Nkleer Silahlar: Fisyon ve Fzyon Bombalar Posteri Derginizle Birlikte...

Bilim ve Teknik
Dmee Baslabilir mi?

Aylk Popler Bilim Dergisi Austos 2013 Yl 46 Say 549 5 TL

Nkleer Satran
Radyoaktiviteden Atom Bombasna
1999 Depreminden 14 Yl Sonra

Bilim ve Teknik Austos 2013 Yl 46 Say 549 Nkleer Satran

Dou Marmara

Neden Tatil Yaparz?

Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 549 Austos 2013 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

1999 ylnn Austos aynda yaadmz deprem ve kaybolan hayatlar ulusal hafzamza yakn dnemde ileyen en nemi olaylardan. 14 yl sonra Blent Gzceliolu deprem sonrasnda sualtnda kalan yerleim alanlarn kamerasyla ziyaret etti ve artk oralarn sualtnda barndrd yeni canllar fotoraflad. Depremde yaamlarn kaybedenleri buradan tekrar saygyla anyoruz. Baka bir Austos aynda tm dnya tarihini etkileyen bir felaket daha olmutu. nsanolu bu sefer sadece kurban deildi. Hiroimaya ve Nagazakiye atlan nkleer bombalarla ortaya kan bu felakette insanolu hem fail hem de kurband. I. ve II. Dnya savalar bilimin ve teknolojinin lme odakland sreler oldu. Devletler kendi askerlerini, vatandalarn ve karlarn daha ok dman askerini daha abuk ldrerek korumak istedi. Bu da kanlmaz olarak kitle imha silahlarn ortaya kard. Binlerce insan ldrmek hibir zaman bu kadar kolay olmamt. I. Dnya Savanda kimyasal silahlar yaygn olarak kullanld ve binlerce hayata mal oldu. II. Dnya Savanda insanolu kendini bir kere daha aacakt. 6 Austos 1945te nkleer silahlarn II. Dnya Savan bitirmek iin kullanlmas ile sava bitti, ama kitle imha silahlar iin yeni bir dnem balad. Hiroimada ve Nagazakide 200.000e yakn insan ld. Dnya zerindeki hi kimse artk tamamen gvende olmayacakt. 1930larda atom ekirdei hakknda ok snrl bilgisi olan insanolunun 1945 ylnda nkleer bomba yapacak seviyeye gelmesi bilimsel gelime asndan hayret verici bir hzd. Ayn zamanda yayn kurulu yemiz olan Prof. Bayram Tekin, nkleer bombalara doru ilerleyen yolda ba dndrc bir hzla, arkas arkasna gelen bilimsel keiflerin hikyesini bizlerle paylayor. Dr. Emre Sermutlu ise, imdiye kadar sadece Hiroimada ve Nagazakide dmana kar kullanlan nkleer silahlara sahip olmann ne anlama geldiini ve bu silahlarn lke gvenliini korumak iin nasl kullanldn, daha dorusu nasl kullanlmadn anlatyor Nkleer Satran balkl yazsnda. Dergimize hem yazlar hem de yayn kurulu yelii ile destek veren Do. Kadir Demircan ise 6 Austos 1945te olanlar seriyor nmze. Dier bir yayn kurulu yemiz Do. Gkhan zyiit nkleer silahlarn da sebep olabildii zararl radyasyonun vcudumuzu nasl etkilediini aklyor. Son zamanlarda yazar kadromuza arka arkaya eklenen isimleri fark etmisinizdir. Bu ay da aramza Dr. Mahir E. Ocak ve Dr. Zeynep Bilgici katld. Bu katlmlar hem her sayda daha iyi bir Bilim ve Teknik dergisinin habercisi hem de yaknda duyuracamz gelimelerin ve planladmz atlmlarn mjdecisi. Sayglarmzla, Murat Yldrm

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yaz ve Aratrma Dr. Zeynep Bilici lay elik

(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr) (ilay.celik@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu

(mali.aydinhan@tubitak.gov.tr)

Dr. zlem Kl Ekici

(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Dr. Mahir E. Ocak

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr) (mahir.ocak@tubitak.gov.tr)

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

Yayn Kurulu Do. Dr. Burak Aksoylu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Kadir Demircan Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. Bayram Tekin

Dr. Emine Sonnur zcan Dr. Tuba Sargl

(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr) (tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)

Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara Tel (312) 298 95 61 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77

Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380

Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 26.07.2013

brahim zay Semerci Redaksiyon Sevil Kvan

(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

38 54 60

kinci Dnya Savann bitimine bir yl kala, 1944 ylnn Aralk aynda, ABD adna casusluk yapan beyzbol oyuncusu Morris Moe Berg, o srada Zrihte bir seminer verecek olan Werner Karl Heisenbergi takip etmekle grevlendirilir. Moe Berg sradan bir beyzbol oyuncusu deildir, Princeton ve Columbia niversitelerinde hukuk okumutur ve ngilizce haricinde 7 dil konumaktadr. Belinde silah ile Heisenbergin seminerine girer. Kendisine verilen grev udur: Heisenberg atomdan enerji elde etmekle ilgili herhangi bir ey sylerse, bu byk fizikiyi vuracaktr. Heisenberg o seminerde, sonradan ok popler olacak olan S-matrisi kuramndan bahseder. Berg seminerin ardndan Heisenbergin peine taklr ve otel odasna kadar gider. ok iyi Almanca konutuu iin Heisenberg kendisinden phelenmez. Berg sorular ile Heisenbergi zorlamasna ramen, atomdan enerji elde edilmesi konusunda bir ey renemez ve Heisenbergi serbest brakr.

X-nlarnn ve radyoaktivitenin kefi aslnda dnyamzda her adan yepyeni bir a balatmtr. Sadece fizik alannda yaand dnlen bu keifler tptan askeri teknolojiye, kimyaya ve hatta yaam felsefesine kadar birok alanda kkl deiimlere yol amtr. X-nlarnn kefinden sadece bir yl sonra 29 Ocak 1896da ABDli bir tp rencisi olan Emil Grubbe X-nlarn meme kanserli bir kadnn tedavisinde kullanm ve 1903 ylnda bugn kullandmz radyoterapi terminolojisini literatre kazandrmt. Radyoaktivitenin kefi ve o dnemlerde ticari olarak retilen radyoaktif radyum ieren rnler, ba arsndan kansere kadar neredeyse her derde deva olarak grlmt.

Geen yln Austos aynda 567 milyon kilometrelik uzun bir yolculuun ardndan Marsa inen merakl robot Curiosity, Mars yzeyindeki almalarna tm gayretiyle devam ediyor. Bu bir senelik srede dondurucu Mars frtnalarndan bilgisayar arzasna kadar eitli felaketlerin eiinden dnen merakl robotumuz ayn zamanda ini blgesi de olan Gale Kraterindeki analiz almalarn Haziran banda tamamlad. Gale Kraterindeki hummal almalar sonucunda kurumu bir nehir yata bulan Curiosity, bu nemli kefin yan sra Marsn bir zamanlar farkl trde bakterilere ev sahiplii yaptn da kefetti. Curiosity, u anda yava ama emin admlarla aratrmalar yapt Gale Kraterinin tam ortasnda bulunan 5500 metre yksekliindeki Sharp Dana doru yol alyor?

Haberler............................................................................................................................................. 4 Avcnn Klcnn Ilts Orion Bulutsusu / Tuba Sargl....................................................... 12 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran.................................................................................................. 14 Tekno - Yaam / Osman Topa..................................................................................................... 18 1999 Depreminden 14 Yl Sonra Dou Marmara / Blent Gzceliolu............................... 20 Bcek Gz Kameralarla Geni Gr As / lay elik..................................................... 24 Kemikler ve Kkrdaklar in Biyomalzemeler / Derya Soner................................................ 26 Hollandada Robot Futbolu / Murat Yldrm............................................................................ 29 Neden Tatil Yaparz? / Emine Sonnur zcan ............................................................................ 30 Grnmez Silecek / brahim zay Semerci ..............................................................................32 Selenyum Bakterilere Kar / zlem Ak kinci ......................................................................... 35 Arlksz Ortamlarda Yaplan Bilimsel almalar / Mahir E. Ocak................................... 36 Radyoaktiviteden Atom Bombasna / Bayram Tekin............................................................... 38 Nkleer Satran / Emre Sermutlu............................................................................................. 44 Radyoaktivite / eviri: Gkhan zyiit...................................................................................... 52 Salmz in Deva m, Bela m? yonlatrc Radyasyon / Gkhan zyiit................... 54 6 Austos 1945, Hiroima / Kadir Demircan............................................................................. 58 Curiosity Bir Yanda / Brtein Ege............................................................................................ 60 Beynimizin Gizli stilaclar / Ayegl Ate................................................................................. 66 Hayvanlarda Alternatif ve Yeni Biyometrik Kimliklendirme Yntemleri / Hakan Yaln-mer Kaan Baykan............................................................................................... 68

72 76

Bilim Tarihinden

Hseyin Gazi Topdemir

Trkiye Doas
Blent Gzceliolu

82 84 86 90 93 94

Nasl alr?
Murat Yldrm

Gkyz
Alp Akolu

Merak Ettikleriniz
Tuba Sargl

Matematik Havuzu

Ali Doanaksoy

Ayrntlar

zlem Ak kinci

Zek Oyunlar
Emrehan Halc

96

Yayn Dnyas
lay elik

Haberler

Gne Gzeleri ve Pillerin Kullanm Sresini Artran Yeni Elektrolitler Bulundu

brahim zay Semerci

TBTAK Alternatif Enerjili Ara Yarlar 2013

A. Glnihal Mert

spanya Bask Blgesinde bulunan CIDETEC ve Jaume I niversitesi Fotovoltaik ve Optoelektronik Cihazlar Grubundan aratrmaclar yeni bir iyonik sv ailesi kefetti. Bu iyonik svlar elektrokimyasal ve elektronik cihazlarn performansn, kararlln ve dayanklln artran elektrolitler olarak kullanlyor. Su veya baka bir zc iermeyen bu yeni elektrolitler, inorganik malzemelerle uyumlu pillerde ve boya ile duyarl hale getirilmi gne gzelerinde kullanlyor. Bu malzemeler uucu olmayan ve yksek iyon iletkenliine sahip iyonik sv, slfr veya polislfr ieriyor ve ok yksek scaklklarda kullanlabiliyorlar. Bu teknoloji daha yksek enerji younluklu pillerin retiminde kullanlabilir. Lityum-iyon pillere gre lityum-slfr piller tek arjla 3 kat daha uzun sre dayanyor. stelik boyutlar ve arlklar artrlmadan ve daha dk maliyetle. Elektrolitlerin gne gzelerindeki uygulamalar ile ilgili olarak, kuantum noktal gzelerin testleri tamamland ve mevcut teknolojiyle kyaslandnda cihaz kararl noktasnda mkemmel sonular alnd.
4

Alternatif enerjilerin kullanm konusunda farkndal artrmay, niversite rencilerinin bu gncel konu vastasyla aratrma ve pratik becerilerini gelitirmeyi amalayan TBTAK Alternatif Enerjili Ara Yarlar bu yl 20-25 Austos 2013 tarihlerinde Kocaeli Krfez Yar Pistinde yaplacak.
oplam 40 niversitenin yaraca Formula GGne Enerjili Ara Yarlarna 37 takm ve 45 ara, HidromobilHidrojen Enerjili Ara Yarlarna ise 22 takm ve 23 ara katlacak. Katlan tm takmlara TBTAK tarafndan yol ve konaklama destei verilecek. Yarlara ilk defa katlacak 6 takma ise bu destein yan sra hazrlk destei de verilecek. TBTAK Formula G ve Hidromobil yarlar sayesinde lkemizde gne ve hidrojen enerjileri alannda endstriyel uygulamalar tevik edecek ve bu konudaki potansiyeli glendirecek bilgi ve tecrbe birikimine sahip gen mhendislerden ve temel bilimcilerden bir kitle oluuyor. Ayrca toplumda alternatif enerjilerin gereklilii ve olabilirlii konusunda farkndalk olumasna katk salanyor.

TBTAK tarafndan dzenlenen yarlara katlan takmlar dnyann en nemli alternatif enerjili ara yarlarnda da lkemizi temsil ediyor. En uzun mesafeyi en az yakt ve en az emisyonla kat etme felsefesi ile herkese ak olarak dzenlenen Shell Eco Marathon yarlarnda 2006 ylndan beri Trkiye de temsil ediliyor. Sakarya niversitesi tarafndan retilen hidrojen arabas SAHIMO MEKANO 1 litre benzine karlk gelen hidrojenle tam 453 km yol kat ederek 2008 ylnda Shell Eco Marathonda Avrupann en verimli 3. arabas oldu. Yine Sakarya niversitesinin SAGUAR isimli gne arabas 2009 ylnda Avustralyada dzenlenen dnyann en prestijli gne arabalar yar Global Green Challengeda kendi kategorisinde 9. oldu.

Bilim ve Teknik Austos 2013

2013 Yl TBTAK dlleri Sahiplerini Buldu

zlem Ak kinci

Kansere Yakalanmayan Farelerin Srr zld

lay elik

2013

yl TBTAK Bilim, zel ve Tevik dlleri ile TBTAK- TWAS (Gelimekte Olan Dnya in Bilimler Akademisi) Tevik dlne ilikin deerlendirme almalar sonuland. TBTAK Bilim Kurulu, 2013 ylnda 2 Bilim dl, 2 zel dl, 11 Tevik dl ve 1 TBTAK-TWAS Tevik dl verilmesine karar verdi. Bilim dl lkemizde yapt almalarla bilime uluslararas dzeyde nemli katklarda bulunmu, hayattaki bilim insanlarna, Bilim dlnn edeeri olarak oluturulmu zel dl yurtdnda yapt almalaryla bilime uluslararas dzeyde katkda bulunmu, Trkiye Cumhuriyeti vatanda, hayattaki bilim insanlarna, Tevik dl ise yapt almalarla bilime gelecekte uluslararas dzeyde nemli katklarda bulunabilecek niteliklere sahip olduunu kantlam, dln verildii yln ilk gnnde 40 yan gememi, hayattaki bilim insanlarna veriliyor. Yllar itibaryla fizik, kimya, biyoloji ve matematik alanlarnda dnml olarak verilmekte olan TBTAK-TWAS Tevik dl 2013 ylnda biyoloji alannda verildi. Ko niversitesinden Prof. Dr. Alphan Sennarolu Kat hal ve femtosaniye lazerleri alannda, kzlalt (infrared) blgesinde alan birok zgn kat hal lazeri gelitirilmesi ve bu lazerler ile femtosaniye sreli optik darbe retimi konusundaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle mhendislik alannda Bilim dlne layk grld. Ankara niversitesi Tp Fakltesinden Prof. Dr. Cihan Yurtaydna salk alannda TBTAK Bilim dl Karacier hastalklarnn ekstrahepatik manifestasyonlar ve viral hepatit, zellikle delta hepatit konularndaki uluslararas dzeyde stn nitelikli almalar nedeniyle verildi. zel dl mhendislik alannda Prof. Dr. Yksek Altnta, sosyal bilimler alannda ise Prof. Dr. M.Utku nvere verildi. dl alan tm bilim insanlarnn isimleri, alma konular ile ilgili detayl bilgiye http://www. tubitak.gov.tr/tr/haber/2013-yili-bilim-ozel-ve-tesvikodulleri-aciklandi adresinden ulaabilirsiniz.

Tysz kstebek farelerin, akrabalar olan sevimli tyl hayvancklara pek benzemeseler de, ok artc zellikleri var. Afrikal bu yeralt fareleri 30 yl akn sre yaayabiliyor. Daha da ilgin olan bu canllar kansere yakalanmyor. te aratrmaclar bunun altnda yatan srr ortaya karmay baard.

ew Yorktaki Rochester niversitesinden Vera Gorbunova ve alma arkadalar bu farelerde kanserlerin gelimesini engelleyen eyin, hcreleraras ortamda bulunan hyaluronan adl karmak yapl eker molekl olduunu gsterdi. Aslnda tm hayvanlarda bulunan hyaluronan eklemlerde kayganlatrc, deri ve kkrdak dokulardaysa nemli bir yap bileeni olarak ilev gryor. Ancak tysz kstebek farelerde bu maddenin yksek molekler arlkl hyaluronan (HMM-HA) denen farkl bir biimi bulunuyor. HMM-HA bu farelerde, sanlarda ve insanlardaki hyaluronann be kat kadar daha byk. lk akla gelen bu maddenin kanseri nlemek iin kullanlp kullanlamayaca. Ancak bunun mmkn olmas iin genetik deiiklikle tm vcut hcrelerinin bu maddeyi

retmesini salamak gerekiyor ki bu potansiyel olarak tehlikeli grlyor. te yandan aratrmaclar bu maddenin baka insan hastalklarna ynelik uygulamalar olabilecei grnde. rnein almay yapan aratrmaclardan Chris Hine HMM-HAnn eklem yangsna (artrit) kar kullanlabileceini, eklem yangs hastalarnn eklemlerinden alnan hcrelerin HMM-HA retecek ekilde genetik deiiklie tabi tutulduktan sonra hastaya geri verilebileceini ve bylece hastaln belirtilerinin hafifletilebileceini dnyor. Hine ayrca deride, beyinde, gzde ve kan damarlarnda yalanmayla hyaluronan retiminin azaldn belirtiyor ve bu organlarn HMMHA retmesini salayarak yalanmalarn geciktirmenin mmkn olabileceini dnyor.
5

Haberler

brahim zay Semerci

Gkbilimciler NASAnn Hubble Uzay Teleskopunu kullanarak, 63 k yl uzaklktaki bir gezegenin Dnyadan plak gzle grlebilseydi koyu mavi grneceini belirledi. Ancak benzerlik bu kadar, nk gezegenin gndz atmosfer scakl yaklak 1100oC ve saatte 7000 kmden fazla bir hzla esen rzgrlar cam tayor.

16 Yandaki Trk renciden Biyoplastik Projesi

Tuba Sargl

ezegenin kobalt mavisi rengi, bir tropikal okyanusun yansmasndan deil puslu ve alevli atmosferinden ve muhtemelen silikat tanecikli bulutlarndan kaynaklanyor. Younlaan silikatlar, ok kk cam damlalar oluturabilir ve bu da mavi krmz ktan daha ok saar. Yldznn n yznden geerken grlebilen gezegen, Gne Sistemi dndaki gezegenlerin Dnyaya en yakn olanlarndan biri.

Hubble ve gzlemevleri tarafndan youn bir ekilde aratrlan gezegenin atmosferi hayli deiken ve tuhaf. 2005 ylnda kefedilen ve kendisine s ve k salayan ebeveyn yldzndan 4,7 milyon kilometre uzaklkta bulunan gezegenin bir yz her zaman yldzna dnk iken dier taraf her zaman karanlk. alma 11 Temmuzda Astrophysical Journal Letters dergisinin internet basksnda yaymland.

cientific American dergisi tarafndan bu yl ikincisi dzenlenen Science in Action Award adl organizasyon erevesindeki yarmay bu yl Geleneksel Petrol Kaynakl Plastiklerin Yerine Biyoplastiklerin retiminde Muz Kabuunun Kullanlmas projesi ile stanbul Ko Lisesi rencisi 16 yandaki Elif Bilgin kazand. Elif Bilgin tarafndan gelitirilen projeye gre evlerimizde daima pe atlan muz kabuklarn elektrik kablolar iin yaltm malzemesi olarak kullanmak mmkn. Bilgin, bu projenin petrol trevleri kullanlarak retilen plastikler nedeniyle oluan evreye zararl maddelerin miktarn azaltmaya yardmc olabileceini, ayn zamanda doa dostu ve dk maliyetli bir yntem olduunu sylyor. Bu aratrmada muz kabuundaki niasta ve selloz kullanlarak biyoplastik malzeme retiliyor. Elif Bilgin 50.000 dolarlk dle ek olarak Googlen Kaliforniyadaki merkezinde Eyll aynda dzenlenmesi planlanan Google Bilim Fuarnda 15-16 ya kategorisinde yarmak zere davet edildi.

NASA

https://plus.google.com/photos/+GoogleScienceFair/

Mavi Renkli Bir Gezegen Bulundu

Bilim ve Teknik Austos 2013

Robotik Hayvanlar Bunama Sorunu Yaayanlarn Yaam Kalitesini Artrabilir

brahim zay Semerci

Yeni bir aratrmaya gre robotik hayvanlar demans (bunama) sorunu yaayan insanlarn yaam kalitesini artrmaya yardm edebilir.Aratrmaya gre orta ve ileri dzey demans sorunu yaayan insanlarn robot arkada ile etkileimleri kayg dzeylerini azaltrken yaam kalitelerini artrd.

vustralya, ngiltere ve Almanyadan aratrmaclarn ortak katlm ile gerekletirilen pilot almada katlmclarn PARO ismindeki robot fok ile etkileimleri okuma etkinlii ile zaman geirmeleriyle karlatrld. Yapay zeks ve dokunma sensrleri bulunan PARO arma, mutluluk ve fke gibi duygular gsteriyor, kendi ismini ve sahibinin sklkla kulland kelimelere yant vermeyi renebiliyor.

Avustralyann Queensland eyaletinde bulunan bir yal bakmevinde yaayan 18 katlmc, be hafta boyunca PARO ile etkinliklere katld ve ayn zaman diliminde kontrol okuma grubu etkinlikleri gerekletirdi. Sre sonunda klinik demans lmleri ile etki deerlendirmesi yapld. Ama etkinliklerin katlmclarn yaam kalitesini, gezinme eilimlerini, ilgisizlik dzeyini, depresyon ve kayg dzeylerini nasl etkilediini grmekti. Bulgular robotlarn yaam kalitesine olumlu, klinik olarak anlaml etki yaptn, mutluluk dzeyini artrdn ve kayg dzeyini azalttn gsteriyor. Aratrma ayrca hayvanlarla vakit geirmenin yal bireylerde sosyal davran ve szel etkileimi artrdn ve yalnzlk duygusunu azalttn gsterdi. Ancak dikkatli davranlmazsa hayvanlarn varl yallarda enfeksiyon ve yaralanma riskini de artrabilir.

Parkinson Hastalyla ki Cephede Savaan Kimyasal

brahim zay Semerci

The Scripps Research Enstitsnn Floridadaki yerlekesinde alan bilim insanlar Parkinson hastal ile tek seferde iki yoldan mcadele edebilen bir kimyasal madde buldu.
Chemical Biology adl derginde yaymlanan almada Parkinson hastal ile ilgili olan ve birbirlerinin etkisini artran bir ift proteine tek seferde saldran bir inhibitrden

ACS

(tepkime hzn azaltan madde) bahsediliyor. Yeni kefedilen inhibitr, LRRK2 ve JNK isimli iki enzime saldryor. Binlerce Parkinson hastasnda yaplan genetik testlere gre LRRK2 genindeki mutasyonlar Parkinson hastal riskini artryor,

JNK enzimi de sinir sistemine zarar veren baz hastalklarda sinir hcrelerinin lmnde nemli bir rol oynuyor. Bu nedenle, Parkinson hastal gibi rahatszlklar tedavi etmek iin kullanlan ilalar iin hayli uygun hedefler. Takm lideri Phil LoGrasso genel olarak LRRK2 ve JNK isimli iki enzimin birbirinin etkisini artrdn belirtiyor. Sinir sistemine zarar veren hastalklarn tedavisinde kullanlan JNK inhibitrlerin

gelitirilmesinde nc aratrmaclardan olan LoGrasso yksek seicilikli tedavi konusunda aratrma yaptklarn belirtiyor. JNK ve LRRK2 inhibitrlerini ayr ayr kullanmaktansa her iki enzime de ayn anda etki eden inhibitrn tercih edilmesi hem ila-ila etkileim komplikasyonlarnn hem de her bir inhibitrn verimlilik asndan dozunun hesaplanmas gibi sorunlarn nne geecei dnlyor.
7

thinkstock

Haberler

16. TBTAK Ulusal Gkyz Gzlem enlii

Tuba Sargl

Bklen Ik Inlar Bilgi Akn Hzlandrabilir

Mahir E. Ocak

15 yldr dzenlenen ve 7den 77ye tm gkbilim merakllarna ak olan TBTAK Ulusal Gkyz Gzlem enliinin 16.s 16-18 Austos 2013 tarihlerinde Antalya Saklkentte dzenlenecek. Astronomi, amatr olarak da yaplabilecek yegne bilim ve imdiye kadar yaplan keiflerin yarsndan fazlas amatr astronomlar tarafndan gerekletirilmi. TBTAK Ulusal Gzlemevi tarafndan gerekletirilen ve artk gelenekselleen bu gkyz enlii, bilim ve toplum bulumasn salama anlamnda rnek bir etkinlik.
erkese ak bu etkinlie kayt yaptrp katlmc olma ans yakalayanlar Saklkentte astronomi ile dolu gn geirecek. enlik boyunca konusunda uzman astronomlar tarafndan gkbilim hakknda temel bilgilerin verilecei seminerler, gkyzn ve gk cisimlerini tantmaya ynelik teleskop gzlemleri, TBTAK Ulusal Gzlemevi ziyareti, zellikle ocuk ve gen yataki katlmclara ynelik atlye almalar, firma sergileri dzenlenecek ve eitli yarmalar yaplacak. TBTAK tarafndan desteklenen ve Aksaray niversitesi Eitim Fakltesi tarafndan dzenlenen Aksaray Astronomi Bilim Okulu projesi ise 8-14 Temmuz 2013 tarihlerinde gerekletirildi. Astronominin temel kavramlar hakknda bilgiler verilen projede, amatr astronomlar eitli etkinlikler ve teleskop gzlemleri gerekletirdi.

Artan internet trafiini rahatlatmann yollarn arayan aratrmaclar, orbital asal momentuma sahip k nlar kullanarak bilgi akn hzlandracak yeni bir teknoloji gelitiriyor. Gemite ak hzn artrmak amacyla farkl sinyaller iin farkl dalga boylar kullanlyor, bylece fiber-optik kablolardaki trafie yeni eritler eklenmi oluyordu. Bklen k nlar ise bilginin tanabilecei yeni bir boyut yaratacak.

klen k nlarnn nasl retilecei uzun zamandr bilinmesine ramen daha nceleri yaplan deneylerde deiik ekillerdeki k nlarnn herhangi bir pratik uygulamada kullanlamayacak kadar ksa mesafede birbirine kart gzleniyordu. Fakat ksa bir sre nce Boston niversitesi ve Los Angelestaki Gney California niversitesinden bir grup aratrmac deiik ekillerdeki k nlarn, uzun mesafelerde birbirine karmadan iletmenin bir yolunu buldu. Bir kilometreden daha uzun bir kablo tasarlayp imal eden aratrmaclar, hem dorusal hem de bklen k nlarnn kablo zerinde birbirine karmadan tanabildiini gzlemledi. Tasarlanan yeni kablolarda, n hangi hzda yol alacann da bir gstergesi olan krlma indisi, kablo boyunca deikenlik gsteriyor. Farkl ekillerdeki nlar da farkl etkileyen deiken krlma indisi sayesinde, nlar farkl hzlarla yol alyor ve birbirlerine karmyor. Aratrmalar on farkl ekilde k nnn bilgi tamak iin kullanlabileceini gsterdi. Gnmzde kullanlan internet kablolar sadece dorusal k nlarn tayabildii iin, bu teknolojinin gnlk hayatmza girmesi biraz daha zaman alacak.

Bilim ve Teknik Austos 2013

Drt Kuarktan Oluan Mezonlar Gzlemlenmi Olabilir

Mahir E. Ocak

Matematik Kanserle Savaa Yardm Ediyor

brahim zay Semerci

Japonya ve in merkezli ortak alma gruplar tarafndan gzlemlenen paracn zellikleri paracn drt kuarktan oluan bir yap olduunu dndryor.

oada daha nce gzlemlenmi yzlerce parack, kendileri dorudan gzlemlenemeyen kuarklardan oluuyor. Bugne kadar kuarklardan oluan paracklar, iki kuarktan oluan mezonlar ve kuarktan oluan baryonlar olmak zere iki snfa ayrlyordu. Yeni bulunan ve ZC(3900) olarak adlandrlan paracn zellikleri ise iki kuarkl ve kuarkl yaplarla aklanamyor. Daha nce pek ok aratrma grubu ten fazla kuarktan oluan paracklar gzlemlemek amacyla aratrma yapm, fakat baarsz olmutu. Fakat Physical Review Letters dergisinde yaymlanan makalelerde, hem Japanyo merkezli BELLE ortak alma grubu hem de in merkezli BESIII ortak alma grubu, ZC(3900) paracnn zelliklerinin bir kuark ve bir anti-kuarktan oluan bir mezona ait olamayacan yazyor.

Y(4260) olarak adlandrlan paracn bozunumu srasnda gzlemlenen ZC(3900) -bir kuark ve bir anti-kuarktan oluan bir paracn olmas gerektii gibiyksz deil. ZC(3900) drt kuarktan oluan tek bir parack olabilir, ama tpk iki atomun bir araya gelip molekl oluturmas gibi, iki mezondan oluan bir yap olmas da ihtimal dahilinde. Drt kuarktan oluabilecek paracklar zerine kuramsal bir alma da ksa sre nce Steven Weinberg tarafndan Physical Review Letters dergisinde yaymland. Prof. Weinberg bu makalesinde, kuantum kromodinamiinin yksek sayda renk limitini ele alyor ve drt kuarkl yaplarn mmkn olduunu ileri sryor. Makalesine daha nce Prof. Coleman tarafndan kuantum kromodinamiinin ok sayda renk limitinde iki kuarktan ve iki anti-kuarktan oluan yaplara izin vermedii sonucuna varldn ve bu karmn genel olarak kabul grdn belirterek balayan Prof. Weinberg, drt kuarkl paracklarn bozunma hznn gzlemlenmelerine izin verebileceini gsteriyor.
RICHARD KAIL / Science Photo Library / Getty Images Trkiye

thinkstock

ature Communications dergisinde matematik modellemenin kanserle savata kullanmyla ilgili bir makale yaymland Gelitirilen matematiksel modelleme teknii, genleri deitirilmi virslerin kullanld farkl tedavi yntemleriyle kanser hcrelerinin ldrlp ldrlemeyeceini tahmin ediyor. Makalenin yazarlarndan, Ottowa niversitesi Tp Fakltesi retim yesi, profesr John Bell kanserin karmak ve ok deiik trleri olan bir hastalk olmas nedeniyle kanser hcreleriyle savaan virslerin baz ortamlarda baarl sonular elde ederken baz ortamlarda baarsz olduunu sylyor. Bu nedenle virslerin, salam dokulara zarar vermeden kanserli hcreleri daha verimli ekilde yok etmesini salamak iin genlerinde deiiklikler ieren almalar yapldn vurguluyor. Aratrma grubundaki bilim insanlar kanser hcrelerini virslere kar dayanksz hale getirmek iin matematik modelleme yolu ile farkl stratejiler tasarlyor. Makalenin yazarlarndan Dr. Mads Kaern, virslerin genlerindeki deiikliklerin kanserli ve salkl hcreleri nasl etkilediini ngrmek iin matematik modeller kullanmann aratrmalarn daha hzl ilerlemesini saladn belirtiyor. Matematik modeller sayesinde pahal ve zaman alc deneme yanlma yntemi izlemektense laboratuvarda denenecek en mit verici yaklamlarn hzlca belirlendiini sylyor. u an belirli bir trdeki kanser hcreleri iin yaplm olan alma, farkl kanser hcreleri zerinde de yaplacak. Bylece tek bir durum iin yaplm olan ngrlerin dier durumlar iin ne kadar genelletirilebilecei anlalacak.
9

Haberler
NEXT projesinde, gne panellerinden elde edilen elektrik enerjisi ksenon iticileri hzlandrmak amacyla kullanlyor. Bu yntemle uzay aralarnn saatte 145.000 km hza ulamas mmkn. Uzay mekiklerinin ulat en yksek hzn saatte yaklak 30.000 km olduu dnlrse bu etkileyici bir gelime. Ayn zamanda iyon itkili motorlarda kullanlan iticiler ksenon gibi kimyasal olarak aktif olmayan kararl maddeler olduklar iin, geleneksel kimyasal roket motorlarnda var olan patlama riski bu sistemde yok. NEXT projesinde 48.000 saatlik test sresince 870 kg ksenon kullanld. Bu yntem ile elde edilen toplam itme kuvvetini geleneksel roket motorlar ile salamak iin 10.000 kg itici madde kullanmak gerekiyor. Ancak kimyasal roketlerle karlatrldnda iyon itkili motorlarla salanan itme kuvveti ok kk. Bu nedenle uzay aracnn maksimum hzna ulamas iin iyon itkili motorun uzun sre almas gerekiyor. Yine de bu motorlar uzay grevlerinde ok az yakt kullanarak yllarca kesintisiz olarak alabilir.

Mavi Yanan Motor

Tuba Sargl

NASA tarafndan gelitirilen iyon itkili motorun, kesintisiz bir ekilde be buuk yldan fazla bir sredir baaryla alt Haziran aynda duyuruldu. NASA ksenon itkili motor projesi (NEXT), u ana kadarki en uzun test sresine sahip itki sistemi. Testler, ABD Ohio-Clevelanddeki Glenn Aratrma Merkezinde gerekletiriliyor.

yon itkili motorlar, yakt ve elektrik enerjisini verimli bir ekilde kullanarak, uzay aralarnn dier yntemlere gre daha hzl ve daha dk bir maliyetle, daha uzak mesafelere ulamasn salyor. Bu sistemde elektrik ykl atomlar yani iyonlar, itme kuvveti oluturmak amacyla bir elektrik alan boyunca hzlandrlrken uzay arac ters ynde ivme kazanyor.

yonlama basite atomun ya da molekln elektron almas ya da vermesi sonucu elektriksel olarak yklenmesi olarak tanmlanabilir. Oluan ykl atomlara ya da molekllere iyon ad verilir. yon itkili motorlarda itici atomlarn iyonlatrmak iin ounlukla elektron bombardman yntemi kullanlr. Bu yntemde yksek enerjili negatif ykl bir elektron yksz itici atomlarna arptnda ikinci bir elektron aa karken art ykl bir iyon oluur. yonlatrmada kullanlan farkl bir yntemde ise yksek frekansl nlardan yararlanlyor. Yksek manyetik alanda elektronlar itici atomlarndan ayrlarak eksi ykl elektronlar ve art ykl iyonlardan oluan plazmay meydana getiriyor. yon itkili motorlarda itici atomlarnn iyonlatrma sisteminde daha uzun sre kalabilmesi iin atomlar ak ynne ters olarak sisteme verilir. Bu sistemde iyonlar sisteme yerletirilen elektrotlar tarafndan hzlandrlrken oluan iyon jetleri itme kuvvetini salar. Uygulanan potansiyel artrlarak iyonlarn yksek hzlara ulamas salanabilir.

10

NASA

Mars ve Jpiter arasndaki asteroit kuanda bulunan ve Gne Sisteminin en eski cisimlerinden olan Vesta ve Ceres asteroitlerini inceleyen DAWN, iyon itkili motorlarn kullanld ilk uzay grevi.

Bilim ve Teknik Austos 2013

Uan Otomobiller Gerek Oluyor!

zlem Kl Ekici

Skan trafikte yolun almasn beklerken Keke otomobilim uabilseydi demeyeniniz yoktur herhalde. Belki de nmzdeki birka yl iinde uan otomobilleri yollarda ya da ou zaman havada grmeye balayacaz. ABDnin Massachusetts eyaletinde bulunan Terrafugia firmas gelitirdii arac 2 yl iinde sata sunacan aklad.

ransition isimli ara, yar sedan yar zel jet grnml, iki koltuklu, drt tekerlekli ve kanatl; hem uabiliyor hem de karada normal otomobiller gibi gidebiliyor. Amerikan Federal Havaclk daresi tarafndan da onaylanan ve yaklak 55 kg arlnda olan bu ara Hafif Spor Hava Arac (LSA) olarak snflandrld. Bu arac kullanabilmek iin 20 saatlik uu sresi snavn baaryla tamamlamak yeterli. nden ekili olan Transition 100 kmde 8 litre yakt tketiyor. Aracn uabilmesi iin katlanm durumda olan kanatlarnn almas ve nnde en az 500 metrelik dz bir alan olmas gerekiyor. Aracn deneme srlerinde src rnein evinden havaalanna kadar otoyoldan gidiyor, havaalannda uua geiyor, var yerindeki

piste iniyor ve sonra arac tekrar otomobil gibi kullanp gidecei adrese ulayor. Uan ara yerden yaklak 1220 metre ykseklikte, hi durmadan 800 km kadar uabiliyor. Ayrca karada ve havada saatte 180 km hzla yol alabiliyor. Hollandallar da PAL-V isimli bir uan arac 2014te sata sunacaklarn duyurdu. Ayn firmann gelitirmekte olduu bir baka ara TF-X ise bir piste ihtiya duymadan, iki yanndaki elektrikle alan hareketli kanatlar sayesinde helikopter gibi olduu yerde havalanabilecek. Ara havalandnda, arkasndaki gazl motor devreye girecek ve ara havada szlmeye balayacak. TF-X model uan otomobil 2020 ylnda sata sunulacakm.

la Analizinde Hzl ve Kolay Yntem

Zeynep Bilgici

Sahte ilalarla ilgili haberlerin her geen gn artt u gnlerde, Notre Dame niversitesinden aratrmaclar ilalarn ieriklerini kolayca tespit ederek, seyreltilmi veya sahte ilalar laboratuvar ortamna gerek duymadan ayrt etmeyi salayan, hayli ekonomik fiyatl test ktlar gelitirdi.

eyve alrken rk ya da olgun olduuna karar vermek kolaydr; rengi, kokusu bize bir fikir verir. Peki ya ilalar iin byle bir ansmz var m? Aldmz ilacn iyi kalitede olup olmad konusunda reticiye ve satcya gvenmeliyiz. Gelimi lkelerde, dk kalitedeki ilalar raflardan uzak tutan ve satn yasaklayan dzenlemeler var. Fakat az gelimi ve gelimekte olan lkelerde farkl veya yanl etkin madde ieren hatta hi etkin madde iermeyen

dk kalitedeki ilalar maalesef nne geilemeyen bir tehlike oluturuyor. Bir aratrmada, ilacn kutusunda yazan ieriiyle gerek ieriinin eleip elemediini merak eden herkesin kullanabilecei zel test ktlar hazrland. Birbirinden hidrofobik (suyu sevmeyen) bariyerlerle ayrlm farkl test maddelerinden oluan on iki eritli bu ktlarn kullanm hayli kolay. Test edilecek kat ila btn eritlerden geecek bir izgi eklinde test kdnn zerine srldkten sonra kdn alt ucu suya daldrlyor. Su yukar doru klcal etkiyle yava yava hareket ederken her eritte farkl kimyasal testler gerekleiyor. Bu testlerin her biri farkl renk verdii iin test sonucu tm eritlerdeki renklerin bir araya gelmesiyle oluan ve ilacn ieriine gre deiiklik gsteren bir renk barkodu olarak grnr. Bu barkodlarn standartlarla karlatrlmas test edilen ilacn kalitesini gsteriyor. Bu test ktlaryla baz antibiyotiklerin ve tberkloz ilalarnn etken maddelerini (ampisilin, amoksisilin, rifampisin vs.) belirlemek mmkn. Bunlarn yan sra, daha ucuz

olduklar iin genellikle sahte ilalarda kullanlan asetoaminofen ve klorokin gibi maddeler, tebeir tozu veya niasta da test edilebiliyor. Bu yntem henz ila etken maddelerinin miktarlarn belirlemek iin kullanlamyor olsa da ilata olmas gereken etken maddelerin bulunup bulunmadn ya da sahte ve yanl madde kullanlp kullanlmadn kolayca gsteriyor. Test ktlarnn fiyatlarnn uygun olmas, birok alcya herhangi bir ilac satn almadan nce kontrol etme ans sunuyor. Yakn zamanda yaygnlaacak gibi grnen bu pratik test yntemiyle, ilalarn alclar tarafndan rahata kontrol edilebilecei korkusu, dikkatsiz veya sahte reticileri durdurmak iin ikna edici olabilir.

11

Tuba Sargl

Avcnn Klcnn Ilts

O
rion Takmyldznda bulunan Orion Bulutsusu btn bulutsular arasnda belki de en nls. Dnyaya yaklak 1500 k yl uzaklkta bulunan bu bulutsuyu oluturan gaz, gen yldzlar evreliyor. Bu grntdeki renkler, iyonlam haldeki hidrojen ve oksijenin yayd nlardan kaynaklanyor. Orion Takmyldzndaki kolayca fark edilebilen yldzn -Orionun kemeri- yaknndaki Orion Bulutsusu plak gzle grlebilir. Trapezyum olarak bilinen parlak ak yldz kmesine ev sahiplii yapan Orion

Orion Bulutsusu
Bulutsusu ayn zamanda pek ok yldz oluum blgesi de ieriyor. Ak yldz kmeleri ayn bulutsudan meydana gelmi ve birbirlerine ktleekimiyle bal yldzlardan oluan topluluklar. Yldz oluum blgeleri yksek miktarda hidrojen, gen yldzlar, yeni doan yldzlar evreleyen youn gaz diskleri ve gen yldzlardan yksek hzlarda yaylan paracklar ieriyor. Messier 42 olarak da bilinen Orion Bulutsusu, Samanyolu Gkadasnn Gne Sisteminin de iinde bulunduu kolunda yer alyor.

12

Bilim ve Teknik Austos 2013

13

Ctrl+Alt+Del
Microsoft Xbox One ve Sony PlayStation 4n detaylar belli olduka, beraberinde gelen kontrol sistemlerine dair hayli ilgin yeniliklerle karlamaya baladk. Microsoft Xbox One ile Kinect kamera sistemi yenilenirken, oyun kontrol cihaz havadaki konumunu sisteme raporlayabilecei yeni alglama sistemleriyle donatld. Sony PS4 ise dokunmatik alglaycdan n klandrmaya kadar kontrolcsne bir dizi yenilik ekledi. Tm bunlar, yeni nesil konsollarda kullancyla olan etkileimi bir adm daha ileri tayabilmek ve oyun deneyimini zenginletirmek iin. Gelgelelim, bir zellik daha var ki neredeyse PS4 ile kendine yol buluyormu. Sony, PS4n kontrolcsn gelitirirken zerine ciddi ciddi galvanik deri tepkisini lecek bir sistem koymay dnm. Yalan makinelerinde de kullanlan bu sistem u prensibi temel alyor: Herhangi bir nedenle heyecanlandnzda beyindeki amigdala ad verilen yap, otonom sinir sisteminizi harekete geirir. Bunun sonucunda da kalbiniz ve metabolizmanz hzlanr, kas hareketleri artar, vcut scakl ykselir ve terlemeye sebep olur. Siz de kiinin avucuna koyacanz iki elektrot arasndaki diren deiikliini lerek bunu yakalayabilirsiniz.

Levent Dakran

PS4e Neredeyse Yalan Makinesi Koyuyorlarm

te PS4n avucunuzda tuttuunuz kumandasna tam olarak bu sistemi koymay dnmler. Neden? Bylece oyun oynarken ne kadar heyecanlandnz anlayacaklar ve senaryodaki aksiyonu bu heyecan kaybetmeyeceiniz bir tarafa doru ynlendirebilecekler. Veya oyunun size biraz fazla zor geldiini dnp zorluk seviyesini drebilecekler. Ama olmam tabii, son haline gelirken bu zellikten vazgeilmi. Ancak yine de Sony bu sistemin patentini elinde tutuyor, dolaysyla ileride farkl bir aksesuar veya yeni nesil bir sistemle her an karmza kabilir. Haberi bit. ly/13SmNDd adresinde bulabilirsiniz.

PS4n kontrol cihazna heyecannz anlk olarak lmek iin neredeyse yalan makinesine benzer bir sistem koyacaklarm.

Estonya Saysal Oylama Sisteminin Kaynak Kodlarn Yaymlad

Demokrasinin gerei olarak, bir seimde oy kullanyorsanz kullandnz oyun doru sayldndan ve doru yere gittiinden emin olmak istersiniz. zellikle de seim sistemlerinin elektronik srelerle denetlendii ortamlarda bundan ok daha fazla emin olmak istersiniz. nk sisteme uzanan bir parmak veya dardan bir mdahale, demokratik seimin kaderini deitirecek kadar byk bir etkiye neden olabilir. te bu aralar biliim odakl almalaryla dnyann en ok n plana kan lkelerinden olan ve dnyann ilk internet odakl ulusal seim sistemine imza atan Estonya, sistemin kaynak kodlarn da Github zerinden paylaarak elektronik seim sistemlerinin effafl ynnde nemli bir adm att. Bylece seim sisteminin gelitirilmesine ve eksiklerinin giderilmesine sadece Elektronik Oylama Komitesi deil, Estonyann nde gelen BT uzmanlar ve hatta vatandalar dahi katkda bulunabilecek. Estonyada 2007 ylndan beri oylama vatandalara datlan saysal kimlik kartlaryla gerekletiriliyor. Bu kimlikler, zerindeki bilgilerin gvenliini salamak ve herhangi bir yetkisiz mdahaleyi nlemek amacyla 2048 bitlik ifreleme anahtaryla korunuyor. Vatandalar, bu kimlikleri kullanarak oy vermenin yan sra devlet ve yerel ynetimler tarafndan sunulan ok sayda hizmete de eriebiliyor. Haberin detayn bit.ly/estoniavote adresinde bulabilirsiniz. ncelemek isterseniz seim sisteminin kaynak kodlarna github.com/vvkehk/evalimine adresinden ulamak mmkn.

Estonya, saysal seim sisteminin effafln salamak iin sistemin kaynak kodlarn herkesin eriimine atn duyurdu.

14

Bilim ve Teknik Austos 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Nesli Tkenen Yazlmlar Mzesi Ald

Mobil uygulama dnyas, sk gncelleme alkanln da beraberinde getirdi. Eklenen fonksiyonlar veya yenilenen mobil iletim sistemlerine uyum salanmas nedeniyle, kullandmz mobil uygulamalarn sk sk gncellendiini gryoruz. Yaplan bu gncellemelerin ardndan da eskiye dair tm izler siliniyor. rnein bugn 3. srmne gelmi sk kullandnz popler bir uygulamann, ilk srmnde neye benzediini hatrlyor musunuz? Bottle Rocket Apps iin alan Alli Dryer, bunun ilgilenmeye deer bir konu olduunu dnm ve mobil uygulamalarn kaybolan, gemi srmlerine dair bir internet mzesi amaya karar vermi. Dryer, yetiebildii kadaryla uygulamalarn btn srmlerini topluyor ve her bir srmden 5 saniyelik hareketli grnt alarak Capptivate adn verdii mzeye yerletiriyor. Bylece uygulamann fonksiyonlarn kullanamasanz da, en azndan bir zamanlar neye benzediini ve nasl bir kullanm olduunu grebiliyorsunuz. Dryer, bu mzenin uygulama arayzlerinin ve fonksiyonlarnn geliimini incelemek ve kayt altna almak adna nemli bir aba olduunu ifade ediyor. Sabit grseller yerine kullanlan 5 saniyelik videolar sayesinde uygulamalar arasnda gezinmek de hayli elenceli.

Mzeyi capptivate.co adresinde ziyaret edebilirsiniz.

Capptivate, mobil uygulama arayzlerinin ve fonksiyonlarnn zaman iindeki geliimini incelemek iin gzel bir kaynak.

Aman Gznz Virslerden Saknn

Googlen Glass adn verdii yeni rn, her ne kadar henz piyasaya km olmasa da sk sk gndemi megul ediyor. Google Glass, gzlk eklinde tasarlanm ve gznzn nndeki dnyayla etkileim kurabileceiniz bir mini bilgisayardan ibaret. Kendine has kullanm ekli birok frsat da beraberinde getirecek gibi grnyor. rnein yolda yrrken gz ucuyla web sitelerine bir gz atmak, hava durumu veya harita bilgilerini grntlemek, metroda kitap okumak, mesajlarnza bakmak, telefonla birilerini aramak ve daha neler neler. te bu cihaz daha piyasaya kmadan zararl yazlmlarn hedefi olmaya balam bile. Olayn gerekleme ekli de ilgin. Google Glass zerinde yer alan bir zellik, baktnz yerde kare kod olarak bilinen barkodlarn okunabilmesini salyor. Eer bu kare koda zel bir ynlendirme eklerseniz, gzl kulland Android srm zerinde yer alan aktan faydalanabilecek bir web sitesine ynlendirmeniz mmkn oluyor. Bylece uzaktan gzl ele geiren kii kurduunuz iletiimi denetim altna alabiliyor, yani kabaca dnyay sizin gznzden grebiliyor.

Yeni nesil etkileime dayal teknolojik cihazlarn byle ilgin gvenlik aklaryla ba etmek zorunda kalmas ilgin bir konu. Sadece baktnz yerden virs kapma ihtimali ise iin gelebilecei en u noktalardan biri olsa gerek. Neyse ki Google bu a kapatm durumda, ama yenilerinin gn yzne kmamas iin hibir sebep yok. Detaylar mashable. com/2013/07/17/google-glass-qr-code adresinde bulabilirsiniz.

Yeni nesil etkileime dayal teknolojik cihazlar, yeni nesil gvenlik aklarn da beraberinde getiriyor.

15

Ctrl+Alt+Del
Hayatn birok alannda yapay zek uygulamalarndan faydalansak da, ABDdeki Illinois niversitesi aratrmaclar ac gerei ortaya kard: Ne kadar gelimi olursa olsun, mevcut yapay zeklar ancak 4 yandaki bir ocuun zeksyla kyaslanabilecek durumda. Illinois niversitesi aratrmaclar, ilgili test iin MITnin ConceptNet 4 yapay zek sistemini, ocuklar iin hazrlanm bir IQ testinin dilbilgisine ynelik blmyle snam. Ardndan da sonular 4 yandaki ocuun zeksyla karlatrmlar. Yapay zek, benzerlikleri ayrma konusundaki gl yeteneklerine ve esiz kelime hazinesine ramen testte uvallam ve en basit neden sorularna bile cevap verememi. Aratrmaclara gre bunun en byk sebebi, yaam tecrbesi eksiklii. stelik bu sadece belli bir kesim yapay zeknn deil, IBM Watson gibi dev yaplarn da ortak sorunu. Aratrmaya dair detaylar news.uic.edu/acomputer-as-smart-as-a-four-year-old adresinde bulabilirsiniz.
Illinois niversitesinin aratrmasna gre yapay zek uygulamalarnn en byk eksii yaam tecrbesi.

Levent Dakran

Yapay Zeknn Ortalama Ya Belli Oldu

evrimii Eitimden Kaytarmak Yok

North Carolina State niversitesi aratrmaclar, getiimiz ay JavaTutor adn verdikleri son derece ilgin bir yazlmn duyurusunu yapt. Yazlmn yapt ey, bilgisayar banda gerekletirilen evrimii eitim program srasnda rencinin yz hareketlerini analiz etmek ve anlatlanlar anlayp anlamadn dorulamak. Bunu da Computer Expression Recognition Toolbox (CERT) adn verdikleri bir otomasyon sistemiyle gerekletiriyor. Kanz m attnz? Srekli ayn noktaya m bakyorsunuz? Ayn mimikleri st ste tekrarlyor musunuz? Yazlm bunlar srekli izliyor ve dikkatinizi konuya ne kadar verdiinizi, anlatlanlardan honut olup olmadnz deerlendiriyor. evrimii eitim alternatiflerinin giderek yaygnlat gnmzde, eitimlerin verimini artrma adna tam da ihtiya duyulan ey. Aratrmaclarn 65 kii zerinde yapt denemeler, gerek uzmanlarn fikirleriyle %85 orannda paralellik gstermi ki, bu gayet iyi bir sonu. Aratrmaya dair detayl raporu PDF olarak bit.ly/javatutor adresinde bulabilirsiniz.
JavaTutor yazlm, uzaktan eitimin en nemli sorunlarndan birine are olmay amalyor.
16

Bilim ve Teknik Austos 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

izilmez Ekrann Mucidi Mikrop Kapmayan Ekran Peinde

Corning isimli irketin Gorilla Glass adn verdii izilmeye dayankl cam kaplama, gnmzde bata cep telefonlar ve tabletler olmak zere birok elektronik aygt zerinde yer alyor. Ayn irket, bu kez de zerinde mikrop barndrmayan zel bir kaplama zerinde altn duyurdu. Gerekten de konuurken kulanza ve yananza yaptrdnz, mesaj gnderirken parmaklarnz zerinde gezdirdiiniz ve bo kaldnda masann zerinde braktnz cep telefonlar zerinde ne kadar ok mikroorganizma yaadn hayal etmek bile zor. Corning ise yeni teknolojisiyle bu soruna etkili bir zm getirmeye hazrlanyor. irketin yneticilerinden Jeff Evenson, MIT Technology Review iin gerekletirdii sunumda zerinde bolca E. Coli bakterisi bulunan camn 2 saat iinde bakterilerden tamamen temizlendiini gstermi. Corning bata bu teknolojiyi salk sektr iin gelitirmeyi dnyormu, ancak sonra neden btn mobil cihazlara uyarlamayalm demiler. Bunu nasl yaptklar konusunda fazla bilgi yok, umarm 1 milyardan fazla akll telefonun dolat bir dnyada bakterilerin antibiyotik direncini glendirecek bir yntem kullanmyorlardr. Yaknda yeni nesil teknolojik cihazlarda bu yntemin kullanldn grmeye balarz. Haberin detayn dthin. gs/15s8ZuU adresinde bulabilirsiniz.
Corning, izilmeyen ekranlardan sonra imdi de zerinde mikrop barndrmayan ekran zerinde alyor.

Yeni Nesil Bilgisayarlar Gze de Hitap Edecek

Malum, Ultrabook ad verilen ince dizst bilgisayarlar Windows 8 iletim sistemi sayesinde dokunmatik kullanm zelliine kavumaya balad. Fakat gz takibi teknolojileri konusunda uzun sredir yatrm yapan sveli teknoloji reticisi Tobii ve piyasadaki neredeyse tm dizst bilgisayarlarn dokunmatik imle kontrolclerini reten Synaptics, bunu bir adm daha ileri gtrecek bir n tasarma imza atm. kilinin ortaya koyduu tasarm, kullancsnn gz hareketlerini takip edebiliyor, dokunulan blgedeki basnc da hissederek basn algsn boyutlu olarak tanmlayabiliyor. Aslnda ikili 2011 ylnda da benzer bir ey yapmaya alm, ancak o dnemin teknolojisi bu iin ince bir yap iinde hayata gemesine engel olmu. 2013 ylnda ortaya kan tasarm ise Ultrabook incelik standartlarn yakalam grnyor. Yine de rnn piyasaya kmas iin 2014 ylna kadar beklemek gerekecek. Detaylar bit.ly/ tobiisynaptics adresindeki basn aklamasnda bulabilirsiniz.
Tobii ve Synapticsin yeni ultrabook tasarm, bilgisayarlarla etkileimi daha da ileri bir seviyeye tamaya hazrlanyor.

17

Tekno - Yaam

Osman Topa

Tanabilir CNC
Trkede siensi olarak telaffuz ettiimiz CNC (Computer Numerical Control), bilgisayarl saysal kontrol anlamna geliyor ve her trl makinenin bilgisayar kodlar ile ynetilmesini ifade ediyor. Daha ok metal, ahap veya plastik malzemeleri ileyen bilgisayar kontroll ileme tezghlar bu gruba giriyor.

Samsung Android Fotoraf Makinesi

Artk dijital teknolojiler arasndaki snrlar giderek kayboluyor. Akll telefonunuzla ok kaliteli fotoraflar ekebiliyorsunuz ya da Samsung Galaxy NXde olduu gibi fotoraf makinenizle hem 3G/4G internete balanabiliyorsunuz hem de Android uygulamalar kullanabiliyorsunuz. Samsung Galaxy NX, sanki bir cep telefonuna kocaman lensler monte edilmi gibi bir tasarm. Fotoraf teknolojisindeki son admlardan biri olan aynaszlar grubundan. Bu gruptaki fotoraf makineleri deitirilebilir lens zelliine sahip, ama DSLR makineler kadar ar ve byk deiller. Galaxy NXin znrl 20.3 megapiksel olan bir fotoraf makinesi ve saniyede 8,6 kare fotoraf ekebiliyor.
www.samsung.com

ok basit bir ifadeyle, 3D yazclarn ok kk paracklar birletirerek yapt ileri, CNC tezghlar ok kk paralar byk ktleden ayrarak gerekletiriyor. CNC makineleri ile hemen hemen her trl malzeme kullanlarak 2 veya 3 boyutlu rnler karmanz mmkn. CNC tezghlar ok farkl boyutlarda retilmesine ramen, genellikle malzemenin makineye yerletirilmesini gerektiriyor. Handibot ise CNC tezghn malzemeye tayor. ShopBot Tools tarafndan gelitirilen Handibot tanabilen 3 eksenli bir CNC tezgh. zellikle yerinde skemeyeceiniz malzemelere bilgisayar kontroll ekiller vermek istiyorsanz, Handibot aradnz zm.
http://goo.gl/vFMvh

18

Bilim ve Teknik Austos 2013

teknoyasam@tubitak.gov.tr

Ebay Exact
Son gnlerin en ok konuulan teknolojilerinden biri 3D yazclar. Fakat bu kadar popler olmalarna ramen, amatrlerin 3D yazclara ulam ok snrl.

Saysal reticiler: Fabbers

ngilizce ilgin bir dil. Her trl yenilii karlayan yeni bir kelime retip annda kullanlabiliyor. Bu tr kullanmlar da ksa srede szlklere girip resmiyet kazanyor.

ABDli ak artrma irketi Ebay, MakerBot ve Sculpteo gibi endstriyel 3D yazc reticileri ile ibirlii yaparak herkesin hayalindeki tasarm -ksmen de olsa- hayata geirmesini salayacak Exact projesini uygulamaya koydu. iOS cihaznza indireceiniz bir uygulama ile telefon klflar, taklar veya kk oyuncak figrleri retip sipari verebileceksiniz. u andaki haliyle hayalleriniz size sunulan ablonlarla snrl. Ama balangtan bir sonraki basamak tamamen size ait tasarmlarn 3 boyutlu olarak retilebilecei uygulamalar olacaktr.
http://exact.ebay.com/

Google kelimesinin fiil (to google: googlelamak) ve sfat (googlable: googlelanabilir) halleri veya Wikipediaya yazarlarn tanmlayan wikipedian yani wikipediac gibi kelimeler bunun rnekleri. Henz szlklerde yerini bulamam olan fabber kelimesi de yeni tretilen bir kelime. Digital fabricator yani saysal retici anlamnda kullanlyor. Fabberlar, kullanclardan gelen saysal verileri kullanarak 3D retim yapabilen kk fabrikalar anlamna geliyor. Bu tr retimler prototip amal da olabiliyor, seri retim gerektirmeyen son kullancya ynelik rnler de. Fabber denilen meknlarda genellikle 3D yazclar, 3, 4 veya 5 eksenli CNC tezghlar, metal vb plakalar kesmek iin kullanlan lazer, plazma, su jeti veya bak kesiciler, elektronik bask devre retiminde kullanlan hassas ulu bask devre kazclar gibi cihazlar bulunuyor.

Bunlarn ounu bir arada grmeniz ve kullanmanz, eer kendiniz bir fabrikatr deilseniz, ok mmkn deil. te fabberlar, belli bir cret karl btn bu imknlar bir fikri olan amatr veya profesyonel herkese ayor. Bu tr fabberlarn olduu listeye bu balantdan ulaabiliyorsunuz: www.100kgarages.com 1900lerde 22 yandaki William S. Harley ve Arthur Davidson tarafndan kurulan Harley Davidson, 1940larda Bill Hewlett ve Dave Packard tarafndan kurulan HP ve 1970lerde Steve Jobs, Steve Wozniak ve Ronald Wayne tarafndan kurulan Apple, ABDde garajlarda doan baarl irketlerden sadece bir ka. Garaj kltrnn hemen hemen hi olmad lkemizde fikri olan insanlarn fikirlerini hayata geirmesi iin fabber tr meknlarn olumas gerekiyor.
http://www.fabacademy.org http://fab.cba.mit.edu/ http://www.100kgarages.com

19

Blent Gzceliolu

Dou Marmara

1999 Depreminden 14 Yl Sonra

Fotoraf: Blent Gzceliolu

20

Tahsin Ceylan

Deniz Kabuklusu

Tahsin Ceylan

Denizat

21

1999 Depreminden 14 Yl Sonra Dou Marmara

Marmara Denizi
Akdeniz ve Karadenizle balants bundan 12 milyon-18 milyon yl nce oluan Marmara Denizi, anakkale Boazyla Akdenize, stanbul Boazyla da Karadenize bal. Yz lm yaklak 11.500 km , hacmiyse 3380 km3. stanbul Boaznn uzunluu 31
2

Ortalama kalnl 20-25 m olan yzey suyu, gneye doru gittike alt tabaka suyuyla karmaya balyor. Alt tabaka suyunu, Akdenizden gelen (anakkale Boaz girili) yksek younluklu ve tuzlu su oluturur. Bu su, daima alttadr ve Karadenize stanbul Boazndan kar. Akdenizden gelen su, zemine bal yaayan canllar iin suda znm oksijeni tar. Deniz suyunun oksijeninin byk bir ksm atmosferden salanr. Bu nedenle yzey sularnn oksijeni bol olur. Oksijen dikey akntlar ve karmlarla alt tabakalara iletilir. Marmara Denizindeyse yzey tabakasyla alt tabaka arasnda dikey bir karm yok denecek kadar azdr. Bu durum atmosferden suya karan oksijenin yalnz yzey tabakasnda kalmasna neden olur. Hali, zmit ve Gemlik krfezleri gibi akntnn az olduu yerlerde, znm dip oksijeni deerleri sfra yaklar. Bu durumda canl yaamn devam etmesi ok zordur. Bu blgelerde bazen hidrojen slfr (H2S) gaz oluumu da grlr. H2S, bazen suyun st tabakalarna kar. Bu da st suden olur.
Tahsin Ceylan Tahsin Ceylan

km, genilii 0,7-3,5 km kadardr. anakkale Boaznn uzunluu 62 km, genilii ise 1,2-7 km kadar. Her iki boazn da derinlii 100 metre civarnda. Ancak baz yerlerde derinlii 60-70 metreye kadar dren ykseltiler var. Bu ykseltiler 12.000 yl nce deniz seviyesinin daha dk olduu dnemlerde Akdenizle Karadeniz arasndaki su deiimini engellemi ve baz yerlerde glsel ve oksijensiz yerlerin olumasna neden olmu. Gnmzde Marmara Denizinin su zelliklerini de hatrlamakta yarar var. Karadeniz az tuzlu (%0,19-0,20), Akdeniz ise ok tuzlu (%0,38). Marmarann suyu, her iki denizin karmndan oluan iki tabakal bir sistem. Marmaraya stanbul Boazndan giren dk younluklu Karadeniz suyu, Marmarann yzey suyunu oluturuyor.

lardaki balklarn toplu halde lmesine ne-

depreminde deniz kysnda en fazla zarar gren Glck Deirmenderedeyiz. Byk depremde sahildeki birok bina sualtnda kald ve biz aradan 14 yl getikten sonra blgede bir dal planladk. Dalmz hem depremde sualtnda kalan konutlarn son durumuna bakmak, hem de oluan yeni yaam ortamn gzlemlemek zere, blgeyi ok iyi bilen eitmen balkadam Murat Kulakan rehberliinde gerekletiriyoruz. Gerekli ekipmanlar kuanp hazrlandktan sonra kk bir botla Deirmendere merkezinde kyya ok yakn bir noktaya giderek suya giriyoruz. Yaklak 15-20 metrelik bir derinlikte deniz altnda kalm drt katl bir binann en st iki kat paralanmam halde duruyor ve en st katndan ieri girmek mmkn. st kattaki odalardan birine giriyoruz. Bizi ilk olarak kap duvarnda, hzla hareket eden karidesler karlyor. Bunun dnda duvar
22

1999

tamamen midye ve tunikatlarla kaplanm durumda. Yer yer istilac denizyldz trleri de gze arpyor. Dala kalorifer petekleri, su borular, amar makinesi, kolonlar gibi eyalarn ve yaplarn arasndan geerek devam ediyor ve binadan kyoruz. Karmza depremle birlikte sualtnda kalan nar aalar kyor. Bir tanesi zemindeki kumun zerinde ve devrilmeden kalm. Sanki sualtnda bym ve dallar su stne kacak gibi. Dierleri yan yatm durumda. Midyeler ve tunikatlar nar aalarnn gvdelerine tutunamam. Bu aalarn ok az bir ksmnda canllar yayor, tm gvdeleri neredeyse plak. Burada ve evrede birka dal daha yapyoruz. Burada yaayabilen canllar genel olarak blgedeki kirletici etkenlerden fazla etkilenmeyen trler. Saylar baz yerlerde ok artm durumda. Sert zeminli yerler tamamen midyelerle ve tunikatlarla kapl. Bunlara ek olarak denizmarulu, denizhyar, denizsalyangozu youn

olarak grlyor. Ancak son dnemlerde zellikle zmit Krfezinde evsel ve endstriyel kirleticilerin denize braklmas konusunun ok sk denetlenmesi, canl yaamnda baz olumlu gelimelere neden olmu. Blgedeki dalglar eskiden hi grmedikleri denizatlar ve denizinelerinin saysnn arttn, kalamar gibi baz trlerin yumurta brakmaya balamas gibi iyileme belirtileri olduunu sylyor. Ancak bu iyilemenin kalc olduunun sylenebilmesi iin uzun dnemli gzlemlere dayal aratrmalar yaplmas gerekiyor.

<<<

Bilim ve Teknik Austos 2013

Marmara Denizi 50-60 yl ncesine kadar Akdeniz foku, orkinos, kalkan, kl bal gibi canllarn bol bulunduu bir deniz iken kirlilikten fazla etkilenmeyen, tr says az ama poplasyonlar kalabalk istilac trlerin yaad bir deniz haline geldi.

Tunikatlar

Dala baladmzda bulank bir su ktlesiyle karlatk. Bu durum aslnda Marmara Denizinin genelinde grlen ve artk maalesef normal kabul edilen bir durum. Marmara Denizi genel olarak suda askda duran organik-inorganik kkenli kat maddeler ve planktonlarn younluu nedeniyle dk grl bir deniz. Suda askda duran kat maddeler akarsularla, rzgrlarla tanan doal kaynakl maddeler olabildii gibi evsel ve endstriyel atklar kaynakl maddeler de olabiliyor. Bulankla neden olan bu maddeler n daha alt tabakalara ulamasn engelliyor. Marmara Denizinde n en fazla 50-60 metreye ulaabildii tahmin ediliyor. In youn olarak ulaabildii yerler fotosentezin gerekletii, yani hem besin hem de oksijen olan yer anlamna gelir. Ege ve Akdenizde fotosentez ortalama 20 metrede gerekleirken, Marmara Denizinde ortalama 5 metrede gerekleir. Canllarn yaayabilmesi iin deniz suyunda en az 5 mg/l znm oksijen olmas gerekir. Marmara Denizinde bu miktarda oksijen sadece atmosferle temas halinde olan, yzeye yakn yerlerde var. Bunun dnda kalan alanlarn ounda oksijen yok denecek kadar az. Marmarada

yaam ok dar bir alana skm durumda. Bulankla neden olan maddeler, canl yaam baka alardan da olumsuz etkiliyor. Balklarn yzme hareketlerinin kstlanmasna, solungalarnn tkanmasna ve hastalklara kar direnlerinin azalmasna neden olabilir. Bu maddeler zamanla dibe kt iin, balklar yumurta brakmak iin buralar tercih etmez ve bu sular terk eder. Kat maddeler ayrca suyun k geirgenliini de azaltr. Bu durum, sualt bitkilerinin bymesini, planktonlarn oalmasn engeller ve bunlarla beslenen canllarn besin kaynaklar azalm olur. Marmara Denizi yaklak 2000 yldan bu yana insan yerleiminin etkisinde kalm bir i deniz. Zamanla artan insan nfusu, beraberinde evsel ve endstriyel atklar, petrol kaynakl kirlilik, tarmsal faaliyetler sonucu oluan atklar gibi etkenleri de Marmara Denizine tad. Kirleticiler yalnzca lkemiz kaynakl deil. zellikle Tuna Nehri nedeniyle Avrupa kaynakl kirleticiler Karadenizi ve Boaz geerek Marmara Denizine girmi durumda. Hatta Tuna Nehrinden gelen kirletici kaynaklar Marmara Denizi iin en byk tehdit olarak grlyor.
23

Blent Gzceliolu

lay elik
Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Bcek Gz Kameralarla Geni Gr As

Doada canllarn eitli problemlere kar gelitirdii ilgin uyum biimleri sk sk teknolojik bululara ilham kayna oluyor. Bunlarn son rneklerinden biri bcek gznden esinlenilerek oluturulan geni al kameralar. Aratrmaclar yeterince gelitirildiinde bu kameralarn insansz hava aralarnda ve i organlar grntlemeye yarayan cihazlarda geni al gr imkn sunarak avantaj salayacan dnyor.

SPL

ceklerin gr alar ok geni ve harekete ynelik duyumlar da ok keskin. Bir sinei ldrmenin ya da yakalamann o kadar zor olmas bundan kaynaklanyor olsa gerek.
24

Bceklere bu yetenei kazandran ey gzlerinin zel yaps. Bceklerin byk bir blmnde ommatidium ad verilen birimlerin bir araya gelmesiyle olumu, petek gz ad verilen bir grme organ var.

><
yaplar gibi esnek olmamasyd. Dolaysyla kameraya, merceklerin oluturduu grnty bozmakszn ve merceklerin altndaki elektronik yaplara zarar vermeksizin yarkre biimi vermenin bir yolunu bulmalar gerekti. Bu problemi, elektronik yaplarn dzlemsel durumdan yar kre ekline geecek ekilde uzayabilmesini, bklebilmesini ve esneyebilmesini salayacak, sert ve yumuak maddelerin bileiminden oluan dzeneklerle zdler. Aratrmaclar esnek bir taban zar zerine tutturduklar kolonlarn zerine minik mercekler yerletirdi. Bu yaplarn tamam, kontakt lenslerde de kullanlan elastomerik polidimetilsiloksan adl malzemeden retildi. Her bir silindirik kolon, merceini taban zarndaki bklmeler ve esnemelerden koruyor. Minik lenslerin bulunduu tabaka esnek silikondan bir fotodiyot tabakasnn zerinde yer alyor. Bu ikinci tabaka merceklerin odaklad n elektrik akmna dnmesini salyor. Fotodiyotlar da serpantinden yaplma minik kablolarla dier elektronik yaplara balanyor. Hem mercek tabakasnn hem de fotodiyot tabakasnn stnde yer alan, siyah renkte nc bir tabakaysa arka plan nn sourulmasn salyor. Bu zel esnek tasarm, aratrmaclarn yass tabakalar iirerek yarkre biimine getirmesine olanak salad. retilen kamerann yaklak 1 santimetre apnda, 160 derecelik bir gr as vard. imdilik 180 derecelik btn bir yarkre oluturulamad.
Song, Y. M. et al. Nature 497, 95-99 (2013)

Bilim ve Teknik Austos 2013

Illinois niversitesi ve Beckman Enstits

Yapay bcek gznde grnt oluumunu kavramsal olarak gsteren bir izim. Her bir mikromercek art iaretinin ayr bir grntsn oluturuyor (soldan nc ereve). Oluan her bir grntnn o blgedeki fotodiyotun etkin blmleriyle st ste gelen ksmlar orantsal bir foto-akm oluturuyor (soldan ikinci ereve). Sonuta nesnenin biimi rneklenmi halde yeniden oluturulmu oluyor. Kamerann nesneyi merkeze alarak toplam 11 derecelik bir ay 1,1 derecelik alarla taramasysa en sol erevede grld gibi daha gelimi bir znrlk salayabiliyor..

Yaklak olarak bir yarmkreyi kaplayan toplam 180 yapay ommatidiumdan oluan yapay bcek gz kamera

Ommatidium ad verilen yaplarn her birinde bir mercek, mercekten geen aa ileten kristal yapl konik bir yap ve en dipte a hassas bir organ var. Uzun ince ommatidiumlar demetler biiminde bir araya gelerek gz yarkresini oluturuyor. Bu yapda ommatidiumlarn her biri farkl bir dorultuya bakacak biimde konumlanm oluyor. te bcee geni gr asn salayan ey de bu. stelik geni gr as netlikten feragat etmeden salanyor. Normalde geni a salayan balkgz kamera merceklerinde, odak merkezinden uzaklaldka grnt bozuluyor, dolaysyla gr alannn kenarndaki nesneler merkezdekiler kadar net grnmyor. Petek gzde ise her bir ommatidium farkl adan gelen grntleri ayr ayr odaklad iin, evresel gr de merkezi gr kadar net oluyor. stelik petek gz geni bir net alan derinlii de salyor. Yani hem yakndaki hem de uzaktaki nesneler net biimde odaklanyor.

Urbana-Champaigndeki Illinois niversitesinden John Rogers

Yapay bcek gz kamerann, evresindeki elektronik sistemle birlikte grnm

Yapay Petek Gzn Yapabildikleri

Doal petek gzlerde ommatidiumlarn says grntnn znrln belirliyor; bu say petek gzl eklembacakllarda byk deikenlik gsteriyor. Yapay petek gz kamerada da her bir birim grntnn bir piksellik ksmn oluturuyor. Dolaysyla znrlk benzer biimde, kullanlan birim saysna bal olarak deiiyor. Aratrmann banda yer alan John Rogers gelitirdikleri kamerann 180 birimden olutuunu, bununsa benzer sayda ommatidiuma sahip olan ve ok iyi gremeyen ate karncalar (Solenopsisfugax) ya da kabuk bcei (Hylastesnigrinus) gibi canllarnkine benzer bir kapasiteye karlk geldiini belirtiyor. Buna karlk rnein yusufuklarda yaklak 20.000 ommatidium bulunuyor. Urbana Champaigndeki Illinois niversitesinde malzeme bilimci olan Rogers, bileenleri daha da kltp daha fazla yap birimini bir araya getirerek, doada grlen petek gzlerin kapasitesinin bile zerine kabileceklerini dnyor.

SPL

Bceklerin byk bir blmnde bulunan petek gzde ommatidiumlar demetler biiminde bir araya gelerek gz yarkresini oluturuyor.

Elektronik Petek Gz Kamera

Aratrmaclarn bcek gzn taklit ederek elektronik kameralar oluturmasnn nndeki en nemli glk, elektronik malzemelerin biyolojik

Kaynaklar http://www.nature.com/ news/digital-camera-gives-abug-s-eye-view-1.12914 http://spectrum.ieee.org/ robotics/robotics-hardware/ insecteye-camera-offerswideangle-vision-for-tinydrones http://www.colorado.edu/ news/releases/2013/05/01/ insect-eye-inspired-cameracaptures-wide-field-viewno-distortion-according

25

Derya Soner

Kemikler ve Kkrdaklar in

Biyomalzemeler
Doku mhendislii lkemizde bilimsel almalarn teknolojiye ve gnlk hayata grece daha fazla uygulanabildii alanlardan. Bu konuda alan pek ok bilim insanndan birisi de Do. Dr. Halil Murat Aydn. Aydn ve ekibinin rettii, kemik onarmna ynelik ticari olarak retilen tamamen yerli ilk biyomalzeme 10.000den fazla hastaya uygulanm durumda. Aydn ve alma arkadalar imdi de Prof. Dr. Mahmut Nedim Doral ile birlikte yrttkleri bir proje kapsamnda Trkiyede ilk defa diz eklemindeki kkrdak dokunun yenilenmesini salamaya ynelik bir malzemeyi koyunlar zerinde deniyor ve dnyada halen byk bir sorun olan bu konuya bir zm getirerek dnya apnda bir patent almay hedefliyor.

26

>>>

Bilim ve Teknik Austos 2013

Kemik ve Kkrdak Doku Mhendislii

Doku mhendislii eitli destekleyici malzemeler, fiziksel, kimyasal etmenler ve hcreler kullanarak, hasar grm ya da kaybedilmi dokularn kendi kendini yenilemesini salamay amalayan teknolojiler reten mhendislik alan. Sz konusu grevi sadece mekanik destek salamak olan kemik doku olduunda, protein sentezleyen veya kaslma gibi ilevler gren dokularn rejenerasyonuna gre ok daha az sorun ortaya kyor. Baka bir deyile kemik doku zerinde doku mhendislii dier dokulardakine gre daha kolay. Nitekim hem lkemizde hem de yurtdnda kemik doku yenilenmesine ynelik eitli rnler var. Ancak iskelet sistemindeki bir baka doku olan kkrdak doku iin durum bu kadar basit deil. Kkrdak dokuda damarlama olmadndan kapsaml iyilemenin pek mmkn olmamas ve eklem blgelerinde doru esneklii yakalamadaki zorluk, bu alanda alan doku mhendislerinin karlat glklerin banda geliyor. Aydn bir yandan ekibiyle birlikte kemik doku yenilenmesine ynelik yeni rnler gelitirmeye devam ederken bir yandan da patent bavurusu yaplm bir kkrdak onarm malzemesi iin Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Ortopedi ve Travmatoloji Ana Bilim Dal Bakan Prof. Dr. Mahmut Nedim Doralla birlikte TBTAK destekli bir projede hayvanlar zerinde almalarn srdryor. Patent sreci tamamlandnda bu rn dnyada kkrdak doku yenilenmesine ynelik ticari olarak retilen nemli rnlerden biri olacak.

Hastalarn vcutlarna ameliyatla yerletirildikleri, daha sonra da vcutta bozunduklar iin bu tr biyomalzemelerin en yksek kalite standartlarna uymas gerekiyor. Malzemelerin retiminde partikl uzaklatrma, sinterleme (toz malzemeden nesneler retme teknolojsi), zc dkm gibi temel kimya mhendislii srelerinin yan sra gda sektrnde de ska kullanlan dondurarak kurutma (freeze-drying) gibi yntemler kullanlyor ve elde edilen rnler yaplarna gre gamma nlar, s ya da buhar yoluyla sterilize ediliyor. Dr. Aydn ve ekibi tm bu uygulamalarda yksek standartlar yakalayarak tm Avrupada geerli CE (Conformit Europenne) kalite standard belgesine sahip rnler retmeyi baarm.

Kemik Doku Hedefli almalar

Kemik doku mhendisliinde kullanlan malzemeler yenilenmeyi salama kapasitelerine gre osteokondktif, osteoindktif ve osteogenik olmak zere e ayrlyor. Osteokondktif malzemeler, malzemeyle temas halindeki kemik hcrelerinin blnp malzemenin eklendii hasarl blgeye yaylmasn salyor. Osteoindktif malzemeler vcuttaki kemik kk hcrelerinden yeni kemik hcresi retimini tetikliyor. Osteogenik malzemeler ise kemik dokunun bulunmad alanlarda bile kemik oluturabilme kabiliyetine sahip. zellikle osteoindktif ve osteogenik malzemeler, nano veya mikro dzeyde ilenen yzeyleriyle veya kemik hcrelerinin tutunmasn ve bymesini salamak zere eklenen proteinler veya protein paralaryla yeni kemik doku retimini tetikleme, bylece iyilemeyi hzlandrma amac tayor. Hacettepe niversitesi Biyomhendislik Ana Bilim Dal retim yesi Do. Dr. Halil Murat Aydn ve ekibi kalsiyum fosfat, kolajen ve biyobozunur polimerik malzemeler kullanarak gzenekli doku iskeleleri hazrlyor ve bu yolla yeni oluacak kemik hcreleri iin bir nevi ev salyor. Bu gzenekler damarlanmay ve hcrelerin yerleip metabolik etkinliklerini yerine getirmesini salayarak iyilemeyi hzlandryor. Bu malzemeler, ameliyattan sonraki birka ay iinde vcut tarafndan paralanyor ve zamanla yerini yeni oluan dokuya brakyor, bu ekilde ikinci bir ameliyata gerek kalmyor.

Do. Dr. Halil Murat Aydn, Ankara niversitesi Kimya Mhendislii Blmn bitirdikten sonra sonra 2000 ylnda Hacettepe niversitesi Kimya Mhendislii Blmnde yksek lisans eitimini, 2002 ylnda da Hacettepe niversitesinde balad doktora almalarn, biyomedikal teknolojinin tannm isimlerinden Prof. Dr. Erhan Pikin ile tamamlad. Doktora srasnda Avrupa Birlii Expertissues program kapsamnda hayvan modelleri kullanarak kafa travmalar sonucu kafatasnda oluan ke-

mik kayplarnda kullanlabilecek malzemeler zerine almalar yapt ve Tmleik Doktora derecesi ald. 2009 ylnda Marie Curie bursiyeri olarak gittii ngilterede Keele niversitesinde Prof. Dr. Ying Yang ve Prof. Dr. Alicia El-Haj ile kemik ve kkrdak doku mhendislii zerine yaynlar yapt. u anda Hacettepe niversitesi Biyomhendislik Ana Bilim Dalnda retim yesi ve aratrmac olarak grev yapyor ve BMT Calsis A..de doku mhendislii malzemelerinin retiminde danmanlk yapyor

27

Kemikler ve Kkrdaklar in Biyomalzemeler

<<<
.

Almay Bekleyen Baz Engeller

Kullanm Alanlar
Dr. Aydn ve ekibi tarafndan retilen osteoindktif malzemeler bata omurga sakatlanmalar, skolyoz (omurga erilii) ve ftk gibi omurga ameliyatlar olmak zere, di, ene ve kafatas cerrahisi gibi birok alanda farkl ekillerde kullanlabiliyor. rnein ftk, omurgann krlmas, eklinin bozulmas, omurga tmr veya enfeksiyon gibi durumlarda gerekebilen spinal fzyon ameliyatlarnda cerrahlar plaklar, vidalar ve kafesler gibi ek donanmlar kullanarak birka omurgay birbirine sabitliyor. te bu ameliyatlar yapay kemik iskelesi malzemelerinin en sk kullanld ameliyatlar. Cerrah st ve alt omuru kafes gibi bir yapyla sararak bu kafesin iini kalsiyum fosfat bazl, granller halindeki malzemeyle doldurarak yeni oluacak kemik hcreleri iin bir ev salam oluyor. Bu gibi ameliyatlarda belin esnekliinde kayp oluabiliyor, ancak sonuta omurgalarn iinde yer alan omurilik korunmu oluyor. Omurilik hasar felce neden olabildii iin de omuriliin korunmas byk nem tayor. Bu tr malzemelerle yaplan bir baka uygulama ise zellikle el ve ayak kemiklerinde grlebilen kist gibi oluumlarda, kaznan blgenin yerine macun kvamnda bir rnn ekillendirilerek yerletirilmesi. Bu tip ameliyatlarda hastann kendi leen kemiinden alnan paralar da kullanlabiliyor, fakat bu blgeden alnabilecek parann belli bir bykl gememesi gerekiyor, yoksa oluan kemik doku kaybndan dolay hastann beli kemer bile tutamayacak hale gelebiliyor. Di gibi kk blgelerde sorun yaanmyor, ama daha byk paralar gerektiren durumlarda macun kvamnda uygulanabilen yapay malzemeler cerrahlarn ok iine yaryor
28

Dr. Halil Murat Aydn, doku mhendisliinde bilim insanlarnn amas gereken risklere ve zorluklara dikkat ekiyor. rnein kemik doku mhendisliindeki nc malzeme eidi olan osteogenik malzemelerin ABDdeki bir rneinde, kemik doku retimini tetiklemek iin BMP (Kemik Morfojenik Proteini) isimli bir byme faktr kullanlm, fakat bu proteinin birtakm yan etkilere neden olabildii gzlemlenmi. Benzer ekilde her ne kadar hcre, byme faktr ve protein tabanl baz tedaviler umut vaat etse de u anda karlarnda hukuksal dzenlemelerle ilgili nemli sorunlar var. Yakn gelecekte, leri Teraptik Tbbi rnler (ATMP) olarak adlandrlan bu tr rnlerle ilgili dzenlemeler oluturulup retimlerine izin verilmesinin yolu alacak gibi grnyor. Kemik doku nakli gerektiren cerrahilerde eit doku kullanlabiliyor: Hastann kendisinden alnan doku, baka bir bireyden alnan doku veya hayvan kaynakl doku. Baka bireylerden alnan veya hayvan kaynakl dokularn hayli ok hastalk taramasn gemesi gerekiyor. rnein Trkiyedeki ve Avrupadaki srlardan alnan dokularn prion denilen ve deli danaya neden olan protein birikimlerini tama riski olduu iin ancak Yeni Zelanda gibi lkelerden, belli sertifikalara sahip yetitiricilerden alnan hayvansal dokular ve proteinler gvenilir oluyor. Bu doku nakillerine bir alternatif de hcresel terapi, yani hastadan alnan kemik ilii gibi bir dokudaki kk hcrelerin izole edilmesi ve hastada yeniden yaplandrlmak istenen blgeye verilmesi. Bu yntemler ok baarl sonular verse de uygulama aamalar epey zorlayc. Avrupada da Trkiyede de bu ekilde kk hcre izolasyonunu gerekletirecek ok sayda kurum olmad gibi, bu operasyonlar denetleyecek kurumlar arasnda henz bir uzlama da olmadndan, kk hcre kullanlan tedaviler henz yaygnlaamad. Dr. Aydn, doku mhendislii alannda Trkiyede ok deerli bilim insanlar ve nemli bir bilgi birikimi olduuna, Avrupann ok gerisinde olmadmza ve birok biyomalzemenin Trkiyede retilebileceine dikkat ekiyor ve kendilerinin de gelitirecekleri kkrdak rn ile dnya apnda bir patent almay hedeflediklerini hatrlatyor.

Murat Yldrm

Dr., Bilimsel Programlar Uzman,TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik Austos 2013

Hollandada Robot Futbolu

2050de Dnya futbol ampiyonu olacak lkeyi o zamana kadar hibir ampiyonun oynamad bir ma bekliyor. Bu ma iin 1997den beri hazrlanan yzlerce takmn en iyisi ile oynanacak bir oyun, gerek ampiyonu belirleyecek: Futbol oynayan robotlarn ampiyonu, ilk kez dnya ampiyonlarna kar.
larn kendi yaptklar robotlar yartrabildikleri kategoriler de. Geen yllarda RoboCupa farkl kategoriler eklenerek yarmaclarn futbol d alanlarda da yarmas salanm. rnein arama ve kurtarma almalar yaplrken insanlarn girmesinin sakncal olduu ortamlar iin robot tasarlamak bunlardan biri. Futbol liginde olduu gibi yine hem robotlar hem simlasyonlar yaryor. rnein deprem sonras ksmen km bir binaya girilerek arama almas yaplmas gibi senaryolar zerinden robotlar snanyor. Ayrca robotlarn ev ve iyeri ortamlarnda insanlara yardmc olabilmesi, hizmet edebilmesi iin tasarlanm kategoriler de var. Bu kategorilerde yaran takmlar genelde niversite, yksek lisans ve doktora rencileri ve tabii ki onlarn akademik danmanlar oluturuyor. Fakat RoboCupta daha dk ya gruplar da unutulmam. Kklerin yarabilecei futbol, kurtarma ve dans yarmalar da var. Buradaki yarmalar en az dier kategoriler kadar elenceli, ok sayda da seyirci topluyor. Boazii niversitesi takmla Trkiyeyi RoboCupta temsil etti. Prof. H. Levent Akn hem RoboCupta st dzey dzenleme kurullarnn yesi hem de iki takmn danman. Cerberus 2001 ylndan beri standart platform olarak adlandrlan, herkesin ayn ticari robotlar kulland kategoride Trkiyeyi yeil hallar zerinde temsil ediyor ve gemite birincilik ve ikincilik derecelerine ulam. RoboAkut 2002 ylndan beri Trkiyeyi her yl RoboCup kurtarma simlasyonlar kategorisinde temsil ediyor ve 2010da birincilii var. Boazii niversitesinden Do. Mehmet Akarn BRocks ve Yakndou niversitesinden Prof. Rahib Abiyevin NEUIslanders takmlar tekerlekli robotlarn yart kk robotlar kategorisinde Trkiyeyi ve Kbrs temsil ediyor. Yldz Teknik niversitesinden Yrd. Do. Srma Yavuzun Yldz adl takm, arama simlasyonlarnda son iki yldr ikinci oluyor. zel zmir Amerikan Kolejinden Rookie takm ve zel Takev Lisesi ROBOTAKEV ve ROBOTICA takmlar Eindhovenda Trkiyeyi baaryla temsil etti.

2011

de Trkiyede dzenlenen RoboCup, bu yl Eindhoven Hollandada gerekletirildi. Bu yl Eindhovendaki yarmalar 40.000 civarnda ziyareti ve yaklak 40 lkeden 2500 akn katlmc ekti. Dnya apnda bir proje olan RoboCup turnuvasnn amac futbol oynayabilen insans otonom robotlar yapmak ve tabii ki bu robotlardan kurulan takmn 2050 FIFA Dnya Kupas ampiyonunu yenmesi. Robotlarn her birisi otonom olarak kendi kararlarn verecek ve bir insan veya bilgisayar tarafndan ynlendirilmeyecek. Futbol, kitlelerin ilgisini robotlara ekmek iin kullanlyor. Ama ayn zamanda futbol malarnn srekli deien artlar robotlarn evre alglamas, deien evre artlarna uygun kararlar vermesi, grup olarak taktikler gelitirmesi ve bu kararlar ve taktikleri bireysel ve takm olarak uygulamas ve bu uygulamalarn snanmas iin ok elverili bir ortam. RoboCup sayesinde yapay zek, robotbilim ve ilgili baka alanlarda bilimsel gelime salanmas hedefleniyor. Bu yarmalarda elde edilen bilgiler ve bulgular dier RoboCup takmlarnn kullanmna alyor. Uluslararas bu organizasyonun yan sra Almanya, Portekiz, in, ran gibi lkeler kendi turnuvalarn dzenliyor. eitli boylardaki ve modellerdeki robotlarla oynanan futbol malarnn birok kategorisi bulunuyor. ki ve boyutta otonom robotlarn modellendii malar olduu gibi herkesin ayn model robotlar kulland malar da var. Tabii ki katlmc-

29

Emine Sonnur zcan

Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Neden Tatil Yaparz?

Geleneksel insann yaamnda alma, dinlenme ve elenme alkanlklarnn ihtiyalar erevesinde, kendiliinden birbiri iine gemi olmasna karn modern insann yaam, alma ve bo zaman diye iki zt kutba ayrlm durumda.

rapada atale fiilinden gelen tatil kelimesi tl olmak, bo olmak anlamn tayor. Tatil kelimesinin bugn bildiimiz anlamn, Sanayi Devrimi sonras endstriyel yaam artlar biimlendirmi. Gnmzde tatil yapmak deyince kiinin karlnda para kazanmayaca gezme, dinlenme, elenme, spor, ibadet gibi amalarla, yaad evre dnda baka bir blgeye yolculuk etmesi anlalyor. Birlemi Milletlere bal Dnya Turizm rgtnn 2013 verilerine gre 1950de 25 milyon olan uluslararas turist says 2012 ylnda 1 milyar 35 milyona ulam. 62 senede 41 kat artan uluslararas turist saysnn yan sra dnyadaki yerli turist says ise 2013 verilerine gre 5-6 milyar civarnda. Yukardaki parlak turizm rakamlarnda, ekonomik bymeyle artan doadan kopu, yabanclama ve yalnzlamann etkisi byk. Modern a ncesinde insann doup byd yerden ayrlp baka bir yere gitmesinin savunma, ticaret, eitim, salk, hac ibadeti gibi ok temel zorunluluklar dnda bir gerekesi olamazd. nk geleneksel insann topraa bal hayatnda alma, dinlenme ve elence birbirinden bamsz deildi. Daha nemlisi geleneksel hayat artlar yalnzl de-

il bir aradal gerektiriyordu. Dolaysyla alma gibi dinlenme ve bo zaman faaliyetleri de gruplar halinde yaplyordu. Buna karn gnlk hayatn sevdikleriyle ve yeterince zgr yaayamayan modern insan hayat yeterince sahici bulmuyor denilebilir. Modern insann hayat plan aa yukar belli: Emekli olunca bir sahil kasabasna ya da memleketteki evine yerlemeyi planlayan kii, kavumay umduu bu ideal hayatn provasn yllk tatilleriyle yapyor gibidir.

ngilizler iin tatil yapmak dnyalara deer!

ngilizler tatile harcadklar parann, tatil sonucunda kazandklar fiziksel ve ruhsal sala dedii, hatta harcamalarn kat kat karlad grnde. ngilterenin en byk salk hizmetleri vakf ve bir seyahat irketinin tatile giden 2845 ngiliz ile yapt anket, gnlk hayatn ruhsal ve fiziksel sala yapt olumsuz etkileri tatilin nasl giderdiine dair ilgin sonular ortaya koydu. 2012 ylnda yaplan almann sonularna gre tatil yapmak insan hayatna drt ana noktada katk salyor: Rutinin dna kabilmek Sevdii insanla yeniden iletiim kurma frsat bulmak Hayata yepyeni bir yn verebilmek Gevemek ve g toplamak Tatil yapmann aratrmayla tespit edilen bu faydalar sebebiyle olmal, ankete katlan ngilizlerin %32si edindikleri saln, harcadklar her bir kuruun 2-4 kat, %21i 5-7 kat, %27si 8-10 kat, %4 de 11 kat daha fazlasna deer olduunu syledi. Katlmclarn te ikisine yakn (%63), tatil gevemelerine frsat verdii iin fiziksel ve ruhsal salklar zerindeki en nemli etkiyi tatilin yaptn belirtiyor.

En az cretli tatil yapan 3. lkeyiz

Tatil ile salk arasndaki ilikiye ele almadan nce Trkiyenin ve dier lkelerin tatil karnesine ksa bir gz atalm: Trkiye resmi tatiller dhil ylda ortalama 25 gn ile 34 OECD lkesi arasnda en az tatil yapan nc lke. Malta 38 gn ile en ok tatil yapan lkeler sralamasnda birinci. kinci sradaki Fransada ise 36 gn tatil yaplyor. ABD ise en az tatil yaplan (18 gn) en gelimi lke konumunda. stelik ABDli alanlarn drtte biri cretli izin hakkna dahi sahip deil. Avrupa lkelerinde ise tatil yapmak bir gelenee dnm, rnein Fransz bir ii ortalama olarak senede ikiden fazla tatil yapyor.

30

Bilim ve Teknik Austos 2013

Katlmclarn yars tatile ei ya da sevdii kiiyle birlikte gitmi. Onlara gre tatilin en nemli faydas, kiinin sevdii insanla yeniden iletiim kurma frsat vermesi.

Tatil mr uzatyor, yorgunluu ve stresi azaltyor

ABDde yaplan bir aratrmann sonular senede en az bir kere tatile gitmenin mr uzattn ortaya koydu. 2012 ylnda New York Devlet niversitesinde gerekletirilen aratrma, 35 ve 57 yalar arasndaki 12.000 erkekle tatil alkanlklarna ilikin olarak yaplan bir ankete dayanyor. Sonular, senede en az bir hafta ie ara vermenin kiinin toplam lm riskini %20 azalttn kantlam oldu. Dier yandan, be yldr hi tatile kmam erkeklerde lm orannn ve kalp hastal riskinin yksek olduu anlald.

ABDdeki Framingham Heart Study isimli salk kuruluunda 2009da yaplan bir aratrmann sonular yukardakileri destekler nitelikte. Kalp hastal riski tayan 5209 yetikin 9 yl boyunca bilim insanlarnca takip edildi.

te yandan tatillerde yaplan etkinlikler de salk habercisi. Psychosomatic Medicine dergisinde 2009da yaymlanan bir makalede elenceli tatil etkinlikleri ile fiziksel ve psikolojik salk arasndaki ilikiler incelendi. %74 kadn 1399 kii zerinde yaplan anket almasyla, katlmclarn 10 ayr tatil etkinliine katlm ve nasl etkilendikleri deerlendirildi. Bunun sonucunda 1 ve daha fazla sayda etkinlie katlan kiilerin hibir etkinlie katlmayanlara gre hem fiziksel hem de ruhsal anlamda daha salkl olduu ortaya koyuldu. Katlmc bireyler hayat gven verici ve anlaml buluyor. Bu bireylerin arkada ve aile evresi daha geni, ayrca teolojiye ve metafizie daha meyilliler. Etkinliklere katlanlarn fiziksel salk gstergeleri de arpc sonular ortaya koyuyor: Tansiyonlar, kolestrol ve stres hormonu deerleri ve bel evresi kalnlklar katlmc olmayan bireylerinkinden daha dk.

Kaynaklar mer Ayta, Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 12, Say 1, s. 231-260, 2002. http://dtxtq4w60xqpw. cloudfront.net/sites/ all/files/pdf/unwto_ highlights13_en_lr.pdf http://www.cleveland. com/healthfit/index. ssf/2011/06/your_ vacation_is_crucial_to_ yo.html http://www.nuffieldhealth. com/fitness-andwellbeing/news/ the-importance-ofholidays-30-07-12 https://www. wisconsinmedicalsociety. org/_WMS/publications/ wmj/pdf/104/6/20.pdf http://www. psychosomaticmedicine. org/content/62/5/608.full http://www. psychosomaticmedicine. org/content/71/7/725.full

Aratrma sonular, 5 yl st ste hi tatil yapmayan erkeklerin kalp krizi geirme riskinin, ylda en az bir hafta tatil yapanlara gre %30 daha fazla olduunu gsterdi. Tatil yapmay bir yl aksatmak dahi kalp hastalklar riskini artryor. Tatil yapmayan kadnlarn kalp hastalklarna yakalanma riskinin ise ylda iki kere tatil yapan kadnlara gre 8 kat yksek olduu bulundu. Son olarak, ABDdeki Northwestern niversitesinden sosyal psikolog Prof. Adam Galinskynin 2011de yapt bir in-

celemeden bahsedelim. nsan beyninin neden tatile ihtiya duyduunu aratran profesr bulgularn yle zetliyor: Nasl ki bir skntmza arkadamzn getirecei zm bizimkinden daha objektif olacaksa, tatile ktmzda da geride braktmz hayat dardan bir bakla deerlendirebiliriz. te yandan dnyaya yerel kltrlerin gzyle bakmaya almak, bireyin farkndalk gelitirmesine yardm edebilir. Dahas farkl kltrleri, evreyi ve insanlar tanmak amacyla yaplan tatiller kiinin yaratcln ve yaam zevkini artracaktr.
31

brahim zay Semerci

Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Grnmez Silecek
Londradaki St. Pancras International tren istasyonu 1868de hizmete girmi. stasyon 2007de kapsaml bir yenileme geirmi. ats 17.000den fazla kendini temizleyen cam panelden ina edilmi. Kullanlan camn yzlm 10.000 m2den fazla.

Temizlik hepimiz iin nemli. Gelien teknoloji, insanolunun temizlikle de ilgili pek ok hayalini gerekletirmeye devam ediyor, ancak insanolunun isteklerinin ard arkas da gelmiyor. ok deil yzyl kadar nce insanlara amarlarn ve bulaklarn ykayan makinelere, hallarn spren elektrikli sprgelere, annda scak su salayan ofbenlere sahip olabilecekleri sylense herhalde pek ou daha ne isteriz derdi, deil mi? Son birka yldr yaygnlaan cam balkonlar grnleri ile beenilirken, kimi kullanclar sk temizlik gerektirdikleri ve temizlik esnasnda baz ksmlara ulamann zor olmasndan dert yanyor. u camlar kendilerini temizlese ne iyi olurdu diyorsanz bu ve benzeri durumlar iin teknoloji yine areler retiyor. Aslnda ilerlemekte olan teknoloji yakn bir gemiten beri bizlere kendini temizleyen malzemeler sunuyor. Bu tip malzemeler cam, boya, eitli seramik rnler ve hatta kumalara kadar geni bir yelpazeye sahip. Yazmz ise kendini temizleyen cam zerine. Kendini temizleyen camlarda kullanlan balca malzeme titanyum dioksit (TiO2) bileii. Titanyum dioksit uzun zamandr gne kremlerinde mor tesi (UV) n nleyici, boyalarda pigment, gda rnlerinde ise katk maddesi olarak zaten hayatmzda.

32

>>>

Bilim ve Teknik Austos 2013

Kendini Temizleyen Cam

Kendini temizleyen cam, bildiimiz camn zerine titanyum dioksit kaplanarak retiliyor. Hemen belirtelim, zerinde TiO2 kaplama olan camn bildiimiz cam ile grnte hibir fark yok. Beyaz bir boyar madde olan TiO2 effaf bir malzeme olan cam nasl oluyor da beyaza boyamyor? nk camn zerindeki TiO2 kaplamann kalnl sadece 15 nanometre. Bir sa telinin kalnlnn 60.000 nanometre olduunu dikkate alrsak bu kadar ince bir kaplamann gzle grlememesi pek de artc deil. Kendini temizleyen camn bildiimiz camdan farkl ilevi olmasnn temelinde nemli kimyasal iki zellik yatyor: Fotokatalitik tepkime ve hidrofilik olma zellii. Fotokataliz kimyasal bir olayn k etkisi ile ok daha hzl gereklemesidir. Fotokataliz ilemini gerekletiren kimyasal maddelere ise fotokatalizr denir. Suyu seven maddelere hidrofilik maddeler denir. Hidrofilik maddeler su moleklleri ile hidrojen ba oluturarak suyu tutar. Titanyum dioksit hidrofilik zellie sahip, iyi bir fotokatalizrdr. Gne nn cama temas etmesiyle birlikte cam yzeyindeki organik yapl kir, fotokataliz ilemiyle hzla karbondioksit ve su gibi daha kk molekllere ayrr.
Hidrofilik Maddeler: Hidrofilik olma zellii bir yzeyin slanma veya su emme eilimini anlatr. Hidrofilik yzeyler ve su moleklleri arasndaki ba u ekilde oluur: Su moleklleri arasndaki zayf hidrojen balar krlr ve hidrojen atomlar ile hidrofilik yzeyler ba yapar, bylece yzey slanm olur. Hidrofilik olmayan yani hidrofobik yzeyler ise su moleklleri ile ba yapamad iin su moleklleri birbirleriyle ba yapmaya devam eder ve damlalar oluturur.

Fotokataliz: Fotokataliz kendisi tepkimeye girmeyen ancak tepkimeyi hzlandran bir maddenin k vastasyla etkinletirildii tepkimedir. Kimyasal tepkimelerin hzn kla artran maddelere fotokatalizr denir. rnein klorofil doal bir fotokatalizr, TiO2 ise insan rn bir fotokatalizrdr. Klorofil su ve karbondioksiti oksijen ve glikoza dntrmek iin gne kullanrken, TiO2 organik maddeleri karbondioksit ve suya paralamak iin k ve su kullanr.

Burada belirtilmesi gereken nemli bir nokta da kirlerin etkin bir ekilde paralanmas iin gne gerektiidir, nk gne nn camdaki kiri paralama ilemini yapmasn salayan ksm, grnr ktan daha yksek enerjili, gzle gremediimiz mor tesi (UV) nlar. Hani yazn dikkat etmediimizde cildimizi yakan failler. Normal bir camn zerine yamur yadnda veya su tutulduunda suyun damlalar halinde cam yzeyde durduunu veya aa doru aktn grrz, ancak titanyum dioksitin hidrofilik zellii cama gelen su damlalarnn ince bir tabaka halinde cam yzeyine yaylmasna neden olur ki bu da fotokataliz ile daha basit molekllere paralanm, gevek yapl kir molekllerinin su ile ykanp gitmesini salar.

Niin Kendini Temizleyen Cam?

Kendini temizleyen cam bildiimiz camlardan ok daha uzun sre temiz kalabildii iin hem emekten, hem zamandan, hem de temizlik malzemelerinden byk tasarruf salar. Temizlik malzemelerinden elde edilen tasarruf nedeniyle ayn zamanda evre dostudur. Cam temizleme ilemleri ok daha seyrek yaplaca iin yaralanmalara ve daha kt sonulara neden olan kazalarn says da azalr. Ayrca bol zamanm var, temizlik yapmaktan zevk alyorum ve temizlik malzemesinden tasarruf yapmak umurumda deil diyen bazlarmzn yaad meknlarda bile cam at gibi ulalmas yle zor yzeyler vardr ki temizlik yine de ok dertli bir ura halini alabilir. Bu tip yerlerde de kendini temizleyen cam kullanlmas iyi bir zm olabilir.
33

Bilim insanlar almalarnda ou kez doadan ilham alr. Kendini temizleyen rnlerde de lotus bitkisinin kir tutmayan yaprandan esinlenilmitir.

Grnmez Silecek

<<<
Titanyum Dioksit (TiO2) Titanyum dioksit bileiinin endstriyel olarak pek ok kullanm alan var. Kozmetik rnlerinde ciltten yanstmak amacyla, gne kremlerinde mortesi nlarn cilt tarafndan sourulmasn nlemek amacyla kullanlr. Bilinen en beyaz maddelerden biridir. St rnleri ve baz ekerlemelerde daha beyaz bir grnm elde etmek iin pigment olarak kullanlr. TiO2nin krlma indisi yksektir. Pigmentin krlma indisi bydke rtcl de glendiinden, beyaz pigmentlerin en ok tercih edilenidir. Di macunlarnn ve baz ilalarn daha beyaz grnmesini salar. Pek ok eit gdada katk maddesi ve lezzet artrc olarak kullanlr. Uluslararas Kanser Aratrma Kurumu (IARC), fareler stnde yaplan aratrma sonularna gre uzun sre TiO2 li toz zerrecikleri solumak solunum yolu kanserine neden olduu iin TiO2yi potansiyel kanserojen madde snfna dahil etmitir. Ancak gda katk maddesi olarak az miktarda tketilmesi gvenli kabul edilmektedir.

Temizlik Maddelerine Veda Zaman m?

Peki, kendini temizleyen cam kullanrsak cam temizleme tarih mi olacak? Durum aslnda tam da byle deil, nk pek ok organik kir fotokatalitik tepkime sonucunda insan mdahalesi olmadan temizlenebiliyor. Ancak aratrmalara gre bu durum tm organik yapl kirler veya boya, tuz, sva gibi inorganik yapl maddeler iin geerli deil. Akla gelen baka sorularda var: Camlarn kapal ortamlara bakan dier yzeyi ne olacak? Her iki yzeyi de evlerimizin iinde bulunan kap ve oda camlar ne olacak? 10 yl akn sredir ticari olarak satlan bu camlarn reticileri dorudan gne gren yerlerde kullanlan camlarn su olmadan da kendini temizleyebildiini belirtse de, yamurla veya su tutarak ykanan camla ayn sonucu beklememek gerekiyor. Bununla birlikte bu tarz meknlardaki kendini temizleyen camlarn i yzeylerinin kirlenmesi normal camlara gre daha uzun sryor.

Kendini Temizleyen Camn Dezavantajlar:

Kendini temizleyen camlar normal camlardan ortalama %15-20 daha pahal, ancak mrlerinin normal cam kadar uzun olduu ve bu srede su ve temizlik maddelerinden yaplacak tasarruf dikkate alndnda bu maliyete deer gibi grnyor. Bol yamur alan blgelerde fotokatalitik tepkime sonucunda paralanan organik kirler birikmeden ykanyor, ancak uzun sre yamur yamayan zamanlarda cama arada bir su tutmak gerekebilir. Deniz kenarna ok yakn ev ve otellerin camlarna inorganik yapl tuz da temas edebilir. Ne yazk ki inorganik yapdaki kirler sz konusu olduunda cam kendini temizleyemiyor. Ayrca bu gibi durumlarda eer cam dikkat edilmeyip de sert (andrc) kimyasallarla temizlenirse zerindeki TiO2 kaplamann zarar grebilecei belirtiliyor.
Soldaki bildiimiz cam, sadaki ise TiO2 kaplanm, kendini temizleyen cam. (Soldaki resim) Titanyum dioksitin cama kazandrd hidrofilik karakter suyun cama yaylp akp gitmesini salar.

zetle kendini temizleyen cam, gne ve yamur ne kadar bolsa ilevini yerine getirmekte o kadar baarl. Bu nedenle evlerin d cephelerindeki pencerelerde, kaplarda, balkonlarda ve atlarda kullanlmas daha baarl sonular veriyor. Kendini temizleyen cam normal camdan ok daha uzun sre temiz kalabiliyor, ancak belirttiimiz gibi snrllklar da var. O yzden teknoloji her koulda kendini temizleyebilen cam retmeden sakn ha sabun ve deterjanlarnz pe atmaya kalkmayn!
Kaynaklar http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/3770353.stm http://www.selfcleaningglass.com/self-cleaning-glass.asp http://www.pilkington.com/products/bp/bybenefit/selfcleaning/how+it+works.htm http://www.thenakedscientists.com/HTML/content/interviews/interview/1046/ http://www.wisegeek.org/what-is-titanium-dioxide.htm http://www.wisegeek.com/what-is-hydrophilicity.htm

Normal cam

Kendini Temizleyen cam

Normal cam

Kendini Temizleyen cam

Normal camdan farkl olarak kendini temizleyen camda UV nlar cam zerine yapm olan organik yapl kir molekllerini daha kk molekllere ayrtrr.

Hidrofilik kaplama sayesinde cama temas eden su moleklleri tm yzeye yaylr ve kiri oluturan moleklleri ykayarak uzaklatrr.

Cam kendini nasl temizliyor?

1 UV n, titanyum dioksit kaplamaya arpnca TiO2deki elektronlar serbest kalr. 2 Serbest kalan elektronlar havadaki su moleklleri ile etkileime girer ve suyu hidroksil radikaline (OH) paralar. Hidroksil radikalleri, hidroksit iyonlarnn (OH-) hayli reaktif, ksa mrl ve yksz halidir.
34

3 Hidroksil radikalleri kirin yapsndaki iri molekllere saldrr, onlarn kimyasal balarn krar ve onlar kk ve zararsz maddelere ( H2O ve CO2 gibi) evirir. 4 Hidroksil radikalleri cama ayn zamanda hidrofilik zellik kazandrr. Yamur yadnda su moleklleri cam boyunca yaylr ve bir otomatik silecek gibi kiri ortamdan uzaklatrr.

zlem Ak kinci

Dr., Bilimsel Programlar Uzman,TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik Austos 2013

Selenyum Bakterilere Kar

Tbbi implantlarn enfeksiyona neden olmasn nlemek iin ite yeni bir yol: mplantlar vcuda yerletirmeden nce selenyum denilen doal antimikrobiyal element ile muamele edin.

olimerler, kemikleri desteklemek ya da birbirine balamak iin kullanlan implantlara ek olarak kateter ve solunum tpleri gibi tbbi gereleri de yapmak iin kullanlan en ideal malzemedir. Ancak bakteriler polimerin przsz yzeyinde oalmay severler,antibiyotiklere ve vcudun doal savunmasna diren gsteren yapkan bir biyofilm retirler. mplantn bu bakterilerden temizlenmesi iin hastalarn genellikle bir ameliyat daha geirmesi gerekir. Boston, Northeastern niversitesinden kimya mhendisi Thomas Webster kk selenyum paracklaryla kaplanan malzemenin bakteri kolonizasyonuna diren gsterdiini kefetti. Nanotechnology dergisinde yaymlanan almasnda polimerleri Staphylococcus aureus bakterisine kar selenyum ile kaplad. Aslnda vcudumuz eser miktarda selenyum ieriyor ve nemli birka enzimin bir bileeni olarak grev yapyor. Bu elementin kk bir miktar salkl bir diyetin paras olmasna ramen, yksek miktarlar zehir etkisi yapabiliyor. Bylece hem kanser hcrelerini hem de bakterileri ldryor.

SPL

Selenyum ile kaplanm polimer malzemelerde S. aureus bakterisinin oalma orannda azalma gzlenmi. Oklar bakterileri gsteriyor.
Kaplanmam silkon Se ile kaplanm silkon

Kaplanmam poliretan

Se ile kaplanm poliretan

Kaplanmam PVC

Se ile kaplanm PVC

Aratrmada tbbi gerelerin yaygn malzemeleri polivinil klorr (PVC), poliretan ve silikon polimerleri kullanld. ncelikle aratrmaclar her bir polimeri kk diskler eklinde kesti. Ardndan bu diskleri selenyum zeltisine batrdlar. Bylece disklerin yaklak %25inin yzeyi nanoparacklar ile kapland. En ok selenyum younluu srasyla PVCde, silikonda ve poliretanda tespit edildi. Sekiz saat Staphylococcus aureus bakterisine maruz brakldklarnda, selenyum ile kaplanm disklerde, kaplanmam disklere gre nemli derecede daha az bakteri tespit edildi. Bu bakteri trne ek olarak Webster selenyumun Staphylococcusun dier birka trn de etkisiz hale getirdiini grd. Webster ayrca selenyum ile kaplanan PVCnin gm kapl ticari PVCden daha etkili olduunu gzlemledi. Selenyum gmten stn olmasa bile Webster iki nedenden dolay selenyumu tercih ediyor. Birincisi gmn aksine selenyum vcutta doal olarak bulunuyor, ikincisi ise selenyum daha ucuz. Bir yetikin iin tanesi 2 dolar olan normal byklkte bir kateterin maliyetinin selenyum ile kaplanrsa 5 sent arttn syleyen Webster gm ile kaplanan

Phong Tran, Thomas Webster

bir kateterin maliyetinin ise 100 dolar olduunu belirtiyor. Webster u an selenyum ile kaplanm ve bakterilere maruz braklan implantlara farelerin verdii tepkiyi aratryor. Selenyumun petri kabnda deil, canl hayvanlarda enfeksiyonlar nlediini kantlamaya alyor. Eer baarl olursa kaplanm implantlar daha byk hayvanlarda, rnein koyunlarda denemeyi ve ardndan insanlarda kullanm iin FDAdan onay almay umuyor. Eer hayvan deneyleri baarlyla sonulanrsa Webster selenyum ile kaplanm tbbi aralarn 5 yl iinde pazara sunulacan mit ediyor. Webster selenyum sayesinde zellikle hastaneler gibi tehlikeli enfeksiyonlarn kolayca yayld yerler iin bakteri iermeyen yzeyler oluturulabileceini dnyor. Kt havlu, kap kolu gibi aklnza gelebilecek her eyi selenyumla kaplamay baladklarn belirten Webster, bu selenyumlu yzeyler sayesinde ilk kez bulunduunuz bir ortamda bakterilerin bulamasndan korkmaya gerek olmayacan sylyor.
Kaynak Tran, P. A., Webster, T. J., Antimicrobial selenium nanoparticle coatings on polymeric medical devices, Nanotechnology, Cilt 24, s. 1-7, 2013. 35

Mahir E. Ocak
Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Arlksz Ortamlarda Yaplan Bilimsel almalar

Elektromanyetik, zayf ve gl etkileimlerle birlikte doadaki drt temel etkileimden biri olan ktleekimi gnlk hayatmzn ayrlmaz bir paras. Etkileimin iddeti asndan bakldnda dier kuvvete gre ok daha zayf olmasna ramen, Dnyann devasa ktlesi bizi yeryzne sk skya balar. Normal koullar altnda yaplan deneyler de tabii ki ktleekimi tarafndan etkilenir. Ktleekimi deney koullarnda ou zaman istenmeyen bir kuvvettir. nk bu kuvvet, Dnyann muazzam ktlesinden kaynaklanan yksek iddeti dolaysyla, deney ortamnda gzlenmek istenen asl etkileimlere baskn gelir ve onlarn gzlemlenmesini engeller.
Dnya zerinde ktleekiminin etkisinden byk lde kurtulmak eitli ekillerde mmkn olur. Yksek bir kuleden serbest dme bu yntemlerin bir rneidir. Bu yntemde arlksz ortamda bulunma sresi kulenin yksekliine bal olarak deiir. rnein NASA Lewis Aratrma Merkezindeki iki dme tesisinden 132 metre yksekliinde olan dk yerekimli ortamda 5,2 saniye kalmay salarken, 24 metre ykseklikte olan dier kule iin dk yerekimli ortamda kalma sresi sadece 2,2 saniyedir. En uzun sre dk yerekimli ortamda kalmay salayan tesis ise Japonyadadr. Eski bir maden kuyusundan dntrlen 490 metre yksekliindeki tesiste dk yerekimli ortamda kalma sresi yaklak 10 saniyedir. Parabolik bir rota zerinde hareket eden uaklar da ksa sreler iin dk yerekimli ortamda kalmay salar. ki, saatlik bir uu srasnda 15er saniyelik ksa periyotlarla yaklak krk kez dk yerekimli ortamda kalmak mmkndr. Bu hareketler srasnda bir cismin arl yer yzeyindeki arlnn yaklak %1ine der. Roketlerde de ayn ekilde dk yerekimli ortam yaratabilir. Uuu srasnda birka dakika sreli dk yerekimli ortam yaratan roketlerde, bir cismin arl yeryzndeki arlnn yz binde birine kadar der. Sz edilen yntemlerin tamamnda dk yerekimli ortamda kalma sresinin hayli ksa olduu grlyor. Dk yerekimli ortamda daha uzun sre kalmak Dnya etrafnda dnen uzay aralar ile mmkn. Esasen uzay aralar da kulelerden braklan cisimler gibi Dnyann merkezine doru ekilir. Fakat bir kuleden serbest den cisimlerin aksine, sahip olduklar yatay hz ve Dnyann erilii

Uluslararas Uzay stasyonu

ilimsel almalarda, ktleekiminin istenmeyen etkilerinden kurtulmak, deneyleri arlksz ortamlarda yapmakla mmkn. Serbest hareket eden bir cisim, serbest hareket etmesini nleyen herhangi bir engelle karlamad srece ktleekimini hissetmez. Zaten ktleekimini uzay-zamann dokusuna katan genel grelilik kuramnda da, hibir engelle karlamadan ktleekimi etkisinde hareket eden cisimler serbest olarak tanmlanr. Dolaysyla, bir cismin arlksz olmas bo uzayda hareket etmesi ile mmkndr. Tamamen bo olmasa bile dk younluklu ortamlarda hareket eden cisimler ise ortamn younluuyla orantl olarak, ktleekimini ok daha dk iddette hisseder.

36

thinkstock

><
sayesinde Dnyaya dmeden yrngede kalabilirler. Uzay aralarnn yrngede bulunduu ykseklikteki dk madde younluu hayli yksek derecede dk yerekimli ortam yaratr. Gemite, uzay mekikleri kullanlarak ok sayda bilimsel alma yapld. rnein 1982 ylnda dk yerekimli ortamda deney yapmak iin uzay mekii kullanmaya balayan NASA, bu almalarna halen devam ediyor. Aratrma yaplan alanlar hayli eitli. Mesela 1992 ylnda on drt gnlk bir uu gerekletirilen ABD Dk Yerekimi Laboratuvar-1 projesinde, mekikte 31 ayr deney iin malzeme vard. Deney malzemeleri arasnda uzay ivme lm sistemi, kristal bytme frn ve damla fizii modl de vard. Aratrmaclar kristal bytme frnn drt ayr yar iletken malzemenin kristallerini bytmek iin kulland ve Dnya zerinde bytlm en iyi kristallerden de daha az kusur ieren kristaller bytebildi. Damla fizii modlnde ise damlalar ses dalgalar ile konumlandrld ve kullanld. Yaplan gzlemlerde yzey gerilimlerinin damlalarn eklini kuramsal tahminlere uygun bir ekilde kontrol ettii grld. Yine 1992 ylnda, bu kez NASA ve Japonya Ulusal Uzay Geliim Ajans (NASDA) tarafndan ortaklaa yrtlen bir almada malzeme bilimi, akkanlar mekanii ve insan biyolojisi zerine deneyler yapld. 1994 ylnda on drt gnlk bir uu srasnda ksenonun sv ve gaz halleri arasndaki salnmlar kritik akkan k salma deneyleri ile incelendi ve yeryznde yaplan en iyi deneylerden bile yz kat daha kesin sonular elde edildi. Her ne kadar uzay mekikleri ile yaplan uular deney yapmak iin serbest dme kulelerinden ya da parabolik rota takip eden uaklardan ok daha uzun bir sre salasa da, on be gn civarnda sren bu uularn uzun sreli bilimsel almalar iin yeterli olmad ak. Dk yerekimli ortamda daha uzun sre deney yapabilmek amacyla uzayda bir laboratuvar kurulmas dnld ve yllar nce bu konuda almalar balad. 1998 ylnda oluturulmaya balanan Uluslararas Uzay stasyonu (International Space Station, ISS) be uzay ajansnn katklaryla 2011 ylnda tamamland. ISSnin kurulmasna katkda bulunan uzay ajanslar Kanada Uzay Ajans (Canadian Space Agency, CSA), Avrupa Uzay Ajans (European Space Agency, ESA), Japon Uzay Aratrma Ajans (Japan Aerospace Exploration Agency, JAXA), Amerikan Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi (National Aeronautics and Space Administration, NASA) ve Rusya Federal Uzay Ajans Roscosmostur. Yeryznden yaklak 350 kilometre yukarda, saatte yaklak 28.000 kilometre hzla dnen ISSnin iinde NASAya ait 13, ESAya ait 11, JAXAya ait 10 laboratuvar var. Bunlara ek olarak uzay istasyonunun d ksmlarnda JAXAya ait 10, NASAya ait 8 ve ESAya ait 4 platform bulunuyor. ISSde u ana kadar yaplan ve ileride alma yaplabilecek konular arasnda fiziksel bilimler, biyoloji ve biyoteknoloji, malzeme bilimi, robotbilim ve iletiim de saylabilir. ISSde yaplan almalara ilikin bilimsel dergilerde yaymlanan makalelerde varlan sonulardan bazlar unlar:

Bilim ve Teknik Austos 2013

Uluslaras uzay istasyonunda yaplan bir beslenme deneyi

SPL

Salmonella mikroplarnn ldrclnn uzayda artt gzlemlendi, yeni alar gelitirmesi konusunda yeni bir yaklam gelitirildi. Testis kanseri tedavisinde kullanlmaya aday yeni bir tedavi yntemi gelitirildi. Klcal ak deneyleri ile akkanlarn uzaydaki hareketini modelleyen denklemler bulundu. Beslenme almalar sonucunda omega-3 ya asitleri ynnden zengin diyetler, kemik kaybnn azalmasyla ilikilendirildi.
Kaynaklar http://www.nasa.gov http://www.esa.int http://www.jaxa.jp http://www.asc-csa.gc.ca/eng/ http://www.roscomos.ru 37

Bayram Tekin
Prof. Dr., ODT Fizik Blm

Radyoaktiviteden Atom Bombasna

kinci Dnya Savann bitimine bir yl kala, 1944 ylnn Aralk aynda, ABD adna casusluk yapan beyzbol oyuncusu Morris Moe Berg, o srada Zrihte bir seminer verecek olan Werner Karl Heisenbergi takip etmekle grevlendirilir. Moe Berg sradan bir beyzbol oyuncusu deildir, Princeton ve Columbia niversitelerinde hukuk okumutur ve ngilizce haricinde 7 dil konumaktadr. Belinde silah ile Heisenbergin seminerine girer. Kendisine verilen grev udur: Heisenberg atomdan enerji elde etmekle ilgili herhangi bir ey sylerse, bu byk fizikiyi vuracaktr. Heisenberg o seminerde, sonradan ok popler olacak olan S-matrisi kuramndan bahseder. Berg seminerin ardndan Heisenbergin peine taklr ve otel odasna kadar gider. ok iyi Almanca konutuu iin Heisenberg kendisinden phelenmez. Berg sorular ile Heisenbergi zorlamasna ramen, atomdan enerji elde edilmesi konusunda bir ey renemez ve Heisenbergi serbest brakr.

Wilhelm Rntgen
38

eisenberg yukardaki olay yaadnda 43 yandadr ancak henz 24 yanda iken kuantum mekaniinin ilk hali olan matris formlasyonunu bulmu,26 yanda iken Belirsizlik lkesini yaymlam,31 yanda Nobel Fizik dl alm byk bir fizikidir. kinci Dnya Sava srasnda Almanya iin nkleer enerji ve nkleer silah aratrmalar yapmaktadr ve bu durum mttefik kuvvetleri endielendirmitir. Nitekim Almanlarn nkleer silah konusunda ulat bilgi dzeyini renmek iin, mttefik kuvvetler 1945 ilkbaharnn sonunda Epsilon Operasyonu erevesinde Heisenbergin ve nkleer fisyonu bulan Otto Hahnn da aralarnda olduu 10 Alman bilim insann ngilterede, Cambridge yaknlarnda bir iftlik evinde 6 ay hapsetmi ve bu bilim insanlarnn btn konumalar evin altna yerletirilen mikrofonlarla gizlice kaydedilmitir. Bu konumalarn tm ierii 1992 ylnda yaymlanmtr.

thinkstock

>>>
Almanyann kinci Dnya Sava esnasnda atom bombasn neden yapamad tartmas uzun ve etrefilli bir tartma olsa da iin z udur: Heisenberg bomba yapm iin gereken kritik ktleyi saflatrlm 500 kg uranyum-235 olarak yanl hesaplam ve bu miktar elde etmenin mmkn olmayacan dnerek, bomba yapm konusunda istekli davranmamtr. Heisenbergin rencisi, Almanyadan ngiltereye kaan Rudolf Pierels de gerekli kritik ktleyi 1 kg olarak yine yanl hesaplamtr. Gerekte bu deer 50 kg civarndadr. Pierels ve ngiltereye kaan Otto Robert Frischin 1940 ylnda yapt bu hesap nce ngiltere hkmetini ardndan da 1941 ylnda ABD Bakann harekete geirmi ve en nihayetinde maalesef uranyum bombas (64,1 kg %89 saflatrlm uranyum) yaplm ve 6 Austos 1945te Hiroimaya atlmtr. 9 Austos 1945te Nagazakiye atlan bomba pltonyum bombasdr ve biraz daha farkl bir mekanizma ile almaktadr: 6,2 kg pltonyum kullanlmtr. Pltonyum ilk defa 1941 ylnda Berkeley niversitesinin laboratuvarnda oluturulmu, bomba olma potansiyeli hemen anlaldndan, kurulan reaktrlerde retimine balanm ve 1945 yazna yetitirilmitir. Her iki bombada da sadece yaklak 1 gram kadar ktle enerjiye dnmesine ramen yaklak 20 bin ton TNT patlaycsna denk bir ykm gc ortaya kmtr. ti, deney dzeneini kaln nesnelerle rtmesine ramen ieride oluan nlar darya kaabiliyordu. Bu nlarn ne olduuna dair bir fikri olmadndan bunlara X-n ismini verdi ve ilk gzleminden 2 hafta sonra, her romantik fizikinin yapaca gibi, X-nyla einin elinin bir fotorafn ekti. (Ei bu resimden rkp kendi cesedimi grdm demitir.) Wilhelm Rntgen hayli mtevazi bir insand, X-nlarn kefedince birdenbire mehur oldu. Ancak ok fazla tannmak istemediinden sadece bir defa rportaj verdi. lk Nobel Fizik dl 1901 ylnda Rntgene verildi.
Anna Bertha Rntgenin eli (1895)

Bilim ve Teknik Austos 2013

Paris Doa Tarihi Mzesi mdr Antoine-Henri Becquerel mzedeki bir ksm minerallerin ve talarn X-n yayp yaymadna bakmaya balad. Aslnda hayli doru bir aratrma yolu semiti kendisine. Becquerelin hem dedesi hem de babas vakti ile ayn mzede mdrlk yapm ve k yayan talar, mineraller, tuzlar konusunda detayl almalar yapmlard. Bulduklar ey u idi: Gne na tabi tutulmu bir ksm talar aldklar farkl bir dalga boyunda hemen geri veriyorlard (floresans). Bir ksm talar ise gne na maruz kaldktan sonra karanla gtrlseler bile bir sre, bazen saatlerce k yaymaya devam ediyorlard (fosforesans).

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Fluorescent_minerals_hg.jpg

Baz floresans mineraller

Becquerelin srar
Becquerel, o zamanlar sadece seramikleri ve camlar renklendirmek iin kullanlan uranyumun X-n yayabileceini dnd. Uranyumun hayli yksek fosforesans zelliini Becquerelin babas kefetmiti. Gne nda bir sre tuttuu uranyum tuzlarn siyah ktlara sarp fotoraf filmlerinin yanna koydu. Gerekten de uranyumdan kan nlar fotoraf filmini renklendirdi. Becquerel deneyine uzun sre devam etti; ekmecesinden 1 yl hi karmad uranyum tuzlarnn hl fotoraf filmini renklendirdiini grnce ard. Fosforesans zelliini bu kadar uzun sre koruyan bir mineral yoktu. Becquerel dier minerallerde fosforesansn nasl yok edileceini biliyordu: Bu mineralleri karanlkta deiik kimyasal srelerden geirip asitlerle eritecekti.
39

Her ey X-nlar ile balyor

Aslnda kinci Dnya Savandan nceki 50 yl iinde radyoaktivitenin kefi, periyodik tablonun ve atom ekirdeinin anlalmas, son derece masum ve bilim tarihi asndan ok ilgin bir sreti. 1900ler yaklarken pek ok bilim insan gibi Wilhelm Conrad Rntgen de iinde younluu ok dk gaz olan cam tpleri elektrik akmna tabi tutuyor ve gazn nasl elektriksel olarak boaldn inceliyordu. 8 Kasm 1895te kazara ok ilgin bir ey kefetti: Deney cihazn (vakum tpn ve bobinleri) tamamen rtt halde gazn boalmas esnasnda hayli uzakta bir aydnlanma grd. Deneyini defalarca tekrar et-

19. Yzylda grnmeyen nlar

Pek ok bilim insan X-nlarnn ne olduunu ve kaynan anlamak iin aratrmaya balad. unu hatrlamakta fayda var: X-nlar kefedildiinde henz, elektron dhil, hibir temel parack kefedilmemiti. Grnen n haricinde kzltesi (William Herschel, 1800) ve mortesi n varl biliniyordu (Johann Wilhelm Ritter, 1801). Bir de James Clerk Maxwellin 1867 ylnda kuramsal olarak ngrd, Heinrich Hertzin 1887de deneysel olarak bulduu radyo dalgalar biliniyordu.

Radyoaktiviteden Atom Bombasna

Pierre-Madam Curie

Ancak uranyum bu sre sonunda da etkinliini kaybetmedi. Becquerel X-nlarn ararken radyoaktiviteyi bulmutu ancak farknda deildi. O sralarda Marie Curie doktora tezi iin konu aryordu ve Becquerelin bulduu nlar daha detayl incelemeye karar verdi. Inlarn zelliklerini, hayli kaba olan fotoraf teknii yerine elektriksel tekniklerle inceleyecekti. Madam Curienin piezoelektrik kristal kullanarak elektroskop yapan kocas Pierre Curie bu konuda uzmand. Curieler hayli youn ve yllarca sren tehlikeli bir alma sonunda hem radyoaktiviteyi kefettiler hem de bu srete radyoaktif iki element buldular ve bu elementleri polonyum ve radyum olarak isimlendirdiler. Madam Curie henz doktorasn almadan, 1903 ylnda Becquerel ve Pierre Curie ile birlikte Nobel Fizik dln ald. Madam Curie 1911 ylnda Nobel Kimya dln de alp bilim tarihinde mstesna bir yer alacakt. 1 Curie (Ci) = 1 saniyede 37 milyar etkinlik, radyasyon birimi olarak kabul edilmitir, bu da 1 gramlk radyumun bir saniyedeki etkinliine yakndr. Yani bir saniyede 1 gram radyumun 37 milyar tanesi bozunmaktadr. Bu ok yksek bir rakam olduu iin, ounlukla dier bir etkinlik birimi olan Becquerel (Bq) kullanlr 1 Bq, 1Cinin yaklak trilyonda yirmi yedisi kadardr.
40

Atomun Kefi
Radyoaktivitenin kiflerinin radyoaktivitenin ne olduunu hemen anlamas mmkn deildi, nk atom ekirdei kefedilmemiti. Bu yzden 1 gram radyumun radyoaktivitesi ile 10 kg buzu eritecek kadar sy nereden bulduu sorusu onlar iin ok ciddi bir soru idi. Ener-

jinin radyoaktivitede korunmad iddiasndan tutun da, radyoaktif elementlerin esir maddesinden srekli enerji topladna dair kuramlar ne srlyordu. Doru aklamalar Ernest Rutherford ve rencilerinin atom ekirdeini (1911) ve ntronu (1932) bulmas ile geldi. 1905 ylnda zel grelilik kuram bulunmu ve maddenin enerjiye dnmesinin mm-

Birinci Dnya Savann banda (1914), Alman askerlerinin ksa bir sre iinde Parise girecei endiesiyle, Madam Curie laboratuvarndaki 1 gram radyumu kurundan bir kap iine koyarak trenle Bordeux ehrine gtrr ve bir bankada kasaya koyar. 1915 ylnda kasadan radyumu alp kanser tedavisinde kullanlmasn salar. Sava sonunda radyumu bittii iin aratrmalarna devam edemez. 1920 ylnda ABDli gazeteci William Brown Meloney Madam Curie ile bir
http://radiology.rsna.org/content/223/2/299.long

rportaj yapar ve kendisine 1 gram radyum alabilecek kadar para toplamay vaat eder. 1 gram radyum o zamann paras ile 100 bin dolardr (gnmzde bu parann alm gc karl 1,2 milyon dolardr). Gazeteci bu paray toplar, 1921 ylnn ilkbaharnda Madam Curie ABDye gider ve ABD Bakan Warren G. Hardingden 1 gram radyumu trenle alr.

Marie Sklodowska Curie Bakan Warren G. Harding ile Beyaz Sarayda, 20 Mays 1921 (The Library of Congressin izniyle)

>>>
X-Inlar Trkiyede X-nlarnn kefinin heyecan ksa bir sre iinde btn dnyay sarmt. Nesnelerin iini gsterebilen yeEsat Feyzi 1901de

Bilim ve Teknik Austos 2013

Fisyon
Ntronun kefi bir r amtr, insanlar atom ekirdeindeki enerjinin ortaya karlp kullanlmas gerektiini konumaktadr. Ancak neredeyse atom ekirdeinin patentine sahip olan Rutherford 11 Eyll 1933 ylnda yapt, gazetelere de yansyan mehur bir konumasnda atom ekirdeindeki enerjiyi samann mmkn olmadn syler. Leo Szillard, Almanyada ykselen Nazi rejiminden kap ngiltereye yerlemitir. Daha nce Albert Einstein ile yeni bir buzdolab sistemi ve iitme cihaz gelitiren ve patentlerini alan Szillard, gazetelerden bu konumann metnini okur ve kendi kendine u soruyu sorar:

ni bir fotoraf tekni- 27 yanda vefat eder. i olarak X-nlarnn potansiyel uygulamalar ok akt. rnein Trkiyede o zaman henz uzmanln yapmakta olan Dr. Esat Feyzi 1896 ylnda X-n fotoraflar ekmeye balad. 1897 ylnda Trk-Yunan savanda, savan her iki tarafnda da X-n cihazlar askerlerin vcutlarndaki krklarn ve mermi/arapnel paralarnn tespiti iin kullanlyordu.
1897 ylnda Boyabatl er Mehmet X-n cihaz nnde

kn olduu anlalmt. Sonraki 25 yl boyunca atomun nasl altn, nasl emdiini ve yaydn anlamak iin kuantum fizii gelitirildi. Atomun yarap grebileceimiz en kk eyden 1 milyar kat kk, ekirdeinin yarap ise atomunkinden yz bin kat kktr. Atom ekirdeinde etkin iki kuvvet vardr: Elektrik ykleri arasndaki elektromanyetik kuvvet ve gl nkleer kuvvet. Her ne kadar elimizde atom ekirdeini anlamamz salayacak gl etkileimin denklemleri olsa da, bugn dahi atom ekirdeinin btn zelliklerini bu kuramla hesaplayamyoruz. Dolaysyla nkleer fiziin douu olarak kabul edebileceimiz ntronun kefinden atom bombas yapmna kadar geen srede, atom ekirdei ve radyoaktivite ile ilgili hesaplamalarda Heisenberg gibi byk fizikilerin hata yapmalar son derece normal. Tabii ki artk bugn radyoaktivitenin ne olduunu biliyoruz: Baz ekirdekler kararsz (dik duran, ancak potansiyel enerji kaybedip yatay duruma gemek isteyen bir kitap gibi), daha kararl hale gelebilmek iin yksek enerjili gama nlar, alfa paracklar (helyum atomunun ekirdei) ya da beta paracklar (elektron) frlatyor. Son iki sre nedeniyle periyodik tabloda yerleri deiiyor. Eski simyaclarn temel sorusu, elementler aras ge-

i olup olmad idi, bunun mmkn olduunu artk biliyoruz. Klasik fiziin kurallar ile bunu anlamak mmkn deil, ama kuantum fizii ile radyoaktiviteyi ve periyodik tablodaki geileri veya izotop bozunmalarn anlayabiliyoruz.
ntron fisyon rn

6 NOBEL dll Aile

1935 ylnda, Madam Curienin vefatndan bir yl sonra, Madam Curienin kz Irne Joliot-Curie ve kznn kocas Frdric Joliot-Curie yapay radyoaktiviteyi keifleri nedeniyle Nobel Kimya dln alm ve bylece Curie ailesinin radyoaktivite almalarndan toplam 5 Nobel dl olmutur. in ilgin bir taraf da udur: Curie ailesinin fert-

ntron

ntron

leri maruz kaldklar radyasyon nedeniyle erken yalarda hastalanp lmtr. Yz yl sonra Madam Curienin defterleri hl tehlikeli dzeyde radyoaktif materyal ieriyor. Ayrca Birinci Dn-

hedef ekirdek fisyon rn ntron

ya Savanda Madam Curie ve kz Irne arabadan bozma, kendi yaptklar gezici radyoloji laboratuvarnda gnll olarak alt ve youn bir ekilde X-nna maruz kald. Pierre Curie 1906 ylnda daha 47 yandayken talihsiz bir kazada bir at arabasnn altnda kalarak ld. Madam Curienin radyoaktivite zerinde almayan ikinci kz yazar ve piyanist Eve Curie uzun yaad ve 2007 ylnda ld. Evein Nobel dl yoktu, ama kocas Henry Labouisse UNICEF adna 1965 ylnda Nobel Bar dl ald. Bylece ailedeki Nobel says 6ya kt!

Rutherfordun rencisi James Chadwick Birinci Dnya Savanda Almanyada hapse der ama oradayken dahi deneyler yapmaya devam eder. Sava sonunda serbest kalp ngiltereye dndkten sonra da uzun sren almalar neticesinde ntronu kefeder. Chadwick 1935te Nobel Fizik dln alr ve kinci Dnya Sava srasnda da atom bombas yapm iin ABDye giden ngiliz bilim insanlarnn liderliini yapar.

41

Radyoaktiviteden Atom Bombasna

Yangn Alarm Cihazlar

Bir ksm yangn alarm cihazlarnda yar mr 432 yl olan amerikyum-241 elementi kullanlr. Bu element 1944 ylnda ABDde atom bombas almalar esnasnda bulunmutur. Yangn alarm cihaznda 1 gramn 5000de biri kadar bulunan amerikyum, alfa paracklar ve dk enerjili gama nlar yayar. Amerikyum kullanan yangn alarm cihazlarnn temel alma ilkesi yledir: Yaylan alfa paracklar oksijen ve azot gazlarna arpar ve onlar iyonize eder. Uygulanan hafif bir elektrik alan nedeniyle daimi bir akm oluur. Ancak ortamda ate varsa ve duman kyorsa bu ykler dumandaki paracklara yapr, akm durur ve alarm alar.

tentini almak iin bavurur ve bu patentin sadece ngiliz ordusuna verilmek zere, gizli tutulmasn ister. Ardndan ABDye giden Szillard deiik niversitelerin fizik blmlerinde alan byk deneysel fizikileri bu srecin mmkn olduuna ikna etmeye alr. Ancak kimse Szillarda inanmaz, nk henz fisyon (ekirdein paralanmas) bulunmamtr.

Enrico Fermi ve ilk zincirleme tepkime

1934 ylnda talyan fiziki Enrico Fermi ntronlar ar atom ekirdeklerine arptrarak daha ar (uranyum tesi) ekirdekler oluturmaya alr. Nitekim bu deneyler sonucunda periyodik tabloda eksik olan uranyumdan ar, yeni 2 element bulduunu iddia eder (hatta bunlara ausenium ve hesperium isimlerini verir!). Bu bulularndan dolay kendisine 1938 Nobel Fizik dl verilir. Fermi, ei ile birlikte dl alr ve bir daha Mussolininin talyasna dnmez, ABDye gider. Orada atom bombasnn yapmnda ok nemli rol oynar: 2 Aralk 1942de Chicago niversitesinin stadyumunun altndaki bir squash kortunda kendiliinden devam eden ilk zincirleme tepkimeyi gerekletirir. Elde edilen g 0,5 Watttr, bir ampulu yakamaz, ama deneysel olarak atom ekirdeinden enerji elde edilebilecei gsterilmitir. Peki Fermi 1934 ylnda gerekten ne bulmutur? Fermi aslnda daha ar ekirdekler deil ekirdek blnmesini (fisyonu) bulmu, ama bunu fark edememitir. Ferminin ausenium ve hesperium diye isimlendirdii elementler daha sonra sava esnasnda Ber-

keley niversitesinin laboratuvarnda bulunmu ve neptnyum ve pltonyum olarak adlandrlmtr. Fermi fisyonu bulduunu anlayabilseydi kinci Dnya Sava nasl olurdu bilmek mmkn deil, ama bomba yllar nce Avrupada yaplabilirdi. 22 Aralk 1938de Alman bilim insanlar Ohto Hahn (daha sonra Heisenbergin Cambridgede hapishane arkada olacaktr) ve Fritz Strassmann, Ferminin idda ettii gibi uranyum tesi elementleri elde etmek iin ntronlar uranyum ekirdeine arptrdklarn, ama daha ar ekirdek yerine periyodik tablonun ortalarndaki elementleri grdklerini akladlar. Yllardr Otto Hahn ile beraber deneyler yapan ama o sralar svee kam olan Lise Meitner ve yeeni Otto Frisch, Otto Hahndan aldklar bu haber stne hemen bir kuram gelitirdi ve bir biyolog arkadalarndan rendikleri fisyon szcn ilk defa kullanarak, ekirdein iki paraya blnebileceini gsterdiler. Yazdklar makaleyi bir dergiye gnderdiler ve Niels Bohra da kimseye sylememesi art ile bulduklar sonucu sylediler.

yle bir sre dnelim ki bu srete atom ekirdeine 1 ntron girsin, 2 ntron ve biraz da enerji aa ksn. Yksek miktarda bir enerji aa kmas iin bu srecin ka defa tekrar etmesi gerekir? Szillard zincirleme tepkime adn verdii bu srecin 80 basamakta ve ok ksa bir srede 1 kg materyalin ekirdeinden yksek miktarda enerji aa karacan hesap eder (280 yaklak 1024 = 1 kg uranyum). lk i olarak bu son derece soyut dncenin pa-

Aslnda ekirdein yava giden ntronlarla paralanabilecei dncesini ilk defa 1934 ylnda Ida Noddack isimli bir bilim kadn ortaya att, ancak bu iddiaya kimse inanmad. nk bu iddia biraz yava giden bir kirazn kendisinden 240 kat byk bir Diyarbakr karpuzuna arpp onu ikiye blmesine benziyordu.

Karbon-14n yar mr 5730 yldr. Karbon-12 ise kararl bir elementtir ve su karldktan sonra insan vcudunun %62sini oluturur. Atmosferde ve vcudumuzda karbon-14n karbon-12ye oran yaklak trilyonda 1,3 kadardr. Vcut canlln yitirip artk karbon almamaya balaynca, karbon-14 bozunmaya balad iin, bu oran

n ve karbon-14n yar mrn bildiimizden, lmn ne zaman gerekletiini bulabiliriz. Willard Libby 1949 ylnda bu yntemi bulduu iin Nobel Kimya dln almtr. 1952-1962 yllar arasnda topran stnde ve atmosferde yaplan termonkleer bomba denemeleri sonucunda atmosferdeki karbon-14 oran iki katna kmtr.

42

https://en.wikipedia.org/wiki/%C3%96tzi

Karbon-14

yllar iinde daha da azalr. lk bataki ora-

Karbon-14 yntemi uygulanarak yaplan hesaplamayla, 1991 ylnda Alplerde bulunan buzadam Otzinin 5300 yl nce yaad tespit edilmitir. (Anlalan srtndan bir ok yemeden nce, Otzi kei eti yemi.)

<<<

Bilim ve Teknik Austos 2013

Einstein ve Leo Szillard

Ancak zaman Noddacki hakl kard. Fisyonun bulunmas byk bir haberdi. Gemi ile ABDye kamakta olan Niels Bohr daha Meitner-Frisch makalesi yaymlanmadan haberi ABDye getirdi ve fizikiler fisyon deneylerine balad. Szillardn zincirleme tepkime fikri doru idi: Yava giden bir ntron uranyum-235e arpnca deiik ihtimallerle pek ok ey oluyordu, ama ortalamada 2,5 ntron aa kyordu Ntron + U-235 60 deiik radyoaktif izotop + 2,5 ntron Fisyonun mmkn olduunu fark eden Szillard tand btn fizikiler ile balant kurarak ntronlar ve uranyum ile yaptklar deneyleri artk yaynlamamalarn istedi. Bu bilgiler tehlikeli idi. Dier taraftan da eski dostu Albert Einsteini ziyaret ederek ABD Bakanna bir mektup yazmas iin ikna etti.

Albert Einstein ve Leo Szillard

ABDnin atom ekirdeinden enerji elde etme konusunda almalara balamas bu mektup ile balad diyebiliriz. lk balarda zellikle Bohrun yapt hesaplar bomba yapmann mmkn olmadn gsteriyordu. nk doal uranyumun %0,72si uranyum-235, geri kalan uranyum-238 idi. Uranyum-235 herhangi bir hzdaki bir ntronun arpmas sonucunda fisyona uruyor, ancak uranyum238in fisyona uramas iin ntronlarn ok hzl olmas gerekiyordu. Dolaysyla, ok bulunan uranyum-238 ile bomba yapmak mmkn deildi. Dier taraftan o gnn teknikleri ile yeterli miktarda uran-

yum-235 ayrtrmak da mmkn deildi. Derken 1 Eyll 1939da kinci Dnya Sava balad ve pek ok bilim insan bir araya gelerek bombay 1945 yazna maalesef yetitirdi. Bomba yapm iin gerekli tesisler kuruldu ve bugnn paras ile toplam 22 milyar dolar para harcand. Radyoaktivitenin 1896 ylndaki kefinden 1945 ylnda ilk atom bombasnn atlmasna kadar geen srede fizikte mthi ilerlemeler oldu: Elektron, pozitron, proton, ntron kefedildi, kuantum fizii ve zel grelilik kuram bulundu. nsanlar, Rutherfordun ngrsnn aksine, atom ekirdeindeki enerjiyi sam ve nce kt ynde kullanmt. 1945 sonrasnda zellikle termonkleer fzyon bombalar da gelitirilecek ve dnya mthi bir silahlanma yarna sahne olacakt. Dier yandan nkleer enerji elektrik retiminde de youn bir ekilde kullanacakt. Bilimsel adan bakldnda, fizikiler 1945ten 1970lerin bana kadar atom ekirdeindeki etkin kuvvetleri anlamak iin youn aba sarfetmi, ntron ve protonun temel paracklar olmadn ve daha temel olan kuarklar ve gluonlardan olutuunu kefetmi, kuarklarn ve gluonlarn etkileimini veren gl etkileim teorisini -kuantum renk dinamiini- bulmutur.

Kaynaklar Bernstein, J., Nuclear weapons, what you need to know, Cambridge University Press, 2008. Malleyn, M. C., Radioactivity, A history of mysterious science, Oxford University Press, 2011. Preston, D., Before the fallout, from Marie Curie to Hiroshima, Walker and Company, 2005.

Diner, M. ve Kuter, S.,One hundred years of radiotherapy in Turkey, The Lancet Oncology, Cilt 2, Ekim 2001. Ulmana, Y. I., Livadasb, G., ve Yldrm, N., The pioneering steps of radiology in Turkey (18961923), European Journal of Radiology, Cilt 55, s. 306310, 2005. 43

Emre Sermutlu

Nkleer Satran
9 Austos 1945te Nagazakiye atlan iman Adam adl atom bombas 20.000 ton TNTye edeerdi. Mantar ekilli duman ve toz bulutunun ykseklii 18 kmye ulat. Tahminen 70.000den fazla kii ld.

SPL
44

>>>

Bilim ve Teknik Austos 2013

Hiroima 1945

Cin ieden kyor Tipik bir nkleer bombann gc nedir?

Nkleer silahlar masallardaki ve gnmzn fantastik hikyelerindeki korkun, karanlk glere benziyor. Bir kere hapsedildikleri yerden yanllkla karldktan sonra bir daha geri dndrlemiyorlar.

ki pek ok birimden tandmz bu n ekler (kilometre, megabyte vs.) bin ve milyon anlamna gelir ve bombann standart bir patlayc olan TNT (trinitrotoluen) cinsinden edeerini gsterir. Hiroimaya ve Nagazakiye atlan bombalar 15-20 kT, gnmzdeki taktik bombalar(askeri birliklere kar kullanlmas hedeflenen) yaklak 0,5 kT-100 kT, stratejik bombalar (ehirlere kar kullanlmas hedeflenen) yaklak

kleer bombalarn gc kiloton (kT) ve megatonla (MT) llr. Fizikte-

100 kT-10 MT, denenmi en byk bomba ar Bombas ise 50 MTdur. (nternette Tsar Bomb balyla arayarak videosuna eriilebilir.) Bu bombann fiziksel arlnn 27 ton olmasna ramen 50 milyon ton patlaycya edeer olduu ve bunun da 2. Dnya Savanda, 6 yl boyunca tm taraflarn kulland toplam bomba miktarnn 10 kat olduu dnlrse bu silahlarn gc daha iyi anlalr. Neyse ki ortada gigatonluk (milyar ton) bir bomba veya yle bir ey retme plan yok!

45

Photo Researchers / Getty Images Trkiye

Nkleer Satran

Bunu dnmek bile istemiyorum, ama yaadm ehre nkleer bomba atlrsa, ne olur? Herkes lr m? Kurtulan olur mu?

lin bir ucunu haritada bombann tam altna denk gelen noktaya, sfr noktasna koyalm. Dier ucunu da 600 metreyi gsterecek ekilde aalm. izeceimiz dairenin ii ok dalgasnn etkisiyle tamamen dmdz olacak, hi bir bina ayakta kalamayacaktr. Elbette bu dairenin dnda da birka yarapa kadar birok bina yklacak, dierleri ar hasar grecek, lm ve yaralanmalara yol aacaktr. Ancak basncn binalar zerindeki etkisi mesafeyle azalacaktr. imdi de pergeli 1,8 km aalm. Bu dairenin iinde, dorudan termal maya maruz kalanlarn, yani ak havada olanlarn yzde doksan 3. derece yanklardan dolay ann-

10

kT gcnde bir bombann, havada patlatldn dnelim. Perge-

da deilse birka saat ile bir ka gn arasnda bir sre iinde lecektir. emberin dnda da yine ar yanklardan lenler olacaktr, ama kurtulma, hafif yaralanmayla atlatma ihtimali artacaktr. Eer tepemizde bin kat daha gl, 10 MTluk bir termonkleer bombann patladn varsayarsak, popler tabirle hidrojen bombas, bu sefer bahsettiimiz yaraplar 5 km ve 30 km olacaktr! yi Haber: 10 MTluk bombalara ok nadir rastlanyor. Nkleer glerin envanterindeki ou bomba 100 kT-500 kT civarnda. Kt Haber: Bunun sebebi ykm gcn azaltmak deil artrmak. Bir tane byk bomba yerine ayn miktarda uranyumla bir ka k-

k bomba yapp blgeye farkl noktalardan atmann yapaca tahribatn daha iddetli olaca basit matematiksel formllerle ispatlanabilir. (E enerji r uzaklk olmak zere basn E/r3 ile orantl olacaktr.) Keke hi bir bilim insan nasl daha ok insan ldrlebilir sorusunu cevaplamak iin kafa yormasayd! ok Kt Haber: ehirdeki tam teekkll hastanelerin ounun merkez civarnda olup yok olmas, ar yaral ve yank vakalarnn saysnn yz binleri bulmas, radyoaktif serpinti tehlikesi ve bu tehlikenin o ok annda olduundan da byk grnp panie yol amas nedeniyle, sa kalanlara tbbi yardm ulatrlabilecei son derece pheli!

20. yzyln balarnda, klasik mekaniin atomun i yapsn aklamakta yetersiz kalmas nedeniyle ortaya atlan yeni fikirler, o tarihlerde fizikilerden bakasn ilgilendirmiyordu. ngiliz fiziki Ernest Rutherford, 1911de atomun bir ekirdei olduunu, atomun ktlesinin ok byk ksmnn (yaklak % 99,9) ekirdekte toplandn, ekirdein atomun kendisinden ok daha kk (yaklak yz binde biri) olduunu gsterdiinde fizikilerden baka kimse heyecanlanmamt. Muhtemelen duymamt da. Bu tarihten sadece 34 yl sonra, 1945te patlayan atom bombasn ise btn dnya duydu. Dahas askeri strateji ve uluslararas politika, artk geri dndrlemeyecek ekilde deiti. Bu olay devletlerin bilime bakn da deitirdi ve zellikle fizikteki kuramsal almalarn, o zamana kadar grlmemi bir boyutta desteklenmesine yol at. Dier byk devletlerin nkleer bomba yapma yar, Amerikallarn o zaman yapt tahminlerin aksine, ksa srede sonu verdi ve Sovyetler Birlii 1949da, ngiltere 1952de, Fransa 1960ta, in 1964te ilk nkleer silahlarn denedi. Bombann patlamasyla aa kan sr,
46

belki de tarih boyunca bir devletin saklamay en ok istemi olduu srd. Ama nbetiler ve dikenli teller, fikirlerin yaylmasn durduramad. Bu durum bilimsel ve teknolojik gelimelerin popler filmlerde tasvir edilenden ne kadar farkl olduunu da dndryor. Filmlerde kahramann, konusundaki uzmanl dolaysyla, peine den rgtler tarafndan karlp laboratuvarda almaya zorlanmas veya korkun bir silahn planlarnn uzun bir kovalamacadan sonra elde edilip yok edilmesi veya yalnz bilim insannn dnyay deitirecek bir bulu yapp bunu yllarca hi kimseye anlatamamas gibi klielere ska rastlanr. Bunlar etkileyici bir hikye anlatmak iin kahraman devletirmeye ynelik hayali manevralardr. Gerek hayatsa, nasl syleyelim, biraz daha brokratik (yani skc). Maalesef her eyi byk kurum ve organizasyonlarn yapt bir dnyada, hi kimse vazgeilmez veya ei bulunmaz deil. Zaten bilimin doas da buna aykr, birisinin anlad ve kefettiini, onunla ayn nbilgilere, verilere, cihazlara ve elbette yetenee sahip bir bakas da anlayabilir.

Alamy

>>>
Ustann srrn sadece lm deinde ve sadece kendisine mr boyu sadakatle hizmet eden rana verdii gnler gerilerde kald. rak, ustann bildiini, sz konusu sistemi analiz ederek kefetmenin daha pratik olduunu anlad bir kere. Bilim ve teknoloji tarihi, ayn buluu, dnyann bambaka yerlerinde, ok ksa zaman aralklaryla yapan ve sonra sonu gelmez nce kim buldu? tartmalarna girien bilim insanlarnn hikyeleriyle doludur. Zaman gelen bir fikri yasaklayarak durdurmak gnei balkla svamak kadar zor. ca mit edilen) Rusya olabilir mi? Bakan Roosevelt savan son aylarnda, Nisan 1945te lp de yerine yardmcs Truman gemeseydi, acaba bomba atlr myd? Casusluk sulamasyla 1953te idam edilen Amerikal kar koca Rosenbergler Sovyet Rusyaya atom bombasyla ilgili bilgileri ulatrm myd? Veya bunun Ruslara bir faydas olmu muydu? Kore Savanda iler biraz daha ktye gitse, Amerikallar atom bombas kullanacak myd? 1953te Kuzey Koreyi anlama masasna oturtan bu st rtl tehdit miydi? Kuzey Korenin, halk aln penesindeyken, maddi ve manevi adan ok yksek maliyetli bir nkleer silah program yrtmesinin sebebi, milli hafzada yer eden bu durum mu? 1962de, Kba krizinde, Sovyet denizalts, derinlik bombalaryla kendisini yzeye kmaya zorlayan ABD destroyerine kar nkleer balkl torpidosunu kullansayd bugn dnya nerede olurdu?

Bilim ve Teknik Austos 2013

Cevapsz Sorular
Acaba Nazi Almanyas bombay yapmaya ne kadar yaklat? Japonyaya atom bombas atlmasa da teslim olacak myd? Teslim olmasnn gerek sebebi, etkisi o anda tam anlalamayan bomba deil de, ayn tarihlerde Japonyaya sava ilan eden (ve o zamana kadar arabuluculuk yapa-

(Gemideki yetkili subaydan ikisi torpidoyu kullanmak istemi, nc subayn, Vasili Arkhipovun muhalefeti bunu engellemiti. Dnyay kurtaran adamn ta kendisi!) Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Anlamasna (NPT) imza atmayan lkelerden Pakistan ve Hindistan 1998de, Kuzey Kore 2009da kendi bombalarn patlatt. (Kuzey Kore 1985te anlamay imzalam, 2003te imzasn geri ekmitir. imdiye dek anlamadan ekilen tek lkedir.) Peki bu konuda hi bir resmi aklama yapmayan srailin de bombas var m? Arjantin ve Brezilya nasl oldu da nkleer rekabetten vazgeip Gney Amerikay nkleer silahlardan arndrlm blge (Nuclear-Weapons Free Zone) haline getirdi? Biz bu sorular tarihilere brakalm ve daha soyut bir dzlemde, adeta bir satran tahtasnda, elinde nkleer silahlar olan bir oyuncu ve rakibi ne tr hamleler yapabilir, onu inceleyelim.

47

Nkleer Satran

Nkleer Balkl Fzeler

Nkleer silahlarla uzun menzilli fzeler arasnda ok yakn bir iliki var. Bunlardan birini yapan devletler mutlaka bryle ilgili almalara da balyor, zira ikisi de tek bana anlamsz. Atom bombasn uakla da atmak mmkn, ama uaklarn menzilleri fzelere gre daha ksa, hzlar daha dk, fiyatlar daha yksek ve hava savunma sistemleri tarafndan durdurulma ihtimalleri daha fazla. Dolaysyla orta ve uzun menzilli fzelerin tek kullanmlk, sesten 10 kat daha hzl, pilotun eitim ve becerilerinden bamsz olmas askeri adan tercih sebebi. Zaten vuracanz hedef komunuz deilse ve ABDnin olduu gibi her tarafta uak gemileriniz ve askeri sleriniz yoksa, bombardman uaklarnzla hedefe erimeniz sz konusu bile deil. br taraftan ktalar aras bir balistik fzeniz var, ama nkleer silahnz yok diyelim. (Veya o fzede kullanmamay tercih ettiniz) Bu da askeri adan anlamsz. nk dnyann br ucuna atacanz fze, teknolojisi ne kadar gelimi olursa olsun, hedefin tam zerine demeye-

Hulton Archive/Stringer / Picture Post / Getty Images Trkiye

1960larda bir ABD denizaltsndan frlatlan Polaris fzesi. Havaya ihtiya duymayan nkleer denizaltlarn yerini tespit etmek imknszdr. stelik burnunuzun dibine kadar sokulup orta menzilli fzelerle bir ka ehrinize ayn anda saldrmak gibi can skc yetenekleri vardr.
48

cektir. En az 100-200 metre, belki bir kilometre hata yapmanz beklenen bir eydir. Bu durumda kullandnz konvansiyonel patlayclarla hedefi yok etmeniz mmkn deil. Belki 100 milyon dolar harcayarak dmana 100 bin dolarlk bir zarar vermi oldunuz. Kimyasal veya biyolojik silahlarn da fzelerle tanarak ne kadar etkili olabilecei pheli, nk oluan yksek scaklklar bu maddelerin etkinliini kaybetmesine yol ayor. Ama ayn sralarda gelitirilen bu iki teknolojiyi yan yana getirdiiniz zaman gerekten lmcl bir bileim ortaya kyor: Nkleer balkl ktalararas balistik fzeler (ICBM). Dmeye bastktan 25-30 dakika sonra dnyann br ucuna ulaan ve milyonlarca kiilik bir ehrin yarsn ldrp dier yarsn da kr ve yanm halde brakacak, durdurulamaz bir silahnz oluyor. Diyelim ki elinizde byle bir g var. ncelikle bu gcn baka-

larnn, zellikle terrist gruplarn eline gemesini ve yetkisiz kullanlmasn nlemek zorundasnz. Bu da ok sk gvenlik nlemleri almak anlamna geliyor. Ordunuzun deilse de, elit birliklerinizin hatr saylr bir ksm bu ile grevlendirilmeli. Ama olay nbeti saysndan ibaret deil. Bombann etkinlemesi iin gerekli kodlar, en st dzeyde 1-2 kii tarafndan bilinmeli. Tabii madalyonun bir de teki yz var. Bu anlamda gvenlii ok sk tutarsanz, dmana st dzey yetkililerinize bir saldr yapp bombanz kullanlmaz hale getirme motivasyonu vermi olursunuz. Bu yzden tm bakentiniz ortadan kalksa bile, silah ateleyebilecek yetkiye, imkna sahip baz birlikleriniz, sleriniz olmal ki kimse byle bir eyi aklndan bile geirmesin. Daha sonra, bu gc kaybetmemek isteyeceksiniz, nkleer saldr srasnda bile. Hatta zel-

Alamy

>>>

Bilim ve Teknik Austos 2013

Bomba patlaynca neler olur? Tm enerjisi radyasyona m dnr?

nerjinin yaklak %40 termal radyasyon, yani s olarak yaylr. Bunu 1-2 sa-

nel patlayclarn oluturduu etkiye benzer, ama ok daha geni bir alan kaplar. Bu ok dalgasnn ykc etkisinin maksimum olmas iin bombalar havada, yerden bir ka kilometre yukarda patlatlr. Geriye kalan enerji nkleer radyasyon ve nkleer serpintiye dnr. Serpinti, radyoaktif atomlarn patlama sonucu havaya kalkan minik paracklara yapp rzgrn etkisiyle evreye dalmasdr. Uzun sreli, dk dozlu bu radyasyonun topraa, suya, tarm rnlerine bulamas, blgesel koullara bal olarak saysz salk sorununu beraberinde getirebilir.

niyeliine Gnein yeryzne, hemen bamzn stne inmesi gibi yorumlayabiliriz. Bu k, bakanlar geici ya da kalc olarak kr eder, insanlar ve yanabilecek her eyi ar derecede starak yakar. Ancak patlama merkezinden biraz uzaktaysanz ve bir malzemenin rnein betonun glgesindey-

seniz, bu saniyeleri atlatp bu etkiden bir derece korunabilirsiniz. Enerjinin yaklak %45i aniden snan havann genilemesi sonucu oluan ok dalgasdr. Bu etki, konvansiyo-

likle o srada. Dolaysyla fzelerinizi yerin yedi kat dibine veya dalarn iine gmp zerine nkleer patlamaya bile direnecek metrelerce beton dkmeniz gerekecek. Ama bu da sizi bir yere kadar koruyacaktr. zerinde termonkleer bomba patlayan hi bir tesis ayakta kalamaz. Kalsa bile iindekilerin dzgn alacandan emin olamazsnz. En iyisi silahlar ok sayda ve yerleri belirsiz slere datmak. Bir de dmann kafasn kartrmak iin ifte yetenekli (dual-capable) fzeler kullanmak mantkl olabilir. Fze hem nkleer hem konvansiyonel patlayc tayabilecek ekilde tasarlanmsa, dmann hangi ste hangisi var ya da o srada hangisini atyorsunuz anlamas imknsz. Nkleer silah tayan uaklarnzn da yerde yakalanp imha edilmesini istemiyorsanz alarm verilir verilmez uaklar havalandrmalsnz.

Alamy

Fze silosunda ktalararas bir balistik Minuteman II fzesi

Nkleer Kyamet
Dmann sizi yok etmek iin gerekli gce de kararlla da sahip olduunu dnyorsunuz diyelim. O zaman, hi bir gerekeye, bahaneye, uyarya gerek duymadan, size ynelik topyekn bir ilk saldr yapp tm nkleer silahlarnz imha etmesi, hemen ardnda da 1 saat iinde kaytsz artsz teslim olduunuzu aklamazsanz srann ehirlere geldiini ilan etmesi mmkn. Kendinizi bu ltimatomu alm devlet adamnn pozisyonun-

da bulmak istemiyorsanz, yapacanz en mantkl i, alarm verildii anda btn silahlarnz atelemeniz. Yoksa dakikalar iinde hepsini kaybedeceksiniz zaten. Kurullar, meclisleri toplayp sabaha kadar tartmanz sz konusu deil. Btn bunlar st ste koyup her iki tarafn da kar taraf iin ayn eyleri dndn eklersek, souk sava yllarnda ABD-SSCB ekimesinin dnyay nasl bir uurumun eiine getirdiini anlayabiliriz. Bir yanl anlamadan, radarn gkcisimlerini fze zannetmesinden, bir tatbi49

Nkleer Satran

Alamy

Gemiden de atelenebilen Tomahawk fzesi balistik fzelere gre daha kk, daha yava ve daha ksa menzillidir, atmosferden kmaz. Ancak ok daha ucuz olmas ve radar tarafndan tespit edilmesinin zorluu bu dezavantajlar fazlasyla giderir. Bir tr pilotsuz uak gibidir, yere ok yakn uup engellerin evresinden dolaabilir. Ayn fzenin hem nkleer hem konvansiyonel balk tayan trleri olabilir.

katta topluca kalkan uaklardan, yolunu arp dman tarafna ynelen bir uaktan dolay silahlar atelenebilirdi. Bir kere atelendikten sonra, dier taraf, yanl anlamay dzeltmek iin bekleyecek miydi? Bu da baka bir soru. Bu son derece kararsz dengeyi biraz daha kararl hale getiren unsurlar da var neyse ki. Biri nkleer denizaltlar. Yerlerini tespit etmek ve yok etmek imknsz olduu iin, gvenilir bir sigorta grevi gryorlar. Dman kendini btn kara ve hava glerinizi bir hamlede yok edebilecek kapasitede grse de, sa kalacak denizaltlarn misillemesinden ekinecei iin bu ie girimeyecektir. Zaten ABDden Hindistana btn byk gler, nkleer silah yapmnn ardndan bu l sacayan, uzun menzilli fze, bombardman ua ve nkleer denizaltlar iler hale getirmi veya bu hedefe yaklam durumda. Bir dieri ise kk (1 kTdan az) nkleer silahlar ve esnek savunma doktrini. Yani sava durumunda nce kk, sonra anlama salanamazsa orta, en sonunda da stratejik silahlar kullanma ilkesi.
50

Nkleer Sava Mmkn m?

Elinizde nkleer silahlar var ve u anda da savatasnz diyelim. Ama dmann nkleer gc yok. Bu durumda silahlarnz nasl kullanmalsnz? Eer savunma sava yapyorsanz, yani lkeniz ksmen igal edilmise, bu ii unutun. Dman vuruyorum diye kendi ehirlerinizi vurmay gze alamazs-

nz. Siz igalciyseniz, ama o blgede kalc egemenlik kurmay dnyorsanz, yine ayn sebepten bombay kullanamazsnz. Askeri birliklerin yerleim yerlerinden ok uzakta olduu, nfus younluu dk, Sibirya gibi blgeler bir istisna olabilir, ancak iki gcn ele geirmek iin mcadele ettii toprak muhtemelen sanayi ve nfus asndan zengin bir blgedir.

Alamy

Topol-M fzesi Kzl Meydanda bir trende. Bu tr hareketli platformlarda tanan fzeler, sadece yerleri iyi bilinen slerden deil, topraklarnzn herhangi bir yerinden saldr yapma imkn verir.

<<<
Diyelim ki gznz kararttnz ve bombay atacaksnz. Size askeri bir faydas olmas iin, ok youn askeri g birikimi olan noktalara atmalsnz. Szgelimi, 1-2 kilometrekare iinde yzlerce tank, binlerce asker varsa oras nkleer silahlar iin uygun bir hedef olabilir. Ancak dman da bunu dnecei iin kar taktikler kullanp birliklerini geni alanlara yayabilir veya ehirlerin ok yaknnda konumlandrabilir. Ayrca manzaras her an deien sava alannda bu tr frsatlardan yararlanabilmek iin, bombay ve kullanma yetkisini en alt dzeydeki birliklerinize kadar indirmelisiniz, yoksa temen generale o da bakana ulaana kadar frsat kaacaktr. Bu da beraberinde yanllkla patlatma, kendi birliklerini vurma, geri ekilirken hem silah hem ifreyi dmana kaptrma gibi riskler tar. Belki ok iyi korunan, sertletirilmi hedeflere kar kullanmann askeri bir anlam olabilir. Szgelimi karargh, cephanelik, fze ss, tnel, kpr gibi yerleri nkleer silahla kullanlamaz hale getirmek, bunu bir hava bombardmanyla yapmaktan ok daha kolaydr. Ama savata bunlardan 1-2 tanesini yok ederek stnlk salayamayacanza gre, binlerce bomba kullanmaya ve bunun dnya kamuoyunda ve hatta kendi lkenizde yol aaca tepkilere hazrlkl olun. Bu analizden kan sonu, nkleer silahlarn doal hedefinin ehirler ve siviller olduudur. Milyonluk bir ehri hedefliyorsanz ne fzenin 1 kilometre sapmasnn nemi vardr ne de binalarda kullanlan beton trnn. Dmana tahamml ve telafisi imknsz bir zarar vereceiniz muhakkaktr. Bir baka ilgin nokta da, nkleer savata, dier btn atmalarn aksine, dmann komuta merkezlerini vurmay istemeyecek olmanzdr. nk st dzey komutanlar ortadan kaldrrsanz, atekesi ve bar kiminle yapacaksnz? Daha dorusu anlamaya varlan koullar o askerlere kim kabul ettirecek? Normalde atekesi duymayan veya kabul etmeyen bir iki birlik en fazla kendi crm kadar yer yakar. Ancak o birliklerin elinde nkleer silah ve onu kullanma yetkisi varsa, sava kazanm olmanzn hi bir anlam kalmaz. Bylece son derece paradoksal bir noktaya geliyoruz. Nkleer silahlarn tek ilevi, dier lkelerin nkleer silahlarnn kullanlmasn nlemektir. Nkleer silahlar lkeleri patlayarak deil patlamayarak savunur. Yaplan bu muazzam yatrmn amac, dier btn teknolojik rnlerin aksine, dmeye hi baslmamasdr.

Bilim ve Teknik Austos 2013

Nkleer Tabu
Bu i karartc hikyedeki belki de tek olumlu sonu, nkleer silah kullanmnn giderek bir tabuya dnmesidir. ABD, 2. Dnya Savanda bu silah kulland. Kore Savanda kullanmaya yaklat. Vietnamda dnd, ama silahlar cepheye hi ulamad. Irak Savanda ise bu seenek gndeme bile gelmedi. Ne ngiltere 1982 Falkland Savanda Arjantini bombalamay aklnn ucundan geirdi, ne de Arjantin byle bir seenei dnerek Falklanddan vazgeti. Biri nkleer silaha sahip olan dieri olmayan bu iki lke, adeta byle bir asimetri hi yokmu gibi yapt hesaplarn. Demokratik veya otoriter hi bir lider, tm halknn varlk yokluk meselesi deilse, nkleer silah ilk kullanan olmay gze alamayacaktr. nk bu, lkesinin gelecek yzyllar hatta binyllar boyunca, dnyaya kyameti getiren lke olarak damgalanmasna yol aabilecektir. Dnya kamuoyunun basks, umalm ki bu silahlar ilevsiz hale getirsin. Ama unu da gzden uzak tutmamak gerekir ki, bir tabu bir kere inendikten sonra ikinci kez inemek artk ok daha dk bir psikolojik bariyeri amay gerektirir.
Kaynaklar Magnarella, P. J., Attempts to Reduce and Eliminate Nuclear Weapons through the Nuclear Non-Proliferation Treaty and the Creation of Nuclear-Weapon-Free Zones, Peace & Change, Cilt 33, s. 507-521, 2008. Harney, R., Brown, G., Carlyle, M., Skroch, E., Wood, K., Anatomy of a Project to Produce a First Nuclear Weapon, Science and Global Security, Cilt 14, s. 163-182, 2006. Hellman, M. E., How risky is nuclear optimism?, Bulletin of the Atomic Scientists, Cilt 67, Say 2, s. 47-56, 2011.

Dr. Emre Sermutlu 1971 ylnda stanbulda dodu. Lisansn 1992de ODT Fizik Blmnde, doktorasn 1999da Bilkent niversitesi Matematik Blmnde tamamlad. Gravitasyon, saysal hesaplamalar, uygulamal matematik, optik gibi konularda uluslararas endekslerce taranan dergilerde 13 yayn olan Yrd. Do. Dr. Emre Sermutlu, ankaya niversitesi Bilgisayar Mhendislii Blmnde grev yapyor.

Yeni Hiroimalar
2. Dnya Savann sonunda gc ve etkinlii ispatlanm bu silahn bir daha kullanlmamas sava tarihinde ok az rastlanan bir durum. Sadece Birinci Dnya Savanda yaygn olarak kullanlan ama kincide kimsenin cesaret edemedii kimyasal silahlar bu adan benzerlik gsteriyor. Baka bir deyile, bu tr kitlesel imha silahlar, askeri taktik ve strateji asndan, baka hi bir silaha benzemiyor. rnein tanknzn zrhnn dmannkinden daha kaln, top menzilinin daha uzun olmasnn size getirecei avantajlar aktr ya da daha basiti, elinizde sayca dmanda olduundan daha ok tank olmasnn. Ama dmann elinde 100 nkleer bomba varken sizde 200 olmas gerekten iki kat gl olduunuz anlamna m gelir? Ya da bakentleriniz birbirine 2000 km uzaktaysa, dmann fzesinin 3000 km, sizinkinin 5000 km menzili olmasnn bir nemi var mdr?

Wilson, W., The Winning Weapon?, International Security, Cilt 31, s. 162-179, 2007. Bell, W. C., Dallas, C. E., Vulnerability of populations and the urban health care systems to nuclear weapon attack - examples from four American cities, International Journal of Health Geographics, Cilt 6, 2007. Sauer, T., U.S. tactical nuclear weapons: A European perspective, Bulletin of the Atomic Scientists, Cilt 66, s. 65-75, 2010. The Effects of Nuclear War, Office of Technology Assessment - Congress of the United States, 1979 http://www.fas.org http://www.globalsecurity.org/ 51

Radyoaktivite
19. yzyl sonlarnn en nemli bulularndan biri madde ile etkileime girebilen yksek enerjili radyasyon yayan baz kimyasal elementlerin kefedilmesiydi. Zamanla bilim insanlar bu elementlerin ekirdeklerinin klasik fizie gre kararl olsalar bile kuantum fiziine gre kararsz olduklarn fark ederek radyoaktiviteyi aklad. Bu ekirdekler daha kararl hale dnrken, farkl trlerde radyasyon yayyor ve baka elementlere dnyordu. Gnmzde, bu olay sonucunda oluan nkleer enerji salktan elektrik retimine ve bilinen en lmcl silahlarn yaplmasna kadar birok alanda kullanlyor.

Ernest Rutherford

Gl ve Grnmez Bir Kuvvet

Radyoaktif izotoplar daha kararl hale gelirken eitli formlarda enerji yayarak deiim geirir.

Nkleer fiziin babas Yeni Zelandada 1871 ylnda domutur. Alfa ve beta radyasyonunun tanmlanmas ve elementlerin paralanmas srasnda yaydklar radyasyon trlerinin belirlenmesi ile ilgili almalar, Rutherfordun en nemli bulular ve bilime katklardr. Elementlerin paralanmas srasnda yaydklar radyasyon trlerinin belirlenmesi ile ilgili almalar o dnemdeki bilim insanlar tarafndan olanaksz olarak grlp ilk balarda benimsenmemitir. Rutherford ayrca atom ekirdeini kefetmi ve zelliklerini aratrmtr. 1908 ylnda Nobel Kimya dln kazanmtr. 1937 ylnda lmtr.

ZOTOPLAR Kararl: Kararl atomlarda pozitif ykl protonlar ve yksz ntronlarn says eittir veya eite yakndr.

RADYASYON Radyoaktif bir izotop daha kararl bir duruma gelebilmek iin enerji seviyesini deitirirken tr radyasyon yayar.

Ntronlar

Alfa Radyasyonu () Atom 2 proton, 2 ntron salar, bu helyum atomu ekirdeidir. Bu nedenle atom numaras (Z) 2 birim ve ktlesi (A) 4 birim azalr. rnein uranyum-238 (Z=92) toryum-234e (Z=90) dnr.

Beta Radyasyonu () Atom bir elektron ya da bir pozitron (elektronun kar parac, ama pozitif ykl) salar. Atom numaras bir birim deiir.

Protonlar

Radyoaktif: Protonlarn says ntronlardan farkldr. Ntronlarn saysnn protonlarn saysndan ok fazla olmas nedeniyle atom kararl deildir. Bu tr atomlar kararl hale gelebilmek iin deiime urar ve sonuta atom ekirdeinden farkl trlerde radyasyon yaylr. Ntronlar

Protonlar

Gama Radyasyonu () Bu en tehlikeli ve yksek enerjili radyasyon trdr. Gama radyasyonu, bir izotopun ekirdei daha aa seviyeye dp kararl hale gelirken yaylan fotonlardan oluur.

Bir elementten baka bir elemente

Radyoaktif bir izotopun bozunumu ve radyasyon yaymas srasnda, o izotop kararl hale dnene kadar yaps ve enerji seviyesi deiir. Bu sre srasnda radyoaktif izotop bozunma zincirleri oluturup farkl izotoplara dnr.
Uranyum-234 Bozunumu zotop Emisyon Yar-mr
52 uranyum-234 toryum-230 radyum-226 radon-222 polonyum-218 kurun-214

Alfa paracklar k hznn onda biri hzda ilerler ve bir kt parasn geemezler.

b Beta paracklar k hznn yars hzda ilerler ve bir kt parasnn iinden geebilirler. Ancak alminyum bir tabakay aamazlar.
bizmut -210

Gama nlar k hznda ilerler ve ok yksek enerjili olduklar iin kurundan veya benzeri elementlerden yaplm engellerle durdurulabilirler.
polonyum-210 kurun-206

bizmut -214

polonyum-214 kurun -210

245,000 yl

8000 yl

1600 yl

3823 gn

3,05 dakika

b
26,8 dakika

b
19,7 dakika

0000,163 saniye 22,3 yl

b
5,01 gn

b
138,4 gn

kararl

Bilim ve Teknik Austos 2013

Yar - mr

Radyoaktif bir izotop saniyeler iinde veya milyonlarca yllk bir sre sonucunda bozunabilir. Radyoaktif bir izotopun belli bir miktar iin yar mr, o miktarn yarsnn bozunmas iin geen zamandr.
Nkleer silah yapmnda kullanlan uranyum-235in yar-mr 700 milyon yldr. Radyoterapide kullanlan kobalt-60n yar mr 5,3 yldr. Oksijenin nadir radyoaktif bir izotopu olan oksijen-15in yar mr 122,2 saniyedir.

40

doada bulunan radyoaktif izotoplarn yaklak says

Fisyon ve Fzyon

Atom ekirdekleri belli baz durumlarda blnebilir veya birbirleri ile birleebilir. Her iki sre srasnda da ok yksek miktarda enerji salnr. Bu olaylar sayesinde elektrik retimi ve nkleer silah yapm ile ilgili birtakm teknolojiler gelitirilmitir.
FSYON (Blnme) Bir kere balatld zaman ekirdek fisyonu zincirleme tepkimenin gereklemesinde kullanlabilir. Ntron

Ntron

Ntron

Uranyum-235 atomunun ekirdei

Enerji

Blnmeye yatkn bir ekirdek ntron bombardmanna tutulur. Ntron ekirdein iine girince, atom ekirdeinin kararll o kadar bozulur ki, atom ekirdei daha kk iki ekirdee paralanr. Bu srada beta radyasyonu, serbest ntronlar ve ok yksek miktarda enerji aa kar. Yksek enerji ile atlan serbest ntronlar yeni ekirdeklerin fisyonunu, yani zincirleme tepkimeyi balatr.

1 2

Zincirleme tepkimeler sayesinde nkleer reaktrlerde suyun stlmas salanr ve oluan su buhar elektrik retiminde kullanlr.

100.000+

ABD tarafndan 1945 ylnda Japonyann Hiroima ehrine atlan atom bombas sonras len insan says konusunda elikili bilgiler olsa da bu saynn 100.000den fazla olduu tahmin ediliyor. Helyum-4 ekirdeinin oluumu

FZYON (Birleme) Fisyondan farkl olarak, fzyon -temiz bir enerji kayna olsa dagnmzde enerji retilmesi iin uygun ve krl bir ilem deildir. nk iki ekirdei kontroll bir ekilde birletirmek iin gereken enerji, ortaya kacak enerji miktarndan daha fazladr. Yldzlarn iinde nkleer fzyon doal olarak, kendiliinden oluur. Yldzlar fzyon mekanizmas ile yanar.

Hidrojen-2 ekirdei

Bir ntronun salnmas

Sol 90 Images 53

Hidrojen-3 ekirdei

Gkhan zyiit
Prof. Dr., Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dal

Salmz in Deva m, Bela m?

yon

54

nlatrc Radyasyon
-nlarnn ve radyoaktivitenin kefi aslnda dnyamzda her adan yepyeni bir a balatmtr. Sadece fizik alannda yaand dnlen bu keifler tptan askeri teknolojiye, kimyaya ve hatta yaam felsefesine kadar birok alanda kkl deiimlere yol amtr. X-nlarnn kefinden sadece bir yl sonra 29 Ocak 1896da ABDli bir tp rencisi olan Emil Grubbe X-nlarn meme kanserli bir kadnn tedavisinde kullanm ve 1903 ylnda bugn kullandmz radyoterapi terminolojisini literatre kazandrmt. Radyoaktivitenin kefi ve o dnemlerde ticari olarak retilen radyoaktif radyum ieren rnler, ba arsndan kansere kadar neredeyse her derde deva olarak grlmt. Hatta cildi gzelletirici kremlerde ve sabunlarda bile kozmetik olarak kullanlmt. O dnemlerde radyasyonun biyolojik etkileri henz bilinmedii iin durum o kadar abartlmt ki, radyum markal margarinler bile retilmiti. Ancak geen zamanda radyasyonun kontrolsz kullanld takdirde canllar zerinde son derece tehlikeli olabilecei ac tecrbelerle grld. rnein cilt kanseri tedavisi srasnda radyum kaynan plak elle tutan birok hasta parmaklarn kaybetmiti. O halde salmz iin bir deva olarak grlen iyonlatrc radyasyon ayn zamanda bamza nasl bela oluyordu? Aslnda bu soru radyobiyoloji isimli bilim dalnn gelimesi ile cevabn bulmutur. Radyobiyoloji iyonlatrc radyasyonun biyolojik sistemler zerindeki etkisini inceleyen bilim daldr. yonlatrc radyasyonun hcre, doku, organ ve sistem dzeyinde ne tr etkileri olduu radyobiyoloji sayesinde artk daha iyi anlalmaya balanmtr.
55

>>>

Bilim ve Teknik Austos 2013

thinkstock

Salmz in Deva m, Bela m? yonlatrc Radyasyon

yonlatrc radyasyonun hcresel dzeyde temel olarak iki tr etkisi olduu biliniyor. Bu etkileri daha iyi yorumlayabilmek iin iyonlatrc radyasyon ile ilgili baz temel kavramlar hatrlamakta fayda var. yonlatrc radyasyon, elektromanyetik dalgalar (X ve gamma nlar) veya paracklar eklinde (proton, elektron, ntron vb.) ilerleyen enerjinin getii ortamdaki moleklleri iyonlatrr. yonlamann meydana gelmesi iin elektromanyetik dalgalarn veya paracklarn belli bir eik enerjiye sahip olmas (yaklak 12,4 eV) gerekir. Bu eik enerjiye sahip olan elektromanyetik dalgalar veya paracklar iyonlatrc radyasyon olarak adlandrlr. Bu ola-

yn fiziksel yndr. Biyolojik yn ise iki temel etki etrafnda incelenir. yonlatrc radyasyonun birinci etkisi dorudan etki olarak adlandrlr. Bu etkide iyonlatrc radyasyon dorudan DNA molekllerine arpar ve DNA zerinde krklar oluturur. Bu krklar tek sarmal veya ift sarmal krklar olabilecei gibi, baz hasar eklinde de olabilir. kinci etki ise su moleklleri zerinden oluur ve dorudan olmayan etki olarak adlandrlr. Bilindii zere hcre iine giren radyasyon en ok su moleklleriyle karlar. yonlatrc radyasyon su moleklleri ile etkileime girdiinde hcre iin son derece toksik olan serbest radikaller oluur.

Marie Curie (1867-1934): Nobel dl alan ilk kadndr. Radyum ve polonyum adl elementleri ve radyoaktivitiyi kefetti. Ancak o dnemlerde radyoaktif elementlerin insan sal zerindeki olumsuz etkileri bilinmiyordu. Bu nedenle radyoaktif izotop ieren deney tplerini ceplerinde tayor ve masasnn ekmecesinde hibir gvenlik nlemi almadan saklyordu. Hatta sava yllarnda radyolog olarak grev yapt yllarda X-nlarna da bolca maruz kalmt. Sonuta nce radyasyona bal katarakt nedeni ile grme problemleri yaad. Daha sonra muhtemelen ald youn miktarda radyasyonun etkisi ile kemik ilii zarar grd ve aplastik anemi nedeni ile 4 Temmuz 1934te hayatn kaybetti. Marie Curienin 1890l yllardan kalan bilimsel notlar yksek miktarda radyum, polonyum gibi radyoaktif elementler ierdiinden, kurundan yaplm zel kutularda saklanyor ve ancak koruyucu kyafetler ve eldivenler giyilerek incelenebiliyor.

SPL

56

thinkstock

Bu serbest radikaller eer DNA molekllerine yakn bir mesafede oluursa, DNA zerinde ciddi hasara yol aabilir. Ancak ister dorudan ister dorudan olmayan etki yapsn, iyonlatrc radyasyonun yol aabilecei hasarlara kar hcrelerimizin ok gelimi savunma mekanizmalar vardr. Eer hcrelerde bu onarm mekanizmalar olmasayd, gerek kozmik kaynakl gerekse yer kabuundan kaynakl srekli dk doz iyonlatrc radyasyona maruz kalan canllarn yaamlarn srdrmesi mmkn olmayabilirdi.

<<<
Doku tarafndan sourulan doz Gy (gray) cinsinden ifade edilir. 1 Gy 1 kglk ktlede sorulan 1 Joule enerjiye eittir (1 Gy=1 J/kg). Doku tarafndan sourulan 1-2 Gy mertebesinde X-n veya gamma n dozu, yaklak 1000 tek sarmal krna, 1000nin zerinde baz hasarna ve 40 ift sarmal krna yol aar.

Bilim ve Teknik Austos 2013

evremizdeki dk ve srekli doz radyasyonun salmz iin yararl olduu konusunda baz kuramlar da ileri srlyor. Radyasyon bu hassas onarm mekanizmalar sayesinde kontroll bir ekilde kullanldnda salk alannda tansal veya tedavi amal ifa kayna olabiliyor. yonlatrc radyasyon sayesinde gnmzde birok hastalk tehis edilebiliyor ve birok kanser tr baarl ile tedavi ediliyor. te yandan radyasyon kontrolsz bir ekilde kullanldnda evre ve insanln sonunu getirebilecek bir bela haline geliyor.

CyberKnife
(Robotik Radyocerrrahi)
Lineer hzlandrc robotik bir kola monte edilmitir. Hasta sisteme entegre edilmi bir robotik masaya yatrlr. Bu robotik kol sayesinde, yzlerce ince radyasyon demeti kanserli dokuya milimetrik hassasiyette odaklanr. Ya kanserli doku yok edilir ya da kontrolsz hcre blnmesi durdurulur. lkemizde de uygulanabilen bu tedavi ile uygun hastalarda ok baarl sonular elde ediliyor. Robotik radyocerrahi zellikle baz beyin ve omurilik tmrlerinin, erken evre akcier kanserlerinin, dk ve orta riskli prostat kanserlerinin tedavi edilmesi almalarnda kullanlyor.

yasyona en direnli dokulardr. Ancak radyasyon tolerans dozlar kiiden kiiye farkllk gsterebilir ve birok faktre baldr. yonlatrc radyasyonun bir de stokastik etkisi vardr. Radyasyonun asl yaygn ve korkutucu etkisi de budur. nk bu tr etkiler belli bir eik doza baml deildir, dk dozlar da dahi grlebilir. Doz arttka stokastik etki oluma olasl da artar. yonlatrc radyasyonun kanser yapc etkisi bu kategoride deerlendirilir. zellikle DNA moleklndeki onarlamayan veya yanl onarlan krklar DNA zerinde yapsal deiikliklere yol aabilir ve radyasyona maruz kalndktan seneler sonra da kanser ortaya kabilir. Ancak bu etkinin ortaya kma olasl sanld gibi ok yksek deildir. Bu olaslklarn hesaplanmas tartmal bir konudur. Bununla beraber uluslararas raporlarda 1 mSvlik bir doz sonras yaklak 100.000de 5 kiide lmcl kanser ortaya kabilecei belirtilmektedir. Elbette bu durum, gnler veya aylar iinde ortaya kmaz. Radyasyona maruz kalndktan sonra yllar gemesi gerekir. Genelde iyonlatrc radyasyona maruz kalndktan sonra 3-20 yl arasnda bu tr ikincil kanserler grlr. Atom bombas ve ernobil kazas sonrasnda bu tr kanserlerin olutuu kesin bir ekilde kantlanmtr. yonlatrc radyasyon kanser tedavisinde en etkili silahlardan biridir. yonlatrc radyasyon gelimi radyoterapi cihazlar ile tmre hassas bir ekilde odaklanr ve kanser hcreleri yukarda sz ettiimiz dorudan veya dorudan olmayan etkiler sa-

Bu noktada radyasyonun etkilerini deterministik ve stokastik ad verilen iki kategoride de incelemek gerekir. Vcudumuzdaki her dokunun ve organn iyonlatrc radyasyonun belli bir dozuna kar tolerans var. Bu tolerans dozlarn almas durumunda radyasyona maruz kalan doku ve organda geici veya kalc ilev kayplar meydana gelebilir. rnein grme sinirleri iin kritik eik doz alrsa kalc grme kayb yaanabilir. Bu tr etkilere deterministik etkiler ad verilir. Vcudumuzdaki her dokunun eik dozlar ve radyasyona duyarllklar farkldr. reme hcreleri ve lenfositler radyasyona en hassas hcrelerimizdir. Kemik ve kkrdak dokular ise rad-

SPL

yesinde yok edilir. Bu amala ok eitli radyoterapi cihazlar retilmitir. Genellikle X-nlar ile alan bu modern cihazlar dorusal hzlandrc olarak bilinir. Tedavi ncesi bilgisayarl planlama ile kanserli dokunun en hassas ekilde hedeflenmesi salanr ve evredeki normal dokular maksimum ekilde korunmaya allr. Gnmzde robotik teknoloji de dorusal hzlandrclarla btnletirilmitir. Bu sayede uygun vakalarda ok yksek dozlara yani kanserli dokuyu birka gn iinde tamamen yok edebilecek dozlara kabilmek mmkn hale gelmitir.
Kaynak Basic Radiation Oncology, Editrler: Murat Beyzadeoglu, Gkhan zyiit, Cneyt Ebruli, Springer-Verlag, 2010. 57

Kadir Demircan

1 s o t s u A 6

a m i o r i H , 5 94

6 Austos 1945, Hiroima. 00:25te ve 07:31de iki hava saldrs alarm oldu, fakat bombardman olmad. Sabah 08:00 sularnda Hiroima radyosu B29 tipi bir bombardman uann Hiroimaya yaklatn duyurdu ve 08:15te Enola Gay yarap 0,7 metre boyu 3 metre olan Little Boy (Kk ocuk) lakapl tarihin ilk atom bombasn Hiroima zerine brakt. Yaklak 45 saniye sonra bomba Shima Hastanesinin 570 metre yukarsnda infilak etti. ap 230 metre, scakl 4000C olan bir alev topu saniyede 440 metre hzla her yne doru genilemeye balad. 30 saniyede 12 kilometrelik bir alana yaylan bu ok dalgalar, patlamadan 8 dakika sonra 9000 metre ykseklikte o artk herkesin bildii mantar bulutu oluturdu.

Junko Kimura/Staff / Getty Images News / Getty Images Trkiye

58

Alamy

Alamy

Alamy

350 bin kiinin yaad Hiroima harabeye dnd. 1945 ylnn Aralk ay verilerine gre 100 binden fazla kiinin hayatn kaybettii tahmin ediliyor. lmlerin yaklak %80i 6 Austos gn gerekleti. Bombann dt yerin 500 metre uzanda yaayanlarn %96s, 2 kilometre uzanda yaayanlarn %20si, 5 kilometre uzanda yaayanlarn %1inin ld tahmin ediliyor. Hiroimada yaayan 300 doktor ve 1800 hemirenin yardan fazlas hayatn kaybetti. Salk hizmetleri kme noktasna geldi.

Nagazakiye atlan bombann uzunluu 3,5 metre, yarap 1,5 metreydi. 4,5 tonluk bu bombann lakab ise Fat Man (iman Adam) idi. Hiroimaya atlan bombann gc 20 kiloton dinamitin gcne eitti. Bu ise her biri 5 ton arlnda bomba tayabilen 4000 adet B29 bombardman uann kapasitesine eitti. 1945te ABDnin 1000 adet B29 ua vard. Atom bombas USS Indianapolis adl gemi ile San Francisco limanndan Tinian Adasna tand. Indianapolis ii bitince Guam Adas zerinden geri dnerken bir Japon denizalts tarafndan batrld. Gemideki yaklak 1200 kiiden 300 hayatta kalabildi.

Bilim ve Teknik Austos 2013

Atom bombas birok hayat etkiledi. Hiroima Atom Bombas mzesinde sergilenen bu ocuk bisikleti baba tarafndan muhafaza edilmi.

Krmz daire bombann dt alan, siyah nokta Hiroima Atom Bombas Mzesinin yerini gsteriyor.Bomba sonras ayakta kalan ve Hiroimann simgelerinden biri haline gelen Hiroima Sanayi Saray Binas kprnn sol tarafnda grlyor. T eklindeki Aioi Kprs hedef olarak kullanld.

Alamy

Hiroima (hiro geni, ima ada demek), bugn 2 milyona yaklaan nfusu ve 900 - 1000 km2 karelik alanyla orta Japonyann nemli bir ehri. Hzl tren Shinkansen ile bakent Tokyoya giden 900 kmlik yol 2-3 saat iinde alnyor. 1955te alan Atom Bombas Mzesini ylda yaklak 1 milyon kii ziyaret ediyor.

59

Brtein Ege

Curiosity

Bir Yanda

Geen yln Austos aynda 567 milyon kilometrelik uzun bir yolculuun ardndan Marsa inen merakl robot Curiosity, Mars yzeyindeki almalarna tm gayretiyle devam ediyor. Bu bir senelik srede dondurucu Mars frtnalarndan bilgisayar arzasna kadar eitli felaketlerin eiinden dnen merakl robotumuz ayn zamanda ini blgesi de olan Gale Kraterindeki analiz almalarn Haziran banda tamamlad. Gale Kraterindeki hummal almalar sonucunda kurumu bir nehir yata bulan Curiosity, bu nemli kefin yan sra Marsn bir zamanlar farkl trde bakterilere ev sahiplii yaptn da kefetti. Curiosity, u anda yava ama emin admlarla aratrmalar yapt Gale Kraterinin tam ortasnda bulunan 5500 metre yksekliindeki Sharp Dana doru yol alyor.

60

>>>

Bilim ve Teknik Austos 2013

Curiosity: Suyu takip et!

Geen yl 6 Austos sabahnda Kzl Gezegene baaryla inen Curiosity artk bir yanda. Mars aralar Spirit (Cesaret) ve Opportunityden (Frsat) sonra 2,5 milyar dolarlk bir proje erevesinde NASA tarafndan Marsa gnderilen en modern uzay arac olan Curiosity, bu bir yllk srede kendisine verilen tm grevlerden yznn akyla kmasn bildi. Curiosity, bu kadar ksa bir srede yapt baz keifler ve Marstan dnyamza gnderdii yksek znrlkte fotoraflar sayesinde insanolunun Mars tanmasna baka hibir uzay aracnn baaramad kadar katkda bulundu.

Curiosity u anda saatte ortalama 150 metrelik bir hzla Gale Kraterinin tam ortasnda bulunan 5500 metre yksekliindeki Sharp Dana doru yol alyor (fakat yoldayken de eitli aratrmalar yapaca iin Sharp Dana tam olarak ne zaman varaca konusunda NASA tarafndan kesin bir bilgi verilemiyor). Ayn zamanda Curiositynin ini blgesi olarak da seilen Gale Krateri yllarca sren almalarn ardndan 100 bilim insan tarafndan, 30 aday blge arasndan seilmiti. Adn Avustralyal astronom Walter F. Galeden alan 154 km apndaki, etraf yksek dalarla evrili bu kraterin en nemli zellii Mars yzeyine gre alak bir alanda bulunmas. Su, yksek blgelerden alak blgelere doru aktndan, bilim insanlar bu krater blgesinin gemite Marsta su bulunup bulunmadna dair en kesin kantlar sunacan dnyor (nitekim Curiositynin u ana kadar baaryla yrtt almalar, bu bilim insanlarn hakl kard).

Curiosity Mars yzeyinde en az bir Mars yl (yaklak iki Dnya yl) srecek grevi srasnda, ayn Spirit ve Opportunity gibi NASAnn nl suyu takip et prensibini izleyerek, bir yandan gezegende su olduunu ispat etmeye dier yandan da Marsn yzeyi ve atmosferi ile ilgili toplayabildii kadar bilgi toplamaya alacak. Curiositynin nc niteliindeki bu grevi yakn gelecekte Marsa yaplmas planlanan insanl uular asndan da hayati nem tayor.

Marsta kurumu nehir yata izleri

61

Curiosity Bir Yanda

Curiosity toprak rneklerindeki mineralleri CheMin (Chemistry and Minerology) adl analiz laboratuvarnda analiz ediyor. CheMinin lm ve analizler iin kulland yntem yaklak yzyl nce bulunmu, fakat NASA mhendisleri bu teknolojinin Marsta da kullanlabilmesi iin normalde tamam bir buzdolab kadar yer kaplayan analiz ara ve gerelerini sadece bir ayakkab kartonuna sacak kadar kltmeyi baarm (bkz. Ege, B., Curiositynin Mars Kefi, TBTAK Bilim ve Teknik, s.30-35, Austos 2012).

Metan gaz
Mars atmosferinde metan gaz olup olmadn lazer ile analiz eden Curiosity, bu konuda kayda deer herhangi bir bulguya eriemedi. Elde edilen sonuca gre Mars atmosferinde beklenenden ok daha dk miktarda metana rastland. Fakat atmosferde bulunan bu metan gaznn miktar Marsta bir zamanlar hayat olduuna dair bir iaret vermekten hayli uzak. Marsta metan gaz izine ilk olarak 2004 ylnda teleskopla yaplan almalarda rastlanmt.

Marsta kurumu nehir yata

Curiositynin geen ylki baarlarndan ilki Eyll ayndaki almalar srasnda Mars yzeyinde eski bir nehir yata bulmas ve burada akl talar olduunu tespit etmesiydi. Sz konusu nehrin derinliinin bir zamanlar bir insann ayak bilei ve kala ykseklii arasnda deitii, saniyede bir metre hzla akt tahmin ediliyor. NASA uzmanlar, ok nce kuruduu tespit edilen bu nehir yata kalntsndaki akl talarnn bir zamanlar orada akan suyun hzyla ekillendiini tahmin ediyor. Yine NASA tarafndan bildirildiine gre, bir ksm kum tanesi bir ksm golf topu byklndeki bu akl talar zamanla birok katmandan oluan talara dnm. Curiosity ekibinden William Dietrich ve Rebecca Williams, kimisi yuvarlak kimisi keli akl talarnn nehir yatana zaman zaman Mars yzeyine hkim olan kuvvetli rzgrlar tarafndan deil su tarafndan tandna emin.

Marsta bir zamanlar su var myd?

Curiosty tarafndan Mars yzeyinde alan (6,6 cm derinliinde) delik

Mars yzeyi ile Hawaii Adas arasndaki hayret verici yapsal benzerlik
Curiosity tarafndan toplanan toprak rneklerinde yaplan lmlerde, Mars yzeyinin byk bir blmn kapsayan ypranm haldeki kum ve tozun yapsal
62

olarak Hawaii adasndaki volkanik kayalara hayli benzedii ortaya kt. Bir kurama gre Mars yzeyinin bu derecede ypranm olmas zamannda Marsta su ve oksijen olduuna dair ak bir kant. te yandan uzmanlar bu durumun kum frtnalar ve meteorit arpmalar sonucunda meydana gelmi olabileceine de dikkat ekiyor. Fakat ne olursa olsun yzeyde bulunan minerallerin analizinden elde edilen sonular Mars yzeyinin bir zamanlar bugnknden daha nemli olduunu gsteriyor. Tpk bir aacn sahip olduu halkalarn aacn yayla ve baka zellikleriyle ilgili ok nemli bilgiler vermesi gibi, bir blgede bulunan mineraller de o blgenin gemite ve imdi iinde bulunduu evresel artlar hakknda ok nemli ipular verir.

Metan gaz konusunda umduunu bulamayan NASAnn yz geenlerde Marstan gelen baka bir haberle gld. Curiosity bu yl ubat ve Mays aylarnda baz kayalar delerek yapt analiz almalar sonucunda kkrt, azot, hidrojen, oksijen, fosfor, karbon, slfat ve slfit gibi yaamn temel talarn oluturan elementlerden bazlarna rastlad ve Marsta bir zamanlar mikroorganizmalarn yaamas iin gerekli evresel koullarn bulunduunu kantlad. Buna gre Marsta bir zamanlar ntr pH deerlerine sahip su kaynaklar da vard. Marsta hlihazrda su kaynaklarnn bulunmas, gelecekte burada kurulmas planlanan insanl koloniler asndan da ok nemli, nk aksi halde insanlar iin gerekli suyun ok yksek maliyetle Dnyadan Marsa tanmas gerekir ki, bu da uzun vadede insanln Marsa yerleme planlarna sekte vurabilir.

>>>

Bilim ve Teknik Austos 2013

Mars
Yzeyindeki ve atmosferindeki demir oksitten dolay kzlms bir rengi olan, bundan dolay Kzl Gezegen de denilen Mars baz alardan mavi gezegenimize hayli benziyor. 6800 kmlik yarap ile Dnyamzn yaklak yars byklnde olan Mars, ayn zamanda -Merkrden sonra- Gne Sisteminin en kk ikinci gezegeni ve adn kzlms rengi nedeniyle Roma mitolojisindeki sava tanrs Marstan (Yunan mitolojisindeki Ares) alyor. Marsn ABDli gkbilimci Asaph Hallun 1877de kefettii Phobos ve Deimos adl iki kk doal uydusu var.

NASAnn korkulu ryas: Olas bilgisayar arzalar

ubat sonunda maruz kald kozmik radyasyon sonucu ana bilgisayarn (Bilgisayar Sistemi A) kaybeden Curiosity, almalarna artk yedek bilgisayaryla (Bilgisayar Sistemi B) devam ediyor. NASA tarafndan aklandna gre Curiosity, ubat sonunda ana bilgisayarn maruz kald youn kozmik radyasyon sonucu kaybetti ve bunun zerine hemen yine NASA tarafndan yedekteki ikinci bilgisayar devreye sokuldu. Zarar gren bilgisayar hibir durumda kaybetmek istemeyen NASAnn balatt almalar Mart sonuna doru meyvelerini verdi ve bu sefer Bilgisayar Sistemi A, ana bilgisa-

yar olarak grev yapan Bilgisayar Sistemi Bnin yedei olarak devreye sokuldu. NASA tarafndan bildirildiine gre zarar gren bilgisayar sisteminin teknik olarak tekrar ayaa kaldrlabilmesi iin sz konusu sistemdeki radyasyondan zarar grm bellek blmleri tek tek iaretlendi ve Curiositynin iletim sistemi, bu blmlerin gelecekte kullanlmamas dorultusunda yeniden programland. Curiositynin RCE (Rover Computer Element) olarak adlandrlan iki bilgisayar var. letim sistemi, ayn anda bu iki bilgisayardan sadece biri aktif olarak alacak ekilde programlanm; bilgisayarlardan birinin arzalanmas durumunda yedekteki bilgisayar devreye girerek grevin tm sorumluluunu devralyor.

Curiosity Marsta yalnz deil!

Ocak 2004te ikiz kardei Spirit ile sadece hafta arayla Marsa ayak basan Opportunity de Marstaki almalarna devam ediyor, hem de tam dokuz buuk yldan beri! stelik Opportunity bu arada (21 Haziran 2013 itibaryla) Mars yzeyinde tam olarak 37,09 km gibi hatr saylr bir mesafe kat ederek yeni bir rekora da imza atm oldu: Buna gre Opportunity, Ruslarn Ay Gneten ortalama uzakl 228 milyon km olan Marsta bir gn 24 saat 39 dakika 36 saniye sryor. Marsn yzeyi genel olarak souktur. zellikle kutup blgelerinde ve k aylarnda hkm sren srekli karanlk ve dondurucu souk (bu blgelerde scaklk -140 Cye kadar bile debilir) Dnyadan gnderilen aralara zaman zaman byk zorluklar yaatr hatta onlar teslim alr. Mars yzeyinde llm en yksek scaklk +27Cdir. Kn atlatlmasndan sonra, zellikle de kutup blgelerinin stndeki hz atmosfer tabakalarnda saatte 650 kmye, yzeyde ise 400 kmye ulaan toz frtnalar oluur. arac Lunochod ile beraber Dnya dndaki bir yzeyde en fazla yol kat eden uzay aralarndan biri oldu. Ayn ikiz kardei Spirit gibi Opportunitynin de Marsa gnderilme amac NASAnn nl suyu takip et! prensibine gre, bir zamanlar su yataklarna sahip olduu dnlen blgelerin izini srmek. Curiosityden ok farkl blgelerde aratrmalarna devam eden Opportunity, bugne kadar Mars yzeyinde binlerce fotoraf ekti ve kimyasal analiz yapt (fakat daha eski bir model olduundan kimyasal analiz ara ve gereleri doal olarak Curiosityninki kadar gelimi deil). kiz kardei Spiritin aksine baz anszlklar yaamayan Opportunity bugne kadar yakaland toz frtnalar, dondurucu souklar, bilgisayar arzalar gibi felaketlerden de son anda kurtulmay hep baard. Fakat Opportunitynin ikiz kardei olan Spirit, 2009da girdii kumlu bir araziden kendini kurtaramam ve NASA tarafndan dzenlenen kurtarma almalarnn da bir sonu vermemesi zerine 2011 ylndan itibaren mecburen kendi kaderine terk edilmiti. Kendisinden en son 22 Mart 2010da sinyal alnan Spiritin, kumlara takldktan sonra konumunu Gnei ideal bir ekilde grecek ekilde ayarlayamadndan i aksamlarn korumak iin gerekli sy retemedii ve bundan dolay da elektronik devrelerinin -55 Cyi bulan souklarda zarar grerek devre d kald tahmin ediliyor.

63

Curiosity Bir Yanda!

InSight adl bu uzay aracnn grevi Mars ekirdeini inceleyerek Marsn ve Gne Sistemindeki Ay, Merkr ve Vens gibi dier gezegenlerin oluumunun daha iyi anlalmasn salamak.

Her bir bilgisayarn ana beyni, PowerPC 750 mimarisine ve 200 MHz ilem gcne sahip bir BAE RAD 750 mikroilemciden oluuyor. Tpk daha nceki grevlerde olduu gibi bu grev iin zel olarak hazrlanm bu mikroilemci tr, donanmlar iin zararl olabilecek her trl na kar zel olarak kaplanm. Tm bunlarn yan sra Curiositynin her iki bilgisayar sisteminde de her biri 2 GB kapasiteli birer sabit disk var (Spirit ve Opportunitynin sahip olduu kapasitenin yaklak sekiz kat!). Ayrca yine her bir sistem 256 MB byklnde bir RAM ve 256 kByte kapaCuriosity u anda Gale Kraterinin tam ortasnda bulunan 5500 metre yksekliindeki Sharp Dana doru yol alyor.

sitesinde bir EPROMa sahip. Tm bilgisayar sistemleri zellikle -55C ile +125C arasnda sorunsuz alacak ekilde tasarlanm. Curiositynin iletim sistemi ve buna bal tm bilgisayar sistemleri, C lisannda programlanm (bkz. Efsane Programlama Dili: C, TBTAK Bilim ve Teknik, s. 62-64, Mart 2012). Curiosityye hayat veren bu yazlm yuma toplam 2,5 milyon satrlk bir C kodundan oluuyor.

Curiositynin ikiz kardei 2020de Marsta

Curiosity ve Opportunity Marsta hummal bir ekilde aratrmalarna devam ede dursun, NASA 2020de Marsa bir ara daha gndermeyi planlyor. Bu aracn ini sistemi ve dier teknik zellikleri Curiosityninkiler ile hemen hemen ayn olacak. Uzmanlar, NASAnn bu kararnda Curiositynin Mars yzeyine hayli baarl bir ekilde iniinin ve bu iniin zerinden bir yl gibi uzun bir sre gemesine karn aracn tm lm aletlerinin halen kusursuz bir ekilde almasnn etkili olduunu vurguluyor. NASAnn grevin baarsndan bu derece etkilenmesine de fazla armamak gerekiyor nk gemite Marsa ABD, Rus-

ya ve Avrupa (ESA) tarafndan dzenlenen toplam 38 Mars grevinden sadece 14 baarya ulamt (baarya ulaan bu grevlerden birer tanesi Avrupa ile Rusyann baar hanesine ilenirken, geri kalan 12si NASAnn hanesine yazld). Sz konusu Mars aracnn ismi, Marsta nereye inecei ve tam teknik donanm daha belli olmasa da, grevin hedefleri genel olarak imdiden belirlenmi durumda. Buna gre ayn kendinden nceki Mars aralar Spirit ve Opportunity gibi sz konusu ara da Mars yzeyini aratrmakla grevli olacak.

Yakn gelecekteki dier Mars grevleri: InSight ve MAVEN

2030 ylnda Marsa ilk insanl seferi dzenlemek isteyen NASAnn hedefinde -zellikle bu ilk insanl Mars seferine hazrlk kapsamnda- baka Mars grevleri de var. Bunlardan birincisi Kzl Gezegenin atmosferini analiz etmekle grevli olacak MAVEN isimli bir uydu (Mars Atmosphere and Volatile Evolution), ikincisi ise Mars gezegeninin ekirdeini inceleyecek olan InSight (Interior Exploration Using Seismic Investigations, Geodesy and Heat Transport) isimli bir uzay arac.

64

<<<

Bilim ve Teknik Austos 2013

Avrupa ve Rusya ben de varm diyor

Sevimli Kzl Gezegen yani Mars nmzdeki yllarda da Dnyadan ziyareti aknna urayacaa benziyor. rnein daha imdiden ExoMars program erevesinde Avrupa (ESA) ile Rusya (Roskosmos) beraber hareket ederek ilki 2016da, ikincisi 2018de olmak zere Marsa ortaklaa iki grev dzenlemeyi planlyor. Rusya ve Avrupa Birlii bu sayede Marsta gemite ve gnmzde hayat olup olmadna dair daha kesin bilgilere ulamay mit ediyor. Bu kapsamda 2016da Avrupa ve Rusya tarafndan Mars yrngesine, atmosferde metan ve buna benzer gazlarn bulunup bulunmadn aratrmakla grevli bir uydu (TGO, Trace Gas Orbiter) yerletirilecek. 2018de de yine Avrupa Uzay Ajans (ESA) ile Rus Uzay Ajans (Roskosmos) tarafndan, grevi ayn Curiosity rneinde olduu gibi Mars yzeyini aratrmak olacak ExoMarsRover adl ikinci bir ara gnderilecek.

ExoMars-Rover

Trace Gas Orbiter (TGO)

MAVEN: Marsa doru yolculuuna tahminen bu yln 18 Kasmnda Cape Canaveral ssnden bir Atlas V roketiyle balayacak olan MAVEN adl uydunun, uzun bir yolculuun ardndan gelecek yln 22 Eyllnde Marstaki yrngesine girmesi bekleniyor. Eliptik bir yrngede konumlanacak olan MAVEN bu yrngede 150 km ile 6200 km ykseklik arasnda grev yapacak ve her 4,5 saatte bir Marsn etrafnda bir tur atacak. Grevi sresince Mars atmosferinin st katman ile Gne arasndaki etkileimi inceleyecek olan MAVEN, bu katmandaki atmosferik gazlar, esen gne rzgrlarn ve bunlarn etkilerini ve iyonosfer tabakasn (gkyznn byk miktarda iyon ve serbest elektron bulunduran blm) analiz edecek. NASAya 485 milyon dolara mal olacak MAVENin en az bir Dnya yl grevde kalmas bekleniyor. InSight: NASA tarafndan Mart 2016da frlatlacak olan InSightn grevi ise adndan da anlald gibi Marsn ekirdeini yani i dnyasn aratrmak. InSight, Mars beraberinde gtrecei lm aletleriyle (rnein sismograf) jeolojik yani yerbilimsel adan inceleyecek. NASA, bu grev erevesinde Marsn fiziksel yapsnn, zelliklerinin ve bunlar ekillendiren srelerin incelenmesini ve bu sayede Gne Sistemindeki baka gezegenlerin -Ay, Merkr ve Vens- oluumunun daha iyi anlalmasn amalyor. NASAya 425 milyon dolara mal olacak bu projede genellikle 2008 ylnda hemen hemen

ayn amalarla Marsa gnderilen Phoenix aracndaki teknolojilerin kullanlmas amalanyor. NASA tarafndan Mart 2016da Marsa gnderilecek InSightn Marsa ayn yln Eyll aynda ulamas bekleniyor (Mars ile Dnya arasndaki uzaklk -her iki gezegenin o andaki konuma gre- 55 milyon ile 400 milyon km arasnda deiiyor). Her eyin yolunda gitmesi durumunda InSightn en az iki Dnya yl grevde kalmas bekleniyor.

Sonu
Curiosity u anda saatte ortalama 150 metrelik bir hzla Gale Kraterinin tam ortasnda bulunan 5500 metre yksekliindeki Sharp Dann eteklerine doru yol alyor. Doal olarak, yolu zerinde daha nelere rastlayaca ve bunlar aratrmak iin yolda ne kadar vakit harcayaca mehul, fakat uzmanlar Curiositynin ok yaknda hedefe varacan ve bizlere Sharp Dana ait yksek znrlkl panoramik fotoraflar gndermeye balayacan mit ediyor. Sonu olarak Curiositynin yardmyla, hem insanlk tarihinde bir devrim nitelii tayacak ilk insanl Mars seferine hem de bir zamanlar Kzl Gezegende var olduu dnlen yaamn izlerine doru adm adm yaklalyor.
Kaynaklar NASA (The National Aeronautics and Space Administration), http://www.nasa.gov/mission_pages/msl/, Haziran 2013 Gnther, U., Wiederherstellung von Curiosity ist gelungen, marspages.eu, 24 Mart 2013. 65

Ayegl Ate
renci, stanbul Lisesi

Beynimizin Gizli stilaclar

Tek hcreli parazit Toxoplasma gondii (T. gondii), dnyada hayli yaygn olan toksoplazmoz hastalnn sebebi. Tahminlere gre, dnya nfusunun te biri bu paraziti tayor. T. gondii, konaksnn sinir sistemini etkileyerek davranlarn deitirmesiyle tannan bir parazit ve insan vcudundaki faaliyetleri hl tam olarak anlalabilmi deil. Enfekte olanlar ve olmayanlar karlatran aratrmalar, parazitin insann kiiliinde deiikliklere yol at ya da intihar giriimleri, beyin kanseri ve izofreni riskini artrd iddialarn glendiriyor. Bilim insanlarn megul etmekte olan konaksnn davranlarn deitiren parazit, bilim ile bilim kurguyu buluturuyor ve hepimizi merakta brakyor.

T. gondii ile tann

T. gondii bir kedi paraziti ve sadece kedigillerin barsaklarnda reyebiliyor. Buradaki iftlemeler sonucu, oosit ad verilen sertlemi yaplarn iinde korunan yeni bireyler ortaya kyor. Kedi, bu bireyleri bir sre sonra topraa ya da suya brakyor ve onlar da birka gn iinde yeni bireyler oluturmaya hazr hale geliyor. Oositler, ilerindeki bireyleri birka ay boyunca koruyabilir; fakat parazitlerin gelimek iin uygun scaklkta, gvenli ve besin bulunduran, scakkanl ve omurgal bir canlnn vcuduna ihtiyac var.

ri, insan birka haftalna arl, souk algnl benzeri bir duruma sokabiliyor ya da retinay zedeleyen gz enfeksiyonlarna yol aabiliyor. zellikle baklk sistemi basklanm insanlar tehlike altnda saylyor ve enfeksiyondan lebiliyor. Salkl insanlarda ise bu parazitler hastala neden olmuyor; nk baklk sistemi onlar geri ekilmeye zorluyor (ama tamamen yok etmiyor). Parazit saldrya uradnda savunma amacyla kvrlarak kk kistlere dnyor ve ounlukla konaksnn kas ve beyin dokularnda birikiyor. Zaman iinde parazitler bu kistlerin iinde oalyor ve enfeksiyon da vcuda yaylyor. nsanlarda davran deiikliinden sorumlu olan T. gondii formu da ite bu kistler.

T. gondii zerine aratrmalar

Biyologlar T. gondiiyi ilk olarak 1900lerin banda kefetti. Fakat parazitin birikerek oluturduu kistler uzun sre etkisiz ve nemsiz kabul edildi. 1990larn ortalarnda, yava ilerleyen enfeksiyonlarn ne kadar nemli olabileceini gsteren aratrmalar yapld. Imperial College Londonda alan Joanne P. Webster ve meslektalar, zararsz diye nitelendirilen ok sayda kist bulunduran fareler zerinde yaptklar aratrmalarda, farelerin kendilerini tehlikeye atmaya meyilli olduu sonucuna ulat. Webster, enfekte olmu kemirgenlere haloperidol adl bir ila verildiinde tehlikeye eilimlerinin azaldn kefetti. (Bu ila, dopamin adl nrotransmiterin balanma yerlerini bloke eder.) Bunun zerine Webster, T. gondii nin dopaminin fazla salglanmasna yol aarak farelerin beynini ykad hipotezini ortaya att.

Eer tekrar bir kedi tarafndan yutulurlarsa, parazitlerin keyfine diyecek yok. reme dngs ayn ekilde tekrarlanabiliyor. Fakat bir insan tarafndan yutulurlarsa (kirlenmi yiyecek ya da pler yoluyla) T. gondii parazitleri, srekli olarak kendilerini oaltan bir forma dnyor. Bu formdaki T. gondii parazitle66

><
2009 ylnda T. gondiinin genomu zerinde yaplan aratrmalar da bu hipoteze kant oluturdu. Leeds niversitesinden Glenn Mcconkey ve meslektalar, hayvanlarda dopamin yapm iin kullanlan bir enzimin retim talimatlarn ieren genetik bilgiye rastlad. Bu keiften nce, tek hcreli bir canlnn byle bir genetik materyale sahip olabilecei hi dnlmemiti. Ama gen, T. gondiinin beynin normal nrotransmiter retimini deitirdii senaryosuna uyuyor. T. gondiinin beyin kanseri ile balantl olabileceine dair dnceler de var. Getiimiz ubat aynda, Biology Letters dergisinde, T. gondii enfeksiyonunun 37 lkede grlen beyin kanseri says ile orantl olduuna dair bir alma yaymland. Sonraki ay da Infections, Genetics and Evolution dergisinde Fransada da ayn durumun grld bildirildi. ki aratrma da kedileri sulamyordu; fakat kedi sahipleri ile ilgili endieler ortaya kt. 2012 ylnn Austos aynda Biology Letters dergisinde belir-

Bilim ve Teknik Austos 2013

nsanlar nasl etkiler?

Parazitin insanlar zerindeki etkilerinden en tuhaf, daha kesin olarak kantlanmam olsa da, beyinde hayat boyu kalan ve dopamin gibi kimyasallarn salgsn artran kistler yoluyla kiilik deiimlerine yol amas. Daha mmkn ve endie verici olan bir etki ise, trafik kazas yapma riskinin artmas. Charles niversitesinden Jarosley Flegra gre, parazitten etkilenen insanlarn kaza yapma riski, etkilenmeyenlere gre iki kattan daha fazla, nk parazit tepki verme sresini uzatyor. Maryland niversitesi Tp Fakltesinden Teodor Postolache ve ekibi, T. gondiinin basit kiilik deiikliklerinden ok daha nemli zararlar olduundan pheleniyor. Postolache ve ekibinin Journal for the American Medical Association-Psychiatrynin Kasm 2012 tarihli saysnda yaymlanan makalesine gre, enfekte olmu kadnlarn kendilerine iddet uygulama eilimi ve intihar giriiminde bulunma riski, enfekte olmayanlara gre daha yksek. Johns Hopkins ocuk Merkezinden Robert Yolken, parazitin neden olduu enfeksiyonun izofreni riskini de artrabileceini sylyor. T. gondii beyin hcreleri arasnda yllar geiriyor. Yolken Tamamen uyur durumda deil. Bir eyler yapyor diyor. Kistler doal olmayan yollarla dopamin salgsna yol aabiliyor; Webstern farelerle yapt deneyde kullanlan haloperidol, izofreni hastalarna verilen bir ila. Ya da kistler nedeniyle oluan enfeksiyon davran bozukluuna neden oluyor. diyor Yolken.

tildiine gre, Birleik Krallkta ya ortalamalar 64 olan 626.454 kadn zerinde yaplan aratrmada kedi sahibi olmann beyin kanseri ile ilikisi olmad ortaya kt. Hatta kedi sahibi olmann T. gondii enfeksiyonu ile alakas olmad bile sylenebilir. Aratrmann asl amac, parazitin hangi yolla alndn deil, enfeksiyonun kendisinin beyin kanserine yol ap amadn bulmak. imdi aratrmaclarn mmkn olabilecek balantlar daha ayrntl incelemesi gerekiyor. T. gondiinin baklk sistemi zerindeki etkilerini inceleyen parazitoloji uzman Christopher Hunter (Pensylvania niversitesi Veteriner Hekimlii Blm), asl nemli noktann gerektii kadar vurgulanmadn sylyor. Hastaln enfekte olmu bir anneden fetse gemesi ve dk bir ihtimalle bile olsa kt sonular dourmas nedeniyle, hamile kadnlarn iyi ykanmam salata ve kirli p kutular hakknda uyarlmas gerekiyor. Hastalk Kontrol ve nleme Merkezine gre parazitin az tartlan nemli etkilerinden biri de ABDde gda kaynakl hastalklarda hastaneye yatrma nedenleri arasnda drdnc srada, gda zehirlenmesi sonucu lmde ise ikinci srada yer almas. Bu nedenle olsa gerek, Hunter Beyin kontroln falan unutun. En iyi neri, yemek piirirken dikkatli olun ve kedilerle ilgilendikten sonra temizlenin. diyor. Dnyadaki en iyi mikrobiyolojik neri: Ellerinizi ykayn.
Kaynaklar http://www.sciencenews.org/view/feature/id/347461/description/Little_Mind_Benders http://www.parasitesinhumans.org/toxoplasma-gondii.html 67

Hakan Yaln * mer Kaan Baykan **

* Prof. Dr. ** Yrd. Do. Dr. Seluk niversitesi

Hayvanlarda Alternatif ve Yeni Biyometrik Kimliklendirme Yntemleri

68
Pat Scott / The Bridgeman Art Library / Getty Images Trkiye

>>>

Bilim ve Teknik Austos 2013

Tketiciler, artk birok alanda olduu gibi hayvan sal ve hayvansal rnlerin gvenliiyle ilgili alanlarda da taleplerini ifade ediyor. Hayvansal gdalarn kayna ve retim aralarnn gvenilirlii konusunda daha fazla bilgi sahibi olmak istiyorlar. Hayvanlarn ve hayvansal kkenli rnlerin tm retim zinciri boyunca izlenebilirlii tketiciler iin nemli bir konu. Tketicilerin bu talebi hkmetleri, gdalarn izlenebilirliini gndemlerine almalar konusunda sktryor.

avuklarda grlen dioxin krizi, tavuk ve sr vebas; sr ve dana eti sektrndeki BSE (Bulac Sngerimsi Beyin Hastal), ap, tberkloz, Bruselloz; koyun ve keilerde grlen viral Scrapie hastal, eitli ayak ve az hastalklar; domuz gribi, ku gribi ve uluslararas yaylma potansiyeline sahip baka baz hastalklarda, hayvansal gda gvenlii her zaman n planda olmu ve et sektrnde izlenebilirlik sistemlerine odaklanmay tetiklemi. Bu balamda Dnya Hayvan Sal Organizasyonu (OIE) hayvanlarn takibi, izlenmesi ve kimliklerinin tanmlanmas gibi konulara artk daha ok nem veriyor. Gnmzde zellikle iftlik hayvanlarnn her birinin kimliinin tanmlanmas, dorulanmas ve izlenmesi dnya ekonomisi ve insan sal asndan nemli bir konu. Dolaysyla et ve et rnlerinin retim kalitesinin nitelii, canl hayvanlarn veya hayvansal rnlerin kkenleri ve izlenmesi ve hayvan hareketlerinin kontrol altna alnmas hastalklarn nlenmesi hatta yok edilmesi asndan ok nemli. Etkili kimlik tanmlama ve hayvan izleme yntemleri, ekonomik kayplar byk oranda azaltabilir. Bu erevede lkemizde de daha gvenli, doru ve yeni ulusal kimlik tanmlama yntemlerinin ve sistemlerinin kullanlmas gerekiyor. Sadece iftlik hayvanlarnn deil, egzotik hayvanlarn, laboratuvar hayvanlarnn, kedi ve kpek gibi evcil hayvanlarn da kimliklerinin tanmlanmas farkl sebeplerle ok nemli.

Canllarda Biyometrik zellikler

Biyometrik zellikler sadece bir bireye ait, bir ei daha olmayan zellikleri ierir. nsanlarda kimliklendirme, kiiye zel olan biyometrik ve dier zelliklere gre yaplyor. Ses, koku, yry tarz, imza, el yazs, yz geometrisi ve termogram, kulak morfolojisi, el toplardamarlar, parmak izi, iris, retina, DNA analizleri bu zelliklerin arasnda yer alyor. nsanlarda, zellikle parmak izine dayal biyometrik sistemler pek ok alanda baaryla kullanlyor. Personel takibinde, ATMlerden para ekme ilemlerinde, hava alanlarnda, kredi kartlarnda, biliim teknolojilerinde, elektronik ticarette bu hayli yaygn. Parmak izi kontrol sistemleri gvenilir olmalar, kullanmlarnn kolay olmas ve maliyetlerinin dk olmas sebebiyle daha ok tercih ediliyor. Dier yandan gnmzde hayvanlar zerinde de biyo-kimlikleme asndan alternatif ve yeni yntemler uygulanyor. Yry tarz, ayak taban ve ayak izleri, derideki renklerin ve desenlerin (penguen, kpek bal, fok, zebra, kaplan, at, kertenkele) saysal grntlerinin analizi, yzge veya pullarn yaps (balklar), ibik, ayak taban (kanatllar) ve damak yaplarnn morfolojisi (manda, sr, koyun), saysal yz analizi (koyun), kulak toplardamarlar (fare), burun izi (manda, sr, koyun, kpek) gibi bir ok biyometrik zellik, hayvanlarda kimliklendirme almalarnda ska kullanlyor.

Hayvanlarda Uygulanan Klasik ve Modern Kimliklendirme Yntemleri ve Dezavantajlar

Genel olarak, dnyada hayvanlarn kimliklendirilmesi ve kayt altna alnmas iin hayli farkl, klasik ve modern yntemler uygulanm. Barkodlu kulak kpeleri, kulak iaretleri, tasma, boynuzderi dalama, otoimmun antikor uyumas, di yaps, kan gruplar, optik okuyucularla retina taramas, yonga teknolojisi, mikro-kapsller, kulak veya deri altna yerletirilen radyo frekans ile tanmlama vericileri (RFID), GPS, kl veya baka bir dokudan DNA analizi, doku ve organlarn imaj analizi bunlar arasnda en sk kullanlanlar.

69

Hayvanlarda Alternatif ve Yeni Biyometrik Kimliklendirme Yntemleri

nsanlardaki Parmak zinin Karl, Hayvanlarda Burun zidir

Baz hayvanlarn burun blgesine ait yapnn genel morfolojisi veya ayn yapya ait iz, ok kompleks ve zel bir yap olmasna karn, insanlardaki parmak izinde olduu gibi, hayvanlarn her birinin kimliinin tanmlanmas iin biyometrik amal olarak kullanlabilir. Dolaysyla burun yapsnn bu zel morfolojisi, esiz bir kimlik tanmlama yntemi olarak kullanlabilme potansiyeline sahip. Genel olarak gnmzde burun izi tanma algoritmalarnn zmlenmesiyle birlikte, hayvanlarn bireysel kimlik tanmlamalar asndan ok daha hzl, dk maliyetli, gvenilir sonular alnabilir ve hayvanlar daha kolay izlenebilir. Hayvanlarn burun izinden yaplacak biyometrik kimliklendirme sayesinde, kaybolan evcil hayvanlarn bulunabilmesi ok daha kolay olacaktr. Ayrca doru bir biyometrik kimliklendirme sayesinde ulusal ekonomide nemli bir yere sahip kaytl iftlik hayvanlarnn et ve st gibi rnlerinin de son aamada halk tarafndan ok daha salkl ve gvenli bir ekilde tketilebilmesi mmkn olacaktr.

Ancak hayvanlar zerinde kullanlan klasik ve modern kayt ve kimliklendirme yntemlerinin baz avantajlar olduu gibi dezavantajlar da var. lgili materyallerin zamanla ypranmas, dmesi, karlmas, alnmas, bazen okunamamas, ac vermesi, enfeksiyon riski olmas, kullanm ve okuma iin uzman personel tecrbesi gerekmesi bu dezavantajlar arasnda saylabilir. Ayrca bu yntemlerin bazlarnn artk sk kullanlmamas, baz enfeksiyon ve hastalklara bal olarak morfolojik zelliklerin deiebilmesi (rne70

in baz gz hastalklarnda, korneann veya retinann doal yapsnda olabilecek morfolojik deiiklikler nedeniyle, hassas optik retina tarayclarn bireyi tanyamamas), baz uygulamalarn hayli masrafl olmas (rnein RFID, GPS ve DNA analizleri basit bir kimliklendirme iin hayli masrafl uygulamalar), uygulamadaki baz zorluklar, bunlarn bir ounun retimin son aamasnda yani besin zincirine girite korunamamas gibi nedenlerle problemler yaanyor.

<<<

Bilim ve Teknik Austos 2013

Biyometrik Tabanl Kimliklendirme Yntemlerinin Temelleri Nasl Olmal?

Hayvanlar zerinde uygulanabilecek kayt ve kimliklendirme yntemleri evreye, zamana ve yaa bal olarak deimemeli, dayankl ve kolay okunabilir zellikte olmal, maliyeti dk olmal, uygulanmas ve kullanm pratik olmaldr. Ayrca kayt ve kimliklendirmenin uygulanaca yer, biyo-morfolojik zellikler bakmndan her hayvana has biyometrik ve zel nitelikler tamal, biyo-molekler zellikli, kalc ve deitirilemez olmal, yapay olarak taklit edilememeli ve adli vakalarda delil olarak kullanlma potansiyeline sahip olmaldr.

lkemizde Burun zinden Biyometrik Kimliklendirme almalar

lkemizde yaplan saha almalar ve uygulanan oklu-biyometrik yntemler (morfolojik, geometrik, morfometrik ve imaj analiz) sayesinde, her sr rknn ve bunlara ait bireylerin birbiriyle kartrlmayacak bir ekilde, morfolojik olarak kolayca ayrt edilebilen, kendine has bir saysal kimlie (biyolojik bir kimlik kartna) sahip olduu ortaya karld. Yaplan almada, hibir rkn ve hayvan bireyinin burun izinin bir dierininkine benzemedii farkl yntemlerle de aka belirlendi. ki ayr hayvann burun grnts zerinde dikkatli bir ekilde gzlem yapldnda, plak gzle bile burun yzeyindeki hatlarn ve oluk yaplarnn birbirinden farkl olduunu grmek mmknd.
Anahtar Kelimeler: Hayvan, biyometrik, kimlik tanmlama, burun izi

Hayvanlarda Burun zinden Biyometrik Kimliklendirme

Hayvanlarn burun yaps st dudak ve burun kanatlaryla snrlanan, genellikle koyu renkli ve parlak grnml bir anatomik oluumdur. Burun yzeyinin zel anatomik zellikleri, zellikle iftlik hayvanlarnda ve bu hayvanlardan elde edilen hayvansal gdalarn son retim aamasnda, etin kkeninin ve hangi hayvana ait olduunun belirlenmesinde, insanlardaki parmak izinde olduu gibi biyometrik adan kimlik tanmlama amacyla kullanlabilir. nk bu burun izinin yaps, her hayvanda kendine has anatomik ve karakteristik zellikler ierir (atal, oluk, boncuk, poligonal yaplar). Ayrca bu zellikler, zamanla deimez, sabittir. Dolaysyla bu zel yap, her hayvann kimlik tanmlamas ve dorulamas kapsamnda gvenli bir ekilde kullanlabilir. Hayvanlardan burun izi alma ilemi hayli kolaydr ve maliyeti ok dktr. Taradaki herhangi bir hayvan sahibi bile, basit ara ve gerelerin (kauuk silindir, mrekkep, fiks kt) yardmyla hayvandan burun izi alabilir. iftlik hayvanlarnda burun blgesinin biyo-morfolojik zelliklerini ieren burun izi kartlar Japonyada sklkla kullanlmaya balanmtr. Bu lkedeki et sat reyonlarnda, bu kartlarn ilgili hayvansal rnn yannda bulundurulmas zorunludur ve gerektiinde gsterilmesi gerekir. ABDde ve baz AB lkelerinde de, hayvansal gdalarn son tketim aamasna kadar olan yolculuunda burun izi kartlar kullanlmaya balanmtr. Hayvanlarn burun morfolojisi ok zel ve karmaktr. Buna karn yeni istatistiksel yntemler, hzl bilgisayarlar, yapay sinir alar modelleri, yeni algoritmalar ve yeni alclar sayesinde rnt tanma yazlmlarnn gelitirilmesiyle, bu karmak matriksin ve istatistiksel ilikilerin zlmesi bekleniyor.

nsanlarn parmak izlerindeki zniteliklerin benzerleri hayvanlarda da gzlenmitir. Nitekim hayvanlarn burun yapsnda papillalarn hat yn, median oluk, merkezi nokta, bunun yan sra boncuk, adack ve spesifik poligon tarz zel morfolojik nitelikler belirgindir. Bylece burun blgesindeki bu morfolojik zelliklerin, her bir hayvan iin belirlenen frekans yzdelerinin, hem rk hem de birey baznda ayrt edici zellikler olduu ortaya konuluyor. Dier yandan kpek ve koyun rklar iin de ayn temel prensipler erevesinde yrtlen almalar devam ediyor. lk veriler, benzer sonularn bu hayvanlar iin de geerli olduunu gsteriyor. Sonu olarak burun yzeyinin morfolojisi, baz hayvan rklar iin esiz bir biyolojik kimlik kart olma potansiyeline sahip.
Kaynaklar Yaln, H., Baykan, . K., Gndz, M., Kay, S. A., etin, O., Yldz, D., Polat, E. S., Dayan, M. O. ve Lk, S., Trkiyedeki Baz Sr Irklarnn Planum Nasolabialesinden Biyometrik Kimlik Tanmlamas, TBTAK PROJES, TOVAG, No:109O331, 2012. Bilgin, S., Ceylan, M. ve Yaln, H., Kangal Kpeklerinin Planum Nasalesinden Saysal Grnt leme Tabanl bir Biyo-Kimlikleme Uygulamas, IEEE 19th Signal Processing and Communications Applications Conference (SIU 2011), 275-278, 20-22 Nisan, Antalya, Trkiye, 2011. Maltoni, D., Maio, D., Jain, A. K. ve Prabhakar, S., Handbook of Fingerprint Recognition, Springer, 2. Basm, New York, USA, 2009. Meat and Fresh Herbs, http://www.zastavki.com/eng/Food/Meat_and_ barbecue/wallpaper-12321.htm Beef-Certificate, http//qjphotos.wordpress.com/2008/05/25

71

Bilim Tarihinden

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

Doa Felsefesinden Fizie:

Galileo Aristotelese Kar

Bugnk anlamda olmasa bile, fizik denilen bilimsel etkinlie benzer bir etkinlikle hayli erken dnemlerde karlalr. Felsefe tarihinin byk temsilcilerinden biri olan Aristotelesin (M 384-322) Antik Grek dneminde Fizik adl bir kitap yazd biliniyor. O almasnda Aristoteles, deiim konusunu ve bir deiim tr olarak hareketi irdelemiti. Modern bilimin nclerinden Isaac Newton (1642-1727) ise fizik kitabna Doa Felsefesinin Matematik lkeleri adn vermiti. Bugn fizik ad verilen bilim dalna, bilim tarihinin deiik dnemlerinde ayn amaca ynelik bir etkinlii betimlemek zere, doa felsefesi veya fizik dendii anlalyor.

Aristotelesin Doa ve Bilim Anlay

Bir saduyu filozofu olan, yani duyularnn kendisine var olduunu gsterdii dnyay anlamak ve aklamak isteyen Aristotelese gre, zerinde yaadmz bu dnya gerektir ve doduumuzda karmzda bulduumuz ve insan tarafndan yaplmam her eye doa denir. nsan doay duyularyla tanr ve doann bilgisini edinir. Duyularmz doada srekli bir olu ve bozulu olduunu, varlklarn dzenli bir ekilde deitiini gsterir. Topraa atlan tohum baak olur, aalar yaprak dker, meyve verir, Gne her gn doar ve batar. Demek ki doa deiiyor, olu ve bozulua uruyor. yleyse grevi varl ve varlklara ilikin deiimleri aratrmak olan doa filozofunun yapmas gereken de bu deiimlerin nedenlerini bulmak. Duyular araclyla alglanan ve bu yoldan tannan bir dnyada bilimsel aratrmalar yapan Aristoteles, doal olarak tank olduu deiimleri anlamak ve aklamak istemiti. Dncelerinin temeline btnyle duyularn salad verileri koyduu iin de, sonuta her eyin btnyle duyular araclyla kavranabilen niteliklerine gre (ar, hafif, yumuak, sert vb.) betimlendii bir dnyay bilgiye ve bilime konu yapmtr. Ona gre, duyularn gsterdii tek bir evren vardr. Bu evren merkezinde Yer olan, onun evresinde de i ie gemi krelere akl olarak srasyla Ay, Merkr, Vens, Gne, Mars, Jpiter ve Satrnn doland, byk bir kresel btndr. Bu kresel btnn en dnda ise hibir deiim ve hareketin olmad sabit yldzlar bulunur. Sabit yldzlar kresi ayn zamanda Tanrdr. Evren tektir, kreseldir ve her trl varl sarmalar, ancak homojen deildir. Nitelik bakmndan btnyle farkl elerden oluan iki ksma ayrlr. Merkezdeki Yerden Aya kadar olan ksm Ay-alt evreni, Aydan sabit yldzlar kresine kadar olan ksm ise Ay-st evreni oluturur.

Aristotelesin evren modeli

Ay-alt evren en altta toprak, onun zerinde de srasyla su, hava ve ate elerinden oluur. Dolaysyla Ay-alt evrendeki her bir nesne, kendisini oluturan bu elerden hangisi daha fazla ise o enin oluturduu krede bulunur. rnein ta neredeyse tamamen topraktan olutuu iin toprak kresine, alev ise ate kresine aittir. yleyse evrendeki her bir nesnenin doal bir yeri vardr. Dolaysyla deiim, bir varln doal yerinin deimesi demektir. rnein bir ta havaya frlatlrsa, doal yeri deitirilmi olur. Doal yerinde bulunmak, doasna uygun halde yaamak da doa gerei olduundan, hibir nesne veya varlk, d bir neden tarafndan mecbur edilmedike, kendi isteiyle doal yerinin dnda bulunmaz. Bu belirlemelerinden hareketle Aristoteles, her tr deiimin ya zorunlu ya da doal olarak gerekletii sonucuna ulamtr. Bir nesnenin d bir nedenden dolay urad deiime zorunlu deiim, kendi doal kresine gitmek veya doasnn gerektirdii bir durumu gerekletirirken urad deiime ise doal deiim adn vermitir. Ona gre ister zorunlu isterse doal olsun, her tr deiim zsel ve ilineksel olmak zere iki ekilde gerekleir. Eer bir nesne, tpk bir tan havaya frlatlmasnda olduu gibi,

Zorunlu ve doal hareket

t

u unl Zor

eke har

72

Doal hareket

Bilim ve Teknik Austos 2013

bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr
doal yerinin dna km veya karlm ise onun urad deiim zseldir. Buna karlk, bir arabann bir yerden baka bir yere gitmesinde olduu gibi, bir nesne doal kresinin iinde sadece yer deitirmise, bu deiim ilinekseldir. Bununla birlikte, kendi doal kresinde doasna uygun ekilde bulunmak, her varln doas gerei olduundan her trl deiimin bir d etkenden dolay olduunu da bilmek gerekir. Dolaysyla nedensiz deime olmaz. Aristotelese gre bilimsel aratrma yapmak da bu trden deiimlerin nedenlerini ortaya koymaktr. Aristoteles, doa felsefesinin temel konularndan biri olan hareketi de bu bak asyla ele alr ve bir deiim tr olarak kabul eder. Gzlemler, evrenin Ay-alt ksmnda hareket eklinde gerekleen deiimin iki trl olduunu gstermektedir: Doal ve zorunlu. Kuvvet etkisi altnda gerekleen harekete zorunlu hareket, kuvvet ortadan kalktktan sonra, nesnenin kendi doal yerine gitmek iin yapt harekete de doal hareket denir. Zorunlu harekette, hareketi salayan bir d kuvvet iken, doal harekette nesneyi oluturan enin niteliidir. Eer nesne toprak veya su gibi ar elerden olumusa merkeze doru, hava ve ate gibi hafif elerden olumusa, merkezden teye hareket edecektir. Zorunlu hareket de iki trldr: Hareketi salayan kuvvet, bir kiinin el arabasn srekli itmesinde olduu gibi, nesne zerindeki etkisini nesnenin hareketinin her annda srdryorsa srekli zorunlu hareket, bir tan frlatlmasnda olduu gibi, ilk hareketi saladktan sonra kesiliyorsa sreli zorunlu harekettir. Ayrca btn hareketlerin bir ortam iinde gereklemesi zorunludur. Bolukta hareket olamaz. Bolukta hareketin olabileceini dnmek, hzn sonsuz olabileceini kabul etmek demektir ki, bu samadr. Evrenin Ay-st ksmnda ise hibir deiim yoktur. nk buras toprak, su, hava ve ateten niteliksel olarak btnyle farkl olan beinci bir unsurdan, eterden olumutur. Eter mkemmeldir ve doasndaki mkemmellii evrenin o ksmna da vermektedir. Dolaysyla burada sz konusu olan hareket zsel deiime yol amayan, sadece yer deitirme biiminde gerekleen dngsel yani dairesel bir harekettir. bunun sabit yldzlar blgesinde ortaya kan yeni bir yldz olduunu belirler. Aristoteles fiziine gre eterden yaplm olan bu blge mkemmeldi ve burada yeni hibir ey var olamayaca gibi, var olan bir ey de yok olamazd. yleyse bu yldz o dnemde etkin tek kuram olan Aristotelesin evren kuramnn temel ilkelerine aykr bir durumun gstergesiydi. Brahe bu sorunu henz zememiken, 1577 ylnda Aristotelesin fizik ve evren anlay yllarca bu kez bir kuyruklu yldz gzlemliyor ve bu ylDouda ve Batda neredeyse tartmasz kabul dzn da Ay kresinin ok uzanda olduunu grmtr. Klasik Dnemde slam dnyasnda saptyor. Bu da Aristoteles kozmolojisine muallim-i evvel olarak kabul edilirken, Ortaa Hristiyan dnyasnda aykrdr. nk Aristotelese gre, kuramlarna kar kmann kuyruklu yldzlar Ay kresinin neredeyse kutsal kitaba altnda bulunan gk cikar kmak anlamna simleridir. Bylece Brahe, geldii, kutsallatrlan balangta Aristoteles bir bilim insan haline fiziinin ve evren mogelmitir. Bu rakipsiz delinin geerliliini saotorite durumu ve kutvunmay ve hakl klmay amalarken, sonunda sallatrlmlk, kendisi bu sistemin geersizliini de bir din bilgini olan Mikolaj Kopernik (1473ortaya koymak durumun1543) Gkkrelerinin Dngda kalmasna, btn gzlem sel Devinimi (1543) adl kitabn bilgilerine ve hesaplamalarna Aristarkhosun evren tasarm ramen Yer hareket ediyorsa, frlatyaymlayana kadar srmtr. lan bir okun hedefine deil, baka bir noktaya Batllarn Kopernik Devrimi diye adlandrgitmesi gerekir; bunun gibi Yer hareket edid deiim aslnda yeni olmaktan ok uzakt. 1850 yl nce Sisaml Aristarkhos (M 310yorsa, yldzlar deiik alardan grmeliyiz, ayrca ncile gre Gnee hareket verilmitir, 230) Kopernikin sylediklerinin hemen hemen aynsn ileri srmt. O dnemde Arisdur dendiinde duracaktr; dolaysyla haretarkhos kendi fizik sistemini kuramadndan, ket eden Yer deil, Gnetir gibi gerekelerYerin dolanm hareketi yapmasn fiziksel ale Aristoteles fiziini savunmay srdrd ve Kopernikin evren modelini ve Yerin hareket dan anlamlandramam ve kabul grmemiti. Aslnda ayn durum Kopernik iin de sz konuettiini kabul etmedi. sudur. Bu yzden Kopernikin balatt deiim, ancak Tycho Brahe (1546-1601), Johannes Kepler (1571-1630), Galileo Galilei (1564-1642) ve Isaac Newton (1642-1727) tarafndan tamamlanmtr. Fiziksel temelden yoksun olmakla birlikte, Kopernikin yeniden ortaya att gk modeli, bilim insanlar iin gerek anlamda bir tartma zemini yaratmt. ok uzun zamandan beri uygulanmakta olan Yer merkezli evren modelinin karsna imdi Gne merkezli evren modeli konulmutu ve hangisinin evrenin gerek doasn yansttnn akla kavuturulmas gerekiyordu. Bunu yapmann en ideal yolu da gvenilir gzlemler yapmakt. Bu gerei Uranienbourg Gzlemevinin Brahe tarafndan yaplm resmi kavrayan astronom Brahe, Danimarka Kral II. Brahe, Kopernik modeline kar kmak iin Frederickin desteiyle Hven Adasnda Uranibunlar ileri srse de en sonunda kafas karm enbourg Gzlemevini kurdu. vaziyette her iki modeli de ieren kendince yeni Brahe, bu gzlemevinde dikkatli bir bibir evren modeli nerdi. Bu model Gne-Yer imde gzlemlerini srdrrken, 1572 ylnda merkezli evren modelidir. Geri bunun da muCassiopea Takmyldznda yeni ve ok parlak bir yldz (nova) doar. Yapt hesaplamalarla, cidi kendisi deil Herakleidestir (l. M 310).

Modern Dnem ncesi Fizik

Srekli zorunlu hareket

Sabit yldzlar

73

Bilim Tarihinden
Birincil nitelikler, bir lye dayanan ve kiiden kiiye deimeyen zelliklerdir. rnein bir nesnenin hareketi incelenecekse, artk yava veya hzl eklinde deerlendirmeler yapmak yerine yol, hz ve zaman arasndaki ilikilere dayanmak, yani matematik uygulamak sz konusudur. Galileo, bylece Aristotelesi ereksel aklamalar, fiziin dnda brakm ve doal hareketlerin doal yerlere doru olduunu belirten aklamalarn bilimsel olmadn savunmutur.

Eylemsizlik lkesinin Kefi

Kopernik ile balayan ve Yerin hareket ettii dncesine dayandrlan yeni astronomi anlay, hareket konusunu da ister istemez bilim insanlarnn gndemine getirmiti. Yerin hareket ettii dncesi, bata saduyuyu rahatsz etmesi olmak zere (bugn de Gne douyor diyoruz) bilimin nda aklanamayan birok problem douruyordu. niversite yllarndan itibaren Kopernik sistemini savunan Galileo da ilgisini hareket konusuna yneltmek durumunda kald ve ilk kitabna Hareket zerine (De Motu, 1590) adn verdi. Kitabn tek bir hedefi vard: Aristotelesin hareket anlayn reddetmek. Sonu itibariyle baarl olmayan bu almasnda Galileo, Aristotelesin doal hareket adn verdii serbest dme hareketini irdeledi. zellikle de arlk ve hafiflik belirlemelerinden ne anlalmas gerektiini tartarak yeni bir fizik kurmay denedii bu almasnda Galileo, kendisine kadar gelen dnemde kabul edildii gibi, doal ivmeli harekette (serbest dme) arln nemli bir rolnn olmadn ileri srd. Ona gre, dmede nesnenin salt arl deil zgl arl nem tar ve zgl arl daha fazla olan nesne daha hzl der. Dolaysyla hareket nesnenin younluuyla ilikilidir. Dme hzn bulmak iin, nesnenin younluundan ortamn younluunu karmak gerekir. Yani:

Galileonun alma odas

Doann Gzlem ve Deney Araclyla Kavranmas

Galileo teleskopu astronomi almalarnda kullanan ilk bilim insandr. 1609 ylnda yapt bir teleskopla nemli gzlemlerde bulunmu ve bu gzlemleriyle Gne merkezli sistemi desteklemi, Aristoteles fiziinin geerli olmadn kantlamtr. En nemli gzlemleri Ay ve Gne gzlemleridir. Ayda kraterlerin, dalarn ve vadilerin olduunu grm ve bunun Ay ile Yerin ayn maddelerden olutuunun kant olduunu sylemitir. Gnei gzlemlemi ve Gne zerinde bulunan koyuluklarn Gne lekeleri olduunu belirlemitir. Orion kmesini ve Samanyolunu gzlemlemi ve yldzlardan olutuunu bulmutur. Jpiteri gzlemlemi ve evresinde dolanan drt uyduyu kefetmitir. Satrnn halkasn fark etmi ancak teleskopu gl olmad iin gezegenin halkasn iki yapk para olarak grm ve bunlar uydu zannetmitir. Vens gzlemlemi ve Ay gibi onun da safhalarnn olduunu belirlemitir.

Brahe kafas kark halde yaama veda etmeden nce kendisine yardm etmesi iin Kepleri yanna armt. Kepler, niversite yllarnda mevcut anlaylar savunmaktan ok yeni dncelere balanmay yeleyen Micheal Mastlin (1550-1631) adl matematik hocasndan dnemin yksek matematiini renmi ve yeni olann peine dmeyi benimsemi gen bir bilim insanyd. Hven Adasna geldikten sonra zaman zaman Brahe ile girdii tartmalarda hep Kopernik modelini savunan Kepler, Brahenin lmyle onun son derece dakik gzlem kaytlarndan oluan dev bir bilgi mirasna sahip olmu, matematik bilgisinin de yardmyla gezegenlerin yrngelerinin daire deil elips olduunu kefetmitir. Kopernik modelinin fizik temelini gsterememi olsa da, bu baarsndan dolay Kepler, modern gk mekaniinin kurucusu olarak kabul edilir. Btn bu almalar Klasik dnem hareket fiziinin problemlerinin zmlenememesiyle son buldu. 16. yzyldan itibaren yeni bir bilim ve yeni bir hareket anlay domaya balad. Bu anlayn en belirgin zellii merkezden uzaklatrlm olan Yere bir fizik temeli oluturulmasdr.

vn \ dn - do

Galileo ve Doann Matematik Araclyla Kavranmas

Galileoya gre bilgiyi elde etme yntemi matematiktir. nk bilimin konusunu oluturan doa matematik diliyle yazlmtr ve onu anlayabilmek iin sembollerini bilmek gerekir. Bunlar bilmeden doann gizleri aa karlamaz. Bu anlamda bilim doadaki matematii kefetme ve matematik balantlar kavrama etkinliidir. yleyse bir doa bilimi olan fizik de incelemelerini yalnzca birincil nitelikler arasndaki ilikilerle snrlamaldr.
74

Galileonun Ay gzlemlerine ilikin yapt izim

Bu son gzlem, Kopernik modeli iin nemli bir kanttr. nk Yer merkezli modelde Vens, Yere srekli belli bir uzaklkta olabiliyordu ve sadece hilal eklinde grlyordu. Oysa gzlemler Vensn Yere bazen yakn bazen ok uzak olduunu gsteriyordu. Ayrca Vens, sadece hilal eklinde deil baka ekillerde de grnyordu. Btn bunlar ancak Kopernik sistemi ile aklanabildiinden, Gne merkezli sistem dorulanm oluyordu.

Burada v hz, dn nesnenin younluunu, do ise ortamn younluunu belirtmektedir. Nesnenin younluundan ortamn younluu karldnda, geriye zgl arlk kalacak ve nesne de buna bal olarak decektir. Uzun zaman bu grlere inanan Galileonun dncesindeki zgn yn, nesnelerin salt arlklaryla deil greli arlklaryla orantl bir hzla deceklerini varsaym olmasdr. Burada dikkat eken dier bir yn de sadece arlk deil hafiflik niteliinin de dikkate alnm olmasdr. Baka bir deyile, hafiflik veya arlk artk Aristotelesin varsayd biimiyle mutlak anlamlaryla deil yarattklar etkilere bal olarak tanmlanmaktadr. Her eyden nce artk mutlaklk deil grelilik sz konusudur. rnein bir tahta paras hava iinde dmekte, su iinde ykselmektedir. yleyse nesneler bulunduklar ortama gre aa veya yukar hareket etmektedir. Bu hareketi belirleyen de, nesnenin arl ile hacmine eit hacimdeki ortamn arl arasndaki farktr.

<<<
Kopernik sistemini desteklemek iin bu bilgilerin nemli olduunu fakat yeterli olmadn fark eden Galileo, Yerin fizik asndan hareket edip edemeyecei, eer hareket ediyorsa, o zaman bir kulenin tepesinden braklan bir topun nasl olup da kulenin dibine dt gibi problemlerin zmlerini aratrmaya koyuldu. Bu aratrmalarnn en nemli sonucu ise eylemsizlik ilkesinin kefi oldu. Galileoyu eylemsizlik ilkesini kefetmeye gtren ilk adm, aslnda sarka yasasn bulmasdr. Pisa Katedralinde tesadfen dikkatini eken avizenin salnmn gzlemlemesi sonucu yneldii sarka almas, serbest dme kanununun bulunuunda ok kkl bir rol oynamaktadr. Tavandaki avizenin sallanmaya baladnda daha byk bir mesafe kat ettiini, daha sonra giderek bu mesafenin azaldn ve buna bal olarak avizenin hznn da azaldn fark eden Galileo, gerekte her salnm iin geen srenin hep ayn olup olmadn dnmeye balad. Bunun kesin olarak bilinmesinin tek yolu her salnmn sresini lmekti. Bunu yapacak bir arac olmadndan, nabznn atyla salnm srelerini karlatrarak, her salnmda geen srenin ayn olduunu buldu. Ulat sonucun doruluundan kesin olarak emin olmak iin Pisa niversitesinde yapt bir deneyde, ayn uzunlukta iki ipe asl biri mantar, biri kurun iki sarka alp her birini 90olik alarda salnma brakt ve bunlarn yarm daire izdikten sonra yerlerine dn srelerinin (havann etkisi dikkate alnmamak kouluyla) eit olduunu belirledi. Sarka hareketi serbest dmenin tipik bir rnei olduu iin, artk dmede arln rolnn olmad anlalmt. Bylece Galileo Kopernik astronomisine fizik temeli hazrlamakta nemli bir adm atm oldu. almalar sonucunda Aristotelesin evren anlaynn yklabileceini fark eden Galileo, aratrmalarnn ileri sonularna ulaaca deneylere yneldi. Bunun iin hareketi eik dzlemde ve ideal koullar altnda incelemeye balad: ok przsz bir metal top ve ayn ekilde przsz bir eik dzlem olsa ve top bu eik dzlem zerine koyulsa ne olur? Top dzlemden aa dzgn olarak artan bir hzla yuvarlanr. Yukar doru yuvarlanabilir mi? lk itme verilmedike yuvarlanmaz. Ancak bu gerekleirse, o zaman da hareketin hz dzgn olarak yavalayacaktr. Peki, top yatay bir dzlem zerine koyulur ve herhangi bir yne itilirse ne olur? Yant artk ok aktr. Hzlanmas ya da yavalamas iin bir neden olmayacandan, top hareketini dzlemin bittii yere kadar srdrecektir. Eer bu dzlem sonsuzsa hareket de sonsuza kadar devam edecektir. Galileoyu byle bir sonuca gtren temel kabul hareket halindeki bir cismin dardan bir kuvvet etki edinceye kadar hareketini srdreceini belirten eylemsizlik ilkesidir. Bugn kuramsal fizikte ok sk grlen bir idealizm rnei veren Galileo, den nesneler gittike artan bir hzla dt iin, d hzlarn ve srelerini doal ortamlarda incelemenin zorluunu yenmek iin eik dzlemi kullanmtr. Burada ama hareketi yerekiminden daha kk bir ivme altnda inceleyebilmek ve zaman da daha rahat lebilmektir. Galileo bunu yaptnda ve eik dzlem zerinde deiik mesafelerde zaman ltnde, baka bir deyile topun hangi mesafeyi ne kadar zamanda ald1 n hesap ettiinde, S = g.t 2 formln elde etti. 2 Bylece serbest dme deneysel olarak da aklanm oluyordu.

Bilim ve Teknik Austos 2013

Yeni Fiziin Douu

Galileo yapt bu almalarla harekete ilikin birok geleneksel kabul ykmtr. Her eyden nce, hareketi ve nesnelerin niteliini birbirinden ayrmtr. Hareketin nesnelerin znde bir deiime yol amadn, aksine sadece nesnenin iinde bulduu bir durumdan ibaret olduunu gstermitir. Dolaysyla nesne hareket halindeyken de dururken de ayndr. Gerekte durmak hareketten farkl deildir. Sadece sonsuz bir yavalk derecesidir. Bylece Aristotelesi hareket anlay byk bir darbe alm, yeni astronomi ve fizik byk bir destek kazanmtr. nk madem hareket nesnenin znde bir deiime neden olmamaktadr, o zaman Yerin hareketli olmasnda da bir saknca yoktur. Galileonun bir dier baars da nesnelerin hareketlerini uzaydaki koordinat sistemine gre betimlemektir. Bunun iin Aristotelesin niteliksel olarak farkllam uzaynn yerine niceliksel olarak farkllam geometrik bir uzay koymutur. Bylece hareketi problem, duraanl ise doal gren Aristotelesi yaklam yerine, hareketin matematiksel tasvirinin sz konusu olduu, bundan dolay da nedenin deil sonucun nemli olduu yaklam gelitirmitir. Bu nemli bir deiimdir. nk bu ikinci yaklamda hareket srekli kuvvetle ilikilendirilmedii gibi ortam da idealdir. Hareketi byle bir ortamda tasarlamak konuyu salt rasyonel adan ele alma olana vermektedir. Bu ise mekanikte Aristotelesi saduyu yaklamnn yerine rasyonalist yaklamn egemen olmasn salamtr. Modern dnem mekaniinin temel ayrt edici nitelii de bu anlaytan kaynaklanmaktadr.
Eim As Eik dzlem

k Uzunlu Eik D zlem

Bronz Top

)
Kaynaklar Aristoteles, Fizik, eviren: S. Babr, Yap Kredi Yaynlar, 1997. Bernal, J. D., Modern a ncesi Fizik, eviren: D. Yurtren, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1994. Bixby, W., Galileo ve Newtonun Evreni, eviren: N. Ark, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1997. Cohen, I. B., The Birty of a New Physics, Penguin, 1992. Cushing, J. T., Fizikte Felsefi Kavramlar I, eviren: B. . Sarolu, Sabanc niversitesi, 2003. Galileo, G., ki Byk Dnya Sistemi Hakknda Diyalog, eviren: R. Aolu, Trkiye Bankas, 2008.

Kule deneyi

Grant, E., Orta ada Fizik Bilimleri, eviren: A. Gker, Verso, 1986. Topdemir, H. G. ve S. Yinilmez, Galileo: Dnyay Dndren Adam, Say, 2009. Topdemir, H. G., Aristotelesin Doa Felsefesinin Ortaadaki Yansmalar, Felsefe Tartmalar, Say 37, Boazii niversitesi, 2006. Topdemir, H. G., Aristotelesin Doa - Fizik - Felsefesi, Felsefe Dnyas, Say 39, Trk Felsefe Dernei, 2004. Westfall, R. S., Modern Bilimin Oluumu, eviren: . H. Duru, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1994.

75

Trkiye Doas Fauna

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Hem Omurgal Hem Parazit

Deniz Dokuzgzls
Deniz dokuzgzlleri, hem omurgal olmalar hem de parazit bir yaam srmeleri nedeniyle ilgi eken deniz canllardr. Bilindii gibi parazit yaayan canllarn hemen hemen hepsi omurgaszdr. Deniz dokuzgzlleri ise ilkel omurgal hayvanlardr; denizlerde ve tatl sularda yaarlar. Yaamlarnn byk bir blmn denizlerde geirirken, remek iin tatl sulara girerler ve bir defa redikten sonra lrler.

76

Bilim ve Teknik Austos 2013

Montivipera albizona Beyaz Bantl Da Engerei

Montivipera wagneri Wagner Engerei

Deniz dokuzgzlleri kordallar ubesinin enesizler st snfna aittir. Boylar 50-70 cm (en fazla 100 cm) kadar olur. Azlar yuvarlaktr, dier canllara kolayca tutunmak zere zellemi dilerle donatlmtr. reme zaman gelince (mart-mays aylar civarnda) denizlerden nehirlere geerler. Bir defada 34 bin-240 bin kadar yumurta brakrlar. Ebeveynler yumurta braktktan sonra lr. Yumurtadan kan larvalar 2-5 yl durgun sularda kalr. 15-20 cm kadar olunca bakalam geirir ve denizlere geerler. 3-4 yl sonra da yumurtlamak iin tekrar tatl sulara geerler. Larva zaman planktonlarla beslenirler.

Ergin haldeyken de balklara yapp kanlarn, kaslarn emerler. Lelerini de yerler. Kuzey Dou Amerika, Bat Avrupa kylar, Akdeniz bats balca yaam alanlardr. lkemizde Ceyhan Nehri az ve Gkova Krfezi olmak zere iki ayr kayd var, ancak lkemizde rediine ilikin bilgi yok. Aktif olarak g edemeyen, ancak dier canllara tutunarak onlarla birlikte hareket eden deniz dokuzgzllerinin Akdenizin bu kadar dousuna gnelenen kpekbal, kum kpekbal, orkinos gibi byk deniz canllar aracyla geldii tahmin ediliyor.

Fotoraflar: Getty Images

Kaynaklar Bilge, G., Filiz, H., Erdem, M., Gney Ege Denizi (Bat Akdeniz) htiyofaunas in Yeni Bir Kayt: Petromyzon marinus Linnaeus, 1758 (Agnatha, Petromyzontdae), Bat Akdeniz Doa Bilimleri Sempozyumu, Burdur, 4-6 Kasm 2010.

77

Trkiye Doas Flora

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

an iekleri
an iekleri Anadolu corafyasnda kendine yaam alan bulmu bitki ailelerinden (Campanulaceae) biri. Ailenin en nemli zellii trlerin yardan fazlasnn endemik olmas. Aile genel olarak tropik, yar tropik ve lman blgelerde yayl gsterir. Akdeniz ve Kafkasya blgelerinde en yksek eitlilie sahiptir. an iekleri adlarn ieklerinin an biiminde olmas nedeniyle almtr. Latince campanula kk an anlamndadr. an iekleri tek yllk, iki yllk ya da ok yllk trlerden oluan byk bir ailedir. an iekleri ailesinin en byk cinsini Campanula trleri oluturur. Dnyada 300 civarnda, lkemizdeyse yarsndan fazlas endemik olmak zere 120 tr vardr. Bu trlerden biri fotorafta yer alan mor iekli Campanula strigosadr. Tek yllk otsu formda olan bu an iei kra an olarak da bilinir. Nisan mays gibi ieklenir. Deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan yksekliklerde yaar. Yol kenar, nadasa braklm tarlalar, tal yamalar balca yaam alanlardr. lkemizde dou ve gneydou Anadolu blgelerinde daha yaygndr. Osmaniye, Gaziantep, Mardin, Elaz, Hatay, el, Kahramanmara, anlurfa en ok bulunduu illerdir.

78

Bilim ve Teknik Austos 2013

Baz endemik an iei trleri: Glek an (Campanula psilostachya) Trkmen ngra (Campanula silifkeensis) Mee an (Campanula quercetorum) Bozda an (Campanula teucrioides) Bolkar an (Campanula trachyphylla)

Fotoraf: Prof. Dr. Bayram Gmen - Dr. Blent Gzceliolu (Zemin)

Kaynaklar Bilir, T., zhatay, E., Uludan (Bursa) Baz Campanula L. Trleri zerinde Morfolojik Aratrmalar, Journal of Marmara for Pure and Applied Sciences, Cilt 19, s.1-21, 2004.

79

Trkiye Doas Doa Tarihi

Atlar
80

Anadolunun Tarih ncesi

Tarih ncesi Anadoluda yaam en gzel canllardan biri de Hipparion olarak bilinen yabani atlar. Hipparionlarn en eski fosillerine Miyosen dnemin (23,8 milyon-5,32 milyon yl nce) balarnda rastlanr. Pliosen (5,32 milyon-1,81 milyon yl nce) boyunca ve sonra da Pleistosen ortalarna kadar (1,81 milyon yl nce -gnmz) soylarn devam ettirebilmi, en sonunda da (800 bin yl nce) ortadan kalkmlardr. Yaklak 22 milyon yl boyunca Kuzey Amerika, Asya, Afrika, Avrupada hkm srmlerdir. Hipparionlarn boylar 140 cm civarndayd ve grn olarak gnmz atlarna benziyorlard. Otul olduklar iin, yaadklar ortamlarn bol ayr imenli, geni ovalar olduu tahmin ediliyor. Dmanlar olan yrtclar da bu ak alanlarda kolaylkla fark edebiliyorlard. Miyosen dnemde hayatta kalmalarna karn daha sonra soylarnn tkenmesinin nedeninin, ayn yaam alann paylatklar byk otullarla, rnein mamutlar ve baz yrtclar (srtlan ve benzeri hayvanlar) karsnda zayf kalmalar olarak tahmin ediliyor. Bugn Anadoluda yaplan paleontolojik kazlarn birounda ok iyi korunmu Hipparion fosillerine rastlanr. Bu fosilleri nemli bir ksm MTA Tabiat Tarihi Mzesinde sergileniyor. Ankara, Denizli, anakkale, Uak, Sivas Hipparion fosillerinin rastland balca yerler.

Bilim ve Teknik Austos 2013

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

izim : Aye nan Alican Kaynaklar Forsten, A. ve Kaya, T. Hipparions (Mammalia-Equidae) from Glpnar (anakkale-Turkey), Palontologische Zeitschrift, Cilt 69, s. 491-501, 1995. Mayda, S., Sabuncubeli (Manisa) Erken Miyosen Memeli Faunasnn Sistematii ve Biyostratigrafisi, Ege niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, 2008. 81

Nasl alr?

Murat Yldrm

Nkleer Santraller
Elementlerin radyoaktif izotoplarnn kontroll ekirdek tepkimeleriyle blnmesi sonucu aa kan nkleer enerjinin elektrik enerjisine dnmesi nkleer reaktrlerde geekleir.

Ksaca Nkleer Enerji Tarihi

Hiroimaya ve Nagazakiye atlan nkleer bombalardan 6 yl sonra 20 Aralk 1951de ABDli bilim insanlar nkleer enerjiyi elektrik enerjisine evirerek drt ampul yakmay baard. Bu, nkleer enerjinin elektrik enerjisine evrildii ilk deneydi ve amac da bunun gerekletirilebileceini kantlamakt. Ticari bir amac yoktu.

1954 ylnda Sovyet Rusyada ilk nkleer santral elektrik ebekesine baland. ngilterede ve ABDde kurulan nkleer santraller arkas arkasna geldi. Nkleer bombalarla gelen zafer ve nkleer enerjinin elektrik enerjisine evrilmesinin baarlmas sonucunda nkleer enerjiye bak tamamen olumluydu. 1979da ABDdeki Three Mile Island Nkleer Santralinde meydana gelen kazada ciddi bir radyasyon sznts olmamasna ramen nkleer enerjiye bak deimeye balyordu. 1986da Rusyann Chernobyl nkleer santralinde

yaanan kaza, nkleer enerjinin geleceini tehlikeye atyordu. 2000li yllarn balarnda nkleer enerji tekrar gndeme geldi. Srekli artan enerji talebi, fosil yaktlarn her geen gn azalmas, kresel snma ve CO2 salmnn azaltlmasnn gerekmesi nkleer enerjiyi bir seenek haline getiriyordu. Fakat Fukushima Daiichi Nkleer Santralinde 2011de deprem sebebiyle meydana gelen kaza bu seenein tekrar gzden geirilmesine sebep oldu.

Nkleer Enerjinin Kontrol

Atom ekirdekleri gl nkleer kuvvet adn verdiimiz, elektromanyetik ekimden ok ok daha kuvvetli bir etkileimle bir arada tutulur.

Kararsz radyoaktif izotoplarn ekirdeklerine arpan ntronlar bu ekirdekleri bler ve ekirdei bir arada tutan enerjinin bir ksmn aa karr. Bu blnme sonucu yksek miktarda enerji ve yeni ntronlar ortaya kar; bu ntronlar da baka atom ekirdeklerini blerek zincirleme bir tepkime oluturur. Nkleer bombalarda zincirleme tepkime kararsz radyoaktif maddenin byk bir ksmn, byk bir hzla paralar ve ortaya ok byk miktarda kontrolsz, etrafn yakp ykan bir enerji aa kar. Nkleer reaktrler ise bu zincirleme tepkimeyi yava ve kontroll bir ekilde devam ettirir. Aa kan enerji suya aktarlarak basnl buhar elde edilir ve bu buhar trbinleri evirir. Bylece nkleer enerji elektrik enerjisine evrilmi olur. Nkleer santrallerde yakt olarak genelde uranyum kullanlr. Radyoaktif uranyum izotopu madenlerden karlan uranyum cevherinde %1den az bulunduundan,

yakt olarak kullanlabilmesi iin nce saflatrlmas gerekir. Bu ileme zenginletirme denir. Zenginletirilmi uranyum, ubuklar halinde reaktre yerletirilir. Zincirleme tepkimeyi kontrol altnda tutmak iin reaktre kadmiyum, hafniyum veya bor gibi kontrol ubuklar da yerletirilir. Bu ubuklar ntronlarn bir ksmn sourarak zincirleme tepkimeyi kontrol altnda tutar. Ayrca reaktrlerin iinde ntronlarn yavalamasn salayan su, grafit veya ar su gibi malzemeler de kullanlr. Su genellikle reaktr soutmak iin de kullanlr. Su reaktrn ssn sourur ve buhar haline geldiinde trbinleri evirir. Reaktrn uranyumun erime scakl olan 3815Cye ulamasna izin verilmez. Radyoaktif izotoplar ve onlarla dorudan ve dolayl temas eden paralarn hepsi, metrelerce kalnlktaki elikten ve betondan yaplm duvarlarn arkasna hapsedilir.

SPL

82

Bilim ve Teknik Austos 2013

nasil.calisir@tubitak.gov.tr
Nkleer santralin soutma kulelerinden ykselen su buhar

Nkleer Santraller Ne Kadar Gvenli?

Bir kiinin bir ylda maruz kald ortalama radyasyon miktarnn 6,2 mSv civarnda olduu tahmin ediliyor.
Nkleer reaktre yakt ubuklar yklenirken

Bunun aa yukar yars doal kaynaklardan, dier yars insan yapm kaynaklardan geliyor. Bu deere nkleer santraller sadece 0,0001 mSV etki yapyor. 100 mSvin altndaki deerlerin dorudan salk problemlerine sebebiyet verdiine dair yeterli bilimsel kant yok. Fakat nkleer santrallere yakn blgelerde yaayan insanlarn salk problemlerinde art olduunu gsteren almalar var. te yandan nkleer santrallerdeki yakt ubuklar kullanldktan sonra zerlerinde oluan ikincil rnler de radyoaktif. Kararl hale gelmeleri iin binlerce yl gereken bu rnlere ksa sre olsa bile maruz kalmak, insan salna ok ciddi zararlar verebilir. Tehlikeli bu rnlerin tanmas ve uzun sre depolanmas doal olarak problem haline geliyor. u an iin bu problemin kesin bir zm yok, zaten korunakl olarak ina edilmi nkleer santraller iinde geici olarak depolanp santralin mr bitince santralin iinde ek tedbirler alnarak kalc olarak depolama kabul gren bir uygulama. Nkleer santrallerin Japonyada olduu gibi byk lekli doal felaketlere maruz kalmas ve nkleer reaktr hasar grmese bile devre d kalan koruma nlemleri sebebiyle oluabilecek radyasyon sznts da dikkate alnmas gereken ayr bir risk.
83

SPL

SPL

Gkyz

Alp Akolu

Alamy

Uzun sre pozlanm bu fotorafta iki Perseid akanyldz izi grlyor.

Perseid Akanyldz Yamuru

er yl 23 Temmuz-22 Austos tarihleri arasnda gerekleen ve 12 Austosta en youn halini alan Perseid akanyldz yamuru, gzlemcilere hemen hemen her zaman etkileyici bir gsteri sunar. Yaz ortasnda olduu iin hava genelde aktr. Havalarn scak olmas sayesinde uzun sre gzlem yapmak mmkndr. Gzlemleri olumsuz etkileyebilen ve kontrol elde olmayan en nemli etken Aydr. Ay gkta yamuru srasnda gkyzndeyse grlebilecek akanyldz (gktann atmosfere girip yanmasyla gkyznde brakt iz) says azalr. Yalnzca parlak olan akanyldzlar grmek mmkn olur. Bu yl akanyldz yamurunun en etkin olduu 11, 12 ve 13 Austos geceleri Ay geceyarsndan nce batacandan gzlemleri etkilemeyecek. lk sistemli akanyldz yamuru gzlemini, 1839 ylnda saatte 160 kadar gkta sayan Alman matematiki ve gkbilimci Eduard Heis yapm. Bundan sonraki yllarda da gkta yamuru gzlemleri dzenli olarak srdrlm.
84

Perseidlerle ilgili bilinen ilk bilimsel almaysa, nl talyan gkbilimci Giovanni Schiaparelliye ait. Schiaparelli 1864-1866 yllar arasnda yapt gzlemlere dayanarak bu gkta yamuruna neden olan gktalarnn, Swift-Tuttle Kuyrukluyldznn yrngesine ok yakn bir yrngede dolandn grd. Bylece, gkta yamuruna kuyrukluyldzn yrngesine brakt toz paracklarnn neden olduu anlald.

Akanyldz Gzlemleri
Akanyldzlar izlemek, en basit ve zevkli gzlemlerden biridir. Gzlem yeri olarak k kirliliinden ne kadar uzak bir yer seerseniz o kadar ok akanyldz grebilirsiniz. Akanyldz gzlemi iin hangi yne baktnz o kadar nemli deil. Ancak bakmak iin gkyznn en temiz ve karanlk olduu blgeyi semenizde yarar var. Bir gkta yamurunun en nemli zellii, gktalarnn kaynak ad verilen bir noktadan

kyor gibi grnmesidir. Zaten gkta yamurlar da adlarn kaynaklarnn yer ald takmyldzlardan alr. rnein Perseidlerin kayna Perseus Takmyldznn snrlar iindedir. Bir de gkta yamurundan bamsz olarak atmosfere giren gktalar vardr. Bunlar her gece saatte 5-10 arasnda deien saylarda grlr ve belli bir kaynaklar yoktur; bu sayede Perseid olup olmadklarn kolayca anlayabilirsiniz. Ayrca Perseidler genelde bu gktalarndan daha parlaktr. Gktayamurlar, en iyi gece yarsyla sabah hava aydnlanana kadar olan dnemde gzlenir. nk bu srada yerkre zerinde bulunduumuz yer, Dnyann yrngesinde ilerledii yne dner ve gktalaryla dorudan karlar. Bu yl da gzlem yapmann en iyi zaman 11-12, 12-13 ve 13-14 Austos gnleri, geceyarsyla sabah arasndaki dnem. Gzlem yaparken en iyisi bir dein zerine, yere ya da bir ezlonga uzanmaktr. nk gzlem birka saat srebilir ve bu iin keyfini yle daha iyi karabilirsiniz.

Bilim ve Teknik Austos 2013

alp.akoglu@tubitak.gov.tr

1 Austos 23:00 15 Austos 22:00 31 Austos 21:00

4 Austos Ay, Mars ve Jpiter gndoumundan nce yakn grnmde 9 Austos Ay yeniay evresinde Ay ve Vens gnbatmnda yakn grnmde 10 Austos Ay ile Vens gnbatmndan sonra batda yakn grnmde 12 Austos Ay ve Spika yakn grnmde, Perseid akanyldz yamurunun en etkin olduu gece 31 Austos Ay ve Jpiter yakn grnmde

Austosta Gezegenler ve Ay
Merkr ayn ilk yarsnda sabah Gne domadan bir sre nce dou ufku zerinde ksa srelerle grlebilecek. Ancak her geen gn ufkun zerinde biraz daha alak konumda olacandan, gezegeni ayn ortalarna doru semek zorlaacak. Vens akamlar bat ufku zerinde. Parlakl sayesinde gnbatmnn hemen ardndan grlebiliyor. Ne var ki ufuktan fazla ykselmediinden, bat ufkunda herhangi bir engel bulunmayan bir yerden gzlem yaplmas gerekiyor. Mars sabah gkyznde yava yava ykseliyor. Hava aydnlanmaya balamadan yaklak iki saat sreyle dou ufku zerinde grlebilecek. Jpiter sabahlar gkyznde ve ayn balarnda Gneten yaklak iki buuk saat nce douyor. Ay sonundaysa bu sre drt buuk saate kacak.

4 Austosta hava aydnlanrken dou ufku

Satrn hava karardnda gneybat ufku zerinde, Spikann dousunda yer alyor. Ayn banda geceyars batarken, ay sonunda saat 22:00 civarnda batacak.

Ay 6 Austosta yeniay, 14 Austosta ilkdrdn, 21 Austosta dolunay, 28 Austosta sondrdn hallerinde olacak.

85

Merak Ettikleriniz
Okyanus derinliklerindeki gl akntlar nasl oluur?
Tuba Sargl

kyanus akntlar ktleekimi, rzgr, suyun younluu ve scakl arasndaki farkllklar nedeniyle okyanus sularnn hareket etmesi olarak tanmlanabilir. Dnyann dn ve gl mevsimsel rzgrlar nedeniyle ortaya kan yzey akntlar, derin blgelerden yzeye kan souk ve besince zengin akntlardr. Derin su akntlar ise younluk fark ve ktleekimi nedeniyle okyanus tabannda gerekleen su hareketleridir. Kutup blgelerine ulaan okyanus sularnn bir ksm donar ve geriye kalan okyanus sular daha youn hale gelir. Suyun scaklk ve tuzluluk orannn deimesi, younluk farkna neden olur. Okyanus tabanna doru

hareket eden daha youn suyun yerini daha dk enlemlerden gelen sular doldurur. Bu sularn da souyarak derinlere hareket etmesi sonucu, kresel bir su aknts sreci ilemeye balar. Kuzey Atlantikte oluan derin su aknts gneye doru hareket ederek Antarktikay dolar. Daha sonra iki kola ayrlarak Hint ve Pasifik havzasna ular. Ekvatora yaklatka snan su yzeye doru hareket eder ve farkl ynlerden gelen iki aknt, Gney Atlantik Okyanusunda tekrar birleerek Kuzey Atlantik Okyanusuna geri dner. Gneyden gelen, nispeten daha scak Kuzey Atlantik aknts Bat Avrupann ikliminin daha lman olmasna neden olur.

Kutup Iklar Neden Mevsimsel ve Blgeseldir?

thinkstock

Tuba Sargl

ne manyetik olarak aktif bir yldz. Gnein iinde gerekleen fzyon sonucunda oluan yksek enerjili paracklar, Gneteki byk patlamalar sonucunda Gne Sistemi boyunca yaylr. Gne rzgrlaryla tanan yksek enerjili paracklar, Dnyann manyetosfer tabakasna arptnda farkl ynlere salrken bir ksm manyetik alan izgileri boyunca kutup blgelerine doru yol alr.

Bu paracklar atmosferin iyonosfer tabakasndaki oksijen ve azot iyonlarna arparak enerjilerini iyonlara aktarr. yonlar tarafndan sourulan enerji, elektronlarn daha yksek enerji seviyelerine uyarlmasna neden olur. Uyarlm elektronlar tekrar dk enerji seviyelerine dnerken, aradaki enerji farkn k olarak yayar. yonlardan yaylan farkl renklerdeki bu malara kutup klar (aurora) ismi veriliyor. Dnyann manyetik alan izgileri ekvator hizasnda neredeyse paralel hale gelirken kutuplarda tekrar birleir. Ancak Dnyann manyetik alan izgileri, kutup blgelerine yakn noktalarda Gnein manyetik alan ve Gne rzgrlar nedeniyle sapmaya urar. Bu olay jeomanyetik frtna olarak isimlendiriliyor. Gne rzgrlar kutup blgelerinde Dnyann manyetik alannda bir aklk olumasna neden olur. Bu da kutup klarnn neden blgesel olduunu aklyor.

NASA

Kutup klar sonbahar ve ilkbahar dneminde daha sk grlse de bunun nedeni tam olarak aklanabilmi deil. Gne ve Dnya arasndaki, ekinoks dnemlerinde artan manyetik iliki geometri ile ilgili olabilir. Yrngesindeki hareketi srasnda - ekseninin 23 derece eik olmas nedeniyle- Dnyann manyetik kutup blgelerinin Gnee gre konumu deiir. Ekinoks dnemlerinde ise Dnyann manyetik alan Gnele en fazla etkileime girecek ekilde en uygun konuma gelir. Bylece Gne rzgrlarnn manyetosferin daha i ksmlarna ulamasn salayan bir aklk oluur.

SPL

86

Bilim ve Teknik Austos 2013

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

Pillerde gzlenen hafza etkisi nedir? Bu etki lityum-iyon pillerde grlr m?

Tuba Sargl

Elektrik akm elektrotlarda gerekleen elektrokimyasal tepkime ve elektronlarn hareketi sonucu oluur. Tepkimenin olumasn salayan kimyasal maddeler tkendiinde kimyasal tepkime yavalar ve pil boalr. Tekrar arj edilebilen piller de ayn prensiple alr. Ancak pil arj edilirken pilde elektrik akmnn olumasn salayan kimyasal tepkime ters ynde gerekleir. Elektrik enerjisinden kimyasal enerji elde etmekte kullanlan bu ilem tekrar edilebilir. Gnlk hayatmzda kullandmz pek ok tanabilir cihaz, enerji ihtiyacn pillerden karlyor. Bu cihazlarda tek kullanmlk, arj edilemeyen pillerin yerine tekrar arj edilebilen piller tercih ediliyor. En sk kullanlan tekrar arj edilebilen pil trleri ise nikel-kadmiyum, nikel-metal hidrr ve lityum-iyon piller. Ancak nikel-kadmiyum ve nikel-metal hidrr piller tam olarak boalmadan nce arj edilirse pilin alma potansiyeli der ve pil tam kapasite ile arj olmaz.

Pilin enerji kapasitesindeki bu azalma hafza etkisi olarak tanmlanr. Elektrolit zeltisindeki taneciklerin bymesi sonucu elektrodun yzey alannn klmesinin hafza etkisine neden olduu dnlyor. Hafza etkisi gstermeyen lityum-iyon piller bu zelliklerinden dolay son yllarda tanabilir cihazlarda ska kullanlyor. Ancak yaplan son aratrmalar, lityumiyon pillerde de hafza etkisinin grlebildiini gsteriyor. Dier tr lityum-iyon pillere gre daha gvenli ve uzun mrl olduundan elektrot malzemesi olarak lityum demir fosfatn (LiFePO4) kullanld lityum-iyon piller elektrikli aralar, tbbi cihazlar ve uaklarda kullanlyor. Nature Materialsda yaymlanan bir almada LiFePO4 lityum-iyon piller tam olarak boalmadan nce arj edildiinde sistemde ar gerilim olutuu, bunun da hafza etkisine benzer bir etki ortaya kard belirlendi.

thinkstock

il elektrokimyasal hcre ad verilen, iki elektrot ve ierdii serbest iyonlar ile elektriksel iletkenlii salayan bir zeltiden oluan sistemdir.

Su Donarken Neden Genleir?

evremizdeki maddelerin neredeyse tamam scaklklar artt zaman genleir ve kapladklar hacim de artar. Bu durumu maddelerin scaklklaryla birlikte enerjilerinin de artmasyla aklayabiliriz. Kat ya da sv haldeki bir maddenin taneciklerini bir arada tutan ana kuvvet elektromanyetik etkileimdir. Maddelerin youn fazlar oluturmalarndan da anlalabilecei gibi, tanecikler arasndaki ekme kuvvetleri itme kuvvetlerine baskn gelir. Istma srasnda maddeye verilen enerji, taneciklerin maddeyi bir arada tutan kuvvetleri ksmen de olsa yenmesini ve taneciklerin birbirinden uzaklamasn salar.

SPL

Sv suyun molekler yaps

SPL

Mahir E. Ocak

Buzun molekler yaps

Bu sebeple, genel olarak scakl artan maddelerin hacimleri de artar. Su ise bu duruma bir istisna oluturur. Soutulan sv suyun hacmi 4Cye kadar beklendii gibi azalrken, 4Cnin altnda artmaya balar ve younluu da azalmaya balar. Hacimde soumayla beraber yaanan bu art donma srasnda da devam eder. Bu olguyu aklayabilmek iin su molekllerinin kat haldeki kristal yapsna bakmak gerekir.

Sudaki hidrojen ve oksijen atomlar arasnda oluan hidrojen balar, su kat haldeyken hidrojen atomlarnn farkl iki su moleklnn oksijen atomlarn birletiren dorusal izgiye yakn bir nokta etrafnda konumlanmasn salar. Oluan bu hidrojen balar kat halde hayli boluklu bir yap olumasna neden olur. Scaklk artyla molekllerin enerjisi artt zaman ise, hidrojen balar sebebiyle oluan boluklu yap bozulur ve hacim azalr.
87

Merak Ettikleriniz
Gnmzde kullanlan organik pigmentlerin byk ksm ise petrol kaynaklarndan yapay olarak elde edilen sentetik pigmentler. Sentetik organik pigmentlerin retimleri srasnda ok miktarda zehirli atk ortaya kyor. Yapay olarak elde edilen inorganik pigmentler ise sentetik organik pigmentlere gre nispeten daha basit kimyasal tepkimeler sonucu retiliyor. Mineral bileiklerinden oluan doal inorganik pigmentler toprakta ve kayalarda bulunuyor ve binlerce yldr renklendirme amacyla kullanlyor. Parlak, koyu mavi renkte olan ve lapus lazuli tann tlmesi sonucu elde edilen ultramarin mavi, Rnesans dneminde nadir bulunan ve deeri altndan daha yksek bir pigmentti. Genellikle yzeyleri korumak ve renklendirmek amacyla kullanlan bildiimiz anlamda boyalar ise pigmentlerin, boyaya yapkanlk, parlaklk, dayankllk, esneklik gibi zellikler kazandran doal ya da sentetik balayclar ve boyaya akkanlk veren zcler ile birlikte kartrlmasyla retilir.
thinkstock 123rf

Yaptrclar neden kendi kaplarna yapmaz?

Tuba Sargl

aptrclar iki farkl yzeyi kalc olarak birbirine tutturmak iin kullanlan malzemeler. Bu maddeler kimyasal balar ya da elektrostatik kuvvetler sayesinde iki yzeyi bir arada tutar. Yaptrclarn sertleerek son ekillerini almas kimyasal, fiziksel ve basnca duyarl srelerle gerekleebilir. Kimyasal olarak sertleen yaptrclarn sertlemesini salayan kimyasal tepkime s, nem ya da k gibi harici bir kaynak gerektirir. rnein otomobil motorlarnn montajnda kullanlan oksijensiz yaptrclar oksijensiz ortamda sertleir ve bu tip yaptrclarn depolama ortamnda hava olmas gerekir. Gnlk hayatta en sk kullanlan ve sper yaptrc ya da japon yaptrcs olarak bilinen siyanoakrilat yaptrclar tek bileenli, zc iermeyen ve ksa srede sertleen bir yaptrc tr. Siyanoakrilat yaptrclar suyun varlnda polimerleerek sertleir. Havadaki nem oran %40-60 aralnda olduunda siyanoakrilatlar iin en uygun sertleme ortam salanm olur. Kimyasal olarak sertleen yaptrclarn bir ksm ise iki bileenden oluur. Bu tr yaptrclar oluturan reine ve sertletirici ayr ayr depolanr ve uygun oranda kartrldklarnda kimyasal tepkimeye girerek sertleirler. Fiziksel balanma ile sertleen yaptrclarda ise sertleme srecinde malzemenin kimyasal yaps deimez. zc ieren bu yaptrclarda sertleme genellikle organik ya da su bazl zcnn buharlamas ile gerekleir. Oda scaklnda kat halde olan ve syla eriyerek etkileen yaptrclar ise souyarak katlar.
88

Boyalar nasl yaplyor, renk veren pigmentler nasl elde ediliyor? Tuba Sargl

igmentler boya, tekstil, kozmetik, yiyecek gibi maddelerin renklendirilmesinde kullanlan bileiklerdir. Bu maddeler ounlukla suda znmez ve ince toz haline getirildikten sonra kullanm amacna uygun bir sv ile kartrlarak uygulanr. Organik ya da inorganik yapda olabilen pigmentlerin doal kaynakl olanlar, tarih ncesi alardan beri kullanlyor. Organik pigmentler yaplarnda karbonun yan sra hidrojen, azot ve oksijen atomu olan pigmentlerdir. Doal kaynakl organik pigmentler hayvanlardan ve bitkilerden elde edilir. rnein konil (cochineal) bceinden elde edilen krmz boya pigmenti gdalar, kozmetik rnleri ve kumalar renklendirmek amacyla ska kullanlyor.

D basn ile i basn arasndaki fark uzay aralarna zarar vermiyor mu?
ava aralar sz konusu olduunda i ve d basn arasndaki fark hayli nemli. Uaklarda yolcular iin gvenli bir hava basnc salanrken, ykseklik arttka azalan d hava basnc ile i basn arasndaki farkn uan yapsna zarar vermemesi iin uak iindeki basncn uygun bir deerde tutulmas gerekir. Uzay aralarnda ise, mrettebat iin yaanlabilir ve gvenli bir ortam oluturmak amacyla basnlandrma sistemi ile kontrol edilen kabin basnc 1 atmosferde tutulur. Uzay aralarnn mrettebat kabinleri, vakum koullarna ve kabin iindeki basn farkna

NASA

Tuba Sargl

dayankl malzemelerden retilir. rnein Uzay Mekii Program sona erdirildikten sonra, NASA tarafndan astronotlar uzaya gnderebilmek amacyla gelitirilen Orion Mrettebat Arac Projesinde, mrettebat kabini hafif, dk maliyetli ve dayankl bir malzeme olan alminyum-lityum alam kullanlarak retildi. Orion mrettebat kabininin uzaydaki vakum artlarna dayanklln snamak amacyla gerekletirilen basn testlerinde, yapnn uzayda maruz kalaca basncn %110una dayand grld.

Bilim ve Teknik Austos 2013

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

Ik Hz Neden Alamaz?
Mahir E. Ocak

instein tarafndan 1905 ylnda ortaya atlan zel grelilik kuramnn sonularndan biri de k hznn bir limit hz olmas ve bu hzn alamamasdr. Bunun nedenini yine zel grelilik kuramnn evrene bakmzda yaratt deiiklik ile aklayabiliriz. ncelikle zel grelilik kuramnn, etkileri yksek hzla hareket eden

paracklarda daha belirgin olmasna ramen sadece yksek hzla hareket eden paracklar iin geerli olmadn, bir btn olarak fiziksel olaylarn meydana geldii uzayzaman tanmladn belirtelim. zel grelilik kuram ncesinde, birbiriyle etkileen iki cismin aralarndaki uzaklktan bamsz olarak birbirlerini anlk olarak etkiledii dnlyordu. rnein birbirleri arasnda elektromanyetik kuvvetler

olan iki parac ele alalm. ki parack arasndaki mesafe deitii zaman, aralarndaki etkileimin kuvveti de deiecektir. zel grelilik kuram ncesi bak asna gre kuvvetteki bu deiim mesafe deitii anda olur. Olaylarn meydana geldii uzaydan bamsz ve mutlak olarak dnlen zaman, farkl farkl gzlemciler tarafndan ayn ekilde llebilir. zel grelilik kuram bu bak asn tamamen deitirmitir. Buna gre etkileimin iddetindeki deimeler anlk olarak meydana gelmez, aradaki mesafeye bal olarak bir gecikme yaanr. zel grelilik kuramna gre etkileimler, etkileim yaylma hz ile uzayda yaylr. Etkileimlerin sonsuz bir hzla anlk olarak deil de, sonlu bir hzla yaylmasnn en nemli sonularndan biri de etkileimin yaylma hznn alamayacak bir limit hz olmasnn gerekmesidir. nk bir parack etkileimin yaylma hzn aabilirse, kuramn izin verdiinden daha abuk etkileime girmesi de mmkn olur ve bu da bir eliki yaratr. zel grelilik kuramna gre k hznn alamamasnn sebebi ise etkileimin yaylma hznn k hz olmasdr.

Dnya zerindeki en uzun aacn boyu ne kadardr? Aalarn ulaabilecei yksekliin bir snr var m?

Tuba Sargl

nyann en uzun aac Kaliforniya Sekoya Ulusal Parknda bulunan 115,7 metre uzunluunda, servigiller familyasnn sahil sekoyas trnden bir aa olan Hyperion. Dnyann en uzun aalar sahil sekoyalardr; bu aalar sklkla 90 metre uzunlua ulaabilir. Peki, bir aacn uzunluunu belirleyen ya da snrlandran ey nedir? Bir aacn yksekliini belirleyen deikenler arasnda en nemli paya sahip olan etken ktr, bunun yan sra besin kaynaklarnn ve suyun bol

olduu yerlerde yetien aalar daha verimli bir ekilde byr. Ancak bir aacn eriebilecei en byk ykseklii neyin belirledii tam olarak bilinmiyor. Baz modeller mekanik ypranma nedeniyle bir aacn boyunun en fazla 120 metre olabileceini ngrse de tarihte daha uzun aalar grlm. u an geerli olan kuram ise daha uzun aalarda suyun tanmasnn zorlamasyla yapraktaki fotosentezin azalmas zerine temellendiriliyor. Bir aa uzadka ktleekimi nedeniyle yapraktaki suyun oluturduu gerilim artyor. Ayrca toprak yeterince nemli olsa bile suyun yapraklara ulamas iin amas gereken mesafenin artmas, yapran bymesini ve fotosentez hzn snrlandrabiliyor.

123rf

u an geerli olan model kullanlarak yaplan hesaplamalara gre, mekanik ypranma gz ard edilirse, bir aacn ulaabilecei en yksek boy 122-130 metre civarnda.Bu deer kaydedilen en uzun aa verileri ile de uyumlu.
SPL

89

Matematik Havuzu

Ali Doanaksoy

Serbest Stil
16 4 2 16+4+2 ifadesini hesaplarken hangi + ilemine ncelik tandmzn bir nemi yoktur. Yani (16+4)+2 ve 16+(4+2) sralamalarnn her ikisi de ayn sonucu verir. Bylece, sralamadan bamsz olarak hesaplanan bu ortak deer 16+4+2 ileminin sonucu olarak kabul edilir. Bir ilemi iin daima (a b) c = a (b c) eitlii salanyorsa, bu ilemin birleme zellii olduunu syleriz ve bu ortak deeri a b c ile gsteririz. rnein gerek saylar zerinde toplama ve arpma ilemlerinin birleme zellii olduu iin 16+4+2=22 ve 1642=128 yazabiliyoruz. (16-4)-2=10 ve 16-(4-2)=14 olduundan, karma ileminin birleme zellii yoktur. Buna ramen 16-4-2 ilemini anlaml kabul edip hi tereddt etmeden sonucun 10 olduunu sylyoruz. Bunun sebebi nedir? karma ilemi, toplama ileminin tersi olarak tanmldr. Yani, toplama ilemine gre b nin tersi (negatifi) b ile gsterilmek zere a b ilemi a + ( b) olarak tanmldr. O halde 16 4 2 ifadesi 16 + ( 4) + ( 2) eklinde yazlabilir. Toplama ileminin birleme zellii olduu iin son ilem [16 + ( 4)] + ( 2) ya da 16 + [( 4) + ( 2)] sralamas ile hesaplanabilir ve sonu her iki durumda da 10 olur. te bu sonu 16 4 2 ileminin sonucu olarak kabul edilir. Bir baka deyile, a b c ifadesinde (a b) c sralamasnn gzetildii kabul edilir. (16 4) 2 = 2 ve 16 (4 2) = 8 olduundan, blme ileminin birleme zellii yoktur. Peki, 16 4 2 ye nasl bir anlam verebiliriz? Blme ilemi arpma ileminin tersi olarak tanmldr. Bylece sfr olmayan b gerek saysnn arpma ilemine gre 1 1 tersi olduundan, a b ilemi a # c m olarak tanmldr. b b 1 1 O halde 16 4 2 yerine 16 # c m # c m yazabiliriz. 4 2 arpma ileminde birleme zellii olduu iin son yazlan ifade hangi sralama kabul edilirse edilsin, 2 ye eittir. Yani 16 4 2 = 2 yazabiliriz. Bu yaklam genelletirerek a b c ifadesinde (a b) c sralamasnn gzetildiini kabul edebiliriz. Blme ilemi iin yaplan kabul, karma ilemindeki kadar yaygnlk kazanmad iin ou kez 16 4 2 ifadesi tanmsz olarak kabul edilebilmektedir. Bu sebeple, ayn ifadenin bir baka 16 yazm tr olan nin de belirsizlik tad dnlr. 4 2 imdi de saylarn kuvvetlerine bakalm. 16 4 nedir? 2 [164]2 = 168 = 4.294.967.296 m yoksa16 (4 ) = bc 18.446.744.073.709.551.616 m? a nin hesaplanmasnda da bir sralama kabul yaplmaktadr ve bu kabuln gerekesi c c ok basittir. Yani, a b ifadesi ya (ab)c ya da a (b ) ye kar tutulmutur. te yandan (ab)c yi abc olarak yazabiliyoruz. c c O halde, a b yazdmzda kastedilen a (b ) olmaldr. bc (b c) Sonu olarak a = a kabul edilir.
90
2

Temelin Takas
Temel szl yoklamadadr: - 12yi iki ile arp. - 24 retmenim. - Bir daha arp. - arptm, gene yirmidrt.

Ss Havuzu
(1 + 1)11 ((1 + 1 + 1)!)(1 + 1) + 1 = 2013 2 22 - 22 - 22 ' 2 - 2 = 2013 (333 + 3) # 3! - 3 = 2013 44 ((4 + 4) # 4! - 4 - 4 - 4 ' 4) = 2013 4

Kum Havuzu
SEKZ 8DEN 1000
Sadece toplama ilemi ve be tane 2 ile 28 yle elde edilebilir: 22 + 2 + 2 + 2 = 28. Sadece toplama ilemi ve sekiz tane 8 ile 1000 elde edilebilir mi?

2013
En ndeki koucu 6 saniyede altnc aaca ulamtr. Hzn sabit kabul ederek, bu koucunun yar ka saniyede tamamladn hesaplayabilir misiniz? Not: Doru cevap 16 saniye deildir.

KESR
Paydada bulunan sayy hem paya hem paydaya ilave ettiimizde 1 says iki katna eit olur. 3 1 1+3 4 2 & = = 3 3+3 6 3 Ayn ilem sonucunda 5 katna eit olan bir say var mdr?

J Bir yarta ncy geen

OCUKLARIN YALARI

koucu kanc sraya gemi olur?

KOU
Okul pikniine giden arkadalar, eit aralklarla yol kenarnda sralanm 16 aacn birincisinin altnda toplanarak sonuncuya kadar yar yapmaya karar verir.

Salim bey ocua yalarn sorduunda: Emirali Alt sene sonraki yam, alt sene nceki yamn karesi olacak der. Gne Benim de 10 sene sonraki yam 10 sene ncekinin karesi olacak der. Defne de Benim yam sene sonra, sene nceki yamn karesi olacak der. ocuklarn yalarn bulabilir misiniz?

Bilim ve Teknik Austos 2013

matematik.havuzu@tubitak.gov.tr

Elence Havuzu
UAK
Bir hastann ihtiyac olan doku baka bir ehirden temin edilmi ve hemen bir uakla yola karlmtr. Bir ambulans, hastann bulunduu hastaneden tam uan inecei saatte hava alannda olacak ekilde hareket etmitir. Uak planlanan zamandan biraz daha erken hava alanna inince zaman kazanmak iin bir otomobille doku hastaneye doru yola karlmtr. Otomobil yola kndan yarm saat sonra ambulansla karlam, doku ambulansa alnm ve ambulans geri dnerek hastaneye, beklenen zamandan 20 dakika nce ulamtr. Uak ka dakika erken inmitir?

ZYARET
Ate ile Gne arkadalar Selimi ziyaret etmeye karar verir. Selimin evine yryerek 4 saatte, bisikletle 1 saatte ulalabilmektedir. Kullanabilecekleri tek bir bisiklet olduu iin bir plan yaparlar. Ayn anda Ate yryerek, Gne bisikletle yola kar. Gne yolun yarsna geldiinde bisikleti yolun kenarnda brakp yryerek devam eder. Ate ayn noktaya geldiinde bisiklete biner ve yolu tamamlar. Bylece ikisi de ayn anda ve yola klarndan 2 saat 30 dakika sonra Selimin evine ulam olur. Bir dahaki sefer Ate ve Gnee arkadalar Defne de katlr. arkada tek bir bisiklet kullanarak Selimin evine ka dakikada ular? Dnlerinde Selim kendi bisikletini arkadalarna dn verir. arkada iki bisiklet kullanarak ka dakikada geri dnebilir?

RAKAMLARDAN 100
123456789 saysnn rakamlar arasna 7 tane + ve iareti yerletirerek 100 elde etmenin tek bir yolu vardr: 1 + 2 + 3 4 + 5 + 6 + 78 + 9 = 100. Sadece tane + ve iareti ile 100 elde edebilir misiniz?

KTAP
Arif bir kitabn ilk te birini gnde 15 sayfa, ikinci te birini gnde 20 sayfa geri kalann da gnde 25 sayfa okuyarak tamamlamtr. Arif ortalama olarak gnde ka sayfa kitap okumutur? (Not. Doru cevap 20 deildir.)

KESR DOMNOLAR
Domino talarndan bo kare ierenleri ve ift olanlar ayrrsak alttaki 15 ta kalr: Her ta kesir biiminde yazlm bir say olarak kabul edebiliriz. Bu talar her gruptaki saylarn toplam 5 ye eit olacak ekilde, aadaki gibi beer tatan 2 oluan gruba ayrabiliriz. imdi siz talar yle gruba ayrnz ki her grupta be ta bulunsun ve her gruptaki saylarn toplam 10 olsun. (Bu ilemi yapabilmek iin baz talar 3 5 ters evirmeniz gerekecektir, yerine almak gibi.) 5 3

5 __ 2 5 __ 2 5 __ 2

Olimpik Havuz - 17. Gen Balkan Matematik Olimpiyat, Antalya

Soru 1: a3 b - 1 b3 a + 1 ve saylarnn pozitif tam say a+1 b-1 olmasn salayan tm (a, b) pozitif tam say ikililerini bulunuz. Soru 4: n pozitif bir tam say olmak zere, Aye ve Burak aada tanmlanan oyunu oynuyor: Aye, birbirinden farkl olmas gerekmeyen n tane gerek say seiyor. Aye, setii saylarn tm ikili toplamlarn bir kt n (n + 1) zerine yazp Buraka veriyor (Katta tane 2 birbirinden farkl olmas gerekmeyen say yazl). Burak, Ayenin oyunun banda setii n tane sayy doru olarak belirlerse oyunu kazanyor Burak aadaki durumlarda oyunu kesinlikle kazanacandan emin olabilir mi? a. n = 5 b. n = 6 c. n = 8 Cevaplarnz aklaynz. [rnein n = 4 durumunda Aye 1, 5, 7, 9 saylarn seerse, 2, 4, 6, 10 saylar da ayn ikili toplamlar verecei iin, Burak oyunu kesinlikle kazanacandan emin olamaz.]
91

Soru 2: |AB| < |AC| olmak zere ABC dar al geninin evrel emberinin merkezi O olsun. [BC] kenar % % zerinde s (BAD) = s (CAO) olacak ekilde bir D noktas alnyor. AD dorusu emberini ikinci kez E noktasnda kesiyor. M, N ve P srasyla, [BE], [OD] ve [AC] doru paralarnn orta noktalar ise M, N ve P noktalarnn dorusal olduunu gsteriniz. Soru 3: ab 1 koulunu salayan tm a ve b pozitif gerek saylar iin 2 2 c a + 2b + m c b + 2a + m 16 a+1 b+1 olduunu gsteriniz.

Matematik Havuzu
GEEN SAYININ ZMLER Kum Havuzu
KIT SLNDR
Kdn ksa kenar uzunluu a, uzun kenar uzunluu da b olsun. Karlkl ksa kenarlar yaptrarak oluturulan ab 2 ab silindirin hacmi = b , uzun 4r 4r kenarlar yaptrarak oluturulan silindirin a2 b ab = a dr. b > a olduu hacmi ise 4r 4r iin, ksa kenarlar yaptrldnda elde edilen silindirin hacmi daha byktr.

Ali Doanaksoy

koyduumuzda 5 saysnn pozitif saynn toplam olarak bir ifadesini elde ediyoruz. + iaretlerinin koyulabilecei 43 farkl ekilde seilebilir: yerler 2 xxx + x + x xx + xx + x x + xxx + x xx + x + xx x + xx + xx x + x + xxx O halde 5 says pozitif tam saynn toplam olarak 6 farkl ekilde yazlabilir: 3+1+1 2+2+1 1+3+1 2+1+2 1+2+2 1+1+3 Benzer ekilde, 2013 says doal saynn toplam olarak 2012 2011 = 2.023.066 2 farkl ekilde yazlabilir. (Doru cevap gnderen okurumuz: Yusuf Emre Krolu)

ZAMANI DORU GSTEREN YANLI SAAT

Akrep ve yelkovan yanl monte edilen saat, bir kez doru saati gsterdikten 720 dakika (yani yaklak 1 saat 5 dakika 11 27 saniye) sonra tekrar doru saati gsterecektir. lk kez saat 6:00:00 da doru zaman gsteren saatin bundan sonra doru zaman gsterdii anlar yledir (saniyeler yuvarlanarak hesaplanmtr): 7:05:27 8:10:55 9:16:22 10:21:49 11:27:16 12:32:44 1:38:11 2:43:38 3:49:05 4:54:33. Osman usta akam dkknn saat 8:10:55 de kapatm, ertesi gn saat 7:05:27 de (mkul bir erken saatte) amtr.

KIRIK ZNCR
halkadan oluan bir parann son halkasn ap ikinci parann ilk halkasndan geirip kaynatalm. imdi ikinci parann son halkasn ap nc parann ilk halkasndan geirip kaynatalm. Bylece drt admda zinciri oluturabileceimizi grrz ve maliyet 20 TL olur. te yandan, ilk parann tm halkalarn ap bu para ile dier drt paray ikier ikier balayabiliriz. Problem toplam kaynak ilemi ile zldnden maliyet 15 TL olur.

Olimpik Havuz
ASAL SAYILAR Verilen p 4 + p 3 + p 2 + p = q 2 denklemini p (p + 1) (p 2 + 1) = q 2 eklinde yazabiliriz. Sol tarafta en az tane asal arpan olduu halde, sa tarafta iki asal arpan vardr. Dolaysyla bu denklemin zm yoktur. (Doru cevap gnderen okurumuz: Yusuf Emre Krolu) PARALELLK AI ve BC dorular R noktasnda; BC ve AA dorular S noktasnda kesisin. AA dorusu i teet emberi ile A den farkl bir T noktasnda kesisin. MP, ATB geninde orta kenar olduu iin PN ve TB dorular paraleldir. Bylece STB ve APN genlerinin benzer olduunu gstermek yeterlidir. Bu ise ASR ve AIP genlerinin benzerlii ile ATB ve ABA genlerinin benzerlii kullanlarak grlebilir. (Doru cevap gnderen okurumuz: Eyp Amanvermez)

ORAPLAR
Atlyedeki 10 kiinin bir saatlik ortalama orap retimini x ile gsterelim. Bu durumda ustann bir saatlik orap retimi x + 9 olur. Dolaysyla x = 9 15 + x + 9 10

KR ZARAR?
20 TLye aldnz bir rn 21 TLye satarsanz 21 20 = 1 TL kr edersiniz. Ayn rn 25 TLye tekrar alp, 26 TLye satarsanz yine 26 25 = 1 TL kr edersiniz. Sonu olarak 1 + 1 = 2 TL kr etmi olursunuz.

eitlii elde edilir. Bu eitlikten x = 16 bulunur. Atlyede bir saatte toplam 10 16 = 160 orap retilmektedir. (Doru cevap gnderen okurlarmz: Tunahan Aydodu, Hamide Begel, Zeynel Abidin Emir, Yusuf Emre Krolu) Alternatif zm: Ustann ortalamann stnde rettii 9 orap raklara birer birer datlrsa, herkesin rettii orap says ayn yni 16 olur. Bylece toplam retim de 160 orap olur.

CEPTEK MSKETLER
Vehbicann sa cebindeki misket saysn T (tek say), sol cebindeki misket saysn ise (ift say) ile gsterelim. Bu durumda 83 = 6T + 5 = ift say olamayaca iin 83 = 5T + 6 olmaldr. Bu eitlik 83 = 5 ( T + ) olarak yazlrsa, = 8 ve T = 7 bulunur. Sonu olarak, Vehbicann ceplerinde toplam 8+7=15 misket vardr.

Elence Havuzu
TOPLAM
Problemi nce 2013 yerine 5 iin zelim. 1+1+3 toplamn x + x + xxx eklinde, 2+2+1 toplamn xx + xx + x eklinde gsterebiliriz. Buradan anlalaca gibi, x x x x x sembollerinin arasndaki drt boluktan ikisini seip buralara + iareti
92

99 TOPLAMINI BULMA
99 = 9 + 8 + 7 + 65 + 4 + 3 + 2 + 1 veya 99 = 9 + 8 + 7 + 6 + 5 + 43 + 21 olarak elde edilebilir. Bu iki zm dnda zm yoktur. (Doru cevap gnderen okurlarmz: Tunahan Aydodu, Hamide Begel , Zeynel Abidin Emir, Yusuf Emre Krolu)

CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.

thinkstock

Ayrntlar
Radyasyon Hastal
! Radyasyonun kanserden ksrla ve ciddi yanklara kadar ok geni bir yelpazede zararl etkileri olduunu biliyoruz. Radyasyonun en lmcl olabilen etkilerinden biri de ok yksek dozda radyasyona maruz kalnmasnn ardndan grlen radyasyon hastaldr. Radyasyon hastal akut radyasyon sendromu olarak da bilinir. Canllarn sourduu farkl trlerdeki iyonlatrc radyasyon dozlar iin etkin doz birimi olan Sievert kullanlr (Sv). ! Radyasyon hastal, radyasyona maruz kalndktan sonraki birka dakika iinde ya da saatler sonra belirti gsterir. Bu belirtiler genellikle kusma, ishal, ba ars ve yksek atetir. Daha ciddi durumlarda bilin kayb grlebilir. ! Bir kii bilgisayarl tomografi ektirdiinde 7,8 mSv (1 mSv = 0.001 Sv) civarnda radyasyon alr. Bir anda 1 Svlik etkin doza maruz kalmak kiiyi hasta etmeye yeter. ! 3 Svlik etkin doz ciddi etkilere neden olur, ancak tedavi edilirse genellikle lmcl olmaz.
5 Sv ve zerindeki etkin dozlar cilde ciddi zararlar verir. Cildin altnda gelien yaralar ier ve kabartlar oluturur. Salar dklr. Mide ve barsaklar hasar grr. Kemik ilii ciddi ekilde etkilenir. 10 veya daha fazla Svlik ani etkin dozlar, tedavi edilmeye allsa bile lmcl seyreder. ekilde yapmasn engellemekle kalmaz, ayn zamanda bakterilerin sindirim yolundan kana gemesine ve kiinin enfeksiyonlara kar daha duyarl hale gelmesine de neden olabilir.

Bilim ve Teknik Austos 2013

ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr

! Radyasyon tm hcrelere ve vcuttaki dier yaplara zarar verebilir. Buna en yatkn yaplardan biri kk hcrelerden kan hcrelerinin retildii kemik iliidir. Zarar grm kemik ilii yeterli miktarda beyaz kan hcresi retemediinden (zellikle lenfositler) kii enfeksiyonlara ar duyarl hale gelir. ! Baz bilim insanlar arasnda radyasyona maruz kalmann dehetini bizzat yaayanlar var. rnein fiziki Harry K. Daghlian 1945 ylnda pltonyum ekirdeiyle alrken 5,1 Svlik radyasyona maruz kalnca ellerinde ciddi yanklar meydana gelmi ve bu kazadan 25 gn sonra da lm. ! Fiziki Louis Slotin de bir yl sonra benzer bir kaza yaam. 21 Svlik doza maruz kalan Slotin hemen kusmaya balam, 9 gn sren belirtilerin ardndan lm. Slotinde Hiroshima ve Nagazaki ehirlerindeki atom bombas saldrsnn kurbanlarnda grlen belirtilere ok benzer belirtiler grlm.
Radyasyona maruz kalan bir kii nasl tedavi edilir? Radyasyon hastalnn tedavisi eer ortamda radyoaktif madde bulunuyorsa hastann radyoaktif maddeden temizlenmesiyle balar. D temizlik ykamayla gerekletirilir. organlarn solunum ya da sindirim yoluyla maruz kald radyoaktif paracklara balanan ve bu paracklarn vcuttan uzaklamasn salayan zel ilalarn kullanlmas gerekir.
SPL

enfeksiyonlar nlemek ya da oluan enfeksiyonlarla savamak iin uygun antibiyotikler kullanlabilir. Eer kemik ilii az zarar grm ise kan nakli kiinin yaama ansn artrabilir. Eer zarar ok fazla ise kemik ilii nakli bir umut olabilir. Radyasyon hastaln nlemenin en iyi yolu radyasyon kaynaklarna maruz kalmaktan kanmaktr. nsanlar sklkla, endstride ya da tpta kullanlm radyoaktif maddelerin uygun olmayan yollarla bertaraf edilmeye allmas nedeniyle radyoaktif kaynaklara maruz kalyor.

Radyasyon hastalnda ilk etkilenen organ mide (zerinde parlayan kre olan pembe blge) olduu iin ilk grlen belirtilerden biri de kusmadr. Ardndan barsaklar etkilenir ve ishal ortaya kar. Beyaz ve krmz kan hcrelerinin retildii kemik ilii de zarar grr. Karacierdeki ve bbreklerdeki kan damarlarnn zarar grmesi kanda zehirli maddelerin olumasna neden olur. Akcier dokusundaki yang nefes almakta zorluk yaratr. Ayrca beyinde lezyonlar da oluabilir.

! Yksek radyasyon dozlarnda belirtiler daha abuk ortaya kar ve bir iki gn iinde kaybolur. Ardndan hibir belirtinin olmad latent dnem grlr. Latent dnem bir iki hafta srer. Asl ciddi hasarlar latent dnemde sonra ortaya kar. ! Radyasyon sindirim sistemindeki hcrelere zarar vererek sadece sindirim sisteminin ilevini uygun bir

! Belirtiler hastann ac ekmesini azaltmak iin tek tek de tedavi edilebilir. Kemik iliinin zarar grmesi sonucunda zayflayan baklk sistemi nedeniyle geliebilecek

! Aratrmaclar hcreleri radyasyonun zararndan koruyacak hatta zarar grm hcreleri onaracak ilalar zerine almaya devam ediyor. Umarz hibirimiz byle ilalar kullanmak zorunda kalmayz.
93

123rf

Zek Oyunlar
Gz Aldanmas
Kt zerinde izilebilen ancak boyutlu olarak retilemeyecek bir cisim

Emrehan Halc

C A

Jri Kartlar
Bir yarma jrisinin deerlendirmelerde kulland drt tip kart bulunmaktadr: ZAYIF, ORTA, Y, PEKY. ki arkada, srayla bu drt karttan birini rastgele setikleri ve tekrar yerine koyduklar bir oyun oynayacaktr. Sras gelen kiinin ektii kart, arkadann son ektii karttan daha iyi deilse oyunu kaybedecektir. Oyuna ilk balayann kazanma olasl nedir?

Adaylar ve Oylar
Her semenin bir adaya oy verdii bir seime 250 aday katlm ve 5000 semen oy kullanmtr. Ayn sayda oy alan adaylar ayn grupta olacak ekilde gruplansa bu gruplarn en bynde en az ka aday olur? Not: Semenler bo oy kullanamaz, yani adaylardan birini semek zorundalar.

Dairedeki Yldz
Yukardaki ekilde yarap 1 birim olan bir embere solda grlen bir dzgn yldz izilmitir. A noktasn dier noktalara birletiren drt dorunun uzunluklarnn arpmn (AB x AC x AD x AE) bulunuz.

Komu Toplamlar
Bir saynn her rakam farkldr ve yan yana bulunan her iki rakamn toplam bu saynn iinde yer almaktadr. Bu koula uyan en byk say nedir? rnek: 246.107 (2+4=6, 4+6=10, 6+1=7, 1+0=1, 0+7=7)

Soru aretleri
Soru iaretlerinin yerine hangi saylar gelecek?

23 71 6 44 82 16 31 82 3 52 24 10 65 ? ?

Kesien Daireler
Yaraplar 1 birim olan iki ember birbirlerinin merkezinden gemektedir. Ortadaki kesiim alann hesaplaynz.

Bo Kareler
Yukardaki ekilde bo kareleri uygun renklerle doldurunuz.

ki Harfli Kitap
Bir kitaptaki A ve B harfi dndaki btn karakterler ve boluklar silinmitir. Bu kitapta ABA szcnn BABA szcnden nce yer almas olasl nedir? Not: Her iki harfin de kitapta yer alma olasl eittir. Kitabn sonsuz uzunlukta olduunu varsaynz.
94

Bilim ve Teknik Austos 2013

zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr

F K G

Begen Prizma
Be kare ve bir begenden oluan ekil katlanarak st ak begen prizma elde edilmitir. 1den 10a kadar saylar prizmann kelerine yle yerletirin ki: - Karelerin ve begenin kelerindeki saylarn toplam ayn olsun. (A+B+C+D+E = C+D+H+J = D+E+J+K = A+E+F+K = A+B+F+G = B+C+G+H) - Begendeki saylar Adan balayarak saat ynnde artsn. (A<B<C<D<E)

Geen Saynn zmleri

Sralama 22 tart ilemi yapmak gerekir. genin Alan 60 birim karedir. Ykseklik= (132 - 52 )= 12 Alan = 10 x 12/2 = 60
13 13

6 ile 14 arasndaki saylarn toplam 90 olduuna gre sihirli saymz 30dur. En ortadaki karede ise bu saynn te birine eit olan 10 says olacaktr. Dier saylar kolayca bulunabilir. Sekiz Vezir 11 farkl zm vardr.

Soru areti

Aadaki ekillerden her srada birer adet var.

12 5

Yar Sonucu 1/64 Test Puan 8/11 Bir soruyu doru cevaplama olasl = P olsun. P7 (1-P)3 C (10,7) = P8 (1-P)2 C (10,8) eitliinden P = 8/11 bulunur. Sihirli Kare

Dokuz Kart 5 hamlede yaplabilir. Say Bloklar 1. hamle 1 2 3 4 (5 6 7 8) 9 (5 6 7 8) 1 2 3 4 9 2. hamle 5 6 7 (8 1) 2 3 4 9 5 6 7 2 3 4 9 (8 1) 3. hamle 5 6 (7 2) 3 4 9 8 1 5 6 3 4 9 8 (7 2) 1 4. hamle 5 (6 3) 4 9 8 7 2 1 5 4 9 8 7 (6 3) 2 1 5. hamle (5 4) 9 8 7 6 3 2 1 9 8 7 6 (5 4) 3 2 1

11 12 7 6 10 14 13 8 9

95

Yayn Dnyas
Beyin ve Dnya
Mark Solms, Oliver Turnbull eviri: Hakan Atalay Metis Bilim, Nisan 2013

Bilim ve Teknik Austos 2013

yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr

znel Deneyimin Sinirbilimine Giri

Bilimin Gizemleri ve Harikalar

Sarah Khan, Laura Howell, Philip Clarke eviri: Zlfe Eyles TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Kasm 2012 enkler nereden geliyor? Buz neden suyun stnde yzer? Sessiz bir ses dalgas, deniz tabann grmemize nasl yardmc olur? Hangi metal slandnda alev alr? Zaman iinde yolculuk mmkn olacak m? Kannzn iinde yzen minik robotlar salnz korumanza yardmc olabilecek mi? Bilimin tm bu harikalarna ve gizemlerine, maddenin yaptalarndan evrenin sonsuzluuna kadar bilginin snrlarnn nasl genilediine Bilimin Gizemleri ve Harikalaryla tank olun.

sikanaliz ile sinirbilim yllar boyunca birbirine kuku ve nyargyla bakt: Psikanalistler insann i dnyasnn bilimsel bulgulara indirgenemeyecek kadar karmak ve incelikli olduunu sylyor, sinirbilimciler ise psikanalistlerin kuramlarn temelsiz ve bilimd buluyordu. Bu husumetin her iki disipline de byk zarar dokundu, nk sonuta ikisi de temelde ayn eyi -insan zihnini- aratryordu, birbirlerinin zaaflarn eletirmek yerine glerini birletirmeleri ok daha yapc bir yaklam olurdu. Nitekim kitap, sinirbilimle psikanalizi harmanlayan ve dolaysyla her ikisinden de daha zengin olan nropsikanaliz bilimine giri niteliini tayor. Bu yeni yaklam, zihnin ileyiinin hem beyin grntleme cihazlaryla dtan hem de kiisel deneyimler balamnda iten incelenmesine ve bulgularn birletirilmesine dayanyor. Oliver Sacksn kitaba yazd nszde belirttii gibi, Beyin ve Dnya duygulardan gdlenime, bellee ve fantezilere, dlere ve varsan-

lara, szlere ve eylere, sol ve sa beyin yarkrelerinin farkl ve tamamlayc ilevlerine, analitik konuma tedavisinin olas temeline, bilind ve nbilinli srelerin doasna, znelliin temeline, bilince ve benlie kadar geni bir yelpazeyi kapsyor. Yazarlar bu sorular yantlarken ok ilgin vakalardan rnekler de sunuyor; bylece, kanksadmz beyin ilevlerinin biraz aksamas halinde dnyay alglay biimimizin nasl deiebildiini bir kez daha hayretle gryoruz.

Sarah Khan: ocuk kitaplar yazar ve editr. Yaymlanm eserlerinden bazlar: Animals Sticker Book (Spotters Guides Sticker Books), Geceleyin Gkyz kartma Kitab (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2011), Doa: Yabani iekler (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2010), Horses and Ponies Sticker Book (Spotters Guides Sticker Books), Rocks & Minerals Sticker Book (Spotters Guides Sticker Books) Laura Howell: ocuk kitaplar yazar ve editr. Yaymlanm eserlerinden bazlar: Doa: Aalar (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2011), Hava Durumu ve klim Deiiklii (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2007), Hayvanlar Dnyas (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2007), Bitkiler Dnyas (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2007), Dnya ve Uzay (TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2007)

Mark Solms: Sinirbilimle psikanalizi harmanlayan nropsikanaliz disiplininin ve Uluslararas Nropsikanaliz Derneinin kurucusudur. 2001 ylnda Amerikan Psikiyatri Birliinin Uluslararas Psikiyatrist dln alm ve yine 2001 ylnda Karen Kaplan-Solms ile birlikte yazd Clinical Studies in Neuro-Psychoanalysis (Nropsikanalizde Klinik almalar) adl kitabyla uluslararas psikanaliz dernei NAAPnin Gradiva dln kazanmtr. Halen St. Bartholomew ve Londra Kraliyet Tp Fakltesi Nroirurji blmlerinde fahri retim yesi, Cape Town niversitesi ve Groote Schuur Hastanesinde nropsikoloji profesr olan Solmsun nemli bir dier eseri The Neuropsychology of Dreams: A Clinico-Anatomical Study (Dlerin Nropsikolojisi: Klinik-Anatomik Bir alma, 1997) balkl kitabdr.

Oliver Turnbull: Lisans ve yksek lisans eitimini Johannesburgdaki Witwatersrand niversitesinde tamamlayan Turnbull, doktorasn Cambridge niversitesinde yapmtr. Aratrmalarnda klinik ve bilisel nropsikolojiye, zellikle de duygularn zihinsel yaam zerindeki etkilerine odaklanan Turnbull, eitli yayn organlarnda ayn konularda pek ok makale yaymlamtr. Kuruluundan beri Uluslararas Nropsikanaliz Derneinin sekreterliini yrten Turnbull, halen Gallerdeki Bangor niversitesinde Salk ve Davran Bilimleri Blmnn bakandr.

96