Ender zbay *

dem - Havva - Lilith zleinde Bir Olanakszlk Miti: Ak

Mitojenik olan toplum, ayn zamanda mitolojiktir ve insann sarma dola olduu, bilinli-bilinsiz kendi kendini kuatmaya alarak evresine rd tm ahlk-dn kavram ve retiler, yaanmakta olan tarihsel dnemin sosyal-ekonomik-kltrel kodlarn ieren genel bir mitoloji niteliindedir. Gelimelere bal yeni deerleri gnbegn mitletirerek eski -gerekst- mitik unsurlarla birletiren; eskilerin zelliklerini tahrif eden ya da yeni deer ve mitlerle rten toplum, gncel egemenlik biimlerinin simge ve belirtilerini kutsallatrarak kendini kuatan mitoloji duvarlarn gitgide ykseltip kalnlatrr. Kuma, mit ile gerek arasnda gidip gelen mekiklerle dokunan insan hayatnn baat bir olgusu -konumuzun da ana erevesi- olan ak da hem bireysel, hem toplumsal anlamda mitolojilerin balcas bile saylabilir. Smerlerin M 2. binlere ait kil tabletlerinde yazl olan ve daha sonra - tek tanrl dinler dahil- birok din ve inann temelinde yer alan Yaratl Mitosu, (evrenin fiziksel ve canllarn biyolojik olarak yaratl bir yana) zellikle insann kltr hayatna geiinin temel olgularn yanstr ki, bu olgularn banda kadn-erkek ilikisi (iin iin kodlanan retimtketim ilikileri ile birlikte) toplum hayatnn temellerini, erevesini ve ahlaki referanslarn meydana getirecek niteliklerde ilenmitir. Drt kutsal kitapta ilk insanlar olarak verilen Adem ile Havvann Smer destanlarndaki anlatlarla rten yklerini ieren yaratl mitleri, ak kavramnn ilgili olduu kadn-erkek ilikisinin (neredeyse 4 bin yldr toplum ve birey hayatnda etkili olan) temel olgu ve kavramlarnn kaynan; ahlaki kural, gelenek ve nermelerin kken ve niteliklerini izlemeye elverilidir ve kadn ile erkekin tarihsel kimliklerini gzden geirmeden aka dair sylenecekler, yapay bir iein boyal yapraklarna dizilen methiye ya da hicviyelerin hkmszl gibi diyalektik bantsallktan yoksun olacaktr. Mitolojik Simgesellikleriyle ki Zt Kadn Kimlii Tanr sizi kt kadnlardan korusun; iyi kadnlardan da siz kendinizi koruyun! (Yahudi Atasz)1 Buna gre kadn her halkarda saknlmas gereken
28

tehlikeli bir varlktr. Ama ilgintir ki, buradaki kt kadn Lilithi, iyi kadn ise Havvay artrmaya ynelik gibidir. Batda yaygn olarak bilinmesine karn Dou toplumlarnda ok daha az bilinen Lilith2 ve insanln anas Havva, kadnn zgl kimliinin de, ataerkil toplum marifetiyle kadnn srtna yklenen ahlakn da kart kutuplarn simgeleyen mitolojik figrlerdir aslnda. Tek tanrl dinlerin kutsal kitaplarnda yaratl anlatlar, ilk kadn olarak Havvadan bahsetse de, kutsal kitaplar etkiledii dnlen3 baka birok mit, Ademe e olarak Havvadan nce yaratlm Lilith adnda baka bir kadndan daha sz eder. Tevratta, tm canllarn iki cins olarak yaratld anlatldktan sonra Allahn insan kendi suretinde erkek ve dii olarak yaratp ...oaln, yeryzn doldurun ve onu tbi kln... (Tekvin: Bab 1) diye seslendii belirtilir; fakat daha sonra bununla elikili ifadelere yer verilir: henz yerde bir kr fidan yoktu, ... topra ileyecek adam yoktu. ...Allah yerin toprandan adam yapt, ...Adende bir bahe dikti ...adam oraya koydu. ...grn gzel ve yenmesi iyi olan her aac, ve bahenin ortasnda hayat aacn, ve iyilik ve ktl bilme aacn yerden bitirdi. ...adama dedi: ...iyilik ve ktl bilme aacndan yemeyeceksin. ...Allah dedi: Adamn yalnz olmas iyi deildir; kendisine uygun bir yardmc yapacam. ...fakat adam iin uygun yardmc bulunamad. ...adamn zerine derin uyku getirdi, ...onun ...kaburga kemiinden bir kadn yapt ve adama getirdi... (Tekvin: Bab 2) Grld gibi, 1. Babda kadn ve erkek birlikte yaratlm, fakat nedense 2. Babda erkek yaratldktan sonra ona yardmc aranm, dier canllardan uygun yardmc bulunamad iin adeta mecburen bir kadn yaratlmtr.4 Bu tutarsz durum, kutsal kitap haricindeki dier yaratl mitleri gzden geirildiinde anlalr bir hal alr: Tanr ilk insan yarattnda yle konutu: nsann yalnz olmas iyi bir ey deil. Ve ona topraktan bir e yaratt, ona benzeyen, ad Lilith olan. Ksa sre sonra birbirleriyle kavga etmeye baladlar: Kadn erkee: Ben senin altnda yatmak istemiyorum. Ve erkek: Ben senin altnda deil s-

ak ve sanat

tnde yatmak istiyorum; nk sen altta kalan olmay hak ediyorsun ve ben stn olmay hak ediyorum. Kadn: kimiz de eitiz; nk ikimiz de topraktan yaratldk. ...birbirlerini anlamay ret ettiler. Lilith ...Tanrnn o zel ismini telaffuz etti ve dnyann gne doru ykseldi. Adem yaratcsna seslendi: Dnyann Tanrs, bana verdiin kadn benden kat! ...Tanr, Lilithin peinden melek gnderdi. (...) yle konutu: Geri dnmek istedii takdirde, tamam; ama istemezse, her gn yz olunun lmne ahit olmay gze almaldr. Melekler kadn bulup Tanrnn szlerini ilettiler. Ama o geri dnmek istemedi. [Burada kullanlan kelime branicede kaybedilen deerlere geri dnmemek anlamndadr.] Seni denizde boacaz! dediler. Kadn: Beni yalnz brakn; nk ben ocuklar zayf drmekten baka bir ie

amur kullanr. Kadn yine az nce anlatlan sebeplerle ve eitlik iddiasyla demden aa olmay reddeder, bu yzden hibir zaman bar iinde yaayamazlar. Lilith (Ben Sira Alfabesinde olduu gibi) Tanrnn gizli ve tanmlayc adn syler ve gklere ykselerek demi terk eder. dem, Tanrya ikayette bulunur. Melekler Lilithi, etrafta ehvetli eytancklarn dolat ve onun her gn onlardan olma yz eytan dourduu Kzldeniz yaknlarndan almaya gider; gelmemesi halinde denizde bomakla tehdit ederler. O da Kzldenizdeki bu sreden sonra nasl deme geri dnp saygn bir ev kadn olarak yaayabilirim ki? diye sorar. (...) deme uygun e yaratmak adna Tanr yeni bir denemede bulunur: Ve dem seyrederken bir kadnn anatomisini ekillendirdi; ...kemik, ba dokusu, kas, kan ve barsaklar kulland; btn

Smer kltrne ait Lilith betimi (Burney Rlyefi de denir), kil tablet zerinde rlyef, 37x50 cm, 2000 dolaylar

lk Gnah, 13. yy, rlyef, Notre Dame Katedrali, Paris

yaramam: erkek ocuklar doumlarndan sekizinci gnlerine, kz ocuklarn ise doumlarndan yirminci gnlerine kadar gzetmem emredildi. (...) Ve bylece kadn gnbegn eytanlarndan yz tanesinin lmesini gze ald. (Ben Sira Alfabesi, 8.-11. yy.)5 Bu yknn ince farkllklar tayan varyasyonlar, Kabala retisinin kaynaklarnda, mesela Zoharda yle ele alnmtr: Altnc gnde yaratlan dem Ben hari her yaratn bir ei var! diye bararak Tanrya serzenite bulunur. Bunun zerine Tanr ilk kadn Lilithi yaratr; tpk demi ekillendirdii gibi ekillendirir; fakat saf toz yerine kir ve

bunlar deriyle kaplayarak eitli yerlerine kl ve salar ekledi. Bu grnt demi o kadar tiksindirdi ki, kadn (Chawwah) btn gzelliiyle karsnda durduunda dahi onu ok itici buldu. (...) Tanr bir nc kez denedi... dem uyurken onun kaburga kemiinden bir kadn yaratt... Salarn rd, yirmi drt mcevherle ssledi. dem hayran olmutu...6 eitli varyasyonlar grlebilecek olan bu anlatlarn ayr dmeyen grleri ise, Lilithin (ilk gnahtan nce Aden Bahesiden ayrld iin) deme verilen lmllk cezasndan azat olduu ve ayrca onun dnyann felaketi olduudur.7 Nitekim Kitab- Mukaddeste Lilith figr (iki ayr kadn ya29

ak ve sanat

ratmn ele veren Tekvin blm bir tarafa) aya Bab 34te ve Eyyub Bab 18de ykm, felaket ve cezalandrmalara elik eden bir ktlk emaresi olarak sunulur. Ve genellikle etrafta varlna elik eden bayku ve ylandan sz edilir.8 Talmuda gre insana benzer, kanatl, uzun sal, gecelerin dii eytan olan bu esrarengiz kadn figrnn arkeolojisini geriye doru kazarak srdrdke Lilith, yine gizemli bir figr olarak yaklak 2000e tarihlenen eski bir Smer yaradl yksnde karmza kar: ...her ey olumaya baladnda / ...bir huluppu aac / Fratn kylarnda kk sald. / (...) [nanna] Aac nehirden ekerek konutu: / Bu aac Uruka gtreceim / ...kutsal baheme dikeceim. / Kendi elleriyle ilgilendi nanna aa ile / ...Yllar geti / ...aa kalnlat / (...) O zaman evcillemeyen bir ylan / yuvasn huluppu aacnn kklerine kurdu / Aacn dallarnda Anzu-ku kulukaya yatt / Ve gvdesinde karanlk bakire Lilith evini ina etti. / ...nanna nasl da alad! / ...erkek kardeini [Gne Tanrs Utuyu yardma] ard. / (...) [Utu] nannaya yardm etmek istemedi. / nanna ...Glgam ard / ...cesur sava Glgam / ...nannann yannda yer ald. / ...bronz baltasn savurdu. / (...) eitilemeyen ylan ldrd. Anzu-ku yavrularyla dalara utu. / ve Lilith evini ykarak vahi, ssz yerlere kat. / O zaman Glgam huluppu aacnn kklerini gevetti / ve ...ehrin oullar, dallarn kestiler. / Aacn gvdesinden bir taht oydu... / ...bir yatak oydu nanna iin. / [nanna] Aacn kklerinden bir pukku yapt... / aacn talarndan bir mikku yapt uruk kahraman Glgam iin.9 Glgam Destannda kendisine evlenme teklif eden nannay aalayan [bkz. 6. Tablet]10, onun gk-boasn ldren
30

Glgamn bu ykde onun yardmna komas dikkat edilmesi gereken bir ayrntdr. nanna eski tanra tapmnn tanrsal varlklarndan tr neden skntl, neden aciz, neden alyor? Aslnda Glgamn temsil ettii erkek dnyann, nceki anaerkil dnyada kutsal olan ve nannann bahesinde birbirine kenetlenmi halde beliren drt eye11 saldrp onlarn izini yok etmeye girimesinin simgeletirilmesidir bu. nannann zerindeki, egemen grn basksdr ve grnen o ki, en azndan bu eski kadn tapmlarnn kutsal varlklaryla ilikisi olmadn kantlamak zorundadr.12 Ataerkil Smer dnyasnn Lilithin kovuluunu ieren destanlarnda sregiden olaylarda, ilgintir, koskoca Tanra nanna bir adamn tecavzne de urar. stelik o bile evlenecei erkei gnlne gre seemez ve zaten Utunun kzkardeine yardm, asl, gen kzn yeni erkek yasalarna uyum salamas ve teki gen kzlara rnek oluturmasna ynelik olmutur. Utu, gnl ifti Tanrsnda olduu halde, nannay oban Tanrs Dumuzi ile evlenmeye ikna eder. nk aslnda tarihsel dnem artk sr retiminin erkeklerde olduu dnemdir. Kaba kuvvetiyle hemen her eye g yetirip sahip olan bir karakter olarak Glgam kutsal trenlerle Dumuzi ile bireip tanrann kocas ve de hkmdar olur.13 Grnen odur ki, gerek 4 kutsal dinin geerli olduu gnmze kadar uzanan dnemde, gerekse ondan nceki dnemde Lilithle simgelenebilecek bamsz, gl zne olan kadn kimlii, toplumsal hayatn srd yeryznden dlanm; Tanr-devlet-erkek bireimi bir erke tbi olan bir Havva imgesi (zaman ilerledike bu Bakire Meryem imgesiyle takviye edilir) makbul klnmtr. Dikkat edilirse, kutsal kitaplarn ve yklerin tmnde salk verilen ve kutsanan, egemenliktir. ncelikle insann tm dnyevi varlklar zerindeki tahakkm; egdml olarak da erkek cinsinin kadn cinsi zerindeki egemenlii... Zaten erkei Tanr, kendi suretinde yaratmtr(!) Anlatlar erkein stnln ve evrendeki merkezi roln vurgularken, bir yandan kadnn ikincil, sulu ve dolaysyla cezal roln belirginletirmeye ynelir. Ne de olsa yasak meyvenin (ki bunun cinsellik, dolaysyla zneleme ve kltr srecine geiin simgesi olduu dnlr) yenmesi ve cennetten (ebedi ve rahat hayattan) ileli hayata gei kadnlar yznden olmutur. Bu sahneyi betimleyen btn resimlerde, yasak meyveyi Havvaya uzatan bir ylankadn (Lilith) figrdr ki bu, yky

ak ve sanat

Michelangelo, lk Gnah ve Cennetten Kovulu, 1508-12, fresco, Cappella Sistina, Roma

Hugo van der Goes, D, 1467-68, ahap zerine tempera, 32.3x21.9 cm, Kunsthistorisches Museum, Viyana

Cornelius van Haarlem, lk Gnah ve Cennetten Kovulu, 1592, kuma zerine yalboya, 273x220 cm, Rijksmuseum Amsterdam

31

ak ve sanat

tamamen demin saf bir kurban, kadnn her iki kimliiyle de kt ve riyakar olduu savna balar, insanln maruz kald tm talihsizliklerden kadn sorumlu tutmak iin bir gereke oluturur ve gnmze dein binlerce yl, kadnn toplumsal-cinsel-dinsel-siyasi-ekonomik zgrlne ket vurmann meru zeminini kurar. Tanr bir yandan (Lilith imgesiyle de -Freudyen grte fallus olgusuyla da- rttrlm olarak) ylan ile kadn dman klar.14 Yeryzndeki yaamn ve ilikilerin kural ve ilkelerini epeevre belirler. dem-kadn-ylan-toprak-doa ilikilerini belirler. Burada dem, bilme meyvasnn (bu, cinsellie referans saylabilir, btn simgelemlerin yan sra mesela Tekvin-Bab 4te dem kars Havvay bildi; ve gebe kalp Kaini dourdu. denir.) yani yaam dngsne katlmann (cinsellik, trn reyerek yaama devam etmesi, retim, zneleme kavramlar ile aameyve-ylan-fallus-Lilith-Havva imgelerini ilikilendiren bir armla) ceremesini ekecek, Havvaya malik olacak ve onu ylandan da hep saknacaktr. Zira ylan, onun srekli ili dl olaca tarmsal yaamn (topran) kanlmaz, yaam dngsnn imgesi olarak da daimi zlemi-arzusu olduu kadar, malik olduu Havvay elden karmamak iin saknmas gereken bir ktcldr de. Bylece kadn-erkek ilikisi gerek bilinaltnda, gerekse bilin dzeyinde bir paradoksa gmlm, aslnda, bata cinsellii kontrol altna alarak kll igdsyle mcadele edip kltr yaamn biimlemeye alan insan, kendi doasn zedelemek pahasna yeryznn yerleik-ataerkil dzeninin manifestosunu oluturmutur.15 Nihayet, mitojenik olan toplum, rm olduu bu yklerle gndelik hayatnda bir mitolojiyi de gereklendirmeye koyulmu, kadn cinsinin doas gerei itaatsiz, saf, zayf iradeli, batan kartlmaya ve ktle meyilli, sadakatsiz, gvenilmez, hilekr, batan karc, balca motivasyonu kiisel karlar olan bir cins olduu yaygn inancyla ahlaki yaptrmlara ynelmi;16 btn dinler ve rfler ahlak sav altnda kadn boyunduruk altna almaya girimi; kutsal metinlerde birok alntyla rneklenebilecek erevelerle toplumsal yaamda kadn ikincilletiren dsturlar koymutur.17 dem-Lilith-Havva ve lk Gnahn Sanata zdm18 Sanat, cinsiyet ideolojisinin hizmetinde nemli rol oynamtr ve zellikle izleimize ilikin betimlemelerde bunu gzlemlemek pek de zor deildir. Kutsal metin ve anlatlarda ylan-blis-Lilith katm (ya da sadece biri) olan canlnn Havvay yasak meyveye ikna etmesini ve epeevre gelien olaylar konu alan eserlerde iki kadn karakter son derece vurgulu bir ayrmla, kutsal metne uygun olarak birbirine dman olmalarna vesile olacak bir kartlklar imgelemi ile yanstlr. Paristeki Notre Dame Kilisesinin yksek kabartmalar arasnda grlen ilk gnah canlandrmasnda, gereki du32

rularyla figrler, sanat eserinin mesajn izleyiciye dolayszca iletir. Adeta ocuka bir saflktaki Havva ve dem aacn iki yannda durmakta, Havva bir eliyle meyveyi yerken bryle deme dier bir meyveyi vermektedir. Havva ayartlmtr, dem kurbandr. Aala adeta btnlemi halde canl ve gl duruuyla ylan-kadn Lilith, hain bir glmseyi taknm, gelecek felaketi memnuniyet iinde beklemektedir. Hugo van der Goesin resminde Lilith, kuyruklu, ayaklar yzgeli bir tr su canls eklinde betimlenmitir.19 Bu, Kabalistik metinlerin Lilithi deniz canavarlaryla ilikilendirmesine paralel bir betimlemedir.20 Bu resimdeki canl, dier birok resimde olduu gibi meyveyi Havvaya uzatrken deil, aralarnda zel bir ilinti olduu anlalabilecek olan aaca tutunmu, demin Havvann salarn okayn haset ve kederle izler halde verilmitir. Decekleri durumdan bihaber dem ve Havva, olanca saflklar, duru gzellikleriyle betimlenmiken; ba kadn, gvdesi hayvan olan bu canlda mitolojik ve kutsal anlatlarda ifade edilen g, ihtiras, ayartclk ve ykclktan eser yoktur; hatta apaktr ki lanetlenmi, cezalandrlm, irkinlie ve yoksunlua mahkum edilmi bir zavalllkta, ibret olarak resmedilmitir. Michelangelonun Sistina apelindeki lk Gnah ve Cennetten Kovulu konulu betimlemesinde Lilithe zde ylan-kadn, gvdesine kuvvetlice sarlm olduu aacn meyvesini, olduka bilinli, gayretli hareketlerle saf ve bihaber olan Havvaya vermektedir. Ancak burada dikkate deer olan, demin istekli ve gayretli ekilde bizzat aaca ynelmi olmasdr. Michelangelo, btn suun kadnda olmadn, erkein de suun bilinli bir znesi olduunu vurgulamaya alm gibi grnmektedir. Burada Havva, kutsal metnin tersine, iki gl znenin (dem ve Lilith) arasnda kalm, olanlara habersizce kurban gitmi bir karakterdir. Michelangelo, gerekten entelektel bir yaklamla, kutsal anlat ve retilerin ancak derinlemesine bir bakla anlalabilecek alt metinlerinden yola karak, gerek yaamla realist bir ilinti oluturmutur. Ayrntc Kuzey resminin temsilcilerinden Cornelius van Haarlemin resminde merak, korku ve dehetle bakan, birbirine sarlm hayvanlar adeta, Ortaan ideal gzellik ltleriyle aydnlatlarak ne karlan dem-Havva ikilisinin (insanln) bana gelecek felaketleri haber verir. Havvaya meyve uzatan Lilithin sarl olduu aacn bir dalnda her zamanki vakur duruuyla hazr bulunan baykua da dikkat edilmelidir. Arka planda, huzurlu bir cennet ortamnda tasvir edilen mutlu ift sahnesi, gelinen durumun vahametini n plandaki sahnede grlen hayvanlarn gerginliiyle kyaslayp anlamay mmkn klmak iindir. John Collierin Lilithinde, gvdesine sarlm ylandan rahatsz olmak yle dursun, adeta gven ve haz katm bir esriklik iindeki gzel kadn kompozisyonu, ylan ile Lilith (kadn) arasnda yasaklanm, ilenlenmi, fakat yok olmas

ak ve sanat

John Collier, Lilith, 1892, tuval zerine yalboya, The Atkinson Art Gallery, ngiltere

33

ak ve sanat

imkansz fallik ve varlksal armlar imgeletirmektedir. Sanat bu zdeleyimi benimsemi ve kalclatrmtr. Oktay Deirmencinin resminde, Michelangelonun ok bilinen sahnesindeki figrler bilindik mekndan koparlp, soyutlatrlarak yeniden ele alnmtr. Kadnn, erkei bir yandan meyve ile ayartan, bir yandan kuyruuyla sarp ele geiren eytani kimliini savlayan anlatlara dayal bir resim gibi grnmesine ramen bu eser, belki de bilinaltnn bir rn olarak son derece nemli bantlar ve armlar bir araya getirir. Sz gelimi Havva-Lilith ayrmasn yok etmi, tek bir kadn betimlemitir. Bu kadn, Michelangelonun deme can veren Tanr figrnn yerine konularak tanrsallkla zdeletirilmitir. Nitekim, Kabalistik metinlerde Tanrnn zel adn bilen, gerektiinde bunu telaffuz ederek uup giden, deme nazaran lmsz kalabilen ve baka bir-

Christmann heykelinde, Collierden izler vardr. ki eserde de, ylan ve kadnn bir btn olmay, kadnn ylan tarafndan ele geirilmi olmas fakat bundan pek de muzdarip olmay iletinin niteliini deitirir. demle birlikte Tanrsal zden yaratlm olan bu varln (Lilithin) gerekte eytani olduunu lanse etmek tanrsal ze de hakaret iereceinden, ele geirilmilik, Kabalistik metinlerle de rterek, daha uygun grlm olmaldr. Son zamanlarn dijital illstrasyon tekniiyle retilmi fantastik canavar-vampir Lilith betimleri de, internet ortamnda saysz varyasyonla grlmektedir. Aa, ylan, yasak meyve, ku (kimi zaman Lilithin kanatl verilmesiyle) imgelerinin istisnasz ilendii ve ou imzasz olan bu tr almalar, Lilithe dair, net bilgilere dayanmayan, erotizm ve iddetin fantastik biimlerde rttrld olumsuz dle-

ok tanrsal zellie sahip olan bir varlktr Lilith. Resimde Tanryla zdelemi olan bu figrn ayn zamanda ylan olmas, ylann ifa ve lmszln bir imgesi olmasyla ilgin bir bant oluturur ve dahas tanrsal zdelie sahip bu ylan-kadn, yine tanrsal zellikler kazandran (bkz. Tanr Tekvin-Bab 3te, meyvenin yenmesinin ardndan te adam ...bizden biri gibi oldu diyerek kzar!) meyveyi -deme sunar halde- elinde tutar. nemli bir nokta da udur ki, henz cansz olan dem, ancak ve ancak yasak olan bu meyveyi kabul edip yediinde hayat bulacaktr! (Paradoks!) Fakat bu resimde her eye ramen, erkekin madur, kadnn iki ynl hareket ederek aldatc olduu temas, yzeysel okumayla ne kmaktadr.
34

melerin yaygnln iaret eder. Bu son dnem betimlerinde, eski alarn fantastik slubuna bir dn alglanr ki bu, baz temalarla ilgili ada dnce, d ve imgelemin de arkaik evrelere dn yaptn dndrr. Grld gibi sanatta da, kadnlar ile ktlk arasnda bir ba, zellikle ylan ve kadn bileimi figrlerle belirginletirilmitir. Canavar ylan-kadn imgesi, akllca, ktln hem kaynan, hem de doasn kadna ykler.21 Genel olarak sanatta Michelangelo ayr olmak zere erkek zihnin, fallik-cins konular ve bunlarn sebep olaca (kt olan) her eyi kadnn varlna, doasna havale ederek glge projeksiyonu uygulayp kendini aklamaya yneldii, bunun da apak bir cinsiyet ideolojisi ierdii, pek de uuk bir saptama olmasa gerektir.

ak ve sanat

Sonu Yerine Akn Diyalektiinde A. Timuin, Henri Delacroixten etkileyici bir saptama aktarr: Yararc alg dnyay bilmez, dnyay ancak onu bozan bir bak asyla alglar. Dnyayla ilikiye girmek iin dnyay canlandrmak gerekir.22 Tm evrenle bir mlkiyet ilikisi gelitiren insann durumuna ilikindir bu. Ama bu egemenlik ilikisini trnn diisine kar daha komplike ekilde gelitiren erkek cinsinin durumu zincirleme bir vahamet dourur: Egemenlik gayretindeki erkek, bylece kadn da, ak da, doay da bilmez, sadece zorlar ve yaralar. Kukusuz, sahip olma hrs ve yararclktan asl ahlakszla doru bir yol da uzanr. Yararcegemen, verimli olduuna inand kar formlleriyle yaadndan, aka ve tm gerek deerlere yabancdr; nk, kurnaz yreklerde yeri olmayan ak, koulsuz adanmaktr;

Yetkin bilince ulam olmayanlar zgr olamaz ve birilerinin peine taklp giderler.24 Szmona ayartc, dizginsiz, Smer metnindeki eitilemeyen ylanla zde, eitlik ve bamszlkta srarc Lilith ile skut iinde tbi olan Havvann kar karya konulmu olmas, kadna yrrlkteki yeryz yasalarnda ikisinden birine uyan bir duru seme zorunluluu getirir. Erkein, erevesini kendi belirledii Havva karakteriyle olan ilikisi tatminsiz, mlkletirilmi bir eyin sahipliine dayal bir iliki olmaya yakndr. Bu olanca durum dem olan erkee iin iin byk bir yoksunluk ve ac yaatrken; zgr benlii temsilen Lilith olan kadn her daim ktlk ve dlanma kefesinde tutulmu; tebaiyetin mmessili durumundaki Havva ise tm yetkesini teslim ettii stabil ortamn sessizliinde, her hkm yazg varsayp demi sevmek grevini icraya ynelmitir.

akta her ey kendini, kendindeki her eyi rahata verebilmeye dayanr. Akta ruhlar plak olmaldr.23 Oysa erkek her daim dikenli bir egemenlik zrh giyinmi ve belki de kadn bu zrh karsnda gerek kiiliini saklayan rt ve maskelerle yaamak zorunda kalmtr. Oysa ancak zgrlkle mmkn olan znelik (alabildiine kendi olmak ve kendi olarak davranmak) her durumda akn zorunlu kouludur. Ve kukusuz, ak, bir zgr dnce, zgr eylem ve bir zgr seiler alan olmakla belli bir bilin yetkinliini gerektirir. Nietzschenin dedii gibi zgr bir yaam byk ruhlar [ya da yetkin bilinler] iin olasdr. zgr eylem iin de zgr dnce zorunludur. Bilinsiz varlklar ancak kendileri iin izilmi snrlar iinde davranrlar.

dem bir seim yapmak zorundadr; tebaiyet ve znelik ayn kiilikte biremeyecektir. Seim ak ile mlk, yce deerler ile yarar deerleri arasnda yaplacaktr. Geri Lilith kaybedilen deerlere bir daha geri dnmeme raddesinde kararl gibidir. Ve dem, yetkin bilinci, zgveni ve cesaretiyle gerek zne kimlii tayan; ben olabildii, z bilinciyle karar verebildii iin som akla ynelen Lilithi sonsuz bir dngyle zleyecek; yokluunu benliindeki koca bir boluk olarak acyla duyacaktr. Havva, iinde bulunduu nclln ve garabetin ksmen ayrdnda, biraz phe ve endie iindedir; en kk bir farkndalkta Lilithlie meyletmesi olaslna kar gnbegn basklanacak ve kuatlacaktr. nsanolu35

ak ve sanat

nun, yce deerler ile yarar deerleri arasna salkl ayrmlar koyamamasnn yaratt apraklkta dem, insani zn kristalize olduu yegane bir yce deer olan ak mlkletirme ynelimi ile ldrerek, iki u arasnda gerili ipte erei olmayan bir cambaz gibi bolukta salnacak,26 statkocu yaklamyla geerli kld dzende kendi zgrlk ve zneliini de yitirecek, politik duruuyla ak her seferinde batan yakacak, kendi eilim ve gerilimlerini glge projeksiyonu uygulayp bir zamanlar tutku ve akla sarld Lilithe ykleyecek, daha kts ona kara alacaktr. Yetinmeyip, her iki kadn da ktleyecek; egemen ama yoksun olacaktr. Ve egemenlik ilikisi deiip de Lilithin srar ettii eitlik -anlama usulnde deil- gerekten benlikte olgunlap gvermeden, belki de akn nasl bir ey olduunu bilemeyecektir. Dorusu, yarar deerleriyle ekillenmi; erkein hi de

gereki olmayan bir gllk-kudret imgelemiyle insanilikten uzaklap kendi olmaktan kt; bask altndaki kadnn zgr benliinden, gerek bir zne oluundan bahsetmenin imkansz olduu bir dnyada akn gerekliinden ok, dselliinden sz edilebilir. Tin ve tenin, ateinde i ie eriyip btnleerek insan oluun tlsmn meydana getirdii ak, belki de insan tanmlamaya en uygun bir kavram; insann insanla ve her eyle ilikisini salkl bir diyalektikle kurmasna yordam olacak bir olgu olduu iindir Dnyay gzellik kurtaracak ve bir insan sevmekle balayacak her ey! diye haykran Sait Faikin l. Ama bu anda, recmedilen bir kadnn sesini yklenip Tarih kadnn bedeninde paralanr! diye haykran Adonisin kahryla rtlyor cafcafl ltlar bu yoksun uygarln.
* Ara. Gr., E Sosyal Bilimler Enstits

Dipnotlar
1 2

Timuin 2005, 21. Barbara G. Walker, Lilithin etimolojisini, Lotus anlamna gelen Smer-Ba-

Zingsem 2007, 17-21; 2006, 43-44; 1996, 38. (Esasta Volkstein/

Kramerden alntlamtr.) Bu aa ve ona yerleen varlklar anmsatan bir motif ilgin bir ekilde Trk mitolojisine yansm gibi grnmektedir: Karagz-Hacivat oyununda gstermelik olarak kullanlan kanl kavak motifinde, aaca ylan sarlm, en stnde bir ku yuva kurmutur, aacn arkasndan bir cin grnmektedir ve yanlarndan geenler bu elerin tlsmlaryla arpk urpuk olmulardr. (Bkz. Cbrolu 2002, 33.)
10 11

bil kkenli lilu kelimesine balamaktadr. Bylece Lilithi, tm anlatlarda ve betimlemelerde ilikili olduu grlecek olan aa motifiyle ve MsrHindistann Lotus tanralaryla ilikilendirmek mmkn olmaktadr. M. . , Prof. S. Kramere dayandrd aklamalarnda, Lilithi Musevi efsanesindeki karakterle ilikilendirmekte; Smer dilinde ki.sikil.lil.la olarak getiini, ki.sikilin gen kz; lilin hava, ruh anlamna geldiini; bylece Lilithin hava, ruh anlamn verdiini belirtmektedir. Zingsem, buna ek olarak, BabilAsur kkenli lilitu kelimesinin de uyduunu ve dii eytan, rzgar hayaleti anlamna geldiini; brani [Sami] kkenli Laila [bkz. leyl-a] (gece) szcnn de geleneksel hikayelerde Lilith ile badatrlp gece hayaleti olarak evrildiini sylemektedir. (ZINGSEM 2007, 15; 2006, 51.)
3 4

Bkz. Gezgin 2009, 53-55. Huluppu yani Kadnlarn dallarndan sepet, salgsndan ila (salisin) yapt,

Msrdan Asyaya; Eski Yunandan Kelt uygarlna kadar tanra tapmlarnda kutsal saylan st aac; Anzu-Ku yani baz destanda kaderi tayin eden ve szne kar gelinmeyen, bilgelik ynyle baykula imgesel bir rtmde olduu savlanabilecek mdigut kuu (birok betimlemede bayku olarak grlr); deiimin, ifann, dolaysyla lmszln sembol ylan ve eski kadn tapmlarnn tanrsal varl, imgeletirilirken ylanla da rttrlen Lilith. (Bkz. Cbrolu 2002, 32; Zingsem 2007, 215-221; Gezgin 2009, 181-187.)
12 13 14

Bkz. 1996; 2006; Gezgin 2009; Gezgin 2011; Witcombe 1999. Uzmanlar, Tekvin Bap 1deki ilk aktarmn ikincisinden ok daha sonra yazlZingsem 2007, 36-37. Ayrca bkz. Alphabet of ben Sira, http://jewishchrisBkz. Zingsem 2007, 37-38; 2006, 52. Bkz. Zingsem 2007, 36-40. (...) Ve Edom vadileri zifte, topraklar kkrde dnecek... Gece gndz snme-

dna inanmaktadr. (bkz. Witcombe 1999, 56)

5

Bkz. Cbrolu 2002, 32. Bkz. 2006, 54-57; Cbrolu 2002, 32. Bkz. Kitab- Mukaddes, Tekvin, Bab 3. (ada edebiyatn zellikle yeralt

tianlit.com
6 7 8

rmaklarnda, ataerkil yapnn kadn zerinde iddet ve zorlama yollu egemenliine ilenme ve eletiri duyumsatan kimi iir ve metinlerde sz konusu fallik armn dinamik alnd gzlemlenmektedir. Szgelimi A. Akemolunun kadn duyarlyla yazlm dizelerinde sz konusu ettiimiz toplumsal bilinaltnn izlerini srmek ve bilin dzeyine analiz edilerek tandn saptamak olasdr: baklar yok ylann / amur bulam gelinliine bakirenin / dirimin son nefesi, / gzleri kzl bir palyaonun boynuna asl / belki de topuklarnda bir - er orospununtak / tak tak tak... / ve yalayarak / ocuk Sonya ekimsi tadn erkin / feryadn cierlerine dmler Ramallahta bir air... / bir ktaya ivilenmi zaman... (Bkz. http://sollama.blogspot.com/2008_09_01_archive.html)
15

yecek... ssz kalacak, (....) orada baykula karga oturacak, aknlk ipini ve boluk akln onun zerine gerecek. (...) saraylarnda dikenler, hisarlarnda srganlar bitecek, (...) evet, gece canavar orada yerleecek, ve kendisi iin istirahat yeri bulacak. Ok ylan yuvasn burada yapacak... (aya: Bab 34); (...) onu dehetler yldracak, ...yannda felaket hazr bulunacak. Gvendii adrdan sklp atlacak; (...) kendisinden olmayan onun adrnda oturacak; yurdu zerine kkrt salacak, dipten kkleri kuruyacak... (Eyyub: Bap 18) Vera Zingsem, Kitab- Mukaddesin gncel nshalarnda gece canavar ve kendisinden olmayan olarak geen ifadelerin Reformasyon dnemi ncesine ait Kuds ncilinde Lilith olarak getiini belirtmektedir. (Bkz. Zingsem 2007, 43.)
36
ak ve sanat

Bu balamlarda daha geni ve ayrntl deerlendirme iin bkz. Witcombe

1999 ve Gezgin 2009. (Mitoloji, masal, sylence, edebiyat, plastik sanatlar gibi

birok toplumsal-bireysel yarat alannda ylan ile kadn ilikisine dair alt metin okumalar gerekletirmek, hermetik ifade ve imgeler saptamak mmkn grnmektedir. Szgelimi, halk anlatlarn referans ald anlalan bir yksnde Sema Kaygusuz, bir evin ta avlusuna her sabah gelip tslayarak bir hikaye anlatan bir ylan ve (zellikle yetikin kadnlar korkup lk la karken) ylann iittiklerin tam tamna dorudur ama yalnz duyana aittir! diyerek balad hikayesini anlayan, duyduklarn yal bir kadn oluncaya, mrnce sr olarak saklamak zorunda olan (bu yzden ylann ona brakt isel bir esaretin arlyla yaayan) bir kz ocuundan (babaannesinden) bahseder. Ayn ykde, krlarn iinde yalnz yaayan, evlenmemi, garip bir kadnn, kuyusuna dp boulan ylanlarn kuyudan haykrdklar son szlerini de anlayp yine sr olarak saklad grlmektedir. (Bkz. Kaygusuz 2010, 13-19.) Gerekten de ylan ile kadn ilintisine birok geleneksel inan ve sylencede farkl farkl anlam, nitelik ve biimlerde rastlanmaktadr. (Bkz. Eyubolu 1998, 77-81.)
16

Musevi-Hiristiyan inancna ikin bir sorunsal gibi alglansa da, Anadolunun toplumsal bilinaltnda yatan birok mitik anlatda ve efsanede grlmektedir. Anadolunun eitli yrelerinden derlenen yaratl-treyi yklerinde, dem-Havva arasnda kimin daha nemli rol oynad tartmasnn kt; gerein kantlanmas iin kendi menilerini birer tpe koyup beklettikleri, bir sre sonra Havvann tpnde ylan, yan, kan olutuu ama demin tpnde ei benzeri grlmemi gzellikte bir olan ocuu olutuu ve bu olann peygamber soyunu meydana getirdii anlatlmaktadr. Yine bu tr anlatlarda, kadnn aylk biyolojik dngsnn tanrnn cezas olarak grld; demin kaburgasndan yaratlmasna gnderme ile kadna eksik denildii grlmektedir. (Bkz. Kaya 2011, 158-159.)
18

Bu ksmda plastik sanatlara deinilmektedir, ne var ki Bat literatrnde,

yerici veya vc niteliklerde, Lilith temal birok edebi yapt, opera, tiyatro ve eitli mzik eserleri de bulunmaktadr. (Ayrnt iin bkz. Zingsem 2007.)
19

bkz. Witcombe 1999, 56. [Tamer Koncann romannda Lilith, tam tersi

Tekvin Bab 3te Havvay ayartan ve ylan olarak tanmlanan yaratn konua-

ynde bir spat gayretine giriir; tartt din adamna saya en zor zamanlar ve lm dahil srekli elik eden kadnlar rnek verir, erkeklerin ise zor zamanlarnda onu terk edip kendilerini kurtarmaya baktklarn ncil metinlerine dayanarak kantlar. (Bkz. Konca 2011.) Gerekten, Smer destanlarnda da, mesela nannada kadn dostluunun ve sadakatini vurgulayan motifler vardr.]
17

biliyor ve henz srnmyor olmas dikkate deerdir. Srnme, yani biyolojik olarak ylan zellii almas ancak yasak meyve konulu bu ayartma sonrasnda Tanrnn cezas olarak meydana gelmitir. (ayrca bkz. Witcombe 1999, 59.)
20 21 22

Bkz. Zingsem 2007, 51. Witcombe 1999, 59. Timuin 2005, 90. (Bu noktada, Oktay Deirmencinin resmine dair henz

Bu anlamda kutsal kitap ve retilerden birok rnek verilebilir. Szgeli-

mi ncilde Aziz Pavlosun Korinthoslulara Birinci Mektupunda her erkein ba Mesih, kadnn ba erkek ve Mesihin ba Allahtr. ...erkek Allahn sureti ve izzeti olduu iin ban rtmemelidir, fakat kadn erkein izzetidir. nk erkek kadndan deil, kadn erkektendir; erkek kadn iin deil, kadn erkek iin yaratld. ...kadn ba zerinde hakimiyet alametine malik olmaldr. (bkz. Bab 11) ve ...kadnlar skut etsinler; nk onlara sylemek iin izin yoktur; ancak eriatinde dedii gibi, tbi olsunlar. Ve eer bir ey renmek isterlerse evde kendi kocalarna sorsunlar; nk kadna toplulukta konumak ayptr. (bkz. Bab 14: 34-35) cmleleri hemen hatrlanabilecek rneklerdir. Ayrca kadnn dem-Havva miti balamndaki ikincilletirilme durumu,

cansz olan dem, ancak ve ancak yasak olan bu meyveyi kabul edip yediinde hayat bulacaktr ifademizle balant kurularak ilgin bir imge-kavram ilintisi kurulabilir. Mesela buna gre; Lilith, demi canlandrmaya almaktadr denebilir. Aslnda belki btn bu yasak meyve sreci, Delacroixin kast ettii bir canlanma-canlandrma yks olarak da okunabilir.)
23 24 25

Bkz. Timuin 2005, 33, 75. Bkz. Timuin 2005, 31-32. Bu noktada, Kitab- Mukaddes, aya: Bab 34te Lilithin iinde bulunduu

bir felaket senaryosu aktarlrken geen baz szlerle ilgin armsal ilintiler kurulabilir: ve aknlk ipini ve boluk akln onun zerine gerecek...

Kaynaka Adonis, Tarih Kadnn Bedeninde Paralanr, ev.: Metin Fndk, Artshop Yay., stanbul, 2010. Cbrolu, Yldz, nanna ve Kadn Erkek Eitlii, Evrensel Kltr Dergisi, S. 125, stanbul, Mays 2002, s.31-33. , Muazzez lmiye, Bereket Klt ve Mabet Fahielii, Kaynak Yay., 3. Basm, stanbul, 2006. , Muazzez lmiye, Kuran, ncil ve Tevratn Sumerdeki Kkeni, Kaynak Yay., 2. Basm, stanbul, 1996. Darga, Muhibbe, Eski Anadoluda Kadn, Edb. Fak. Yay., stanbul, 1976. Eyubolu, smet Zeki, Anadolu nanlar Anadolu lemesi 1, stanbul, 1998. Gezgin, smail, Kltrlenme Srecinin Mitik Kahraman GILGAMI, Alfa Yay., stanbul, 2009. Gezgin, smail, Sanatn Mitolojisi, Sel Yay., 2. Bask, stanbul, 2011. Kaya, Muharrem, Mitolojiden Efsaneye Trk Mitolojisinin Trkiyedeki Efsanelerde zleri, Balam Yay., 2. Basm, stanbul, 2011.
37
ak ve sanat

Kaygusuz, Sema, Esir Szler Kuyusu, Doan Kitap, 2. Bask, stanbul, 2010. Kitab- Mukaddes (Tevrat-Zebur-ncil) Konca, Tamer, lk Kadn, lk syan - Lilith, Cinius Yay., stanbul, 2011. Timuin, Afar Akn Diyalektii, stanbul, 2005. Witcombe, Christopher L.C.E, Havva ve Kadnlarn Kimlii, ev. Taylan Bilgi, Evrensel Kltr Dergisi, S. 95, stanbul, Kasm 1999, s.55-59. Zingsem, Vera, Lilith, Ademin lk Kars, ev. Devrim Doan Yzer, lya Yay., 2. Bask, zmir, 2007. nternet siteleri: http://jewishchristianlit.com; http://www. gnosis.org/lilith.htm; http://www.culture.gouv.fr; http:// www.biblicalarchaeology.org; http://mllechabine972.skyrock. com/; http://www.kevinchristman.com; http://blog.lizzelizzel. com/2011/11/03/the-lilith-past-and-present/