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, I, Sarajevo 1974. Mehmed Mujezinovi, Islamska epigrafika BIH, Knjiga II, Sarajevo 1977. Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika BIH, Knjiga III, Sarajevo 1982. Mehmed Mujezinovi, Turski natpisi u Sarajevu iz XVI vijeka, POF i Istoriju Jugoslovenskih Naroda pod Turskom vladavinom, br. III, IV, Sarajevo 1952/53. Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, III, Westmead 1971 (tpkbasm). Mihajlo Dini, Zemlje hercega Svetoga Save, Glas SKA, CLXXXII, Beograd 1940. Milo Bjeloviti, Zenica i njena okolina, Ekonomskogeografska studija, Sarajevo 1968. Mirsad Buatlija, Povijest Bugojna, I, Travnik 2001. Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovini 1918-1941, Sarajevo 1984. Muhamed Arui, Mostar, DA, XXX, stanbul 2005. Muhamed Hadijahi ve Teufik Imamovi, Gradaac i okolina (nacrt za monografiju), Gradaac 1960. Muharem Omerdi, Prilozi izuavanju genocida nad Bonjacima (1992-1995), Sarajevo 1999. Mustafa Busuladi, Osman-paa Resulbegovi, Kalendar Gajret, Sarajevo 1938. Mustafa Fejzi, Svjetlost i tama Rogatike historije, Zenica 2002. Nedim Filipovi, Napomene o islamizaciji u BIH u XV. vijeku, Sarajevo 1970. Ner, Kitb- Cihannm, II, Ankara 1957. mer Efendi, Trh-i Bosna der zamn-i Hakmzde Ali Paa, stanbul 1876. Pasko Vasa-efendija, Bosna i Hercegovina za vrijeme misije Devdet efendije (Cvjetko Popovi preveo), Sarajevo 1958. Pavao Aneli, O teritorijalnopolitikoj organizaciji Srednjovjekovne Bosne, Sarajevo 1982. Radoslav Lopai, Biha i Bihaka Krajina, I. Izdanje, Zagreb 1943.

102

Safet Baagi, Kratka uputa u prolost Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1900. Salih Jalimam, Vrijeme, Zenica 2004. Salih Smajlovi, Odbor Islamske Zajednice Doboj Islamska misao, 1978/79 br. 3, Sarajevo 1978. Salih Smajlovi, Odbor Islamske Zajednice Kotor Varo, Preporod, br. 10, Sarajevo 1985. Salko endro, Genocid nad Bonjacima Nevesinja92, Kabes, br. 8, Mostar, 1996. Salnme-i Vilyet-i Bosna, Millet Ktphanesi, ksm: A.E. Salnme, stanbul 1290/8. Senad Miijevi, Blagaj Bosna i Hercegovina, Mostar 2004. eyh Sejfuddin Kemura, Sarajevske damje i druge javne zgrade Turske dobi, Glasnik zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XXIII, Sarajevo 1911. SNK, Sidil mostarskog kadije (SMK), V-62, 1 i 107. emseddin Smi, Kms'l-a'lm, II, stanbul 1899. emseddin Smi, Kms-i Trk, stanbul 1900. Tapu Tahrir Defteri, nr. 91, s.162, stanbul Babakanlk Arivi. Vasa ubrilovi, Simpozij o Vlasima (diskusije), ANU BIH Radovi, Knjiga LXXIII, knj. 22, Sarajevo 1983. Vejsil uri, Starine iz okoline Bosanskog Petrovca, Glasnik zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1902. Vjekoslav Klaji, Povijest Bosne, Zagreb 1882. Zdravko Kajmakovi, Konzervatorsko-restauratorski radovi na ornomentima Alade damije u Foi, Nae Starine, br. VII, Sarajevo 1960. ivko Franji, Povijest Bihaa (od najstarijih vremena do 1878), Biha 1999.

103

Fotoraf 1. Akhisar Kalesinin duvar kalntlar

Fotoraf 2. Banaluka Camiinin nehir tarafnda kalan duvar

Fotoraf 3. Biha Fethiye Camiinin sol d cephesi ve mezarlar

Fotoraf 4. Biha Fethiye Camiinin girii

Fotoraf 5 Biha Fethiye Camiinin mihrab

Fotoraf 6. Biha Fethiye Camiinin minberi

Fotoraf 7. Biha Fethiye Camiinin penceresi

Fotoraf 8. Biha Fethiye Camii genel grn

Fotoraf 9. Biha Fethiye Camiinin minaresi

Fotoraf 10. Biha Fethiye Camiinin mahfilleri

Fotoraf 11. Biyelina Sultan Sleyman Camiinin bugnk durumu

Fotoraf 12. Biyelina Sultan Sleyman Camiinin giri kaps

Fotoraf 13. Biyelina Sultan Sleyman Camiinin mihrab

Fotoraf 14. Biyelina Sultan Sleyman Camiinin mahfili

Fotoraf 15. Biyelina Sultan Sleyman Camiinin minaresi

Fotoraf 16. Brezovo Polye Aziziye Camiinin kalntlar

Fotoraf.17. Biyelina Sultan Sleyman Camiinin kble duvar ve eski caminin kalntlar

Fotoraf 18. Brezovo Polye Aziziye Camiinin minaresinin kalntlar

Fotoraf 19. Blagay Ftih Sultan Mehmed Camiinin ykldktan sonraki hali

Fotoraf 20. Blagay Sultan Sleyman Camii ve etrafndaki mezarlar

Fotoraf 21. Blagay Sultan Sleyman Camiinin mezzin mahfili

Fotoraf 22. Blagay Sultan Sleyman Camiinin giri kaps ve son cemaat yeri

Fotoraf 23. Blagay Sultan Sleyman Camiinin mihrap ve minber

Fotoraf 24. Yenilenen Bosanska Kostaynia Aziziye Camii i ksmndan

Fotoraf 25. Yenilenen Bosanska Kostaynia Aziziye Camiinin Mezzin mahfili

Fotoraf 26. Bosanska Kostaynia Aziziye Camii ve evresi

Fotoraf 27. Bosanska Gradika Sultan Sleyman Camiinin n cephesi

Fotoraf 28. Bosanska Gradika Sultan Sleyman Camiinin mahfili

Fotoraf 29. Bosanska Gradika Sultan Sleyman Camiinin kubbesi

Fotoraf 30. Bosanska Gradika Sultan Sleyman Camiinin minaresi

Fotoraf 31. Bosanska Gradika Sultan Sleyman Camiinin eski hali

Fotoraf 32. Bosanski ama Aziziye Camiinin eski hali

Fotoraf 33. Yenilenen Bosanski ama Aziziye Camiinin stten grn

Fotoraf 34. Yenilenmi Bugoyno Sultan Ahmed II Camii ve giri cephesi

Fotoraf 35. Yenilenmi Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin giri kaps

Fotoraf 36. Yenilenmi Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin mihrab

Fotoraf 37. Yenilenmi Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin giri kemeri

Fotoraf 38. Yenilenmi Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin minberi

Fotoraf 39. Yenilenmi Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin 1995 ylndaki hali

Fotoraf 40. Yenilenmi Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin i kubbesi

Fotoraf 41. Yenilenmi Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin kubbe sslemesi

Fotoraf 42. Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin evresindeki mezarlar

Fotoraf 43. Doboy Sultan Selim Camiinin ykldktan sonraki yeri

Fotoraf 44. Donivakf Sultan Sleyman Camiinin eski minaresi

Fotoraf 45. Yenilenmi Donivakf Sultan Sleyman Camiinin minberi

Fotoraf 46. Yenilenmi Donivakf Sultan Sleym Camiinin mahfili

Fotoraf 47. Yenilenmi Donivakf Sultan Sleyman Camii ve evresi

Fotoraf 48. Foa Sultan Bayezid II Camiinin ykldktan sonraki yeri

Fotoraf 49. Foa Sultan Bayezid II Camiinin mahalleye kan merdivenleri

Fotoraf 50. Foa Sultan Bayezid II Camiinin harim alt duvar

Fotoraf 51. Foa Sultan Bayezid II Camiinin eski hali ( Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri: Yugoslavya, Cild II, 3. Kitap, stanbul 1981, s. 135).

Fotoraf.52. Gradaa Fatih Sultan Mehmed Fotoraf 53. Gradaa Hseyin Kaptan Kulesinin Camiinin yerinde yaplan Hseyniye Camii n cephesi (bid, s. 141). (Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri: Yugoslavya, Cild II, 3. Kitap, stanbul 1981, s. 139).

Fotoraf 54. Gradaa Hseyin Kaptan Kulesinin arka cephesi (Ekrem Hakk Ayverdi Avrupada Osmanl Mimari Eserleri: Yugoslavya, Cild II, 3. Kitap stanbul 1981, s. 141).

Fotoraf 55. Gradaa Saat Kulesi (bid, s. 140).

Fotoraf 56. zvornik Fatih Sultan Mehmed Camiinin ykldktan sonraki yeri

Fotoraf 57. zvornik Kalesinin duvar

Fotoraf 58. zvornik Sultan Sleyman Camiinin ykldktan sonraki yeri

Fotoraf 59. Knejina Sultan Selim Camiinin duvar kalntlar

Fotoraf 60. Knejina Sultan Selim Camiinin yklmadan nceki durumu (Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika BIH, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 107).

Fotoraf 61. Kotor Varo Ftih Sultan Mehmed Camii

Fotoraf 62. Kotor Varo Ftih Sultan Mehmed Camiinin duvar cephesi bugnk durumu

Fotoraf 63. Kotor Varo Ftih Sultan Mehmed Camiinin mihrab

Fotoraf 64. Kotor Varo Ftih Sultan Mehmed Camiinin mihrabnn st

Fotoraf 65. Kotor Varo Ftih Sultan Mehmed Camiinin minaresi bugnk durumu

Fotoraf 66. Kotor Varo Ftih Sultan Mehmed Camiinin kble duvar bugnk durumu

Fotoraf 67. Kulenvakf Sultan Ahmed Camiinin girii

Fotoraf 68. Kulenvakf Sultan Ahmed Camiinin yan cepheden grn

Fotoraf 69. Kulenvakf Sultan Ahmed Camiinin dtan grn

Fotoraf 70. Kulenvakf Sultan Ahmed Camiinin minaresinin demir kalntlar

Fotoraf 71. Yenilenmi Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidi

Fotoraf 72. Yenilenmi Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidinin girii ve son cemaat mahalli

Fotoraf 73. Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidinin mihrap ve minberi

Fotoraf 74. Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidinin bir penceresi

Fotoraf 75. Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidinin ezan ta

Fotoraf 76. Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidinin kpr tarafndan grnm

Fotoraf 77. Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidinin 1992-95 savandan sonraki durumu

Fotoraf 78. Nevesin Sultan Bayezid II Camiinin ykldktan sonraki yeri

Fotoraf 79. Nevesin Sultan Bayezid II Camiinin eski d grn

Fotoraf 80. Nevesin vakf binas

Fotoraf 81. Nevesin Saat Kulesi (Preslikano sa slike koja se nalazi u Medzlisu IZ-e Mostar 2005. godine).

Fotoraf 82. Yenilenmi Oraye Aziziye Camii ve haremi

Fotoraf 83. Yenilenmi Oraye Aziziye Camiinin mahfile kan merdiveni

Fotoraf 84. Oraye Aziziye Camiinin minaresi

Fotoraf 85. Oraye Aziziye Camiinin kble taraf ve mezarlar

Fotoraf 86. Yklm olan Priyedor Sultan Mahmud Camii yeri

Fotoraf 87. Priyedor Sultan Mahmud Camii hazresindeki mezar talar

Fotoraf 88. Rogatia Sultan Selim II Camiinin ykldktan sonraki yeri

Fotoraf 89. Rogatia Sultan Selim II Camiinin giri yolu

Fotoraf 90. Saraybosna Hnkr Camii

Fotoraf 91. Saraybosna Hnkr Camiinin harim girii

Fotoraf 92. Saraybosna Hnkr Camiinin mihrab

Fotoraf 93. Saraybosna Hnkr Camiinin minberi Fotoraf 94. Saraybosna Hnkr Camiinin krss

Fotoraf 95. Saraybosna Hnkr Camiinin hnkar kesi

Fotoraf 96. Saraybosna Hnkr Camiinin minaresi

Fotoraf 97. Saraybosna Hnkr Camiinin yan cephesi

Fotoraf 98. Saraybosna Hnkr Camiinin hariminin sa taraf

Fotoraf 99. Saraybosna Hnkr Camiinin adrvan

Fotoraf 100. Saraybosna Hnkr Camiinin haziresi

Fotoraf 101. Saraybosna Hnkr Camiinin Harimindeki trbe duvar

Fotoraf 102. Saraybosna Hnkr Camiinin hamam

Fotoraf 103. Ustule Sultan Selim Camii

Fotoraf 104. Ustule Sultan Selim Camii hareminin giri kaps

Fotoraf 105. Ustule Sultan Selim Camiinin son cemaat yeri

Fotoraf 106. Ustule Sultan Selim Camiinin minaresi

Fotoraf 107. Ustule Sultan Selim Camiinin adrvan

Fotoraf 108. Ustule Sultan Selim Camiinin minaresindeki motifler

Fotoraf 109. Ustule Sultan Selim Camiinin etrafndaki mezar talar

Fotoraf 110. Ustule Sultan Selim Camiinin harem evresi

Fotoraf 111. Ustule Sultan Selim Camiinin yan cephesi ve kble duvar

Fotoraf 112. Travnik Sultan Bayezid II Camiinin ykldktan sonra yeri

Fotoraf 113. Travnik Sultan Bayezid II Camiinin ykldktan sonraki yeri

Fotoraf 114. Travnik Sultan Bayezid II Camiinin minaresi

Fotoraf 115. Travnik Kalesi

Fotoraf 116. Trebinye Sultan Ahmed III Camiinin yeri

Fotoraf 117. Trebinye Sultan Ahmed III Camii ve minare talar

Fotoraf 118. Trebinye Sultan Ahmed II Camii ve harem girii eski halinde bir grnt (Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri: Yugoslavya, Cild II, 3. Kitap, stanbul 1981, s. 453).

Fotoraf 119. Trebinye Trebinia nehri ve vakf binas

Fotoraf 120. Trebinye Trebinia nehri ve kprs

Fotoraf 121. Yenilenen Viegrad Dobrun Sultan Sleyman Camiinin minaresi

Fotoraf 122. Viegrad Dobrun Sultan Sleyman Camii ve evresi

Fotoraf 123. Vlasenia Ftih Sultan Mehmed Camiinin yeri

Fotoraf 124. Vlasenia Kulat Ftih Sultan Mehmed Camiinin duvar kalnts

Fotoraf 125. Vlasenia Kulat Ftih Sultan Mehmed Camiinin giri ve d cephe kalntlar

Fotoraf 126. Vlasenia Kulat Ftih Sultan Mehmed Camiinin mihrab

Fotoraf 127. Vlasenia Kulat Ftih Sultan Mehmed Camiinin bulunduu yer

Fotoraf 128. Vlasenia Kulat Ftih Sultan Mehmed Camiinin yan duvar

Fotoraf 129. Vranduk Ftih Sultan Mehmed Camii

Fotoraf 130. Vranduk Ftih Sultan Mehmed Camiinin mihrap ve minberi

Fotoraf 131. Vranduk Ftih Sultan Mehmed Camiinin mahfili

Fotoraf 132. Vranduk Ftih Sultan Mehmed Camiinin giri ve yan duvar

Fotoraf 133. Vranduk Kalesi

Fotoraf 134. Vrandukta bir eme

Fotoraf 135. Yaye Sultan Sleyman Camiinin d cephesi

Fotoraf 136. Yaye Sultan Sleyman Camiinin kaps ve st pencereleri

Fotoraf 137. Yaye Sultan Sleyman Camiinin ii

Fotoraf 138. Yaye Sultan Sleyman Camiinin mihrab

Fotoraf 139. Yaye Sultan Sleyman Camiinin minaresi

Fotoraf 140. Yaye Sultan Sleyman Camiinin yan kaps

Fotoraf 141. Yaye Sultan Sleyman Camiinin girii ve n cephesi

Fotoraf 142. Yenilenmi Zenia Sultan Ahmed Camii

Fotoraf 143. Yenilenmi Zenia Sultan Ahmed Camiinin girii ve son cemaat yeri

Fotoraf 144. Zenia Sultan Ahmed Camiinin minberi

Fotoraf 145. Zenia Sultan Ahmed Camiinin arka ve yan mahfilleri

Fotoraf 146. Zenia Sultan Ahmed Camiinin son cemaat yeri

Fotoraf 147. Zenia Sultan Ahmed Camiinin adrvan

Fotoraf 148. Zenia Sultan Ahmed Camiinin eski halinin grn (Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimri Eserleri Yugoslavya II Cild, 3. Kitab, stanbul 1981, s. 507).

Fotoraf 149. Zenia Sultan Ahmed Camiinin hazresindeki mezarlar

Plan 1. Biha Sleymaniye Camiinin plan (Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimri Eserleri Yugoslavya, II. Cild, 3. Kitab, stanbul 1981, s. 57).

Plan 2. Blagay Sultan Sleyman Camiinin plan (Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimri Eserleri Yugoslavya, II. Cild, 3. Kitab, stanbul 1981, s. 62).

Plan 3. Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin plan (Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimri Eserleri Yugoslavya, II. Cild, 3. Kitab, stanbul 1981, s. 75).

Plan 4. Foa Sultan Bayezid II Camiinin plan (Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimri Eserleri Yugoslavya, II. Cild, 3. Kitab, stanbul 1981, s. 128).

Plan 5. Knejina Sultan Selim Camiinin plan (Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimri Eserleri Yugoslavya, II. Cild, 3. Kitab, stanbul 1981, s. 208).

Plan 6. Saraybosna Hnkar Camiinin plan (Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimri Eserleri Yugoslavya, II. Cild, 3. Kitab, stanbul 1981, s. 360).

Plan 7. Ustule Sultan Selim Camiinin plan (Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimri Eserleri Yugoslavya, II. Cild, 3. Kitab, stanbul 1981, s. 481).

Kitbe 1. Akhisar Camiinin kitbesi (Mehmed Mujezinovi, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Sarajevo 1977, s. 294).

Kitbe 2. Biha Fethiye Camiinin giriindeki Tecdd kitbesi

Kitbe 3. Biha Fethiye Camiinin minaresindeki kitbesi

Kitbe 4. Biyelina Sultan Sleyman Camiinin kitbesi

Kitbe 5. Blagay Sultan Sleyman Camiinin kitbesi

Kitbe 6. Bugoyno Sultan Ahmed II Camiinin kitbesi

Kitbe 7. Mostar Yavuz Sultan Selim Mescidinin kitbesi

Kitbe 8. Saraybosna Hnkr Camiinin kitbesi

Kitbe 9. Ustule Sultan Selim Camiinin kitbeleri

Kitbe 10. Ustule Sultan Selim Camiinin Trke kitbesi

Kitbe 11. Ustule Sultan Selim Camiinin Arapa kitbesi

Kitbe 12. Ustule Sultan Selim Camiinin Bonaka kitbesi

Kitbe 13. Zenia Sultan Ahmed Camiinin kitbesi