OLAYLAR VE YORUMLAR

(FACTS AND COMMENTS)

mer Engin LTEM
E. Bykeli Avrasya ncelemeleri Merkezi Bakan oelutem@avim.org.tr

zet: Bu yaz 10 Ekim 2009 tarihinde Zrih'te imzalanan Trkiye-Ermenistan protokolleriyle ilgilidir. Protokollerin ieriinin analizi, protokoller hakknda Ermenistan'da, Diaspora'da ve Trkiye'deki gelimeler incelenmekte ve bu belgelerin gelecei hakknda baz deerlendirmelerde bulunulmaktadr. Anahtar Kelimeler: Trkiye-Ermenistan protokolleri, Diaspora, Ermenistan'da muhalefet, Trkiye'de muhalefet, Abdullah Gl, Recep Tayyip Erdoan, Ahmet Davutolu, Deniz Baykal, Devlet Baheli, Serj Sarkisyan, Edvard Nalbantyan, Levon Ter Petrosyan. Abstract: This article is related to the Turkey-Armenia protocols signed in Zurich on October 10, 2009. It analyzes the content of the protocols, examines the developments in Armenia, Diaspora and Turkey concerning the protocols, and provides evaluations for the future of these documents. Key Words: Turkey-Armenia protocols, Diaspora, opposition in Armenia, opposition in Turkey, Abdullah Gl, Recep Tayyip Erdoan, Ahmet Davutolu, Deniz Baykal, Devlet Baheli, Serge Sarkisian, Edward Nalbantian, Levon Ter Petrossian.

ncelemekte olduumuz Temmuz-Kasm 2009 dneminin en nemli olay, hi kukusuz, 31 Austos 2009 tarihinde Trkiye ve Ermenistan arasnda iki protokoln paraf edilmi olduunun aklanmas, alt haftalk bir istiare dneminden sonra da 10 Ekim'de sz konusu protokollerin iki lke dileri bakanlar tarafndan Zrih'te imzalanmasdr. ki lke ve hatta iki halk arasnda bir asra yakn bir zamandan beri sre gelen husumetin sona erebilecei midini yaratan bu olay, gerek Trkiye'de gerekse de Ermenistan ve Ermeni Diasporas'nda derin etkiler ve tepkiler yaratm bulunmaktadr. Bu nedenle "Olaylar ve Yorumlar" sadece bu konuya ayrm bulunuyoruz.

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

1- PROTOKOLLERN METNLERNN AIKLANMASI Trkiye, Ermenistan ve svire Dileri Bakanlklar 22 Nisan 2009 tarihinde yaptklar ortak bir aklamayla iki lke ilikilerinin "her iki taraf da tatmin edecek ekilde normalizasyonu iin kapsaml bir ereve zerinde mutabk" kaldklarn ve "bir yol haritas" belirlendiini bildirmilerdi. 1 Bu aklama, iki lkenin yaknda bir anlamaya varacaklar kansn uyandrmt. Ancak anlama olduunun aklanmas iin drt ay beklenmesi gerekti. Kimilerine gre bir metin zerinde anlalm, hatta bu metni Dileri eski Bakan Ali Babacan imzalamt. 2 Ancak taraflar bu konuyu kamuoyuna duyuracak aklamann metni zerine mzakere ediyorlard. Kimilerine gre ise bizzat anlama metni (sonradan iki protokoln sz konusu olduu anlalacaktr) zerinde mzakereler sryordu. Taraflar arasnda byk gr ayrlklarnn olduu bir ortamda gecikmeler olmas normaldi. Sonunda 31 Austos 2009 tarihinde lkenin dileri bakanlklar bir aklama yaymlayarak Trkiye ve Ermenistan arasnda iki protokol parafe edildiini birdirdiler. Trkiye Dileri Bakanlnn bu konudaki aklamasnn metni aadadr: No: 153, 31 Austos 2009, Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dileri Bakanlklar ile svire Federal Dileri Bakanl'nn Ortak Basn Aklamas Ankara, Erivan, Bern, 31 Austos 2009 Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti, svire'nin arabuluculuu ile srdrdkleri abalar balamnda parafladklar "Diplomatik likilerin Tesisi Protokol" ile "kili likilerin Gelitirilmesi Protokol"ne dair i siyasi istiarelerini balatma hususunda mutabakata varmlardr. Bu iki Protokol, ikili ilikilerin makul bir zaman diliminde normalizasyonu iin bir ereve sunmaktadr. Siyasi istiareler alt hafta iinde tamamlanacak, bunu mteakiben iki Protokol imzalanacak ve her iki Parlamentonun onayna sunulacaktr. Her iki taraf anayasal ve yasal prosedrlerine uygun biimde onay ileminin zamanlca ilerlemesi iin aba gsterecektir. kili ilikilerin normalizasyonu blgedeki bara ve istikrara katk salayacaktr. Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti svire'nin desteiyle ortak gayretlerini srdrme konusunda kararldrlar.

1Bkz. mer Engin Ltem, Olaylar ve Yorumlar, Ermeni Aratrmalar, Say 32, s.15. 2"Babacan Paraf Etti, Ancak Protokoller Drt Ay Bekletildi", www.zaman.com.tr, 2 Eyll 2009. 8
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Grld gibi, taraflarn imzaladklar iki protokolden biri diplomatik iliki kurulmasna ilikindir. Dieri ise diplomatik iliki kurulduktan sonra ikili ilikilerin nasl gelitirileceine, dier bir deyimle aralarnda hangi alan veya konularda ibirlii yapacaklarna dairdir. Bu protokollerin Trke metinleri Trkiye Dileri Bakanl tarafndan yaymlanmtr. 3 Ermenistan Dileri Bakanl da Ermenice (ve ayrca ngilizce ve Trke) metinleri yaymlamtr. 4 Yukardaki basn aklamasnda dikkati eken husus protokollerin imza deil, parafe edildiklerinin belirtilmesidir. Genelde uluslararas metinlerin parafe edildikleri deil imzalandklar kamuoyuna duyurulmaktadr. Byle yaplmam olmas, taraflarn "siyasi istiareler" iin alt haftalk bir srece ihtiya duymalarndan ileri gelmektedir. Bu, allmam bir durumdur. Zira genelde imzalanacak metinle ilgili tm istiarelerin paraf aamasndan nce bitilirmi olmas usuldendir. Ancak, anlalan, ortada olaan d bir durum olduundan bu usule bavurulmutur. Zamanla "siyasi istiarelere" Trkiye'den ziyade Ermenistan'n ihtiya duyduu, zira protokollerin Ermenistan'da koalisyon orta partilere, muhalefete ve kamuoyuna ve ayrca Diaspora Ermenilerine anlatlmas gerektii anlalmtr. Ancak bu istiareler sonunda protokollerin yeniden mzakere edilmesi sz konusu deildir. Protokoller alt haftann sonunda imzalanacaktr. Bu olgu dikkate alndnda aslnda "siyasi istiareler"in deil, siyasi partilere ve kamuoyuna bilgi vermenin sz konusu olduu grlmektedir.

2- PROTOKOLLERN ER ki protokoln de Trke tam metni dergimizin "Gncel Belgeler" blmnde yer almaktadr. Bu arada neden nota deiimi, szleme, anlama veya antlama deil de protokoller hazrlandn aklayalm. Uluslararas ykmll saptayan bu be tr belge arasnda hukuki adan (taraflar balamas asndan) bir fark yoktur. Fark, siyasi nem ynndendir. Nispeten az nemli konular nota deiimi yoluyla zmlenir. Konunun nemi arttka protokol, szleme ve dier belgeler imzalanr. Ancak hangi belgenin hangi durum iin imzalanaca hususunda bir kural yoktur. Taraflar, aralarnda anlaarak imzalayacaklar belgenin trn kendileri saptarlar. ki lke arasnda diplomatik iliki, genelde fazla nemli bir konu olmad iin, bir protokol dzenlenerek imzalanr. Mevcut anlamazlklar

3T.C. Dileri Bakanl resmi internet sayfas, http://mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/Trkiye-ermenistan-turkce.pdf 4http://www.armeniaforeignministry.com/pr_09/20091013_protocol1.pdf 9

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

nedeniyle Trkiye-Ermenistan arasnda diplomatik iliki kurulmas gayet nemli bir konu olmakla beraber, taraflar bu konudaki belgenin geleneksel ismini deitirmemilerdir. Dier yandan genelde protokoller meclis onayna sunulmaz. Ancak hkmetler, ad ne olursa olsun, nemli grd her belgeyi meclisin onayna sunabilir. (Bundan byle, kolaylk yaratmak amacyla "Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasnda Diplomatik likilerin Kurulmasna Dair Protokol"e "Diplomatik likilerin Kurulmas Protokol" veya sadece "Birinci Protokol"; "Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasnda likilerin Gelitirilmesine Dair Protokol"e ise "likilerin Gelitirilmesi Protokol" veya "kinci Protokol" diyeceiz.)

A. DPLOMATK LKLERN KURULMASI PROTOKOL "Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasnda Diplomatik likilerin Kurulmasna Dair Protokol"de, nce, bu ilikilerin kurulmasnda nemli veya esas olarak grlen baz hususlara atf yaplmaktadr. Protokol metninin sonunda ise taraflarn aralarnda diplomatik iliki kurmak ve karlkl olarak diplomatik temsilcilik amak hususunda anlatklar ifade olunmaktadr. Bu protokol, aada ayrca aklayacamz "kili likilerin Gelitirilmesi Protokol" ile birlikte onay belgelerinin deiimini izleyen ilk ayn ilk gn yrrle girecektir. Onay belgelerinin dzenlemesi iki lke parlamentolarnn protokolleri onaylamasna baldr. Parlamentolarn ise protokolleri ne zaman onaylayacaklar belli deildir. Uygulamada, parlamentolarn zerinde fazla tartma olmayan anlama metinlerini ksa srede onayladklar grlmektedir. Oysa sz konusu iki protokoln hem Trkiye'de hem de Ermenistan'da, esasnn olduu kadar ayrntlarnn da ok tartlmasndan dolay, onaylanmalarnn buna gre bir zaman alaca grlmektedir.

1. Protokolde Atfta Bulunulan Balca Hususlar Birinci Protokol'de taraflarn aralarnda diplomatik iliki kurulmas iin atf yaptklar hususlar yle zetlenebilir: Diplomatik iliki kurulmasnn amac olarak iyi komuluk ilikilerinin tesis edilmesi ve siyasi, ekonomik, kltrel ve dier alanlarda ikili ilikileri gelitirmesi gsterilmektedir. Taraflar Birlemi Milletler Antlamas, Helsinki Nihai Senedi ve Yeni Avrupa iin Paris Antlamas erevesindeki ykmllklerine atfta bulunmaktadr ki, bu ykmllklerin

10
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

temelinde bar olmak bulunmaktadr. zleyen paragrafta yukarda saylan iki antlama ve bir nihai senette yer alan balca ilkeler sralanmaktadr. Bunlar: ikili ve uluslararas ilikilerde eitlik, egemenlik, dier lkelerin i ilerine karmama, toprak btnl ve snrlarn dokunulmazl ilkelerine saygdr. Taraflar ayrca aralarnda gven ortam yaratlmas ve korunmasnn tm blgede bar, gvenlik ve istikrarn glenmesine katkda bulunacan belirtmekte ve ayn zamanda g kullanmak veya g kullanmak tehdidinde bulunmaktan kanmaya, anlamazlklarn bar yollardan zmn desteklemeye ve insan haklar ve temel zgrlkleri korumaya kararl olduklarn ifade etmektedirler. Protokolde daha sonra taraflarn aralarndaki mevcut snr tandklar teyit edilmekte (bu konuya ayrca deineceiz) ve ortak snr amalar hakkndaki kararlar vurgulanmaktadr. Ayrca iyi komuluk ilikileri anlayyla badamayacak herhangi bir politika izlemekten kanacaklar belirtilmektedir. Protokolde yer alan en nemi maddelerden biri, aada ayrca aklayacamz terr konusu ile ilikili olan maddedir. Taraflar, nedeni dikkate alnmadan terrizm, iddet ve arln tm biimlerini knamakta, bu tr hareketleri ho grmekten veya zendirmekten kanacaklarn ve bunlara kar mcadelede ibirlii yapacaklarn beyan etmektedirler. Son olarak bu protokolde taraflar, ilikilerinin ortak karlar, iyi niyet, bar, karlkl anlay ve uyum esaslar zerine kurulmas iin yeni bir model gelitirme ve yn belirleme iradelerini teyit etmektedirler. Bylece taraflar, ilk kez diplomatik iliki kuran lkeler arasnda riayet edilmesi gereken balca hususlar dile getirmilerdir. Bunlardan ikisinin Trkiye bakmndan zel bir nemi vardr.

2. Snrlarn Karlkl Olarak Tannmas 1990'larn balarnda Sovyetler Birlii ve Yugoslavya'nn dalmasndan sonra ortaya kan yeni devletlerle diplomatik ilikiler kurulmas iin her lke ile bir protokol imzalanmt. Ermenistan hari, dier yeni devletlerle bu protokollerin imzalanmasnda hemen hibir zorlukla karlalmamtr. Ermenistan ise toprak btnlne (veya snrlarn dokunulmazlna) sayg veya dier deyimiyle mevcut snrlarn karlkl olarak tannmas ilkesinin kabulnde isteksizlik gstermi, bu ilkeyi reddetmeyen ancak aka kabul etmek de istemeyen bir tutum izlemitir.

11
Ermenistan hkmetlerinin bu davrannn nedeni Dou Anadolu'nun aslnda Ermenilere ait olduu gibi yanl bir kandr. Osmanl
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

Ermenilerinin ounluunun Dou Anadolu'da yaad doru olmakla beraber, bu blgenin hibir yerinde ounluu oluturmadklar ciddi Ermeni tarihilerce de kabul edilmektedir. Hl byle iken, Birinci Dnya Sava sonrasnda Osmanl topraklarnn paylalmasna ilikin Sevr Antlamas, Dou Anadolu'da yaklak 120.000 km2 byklnde (gnmz Ermenistan' 28.000 km2) bir arazinin 1918 ylnda kurulmu olan Ermenistan Cumhuriyeti'ne verilmesini ngrmtr. Ancak Mustafa Kemal nderliindeki Ankara Hkmeti Sevr'i kesinlikle reddedince bu antlama uygulanamamtr. Dier yandan Sevr, Yunanistan hari, imzalayan dier devletler tarafndan tasdik de edilmemitir. Ermeniler Sevr'in kendilerine verdii topraklar almak isteyince blgedeki Kazm Karabekir'in kumandasndaki Trk kuvvetleri ise Ermeni ordusunu Dou Anadolu'dan kartmtr. 1920 ylnn Aralk aynda Gmr'de imzalanan bir antlama ile Ermeniler Sevr'in geersizliini kabul etmitir. Bu antlama ayrca Trkiye-Ermenistan snrn da saptamtr. Bu snr, ufak deiikliklerle bugnk snrdr. Ermenistan ksa sre sonra Sovyetlere teslim olarak bamsz devlet statsn kaybetmi ve Gmr Antlamas uygulanamamtr. Ne var ki, yaklak drt ay sonra Ankara Hkmeti Sovyetler Birliiyle Moskova Antlamas'n imzalamtr. Bu antlama da, dolayl bir ekilde, Sevr'in geersizliini kabul etmitir; ayrca Sovyetler Birlii ile Trkiye snrn da saptamtr. Bu snr Gmr Antlamas'nn saptad snrdr. Alt ay kadar sonra, 1921 ylnn Ekim aynda artk Sovyetler Birlii iinde yer alan Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan'la Kars Antlamas imzalanmtr. Bu antlamada saptanan snr da Gmr ve Moskova Antlamalarnda saptanan snrn ayndr. Sonu olarak Trkiye'nin bu blgedeki snrlar hem Sovyetler Birlii ile hem de bu birlik iinde yer alan ve yukarda ad geen lkeyle yaplan anlamalarla saptanmtr. Sz konusu bu antlamalar (Moskova ve Kars Antlamalar) gnmzde de geerlidir. Sevr'de Ermenilere verilmek istenen topraklar, artk oralarda Ermeni bulunmamas ve Sevr'in yerine Lozan Antlamas'nn yrrle konmu olmasna, dier bir deyimle hem fiil hem de hukuki durumun deimi olmasna ramen, Ermenilerin zihninde Ermenistan'a ait topraklar (Bat Ermenistan) olarak yer etmitir. II Dnya Sava'ndan sonra, 1945 ylnda Sovyetlerin Trkiye'den Kars ve Ardahan illerini istemesi bu inanc pekitirmitir. Bu arada zellikle Diaspora'da, Osmanl temsilcileri tarafndan imzaland iin Sevr'in geerli olduu, buna karn imzalanmas srasnda Ermenistan bamsz olmad iin Kars Antlamas'nn geersiz olduunu iddia eden tezler gelitirilmeye allmtr; ancak bunlara, Tanaklar ve dier ar milliyetiler hari, kimse itibar etmemitir. Ermenistan Hkmetlerinin Trkiye ile mevcut snrlar aka tanmak istememelerinin temelinde Ermenistan'da ve Diaspora'da bu inancn kkl bir

12

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

ekilde mevcut olmas yatmaktadr. Ancak Trk-Sovyet snr uluslararas bir snr olarak tm lkeler tarafndan tanndn ve Sovyetlerin ortadan kalkmasndan sonra da bu tutumda bir deiiklik olmadn ve Ermenistan'n Trkiye'den toprak isteyecek ve alacak gc bulunmadn dikkate alarak, Ermenistan Hkmetleri Trkiye'den resmen toprak talebinde bulunmamlar ve fakat snr tandklarn da resmen ifade etmemilerdir. Ermenistan'n eski bakan Robert Koaryan bir sre nce bu konudaki bir soruyu, Ermenistan'n bugn "Trkiye'den toprak talep edemeyecei, bu hususun gelecek kuaklarn grevi olduu" eklinde yantlamtr. Bakan Sarkisyan'n ise bu konuda gereki bir tutum almaya alt grlmektedir. Zira normal koullarda Ermenistan bugn Trkiye'den toprak talep edemiyor ve alamyorsa, gelecekte daha da gleneceine inanlan Trkiye'den byle bir talepte bulunulmas hi mmkn olmayacaktr. Dier yandan Trk snr kapsnn kapal olmas Ermenistan' izole etmitir ve geen yl Rusya ile Grcistan arasndaki ksa arpmalar bu izolasyonun sakncalarn arpc bir ekilde ortaya koymutur. Bakan Sarkisyan herhalde bu gibi bir deerlendirme sonucunda topik bir nitelik tayan toprak talepleri zerinde durmam ve bu konuda hem Diaspora'dan hem de lke iinden gelecek itirazlar gze alarak, bir an nce snrn almasn salayacak bir anlama yapmaya ynelmitir.

3. Terrizmin Knanmas ve Terre Kar Mcadele in birlii Yaplmas Birinci Protokol'de, snrlarn tannmas dnda Trkiye iin en nemli ilke, iki lkenin terrizm, iddet ve arln her trn knadklarna, bu tr hareketleri desteklemekten veya zendirmekten kanacaklarna ve bu hareketlere kar mcadele iin ibirlii yapacaklarna dair ifadelerdir. Trkiye ve zellikle Trk diplomatlar, 1973 ila 1986 yllar arasnda Ermeni terrne maruz kalm, yabanc lkelerde 32 diplomatmz veya yaknlar katledilmi ve birok kii de yaralanmtr. O gnlerde gndemin en n sralarnda yer alan bu olaylar gnmzde, maalesef, kamuoyunun belleinden neredeyse silinmitir. Bugnk koullar seksenli yllardan ok farkl olmakla birlikte, Ermeni militanlarn arlklar hatrlandnda, bu tr hareketlerin yeniden balamas olaslk d deildir. O nedenle diplomatik ilikileri kuran protokole terr knayan ve mcadele gereini belirten bir madde konmas gayet isabetli olmutur. Dier yandan ilikilerin gelitirilmesine ilikin kinci Protokolde terrizm, snr aan rgtl sular, uyuturucu ve silah kaaklna kar mcadelede taraflarn uluslararas toplumun eylemlerini desteklemeye hazr olduklarn belirtmeleri de bu konularda nemli taahhtlerdir.

13

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

B. LKLERN GELTRLMES PROTOKOL Protokoln tam ad "Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasnda likilerin Gelitirilmesine Dair Protokol"dr. 1. Protokolde Esas Alnan Hususlar Taraflar bu protokolde nemli veya esasa ilikin olarak grdkleri baz hususlara deinmekte ve bunlar u ekilde saymaktadrlar: Aralarndaki ikili ilikilerin karlkl karlara sayg ve gven temelinde gelitirilmesinin hedef olduu; ilikilerini, iki lkenin ortak karlar esas alnarak, siyasi, ekonomik, enerji, ulatrma, bilimsel, teknik kltrel ve dier alanlarda gelitirmeye kararl olduklar; zellikle BM, AGT, Avrupa Konseyi, Avrupa-Atlantik Ortaklk Konseyi ve Karadeniz Ekonomik birlii kurulular kapsamnda ilikilerini gelitirecekleri; iki devletin blgede demokratik ve srdrlebilir gelimenin salanmas, blgesel istikrar ve gvenin glendirilmesi iin ibirlii yapmalarnn ortak amalar olduu; blgesel ve uluslararas uyumazlk ve atmalarn uluslararas hukuk ilkeleri ve normlar esas alnarak bar bir ekilde zmlenmesi hususunda taahhtleri bulunduu. Ayrca, yukarda deindiimiz gibi terr, snr aan rgtl sular, uyuturucu ve silah kaaklna kar mcadeleyi destekleyecekleri de vurgulanmaktadr. 2. Anlamaya Varlan Hususlar Bu protokolde taraflar balca konuda anlam olduklarn belirtmektedirler. 1. Ortak snrn almas 2. likilerin gelitirilecei alanlarn saptanmas a. Dileri Bakanlar arasnda siyasi istiarelerin gerekletirilmesi, dzenli

b. likilerinin tarihsel boyutuna ilikin bir diyalog kurulmas, c. Ulatrma, iletiim, enerji altyaps ve ebekelerinden en iyi ekilde yararlanlmas, d. Aralarndaki ibirliini glendirmek amacyla ikili hukuki erevenin gelitirilmesi 14

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

e. lgili kurumlar arasnda ilikilerin desteklenmesi, uzman ve renci deiiminin teviki yoluyla bilim ve eitim alanlarnda ibirlii yaplmas, iki tarafa ait kltrel mirasn korunmas ve ortak kltrel projelerin balatlmas f. ki lkenin vatandalarnn korunmas iin konsolosluk alannda ibirlii yaplmas g. Ticaret, turizm ve ekonomik ibirliinin gelitirilmesi amacyla somut tedbirler alnmas h. evre konularna ilikin diyalog kurulmas ve ibirliinin gelitirilmesi 3. Yukarda Belirtilen Ykmllklerin Hzl Bir ekilde Uygulanmas in, Alt Komisyonlar da Olan Hkmetler Aras Bir kili Komisyon Kurulmas a. Hkmetler aras kili Komisyon ve alt komisyonlarn alma kurallarnn saptanmas. Bunun iin iki lke dileri bakan bakanlnda bir alma grubu kurulacak ve bu gurubun saptayaca kurallar bakanlar tarafndan onaylanacaktr. b. Konsolosluk konular hari, yukarda 2. maddede yer alan ilikilerin gelitirilecei alanlarn her biri iin bir alt komisyon kurulacaktr. Bunlar:

- Siyasi stiare Alt Komisyonu - Ulatrma, letiim ve Enerji Altyap ve ebekeleri Alt Komisyonu - Hukuki Konulara likin Alt Komisyon - Bilim ve Eitim Alt Komisyonu - Ticaret, Turizm ve Ekonomik birlii Alt Komisyonu - evre Sorunlarna likin Alt Komisyon - Tarihsel Boyuta likin Alt Komisyon

15

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

4. Protokol Hkmlerinin Yrrle Girmesine likin Zamanlamalar a. Ortak snrn almas: Bu protokoln yrrle girmesinden iki ay sonra, b. alma Grubu oluturulmas. Bu protokoln yrrle girmesinden iki ay sonra c. Hkmetler aras Komisyon ve Alt Komisyonlarn alma kurallarnn onaylanmas: Bu protokoln yrrle girmesinden sonra ay iinde d. Hkmetler aras Komisyon'un ilk toplants: alma Kurallarnn onaylanmasndan hemen sonra e. Alt Komisyonlarn almaya balamas: Hkmetler aras Komisyonun ilk toplantsndan en ge bir ay sonra Bu zamanlamalar ematik olarak yle gsterebiliriz. Protokollerin yrrle girmesinden; 2 ay sonra: Snr almas, alma Grubunun kurulmas 3 ay sonra: alma kurallarnn onaylanmas, Hkmetler aras Komisyonun ilk toplantsn yapmas 4 ay sonra: Alt komisyonlarn almaya balamas Burada dikkat edilmesi gereken nokta snrn almas ile hkmetler aras komisyon ve alt komisyonlarn almalarnn ayn zamanda olmamasdr. Snr aldktan sonra Ermeni tarafnn isteksiz bir davran iine girerek gerek lkede gerek Diaspora'da tepkiler yaratan "Tarih Boyut Alt Komisyonu"nu engellemeye veya geciktirmeye almas mmkndr.

5.

Baz konularda aklamalar

likilerin Gelitirilmesi Protokol'nde ayrca aklanmas gereken baz konular vardr. Protokol metninde yer al sralarna gre bunlar hakknda aada bilgi verilmektedir: a. Protokol metninde yer alan, taraflar "blgesel istikrar ve gvenin glendirilmesi iin ibirlii yapmalarnn ortak amalar olduu; blgesel ve

16
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

uluslararas uyumazlk ve atmalarn uluslararas hukuk ilkeleri ve normlarn esas alnarak bar bir ekilde zmlenmesi hususunda taahhtleri bulunduu" ifadeleri Karaba Sorunu ile ilgilidir. Protokol yrrle girdikten sonra Ermenistan'dan bu taahhtleri dikkate alarak bir an nce Karaba Sorunu'nun zmne ynelmesi beklenecektir. b. Birinci Protokol'de olduu gibi bu protokolde de yer alan iki lkenin terrizm, iddet ve arln her trn knadklarna, bu tr hareketleri desteklemekten veya msamaha etmekten kanacaklarna ve bu hareketlere kar mcadele iin ibirlii yapacaklarna dair ifadelerin, zellikle Trkiye bakmndan nemli olduunu yukarda belirtmitik. kinci Protokol'de ayrca taraflarn uyuturucu ve silah kaaklna kar mcadeleyi destekleyecekleri kaytldr. Bu da Trkiye bakmndan gayet nemlidir, zira PKK ve benzeri faaliyetler "snr aan" rgtl sulara girmektedir. Halen baz PKK mensuplarnn Ermenistan'da ikamet ettiine dair basn haberleri vardr. Trkiye, bu kiilerin, Ermenistan'da zararl bir faaliyette bulunmasalar dahi iade edilmelerini isteyebilecektir. Dier yandan uyuturucu ve silah kaakl ile mcadele de Trkiye iin ayrca neme sahiptir. Trkiye tm bu konular, kurulacak olan siyasi istiare veya hukuk ileri alt komisyonlarna getirebilecektir. c. Kanmzca bu protokolde yer alan en nemli konu bir "Tarihsel Boyuta likin Alt Komisyon" kurulmasdr. Protokolde bu konuyla ilgili ifadeler aynen yledir: "ki halk arasnda karlkl gvenin yeniden tesis edilmesi amacyla, mevcut sorunlarn tanmlanmasna ve tavsiyelerde bulunulmasna ynelik olarak, tarihsel kaynak ve arivlerin tarafsz bilimsel incelenmesini de ierecek ekilde bir diyalogun uygulanmaya konmas iin, Trk, Ermeni, svireli ve dier uluslararas uzmanlarn da yer alacaklar tarihsel boyuta ilikin komisyon" Tarihsel boyuttan ne kastedildii protokolde belirtilmemitir. Ancak bu deyimin Osmanl mparatorluu dnemindeki Ermenileri kapsadndan phe yoktur. Osmanl-Ermeni ilikilerinin bozulduu 1878 Berlin Kongresi'nden, bamsz Ermenistan Cumhuriyeti'nin ortadan kalkt 1920 sonuna kadar olan dnem zellikle nemlidir. Aada ayrca greceimiz gibi Ermeni tarafnda "Tarihsel Boyut Alt Komisyonu"nun Ermeni "soykrmn" tartamayaca gibi bir dnce mevcuttur. Ancak soykrm iddialarn tartmad takdirde sz konusu Alt Komisyon'un ilevsiz hale geleceinden phe yoktur. Dier yandan bu Alt Komisyon'un kurulma amac iki halk arasnda karlkl gvenin yeniden tesis edilmesi olarak gsterilmitir ki, gerekten de iki halk arasnda gveni bozan balca konu soykrm iddialardr. O nedenle de bu iddialarn Alt Komisyon'da ayrntl bir ekilde ele alnmas gerekmektedir.

17
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

Alt Komisyon'un almalarndan neler beklendiine gelince bu husus metinde "mevcut sorunlarn tanmlanmas ve tavsiyelerde bulunulmas" olarak gsterilmitir. Bu ifadede, zellikle "sorunlarn tanmlanmas" szleri belirsizdir ve Ermenilerin tarihi olaylarn incelenmesi dnda baz konular bu komisyona getirmeyi planladklarn dndrmektedir. Nitekim bir sre nce Ermenistan Babakan Tigran Sarkisyan ve ayrca Dileri Bakan Yardmcs avar Koaryan Ermenilerin brakt mallar ve "soykrm kurbanlarnn miraslarna" verilecek tazminat konusunun gndeme getirileceini belirtmilerdir. 5 Son zamanlarda Bakan Sarkisyan'da benzer ifadelerde bulunmaya balamtr. Mesela, aada deineceimiz gibi, Soykrm Bilim Adamlar Ulusal Dernei Bakan William Schabas'n mehtubuna verdii cevapta Tarihsel Boyut Alt Komisyonu'nun, bir tarihiler komisyonu olmadun, amacnn soykrm sonularnn ortadan kaldrlmas olduunu ve soykrm olaynn kendisinin hibir ekilde Alt Komisyon gndemi iinde tartma konusu olamayacan ifade etmitir. 6 Mallar ve tazminat gibi konular Lozan'da ve o dnemde kabul edilen i mevzuatla zmlenmitir. Hemen belirtelim ki, Trkiye'nin, Ermenilerin brakt mallar miraslara iade etmek, hele tazminat vermek gibi bir ykmll yoktur. Bu Alt Komisyon, almalarn "tarihsel kaynak ve arivlerin tarafsz ve bilimsel incelenmesini de ierecek" bir ekilde yapacaktr. Komisyonda Trk, Ermeni, svireli ve dier uluslararas uzmanlar da yer alacaklardr. Uzun yllardan beri iki millet arasndaki ilikileri zehirleyen soykrm iddialarnn bilimsel bir ekilde incelenmesi amacyla Babakan Erdoan 14 Nisan 2005 tarihinde Bakan Koaryan'a gnderdii bir mektupta iki lkenin "tarihi ve dier uzmanlarndan oluan bir gurubun 1915 dnemine ait gelime ve olaylar, sadece Trk ve Ermeni deil, nc lkelerde yer alan tm arivlerde aratrarak bulgularn uluslararas kamuoyuna aklamalar"n nermiti. 7 Bakan Koaryan, Erdoan'a cevabnda bu neriye dorudan cevap vermemi ve "askda kalan tm sorunlar zmek ve bir anlay birliine ulamak amacyla bu sorunlar grecek hkmetler aras bir komisyon" toplanmasn istemiti. 8 Dier yandan Ermenistan kamuoyu ve Diaspora, soykrm gereini tartmaya atn ileri srerek Trk nerisine iddetle kar kmlard. Koaryan dneminde bu konuda bir gelime

5Babakan Tigran Sarkisyan iin: "Trkiye'nin snrlarn tanyoruz", Hrriyet, 9 Ekim 2009 Dileri Bakan avar Koaryan iin: "Armenia Not To Weaken ts Stance On nternational Recognition Of Genocide", Pan armenian, 9 Ekim 2009 6"Sarkisian to IAGS President: No to Commission of Historians, Yes to Eliminating Consequences of Genocide", The Armenian Weekly, 14 Aralk 2009 7Babakan Erdoan'n mektubunun tam metni iin Bkz. Ermeni Aratrmalar, Say 16-17, s. 27,28 8Bakan Koaryan'n cevap mektubunun tam metni iin bkz. Ermeni Aratrmalar, Say 16,17, s.33 18
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

kaydedilmemi, Bakan Sarkisyan ise daha cesur davranm ve kendisine yneltilen baz eletirilere ramen komisyon fikrini kabul etmitir. Ancak, Bakan Sarkisyan'n da 1915 olaylarn soykrm olarak kabul ettiini hatrda tutmakta yarar vardr. Yukarda deindiimiz gibi Ermenilerin 1915 olaylarnn soykrm olup olmadn deil, bu olaylar soykrm olarak kabul edip bunun sonucu olduunu ileri srdkleri mallarn iadesi ve tazminat konularn gndeme getirmeyi dndkleri anlalmaktadr. Bu durumda Tarih Boyut Alt Komisyonu'nun, deil bir sonu almak, makul bir alma iine girmesi dahi ok g olabilir. Bu ise protokollerin dier maddelerinin uygulamaya konmas ve bu konularda da bir sonuca varlmasna olumsuz etkiler yapabilir. Oysa Tarih Boyut Alt Komisyonu almalar, soykrm iddialarn siyasi alandan karp bilimsel bir tartmaya dntrrse, protokolde yer alan "iki halk arasnda karlkl gvenin yeniden tesis edilmesi" amacna da yaklalm olacaktr. Dier yandan alt komisyonun kurulduktan sonra da baz lke parlamentolarnn veya uluslararas kurulularn soykrm iddialarn kabul eden kararlar almas, hem alt komisyonun almalarn baltalayacak hem de kurulmas amalanan karlkl gvenden uzaklalm olacaktr.

3- ERMENSTAN'DA GELMELER Yukarda deindiimiz gibi 31 Austos 2009 tarihli aklamada, taraflarn siyasi istiareleri alt hafta iinde tamamladktan sonra protokollerin imzalanaca belirtiliyordu. Taraflara imzadan nce alt haftalk bir "siyasi istiare" sreci braklmas, allm bir uygulama deildir. Genelde taraflar gerekli grdkleri istiareleri, imzalayacaklar (veya paraf edecekleri) metnin hazrlanmasndan nce yaparlar. Zira son eklini alm bir metnin deitirilmesi sz konusu olamayacana gre bu metin iin istiarelerde bulunulmasnn anlam yoktur. Bu nedenle 31 Austos tarihli aklama metnindeki istiare (danma) szcn bilgi verme veya aklama olarak kabul etmek doru olur. Bu "istiarelere" kimin ve neden ihtiya duyduuna gelince, bu lkenin Ermenistan olmas gerekmektedir; zira protokollere kar itirazlar Ermenistan'da ok fazladr. Protokoller Trkiye snrn tanmakla "Byk Ermenistan" dne son vermitir. Dier yandan, aksi sylense de, Tarih Boyut Alt Komisyonu'nun 1915 olaylarn tartmas kanlmazdr. Aada greceimiz gibi Trkiye'de de protokoller eletirilmitir, ancak bunlarn dozu ve boyutlar Ermenistan'dakilere gre snrldr.

19

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

Bakan Sarkisyan protokollere ilikin aklamalarn eitli dzeylerde yrtmtr. Bunlarn arasnda siyasi partilere, basna, Ermeni Ba Patriklii'ne bilgi verilmesi, protokollerin Ermenistan Kamu (Halk) Konseyi'nde tartlmas ve Bakan Sarkisyan'n ayn amala Diaspora Ermenilerine bilgi vermek zere Fransa, ABD, Lbnan ve Rusya'ya gitmesi saylabilir. Dileri Bakan Edvard Nalbantyan da yabanc lke temsilciliklerine bilgi vermi, ayrca Bakan Sarkisyan lke dnda bulunduu iin, Ermenistan Parlamentosu'ndaki grmelere de katlmtr. A. PROTOKOLLER HAKKINDA BLGLENDRME FAALYETLER 1. Siyasi Parti Liderlerine Bilgi Verilmesi Bakan Sarkisyan 17 Eyll 2009 tarihinde Ermenistan siyasi parti liderleriyle "Trk-Ermeni likilerinin Normalletirilmesinin Gncel Durumu" konusunda bir toplant yapmtr. Bu toplantya 64 siyasi kurulu davet edilmi, 52'si katlm; 9 ancak Ter Petrosyan'n bakanln yapt Ermeni Milli Kongresi Partisi katlmamtr. 10 Buna karn protokollerin ok aleyhinde olan Tanak Partisi toplantda hazr bulunmutur. 11 Sarkisyan'n toplanty a konumasnda, 12 zetle u fikirlerin ne kt grlmektedir: Trkiye Cumhurbakan'n geen yl davet etmekle soykrm tahribatna uram bir milletin ve Ermenistan Devletinin, global gelimelere kar koymasnn mantkszln grecek kadar gl olduu, Trkiye ile Ermenistan arasndaki gerginliin hayali durumsal veya sekinler arasnda bir sava olmad, bu husumetin Ermeni tarihinin karanlk sayfalarnn, Osmanl mparatorluu'nda yaplm Ermeni Soykrmnn bir sonucu olduu, Trkiye ile ilikileri normalleecekse buna, Ermeni ve Trk liderlerinin siyasi iradesinin stnde ve dnda, iki toplumun da katlmasn gerektirdii, aksi halde sorunun zlmeyecei, bu sre kmaza girerse elikilerin ve yukarda deinilen husumetin derinleecei, imdiye kadar hibir siyasi kuruluun Trkiye ile snrlarn almasn ve bu lke ile diplomatik iliki kurulmasn istemediini duymad, Trkiye ile diplomatik iliki kurmann Trklerle bir diyalog balatlmas iin asgari bir koul olduu, Trk-Ermeni ilikilerinde, ekonomik ve siyasi ilikilerden tarih konulara kadar uzanan bir ok konu bulunduu... ERMENSTAN'DAK

9"Discussion of Armenian-Turkish Protocols to Last Until October 13." PanArmenian .Net, 17 Eyll 2009. 10"Les Consultations du President Sarkisyan avec les Leaders Des Forces Politiques", Armenews, 21 Eylul 2009. 11"Sarkisian Explains Turkey Moves to Armenian Parties", Armenialiberty.org, 17 Eylul 2009. 12Konumann tam metni iin bkz. http://www.president.am/events/news/eng/?id=702 20
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Ksaca Ermenistan Devlet Bakan Trkiye ile snrlarn almasn ve bu lke ile diplomatik iliki kurulmasn aka ifade etmek suretiyle protokollere kar ileri srlebilecek eletirileri daha bata bertaraf etmek istemitir. Dier yandan diplomatik iliki kurulduktan sonra Trkiye ile zmlenecek ok sorun olduunu ve bunlar arasnda tarih konular da bulunduunu belirtmesi dikkati ekmitir. Bu vesileyle Trkiye'nin, iki lke arasndaki, mal, tazminat ve toprak talepleri gibi "tarihsel" sorunlarn Kars ve Lozan Antlamalaryla zmlenmi olduunu kabul ettiini hatrlatalm. Bu arada Ermenistan Devlet Bakan'nn konumasnda "Tarihsel Boyut Alt-Komisyonu" konusuna hi deinmedii de dikkati ekmitir. Al konumasndan sonra basna kapal olarak devam eden bu toplantda, bu konunun zellikle gndeme getirilmi olduu anlalmaktadr. Bu toplantya katlan (ve katlmayan) partilerin Devlet Bakan'na nasl tepki gsterdiini ayrca inceleyeceiz.

2. Basna Bilgi Verilmesi Serj Sarisyan 17 Eyll gn otuzdan fazla basn (medya) temsilcisiyle bir araya gelip kendileriyle iki saat grerek protokoller hakknda bilgi vermi ve temsilcilerin kar grlerini dinlemitir. 13 Bir aklama yaplmam olmakla beraber, Sarkisyan'n al konumasnda parti temsilcileri ile yapt toplantdaki grlerini tekrarlam olmas normaldir.

3. Ermeni Parlamentosu'na Bilgi verilmesi Dileri Bakan Edvard Nalbantyan 16 Eyll 2009 tarihinde Parlamento'da bir konuma yaparak protokoller hakknda n bilgi vermi, zellikle Ermenistan'n soykrmn uluslararas tannmas politikasndan vazgemeyeceini vurgulam ve bu gr Trkiye'deyken de dile getirmi olduunu sylemitir. 14 Protokoller hakknda Ermenistan Parlamentosu'nda yaplan ilk grmede Edvard Nalbantyan protokollerde nkoul bulunmadn, Ermeni Soykrm'nn sorgulanmadn, Ermeni Soykrm'nn uluslararas tannmasnn nlenmediini, protokollerle Karaba Sorunu arasnda bir ba bulunmadn ifade etmitir.

13"President Serzh Sargsyan Had A Meeting with the Head of Over ThirtyArmenian Mass Media Outlets", ARKA, 23 Eyll 2009 14"Nalbantyan: 'Soykrmdan vaz gemeyiz", Ntvmsnbc, 17 Eyll 2009.

21
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

Ermeni Devrimci Federasyonu (Tanaklar) ile Miras Partisi, protokollere olan muhalefetlerini dile getirmiler ve bu arada zellikle Tarih Boyut Alt Komisyonu zerinde durmulardr. Nalbantyan bu konuda sz konusu alt komisyonun Ermeni katliamlarnn soykrm olup olmadn saptamak gibi bir grevi olmadn, alt komisyonun gemiten gelen birok sorun hakknda Trk-Ermeni tartmas iin bir forum oluturacan, baka grevi bulunmadn ayrca bir zaman snrlamasna tabi bulunmadn, zira bu srecin (gemiten gelen veya kalan sorunlarn tartlmasnn) belki 10, belki 20, belki 50 yl veya daha fazla sreceini ifade etmitir. 15

4. Kamu (Halk) Konseyi'nde Grmeler Sarkisyan bakan seildikten ksa bir sre sonra, lkenin karlat balca sorunlar grmek ve bu konuda danmak zere bir Halk (veya Kamu) Konseyi kurulacan aklamt. Bu konseyin 36 yesi lkenin nde gelen kiilerinden seilmiti; ancak muhalefet partileri konseye temsilci gndermemiti. 16 Sarkisyan bu konseyin temsilcileriyle 30 Eyll'de bir toplant yapmtr. Sarkisyan bu toplantda allmam tarzda ve slupta, hatta cesur olarak nitelendirilebilecek bir konuma yapmtr. 17 Byle davranmasnn nedeni, protokollere kar gitgide artan eletirilere son vermek, en azndan bunlar snrlamak olsa gerekir. Sz konusu konumann bir zeti aadadr. Bakan Sarkisyan protokollerin Trkiye'ye teslim olma anlamas veya stratejik ortaklk iin bir antlama olmadn ifade ederek, protokollerin ne ok nemsenmesi ne de ok kmsenmesi gerektiini anlatmaya almtr. Trkiye ile her sorunu zmek veya Trkiye'nin dostu olmak gibi bir amalar olmadn, ancak bir diyaloga girebilmek iin gerekli ortam yaratmaya altklarn, zira Trkiye ile normal ilikiler kurulmas gerektiini belirtmitir. Ardndan da, Ermenistan'n Trkiye'den her istediini alamad hakkndaki eletirilere cevaben, protokollerin sadece Ermenistan taleplerini iermesi gerektiini dnenlerin biraz gereki olmas gerektiini, zira bunun mmkn olmadn sylemitir. Protokollerin Ermenistan iin baz riskler tayabileceini kabul etmi ancak her konuda risk olabileceini de eklemitir.

15"Armenian FM Under Fire", RFE/RL , 1 Ekim 2009. 16"President of Armenia Serzh Sargsyan Forms "Public Council" RFE/RL, 12 Mart 2009. 17Ermeniceden baka bir dile tam evirisine rastlamadmz bu konuma iin u kaynaklardan yararlanm bulunuyoruz. "Sarkisian Defends Landmark Deal With Turkey", REF/ER, 30 Eyll 2009; " Serzh Sargsyan: Some Points of Protocols Result of Compromise", News.am, 30 Eyll 2009;"Serge Sargsyan Revealed"; Armenews, 1 Ekim 2009. " Serge Sarkisian: "Je suis pret payer le prix", Largir, 30 Eyll 2009;

22
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Sarkisyan protokollerde bir nkoul olmadn, ancak taraflar arasnda bir uzlama sonucu ortaya ktklarn belirtmi, dier yandan Trk-Ermeni diyalogunun d basklar sonunda gereklemediini de vurgulamtr. Ermenistan Devlet Bakan "soykrm" konusunda Trkiye ile iliki kurmann Ermeni Soykrm'n unutmak anlamna gelmediini yzlerce defa sylediini, Ermeni Soykrm'n tanma srecinde bir yavalama olsa bile, bunun protokollerin imzalanmasndan deil, bunu bahane edenlerin gerekli abay gstermemelerinden ileri geleceini, kendisinin protokollerin imzalanmasnn Ermeni soykrmnn uluslararas alanda tannmasn kolaylatracan iddia etmediini, aksine soykrm inkr edenlerin bu protokollere gnderme yapacaklarn, o nedenle soykrmn tannmas konusunda kendilerinin daha srarc olmas ve daha fazla aba harcamas gerektiini, protokollerin imzalanmasnn soykrmn tanma srecinin hzn azaltsa bile bu konuda Trkiye iindeki tartmay arttracan sylemi ve "Bizim iin nemli olan nedir? Ermeni Soykrm'nn bir lke tarafndan kabul edilmesi mi veya Trkiye'nin, soykrm szcnn kullanlmasn su olarak kabul eden kanunu iptal etmesi mi?" demitir. Bilimsel Alt Komite'de (Tarih Boyut Alt Komisyonunu kastediyor) Trk tarafnn Ermeni Soykrm konusunu tartmaya amas olasln reddetmediini syleyen Sarkisyan, Alt Komisyondaki Ermeni bilim adamlarnn, bu giriimi pskrtecek inandrc kar grler bulmalar gerektiini belirtmitir. ki lke arasndaki snrlarn tannmas konusunda Sarkisyan, Sovyetler Birlii'nin Kars Antlamas'n be kez tandn ve Ermenistan'n 1991 ylnda Bamsz Devletler Topluluu'na katlrken Sovyetler Birlii tarafndan imzalanan tm anlamalara riayet edeceini taahht ettiini sylemi, ancak bu szleriyle eliki tekil edecek ekilde, protokollerin Ermenistan' Kars Antlamas'n tanmaya zorlamadn da ileri srmtr. Ermenistan Devlet Bakan, protokollerle Karaba Sorunu arasnda bir ba bulunduunu reddetmi, Ermenistan'n Karaba konusunda Azerbaycan'a ek baz tavizler vermesi karlnda Trkiye'nin Ermenistan ile bar yapmaya raz olduu iddialarn gln olarak nitelendirmi ve kendilerinin Karaba politikasnn Bakan Koaryan dneminin politikasyla farkl olmadn ileri srmtr. Trklerin Karaba Sorunu ile Trkiye-Ermenistan ilikilerinin normalletirilmesi srecinin ayn zamanda zmlenmesini syleyebileceini, ancak bunun onlarn (Trklerin) istei olduunu, uluslararas toplumun Karaba Sorunu ile Trkiye-Ermenistan ilikilerinin ortak yan bulunmadn birok kez belirttiini ifade etmitir. Sarkisyan, snrlarn almasnn Trkiye'nin Ermenistan'da ekonomik yaylmasna neden olacandan korkanlar olduunu, bu gr paylamadn, uzmanlarn 23

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

snrlarn almasnn Trklerden ziyade Ermeni reticilere olanak salayacan sylediini, zira Trkler iin milyonluk, Ermeni reticiler iinse 23 misli byklnde 70 milyonluk bir pazarn sz konusu olduunu, ayrca ucuz Trk mallarnn Ermeni pazarlarna girmesi iin devaml bir korku bulunduunu, bunun Ermeni pazarlarnda ucuz mal istenmedii gibi bir kan dourduunu, dier yandan neden kimsenin ran'n ekonomik yaylmasndan korkmadna atn ifade etmitir. Ermenistan Devlet Bakan'nn bu konuma srasndaki en nemli szleri ise, Trk-Ermeni ilikilerinin normallemesinin bir bedeli olduu ve kendisinin bu bedeli demeye hazr bulunduudur. Halk Konseyi, yaplan oylamada 26 olumlu 2 ekimser oyla protokollerin imzalanmasn onaylamtr. 6 ye oylamaya katlmamtr. 18 Bu vesileyle Halk Konseyi'nin bir danma organ olduunu, kararlarnn balayc bir yn bulunmadn ve protokoller konusunda karar yetkisinin Ermenistan Parlamentosu'nda bulunduunu belirtelim. 5. Ecmiyazin Ba Patriklii Yksek Ruhani Konseyinin Bildirisi Byk ounluu Gregoryen mezhebinde olan Ermeniler iki ba patriklie baldr. Bunlardan birincisi Erivan yaknlarndaki Ecmiyazin ehrinde yerleik Ba Patriklik'dir. kincisi ise, Beyrut yaknlarnda Antelias'taki Kilikya Ba Patriklii'dir. Ecmiyazin, Antelias'a gre ruhani stnle sahiptir; ancak her ilerinde Ecmiyazin'den bamszdr. Antelias'n Diaspora'nn Ba Patriklii olduu gibi genel bir kan varsa da bu doru deildir. Diasporann ounluu Ecmiyazin'e baldr. Trkiye Ermeni Kilisesi de Ecmiyazin'e baldr. Antelias veya Kilikya Ba Patriklii'nin protokoller karsndaki tutumunu ileride Diaspora Ermenileri bahsinde greceiz. Bakan Sarkisyan'n Ecmiyazin Ba Patrii Kerekin II ile grmesinden sonra 19 Ba Patriklik Yksek Ruhani Konseyi 30 Eyll'de yaymlad bir bildiride, blge gvenlii, barn korunmas ve blgede ibirliinin gelimesi iin Trkiye ile Ermenistan arasnda nkoulsuz diplomatik iliki kurulmas ve iki lke ilikilerinin normalletirilmesi srecini memnuniyetle karladn bildirmitir. Bildiride, bu sre ile ilgili olarak Ermeniler arasnda srmekte olan tartmalarn olumlu olarak deerlendirildii ifade edildikten sonra, Ermeni halknn Trkiye ile yaad ac tarih deneyimler, Trkiye'nin Ermeni Soykrm'n inkr eden resm politikas,

18"PCA for Armenian-Turkish Protocols", News.am. 30 Eyll 2009. 19"Sarkisian to Visit Diaspora to Muster Support for Protocols", Asbarez, 24 Eyll 2009.

24
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Ermenistan'a kar hogrsz tutumu gibi baz deyimlerle Trkiye yerilmitir. Ardndan Ermeni Soykrm'nn tartlamaz bir gerek olduu belirtilmi ve protokollerle ilgili olmayan Karaba konusuna geilerek, Karaba Cumhuriyeti'nin ve bamsz Karaballarn da "self determinasyon" hakkndan bahsedilmitir. Bildiride, sorunlara kar tm Ermeni halknn kutuplamadan uzak durarak birliini korumas da vurgulanmtr.

B. ERMEN SYAS PARTLERNN TUTUMU Trkiye ile Ermenistan arasnda imzalanan protokoller iin Ermeni siyasi partilerinin genel tutumu, birka istisnayla, Hkmet koalisyonunu oluturan partilerin, baz ekincelerle de olsa protokollere taraflar olmas, muhalefet partilerinin ise aralarnda baz farklarla, protokollere kar kmalardr. Balca siyasi partilerin bu konudaki tutumlar aada zetlenmitir:

1. Cumhuriyeti Parti Ermenistan Parlamentosu'ndaki 131 sandalyeden 64'ne sahip, hkmet koalisyonunun byk orta olan ve Serj Sarkisyan'n bakanln yapt Cumhuriyeti Parti, protokolleri desteklemektedir. Ancak bu destein, partinin Trkiye taraftar gibi alglanmasnn nne gemek iin, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin normallemesinin blgedeki tm lkeler iin gerekli olduu, Ermenistan'n hibir zaman tek yanl taviz vermeyecei, Ermenistan iin her trl nkoulun kabul edilmez olduu, Trkiye dahil, Ermenistan'n kimseden ltimatom kabul etmeyecei, ilikilerin normallemesi iin Trkiye'nin Ermeni soykrmn tanmas nkoulunu ileri srebileceini ancak blgenin gvenlii iin bunu yapmad gibi bir sylem kullanlmtr. 20 Protokollere kar olanlarn ileri srd hususlar Cumhuriyeti Parti yelerini de etkilemi olmal ki, Bakan Sarkisyan partiyi ziyaret ederek protokol hakknda aklamalarda bulunmutur. 21

2. Mreffeh Ermenistan Partisi 12 Mays 2007 parlamento seimlerinden nce kurulmu olan ve genelde eski Devlet Bakan Robert Koaryan'n etkisi altnda bulunduu sylenen, hkmet koalisyonunun ikinci partisi olan Mreffeh Ermenistan Partisi de protokolleri
20"Armenia Not To Allow Any Country Throwing Around" , PanArmenian.Net, 29 Ekim 2009. 21"Ruling Party Members Concerned About Turkish Diplomacy", RFE/RL, 29 Eyll 2009 25
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

desteklemektedir. Parti Birinci Protokolle Ermenistan'n Trkiye ile nkoulsuz iliki kurduunu, ayrca bu olgunun Ermeni Soykrm'nn tannmasn kolaylatrabileceini, dier yandan Hkmetler Aras Komisyonun, soykrm konusu dhil, iki lke arasnda tartmal konularn ele alnmasna imkn vereceini bildirmi ancak protokollerde Karaba konusuna deinilmemi olmasn eletirmitir. 22 3. Hukuk Devleti Partisi Hkmet koalisyonunun nc partisi olan ve 2007 seimlerinde 9 sandalye kazanm bulunan, ad Hukuk Devleti olarak evrilebilecek Orinats Yerkir Partisi, protokolleri tam olarak desteklediini bildirmitir. 23 4. Ermenistan Milli Kongresi 1991-1998 yllar arasnda Devlet Bakanl yapm olan Levon Ter Petrosyan tarafndan kurulan ve Ermenistan'daki en byk muhalefet partisi olan Ermenistan Milli Kongresi, sonradan kurulduu iin parlamentoda temsil edilmemektedir. 19 ubat 2009'da yaplan bakanlk seimlerinde Ter Petrosyan, oylarn % 21,5'ini almtr (Sarkisyan % 52,8). Protokollerin parafe edildiinin aklanmasndan sonra Ermenistan Milli Kongresi bu konudaki tutumunu bir bildiriyle aklanmtr. 24 Bildiride zetle, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin normallemesinin, iki lkenin halklarnn, blgesel bar ve gvenliin yararna olduu, bu protokollerin Trkiye-Ermenistan arasnda diplomatik iliki kurulmas ve genelde ilikiler iin dev bir adm oluturduu, soykrm gereini sorgulayaca iin bir tarihiler komisyonu kurulmasnn kabul edilemez olduu, protokollerin meclis onayndan sonra yrrle girmesinin Ankara'nn, Karaba Sorunu'nun zmlenmediini ileri srerek, bu onay belirsiz bir sre iin ertelemek olana olduu ifade edilmitir. Ksaca Ermenistan Milli Kongresi protokolleri olumlu karlamakla beraber, tarih komisyonuna iddetle itiraz ile Trkiye'nin protokolleri onaylamasnn Karaba Sorunu'na balanmasndan endie etmektedir. Sz konusu parti bundan sonraki syleminde, protokolleri olumlu karlad olgusunu arka plana iterek veya bu konuya deinmeyerek daha ziyade tarih
22http://www.iragir.am/scr/index.php?id=Irahos!!politics&pid=15086 23"Orinats Yerkir Supports Government's Position on Armenian-Turkish Protocols", ParArmenian.Net, 15 Eyll 2009. 24"Armenian National Congress Concerned About Protocol Ratification Process", http://hetq.am/en/politics/anc-4/, 2 Eyll 2009 26
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

komisyonu ve protokollerin Karaba sorununa etkileri zerindeki eletirilerini n plana karm ve bylelikle protokolleri Sarkisyan idaresine kar muhalefetinin nemli elerinden birisi haline getirmeye almtr. Bu arada Ermenistan Milli Kongresi, Sarkisyan'n 16 Eyll'de protokoller hakknda bilgi vermek zere siyasi partilerle yapt toplantya katlmamtr. Kongre, protokollerin 10 Ekim'de Zrih'te imzalanmasndan sonra Sarkisyan'a kar eletirilerini arttrmtr. 12 Ekim'de yaymlanan bir bildiride 25 "Zrih" ihanetinden bahsedilmi, tarih komisyonunun kurulmas karlnda snrn almasnn saland, bylelikle dnya nnde soykrmn pheye drld, Trkiye'nin istediini ald, Trkiye'nin protokoller imzalanmadan nce de, sonra da snrlarn almasn Karaba Sorunu'na balad, son on yln Koaryan-Sarkisyan politikasnn, soykrm sorununu Ermenistan'n d politika gndemine koymakla pazarlk konusu haline getirdii belirtilmitir. Son olarak, "bu ulusal olmayan" srece son verilmesinin tek yolunun Serj Sarkisyan'n istifas olduu ileri srlmtr. Ancak Ter Petrosyan 11 Kasm 2009 tarihinde yapt bir konumayla 26 yukarda belirttiimiz tutumunu deitirmitir. nce, ilke olarak, Serj Sarkisyan'n bakanlnn yassalln tanmtr. Hatrlanaca zere 19 ubat 2008 tarihinde yaplan bakanlk seimlerine, hile yapld ileri srlerek, muhalefet partileri tarafndan itiraz edilmi, bu arada Erivan'da byk gsteriler yaplm, gvenlik glerinin mdahalesi zerine biri polis 10 kii lm, ok sayda kii tutuklanm ancak gsteriler aylarca srmt. 27 Bu srete Ter Petrosyan ve taraftarlar Sarkisyan'n istifasn ve seimlerin yenilenmesini istemiler ve kendisiyle diyaloga girmekten kanmlard. Bu kez Ter Petrosyan'n Sarkisyan'n yasalln tanmas ve "kendisini 21. yzyla lyk bir ekilde, kararl ve gereki bir devlet olarak dnyaya takdim ettiini" sylemesi, protokoller nedeniyle hayli ypranm olan Ermenistan Devlet Bakan'na yeni bir g vermi bulunmaktadr. Ter Petrosyan'n byle yapmakla, Sarkisyan'dan ziyade protokolleri kurtarmay amalad anlalmaktadr. Nitekim Ter Petrosyan bakanl dnemimde (1991-1998) Karaba Sorunu'nun zmlenmesi ve Trkiye ile normal ilikiler kurulmasna, ardl Koaryan'dan ok daha fazla alm hatta Karaba Sorunu nedeniyle parlamento ile ters dt iin istifa etmiti. Ter Petrosyan 11 Kasm konumasnda, protokoller konusunda, bata Tanaklar olmak zere, dier ar milliyeti evreleri iddetle eletirmitir. Bu eletirilerin
25Noyan Tapan, 13 Ekim 2009. 26"Ter-Petrosian Reaches Out to Sarkisian, Blasts "Extreme Nationalists", RFE/RL, 11 Kasm 2008. 27mer Engin Ltem, Olaylar ve Yorumlar, "Ermeni Aratrmalar" Say 39, ss.37-40 27

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

banda ar milliyetilerin sk olarak bavurduklar ve Trkiye'den toprak taleplerinin temelini oluturan "tarih haklar" kavram gelmektedir. Ter Petrosyan, hakl olarak, ne uluslararas ilikilerin ne de uluslararas hukukun byle bir kavram kabul ettiini sylemitir. Dier yandan Trkiye'nin, Dou Anadolu zerindeki Ermeni toprak taleplerini bertaraf etmeden Ermenistan ile ilikilerini normalletirmeyeceini de ifade etmitir. Tanaklarn ve dier ar milliyetilerin, Trkiye ile normal iliki kurulmasn, bu lkenin "kaytsz artsz teslim olmasna" baladklarn, ancak Trkiye'nin "teslim olmaya" niyetli grnmedii, bunun ise Tanaklarn ve dierlerinin Trkiye ile normal iliki kurulmasnn tamamen aleyhinde olduklarn gsterdiini ifade etmitir. Bu arada Trkiye-Ermenistan snrn ilk tanyann Sarkisyan deil, 1920 ylnda Gmr Antlamas'n imzalayan Tanaklar olduunu, Trkiye'den toprak talebinde bulunmaktan ilk vazgeenin de Sarkisyan deil, Koaryan olduunu belirtmitir. Ter Petrosyan'n protokoller konusunda eletirdii tek husus Tarih Boyut Alt Komisyonu'dur. Bu alt komisyonun "Ermeni Soykrm gereini pheye drecei ve soykrmn uluslararas alanda tannmas srecini durduraca" kansndadr. Dier yandan bunun Ermeni Diasporas'na vurulmu byk bir psikolojik darbe olduunu sylemitir. Ter Petrosyan ayrca Trkiye'nin, ikili ilikilerin normallemesini, Karaba Sorunu'nun Azerbaycan lehine zmlenmesi kouluna balayacan da ifade etmitir. Ter Petrosyan son olarak Sarkisyan'n, Ermenistan iinde yasallk eksikliini giderebilmek iin Batllarn desteini aradn ve bu nedenle de Trklere affedilemez tavizler verdiini sylemitir. Ksaca, Tarihsel Boyut Alt Komisyonu ve Trkiye'nin ilikilerin normale dnmesini Karaba Sorunu'na balamas hari, Ter Petrosyan protokollerin lehinde dnmektedir. Bu durum Serj Sarkisyan'n lke iindeki durumunu glendirmitir.

5. Ermenistan Devrimci Federasyonu (Tanak Partisi) Ermenistan Devrimci Federasyonu veya ksaca Tanak Partisi yukarda deinilen ve hibir hukuksal temeli olmayan Ermenistan'n "tarih haklar"nn ve yine hukuksal deeri bulunmayan Ermenistan halk iin adaletin yerine getirilmesi fikirlerinin ampiyonu ve srarl takipisidir. Bilindii zere bu deyimler, gnmz Trkiye'sinden Ermenistan'a, Bakan Wilson'un saptad llerde toprak verilmesi, ayrca "soykrm"a uram kiilere (onlarn miraslarna) tazmina

28

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

denmesi, tehcire urayan kiilerin geride braktklar mallarn onlarn miraslarna iadesi ve bunlardan nce de gnmz Trkiye'sinin "soykrm" kabul etmesi ve zr dilemesi gibi hususlarn ileri srlmesine olanak salamaktadr. Birinci Dnya Sava'ndan kalan tm sorunlarn sava sonrasnda yaplm antlamalarla zmlendii (Ermenistan iin bunlar Kars ve Lozan antlamalardr) Tanaklar ilgilendirmemektedir. Onlarn saati 1918 ylnda durmu gibidir. Bu ar tutum Ermenistan'da, az sayda da olsa, Tanaklarn daima taraftar olmasn salamtr. Ciddi bir kimlik bunalm geiren Diaspora'da ise Tanaklar, ar tutumlarnn yaratt cazibe ile balca siyasi g olmulardr. Konuya bu adan bakldnda Trkiye-Ermenistan protokolleri, bata mevcut snrlarn tannmas ve Tarihsel Boyut Alt Komisyonu olmak zere, Tanaklarn hibir ekilde kabul edemeyecei hususlar iermektedir. O nedenle Tanak Partisi, hem Ermenistan'da hem de Diaspora'da protokollere derhal tepki gstermi, adeta sava ilan etmitir. Bu arada geen Nisan aynda, Trkiye ile Ermenistan'n bir yol haritas zerinde mutabk kaldnn aklanmas zerine Tanaklarn hkmet koalisyonundan ekildiklerini de hatrlatalm. 28 Protokollerin metninin yaymlanmasndan bir gn sonra, 1 Eyll 2009 tarihinde Erivan'daki Tanak Partisi bir bildiri yaymlayarak 29 Ermenistan ve Ermenilerin birok tehdit ve tehlike dolu yeni bir dneme girdiini belirttikten sonra partinin tutumunu u ekilde belirlemitir: a. Ermenistan ve Trkiye, komu lkeler olarak, ilikilerini normalletirmek iin gerekli admlar atmaldrlar. Bununla beraber, iki lke arasnda iyi komuluk ilikileri kurulmas ancak Trkiye'nin Ermeni Soykrm'n tanmas ve Ermeni halknn haklar iade etmesiyle mmkndr. nkoul olmadan ilikiler kurulmas ve ablukann kaldrlmas ancak ilk admlardr. Bu konuda dikkat edilecek husus, Tanaklarn iki lke arasnda diplomatik iliki kurulmas ve snrlarn almasnn (ambargonun kalkmasnn) bar yapld anlamna gelmemesidir. Bar iin "Ermeni halknn haklarnn iadesi", dier bir deyimle, yukarda deindiimiz gibi, Ermenistan'a toprak verilmesi, tehcire urayanlarn miraslarna tazminat denmesi ve mallarnn iadesi gerekmektedir. b. Ermenistan'n n koulsuz iliki kurulmasn nermesi Trkiye'ye verilmi nemli bir taviz olarak deerlendirilmektedir.

28mer Engin Ltem, Olaylar ve Yorumlar, Ermeni Aratrmalar, Say 32, s21,22 29"ARF Bureau Issues Announcement on Protocols", The Armenian Weekly, 1 Eyll 2009 29
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

c. Ermenistan'n egemenlii ve bekas ile gelecek kuaklarn milli haklar pahasna Trkiye ile ilikiler kurulmasnn kabul edilemez olduu ileri srlmektedir. Burada ifade edilmek istenen husus Trkiye ile mevcut snrn tannmasnn ve ayrca Tarihsel Boyut Alt Komisyonu kurulmasnn Ermenistan'n egemenlii ve bekasna aykr olduudur. "Gelecek kuaklarn milli haklar"ndan kastedilen ise bugn Ermenistan'n Trkiye'den toprak ve tazminat alacak gc olmamasna karn gelecekte Ermenilerin byle bir duruma gelebilecekleri, dier bir deyimle Ermenistan glenirken Trkiye'nin zayflayabilecei, o nedenle imdiden "gelecek kuaklarn milli haklar"nn zedelenmemesi gerektiidir. Tanak Bildirisi'nde ayrca protokollerin Trkiye'nin iyi bilinen n koullarn ierdii, bunlarn Ermeni Soykrm gereini tartmaya amak ve (yukarda deindiimiz) Ermeni halknn kuku gtrmeyen haklarn geersiz klmak olduu, ayrca Trkiye Azerbaycan'n karlarna ters decek bir adm atmayacan belirttiinden, Karaba Sorunu'nun da nc bir nkoul haline getirilmi bulunduu ileri srlmektedir. Bildiride, Ermeni Devrimci Federasyonu'nun bu durumu dikkate alarak, lke iindeki tartmalar aamasnda, protokolleri etkisiz klmak amacyla ierdikleri tehlikeleri ortaya atmak iin her trl olana kullanaca ifade edilmekte ve Trkiye-Ermenistan ilikileri srecinin olumsuz sonularnn gerektii gibi deerlendirilmesi iin Ermeni halkna ve Ermenistan'daki siyasi glere arda bulunulmaktadr. Bu bildiriyi izleyen dnemde Ermenistan'daki Tanak Partisi her frsatta yukardaki hususlar kamuoyunun dikkatine getirmek iin aba harcamtr. Bunu Tanak ileri gelenlerinin sk sk yaptklar konumalarda ve Tanak basnnda grmek mmkndr. Ancak daha fazla dikkat ekebilmek amacyla gsteriler de dzenlenmitir. Bunlardan 9 Ekim 2009 tarihindekine ok sayda katlm olmu, 30 kiiler ellerinde "Protokollere Hayr", "Trkiye'ye Tavizlere Hayr" ve "n koullara Hayr" yazl pankartlarla Bakanlk Saray'ndan Soykrm Ant'na kadar yrmlerdir. 31 Dier yandan, yine kamuoyunun dikkatini ekebilmek iin, Erivan'da Dileri Bakanl binasnn karsnda elli kiilik bir grup alk grevi yapmtr. Bu kiilerin iki gn grev yaptklar, sonra yerlerini bakalarnn ald anlalmaktadr. 32
30Katlanlarn says hakknda ok deiik rakamlar verilmektedir. Bunlar 60.000 ile (Asbarez 9 Ekim 2009), 4-5 bin (PanArmenian.net 9 ekim 2009) arasnda deimektedir. 31"Demonstration in Yerevan. Protesting Against RA-Turkish Protocols", PanArmenian.Net, 9 Ekim 2009. 32"Armenian Politics Stagnate While Threat to Statehood Looms", Hairenik.com/weekly, 23 Eyll 2009

30
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Dier yandan, protokoller iin gnah keisi olarak Dileri Bakan Edvard Nalbantyan seilmi ve ad geenin istifas istenmitir. Buna karn Devlet Bakan Sarkisyan'n istifasnn imdilik istenmedii ancak bunun ihtimal d olmad da belirtilmitir. 33 Aslnda istifa konusunun Sarkisyan'a kar bir tehdit olarak kullanlmak istendii aktr. Ne var ki oylarn % 52'si ile seilmi ve Parlamento'da da geni destee sahip Devlet Bakan'nn bu tr tehditlerden ekinmesi beklenmemektedir. Meslekten diplomat olan Dileri Bakan'nn durumu ise farkldr. Koalisyonun byk orta olan Cumhuriyeti Parti Bakan Yardmcs Razmik Zohrabiyan, Tanaklarn iddialarn reddederek Dileri Bakan'nn hkmetin politikasn uyguladn sylemi 34 ve Nalbantyan'n zerindeki basky hafifletmitir. Tanak partisi, 12 dier parti ile birlikte 6 Ekim 2009 tarihinde protokoller aleyhinde bir bildiri yaymlamtr. Bu bildiride yer alan hususlar, ana hatlar itibariyle, yukarda deindiimiz Tanaklarn 1 Eyll 2009 tarihli bildirisindekilerin ayndr. 35 Sz konusu 12 parti arasnda sadece Miras Partisi parlamentoda temsil edilmektedir. Bu partiler ve baz sivil toplum kurulular 9 Nisan 2009 tarihinde Bakan Sarkisyan'a bir mektup gndererek protokollerin imzalanmamasn istemilerdir. 36 Tanaklar Protokollerin imzalanmasndan sonra 12 Ekim 2009 tarihinde bir bildiri yaynlayarak bilinen grlerini tekrarlamlar ve Ermenistan'n karlaaca tehditleri nleyebilmek zere, protokollerin Ermenistan Parlamentosu tarafndan tasdik edilmesini engellemeye mecbur olduklarn belirtmilerdir. 37

6. Miras Partisi Ermenistan Miras Partisi 2007 Parlamento seimlerinden nce kurulmutur. Parlamentoda 7 sandalyesi vardr. Lideri olan Raffi Hovannissian, Amerikan Ermenisi olup Ermenistan'n ilk Dileri Bakan'dr. Trkiye'ye kar gayet sert bir politika izlemek istedii iin zamann Devlet Bakan Levon Ter Petrosyan tarafndan 1992 ylnda grevden alnmtr. Miras Partisi, bir ynyle Diaspora'nn partisidir, ancak Diaspora'ya hkim olan Tanaklardan ayr kimlie sahiptir. Trkiye ve Trklere kar olmada Tanaklardan bir fark yoktur. Tanaklarn protokolleri eletirilerine katlmaktadr.

33"Dashnaks Not Seeking Sarkisian's Resignation", Armenianliberty.org, 8 Eyll 2009 34"Le parti Dashnak isole quant ses critiques sur la Turquie et le Karabakh", Armenews, 3 Eyll 2009. 35"ARF Initiates Multy-Party Anti-Protocol Announcement", Asbarez, 6 Ekim 2009, 36"Participants of October 9 March in Yerevan Call on Armenian President not to Sign Armenia-Turkey Protocols", Noyan Tapan, 9 Ekim 2009. 37"ARF: We Will Use all Political Means to Ensure Failure of Protocols Ratification Process", Hairenik.com/weekly, 12 Ekim 2009

31
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

Miras Partisi protokoller aklandktan sonra bunlarn referanduma sunulmasn ve Bakan Sarkisyan'a gvenilip gvenilmeyecei hususunda da referandum yaplmasn istemi 38 ancak koalisyonun byk orta Cumhuriyeti Parti bu teklifi reddetmiti. 39 Bir sre sonra da protokollerin anayasaya uygunluunun grlmesini Anayasa Mahkemesi'nden talep etmitir. 40 Miras Partisinin protokole kar olma nedenlerinden biri de yrrle girdikleri takdirde bunun Diaspora'nn Ermenistan'a yapt mali yardmlar ve siyasi destei etkilemesi olasldr. Miras Partisi zaman zaman protokollere kar yryler de dzenlemektedir. Ekim ay sonundaki yrylerden birine sadece 15 kiinin katlmas zellikle dikkati ekmitir. 41 Bu durum son zamanlarda sz konusu partideki i ekimelerle de aklanabilir. Parti lideri Raffi Hovannissian'n, nedenini aklamadan milletvekilliinden istifa etmesi, sonra fikir deitirerek istifasn geri almas bu ekimelerin bir sonucudur. Son olarak Miras Partisi Ermenistan'da "Soykrm Kurbanlarn Anma Gn" olan 24 Nisan'n ayn zamanda "Anavatan'dan Mahrum Kalmay Knama" gn olarak ilan edilmesini isteyen bir kanun nerisini parlamentoya vermitir. 42 Buradaki "Anavatan" deyimiyle Dou Anadolu kastedilmektedir.

4- DASPORA'DA GELMELER 31 Austos 2009 tarihinde protokollerin metinlerinin yaymlanmasndan sonra balca Diaspora rgtleri bu konudaki tepkilerini aklamaya balamlardr. Bu tepkileri, Diaspora'nn youn olduu ABD ve Avrupa lkeleri itibariyle aada zetliyoruz.

1. A.B.D Ermeni Diasporas'nn en rgtl olduu, dolaysyla da en faal olduu lke ABD'dir. Daha ziyade zengin Ermenilerce desteklenen ve ABD hkmetleriyle iyi geinmeye zellikle nem veren, ayn zamanda Ermenistan'daki hkmet
38"Le parti Heritage d'opposition a reagi aux protocoles armeno-turcs", Armenews, 10 Eyll 2009. 39"Armenian Politics Stagnate While Threat to Statehood Looms", Hairenik.com/weekly, 23 Eyll 2009. 40"Heritage Party Applies to Constitutional Court With tnitiative to Organize Discussion on Inital Armenian- Turkish Protocols", Arminfo 23 Eyll 2009 41"Heritage Holding Anti-Ratification Rally Once Again", PanArmenian.Net, 29 Ekim 2009 42Noyan Tapan, " Zharangutiun Proposes Marking April 24 also as Condemnation Day of Homeland Deprivation", 2 Kasm 2009 32
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

evreleriyle de iyi ilikiler iinde olan Armenian Assembly of America (AAA) 2 Eyll'de bir basn bildirisi yaymlayarak, 43 Amerikan Hkmeti'nin Trkiye-Ermenistan sorunlarna yaklam erevesinde protokolleri incelemi ve bu arada Trkiye'yi, szn tutmadn ileri srerek eletirmitir. AAA bu eletiriye kendi grlerini aka katmam; ancak bildiride nkoulsuz olarak Trkiye ile ilikilerin normalletirilmesinin desteklendii ve protokollerin bu ynde nemli bir adm olduu belirtildiinden, aslnda protokollerden yana olduu anlalmtr. Sz konusu rgt, bu ekingen tutumuna ramen, Tanaklarn eletirisinden kurtulamamtr. 44 Diaspora'nn en zengin rgt olarak bilinen ve ilke olarak eitim ve hayr ileri alannda faaliyet gsterdii iddia edilen Armenian General Benevolent Union (AGBU) 12 Eyll'de bir bildiri yaymlayarak, Trkiye'ye kar izlenecek politikann, Ermeni milletinin temel ve tarih haklarnn aleyhinde olmamas ve soykrmn uluslararas tannmasnn diplomatik mlahazalara kurban edilmemesi gerektiini ifade etmi; ancak Ermeni milletinin haklarnn korunmas, tarih ve kltrel haklarnn savunulmas iin "Anavatan"n desteklendii belirtilmitir. 45 Bu bildiri AGBU'nun aslnda protokollerden memnun olmadn ancak bu konuda Ermenistan Hkmeti'ni eletirmek de istemediini dndrmektedir. Tanaklara gelince, bu partinin ABD'de bat ve dou yakalar iin ayr ayr olmak zere kollar mevcuttur. Bunlar protokoller aleyhinde bildiriler yaymlamlard. 46 Ancak Tanaklar bu tr faaliyetlerini daha ziyade, bir sivil toplum kuruluu olan, Amerika Ermeni Mili Komitesi (Armenian National Committee of America = ANCA) araclyla yrtmektedirler. ANCA protokollerin metinlerinin yaymlamasndan hemen sonra 1 Eyll'de Kongre yelerine bir mektup gndererek protokoller hakkndaki ekinceler ve endielerini belirmitir. 47 ANCA cra Direktr Aram Hamparyan tarafndan imzalanan bu mektupta, Ermeni Soykrm tarih gereine dayanmad iin Trkiye ile normal ilikiler kuran bu giriimin ok srmeyecei ifade edildikten sonra kongre yelerinden unlar istenmitir: - ABD Bakan'nn Ermeni Soykrm'n tanmak vaadini yerine getirmeye ikna edilmesi - ABD Hkmeti'nin, Ermeni Soykrm konusunun tarih komisyonuna gnderilmesini hibir ekilde kabul etmemesinin salanmas

43"Armenian Assembly of America, Press Release", 2 Eyll 2009. Web: http:// www.aaainc.org 44"As Community Unites, Armenian Assembly Steps Away", Asbarez, 18 Eyll 2009 45"AGBU Central Board of Directors Issues Statement on Armenia-Turkey Protocols", Asbarez, 14 Eyll 2009 46"ARF Western US Statement on Proposed Armenian-Turkey Protocols", Asbarez, 2 Eyll 2009. 47Noyan Tapan, "ANCA Concerned With Protocols nitiated for mproving Armenian-Turkish Relations", 3 Eyll 2009. 33
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

- Taahhtlerini yerine getirmedii takdirde, Bakanl'nn Trkiye'yi sorumlu tutmas

ABD

Dileri

- ABD Kongresi'nin Ermeni Soykrm kararn ivedi olarak kabul ABD Hkmeti'nden sanki protokollere tarafm gibi isteklerde bulunulmas gariptir. baz

ANCA Bakan Ken Hachikian ABD Dileri Bakan Hillary Clinton'a bir mektup gndererek, 48 zetle, bu tek tarafl protokoller hakknda Amerika'daki Ermeni toplumunun endielerini bildirmi ve protokoller kabul edildii takdirde Ermeni Soykrm gereinin sorgulanacan, Ermenistan'n gvenliinin tehdit edileceini, Karaba'n zgrlnn tehlikeye atlacan ve tm Ermenilerin reddedilemez haklarnn zarar greceini ifade etmitir. Burada da garip olan husus, aka sylenmemi olmakla beraber, Tanaklarn ABD Hkmeti'nin Ermenistan'n ilerine mdahale etmesini istemeleridir. Tanaklarn ABD Kongresi ve Hkmeti'ne bu giriimlerine baz kongre yeleri yardmc olmulardr. Kongre'deki Ermeni karlarn Kollama Grubu (Armenian Congressional Caucus) e bakanlar olan Frank Pallone ve Mark Kirk bir bildiri yaymlayarak, 49 "Trkiye'nin iki lke arasndaki ilikilerin normallemesi iin ibirliinde bulunmak isteini endie ile karladklarn, Ermeni Soykrm gibi bir tarih olayn gzden geirilmesi veya Karaba bar srecinin bu mzakerelere dhil edilmesi iin yaplacak giriimlerin grmelerin amacna ters olduunu" bildirmilerdir. Tanaklar hari, ABD'deki balca Ermeni rgtleri Bakan Obama'ya 9 Eyll 2009 tarihinde bir mektup gndererek, Trkiye'nin daha nce taahhtlerini yerine getirmemi olmasn dikkate alarak endie duyduklarn, bu nedenle Ermenistan'a uygulad ambargoyu kaldrmas ve Ermenistan'la devaml diplomatik iliki kurmas konusundaki taahhtlerini yerine getirmedii takdirde ABD'nin Trkiye'yi sorumlu tutmasn istemilerdir. Bu mektup yukarda deindiimiz AGBU ve AAA bakanlarnn yannda Dou ve Bat Yakalar Bapiskoposlar tarafndan imzalanmtr. Tanaklarn bu giriime dhil olmamalar, dier rgtlerle olan uyumazlklarndan gelmektedir. Bu arada Trkiye'nin imdiye kadar hangi taahhdn yerine getirmedii de anlalamamtr. Maalesef Ermeni Diasporas en ciddi konularda dahi propaganda yapmak eilimine malup olmaktadr.

48"ANCA Calls on Hillary Clinton to Lift U.S. Pressure on Armenia", Armenian National Committee of America", Press Release, 30 Eyll 2009 49"Congressional, Armenian-American Reactions to Protocols is Mixed", Washington Briefing, 4 Eyll 2009 34
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Dier yandan Ermeni Soykrm'nn tannmas iin 17 Mart 2009 tarihinde Temsilciler Meclisi'ne verilmi olan H.Res. 252 sayl karar tasarsnda ortak sunucularn saysnn arttrlmasna allmtr. 3 Aralk 2009 tarihi itibariyle ortak sunucu says 135'tir. Temsilciler Meclisi'nde mutlak ounluk says 218'dir. Ayrca ayn metin 21 Ekim 2009 tarihinde S.Res. 316 say altnda Senato'ya da verilmitir. 3 Aralk 2009'da ortak sunucu says 7'dir. Bilindii zere Senato'da mutlak ounluk 51'dir. Bu tasarlar sz konusu meclislerin dileri ilerine bakan komitelerine havale edilmitir. Senato ounluk Szcs (Senate Majority Leader) Harry Reid'in 19 Kasm'da Senato'daki karar tasarsna ortak sunucu olacan belirtmesi 50 sz konusu tasarlarn yeniden gncel olacann iareti olarak saylabilir. Diaspora'daki Ermeni kiliseleri, zellikle Ecmiyazin'e bal olanlar, genel olarak gnlk siyasetin dnda kalmaya alrlar. Buna karn 24 Nisan ncesinde ve sonrasnda soykrm anma bahanesiyle Trkiye aleyhtar faaliyetlerin merkezinde yer alrlar. ABD'deki Ermeni kiliseleri, lkenin corafyasna uygun bir ekilde Dou ve Bat yakas "prelacy"lerine 51 ayrlr. Bat yakas prelacy'sinin bandaki Bapiskopos Mueg Mardirossian teden beri "siyasi" konularla ilgilenen bir kiidir. Protokollerin metinlerinin yaymlanmasndan sonra kilise ileri gelenlerini ve ayrca Tanak Partisi temsilcilerini davet ederek protokoller konusunda bir toplant yapmtr. Burada yapt konumada, protokollerin teorik olarak iki lkenin ilikilerini normalletirmesi gibi olumlu deiiklikler getirse de sonuta Ermeni halknn haklarn tehlikeye attn sylemitir. 52 Bu arada ABD'deki baz "bilimsel" Ermeni kurulularnn da protokollere kar vaziyet ald grlmtr. Militan Ermeni tarihi ve dier bilim adamlarn bnyesinde toplayan Zoryan Enstits Direktr Roger W. Smith, Bakan Sarkisyan'a bir mektup gndererek 53 tarih boyut iin kurulacak alt komisyonun

50"Senate Majory Leader to Cosponsor Armenian Genocide Resolution", Asbarez, 19 Kasm 2009. 51"Prelacy" bapiskoposluka edeer bir dini makam 52"Western Prelacy Hosts a Discussion on Armenia- Turkey Protocols", Western Prelacy News, 11 Eyll 2009 53"Open Letter for the Protocols to Pres. Sargsyan from Prof. Roger W. Smith", http://www.zoryaninstitute.org/ 30 Eyll 2009

35

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

bilim adamlarn endieye sevk ettiini, Ermenilerin soykrma urad hakknda geni bir akademik konsenss bulunduunu, Trk arivleri dahil dier arivlerin de bunu gsterdiini, siyasi saiklarla kurulmu bir komisyonun tarih bir gerek hakknda uzlamaya varacana inanlarnn olmadn, tarih komisyonunun gelecekte soykrm yapmay dnenleri cesaretlendireceini ifade etmi ve protokolde tarih boyutuna ilikin ifadelerin deitirilmesini, bu yaplamyorsa tarih boyutu tartmasnn ertelenmesini istemitir. Son yllarda Ermeni ve Ermeni taraftar tarihilerin ve bu nitelikteki dier bilim adamlarnn, Ermenilerin soykrma urad hakknda geni bir konsenss bulunduunu ve arivlerin de bunu gsterdiini ileri srerek Ermeni soykrm konusunda herhangi bir tartmaya girmekten kandklar grlmektedir. Smith'in mektubu bu eilime uygundur. Ancak bunun da tesinde Ermeni Soykrm iddialar konusunda, deil bir ortak bilimsel aratrma yapmak herhangi bir tartmaya girmekten dahi ekinildiini ortaya koymaktadr. Bunun nedeni ise ortak alma veya tartmalarn Ermenilerin savunduklar savlar rtecei korkusu olabilir. Zira tezleri gerekten gl olanlar bunlar tartmaktan ekinmezler. Zoryan Enstits ile yakn balar olan Soykrm Bilim Adamlar Uluslararas Birlii'nin 54 yeni Bakan William Shabas da Babakan Erdoan ve Bakan Sarkisyan'a bir mektup gndererek "Ermeni soykrmnn tannmas herhangi bir tarih komisyonunun varaca olas bir sonu deil, ie balama noktas olmaldr" demitir. 55 Burada da Ermeni Soykrm'n tartmaktan kanmak amac gayet belirgindir. Soykrm Bilim Adamlar Uluslararas Birlii'nin eski bakanlar 3 Kasm 2009 tarihinde Babakan Erdoan'a bir mektup gndererek 56 Trkiye'nin de dhil olaca bir tarih komisyona itiraz etmiler, buna neden olarak da Trkiye'nin Ermeni Soykrm'n inkar etmesini ve TCK'nn 301. maddesine gre soykrm kabul etmenin su saylmasn gstermilerdir. Dier yandan Babakan Erdoan'n tarih komisyonu soykrma karar verirse bunu kabul etmeyeceini sylediini iddia etmilerdir. Aslnda Babakan bunun tamamen tersini sylemitir. Dier yandan TCK 301'inci maddesi Ermeni Soykrm olduunu iddia edenleri mahkm etmemektedir. Kanun maddesinde soykrm szc dahi yoktur. Bu madde Trkl, Cumhuriyeti, Trkiye Byk Millet Meclisini, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetini, devletin yarg

54Bu Birlik hakknda baknz. mer Engin Ltem, Olaylar ve Yorumlar, Ermeni Aratrmalar, Say 27-28, ss. 42-45 55"The Politics Of Genocide And The Turkey-Armenia Protocols", Azd Daily, 31 Ekim 2009 56"Former IAGS Presidents Consider Historical Commission an Attempt to Deny Armenian Genocide" The Armenian Weekly, 20 Kasm 2009

36
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM organlarn, asker veya emniyet tekilatn alenen aalayanlarla ilgilidir. Madde, eletiri amacyla yaplan dnce aklamalarnn su oluturmadn aka belirtmektedir. Buna gre sadece aalama amacyla soykrm iddiasnda bulunan kiiler bu madde kapsamna girmektedir. Soykrm Bilim Adamlar Uluslararas Birlii'nin eski bakan sfatyla bu mektubu imzalayanlar arasnda tannm bilim adamlar 57 bulunmaktadr. Bu kiilerin, gerekleri bu derecede arptmalar hazindir. Protokollere kar gsteriler de dzenlenmitir. 19 Eyll 2009 tarihinde bir Tanak yan kuruluu olan Ermeni Genlik Federasyonu (Armenian Youth Federation), New York'ta Ermenistan'n Birlemi Milletler Temsilcii binas nnde yaklak 800 kiinin katld bir gsteride protokollerin imzalanmasn protesto etmi, Karaba'n bamszl, Trkiye'nin Ermeni Soykrm'n tanmas, tazminat demesi ve Trkiye'ye toprak vermesi lehinde sloganlar atlmtr. 58 Bir hafta kadar sonra, 27 Eyll'de, bu kez Bat Yakasnda, Glendale'de, Tanaklar tarafndan, Hnak ve Ramgavarlar'n da katlmasyla dzenlenen gsterilere yaklak 10.000 kii katlmtr. Bu gsteride kabul edilen bir kararda tarih komisyonu, mevcut snrn tannmas, Karaba iin self determinasyon ilkesinden bahsedilmemesi v.s. hususlar hakknda bilinen Tanak grleri tekrarlandktan sonra, protokollerin bu haliyle kabul edilemez ve tehlikeli olduu, bunlarn imzalanmasnn geri dnlemez ve ar sonular douraca belirtildikten sonra Ermeni Hkmeti'nden derhal bu protokollerin imzalanmas ve tasdiki abalarna son vermesi istenmi, aksi halde Ermenistan Bakan'nn gelecek olaylarn tek sorumlusu olaca ve Ermeni halk ve tarihi tarafndan buna gre deerlendirilecei ifade edilmitir. 59 Ermeni asll bilim adamlarna gelince fikir beyan edenlerin hepsi protokollerin aleyhinde olmutur. Bu olgu Tanaklarn ne derecede Diaspora'ya hkim olduklarnn bir dier kantdr. Szkonusu bilim adamlarnn mnferit yazlarnn dnda, The Armenian Weekly'nin Editr Khatchik Mouradian tarafndan hazrlanan uzun bir yazda "tarih komisyonu" hakkndaki (olumsuz) fikirler dile getirilmitir. 60 Bu kiilerin ad ve unvanlar dipnottadr. 61 Taner Akam'n

57 Helen Fen, Roger W. Smith, Frank Chalk, Joyce Apsel, Robert Melson, Israel W. Charny, Gregory Stanton 58 East Cost Armenians Protest for Justice, Oppose Armenia-Turkey Protocols", Asbarez, 24 Eyll 2009 59" Resolution Urges End to Protocol Process", Asbarez, 28 Eyll 2009 60" Leave it to the Historians': Scholars From Armenian Diaspora Reflect on Sub-Commission on Historicak Dimension.", The Armenian Weekly, 18 Ekim 2009 61 Prof. Richard Hovannisian, "the chair of modern Armenian history at UCLA"; Peter Balakian, professor of the humanities at Colgate University; Dr. Ara Sanjian, associate professor of Armenian and Middle Eastern History and director of the Armenian Research Center at the University of Michigan-Dearborn; Hovann Simonian, the co-author of Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region and editor of The Hemshin: History, Society and Identity in the Highlands of Northeast Turkey; Dr. Elyse Semerdjian, associate professor of Islamic world history at Whitman College; Aram Arkun, New York based scholar who has conducted archival research and published material on various aspects of modern Armenian history and the Armenian Genocide; Dr. Dikran Kaligian, the author of Armenian Organization and Ideology under OttomanRule 1908-1914 and managing editor of the Armenian Review; Dr. Razmik Panossian, the author of The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars; Dr. Bedross Der Matossian, lecturer in the faculty of history at the Massachusetts Institute of Technology (MIT); Dr. Henry Theriault, professor of philosophy at Worcester State College and author of several articles on genocide denial; Marc Mamigonian, the director of academic affairs at the National Association for Armenian Studies and Research (NAASR) in Belmont,

37
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

protokollerin yaymlanmasndan gn sonra Taraf gazetesindeki protokoller hakknda olumsuz grleri ieren bir syleisi de ABD Ermeni basnnda yer almtr. 62 Tanak grlerine yakn hatta bu partinin gayri resm organ saylabilecek Asbarez ve The Armenian Weekly gazetelerinin Ekim ay banda protokoller konusunda yaptklar bir kamuoyu yoklamasndan u sonular alnmtr: 63 a. Tarih komisyonu kurulmasn istemeyenler % 88,2 b. Ermenistan'n Trk snrn tanmasn istemeyenler % 88,6 c. Trk snrnn almasn Karaba Sorununun zmne balanmasn istemeyenler % 94,7 d. Protokollerin Trkiye lehine olduunu dnnler % 94,8 e. Protokollerin kabul edilmesini istemeyenler % 90, 5 Buna gre ABD Ermenilerinin ok protokollere kar grnmektedir. byk bir ounluu

Aada anlatacamz gibi, Sarkisyan'a New York ve Los Angeles'ta yaplan muamele de bunu gstermektedir.

2. Avrupa lkeleri Avrupa'da Ermeni Diasporas'nn en faal olduu lke Fransa'dr. Bu lkedeki Ermeni rgtlerini bnyesinde topladn ileri sren Fransa Ermeni rgtlerinin Egdm Konseyi (Conseil de Coordination des organisations Armeniennes de France = CCAF) yaymlad bir bildiride 64 Ermeni Soykrm'nn mzakere edilemeyecei ve bir alt komisyon tarafndan incelenemeyecei, birinci protokoldeki "iki lke arasndaki mevcut snrn uluslararas hukukun ilgili antlamalarnda tarif edildii ekilde karlkl olarak tanndn teyit ederek"

62"Taner Akam: The Decision Will Be Made by Politicians, Not Historians", The armenian Reporter, 15 Eyll 2009 63"Poll: Over 90% of Armenian Americans Oppose Protocols", Asbarez, 2 Ekim 2009 64"CCAF Issues a Statement on Armenia-Turkey Protocols", Armradio.am, 18 Eyll 2009

38
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

szlerinin aklanmasna ihtiya duyulduu, zira her soykrmn manevi, siyasi ve maddi tazminat gerektirdii (bu szlerle tazminat olarak Trkiye'den alnmas gereken topraklardan vazmgeildii ifade edilmek istenmektedir) Karaba'n self determinasyon hakk bulunduunu, Karaba'n bu sorunun zmne katlmas ve Karaba topraklarnn dorudan Ermenistan'a balanmas gerektii, Trkiye'deki Ermeni tabusunun ortadan kalkmas iin Ankara'nn soykrm inkrclndan vazgemesi ve TCK'nin 301-305'inci maddelerini iptal etmesi, ayrca Ankara'nn Ermenistan' abluka altnda tutmaktan vazgemesi gibi hususlar yer almaktadr.

Fransa'daki Ermeni Devrimci Federasyonu Bat Avrupa Blm Bakan Murad Papazyan, protokollerin aklanmasndan sonra bir beyanatnda 65 Ermeni davasnn tehlikede olduunu, Karaba'n tehlikede olduunu, Ermeni makamlarnn Ermenistan'n kurulmasndan beri en byk siyasi hatay yapmakta olduklarn, Ermeni Sorunu'nun incelenmesi iin zel bir rgt yaratlmasnn (Tarih Boyut Alt Komisyonu) bu konuda imdiye kadar yaplan almalar tehlikeye attn, bunun Ermeni davas iin ar bir darbe ve Trk diplomasisi iin mthi bir zafer olduunu, Ermeni makamlarnn Trkiye ile diplomatik iliki kuran protokolleri kabul etmekle Trkiye'den olan taleplerinden vazgetiklerini sylemitir. Grld gibi, Fransa'daki Ermeni rgtlerinin protokollere kar tepkileri, ABD'dekilerle ayn noktalarda olmakla beraber, slup bakmndan ok daha serttir. Daha ziyade Avrupa Birlii'nde Ermeni karlarn izlemek ve bu arada birlik organlarnda Trkiye aleyhinde faaliyet gstermek zere kurulmu olan Adalet ve Demokrasi iin Avrupa Ermeni Federasyonu (European Armenian Federation for Justice and Democracy= EAFJD) 2 Eyll 2009 tarihinde bir bildiri yaymlayarak, 66 Trkiye'nin Ermenistan'a n koullarn kabul ettirdii, Trkiye'nin n koullarnn uluslararas hukukun ilkelerini ihlal ettii, zira bamsz Ermenistan'dan nce yaplm yasal olmayan antlamalarn koullarnn Ermenistan tarafndan kabul edildii, (Moskova ve Kars Antlamalar kastedilmektedir), Ermeni Soykrm'nn uluslararas tannmas iin Ermenistan tarafndan gsterilen abalarn terk edilmesi anlamn tad, ayn zamanda Ermenistan'n Karaba konusundaki mzakerelerde Azerbaycan'n isteklerine tamamen teslim olduunu gsterdii gibi hususlar yer almaktadr. Grld gibi bu bildirinin slubu da serttir, ayrca mantk ve maddi hatalar iermektedir. Dier yandan EAFJD, Fransa'da baz aydnlar tarafndan dzenlenen "Votch" (Ermenice hayr) Kampanyasn (protokollere "hayr") da desteklemi 67 ve
65"Armenian Authorities May Commit the Biggest Error", PanArmenian.Net. 3 Eyll 2009 66"Armenian Federation for Justice and Democracy"; " Armenian-Turkish Protocols: Turkey's Preconditions Violate the Principles of Internationaler Law" Press Release, 2 Eyll 2009 67"Armenian Federation for Justice and Democracy"; " Turkish-Armenian Protocols Unanimously Rejected. The "Votch" Petition is met with by Worldwide Acceptance", Press Release, 29 Eyll 2009 39

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

muhtemelen bu kampanyay zendirmitir. 30 kadar lkedeki Ermeniler tarafndan imzaland ileri srlen bir dilekede 68 protokollere kar yukarda deindiimiz olumsuz hususlar dile getirilmektedir. ki ay kadar sonra, 24 Kasm 2009 tarihinde bu dilekenin sadece 4.495 kii tarafndan imzalanm olmas bu kampanyann baarsnn snrl olduunu gstermektedir. Avrupa'nn birok lkesinde ve zellikle svire, talya, Yunanistan, Kbrs Rum Kesimi, ngiltere, sve ve Almanya'daki Ermeni kurulular da protokoller aleyhine gr beyan etmilerdir. Rusya Federasyonu, Ermenistan dnda en fazla Ermeni nfusa sahip olmas nedeniyle zel bir neme sahiptir (yaklak 1,2 milyon). Ancak Rusya'daki Ermenilerin ou, Ermenistan'n bamszlndan sonra, ekonomik nedenlerle bu lkeye almaya geldiinden ve halen de Ermenistan ile ok yakn ilikileri olduundan, aslnda Rusya'da, ABD veya Fransa'dakine benzer bir Ermeni Diasporas olduunu sylemek zordur. Rusya'da mevcut birok Ermeni kuruluu genel olarak protokollerin aleyhinde tutum almtr. Rusya'daki Ermenilerin en fazla isim yapm olan, Ara Abrahamyan adnda zengin bir i adamdr. Abrahamyan Ermenistan dndaki tm Ermenileri kapsamak zere, son yllarda fazla faaliyeti duyulmayan, bir "Dnya Ermenileri rgt" (World Armenian Organization) kurmutur. Ayrca kendisi "Rusya Ermenileri Birlii" (Russian Armenians Union) bakandr. teden beri Trkiye aleyhtar sylemiyle tannan ve bu sylemle "Dnya Ermenileri rgt"n yrtmeye alan Abrahamyan protokoller hakknda yapt bir konumada, Trkiye'nin deimediini, snr amak ve iyi komuluk ilikileri kurmak hususunda Trkiye'nin niyetlerine inanmamak gerektiini ifade etmi, ayrca Trkiye'nin Ermenistan ve Diaspora arasna nifak sokmak amacyla hareket etmesinin gz ard edilmemesi gerektiini belirtmitir. 69 3. Dier lkeler Dnya'da dier baz lkelerdeki Ermeni rgtleri de, genel eilime uyarak protokollerin aleyhinde tutum almlardr. Bu arada ilk kez in'de de bir Ermeni rgt olduu renilmitir. "in Ermeni Topluluu" adn tayan bu rgt, bu lkedeki 200 kadar Ermeni ailesini temsil ettiini belirterek yaymlad bir bildiride, Trkiye'yi ar bir dille sulam ve protokollerin kabul edilmemesini istemitir. 70

68 Dilekenin metni iin bkz. www.votch.org 69"Ara Abrahamyan: Armenia Mustn't Engage in Wishful Thinking", PanArmenian.Net, 16 Ekim 2009 70 ChinaHAY/Hong Kong, 9 Ekim 2009

40
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Gney Amerika'da en byk Ermeni topluluu Arjantin'de bulunmaktadr. 3 Ekim 2009 tarihinde Buenos Aires'teki Ermeni Katedrali yaknndaki "Ermeni ehitleri Ant"nda protokoller aleyhine yaklak 1.500 kiinin katld bir gsteri yaplmtr. 71 Avustralya'da nispeten kk ancak gayet aktif bir Ermeni topluluu bulunmaktadr. Avustralya Ermenilerinin bir ksmnn bu lkede Trk diplomatlarna yaplan saldrlara verdii destek hatrlarda olup halen de bu topluluk iinde ar grler revatadr. Sydney'de Tanaklarn bir yan kuruluu olan Avustralya Ermeni Milli Komitesi tarafndan dzenlenen ve 600 kadar kiinin katld bir gsteride protokoller eletirilmitir. 4. Sarkisyan'n Diaspora Ermenilerini Ziyareti Bakan Sarkisyan protokoller hakkndaki yapt istiarelerine Diaspora'y da dhil etmitir. Bu amala Ermeni toplumunun en fazla olduu Paris, New York, Los Angeles ve Rusya'da Rostov kentlerine giderek bu lkelerdeki veya komu lkelerden gelen Ermeni kurulular temsilcileriyle grmeler yapmtr. Yukarda tam metnini verdiimiz 31 Austos 2009 tarihli Trkiye, Ermenistan ve svire basn aklamasnda siyasi istiarelerden bahsediliyorsa da yaplan grmelerden sonra protokol metinlerinde bir deiiklik yapmak mmkn olmadndan, aslnda istiare deil bilgi verme sz konusudur. Nitekim bu husus baz Diaspora rgtleri tarafndan bakann ziyaretinden nce kamuoyuna duyurulmutur. 72 Dier yandan protokollerin metinleri Ermenistan Bakan'nn ziyaretinden bir ay nce yaymlandndan, diaspora rgtleri gerekli incelemeyi yapm ve tutumlarn kamuoyuna aklamlard. Ayrca birou bakann ziyaretinden hemen nce yeniden bildiriler yaymlamak suretiyle tutumlarn teyit etmilerdir. Yukarda belirttiimiz gibi Diaspora rgtlerinin byk ksm protokollerin aleyhinde vaziyet almtr. O nedenle Bakan Sarkisyan, ziyaretlerini yapmadan nce bu olumsuz durumu ve bunun sonucu olarak iddetli denebilecek tepkiler alacan bilmekteydi; ancak yine de bu ziyaretleri yapmakta beis grmemi ve protestolara gs germitir. Bu, herhalde, protokollerin imzalanmasndan nce Diaspora'ya bilgi verilmi olmasnn Ermenistan kamuoyunda iyi karlanacak olmasndan ileri gelmektedir.
71 Asbarez, 3 Ekim 2009. " Armenians in Argentina Protest Turkey-Armenian Prorocols" 72 rnek olarak Ermeni Yardm Dernei (Armenian Relief Society)'nin bildirisi ( Yerkir, 30 Eyll 2009. ARS Opposes Armenian -Turkish protocols) ve Ermeni Devrimci Federasyonu'nun 30 Eyll 2009 tarihli bildirisi ( www.hairenik.com/weeekly,. " ARF Statement on Upcoming New York Meeting with President Sarkisian", 30 Eyll 2009 41
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

Yukarda adn verdiimiz drt ehirdeki bilgilendirme toplantlarna gelince, hangi rgtlerden ka kii arlaca daha nce tespit edildiinden her isteyenin toplantya gelmesi sz konusu olmamtr. Toplantlarda Sarkisyan bir konuma yapm ardndan rgt temsilcileri konumulardr. Dier bir deyimle bir mzakere yaplmamtr. Bakan Sarkisyan, ziyaretlerine 2 Ekim 2009 tarihinde Paris'te balamtr. lk nce bu ehrin en sekin bir yerinde bulunan Ermeni Soykrm Ant'na (besteci-papaz Gomitas'n heykeli) bir elenk koymutur. Burada toplanan 300 kadar Ermeni, Sarkisyan aleyhinde "hain" gibi sloganlar atarak treni sabote etmek istemi ve polisle atmtr. Sarkisyan daha sonra Diaspora rgtleri temsilcileriyle bir toplant yapmtr. 73 Bu arada Fransa'daki baz Ermeni asll ahsiyetler bakann bu giriimini desteklemilerdir. Bunlar arasnda mehur arkc ve ayn zamanda Ermenistan'n Bern Bykelisi Charles Aznavour, Fransa'da sinema dllerini veren "Academie des Cezars"n bakan Alain Terzian ile yukarda deindiimiz Fransa Ermeni rgtlerinin Egdm Konseyi Bakan Alex Govciyan da bulunmaktadr. 74 Bakan Sarkisyan ABD'ye ayak basmadan nce aleyhindeki faaliyetler balamtr. Bata Tanaklar olmak zere baz rgtler bilinen grlerini dile getiren bildiriler yaymlamlardr. Bu arada zellikle 27 Eyll'de Kaliforniya'da Los Angeles yaknndaki Glendale ehrinde yaplan ve 10.000 Ermeni'nin katld ileri srlen gsteri dikkat ekmitir. New York'ta ise, yine Bakan Sarkisyan'n geliinden nce 19 Eyll'de yaklak 800 kiinin katld bir gsteri yapldn yukarda belirtmitik. 9 Eyll'de Bakan Obama'ya bir mektup gnderen Ermeni rgtleri (AGBU, AAA ve Dou ve Bat yakas Bapiskoposlar) bakann ABD'ye gelmesinde iki gn nce, 1 Ekim'de, bir basn bildirisi yaymlayarak 75 daha nce Ermeni Hkmetlerinin Trkiye ile ilikileri normalletirmek ve snr amak iin altklarn ancak Trkiye'nin Karaba'dan ve Ermeni Soykrm'ndan vazgeilmesi gibi koullaryla karlatklarn, bu dikkate alndnda 31 Austos'ta aklanm bulunan protokollerde gemie gre bir deiiklik bulunduunu, Trkiye'nin imdi nkoulsuz normal iliki kurulmas taahhdnde bulunduu ifadeleriyle, protokoller savunulmaya allm ve bu durumda protokollere ve Ermenistan Bakan'nn iyi niyetlerine saldrmann Ermeni halknn karlarna hizmet etmedii bildirilmi ve bu kritik dnemde Ermenistan Bakan'nn desteklenmesi gerektii ifade edilmitir.
73"Une visite Presidentielle Contestee", Armenews, 3 Ekim 2009 74"Ils Font Confiance au President Armenien", Armenews, 5 Ekim 2009 75http://www.agbu.org/pressoffice/article.asp?ID=632. "Joint Stetement of Major Armenian-American Institutions welcoming the President of the Republic of Armenia "

42
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Bakan Sarkisyan 3 Ekim gn New York'ta ABD'nin Dou eyaletlerindeki Diaspora rgtleri temsilcileriyle bir araya gelmitir. Bu toplantda da (ve daha sonraki toplantlarda) yapt konumann metni aklanmamtr; ancak toplantya katlanlarn verdii bilgiye gre bakan protokollerin yararlar zerinde durmu ve ayrca Karaba sorununda taviz verilmeyeceini, soykrm konusunda gerilenmeyeceini sylemitir. Tarihiler Alt Komisyonu'nun ise soykrm konusunu deil soykrmn sonularn ve bu arada Trkiye'deki Ermeni eserlerinin akbetini ele alacan belirtmitir. 76 Bir Tanak gazetesi Sarkisyan'n kendisine sorulan sorular karsnda bocaladn belirtmitir. 77 Dier bir Tanak gazetesi 78 toplantda Bakan'dan protokollerin imza ve tasdik srecini durdurmasnn ve Ermeni milletinin inkr edilmez haklarn tehlikeye atmadan Trkiye ile diplomatik iliki kurmaya almasnn istendiini yazmtr. Grmenin yapld otelin nnde yzlerce kii ellerinde "Ermeniler Adalet stiyor", "Trkiye Soykrm Tan", "Protokollere Hayr!" yazl pankartlar tayarak ve "Protokollere Hayr, Yalanlara Hayr", "Ermeni Halkna hanet Etme", "Trkiye Sulu, Cezasn ekmeli" gibi sloganlar atarak gsteriler yapmtr. Gstericiler otele girmek isteyince polis tarafndan durdurulmutur. 79 Bakan Sarkisyan'n Los Angeles'ta bir otelde, ABD Bat Yakas Eyaletleri Ermeni rgtleriyle 5 Ekim'de dzenledii toplantnn da, esaslar itibariyle New York toplantsna benzedii grlmektedir. Toplantnn yapld otelin nnde binlerce kii gsteri yapmtr. Bir Tanak gazetesine gre gstericilerin says 12.000'dir; 80 buna karn Los Angeles polis makamlar bu sayy 3.000 olarak vermitir. 81 Bu toplantda da benzer pankartlar alm ve ayn sloganlar kullanlmtr. Fazladan olan olay, "Trk-Ermeni Protokollerini durdurun" flamasn tayan bir uan otelin etrafnda umas olmutur. Gstericiler otele girmeye almlar ancak gvenlik gleri kendilerini engellemitir. 82 Bakan Sarkisyan'n ABD'de Ermeni Diasporas temsilcileriyle yapt temaslardan ne sonu alndna gelince, ilk bakta bu temaslarn tamamen

76"Assesment of American Armenians after the New York meeting of Armenian President", Armenpress, 5 Ekim 2009 77"Armenians protest Sarkisyan visit in New York", Asbarez, 3 Ekim 2009 78"ARF Issue Statwement After Meeting with Sarkisyan in New York", The Armenian Weekly, 4 Ekim 2009 79"New York Armenians Welcome President Sargsyan with Protest", PanArmenian. Net, 5 Ekim 2009 80Asbarez, 5 Ekim 2009 81"LA Rally Brought Together 3000 Protesters", PanArmenian. Net, 5 Ekim 2009 82"Armenians Organize Action of Protests With Placards 'No to Protocols', ' Don't Betray Us'", Noyan Tapan, 5 Ekim 2009

43
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

olumsuz olduu gibi bir kan edinilmektedir. Bunun nedeni Tanaklarn dzenledii ve taknlklarn yapld byk gsteriler ve toplantlardaki tahrik edici sorulardr. Ancak bu grn aldatc olabilir ve Diaspora temsilcilerinin ou Bakan Sarkisyan'dan olumlu etkilenmi olabilir. ABD'deki Ermeni Kilisesi Dou Yakas Piskoposluundan Oscar Tatosian'n Diaspora'nn ounluunun henz sessizliini koruduu, birok kiinin bakann giriimini destekledii hakkndaki szleri bu adan anlamldr. 83 Bakan Sarkisyan ABD'den sonra Lbnan'a gemi ve burada, 6 Ekim'de, Diaspora rgtleri temsilcileriyle ve Kilikya Ba Patrii Aram I ile ve ayrca, bir nezaket ziyareti olarak Lbnan Cumhurbakan ile grmtr. Lbnan'da 100.000 civarnda Ermeni yaamaktadr. Bu kiilerin byk ounluu tehcire tabi tutulmu Ermenilerin ocuk ve torunlardr. Lbnan'n yaklak son krk ylda geirdii krizler nedeniyle bu lkedeki Ermenilerin saysnda nemli azalma olmutur. Ancak, Lbnan Devleti millet esasna gre deil din cemaatlere gre rgtlenmi olduundan Ermenilerin, says azalsa da, devlet iindeki ayrcalklar devam etmektedir. Bu erevede Ermenilerin Lbnan Meclisi'nde 6 milletvekili ve Bakanlar Kurulu'nda ise en az bir (halen iki) bakan bulunmaktadr. Bu lkedeki Ba Patriklie gelince, adnn Kilikya olmas, vaktiyle eski Sis (Trke ad Kozan) ehrindeki Ba Patrikliin 1916 ylnda kapatlm ve 1930 ylnda ise Beyrut yaknndaki Antelias'ta yeniden faaliyete gemi olmasndan ileri gelmektedir. Kilikya Ba Patriklii, Ermenistan'daki Ecmiyazin Ba Patriklii'nden bamszdr. Ancak Ecmiyazin'in manevi stnln tanmaktadr. Halen Ba Patrik olan Aram I Trkiye ve Trkler aleyhindeki sylemleriyle tannan Tanak Partisi'ne yakn bir kiidir. Lbnan'la ilgili olarak 1975-1986 yllarnda Trk diplomatlarn hedef alan Ermeni terristlerin byk bir ksmnn bu lkeden geldiini de hatrlatalm. Aram I, Bakan'n Lbnan ziyaretinden nce, 21 Eyll 2009 tarihinde kendisine bir mektup gndererek protokoller hakkndaki endielerini dile getirmi, Ermeni Diasporas'nn varlnn soykrmn dorudan sonucu olduunu bildirmi, soykrmn tannmasnn ve tazminat denmesinin Ermenilerin milli mcadelesinin bir paras olduunu ve soykrm konusunun mzakere srecine dhil edilemeyeceini belirtmi ve protokollerin Karaba Sorunu zerinde olumsuz sonular dourabileceinden bahsetmiti. 84
83"Assessments of American Armenians After the New York Meeting of Armenian President", Armenpress, 5 Ekim 2009 84"Aram I Appeals To Sarkisian On Protocols", Asbarez, 23 Eyll 2009

44
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Bakan Sarkisyan'n Beyrut ziyareti, daha nce Paris, New York ve Los Angeles'taki ziyaretlerine nazaran daha olayl gemitir. Protesto gsterileri havaalannda balam, Ermenilerin younlukla oturduklar Bur Hamut semtinde dkknlar kapatlm, grmelerin yapld otelin nnde toplanan binlerce (?) kii sloganlar atm pankartlar tam ve bu arada polisle atm, yaralananlar olmutur. 85 Pankartlardan birinde "Snrlar Aarsanz Bombalar Grrsnz" yazl olmas Beyrut Ermenilerinin ouna hkim olan iddet kltrn yanstmtr. 86 Bakan Sarkisyan Aram I'e yapt ziyarette, ad geen 23 Eyll tarihli mektubunda yer alan hususlar erevesinde konumu, ayrca Ermeni Hkmeti'nin Trkiye'ye ve dnyaya Ermeni Soykrm'nn bir gereklilik olduunu ve mzakere konusu yaplamayacan hatrlatmasn istemitir. Ba Patriklik'in basn bildirisine gre Bakan Sarkisyan kendisine Ermeni Soykrm'nn tannmas sorununun tm Ermenileri ilgilendirdiini, bu nedenle Diaspora'daki fkeyi anladn, bununla beraber protokollerdeki ekonomik-siyasi hkmlerin Ermenistan iin nemli olduunu sylemitir. 87 Bakan Sarkisyan 7 Ekim 2009 tarihinde Rusya'da Don Nehri zerindeki Rostov ehrinde Rusya, Ukrayna, Belarus ve Moldova'daki Ermeni kurulular temsilcileriyle grmtr. Bu lkelerdeki Ermenilerin byk bir ksm, ekonomik nedenlerle nispeten yakn zamanlarda g ettiklerinden, Ermenistan ile yakn ilikilerini srdrmektedir. Bu nedenle onlar iin "Diaspora" nitelendirmesi doru olmamaktadr. Byk bir ounluu Sarkisyan' kendi bakan olarak grmektedir. Oysa Fransa, Amerika, Lbnan ve dier birok lkelerdeki yllar nce g etmi Ermeniler iin Sarkisyan sadece Ermenistan'n bakandr, dier bir deyimle bir yabancdr. Bu olgu Rostov'da yaplan toplanty da etkilemitir. Bu toplantda, bata yukarda bahsettiimiz Ara Abrahamyan olmak zere protokollere kar baz eletiriler yaplmsa da, katlanlarn ou Bakan Sarkisyan' desteklemitir. 88 Bakan Sarkisyan Diaspora ile temaslarndan sonra Erivan'a dnnce Mili Gvenlik Konseyi'ne bu konuda bilgi vermitir. Bu toplantya konsey yesi olmayan Ba Patrik Karekin II, Koalisyon orta Mreffeh Ermenistan Partisi Bakan Gagik Tsarokyan Kamu (Halk) Konseyi Bakan Vazgen Manukyan ve Diaspora Bakan Bayan Hranu Hakopyan da katlmtr. Devlet Bakan'nn bu konuda yapt uzun konumada 89 birka nokta dikkati ekmektedir. Bunlardan
85"Thousands Protest Protocols in Beirut", Asbarez, 6 Ekim 2009. 86"Sarkissian Beyrouth: manifestation contre le rapprochement avec Ankara", Armenews, 7 Ekim 2009 87"Catholicosate of Cilicia", Press Release, 7 Ekim 2009 88"Ara Abrahamyan Slashed Protocols", News. Am. 10 Ekim 2009 89Noyan Tapan, 8 Ekim 2009. " Serzh Sargsyan: My Short Yet Eventful Trip About Diaspora Communities Gave Me very mportant Impulses"

45

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

birincisi Karaba konusunda tek yanl tavizler verilmeyeceinin vurgulanmasdr ki, bu, Karaba Sorunu'nun ksa sre iinde zmlenmeyecei kansn vermektedir. kinci nokta soykrmn tannmasnn ve knanmasnn kendileri iin bir grev olduu ve bu grevi sonuna kadar yapacaklarnn vurgulanmasdr. Bu husus protokoller imzalandktan sonra soykrm iddialar konusunda Trkiye ile anlamazln devam edeceinin iaretidir. Son olarak Sarkisyan mevcut snrlarn tannmas hakknda Ermenistan'da endieler olduunu, ancak ilikilerin normalletirilmesi iin toprak talebinde bulunmann iyi bir balang olmadn, 21. asr siyasi kltrnn baz gerekleri olduunu ve bunu dikkate almak mecburiyetinde bulunduklarn sylemitir. Gerekten de, deil 21. yzylda kinci Dnya Sava'ndan sonra toprak talebinde bulunmak uluslararas siyasi kltrn dnda bir hareket olarak addedilmeye balanmtr. Esasen, balca grevi bar korumak olan Birlemi Milletler Antlamas'nn ana ilkelerinden biri devletlerin toprak btnlne saygdr. Ayn ilke AGT'te de kuvvetli ifadelerle mevcuttur. Hal byle iken ve iki lke arasndaki snr, halen geerli de olan Kars Antlamas ile saptanm iken Ermenistan'da ve Diaspora'da kamuoyunun nemli bir ksm, tarih haklar veya adalet gibi uluslararas hukukta bulunmayan baz kavramlar ileri srerek, Trkiye'den toprak istemeyi srdrmlerdir. Ermenistan Devlet Bakan 21. asr siyasi kltrnde toprak talep etmenin bulunmadn ifade etmek suretiyle bu taleplerin bir anlam olmadn anlatmaya almtr.

5- TRKYE'DE GELMELER Trkiye'deki gelimeleri Dileri Bakan Ahmet Davutolu'nun protokollerin imzalanmasndan nce siyasi parti liderleriyle yapt istiareler ile protokollerin imzalanmasndan sonra TBMM'de yaplan bilgilendirme toplants olarak balca iki balk halinde ele alacaz.

1. Dileri Bakan Ahmet Davutolu'nun stiareleri Dileri Bakan Ahmet Davutolu da Trkiye'de Protokollerle ilgili bir istiare sreci balatm ve bu srecin, Eyll ay sonuna kadar tamamlanaca aklanmtr. Davutolu bu erevede nce TBMM Bakan Mehmet Ali ahin ile grmtr. 90 Davutolu parlamentodaki muhalefet parti liderleri ile parlamento dnda kalan, ancak % 1'in zerinde oy olan parti liderlerinden randevu istemitir. Bu erevede
90 "Trkiye-Ermenistan stiare Sreci Balyor", Cnnturk.com, 10 Eyll 2009

46

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

yaplan grmelerin hepsine temas etmeye yerimiz msait deildir. Bazlarn ksa olarak anlatacaz; protokoller imzalandktan sonra TBMM'de 21 Ekim'de yaplan grmeler hakknda ise ayrntl bilgi vereceiz. MHP Genel Bakan Devlet Baheli Davutolu'na randevu vermemitir. Bu konuda yaplan aklamada Devlet Baheli'nin, grlerini esasen ortaya koyduu, hkmetin grlerini ise millet ile paylamas ve TBMM'de ortaya koymas gerektii belirtilmitir. 91 Devlet Baheli 3 Eyll 2009'da yazl bir aklama yaparak Ermenistan'la olan ilikiler konusundaki grlerini aklamtr. 92 Buna gre protokollerde hukuki ve siyasi sakatlklar bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, mevcut snrlara ilikin olup bu snrlar tanyan Kars Antlamas'na protokollerde atfta bulunulmamtr. Trkiye'nin toprak btnln sorgulayan ve dmanca tutumunu inatla srdren Ermenistan'la diplomatik iliki kurulmas ikinci bir sakatlk olarak grlmektedir. Protokollerde soykrm yalan hakknda srdrlen kampanyann terk edileceine temas edilmemesi, ayrca ilikilerin tarih boyutunu ele alacak alt komisyonda soykrm konularnn tartlmasnn kabul edilmeyeceini bizzat Sarkisyan'n sylemi olmas da protokollerin dier bir sakatln oluturmaktadr. Nihayet Azerbaycan topraklarnn bete biri Ermenistan tarafndan igal edilmi ve bir milyon Azeri mlteci konumuna dmken protokollerde bu konuya deinilmemi olmas da eletirilmitir. Sonu olarak Ermenistan ile balatlan srecin, sz konusu sakatlklar nedeniyle Trkiye'nin milli karlarna aykr olduu, hukuki ve siyasi meruiyetten yoksun bulunduu bildirilmitir. Ana Muhalefet Partisi CHP'nin Bakan Deniz Baykal, Davutolu ile grtkten sonra partisinin protokoller konusundaki ekincelerini dile getirerek Ermenistan ile balca drt sorun olduunu, bunlarn Ermenistan'n Kars Antlamas'n kabul etmemesi, Azerbaycan topraklarn igal etmesi, soykrm iddialaryla Trkiye'ye kar husumet politikas izlemesi ve Trkiye-Ermenistan snrnn kapal olmas olduunu, bunlardan sadece birinin, snrn almasnn, tarih verilerek zmlendiini, dierleri zerinde belirsizliin devam ettiini sylemitir. 93 Yeni kurulan Demokrat Parti Bakan Hsamettin Cindoruk ise protokollere Azerbaycan'n sorunlar asndan yaklam, Ermenistan ile olan ilikilerin l ilikiler olduunu, mutlaka bunlarn iinde taraf olarak Azerbaycan'n bulunmas gerektiini, ancak Azerbaycan konusunda tam olarak duyarl olunmadn, dier yandan Ermenistan'n Bamszlk Bildirgesi'ndeki Trkiye'ye ynelik toprak taleplerinin askda olduunu ifade etmi, Trkiye ile Ermenistan arasndaki
91"Baheli'nin Tm Kaplar Kapal", hlassondakika.com, 11 Eyll 2009 92http://www.mhp.org.tr/haber.php?id=2663 93"Deniz Baykal: Ermenistan'la Drt Sorun zmlenmeli", Sabah, 16 Eyll 2009

47
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

normalleme sreci almalarna sayg duyduklarn, ama tamamna katlmadklarn sylemitir. 94 Byk Birlik Partisi Bakan Yaln Topu ise protokollerin Ermeni Soykrm'n tanyan svire'de imzalanacak olmasn eletirmi, Hocal katliamnn mutlaka protokolde zikredilmesi gerektiini sylemi, ardndan "bu sorunlarn mutlaka Azeri kardelerimizle de paralel bir ekilde" gtrlmesi gerektiini ifadeyle, Babakan'n "Ermenistan Karaba'da igal ettii topraklardan vazgemezse biz snrlar amayz" szne gvenmek istediklerini, dier yandan Ermenistan'n soykrm iddialarndan vazgetiini ve Kars Antlamas'n tandn deklare etmesi gerektiini belirtmitir. Protokoller meclise geldiinde milletvekillerinin kanaatlerini, 1 Mart tezkeresinde olduu gibi, yerine getireceklerini (yani protokolleri reddedeceklerini) vurgulamtr. 95 Saadet Partisi Bakan Numan Kurtulmu ise Davutolu ile grtkten sonra "Trkiye, Ermenistan meselesinde doru adm atamazsa Azerbaycan'la ilikilerinde sknt ortaya kar. Trkiye'nin Kafkaslarda oluturmaya alt yeni stratejiler ker. Trkiye gvenilmez lke konumuna der. Karaba ve igal edilmi topraklardan Ermeniler ekilmedike Trkiye'nin Ermenistan snr kapsn amas asla doru deildir" demitir. 96 DSP Genel Bakan Masum Trker ise Davutolu'nun ziyaretinden sonraki aklamasnda Ermeni yetkililerin, protokol imzalanp snr alsa da Kars Anlamas'n tanmama ynnde bir dnceye sahip olmalarnn ilk ekincelerini oluturduunu vurgulam ve Ermenistan'dan gelen haberlerde soykrm iddiasnn Ortak Tarih Komisyonu'nda yer almayacan gsterdiini belirttikten sonra en nemli ekincelerinin Azerilerin protokoller konusundaki dncelerinin dikkate alnmam olmas olduunu ifade etmitir. 97 Bu arada Babakan Erdoan'n protokollerle ilgili tutumuna deinmekte de yarar vardr. Babakan, her uygun frsatta Trkiye'nin snrlarn amasn, Azerbaycan topraklarnn igalinin sona ermesine bal olduunu srarla sylemitir.

2. Trkiye Byk Millet Meclisi'ne Bilgi Verilmesi Trkiye'de siyasi partilerin protokoller hakkndaki tutumu ayrntl bir ekilde Dileri Bakan Ahmet Davutolu'nun 10 Ekim 2009 tarihinde protokollerin

94"Demokrat Parti'den Ermeni Almna Yarm Destek", Zaman, 16 Eyll 2009 95"BP: Ermenistan Protokol de, nallah, 1 Mart Tezkeresi gibi Mecliste reddedilir", ANKA, 17 Eyll 2009. 96"Ermeni gali Bitmeden TBMM Onay Olmayacak", Milliyet, 16 Eyll 2009 97Ayn kaynak

48
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

imzalanmasndan sonra, 21 Ekim'de TBMM'ye bilgi vermesinden ve mecliste grubu bulunan partilerin ve ayrca baz milletvekillerinin kiileri adna grlerini bildirmesinden sonra belli olmutur. unu belirtmemiz gerekir ki, bu grmeler protokollerin tasdik edilmesi grmeleri deildir. Dileri Bakan, ileri bir tarihte yaplacak tasdik grmelerinden nce TBMM'ye bilgi vermek istemi, siyasi parti temsilcileri ve ayrca baz milletvekilleri bu frsattan yararlanarak grlerini dile getirmilerdir. Bu grler, protokollerin tasdiki iin ileride yaplacak grmelerde belirtilecek tutumlarn temelini oluturduundan zellikle nem arz etmektedir. Bu nedenle mecliste protokoller hakknda belirtilen grlerin ana noktalarnn okuyucularmz tarafndan ksaca renilmesinde yarar olduu dncesiyle Dileri Bakan Davutolu'nun ve mecliste grubu bululan partiler (MHP, DTP, CHP ve AKP) adna yaplan konumalarn nemli grdmz blmleri de aada zetlenmitir. Konuyu takdim iin ilk sz alan Dileri Bakan Davutolu Trkiye'nin d politikasnn temel esaslar ve hayata geirmeye alt ana ilkeleri hakknda aklamalarda bulunduktan ve Kafkaslardaki, her an bir gvenlik problemi ortaya karabilecek donmu krizlerin mevcut olduunu belirttikten sonra, bu durumun hibir lkenin lehine olmadn belirterek bu sorunlarn teker teker tasfiye edilmesi gerei zerinde durmutur. Davutolu, protokollerle ilgili aklamalarnda Trkiye ile Ermenistan'n birbirlerinin snrlarn tanyacaklarn ve karlkl olarak toprak btnl ilkesine sayg gstereceklerini teyit ettiklerini, hibir phe brakmakszn, hibir ekince olmakszn mevcut snrn her iki lkece tanndn, ayrca protokollerde toprak btnl ve snrlarn dokunulmazl ilkelerine sayg taahhdnn yer aldn, Ermenistan'la Trkiye arasnda snr anlamazl olduu, Ermenistan'n toprak talebinde bulunduu gibi iddialarn hukuken herhangi bir geerlilii olmadnn Ermenistan tarafndan da teyit edildiini, bu teyidin Birinci Protokol'de "uluslararas hukukun ilgili anlamalarna" atfta bulunularak yapldn, Trkiye ile Ermenistan arasndaki snr tanmlayan iki anlama olduunu, birisinin Moskova Antlamas (16 Mart 1921), ikincisinin Kars Antlamas (13 Ekim 1921) olduunu, dier yandan her iki antlamann da Sevr Anlamas'nn geersizliini kayt altna aldn sylemitir. Davutolu, Kars ve Moskova Antlamalarnn halen geerli olmasn Ermenistan Cumhuriyeti'nin Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii'nin ardl olmasna, bunun da Viyana Anlamalar Hukuku Szlemesi ve yine Viyana Devletlerin Antlamalara Ardl Olmas Szlemesi'nde kayt altna alnm olmasna balam ve Viyana Anlamalar Hukuku Szlemesi'nin "artlarn Esasl ekilde Deimesi

49

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

(ahde vefa)" balkl 62'nci maddesinin 2/A paragrafna gre bir anlamann devletler arasnda snr tesis etmesi hlinde, artlarda meydana gelen esasl deiiklik gereke gsterilerek, bu anlamann sona erdirilmesinin veya ondan ekilinmesinin mmkn olmadn ifade ettiini, yani bir anlama iki lke arasnda snr tesis etmise bu anlamann geersiz addedilmesinin mmkn olmadn belirtmitir. Ermenistan'n Sovyetler Birlii'nin ardl olup olmadna gelince Dileri Bakan Sovyetlerin dalmasndan oluan ve aralarnda Ermenistan'n da bulunduu birok yeni devletin 21 Aralk 1991'de Almat'da toplanarak Sovyetler Birlii'nin yapt anlamalarn kendilerini de baladn kabul ettiklerini ifade etmi, Kars ve Moskova Anlamalar ile bu anlamann getirdii Nahivan'n garantrl de dhil olmak zere, bu protokollerin Trkiye'nin snrlarn mutlak bir ekilde tahkim ettiini sylemitir. kinci Protokol'de iki halk arasnda karlkl gvenin tesis edilmesi amacyla mevcut sorunlarn tanmlanmasna ve tavsiyelerde bulunulmasna ynelik almalar yapacak bir tarihsel aratrma alt komisyonu kurulmasnn ngrldn iaret eden Dileri Bakan, bu komisyonunun yapaca almalarda tarihsel kaynak ve arivleri tarafsz ve bilimsel bir incelemeye tabi tutmasnn kayt altna alndn, bylelikle Ermenistan'n "tarafsz bilimsel inceleme"yi kabullendiini, dier bir deyimle bu konunun sadece tek tarafl hafzalarla zmlenmeyeceini kabul etmi olduunu, Trkiye'nin hibir milleti karmza almadan adil bir hafza oluturmaya altn belirtmitir. Davutolu, Trkiye-Ermenistan normalleme sreciyle ilgili mzakereler srerken Azerbaycan-Ermenistan ihtilafnn zm ve igal altndaki Azerbaycan topraklarnda igalin son bulmasn amalayan mzakerelerin hz kazandn, son be ay iinde Azerbaycan ve Ermenistan cumhurbakanlarnn be kere bulutuklarn, bu byk ivmenin Trkiye ile Ermenistan arasndaki normallemenin ortaya kard momentumun bir sonucu olduunu belirtmitir. Trkiye iin Azerbaycan'n toprak btnlnn, Trkiye'nin toprak btnl kadar aziz olduunu belirten Davutolu, Karaba Sorunu'nun zm iin Trkiye'nin on yedi yldan beri gsterdii abalar hi aksatmadan srdreceini, blgede normallemenin ancak kapsaml olduu zaman gerekleebileceini, iki lkenin tek bana ilikilerini normalletirmesinin kapsaml bir normalleme olmakszn gerekleemeyeceini sylemitir. Dileri Bakan, szlerine "Biz unu ok zgven iinde sylyoruz ki, bu yolla hem Trkiye-Ermenistan ilikileri yeniden tanzim edilecek, hem Trk ve Ermeni milletleri tekrar birbirlerini anlayacak bir ortak adil hafzada bulaacak hem de aziz 50

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

bildiimiz Azerbaycan'n toprak btnln temin edecek bir barn n alacak. Bunlarn hepsini bir arada gerekletirmeyi hedefliyoruz. Bu perspektifte bu protokolleri yce meclisimize sevk ettik. Ne zaman, nasl onaylanaca ise sadece ve sadece yce meclisimizin takdiridir" diyerek bitirmitir. Milliyeti Hareket Partisi Grubu adna konuan Oktay Vural protokollerin mzakere sreci hakknda Trkiye Byk Millet Meclisi ve Trk kamuoyu dlanrken, AKP'nin alm e bakan olan David Phillips'in protokoller hakknda ABD Temsilciler Meclisi'nde 14 Mays 2009 tarihinde bilgi verdiini, protokollerle kurulacak komiteleri dahi anlattn, bundan 161 gn sonra, TBMM'nin haberdar edildiini, aslnda protokollerin 2 Nisan 2009 tarihinde paraflanm olduunu, Trkiye-Ermenistan arasnda snrn alacann ABD Bakan'nn TBMM'de 6 Nisan 2009 tarihinde yapt konumadan renildiini, protokollerin imza ve onay ilemleri iin ngrlen i siyasi istiare srecinin de diplomaside rnei olmayan bir garabet olduunu, bu sre iinde ortaya konan eletirilerden sonra, protokollerde deiiklik yaplmadn, aslnda i istiare srecinin bir hazmettirme sreci olduunu ve "Bu sre iinde paraf oldu olmad, paraf var ama imza yok, istiare yapacaz" taktikleriyle muhtevann kamuoyundan arldn sylemitir. Bu protokollerin milletin menfaatleriyle, talepleriyle ve TBMM''nin kararlaryla hi badamadn ileri sren Oktay Vural, hangi menfaatler salandn sorarak, Ermenistan'n Trkiye'nin topraklarnn bir ksmn "Bat Ermenistan" olarak gsterdiini ve Ermenistan'n devlet armasndaki amblemin Ar Da olduunu belirterek neyin deitirilmi olduunu sormu, ayrca Ermenistan'n soykrm d politikasnn esas hline getirdiini, Azerbaycan topraklarn igal ettiini, Hocal'da katliam yaptn, 1 milyon insan evsiz, yurtsuz, asz braktn, bu zulm yaatanlarla zm orta olunduunda zulme ortak olunduunu, topra igal edilmi, insanlar koparlm mazlumlarn yannda deil de, neden karsnda olunduu gibi ifadelerle hkmeti ar bir dille eletirmitir. Vural, Tarihsel Boyut Alt Komisyonu konusunda, bunun maalesef tarih komisyonu olmadn, TBMM'nin 2005 ylnda ald bir kararda, iki lkenin kendi tarihilerinden oluacak bir ortak tarih komisyonu nerirken, bugn bu protokolde svireli birtakm uluslararas kimselerin devreye sokulduu bir komisyonun ortaya ktn sylemitir. Oktay Vural, szlerini "paraf edilen protokoller imzalanarak, onay iin Trkiye Byk Millet Meclisi'nin nne getirildiinde, Milliyeti Hareket Partisi btn gcyle kar kacak, babakan ve arkadalarnn tarih ve millet nndeki vebal ve sorumluluklarn btn aklyla ortaya koyacaktr" diyerek bitirmitir. 51
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

Demokratik Toplum Partisi Grubu adna konuan Diyarbakr Milletvekili Selahattin Demirta, sorunun, Ermenistan Devleti'nin bamszlk kazanmasndan sonra ortaya kan bir sorun olmadn, yz yllk gemii olduunu belirttikten sonra Osmanl mparatorluu'nun son dnemlerinde, 1915-1916 yllarnda, dnemin ttihatlarnn Anadolu'yu Trkletirme, Mslmanlatrma hedefiyle gayrimslimleri ve aznlklar tasfiye etme politikasn sistematik bir ekilde uyguladn, baz kesimlerin tehditle, baz kesimlerin korkutularak, bazlarnn mbadele yoluyla, bazlarn tehcirle, bazlarnn da katliamla ortadan kaldrlmaya alldn, tarihsel konjonktrde devletlerin kendi i ve d gvenliini salama adna tedbirler almasnn makul karlanabileceini ancak hibir gvenlik kaygsnn katliamlara veya zorla tehcire hakllk kazandrmayacan, yaanan toplumsal faciann boyutlarnn ne olduunun bilinli bir tarih arptmasyla mulk ve tartmal hle getirildiini, o dnemde yaanan trajediden kurtulmann bir yolu olarak inkr ve gerei saklama yolunun tercih edildiini, o dnem Ermeni gruplarnn Mslman halka ynelik saldrlarnn gereinden fazla abartldn ama o dnem Ermeni halkna yaatlanlar hi gereklememi gibi tarih kitaplarna geirildiini, bylelikle, nesiller boyunca devlet eliyle Ermeni dmanl yaratldn sylemitir. "Ermeni dl" ve "Ermeni ua" kavramlarnn bu lkede kfr olarak, hakaret olarak kullanldn ileri sren Demirta, Demokratik Toplum Partisi'nin Ermeni meselesinin bamsz tarihilerden oluan bir komisyon tarafndan ortaya konulacak tarih gerekler nda ele alnmasn ve ortaya karlacak olan trajediler konusunda iki toplumun da zntlerini ve zrlerini ifade edecekleri bir uzla zemini zerinde ancak zm bulunabilecei inancnda olduunu, aksi takdirde tehcir srasnda istenmeyen kt koullardan tr lmler olduu, bunun tesinde herhangi bir ey yaanmam gibi davranarak, ite de dta da gerek, samimi bir barl politika oluturulamayacan sylemi ve ayrca, tarih kitaplarndaki ayrmc dilden, ayrmc uygulamalardan vazgemek zorunda olunduunu, bunlarn ayklanmas gerektiini, Trkiye toplumu eer Krt'yle, Trk'yle, Ermeni'siyle, Laz'yla erkez'iyle, Rum'uyla bir arada, kardee yaayacaksa ortak dilin, ortak bar dilinin, tarih kitaplarn dzelterek balamas gerektiini sylemitir. Selahattin Demirta sonu olarak, Ermeni ilikileri de dhil Trkiye'nin i ve d sorunlarnn tamamnn diyalog, mzakere ve istiare ile barl zme kavuturulmasn Demokratik Toplum Partisi olarak desteklediklerini, imzalanan protokollerin yrrle girmesiyle birlikte Trkiye-Ermenistan ilikilerinin de giderek normalleeceini umut ettiklerini, zellikle snr kapsnn almasyla birlikte stanbul'dan Kars'a, dr'a kadar ekonomik canlanmann da olacan, o blgelerde artan isizlikle birlikte blge halknn da ticaret hacminin ve kendi i kapasitelerinin artabileceini dndklerini ifade etmitir.

52

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Cumhuriyet Halk Partisi Grubu adna konuan stanbul Milletvekili kr Elekda Hkmet tarafndan izlenen politikalarn Azerbaycan'la derin bir krize yol atn, krizin temelinde iki olgunun bulunduunu, birincisinin, Azeri tarafnda Trkiye'ye kar hissedilen gvensizlik duygusu, ikincisinin ise Azerbaycan Bayra'na yaplan muamele olduunu, Babakan Erdoan'n 14 Mays'ta Azerbaycan Mill Meclisi'nde yapt konumada "Ermenistan igal ettii tm topraklardan kmadan ve Karaba Sorunu zlmeden Trkiye'nin snrlarn amayaca" teminatna ramen Bak'nn Ankara'ya gvenmediini, zira verilen teminata ramen 22 Nisan 2009 tarihli aklamayla Trkiye ile Ermenistan'n mzakereler sonucunda ikili ilikilerinin her iki taraf da tatmin edecek ekilde normalizasyonu iin kapsaml bir ereve ve yol haritas zerinde mutabk kaldklarnn belirtilmesinin Azerbaycan'da bir ok etkisi yarattn, zira yol haritasnda Karaba ve igal altndaki Azeri topraklar sorununun bulunmadn, Azerbaycan ynetiminin bu durumdan Trkiye tarafndan aldatld sonucunu kardn sylemi, protokollerin Zrih'te imzalanmasyla birlikte Azerbaycan'daki aldatlmlk hissinin yeniden canlandn, protokollerin Trkiye Byk Millet Meclisi'ne onay iin ancak Karaba sorununun zmnden sonra getirilecei yolunda verilen teminata ramen, tutum deitirilerek Meclise sevk edilmesinin, Azeri tarafndaki kuku ve endieleri artrarak krizi trmandrdn, ikinci olarak Bursa'da oynanan Trkiye-Ermenistan mill manda Azerbaycan bayraklarnn stada alnmamasnn da Azerbaycanl kardelerimizi derinden rencide ettiini, yasak kararnn, Ermenistan'n FFA'ya mracaat sonunda alnd iddiasnn mazeret olmadn, dier yandan Bursa'da yaplan uygulama ne kadar yanlsa Bak'nn kurtuluu uruna ehit olan Trk askerlerinin kabirleri zerinde dalgalanan Trk bayraklarnn da ehitlikten kaldrmasnn o denli yanl olduunu, bu hatalar sonucunda son derece karamsar bir havann ortaya ktn ve rahmetli Haydar Aliyev'in "bir millet iki devlet" tanmlamasnn tehlikeye girdiini ifade etmitir. Ermenistan'la imzalanan protokollerin ulusal karlarmz asndan ok ciddi sakncalar tadn ileri sren Elekda, Kars Anlamas'nn metinde zikredilmemesinin Trkiye'ye ciddi hukuki zemin kaybettirdiini, nk bamszln kazanmasndan sonra Ermenistan Devleti'nin yapt ilk eyin Kars Anlamas'n tanmadn aklamak olduunu, nitekim Ermenistan Parlamentosu tarafndan kabul edilen Bamszlk Bildirgesi'nde Dou Anadolu'nun "Bat Ermenistan" olarak adlandrlmas suretiyle Trkiye'nin toprak btnlnn tannmadn, stelik anlan bildiriye Ermenistan Anayasas'nn dibacesinde atfta bulunulduunu, ayrca Ar Da'nn Ermenistan'n resm devlet armas olduunu, bunlarn Ermenistan'n Trkiye'ye ynelik emellerinin derin ve silinmez niteliini kantladn, Kars Anlamas'nn geerliliinin protokollerde belirtilmemi olmasnn Trkiye'nin Nahivan zerindeki hak ve sorumluluundan feragat ettii gibi bir sonu da dourduunu belirtmitir

53

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

Elekda, Ermenistan'la ilikilerimizi zehirleyen esas noktann Ermenistan tarafnn soykrm saplants olduunu, iki taraf acl tarihlerine ortak bir perspektiften bakamadklar takdirde bu kan davasnn nesilden nesile intikal edip srp gideceini, bu nedenle bir tarih komisyonu kurmann ve bunu iletmenin son derece nemli olduunu, ancak protokollerde kurulacak olan Alt Komisyon'un grev tanmnn son derece mulak brakldn, Alt Komisyon'un esas grevinin 1915 olaylarn gn na karmak olduunun belirtilmediini, Ermeni yetkililerin daha imdiden, tarih komisyonunda Ermeni Soykrm'nn kesinlikle grlemeyeceini belirtmeye baladklarn sylemitir. Son olarak, Amerikan Kongresi'nde konuan Atlantik Konseyi yetkilisi David Phlilips'in "svire'de, svire arabuluculuunda Trkiye ile Ermenistan arasnda yrtlen mzakereler gerekte Amerika'nn denetiminde ve katksyla yaplmtr" szlerine deinen Elekda, ulusal karlarnz bir baka lkenin (ABD'nin) klavuzluuna teslim edilmesinin sonucunun byle olacan belirterek szlerine son vermitir. Adalet ve Kalknma Partisi Grubu adna konuan mer elik, daha nce sz alanlara cevap niteliinde bir konuma yaparak, Trkiye'nin Ermenistan'la snrlarn garanti altna alan anlamalarn skntya girdii eklinde ifadeler olduunu, Trkiye'nin gerek hukuki gerek siyasi kazanmlar bakmndan bu protokoller vastasyla bir milim bile geri adm atlmadn, tam tersine, Trkiye, Kafkasya'da barn tesis edilmesi bakmndan stratejik ve psikolojik olarak stnlk elde ettiini belirttikten sonra, Kars ve Moskova Antlamalarnn neden zikredilmedii zerinde durulduunu, Birinci Protokol'de Trkiye-Ermenistan snrnn uluslararas hukukun tarif ettii anlamalar erevesinde geerliliinin teyit edildiini, Trkiye-Ermenistan snryla ilgili olarak uluslararas antlamalarn Moskova ve Kars Antlamalar olduunu sylemitir. Protokolde bir belirsizlik olduu ve Sevr Anlamas'na kap ald eklinde baz speklasyonlar bulunduuna deinen mer elik, bunlarn geerlii olmadn; zira Sevr Anlamas'nn Trkiye Hkmeti tarafndan tannmadn, snr oluturan bir anlama olmadn, (Trkiye-Ermenistan snrnn olumasnn ABD Bakan Wilson'a brakldn) bunlarn 1921 Kars Anlamas ile birlikte yrrlkten kalktn belirtmi ve Sovyetler Birlii daldktan sonra, Ermenistan da dahil, Sovyetlerin ardl baz devletlerin Alma Ata'da bir deklarasyon yaymlayarak Sovyetler tarafndan imzalanan btn anlamalar tandklarn, dolaysyla Protokollerde Moskova ve Kars Anlamalarn herhangi bir ekilde skntya sokan bir eyin bulunmadn sylemitir. Grmelerin sonunda Dileri Bakan Ahmet Davutolu sz alarak, yaplan baz eletirileri yantlamtr.

54

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

Davutolu, Ermenistan ile grmelerin ABD'nin denetiminde olduu anlamna gelen baz eletirilere cevaben, "Meclisin 23 Nisan 1920'de kurulmasndan bu yana btn Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri Ankara'da karar almlardr, millet adna karar almlardr, millet adna bu kararlar uygulamaya koymulardr. Hibir yerden talimat almamlardr" demitir. kinci olarak Azerbaycan bayra konusuna deinen Davutolu bu konuda da "Oradaki ehitlerimiz, ehitlerimizin glgesinde uyuduu bayraklarmz ve ehitlerimiz iin Fatiha okunan ehitlik camimiz karde Azerbaycan halknn izzetine ve onuruna emanettir. Azerbaycan Bayra da bizim izzetimiz, bizim onurumuzdur" szleriyle bu konuya deinmitir. Davutolu son olarak ulamak istedikleri ana hedefin "Kafkaslarda kalc bir istikrar, refah kurmak, Azerbaycan'n igal altndaki topraklarn da kurtaracak bir srece daha da hzla ivme katmak ve Trkiye'nin btn evresinde Trkiye'nin lokomotif olduu kurucu bir dzeni ihya etmek, ina etmek" olduunu bildirmitir. Yukarda deindiimiz konumalar ve ayrca TBMM'de kendi adlarna konuan baz milletvekillerinin konumalarn bir arada mtalaa edersek, protokol hakkndaki grlerin olumsuz olduu grlmektedir. Bu grler, balca u noktalarda toplanmaktadr. Protokollerin TBMM'ye getirilmeden Amerikan Senatosu'na ierikleri hakknda bilgi verilmi olmas Protokollerin Ermenistan'n Trkiye'ye (ve Azerbaycan'a) kar tutumunda bir deiiklik yapmam olmas (Bamszlk Bildirgesindeki "Bat Ermenistan" deyiminde ve Ermenistan'n devlet armasnda Ar Da'nn bulunmasnda bir deiiklik olmamas, Azerbaycan topraklarnn igalinin ve Azeri mltecilerin durumunun srmesi)

- Bu protokollerin "soykrm" kabul eden svire'de hazrlanm olmas Protokollerin Trkiye ile Azerbaycan arasnda derin bir krize neden olmu olmas Protokollerde Kars Antlamas'nn zikredilmemesinin Trkiye'ye hukuki zemin kaybettirmesi, Trkiye'nin Nahcivan zerindeki hak ve sorumluluundan feragat ettii gibi bir sonu dourmas Tarih Boyut Alt Komisyonu'nun grev tanmnn son derece mulk brakldn, Alt Komisyon'un esas grevinin 1915 olaylarn gn na karmak olduunun belirtilmedii, Tarih Komisyonu'na iki lke tarihileri dnda da katlacaklar olmas

55
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

Bu tr olumsuz grlerin nmzdeki dnemde de devam edecei, ancak TBMM'deki oy oranlar dikkate alndnda protokollerin fazla bir glkle karlamadan Meclis tarafndan onaylanaca grlmektedir. Protokoller konusunda asl sorun ne zaman onaylanacaklardr. Bu onay iin, en azndan, Karaba sorununda ciddi, sorunun esasn ilgilendiren olumlu bir gelime olmasnn beklenecei anlalmaktadr. Azerbaycan ve Ermenistan Devlet ve Dileri Bakanlar son zamanlarda ok sk grmekteyseler de sorunun zm hakknda henz mit veren bir aamaya gelmedikleri kans mevcuttur.

6- PROTOKOLLERN MZALANMASI Protokoller 10 Ekim 2009 tarihinde svire'nin Zrih ehrinde imzaland. Yaplan trende ABD Dileri Bakan Hillary Clinton, Rusya Dileri Bakan Sergey Lavrov, Fransa Dileri Bakan Bernard Kouchner, ev sahibi ve arabulucu devlet olan svire adna Dileri Bakan Micheline Calmy-Rey, AB Bakanlar Komitesi Bakan sfatyla Slovenya Dileri Bakan Samuel Zbogar ve AB D Politika-Gvenlik Yksek Komiseri Javier Solana; imza masasnn hemen arkasnda ayakta durdular. Bu byk devlet ve rgt temsilcilerinin, ok ykl gndemlerinden vakit bularak ve bazlar iin binlerce kilometre kat ederek bir imza trenine katlmalar olaan deildir. Byle yapmalar, Trkiye-Ermenistan uzlamasna byk nem verildiinin bir gstergesidir. Zira, olay yaklak bir asrdan beri iki lke ve halk arasnda sren husumetin sona ermekte olduunu gstermenin tesinde ayn zamanda Gney Kafkaslarda gvenlik ve ibirlii dneminin almasna iaret etmesi bakmndan da olaanstdr. Tren iin tm hazrlklar yaplm, davetliler yerini alm televizyonlar canl yayna balam olduu halde imza belirlenen saatte yaplamamtr. Bu garip durum hakknda resm bir bilgi de verilmemi, epey bir sre sonra Ermenistan Dileri Bakan Edvard Nalbatyan'n Davutolu'nun yapaca konumada yer alan baz ifadeleri beenmedii iin protokolleri imzaya yanamad yolunda basndan baz haberler alnmtr. Bu haberlere gre Hillary Clinton taraflar arasnda bir uzlama salanmas iin bizzat almtr. Dier yandan Rusya Dileri Bakan Lavrov da Nalbantyan'a protokolleri imzalamas tavsiyesinde bulunmutur. Sonunda Trkiye ve Ermenistan Dileri Bakanlarnn konuma yapmamalar hususunda mutabakata varlm ve yaklak 3,5 saatlik bir gecikmeyle protokoller imzalanmtr. Nalbantyan'n imza srasndaki ask yz tm dnya gazete ve televizyonlarnda sergilenmitir.Basna gre Nalbantyan, Davutolu'nun konumasndaki dolayl olarak Karaba'a atf yapan ksmlarna itiraz etmitir. 98 Ancak Davutolu'nun bir kaynak tarafndan
98 "te Ermenilerin Kabul Etmedii Davutolu'nun Konumas", Zaman, 12 Ekim 2009

56
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

yaymlanan 99 ngilizce konuma metninin incelenmesinden, kimseyi rahatsz edecek bir ifade grlmemekte hatta Karaba kelimesi dahi bulunmamaktadr. Kanmzca Nalbantyan, Davutolu'nun konuma metninden duyduu rahatszlktan deil, protokolleri imzalamasnn kendisi iin yaratabilecei baz olumsuz gelimelerden endie duyarak, protokolleri istemeye istemeye imzalad kansn vermek zere, bu olay karmtr. Bunda Tanaklarn batan beri Nalbantyan aleyhinde bir kampanya yrtmelerinin ve srarla istifa etmesini istemelerinin rol byktr. Protokollerin imzalanmasndan iki gn sonra Bursa'da yaplan Ermenistan-Trkiye milli mana Bakan Sarkisyan da gelmitir. Bu ziyaret, protokollerin imzalanm olmasnn yaratt olumlu havay pekitirmitir. Azerbaycan, kendisine Cumhurbakan Gl ve Babakan Erdoan'dan balamak zere her dzeyde verilen taahhtlere ramen protokollerin imzalanmasndan honut olmam ve iki lke arasnda, aa vurulmayan ancak varl hissedilen bir gerginlik yaanmtr. Bursa'daki milli mata FIFA kurallar gereince Azerbaycan bayraklarna izin verilmemesi, stada getirilen bayraklarn toplanmas, sonra bunlardan bir ksmnn baz yerlere atldnn saptanmas, duygusall zaten doruk noktasna km olan Azerbaycan kamuoyunda istismar edilmi, bunun sonucu olarak Bak'deki Trk ehitliindeki Trk bayraklar indirilmi, bu da Trkiye'de gayet olumsuz tepkiler yaratm, Dileri Bakan Davutolu'nun Bak'y ziyaret etmesinden sonra ehitlie yeniden Trk bayra ekildiyse de, tam o srada Azeri doal gaz fiyatnn artrlmas iin yaplan tartmalarn da etkisiyle, maalesef iki lke kamuoyunda birbirlerine kar bir krgnlk ve gvensizlik belirmitir. Bir gazetenin dedii gibi, "ki devlet tek millet" anlay atrdamtr. 100 Buna karn Babakan Erdoan'n Aralk ay balarnda ABD ziyareti srasnda protokollerin uygulanmasn Karaba sorununun czmne balayan srarl ifadeleri Azeri tarafndan belirli bir gven hissinin yeniden domaya balamasna neden olurken bu kez Ermenistan'da endieler grlm ve Bakan Sarkisyan Trkiye protokollerin onaylanmasn geciktirirse Ermenistan'n uluslar aras hukukun olanaklarn kullanacan syleyerek 101 protokolleri fesh edebilecekleri imsnda bulunmutur. Bu da ABD'yi telalandrm ve Dilderi Bakan Hillart Clinton Sarkisyan'a telefon ederek ABD'nin Trkiye-Ermenistan ilikilerinin nkoul olmadan (yani Karaba sorununa balanmadan) ivedi olarak normalletirilmesinden yana olduunu belirtmitir. 102
99"Address by Turkish FM Davutolu on Signing the Protocols Between Turkey and Armenia", TurkshNY.com. 19 Ekim 2009 100Hrriyet, 19 Ekim 2009 101"Sargsyan About Obama Efforts", Largir, 10 Aralk 2009 102"Clinton Phones Sarkissian After Armenian Warning To Turkey", RFE/RL, 11 Aralk 2009 57
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

7- SONU Trkiye 1991 ylnda Ermenistan'n bamszln ilk tanyan lkelerden biridir. Bu jest, tarihten gelen dmanln bir yana braklarak iki lke ve iki halk arasnda bir dostluk ve ibirlii dneminin almas isteinden kaynaklanmtr. Trkiye bu dnemin balamas iin iki lke arasndaki sorunlarn zmlemesini gerekli grmtr. O yllarda Trkiye ve Ermenistan arasnda balca iki sorun vard. Birincisi Ermenistan'n mevcut snr resmen tanmas, ikincisi ise ilikileri zehirleyen soykrm iddialar konusunda iki lkenin bir mutabakata varmasyd. Ancak Ermenistan her iki sorunun da zmlenmesine yanamam, Trkiye de bamszln tand bu lke ile diplomatik iliki kurmamtr. Karaba dndaki Azerbaycan topraklarnn Ermeni gleri tarafndan igal edilmeye balamasna bir tepki olarak Trkiye, Ermenistan ile snrn 1993 ylnda kapatm ve bylelikle zm gerektiren bir nc sorun ortaya kmtr. ki lke arasnda normal ilikiler kurmak iin 1992 ylndan itibaren, zaman zaman kesilen ancak sonra yeniden balayan, ak ve bazen gizli bir mzakere sreci yaanmtr. Bu sre yksek dereceli memurlar arasnda olduu gibi dileri bakanlar dzeyinde de gerekletirilmitir. Trkiye'nin, ilikilerin normallemesi iin yukarda deindiimiz sorunun zm talebine karlk Ermeni taraf, tam tersine, nce diplomatik iliki kurulmas ve snrlarn almas, sonra sorunlarn zmne allmasn savunmutur. On yedi yl sonra Ermenistan, iinde bulunduu izolasyonun etkisi altnda tutum deitirmitir. Bu erevede hazrlanan protokollerle iki lke arasndaki snr tanm, byk isteksizlik ve tereddtlerle de olsa tarih sorunlarn bir alt komisyonda grlmesine rza gstermitir. nc sorun olan Karaba'n Trkiye ile de mzakeresini, bu konunun Minsk Grubu tarafndan ele alndn ileri srerek kabul etmemitir. Trkiye, Karaba sorununa deinmeyen protokolleri imzalam ancak bunlarn onayn Karaba sorununun zmlemesine balayarak, bu sorunu Trkiye-Ermenistan ilikilerinin bir paras haline getirmitir. Bundan sonra ne gibi gelimeler olabilir? nce Karaba Sorunu'nun zmnden ne anlaldn aklamamz gerekmektedir. Bu sorun Karaba'n igali ve bu blgeden Azerilerin kartlmas ile Karaba' evreleyen yedi Ermeni rayonunun (ilinin) igali ve bu illerde oturan Azerilerin Azerbaycan'a kamas olmak zere birbiri ile yakndan ilgili iki ksma ayrlmaktadr. Karaba Sorunu'nun tamamnn zmlenmesi belki de onlarca yl srecektir. Halen Minsk Grubu araclyla yrtlen mzakerelerin, esas itibariyle sz konusu yedi il zerinde younlat anlalmaktadr. Taraflarn sz konusu

58

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

mer Engin LTEM

iller hususunda bir anlamaya varmasn Trkiye'nin Ermenistan ile diplomatik iliki kurmak ve snr amak iin bunu yeterli grecei anlalmaktadr. Bu formle Azerbaycan'n da itiraz etmeyecei grlmektedir. Ancak burada sorun yedi il zerinde ne zaman anlama salanabileceinin bilinmemesidir. Protokollerin "onay ileminin zamanlca ilerlemesi", 103 dier bir deyimle makul bir sre iinde bu ilemin bitirilmesi zerinde taraflar mutabk kalmlardr. Makul srenin ne olduu tartlabilirse de, herhalde uzun olmayan bir zamann kastedildii aktr. Bu, kanmzca, alt ay civarnda bir sre olabilir. Bu, yaklak, 2010 Nisan ayna denk dmektedir. Nisan aylarnda Diaspora'nn Trkiye aleyhindeki faaliyetlerinin dorua ktn da hatrda tutmakta yarar vardr. Dier yandan byk d krklna uram ancak henz midini kaybetmemi olan Diaspora'nn protokollerin uygulanmasn engelleyebilmek iin her areye bavuracandan phe yoktur. Bunlarn banda ABD'de Temsilciler Meclisinden veya Senatodan veya her ikisinden Ermeni Soykrm'n tanyan kararlar kartlmas gelmektedir. ABD Hkmeti istemedii srece bu tr kararlarn alnmas imknsz gibidir. Ancak ABD Hkmetinin Trkiye'yi uyarmak amacyla, yeil k yakmasa da, karar tasarsna taraftar olanlarn saysnn artmasna ses karmamas olasdr. Burada olumsuz senaryo Beyaz Saray'n kontrol elden karmas ve kararlarn kabuldr. Bu durumda Trkiye'nin protokolleri onaylanmasn beklemek zordur. Bunu hkmet istemeyecei gibi, birok milletvekili de protokollere olumlu oy vermemek eilimine girecektir. Avrupa Birlii de bir an nce protokollerin onaylanmasn istemektedir. Onay sresinin uzamas halinde, bu konu Trkiye'nin katlm sreciyle irtibatlandrlabilir. Fransa'ya gelince, Ermeni Sorunu konusunda bu lkenin elindeki tek koz, halen Senato'da bekleyen ve Ermeni soykrmn inkr edenlerin cezalandrlmasn ngren kanun tasarsdr. Ancak bu tasar, Trkiye kar olduu iin deil, Fransa iinde ok saygn yazar ve bilim adamlar ifade zgrlne aykr bulduklar iin Senato'da durdurulmutur. Ksaca, protokollerin uzun saylabilecek bir sre onaylanmamas baz tepkilere ve Trkiye'ye basklar yaplmasna yol aacaktr. O itibarla Karaba Sorunu'nun bir an nce zm byk nem arz etmektedir. Ne var ki, bu konuda Trkiye'nin kayda deer bir etkisi yoktur. Karar Ermenistan ve Azerbaycan'a aittir. Ermenistan
103 Yukarda tam metni verilen 31 Austos 2009 tarihli Ortak Basn Aklamas

59
Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34

Olaylar ve Yorumlar

snrlarn bir an nce almasn istiyorsa Karaba konusunda daha esnek davranabilir. Ancak Sarkisyan'n protokoller konusunda epey yprandn bu nedenle Karaba konusunda taviz vererek yeniden Ermenistan'da ve Diaspora'da eletirilerin hedefi haline gelmeyi istememesi, bu nedenle de Karaba'da zm ertelemesi mmkndr. Ancak Ermenistan Hkmeti protokolleri tehlikeye atmayacak bir siyaset izlemek zorundadr; zira protokollerin uygulanmamas, zellikle snr kapsnn almamas Sarkisyan'n durumunu sarsacak ve byk olaslkla yeniden bakan seilmesini nleyecektir. Azerbaycan'a gelince, yedi rayondan Ermeni glerinin ekilmesi ve "kaknlarn" evlerine dnmesi lkede ok iyi karlanacak, bazlarnn Karaba blgesi iin bir ey yaplmad sulamalar srse de, Aliyev iktidar daha da glenecektir. Buna karn protokoller herhangi bir nedenle onaylanmaz ve uygulanamazsa Ermenistan Karaba konusunda bir uzlamaya varmaya gerek grmeyecektir. Zira yedi rayonun boaltlmasnn karl aslnda Trkiye snrnn almasdr. Tm bu glkler alarak protokollerin onayland ve uygulanmaya balad halde dahi glkler yaanaca ve bunlarn banda Tarih Boyut Alt Komisyonu'nun grev tanmnn gelecei grlmektedir. Trkiye Tarih Komisyonu, nerisini "1915 olaylar" iin, dier bir deyimle soykrm iddialarnn bilimsel olarak incelenmesi iin yapmtr. Ermenistan ise bu alt komisyonun grevini soykrm iddialar olarak grmemektedir. Yukarda belirttiimiz zere Ermenistan yetkilileri bu alt komisyonda "soykrmn sonular"nn grlmesini, dier bir deyimle Ermenilerin 1915 ncesi Trkiye'deki mallar, bu "soykrm kurbanlarnn miraslarna" verilecek tazminat ve Trkiye'deki Ermeni eski eserlerinin bakm ve onarm gibi konularn ele alnmasn istemektedirler. Grld gibi Ermeni yetkililer protokollerde yer almayan ve Lozan Antlamasyla zmlenmi baz sorunlar ortaya atmay amalamaktadrlar. Sonu olarak sz konusu protokollerin imzalanmas iki lke ilikilerinin normallemesi alannda nemli bir aama olmakla beraber, protokollerin onaylanmas halinde dahi sorunlarn srecei ve bu durumun taraflar arasnda ok arzu edilen bar ve ibirlii havasnn domasn ve srmesini etkileyecei grlmektedir.

60

Ermeni Aratrmalar 2009, Say 33-34