PAUL LEMERLE Bizans Tarihi

Histoire de Byzance EVREN Galip stn

iletiim indekiler Giri............................................................................................................................................... ..........9

BRNC BLM

Constantinus. Hristiyan Monarisi ve Dou Monarisi 13 3. yzyldaki bunalm................................................................................................13 Diocletianus ve ilk reformlar.......................................................................................15 I. Constantinus imparatorluun birliini yeniden salyor...................17 I. Constantinus ve Hristiyanlk..........................................................................19 Sorunun ortaya konulusu................................................................................................19 Gnee tapma ve Hristiyanlk........................................................................... 20 Constantinus'un Hristiyanl kabul etmesi...............................................24 Constantinus ve Kilise......................................................................................................25 stanbul'un kurulmas.......................................................................................................28 Constantinus monarisi ve 4. yzylda imparatorluk.............................31 mparatorluk ve savunmas...........................................................................................32 mparator ve hkmet.....................................................................................................-33 Ekonomik bunalm ve sosyal dnmler.................................................35 KNC BLM Constantinus'tan Justinianos'a Din Sapknlanyla ve Barbarlarla Mcadele (337-518)............. 39 Genel nitelikler......................................................................................................................39 Dinsel sorunlar....................................................................................................................42 Paganizmin sonu..................................................................................................42 Hristiyanlk'in devlet dini olmas.......................................................................44 Nestorius ve Efes Konsili..............................................................................................45 Monofizizm ve Khalkedon Konsili....................................................................47 Barbarlar sorunu....................................................................................................49 NC BLM Justinianos Yzyl (518-610).........................................................................53 Gene! nitelikler......................................................................................................................53 D politika............................................................................................................................55 Bat'da fetihler.........................................................................................................56 Dou'da tehditler................................................................................................57 imparatorluk'un savunulmas.............................................................................59 te gerekletirilenler................................................................................................67 Yaama alannda gerekletirilenler................................................................61 dari reform..................................................................................................................62 Dni politika....................................................................................................................64 Ekonomik yaam..........................................................................................................66 Justinianos uygarl........................................................................................................67 Justinanos'un ardllar.............................................................................................69 DRDNC BLM Herakleios Hanedan ve Roma Imparatoriuu'nun Sonu (610-717)................................................71 Genel nitelikler....................................................................................................................77 Pers lkesinin gerilemesi .........................................................................................72 Slavlar'n Yunanistan'a yerlemesi.....................................................................73 Bulgaristan'n balangc..........................................................................................74 Arap fetihleri.......................................................................................................................75

"Thema'iar ve mparatorluk'un askerilemesi...........................................77 mparatorlumun genel dnm...........................................................78

BENC BLM

Isauria'llar Hanedan ve Amor Hanedan (717-867)...............81 mparatorlar.............................................................................................................81 Araplar..............................................................................................................................83 Bulgarlar ve Ruslar................................................................................................... 84 kona dmanl.................................... .85 ALTINCI BLM "Makedonya" Hanedan ve mparatorlumun Dorua k (867-1081)...........................................93 mparatorlar....................................................................................................................33 Dou'da ve Bat'da Araplar.................................................................................95 Bulgarlar ve Tuna snr.............................................................................................97 Sosyal sorun.................................................................................................................39 Skhisma.........................................................................................................................101 Uygarlk.........................................................................................................................702 Gerileme.......................................................................................................................104
YEDNC BLM

Bizans ve Hallar. Komnenos'lar ve Angelos'lar. Latin Devletler ve Yunan Nikaia mparatorluu (1081-1261) 107 Komnenos'lar hanedan...........................................................................107 Dou ve Balkanlar............................................................................................................108 Bat: Venedikliler ve Normanlar...............................................................................110 lk Hal Seferleri...........................................................................................111 Drdnc Hal Seferi.....................................................................................................114 Latin devletler...................................................................................................................115 Nikaia mparatorluu...................................................................................................116 SEKZNC BLM Palaiologos'lar ve Bizans Imparatoriuu'nun Yklmas (1261-1453)....................................................................................................119 Genel zellikler...............................................................................................119 VIII. Mikhael Palaiologos............................................................................................124 Mikhael'in ilk ardllar......................................................................................................726 Son Palaiologos'iar..............................................................................................729 Sonu....................................................................................................................................... .........733 GR Bu kitabn amac, bakenti Bizans olan imparatorluu ana izgileriyle anlatmaktr. Dolaysyla, balang noktas olarak, I. Konstantinos'un, Bosforos* kylarnda, trenle, imparatorluun yeni bakentinin aln yapt 11 Mays 330'u, biti noktas olarak da, son Bizans Imparatoru'nun surlarda savarken ldrld ve Trkler'in kente girdii 29 Mays 1453 gnn kabul etmenin doal olduunu dnyorum. Balang tarihi olarak 330 yln almann beni kar karya brakt eletirileri bilmiyor deilim. Kukusuz, "Roma" mparatorluu o tarihte birden son bularak varln bir "Bizans" mparatorluu olarak srdrmyor, ya da, yerine birden, bir "Bizans" mparatorluu gemiyordu. Sz konusu balang noktas olarak Theodosios'un ld ve imparatorluun Arcadius (ya da Arkadios - ,n.) ile Honori-us arasnda blld yl olan 395 yln almann daha doru olaca da ne srlmtr. Hatta, Bizans Imparator{*) "Boazii'ain Eski^a'daki ad." (Meydan Laroussf) - .n. luu'nun balangc olarak, Justinianos'un saltanat dnemini (527-565), Isauria'l Leon'un saltanat dnemini (717-740) alanlar da olmutur. Ama, bunlar hep, bouna anlamazlklardr. Bu imparatorlua, -1453'e kadar "Romallar'n mparatoru" olarak kalan- imparatorun, k kanlmaz olan Roma'y terk ederek, bakenti, Konstantinopolis'e getirdii, ve kentin bylece, mparatorluun idari ve siyasi merkezi olduu andan itibaren, Bizans imparatorluu ad verilebilir. Augustus'un* "principatus"unu** bir Dou ve Hristiyan monarisine dntren ar ve uzun dnmde, belki daha nemli tarihler vardr, ama daha anlamls yoktur.

Bu imparatorlua hangi adn verilmesi gerektiini tartmak da hi de daha az bouna deildir. 17. yzylda Bizans bilimini kurmu derin bilgili kiiler olan Labbe ve zellikle de Ducange, sadece, "Bizans tarihi" diyorlard. Tarihe polemik niteliindeki abalar kartrarak, 18. yzyl filozoflar her eyi birbirine kartrdlar: bunlar, Bizans'ta var olan, en eksiksiz bir mutlak monarinin ve bir din devletinin gereklemi olmas olgusunu knadlar. Bu knamada, ilk ses, yle yazm olan Voltaire'den geldi: "Tacitus'tan beri, Roma tarihinden de gln bir tarih vardr ve o da Bizans tarihidir. Bu deersiz kitap sadece tumturakl szler ve mucizeler ieriyor. Yunan devletinin yeryznn yzkaras olmas gibi, bu devlet de insan aklnn yzkarasdr. Trkler, hi olmazsa daha saduyulu: yendiler, yararlandlar, pek az yazdlar." Bizans tarihi, bilgisizlikle nyarg arasnda yer alan bu yargdan henz tmyle kurtulmu deildir. Bizans'n, Ro(*) "Roma imparatorlarna verilen ve onlara kutsal bir zellik kazandran ad." (Meydan Larousse) - .n. (**) "Roma mparatorlugu'nun ilk iki yzylndaki siyasi rejim." {Meydan

Larousse) - .n. 10 ma mparatorlugu'nun srekli ve kanlmaz olarak, rahiplerin ekimelerinin ve neredeyse barbar bir sarayn karmak trenlerinin ortasnda, kesin ykla doru inen soluk bir artakal olduu kans olutu. Bu, dinlemeden mahkm etmek demektir. Bizans'n kusuru, Thukydides ya da Tacitus gibi byk tarihilere deil de, Yunancasnn anlalmas ok zaman g olan vakanvislere sahip olmaktr: bunlar aalamak, okumaktan kolaydr. Bu kitapla, Bat ile Dou'nun snrlar arasndaki, on bir yzyl boyunca, bu taraflarn her ikisinden de gelen darbelere dayanabilmi ve her ikisinde de tarihsel ve uygarlatrc grevini yerine getirebilmi olan bir devletin ilgisizlik ya da aalamadan fazlasna lyk olduu gsterilmek istenmektedir. BRNC BLM CONSTANTNUS. HIRSTYAN MONARS VE DOU MONARS Pagan devletin Hristiyan devlet olduu ve Roma'nn sahip olduu stnl Konstantinopolis'e kaptrd, Constantinus'un saltanat, pekl, Bizans tarihinin balangcdr. Ama, ayn zamanda, Roma tarihi ile Bizans tarihi arasnda belirgin bir kesinti olmadn da unutmamak gerekir: Bizans tarihi, yzyla yakn bir sre, Justinianos'un imparatorluun birliini yeniden salamak konusundaki baarszlna kadar, Roma lmparatorluu'nun devam gibi grnr. Roma'nn, ve barbar istilalar tehdidiyle kar karya olan Yunanistan'n miras, ite bu yzyl boyunca, yava yava, Bizans'a aktarlm, ve derin etkilerle ilenen devlet, Bizans mparatorlugu'nun temel zellikleri olacak olan zellikleri almtr.

3. yzyldaki bunalm
Btn byk olaylarnki gibi, bunun kkenleri de uzaklardadr: herhangi bir eliki ya da aykrla dmeksizin, Constantinus monarisinin daha Augustus dnemi princi-patus'unda filiz olarak bulunduu ne srlebilir. Yalnz 3. 13 yzyl ele alalm. Antonius'lar* Hanedan'nn parlaklndan, o hayran kalnacak "Roma Bar" yzylndan sonra, imparatorluk, korkun ve neredeyse yklmasna yol aacak olan bir bunalm geirdi. Bu, bir i bunalmd: imparatorlar, askerlerin kaprislerine ya da agzllklerine bal olarak, baa geirildi ve tahttan indirildiler. Bazlar ancak birka gn saltanat srd. Ve hemen hemen hepsinin de, yaamlar iddet yoluyla son buldu. Augustus tarafndan kurulmu olan rejimin byk zayfl hibir zaman daha iyi anlalmamtr: mparatorlukta, tahta gemek konusunda kural yoktu. Ve i bunalm: usuz bucaksz snrlara saldrarak, Hadrianus tarafndan yaptrlm olan "limes"leri** tahrip ettiler. Tm talya, tehlikeyle yz yze geldi. Aurelianus, adn tayan o gl suru, Roma'y basknlardan korumak iin ina ettirdi. Ekonomik bunalm da vard: ticaret durmutu, tarlalar terk edilmi ya da rnler tahrip edilmiti. Vergi gelmiyordu. Para, deerini yitirmiti. Ve nihayet, din ve ahlk bunalm da vard: Latin paganizmi, Augustus'un canlandrmaya alt biimiyle, kaygl vicdanlar, uzun sredir, artk honut etmiyordu. Dogu'nun dinleri ve bo inanlar, en garip inanlar ve ayinlerin yan yana yer ald ve birbirine kart tm imparatorlua yaylmt. Bu, d krklna uratc ve yeryz yaamnn amac ve sonucuna gtren dnyadan kopuk bir dnyaya yneliniyordu. Tektanrclk, en parlak zeklar kendine ekiyordu. Hristiyanlk, kendine bir rgt ve bir dogma verme iini sessizce sona erdiriyordu. Ama yine de, 3. yzylda, baz gl ya da iyi niyetli im(*) "Antonius'lar, Roma'da l.S. 96'dan 192'ye kadar hkm sren imparator hanedan." (Meydan Larauae) -.n. (**) "("Yol, snr" anlamnda Lat. k.). Roma imparatorluumda olduka kesintisiz, az ok derinlii olan ve imparatorluun bir eyaletinin d snrn evreleyen tahkimat blgesi." (Meydan Larousse) - .n.

14 paratorlar grld: birka istisna dnda, bunlarn tm, yararl bir i yapamadan, askerleri tarafndan telef edilmitir. Tm, lejyonlarn* bir snrdan dierine komak sevgisinin brakt ksa zaman, imparatorluu kaplayan barbar aknlarnn getikleri en geni gedikleri kapamak iin kullanmak zorunda kaldlar. mparatorluun gerilemesini nleme ve bir yzyla yakn bir karklklar dneminden gereken derslerin karlmas iin ise, Diocletianus'un saltanat dnemini (285-305) beklemek gerekecektir.

Diocletianus ve ilk reformlar

Diocletianus, sadece Constantinus'un ilk selefi olarak deil, imparatorluu, Augustus ya da Hadrianus'unki kadar derinlemesine bir reformdan geirmi olduu iin de, bir an zerinde durmamz gerektirir. Constantinus, birok bakmdan, Diocletianus'un yaptklarn tamamlam, onlar kabul ettirmitir. yle ki, bu iki imparatorun yapm olduklar arasnda bir bltrme ok zaman gtr. Diocletianus imparatoru, zenle dzenlenmi, dou saraylarnn tren dzenlerinden alnm ayinlerle sayg gsterilen bir kii durumuna getirmitir: imparatorun nnde yerlere kapanlr, erguvan krmzs harmanisinin etei p-lrd. Mutlakiyetiliin ve onun doal sonucu olan idari merkezyetiligin ilkesini varabilecei en ileri sonulara kadar gtrm olan da Diocletianus'tur: bylece, Senato'nun gerekte artk hibir rol kalmam ve senato kararlar da geerliini yitirmi oluyordu. Bu arada, senato eyaletleri ve onlarla ayn zamanda, talya'nn son ayrcalklar da ortadan kalkt; tm imparatorluk ynetimi imparatorun danmanlar, daireleri ve grevlilerine brakld. Zaten, Diocletianus, askeri anarinin imparatorluu kar (*) "(Lat. "legio"dan Fr. "Legion"). Eski Roma'da askeri birlik." (Meydan Luros-sc)-.n. 15 karya brakt tehlikeleri anmsayarak, tara eyaletleri valilerinin elinden birliklerini ve generallerinden de idarede herhangi bir ileve sahip olmak hakkn almt. Ve nihayet, Diocletianus'un karsnda, zmlenmesi gereken, imparatorluun kurtuluunun bal bulunduu iki sorun vard: lke topraklarnn savunulmas ve tahta geme. Diocletianus, kukusuz, bu sorunlarn birincisini zmlemek amacyla ve usuz bucaksz imparatorluun snrlarn bir tek "imparatorun savunmasnn olanaksz olduunu anlad iindir ki, daha 286'da, kendine, "augus-tus" olarak Maxmianus'u ortak etti. Ona batnn savunmasn verdi; kendisi de, dounun savunmasn muhafaza etti; bu arada da, o srada imparatorluun, kanlmaz bir biimde, blnmeye doru gitmekte olduunu ve Latin dounun batya stnlnn kabul edilmi durumda bulunduunu unutmamak gerekir. Ve, anlalan, Diocletianus, imparatorlua, her zaman eksiklii duyulmu olan tahtn kaltm yoluyla el deitirmesi yntemini kazandrmak amacyla, iki augustusa, iki sezar, I. Constantinus (ya da Solgun Constantinus) ile Caius Galerius Valerius Maximianus'u ortak etmek amacyla, bu ikilierkini bir drtlererkine dntrmt: bu kimseler, o an iin, dier iki augustusa idarelerinde yardmc olacaklard ve gelecek asndan da, onlarn nceden belirlenmi ardllaryd. Diocletianus, yaratt sistemin ileyiini grmek istedi. Caius Galerius Valerius Maximianus'u tahta ortak ederken, bir tek koul ngrmt: Diocletianus'un kendisi tahttan ekildiinde, Caius Galerius Valerius Maximianus'un da tahttan ekilmesi. Bu, o byk saltanat dneminin hi de en az acaip olay olmayan olay 305 ylnda kageldi. Diocletianus, kendisine Split'te ina ettirdii pek dou grnl, grkemli saraya ekildi. I. Constantinus ve Caius Galerius Valerius Maximianus, augustus oldular. 16 1. Constantinus imparatorluun birliini yeniden salyor Batda, 1. Constantinus, Maximianus'un tahttan ekilmesiyle augustus olunca, ona, sezar olarak yardmc yapld. Bu seme, iki gencin dlerini glgeledi: bunlardan biri, Maximianus'un olu Maxentius; dieri ise I. Constanti-nus'un ilk evliliini yapt, halktan bir kadndan (denildiine gre, bir han hizmetlisi olan, Helena adl bir kadn) olma Constantinus'tu. Dolaysyla, 306'da I. Constantinus'un lm, bir dizi karklk ve taht gaspnn balangc oldu: Constantinus Galya ve Bretagne lejyonlarna kendini "augustus" ilan ettirirken, Roma'da Maxentius praetor birliklerine kendini "princeps" ve ardndan "augustus" ilan ettirdi; ve yllarca sren pek byk karklklardan sonra da, 311'de, Constantinus ile Maxentius kar karya kaldlar. Douda, Diocletianus'un tahttan ekilmesi, Caius Galerius Galerius Maximianus'u augustus yapm ve o da kendine sezar olarak, II. Maximinus Daia adndaki bir subay yardmc almt. Her ey, Caius Galerius Valerius Maximi-anus'un Mays 311'deki lmne kadar iyi gitti. Ama, onun lmyle birlikte, Maximinus Daia, karsnda, Caius Galerius Valerius Maximianus'un karklklar dneminde bir bat Augustus'u yapt, ama batda hibir zaman kendine salam bir yer edinememi olan ve bu kaybn douda gidermek kararndaki, Licinius adnda birini rakip olarak grd.

Ve o gnden balayarak da, olaylar mantkl bir biimde cereyan edecektir: batda, Constantinus, Maxentius'tan kurtulurken douda da, Licinius Licinianus, Maximinus Daia konusunda ayn eyi yapyordu. Ardndan, Constantinus, Licinius Licinianus'tan kurtuldu. Baty Constantinus'a veren sava, 28 Ekim 312 gn, Roma yaknnda, Tiber Irma17 g zerinde, Milvius Kprs'nn bulunduu yerdeki sava oldu: bu savala, Maxentius boularak ld ve Constantinus Roma'ya parlak bir trenle girdi. Douda, Maximinus Daia, 313 yl banda, Edirne yaknnda Licinius Licini-anus'a yenildi: Kk Asya'ya kat ve ayn yl, orada, hastalk ya da zehirlenme sonucunda ld. Licinius Liciniamus ile Constantinus, kukusuz, aralarnda anlamlard. 317'de, bir yandan Constantinus'un iki olu Crispus ile Gen Constantinus'u (ya da II. Constantinus - .n.), dier yandan da Licinius'un br olu Gen Licinius Licinianus'u sezar olarak atamak iin anlatlar: bu, tehlikeli bir karard, nk, Diocletianus'un rejimini yeniden kurmak isteniliyor gibi grnd bir srada, baa geecek kiiyi kendileri semek yerine bu kiinin veraset yoluyla belirlenmesi amacna ynelinmi oluyordu. Ve, doal olarak da, augustuslarn her birini, iktidarn tmn kendi ailesi iin istemeye yneltmi oluyordu. Ve bu karar, savan patlamasna, ilerde szn edeceimiz dini nedenlerden ok, katkda bulundu, ve sava da, sonunda, 324'de patlad: Licinius Licinianus, Edirne'de, ardndan Khrysopolis'te (skdar - .n.) yenildi; Constannus'a teslim olmak zorunda kald, ve o da, vaatlerine karn, daha sonra Gen Li-cinius Licinianus'a da yapaca gibi, onu ldrtt. Bylece, Constantinus, tek imparator olarak kalm oluyordu. Daha nce, nc olu 1. Constantius'u sezar yapmt: bylece, imparatorluk tahtna veraset yoluyla geilmesi esasn getirmi ve ayn zamanda da imparatorluk tahtnn bir tek olduu kuraln yeniden geerli klm oluyordu. Dolaysyla, drtlererki sisteminden artk hibir ey kalmyordu. 18 I. Constantinus ve Hristiyanlk Sorunun ortaya konuluu Constantinus'tan nce, Roma mparatorluu pagan bir imparatorluktu; Constantinus'tan balayarak ise, Hristiyan bir imparatorluk oldu. Bu, tarihin en nemli olaylarndan ve ayn zamanda da en karmak sorunlarndan biridir. Bu olgu, yadsnabilir nitelikte deildir ve Hristiyanln gelenei, Constantinus ile annesi Helena'ya azizler arasnda yer vermekle yanlgya dm deildir. Ama, ayn Hristiyanlk gelenei, pek erken bir tarihte, aknlk verici olaylarnn anlatsnn arasna, gereinden ok, aknlk vericilik sokmutur. te yandan, Constantinus'un saltanat dneminin yks, ancak u son yllarda doyurucu bir zme kavumu olan bir kaynaklar sorunu ortaya koymutur. En azndan, Constantinus'un Hristiyanlkla ilikisi konusunda en nemli saylan belge, Caesarea'l Eusebios adndaki Hristiyan bir yazarn Constantinus'un Yaam adl yaptyd. Ama, son zamanlardaki almalar, ve zellikle de, byk Bizans uzman, Belikal H. Gregoire'm almalar, bu yaam yksnn, belki de, "Eusebiosla ilgili bir ekirdek" iermesine karlk, pek geni blmlerinin, kesinlikle, daha sonraki bir dneme ait olduunu ortaya koymutur. Bu durumda, doru bir yntemle, yaplmas gereken, pekl, byle bir metnin, Constantinus'u -Eusebios'u demek istiyorum- ahsen tanm bir kimsenin deil, bir 4. yzyl sonu ya da 5. yzyl ba ihtilalcisinin ii olduunu dnerek, doruluuna gvenmemektir. Bir tek rnei, Milvius Kprs'nde Maxentius'la yaplan sava alalm. Bu savan geleneksel yksn biliyoruz: gkyznde, ktan bir han ve "bu ha karma iaretiyle yeneceksin" yazsnn belirmesi, Constantinus'un askerleri19 ne kalkanlarnn zerine o ekli izmeleri emrini vermesi, Hristiyanl kabul ve zafer. Btn bunlar, Constantinus'un Yaamnda vardr, ama Constantinus'un ayn dnemdeki baka bibir metninde yoktur; ve daha nemlisi de, Aziz Augustinus'a kadar, Aziz Augustinus dahil, Kilise Babalar'nn hibiri tarafndan sz edilmemitir. ayet, bu gnl gzyle grme, kilisenin kabul etmedii bir ey deilse, byle olmas ne kadar byk bir olaslk, deil mi? zerine dayanlmas akllca olacak olan yegne metinler, resmi vglerle, Eusebios'un, hi de pheli olmayan, (ve zaten, gnl gzyle grmekten de sz etmeyen), Ekkesi-astike Historia ile Lactantius'un De Mortibus Persecutorumu-dur ("Hristiyanl Ykmak isteyenlerin lm stne"). Arkeolojik, epigrafik, nmismatik belgelere eklenen bu metinler, kukusuz, kesin ve nihai olmayan, ama geleneksel anlatdan uzaklaan ve az ok, aadaki gibi olan bir emay yeniden oluturmay salamaktadr.

Gnee tapma ve Hristiyanlk

Constantinus ilkin pagand ve gnee tapanlardand ve gnl gzyle grd ilk ve belki de tek ey, pagan nitelikteydi. Bunu, Trier'de 310 ylnda, Constantinus'un nnde yaplm bir vg konumas

dolaysyla biliyoruz: Apollon'un, bir Galya tapnanda, yannda Zafer'le ve elinde, ilerinde Constantinus'un uzun bir saltanat vaadi olarak yorumlad bir iaret bulunan, defne dalndan elenklerle grnmesi. Bu, gnl gzyle grme, bu "keif", Constantinus'un yaamnda nemli bir rol oynamtr: Constantinus, daha nce, gnee tapmann ateli bir yanda olmamsa bile, bu olaydan sonra, oldu ve uzun sre de yle kald. Baz sikkeler, ve zellikle de, zerinde Constantinus ile Gne Tanr'y yan yana gsterenler, bunun byle olduunun tandr. 20 Bu arada, Hristiyanlarn mparatorluun iindeki durumu tmyle deiti. Bunda, Constantinus'un da rol vard. Gerek Hogr Ferman'n,* 311'de Caius Galerius Valeri-us Maximianus kard. Bu fermanda, Hristiyanlk'n kabul edilmi olduu, Hristiyanlarn, kamu dzenini bozmamak kouluyla, toplanma zgrlne sahip olduklar, devletin ve imparatorun refah iin Tanr'ya yakarmalar gerektii bildiriliyordu. Caius Galerius Valerius Maximianus'un H-ristiyanlara pek acmaszca zulmettii dnldnde artc olan bu fermann aklanmas, Caius Galerius Valerius Maximianus'un o sralarda tutulduu ve ksa bir sre sonra lmne neden olacak olan amansz hastalk olabilir. Ama, yararszl artk anlalm olan zulmlerden bezginlik duyulmaya balanm olduu da dnlebilir. Her ne olursa olsun, gerek Hogr Ferman buydu ve bu hogrnn, gnmzde de hl srp giden ve -ilerde greceimiz gibi- ok yanl olarak Milano Ferman adyla anlan fermann sonucu olduu doru deildir. Ertesi yl, yani 312 yl, nl Milvius Kprs Sava'nn yapld yldr. Bu savala ilgili olarak, Szde Eusebios'un "Constantnus'un Yaam"nda verilen anlaty gz nnde tutmamak gerektiini biliyoruz. Bu konuyla ilgili olarak, elimizde iki tanklk var, "Kilise Tarih"ninki ve Lactanti-us'unki. "Kilise Tarihi", gnl gzyle grmekten ya da buna benzer herhangi bir eyden sz etmiyor. Lactantius da, ne gnl gzyle grmekten, ne de kl hatan sz ediyor, ama, Constantinus'un, savatan hemen nce, askerlerinin kalkanlar zerine yle bir iaret izmeleri konusunda uyarldndan sz ediyor: "zerinde ucu kvrk bir izgi bulunan bir x harfi". Baz eletirmenler, Lactantius'un bu t*) Yazar, Fransa'da Protesianlk'a izin veren ve Hogr Ferman adyla da bilinen, Protestanlara Fransa'da ibadet serbestisi tanyan Nanles Ferman'yla (1598) benzerlik kurmak isliyor- .n. 21 anlatsn, 310 ylndaki, pagan, gnl gzyle grme olgusunu bir uydurma olarak grdkleri gerekesiyle reddetmektedirler. Baz bakalar ise, sz konusu anlaty muhafaza edebilecekleri inancndadrlar ve bunu Constantinus'un monogram* olarak aklarlar. Daha sonra ise bu harfler, sa'nn adnn Yunancadaki ilk iki harfi olarak yorumland. Bizim bu konuda muhafaza edeceimiz tek dnce, 312 ylnda, Constantinus'un Hristiyanl kabul etmi olduunu gsteren hibir ey bulunmaddr. Hristiyan gelenei, Milano Ferman'nn karld 313 ylna da hi de daha az nem vermez: bu yln, Constantinus'un Hristiyanl kabulnn parlak bir belirtisini ortaya koymu olduu ne srlmtr. Aslnda, olan neydi? 313'de, Milano'da, Maxentius'u yenmi olan Constantinus ile, Maximinus Daia'y bertaraf etmeye hazrlanan Licinius arasnda grmeler yaplmt. Bu grmelerin konularndan biri, Hristiyanlar konusunda izlenmesi uygun olan politika myd? yle olduunu dnebiliriz, ama konuya ilikin hibir bilgimiz yok. Doru ve kesin olan ise, elimizde o dnemle ilgili iki belge bulunduudur: 1) Elimizde, Licinius tarafndan Bithynia valisine gnderilmi ve Nikomedeia'da duvara aslm bir emirnamenin Latince metni var. Eusebios dolaysyla ise, Kilise tarihi'nin Yunanca metni gnmze ular. Bu emirnamede, Hristiyanla hi de br dinlerin stnde bir yer verilmeksizin, vicdan zgrl ilan ediliyor ve bir adalet anlayyla olduu kadar, bir yattrma dncesiyle de, Hristiyanlarn el konmu olan mallarnn onlara geri verilmesi gerektii bildiriliyor. "Milano Ferman" ad verilen ve Constantinus'a vn kazandrm olan belge budur. Bu belgeye, daha doru olarak, "Nikomedeia Ferman" ad verilebilir; nk, as(") "imza yerine kullanlan ve zel adn harflerinden marka." (Meydan Larousse) -.n. 22 lnda, bu belge, Licinius Licinianus'un douyla ilgili bir emirnamesidir. Onu askerlerine ezberleterek Maximinus Daia'ya kar kesin sonu alnacak olan muharebeden nce okutmu olan Licinius Licnianus tarafndan kaleme alnmtr (ya da, Lactantius'un dediine gre, Licinius'a vahye-dilmitir). Bu, hi de, tam anlamyla Hristiyan bir metin olmad gibi iindeki hibir ifade de bir Hristiyan incit-memitir: gerektiinde Mithra'nn ya da Tanr Gne'in inananlarnn olduu gibi Hristiyanlarn da Tanrlar olarak tanyacaklar yce bir Tanr'ya yakartr. imparatorlarn 313 yl dolaylarndaki anlaylarn tahmin etmemizi salayan iki metin bunlardr. Burada, dikkate deer bir nokta da, bu metinlerin her ikisinin de kaynann Licinius Licnianus ve yine her ikisinin de Dogu'yla ilgili olmasdr: bunun nedeni, acaba, o sralar Maximianus Daia'yla

mcadelesiyle pek megul olan Licinius Licinianus'un, bylece, dounun baz nemli Hristiyan topluluklarn kendi davasna kazanmak myd? Constantinus ise, byk bir olaslkla, bu metinleri biliyordu ve kabul etmiti. Zira, kendisinin de, birka ay nce ve belki de ayn anlayla, Maxentius'a kar kesin savatan nce, dmannn gitgide artrd pagan yinlere, hogrye ynelik itirazlar ve kiiliinde Hristiyanlarn kendi Tanr'larn bulabilecekleri bir Tanr'ya yakarlar kar karm olduu anlalmaktadr. Ama, bu konuda kesin olarak bildiimiz hibir ey yoktur ve o ayn 313 ylyla ilgili olarak elimizde bulunan, gereklii salam bir kant, Tarragona'daki imparatorluk atlyesinde yaplm bir madalyonda grlen, Constantinus ile Gne Tanr'nn yan yana ba resimleridir. Bu durumda, Constantinus'un, gerekten, szn tam anlamnda, Hristiyanl "kabul etmi" olduuna inanla-bilir mi? 23

Constantinus'un Hristiyanl kabul etmesi

Gnmze yakn tarihlerdeki, zellikle nmismatikle ilgili aratrmalar, Constantinus'un Hristiyanla ancak 320'den sonra kesinlikle ynelmi olduunun dnlmesine yol at. Bunun nedeni, sadece kiisel inanc m, yoksa Licinius Licinianus'la aralarnda kacak anlamazln yakn olmas myd? Szde Eusebios'un "Yaam..."nn, bunda, sava nedeni olarak herhangi bir rol var myd: byle bir ey, kesinlikle, doru deildir. Ama, kesin rol Constantinus'un tutkusunun oynadndan kuku duyulmamas gereken anlamazln dier biimlerinin yan sra, dinsel bir grnm kazanm olmas olasl da vardr. Belki de, 324'te, Licinius Licinianus'un Edirne'de urad yenilgi paganizmin bir bozgunu, Constantinus'un zaferi de Hristiyanln bir zaferi olarak grnmt. Belirtilmesi gereken, Constantinus'un, zaferinden sonra, Hristiyanl resmi din olarak kabul ettirmeyi dnmemi olmasdr. Bu konuda, hakknda, ancak, Constantinus'un Hristiyanlk eilimini abartt yolunda kuku duyulabilecek olan Szde Eusebi-os'a inanmak gerekirse, Constantinus, zaferden sonra, Doululara, herkesin inancnda serbest olduu yolunda bir bildirge yaynlamtr. Dolaysyla, Constantinus'un "Hristiyanl kabul"nden ne denli ihtiyatla sz edilmesi gerektii grlyor. Bu konuda, birbirinin tersi iki utan da kanmak gerekir. Bu arada, Constantinus'un Hristiyanla, ine doan bir esinden ok, bir dizi siyasal mlahaza sonucunda deilse bile, yava yava, ar ar geldiini; Hristiyanln ona uzun bir sre, o zaman var olan dier dinlerden stn, ama esas olarak farkl grnm olduunu; ve zaten btn saltanat boyunca "pontifex maximus" ("en yksek aamal din adam" -.n.) olarak kaldn ve paganizmi kusurlarndan ve en ka24 ba bo inanlarndan artmak istemi olmasna karlk, hibir zaman aalamaya, kk drmeye almadn unutmamak gerekir. Tersine, Constantinus'un kafasn Hristiyanlk sorununu her zaman kurcalam olduu; daha balangtan beri Hristiyanlara ok hogrl davrand, daha sonralar ise byk bir itibar gsterdii; ve, vaftiz edilmi olduuna gre, bir gn elbette, pekl, Hristiyanl kabul etmi olmas gerektii de unutulmamaldr. Geri, vaftiz edilmeyi, lmnn hemen ncesine kadar ertelemi olduu dorudur; ama bu, belki de, bir nemsemezlik belirtisi deildi; ve o zamanlar, byle yapanlar hi de az deildi; nk, bu biimde davranmakla, kii, yaamndaki yanllar daha tmyle sildiini dnyordu. in daha garip grnen yan, Constantinus'u Arius'u bir piskoposun vaftiz etmi olmasdr. Ve bu durum bizi Constantinus'un Kilise'yle ilikileri konusunda birka sz sylemeye yneltiyor.

Constantinus ve Kilise
O zamanlar Hristiyan dini iin geerli olduu gibi, kendi i enerjisiyle yaayan ve byyen bir dinin, ayrca, zgrlk ve gvenlikten baka bir ey istemesi gerekmez, Ve ne yaptn iyi bilen Constantinus da, Hristiyanla bunlarn her ikisini de verdi. Bylece, Roma dnyasnn kiliselerle kapland ve gitgide byyen Hristiyan topluluunda youn bir Tanrbilimsel etkinliin gelitii grld. Ama, ne yazk ki, ayn zamanda, din sapknlklar da ayn oranda geliti. Bunlardan, en az nemli olanlar, hatta (Constantinus'a Kili-se'nin i ilerine karmak konusunda ilk frsat vermi olmakla birlikte) Donatus'uhu da bir yana brakarak sadece "Arius'uluk"un zerinde duracam. Bu adla, Suriye'de, belki de daha 3. yzylda ortaya km ve her ne olursa olsun, 4. yzylda, skenderiye'de rahip Arius tarafndan geli25

i
tirilmi olan bir reti belirtilmek istenir. Arius, Teslisin kiisinin birbirinin ei olduunu kabul etmiyor, Baba ya da Tanr, doumuna neden olunmu deil de ilksiz ve sonsuz-sa, Ogul'un doumuna Baba tarafndan neden olunmutur, diyor; "etzllk', dolaysyla, sa'nn Tanrsalln reddediyordu. skenderiye Piskoposu tarafndan afaroz edildi. Bu karar, bir din ileri kurulu tarafndan onayland. Daha sonra da bir baka din ileri kurulu tarafndan bozuldu: bu anlamazlk btn Hristiyan Dou'da

birbirinden ayr grlere yol at iin, Constantinus, kukusuz, bar amacna ynelik olarak, duruma el koymak kararn verdi. Taraflar arasnda anlama salayamaynca da, 325 ylnda, Nikaia'da (znik) bir konsil toplad. Bu, ilk ekmenik (btn Kilise'leri kapsayan - .n.) konsildi. Aylar sonra, piskoposlar bir metin zerinde anlamaya vardlar ve ikisi dnda tm bu metnin altna imzasn koydu: bu metinde, zellikle, Ogul'un Baba ile etzl olduu (Yunanca, "homousios") olduu bildiriliyordu. Bu konsilin nemi, sadece, leme (Teslis) dogmasn dile getirmesi gerektii iin, Hristiyanlk dininin retisel temellerini atmasnda deildir. Ayn zamanda, mparatorluk gcnn bir dogma sorununa ilk olarak mdahale etmesindedir de: cismaniyle ruhani arasnda, gelecekteki tm ilikiler bunun sonucu olmutur. Ak ve kesin olarak, cismani, diyorum, nk Constantinus sadece cismani iktidar, denebilir ki zabta gc olarak, mdahale etmitir. Amacnn, Imparatorluk'un balca arklarndan biri durumuna gelmi olan Hristiyan Kilisesi'nde huzur ve asayii muhafaza etmekten baka bir ey olduu anlalyor. Konsil'den sonraki tutumu da bunu kantlamaktadr: kararlarnn uygulaycs oldu, Arianus ile en (akn yandalarn lllirya'ya srd. Bence, Arianus konusunda, sonraki yllardaki tutumu bunu ok daha iyi gstermektedir. 26 Eylemde o denli gl ve etkili; uygulamada, ahlaksal nlemler konusunda o denli kararl (zinay, jurnalcilii, vs. iddetle cezalandrd) olmasna karlk, te yandan da, kararsz, etki altnda kalabilen, "zerinde karara varlm olan, srekli, yeniden tartma konusu yapmaya" ynelik (A. Piganiol) biriydi. Nikaia (znik) Konsili'nden birka yl sonra, Arius'uluun durumunun dzeldiini, Arius srgnden arlrken, en byk hasm, skenderiye Piskoposu Athanasios, srgn edildi. Constantinus'u, bu kararlar almaya hangi duygular yneltiyordu? Arius'uluun, en azndan Bat'da, Ortodoksluk'tan daha gl olduunu mu kefetmiti? Nikaia'da alnm olan kararlar konusunda kukular m vard? Bilinmiyor. Arius'u piskopos Nikomedeia'l Eusebios'la aralarnda byk bir yaknlk bulunan kz kardei Constantia'nn etkisinde kalm olduu ne srld. Gerek, Constantinus'un, lm deinde, Arius'u piskopos Nikomedeia'l Eusebios tarafndan vaftiz edilmi olduudur. Ama, bu arada da, ayn zamanda, ikinci bir eliki ile, Arius'un dman Athanasios'u srgnden geri a-grtmtr... Bu szlerle, Constantinus'un Hristiyan olarak, pek karmak olan kiiliinin zelliklerinin belirtilmesi son buluyor. Kesin olan, hi de, kimilerinin bize tantmak istedikleri gibi, "drst ve ak yrekli" bir Hristiyan olmaddr. Saltanat dneminin bu adan bilanosu yaplacak olursa, hakknda yle denilebilir: zamannda, Hristiyanlar zulm grmedi, onlara sevgi ve yaknlk gsterildi; dinleri, bu konudaki yasak kaldrlarak, yasal sayld; Hristiyanla, hukuksal adan, paganln stnde yer verilmedi ama, Hristiyanlk, artk kesinlikle paganln yerini alacak duruma getirildi; devlet dini olmad ama, ayrcalkl din oldu; ve ilk kez olarak da, imparator vaftiz edildi ve devlet Kilise'nin i ileriyle ilgilendi. Hristiyan geleneinin Constantinus'a 27 verdii sekin yeri hakl klmak iin, kukusuz bu kadar yeterlidir. istanbul'un kurulmas istanbul'un Constantinus tarafndan "kurulmasndan sz ederken, bu kurulma szcnn anlam zerinde anlamaya varmak gerekir. Sz konusu olan, hi de, yeni bir yerde kurulmu yeni bir kent deildir. Bizans'daki bu eski Megara kolonisi, daha nce de, Marmara Denizi ile, Halic'in oluturduu geni doal limann arasnda yer alyordu. Bizans'n refah ve ayn zamanda, geirdii birbirinden deiik durumlar da, Boazlarn oluturduu byk ticari yol ile, Avrupa'yla Asya'nn birletii yerde, llka'n buday yolu zerinde bulunan bu olaanst konumunun sonucu olmutur. Ama, Constantinus Imparatorluk'a ikinci bir bakent yapmak amacyla setiinde, buras henz ancak byke bir kasabayd. Constantinus'tan nce Roma dnyasnn bir bakenti vard: Roma; Constantinus'tan sonra ise, kurumsal olarak iki bakenti oldu: Roma ve Konstantinopolis. Ama, aslnda, gerilemeye terk edilmi olan Roma karsnda, stanbul her gn biraz daha byd, ve srf imparatorun oturduu yer olmasnn yan sra idarenin de merkezi olmas, buray gerek bakent durumuna getirdi. Constantinus'un saltanat dneminin en temel olay budur ve bence bu olay, kanlmaz sonu ne alm olan, Hristiyanln kabulnden ok daha nemlidir. Daha ilkag'dan beri, Constantinus'un, paganln kalesi Roma'dan, halkn orada artk kendisini sevmedii kansna vard iin ayrld sylenmitir. Szde Eusebios'un tanklna bakarak, Konstantinopolis'i Hristiyan bir kent yapmak istediine inanmann da yanl olaca gibi, bu da yan28 ltr. "Kentin kuruluuna, pagan yinler elik etti ve Constantinus, kentte kiliseler yaptrmasna karlk, var olan tapnaklar brakt (hatta, pagan Zosmos'un bu konuda gvenilir saylabilen tanklna gre

yenilerini ina ettirdi). Constantinus, aslnda, stratejik, ekonomik, politik dncelerle hareket ediyordu. "Stratejik": mparatorluk zerindeki en byk tehlikeler Gotlarla Perslerden geliyordu. Zaten kendisi Germania ve Illirya kavimleri karsnda tehlikede olan Roma, bu iki harekt alanndan ok uzaktayd. Ele geirilmez kale stanbul, ayn zamanda, kuzeyin ve dounun Barbarlarna* kar tam bir kara ve deniz hareket ssyd. "Ekonomik": kark zamanlarda Boazlar yolunu serbest tutmak, Karadeniz kylarndaki lkelerle Akdeniz, Avrupa'yla Asya arasnda ticari mbadeleyi srdrmeyi salamak zorunluluu vard. Ve nihayet, "politik": talya'nn, daha 2. yzylda pek apak olan genel gerilemesi hzlanmt; eski ayrcalklarnn iinde gururla donup kalm olan Roma, l bir kentti; Yunan Dou, zenginlii ve uygarlyla, Imparatorluk'un yaayan ksm olarak aklkla ortaya kyordu. Zaten Roma daha 3. yzylda fiili bakent olmaktan kmt. Drtlererkinin drt hkmdarndan hibirinin ikametghnn Roma'da olmamas ve talya'da da, o dnemde, Milano'nun yerini alm olmas, anlaml deil midir? Ve yine, zaten Constantin'in kendisi de Roma'da deil, Trier'de, Sirmium (Mitrovica)'da (bugn eski Yugoslavya'da Strems-ka Mitrovica - .n.), Nikomedeia'da oturmutur: bunlarn her biri, Bat ile Dou arasndaki, Konstantinopolis'ten de geen, ama artk italya zerinden gitmeyen anayol zerindeki menzillerdir. {*) "(Lat. 'barbarus' > Vjn. "barbaros", grek olmayan'dan Fr. barbare). Eski Ys-nanllar, Romallar ve daha sonra Hrisliyanlara gre kendi kavimlerini a dnda kalan herkes." {Mrydan Larousse) - .n. 29 Constantinus, Licinius Licinianus karsnda kazand zafer, ona Douyu teslim edince, daha 324'te, dahiyane bir kararla, Bizans' seti. Hemen balayan almalar 336 ylna kadar srd ve ok sayda ii altrld: toprak tesviyecisi olarak, bir hamlede, 40.000 Got ie alnd. Yeni kentin sslenmesi iin, birok byk kent, sanat yaptlarndan, stunlarndaki antlardan ya da heykellerinden yoksun brakld. Romal nemli kiileri ekebilmek iin, onlara yepyeni saraylar baland; halk ekebilmek iin de, "anno-na" (yllk rnden alnan ayn vergi - .n.), Roma'da iledii tarzda ihdas edildi ve bedava buday datmlarna baland. Kentin snrlarn Constantinus kendisi izerek, eski Bizans'n kaplad alan, bir anda, drt ya da be kat bytmt. Kentin bakent, olarak al treni 11 Mays 330 gn yapld. Ondan sonra da artk, imparator Konstantinopolis'te oturmaya ve mparatorluk Meclisi de bu kentte toplanmaya balad. Constantinus'un kendi adn verdii kent ayn zamanda, daha sonra tayaca "yeni Roma" adyla da anlr. Roma gibi, Konstantinopolis de yedi tepeli ve drt blgeli olacaktr. Kentin bir forumu, bir capitoli-um'u, bir senatosu vard; hatta, daha da fazlasyla, zerinde bulunduu alan, "italik" toprak, yani tara topra olmayan toprak; dolaysyla, demek ki vergiden bak sayld. Roma, henz ayrcalklarndan hibirini yitirmiyordu, ama bu ayrcalklara! tm, Konstantinopolis asl bakent olurken, Roma da, yalnzlk ve unutulmuluk iinde, anl gemiinin jestlerini yineleyip durmaya terk ediliyordu. "330 ylnn sikkelerinde, her iki kent, imparatorluk harmanili, defne elenkli ve balkl bstler biiminde grlr. Ama, imparatorluk asas Konstantinopolis'in elindedir" (L. Brehier). Bu durumun sonular pek byk oldu. Her eyden nce, kanlmaz bir gerilemeye terk edilmi gibi grnen Latin Bal ile Yunan Dou arasndaki kartlk kendini ortaya 30 koydu. Konstantinopolis'in kurulmas, Dou'nun Bat ve ok doululam bir Helenizm biiminin Latinlik zerindeki zaferinin belirtisidir. Konstantinopolis'in kurulmas, ayn zamanda, yeni bir uygarln k noktas oldu. Bu uygarlk, "Bizans" uygarl adn hak ediyordu, nk, o gne kadar, tarihte hibir kent, Konstantinopolis kadar kendine zg ve srekli bir etki yapmamt. mparatorluk her yandan tehdide, saldrya urayacak, istila edilecek, ama Konstantinopolis, btn bunlara, onbir yzyl boyunca direnecekti. Ve Bizans uygarln oluturan Yunan-Latin, Dou ve Hristiyan elerinin birlemesi, Konstantinopolis'in surlarnn korumas altnda, bu kentin saraylar, manastrlar ve iliklerinde gerekleecekti. Ve nihayet, yklmas kanlmaz ve yakn olan Roma Barbar seli altnda yok olunca ne olaca dnlsn. Bu durumda, tpk Bat'da birka yzyl iinde yok olduu gibi, ilka uygarlnn tm mirasnm da onunla birlikte yok olmas tehlikesi vard. Baka hibir kent, Antiokheia (Antakya) ya da iskenderiye le, bu klasik renimi kabul edebilecek yetenekte deildi: zaten, Arap fethi de yaknd. Konstantinopolis, kurulur kurulmaz, Yunan-Latin uygarlndan kalan ne varsa, tmn, hemen kendine ekti. Bu kent, tm tarihi boyunca, gc, zenginlii ya da saygnl sayesinde ve sadece, Yunan dilini kullanmay muhafaza etmi olmas sayesinde, bu miras korudu. Constantinus'un en byk vncesi, belki de, mparatorluk'un merkezinde gerekletirilen uygun bir yer deitirmeyle, kurtarlabile-cek olan kurtarm olmaktr. Constantinus monarisi ve 4. yzylda imparatorluk

Augustus ile Constantinus arasndaki yzyllk srenin yaklak ortasnda, Roma Imparatorluu'nun, Hadrianus 31 dneminde, derin bir idari reformdan gemi olduunu anmsamakta yarar vardr: bu idari reformla, orduya asker alnmas blgesel oldu; Hkmdarlk Meclisi ve mparatorluk daireleri dzene sokuldu; talya'nn idaresi Senato'dan alnd; en azndan, Svari (ya da Atl) Snf iin, grevler, cretler ve unvanlar konusunda bir aama sras dzeni getirildi. Bunlarn her biri, ilerde baz gelimelere yol aabilecek nlemlerdi. Diocletianus'un, ayn zamanda, birok noktalar bakmndan Constantinus'unkiyle birbirinin ei saylabilecek nitelikte bir reformu da olduunu unutmamak gerekir. Ama, bu ekinceler belirtildikten sonra, Cons-tantinus'un saltanatnn sonunda, ancak tasarlanm olan bir eye kesin ve nihai bir biim vermek deerliliini gstermi olduunu sylemek gerekiyor: saltanatnn sonunda, mparatorluk'un btn arklarna tmyle yeni zellikler kazandrld. yle ki, o andan balayarak, artk tmyle yeni bir baka tarih balam oluyordu.

mparatorluk ve savunmas
mparatorluk'un snrlarnda az corafi deiiklik oldu. Roma'nn otoritesi, Avrupa'da, Ren'in ve Tuna'mn gneyindeki btn lkelerle, bugnk Iskoya ve rlanda'nn dnda, Britanya'ya; Afrika'da, Fas'la (Mauretania) Msr arasndaki bir ky eridine ve Msr'a; Asya'da, Sina Arabistan'na, Filistin'e, Suriye'ye, Kk Asya'ya, douya doru snr olarak Byk Sahra'ya, ran'a ve Dicle ile Frat'n yukar vadilerine kadar yayld. Bu snrlarn iinde, lkenin topraklar, saylan yz geen ve aralarndaki her trl idari farkllk ortadan kaldrlm olan provincia'lara* blnmt. Dioc-leanus, provincia'lar on iki "dioecesis"** olarak grupla(*) "talya dnda ele geirilen, Roma kanunlarna bal olan vt bir Romal vali tarafndan ynelilen lke." Meyion LODUSK) - .n. {*) "Roma mparatorluumda bir ynetim evresi." (Meydan Larousse) - .n. 32 tirdi ve daha sonra bunlar da drt valilik biiminde kmelendirildi: GaSya, talya, lllirya, Dou. mparatorluk'un savunmas yeni bir sisteme gre dzenlendi. lke topraklarnn, snrlar boyunca bir eit in seddi ile, aralksz bir savunma aralar hattyla, korumas altnda gvenlikte bulunulduuna inanlan "limes"le korunacana inanlyordu: kentler, yava yava, surlarla evrili olan eski snrlarn am, yknt haline gelmi bu surlar arkalarnda brakarak komu ovalara doru ilerlemilerdi. 3. yzyldaki istilalar bu sistemin krlganln ortaya koydu. "Limes"ler, Barbarlarn gl basks altnda, yklarak, iten ak durumdaki kentleri savunmasz brakt. O sralar, ite bundan dolay, kentlerin, surlarn aceleyle, onardklar ya da ina ettikleri grlmtr; ve yine bundan dolaydr ki, Constantinus'un dneminden balayarak, mparatorluk'un balca savunmas artk, "limitanei" ad verilen ve bir asker iftiler perdesi muhafaza edilen snr stnde deil de, iyi birliklerin karargh kurduklar mstahkem mevkilerde yaplmaya baland. Barbarlar, say ve hareket stnlne sahip olmalarna ve pek dayankl olmayan "li-mes" engelini herhangi bir noktada delebilecek durumda bulunmalarna karlk, kuatma savan bilmedikleri ve bir tahkimli mevzii ele geirmeyi baaramadklar iin, bu nlem ok yararl oldu.

mparator ve hkmet
mparator, salt egemen hkmdard. Tanr'yd. Daha 3. yzylda, Aurelianus, halkn karsna, banda Tanrsal simge imparatorluk tacyla kyor ve yaztlarda "deus" ve "dominus" ("Tanr ve Efendi" - .n.} unvann alyordu. Principatus'un, Helenistik, Msr, Pers monarilerinin etkisiyle, dou tipindeki bir monariye zorunlu dnmesi, Di-ocletianus ve ConstantinusTa ve pek zenle dzenlenen, 33 hkmdara tapma ayinleriyle birlikte son buldu. Ayn zamanda da, imparatorla ilgili her ey "kutsal" oldu: Maliye Bakan da, imparatorun servcinin imparatorlugunkiyle z-delemesiyle birlikte, "comes sacrarum largitonum" ("Kutsal nsanlar Kontu"), imparatorluk gardrobunun efi, "comes sacrae vestis" ("Kutsal Giysi Kontu'") vs. oldu. mparator konusundaki bu yeni anlay, imparatorluk idaresi ve hkmetle ilgili yeni bir anlay da iermektedir. Bu anlay iki fikirle ilgilidir; 1) imparatorluk saray, buna neredeyse, "saray erkn" denebilir, devletin merkezi oldu ve orada, imparatorluk her eye egemendi (V. Duruy, aktaran F Lot); 2) Artk devlete degil, imparatora hizmet ediliyordu; hkmdarn kiisel hizmetiyle ilgili, douda, ksa bir sre sonra da ortaada geerli olan anlay, eski ma-gistratus'luk kavramnn yerini ald. Yine, burada da, bir devrim gereklemi olduunu sanmamak gerekir: Roma imparatorlarnn her zaman, "korunuklar ya da "dost'lar olmutur ve Hadrianus da, yava yava Senato'nun yerini alm olan "Hkmdarlk Meclisi" yelerini bunlar arasndan belirlemiti. Ama, bu kurum, kesin ve nihai biimini

Constantinus'tan balayarak ald ve nemli mevkiler imparatorlarn "arkadalarna (Latincesi "comites", Franszcas comte, Trkesi kont .n.) verilmeye baland. mparatorun evresinde drt dnen ve gitgide genileyen bu insan topluluunda karkla yol amamak iin, "aama sras"nn kurallarn zenle belirlemek durumunda kalnd. Sistem, Roma sisteminin tersiydi. Uzun bir sredir, yaplan grev, ait olunan snfa bal olmutu: artk, snf, greve bal olacakt. mparatorun evresinde, ailesinin yeleri, "nobilissimes"ti; onlarn ardndan, "patricius"lar vd. gelirdi. te yandan, bir devlet grevlisinin gereinden ok nem kazanmasn nlemek; ne kadar tehlikeli olduu bir yzyl 34 nce grlm olan, gasp ve bakaldr tehlikesini ortadan kaldrmak amacyla, bir sredir gelenek gibi yerlemek eiliminde olan bir ey, kural durumuna getirildi: mlki yetkilerle asker yetkiler birbirinden ayrld. Generallerin ("dkler" ya da "kontlar") artk idareyle ilgisi kalmad. Tersine, tara ("provincia" .n.) valileri ya da piskoposluklarn vekil yneticileri bile sivil oldular. Merkezi idare ise, "magis-ter officiorum"un emri altnda, genel olarak, Hadrianus tarafndan getirilmi olan dzenlemeyi ve drt byk blm muhafaza etti.

Ekonomik bunalm ve sosyal dnmler

Ynetimdeki bu derin dnmlere karlk, tm snflara ve tm toplumsal durumlara erien sosyal dnmler gerekleti. Bu durumun kkeninin, 3. yzyldaki dzensizlik ve karklklarda aranmas gerekir. Ticari mbadelelerin yavalamas, genel yoksullama, kle saysnn azalmas, sanayi alanndaki gerileme, mparatorluk'un o gne kadar esas olarak kentsel olan yaamnda ve ekonomisinde derin bir deiiklie yol at. Sosyal dnmler bu durumun sonucuydu. Roma mparatorluu, ilk yzylda, Roma rnek alnarak kurulmu bir "siteler federasyonu" grnmndeydi. Roma'nn kk boyutlu bir grnts olan her kent, her biri Roma'nn beledi aama srasn yanstan magistratus'lar ve "decurio'ar (senatr) tarafndan idare ediliyordu. Bu baarl denge, refahtan uzun mrl olmad: daha 3. yzyl boyunca, imparatorluk grevlileri, "provincia"nn valisi ve zellikle de hesaplarla grevli "curator",* ykmllkleri arttka rolleri azalan beledi kurulularn yetkilerine geni lde tecavz etmilerdi. Bir magistratus'un, sitesi(*) "Curalor'la, Roma devleti hesabna idari grev (cura) tayan memur ve fen adam." (Meydan lflnusse) - .n. 35 nin gzellemesi iin geni lde harcama yapmas, gelenekseldi: eski aileler yoksullanca, daha bouna ve daha masrafl duruma gelmi olan, daha az grev ve yksek grev arand; Diocleanus'un reformlarndan sonra, "decu-rio"lar vergileri belirlemek ve vergi toplamak grevine sahip duruma gelince, bunlardan kanlmaya baland; Constantinus, magistratus'lar, vergi gelirinden, kiisel servetleriyle sorumlu saynca da, onlardan kanlmaya baland. Bunun zerine, devlet "Curia"nn (ya da Comites Curiates'in) ykmllklerine baml hangi yurtta kategorilerinin, gelirleriyle, bu sorumluluklar kabul etmek durumunda olduklarn belirlemek amacyla mdahale etti: bylece, "curia"lar, yelii kaltm yoluyla geen snf olumu oldu. "Ogulun, ana-baba mirasna sahip olurken, ykmllklere de sahip olmamas olanakszdr. Dolaysyla, kaltm yoluyla "curiales" olundu... ve tpk kylnn topran klesi olmas gibi, curiales kii de curia'nn klesi oldu" (E Lot). Ondan sonra da, artk, o pek ekici olan, kentte oturmann hibir ekicilii kalmad. En zenginlerin, kentten kaabilmek iin, ellerinde bir yol vard: yerel curia'ya ykmllklerden bak klan, bakentin senatosuna yazl olma koulu. Ve ortaya, yeni bir snfn, maliknelerinde bamsz bir yaam sren, oralarda ortaya, devlet grevlilerinin yetkisinin dnda kalan, vergi vermeyen, ok zaman kendileri adalet datan ve arazilerinde snma hakkndan yararlanan taral byk toprak sahiplerinin oluturduu yeni bir sosyal snfn kt grld. Hatta, bu kimseler, "koruma" kurumunun getirilmesiyle, kentlerin en iyi elerinden birini yanlarna ektiler: artan vergi isteklerine karlk, bu gibi durumlarda, ok zaman, mlklerini balayarak sadece intifa hakkn muhafaza eden kiileri korumalar altna aldlar. Bunda, imparatorluk maliyesi iin byk bir tehlike 36 vard. Korumann yasaklanmasna, sonu vermemi^olmakla birlikte, sk sk, ite bundan dolay gidilmitir. Ekonomik bunalm, kentle krn nispi nemini tersine eviriyordu: toprak yeniden balca zenginlik kayna oldu. Topran dzenli iletilmesinin bireysel keyif ve istee bal olmaktan karlmasnn ve bu iin bir devlet hizmeti gibi dzenlenmesinin nemli olduu grld. Dolaysyla, "cu-riales"lerden ok, kyller ve kent zanaatlar, durum ve koullarna ve topraklarna baml klnd. Kukusuz, kyl, ister kirac ister mal sahibi olsun, zgr insand; ama, ayn zamanda da, terk etmek hakkna sahip

olmad; dolaysyla, kovulmasna olanak bulunmayan bir toprak parasna veraset yoluyla balyd. "Toprak klelii" ve "derebeylik topra" denilen budur. Askerler, devlet grevlileri, kentlerin burjuva ve zanaatlar, tm, durum ve koullarna, en sk biimde ve ok zaman da veraset yoluyla geerli olmak zere balyd; Roma imparatorluu, karmza, daha 4. yzylda te byle kmaktadr. Sadece byklerin yararlanmasnda ve imparatorun kayrmasnda baz deiiklikler grlr. Bu kurumlarn en arpc zellii, kukusuz, devletin tm alanlara zorbaca mdahalesidir. Bu mdahale kanlmaz olmutu ve iki nedenle aklanr. Her eyden nce, ekonomik bunalm, herkesi, ykmllklerinden kanmaya yneltiyordu ve devleti de, tepki olarak, herkesi, ykmllklerine daha iyi balamak amacyla, kaba, hoyrat bir biimde, kendi z ykmllklerine balamaya yneltiyordu. Bu, ancak, geici bir zmd; yanllk, onu gerek bir zm sanmakla yapld. Ama, Roma'nn genel yaranr anlamn gelitirmeyi baaramam olduu kark elerden olumu ve son derecede geni imparatorlukla, artk otoriteyle salanandan baka kurtulu yoktu. te yandan da, Augustus tarafndan yaratlm olan rejim, Imparatorluk'a, boyuna gre bir ana37 yasa vermemi olmas nedeniyle, baarszla uramt. Bu rejim, Roma'nn, Romania'nn btn sitelerinde oaltlm olandan baka rejim tasarlamamt. "Senatus populusque romanus": ama Senato, tpk sirkteki* hizipler forum'un** karikatr olaca gibi, halk da, uzun sredir, egemen halkn ancak bir karikatryd. Ve yine bu konuda da, yukardan gelmi otoriteden baka kurtulu yoktu. {*) "Romallarda kamu oyunlarna ayrlm kum pisi." (Meydan Larvusse) - .n. (**) "Roma'da halkn topland meydan, kamusal ve zel i merked." (Meydan l.aroise) - .n. KNC BLM CONSTANTNUSTAN JUSTNANOS'A DiN SAPKNLARYLA VE BARBARLARLA MCADELE (337-518) 38

Genel nitelikler
Constantinus, doudaki Hristiyan devleti kurmutu, iki yzyla yakn bir sre boyunca, Justinianos hanedannn balangcna kadar, ardllarnn balca grevi, Hristiyanl din sapknlklarna ve douyu istilalara kar korumak oldu. Bu, douda ve batda, yirmiden ok imparatorun tahtta birbirini izledii kark bir dnemdi: ispanyollar, lllirya'llar, Trakyallar, bir Asyal. Baz hkmdarlarn saltanatlar daha uzun srd ya da daha dikkate deer oldu: Constanti-nus'un olu II. Constantinus'tan sonra yeeni Julianus Apostata (361-363) geti ve onunla I. Constantinus hanedan son buldu. Ardndan, Bat'y I. Valentinianus, Dogu'yu Valens (364-378) ynetti. Valens'ten sonra tahta I. Theodo-sius (Byk) geti (379-395). Onun iki olu olan, Honori-us Bat'da, Arcadius (ya da Arkadios} Dogu'da (395-408) saltanat srd ve Arcadius'un ardndan da olu II. Theodo-sius (408-450) tahta geti. Bundan sonra, Batnn Barbarlar'n eline gemesine karlk, Dogu'da, 450 ile 518 arasn39 da, srasyla, Marcianos, l.Leon, Zenon ve Anastasios tahta geti. Bunlar arasnda, zellikle iki hkmdarn saltanatlar nemlidir: tm imparatorluu fiilen yneten son imparator olduu iin I, Theodosius'unki; ve, kendisi yetersiz bir kimse olmasna karlk, uzun sren saltanat, lkeyi onun yerine yneten bakanlar ile kz kardei Pulkheria'nn yararl iler yapmalarn salayan II. Theodosius'unki. Bu kark dnemde, imparatorluk kh bir tek imparatorun elinde, kh, biri Dogu'da dieri Bat'da olmak zere iki imparatorun ynetiminde kald. Bununla birlikte, imparatorluk ynetiminin btnl srd, imparatorlardan birinin unvan, genellikle her zaman, dieri tarafndan verildiine gre, hukuki bakmdan sryor; ve imparatorlardan biri, hemen hemen her zaman, grlerini dierine kabul ettirecek kadar stnle sahip olduu iin de, fiilen de sryordu. Ayn zamanda, halklarn bilincinde de srd. Ne "Romallar", ne de "Barbarlar", Dou ile Bat'nn artk birbirinden ayr olduu sansna kapldlar. 395'te, I. Theodosi-us'un lmnden sonra Roma mparatorluumun Honori-us ile Arcadius arasnda "blldn" sylemek doru deildir. I. Theodosius, tpk nice selefleri gibi, Bat in bir Augustus, yani Honoroius'u ve Dou iin bir Augustus, Ar-cadius'i (ya da Arkadios, .n.) belirlemek zere gelirken ld; ama, bir blme dnmyordu ve adalarnn da byle bir eyin varl konusunda bilgisi yoktu. Krk yl kadar sonra, II.Theodosius zamannda, bu imparatorun adn tayan ve Constantinus'tan beri btn Hristiyan imparatorlarn temel yasalarn bir araya getiren o nl

yasalar derlemesi yaynlannca, bu , ayn zamanda, o srada Bat'da saltanat sren III. Valentinianus adna yapld, imparatorlardan birinin bir temel yasasnn, geerli olabilmesi iin, dier imparatora bildirilmesi gerektii anmsatld. Bir imparatorluk kurulu ynetimindeki tek bir imparatorluk fikri 40 her zaman canlyd. Ama, imparatorluun temel yasa bakmndan birliinin varln srdrmesine karlk, Bat ile Dou arasndaki kartln tehlikeli bir durum ald da doruydu. Burada bizi ilgilendiren, dnemin baskn zelliiydi ve bu da birok nedenin sonucudur: 1) imparatorluk'un tm canl, diri gleri Dou'dayd. Constantinus da, Konstantinopolis'i kurarken bunu belirtmiti: kentin olaanst gelimesi onu hakl kld. Kent, ksa srede surlar ona dar gelecek kadar hzl byd ve II. Theodosius dneminde, kara tarafnda, savunma hattndan oluan daha uzun ve daha gl, yeni bir sur ina edilmesi gerekli oldu: bu sur her trl saldrya kar dayanklyd ve Konstantinopolis'i, kuatma topuluunun icadna kadar Barbarlar'n saldrlarna kar koruyarak, Bizans'n tarihinde nemli bir rol oynad. Ve ayn zamanda da, II. Theodosius, kente, Yunanca ile Latince arasnda aa yukar eit bir biimde bltrlm, otuz bir krsl bir niversite kazandryordu: Konstantinopoils'in, ayn zamanda, mparatorluk'un entelektel bakenti olmak azmini de ortaya koyduu ve daha o zamandan, Latince'ye, Yunanca'ya oranla, ksa sre sonra stnlk durumuna gelecek olan bir eitlik salad iin, bu olay iki kat ilgintir. 2) Hristiyanlk, Dou'da ve Bat'da birbirinden deiik bir biimde geliti. 4. yzylda, Bat'nn en yksek din yetkilisi, Milano Bapiskoposu Ambrosius, Dogu'da I. Theodosius Hristiyanlk' devlet dini ilan ettii srada, ruhaninin cis-maniden bamsz olduunu ilan etti. 5. yzylda ise, Khal-kedon (Kadky - .n.) Konsili'nin 28. karar Dou'yu Roma'nn yetkisinden kararak Konstantinopolis Patrii'nin yetkisi altna soktuu srada, Papa Byk Leo, Roma'daki papalk makamnn stnln ilan etti. 3) Barbar istilalarnn yol at ok etkisi Bat ile Dou arasnda eit olmayan bir biimde dald. Daha usta olan 41 Dou'nun dayanmasna karlk Bat'nn ykldn greceiz. Bylece, henz ancak, Imparatorluk'un iki ksm arasnda artan bir dengesizlik olan ey, bir kopma durumuna geldi.

Dinsel sorunlar
4. ve 5. yzyllarda, lke iinin tarihi Hristiyanlk'nkiyle birbirine kart ve bu durum, tm Bizans tarihi boyunca byle kalacaktr. Bat'nn bize tam edeerini vermedii bu anlamazlklar nemsememek eilimindeyiz: gerek dini mcadelelerin Bizans'ta kazand iddeti, gerek bunlarn siyasal nemini lebilmek iin, Avrupa'daki din savalarn dnmek gerekir. Ayrca, rgtne 4. ve 5. yzyllarda sahip duruma gelen keiliin gelimesinin de Hristiyanlk'n manevi ve toplumsal gcn ok geni bir biimde artrdn ve Hristiyanlk'n Ermenistan'a Gregorios Photistes (Lasarovi), Abisinya'ya Frumentius, Gotlar'a ve Bizans'tan kovulmalarndan sonra ran'a snan Nasturiler'e de Frumentius tarafndan kabul ettirilmi olduunu da unutmamak gerekir.

Paganizmin sonu
Constantinus, Hristiyanlk'tan yana birok nlem, ve ayn zamanda da paganlarn etkinliini snrlayan bir dizi karar almt. Ardl julianus Apostala ise, hem Yunan paganizmi, hem Hristiyan dini konusunda bilgi sahibiydi. Vaftiz edildi ve bu, daha sonra, adna o Apostata ("Dnme") sfatnn eklenmesine yol at. Aslnda Julianus hibir zaman, yrekten inanarak Hristiyan olmam ve Hristiyanlarn kavgalar onu irendirmiti. Julianus, Cermenler'le baarl savalar yapt Galya'da bulunduu srada Constantinus'un lmn renerek imparator olunca, gerek duygularn gsterdi. Tapnaklarn yeniden almasn ve Tanr42 lara kurban sunmay buyuran bir ferman kard. Pagan kltn ve pagan din adamlarn yeniden rgtledi ve bunu yaparken de Hristiyan kltnn ve din adamlarnn birok zelliini rnek ald. Hristiyanlara artk eskisi kadar zulmetmedi, hatta bir hogr bildiriminde bile bulundu. Constantius zamannda srgn edilmi olan Arius'uluk dmanlarn srgnden ard: ama, ayn zamanda da, Hristiyanlar devletin nemli grevlerinden uzaklatryor ve bunlarn okullarda retim yapmalarn yasaklyordu. Zaten, Julianus Apostata'nn paganizmi, Hristiyanlarn knamaktan holandklar kaba bo inann ok stnde ve ondan ok uzaktayd. Julianus Apostata, 363 ylnda, iranllara kar gerekletirdii bir sefer srasnda ld. Bunun zerine, Hristiyanlara kar nlemleri hemen yrrlkten kaldrld. Ama paganlar bir zarar grmedi ve yle anlalyor ki, kltleri, Do-u'da olduu gibi Bat'da da, I. Theodosius'un saltanat dnemine kadar srmtr. Banaz Hristiyan, ayrca, din konusunda devletin sonsuz, snrsz gc olduuna inanan Theodosius, paganizme kar, en nemlisi, nl, 392 tarihli ferman olan bir dizi nlem ald: kurban

sunmalar ve pagan tapma tarznn tm trenleri, hatta tapnaklara girmek bile yasakland; bu yasaklara uymayanlar, o korkun, kutsal eylere ve hkmdara kar kma sulamasnn tehdidi altnda brakldlar. Bunun zerine, tapnaklar, banaz Hristiyanlar tarafndan tahrip edildi ya da kiliseye dntrld. lerindeki heykeller, kenti sslemesi iin, Konstantino-polis'e gtrld. 393'te olimpiyat oyunlarna, 396'da Ele-usis mysterionlarna ("Eleusis'te yaplan dine giri trenleri", Meydan Larousse - .n.) son verildi. Dou'da, skenderiye'deki Serapis Tapma'nn trenle yklnn, Theodosius'un fermanlarnda "pagan bo inan" adn verdii eyin son ve kesin ortadan kaldrlmasnn belirtisi olduu anla43 lmaktadr. Bat'da, en anlaml olay, daha Gratjanus Flavi-us'un saltanat srasnda, Roma senatosunda bulunan, ve herkesin gznde Roma'nn gemiinin bykln simgeleyen (paganlgn simgesi) Zafer suna ve heykelinin kaldrlmasyd.

Hristiyanlk'n devlet dini olmas

Constantinus'un, Arianus'uluk konusunda, kesin ve belirli bir politika izlememi olduunu biliyoruz. Ardllar arasnda, Constantius ile Valens hl Arius'uydular. Nikaia'l (znik- .n.) bir piskopos tarafndan eitilmi ve vaftiz edilmi olan I. Theodosius ise, tersine, kendini Arius'ulu-a kesinlikle kar olarak ortaya koydu. Daha tahta geer gemez, Arius'u piskoposu Konstantinopolis'ten kovdu ve kentin tm kiliselerini Nikaia'llara verdi. 380'de, sadece, Birinci Nikaia (iznik) Konsili'nde benimsenen leme (Teslis) anlayn kabul edenlerin kendilerine "Hristiyan" diyebileceklerini, dierlerinin ise, Arius'ular dahil, "din sapkn" olduklar yolunda bir ferman kard. Bu ayn din sapknlarnn elinden, baka fermanlarla, evlenme hakk, hatta baz yurttalk haklar da alnd. 381'de I. Theodosius tarafndan Konstantinopolis'te toplanan bir Konsil de, Ni-kaia'da benimsenmi olan, Baba ile Ogul'un etzlln kabul etti ve onu, sa'nn o iki kiiliini Kutsal Ruh'un e-tzllgyle birletirerek tamamlad. Ayn Konsil, Konstan-tinopolis Piskoposu'nun mevkiini belirledi: Konstantinopo-lis yeni Roma olduu gibi, bu kentin piskoposunun da, Roma'nnkinden sonra birinci srada yer almas gerekirdi. Bu, Roma'yla eitlik deildi ama, daha o zamandan, Konstanti-nopolis piskoposunun Dou'dak tm piskoposlardan stn olmas demekti. Bu kararlar son derecede nemlidir ve I. Theodosius'a, Hristiyanln tarihinde, Constantinus'un yan sra sekin 44 bir yer salamtr. Gerekten, Theodosius, din konusunda hogr olmadn bildirir: Dnce ve inanlar btn, onlar uyruklarna zorla kabul ettiren imparator tarafndan belirlenmi bir devlet dini vard. Dinde doru yol ve din sapknl, dini olduu kadar da siyasal konu oldu, ya da, daha ok, bu iki bak as birbirine kart. Bylece, Kilise ile devletin ilikileri konusunda, artk Bizans mparatorluu'nun retisi olacak olan ve zaman zaman, tam uygun olmayan "sezarizm-papizm" ("sezarclkpapaclk") adyla anlacaktr. Ama, Theodosius'un bu politikasnn, ilkesi bakmndan, o zaman Bat'nn din adamlar snfnn en nl temsilcisi olan, Kilise'nin ileriyle dinin dnce ve inanlar btnnn cismani iktidar pek de ilgilendirmedii kansmdaki Aziz Ambrosius'un fikirleriyle elitiini unutmamak gerekir. Bu bakmdan, Theodosius'un tutumunun, Dou ile Bat arasndaki, gelecekteki anlamazlklarn habercisi olduunu sylemek dorudur. Ve nihayet, 381 yl Konsil'i, Konstantinopolis piskoposuna Dou'nun br piskoposlarnn stnde yer vererek, Antiokheia (Antakya) ve zellikle de skenderiye piskoposlarnn gereksiz, ama srarl tepkilerini ekecek ve bylece, teolojik grnm ok zaman, maddi karlar ve ncelik hakk kavgalarn gzleyen 5. yzyl kavgalarndaki roln oynayacaktr.

Nestorius ve Efes Konsili

Dou'da I. Theodosius'un ardl Arcadius dneminde, Konstantinopolis Piskoposu loannes Khrysostomos'un sert tutumu, Nikaia (znik) Konsili'nde belirlenen retinin zaferini onaylad: loannes Khrysosiomos bu Konsil'de deer kazand, nk o srada Gotlar Konstantinopolis'te ok glyd ve Gotlar Arius'uydu. Uzun saltanat sresi 5. 45 yzyln ilk yarsn kapsayan I. Theodosius dneminde, kristolojiyle, (teolojinin isa'nn kimliiyle ilgili blm -.n.) ilgili kavgalar yeniden ortaya kt. Bunlarn ilki ve en nemlilerinden biri olanna, Nesturi sapknl yol amtr. Nikaia (znik) Konsili, sa'nn ayn zamanda hem Tanr hem insan olduunu ortaya koymutu. Bundan sonra, artk, tartma, bu iki niteliin sa'nn kiiligindeki birleme tarz zerinde olacakt. Arius'uluun beii olan Antakya'da, sz konusu iki niteliin kesinlikle birbirinden ayr ve bu iki nitelik arasnda da en nemlisinin insan niteliinin daha nemli olduu, dolaysyla, sa'nn, Tanr olmu bir insan olduu

yolundaki bir reti olmutu. Bu reti, Konstantinopolis'in, Antakyal bir papaz olan bir patrii, yani Nestorius tarafndan desteklenince de, karklk yaratt ve bu karklk yalnz teolojik alanda kalmad iin daha da nemli oldu. Nestorius ile yandalarna, skenderiye patrikleri kar kt ve tartma ksa sre sonra siyasal bir anlam kazand. Dou'da, iskenderiye Patriklii'nin saygnl pek byk, ve iskenderiye patriklerinin gc de, Msr'da, sonsuz, snrszd. En saygn Iskenderiye'cilerden biri olan Athanasi-os'un Arius karsndaki zaferi, skenderiye Patriklii'nin saygnln da, skenderiye patriklerinin gcn de artrd. skenderiye piskoposlar, Dou zerinde bir eit hegemonya kurmak sayndaydlar ve Konstantinopolis Konsili'nin bu kentin piskoposuna tand stnlk onlar endieye dryor ya da kskanlk duymalarna yol ayordu: bunlarn, Nestorius'a kar geleneki abalarnn aklanmas, byk lde, bu duruma dayanr. Roma Piskoposu Celen-tinus, 428'de Nesturi retisini yasaklaynca, skenderiye Piskoposu Kyrilios, Msr'da toplanan bir konsile, dinde doru yolu zetleyen ve Nestorius'a kabul etmezse grevinden alnaca uyarsnda bulunduu on iki neri kaleme al46 drd. Konunun z bakmndan kararsz olan ve bunun belki de, biraz, skenderiyeliler tarafndan hazrlanm bir oyun olduu kansn tayan II. Theodosius, 431 ylnda Efes'te evrensel (ya da kiliseler aras) bir konsil (nc) toplad. Entrikalar, uyandrd korku, kalabalk maiyetinin ok zaman hoyrata olan mdahaleleri ve imparatorun evresine datt armaanlarla, Kyrilios bu konsili kendisi iin bir zafere dntrd. Nestorius grevinden alnarak Konstantinopolis'teki grevinin yerine bir bakas getirildi. Kyrilios ise, Msr'a dnnde, gerek bir Dou Papa's olarak ortaya kyordu.

Monofizizm ve Khalkedon Konsili

Bu arada, Kyrilios ve skenderiyeliler tarafndan yaylan reti de, tam olarak, dinde doru yolda deildi. Bunlar, isa'nn insan niteliinin nemini azaltmalar sonucunda, onda artk bir tek zellik, yalnz Tanrsal zellik bulunduunu kabule yaklamlard: ite monofizizm, bir anlamda, Nesturi din sapknl ile Arius'u din sapknlnn tersidir. Bu reti, Konstantinopolis'li bir rahip olan Euthykes tarafndan yaylnca, hemen, eski patrik Kyrillos'un yerine gemi olan, en az onun kadar gururlu ve hain, Dioskoros'tan da kabul grd. Buna karlk, hemen, bu olas din sapknlndan endie duymasnn yan sra, baz Msr patriklerinin, ortaya kmas kesin olan tutkularndan da ekinen Byk Leo muhalefetiyle karlat. Bunun zerine, her zaman olduu gibi kararszlk iinde bulunan II. Theodosius, 449 ylnda, Efes'te, "Efes haydutluu" adyla anlacak olan konsili toplad: gerekten, bu konsilde, Dioskoros, Kyrillos'un 431 ylndaki konsilde davrandndan daha da byk bir kstahlkla davrand ve konsile monofizizmi iddet kullanarak kabul ettirdi. mparator, bylesine olaand yollardan elde edilmi olan bir 47 karar onaylamak zayfln gsterince de, imparatorluu, kendisinin 450 ylndaki lmne kadar sarsacak olan nemli bir bunalma yol am oldu. Sonu olarak, ardl Mancianus 451 ylnda Khalkedon'da (Kadky) drdnc evrensel (ya da kiliseler aras) konsili toplad. Bu konsilde papalk elileri de hazr bulundular. Konsil, "Efes haydutlu-gu"nun kararlarn geersiz klmak ve Dioskoros'u azletmek konusunda hi duraksamad. Sonra da, dorudan Byk Leo'nun bir metninden esinlenerek isa'y, Nikaia retisi uyarnca, "her iki niteliinde de tek" sayan ve monofizi-zimi mahkm eden bir inan aklamas kaleme ald. Khal-kedon Konsili'nin dini bakmdan byk bir nemi vardr, nk Katolikliin gerekten temelini atyordu. Bu konsil, siyasal bakmdan da ayn derecede nemlidir. Konsil, bir yandan, temsilcileri en n srada yer alan ve sa'nn iki niteliini tanmlayan szleri benimsenmi olan Papa'nn yetkisini destekliyordu: zaten, o srada, kimse, Roma Piskopo-su'nun Kilise'de birinci sradaki yerini tartma konusu yapmyordu. Ama, ayn zamanda da, Konsil'in, Byk Leo'nun bouna kar kt 28 sayl karar, Pontus, Asya ve Trakya piskoposluklarnn, Konstantinopolis Piskoposu'nun yetki alan iinde bulunduunu ilan ediyor, bylece, Konstantinopolis Piskoposu, Dou'nun bapapaz gibi bir unvana sahip olmu oluyordu. in, daha nemli bir yan da vard. Konsil, aka, Iskenderiye'cilerin uradklar bir bozgun gibi grnyordu; ama Msr, Suriye, Kk Asya'nn bir blm monofizizme bal kaldlar: Konsil'in kararlar uygulanmak istendiinde, skenderiye ve Antakya'da ayaklanmalar kt; ve, Msr Kilisesi'nin Yunanca'y brakarak Kpti dilini ite o srada kabul etmi olduu sanlmaktadr. Bylece, teolojik kavgalar baz ulusal kartlklar gizliyor ve daha o zaman eski olan baz bamszlk zlemleri, Dou'nun bir blmnn Konstantinopolis'in karsna dikilmesine 48 vesile oluyordu. Bylece, iki yzyl sonra, Persler ve Araplarn sarsnts altnda, Imparatorluk'un bir blmnn ayrlaca kopma izgisinin belirdii grld.

mparator Zenon (474-491) tehlikeyi grd ve 482'de, iki nitelikten pek ak bir biimde sz etmekten ve Khalke-don Konsili'ni anmsatmaktan kanan bir birleme ferman yaynlayarak, bar geri getirmeye alt. mparator, ferman her iki tarafn da kabul edebileceini umuyordu: ama, sonu bunun tersi oldu. Ferman ne monofizistler, ne de, zellikle, "dinde doru yolda olanlar" (Ortodokslar .n) kabul etti, ve bizzat Papa ferman reddederek, Konstantinopolis Patrigi'ni afaroz etmeyi kararlatrd! istanbul Patrii Akakios da buna, Kilise'sinin dualarndan papann adn kararak karlk verdi: bu, Dou Kiliseleri ile Bat Kiliseleri arasndaki ilk Skhisma (Blnme - .n.) oldu ve 518'e kadar srd.

Barbarlar sorunu
Barbarlar, mparatorluk'a her zaman, iddet yoluyla, ve yama iin girmeye almadlar: Cermen halklar, balangta, Roma'nn bykl karsnda sadece hayranlk ve sayg duyuyorlard. Yararlarndan ve zenginliklerinden pay alabilmek iin mparatorluk'a kabul edilmeyi, bir ltuf gibi istiyorlard; ve mparatorluk, onlar, krlarna, orduya, hatta, daha sonralar, idari ilerine bile, seve seve kabul etti. Bu, kimi zaman, barl bir istila gibi oldu. 1. Theodosius ve zellikle de Arcadius dneminde, Got topluluu Kons-tantinopolis'te sonsuz, snrsz bir gce sahipti. Hatta bu topluluun ba olan Gainas, gzde Eutropios'un kellesini almay bile baard: bu durum, bir halk ayaklanmasna ve Gainas'm ldrlmesine yol at. Marcianus ve I.Leon dnemlerinde, tehlikenin genel honutsuzluk dolaysyla farkna varan mparator acmasz dallar olan Isauria'llardan 49 yararlanarak Aspar ile yandalarn yok ettii gne kadar, Dou'yu, Alan Aspar ynetti. Cermen ve Barbar ynlarnda alkantlar yaratan derin etnik hareketlerin oluturduu byk tehlikeyi savuturmak, bunlar kendi yararlarna smrmek isteyen hrsl nderlerin varl karsnda hi de kolay olmad. Dou, byle bir tehlikeden kanmay bildi. Bat ise, bu tehlikenin zararn grerek yok oldu. lerde, Alarik'in Vizigotlar' ile Attila'nn Hunlar'nn ve Theodo-rich'in Ostrogotlar'nm, Dou'yu kez yklmann eiine getirdikten sonra, darbelerini Bat'ya ynelteceklerini ve bylece, Bat'nn, Dou'ya kurban edilmi gibi olacan greceiz. 1) Vizigotlar. mparatorluk, uzun sre, snrlarna ylan Cermen boylarn topraklar zerine federe* statsyle yerletirmeyi iyi bir politika -ve nfus azalmasna kar bir are- sayd. Bylece, Valens dneminde, 200.000 -hatta, denildiine gre, belki de daha ok- Vizigot, birden, aa Mo-isia'ya yerletirildi. Ama, bunlar hemen, ho karlanmadklar gerekesiyle ayaklandlar: 378'de, Hadrianopolis (Edirne - .n.) Sava'nda Romallar ezildi ve Valens ldrld. I. Theodosius, Vizigotlar' durdurmay, onlara, onlar federe stats iinde tutmay srdren bir antlama imza ettirmeyi baard. Ama, lmnden sonra, Vizigot nder Alarik, peinden gelen insan srlerine Trakya'y, daha sonra, Makedonya'y Tesalya'y ve hatta Peloponnesos'u bile yama ettirdi. Arcadius, pazarlk etmenin ve Vizigotlar' Illyri-cum'da ("lltrya" - .n.) yeni topraklara yerletirmenin ve Alarik' "magister militum per lllyricum" ("lllirya Komutan" - .n.) atamann daha akllca olacan dnerek yle yapt. Bununla, Alarik'in yolunu deitirerek bat ynne {*) hEskden, bir antlamayla (Feodus) Roma'ya balanan barbar halklara, daha sonralar da Roma imparatorluu emrinde arpan cretli barbar askerlere verilen ad." (Meydan Lamusse) - .n. 50 evirmek mi istiyordu? Dnd bu idiyse, baarl oldu. Honorius'un generali Stilico'ya yenildii bir ilk denemeden birka yl sonra, Alarik yeniden saldrya geti ve 410 ylnda Roma'y ele geirdi. Bundan sonra, Vizigotlar Galya ve spanya'ya giderek oralarda yerletiler ve artk Dou'da hi grnmediler. 2) Hunlar. Ksa bir sre sonra, onlarn braktklar yerleri daha rktc bir halk olan ve snrlar Tuna'ya dayanan Hunlar ald. Daha, II. Theodosius onlara, altn olarak, yllk bir vergi demeyi kabul etmiti. Attila, baa getikten sonra, bununla yetinmeyerek, Theodosius'tan, alnan haracn iki katna kmasn ve kendisine magister militum unvan verilmesini salad. Ve bununla da yetinmeyerek, 441 ylnda Tu-na'y at, Sirmium ve Naisus'u (Ni) ele geirdi, Konstanti-nopolis stne yrd: Iranllar'la savamakta olan II. Theodosius, yllk verginin katma karlmasn ve Hunlar'a aldklar Romal tutsaklar iin bir kurtulmalk verilmesini ngren aalayc bir antlama imzalamak zorunda kald. Ama Attila yine de, 447'de, Tuna'y aarak Moisia'y yakp ykt ve Thermopylai'ye kadar gitti: yine pazarla oturuldu. Hara vermeyi reddeden ilk kii, Marcianus oldu. Bunu, belki de, o srada Attila'nn gznn Bat'da olduunu bildii iin yapmt. Nitekim, gerekten, Attila birliklerini Bat'ya yneltti: Campi Catalaunici'de baarszla urad. Atti-la'nn, 452'de, dndnde, Konstantinopolis'te saltanat sren mparatorla hemen bir savaa giriecek gc yoktu. Zaten bir yl sonra da ld ve onunla birlikte devleti de son buldu. Bylece, Dou ikinci bir kez kurtulmu oluyordu.

3) Ostrogotlar. Bizans diplomasisinin esneklii, nc bir tehdidi, Ostrogotlar'nkini de savuturacak kadar usta olduunu gsterdi. 1. Leon zamannda onlara toprak verilmiti. Ama, Zenon'a birka hizmeti dolaysyla gururlu davranan bakanlar Theodoric, elde ettiinden ok ey istedi, 51 ve ona verilmi olan konsillk unvanyla yetinmeyerek, Balkan Yarmadas'n yakp ykt, Konstantinopolis'te tehlike yaratt: bu arada da, Imparatorluk'un bat blmnde olaylar ok hzl cereyan etmiti: 476'da, bir Cermen boy bakan olan Odoaker, Romulus Augustuius'u (Roma soyundan gelen son Bat Augustus'u) devirerek talya'y eline geirmi; ardndan, Zenon'dan, talya'nn ynetiminin kendisine dzenli bir biimde devredilmesini salamt. Ama yine de tehlikeli derecede bamsz davrand in, Zenon, ince bir fikirle, kendisi Theodorich'ten kurtulurken bir yandan da onu cezalandrmay dnd: Theodorich'i, ayet kazanrsa, yerine geecei vaadinde bulunarak, Odoaker'le savamaya yollad. Theodorich, askerleriyle harekete geti, Odoakeri yendi, Ravenna'y ald: bylece, Dou nc bir kez kurtarlm oluyordu. Theodorich, kendini, bakenti Ravenna olmak zere, talya'nn hkmdar ilan etmiti: ama, mparator Anastasi-os'dan, kendisini tanmasn, bylece de, bir eit, yasalla-trmasn istedi. Anastasios, ayn zamanda, Franklar'n kral Clovis'e de konsillk unvan veriyordu. Bylece, grn kurtarlm oluyordu: mparatorluk birliini, mparator otoritesini muhafaza ediyordu. Ama bu sadece grnte byleydi. Hibir zarar grmemi olan Dou'nun karsna, gitgide daha ok, Ostrogotlar'n talya'y, Franklar'n Galya'nn byk bir blmn, Vandallar'n Afrika'y ellerinde bulundurduklar Bat, gitgide daha aklkla kyordu. 6. yzylda, Justinianos'un tarihin akn geriye evirmeye ve birlii yeniden salamaya ynelik tm abalar bunu tam olarak salayamayacak ve ondan sonra da, ayrlma artk kesin ve nihai olacaktr. 52 NC BLM JUSTNANOS YZYILI (518-610)

Genel nitelikler
Justinianos'un saltanat dnemi, Bizans'n tarihinde, karmza, dev boyutlu bir yanllk olarak kar. Sz konusu yanllk, normal ve zorunlu bir gelimeye ara vermek olmutur: mparatorluk'un, aslnda, Dou Roma mparatorluu olmu olmasna; 5. yzyl imparatorlarnn, Bat zerindeki kuramsal haklarn terk ve Dou'nun kurtarlmasna feda etmi olmasna karlk, justinianos, saltanatnn bandan beri, baklarn ve isteklerini batya -gemie- yneltmitir. Ve imparatorluk'un bu lm ksmn diriltmek iin de, yaayan ksm bitirip tketen pek byk bir aba gsterdi. 518 ylnda, Anastasios, ocuksuz, ve kendisinden sonra tahta kimin geeceini belirtmeden ld. Senato ve ordu, tahta, okumas yazmas olmayan, ama iyi asker, lllirya'l I. Justinos'u getirdi. Yeeni, kendisi gibi lllirya'l, ama salam bir klasik kltre sahip Justinianos onun yardmcs ve danman oldu. justinianos, tahta resmen ancak 527 ylnda 53 ortak edilmesine karlk, lkeyi ynetmeye 518 ylnda balam saylabilir. Justinianos, 565 ylnda lmtr; dolaysyla, bu saltanat, sadece sresiyle bile Justinianos yzyl adyla anlmaya deer. adalarnn izdikleri Justinianos portreleri her zaman birbirinin ei olmamtr. Ama adalarnn hepsi de, onun, tm ileri kendisinin grmesini salayan ve "yannda bitkin den" i arkadalar tarafndan "hi uyumayan imparator" adyla anlmasna yol aan olaanst alma gcnden sz etmektedirler. Ayn zamanda da, ok otoriter ve gururlu, imparatorluk an, gsterii ve saygnlna pek dknd. Ve nihayet, tabii ki, ok dindar, dolaysyla, teoloji alannda ok bilgiliydi. Justinianos'un pek tutkun olduu ve 527 ylnda onunla birlikte ta giyen Theodora'nn lke ynetimindeki payn biliyoruz. Theodora, hipodromdaki bir ay bekisinin kzyd; danszlk, sahne oyunculuu yapmt; ve denildiine gre, hafiften de te hafifmerepti. Tahta getikten sonra, eletirilecek en kk bir davran olmad ve tmyle, grevinin byklne uygun davrand. Onu, hibir ey, korkun bir bakaldrnn, Justinianos'un neredeyse tahtn yitirmesine yol aan "Nika" ayaklanmasnn kt gn syledii ne srlen szler kadar iyi anlatamaz. O gn, Justinianos kamak zere olduu bir srada, Theodora onu, sk sk zikredilen u szleriyle durdurdu: "Kamaktan baka kurtulu yolu kalmadnda, ben, kamay istemem. Banda ta tam olanlarn, o tac yitirdikten sonra artk yaamamalar gerekir. Lal renkli kuman gzel bir kefen olduu yolundaki o eski zdeyii severim." Justinianos'un iki fikri, iki hedefi vard. Roma imparatoru olarak, mparatorluk'u eski btnlk ve refahna kavuturmak istedi. Hristiyan bir imparator olarak da, herkese bir, dinde doru yol'culuk (Ortodoksluk - .n.) kabul ettir54

menin, ve Kilise'nin dogmalar ve dzenini egemence belirlemenin doru olduuna inand. Justinianos'un tm politikasnn aklamas budur. D politikasn ise, Bat'y yeniden ele geirme fikri belirliyor; bu arada, yaama ve idare alannda ortaya koyduklarnn amac da, bylece yeniden kurulmu olan Imparatorluk'a biimi ve grkemini yeniden kazandrmakt. Justinianos'un, bu konuda, nnde, rnek olarak, anl Roma gemii vard. Dini konularda, Roma, pek bir zm sunmuyordu ve Justinianos kararsz kald. Kendisi, Bat'yla ve Papalk'la anlama ynnde eilim gsteriyordu. Theodora ise, belki de daha leri grl olduu iin ve dou illerinin nemini daha iyi anlamas nedeniyle, monofizizmden yana bir politika salk veriyordu. D politika D politikann ana fikrini biliyoruz: Roma mparatorlu-u'nu yeniden kurmak. Bunun balca aamalar da belliydi. Justinianos, batda hareket serbestisine sahip olabilmek iin, ran'la savaa son verdi. Sonra, Afrika'y Vandallar'dan, talya'y Ostrogotlar'dan, spanya'nn bir ksmn da Vizigot-lar'dan geri ald. Bylece, hibir yerde Roma mparatorlu-u'nun eski snrlarna varamadysa da, hi olmazsa, Akdeniz'i yeniden bir Roma gl durumuna getirmeyi baard. Ama, Dou uyanyordu: ran'la sava yeniden balad; ardndan, Hun ve slav istilalar imparatorluk iin tehlike oluturdu. Zayflam olan Justinianos, artk savamad, hara verdi. Ustaca bir diplomasiyle, bir yandan Barbarlar uzakta tutarken, bir yandan da, derinlemesine bir tahkimat sistemiyle, imparatorluk'u "geni bir tahkimli ordugh"a (Ch. Diehl) dntrd. 55

Bat'da fetihler
Roma imparatorluu, Cermen sorunu gibi, Iran sorununu da zme kavuturamamt. Trajanus'un gsterdii tm abalar bouna oldu. Julianos Apostata savata ld. Ardl lovianus ise Dicle'nin sol kysn terk etmiti. Justinanos'un en iyi generallerinden biri olan Belisarios'un komutasnda, 527 ile 531 yllar arasnda yrtlen sefer kesin sonu salamad. Sonu almakta acele eden Justinianos, 532'de, ok sert koullara karn, ran'n yeni hkmdar I. Hsrev Anorarvan'la, ancak bir atekes olacak olan bir "ebedi bar" imzalad. Ve hemen, yzn batya evirdi. Arius'u Barbarlar'n egemenliine katlanamayan Roma halk ve dinde doru yoldaki halk tarafndan da istenen, Bat'nn yeniden fethi, Afrika'da, Geiserich'in Vandal krallnnkiyle balad. Bunun bahanesi, Gelimer'in 531'deki taht gasplg oldu. Belisaros'un 533'te balayan parlak bir seferi, 534'te Gelimer'i teslim olmak zorunda brakt. Dorusu, baz Berberi ayaklanmalar bu zaferi tartma konusu yapmam da deildir: Belisaros'un Afrika'daki ardl, yenildi ve ldrld. Ama, huzur yeniden ancak 548'de saland. Bylece, Fas'n bat blm dnda, Kuzey Afrika yeniden Roma'nn eline gemi oluyordu. Ostrogotlar'a kar sefer, daha g oldu ve daha uzun srd. Bu sefer, Afrika'daki zaferden hemen sonra, 535'te balad. Gerekesi, Byk Theodorich'in kz -ve ayn zamanda ardl da olanAmalasonte'nin, kocas Theodat tarafndan ldrlmesiydi. Balangta, parlak sonular alnd: Belisarios, Dalmaya ile birlikte, Sicilya'y, Roma'y ve Ostrogot-lar'n bakenti Ravenna'y ele geirdi; 540'ta, Ostrogot Kral Vigis'i tutsak ederek Konstantinopolis'e, Justinianos'a getirdi. Ama, yeni bir Got kral olan Totila, her eyi tersine evirdi. Ordusu yetersiz kalan Belisarios yenildi. Ondan sonra 56 sefere kan Narses daha ansl oldu, ustaca yrtt uzun bir seferden sonra, 552 ylnda kesin bir zafer kazand. Sonunda, 550 ile 554 yllar arasnda Vizigotlar'a kar bir dizi mdahale, Justinanos'un spanya'nn gneydousunu yeniden ele geirmesini salad- imparator -biri italya dieri Afrika olmak zere ki tara ili valiliine blnm olan-yeniden elde edilmi topraklar eski dzenlerine kavuturmaya ynelik birok nlem ald. Ama tasarlarnn ancak bir ksmn gerekletirebildi. Bat Afrika, spanya'nn drtte ve Provence ile Noricum ve Raetia, ele geirdii yerlerin dnda kalyordu. Yeniden ele geirilen bu yerler, acnacak bir ekonomik durumdayd. Onlar igali altnda bulunduran askeri gler yetersizdi. Snrlarda, pskrtlm, ama ezilmemi olan Barbarlar, tehlikeliydi.

Dou'da tehditler
Bu nazik ve eksik sonular, byle olmakla birlikte, yine de mparatorluk'a byk bir abaya mal olmutu. Justinanos'un Bat'da gcn tketmekte olmasndan yararlanarak 532'de "ebedi bar" bozmasyla, bu durum ok iyi anlald: Persler, Belisarios'un abalarna karn, uzun sre baarl olarak, Suriye'yi yakp ykp, kendilerine Akdeniz'e kadar yol atlar (540'ta, Antiokheia (Antakya) yerle bir edildi. Justinianos, ylda toplam bin kilo kadar altn bedelle, birok kez, atekes satn ald. Bar antlamas, nihayet, 562 ylnda ve elli yl iin imzaland: antlamayla, Justinianos, Persler'e byk bir hara vermek ve onlarn lkesinde Hristiyanlk propagandas yapmamak ykmll altna giriyordu. En azndan, Persler, Romallar'la uzun sredir ekitikleri, Pontos Eukseinos'un dou kysndaki Lazi-

ka'y (Kolkhis) terk ediyorlard: dolaysyla, ne Akdeniz kysnda, ne de, varlklar, ayn ekilde, Bizans iin tehlikeli olan Karadeniz kysnda tutunabiliyorlard. 57

58 Ama, tehlike, ksa sre sonra, Hunlar ve islavlaria, yeniden ortaya kyordu. Hunlar, belirli aralklarla Tuna'y aarak Trakya'ya yaylmay ve daha sonra da Yunanistan' yakp ykmay, ya da Konstantinopolis'e ynelmeyi alkanlk durumuna getirmilerdi. Ve her defasnda snrlarn dna atldlar. Ama yine de, bu talanlar tara illerini gsz brakyordu. Slavlar, daha da endie vericiydi. Baz kk topluluklarn, daha 1. Anastasios dneminde, snr ilerine girmi olmalar olasl vard; ama, artk Bizans tarihinden ayrlmaz duruma gelecek olan Slav tehlikesi, ilk olarak, olanca byklyle, justinianos dneminde kendini gsterdi. Slav-lar'n az ok bilinli olarak gttkleri ama, Akdeniz kylarnda k noktalarna sahip olmakt. Bu amala ok erken bir tarihte setikleri kent ise, daha o sralar mparatorluk'un ikinci byk kenti olma yolundaki Selanik'ti. Hemen hemen her yl, baz Slav topluluklar Tuna'y geerek, Bizans topraklar zerinde az ya da ok ilerlediler. Yunanistan'da Peloponnesos'a, Trakya'da Bizans'n d mahallelerine, Bat'da Adriyatik'e kadar gittiler. Onlar da, Bizansl generaller tarafndan pskrtld, ama hibir zaman ezilmediler: ertesi yl, daha kalabalk olarak ortaya kyorlard. "Justinianos dnemi, Balkanlar'daki Slav sorununun temellerini atmtr" (A. Vasiliev).

mparatorluk'un savunulmas
Bat'da bitmemi fetihler, Dou'da zahmetli savunma: besbelliydi ki, mparatorluk'un sadece ordusunun gcne gvenmesi ihtiyatszlkt: ordunun ok iyi (zellikle atl) birlikleri vard -bunlarn toplam asker says 150.000 olarak tahmin edilmitir-; ama, "federe" Barbarlar'a verilmi olan geni yer nedeniyle, ordu, tutarl bir btn oluturmuyordu; ve nihayet, bir baka kusuru da, agzl ve disiplinsiz bir cretli askerler ordusu olmasyd. 59 Justinianos, askerlerinden daha az ey istemek amacyla, tm mparatorluk'u istihkmlarla kaplad. Onun bu icraat, tarihi Prokopios'u hayret ve aknlk iinde brakm ve Justinianos'un askeri yaplarn bir bir sayd Peri Ktisma-ton ("Yaplar stne") adl yaptnda, bunlar kendileri gzleriyle grmemi olanlar iin, bir tek kiinin yapt olduklarna inanmann g olacana dikkati ekmitir. Kale ile basit ato arasnda deien ve tm provincia'Iarda bulunan bu yaplardan, Justinianos, yzlerce, yaptrm ya da onanmtr. Tabii ki, bu yaplar, snr yaknnda daha skt; ve ayn zamanda da, derinlemesine sralanarak, birok savunma hatt oluturuyorlard. Barbar srleri de, krlar yine de ok zaman krp geirebilmelerine karlk, ele geiremedikleri bu tahkimli mevzilerin uzandan gemek zorunda kalyor ve lke iinde tutunamyorlard. Bu akllca dzenlemeyi, hakl olarak "Barbarlar' ekip evirme becerisi" ad verilmi olan ustaca bir diplomasi tamamlyordu. Bu dzenleme, Barbarlar'n doutan kendini beenmiliinden; onlarn, mparatorluk ve imparator konusunda sahip olduklar saygnlktan yararlanyor, civanmertlikle kabul gren balarnn, Bizans saraynda onursal unvanlar ya da komutanlk grevleri almalarn salyordu. Ayn zamanda, Bizans etkisinin Hristiyanlk'la ayn zamanda girdii Barbar lkelerin Hristiyanlamasn da kolaylatryordu: Karadeniz'in kuzey kylar ile Abisin-ya (Etiyopya - .n.) arasnda pek ok misyoner heyeti grld ve bunlarn almalar ok zaman etkili oldu. Ve nihayet, bu dzenlemeyle, geni lde para yardmlar ve hara da datlyordu. Bu sonuncu yntem, tek bana, dierlerinin zayfln ortaya koymaya yetiyordu. Prokopios, yararlananlar zerinde, yenilerini istemekten baka sonu yaratmayan yardmlar datmann yanl olduunu belirtmitir. Ama, bu, Justi60 nianos tarafndan yaplm olan ilk yanln kanlmaz sonucuydu. Bu yntem, Bat'da, aldatc sonular uruna gcn yitirmiti: sz konusu yntemlerin zararnn giderilmesi, mparatorluk'un Dou'da benimsemek zorunda kald endieli savunma durumuyla, pek pahalya mal oldu. te gerekletirilenler Yaama alannda gerekletirilenler Justinianos, uzun sre yaamas iin yeniden kurduuna inand bu mparatorluk'a, Roma'nn gzel gnlerinde sahip olduu dzeni, refah yeniden kazandrmak istedi. Bu amala ald nlemler, balca iki nleme indirgenebilir: yasama alannda gerekletirilenler ve idari alanda gerekletirilenler. Roma, hukuk bilimini kurmutu. Bununla, devlet, dzenini ve birliini; mparator, sal egemenliinin temellerini bulmutu. Justinianos, bu mirasn nemini, hl oynayabilecei rol ve onu muhafaza etmenin zorunlu olduunu anlamt. Bu doru gre sahip olmas, bu grevi iyi sonuca ulatrmas ve dncesini uygulayabilecek i arkadalarn bulabilmesi, Justinianos'un ortaya koyduklarnn en nl ve ayn zamanda da gerekten en dikkate deer ksmdr. Daha sonralar "corpus juris civilis" ("medeni hukuk", ya da "yurttalar yasas" derlemesi) ad verilecek olan bu yasalar derlemesi drt ksmdan olumaktadr: asl "Codex Jus-tinianus", yani Hadrianus'tan 534 ylna kadar tm imparatorluk temel yasalar; ve nihayet, saylar 154 olan ve Justinianos tarafndan 534'ten sonra yaymlanan temel yasalar "Novellae". Bu konuda, ilgin bir durum, Codex, Pandek-ta'lar ve nstutiones lerin Latince olmasna karlk "Novel-lae"lerin pek ounun, Justinianos'un kendisinin dediine gre, herkes tarafndan anlalabilmesi iin Yunanca yayn61 lanm olmasdr: bu itiraf mparator'a pek ar gelmi olmaldr, nk mparator'un Yunancayla ve Yunanllkla aras hi de ho deildi ve Yunancay da zoraki kullanrd. Bu, ite gerekletirilenler konusunun nemi zerinde ne kadar durulsa azdr: her eyden nce de, Roma'nn ortaya koyduklar arasnda uygarlatrc ne varsa tmyle zmseyen Bizans iin; ama, ayn zamanda, insanlk tarihi iin de; nk, Bat, 12. yzyldan balayarak, sosyal yaamn ve devletin ileyiinin ilkelerini, olduu gibi benimsenmi olan ve amz yurttalk hukukunun temelinde yer alan Justinianos hukukundan, yeniden renmitir. Ve ite o anda ve akll koruyucu Bizans sayesinde, "Roma hukuku yeniden canland ve evreni ikinci kez birletirdi" (I. Pokrovs-kiy, aktaran A. Vasiev).

dari reform

Dar anlamda, Justinianos'un idari reformu, zellikle, mparator'un grevlilerine baz genel ynergeler verdii 535 tarihli iki kararnamesinin iinde yer alr. Geni anlamda ise, Justinianos'un mparatorluun i yaamn iyiletirmek iin ald nlemlerin tmdr. Bir reformun gerekli olmu olduunu, devlet grevlilerine ve genel olarak da imparator'un politikasna kar byk bir honutsuzluun var olduunu, Konstantinopolis'te 532 ylnda patlayan ve katlma parolas olarak, ayaklanmac "Nika" (bu Yunanca szck "zafer" ya da "zaferi kazan" anlamna gelmektedir) szcn muhafaza etmi olan korkun ayaklanma, Justinianos'a, yeterince gsteriyordu. Ayaklanma, br Yunan kentlerinde olduu gibi, siyasi partilerin varlklarn srdrdkleri kmeler ya da "demos"lara (bunlarn balcalar 'Maviler'le 'Yeiller'di) blnm olan halkn iinde patlad. Hipodrom'daki gsteriler, kamuoyunun elindeki biricik, kendini aklama yo62 luydu ve zaten, bu, bir kurum gibiydi: imparator, halka hitap etmek istediinde, bunu, Sirk'te, locasndan yapard; ve tarihiler, gnmze, nemli durumlarda mparator'un szcsyle fesatlarn szcleri arasnda yaplm baz konumalar aktarmlardr. 532 ylndaki ayaklanma, Sirk'te balad ve btn kente yaylarak etkisi altna ald, yamalar ve yangnlara yol at. idarelerinin sertlii dolaysyla nefret edilen iki yksek grevli olan Tribonianos ile Kap-padokia'l Ioannes'in grevden alnacaklar vaadi ayaklanmaclar durultmaya yetmedi. Sonunda, Belisarios ayaklanmaclar Hipodrom'a kapatmay baard ve orada ilerinden en az otuz binini ldrd. Bu insan krm, ayaklanmay sndrd. te yandan, Justinianos da, durumdan, gerekli sonucu karmt. 535 ylnn, sonraki yllarda baz zel nlemlerle tamamlanan iki "Novellae"nin amac ise, devlet grevlilii egemenliinde iyiletirme yapmakt: yararsz grevler kaldrld, aylklar artrld, greve girite ant ime zorunluluu getirildi, hem sivil hem askeri yetkilere sahip kiilerin grev yapaca baz zel devlet grevleri ihdas edildi: bunlarn her biri, devlet grevlilerini, hem ynetilenlerden daha bamsz, hem de merkezi iktidara daha baml klmaya ynelik nlemlerdi. Justinianos, bunlara, baz srarl, adalet (zaten, ayn zamanda adli idarede de slahat yapyordu), hakkaniyet, drstlk ve iyi dileklilik arlar da ekliyordu. Bir baka nlem dizisi, belki daha da anlamlyd: Justinianos'un, byk toprak sahiplerinin yolsuzluklarna zm bulmaya alt nlemler bunlardr. Hasmlarnn, bu ayrcalklaryla vnen, merkezi iktidardan bamsz toprak soylular snfnn iinde bulunduunu sezinliyordu. Ona vurmakla, orta snfn en tehlikeli dmanlarna, ayn zamanda da, en az vergi verenlere, zetle, devletin refahnn karsndaki en byk tehlikeye vurmu oluyordu. 63 Justinianos, yiyici devlet grevlilerine ve isyanc byk toprak sahiplerine vurmakla, doru grl davranm oluyordu. Ama, abalarnn sonucu ne oldu? Balca sorumlusu, srekli ve artan gereksinimler nedeniyle ortaya kt idare ve kendi yasalarna kendisi uymamak durumunda kalm olmas dolaysyla, sorumlusu Imparator'un kendisi olan bir baarszlk. Justinianos'un savaa ve zellikle de byk yap ilerine harcamalar ok bykt: bir buyruunda, vergi yk altnda ezilen vergi ykmlsnn yannda yer almasnn hemen ardndan, adamlarna, eldeki tm olanaklarla olabildiince ok altn getirmeleri buyruunu veriyordu. Justinianos, devlet grevlerini satt, her eitten yeni vergiler kard, sikkelerin iindeki deerli maden orann drd; devlet grevlilerini vergilerin toplanmasndan kiisel olarak sorumlu tuttu, ki bu da, bir zamanlar nice ar bir biimde knanm olan her eitten arlklara neden olmak demekti. Bylece, devlet grevlisi, yeniden, acmasz ya da drstlkten uzak bir vergici oldu. Vergi ykmls de, bu tehlikeden kurtulabilmek iin, Justinianos'un yok etmeyi dnm olduu byk toprak sahiplerinin yandalarna katld.

Dini politika
"Roma" imparatorluu anlay, bat politikas, Justini-anos'u Papalkla anlamaya yneltiyordu. Bu, daha 518'de, I. Justinos'un tahta knda grld: mparator, Justini-anos'n etkisiyle, Roma'yla uzlat, Papa'nn koullarn kabul ederek ve dualardan Akakios ile ardllarnn ve monofi-zist eilimli iki imparator, Zenon ile I. Anastasios'un adlarn kartarak, Akakios Skhisma'sma (blnme - .n.) son verdi. Justinianos, kiisel ynetiminin ilk yllar, 527 ve 528'de, hemen hemen yasad sayd din sapknlarna kar en sert kararlar ald ve 529'da da, paganizmin son sna64 Atina niversitesi'nin kapatlmas emrini verdi. Bat'daki fetihlerin yan sra Arius'ulara zulmedildi ve Papalk'a pek ok sayg sunuldu. Ama, Theodora'nn gz, hi de, mparator gibi, Bat sera-byla kamam durumda deildi: Imparatorluk'un, her eyden nce, Dou imparatorluu olarak kaldn ve gcn de Dou eyaletlerinin yaptn biliyordu. Bunlar ise, zellikle de Msr ile Suriye, -dolaysyla da en zenginlerikesinlikle monofzisttiler. Theodora, inanc nedeniyle olduu kadar, siyasal nedenlerle de, yaam

boyunca monofizistlerin savunucusu oldu. Onun ynlendirdii Justinianos da, bunlardan yana hogr nlemleri ald, temsilcilerini Konstantinopolis'e kabul etti, ve 535 ylnda, patriklik makamna, monofzismi benimsemi bir kimse olan Anthimos'un gemesine kar kmad. Papa Agapetus'un buna karl gecikmedi: Papa, Anthimos'u azletti, 536'da monofizistleri Konstantinopolis Konsili'ne aforoz ettirdi, ve Justinianos'tan, bu kararlarn uygulanmas grevini ald. Bylece, ta Msr'a kadar, monofizistlerin zerine korkun bir zulm kt. Theodora, bunun cn ald. damlara ve en sert nlemlere karn, din sapknl yayordu ve nderleri Konstanti-nopolis'te, hatta, mparatorie'nin sarayndayd. Imparator'un gz yumduu gl bir propaganda, dalm topluluklar yeniden oluturdu, justinianos, ii, 543'te, Tres Ca-pituli Konsili denilen konsilde, Khalkedon (Kadky - .n.) Konsili'nin onaylam olduu metinleri sulatmaya kadar vardrd, ki bu da, bir eit, Khalkedon Konsili'nin saygnln krmak demekti. Ve, Papa'nn, istese de istemese de bu sulamaya katlmasn salamak iin de, onu Roma'dan kartp Konstantinopolis'e getirterek, elinden, rica ve tehdit zoruyla, Tres Capituli'yi onaylayan bir bildirim ald. Monofizistler, kazanacak gibi grnyorlard, ama o ayn 548 ylnda Theodora ld. Ve ayn zamanda da, tm Bat, 65 Papa'nn zayfln protesto etmeye balad ve Papa da, bildirimini geri ald. Justinianos, Vigilius'a kar iddet kulland, Tres Capituli tarafndan mahkm edilmi olan metinleri yeni bir konsile de mahkm ettirdi ve bu kararlar g kullanarak uygulattn iddia etti: ama, ancak, Imparator'un grlerine katlanlarla kar olmay srdrenler arasnda bir Skhisma'ya yol at; ve ayrca, monofizistlerin isteklerini de yerine getirmedi. Bu tam bir baarszlkt ve bir kez daha, bunun balca nedeni Bat'nn politikasyd. mparatorluk'u, Dou'ya saldran dman karsnda o gsz brakmt. Eldeki paray tketerek idari reformu baarszla uratm olan oydu. Hristiyan Dogu'ya, bir yzyl sonra Arap istilas karsnda ylesine byk bir gereksinme duymu olduu dinsel birlii vermek konusundaki son frsat yitirten de yine oydu.

Ekonomik yaam
Ekonomik grnmleri belirtmek amacyla sadece birka sz syleyeceim. Bunlarn en nemlilerinden biri de -ve bu, ayn zamanda, sosyal bakmdan da nemli bir olgudur-Justinianos ile Theodora'nn Msr ve Filistin'deki ilecilere hayranlklar nedeniyle tevik ettikleri keiliin byk lde gelimesi olmutur. Bizans devletinin srekli zelliklerinden biri olacak olan ey de ite o srada olutu ve ayn zamanda tehlikeler de ortaya kmaya balad. Bu keiler, lkenin siyasal yaamnda, hatta sarayda bile, gereinden ok serbestiyle davranmaya baladlar. Saylar pek oktu, dolaysyla, bir o kadar kii de askerlik d kalm oluyordu. Ve zellikle de, ba yoluyla, pek byk mlklere sahip oluyorlar ve bu mlkler de, ok zaman, vergi d kalyordu. Toprak, rahiplerin eline gemeye ynelmi durumdayd ve byk derebeylik maliknelerinin yan sra, yeni ve ayrcalkl bir mlkler kategorisinin olutuu grlyordu. 66 Justinianos ekonomisinin bir baka zellii de byk bayndrlk ilerinin says ve byklyd: tm mparatorluk'u, yollar, kprler, istihkmlar, sukemerleri, kiliseler kaplad ve bir sre, pek byk harcamalar pahasna, refahn byk olduu grld. Ardndan, parasal sknt bu atlm durdurdu ve vergiler halk yeniden ezmeye balad. Ticaret ise, kukusuz, Dou ile Bat arasndaki mbadelenin yapld, Konstantinopolis gibi baz ayrcalkl merkezlere dikkate deer bir etkinlik salad. Ama, mparatorluk iin asl sorun, Uzakdou'yla ilikilerdi: sorun, Hindistan'n ve in'in (zellikle ipek), kh kara yoluyla Sogdiana'ya, ya da deniz yoluyla Seylan'a kadar getirilen rnlerini edinebilmekti. Bunlar, buralardan Persler tarafndan alnarak Bizans snrna kadar getirilirdi. Justinianos, masrafl ve tedirgin edici Pers araclndan kurtulmaya alt; kuzeyden, Hazar Denizi ve Karadeniz zerinden, bu lkenin evresinden dolaan bir yol bulmaya alt ama baaramad. Gneyden, Yemen ve Abisinya'daki Hristiyan latrlm halklara saldrarak, dorudan, Hindistan ve in'e ulamay denedi, ama yine baarszla urad ve mparatorluk, Pers-ler'in ekonomik vesayetini kramad.

Justinianos uygarl
Bu durumda, yine de "Byk" unvan verilmi bir imparatorun gelecek kuaklar karsnda kalan, savunulacak tek yan, yasama etkinlii midir? Gerekten, justinianos'un, byklk, ycelik bakmndan, szn gerek anlamnda, imparator ya da imparatorluk szcne yaraan anlamda bir anlaya sahip ve onun, zaman stndeki etkisinin, Bizans tarihinin en parlak uygarlklarndan biri olan 6. yzyl uygarlnn, hakl olarak, "Justinianos" adn tadn unutmak hakszlk olacaktr. Yalnz manevi yaamn kendini tm ortaya koyularnda deil, mparatorluk'ta hemen hemen

67

her yerde muhafaza edilmi olan hayran kalnacak ant ve yaplarda da, mparator'un gl kiilii, dorudan eylemiyle karlalr. Bunlardan sadece iki rnei ele alacam. Ravenna'da, 6. yzyln en gzel mozayikleri bulunan San Vitale ve Sant'Apollinare kiliselerinin adlarn anmak yeterlidir. San Vtale'nin, mparator'u sarayn nemli kiilerinin ortasnda gsteren ok gzel kompozisyonlarnda, Justinianos zamanndaki krallk saraynn tm grkem ve parlakl canl bir biimde karmzdadr. Konstantinopolis'te, justinianos pek ok ey ortaya koymutur; ama, bunlarn gnmze kadar gelmi ve onun saltanat sresinin simgesi olmu bir tanesi vardr ki o da Ayasofya'dir. Konstantnus tarafndan yaptrlm olan ilk bazilika 532 ylnda, Nka Ayaklanmas srasnda tahrip edilmiti. Justinianos, onu yeniden ina ettirirken, o gne kadar eriilmemi orantlara ve grkeme sahip klmay ve bu yeni kiliseyi lmparatorluk'un piskoposluk kilisesi gibi bir ey yapmay kararlatrd. Ve bu amala, Kk Asya'l iki Yunanl mimar grevlendirdi: Tralleis'li Anthemios ve Miletos'lu sidoros: onlar da, bazilikannki rnek alnarak gerekletirilmi bir planla, ap 31, yerden ykseklii 50 metre bir kubbeyi yerine yerletirmeyi baardlar, imparator, ssleme, heykeller, taban temeleri, mermer kaplamalar, mozayikler iin byk paralar harcad. Denildiine gre, saltanatnn en yksek noktasnn belirtisi olan ve trenlerle kutlanan, Ayasofya'nn ibadete ald 25 Aralk 537 gn, Justinianos, bu yeni kiliseye girerken, heyecanlanarak, ve Kuds'teki Sleyman Tapna'n kastederek, "Seni yendim, Sleyman!" diye haykrd. Tm ortaa, bu bazilikaya, onu tm dierlerinden ayran "Byk Kilise" adnn verilmesine sevindi. Bu kilise, olumas 6. yzylda son bulan ve Roma, Yunanistan, Dou ve Hristiyanlk'tan alnm eleri uyumlu bir biimde birbirleriyle badatran o olu68 umu 6. yzylda son bulan "mparatorluk sanat"nn bayapt ve ayn zamanda da bireimidir. Justinianos ok zaman yanlm olsa, hatta, bir anlamda, tm saltanat, mparatorluk'un yazgs konusundaki uzun bir yanlg olmu olsa bile, her ne olursa olsun, kabul etmek gerekir ki, ycelikten uzak deildi: szcn gerek anlamndaki Bizans uygarln Justinianos'tan balatmak gerekir.

Justinianos'un ardllar
Justinianos 565 ylnda ld, ve her zaman para sknts iinde olan idaresi ylesine ar, lkedeki bkknlk ve yoksulluk o kadar bykt ki, sonuta bu lm, yattrc bir etki yapt. Onu izleyen ve tahta srasyla II. Justinos (565-578), I. Tiberios (578-582), Maurikos (582-602) ve Pho-kas'n (602610) getii dnem, birden, Justinianos'un yaptklarnda yapay ve ar olan ortaya koydu. D politikada, Bat politikas bu dnemde terk edildi ve talya hemen hemen tmyle, yeni bir halk, Lombard'lar tarafndan ele geirildi: Terk edilen Roma'ya ancak, Papa byk Gregorius'un cesareti yardmc oldu. Maurikos, hl kurtarlabilecek olan kurtarmak amacyla, talya'da Raven-na, Afrika'da Kartaca eksarkln* kurdu. Bu eksarklklar-da, askeri ve sivil yetkiler, tek bir kiide, eksark'ta birletirilmiti. Dou'da, sava, Pers snrnda ve Tuna zerindeki snrda yeniden alevlendi. I. Justinos dneminde mparatorluk iin ykc olan Pers sava, Maurikos dneminde, Bizans iin elverili bir antlamayla sona erdi: ama, Phokas dneminde yeniden balayacakt. Tuna boyundaki snr ise, Trk kkenli olduu sanlan bir topluluk olan Avarlar tarafndan srekli ihlal edildi. Slavlar, Selanik'e saldrdlar ama baarl (*) 'Bir eksark, patrik veya bapiskopos tarafndan ynetilen kilise evresi." {Meydan Lamusse) - .n. 69

olamadlar; buna karlk tm lkeyi yakp ykarak Pelo-ponnesos'a kadar indiler: kukusuz, bir ksm buralara yerleti; Fellmerayer'in tannm ve ar kuramna yol am olan da budur. Buna gre, 6. yzyln sonu ile 7. yzyln banda tm Yunanistan "Slavlatrlmtr". lke iinin idaresinde, hibir imparatorun zmleyemedii parasal sorun egemendi. Zaten, Justinianos'un lmn de, fesatlarn karklklar kard Konstantinopolis ile toprak soylularnn alkantlar yaratt tara illerinde imparatorluk saltlgna kar iddetli bir tepki izlemiti. Dinsel adan, birden, Papa Byk Gregorius ile Konstanti-nopolis Patrii -Perhizci loannes idi- arasnda, Konstanti-nopolis Patrii'nin ekmenik (ya da kiliseleraras) patrik unvanna sahip olduunu ne srmesi zerine, anlaml bir kartlk ortaya kt. Ve btn bunlar, tahta askeri nitelikli halk bir ayaklanmayla geirilen kk rtbeli subay Pho-kas'n utan verici saltanatyla son buldu. Phokas, kanl ve yetersiz bir zorba olarak ynetiyordu: Pers ordularnn Konstantinopolis yaknlarna kadar gelmelerini nleyemedi. Kartaca eksarknn olu Herakleios, 610 ylnda, kk bir donanmayla, bakent surlar nnde grnnce de, Phokas' imparator yapm olan o ayn halk, onu ldrerek taht Herakleios'a verdi. 70 DRDNC BLM HERAKLEOS HANEDANI VE ROMA MPARATORLUU'NUN SONU (610-717)

Genel nitelikler
Tahta 610 ylnda kan Herakleios 641 ylna kadar saltanat srd. Ardllar mparatorluk'u 717 ylna kadar ynettiler. Bunlar arasnda, yalnz bazlar, saltanatlarnn sresi ya da ortaya koyduklarnn nemi bakmndan anlmaya deer: II. Konstans (642-668), IV Konstantmos (668-685) ve II. Justinianos Rhinometos ("Kesik Burun") (685-695 ve 705-711). "Bizans'n tarihinde, 7. yzyl en karanlk dnemlerden biridir. nemli bir bunalm dnemi, mparatorluk'un varlnn bile sz konusu olduu anlalan kesin bir zamandr" (Ch. Diehl). Ve en yakn tarihli Bizans tarihi yazar olan G. Ostrogorsky, Herakleios dnemine olaanst bir nem verir: bu dnemi, szn gerek anlamndaki "Bizans" tarihinin balang noktas sayar ve o zamana kadar Imparator-luk'a hl "Roma" adnn verilebileceini syler. Bu grler dorudur. 7. yzylda, Bizans uygarl gerek bir silikleme durumuna urad: yeni hibir yazar, ta71 rihi, byk yap ortaya kmad. Ama bu, uzun sreli bir gerilemenin deil, Imparatorluk'un grnmn deitirecek olan derin bir bunalmn belirtisiydi. Bu durumun kkeni, Dou ile Bat'y, ve Dogu'da da, Ortodoks lkelerle monofizist tara illerini kar karya getiren o birlik yokluuydu. Justinianos, "RomalhV' yeniden canlandrmak amacna ynelik abasnda baarszla urad ve kt ynlendirilmi abalarnn sonucu da, ertesi yzyl, Do-u'nun en zengin tara illerinin Araplar'n eline gemesi, Slavlar'n Balkan Yarmadas'na srekli olarak yerlemeleri ve bir Bulgar devletinin kurulmas oldu. Sonunda, mparatorluk her bakmdan -corafi, etnik, ekonomik, dini, idari- kesin bir dnmden geti; artk bir Roma imparatorluu deil, pekl, bir "Yunan Dou Roma mparatorluu "ydu. Bu yeni koullara uydu ve varln kukusuz, daha kltlm bir biimde, ama daha homojen, gerek gleriyle daha orantl ve evresini kuatm olan dmanlarla mcadele iin daha iyi oluturulmu olarak 15. yzyla kadar srdrd.

Pers lkesinin gerilemesi

O zamana kadar, iki byk dnya devleti, Roma mparatorluu le Pers imparatorluuydu: Roma mparatorluu, Pers imparatorluu karsnda parlak bir zafer kazandktan sonra Araplara yenildi. Herakleios'un ilk saltanat yllarnda, Persler hibir zaman olmadklar kadar tehlikeliydiler ve Araplarn ksa bir sre sonra yapacaklar fetihlerin gsterdii gibi, fetihleri de pek ksa sreliydi: 612*de Antakya'da, 614'te Kuds'teydiler ve orada en deerli kutsal kalntlar, bu arada da kutsal ha ele geirdiler; 618 ya da 619'da ise iskenderiye'deydiler. Herakleios, Konstantinopolis'in, Kilise'nin zenginliklerini onun emrine veren gzpek patrii Sergios'un yardmyla, 72 Kk Asya'da bir ordu kurdu ve 622 ylnda saldrya geti. Ve daha sonralar baz Batl vakanvislerin Hal Seferle -ri'nin bir n belirtisi gibi grecekleri parlak bir sefer, onu 625'te Ermenistan'a, 627'de Ninova'ya, Hsrev Pervz'in ld yl olan 628'de de Pers lkesinin ortasna gtrd. Herakleios, burada, Persler'in, ele geirdikleri btn topraklar geri vermelerini ngren bir bar antlamas kabul ettirdi. mparator, 629 ylnda, Konstantinopolis'le zafer trenleriyle karland; ardndan da, Kuds'e, kutsal ha olduu ne srlen bir kutsal emaneti geri gtrd.

Bu dnemde, Pers lkesi, Arap fetihlerinin hzlandraca ve artk belini dorultamayaca bir gerileme dnemine girdi. Ve ayn zamanda da, Herakleios, resmen, o zamana kadar yar resmi olarak Pers hkmdar iin kullanlan "Basi-leus" unvann ald.

Slavlar'n Yunanistan'a yerlemesi

626'da Persler'e kar sefer srasnda Avarlar Konstantino-polis'i kuatmlard: ama, surlar dayand ve Avarlar ekilmek zorunda kald. Bu sonu, Bizansllar tarafndan, her yann yklmas srasnda, iinde Meryem'in resmi bulunan, Konstantinopolis'in Blakernai semtindeki Blakernon Kilise-si'nin zarar grmemi, dolaysyla kenti Meryem'in korumu olmasna yoruldu. Bu durumun, Avarlar'n geri ekilmesine, dolaysyla Avar devletinin gerilemesine, sonu olarak da, uzun sredir Balkanlar engeli zerinde bask yapmakta olan Slav halklarda yeni yer deitirmelere yol am olduu sanlmaktadr. Balkan Yarmadas'nn kuzeydousuna Hrvatlar ve Srplar yerletiler; ve bunlar, buradan, tm lllyricum'a yayldlar: Hristiyanlk' kabul ettiler, ve uzun sre, Imparatorluk'un olduka sadk bamllar oldular. Ama, saylar gitgide artan baz Slav boylar da Tuna'nn gneyine, Moisia'ya, Trakya'ya, Makedonya'ya girdiler: Birok 73

kez tehlikeli durumda kalan Selanik 617 ve 619'da kuatlmt ve yine bu kez de kurtulmu olmas da, koruyucusu Aziz Demetrios'un mdahalesine yoruluyordu. Bundan sonra, Slav szmas artk yeni bir zellik kazand: sz konusu olan, artk basit aknlar deil, boylarn Yunan toprana yerlemesiydi ve yerleen bu boylar, "sklavenlik-ler" ad verilen topluluklar oluturarak, yeniden iskn ettikleri bu meskn yerleri Slavlatrdlar. Bu "sklavenlikler" zellikle Makedonya'da, Selanik dolaylarnda oktu; ama Epir ve Tesalya'da, Orta Yunanistan ve Peloponnesos'ta; hatta, Slavlar'n bir aa gvdesinden tek para olarak yaplm gemileri "monoksirierle ulatklar adalarda bile vard. Im-paratorluk'la bu disiplinsiz ve istilac boylar arasndaki ilikiler uzun sre pek iyi gitmedi: II. Constantius ve II. Justihianos bunlara kar sefer dzenlediler. Daha sonralar, iki taraf arasnda dosta ilikiler kuruldu. Makedonya'da, Slavlar, egemen ge olarak kald, ve mparatorluk buna almak ve bunlar zerinde bir eit metbuluk uygulamakla yetinmek zorunda kald. Yunanistan'n kalan ksmnda ise, yava yava Yunanllam olduklar anlalyor. Ama yine de, Balkan Yarmadas, etnik bakmdan, son derecede altst olmu durumdayd.

Bulgaristan'n balangc 7. yzyln sonunda, bir Bulgar devleti kurulmas, gelecek iin ok daha tehdit edici oldu. Eski Bulgarlar,
varln daha nceleri Tuna blgelerinde ortaya koymu olan, Fin-Ugur dil ailesinden bir topluluktu. Bunlar, 7. yzylda Tu-na'nn azn aarak bugnk Dobruca'ya yerletiler. 679'da, IV Konstantinos bu yeni gelenlere kar bir sefere kt: yenildi ve antlamayla, onlara vergi ve aa Tuna'nn gneyinde toprak vermeyi kabul etti. Bulgarlar, buradan hareketle, bu blgelere onlardan nce gelmi Slav boylar74 nn zararna olarak, gitgide yayldlar. Ve, bir yandan, sayca daha az olan Bulgarlar ana dillerini unutacak kadar Slavlarken, bir yandan da, o zamana kadar pek dank olan Slavlarn Bulgarlarn onlara kabul ettirdii gl siyasal rgtlenme iine girdii grld. Sonu, Trakya'nn kuzey kesiminde, ksa srede tehlikeli duruma gelecek olan, sonraki yzyllarda Bizans mparatorluunun yaamnda nemli olduu kadar lmcl bir rol oynayacak bir devlet kurulmas oldu. Bu konuda, o an iin, gz nnde tutulmas gereken, Imparatorluk'un fiilen, onu uzun sre korumu olan eski snr Tuna'y brakarak kuzey Trakya dalarna ekilmesidir.

Arap fetihleri
Ama, 7. yzyln -ve, sadece, balca kurban olan Bizans mparatorluu iin deil- byk olay, Arap fethidir. Buras, Mslmanln kkenlerinin, hatta, fetihlerinin hzllnn bile aklanma yeri deildir. Kimi zaman, Araplarn yoksulluklarndan ve iinde bulunduklar yoksulluktan aldklar enerjiden, ya da, dini banazlklarnn kavgac ateliliinden sz edilmitir: Bizans ordusunun say ve zellikle de nitelik bakmndan yetersizlii ve Bizans idaresinin tara illerindeki zayfl, bundan ok daha nemli bir etken oldu. Ama, kesin sonuca gtren ge, Bizans'n, dini politikasnda ve zellikle Justinianos'un savamay srdrm olduu monofizistlere kar ortaya koyduu beceriksizlikti. Herakleios tarafndan yaplm

olan birletirme giriimleri ve onun tarafndan Ortodokslukla monofizizimi birbirine yaklatrmak amacyla zel olarak yaratlm olan yeni reti, "monotelizm" (bu anlay sa'da bir tek irade ve iki doa olduunu kabul ediyordu) tmyle baarszla urad: iki hasm tarafn her ikisi de, monotelizmi ayn dehetle reddettiler. Sonula, anlama olasl yoktu ve mono75 fizist iller olan Msr, Suriye ve Filistin ii Bizans'tan ayrlmaya, en en azndan, hogr anlayn bildikleri Arap egemenliini dilemeye vardrdlar. Araplar, saltanatnn son yllarnda Herakleios'un elinden, Persler'e kendisine geri verdirdii illeri aldlar: .634'te Basra'y, 635'te am' ele geirdiler; 636'da ise, Bizansllar, Yarmuk Sava'nda, onlar iin Suriye'nin kesin-kayb anlamna gelen byk bir baarszla urad. 637 ve 638'de Araplar Kuds' ele geirdiler ve Filistin dt; 639'da ise Mezopotamya'ya kadar ilerlediler; 641 ya da 642'de skenderiye'yi ele geirdiler ve Msr onlarn oldu. Bunlarn ardndan, sra Sirenaik ile Trablusam, Kbrs ve Rodos'a geldi. Sonunda da Konstantinopolis'e saldrdlar. Konstantinopolis'e karadan ve denizden saldrlar, 673 ile 677 arasnda, ard arda be yl srd. IV Konstantinos kararl bir biimde kar koydu ve anlalan, baarl sonu almasnn balca nedenlerinden biri de Bizans atei (suda da yanan ate - .n.) kullanmalaryd. 677de ise, Arap donanmas Konstantinopolis'ten ayrlarak Suriye'ye doru yol almaktayken, Kk Asya'nn gney kylarnda byk bir frtnaya yakaland ve Bizans donanmasnn saldrsyla, frtnadan grd zarar, yerini felakete brakt. Bu arada, Araplar karada da yenik duruma dmlerdi: dolaysyla, Bizans mparatorluuyla bar antlamas imzaladlar. Bu antlama bir zafer gibi grnd ve gerekten de, IV Konstantinos'un Araplarn olaanst ilerlemelerini durduran baarl direniinin sonular byk olacakt. Ama yine de, Kk Asya'nn byk bir blm ile Suriye, Filistin, Msr ve Kuzey Afrika'nn bir ksm Araplarn elinde kalm durumdayd ve Bat'nn zerinde yarattklar tehlike artyordu: 693 ile 698 arasnda, Kartaca dahil, tm Bizans Afrika's Mslmanlarn eline geti. 76

"Thema"lar* ve mparatorluk'un askerilemesi

Bunlar, skender'in fetihlerinden beri deilse bile, Roma fethinden beri eski dnyay altst etmi olan en tehlikeli olaylard. Bu olaylarn Bizans mparatorluunun i dzeni zerindeki yansmalar ok byk oldu ve etkileri her alanda kendini gsterdi. Ve en bata da, mparatorluk'un yeni bir idari dzen, "thema"lar ynnde gelimesi hzland. Sivil yetkilerle askeri yetkilerin birbirinden ayrlmasnn, yzyllar boyunca, Roma idaresinin bir ilkesi olduunu grmtk: themalar dzeni ise, tersine, yetkilerin ayn ellerde toplanmasna dayanyordu. Bu, tm devletlerin, ok byk bir tehlike karsnda bulunduklar zaman bavurduklar bir nlemdi. Bu nlemi Pers lkesi 6. yzylda alm ve Bizans imparatorluu da onu rnek alm olabilir. Her ne olursa olsun, yeni dzenleme birden ortaya konmad, tara illerinde, bunlar tehlikeli durumda kaldka uygulamaya kondu. Daha Justinianos dneminde, baz blgeler, btn yetkileri elinde bulunduran bir "Justinianos praeto-ru"nun ya da bir "Justinianos kontu"nun emrine verildi. Justinianos'un ardllar dneminde ise, Lombardlar ve Ma-ripliler'in tehdidi altnda kalan Bat'da, tm yetkiler, fiilen eksark'a (genel vali - .n.) ait olan iki eksarklk, Ravenna eksarkl ile Kartaca eksarkh kuruldu. 7. yzylda, bu sistem geliti: balangta kolordu anlamna gelen Yunanca "thema" szc, sonuta, bu birliin yerleik olarak bulunduu yeri belirtti, ve "thema"da, tm yetkiler oradaki askerin -ki bu durumda, sz konusu asker, bir general, yani "strategos"tu- elinde toplanm durumda bulunduu zaman, yava yava, eparkhia'nn yerine, mparatorluk'un idari altblm oldu. (*) "Dou Roma Imparatorlugu'nda askeri ve idari blm." (Meydan Larousse) 77 Thema'lar, gereksinme duyulduka kuruldu. Armeni-akon them's ile, daha sonraki bir tarihte Kk Asya'y Arap tehlikesinden korumak iin kurulan Anatolikon the-ma's, belki de ilk thema'lardr. Daha sonra, yeni Arap donanmasna kar deniz them's, Bulgarlar'a kar Trakya them's, Yunanistan Slavlarna egemen olabilmek iin Hel-las them's, Bat'daki Arap tehdidiyle mcadele iin de Sicilya them's kuruldu. Bylece, ancak 8. yzylda tamamlanan ve tara idaresiyle mparatorluk'un altblmlerini altst eden bu yeni dzenlemenin, d tehlikenin ilerleyiini nasl adm adm izledii aklkla grlyor.

mparatorluk'un genel dnm

Bununla birlikte, thema'lar kurulmas, mparatorluk'a 7. ve 8. yzyllarda tmyle yeni bir grnm kazandran derin deiikliklerin ancak bir tanesiydi. Bunlardan, nde geleni, corafi olanyd: Bat'da, imparatorluk'un tasarrufunda, artk ancak, zaten daha nce kopmu ve pek de gvenli olmayan birka toprak vard; Do-u'da ise, mparatorluk sadece

Kk Asya ile Yunanistan'a sahipti. Bat'daki kayplarn tek sonucu, Roma dncesini, varln srdrd lde, biraz daha topya niteliine sokmasyd. Ama, Dou'da uranlan zararn derecesini anlayabilmek iin, Suriye ile Msr tarafndan yzyllardr oynanmakta olan rol anmsamak yeterlidir: Beyrut, Antakya, iskenderiye Dou Akdeniz'in en mreffeh limanlaryd: Suriye'nin sanayileri en etkin sanayilerdi; Msr, Roma'dan sonra Bizans'n da tahl ambar olmutu. Ekonomi alanndaki bu neme, bu iki tara ilinin tm Bizans uygarl -edebiyat, sanat, teoloji- alanndaki katks da uygun dyordu, nk Bizans Helenizm'i, uzun sre, Asya'dan ok Suriye ve skenderiye nitelikliydi. Bu durumun sonucu, bu iki ilin, Yunanistan'n ayn tarih78 te, niteliini deitiren youn bir Slavlamaya uramasnn daha da tehlikeli bir duruma getirdii ani bir dengesizlik oldu. yle ki, 7. yzyldan balayarak, Bizans mparatorluu tam anlamyla Kk Asya oldu. Zaten, Herakleios hanedan da, muhtemelen Ermeniydi ve sonraki yzyllarda tahta gitgide daha ok Asyal kmtr. Bu arada, ilgin bir nokta da, Herakleios'un, orduya alnanlar konusunda da ayn ynde deiiklik yapm olmasdr. Ondan nce, orduda bulunan ar derecedeki Barbar saysndan sz etmitik: anlalan, bu kararyla, yerli halktan asker toplamaya geri dnyor ve bu askerleri de Persler'n byk ordusunu yendii ordunun askerleri iin olduu gibi, Dou'dan topluyordu. Bu ordunun dzenliliini salamak iin de, elde kesin kant bulunmamakla birlikte, daha 7. yzyl imparatorlarnn, eskiden snrlar ordusu iin uygulanm olan "askeri mlkler" kurumunda yenilikler yapm olduu ve bundan yararlanacak olanlarla ilgili snrlar genilettii ne srlmtr: bunlar, asker ailelerine askerin hizmeti karl verilen ve miras yoluyla kendilerinden sonrakilere de geecek olan, bakasna devredilemeyen arazilerdi. Bylece, mparatorluk tarafndan uranlan ve ekonomik bakmndan pek nemli olan kayplar, daha byk bir homojenliin salad avantajla karlanm oluyordu. Din alannda da, ayn saptama kendini kabul ettirmektedir. Mo-nofizist tara illerini yitirmekle, mparatorluk, hi olmazsa, her trl uzlama politikasna en ok kar kan muhalifleri de yitirmi oluyordu. Bunun sonucu hemen grld: 681 ylndaki Konstantinopolis Konsili'nde IV Konstantinos monoteiizmi mahkm ettirdi ve Ortodoksluk'u yeniden geerli saydrd. Ve ayn zamanda da, bir baka ekime kayna ortadan kalkm oldu: bir yanda, Konstantinopolis Patriklii ile, dier yanda skenderiye, Kuds ve Antiokheia (Antakya) Patriklii arasndaki rekabetler. Bundan sonra 79 artk tm dou Ortodoksluu, bylece daha byk bir nem kazanan ve imparatorlarn ynetimi ve anlay zerindeki etkisi gitgide artan Konstantinopolis Patrikligi'nin evresinde skca kmelendi. Bu konuda, artk, tm Bizans tarihi boyunca, Ortodoksluk kavram ile uyrukluk kavram birbirine kart. Ve nihayet, imparatorluk, ayn anda, ve ayn topraksal ve etnik "younlama"nn etkisiyle, baka bir nitelik kazand: bylece, artk kesin olarak, Yunan, ya da Yunan-Asyasal oldu. Justinianos'un abalarnn bir yzyl daha yaam salad Roma imparatorluu mitosu da, Latince kullanlmasnn son bulmasyla birlikte yok oluyordu. Gerekten, bu Helenlemenin en kesin belirtisi, kendini 7. yzylda ortaya koyan, Yunan dilinin zafer kazanmasdr: resmi dil; yasama dili ve idarede kullanlan dil, artk Yu-nancayd; Yunanca, ayn zamanda, ordunun ve komutanln da diliydi; devlet grevlilerin unvanlar ve imparatorluk unvanlar da Yunancalat. 80 BENC BLM SAURA'LILAR HANEDANI VE AMOR HANEDANI (717-867)

mparatorlar
Herakleios hanedan kapkalk, kargaa, ayaklanmalar iinde son bulmutu. Dzeni yeniden salamakta gsz kalan son imparator III. Theodosios, yandalar tarafndan arlan Anatolikonlar'n Strategos'u Leon'a Ayasofya'da ta giydirince, tahttan feragat etmiti. III. Leon 717'den 741'e kadar saltanat srd: Kuzey Suriye kkenli olmakla birlikte, Isauria'l saylr. Tahta, olu V Konstantinos Kopronimos'u ortak etti (741-775); o da, kendi olu IV Leon Khazaros (775-780) iin ayn eyi yapmtr. Bu imparator, imparatorluk'ta altm yl akn bir sre istikrarl bir ynetim salam olan Isauros Haneda-n'n oluturur. IV. Leon, Atina'l Eirene'yle evlenmiti. Eirene, dul kalnca, ilkin, 780 ile 797 arasnda, olu VI. Konstantinos'un naibesi olarak saltanat srd. Olu erikin yaa gelince de, Eirene onun gzlerini oydurdu, tahttan indirdi ve kendisi, 797 ile 802 arasnda, bu kez kendi adna saltanat srd. Ei81 rene, szn tam anlamyla Bizans "Imparator"u olmu ilk kadndr.

Eirene'yi, belki de Arap kkenli olan Hazine "logothetes"i (Maliye Bakan - .n.) I. Nikephoros (802811) tahtndan indirerek yerine geti. Ama, I. Nikephoros, Bulgarlar'la savata ld ve karklklar iinde geen iki yldan sonra, tahta, yaam ldrlerek son bulacak olan, Anatolikonlar'n Strategos'u V Ermeni Leon (813-820) geti. Amorium'lu (Phrygia) bir muhafz birlii subay olan II. Kekeme Mikhael (820-829) ile, taht, Amorium hanedanna gemi oldu. Theophilos (829-842) ile III. Sarho Mikhael (842-867) de bu hanedann hkmdarlarndand. Ama III. Mikhael'in saltanat, aslnda, ilk on drt yl, naibe olarak saltanat sren annesi Theodora ile, daha sonra da, mparatordun kaynbiraderi Bardas'n saltanat olmutur. Bylece, grld gibi, bir buuk yzyl boyunca tahta gemi olan Bizans imparatorlarnn -Atina'h Eirene dnda- tm Asyalyd. Bu dnemle ilgili olarak, birbiriyle elien deerlendirmeler yaplmtr. Aslnda, bu dnem, 7. yzyln mantksal devamn oluturmaktadr. Dta, Slav, Bulgar, Arap sorunlar hemen hemen ayn zelliklere sahipti, ve Charlemag-ne'n ta giymesiyle Bat Roma lmparatorlugu'nun yitirilmi olmas, Roma lmparatorlugu'nun doululamasnn sonucudur. darede, thema'lar dzeni yerleti ve bir yzyl sonra balayan bir evrimi kabul ettirdi; yasama alannda ise, "Ek-loga",* Yunanca'nn yerini Latince'nin almasnn belirtisidir. Din konusunda, ikona dmanl, ayn zamanda, boi-nanlara, putataparlk uygulamalarna, 7. yzyldaki karklklarn sonularndan biri olan, keilerin ar glenmelerine kar iddetli bir tepki gibi de grnr: ama bu (*) "(Yun. "EklogS [n nomn", kanunlardan seilmi paralar), III. Leon (717-741) tarafndan, lmnden az nce, 740 ylnda yaymlanan Bizans medeni kanunu." (Meydan Larousse) - .n. 82 tepki bouna olmutur; yle ki, durum, 867'de, 717'dekin-den farkl deildi. Tarihsel olarak, Justinianos yzylnn sonuyla Makedonya hanedannn balangc bir btn oluturur.

Araplar
Araplar, Bizans imparatorluuna kar byk tehdit olarak kaldlar. Karklk yllar olan 711-717 arasnda, nemli gelimeler gsterdiler. Daha 717'de, Bergama'dan gelen Araplar, Hellespontos'u* atlar: kalabalk bir ordu Konstantinopolis'e karadan, byk bir donanma da denizden saldrya geil Kent, III. Leon tarafndan byk bir direnle savunuldu. III. Leon, Bulgarlarla bir anlama yapmak akllln gstermi olduu iin, bunlar, Arap ordusunu hrpaladlar. Arap ordusu, ayrca, sert 717-718 kndan ve ktlktan da zarar grd. 718 ylnda, Araplar ekildiler. Ondan sonra da, artk, Konstantinopolis'e kar hibir giriimde bulunmamlardr. Sonraki yllarda, olu Konstantinos'u bir Hazar hannn kzyla evlendirmi olan III. Leon, Hazar-lar'dan, Araplar'a kar yardm grd. Sonunda, saltanatnn son yllarnda, kendisi de, Araplar' Akrinon'daki byk savata yendi ve onlar Kk Asya'nn bat blmn boaltmak zorunda brakt. Araplarn, yanklar byk olan, Bizans karsndaki baarszl ok nemli bir olaydr: III. Leon'un baarlar, tpk Charles Martel'in zaferinin Bat'da, spanya'dan balayan Arap saldrsn durdurmas gibi, III. Leon'un baarlar da Dou'daki Arap ilerleyiine son veriyordu. Ama, Eirene'nin hkmdarl srasnda, Araplar yeniden zafer kazanyor, ve Imparatorluk'u, kk drc bir antlama imzalamak zorunda brakyorlard. II. Mikhael'in hkmdarl srasm(*) anakkale Boaz - .n. 83 da ise, Konstantinopolis'i bir yl boyunca kuatma altnda tutan isyanc Slav Thomas'a byk lde yardm ettiler. Ardndan, baz Mslman korsanlar Girit Adas'n ele geirdiler ve ada, 150 yl boyunca, korsanlarn, imparatorluk iin ok tedirgin edici bir sna olarak kald. Theophi-los'un saltanat srasnda, 838'de, Araplar, Amorion hanedannn beii olan ayn adl kenti ele geirdiler: ne yapacan bilemeyen Theodoros, Bat'dan, Venedikliler'den, Dindar Louis'den yardm istedi, ama ancak baz vaatler ald. Neyse ki, Bardas birka yl sonra Mezopotamya'da baarl sonucu alacakt. Ama Bat'da, ayaklanan Sicilya Kuzey Afrika Araplarndan yardm istedi ve onlar da, Sicilya'y onun adna ele geirdikten sonra Taranto ve Bari'yi almaya gittiler.

Bulgarlar ve Ruslar
III. Leon zamannda Bulgarlar imparatorlukla bar iindeydiler. Ama, anlalan, V Konstantinos, onlarn, henz ortaya kmakta olan ve tehlikelerini hesap ettii gcn yok etmeyi grev bilmiti. Bu hkmdar, onlara kar birok sefere bizzat kt; hatta, 762'de Ankhialos'taki byk bir savata zafer bile kazand; ama, sonunda, baarszla urad ve Eirene'nin hkmdarl srasnda Bulgarlar Imparatorluk'u kendilerine vergi demek zorunda braktlar. Nikephoros mcadeleyi srdrerek, bu kez Bulgarlarn korkun han Krum'a kar kt: yenilen Bizans imparatoru ldrld ve Krum onun kafatasn iki barda olarak kulland. 813 ylnda Krum dehet iindeki Konstantinopolis'i kuatt, ama kenti alamad ve 814 ylnda ld. Yerine geen Omurtag, V Leon ile bar imzalad ve Trakya snr t-

renle belirlendi. 831 ylnda onun yerine geen olu Malair Makedonya'y istila etti, ama Theodora'yla atekes imzalad. Tahta 852 ylnda kan yeeni Borus ise, halkyla birlikte, Hristiyanlk' kabul etti. 84

Bylece, mparatorluk, kh silah yoluyla, kh dini propagandayla, kh diplomasiyle, Bulgarlar genel olarak durdurmay baard: ama tam gelime durumundaki bu devletin artan rktc tehdidi varln srdryordu ve Trakya'da V Konstantinos ya da V Leon tarafndan Bulgarlar'n yaylma gcne kar gerekletirilmi olan savunma aralar, zayf bir engeldi. stelik, Amor Hanedan'nn sonuna doru, ortaya ilk olarak bir baka tehlike kt: III. Mikhael Asya'da, donanma ise Bat'da bulunduu bir srada, Konstanti-nopolis Ruslar tarafndan denizden saldrya urad. Kenti, Patrik Photos baaryla savundu, Ruslar ekilmek zorunda kaldlar ve geri ekilmeleri srasnda byk zarara uradlar: ama bu, ayn zamanda, Ruslarn tarihe girii ve Bizans in de, yeni bir tehlikeydi.

kona dmanl
Ama, bizi lgilendiren dnemde, en nemli olay, ikona dmanldr. Bu terim, tam anlamyla, "tasvir krclk" anlamna gelmektedir: gerekten, ikona dmanl hareketi ilkin, dinsel resimlere tapmaya, daha sonra da, mum ya da tts yakmak gibi, boinanlara dayand biiminde yarglanan baz uygulamalara, hatta bazen Bakire Meryem ve baz azizler ve zellikle de kutsal kalntlar kltne dayanan dinsel uygulamalara kar bir tepki olarak ortaya kt. Ayrntlarn tam olarak bilemediimiz, ama uygulanmas, zellikle, imparatorun grevlileri sa'nn nl bir tasvirini tahrip ettiklerinde Konstantinopolis'te ayaklanmalara yol aan baz nlemler almaya karar vermekle, dinsel resimlere kar ilk olarak cephe alan -Papa'ya yazd bir mektupta, kendini, Bizans geleneine tam uygun olarak, "imparator ve papaz" ilan ediyordu-, III. Leon olmutur. 730'da Konstantinopolis'te toplantya arlan bir konsilin dinsel resimleri mahkm etmesine karlk, 731 ylnda Ro85 ma'da toplanan bir kar-konsil de dinsel resim dmanlarn aforoz ediyordu. V Konstantinos, III. Leon'dan da dehetli bir ikona dman kt: Meryem kltn ve azizler kltn de knad. 753'te Konstantinopolis'te toplad bir konsilin dinsel resimleri mahkm etmesinin ardndan, ikonalar tahrip edildi ya da zerlerine boya ekildi ve kutsal kalntlar ortadan kaldrld. mparator, ayn zamanda, haliyle, tasvirlerin en ateli savunucular olan keilerle azimli bir mcadeleye giriti: manastr mallarna el koydu ve baz manastrlar dinden bamszlatrarak keilerini datt. Ama Eirene tasvirlere tapmann ateli bir yanda ve keilerin ynetimi altndayd: -786'da ordunun kar kmas zerine Konstantinopolis'te toplanamayan, ama ertesi yl Nikaia'da (iznik) toplanan- 7. Ekmenik Konsille, tasvirler ve kutsal kalntlar kltn yeniden geerli kld. Keiler manastrlarna, zenginliklerine ve ayrcalklarna yeniden kavuarak, o, birka yl sonra olunun gzlerini oyduracak olan mparatorie'yi ar vglere bomay srdrdler. kona dmanl kavgas Eirene'den sonra yeniden balad. Nikephoros hogrl, ama keilere dmanca davrand: konalara tapanlarn ve manastrlardan yana olanlarn ban eken, Konstantinopolis'teki nl Studios manastrnn nl bapapaz Theodoros'u en ateli yandalaryla birlikte srgne gnderdi. Ermeni Leon (V Leon - .n), Kekeme Mikhael (II. Mikhael - .n.), Theophilos ikona dmanydlar ve kendilerinden nceki hkmdarlarn nlemlerini yeniden yrrle koydular: 815 ylnda Ayasofya'da ikona dman bir konsil topland. Ama, bir kadn, dinsel resimlere tapmay yeniden geerli kld. Theodora, daha 842 ylnda tm kona dman yasalar geersiz kld ve 843 ylnda toplanan bir konsle ikinci Nikaia (znik - .n.) Konsili'nin (787) tm hkmlerini yeniden geerli duruma getirdi. 11 Mart 843 gn, Ayasofya'da, "Ortodoksluk'un 86

yeniden geerli klnmas" amacyla, Yunan Kilisesi'nin her yl yineledii gsterili bir tren yapld. Olgular bunlardr. Bunlar nasl yorumlamak gerekir? Anlalan, ikona dmanlnn ifte bir kkeni ve grnm vardr: dini ve siyasal. I) Dini. Kimi zaman, ikona dman imparatorlar, henz kesin biimini almam olan, yerlemi inanlara kar kimseler olarak tantlmak istenmitir: oysa bunlar, tersine, zaten bu nedenle, Hristiyan dinini, onlara paganizme yakn bir boinan gibi grnen eyden artmak istemi olan, derin bir dini inanca sahip insanlard. Dinsel resimlere tapma, Hristiyanlk'n balangcnda kesinlikle yoktu ve doru dnen baz kesimler, uzun sre, kiliselerin iinde din ikonalarn resimlerinin bulundurulmasn

yasakladlar. Ama bunlar, yine de, lka geleneinin etkisiyle, girdi; nk, bir eitim deerine sahip olduklar kabul edildi. Ardndan, arlklar geldi: artk, resimde bir simge grlmemeye balanarak, kutsallk ve ilk megin, en yetkin rnein mucizevi gcnn bulunduu varsayld; dinsel resim, "kiisel" bir klt (tapma - .n.) konusu oldu. kona dmanlar, ite bu "putataparln" ve baz baka, benzeri arlklarn kt yanlaryla mcadele etmilerdir. Sradan insanlar ve boi-nanllar, halk, kadnlar, keiler, din adamlar snfnn byk bir blm onlara kar kt. Ama, bilgili, grgl, aydn kiiler, din adamlar snfnn, kukusuz, keilerin gcnden kayg duyan bamszlar (bir tarikata bal olmayan keiler .n.) ve Kk Asya'nn gerek merkez gerek dou kesimindeki illerin, dinsel resimlere uzun zamandr dman olan ksm onlardan yana kt. Dolaysyla, kadrolar gitgide daha ok, bu blgelerden kiilerle doldurulan ordu da onlarn yannda yer alm oldu. Zaten, A. Vasiliev de, ikona dman imparatorlarn kendilerinin de Isauria'h, Ermeni ve Phrygia'l olduklarn belirtmekte hakldr. 87 2) Siyasal grnm. kona dman imparatorlarn, Yahudiler ya da Araplarn Imparatorluk'un iinde yer almalarna altklarn sanmamak gerekmesine karlk, Kk Asya halknn ikona d eilimli olan, byk blmn Msl-manlk'n ekiminin dnda tutmak istemi olmalar, olasdr. Bu konuyla ilgili olarak, yukarda, Kk Asya'nn, o zamanlar, neredeyse tm mparatorluk demek olduunu da unutmamak gerekir, te yandan, bu anlamazlkta, manastr sorununun oynad rol de artcdr. Yukarda, kei ve manastr saysndaki, keilerin gerek gc ile, gerek zen-ginliklerindeki, gerek ayrcalklarndaki artta neyin tehlikeli olduunu belirtmitik. Bunlar, devlet iinde devlet gibiydiler, ikona dman imparatorlar, ite bu -siyasal, ekonomik, sosyal- tehlikeyi grm olduklar iin, keilere kar bylesine amansz bir mcadele yrtmler, onlar datmaya ve mallarn cismaniletirmeye (dinden bamszlatrmaya) almlardr. Bylece, tasvir dmanl anlamazl, sonunda, Kilise ile devlet arasndaki bir anlamazlk durumuna geldi: Manastra tarafn nderleri olan, Sakkoudion manastrnn bapapaz Platon ve zellikle de Theodoros, mcadelenin en iddetli zamannda, Kilise'nin devlet karsnda bamsz olmasn isteyerek mparator'un dine ve inanlarna mdahale hakkn reddettiler: Bu, Bat'nn retisi demekti ve gerekten Nikephoros tarafndan srgne gnderilmi olan Studios manastrnn bapapaz Theodoros, konuyu Papa'ya gtrmt. Burada ayrca, keilerin, ikonalara tapma konusunda kendilerine hak verilmesinden ve ayrcalklarna yeniden sahip duruma gelmelerinden sonra, Kilise'nin bamszl iin artk srar etmediklerini ve iin ucunda deien hibir ey olmadn da unutmamak gerekir. Ama, ikona dmanlnn, Bizans'ta dini ve siyasal sorunlar arasnda ok yakn bir iliki bulunduunu gsteren 88

2g t 89 daha baka sonular da olmutur. Bunlarn en beklenmedik nitelikte olan se, birok keiin g ettii Gney talya'da Yunan etkisinin glenmesiydi. En nemlisi ise, Bat ile Dou'yu birbirinden ayran uurumun daha derinlemesi ve kukusuz, Justinianos'un eski imparatorluunun iki ksm arasndaki kopmaya katkda bulunmas oldu. Gerekten, Papalk, ikona dmanlarna kar tutum benimsemiti. V Konstantinos, Papa II. Stephanus, V Kons-tantinus tarafndan, Ksa Pepin'den, Lombartlar'n yardmna komasn istemekle grevlendirilince, bu din sapkn imparatorun davasna ihanet etti ve 754'te, kendine, Pepin tarafndan fethedilmi Roma ve Ravenna topraklarn "kiisel" olarak idare etmek hakkn verdirdi: bu, imparatorluk iin, talya'nn yitirilmesi demekti. Ve, Charlemagne 774'te, Lombard Krall'n yktnda, Pepin'le ilgili bu durumu Papa'ya onayladn biliyoruz. Dolaysyla, Papalk'n Dou Imparatorluk'una gveni kalmamt ve artk Bat'da destek aryordu: 800 ylnn Noel'inde Charlemag-ne'a Papa tarafndan ta giydirilmesi ve Hristiyan bir Bat imparatorluu kurulmas da, bir lde, bu durumun sonucuydu. zerinde durduumuz bu dnemin son yllarnda, bu bakmdan ilgin birok olay vardr. Bir yanda, ikona dmanlnn kamlad ve onu yeniden canlandrm gibi grnen Dou Hristiyanl'nn, etkisini Barbarlara geni lde yaydn gryoruz: 863'te, Kiril ile Metodiy, Morav-ya'y Hristiyanlatrmak iin Selanik'ten hareket ettiler; bu kimseler, Slavlarn havarileri olmulardr; 864'te Bulgar ar Boris, Konstantinopolis'te kendini vaftiz ettirdi ve bir Hristiyan ad ald, sonra da, halkna

vaftiz olmay zorunlu kld. Ama, te yandan da, Roma ile Konstantinopolis arasnda gvensizlik ve rekabet artyordu. Sezar Bardas, patriklii Photios'a vermek zere Patrik Ignatios'u azledince, Ig90 natios, Papa 1. Nikolaos'a bavurdu; o da onun tarafn tutarak Photios'u aforoz etti (863). Photios, kendi kiisel davasn Bizans'n ulusal davasyla birletirdi, ve 867'de Konstantinopolis'te toplanan bir konsil. Dou Kilisesi'nin ilerine kural d olarak kart gerekesiyle, Papa'y aforoz etti. Photios Skhisma's denilen olay budur. 91 ALTINCI BLM "MAKEDONYA" HANEDANI VE MPARATORLUUN DORUA IKII (867-1081)

mparatorlar
Vardmz bu dnem ve Justinianos yzyl, Bizans tarihinin en anl dnemidir. Bu dnemde, Bizans ordular, ok saydaki dmanlarn durduruyor ya da pskrtyordu. Ve ayn zamanda da, Bizans uygarl, hakl olarak "ikinci alm a ad verilmi olan dnemini yayordu. Bizans, o gne kadar, hibir zaman, bylesine byk bir saygnla sahip olmamt ve kazand zaferler de, yklna kadar, hibir zaman, bylesine parlak olmayacakt. Bu gerekten destans devrin tarihi, uzun sre, Bizans tarihi ve uygarl uzman Fransz G. Schlumberger'nin kitaplarnda -Nicephore Phocos ve ciltlik Epop^e byzantine- okundu. Sz konusu devirde en bata gelen ve en yeni olan zellik, gerekletirilmi olann, hi de, 6. yzylda Justinianos konusunda olduu gibi, bir tek kiinin deil, her biri eitli nitelikleriyle dikkate deer bir dizi imparatorun eseri olmasdr. Hanedann kurucusu I. Basileios'un kkeni, Makedonya'ya yerlemi Ermeni bir aileydi: hanedana verilmi 93 olan, allm, ama aslnda um olarak doru olmayan "Makedonya" hanedan adnn nedeni budur. I. Basileios, -gerek niteliklerinden ok, bedensel gc ve terbiye grmemi atlar terbiye etmekteki ustal sayesinde- Amor Haneda-n'ndan imparatorlarn sonuncusu III. Mikhael'in gzdesi olmu ve imparator onu tahta ortak etmiti. Ama, Basileios, 866'da, Imparator'un days Sezar Bardas', 867'de ise, Im-parator'u da ldrtt ve 867'den 886'ya kadar tek bana hkm srd. Oullar VI. Leon Sophos ve Aleksandros 886'dan 913'e kadar hkm srdler: asl yneten, VI. Leon'du. Yerine geecek bir ocuk sahibi olabilmek iin, birbiri ard sra alt kadnla evlenmek zorunda kald ve bu durum byk bir skandala yol at: bu eit bir direnme, dikkate deer bir durumdu; ve denildiine gre, yeni ortaya km olan bir "yasaya, kurallara uygun davranma" kaygsnn sonucuydu. Artk, yeleri "Porphyrogennetos" (Saray'n "porphyra" ad verilen odasnda domu) adn alan bir "imparatorluk hanedan" var olacakt. VI. Leon'un olu VII. Konstantinos Porphyrogennetos, 913 ile 959 arasnda tahtta kald; ama, 919 ile 944 arasnda, hkmdar, fiilen, ortak-imparator olan, Ermeni kkenli Romanos Lekapenos'tu. VII. Konstan-tinos'un olu tahtta ancak 959 ile 963 arasnda kaldktan sonra, dul kars, Theophano, Asya Ordusu Bakomutan General II. Nikephoros Phokas'la evlendi ve o da, 969'da ldrld. Katil, Ermeni kkenli loannes Tsmiskes 969 ile 976 arasnda tahtta kald, ve Konstantinos Porphyrogennetos'un kz Theodora'yla evlenmi olduu iin kendini yasal olarak da hkmdar sayyordu. Ondan sonra, balca kii, birbirinin ard sra imparatorun (IV Romanos Argyros, IV Mikhael Paphlagon ve Konstantinos Monomakhos) ei olan Imparatorie Zoe'ydi. mparatorie Zoe, mparatorluk'u bir 94 sre, kz kardei Theodora'yla ortaklaa, dorudan doruya da ynetti. Bu, Bizans'ta, tahtta bir kadn tarafndan uygulanan ynetimin son rneidir. "Makedonya" hanedannn aslnda Ermeni olmas; VII. Konstantinos yerine yneten Romanos Lekapenos'un, taht gasp loannes Tsimiskes'in Ermeni olmas, dikkate deer. Bu imparatorun bir baka ortak zellii ise, nn de her eyden nce asker olmalardr, nemli tek istisnalar, VI. Leon ile VII. Konstantinos'tur; ama, zaten, VII. Konstantinos dneminde, lkeyi yneten de Romanos Lekapenos'tu.

Dou'da ve Bat'da Araplar

imparatorluk, Tuna'nn dndaki btn snrlarnda Araplar'la savamak zorunda kald. 1. Besileios ve IV Leon hemen hemen her yl sefere ktlar ve hibir zaman kesin sonuca varamadlarsa da ok zaman baarl oldular. Bat'da, Taranto'yu ele geirdiler; ama, ayn anda da, Araplar, Siracusa, Taormina ve Reggio'yu ele geirerek, Sicilya'nn fethini tamamlyor ve salamlatryorlard. Dogu'da, mpa-

ratorluk'un snrn douya doru lerlettiler: ama, 904'te, bir Mslman korsanlar filosu basknla Selanik'i ele geirdi, kenti yama etti, sonra da, pek ok ganimet ve 20.000'i akn sava tutsagyla, Suriye ynne hareket etti. Bu, yeni bir iddetli saldrnn balangc oldu. Bu saldr, Romanos Lekapenos dneminde, yukar Mezopotamya'da baz baarlar ve zellikle de Edessa'nn (Urfa - .n.) geri alnmasyla sonuland. Ardndan, II. Nikephoros Phokas ve loannes Tsimiskes, ikisi de, ilkin general, sonra da imparator olarak, kesin baarlar kazandlar. Phokas, Girit ve Kbrs', Tarsia'y (Tarsus - .n.) ve Kilikya'y ve zellikle de, Suriye'de Halep ve Antakya'y ald. Tsimiskes, sava Frat'n tesine geirdi ve kutsal yerlerin kurtarlmasna ynelik gerek bir hal seferi dzenledi: am' ve Filistin'in bir 95 ksmn ele geirdi, ama Kuds'e kadar gitmedi. II. Basile-ios, fazla bytmemekle birlikte, elindekileri muhafaza etmeyi baard. Ama yine de, mparatorluk, noktada -Girit, Frat, Suriye- kesin sonular elde etmi durumdayd. Baarlar, Ermenistan'da da, daha az kesin deildi. Bu lke, Pers mparatorluu ile Roma mparatorluu arasnda srekli bir mcadele konusu olmutu. 7. yzylda, Ermenistan' Araplar igal etmiti. 9. yzylda ise, her biri kendi ynnden Ermeni desteine gereksinme duyan Araplarla Bizansllarn ortak rzasyla tahta kt. Bundan, Bizans kazanl kacakt: Romanos Lekapenos devrinde Ermenistan'da Bizans etkisi artt; II. Basileios dneminde, Ermenistan'n bir ksm fethedildi, kalan blm de Bizans'a baml klnd; Konstantinos Monomakhos dneminde, Ermenistan'n bakenti Ani Bizans tarafndan ele geirildi ve Bag-ratllar tahttan indirildi. ok baarl geen bu iki hkmdarlk dneminde, Bizans, VI. Leon'un -aslnda pek geni olmayan- daha sonralar yerini Bari katepano'luunun* alaca italya'dan vazgemiyordu. Hatta, Bizans mparato-ru'nun, Bat mparatorluu'ndan, gaspedilmi baz unvanlar geri almay dilemi olmas da olasdr: anlalan, imparator unvan konusunda, II. Louis ile, hatta, belki de, 962 ylnda Roma'da ta giymi olan, Kutsal Roma Germen mpa-ratorluu'nun kurucusu Otto ile de tartmt. Ama, Arap tehlikesi btn bu anlamazlklar ikinci dereceye dryordu. Phokas, belki de I. Otto ile balama yapmaya alt ve o srada iki imparatorluk arasnda karlkl olarak gnderilen eliler arasnda en nls Liutprando olmutur. Tsimiskes, Bizans Prensesi Theophano'yu II. Otto ile evlendirdi. Ama II. Otto Araplara yenildi. Ama, hi olmazsa, II. (*) "Kalepano (Yun. k.) 10 ve 11. yzyllarda Calabna ve I.ongobarda (Pouilles ve Basilicate) birleik 'thema'tarn yneten Bizansl yksek grevli." (Meydan Larousse) - .n. 96 Basileios, Cannes'da, Norman tehlikesinin ilk belirtisinin grlebilecei bir savata galip geldi ve bu baar, Bizans'n talya'daki durumunu salamlatrarak, IV Mikhael'in Arap Sicilya'ya bir sefere kmasn salayacaktr: nitekim, gerekten, Georges Maniakes Messina'y geri ald.

Bulgarlar ve Tuna snr

Bulgar tehlikesi ok daha yerel, ama Arap tehlikesinden ok daha tehlikeliydi. Anlamazlk, Boris'in, Konstantino-polis'te yetimi olan olu ve ardl Simeon'un hkmdarl srasnda patlak verdi. VI. Leon, Simeon'un tehdit edici nitelikteki giriimlerine kar koyabilmek iin, Bizans diplomasisinde allm bir yntem uyarnca, Macarlar'a -bu, Macarlar'n tarihe giriidir- bavurdu ve onlar da Bulgaristan'n kuzey kesimini istila ettiler. Simeon ise, Peenekler'i ard ve onlarn yardmyla Macarlar' pskrtt: bundan sonra, Simeon Yunanllar' yendi ve Konstantinopolis'in surlarnn dibine kadar geldi. VI. Leon, bir antlama imzalamak ve hara vermek zorunda kald. Bundan sonra, Simeon baklarn Selanik'e evirdi: VI. Leon, kenti ona vermemek iin, kuzey Makedonya'da baz geni topraklar ona brakmak zorunda kald. Ve nihayet, bir an benimsedii unvandaki gibi, "Bulgarlarn ar ve Romallarn imparatoru" olmak amacyla, kendine hedef olarak Konstantinopols'i seti. 917de, Simeon, byk Ankhi-alos savan kazand. 922'de ise Hadrianopolis'i (Edirne -.n.) ele geirdi; ve sonunda da, Selanik'le Konstantinopolis dnda btn Makedonya ve Trakya'ya sahip oldu. Ardndan, Konstantinopols'i kuatt, decei korkusuna kaplan kenti, bir kez daha, surlar kurtard. Byk bir olaslkla, ite o zaman, 924 ylnda, o ayn kentin surlarnn dibinde, Simeon ile, geceyi Ayasofya'da dua ederek geirmi olan Romanos Lekapenos arasnda nemli bir grme yapld: 97 ^ yaplan atekesin bir tek koulu vard; Bizansllar'n vergi demesi. Bundan sonra da Simeon ekildi. Ne olmutu? Uzun sre, Bulgar hkmdarn Bizans mparatoru'nun saygnlndan etkilenmi olduu sanld. Oysa, Simeon'un, o srada Srplar'n tehdidi altnda bulunduu ve Araplarla Bizans' kuatmak amacyla giritii grmeler baarszlkla sonuland iin ekildiini dnmek daha akla yakndr.

Simeon 927'de ld ve ardl Pyotr dneminde, Bulgaristan, ekimelerin daha da ne ald hzl bir gerileme dnemine girdi. Bir sre, Svyatoslav'n ynetimindeki Ruslarn da yardmyla, 11. Nekephoros Phokas ile Ioannes Tsi-miskes, yeniden birbirleriyle mcadeleye baladlar: Bizansllar, tm Bulgaristan' deilse bile, en azndan Dou Bulgaristan'n tmn ele geirerek, Tuna snrna yeniden vardlar. Sonraki yllarda, Bulgar ar Samuil, Bat Bulgaristan'da Bulgar gcn yeniden dzene sokarak, yeniden Tuna'yla Tesalya ve Adriyatik arasnda bir devlet kurunca, her ey bir kez daha tartma konusu oldu. Samuil'e kar sava, 986 ile 1014 arasnda, Bulgarlar'nkinin ei bir vahet ve yrtclkla, kendisine verilmi olan "Bulgaroktonos" ("Bulgar katili" ya da "Bulgar kran") takma adn hakl karacak biimde, II. Besileios yrtt. Kesin sava 1014 ylnda, Serez'in kuzeyinde cereyan etti: Bulgar ordusu ezildi ve Ba-sileios 15.000 sava tutsa ald. Klavuz olarak grev yapacak olan, yz kiide bir kii dnda, bunlarn tmnn gzlerini kr ettirdi ve bu yrekler acs insan srsn Samuil'e gnderdi. Birka hafta sonra Samuil ld. Bizansllar tm Bulgaristan' ellerine geirerek Bizansl bir genel valinin ynetimine verdiler: bu, birinci Bulgar devletinin sonu, ve Bizans iin de, tm Balkan Yarmadas'nda yeniden saladklar egemenlikti. Ama bu, tm Kuzey snr ya da Tuna snr boyunca kesin gvenlik demek deildi. Gney yolu gsterilmi olan 98 Macarlar ile, Tuna'yla Dinyeper arasna yerlemi ve sonunda Bizans' vergi vermek zorunda brakm olan Peenek-ler'den baka, Ruslar, ivedi ve srarl bir tehlike oluturuyorlard. Geleneksel olarak, Prens Oleg'in (Kiev Byk Prensi - .n.) 907'de Konstantinopolis'e bir sefere km olduu ne srlr: bir antlamayla sonuland da belirtilen bu seferin tarihsel ya da sylencesel bir nitelie sahip olduu konusu tartmaldr. Kesin olan, Bizans'la Rusya arasndaki dostluk ya da dmanlk ilikilerinin artmasdr. Bizans ordularnda, 10. yzyln bandan beri, nemli sayda Rus paral asker birlii vard. Romanos Lekapenos dneminde, Prens Igor Konstantinopolis'e, biri 941 dieri 944'te olmak zere iki kez saldrd: Igor, bir antlama imzalanmasndan sonra Kiev'e dnd. zme, II. Basileios zamannda ulald: mparator, Rus Prensi Vladimir'le antlama imzalad, Vladimir vaftiz edildi, bir Bizans Prensesi'yle evlendi ve 688 ya da 689'da halkn vaftiz ettirdi. Bu, Bizans'n her zaman sahip olduu, silah gcyle diplomatik ustalk ve dini propaganday birletirmek konusundaki ustalnn yeni bir rneiydi.

Sosyal sorun
erde, imparatorlar zellikle, toprak mlkiyetinin ortaya koyduu nemli sorunla uratlar. Dnemin belgelerinde, "gller"le "yoksullar"n alabildiine kar karya getirildikleri grlr. "Gller", servetleri, zellikle de grevleri ve mevkileri, kk iftiler zerinde bask olana veren ve onlar mlksz brakanlard. "Yoksullar" ise, elinde bir para toprak bulunan kyller, ya da yukarda sz edilmi olan derebeylik asker arazilerini ellerinde bulunduranlar: byklerin istek ve tehditleri, kimi zaman mevki konusundaki arlklar da, bunlar, "gller"den koruma ya da nispi bir rahatlk istemeye yneltiyor, bunun karln da zgrlk99 leriyle dyorlard. Bu kk toprak mlkiyetinin ortadan kalknn, ekonomik bakmdan, vergi bakmndan ve askeri bakmdan ciddi sonular oldu. Byk toprak mlkiyetinin ar gelimesi ise, genilii, II. Basileios dneminde Kk Asya'nn iki byk derebeyi Bardas Phokas ile Bardas Skleros'un, mparator'u neredeyse devirecek olan ayaklanmas srasnda anlalan bir tehlike ortaya koyuyordu. Romanos Lekapenos'un 922 tarihli bir Novella's, bu duruma are bulmaya ynelik nlemlerin ilkiydi: bu Novella ile, gllerin, ne trl olursa olsun, yoksullarn toprana sahip olmas yasaklanyor, bir topran satn alnmas konusunda arada rekabet bulunmas durumunda, kylye ncelik tannyor ve yasal zilyetlerinin elinden gaspedilmi ya da satn alnm askeri mlklerin geri verilmesi zorunluluu getiriliyordu. Bu nlemler, Romanos Lekapenos'un 934 tarihli bir Novella'snda anmsatlmakta ve teyit edilmektedir. zellikle II. Basileos, byk toprak sahiplerine kar acmasz davrand: 996 tarihli bir Novella, derebeyleri tarafndan edinilmi topraklar iin geerli olan krk yllk zamanamn geersiz klyor, korumay yasaklyor ve yoksullarn vergilerini deyememeleri durumunda gllerin onlarn vergisini demelerini ngren bir karar yeniden yrrle koyuyordu. Ayn sorunun bir baka grnm de vard: saylar ve gc pek byk olan manastrlar, kk toprak mlkiyeti iin hi de daha az tehlikeli deildi. Romanos Lekapenos'un 922 ve 934 tarihli Novella'lar, manastrlarn yoksullarn toprana sahip olmalarn yasaklad ve Nikephoros Phokas, 964'te, yeni manastr kurulmasn ve var olan manastrlara ba yaplmasn yasaklad. Ama, sonuta, bu nlemler bouna oldu. Toprak aristokrasisi ve keilik, lmparator'un, desteinden uzun sre vazgeemeyecei ya da dmanln zerine ekemeyecei ka-

100 dar byk glerdi. Anlalan, IV Romanos Argyros'tan, ya da, her ne olursa olsun, Isaakios Komnenos'tan itibaren, btn bunlar hkmsz kalmtr: Bizans'n sosyal tarihinin dram olan, byk toprak sahiplii ile kk toprak sahiplii arasndaki bu mcadele gllerin zaferiyle sonulanacaktr.

Skhisma
Photios'un, Papa ile Patrik'in birbirlerini aforoz etmelerinin sonucu olan birinci Skhisma'sn grmlk, ilkin Photios'un yerine Ignatios'u getirmi olan I. Basileios, onun lmnden sonra Photios'u geriye ard ve 879 ylnda Konstantinopolis'te toplanan bir konsil, Photios iin alnm olan aforoz kararn kaldrd. Yakn bir tarihe kadar, kzan Papa VIII. Johannes'un, bunun zerine, Photios'la ilgili aforoz kararn kaldrm, ve bunun sonucunun da "Photios'un kinci Skhisma"s olduuna inanlyordu. Oysa, Dvornik, V. Laurent ve V Grumel'in almalar, 879 konsi-linden sonra herhangi bir bozuma olmadn, buna karlk, byk bir olaslkla, Photios'un Papa tarafndan tanndn, ve onun da baz noktalar zerinde durumunu dzelterek Papalkla uzlam olduunu kantlamtr. Gerek ve kesin skhisma, 11. yzyln sonuna doru patlayacaktr. ki taraf Gney italya'da nfuz mcadelesinde olduklar iin, Papalkla imparatorluk arasndaki ilikiler zaten uzun zamandan beri gergindi. Ama, bu, tabii ki, bir skhisma'yla sonulanmaya yeterli bir neden deildi ve bunun iin de, her trl dne kar iki kiinin, Papalk Elisi Kardinal Umberto ile bir Konstantinopolis Patrik'i olan I. Mikhael Kerularios'un agzll ve hrs gerekli oldu. Sert ve kaba bir kimse olan I. Mikhael Kerularios, mparator IX. Konstantinos'un o sralarda Bat'yla ilikilerinde gtt politikaya kart kiisel bir politika gtmekten ekin101 medi: Papalk elileri Konstantinopolis'e geldiklerinde, herhangi bir uzlamay reddetti. Bir Papalk elisinden ok, bir avukat gibi konuan Kardinal Umberto, Ayasofya'nn sunana bir Papalk kararnamesi braktktan sonra Konstantinopolis'ten ayrld. Kerularios'un toplad bir konsil ise Papalk elilerini aforoz etti. Bylece, kopma tamamlanm oluyordu. Byk bir olaslkla, o an iin, kimse durumun nemini ok iyi kavrayamamt. in ucunda, bu, bu eitten ilk olay deildi, ve bir aforoz kararn geersiz klmak da kolayd. Ama bu yaplmad ve Skhisma varln hl srdrmektedir. Bunun sonucu ne oldu? Siyasal adan, genel olarak, Skhisma'n, Bizans in, bir zayflk nedeni olduu, ve onu, Trkler'e kar gereksinme duyabilecek olduu destekten yoksun brakt dnlmektedir. Bu, bir varsaym zerinde kafa yormak, Bat Dogu'nun arsna etkili bir biimde yant verdi demektir: ama, byle bir eyden kuku duymay gerektiren birok belirti vardr. Dini adan, skhisma'nn istanbul Patriklik'i iin zafer, Papalk in ise bozgun olduunu reddedebilmek gtr; nk, Papalk'n Dou Kilisesi zerindeki iddialarndan vazgemesi gerekliydi. Patriklik se, hibir ey yitirmiyordu; tersine, Roma'ya ballktan kurtulduktan sonra, dier Dou patriklikleri ve Slav Hristiyanlar zerindeki nfuzu artt.

Uygarlk
Makedonyallar dnemi, uygarlyla, Bizans tarihinin en parlak dnemlerinden biri olmutur. Bunun ilk belirtisini, "Ekloga"y -haksz olarak- kmseyen ve yerine devirlerine daha yaraan bir yasa koymak isteyen imparatorlarn yasama etkinliinde gryoruz. Daha nce, I. Basileios buna kalkmt: ama ancak, hazrlayc nitelikte iki yapt, bir "el 102 kitab", "Prokhiross Nomos", ve bir "giri" ("epanagoge") yaymlayabildi. Artk geerlii kalmam yasalara yer vermeyerek ve en yakn tarihlileri ekleyerek, Justinianos'un yasamayla ilgili tm yaptlarnn bireimi niteliindeki dev yapt "Basiliker"i, I. Leon yaynlamtr. Elimizde, IV Leon devrinden, zellikle ilgin bir metin var: ancak geen yzyln sonunda bulunmu nl "Valinin Kitab" (Konstantinopolis valisi). Bakent valisinin grevleri arasnda, tm tacir ve zanaatlarn denetlenmesi vard ve hemen hemen tm mesleklerin, devletin ve halkn yarar iin, sk bir mevzuata baml klnm olduu temel nitelikteki belge, "Valinin Kitab"nda da, meslek topluluklarnn ve bunlarn rgtlerinin listesi yer alyordu. Zaten, her ey, tm dnyann tacirleri ve mallarnn geldii ve uzun sre Atina'nn en parlak dneminde Pire'nin oynad rolle karlatrlabilecek bir rol oynam olan Kons-tantinopolis'te refahn byk olduunu gstermekteydi. Tm bu ticari zenginlik, bu askeri an ve yeniden kazanlm g, kendini sanat ve edebiyatta ortaya koymutur. Bugn artk, o dnemde, Konstantinopolis'te, Ayasofya Justini-anos dnemi iin ne idiyse onu temsil eden o byk yap, "Yeni Kilise" ya da Basileios'un "Nea"s artk yok. Ama, en azndan tara illerinde ve yine en azndan daha kk lekli sanatlarda da, birok yap, Bizans sanatnn ikinci altn a ad verilecek kadar Yunan tarzldr (Daphni Kilisesi'nin mozayikleri gibi). Fikir alannda ise, bu dnemin, Helenizm'e byk yaknlklar kadar Antik a

konusundaki bilgiler bakmndan da dikkate deer kiiler olan Photios ile Psellos arasnda yer aldn anmsamak yeterlidir. Kukusuz, bu zamann yazarlar, -sanatlara oranla ok daha fazla- eitlilikten yoksundurlar ve denebilir ki, bu yzyl, ansiklopediler yzylyd "Anthologia palatina", Syeon Metaphrastes'in azizlerin yaamlaryla lgili bir yaptt. Ayrca, 103 loannes Geometres'in iirlerini, Diyakos Leon'un tarihleri ile Theophanes'in srdrclerini, evrensel bilgin ve yazar Psellos'un tm yaptlarn da unutmamak gerekir. Bu konuda, imparatorlar da rnek oldular: renmeye dknl ve bilim adamlarna sevgisi nedeniyle Filozof takma adyla anlan VI. Leon, elimizde "mparatorluun daresi" ile ilgili incelemeleri, "Peri Thematon", "Tren Elkitab" gibi yaptlar bulunan, yazar, imara, sanat, tm entelektel yaama can kazandran VI. Leon. Konstantinos Monomakhos, belki de Psellos tarafndan ynetilen felsefe okulunun yan sra, loannes Ksiphilinos tarafndan ynetilen ve ilevi mpara-torluk'un devlet grevlilerini yetitirmek olan bir hukuk okulu kurmakla, belki de daha yararl bir i grm oldu.

Gerileme
1056'da Theodora'nn lm, Makedonya Hanedan'nn (ya da Makedonya'l Hanedan - .n.) sonunun ve ayrt ettirici zellii, bir yanda ordu ve blgesel askere alma yntemi nedeniyle ordunun blgesel efleri olan tara byk senyrleri topluluu, br yanda da bakentin merkezi idare rgt ve sivil daireleri arasndaki srekli bir kartln balangcnn belirtisi oldu. Daha Konstantinos Monomakhos bile, Maniakes ve Tornikios ayaklanmalarndan ders alarak, orduya kar bir politika zlemi, asker saysn indirmi, ulusal birliklerin yerine ok zaman, paral asker getirmiti. 1056'dan balayarak, iki taraf arasndaki mcadele kendini imparatorlarn tahta kmalar srasnda bile ortaya koydu. Ve nihayet, Kk Asya'da bir thema'nn Strategos'u olan Nikephoros Botaneiatas'n saltanatndan (10781081) sonra, tahta Aleksios Komnenos'un gemesiyle birlikte, asker taraf artk kesin olarak zafer kazand. Ama, bu durum, Makedonya Hanedan'nn d etkinliklerini noktada tehlikeye sokan baz karklklara yol at. 104 Bat'da, 1071'de, Roberto Guiscardo'nun komutasndaki Normanlar, yl sren bir kuatmadan sonra, katepa-no'nun* bakenti Bari'yi ele geirdiler: bu, Bizans'n tal-ya'daki varlnn sonu demekti. Balkanlar'da ise, Peenek-ler, o "Kuzey'in Trkleri", Tuna'y geerek tm Makedonya ve Trakya'y yama ettikten sonra Konstantinopolis'i kuattlar: kent, hara verdi. Dou'da, Seluklu Trkleri, Pers lkesinde ve Mezopotamya'da ar ar ilerledikten sonra, Bizans Ermenistan'na saldrdlar. O ayn meum yl, Romanos Diogenes, Malazgirt Sava'nda Trk nder Alparslan'a yenildi ve tutsak dt. Bu, Trk tehlikesinin birden ortaya kyd, "lmparatorluk'un snrlar, Antiokheia'dan Van Gl'ne kadar, iliilmemi durumdayd, ama bu bozgun bir dalmann belirtisi oldu. Btn mparatorluk gleri bat ynnde geri ekildi ve Kk Asya yollar Trkler'in nnde ald" (L. Brehier). () "(Yun. k.) 10. ve 11. yzyllarda Calabria ve Longobardia (Pouilles ve Basali-cate) birleik "thetna"larn ynelen Bizansl yksek grevli." (Meydan Lurou-se) - .n. 105 YEDNC BLM BZANS VE HALILAR. KOMNENOS'LAR VE ANGELOS'LAR. LATN DEVLETLER VE YUNAN NKAA MPARATORLUU (1081-1261)

Komnenos'lar hanedan
"Aleksios'la birlikte, asker taraf ve tara toprak aristokrasisi, bakentin brokratik tarafna stn geldi" (A. Vasili-ev). Gerekten, Aleksios Komnenos ykselmesini askerlikteki anna borluydu ve ailelerinin Hadrianopolus (Edirne) kkenli olmas olasl bulunan Komnenos'lar da Kk Asya'da byk toprak sahibi olmulard. I. Aleksios, 1081 ile 1118, ardndan, olu II. loannes Komnenos 1118 ile 1143, sonra da olu I. Manuei Komnenos 1143 ile 1180 arasnda hkm srdler. Imparatorluk'un, bir yzyl boyunca, istikrarl ve salam bir idaresi oldu. Baklar srekli Bat'ya dnk olan Manuel ikinci evliliini Fransz prenses Antakya'n Maria ile yapmt: gen II. Aleksios Komne-nos'un saltanat (1180-1183) srasnda, naip olarak o hkm srd. Ama II. Aleksios Komnenos, II. loannes Kom-nenos'un yeeni Andronikos Komnenos tarafndan tahttan indirildi. Komnenos'larn en deiik tiplisi olan bu kimse, kendisinden ncekilerin yaptklarnn tersini yapt: tahta 107

gemesiyle birlikte, Latinler'e kar ok byk bir tepki kendini gsterdi ve bunlar Konstantinopolis'te topluca ldrldler. politikada ise, byk aristokrasiyle iddetli bir mcadeleye giriti. Ama, o da II. Isaakios Angelos tarafndan tahttan indirildii iin ancak 1183 ile 1185 arasnda hkm srebildi. Ekonomik bakmdan, grne gre, lmparatorluk'un refah ok byk olmay srdryordu. Hallar, bu konuda, hayranlkla, dnyadaki zenginliin te ikisi Konstantinopolis'te, diyeceklerdir. Ama Bizans, baz siyasal nedenlerle, yava yava, bu refahn kayna olan, oynad, Dou ile Bat arasndaki araclk rolnden, italyan kentleri Pisa, Ce-nova ve zellikle de Venedik lehine vazgeti. Dinle ilgili konularda da, siyasal karlar, inanla ilgili olanlardan nce geliyordu, imparator, birok kez, siyasal otoritesini Bat'da yeniden kurmaya ynelik bo bir dle, Papa'ya Dou'da yeniden dini otorite hakk tanmaya hazr grnd. te yandan, Papa da, uzun sredir iddetli bir mcadele yrtt Almanya Imparatoru'na kar koymak zere, ok zaman, Bizans Imparatoru'na yaklamaya hazr grnd: bylece, birlemeye her zamankinden yakn olundu. Ama bu gereklemedi, nk, Bat imparatorluu ile Papalk, sonunda uzlaacaklard. Bunun nedeni ise, Hal Seferleri'nin, sonuta, bir baarszlk olmas ve zellikle de, birlemenin, Latinler'in anlayszl ve Yunanllarn, Ma-nuel'in Latin dostu politikalar ve ondan da ok, Hallar'n her eitten arlklar nedeniyle ulusal duygularnn incitilmi olmasyd.

Dou ve Balkanlar
1. Aleksios'un kar karya kald en byk tehlike, "Bo-gomiller" tarafndan arlan Peenekler oldu. Peenekler, Aleksos'u Silistre'de yendikten sonra, 1091'de Konstantino-108 polis'in surlar nne geldiler ve Seluklu Trkleriyle, Bizans iin lmcl bir tehlike oluturacak olan bir ittifaka girmelerine ramak kalmken, bu yzden ok g durumda bulunan Aleksios, onlara kar, vahi Polovestler'i (Kpaklar, ya da Kumanlar - .n.) ard ve onlar da 1091'de Pee-nekler'i hemen hemen tmyle yok ettiler. Trkleri ise, Birinci Hal Seferi'nin neredeyse tm Kk Asya'dan bir sre iin kovacan greceiz. II. loannes'in saltanatnn balangcnda, Peenekler, saldryla, dnmeyi denediler: ama, tam anlamyla ezilerek Bizans tarihinden artk tmyle yok oldular. Bu arada, II. loannes Komnenos, Balkanlar'n batsnda ortaya kan yeni bir tehditle, Balkanlar'da ortaya kan, dierleri kadar byk bir tehlikeyle, korkutucu iki tehlike olan Macarlar ve Srplarla da uramak zorunda kald: bunlarn her ikisine kar, kesin sonu vermeyen, ama henz ortaya kan bu hrslarn nne set ekmeye yeterli olan savalar yrtt. te yandan, II. loannes Komnenos, Ermeni gmenler tarafndan kurulmu bamsz bir devletin, Kk Ermenistan'n kurulduu Kilikya'da kesin olarak galip gelmi ve Kilikya'y imparatorluunun snrlan iine almt. Manuel, baklarn Bat'ya ancak istemeye istemeye eviriyordu; ama bunu, Kilikya'da kan ve bastrd bir ayaklanmayla, ve zellikle de Trklerle ilgili olarak, yapmak durumunda kald. O sralar, konium (Konya - .n.) Sultan (Anadolu Seluklu Devletinin hkmdar) rktc II. Alparslan'd: 1176'da, Trk ordular Bizans ordularn Frig-ya'da Mryokefalon'da darmadan ettiler. Bu, Bizans iin, Malazgirt'ten yzyl kadar sonra, Trkler'i Asya'da yenme umudunun artk kesinlikle son bulmasyd. Ayn zamanda da, Manuel'in, bir ham hayal uruna, lmparatorluk'un o anki karlarn nemsememek demekti. 109

Bat: Venedikliler ve Normanlar

Roberto Guiscardo Gney italya'da, Sicilya Krallg'nn balangc olan Apulia (bugn Puglia - .n.) dukaln kurmutu. Ksa bir sre sonra baklarn Bizans imparatorlu-u'na evirdi, ve Makedonya ve Trakya zerinden Konstan-tinopolis'e ulaan yolun balang noktas Dyrracium'u (Durazzo [bugn Dra - .n.]) ald. I. Aleksios'un Norman-lar'nkiyle savaabilecek gte bir donanmas yoktu: Venedik donanmasndan, ticari kolaylklar karlnda yardm istedi. Ama yine de Dyrracium'u yitirdi. Ne var ki, 1, Aleksios'un, Venedik'in yardmnn karln deyebilmek iin, 1082'de Venedik Cumhuriyeti'ne, bir belge vermesi gerekmiti. Bu belge, bir Bizans imparatorunun imzalad en nemli belgelerden biridir. nk, gerekten, bu belge gereince, Venedikli tccarlar, Bizans mparatorluu topraklar zerinde, hi vergi demeksizin ve herhangi bir gmrk denetiminden gemeksizin mal satn almak ve satmak hakkna sahip oluyor, ayrca bu mallarn drtte birinin ve baz antrepolarn Bizans'ta kendilerine ayrlmas hakk kazanyorlard: bylece, Venedik'in ticareti, Bizans imparatorluu iinde, Bizans'n kendisininkinden de ok kayrlm oluyordu. Bu belgenin ierdii hkm son derecede nemlidir. nk, bu, Bizans iin, ekonomik gcn salam olan, Dou ile Bat arasndaki arac durumunun verdii ok byk avantajlardan vazgemek demekti. Venedik iinse, Akdeniz dnyasn yava yava etkisi altna sokacak olan byk gelimenin hareket noktas. Artk, Venedik, deniz gcn salt ticari karlarnn hizmetine koyan, artc, bir, hayaszlk ve ustalk karmyla ve ayn zamanda da, sreklilii bakmndan dikkate deer bir politikann etkisiyle, birka yzyl boyunca, sklmaz bir ekonomik emperyalizmin zenilerini gerekletirecek olan dikkate deer

110

bir politikann hareket noktasyd. 1082 tarihli bu belgede, drdnc hal seferinin tohumlar vardr. Bundan sonra, Bizans imparatorlarnn yapabilecekleri artk sadece, Venedik'in iki balca rakibi olan Pisa ile Ceno-va'ya ayn ayrcalklar vererek, Venedik'in ayrcalklarnn nemini azaltmaya almak olacaktr. II. Ioannes de yle yapacak, ama 1082 tarihli belgenin yeniden yrrle konmasn nleyemeyecektir. Ondan sonra, ardl Manuel, III. Kon-rad'n balamasn terk etmeksizin (ilk evliliini mpara-tor'un bir yaknyla yapmt)- Ruggero Korfu'yu ele geirince ve Yunanistan'a Attike'ye kadar bir akn yapnca, yeniden Venedik'ten yardm istemek zorunda kald: Venedik, Korfu'yu geri ald, ama karlnda baz yeni ticari kolaylklar elde etti. Daha sonralar, I. Guelielmo, II. Ruggero'dan sonra tahta geince, Manuel, Norman sorununu kendi gleriyle zme ulatrmak amacyla son bir giriimde bulundu: birlikleri Brindisi'de yenildi. Bizansllar, o tarihten sonra, talya'da artk hibir zaman grnmeyeceklerdir. Buna karlk, Normanlar, mparatorluk'u bir kez daha istila ettiler: Bizans imparatoru I. Andronikos Komnenos dneminde, Dyrrachi-um'u geri aldlar, Selanik'i kuatarak ele geirdiler ve byk bir insan krm yaptktan sonra da Konstantinopolis ynnde ilerlediler. O srada, bakent Konstantinopolis halk ayaklanarak Andronikos'un yerine II. Isaakos Angelos'u geirdi, ve o da Normanlar' Selanik ve Dyrrachium'dan (Durazzo, Trkede Dra - .n.) kovdu. mparatorlar, imparatorluk'u koruyabilmi, ama Italya'daki Norman gcn yok edememiler ve bu zayf sonucun bedelini Venedik'in ekonomik emperyalizmine nemli dnlerle demilerdir.

lk Hal Seferleri
Hal Seferleri, karmak ve ok zaman iyi anlalmam bir olaydr, nk sadece Bat asndan ve sadece din bak111 mndan gz nnde tutulurlar. Aslnda, Hal Seferleri'yle ilgili siyasal ve ekonomik karlar son derece gl olmu, ama bir ideolojinin, kutsal yerlerin kurtarlmas ideolojisinin gerisinde gizli kalmlardr. Her zaman 1054 Skhis-ma'sn ortadan kaldrmay ve Dou'yu yine kendi otoriteleri altna sokmay dilemi olan papalar da, hep, salt dinsel bir lknn hizmetindeki katksz kiiler olmulardr. ilk Hal Seferi'ne 1095'te, Clermont Konsili'nde, Papa II. Urbanus'un giriimiyle karar verildi. Ayn yl, Avrupa iinde ilerleyen, Piyer Lermit (Pierre LErmite) ve Gautier ans Avoir (Yoksul Gautier) nclndeki kalabalk ve karmakark insan srsnn Konstantinopolis kaplarnda grnmesi 1. Aleksios'a byk bir korku verdi: mparator, bu alktan nefesi kokan ve banaz kiiler topluluunu hemen Asya yakasna geirtti. Daha sonra da, bu kiiler, Nikaia (znik - .n.) yaknnda Trkler tarafndan hemen hemen tmyle yok edildiler. Ertesi yl, senyrler ordusu, geiini baz yeni yama olaylaryla ortaya koydu ve Aleksios'ta yeni korkulara yol at, ama yine de, mparator, Hallar'dan, kendisine ynelik bir derebeylik bamll and elde etmeyi baard. Hal ordusu, Nikaia'y, Edessa'y, Antiokheia'y ve 15 Temmuz 1099 gn de, Kuds' ele geirdi. Hallar, bat rneine ve feodal rnee uygun olarak, Edessa'da Flandre Kontu Baudouin, Antiokheia'da Taranto Kontu Bo-hemond, Kuds'de Godefroy de Bouillon iin bir dizi hkmdarlk kurdular. Ama, II. loannes Komnenos'a derebeylik andyla bamll kabul etmi olduklarn unutmulard: o da, Antiokheia zerindeki melbuluunu silah zoruyla yeniden salayarak, onlara bunu anmsatt. ikinci Hal Seferi'nin gerekesi, Trkler'in Edessa'y geri almalar oldu: bu Frank hkmdarlnn dmesi, Kuds ve Antiokheia'y tehlikeli duruma sokuyordu. Clairvaux'lu Aziz Bernard tarafndan n ayak olundu ve Fransa Kral 112 VII. Louis ile Alman mparatoru III. Konrad tarafndan ynetildi. Sefer haberinin gelmesi zerine, Bizans mparatoru Manuel, "Latin sever" ve III. Konrad'n akrabas olduu halde, yine de, hemen, Konstantinopolis'in surlarn bir saldrya kar hazr duruma getirtti. lk gelen, Almanlar oldu: Manuel'in ii ancak, onlar Asya'ya geirdikten sonra rahat etti, ve bunlar, orada Trkler tarafndan kanl bir bozguna uratldlar. Ksa bir sre sonra, VII. Lous'nin ordusu da karya geirildi ve onlarn da sonu ayn oldu. Sonunda, III. Konrad ile VII. Louis Bat'ya geri dndler. Birka yl sonra ise, Manuel, Antiokheia'nn Latin hkmdar Renaud de Chtillon'un bamszlk giriimlerine engel oluyor ve kente zafer alayyla giriyordu. nc Hal Seferi de, dierlerinden hi de daha az kesin olmayan bir baarszlkla sonuland. Bu sefere, Msr'da yeni bir hanedan kurmu ve 1187'de Kuds Krall-'na saldrm, kenti ele geirmi ve kral tutsak etmi olan Salahaddin Eyyubi'nin giriimleri yol at. Bu seferin banda Bat'nn byk

egemenleri Fransa Kral Philippe Augus-te, ingiltere Kral Aslan Yrekli Richard ve Almanya imparatoru Friedrich I (Barbarossa) bulunuyordu. Ama Barbarossa'nn kara yoluyla gelmi olan ordusu Kk Asya'da yenildi ve kendisi de Gksu rmanda bouldu. Deniz yoluyla gelmi olan Auguste ile Richard ise, Kuds' geri almay baaramayarak geri dndler. Bu mcadeleden sonra, sonuta, Mslmanlk galip kmt. Su, Bizans mparatoru'nun ikiyzllnde miydi? Bat'da', byle olduu ne srld, ama bu, hakkaniyetli bir yarg deildir. Frenk senyrlerinin hal seferlerini hazrlama tarz konusunda sylenecek ok ey vardr. Yunan imparator konusunda ise, onun, Latinler'den, kendisine, H-ristiyanlk' Hristiyan olmayanlara kar korumak iin sadece paral asker istemediini unutmamak gerekir: Impara113 tor, o hal seferini anlamyordu ve, Dogu'yu Bat'ya baml klaca iin, bu seferlerin baarl olmasn isteyemezdi. Sradan kiilerin dinle ilgili isteklerinin derebeyleri tarafndan smrldg bu feodal ordular byk bir gvensizlikle karlamakta haklyd. Drdnc Hal Seferi olaylar, bu gvensizliin ne kadar ok yerinde olduunu gstermitir.

Drdnc Hal Seferi

nderi, Venedik dukas talyan Dandolo'ydu. Kiliselerin -tabii ki, Roma'nn ynetiminde- birlemesinden yana olan III. lnnocentius manevi ve dini karlar temsil ediyordu. Dandolo, Venedik'in ekonomik karlarn temsil etti ve kesin rol de o oynad. Hallar'n Dou'ya Venedik gemileriyle gtrlmesi kararlatrlmt, ama Venedik, bu iin cretinin tamamnn kendisine hareketten nce denmesini art kotu. Hallar gerekli paray bir araya getiremeyince de, Venedik onlardan, ilkin, parann kalan ksmnn karl olarak, kendisi iin, Adriya Denizi'nin dou kysndaki, o srada Macar Kral'na ait olan Venedik kenti Zadar' (ya da Zara) ele geirmelerini istedi. Bu, Hristiyan olmayanlara kar yrtlen bir hal seferi iin garip bir balangt: zira, sz konusu kent, bir Hristiyan kentiydi ve Hristiyan bir hkmdara aitti. Papa'nn ho karlamamasna karn, Hallar bu garip koulu kabul ederek ve kenti ele geirerek Venedik'e teslim ettiler. Hepsi bu kadarla da kalmad. Hal seferinin hedefi, Filistin'in bal olduu Msr'd. Ama, o srada, tahtta, II. Isaaki-os Angelos'un olu, III. Aleksios tarafndan tahttan indirilmi, imparator Philipp von Schwaben'in akrabas gen Aleksios Angelos vard: bu kii, Hallar'a, Dou mparato-ru'nun ballnn kendilerine salayaca tm kolaylklar gstererek, ilkin Aleksios'u yeniden tahta geirmelerini nerdi. Dandolo, bu durumdan Venedik'in salayaca 114 avantaj anlayarak, bu neriyi kabul etti: ama yine de, donanma, Msr'a ynelmek yerine, Bizans'n yolunu tuttu ve Haziran 1203'te oraya vard. Bundan sonrasn, en azndan, Villehardouin'in anlatsndan biliyoruz. Temmuz 1203'te Konstantinopolis saldryla ele geirildi, III. Aleksios tahttan indirildi, II. Isaakos Angelos ile olu IV. Aleksios yeniden tahta geirildi. Ama Yunanllar, hemen, bu "hkmdar'larn, Latinler'in ve Papa'nn elinde oyuncaktan baka bir ey olmayacaklarn anladlar: dolaysyla, ayaklanarak onlar devirdiler. Bunun zerine, Hallar, Konstantinopo-lis'i ve Imparatorluk'u kendileri iin ele geirmeyi kararlatrdlar: kenti kuatarak 13 Nisan 1204 gn saldryla ele geirdiler. Talan edilen kentte, korkun ldrme ve yama olaylar gn srd: bu olaylarda, sa'nn askerlerinin yan sra, baz din adamlar snfnn yeleri de yer aldlar. Hallar'n saf ve grgsz gzlerini kamatran, kentin o gne kadar hi kimsenin eline gememi ve yzyllar boyunca biriktirilmi zenginlikleri tm Bat'ya datld: bu, ylesine garip bir biimde balam olan bir "Hal Seferine yaraan bir sonutu.

Latin devletler
, ganimeti paylamaya ve her eyden nce de bir Latin imparator semeye kalmt: Ayasofya'da ta giydirilen kii, Flandre Kontu Baudouin'di. Latin patrik ise, bir Venedikli, Tommaso Morosini oldu; kent ve evresi Baudouin ile Dan-' dolo arasnda paylald; Hallar arasnda, sadece Dandolo, Bauudouin'e derebeyi ball and imekten bak tutuldu; ve nihayet, Venedik, Dyrrachium'u (Durazzo ya da Dra), lon Adalar'n, Ege Adalar'nn pek ounu, Eubo-ia'y (Eriboz - .n.), Rodos'u, Girit'i; ayrca, Peloponne-sos'ta, Hellespontos'ta (anakkale Boaz - .n.), Trakya'da birok yer elde etti: bylece, Hal Seferi, Venedik'e bir s115 mrge imparatorluu ve ekonomi hegemonyas salam oluyordu. Bizans mparatorluu'nun kalntlar zerinde ve Kons-tantinopolis'teki Latin Imparatorlugu'nun yan banda, feodal tarzda, bir dizi, baml hkmdarlk kuruldu: Bonifa-cio Monferrato'yla Selanik Dukal, Fransz Othon de la Roche'la Atina ve Thebai Dukal; her ikisi de Fransz olan Guillaume de Champlitte ile Geoffroy de Viilehardouin tarafndan ele geirilmi olan Akhaia (ya da Mora) Hkm-

ranl. Yunan mparatorlugu'ndan, ancak, hl bamsz devlet olarak grnen para kalmt: Angeios Komne-nos'larn Epir Despotluu, Karadeniz'in gneyinde Trabzon mparatorluu ve Nikaia (znik - .n.) mparatorluu.

Nikaia mparatorluu
Konstantinopolis'te bir Latin imparator bulunduu sre boyunca (120-1-1261) Bizans Imparatorlugu'nun temsilcisi ve Helenizm'in sna gerekten Nikaia mparatorluu olmutur ve Bizans'n kurtarcs da onun inden kacaktr. Nikaia imparatorluu Theodoros Laskaris (1204-1222) tarafndan kuruldu ve ondan sonra tahta enerjik bir imparator olan III. oannes Dukas Vatatzes (12221254) geti. Balangta, Hallar bu devletin varln srdrmesine pek izin vermeyecek gibi grnd: ordular, Konstantinopo-lis'in vazgeilmez tamamlayc blm Kk Asya'y fethe ktlar. Nisan 1205'te, Hadrianopolis (Edirne - .n.) Sava-'nda Hallar yenildiler: imparator I. Baudouin, ldrlerek ya da tutsak edilerek, yok oldu; Dandolo ise ksa bir sre sonra ld. Bu, nemli bir olayd: daha balangta, Do-u'daki Frank egemenlii yklmt. Ayn zamanda, Nikaia mparatorluu iin de kurtulu yolu demekti; nk, Theodoros Laskaris'in Iconium (Konya - .n.) Sultan (Anadolu Seluklu Devleti hkmdar - .n.) karsnda kazand za-116 fer Nikaia mparatorluu'nun durumunu daha da salamlatrmt. Artk, Bizans mparatorluu'nun, yeniden, Nika-ia'dan hareketle kurulaca kesin olarak belli olmutu: ama, bunun iin, Konstantinopolis'teki imparatorluun yaamn binbir glkle srdrd pek kark bir elli yllk srenin gemesi gerekecektir. Konstantinopolis'te, Baudouin'in arkasndan tahta geen erkek kardei Henri ilkin baarl oldu ve Kk Asya'ya derinlemesine dald. Sonra, III. oannes Doukas da Latin-ler'i yendi, Avrupa'ya geti, Konstantinopolis'e yaklat. Geri, Selanik Latin Krallg'n ykm olan ve Konstantino-polis'i kendi hesaplarna ele geirmeyi tasarlayan Epir Dostlar'nn dmanln zerine ekmiti ama, Despot Theodoros Angeios 1230'da, Edirne'yle Philippopoli (Plov-div ya da Filibe) arasnda yenildi. Bundan sonra, Asen 1241'de ld, ve Asen bundan yararlanarak Avrupa'ya geri dnd, Bulgarlar'n Makedonya ve Trakya'da ele geirdii topraklar geri ald, Selanik'i ele geirdi, Epir'i kendine baml kld. Yaptklarn, 1258'de len II. Thedoros Laskaris de, o srada IV. oannes Vatatzes'in o srada henzyedi yanda olan olu IV ioannes de deil, bu ya kklnden, kesin bir rol oynamak iin yararlanan, oannes Vatetzes'in akrabas Mikhael Palaiologos tamamlad. Bu kii, ilkin, Pela-gonia'da, Epir Despotu ile bala Akhaia Prensi Guillaume Villehardouin'i yendi; Viilehardouin tutsak edildi. Ve 25 Temmuz 1261 gn de, Latin mparator II. Baudouin ile Latin Patrik Bat'ya kaarken, Mikhael Plaiologos'un birlikleri fazla glk ekmeksizin Konstantinopols'i ele geirdiler. Bylece, Bat'da birka yl nce yklm olan Latin imparatorluu, artk ancak, amas ve ereti bir yaam srdrm oluyordu; imparator, yaayabilmek iin, baz kutsal kalntlar satmak zorunda kalyor ve snmak amacyla da 117 saraynn tahta blmlerini yakacak olarak kullanyordu. te yandan, yeniden kurulmu olan Bizans mparatorluu da, henz geirdii bunalmdan sonra, onu, iki yzyllk bir gerilemenin ardndan iflasa gtrecek olan bir tkenmilik iindeydi. 118 SEKZNC BLM PALAOLOGOS'LARVE BZANS MPARATORLUU'NUN YIKILMASI (1261-1453) Genel zellikler Hal Seferleri ve Latin egemenlii, Yunan Dou'sunu, 1261'deki, ekonomik bakmdan tkenmi, topraklar klm ve paralanm imparatorluu, artk sadece, Kom-nenos'larnkinin glgesi olacak biimde brakmt. Kons-tantinopolis'te, saraylar ve semtler yknt durumuna gelmiti ve kent 1204'teki o korkun yama olayndan sonra belini pek dorultamam grnyordu. Tara illerinin durumu da bakentinki gibiydi, ve refahn kayna Yunanl-lar'n (Rumlar'n ya da Bizansllar'n - .n.) elinden kam olduuna gre, eski refaha dnme umudu beslemek bouna gibi grnyor ve ticaret cumhuriyetleri Venedik ile Ceneviz, Yunan Dou'sunun ticaretini kendi yararlarna kullanyorlard. Zaten, imparatorluk, Asya'da, Nikaia devletinden, Avrupa'da ise, Trakya'dan ve Makedonya'nn bir ksmndan ibaret kalmt: "Clz, gsz kalm bir gvde ile, kocaman bir kafa, Konstantinopolis" (Ch. Diehl). Tm evresi boyunca da, bamsz ya da dman devletler: Trkler tara119 fndan fethedilinceye kadar kendi z yaamn srdrecek olan Trabzon (Rum - .n.) devletleri Epir Despotluu ile Yeni Patras Dukal, Franszlar'n elinden ancak, Katalan-lar'n eline getiinde kan

Atina Dukal ve Yunanllarn yeniden devletlerinin snrlar iine almak iin bir yzyldan ok zaman harcayacaklar Mora prenslii; ve nihayet, hemen hemen tm adalarla, Cenevizliler'le Venedikliler'in elindeki ok sayda ky kalesi. Daha yukarda ise, Ortaag'n "hasta adam" ad verilmi olan bu paralanm imparatorluun can ekimesini gzleyen Bat devletleri, Srbistan, Bulgaristan, Trkler. VIII. Mikhael'in birlikleri, savunmasz braklm olan Konstantinopolis'e basknla girdiklerinde durum byleydi. Bizans tarihinin bu son dneminde (1261-1453), sreleri birbirinden ok deiik iki dnemi birbirinden ayrt etmek gerekir: VIII. Mikhael'in saltanat ve ardllarnnkiler. Gereklen, 1282, -VIII. Mikhael'in lm ve II. Andronikos'un tahta kmas- bir kesintinin, kopukluun belirtisidir ve hakl olarak, VIII. Mikhael'in saltanat, Bizans'n srdrcs ve Bizans' eski yerine oturtan Nikaia mparatorlu-u'na balanabilir ve Paleologoslar'n tarihi ile Bizans'n k de II. Andronikos ile balatlabilir. VIII. Mikhael'in ilevi, Latinler'i bandan atmak ve Bat'nn Dou'ya saldrgan bir geri dnn nlemek oldu: politikasnn etkinlii ve baars, saltanatn Bizans'n nemli son saltanat durumuna getirdi. Ama, ierde tkenmi, dardan tehdit altndaki imparatorluun knn derin nedenlerini ortadan kaldrmak gcne sahip deildi ve ardllar da son dakikay geciktirmekle yetinmek zorunda kaldlar. II. Andronikos (1282-1328) ve III. Andronikos (1328-1341) dneminde Trkler Asya'ya egemen oldular. V Ioannes (1341-1391) ve Taht Gasp VI. Ioannes Kantakuzenos (1341-1355 aras) dneminde Srplar Konstantinopolis'in kaplarna geldiler 120 ve Avrupa'daki ilk Trk fetihleri balad. II. Manuel (1391-1425) ve VIII. Ioannes Palaiologos (14251448) dneminde ise, Trkler'in ilerlemeleri, mparatorluk'u, bakenti ve yakn evresiyle snrl tuttu ve imparatorlarn yardm dilenmek amacyla Bat'ya yaptklar alaltc yolculuklar sonusuz kald: "Yunan mparatorluk'a dini bakmdan egemen olabilmek, onu siyasal bakmdan fethedebilmek, ekonomi asndan smrmek amacyla, urad felaketlerden yararlanmaktan baka bir ey dnlmyordu" (Ch. Diehl). Kanlmaz sonu, 29 Mays 1453 gn, son Bizans imparatoru II. Konstantinos Paleologos'un (ya da XII. Konstantin Dragases), Trkler tarafndan saldryla ele geirilen Konstantinopolis'in surlar zerinde savarken kahramanca lmyle gelip att. mparatorluk'un bu uzun dnemi kapsayan i tarihi konusunda fazla bir ey bilinmemektedir. Bu dnem boyunca, mparatorlar pek byk mali glklerin stesinden gelmek zorunda kaldlar ve zellikle de vergiden bak mlklerden vergi almak amacyla aba gsterdiler: ayrca, istenilen sonucun alnm olduu da kesin deildir. rnein, VIII, Mikhael Palaiologos, imparatorluk'un dou snrna yerlemi olan, her trl vergi ve ykmllkten bak asker kolonlara saldrmakla, belki de, bu snr tehlikeli bir biimde savunmasz brakm oluyordu. Zaten, yinelemek gerekirki, tm ticareti yabanclarn eline gemi olan bir devlette bu nlemler etkili olamazd: bir vakanvisin yazdna gre, V loannes'in evlenme treninde, ortada bir tek bile altn ya da gm kupa yoktu ve giysiler de, hi de, deerli talarla deil, renkli camlarla sslenmiti. mparatorluk, artk, bir donanmann giderlerini karlamak gcnden yoksundu ve kara ordusunun, iyi cret almayan cretli askerleri, her an, ayaklanmaya, ihanete ve yamaya hazrd. Bizans'ta her zaman olduu gibi, dini kavgalar ve zellik121 le de Roma'yla birleme konusunun evresinde kan bitmek tkenmek bilmeyen anlamazlklar siyasal alkantnn aynas oldu. Arsenios'ular, en kat Ortodoksluk'u savunmak ve Imparator'un politikasna gerektiinde ayaklanmayla kar kmak amacyla, keilere ve halka dayanyorlard. Calabria'l Barlaam'a kar, Athos {Aynaroz) Da'nda kei, Selanik Bapiskoposu ve Bizans'n en garip kiilerinden biri olan Gregorios Palamas tarafndan ateli bir biimde savunulan Hesukhia'clk'n temsil ettii, Roma'yla bir yaknlamay da, keilerin ve onunla ayn zamanda dou mistisizminin zaferi ve lmllarla rasyonalistlerin yenilgisi kabul etmiti. Zaten, Palaiologoslar dnemi de, Athos (Aynaroz) manastrlarnn en byk refaha sahip olduklar dnemdir: Konstantinopolis'te bir dizi patrik, Paologos'lar arasndan kt ve bu manastrlar, Bizans'n en kltrl kimseleri iin, zamann zntlerinin ortasnda, yaamm kei giysisiyle sona erdirmek zere geldii snma yerini temsil etmitir. Gerekten, mparatorluk'un, birok bakmdan d krklna uratc olan son iki yzyla, hi de, manevi yoksulluk yzyllar olmad. Tersine, edebiyat ve sanat, o dneme, "ikinci Bizans Rnesans'" ad verilecek kadar parlak oldu ve bu iki yzyl, ok zaman, talyan Rnesans'yla karlatrld. Sz konusu dnemin en dikkate deer zellii ise, lka Helenizmi anlayna dntr, ve bu, yazarlarda, hatta sanatlarda da pek belirgindir. Konstantinopolis'te, Khora Kilisesi'nin (Kariye Camii) mozayikleri, Srbistan, Rusya, Romanya zerinde derin bir etki yapm olan Bizans uygarlnn bayaptdr, imparatorlukta, birbirine kart iki anlay vard; Athos'un en eski kiliselerinin sslemesinde kullanlm olan ve Makedonya tarz denilen tarz, ve yanl olarak Girit tarz ad verilen ve gnmze kadar gelmi en gzel yaptlar bugn Mystras kiliselerinde bulunan r. 122

123 Ve bu Mystras ad da, bu dnemin belki de en zgn yann belirtmeyi gerektiriyor: Imparatorluk'un manevi yaam, hatta siyasal yaam da, yava yava, tehlikeli bir durumda bulunan Konstantinopolis'ten ekilerek Peloponne-sos'a snd. Orada kendini, daha gven iinde, ve ayn zamanda, Bizans'n, son gnlerinde, bir rnek ve teselli bulabilmek iin, gzlerini evirmekten holand, Helenizm'in eski ve anl geleneklerine daha yakn duyumsu-yordu. Akhaia Frank hkmdarlnn yeniden ele geirilmesi, VIII. Mikhael Palaiologos'un saltanatyla birlikte balad: gerekten, mstahkem kent, Monemvasia, Mystras ve Maina, 1262'de, Pelagonia'da Bizansllarn tutsa Guil-laume de Villehardouin'in kurtulmal oldu. Daha sonra, VIII. Mikhael, Arkadia ve Lakonia'y geri ald ve ardllar da Mora'nn yeniden Yunan topra durumuna getirilmesi iini tamamladlar. En nemli kent, Villehardouin'lern ok gzel bir mevkide gzel bir ato ina ettikleri yerin yaknndaki Mistras oldu, ve "Mistras Despotluu", Kantakuzenos'tan balayarak, Bizans'ta hkm sren imparatorun ikinci olunun has oldu. Buras, Imparatorluk'un bir ilinden ok, fiilen bamsz bir devletti. Mistras Tepesi'nin zeri saraylar, kiliseler, manastrlarla kapland ve despotlarn saray Konstantinopolis'inkinden parlak ve canl oldu. Baz sekin bilginler, ve II. Manuel'e Hellas' yeniden canlandrmaya ynelik tasarlar sunan nl filozof ve hmanist Gemistos Plet-hon orada yaamtr. Helenizm, birka yzyl boyunca karanlklara gmlecei srada, son bir parlakln Antik a Yunanistan'nn zerinde ortaya koyuyordu.

VIII. Mikhael Palaiologos

mparatorluk'u canlandrp yeniden yerine oturtan VI-II.Mikhael, dikkatini Bat'ya yneltti. Orada Bizans'n dman vard: biri ekonomik, dieri dini nedenlerle, Latin 124

imparatorlugu'nu canlandrmak dileinde olan Venedik ve Papalk; ve iki Sicilya Krall'nn yeni hkmdar, siyasal haklar ne sren, ki Sicilya Krall hkmdar Charles d'Anjou (ya da Anjou'lu Karlo). Gerekten, Charles d'An-jou, Viterbo'da imzalanan bir antlamayla, srgndeki imparator II. Baudouin'den, onun eski Latin imparatorluu zerindeki haklarn kendi zerine almt. Charles'n, Venedik ve Papalk'n arzularnn oyunca olmas ve Yunan devletinin kurulur kurulmaz, byk bir gbirliiyle, yaamasnn engellenebilmesi olasl vard. VIII. Mikhael Palaiologos'un saltanat, bu tehlikeyi savuturmaya harcand. mparator kimi zaman silaha bavurdu ve Epir'de Anjou birliklerine, Eu-boia'da Venedikliler'e, Mora'da Franklar'a kar baar kazand. Ama Imparatorluk'un tkenmilii geni kapsaml bir politikaya zin vermiyordu. Bundan dolay da, Mikhael, tercihen, Bizans'n gzde silah diplomasi yoluna bavurdu. 1) Venedik'e kar, Cenova'yla anlat. Daha, Mart 1621'de Nymphaion'da (izmir'in, eski adyla Nif, bugnk adyla Kemalpaa ilesi - .n.) Cenevizliler'e, Imparatorluk'un mevcut ve gelecekteki topraklar zerinde, Ceneviz donanmasnn mparator'a yardm etmesi karlnda, ticari ayrcalklar tanyan bir antlama imzalanmt. Bu arada baz srtmeler de olmad deil: Cenevizliler, Konstantinopo-lis'i Yunanllar'n (Rumlar - .n.) elinden almak isteyen Sicilya Kral Manfredi'nin iddial tasarlarn destekliyor gibi grnnce, VIII. Mikhael onlar bakentten kovdu. Ama bu ikinci derecede bir olgu olarak kald ve Mikhael, ksa bir sre sonra, Cenevizliler'e tm ayrcalklarn geri verdi ve Ceneviz, Palailogoslar'n ynetimindeki tm Dou'da, Ve-nedik'in uzun sre sahip olduu yerin eine sahip duruma geldi. 1453'te de, Konstantinopolis'in Trkler'e kar savunmasn, bir Cenevizli, Giustiniani ynetti. 2) Papalk'la, VIII. Mikhael Palaiologos, Papalk'a kar 125 bir dn politikas uygulad: 1274'te, Lyon'da, Papa X. Gre-gorius ile, Dou Kilisesi'ni Papa'nn otoritesi altna sokan bir anlama imzalad. Gerekten, bu, Papalk'n, Charles d'Anjou'nun temsil ettii rktc gc desteklemesini ve ynetmesini nleyebilecek biricik politikayd. Yunanllar, bunda, sadece, Romallar'n kabul edilemez hak iddialarnn kabuln grmek istemediler ve haliyle, mparator'a kar, keilerin ynetiminde iddetli bir muhalefet ortaya ikt. Mikhael'in, Ioannes Bekkos'un yardmyla, Katolik ve Ortodoks kiliselerini g kullanarak birletirmek isteyince, sonu, kopmaya (Skhisma) kadar gitti. Sonunda, Lyon Antlamas geersiz kald: ama yine de, sz konusu antlama, VIII. Mikhael'in politikasnda belirli bir rol oynamtr. 3) Charles d'Anjou, en tehlikeli hasmd. VIII. Mikhael, ona kar, 1282'de Sicilya'daki Franszlarn topluca ldrlmeleri olayna kadar, srasyla, g ve diplomasi yollarn kulland. 31 Mart 1282 gn, Palermo'da, Anjou egemenliine kar ani bir ayaklanma km ve tm Sicilya'ya yaylarak Franszlar'n ldrlmeleriyle sonulanmt. Bu ayaklanmann nedenleri eitlidir: ayaklanmann kmasnda, Fransz idaresinin katl, III. Petro'nun Sicilya konusundaki istekleri belirli bir rol oynad; ama, kukusuz, Mikhael'in entrikalarnn, ve ayn zamanda III. Petro'ya parasal desteinin de byk bir rol olmutur. Bizans Imparato-ru'nun hesab doruydu: Dogu'da Yunan Devleti'ne kar bir seferde olan Charles d'Anjou, hemen Bat'ya dnmek zorunda kalm ve zaten Sicilya'y da yitirmiti. Bizans in, Bat tehlikesi ortadan kalkyordu: VIII. Mikhael grevini yapmt. O 1282 ylnda da ld.

Mikhael'in ilk ardllar

zetle sylemek gerekirse, saltanat parlak, baarl oldu. Ama, Bat'nn yeniden imparatorluk'a ayak atmas olumsuz 126 bir sonutu. Ardllar, bu konuda, ifte bir tehlikeyle kar karya kalmlardr: Srp tehlikesi ve Trk tehlikesi. 1) Srplar, ilk Srp devleti 12. yzylda Stefan Nemanya tarafndan kuruldu. Ardllar, Bulgarlar ve Yunanllardan yaptklar bir dizi fetihle, Srbistan' Balkanlar'n en gl devleti durumuna getirdiler. Srbistan, en gl dnemine tahta 1331'de kan Stefan Duan dneminde ulat. Duan da, Balkanlar'a egemen olan her hkmdarn kurduu dn eini kurdu: Konstantinopolis'i ele geirmek. Duan, daha III. Andronikos tahta getiinde, Gney Makedonya le Arnavutluk'a ayak atm durumdayd: Selanik dnda tm Makedonya'y ele geirebilmek iin, V loannes'in toyluundan ve V Ioannes ile Ioannes Kantakuzenos arasndaki rekabetin yol at karklklardan yararland. Duan, Serez'i ele geirdikten sonra kendini Srplarn ve Romallarn (yani Yunanllar'n) imparatoru ilan etti ve 1346'da skp'te imparatorluk tacn giydi. Geriye artk sadece, Konstantinopolis'i ele geirmesi kalyordu: ama, anlalan, bu Srp hkmdar, kh Venedik'le (donanmaya gereksinmesi vard), kh Trklerle balama abalarnda baarszla uramtr. Hatta, baz vakanvislerin, 1355 tarihinde olduunu ne srdkleri bu byk denemeye girimemi olmas olasl da vardr. O ayn 1355 ylnda, Duan ld ve devleti de onunla birlikte gcn yitirdi.

2) Trkler. 13. yzyln sonunda, Moollar Kk Asya'ya doru getiren hareketin iinde Moollar
tarafndan batya doru srlen bir Trk boyu, reisi tarafndan, gl bir devlet olarak rgtlenmiti. Bu kii, Osmanl hanedannn kurucusu olacak olan Osman'd. Osmanllar'n yaylma gc, Bizans iin, ksa srede, rktc bir nitelikte grnd ve Bizans, bu nedenle, eskiden Aragon'tu Pedr hesabna alan ve o srada bo olan Katalan paral askerlerin yardm isteini kabul etmek zorunda kald. Gerekten, Kata127 lan'lar, ilkin, Trkler karsnda stn grndler, ama ksa sre sonra Bizans'la bozuunca, Bizans'n karsnda yer aldlar: Gelibolu'ya yerleerek, oradan, iki yl boyunca, bakent iin tehlike oluturdular; ondan sonra da Trakya ve Makedonya'y yakp yktktan sonra Selanik surlar nnde baarszla uradlar; Kopais Gl Sava'nda, ar Frank valyeleri karsnda kolayca zafer kazandktan sonra da, 1311'de Atina Katalan Dkal'n kurdular. Ancak birka bin askerden oluan gezici bir ordunun bu olaanst serveni, Bizans Imparatorluu'nun zayfln yeterince ortaya koyacak niteliktedir. Bu arada Trkler de ilerlemelerini srdryorlard: 1326'da Bursa'y, 1329'da Nikaia'y (znik), 1337'de Niko-medeia'y (izmit) ele geirdiler. 1341'de, III. Andronikos'un lmnde, hemen hemen tm Kk Asya'ya egemendiler ve Trakya'ya seferler yapmaya balamlard bile. Trkler de, Srplar gibi yaparak, V loannes dneminde Bizans'taki i karklklardan yararlandlar: Kzn Sultan Orhan'la evlendirmi ve taht ele geirmek iin Trkler'den destek alm olan VI. loannes Kantakuzenos, Trkleri Trakya'ya ard ve onlara stanbul Boaz'nn Avrupa yakasnda bir kale brakt. Ondan sonra da, Trkler artk, srekli olarak, Bizans Imparatorluu'nun ilerine karmaya baladlar. Gelibolu blgesine yerletiler ve orada glerini artrdlar. Buras, onlarn, Balkanlar'a doru ilerlemelerindeki hareket noktas oldu. 1. Murat, Trakya'y, Philippopoli'yi (Filibe -.n.), Hadranopolis'i (Edirne - .n.) ele geirdi ve Hadrianopolis kentini bakent yapt, ki bu da, Trkler'in Avrupa'da gz olduunun kesin belirtisidir. V lonanes, Trk tehdidi karsnda, Bat'ya yaklamaya alt: 1369'da Ro-ma'ya gitti, Katolik inancna uygun bir inan aklamas yapt, Papa'y Hristiyanlk'n ba olarak kabul etti. Geri bu anlama da Lyon'daki gibi sonusuz kalacakt ama, daha 128 kts, dn srasnda oldu ve Venedik'ten geerken, zavall Bizans mparatoru, Venedikliler tarafndan, borcunu demeyen borlu olarak alkonuldu: ve ancak olu Manuel hemen giderek, denmesi istenen miktar getirdikten sonra durum dzeldi. Bu arada Trkler ilerlemelerini srdryor ve Kosova Sava'nda Srp devletini ortadan kaldryor, ksa bir sre sonra sonra, Srbistan'n ardndan, Bulgaristan da Trk egemenlii altna giriyordu.

Son Palaiologos'lar
Bu fetihler Trkleri Macarlarn komusu durumuna getirmi oluyordu. Macar Kral Sigismond, Bat'dan yardm istedi, ama gelen yardm az olduu iin, 1396'da Nikopol (Nigbolu - .n.) Sava'nda ezildi. Ardndan, bu kez de V Ioannes'n ardl II. Manuel yardm istedi: Fransa Kral VI. Charles, ona, 1200 kiiyle, Mareal Boucicaut'yu gnderdi. Boucicaut, Konstantinopolis dolaylarndaki birok arpmada baarl olmakla birlikte, gerek bir sefere giriebilecek kadar gc yoktu. 1399'da, II. Manuel ile Boucicau, para ve asker bulabilmek amacyla Bat'ya gittiler. Manuel, bir eit hac ziyareti yapt: Venedik'e ve baz baka talyan kentlerine gitti; Paris'e gitti ve orada VI. Charles tarafndan Louvre'da parlak bir biimde arland; Londra'ya gitti, kendisine birok vaatte bulunuldu ama bunlarn hibiri tutulmad; ve yine, bu kez iki yl kald Paris'te hibir sonu alamad. 1402'de, Sultan Bayazt'n Timurlenk'in vahi Moollar karsnda urad kanl bozgunu Paris'te rendi: demek, Trkler'in dikkati ve abalar, bir zaman iin, Bizans'tan baka bir yana dnecekti. Ama, 1422'de, Ankara bozgunundan yirmi yl sonra, Sultan II. Murad, Konstanti-nopolis'in karsnda yine grnd. 1430'da -o srada mparator VIII. loannes'di- Trkler Se-lanik'i kuattlar ve Yunanllar, kenti inanszlarn eline d129 mekten kurtarmak iin, son anda, Venedik'e braktlar: ama kent yine de saldryla ele geirildi, bu kez de VIII. toannes Bat'ya hareket etti ve kendisinden ncekiler gibi, karlnda Latinler'den iyi bir yardm alabilmek umuduyla, Roma'nn stnln kabul etmeye raz oldu: 1439'da, Floransa Konsili'nde, yannda nl Kardinal Bessarion ve Papa VI. Eugens ile, Katoliklerin ve Romallarn tm isteklerine uygun olan Birleme Karar'n ilan etti. Ama, Lyon'da ve Roma'da olduu gibi, bu dnler de bouna oldu: Dou'da, Bizans halk ve din adamlar snfnn byk blm bunlara kar kt; Bat'da ise, Hristiyanlk' Trkler'e kar korumak amacyla en kk bir aba gsterilmedi. Papa, Macar Kral Vladislav'n komutasnda, Macarlar, Polonyallar ve Romanyallardan oluan bir ordu kurmay baard: ama, bu ordu da, 1444'te, Varna Sava'nda bozguna uratld ve bundan sonra da artk benzeri hibir giriimde bulunulmad.

Bizans kaderine terk edilmi ve olaylarn gelimesi hzlanmt. II. Mehmet 1451*16 tahta geti, istanbul Bogaz'nn Avrupa yakasnda, Bizans'n Karadeniz'le iletiimini kesen bir kale ina ettirdi (Rumeli Hisar). Ardndan, Bizans'a oradan bir yardm gelmesini nlemek amacyla, Mora'ya sefere kt. Ve nihayet, Nisan 1453'te Konstantinopolis'i kuatt. Kenti, mparator Konstantinos Dragases, halk ve Cenevizli Giustiniani yiite savundular: ama, byk bir ordunun yan sra, bir kuatma topusuna da sahip olan Trkler, The-odosius Surlar'nda gedikler amay baardlar. Ayn zamanda, cretli bir sava oyunuyla, donanmalarn geceleyin Marmara'dan Halic'e geirerek, Bizans'n savunmasn kuatmay da baardlar. Yunan (Rum - .n.) direnmesi zayflyordu: son saldr emri iin, 29 Mays gnnn sabah afak vakti belirlendi. Bir gn nce sokaklardan ayin alaylar geti; akam, son ayin Ayasofya'da yapld ve imparator, birok 130 kiiyle birlikte, son kez kutsand. Ertesi gn ise, mparator surlarda dvrken kahramanca lyor ve II. Mehmet, atnn zerinde, kilisenin geni sahanna snan byk bir kalabaln ldrlm olduu Ayasofya'ya giriyordu. Yama, katliam ve her eitten arlklar gn gece srd. 1460'ta, II. Mehmet bizzat gelerek Mistras', 1461'de de Trabzon'u ele geirdi. 131 SONU Bizans'n yklmas, kukusuz, kurumlarnn eskimesinin, otorite ilkesi zerinde kurulmu, ama kendini deitirebilmek iin yeterli enerjisi de esneklii de olmayan bir devletin i kusurlarnn sonucuydu. Ama, ayrca, zellikle, birbirine bal iki byk neden de vard: Hal Seferleri ve Dou ile Bat arasndaki dini uyumazlk. Hal Seferleri Bizans' mahvetmiti. Franklar Dogu'da tutunamam ve srekli siyasal varlk ortaya koyamam olduklarna gre de, bo yere mahvetmilerdi. Ama, kesin olarak mahvetmilerdi, nk mparatorluk, yedii darbelerden kurtulamamtr. Palailogos'lar devri, ancak, canlla baz gzel dnlerle, bir artakal, bir can ekime oldu: bir dirili olmad. Bizans tkenmiti ve Venedik'le Ceneviz'in ticari hegemonyas, Bizans'n ayaa kalkmasna engel oluyordu. Bizans'n, topra Trkler tarafndan fethedilmeden nce, Bat tarafndan, ekonomi alanndaki fethi gerekletirilmiti. Tek kurtulu umudu, Yunanllarla Latinlerin Hristiyanlk'n savunulmas iin anlamalarndayd. Bu anlamay 133 olanaksz klan tm nedenler iindeki en nemlisi ise, dinsel nedendi. Tm abalar -ki, bu konuda da Palaiologos-lar'n geni grlln saygyla anmak gerekir- kh Papalk'n ar istekleriyle, kh Latinler'in agzllgyle karlat. Bu aykrln derinliini ortaya koyabilmek iin, u iki rnek yeterlidir: yle yazm olan Petrarca'nnki; "Trkler dmandr, ama Skhisma'c Yunanllar dmanlardan da beterdir"; ve Bizans'n, ayn tarihte yle demi olan yksek bir kiisininki: "Bizans'ta Latin mitra's (piskopos vb. gibi yksek aamal din adamlarnn giydii balk -.n.) grmektense Trk sar grmek yedir". Ama, Bizans Trkler'in eline geince, bu Yunan (Rum -.n.) devletinin ortadan kalkm olmas dnyada byk bir boluk brakt, Bizans, on bir yzyl boyunca, Bat'nn tarihinde, her zaman nemli, ok zaman da kesin sonuca gtren roln oynamt. Barbar istilalarnn aknlar sonucunda yok olmak zere bulunduu bir srada, Roma'nn titrek ellerinden, Antika dnyasnn mirasn almt. O da baz baka istilaclarn darbeleriyle yok olmadan nce, yapmas gereken, bu miras muhafaza etmek, zenginletirmek ve kendisinden sonrakilere aktarmakt. Onu, Ortaa ad verilen belirsiz ve kark dnemde muhafaza etti ve yirmi halkn yinelenen saldrlarna kar savunmay bildi. Kimbilir ka kez kuatlm olan bu bakentin karsnda Bat'nn, Kuzey'in, Dou'nun halklarnn abalarnn baarszla uramas, heyecan verici bir grnmdr. Hristiyanlk'n ve Bat'nn katksyla zenginletirdi. Bizans, kntye uram ve kendini yenilemek gcnden yoksun, pagan bir uygarlktan, bir anlamda daha insansal ve daha ok titizlik isteyen bir bilincin gereksinmelerini daha iyi karlayan Hristiyan bir uygarlk oluturdu. Ve, ilksel Helenizm'e, Yunan dilinin sreklilii ayn zamanda hem simgesi hem de en iyi arac olmu bu gelenek 134 srekliliine, Bizans, dnce bakmndan olduu gibi sanat bakmndan da, Pers dousuyla olduu kadar, Mslman dousuyla da olan uzun sreli ticaretinin rnlerini ekledi. Ve nihayet, bu miras, bilginleri, misyonerler, tacirleri, askerleriyle, ilikide bulunduu tm halklara aktard. Gerekten, Bizans, Dou'da, almakla yetinmedi: Araplar, ve Trkler de, onun etkisini derin bir biimde duyacaklard. Slav halklarn tm, dinlerini ve kurumlarn ondan almlardr. Bat lkeleri, tacirleri ya da keileri, haclar ya da Hallaryla, srekli olarak, uzak ve ekici Konstantinopo-lis'in etkisini duydular; ve Trk fethinden sonra, bilgili nice Yunanl (Rum - .n.) da, bilgilerini kitaplklarnn kalntsn Bat'ya getirdiler.

135