Hoşgörüden Yol Ayrimina Ermeni̇ler

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER
CLT 4
1978
HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4 ERCYES NVERSTES YAYINI-163 KTAP ADI HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER Cilt-4 YAYINA HAZIRLAYANLAR Prof. Dr. M. Metin HLAG Do. Dr. akir BATMAZ Yrd. Do. Dr. Glbadi ALAN ISBN Takm no : 978-9944-0664-1-9 Kitap no : 978-9944-0664-5-1 LK BASIM Ocak 2009
KAPAK TASARIMI Deniz Doan MZANPAJ VE BASKI NCES HAZIRLIK Bilge Grafik (352) 232 29 05 BASKI Kardeler Ofset (352) 331 61 00
HOGRDEN YOL AYRIMINA
ERMENLER
CLT 4
ERCYES NVERSTESNEVEHR NVERSTES II. ULUSLARARASI SOSYAL ARATIRMALAR SEMPOZYUMU [EUSASII]

2224 Mays 2008
YAYINA HAZIRLAYANLAR Prof. Dr. M. Metin HLAG Do. Dr. akir BATMAZ Yrd. Do. Dr. Glbadi ALAN
1978
NDEKLER
indekiler
ERMEN MLLYETLNN DOUU/GELM: SOSYOLOJK BR YAKLAIM.......................................................................................................................................... 9

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ
OSMANLI DEVLETNDE AMERKAN MSYONERLERN ERMEN OKULLARINDA ERMEN MLLYETLNE ETKLER...............................................................61

Prof. Dr. Remzi KILI
XVII. YZYILIN SONLARINDA HIRSTYAN BRL PROJES VE ERMENLER............................................................................................................................................................................81

Yrd. Do. Dr. Selim Hilmi ZKAN
ERMEN SYANLARININ MEYDANA GELMESNDE NGLTERENN ROL VE SEBEPLER (18901895)...........................................................................97

Do. Dr. Selma YEL / Yrd. Do. Dr. Ahmet GNDZ
NGLTERENN OSMANLI ERMENLERNE YNELK POLTKASI EREVESNDE DOU VLYETLERNDE YAPILAN ISLAHAT ALIMALARI............................................................................................................................................................................ 123
Dr. Serdar SAKN
I878 BERLN ANTLAMASINDAN SONRA NGLTERENN ERMEN POLTKASI........................................................................................................................................................... 143

Sleyman KOCABA
MLLYETLK, BAIMSIZLIK, ERMENLER, OSMANLI DEVLET VE AMERKAN MSYONERLER....................................................................................................................................... 169

Do. Dr. akir BATMAZ
HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4
NGLZ BABAKANI WILLIAM EWART GLADSTONEUN ERMEN PROPAGANDASI VE EVANJELZM. ................................................................................................................... 195
Do. Dr. Taha Niyazi KARACA
TARH NKOLAY HOVHANNISYANIN ERMEN MESELES HAKKINDAK DDALARINA CEVAPLAR............................................................................................................................................ 215

Talat KOAK
RUS DI POLTKASINDA ERMEN KARTI.................................................................................................. 227

Prof. Dr. Tofig MUSTAFAZADE
ULUSLARARASI PETROL REKABET BALAMINDA FRANSANIN ORTADOU POLTKASI VE ERMEN YAKLAIMI........................................................................... 249
Do. Dr. Ulvi KESER
ERMEN CEMYETLER LE JN TRK MNASEBETLERNN ERMEN MLLYETLNN YKSELNDEK YER. .......................................................................................... 293
Yakup KAYA
YAYIMLANMI OLAN OSMANLI ARV BELGELERNDE ERMEN-FRANSIZ LKLER 1879-1918.................................................................................................... 315

Yldz DEVEC BOZKU
ERMEN TEDH CEMYETLERNN OLUUMUNDA DN-MLL UNSURLAR VE DI BALANTILAR (fade Tutanaklarna Gre)................................................................ 355
Yrd. Do. Dr. Yunus ZGER
RUSYANIN ERMEN SORUNUNUN ORTAYA IKMASINDAK ROL (1878-1918). .................................................................................................................................................................................. 375

Do. Dr. Yusuf SARINAY
TARHTE TRKLERE KARI SOYKIRIM DDALARININ MMARI PORTRELER BR ALMAN DN ADAMI DR. JOHANNES LEPSIUS 4. ........................................................... 417
Yrd. Do. Dr. Zbeyir BTNER
NDEKLER
KAPANI OTURUMU........................................................................................................................................................... 435 LETM BLGLER............................................................................................................................................................. 447
ERMEN MLLYETLNN DOUU/ GELM: SOSYOLOJK BR YAKLAIM

Dicle niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm, Elaz-TRKYE Tlf.: 0 536 389 46 13, e-posta: rcengiz@dicle.edu.tr
Tarihsel olarak Trk-Ermeni sosyal mnasebetleri, Osmanl Devletinden nce Anadoluda kurulan Seluklu Devleti ile balamaktadr. Bu nedenle Ermenilerin, Seluklu ve Osmanl Devletleri ile Dou Anadolu ve Kafkasyada 1915 olaylarna kadar yaklak sekiz yzyl devam eden sosyal birlikteliklerinden sz etmek mmkndr. Sz konusu bu uzun sre ierisinde Ermeniler, soruna esas tekil eden 1915 olaylarna kadar Osmanl toplum yaps iinde bir alt kltr olarak belirgin bir sosyal sorun oluturmayan aktrler olarak gzkmektedir. Ermeni meselesinin temeli olarak sunulan tehcir (yeniden iskan) olay, Trkler tarafndan Osmanl Devletinin, Ermenilerin siyas isyanlar karsnda kendini savunmak zorunda oluu olarak kabul edilmesine ramen, ABD, AB ve dnyann deiik lkeleri resm ve gayri resm olarak soykrm yapldna dair tartmalarda taraf olarak gzkmektedir. Bu nedenle sz konusu tartmalar konuyu hem d politikada hem de i toplumsal dinamiklerimiz asndan nemli/tartmal hale getirmektedir. Bu balamda Ermeni meselesinin Trk toplumunda nasl algland sosyolojik olarak nemli bir konu haline gelmi olmaktadr. Ermenistan ve bulunduklar toplumlarn kltr ve tarihinin etkisi altnda bulunan diaspora Ermenileri tarafndan yrtlen soykrm iddialarnn, Avrupa toplumlarnn hemen hepsinde, ABD ve bir ksm dnya toplumu tarafndan benimsenmesi ve buna bal olarak sosyalleme sreci iinde Trkiyede toplumsal bilinte Ermeni soykrm iddialarnn gerek olduu ve kabul grd eklinde anlalmaktadr. Bu yzden konunun sosyolojik olarak aratrlmas ve verilerle deerlendirilmesi gerekmektedir. almada Silvan (Diyarbakr) aratrma alan olarak seilmitir ve yz (150) anket uygulanmtr. alma l. yntem, 2. kuramsal ereve ve 3. bulgularn yorumlanmas olmak zere blmden oluturulacaktr. Aratrma; anket ve gayri resm grme tekniklerinden yararlanlarak elde edilen bulgularn teorik sosyoloji ve tarih bilgileriyle birletirilmesine, karlatrlmasna dayanan yorumlamalardan oluturulacaktr.
zet
10
1. GR
Dn, Trk, Krd, nerede ve hangi artlarda grrsen ldr. Gericileri, sznden dnenleri, Ermeni hafiyelerini, hainleri ldr, intikam al (Tanak Ermenilerin Osmanl Dnemindeki Sloganlarndan)1. Ve bugn, Trkiye blnecek ve bir Krt devleti kurulacaktr. Ermeniler, Krtler ile olan ilikilerini iyi yrtmeli ve Krtlerin mcadelelerini desteklemelidir. Bugn Trklerin elinde olan topraklar, yarn Ermenilerin olacaktr. (Lbnan Diaspora Ermenisi Ortodoks Bapiskoposu)2.
Milliyetilik, genel anlamda tam bir tanm yaplamasa da herhangi bir milletin varln srdrmesi iin bilinli giriimler btnn olarak tanmlanabilir. Zaten dnya zerinde homojen bir toplumdan sz etmek mmkn olmad iin sre gelen ve sre giden milliyetilik hareketleri
1 2
Ermeni Terr, Komiteler, http://www.ermeniteroru.8m.com/komiteler.htm Gn Seher, 04 ve 05 Aralk 2007; Ekspres, 26 Aralk 2007.
11
her zaman dnya toplumlar iin bir tehdit olarak grlmtr ve yle olmaya devam edecektir. Dnya tarihinde en byk devletlerden biri olan Osmanl mparatorluunun toplumsal yaps, bir siyas sylem olarak milliyetilii nenememi/yadsm olduundan birbirinden farkl uluslar kapsayan, milliyetiliin gelime alan bulamad, heterojen bir toplum yaratmtr. Ancak XVIII yzyldan itibaren Batda glenen milliyetilik, sekler anlayn da etkisi ile her milletin dierinden farkl olduu algsn artrarak uluslamay tetiklemitir. Fransz htill ve onu izleyen byk deime milli devlet ve dolaysyla milliyetilii hzlandrmtr. Bu nedenle dnem iinde batda yaanan gelimeler ok uluslu bir devlet olan Osmanl mparatorluu iin nem tam, imparatorluk snrlar iinde yaayan Bulgarlardan Arnavutlara, Araplardan Ermenilere kadar btn unsurlar anomi, toplumsal zlme ve atmann iine ekilmilerdir. Bu balamda Trk-Ermeni sosyal mnasebetleri, Osmanl Devletinde 1915 olaylarna neden olan Osmanl-Rus savana kadar belirgin/ak bir milliyetilik dncesine ve toplumsal atmaya taraf olmakszn devam etmi olsa da Ermenilerin uzun bir sredir dnce ve eylem biimi olarak ak bir milliyetilik dncesine sahip olduu anlalmaktadr. Ermeni meselesinin krlma noktas olarak sunulan tehcir (yeniden iskn) olay, Osmanl Devletince, Ermenilerin toplumsal isyanlar karsnda tedbir almak zorunda oluu olarak kabul edilmesine ramen, bu sre, Ermenistan ve Ermeni diasporasnn giriimleri ile ABD, AB ve dnyann deiik toplumlar tarafndan hem resm hem de gayri resm olarak soykrm olarak deerlendirmektedir. Bu nedenle 1915 olaylarna ilikin yaplan tartmalar, Trkiyede hem d hem de i toplumsal dinamikler asndan nemli/tartmal hale gelmektedir. Bu balamda Trkiyenin deiik yerleim birimlerinde Ermeni meselesinin nasl algland aklanmas gereken sosyolojik bir konu olmaktadr. Ermenistan ve Ermeni Diasporas tarafndan yrtlen soykrm iddialarnn, Avrupa birlii lkelerinin byk ounluunda, ABD ve deiik baz dnya lkeleri tarafndan benimsenmesi ve buna bal olarak sosyalleme sreci iinde Trkiyede de toplumsal bilinte Ermeni soykrm iddialarnn gerek olduu ve kabul grd eklinde anla-
12
lmaktadr. Bu bakmdan konunun sosyolojik olarak aratrlmas ve verilerlerle deerlendirilmesi yaplmtr. Ermeni soykrm iddialar ile ilgili giriimlerde gze arpan nemli aamalar, Rusya, ngiltere ve Fransann ngrd ekliyle nce Islahat Meselesi, 1878 Osmanl-Rus savandan sonra, ark Meselesi ve daha sonra da, Ermeni Meselesidir. Bu erevede Ermenilere ilikin ileri srlen tm kuramsal yaklamlar, gemie yaslanan ve gnmze yansyan ynleri ile Ermeni soykrm iddialarnn Trkiyede kabullenilmesi ynnde bir ikna, ynlendirme ya da manipilasyon grevi ifa etmektedir3. Ermenilerin d dnya ile ilikisinde gz ard edilemeyecek en nemli unsurlardan biri Ermeni sosyo-kltrel yapsnn oluturulmas iin her trl enstrmann kullanlmasdr. Bu nedenle Ermeni kimliinin 1915 srecinden nceki ve sonraki duruunu/oluumunu tespit etmeden soykrm iddialarnn Trkiye de dhil olmak zere dnyada alglanma nitelii rasyonel olarak deerlendirilemez. rnein, Ermenilerin dnya zerinde dank bir ekilde olma nedenleri; Osmanl toplumsal yaps iinde bir alt kltr olarak varlk karakterlerinden yansd ekliyle Onlarn refaha dkn olduklar, maceray sevdikleri ve iinde yaadklar topluma kar krlgan, kolayca deiebilen ve gten yana tavr alan bir duru sergilemelerinden kaynaklanmaktadr. phesiz onlarn kltr oluumlarnn temel bileenlerini de bunlar oluturmaktadr.4 Ermenilerin tarih sahnesinde srekli savrulan gnll diaspora yaamn tercih eden gruplar olarak varlk kazanmalar gnmzdeki Ermenistann zellikle i ve d glerini kapsayan sosyal hareketliliinden kolayca anlalmaktadr. Sadece ABD ve Kanadada 1965 ylndan 2000 ylna kadar Ermeniler tarafndan 1046 adet sivil rgtn kurulmas, Ermenilerin kltr kayb endiesi algs ve Ermeni sosyal mobilitesinin dinamizmini gstermektedir. Bu balamda gnmzde Ermeni kimlii, st kimlik olmaktan te diaspora/diasporalara yaslanan alt kltrlerden olumaktadr. Bu yzden Ermenilerin oluturmaya altklar st kimlik algs sosyo3 4 Ergnz Akora, Van ve evresinde Ermeni syanlar (18961916), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul 1996. enol Kantarc, ABD ve Kanadada Ermeni Diasporas: Kurulular ve Faaliyetler, Ermeni Aratrmalar, Ermeni Aratrmalar Enstits, Say 3, Ankara, s.68-80.
13
lojik nitelik tamayan, tepkisel, romantik ve irrasyonel bir karakter sergilemektedir. Ermeniler, kendilerinin ciddi bir kltrel krizin iinde hissetmektedirler ve bu krizin telafisi iin Trk dmanlna ve maduriyet psikolojisine yaslanmaktadrlar5. Ermeniler, maduriyet psikolojisinin etkisinde kalarak, dnya zerinde madur ve ezilen ya da korunmaya ve savunulmaya ihtiyac olan topluluk-grup-ulus algs iinde biimlenerek varlk kazanmaya ve birok dnya toplumu da bu durumu kendi toplumsal beklentileri asndan deerlendirerek maniple etmeye almaktadrlar6. Gerek tm toplumda gerekse alt gruplarda, Ermenilere ilikin bilgi ve grler, hem resm hem de resm olmayan bilgilerle rl bir karakter sergilemesine ramen tarihi olaylara ynelik bilgiler konjonktre bal olarak deiebilmekte ve yeni bir tarih anlay oluabilmektedir. Gnmzde Trkiyede, Trk-Ermeni ilikilerini yanstan tarihi bilgiler kronolojik yap7 dnda yorumlamann ortaya kard gerilime bal olarak deimekte ve yeniden tanmlanabilmektedir. rnein Trk tarihi asndan Osmanl hkmetinin sava alanlarndan Ermenilerin yeniden yerletirilmesi iin yasa karmas giriimi farkl balamda deerlendirilmektedir. Zorunlu g, gnmzde Osmanl Devleti iin Ermenilerin birinci dnya sava srecinde Ruslarla ibirliini engellemek ve i toplumsal atmay nlemek iin alnm bir karar niteliinde alglanrken ayn sre gnmzde Trkiyede baz alt gruplarn
5 6 7 Erol Gka, Ermeni Sorunun (Gzden Kaan) Psikolojik Boyutu, Ermeni Aratrmalar, Say 1, Mart-Nisan-Mays 2001. Sevin Gral, Trk-Ermeni Meselesi: Maduriyet Psikolojisi Ve Byk-Grup Kimlii, Stratejik Analiz, Ekim 2005, Cilt 6, Say 66. 1071 Ermenilerin Trklerin ynetimine girii. 1887de Hunchak Devrimci Partisinin Cenovada kurulmas. 1887 Osmanl-Rus Savann balamas ve Ermenilerin toplumsal anomiin taraf olmas. 1890 Erzurumda ilk Trk-Ermeni atmasnn balamas. 1914 Sason ve 1915 Van isyan. 24 Nisan 1915 stanbulda Ermeni devrimcilerin tutuklanmas. 27 Mays 1916 Osmanl hkmetinin sava alanlarndan Ermenilerin yeniden yerletirilmesi iin yasa karlmas. 19731982 yllarnda ASALAnn Los Angelesda ilk Trk diplomatnn ldrlmesi ile balayan 70ten fazla cinayetin ilenmesi. 1991 Ermeni soykrm iddialarn gerek olarak tanmlayan yeni bir anayasa ile Bamsz Ermenistan Cumhuriyetinin ilan edilmesi. 1992 Ermenistann Azerbaycann Yukar Karaba blgesini igal etmesi. 2001 Fransz parlamentosunun soykrm gn olarak 24 Nisan onaylamas. 2007 ABD Kongresine soykrmn tannmas iin yasal teklifin sunulmas.
14
benimsedii gibi Ermeniler iin siyasal yok olmann balangc olarak deerlendirmektedirler. ASALA terr rgtnn Los Angelesda ilk Trk diplomat ldrlmesi ile balayan ve yetmiten fazla lml olayn gereklemesi, 1991 yllarnda Ermeni soykrm iddialarn gerek olarak tanmlayan bir anayasa ile Bamsz Ermenistan Cumhuriyetinin ilan edilmesi ve Fransz parlamentosunun soykrm onaylamas ve ABD Kongresine soykrmn tannmas iin yasa teklifinin sunulmas gibi giriimler, diaspora Ermenileri iin birer kazanm olurken sz konusu gelimeler Trkiyede Ermeni soykrm tartmalar ile ilgili olarak yeni alglama ve yorumlamann varlk kazanmasna kaynaklk etmektedir. Sz edilen rnek olaylarn esas dayanaklarn oluturan ve Ermenistan ve bulunduklar toplumlarn kltrnn etkisi altnda bulunan diasporann temel hedef olarak belirledii ve her sylemde dile getirdikleri soykrm iddias drt aamal (Drt T plan) olarak yrtlmektedir. Bunlardan birincisi tantma; Ermeni soykrmnn yapldna dair gl propaganda almalarnn yrtlmesidir. Bata ABD, AB ve dnyann deiik toplumlarnda bu aama nemli lde gerekletirilmi gzkmektedir. kinci aama ise, dnyada ve daha nemlisi Trkiyede Ermenilere soykrm yapld iddialarnn gerek bir olay olarak tannmasnn salanmasdr. Ermenistan ve Ermeni Diasporasnn gayretleri ile bata AB lkeleri ve dier birok lkede srekli gndemde tutulan soykrm iddialarna ynelik politikalarn arkasnda Trkiyede baz alt gruplarn dnsel yapsna bask kurularak biimlendirilmesi Trkiyede iddialarn gerekmi gibi alglanmasn salanmaya yneliktir8. nc aama, tazminat ve drdncs ise, Trkiyeden Sevr Antlamasnda belirtilen esaslara dayanan toprak talebidir9. Ermenistan ve Ermeni diasporasnn temel hedef olarak belirledii drt aamal olarak yrtlen sz konusu plann ikinci basaman oluturan durumun Trkiyede uygulama alannn genilii ve niteliinin belirlenmesi ve sonraki aamalarn gerekleme derecelerinin varlk karakterleri almann zgn deerini oluturmaktadr. almada; ABD, AB ve bir ksm dnya lkelerinde son yllarda gndeme getirilen Ermenilerin
8 9 Birsen Karaca, Szde Ermeni Soykrm Projesi, Say Yaynlar, stanbul 2006, s.41 Birsen karaca, Szde Ermeni Soykrm Projesi, s.18-19
15
soykrma uradna ilikin tartmalar dikkatinizi eken bir konu mudur? sorusuna verilen %57.3 evet cevab hem gnmz Ermeni milliyetiliinin etki alan hem de konularn deerlendirilmesinde nemsenen bir oran olarak kabul edilmitir. Ayrca almada kronolojik bilgilerin ayrntyla kullanlmas yadsnmtr. Ermeni Milliyetiliinin Douu/Geliimi: Sosyolojik Bir Yaklam balkl almann amac, Trkiyede Ermeni meselesi ile ilgili tartmalarn alglanma biimi ve ieriinin deerlendirilmesi ve bir tutum oluturmada/gelitirmede belirleyiciliinin tespit edilmesidir. almada Silvan (Diyarbakr) aratrma alan olarak seilmi ve yz elli (150) anket uygulanmtr. alma anket tekniinden yararlanlarak elde edilen bulgularn teorik sosyoloji ve tarih bilgileriyle konuya ilikin basn ve yaynda yer alan verilerin deerlendirilmesine dayanan yorumlamalardan olumaktadr.
2. TARH ERMEN MLLYETLNN DOUU/GELMN ALGILAMA
Gerek d gerekse i grup ilikilerinde anari/anomi durumunda, gvenlik ikilemi yani srekli olarak bakalarnn tehdidi altnda olduu algs, bireylerin gvenliini azaltan kart hareketleri tetiklemektedir. Birok etnisiteyi barnd ran Osmanl imparatorluunun merkezi otoritesinin zayflamas ile doan frsatlara ve yaralanabilirlie yaslanan Ermenileri de bu balamda Osmanl toplumsal yapsnn gvenliini kendi gvenlikleri ile birlikte tehdit eden bir unsur olmulardr10. zellikle Osmanl-Rus sava ile balayan gruplar aras gerilim her yeni anlatda bytlm ve arptlm olan dmanln tarihsel kaytlarnn mevcudiyeti, gruplarn birbirlerini tehdit olarak grme eilimlerini artrmtr. Bu teh dit algs Osmanl Devletinin olumsuz/ zayf koullarnda, Ermenilerin, radikal etelerce iddeti douracak bir hareketlilik iine girmesine neden olmutur. Benzer ekilde her yeni anlatda bytlm ve arptlm olan Ermeni dmanlnn tarihsel kaytlarnn mevcudiyeti de Trklerinde iddette ynelmelerinde etkili olmutur.
10 Dou Bat, Etnisite, Rogers Brubaker, David D. Latin, Etnik ve Milliyeti iddet, S. 44, s.211-238.
16
Osmanl-Ermeni atmas, kaotik, rasgele, anlamsz, irrasyonel veya tamamen duygusal nitelikte olmad gibi iddetin sadece arasal adan deil kltrel olarak belirlenmi artlar ve evre iinde dier unsurlarla ilikili olduu grlmektedir. Osmanl-Ermeni atmasnn te mel ilgi oda, Ermenilerin eytaniletirilmi, deersizletirilmi veya tehdit eden olarak algladklar Osmanly teki zerinden konumlandrarak korkunun kaynan kltrel olarak bizatihi kendilerinin ina etmeleridir. Bu nedenle Ermeni merkezli bir korkunun olumas iddetin rasgele ve anlamsz deil aksine rktc bir biimde anlaml hale geldiini gstermektedir. Sz konusu iddetin ortaya kard sonucu gnmzde soykrm olarak tartmada/alglamada, kaotik, rasgele, anlamsz, irrasyonel veya duygusal olmayan ok boyutlu ve Trkleri teki zerinden konumlandrarak yrtlmesidir. Trk-Ermeni atmasnn te mel ilgi odaklarndan dieri ise, eitli kavram karmaas yaratarak/iinde Ermenilere ait sylem ve eylemleri, baz hedef alt gruplar bilgi bombardmanna tabi tutarak sosyalizasyon sreci balamnda meru klma giriimidir. Bu sre, i ve d grup ilikilerine yaslanan eitli aralar kullanlarak bireye ve guruplara ilemedikleri bir suun kabul ettirilmesi olduu kadar su ileyen tekinin de masumiyeti ynnde gerekletirilmektedir. Ermeni soykrm iddias projesinin savunucularndan Kevrok Bardakyann ifade ettii gibi bu srecin sonucunda Trkiyenin konuya ilikin btn hakllklar, kar politikalar temelsizletirilmi ve absurt hale dntrlm olacaktr11. I. Dnya sava srecinde Osmanl topraklarnda Ermenilerin bamsz bir devlet kurma giriimi sonucunda siyas temelli iddetli sosyal atmada sadece Ermeni lmlerinin olduuna ynelik toplumsal bilin oluturma dnyada Ermeni milliyetiliinin gcn gstermesi asndan nem tamaktadr. Bunun en belirgin rneklerinden biri, Soykrm bizde Olmaz balkl ve Jan Keetman imzal yorumda, Trklerin szde soykrm sulamasna kar iddetli tepki gstermelerinin nedenlerinden birinin okullarda retilenlerden geri adm atma sorunu
11 Birsen Karaca, Szde Ermeni Soykrm Projesi, Say Yaynlar, stanbul 2006, s.41-42.
17
ve Ermenilerin tazminat hatta toprak istemelerinden kaynaklanan korku olduunu belirtmesidir12. Ayn ekilde Masud Akhtar Shaikhin ifade ettii gibi neredeyse btn 20. yzyl boyunca, Ermeni meselesini deiik boyutlarda ele alan dnyann hemen her lkesinde kitaplarda yzlerce kitap bulunmas ve bu kitaplarn ounun Trklere kar deklare edilmi nyarglar ifade etmesidir. Sz konusu yazl basnda ou zaman Trkler zalim ve barbarlar olarak resmedilmektedir. Bu kalemlerin arasnda slamn standart yorumunu tayan Trklere kar dinsel veya rk bir nefret bulunmaktadr. Buna karlk Trk tarafn yanstan eitli iddialar rtmeyi amalayan kitaplar yok denecek kadar azdr13. Bu balk altnda:
a.Ermenilerin Osmanl topraklarnda bamsz bir devlet kurma giriimi, b.Osmanl-Ermeni atmann sebepleri c.Tehcir esnasnda yaanan Osmanl-Ermeni atmasnn sonu-
lar,
d.Osmanl Toplum-devlet anlaynn soykrma uygunluu eitli
nfus bileenleri erevesinde analiz edilmitir.

A. OSMANLI-ERMEN ATIMASININ SEBEBN ALGILAMA
Osmanl-Ermeni atmas, dzenli, anlaml, rasyonel vb. nitelikte sosyolojik bir gerekliktir. Bunun tipik gstergelerinden biri, OsmanlRus savann balamas ile Ermenilerin Trkler tarafndan ibirliki olarak kabul edilmesi, Ermenilerinde Ruslarla ibirliinin Trkleri kkrttn bilmesi ve bu karlkl bak alarnn her yeni anlatda anlaml ve rasyonalite edilmi olan ktlklerin mevcudiyeti hem Trk hem de Ermenilerin gvenlik ikilemine dayanan teh dit algsdr. Bu nedenle Osmanl-Ermeni atmasnn arka plan olarak dnlen faktrler; dnemin Avrupa ve dier byk devletlerinin kkrtmas, Milliyetilik hareketleri, olmak zere d faktrlerdir. Ermenilerin farkl dine mensup olmalar, Osmanlnn zayflndan Ermenilerin faydalanma
12 NZZ Am Sonntag, 12 Mart 2007. 13 The Statesman, 13 ubat 2007.
18
giriimi, Ermenilerin ekonomik olarak gl/zengin olmalarnn kskanlmas ve Ermenilerin zayflndan Osmanlnn faydalanma giriimi ise OsmanlErmeni atmasnn arka plannn i faktrleri olarak yedi nedenli aklama denemizde u sonulara ulalmtr.
Tablo 1: Osmanl-Ermeni atmasnn arka plan
Osmanl-Ermeni atmasnn arka plan Dnemin Avrupa ve dier byk devletlerinin kkrtmasna Milliyetilik hareketlerine Farkl dine mensup olmalarna Osmanlnn zayflndan Ermenilerin faydalanma giriimine Ermenilerin ekonomik olarak gl/zengin olmalarnn kskanlmasna Ermenilerin zayflndan Osmanlnn faydalanma giriimine Toplam S 57 33 7 34 5 14 150 % 38,0 22,0 4,7 22,7 3,3 9,3 100,0
Her savata olduu gibi gnll ve zorunlu gn (sosyal mobilitenin) birbirine kart l. Dnya Sava srasnda, d gruplarn milliyeti sylemlerinin etkisi altnda kalan Ermeniler, Dou Cephesinde Trk ordusundaki askeri kimliklerinden ayrlarak ibirliki, casus ve rehberler olarak savrulmulardr. Bu nedenle Ermeniler, genellikle Dou Anadolu Blgesinde sosyal zlme ve atmann sorumlusu olarak grlmlerdir. Bunun zerine Osmanl, Ermenileri deerli topra olan Mezopotamyaya g ettirmitir. Daha sonra, sz konusu blgeler ngiliz ve Franszlarn kontrolne getiinde Ermeniler buralardan alnarak bata Avrupa ve Amerika olmak zere baka lkelere gtrlmlerdir. Sz konusu bu sosyal hareketlilii anlaml klan arpc rneklerden biri, Ermeniler hakknda Birinci Dnya Sava srasnda, (1917-1918) Erzurumda grev yapan Rus Yarbay Tverdohlebov (2. Ermeni-Rus Kale Topu Alay Komutan) el yazsyla tuttuu gnlnde, hem Ermeni anomiinin boyutlarn hem de Ermenileri yeteneksiz, asalak, agzl bir millet olarak nitelendirmesi, Ermenilerin Osmanldan sonra bir kez daha yeniden iskana tabi tutulmalarnn hem nedenini hem de sonularn gstermektedir.14 Bu balamda, Ermeni tarihi Hambarsumyann biz Ermeniler, Trkleri suluyor ve Osmanlda Ermenilere kar soykrm yapldn sylyoruz. Hlbuki Ermeni milletini yeryznden silmeye ve
14 AA, 24 Mart 2007
19
btn Ermenileri yok etmeye alan devlet Trkiye deil Rusya idi aklamas nemsenmelidir15. Osmanl topraklarnda yaklak 800 yldan bu yana bar iinde yaayan Ermeniler, Birinci Dnya Sava ncesinde ve srecinde d gruplarn etkisiyle Osmanl ynetimine kar i dinamikler asndan %60.0 orannda kabul grd gibi, dnemin Avrupa ve dier byk devletlerin kkrtmasna ve milliyetilik hareketlerine dayanan sosyal zlme ve atmann taraf olmulardr16. %22.7 orannda onaylanan, Osmanl-Ermeni atmasn etkileyen bir baka faktr ise Ermenilerin, Osmanlnn zayflndan faydalanmas yani bu frsat kamaz, frsat ganimet bilen bir yaklam olmutur. Bunun gerei ve gerei ise Osmanl imparatorluunun birok/be ayr cephede igal glerine kar savunma iinde olmalar dnlebilir17. Osmanl-Ermeni atmasnn sebebi, Zamann Avrupa ve dier byk devletlerin kkrtmas, Milliyetilik hareketleri, Osmanlnn zayflndan Ermenilerin faydalanma giriimi birlikte gz nne alndnda toplumsal atmasnn nedeni, yaklak %80 oranda Ermeni anomii olarak alglanmaktadr18. Osmanl-Ermeni atmasnn msebbibi bu soruda/burada Ermeniler olarak kabul grmesine ramen sonular asndan yaplan deerlendirmede ise Osmanl Devleti sorumlu ve sorunlu olarak alglanmaktadr. Bu durum ise, Ermenilerin kendilerini madur ve ezilen ya da korunmaya ve savunulmaya ihtiyac olan topluluk-grup-ulus algs iinde biimlendirmede baarl olduklarn gstermesi asndan dikkat ekicidir. Osmanl-Ermeni atmasnn sebebi, birok faktre dayanan sava koullar uyars veren farkl saydaki dinamiklerin e zamanl birleimidir. Bu bileenlerden biride sadece %3.3 orannda onanan Ermenilerin ekonomik olarak gl/zengin olmalarnn kskanlmasdr. Osmanl sosyal yaps iinde Ermeniler, Mslman komularndan ok daha
15 16 17 18
Hasan Aacan, Ekspress, 26 Nisan 2006 AA, 17 Aralk 2007 AA, 13 Aralk 2007 Kemal iek, Trk-Ermeni Anlamazlnn Siyasi Kkenleri: Tehcir ve Dn zerine Yaklamlar, Teori, Nisan 2005, Say 183.
20
fazla sosyal hareketlilie sahiptiler ve mparatorlukta ticaretin %80ini kontrol etmektedirler19.

B. ERMENLERN OSMANLI TOPRAKLARINDA BAIMSIZ DEVLET KURMA GRMNN ALGILANMASI
Osmanl topraklarnda Ermenilerin devlet kurma giriiminin ortaya kard d ve i grup ilikilerine yansyan anari/anomik durum, gruplarn karlkl gvenliini greceli srekli tehdit eden kart hareketleri tetiklemitir. Bu nedenle Ermeniler kar tepki iinde Osmanl imparatorluunun merkezi otoritesinin zayfladna olan inanlar ve bu frsatlardan yaralanabilirlie yaslanan algs, Osmanl toplumsal yapsnn gvenliini kendi gvenlikleri ile birlikte tehdit eden bir unsur olarak varlk kazanmlardr20. Ermenilerin bamsz devlet kurma giriimleri, i ve d toplumsal koullarn ortaya kard bir gelime olarak birlikte deerlendirildiinde, batl devletlerin destei ile iyi planlanm, btn Trk dnyasn toplumsal dman olarak gsteren, Paris bar grmeleri ve Sevr Anlamasndaki birok maddede okunduu gibi son derece atlgan/ saldrgan ve kendi gvenlikleri ile birlikte dierinin de gvenliini tehdit eden bir karakter sergilemektedir. Ermenilerin Osmanl topraklarnda bamsz bir devlet kurma giriiminin alglanma niteliinde u deerlendirmeleri yapmak mmkndr.
Tablo 2: Ermenilerin Osmanl topraklarnda bamsz bir devlet kurma giriimini deerlendirmenin ya deikenine gre dalm
Ermenilerin Osmanl topraklarnda bamsz bir devlet kurma giriimini deerlendirme Yalar Olumlu Olumsuz Toplam S 24 51 75 1825 % 32,0 68,0 50,0 S 10 29 39 2630 % 25,6 74,4 26.0 7 17 24 3140 S% 29,2 70,8 16.0
19 Donald E. Miller ve Lorna Touryan Miller, Tanklarn Dilinden Ermeni Soykrm, eviri Ajdar Pelda, Peri Yaynlar, stanbul 2006, s.80-82 20 Dou Bat, Etnisite, Rogers Brubaker, David D. Latin, Etnik ve Milliyeti iddet, S. 44, s. 211-238
21
4150 50 zeri Toplam
S % S % S %
1 14,3 2 40,0 44 29,3
6 85,7 3 60,0 106 70,7
7 4.7 5 3.3 150 100,0
Osmanl sosyal yaps iinde, bir alt grup olarak Ermenilerin bamsz devlet kurma giriimleri, bamsz Ermenistan iin teorik propaganda almalarndan, ayaklanmalara, silah temini ve transferinden, Ermeniler lehine Osmanl Devletine zarar verebilecek giriimlere kadar geni bir yelpazede anomik bir durumun ortaya kmasna neden olmutur21. Ermenilerin Trkiyenin Dou Anadolusunda onlarn karlmasna neden olan bamsz devlet kurma giriimlerinin yaklak %30 orannda olumlu grlmesi, tarihin sorularyla tersyz edilmi bir yzleme ve Osmanl topraklarnn blnebilirlilii ve paylalabilirliliinin yaplabilecei bir arena olarak alglanmas anlamna gelmektedir. Baka bir adan deerlendirildiinde Ermenilerin Osmanl topraklarnda bamsz bir devlet kurma giriiminin teorik anlatmnn bir rnei olan 19. yzyl Ermeni edebiyat eserlerinde kk yata ellerine kl verilerek Trklerin ldrmesi talebi kabul edilebilir bulunmaktadr22. Ermenilerin bamsz bir devlet kurma giriimleri, birlikte yaadklar Trk, Krt ve erkez gibi unsurlara kar hukuk ve sosyal norm ihlalleri sadece Trk ve Ermeni bilim adamlar tarafndan deil Batl ve Rus gzlemciler tarafndan da ortaya karlmtr23. Ayrca Ermenilerin politik evrelerince de Ermenilerin Osmanl topraklarnda bamszlk talebi hem gizlenmemekte hem de yadsnmamaktadr. Bunu en tipik gstergelerinden biri, Tanakstyun Partisi Szcs Giro Manoyann, Trkiye-Ermenistan snrnn Trkiyeyi blmeye ve yok etmeye ynelik olarak yaplan Sevr Anlamasna uygun olarak belirlenmesi gerektiini
21 Soykrm kavram, tarihsel sre iinde lml ya da kltrel olarak tmyle tavsiye edici toplumsal atmann tanmlanmasnda kullanlan olduka yenidir. Kavram Yahudi soykrm ile ilgili ilk kez kullanlmakla birlikte deiik uluslarn yaad trajedi ile ilgili olarak da kullanlmaya balanmtr. Kavram genel olarak bir grubun dini ya da etnik farkllktan dolay tmyle yok edilmesi anlamnda kullanlmaktadr 22 AA, 18 ubat 2007. 23 Statesman, 02 Mart 2007.
22
sylemesidir. O Ermenistann SSCB ierisindeyken snr konusunun gndemde olmadn, ancak Ermenistann bamszln kazandktan sonra Sevr Anlamasnn yrrle girdiini ve snrlarn sz konusu anlamaya gre belirlenmesi gerektiini belirterek bir meydan okuma iinde bulunmaktadrlar. Bu balamda Osmanl topraklarnda Ermenilerin devlet kurma giriiminin doru bir karar olduu yaklak %30.0 orannda kabul grm olmaktadr24. Ermenilerin Osmanl dneminde gerekletirdikleri greceli milliyeti sylem ve eylemlerini merulatrma ve soykrm iddialarna ynelik toplumsallama sreci, Trkiye ve dnya kamuoyunda Ermenistan ve Ermeni diasporasnn giriimleri ile siyas, medyatik, sanatsal, iktisad, hukuk, din gibi birok alanda gerekletirilmektedir. Siyasal alanda elde edilen nemli ataklardan biri Ermenilerin Osmanl dneminde gerekletirdikleri sylem ve eylemlerin meruiyetini ve Ermenilerin soykrm iddialarnn tannmasn salayan devlet/toplum saysnn nemli oranda olmasdr. Ermenilerin Osmanl topraklarnda bamsz bir devlet kurma giriimlerini bir toplumsal hak olarak nitelendirme anlamna gelen en arpc rnek, ABDde birok eyalette kabul edilmi olmakla beraber Nancy Pelosi tarafndan kongreye sunulan ve ABDnin Iraktaki savaa zarar verilmesinden kayglanld, Trk irketleriyle ticari ilikilerin riske girmemesi25 ve Trkiyedeki askeri slerinin kullanmnn snrlandrlaca ynndeki kayglardan26 dolay ertelenen karar tasarsdr27. Tasarnn, 1.28, 2.29 ve dier maddeleri incelendiinde hem Osmanl hem de Trkiyeye ynelik siyas iddialar ve taleplerle dolu olduu grlmektedir. Ayn ekilde 1915 olaylarnn anma gnlerinde Ermenilerin Osmanl topraklarnda bamsz bir devlet kurma giriimlerini
24 25 26 27 28 Yeni Msavat, 24 Aralk 2007. Europa Pres, 07 Mart 2007. Sankei Shimbun, 12 Mart 2007. The Washington Times, 20 ubat 2007. Ermeni soykrm 1915 -1923 yllar arasnda Osmanl mparatorluu tarafndan tasarlanp uyguland ve yaklak 2 milyon Ermeninin snr d edilmesiyle, bunlardan 1,5 milyon kadn, erkek ve ocuun ldrlmesiyle, kurtulan 500 bininin de evlerinden kovulmasyla ve 2500 yllk Ermeni varlnn anavatanndan tasfiye edilmesiyle sonuland. 29 iek, Trk Tarih Kurumu Ermeni Masas, http://www.ttk.org.tr/index. php?Page=Sayfa&No=183.
23
onaylayan eitli devlet bakanlar dzeyinde yaplan konumalar da siyas dzlem iinde deerlendirilebilir30. Ermenilerin Osmanl topraklarnda bamsz bir devlet kurma giriimlerini dikkate deer klan bir baka alan Ermeni siyas propaganda an besleyen sanat ierikli almalardr31. Osmanl topraklarnda
30 Ermenileri anma gnnde, bakan George W. Bush, April 24, 2005, For Immediate Release Office of the Press Secretary April 24, 2005de ifadeleri yledir. Biz Osmanl mparatorluunun son gnlerinde 1.5 milyon kadar Ermeniyi kitlesel lme ve ge zorladn hatrlyoruz. Bu korkun olay pek ok Ermeninin byk felakete nasl arldn gstermektedir. Ben bu korkun yaam kayplarndan dolay en derin basalm ifade ederek btn dnyadaki benim dostlarm olan Amerikal ve Ermeni toplumuna katlyorum. Bugn bizim Ermeni toplumunun acsn yansttmz ve bu insanlk trajedisinin 90. yl dnmnde andmz gibi, biz ayrca bamsz bir Ermeni devletinin parlak bir geleceini umut ediyoruz. ABDnin demokratik ve barl bir Irak ina etmek iin abalar ve terr, savaa Ermenilerin katklarndan dolay minnettardr. Biz Ermenistann uzun yllardr srdrm olduu tarihi reformlar desteklemeye devam edeceiz. Biz Ermeni toplumunun tutkularn daha fazla gerekletirecek olan demokratik zgrlkleri gelitirmek Ermeni hkmetine ar yapyoruz. Biz Dalk Karaba ihtilafnn barl bir antlama ve son bulmasn istiyoruz. Biz ayrca serbest piyasa ekonomisini, demokratik deerlerin ekillenmesinde kk salan ve gvenlik ibirliini iine alan Ermenistan ile derin bir ibirlii aramaktayz. Ben hassasiyet ve drstlk iimde 20. yzyl balarnda tarih olaylar incelemeye alan Trkiye ve Ermenistan onaylyorum. The International Center for Transitional Justice tarafndan yaplan analiz son sz deildir fakat yzyllardr Anadolu ve Kafkaslarn toplumlar ile iliki iinde olan kltrel zenginlik ve ho gr ruhunun yeniden tesisi ve bara ynelik nemli bir adma iaret etmektedir. Biz Trkiye ve Ermenistanda zgrlk, bar ve zenginliin bir geleceini aryoruz ve babakan Erdoann Trk ve Ermenilerden oluan bir komisyonun bu srece yardm edeceini umut ediyoruz. Ermenilerin milyonlarcas gururlu bir ekilde Ermeni atalarnn izini srmektedir. Onlarn inanlar, gelenekleri ve yurtseverlii ABDnin kltrel ve ekonomik yaamn zenginletirmektedir. Ben bar, ho gr ve uzlamann gelitirilmesi iin alan btn bireyleri takdir ediyorum. Anma gnnn bu ciddiyeti zerine ben dnyadaki btn Ermenileri iin dayanmay en iyi arzu ve isteklerimle sunarm. 31 a. Ermeni Film Vakf (The Armenian Film Foundation),1979 ylnda kurulan vakf film ekimine ve bunlarn datmna kadar hemen her alanda faaliyet gstermektedir. Ayrca vakfn almalar sanat, kltr ve eitim alanlarn kapsayacak ekilde dzenlediinden eyalet ve ulusal kurumlardan byk maddi destekler salayabilmektedir. Vakf filmler yapmakta ve Batda tantm iin kampanyalar dzenlemektedir. Vakfn birlikte alt lkeler arasnda dnyann bir ucundan tekine ngiltere, Japonya, Avustralya, Brezilya ve srail gibi birok devlet bulunmaktadr. b. Film International, Los Angeles merkezli video datm irketidir. c. MGN / Paradise, Inc. Film tantm ve datm iiyle uramaktadr.
24
bamsz bir Ermenistan kurma giriimlerini teyit eden bir baka enstrman Osmanl Ermenilerinin 19 yzyln balarnda sanat ve ticaretle uraarak gittike zenginleerek ekonomik g elde etmeleridir32. Ermeni lobileri, Osmanl topraklarnda bamsz bir devlet kurma giriimlerinde dnemin karmak toplumsal dinamiklerini yadsmaya, sadece kendi kayplarndan sz ederek fakat Trklerin kayplarndan sz etmeyerek Trkleri tekiletirme gayretinde olan aktrler olarak grnmektedirler. Kendi gemileriyle yzleme kaygsndan Trkiyenin gemiiyle yzlemesi gerektiini iddia ederek bir savunma psikolojisine girmektedirler33.
C. TEHCR ESNASINDA YAANAN OSMANLIERMEN ATIMASININ SONULARINI SOYKIRIMI OLARAK ALGILAMA
Ermeniler, fiili iddeti kullanarak toplumsal zlme ve atma iinde, hem i hem de d grup ilikilerine bal olarak Osmanl toplumsal yaamnda anomik sylem ve eylemde bulunmulardr. Bunlardan i grup ilikilerine bakldnda ne kan en nemli sorun, 1915te Ermenilerin askeri alanda ibirliki bir konum belirleyerek kendi devlet ve toplumlarna kar sorumsuzca davranmalardr. Bu durum, Ermenilerin, Osmanl toplum yaps iinde, devletin ve toplumun bekledii sadakat ile Rusya ve Batllarn dayatt ihanet arasnda sktn gstermektedir. Bu balamda Osmanl-Ermeni atmasnn sonucu/son bulmas olan tehcir, 1915de, Ermenilerin sz konusu elikilerini ortadan kaldrmak iin sosyolojik olarak yaplabilir/olabilir mkemmel bir plan
d. Arc Film, 1994 ylnda Roger Kupelian tarafndan kurulmu bir film irketidir. Daha ok datm konularna arlk vermektedir. irketin daha ok internet zerinde pazarlamada bulunduu verdii linklerin tamam Ermeni iddialarn en ar ekillerde yanstan sitelerdir. e. Bars Media, Erivan merkezli bir belgesel film stdyosudur. f. NAREK, Ermenice video kasetleri, mzik kasetleri ve kitaplar pazarlayan bir irkettir. g. AIM (Armenian International Magazine) Dergisi, Ermeni diasporas iin hazrlanan AIM dergisi ngilizce yaynlanmaktadr ve en ok takip edilen Ermeni yaynlarndan biridir. 32 Salim Chce, Byk Ermenistan Kurma Projesi, Ermeni Aratrmalar, Say 1, Mart-Nisan-Mays 2001 33 The Washington Times, 28 Mart 2007
25
olmutur34. Ancak benzer ekilde gnmzde Ermeniler, tehciri tek tip bir Trk ulusu yaratma projesinin bir paras ve tarihte ilk soykrm olarak nitelendirerek hatta Hitlerin soykrm Trklerden rendii iddialar zerine sylem ve eylem gerekletirerek tarihi ve sosyolojik bir gereklii sre giden bir gerilime ynlendirmektedirler. Bunun en nemli nedeni ise daha sonraki srete zellikle kinci Dnya Sava sonras uluslararas hukukta soykrm kavramna yer verilmesi ve soykrm madurlarnn birok hak ve tazminat kazanmasdr. Bu da bedava pekmez baldan tatldr yaklam ile Ermenilerin itahn kabartmaktadr.
Tablo 3: Tehcir esnasnda yaanan Osmanl-Ermeni atmasnn sonularn Ermeni soykrm olarak grmenin Eitim-retim dzeyine gre deerlendirilmesi
Tehcir esnasnda yaanan Osmanl-Ermeni atmasnn sonularn Ermeni soykrm olarak grme Eitim durumunuz Evet Hayr Toplam S 1 3 4 0kur yazar deil % 25,0 75,0 2,7 S 1 3 4 0kur yazar % 25,0% 75,0% 2.7 1 4 5 lkokul S% 20,0 80,0 3.3 S 4 5 9 lkretim % 44,4% 55,6% 6.0 S 30 57 87 Lise ve dengi % 34,5% 65,5% 58,0 S 16 25 41 niversite % 39,0% 61,0% 27,3 S 53 97 150 Toplam % 35,3 64,7 100.0
Tehcir olaynn sonularn analitik olarak d ve i dinamikler asndan ikiye ayrabiliriz; D dinamizm asndan tehcirin sonucu, Ermenilerin Ortadouda ve daha sonraki srete Kuzey Afrikann eitli lkelerinde, Avrupa ve Kuzey Amerikada, Rusyada ve dnyann dier blgelerinde diasporalar oluturmalardr. Bunun belirgin rneklerinden biri, 1924de ynetimini elinde tutan Franszlarn, Lbnan diaspora Ermenilerini 1928de ana unsur olarak
34 Hasan Kni, Ermeni Meselesi ve Trkiyenin Uluslararas Konumu, adl Almanya Extertalde yapt toplantdan.
26
tanmasdr.35 Fransann Ermenilere ilgisi gnmzde de devam etmektedir. rnein Sarkozynin Kilikya Ermeni Kilisesi lideri Aram Keiyana bir mektup gndererek soykrm yksek sesle gndeme getirmeye devam edeceini ve bu konuda tam ballkla alacan bildirmesi gemile gelecek arasndaki ilikiyi gstermesi asndan nemlidir36. dinamizm asndan Tehcirin sonucu ise iddetli bir i savaa maruz kalmakszn sorunun olas en az maliyet ve kaypla zmlenebilmesidir. Sz konusu ar/iddetli i ve d toplumsal ilikilerin gerildii bir dnem olan 1915 yllarnda tehcir (yeniden iskn) esnasnda Osmanl-Ermeni atmasnn sonular, sosyolojik olarak bir Ermeni soykrm deil Ermenilerin kurtarlmas iin seilmi rasyonel bir k kapsdr. Tehcirin sonularn bugn Bat dnyasnn Ortadouda yapt gibi birbirini boazlayan dinsel ve etnik gruplar organize ederek yrtt anomik, zlmeci ve atmac toplumsal srecin baar salanamam varlk karakterine benzetebiliriz. Tehcir esnasnda yaanan Osmanl-Ermeni gerginliinin/atmasnn sonularn bir soykrm olarak grlmesi Eitim-retim dzeyine gre, niversite eitimi alanlarda %39.0 ile en yksek oranda bulunmaktadr. Bu durumun tarihi bilgi/algnn baka sosyalletirici faktrlerinde etkisi ile tersyz edildiini ve beklenenden farkl bir tarih ve toplum algs yarattn syleyebiliriz. Bu algda diaspora Ermenilerinin, eitli sosyalleme aralar ile srekli gndemde tuttuu iddialar etkili olmaktadr. Bunun tipik bir rnei, 1915te Trk ynetiminin Erivan ve civarnda yaptklarn dokmanlar ile belgelediini iddia eden ve tehcir edilenlerin kiisel bir takm hikyelerini konu alan Time dergisinin okuyucularna datt DVDlerdeki bilgiler vb. olabilir37. Ankete katlanlarn %35.3 yaanan toplumsal gerilimi soykrm olarak grmektedirler. 1915 olaylarnn deerlendirilmesi srecinde, ankete katlanlarn %64.7si tehciri Ermenilerin Mslman unsurlara kar giritikleri katliamlar nedeniyle onlara ynelen kinin etkisizletirilmesi olarak dnmektedir.
35 Yusuf Ziya Bildirici, Adanada Ermenilerin Yapt Katliamlar ve Fransz-Ermeni likileri, Kksav Yaynlar, Ankara 1999 36 Bugn, 18 Haziran 2007. 37 11 Giornale, 06 ubat 2007
27
D. OSMANLI TOPLUM-DEVLET ANLAYIININ SOYKIRIM YAPABLECENE NANMA
Osmanl-Ermeni atmasnn son aamas olarak nitelendirebileceimiz tehcir; kaotik, rasgele, anlamsz, irrasyonel nitelikte olmayan ve sadece arasal adan deil yok etme, asimilasyon vb. konseptlere yer vermeyen Osmanl toplumunun sosyal-kltrel referanslarna iaret etmektedir38. Buna ramen ABD, AB, ve dier baz dnya lkeleri sz konusu sosyolojik zellikleri gz ard ederek her yeni anlatda bytlm ve arptlm olan dmanln kaytlarna dayandrarak tehciri srarla soykrm olarak nitelendirmektedirler. 4 Mart 1897de Federal Cumhurbakan Adolf Deucherin kendisine 456 000 imzal bir dilekeyi sunan, Zrihli Papaz Konrad Furrer bakanlndaki bir heyeti kabul etmesi ve lkedeki acil bir siyas sorunu deil, Trkiyeyi ilgilendiren bir konuyu ieren metni desteklemi olmas39 batnn yok etme kltrnn referanslarn gsteren bir rnei oluturmaktadr.
Tablo 4: Osmanl Toplum-devlet anlaynn soykrm yapabileceine inanmann dindarlk dzeyine gre dalm
Osmanl Toplum-devlet anlaynn soykrm yapabileceine inanma Dindarlk Dzeyi Evet Hayr Toplam S 11 38 49 yi % 22,4 77,6 32,7 S 37 43 80 Orta % 46,3 53,8 53,3 12 9 21 Zayf S% 57,1 42,9 14,0 S 60 90 150 Toplam % 40,0 60,0 100.0
Osmanl Toplum-devlet anlaynn %40,0 orannda soykrm yapabileceinin kabul edilmesi, tarihi gereklerin iselletirilmesi/ benimsenmesi ile birlikte, insan haklar ideolojisinin psikolojik etkisine bal olarak maduriyetin srekli olumlanmasnn bir sonucu olarak dnlebilir. Ermeni soykrm iddialarnn tartlmasnda ve
38 Renee Abramson, Racsm Ddnt Have A Place In Turksh Or Ottoman Hstory, 16 October 2007Todays Zaman 39 Tages Anzeiger, 02 Mart 2007.
28
iselletirilmesinde, Yahudi Soykrm iddialarnda maduriyete yksek prim veren yeni bir sosyolojik ve psikolojik atmosferin ortaya kmasnn etkisinden sz edilebilir40. Sz konusu maduriyet alglamas, Ermenilerin soykrm iddialarnda sadece diasporann yaad lkelerle snrl olmayp Trkiyede de baz alt gruplar zerinde nemli bir kabul grme aamasna gelindiini gstermektedir41. Bulgular, Ermeni tartmalarnda yeni ve nemli bir srece gelindiini ve sosyalleme aralar vastasyla esasen madur olmayan ama sanal olarak madur olandan yana bir duru sergileyen yeni bir toplum bilinci olutuunu gstermesi asndan nemlidir42. Sz konusu toplumsal bilin, Trkiyede Ermenilerin silahl toplumsal atmaya dayanarak Osmanl topraklar zerinde bamsz bir Ermenistan yaratma giriimlerini ve etnik dmanln ortaya karaca trajediyi nlemeyi yadsyan buna karlk Ermenilerin yeniden isknn, sorunu zme deil sorun oluturma olarak deerlendirmektedir43. 1915 olaylarna zemin hazrlamada nemli katklarn yadsyamayacamz bamsz Ermenistan kurma giriimlerini destekleyen dnemin devletleri, 1915 olaylarnn younlukla yaand corafi blge zerinde nemli demografik nicelie sahip olan Krt gruplarn varlna dikkat ekmektedir. Batllar bu sre iinde Krtlerin eitim yoluyla disiplin altna alnmasn, ehliyetli ve yeterli vatanda yaplabilmesini, Mslman banazl nedeniyle Hristiyan olabileceklerini gzden kardklarn itiraf etmektedirler. Hatta sz konusu bu alanlarda baar salanamasa bile topraklar igal edilerek boyun emeleri istenmeliydi plann uygulayamadklar iin hayflanmaktadrlar44.
40 Ermeni Aratrmalar, Say 1, Mart-Nisan-Mays 2001. 41 Ermeni Aratrmalar, Say 1, Mart-Nisan-Mays 2001. 42 European Parlament Resoluton Eyll 28, 2005 Ermeni soykrmn tanmas iin Trkiyeye 5. ar Avrupa Birliine girmek iin bir n koul olarak bu kabul gz nne alr 28 Eyll 2005 aramba parlamento tarafmdan benimsenen Avrupa parlamentosunun konular. Trkiye ile mzakerenin almas. lk bask P6_TA-PROV(2005)0350 B6-0484, 0487, 0496, 0498, 0502 ve 0505/2005 Trkiye ile mzakerenin almas zerine Avrupa parlamentosunun yasa nerisi. 43 Ermeniler, kendilerine verilen konaklama yerleri olan son mesafeye ulatrlmlardr. Ancak Onlarn birou daha nceki Ermenilerin yapt gibi Kafkasya, Avrupa ve Amerika ya g etmeyi tercih etmilerdir. Bir oununda Anadoluda nceki isknlarna geri dnmelerine izin verilmitir. 44 Chce, Byk Ermenistan Kurma Projesi.
29
1915 olaylar ve ncesinde bamsz bir Ermenistan iin gerekli topraklar zerinde yaayan ve byk Ermenistann nnde bir engel olarak gsterilen gruplarn bugn Byk Ermenistan iddialarn yadsmayan gruplar olarak grnm kazanmas, ayn zamanda 1915 olaylarnn younlukla yaand corafi blge zerinde nemli demografik nicelie sahip olan Krt gruplarn bu sre iinde disiplin altna alndn gstermektedir45. Ermeni milliyetiliinin douuna ve geliimine paralel olarak, Ermeniler bamsz Ermenistan iin teorik propaganda almalarndan pratik giriimlere kadar geni bir yelpazede anomik bir durumun taraf olarak varlk kazanmlardr. Buna karlk Osmanl Devletinin toplumsal btnl salamaya almas sonucunda ortaya kan gerilimi soykrm olarak kabul edenler dindarlk dzeyine gre farkl oranda grlmektedir. Dindarlk dzeyi asndan iyi olanlar ile zayf olanlar arasnda %35 oranlk fark bunu dorulamaktadr. Gnmzde de bat dnyasnn Ermeni meselesine ilikin giriimleri, Trk ve Osmanl tarihinde rkln yer almamasna ramen, ABD ve Avrupann Osmanl-Ermeni atmasn yeniden yazmak istemesinden kaynaklanmaktadr. Bu tarihi yeniden yazma tutkusu, Bat dnyasnn, Ermeni meselesinde hem kendi kltrel referanslarn, kendi tarihlerini esas almalarndan hem de ve yok etme, asimilasyon konseptlerine sahip olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bu yzden Onlarn Osmanlnn yok etme yerine birlikte yaamay semesini ve anti rkln anlayabilmesi mmkn deildir46. Batnn anlama sorunu yznden ok ciddi bir anlatma sorunu ile yz yze kalnd grlmektedir.
2.1. 2. GNMZ ERMEN MLLYETLNN ALGILANMASI
Ermeni milliyetilii, eski Sovyetler Birliinin etnik unsurlar olan Moldovallardan Taciklere kadar birok ulusla birlikte gelien ve ykselen ente lektel ve siyasal sekinlerin benimsedii rgtl bir harekettir47. Bununla birlikte gnmz Ermeni milliyetilii, dierlerinden farkl
45 Chce, Byk Ermenistan Kurma Projesi. 46 Abramson, Racsm Ddnt Have A Place In Turksh Or Ottoman Hstory, 16 October 2007Todays Zaman. 47 Aya Ergun, Gney Kafkasyada Etnik Kmlk ve atma: Azerbeycan ve Ermenistan Ulusal Kmlklernde Karaba Sorunu, Dou Bat, Etnisite, S.44, s.195-211.
30
olarak, korku ve tehdidin ina edildii anlatlar, mitleri, ritelleri, ortak hafzay ve dier kltrel temsilleri tayin etmeye alarak ou zaman arptlm anlatlar ve temsiller ve dmanlk ieren sylen tilerin aka tohumlarn ekerek yola devam etmektedirler. Bu grubun elitleri de korkuyu yerletiren giri imlerin baarsn, tahrik edici tavrn tarihsel olarak koullanm tanmlamalara bal olduunu bilmektedirler48. Ermeniler, gnmz dnyasnda yaklak yedi milyondur. Bunlarn hemen hemen milyonu Ermenistan Cumhuriyetinde yaarken dierleri dnyann eitli lkelerinde ok kltrl bir diasporay oluturmaktadrlar. Gittikleri/bulunduklar toplumlara entegre bir halde yaayan diaspora Ermenileri, kltrsel zelliklerini ou zaman arptlm anlatlar ve temsiller ve dmanlk ieren sylen tilerin 49 bulunduu Trk dmanlna ve Apostalik Kilisesine dayandrma gayreti iindedirler50. Ermeniler, kutsal veya sembolik anlam olan yerleri, zamanlar veya nesnele ri (rnein Ar da, 24 Nisan soykrm gn) provokasyon ritelleri ina ederek trensellemi ve sembolik anlam zerinde durmaktadrlar.51 Diaspora Ermenilerinin gayretleriyle 2011 ylna kadar Washingtonda 17.000 metre karelik, online bir siteye sahip ve internet araclyla uluslararas toplumlara szde Ermeni soykrmna ilikin bilgi sunabilecek nitelikte Ermeni Soykrm Mzesi ama giriimi52, gnmz Ermeni milliyetiliinin ve iddetinin simgesel bir baka nemli provokasyon riteli olmaya aday olabilecek konumdadr. Gnmz Ermeni milliyetiliinin diasporadaki gcn ve sembolik anlam olan yeni bir yer haline gelen Fransann durumudur. Nicolas Sarkozyye (Fransa Cumhurbakan) gre 1962 Cezayir olaylar, znt beyann gerektirmesine hatta Cezayir olaylarnda Onun yedi yanda bir ocuk olmas tarihi tarihilere brakmay, gemie deil gelecee bak48 Rogers Brubaker, David D. Latin, Etnik ve Milliyeti iddet, Dou Bat, Etnisite, S.44, s. 211-238. 49 Dnya genelinde Ermeni Halknn %90nn kendisine bal olduunu iddia eden kilisedir. Kiliseye gre, Yehova ahitlerinin totaliter dini hareketleri Ermeni ulusuna kar bir hareket iermektedir. (http://www.eurasianet.org/departments/ civilsociety/articles/eav031006.shtml) 50 Gulf News, 14 A.ralk 2007. 51 Rogers Brubaker, David D. Latin, Etnik ve Milliyeti iddet, s.211-238. 52 14 Aralk 2007 tarihinde www.azg.com adl internet sitesinde yaymlanan Soykrm Ayn Zamanda On-Line,
31
may gerektirirken, Trkiyeye kar yaplan sulamalar Trkiyenin zr dilemesini hatta tazminat ve toprak vermesini gerektirmektedir53. Bu balk altnda;
a. Bat dnyasnn 1915 olaylarn gndeme almas, b. ABD, AB ve bir ksm dnya lkelerinden yansyan ynleri ile Ermeni meselesinden kaynaklanan Trkiyeye ynelik iktisad, siyas, hukuk vb. basklar, c. Ermeni soykrm iddialar ile ilgili tartmalarn Trkiyede, Ermeni gruplara ve bat dnyasna kar dmanca sosyal ilikileri artrma sebepleri eitli nfus bileenleri erevesinde analiz edilmitir.
B. BATI DNYASININ 1915 OLAYLARINI GNDEME ALMASINI ALGILAMA
Gnmzde zellikle diasporada yaayan Ermeniler, Batllarn bilerek ve isteyerek arasal olarak kullanmn kabul ettikleri batya ait siyaset kurumlarndan medyaya kadar sosyo-kltrel ara ve referanslarla, korku ve tehdidin ina edildii dmanlk ieren kltrel temsilleri tayin etmeyi srdrmektedirler. 1915 olaylarn gndemde tutan Ermeni asll olsun ya da olmasn bu grubun entelektel ve elit olarak kabul grenleri sz konusu korku ve tehdidi yerletiren giri imlerin baarsn kazanm olarak kabul etmektedirler54. Bu kazanmlarn banda soykrm, insan haklar, yenidnya dzeni, aznlk haklar, ok kltrllk gibi kavramlarn Trkiye aleyhine mkemmel dzeyde yorumlanmas gelmektedir. Bunun tipik rnei Hristiyan bat dnyasnn toplumsal bilincinde yer alan sululuu bakasnn zerine atma psikolojisi iin frsatn gereklemi olmasdr. Bu nedenle Ermeni soykrm iddialarnn destekleyen bat dnyasnn ve Ermenilerin Ermeni tarihi ile ilgili nesillere srarla aktardklar tek ey, ortak belleklerinin ve kltrlerinin inasnda temel olabilecek soykrm iddialarna yaslanan travmatik anlardr. Diaspora Ermenilerinin ve bat dnyasnn birlikte ynlendirdii/ynettii Ermeni soykrm tartmalarndaki alglama ylesine frsatsaldr ki
53 27. 06 Aralk 2007 tarihinde www.eraren.org adl internet sitesinde yaymlanan Oktay Eki imzal Utanmazlk balkl makale. 54 Rogers Brubaker, David D. Latin, Etnik ve Milliyeti iddet, s.211-238.
32
gerek olmayan iddialar gerek kadar kabul edilebilir hale getirilmekte ve nemli klnmaktadr. Ermeniler, yenidnya dzeni iinde byk dman saylan toplam nfusu 200-250 milyon olan Trk dnyas ile kendilerini ba edebilir nitelikte alglamaktadrlar. Bu tabloya baktmzda Ermenistan d politikasn belirlemede alglamann ne kadar nemli olduu kolayca anlalabilmektedir. Byle bir alglamann arka planna, zellikle ErmenistanAzerbaycan arasnda ortaya kan yukar Karaba sorunu rnek olarak verilebilir. Bu durum Ermenistann batnn desteini alarak Trk dnyas ile her koulda baa kabileceini gstermesi asndan greceli bir alglama olarak dnlebilir. Benzer ekilde srail-Arap ilikileri de byle bir alglamada yol gsterici olarak kabul edilebilir. Nasl srail aracl ile Arap ve Fars dnyas kontrol ve tehdit altnda ise benzer ekilde Ermeni soykrm iddialar ile Trk dnyas, tehdit ve kontrol edilmek istenmekte ve sava/igal kkrtcl yaplmaktadr. Trk kartlna yneltilmi ABDdeki Ermeni lobisinin eylem planlar, Ermenistana ABD yardmlarnn arttrlmasndan rakip lkeler arasnda saylan Azerbaycana yaplacak Amerikan yardmlarnn engellenmesine, soykrm iddialarnn tannmasnda ABDnin desteinin alnmasna kadar geni bir yelpazede hayata geirilmeye allmaktadr. Bu gayretlerin bir sonucu olarak Ermenistan, srailden sonra nfusuna oranla ABDden en ok yardm alan lke konumunda bulunmaktadr. Btn bunlar Trk dnyasnn tehdit ve kontrol edilmesinin unsurlar olarak grmek mmkndr. Bat dnyasnn 1915 olaylarn ksaca, Uluslararas alanda insan haklarnda yaanan gelimeler, Trkiyenin Ermeni soykrmn tanmasna ve toprak talebine, Yenidnya dzeninin bir paras olmas, Ermenilerin yeni bir kimlik aray, Trkiyenin ekonomik ve siyasal durumu, Ermeni lobi faaliyetlerinin baars olmak zere alt faktrl ele alnm ve u sonulara ulalmtr.
33
Tablo 5: 1915 olaylarnn yaklak 90 yl sonra gndeme alnmasnn Eitim-retim dzeyine gre deerlendirilmesi
Bat dnyasnn 1915 olaylarn yaklak 90 yl sonra gndeme almasn deerlendirme
Uluslararas alanda insan haklarnda yaanan gelimelere Trkiyenin Ermeni soykrmn tanmasna ve toprak talebine Yenidnya dzeninin bir paras olmasna Ermenilerin yeni bir kimlik aray mcadelesine Trkiyenin ekonomik ve siyasal durumuna Ermeni lobi faaliyetlerinin baarsna
Toplam
0kur yazar deil 0kur yazar lkokul lkretim Lise ve dengi niversite Toplam
S % S % S % S % S % S % S %
23 26,4 16 39,0 39 26,0
2 50,0 3 75,0 2 40,0 2 22,2 23 26,4 5 12,2 37 24,7
1 25,0 2 40,0 5 55,6 31 35,6 11 26,8 50 33,3
1 25,0 1 25,0 1 11,1 4 4,6 3 7,3 10 6,7
1 20,0 1 11,1 1 1,1 1 2,4 4 2,7
5 5,7 5 12,2 10 6,7
4 2.7 4 2.7 5 3.3 9 6.0 87 58,0 41 27.3 150 100,0
1915 olaylarnn bat dnyas tarafndan gndeme alnmas, %33.3 orannda ABD ve ABnin hedefledii yeni dnya dzenini bir paras olarak alglanmaktadr. 1909da ABD Hkmetinin, Adana olaylar nedeni ile Akdenize iki sava gemisi55 gndermesi ve yerel makamlara ve Trk hkmetine gzda vermesi, ABDnin dnem iinde Ermeni sorununa ynelik duruunu56 ve 2007de diaspora Ermenilerinin soykrm iddialar ile ilgili uluslararas giriimlerini destekleyen Amerikan Senatosu D likiler Komitesi Bakan Joseph Bidenin Tarih bir olayn inkar edilmesi talebi salam bir dostluk temeli deildir Sylemleri, byk Ermenistann ak ya da zimm olarak desteklendiini ve tarihsel srecin deimediini gstermektedir57. Trkiyenin katlmak istedii Avrupa Birliine ye baz lkelerin parlamentolarnn, 1915 olaylarn Ermeni soykrm olarak kabul etmesi
55 Osmanl sularna Marbiehead ve San Fransisco adlarnda iki geminin gnderilmesi 56 Bilal N. imir Amerikada Ermeni Propagandas ve Bykeli Rstem Bey, Ermeni Aratrmalar, Say 2, Haziran-Temmuz-Austos 2001. 57 Reuters, 29 Mart 2007
34
ve ABDnin birok eyaletinde benimsenmesi, Ermeni meselesinin yenidnya dzeninin bir paras olmasn gsteren bir baka rnektir58. Ermeni meselesinin ABD ve ABnin hedefledii yenidnya dzenini bir paras olmasna, Avrupa Parlamentosunda Yeiller Gurubu nun nclnde gazeteci Hrant Dink ansna, Trk-Ermeni kardeliine vurgu yapan baz yazlarn okunmas, fotoraflarnn gsterilmesi ve sevdii arklarn dinletilmesini ieren bir toplantnn dzenlenmesini syleyebiliriz. Ermeni soykrm tartmalar, Uluslararas alanda insan haklarnda yaanan gelimelere %26.0 orannda dayandrlmaktadr. Soykrm iddialarna kendisini inandran Ermeni gruplar, gelien ve deien uluslar aras kavramlar ve kurumlar Ermeni meselesine eklemleyerek birok toplumlar/nesilleri Trkiye kartlna ikna etmekle kalmayp Trkiyede de baz alt gruplar Ermeniler lehine ynlendirmeyi baardklarn syleyebiliriz. Lobi faaliyetleri Ermeni propagandas balamnda %6.7 orannda etkin kabul edilmektedir. Bu etkinliin belirgin rnei, siyas karar alma mekanizmalarnda diaspora irketlerinin yardm ve zelletirme ad altnda Ermenistan ekonomisini kontrol etme aamasnda olmalardr59 zellikle Ermenistan Ermenileri ile kyaslandnda d politika konularnda ok daha kat ve uzlamaz olan Ermenistan d politikasn radikal hale getiren/getirebilen bat Avrupa ve Kuzey Amerikada yaayan diaspora Ermeniler iktisad glerine paralel olarak Ermenistann i siyas yapsna mdahale imkan bulmaktadrlar. (3) milyonu amayan bir lkenin daha kalabalk ve zengin bulunduklar toplumlarn kltr ve tarihinin etkisi altnda bulunan diaspora Ermeninin olmas srail rneinde olduu gibi o lkenin iktisad sknt yaamamas demektir. Toplam nfusu yaklak yedi milyon olan srail in sadece ABDde yaayan yaklak yirmi milyon Yahudi diasporas tarafndan desteklendii, bytld ve korunduu gz nne alndnda Ermeni diasporasnn hedefleri, yntemleri ve Ermenistan ile ilikileri daha rasyonel aklanabilir. Trkiyenin de bu kadar gl ve zengin bir diasporas olsayd Trkiyede bu kiilere/sivil rgtlere gvenerek politika
58 The Nevv York Times, 05 ubat 2007. 59 Sedat Lainer, Ermenistan D Politikasn Belirleyen Temel Faktrler.
35
yapabilirdi60. ABD ve AB gibi lkelerde gl bulunduklar toplumlarn kltr ve tarihinin etkisi altnda diasporas bulunmayan Trkiyenin, bu ynyle siyasal yoksulluk iinde bulunduu ve Trkiyenin eitli ekonomik alanda snrll %2.7 orannda kabul grmektedir. Aratrmada, 1915de meydana gelen Ermeni meselesini bat dnyasnn gndeme almasn Trkiyenin szde Ermeni soykrmn tanmasna ve Trkiyeden toprak talebine dayandn belirtenlerin oran %24.7dir. Ermeni soykrm iddialarnn giderek artan bir ivmeyle younlamas, Parlamentolarda tasarlarn yasallamasnn ardndan Ermenilerin tazminat ve toprak talebi, yalnzca Ermenilerin abasyla deil dnyadaki g mcadelesinin belirledii konjonktre iaret etmektedir. Zira 1915de meydana gelen Ermeni meselesini bat dnyasnn gndeme almasn ve desteklemesini Ortadou nun ve Kafkasya nn dnya g mcadeleleri bakmndan tad jeo-stratejik, zengin petrol ve doal gaz yataklar asndan tad nemdir61. Aratrma sonularna gre, Trkiye zerinde Ermenilerin, birinci bamsz Ermenistan giriiminde Trkiyeden toprak taleplerinin bedelini kendi iddialar gz nne alndnda ar bir ekilde demelerine karlk tekrarla Trklere kar bedel detme balamnda farkl enstrmanlar kullanarak yeni bir senaryo iinde grnmektedirler. Ermeniler tarihi srete ilk bamszlk mcadelesinde Ruslarla birlikte hareket geerken bu gnde ayn ekilde ABD, AB ve dnyann deiik lkelerinden beklenti iindedirler ve Trkiyeye dmanca bir duru sergilemektedirler. Trkiyeden tazminat ve toprak talebini dorulayan tipik bir rnek, Kiro Manoyann Trk-Ermeni snrnn Sevr Antlamas ile belirlendiini ve Osmanl mparatorluunun belgeyi imzaladn sylemesi ve Ermeni parlamentosunun hkmetin Sevrin belirledii snrlar tanmayan anlama ya da belgeleri imzalamasn yasaklayan bir karar almasn talep etmesidir. Ayn ekilde Ermenistann Kanada eski Bykelisi Ara Papyann ise 1914-1919 yllar arasnda yaanan olaylar nedeniyle Trkiyenin Ermenistana 41.5 Milyar dolar tazminat demesi gerektiini ileri srmektedir.
60 Sedat Lainer, Ermenistan D Politikasn Belirleyen Temel Faktrler. 61 Ermeni Aratrmalar, Say 1, Mart-Nisan-Mays 2001.
36
Benzer ekilde Kanadada Ermenistan Bykelisi olarak grev yapm olan Ara Papyann, Trkiyedeki Ermeni topraklarnn Ermenistan tarafndan himaye altna alnmas iin tm dayanaklarn bulunduunu belirterek Ermeni tarafnn BMnin adli mercilerine bavurmas gerektiini belirtmektedir. Papyan, Sevr Antlamasn Ermenistann uluslararas hukuka konu olduu dnemde imzalandn belirterek bugnk Trkiyenin bir ksm topraklar zerinde Ermenistann hukuk himayesinin uluslararas dzeyde tannmasn istemektedir. Hatta Ermenistann tarih topraklarnda bulunan transit yollar kullanmann ve Ermenistana danmadan Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn yapmn gerekletiren British Petroleumu mahkemeye verme imkn doacaktr62. Ermenilerin Trkiyeden toprak talep etmesine ilikin tipik bir baka rnek, SSCB lideri Stalin in, igal etmeyi planlad Trk topraklarna yerletirmek, igale gereke olarak kullanmak iin dnyann eitli lkelerinden Ermenileri, kinci Dnya Sava nn hemen sonrasndaki yllarda, SSCBye getirtmesi ve Ermenilerin bu davete icabetidir. Ancak dnyann eitli lkelerinden SSCBye getirilen Ermeniler, igal planlarnn suya dmesiyle sorun olarak grlmeye balanmtr. Hatta daha sonra Ermeniler Moskova ynetimi tarafndan aralarnda casus olabilir gerekesiyle Sibiryaya srlmlerdir63. 1915 olaylarnn gndeme alnmasn Ermenilerin yeni bir kimlik aray olarak, Sovyetler birlii iinde bamszlk ncesi d nemde aznlklarn aznlk olduklar cumhuriyetteki ounlua kar kltrel ve siyasal atmalara dayandrmak mmkndr. Azerbaycan-Ermenistan atmas, bu tr taleplerin belirgin rneklerindendir. Sz konuu atmalar Ermenilerin ulusal kimlik sylemlerinin belirlenmesinde belirleyici rol oynamlardr. Sovyet dneminde Ermenistanda halen byk lde belirleyiciliini koruyan blgesel kimliklerin stnl yerini etnik kimlie vurgu yaplmaktadr64. 1915 olaylarnn gndeme alnmas, %6.7 orannda Ermenilerin yeni bir kimlik aray mcadelesi olarak kabul edilmektedir. Bunu tipik rnei Serv Antlamas Mkemmel bir Plan olabilir, balkl yazda, Giro Manoyann Ermeni meselesini Trkiyede
62 Regnum Gazetesi, 22 Kasm 2006. 63 AA, 01 Aralk 2007. 64 Aya Ergun, Gney Kafkasyada Etnik Kmlk ve atma: Azerbeycan ve Ermenistan Ulusal Kmlklernde Karaba Sorunu, S. 44, s.195-211
37
problemin toplumun kendi tarihlerinin farknda olmasn diye karanlkta tutulmas olarak belirtmesidir. O soykrm iddiasn Trk insanna deil fakat Trk hkmetine dayandrarak ayn zamanda Trkiyede baz alt gruplar manipule etme gayreti iinde gzkmektedir65. Diaspora Ermenileri ve Ermenistan Ermenileri, Sevr Anlamasnn66 kendileri asndan hl geerli ve yrrlkte olduu iddias ile yeni bir toplumsal kimlik aray iinde bulunmaktadrlar.
65 The New Anatolian, 12 Aralk 2006. 66 Sevr Antlamasnn drdnc blmnde yer alan sz konusu maddeler unlardr: Madde 88. mttefik gler tarafndan alnan harekete gre Trkiye bamsz ve zgr bir devlet olarak Ermenistan hemen tanr. Madde 89. Trkiye ve Ermenistan dier yce antlama taraflar gibi Bitlis, Van, Trabzon ve Erzurum vilayetlerinde Trkiye ve Ermenistan arasnda deimez snr sorununu, ABDnin bakanlnn hakemliinde ele almay ve sz konusu snrlara bitiik Trk topraklarnn askerden arndrmasna ve onun Karadeniz giriinin belirlenmesi kouluyla bunun zerine onun kararlarn kabul eder. Madde 90. Ermenistan iin ad geen topraklarn tm veya tamamnn transferine dhil edilen 89. madde altnda snrlarn belirlenmesi meselesinde, Trkiye transfer edildii gibi topraklar zerinde unvan ve haklardan bu karar tarihinden itibaren bundan byle vazgeer. Bar antlamasnn koullar sz konusu topraklarn Trkiyeden bamsz olacan kabul eder. Ermenistann kabul etmek zorunda olduu veya ona geen haklarn ve sz konusu topraklarn transfer srecinin finansal zorunluluklarnn eit ve oran sunulan antlamann finansal meselelerini ilgilendiren 8. blmn 241 den 244. madde ile dzenlendii gibi belirlenecektir. Eer gerekirse sonraki szlemelerle sz konusu topraklarn neminde ortaya kabilen ve yaplan antlama tarafndan karar verilemeyen btn sorunlara karar verebilecek. Madde 91. Ermenistan iin devredilen 89. maddeye atfta bulunan topraklarn herhangi bir paylam durumunda, sonu olarak oluumu belirleyecek olan Snr komisyonu, bu karar tarafndan belirlendii gibi Trkiye ve Ermenistan arasndaki g durumu takip etmek iin sz konusu maddede ifade edilen kararn tebliinden 3 ay iinde oluturulacak. Madde 92. Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan arasndaki snrlar ilgili devletlerarasnda dorudan bir szleme ile ifade edilen sraya gre belirlenecek. Eer bu durumda ilgili devletler 89. maddeye atfta bulunana kararn tarihinde anlama tarafndan snrlarn belirlenmesinde baarsz olunursa tartmal snr hatt ayrca sorun zerinde onun takipisi olmay salayacak olan esas mttefik gler tarafndan belirlenecek. Madde 93. Ermeniler toplumda din, dil, milliyet ounluundan farkl olan bu devletin yerleimcilerinin karlarn korumak iin bu gler tarafndan var saylmas gerektii hazrlklar gibi egemen mttefik gler ile bir anlama iinde somutlaacak olanlar kabul eder ve mutabk kalr.
38
B. ERMEN MESELESNDEN KAYNAKLANAN ABD, AB VE BR KISIM DNYA LKELERNDEN TRKYEYE YNELK KTSAD, SYAS, HUKUK VB. BASKILARI ALGILAMA
ABD, AB ve bir ksm dnya lkelerinden yansyan ynleri ile Trkiyeye ynelik iktisad, siyas, hukuk vb. giriimler/basklar, Ermeni diasporas ve Ermenistanda etnik kimlie dayal ulusal kimlik sylemlerinin oluumunda ve her iki toplumun birbirlerini alglamalarnda yeni bir sre balatmtr. Bu trden basklarn ortaya kard sre giden gerilimin var olu sebepleri, her iki tarafn Dou Anadolu blgesine atfettii anlam, tarihsel toprak/anavatan ve igal edilmi toprak, toprak btnl, snrlarn dokunulmazl, tazminat gibi kartlklar olarak grnm kazanmaktadr. Ermeni soykrm iddialarna ynelik sylemler, dnya zerinde deiik toplumlarn resm kurumlarn, sivil rgtlerini ve kitleleri harekete geirmeye dayanan entelektel ve siyasal sekinlerin ortaya kard bir rgtlln rndr67. Gnmzde Ermeniler adna sylem gelitiren ve bunlar Trkler aleyhine ikna ve ynlendirme arac olarak kullananlar, korku ve tehdidin ina edildii anlatlar, mitleri, ortak hafzay ve dier kltrel temsilleri tayin etmeye ve tarihsel koullar tahrik edici bir nitelikte tanmlama gayreti iindedirler68.
Tablo 6: Ermeni meselesinden kaynaklanan ABD, AB ve bir ksm dnya lkelerinden Trkiyeye ynelik iktisad, siyas, hukuk vb. basklar deerlendirme
Ermeni meselesinden kaynaklanan ABD, AB ve bir ksm dnya lkelerinden Trkiyeye ynelik iktisad, siyas, hukuk vb. basklar deerlendirme Gereki Dmanca Toplam S 60 90 150 % 40,0 60,0 100,0
Ankete katlanlar, Ermeni meselesinden kaynaklanan ABD, AB ve bir ksm dnya lkelerinden Trkiyeye ynelik kurumsal basklar %40 orannda hakl gerekler olarak alglanmaktadr. Bunlara tipik rnek olarak unlar syleyebiliriz.
67 Aya Ergun, Gney Kafkasyada Etnik Kmlk ve atma: Azerbeycan ve Ermenistan Ulusal Kmlklernde Karaba Sorunu, S.44, s.195-211. 68 Rogers Brubaker, David D. Latin, Etnik ve Milliyeti iddet, s.211-238.
39
Uluslararas bir tarihiler grubunun konuyu ele almas 1915de neler olduunu aratrmak yerine Ermenilerin hibir tartmaya yanamamas ve grlerinin itirazsz kabul edilmesini istemeleri uluslararas basnn Trkiyeye haksz yere bask yapmas69. Bir Avrupa lkesi olan Hollandada Ermeni iddialar erevesindeki Trk kkenli milletvekili adaynn Ermeni iddialarn kabul etmedikleri gerekesiyle parti aday listelerinden atlmalar70. Ermenilerin soykrm iddialar ile ilgili yllar nce balatt kampanyalarn youn biimde srdrlmesi, Batl devletlerin Trkiyenin d politikasn ynlendirmede, ABye tam ye olmasn engellemek ve d politikada srekli bask arac olarak kullanlmas71. Anti- Defamation League (ADL-ADL/nkarla Mcadele Birlii), Birinci Dnya Sava srasnda Ermeni halkna kar uygulanan soykrmn kabul edilmesini ve Trklerin, bu tarihi gerein hatrasn bastrma giriimlerinin knanmas gerektiini aklamas ve modern Trkiyenin selefi olan Osmanl mparatorluunun liderlerince planlanan soykrm Trkiyenin tanmamasndan hayal krkl duymas72. ABDde ADL adl bir sivil rgtlenme olan Yahudi lobisinin 1915 olaylarn Ermeni soykrm olarak tanmlamas, Trkiyenin, blgesel bir g olan srail ve Kresel bir g olan ABD ile ilikilerinde Trkiyeye ynelik bir siyas bask arac olarak kullanlmasnn ak bir gstergesidir. Hatta Ermeni karar tasars, sadece Trkiyenin i politikasna ynelik bir srail-Amerikan uyars deil ayn zamanda Trkiyenin d politikasna atfta bulunan (Irak, ran, Filistin, Suriye gibi) bir karakter sergilemesi73. California Valisi Amold Schwarzeneggerin. ABD Kongre yelerine yazd mektuplarla Ermeni soykrm yasa tasarsna destek olmalarn istemesi74. Ayn ekilde ngiltere Liberal Demokrat Parti lideri Menzies Campbeilin, 1915-1916da Ermenilerin yaadklarnn insanla kar
69 70 71 72 73 74
40
Neue Zeitung fr Tirol, 14 Kasm 2006. Anadolu Ajans, 09 Kasm 2006. AA, 30 Mart 2007. Boston Globe, 03 Austos 2007. As Safir, 25 Austos 2007. www.habergazete.com iniemet sicesinde 03 Nisan 2006
su olarak nitelendirmesi ve ngilterenin Ermeni soykrm iddialarn tanmas gerektiini savunmas75.
B. SOYKIRIM DDALARI LE LGL GRMLER ERMEN MLLYETL VE BYK ERMENSTANIN KURULMASI TALEB OLARAK ALGILAMA
Etnik bir grubun milliyetilik hareketleri, dorudan bedene zarar vererek itaat ettirmekten metaforik anlamda klt rel ve sembolik zorlamalara kadar uzanan geni bir alanda varlk kazanan bir giriimdir. lgili literatre ksaca deinirsek bunlar: planl katliam, soykrm, antisemitizm, faizm ve radikal sa; rk iddet ve rk ayaklanmalar, topraklarn geri kazanlmas mcadeleleri (irredantizm), zorunlu g biimleri gibi tasnif edebiliriz. Bulunduklar toplumlarn tarihinin etkisi altnda bulunan diaspora ve Ermenistan Ermenileri soykrm iddialar ile Ermeni milliyetilii yapmakta ve byk Ermenistann kurulmas isteine ynelik dnce ve eylemleri ak seik belirtmekte ve yeni stratejiler retmektedirler. Bunun en arpc rnei, Ermenistann 1992 de Azerbaycan topraklarnn yaklak yzde 20sini igal ederek neredeyse igal blgesinde btn nfusu katletmesi ve topraklarn kontrolnden vazgememesidir76. Ermenilerin bu ve benzeri eylemlerinin / taleplerinin temel sebebi olan tarihsel hakszla maruz kalma ve tarihsel anavatanlarndan kovulma, varsaymlar, Ermeniler tarafndan byk Ermenistan yaratma projelerinin gerekesi olarak alglanmaktadr. ABDde binlerce (1.288) Ermeni lobi kuruluunun faaliyet gstermesi ve diaspora kurumlarna her yl lobi almalar iin ile alt milyar dolar aras denek ayrlmas Ermeni diasporasnn Byk Ermenistan dncesinde izledii yolun ciddi, riskli ve olas sava koullarnn derinliini gstermektedir77.
75 ANKA Haber Ajans, 04 Mart 2006. 76 Boston Globe, 04 Mart 2007. 77 Halk Cephesi, 14 Aralk 2007.
41
Tablo 7: Ermenilerinin soykrm iddialar ile ilgili giriimlerini Ermeni milliyetiliinin ve byk Ermenistann kurulmas isteinin bir rn olarak deerlendirme
Ermenilerinin soykrm iddialar ile ilgili giriimlerini Ermeni milliyetiliinin ve byk Ermenistann kurulmas isteinin bir rn olarak deerlendirme Evet Hayr Toplam
0kur yazar deil 0kur yazar lkokul lkretim Lise ve dengi niversite Toplam
S % S % S % S % S % S % S %
2 50,0 2 50,0 2 40,0 6 66,7 63 72,4 28 68,3 103 68,7
2 50,0 2 50,0 3 60,0 3 33,3 24 27,6 13 31,7 47 31,3
4 2.7 4 2.7 5 3.3 9 6.0 87 58.0 41 27.3 150 100,0
Trk-Ermeni atmas, etnisite ve egemenlik ilikileri ile kltrel farkl lklarn iselletirilemeyen tarihsel gemiin devam olarak gzkmektedir. rnein 1949 ylnda kurulan ve Pariste yeniden alan mzede Erzurumdan gelen bir Ermenice dil bilgisi kitab ve Ktahya ve Sivas seramiklerinin sergilenmesi zellikle el yazmalarnn bir ksmnn Louvre Mzesi ve Ulusal Ktphanede sergilenenlerden daha eski ve deerli olmas Ermeni milliyetiliinin devam ve ykselii asndan nemsiz grlemez78. Diaspora Ermenilerinin soykrm iddialar ile byk Ermenistann kurulmas isteine ilikin bir baka rnek, Ermeni asll Amerikal gazeteci Harut Sasunyann nihai ama olarak belirlenen Trkiyeden tazminat ve toprak alnmas ve bu hedefe ynelik yeni bir strateji izlenmesinin gerektiini belirtmesidir. O, AZG Daily adl Ermeni internet gazetesinde kan yazsnda, artk tannma tesindeki aamalara gemek gerektiini belirterek Ermenilerin taleplerini uygun ulusal ve uluslararas mahkemeler nezdinde dile getirilmesi gerektii ynndeki arsdr79.
78 ANKA, 13 Mart 2007. 79 AA, 13 Aralk 2007.

42
Trkler ve Trkiye Ermenileri hakknda kitap hazrlayan, Tahran doumlu Amerikal Ermeni Meline Toumaninin 1915 olaylarna ilikin Ermeni iddialar konusunda diaspora milliyetiliinin dnda bir zm aranmas gerektiini ve 1915 olaylarnn diaspora tarafndan saptrldn belirtmesi ve diasporann kt Ermeni listesine koymas Diaspora Ermenilerinin soykrm iddialar ile ilgili uluslararas giriimlerini Ermeni milliyetiliinin ve byk Ermenistann kurulmas isteinin bir rn olduunu gstermesi asndan dikkat ekicidir80. Ermenilerinin milliyeti ve byk Ermenistan sylemine tipik bir baka aklama Cesaret, Gzyalar ve Yklan Hayaller balkl ve Robert Fisk imzal yorumda grlmektedir. Ona gre, insanlarn, bir daha asla kabul edilmeyecekleri topraklarna zlem duymas kadar hazin ancak cesur baka bir ac olamaz. Polonyallarn Brest Litovska, Almanlarn Silezyaya, Filistinlilerin ise imdi srail topra olan Filistinin bir blmne sahip olamamalar gibi. Ar Da bir daha asla Ermenistana geri dnmeyecek. Ar Dann bakent Erivann batsndaki varl ise dzeltilmeyen hakszlklarn, tannmayan mezalimlerin ve asla gereklemeyecek hayallerin umutsuz, korkun ve daimi bir hatrlatcs olmay srdreceidir81. Ermenilerin milliyeti ve byk Ermenistan sylemine tipik bir baka rnek, Ermenistann milli simge olarak kabul ettii ncil Da olarak andklar Ar Dann nce Osmanl hkimiyetine sonrada Trkiye snrlarnda yer aldnn belirtilmesidir. Benzer ekilde Ermenistann, intikam almak istedii Azerbaycan ve sevmedii Trkiyeden korunmak iin Rus stihbarat Servisine bal snr birliklerini lkedeki stratejik noktalara yerletirmekte bir ekince grmemesidir82.
C. ERMEN SOYKIRIM DDALARININ TRKYEDE, ERMEN GRUPLARA VE BATI DNYASINA KARI DMANCA SOSYAL LKLER ARTIRDIINI KABUL ETME DZEY
Azeri-Ermeni atmas ile fiilen yeniden alevlenen Trk-Ermeni atmasnn Trkiyede, hem Ermeni gruplara hem de onlarn greceli destekileri olan bat dnyasna kar dmanca sosyal ilikileri yeniden artrdn sylemek mmkndr. Zira kendini savunma ihtiyac bera80 http:www.asef.org.tr, 18 Austos 2007. 81 The independent, 04 Austos 2007. 82 Der Spiegel, 21 Austos 2007.
43
berinde dmann da tanmlanmasn getirmitir. Azerbaycann toprak btnln tehdit eden Trkiyenin snrlarnn deimezliini kabul etmeyen Ermenilerin talepleri onlarn dman olarak tanmlanmasna yol amaktadr. rnein zmszlk srecinin uzamasyla 1999 ylndan beri Azerbaycan ve Trkiye kamuoyunda, devletleraras her yeni grme sonrasnda Karaba sorunun tek zm yolunun sava olduu yaygn bir ekilde tartlmaktadr. nmzdeki srete Trkiyeninde benzer sonularla yzlemesi kanlmaz olacaktr. Trkiyede, Ermeni gruplara ve Bat dnyasna kar dmanca sosyal ilikileri artrdna ynelik nemli bir tartma, Elif afakn Franszlarn Ermeniler lehine giriiminin Trkiyede milliyeti tepkilere neden olduunu, bu tepkilerin ise Ermeni soykrm gibi hassas meselelerde ak tartmalara zarar verdiini saptamasdr. Ona gre, Trkiyede tepki rgtl kk bir gruptan gelmesine ramen, Avrupada yaayan Trk gmenler arasnda ok daha gl bir olumsuz tepkiyle karlatna iaret etmektedir83.
Tablo 8: Ermeni soykrm iddialar ile ilgili tartmalarn Trkiyede, Ermeni gruplara ve Bat dnyasna kar dmanca sosyal ilikileri artrdna inanmann Siyas tercihlere gre dalm
Ermeni soykrm iddialar ile ilgili tartmalarn Trkiyede, Ermeni gruplara ve Bat dnyasna kar dmanca sosyal ilikileri artrdna inanma Partiler Evet Hayr Toplam
AKP DTP CHP MHP DP SP GEN Parti HBR
S % S % S % S % S % S % S % S %
18 78,3 29 58,0 5 100,0 2 66,7 1 100,0 4 80,0 2 66,7 42 70,0
5 21,7 21 42,0
1 33,3
1 20,0 1 33,3 18 30,0
23 15.3 50 33.3 5 3.3 3 2.0 1 0.7 5 3.3 3 2.0 60 40.0
83 Euobserver, 22 ubat 2007.

44
Ermeni soykrm iddialar ile ilgili tartmalarn Trkiyede, Ermeni gruplara ve Bat dnyasna kar dmanca sosyal ilikileri artrdna inanma Partiler Evet Hayr Toplam
Toplam
S %
103 68,7
47 31,3
150 100,0
% 68.7 orannda kabul edildii ve Parti tercihlerine gre AKPlilerin en yksek oranda onayladklar ynyle Ermeni gruplara ve Bat dnyasna kar dmanca sosyal ilikileri artrdna verilebilecek tipik bir rnek, Fransz Parlamentosunun Ermeniler soykrma uramamtr szn su sayan bir yasa tasarsn onaylamasna dayanan Avrupa Birliine kar phelerin derinlemesi ve Trkiyenin Fransaya kar ticarette misillemede bulunmasdr. Benzer ekilde, Fransz romantizm akmnn bayaptlar ile Eugene Delacroixin Halka Rehberlik Eden zgrlk isimli yaptn Trkiyede okul mfredatndan karlmasdr. Bakaldran ve bir halka nclk eden tek gs ak bir kadnn, renciler iin iyi bir rnek oluturmayacann dile getirilmesinin Ermeni soykrmn inkr edenlere ceza ngren yasa tasarsnn yasallatran Fransaya bir tepki olarak deerlendirilmesidir84. Dmanca sosyal ilikileri artrdna dikkat eken Elif afak, Franszlarn Ermeniler lehine giriiminin Trkiyede milliyeti tepkilere neden olduunu belirtmektedir. O bu tepkilerin Ermeni soykrm gibi hassas meselelerde ak tartmalara zarar verdiini syleyerek 1915 olaylarnn siyas gce dayandrlmamas gereken olduka hassas ve krlgan bir konu olduunu belirtmesidir85. Bu balamda mevcut saysal oranlarda Ermeni soykrm iddialar ile ilgili tartmalarn dmanca sosyal ilikileri artrdn gstermektedir. Ayrca Hrant Dinkin ldrlmesi suikasttan sonra failin, glmseyen polisler ve jandarmalarla ve Atatrk n resm nnde fotoraflar ekilmi olmas da bunun tipik bir rnei olarak sylenebilir86. Benzer ekilde ABDdeki Trk Toplumuna Sert Eletiri balkl haberde, New York bakonsolosluu, Rumlar ve Ermenilerin kolayca bir araya
84 1l Giornale, 07 Austos. 85 Euobserver, 22 ubat 2007. 86 The New York Times, 05 ubat 2007.
45
gelebilmelerine ramen Trklerin bunu baaramadna dikkat ekmektedir. rnein Ermeni Yalanlarna Son Miting adnda bir gsteri yrynn dzenlenmesinde katlmc saysnn 300 gememesine ramen ayn yerde yaplan Ermeni mitingine yaklak iki bin kiinin katldn belirtmesi tepkilerin yetersizliini gstermektedir. Ermenilerin ABDli Senatrlere para aktardn kaydeden konsolosluk Trklerin de bu ynde faaliyet gstermesinin nemine deinerek Trklerden ABD vatandal iin bavurmalarn ve yaknlk duyduu siyas partiye ye olmalarn istemektedir87. Trk-Amerikan Demekleri Federasyonu (TADF) D likiler Komitesinin 1915 olaylar ile ilgili yasa tasarsnn ABD Temsilciler Meclisinden gemesine engel olmak iin Trk-Amerikan toplumunun yapmas gerekenler ele almas ve Ermeni evrelerin Trk tarihinin belli bir ksmn karalama abas iinde olmalarna dikkat ekmektedir88.
D. ERMENLER BREY, MLLET/ TOPLUM OLARAK TANIMLAMA
Trk-Ermeni ilikilerinde sre giden atmann arka plan, bar yolla zme ynelik beklentilerin hem Trk taraf hem de Ermenistan taraf iin farkllamasdr. Her iki taraf iin soykrm alglamas farkldr. Tartmalarn uzamas her iki tarafn birbirleri hakkndaki biz ve onlar alglamalarn glendirmekte ve bir arada yaama imknlarn byk lde kstlamaktadr. Ermeniler Trkleri bir tehdit olarak alglamakta, Trkler de Ermenileri ihanet ile zdeletirmektedirler. Ermenilerin ihanet ile anlmas, Ermenilerle sosyal iliki gelitirmenin, hem blge lkeleri hem de uluslararas aktrler iin ciddi bir gvenlik endiesi yaratmaktadr. Bu alglama Trk ve Ermeni ilikilerinde siyasal, toplumsal ve ekonomik dnmleri olumsuz yn de etkilemekte ve gelecekte bir arada yaam zorlatrmaktadr.
87 ANKA, 16 Austos 2007. 88 AA, 21 Austos 2007.

46
Tablo 9: Ermenileri bir birey ya da millet/toplum olarak tanmlama

Ermenileri bir birey ya da millet/toplum olarak tanmlama Gayri Zeki ve Hain/ Drst Zengin Tanmyorum Mslim alkan Zalim ve saygl Toplam
S % S Orta % S Zayf % S Toplam % yi
3 6,1 3 3,8 2 9,5 8 5,3%
17 34,7 30 37,5 1 4,8 48 32,0
1 2,0 11 13,8 7 33,3 19 12,7
5 10,2 9 11,3 2 9,5 16 10,7
6 12,2 10 12,5 3 14,3 19 12,7
17 34,7 17 21,3 6 28,6 40 26,7
49 32.7 80 53.3 21 14.0 150 100,0
Aratrma alannda Ermeniler, %5.3 orannda zengin, %12.7 nispetinde zeki ve alkan, %12,7 orannda drst ve saygl aktrler olarak olumlu ynde tanmlamaktadr. Ermenilerin %32.0 orannda gayri Mslim olduklar bir kenara braklrsa sadece %10,7 orannda hain/zalim anlamnda olumsuz olarak nitelendirilmektedirler. %26.7 orannda ise Ermenilere bir tanmlama yaplamamaktadr. Elif afak ile yaplan mlakatta, Hrant Dinkin cenaze trenindeki Hepimiz Ermeniyiz sloganlar, sululuk duygusunun mu yoksa geici bir birliktelik duygusunun mu ifadesi? sorusuna afak: Cenazeye katlanlar kendilerini bakas olarak adlandrlan birisinin yerine koydular. Bu bakmdan gerek topluma, gerekse btn dnyaya, farkl ideolojilerden ve etnik kkenlerden insanlarn bir araya gelerek, birlikte yas tutabileceklerini gstermi olmas Ermenilerin yaklak %60 orannda olumlu tanmlanmas ile rtmektedir89. Hrant Dink cinayetinin ardndan Ermeni genlerince oluturulan Nor Zartonk (Yeni Kardelik/Halklarn Kardelii) grubunun Halklarn Bulumas Etkinlii1 bal altnda yaymlad bir bildiride Trkiyedeki Ermeni diasporasnn 1915lerde olduu gibi kltr ve kimlik algs iinde anomik bir duru sergiledii anlalmaktadr. Bildiride Biz Trkiyeli Ermeniler, evreye verdiimiz rahatszlktan tr zr diliyoruz adn verdikleri bildirinin ilgili maddelerinde; Ne 1895 ne de 1915de l l bitmedik hala 70 biniz. zr dileriz.
89 Die Welt, 20 ubat 2007.
47
Vakflarmzn tanmazlarna devletimiz el koymuken, Lozana gre el koyamazsnz dedik, ukalalk yaptk zr dileriz. imizden biri, fikirlerini aklad iin kurunla arkasndan vurularak ldrld. Gndemi delik ayakkabs ile megul ettik. zr dileriz. Cenazede Hepimiz Ermeniyiz dedik, grlt kirlilii yaptk. zr dileriz. Farkllklarn bir arada kardee ve bar iinde yaayabileceklerini dnyoruz, iyi halt ediyoruz. zr dileriz90. Sz konusu sivil giriim, Ermenilerin yaklak 113 yl boyunca sre giden bir lm tarlasnda yaadklarn ve hala ezilen fakat direnli olduklar mesajn vermektedir. Devletin uygulamalarn hafife alarak alay edilmekte ve ilenen cinayetin devlet tarafndan sanki takip edilmeyerek hafife alnd iftiras bulunmaktadr. Daha da nemlisi farkllklarn bar iinde yaamalar yadsnarak etnik milliyetilik el altndan tahrik edilmektedir.
3. SOYKIRIM DDALARINI ONAMA DZEY
Trk ve Ermeniler arasndaki ilikiler, 1915de Osmanl mparatorluu hkmetinin yeniden yerletirilmek iin Ermenilerin g ettirilmesi normuna dayanan gerekler yznden hala gergindir. Bu gerginliin nemli gstergelerinden biri, diaspora ve Ermenistan Ermenilerinin eitli estrmanlar kullanarak Dnyada ve Trkiyede Ermeni soykrm tartmalarnda ortaya kan dnselliin deimesine ynelik almalar yrtmeleridir. Her kabul edilen szde Ermeni soykrm yasa tasarsyla TrkiyeErmenistan ilikilerine uluslar aras arenada patlamaya hazr maynlar yerletirilirken i ve d grup ilikilerinde yeni sre ve oluumlara gidilerek sosyal ilikiler, yeniden greceli, gerein saptrld, olan yerine olmas gerekene ynlendirilmektedir. Parlamentolarda tasarlarn yasallamas Ermenilerin tazminat ve toprak talebi itahn artrmakta ve iki toplum tehlikeli bir srece doru srklenmektedir.
90 14 Aralk 2007 tarihli Agos gazetesinde yaymlanan Nor Zartonk ve Genlik balkl yazdan
48
Soykrm iddialarnn giderek artan bir ivmeyle bylesine younlamas, Batl ve Ermeni gruplarn abasyla tarihi bir gerein dorulanmas deil dnyadaki g mcadelesinin etki alanna giren Kafkasyann, dnya g mcadeleleri bakmndan tad jeo-stratejik ve zengin petrol ve doal gaz yataklarna sahip olmasdr. Blgenin sorunu tetikleyen bir deere sahip olmasdr91.
Tablo 10: Soykrm iddialarn kabul etme dzeyinin siyas tercihlere gre dalm
Partiler Soykrm iddialarn kabul etme dzeyi Evet Hayr Toplam
AKP DTP CHP MHP DP SP GEN Parti HBR Toplam
S % S % S % S % S % S % S % S % S %
3 13.0 35 70.0 4 80.0 1 33.3 1 33.3 20 33.3 64 42.7
20 87.0 15 30.0 1 20.0 2 66.7 1 1.2 5 5.8 2 66.7 40 66.7 86 57.3
23 15.3 50 33.3 5 3.3 3 2.0 1 0.7 5 3.3 3 2.0 60 40.0 150 100.0
1915 olaylarnn ortaya kard gerilimi deerlendirmenin siyas parti tercihlerine gre dalmn siyas partilerin grlerini yanstan baz dnceleri burada ifade ederek aklarsak unlar syleyebiliriz. AKP (Babakan Erdoan), 1915 olaylarn, isyanda bulunan ve isyana katlan Ermenilerin tehcir edilmesi ve bu srecin sava ortamnda olas bir durum olduunu belirtmektedir. AKP (Babakan Erdoan), u anda stanbul ve Ankaradaki ofislerinde Osmanl padiahlarnn Ermeni hastanelerine, vakflarna kendi ceplerinden gnderdikleri yardmlarn fermanlarnn bulunduunu belirtmektedir92. Bu balamda 1915
91 Erol Gka, Ermeni Sorununun (Gzden Kaan) Psikolojik Boyutu. 92 Anadolu Ajans, 03 Kasm 2006.
49
olaylarnn ortaya kard gerilimi kayda deer oy oran ile AKPlilerin %87.0 nispetinde Ermeni soykrm olarak kabul etmemeleri anlaml grlmektedir. Buna karlk kayda deer oy oran ile DPTlilerin %70.0i Ermeni soykrm iddialarn gerek olarak kabul etmektedir. Bugn DTP olarak bilinen partinin grlerini teyit asndan tipik bir rnek, Yannis Kanakisin daha nce ideolojik olarak iinde bulunduunu bildiimiz Zbeyir Aydar ile yapt mlakatta, Zbeyir Aydara yneltilen Ermeni soykrmna Krtlerin karm olduunu kabul ediyor musunuz? sorusuna verdii cevaptr. Ona gre, Ermeni soykrmna Krtler katlmtr, gemiin deitirilmesi ve kimsenin olumsuz gerekleri reddetme hakk bulunmamaktadr93. Veriler ve sylemler arasndaki benzeme diaspora Ermenilerinin eitli estrmanlar kullanarak Trkiyede Ermeni soykrm tartmalarnda baz hedef alt gruplar zerinde baarl olduunu gstermektedir. Ermeni soykrm iddialarn kabul etme dzeyinin siyas tercihlere gre dalmnn rasyonelliini gsteren bir bilgi de, yasad Krdistan i Partisi (PKK)llarn Kuzey Irak terk etme giriimlerinde Ermeni kkenli baz terristlerinin Yukar Karaba blgesine gei iin gereken hazrlklar yapmas bilgisidir. Bu bilgi en azndan teorik olarak Ermenistan ve Trkiyedeki Ermeni diasporasnn ibirliini gstermesi asndan nemlidir94. Ayrca sz konusu ilikinin gstergesi olarak daha nce, a. PKK liderine Ermeni Yazarlar Birlii tarafndan Byk Ermenistan fikrine katklarndan dolay onur yeliinin verilmesi b. Ermeni Halk Hareketi bnyesinde birok Avrupa lkesinde Krdistan komiteleri oluturulmas sylenebilir. Ermeni-PKK ilikisine bir baka arpc rnek ise, Lbnan Ermeni Ortodoks Bapiskoposunun syledii Trkiye blnecek ve bir Krt devleti kurulacaktr. Ermeniler, Krtler ile olan ilikilerini iyi yrtmeli ve Krtlerin mcadelelerini desteklemelidir. Bugn Trklerin elinde olan topraklar yarn Ermenilerin olacaktr. ifadeleridir95. Ermenistan ve bulunduklar toplumlarn kltr ve tarihinin etkisi altnda bulunan diaspora Ermenilerinin soykrm iddialar ile ilgili kul93 Elettherotipia, 13 ubat 2007. 94 Aftab-e Yazd, 04 Aralk 2007. 95 Gn Seher, 04 ve 05 Aralk 2007; Ekspres, 26 Aralk 2007.
50
land aralarn, amaca ulama asndan kullanl olduu ve Trkiyede i dinamikleri harekete geirmede baarl olduu sylenebilir. rnein Ermeni Devrimci Federasyonu (ARF) yetkilisi Giro Manoyan Serv Antlamas Mkemmel Bir Plan Olabilir balkl mlakatta, Trkiyede Ermeni meselesine ilikin temel problemin, Trk toplumunun kendi tarihlerinin farknda olmasn diye karanlkta tutulmas olduunu ve soykrm Trk insannn deil fakat Trk hkmetinin yaptn iddia etmesi96 ile Trkiyede yaayan baz gruplarn soykrm iddialarn kabul etme hususunda benzetii grlmektedir. Bu balamda Monayann dnceleri aratrma alannda tm siyas tercihler balamnda %42.7 orannda kabul grmektedir. Ayn ekilde, yukarda belirtildii gibi Soykrm Bizde Olmaz balkl ve Jan Keetman imzal yorumda grlmektedir. Ona gre Trklerin soykrm sulamasna kar iddetli tepki gstermelerinin nedenleri, okulda bunun tersini retmi olmalar birok kiinin Ermenilerin tazminat, hatta toprak istemelerinden kaynaklandna inanmasdr97. Elde edilen veriler ise Trkiyede bireylere sosyalleme aralar vastas ile zmni olarak btn siyas grler erevesinde toplam %42.7 orannda Ermeni soykrmnn yapldn belirtmekte ve bireylerin Ermenilerin tazminat, hatta toprak istemelerinden korkma bir yana zerinde yaadklar topraklar tartmaya amaktan yana bir duru sergilemektedirler. Trkiyenin Ermeni soykrmn tanmamasn Ermenistann ulusal gvenlii iin risk olarak gren Koaryanla benzer dnceyi paylam olmaktadrlar98. Ermeni siyasetilerinden olan Koaryan, Trkiyenin Ermeni soykrmn tanmamasn, kendileri iin ulusal gvenlik sorunu99 ve Sarkozy, soykrmn Trkiye tarafndan tannmasnn ahlaki bir sorumluluk100 olarak alglamas dikkat ekicidir. Bu balamda Trkiyenin toprak btnln ve snrlarnn deimezliini ak bir biimde tanmayan, bat Ermenistan kavram ile Trkiye topraklarnn bir blm zerinde hak iddia eden ve soykrm iddialarnn uluslar aras alanda tannmasn salama gayreti iinde olan
96 The New Anatolian, 12 Aralk 2006. 97 NZZ Am Sonntag, 12 Mart 2007 98 AA, 20 ubat 2007 99 AA, 20 ubat 2007 100 Bugn,18 Haziran 2007.
51
Ermenistann giriimleri aratrma alan tarafndan %42.7 orannda onaylanmaktadr. Soykrm iddialarnda ikna, ynlendirme ve maniplasyonu bir misyon hatta bir varlk sebebi olarak gren radikal Ermeni siyas gruplar, nce kendi genlerini, ardndan iinde yaadklar toplumlarn eitli kurumlarn ve Trkiyede baz gruplar birlikte ikna etme gayreti iindedirler.
SONU VE DEERLENDRME
Ermeni milliyetiliinin ortaya kard iddet, karmak, geni kapsaml, zaman ve mekanda yaylm olan kendiliinden gereklemeyen birok farkl eylemin, srecin, olu un ve olayn etkisi iinde ortaya kan bir gerekliktir. Ermeni meselesinin krlma noktas olan tehcir olay, Osmanl Devletince, Ermenilerin iinde bulunduklar anomik durum karsnda tedbir olarak kabul edilmesine ramen, bu sre, Ermeni diasporasnn giriimleri ile ABD, AB ve dnyann deiik toplumlar tarafndan yaklak 90 yl sonra hem formel hem de enformel olarak soykrm olarak deerlendirmektedir. Bu nedenle 1915 olaylarna ilikin yaplan tartmalar, Trkiyede hem d hem de i toplumsal dinamikler asndan nemli/tartmal hale gelmektedir. Gerek tm toplumda gerekse alt gruplarda, Ermenilere ilikin bilgi ve grler, resm olan ve olmayan bir karakter iinde konjuktre bal olarak deiebilmekte ve yeni bir tarih anlay oluabilmektedir. Gnmzde Trkiyede, Trk-Ermeni ilikilerini yanstan tarihi bilgiler kronolojik yap dnda deimekte ve farkl tanmlanabilmektedir. Gnmzde, dnyada olduu gibi Trkiyede de soykrm tartmalar, Ermenilerin Osmanl dneminde gerekletirdikleri sylem ve eylemleri, baz hedef alt gruplar bilgi bombardmanna tabi tutarak sosyalizasyon sreci balamnda meru klma giriimi olarak gzkmektedir. Bardakyann ifade ettii gibi bu sre, Trkiyenin btn hakllklarn temelsizletirilmi ve absurt hale dntrlm olacaktr. Ermenilerin Trkiyenin Dou Anadolusunda bamsz devlet kurma giriimlerinin, yaklak %30 orannda olumlu grlmesi tarihin soru-
52
laryla tersyz edilmi bir yzleme olmakta ve Ermeni diasporasnn Trkiyede gl olduunu gstermektedir. Osmanl-Ermeni atmasnn sonularnn soykrm olduu gr niversite eitimi alanlarda %39.0 ile en yksek oranda olmas, tarihin baka nedenlerle tersyz edildiini ve ayana kurun skan bir toplum algs yaratldn gstermektedir. Diaspora Ermenilerinin eitli sosyalleme aralar ile srekli gndemde tuttuu Ermeni soykrm iddialar, Trkiyede toplumsallamann bir arac olan rgn eitimin nne geerek daha etkin bir grnm kazanmaktadr. Ermeni tartmalarda Osmanl dneminin sorguland 1915 yllarnda yeniden iskn esnasnda yaanan Osmanl-Ermeni atmasnn sonularn Ermeni soykrm olarak grebilir miyiz? sorusuna verilen cevaplarda ankete katlanlarn %35.3 yaanan toplumsal gerilimi soykrm olarak grmektedirler. 1915 olaylarnn ortaya kard gerilimi soykrm olarak niteleyenlerin siyas parti tercihlerine gre dalmna bakldnda, kayda deer oy oranlar ile AKP lilerin %13.0 ve DPTlilerin %70.0i Ermeni soykrm iddialarn gerek olarak kabul etmektedir. Bugn DTP olarak bilinen partinin grlerini teyit asndan tipik bir rnek, Yannis Kanakisin daha nce ideolojik olarak iinde bulunduunu bildiimiz Zbeyir Aydar ile yapt mlakatta, Zbeyir Aydara yneltilen Ermeni soykrmna Krtlerin karm olduunu kabul ediyor musunuz? sorusuna verdii cevaptr. Ona gre, Ermeni soykrmna Krtler katlmtr. O, gemiin deitirilemeyeceini ve kimsenin olumsuz gerekleri reddetme hakk bulunmadn belirtmektedir. Diaspora Ermenilerinin soykrm iddialar ile ilgili kulland aralarn, amaca ulama asndan kullanl olduu ve Trkiyede i dinamikleri harekete geirmede baarl olduu sylenebilir. rnein Manoyan, Trkiyede Ermeni meselesine ilikin temel problemin, Trk toplumunun kendi tarihlerinin farknda olmasn diye karanlkta tutulmas olduunu ve soykrm Trk insannn deil fakat Trk hkmetinin yaptn iddia etmesi ile Trkiyede yaayan baz gruplarn soykrm iddialarn kabul etme hususunda benzetii grlmektedir. Bu balamda Monayann dnceleri aratrma alannda tm siyas tercihler balamnda %42.7 orannda kabul grmektedir.
53
Osmanl Toplum-devlet anlaynn %40,0 orannda soykrm yapabileceinin kabul edilmesi, tarihi gereklerin iselletirilmesi/ benimsenmesi ile birlikte, insan haklar ideolojisinin psikolojik etkisine bal olarak maduriyetin srekli olumlanmasnn bir sonucu olarak dnlebilir. Ermeni soykrm iddialarnn tartlmasnda ve iselletirilmesinde, Yahudi Soykrm iddialarnda maduriyete yksek prim veren yeni bir ideolojik ve psikolojik atmosferin ortaya kmasnn etkisinden sz edilebilir. Sz konusu maduriyet alglamas, Ermenilerin soykrm iddialarnda sadece diasporann yaad lkelerle snrl olmayp Trkiyede de baz alt gruplar zerinde nemli bir kabul grme aamasna gelindiini gstermektedir. Osmanl Devletinin toplumsal btnl salamaya almas sonucunda ortaya kan gerilimi soykrm olarak kabul edenler dindarlk dzeyine gre %35 orannda farkl grlmektedir. Osmanl-Ermeni atmasnn temel nedeni, ankete katlanlarn %60.0 orannda benimsendii ekliyle Avrupa ve dier byk devletlerin kkrtmasna ve milliyetilik hareketlerine dayandrlabilir. OsmanlErmeni atmasnn ikinci derecede nedeni ise %22.7 ile Ermenilerin, Osmanlnn zayflndan faydalanma giriimi olarak alglanmaktadr. Bunun tipik rnei ise Osmanl imparatorluunun birok/be ayr cephede lkelerini fiili olarak igal etmek isteyen glere kar savunma iinde olmalar olarak sylenebilir. Osmanl-Ermeni atmasnn sebebini hem Avrupa ve dier byk devletlerinin kkrtmasna hem de Osmanlnn zayflndan Ermenilerin faydalanma giriimine dayandranlar birlikte gz nne alndnda toplumsal atmasnn nedeni yaklak %80 oranda Ermeni anomiinin bir rn olduu grlmektedir. Verilerde grlebilecei gibi Osmanl-Ermeni atmasnn msebbibi bu soruda/burada Ermeniler olarak kabul grmesine ramen sonular asndan yaplan deerlendirmede ise Osmanl Devleti sorumlu ve sorunlu olarak alglanmaktadr. Bu durum ise, Ermenilerin kendilerini madur ve ezilen ya da korunmaya ve savunulmaya ihtiyac olan toplulukgrup-ulus algs iinde biimlendirmede baarl olduklarn gstermesi asndan dikkat ekici bir husustur.
54
Tahminen 3 milyon civarnda nfusa sahip bir lke olan Ermenistann alglamasna baktmzda byk dman saylan toplam nfusu 100 milyonu aan Trk dnyas ile kendisini ba edebilir nitelikte grmektedir. Bu tabloya baktmzda Ermenistan d politikasn belirlemede alglamann ne kadar nemli olduu kolayca anlalabilmektedir. Byle bir alglamann arka planna, zellikle Ermenistan-Azerbaycan arasnda ortaya kan yukar Karaba sorunu rnek olarak verilebilir. Bu durum Ermenistann Trk dnyas ile her koulda baa kabileceini gstermesi asndan greceli bir alglama olarak dnlebilir. Benzer ekilde srail-Arap ilikileri de byle bir alglamada yol gsterici olarak kabul edilebilir. 1915 olaylarn bat dnyasnn gndeme almasn, %33.3 orannda ABD ve ABnin hedefledii yeni dnya dzenini bir paras olmasna, %26.0s Uluslararas alanda insan haklarnda yaanan gelimelere dayandrmaktadr. Sz konusu yorumlama, bata btn slam dnyasnn ve tm Trk dnyasnn hedef alnd, uluslararas siyasal sreci arkasna alan diaspora Ermenilerinin Trkleri sorunun tek sulusu olarak gstermelerinden etkilenmi olduunu gstermektedir. Ermeni gruplar, gelien ve deien uluslar aras kavramlar ve kurumlar Ermeni meselesine eklemleyerek Trkiyede de baz alt gruplar Ermeni hedeflerine ynlendirmeyi baardklarn syleyebiliriz. Lobi faaliyetleri Ermeni propagandas balamnda ylesine profesyonel bir hal almtr ki ankete katlanlarn da %32.0 orannda kabul ettii gibi Trkiyenin bunlarla baa kmas neredeyse imknsz hale gelmitir. Diaspora Ermenileri ve Ermenistan Ermenileri, Sevr Anlamasnn kendileri asndan hl geerli ve yrrlkte olduu iddias ve bu balamda, Trkiyenin Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinin Ermenilere verilmesini salamak yaklam %20.0 oranla anlalabilir grlmelidir. ABD, AB ve bir ksm dnya lkelerinden yansyan ynleri ile Ermeni meselesinden kaynaklanan Trkiyeye ynelik iktisad, siyas, hukuk vb. basklar %40 orannda gereki bulunmaktadr. ABDde 1.288 Ermeni lobi kuruluunun faaliyet gstermesi ve bulunduklar lkelerin kltr ve tarihinin etkisi altnda bulunan diaspora kurumlarna her yl lobi almalar iin ile alt milyar dolar aras denek ayrmas Ermeni diasporasnn Dou Anadoludaki Ermeni
55
topraklarn Ermenistan ile birletirme ve Byk Ermenistan dncesinde tetikleyici unsur olabilmektedir. Ermeni soykrm iddialar ile ilgili tartmalarn Trkiyede, Ermeni gruplara ve Bat dnyasna kar dmanca sosyal ilikileri artrd %68.7 orannda kabul edilmektedir. Parti tercihlerine gre dalmda ise AKPlilerin bu durumu en yksek oranda onayladklar grlmektedir. Bu husustaki soruna dikkat eken Elif afak, Franszlarn Ermeniler lehine giriiminin Trkiyede milliyeti tepkilere neden olduunu, bu tepkilerin ise Ermeni soykrm gibi hassas meselelerde ak tartmalara zarar verdiini syleyerek 1915 olaylarnn siyas g oyunlarna alet olmamas gereken olduka hassas ve krlgan bir konu olduunu belirtmektedir Bu balamda mevcut saysal oranlarda Ermeni soykrm iddialar ile ilgili tartmalarn Trkiyede, Ermeni gruplara ve Bat dnyasna kar dmanca sosyal ilikileri artrdn gstermektedir. Hrant Dinkin ldrlmesi bunun tipik bir rnei olarak sylenebilir. Trkiyede aratrma alan balamnda Ermeniler, %5.3 orannda zengin, %12.7 nispetinde zeki ve alkan, %12,7 orannda drst ve saygl aktrler olarak olumlu ynde tanmlamaktadr. Ermenilerin %32.0 orannda gayri Mslim olduklar bir kenara braklrsa sadece %10,7 orannda olumsuz olarak nitelendirilmektedirler. %26.7 orannda bireyler ise Ermenileri tanmamaktadr. Ermeni soykrm iddiasndan dolay Ermeni politikalarna destek veren ABD ve ABnin siyas kurumlarna ve kamuoyuna kar Trkiyenin tepkisinin 1.Trkiyenin soykrm iddialarn kabul etmesi ve zr dilemesi gerektii DTP sylemlerini kabul edenler tarafndan %50 orannda kabul edilebilir bulunmaktadr. Ermeni soykrm iddiasndan dolay Ermeni politikalarna destek veren ABD ve ABnin siyas kurumlarna ve kamuoyuna kar Trkiyenin tepkisinin 2. Soykrm iddialarna kar etkin siyas, iktisad, hukuk vb. politikalarn belirlenmesi gerektii konusunda ve AKP sylem ve eylemlerinin benimseyenler tarafndan %43.5 orannda kabul edilebilir bulunmaktadr. AKP lilein %21.7si, Trkiyeye kar Ermeni politikalarna destek veren ABD ve ABye kar Trkiyenin tepkisinin 5. ABD ve ABye kar
56
alternatif yeni uluslararas birlikler oluturmak yada bu tr birlikteliklere girmek grn benimsemektedir. almamzda Ermeni meselesi tarihi adan salt bir gereklik olarak kabul edilmi olmakla birlikte tarihi bir alma olarak deerlendirilmemelidir. Zaten bugn tartlan Ermeni meselesi tarihi bir mesele olarak dnlmemelidir. Bu nedenle Ermeni meselesi Trkiyenin gelecek yllarda bata blnmesi hatta igal edilmesi iin planlanm bir projenin bir faktrn oluturmaktadr.
57
BBLYOGRAFYA
Ermeni Terr, Komiteler, http://www.ermeniteroru.8m.com/komiteler.htm Soykrm Ayn Zamanda On-Line, www.azg.com AA Aftab-e Yazd Ahmet Halaolu, 1895 Trabzon Olaylar ve Ermenilerin Yarglanmas. Akora, Ergnz, Van ve evresinde Ermeni syanlar, (18961916), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul 1996. Amerikann Sesi Radyosu ANKA AZG Bak Haber Basler Zeitung Bilal N. imir, Amerikada Ermeni Propagandas ve Bykeli Rstem Bey, Ermeni Aratrmalar, Say 2, Haziran-Temmuz-Austos 2001. Bildirici, Yusuf Ziya, Adanada Ermeniler in Yapt Katliamlar ve Fransz-Ermeni likileri, Kksav Yaynlar, Ankara 1999. Boston Globe Bugn Bugn ChIcago TrIbune Chce, Salim, Byk Ermenistan Kurma Projesi, Ermeni Aratrmalar, Say 1, Mart-Nisan-Mays 2001. iek, Kemal, Trk-Ermeni Anlamazlnn Siyas Kkenleri: Tehcir ve Dn zerine Yaklamlar, Teori, Nisan 2005, Say 183. Der Spiegel Die Welt Donald E. MIller ve Lorna Touryan MIller, Tanklarn Dilinden Ermeni Soykrm, eviri Ajdar Pelda, Peri Yaynlar, stanbul 2006. Ekspres Ekspress Gazetesi Eki, Oktay, Utanmazlk, www.eraren.org. ElettherotIpIa Euobserver Europa Pres GIornale Gka, Erol, Ermeni Sorunun (Gzden Kaan) Psikolojik Boyutu, Ermeni Aratrmalar, Say 1, Mart-Nisan-Mays 2001. Gulf News Gn Seher Halk Cephesi http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa
58
Kantarc, enol, ABD ve Kanadada Ermeni Diasporas: Kurulular ve Faaliyetler, Ermeni Aratrmalar, Ermeni Aratrmalar Enstits, Ankara Say 3. Karaca, Birsen, Szde Ermeni Soykrm Projesi, Say Yaynlar, stanbul 2006. Karpat, Kemal H., Ottoman Population 1830-1914 Demographic and Social Charsetistic, The University of Winsconcin Press, London 1985. Kni, Hasan, Ermeni Meselesi ve Trkiyenin Uluslararas Konumu, (Almanya Extertalde yapt toplantdan). Le SoIr LIbarIdIan, Gerard J., Ermenilerin Devletleme Snav, Bamszlktan Bugne Ermeni Siyas Dncesi, ev. Alma Talca, letiim Yaynlar, stanbul 2001. NZZ Am Sonntag Renee Abramson, Racism Didnt Have A Place in Turkish or Ottoman History, 16 October 2007Todays Zaman. Reuters Rogers Brubaker, David D., Latin, Etnik ve Milliyeti iddet, Dou Bat, Etnisite, Doubat Yaynlar, Yl 2008, Ankara. SankeI ShImbun Statesman Sddeutsche Zeitung afak, Nurdan, Osmanl Devletinden ABDye Ermeni G (1860 1914) Ve Ermeni Sorunu zerindeki Etkisi ehirli, Atila, Bamsz Ermeni Devletinin Kurulu abalar ve Osmanl Devletinin Ald TedbirlerTages Anzeiger The Independent The New AnatolIan The New York TImes The Statesman The WashIngton TImes Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987. Yeni Msavat
59
OSMANLI DEVLETNDE AMERKAN MSYONERLERN ERMEN OKULLARINDA ERMEN MLLYETLNE ETKLER

Nide niversitesi Eitim Fakltesi, Nide-TRKYE Tlf.: () 0 388 211 28 02, (MSN) 0 536 467 09 19, e-posta: remzikilic@mynet.com
61
Yzyllar boyu eitli topluluklar bir arada yneten Osmanl Devleti, farkl etnik yapdan gelen, farkl din ve kltr sahibi olan toplumlara kar, geni bir bar ve hogr anlay ierisinde bulunuyordu. Bnyesinde eitli din ve millet mensuplarn yaatan Osmanl Devleti ynetiminde, 1839 Tanzimat Fermanndan sonra yalnzca Mslmanlar grev almamlardr. Ermeniler, Yunanlar, Slavlar, Bulgarlar, Rumlar, Yahudiler ve daha baz topluluk mensuplar da, Osmanl devlet ynetiminde st dzey grevler almlardr. Bu geni ve her kesime hitap eden ynetim anlay farkl kesimlerin bir arada bulunmasn kolaylatrm ve deiik unsurlardan bir btnlk meydana getirmitir. 19. yzyl Osmanl Devleti asndan pek ok deiikliin sz konusu olduu bir yzyl olmutur. Msr isyan, Yenieri Ocann kaldrlmas, Yunan isyan, Tanzimat Ferman, Islahat Ferman, Krm Sava, Vilayet Nizamnamesi Tekili, Ermeni Milleti Nizamnamesi, I. Merutiyetin ilan, Osmanl-Rus Harbi (1877-1878) gibi gelimeler de bu yzyl ierisinde cereyan etmitir. 19. yzyln balarnda, II. Mahmut (1808-1839) dnemi dahil Ermeni toplumu, Osmanl Devleti bnyesindeki dier unsurlar gibi, tam bir serbestlik, huzur ve imkan ierisinde btn artlardan ve frsatlardan yararlanarak yaamlarn srdrmlerdi. II. Mahmut: Tebaamdan Mslmanlar Camide, Hristiyanlar Kilisede, Yahudileri de Havrada grmek isterim diyerek, Osmanl vatandalarnn istedikleri ve mensup olduklar dinin gereklerine hrriyet ierisinde uyabileceklerini belirtmitir. nan ve ibadetlerini serbeste devam ettiren Ermeni toplumu, kendi dillerini, kltrlerini, din yaamlarn ve sosyal ilikilerini am olduklar cemaat okullarnda reniyorlar ve retiyorlard. 19. yzyl ierisinde Ermenileri ayr bir siyas g olarak, Osmanl Devletine kar kullanmak isteyen Rus arl, bu konuda ngiltere Krall ve Fransa tarafndan da desteklenmitir. Ermeniler bata olmak zere, aznlk okullarnda Gayrimslim genlerine; kendi dilleri, din inanlar ve ibadetleri, tarihleri, edebiyatlar, kltrleri ve dier mspet ilimler okutulmaktayd. Ermeni okullarnda eitim btnyle din adamlarnn elindeydi. Aratrmamzda, 19. yzyl boyunca Osmanl topraklarnda 1811 ylndan itibaren tekilatlanan Amerikan Board misyonerlerinin, Ermeni okullarndaki faaliyetleri, Ermeni milliyetiliine etkileri, Osmanl Devletine kar Ermeni toplumuna verdii destek ve katklarn ortaya koymak istiyoruz. 19. yzyl Osmanl ynetiminde Ermeniler, Amerikan misyonerlerinin eitim yoluyla Ermeni milliyetiliine etkileri nelerdir? Bu hususlara deinilecektir.
zet
62
GR
Osmanl Devletinde 1299dan 1839a kadar sren be yz krk yl iinde, bir Ermeni Meselesi yoktu. lk defa 1839daki Tanzimat Fermanndan sonra Osmanl Devleti btn tebaasn hukuken eit kabul etmitir. 19. yzyln ikinci yarsnda Glhane Hatt- Hmayunundan sonra Ermeni cemaatinde canl bir slahat hareketi grlm ve Ermenice gazeteler karlmtr. Ermeni Meselesi iin bir balang noktas aramak gerekirse, bunu 1856 Islahat Ferman ya da 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi ve bunu izleyen Ayastefanos ve Berlin Konferansnda bulmak mmkndr. Islahat Fermanndan sonra bir Ermeni Meselesinden sz edilmeye balandn sylemek gerekir. Evvela, Rus arl kendisini Osmanl Devleti ierisinde yaayan Hristiyanlarn hamisi gibi grmek istemitir. Bununla kalmam, ngiltere ve Fransa da Osmanl Ermenilerini Protestanlk ve Katoliklie kazanmak gayesini ortaya koymulardr. Bu amala 1830da stanbulda Ermeni Kotolik Kilisesi, 1847de de Ermeniler iin Protestan Kilisesi kurulmutur. Ancak ne bu gelimeler ne de 1856da Islahat Ferman ncesi henz bir Ermeni Meselesi sz konusu deildir. Toplumsal dze63
nin Bat tarznda yeniden yaplanmas anlamna gelen Islahat Ferman, Mslmanlarla gayrimslimleri ayn statye getiriyor ve gayrimslimlere tannm bulunan ayrcalk ve ruhan muafiyetlere de bu nedenle son veriliyordu. Bundan sonra Ermeniler yeni bir nizamname hazrladlar ve 1863te Babli bunu onaylad. Bu nizamname ile Ermeniler genel meclis tarafndan seilen ve din ileri yannda eitim, salk, evkaf, vergi ve ksmen adalet ilerinin daimi komisyonlarca yrtlmesini salayan Tekilat Kanununa kavutular1. 1830da Osmanl Devleti ile imzalad ticaret anlamasyla ABD de Ermenilerle yakn ibirlii ierisine girmitir. Trkiyeye ilk gelen Amerikallar, tacirler ve misyonerlerdir. Amerikal misyonerler zellikle Ermenilerin yaadklar yerlerde youn almalar gerekletirmilerdir. 1830 ylndaki bu anlama, Amerikan tccarlarna Trkiye pazarn aarken ayn zamanda Trkiye Ermenilerine de Amerika ufkunu ayordu. Amerikallara simsarlk yapan Ermeniler, zamanla onlarla ortak oldular ve yava yava Amerikan vatandalna getiler. Amerikada, Trkiye ve Trkler aleyhine olumsuz iddialarn ilk tohumlarn Gregoryan Ermenilerini din deitirmeye zorlamak iin Trkiyeye gelmi olan Amerikan misyonerleri atmtr. zledikleri politikann temel talarndan biri Osmanl Devletindeki Hristiyan unsurlar ve zellikle Ermenileri, Osmanllara kar kullanmak olmutur2. Yzyllardr Osmanl lkesinde inan ve ibadetlerini serbeste devam ettiren Ermeni toplumu, kendi dillerini, kltrlerini, din yaamlarn ve sosyal ilikilerini teden beri am olduklar cemaat okullarnda reniyorlar ve retiyorlard. Osmanl lkesindeki misyonerlerin byk abalarnn yan sra yabanc devletlerin her trl imtiyaz kendi karlar dorultusunda yorumlayarak btn frsatlar deerlendirdiklerini grmekteyiz. Yabanclar din faaliyetler dnda Osmanl Devletinde okul ama hakkna da kavumular, bununla da yetinmeyerek kendilerine yakn olan gayrimslim cemaat okullarn himaye altna alarak, bu okullar zerindeki etkilerini de srdrmlerdi. Aslnda yabanc devletlerin batan beri izledii politikann gayesi Osmanl lkesinde Mslman olmayan topluluklar denetim altna almakt.
1 2
64
Mekre Ylmaz, 24 Nisan Neyin Tarihi?, Trk Yurdu, C. 28, S. 248, Ankara Nisan 2008, s.66. Ylmaz, 24 Nisan Neyin Tarihi?..., s.66.
Yabanc devletler iin nemli olan ey Osmanl lkesinde tccarlara yardm edecek konsolosluklarn almasyd. Bylece etkilerini gstermeye baladlar. Latin zmrelerin her biri milliyetine gre bir Hristiyan-Katolik devletin himayesine girmeye balamt. Katoliklerin en byk hamisi Fransa idi. Ortodokslar Rusya, Protestanlar ise ngiltere ve Amerika himaye ediyordu. Yabanc okullar, Osmanl topraklarnda 1700l yllardan itibaren oalmaya balam ve 1850li yllarda olduka yaygn hale gelmitir3. Osmanl Devletinde yabanc okullarn yan sra; Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatlerine ait ok sayda gayrimslim cemaat okullar da almtr. Osmanl Devletinin gl olduu zamanlarda zararl olmayan bu gayrimslim okullar kapal cemaat eklinde, dil ve din tedrisatlarn serbeste yapmlardr. Osmanl Devleti zayflama srecine girdikten sonra, misyonerlerin de etkisiyle devlet bnyesinde yaayan gayrimslimlerin, ayrlk hareketlere ynelmi olduklarn grmekteyiz. Osmanl Devletini ykmak ve paralamak isteyen emperyalist devletler ile i birlii yapan gayrimslimler, yabanclarn misyoner okullarna eleman ve siyas gayelerine destek vermilerdir4. Osmanl Devletinde eitim geriledike, Ermeniler ve Rumlar sahip olacaklarn sandklar Anadolu ehirlerinde, gerek anlamda bir eitim seferberliine balamlard5. Anadolu corafyasnda alm olan gayrimslim okullarn, yabanclar tarafndan alm okullardan ayr deerlendirmek hayli zordur. nk gayrimslimler kendi karlar dorultusunda, misyoner faaliyetleri sonucu kendi iradeleri ile yabanclarla ibirlii yapmaktaydlar6. Osmanl lkesinde misyonerler serbest olarak hareket edebiliyorlard. Hem yabanc hem de gayrimslim cemaat okullarnda faaliyetlerini srdryorlard. Aratrmamzda, 19. yzyl boyunca, Osmanl topraklarnda 1811 ylndan itibaren 1897 ylna kadar alm bulunan, Ermeni toplumuna ait okullar ve bu okullarda Amerikan misyonerlerinin faaliyetlerini ortaya koymak istiyoruz. Ermeniler tarafndan alm bulunan her
3 4 5 6 lknur Polat Haydarolu, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ocak Yaynlar, Ankara 1993, s.15. Remzi Kl, Osmanl Trkiyesinde Aznlk Okullar (19. Yzyl), Trk Kltr, Yl XXXVII, S.431, Ankara 1999, s.151. Necdet Sevin, Ajan Okullar, stanbul 1975, s.105. R. Kl, Osmanl Trkiyesinde, s.152.
65
seviyedeki Ermeni okullar, bunlarn retmen ve renci saylar, bu okullarda Ermeni ocuklarna Amerikan misyonerlerin Ermeni milliyetiliini tevikleri, Ermeni toplumunun sosyal ve kltrel yaamna katklar ortaya konulmaya allacaktr.
AMERKAN MSYONERLERN ERMEN OKULLARINDA FAALYETLER
Osmanl-Amerikan mnasebetlerinin balangc ticar temellere dayanr. 18. yzyln son eyreinde Amerikan gemileri Osmanl limanlarnda grlmeye balanmtr. 1786 ylnda stanbul, 1797 ylnda zmir, 1800 ylnda skenderun limanlarna gelen Amerikan gemileri bunlarn ilk temsilcileridir. 1800lerin balarnda hzlanan Osmanl-Amerikan ilikileri, 1811de zmirde Amerikan Ticaret Odasnn almasyla nemli bir aamaya gelmitir. 1830 ylnda imzalanan Kapitler haklar ile Amerikallarn Anadoludaki ticar trafikleri iyice younlamtr7. Osmanl Devleti bnyesinde youn olarak faaliyette bulunan Amerikan misyonerleri, Ermeni cemaatine ynelik faaliyetlerini artrmlardr. Protestan misyonerler bu dnemde devreye girerek, birok Ermeni vatandan Protestan saflarna ekilmesine sebep olmutur8. Amerikan misyonerleri, Ermeni okullarnda Ermeni ocuklarnn eitiminde ve onlar Protestanlatrma faaliyetlerinde hayli baar kazanmlardr. Milliyetilik anlay, Osmanl toplumlar arasnda nce Trk olmayan unsurlar arasnda yaylmtr. Bunlarn ban da Amerikan misyonerlerinin etkisiyle Ermeni toplumu ekmektedir. Amerikan Board misyonerlerinden Eli Smith ve H. G. Dwight; Anadolu, Ermenistan ve Kuzeybat ran incelemek zere, tam on alt ay sren 3 bin millik bir geziden sonra hazrladklar raporlar ile daha sonraki yllarda birok misyonerin bu blgelerde yapacaklar almalara k tutmulardr. ki Amerikan misyoneri, daha sonra stanbula gelerek Kirkor Petamalciyann mdrln yapt yz renci kapasiteli bir Ermeni cemaati okulunda incelemelerde bulunmulardr9.
7 8 9 George E. White, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar, Terc. Cem Tark Yksel, Enderun Kitabevi, stanbul 1995, s.22. White, Bir Amerikan Misyonerinin, s.23-26. Mustafa Dal, Anadoluda Kurulan Yabanc Okullar ve Tesirleri, Baslmam Doktora Tezi, Kayseri 1990, s.3.
66
Amerikan Board misyonerlerinin eitim alannda, 1831 ylnda att bir dier nemli adm da, William Goodell ve ailesinin Maltadan gelerek stanbula yerlemesidir. Goodell, Ermeniler arasnda misyonerlik faaliyetleri yapmak iin grevlendirilmiti. Bu sebepten yannda Ermenice alfabe ile yazlm bir ncil bulunuyordu. Ermeni cemaatinin eitim alanndaki misyonerler tarafndan tekilatlanmas, 18. yzyln sonlarnda balamtr10. Amerikan misyonerleri Boardn emri ile Osmanl Trkiyesini (Anadolu topraklar) ana misyon blgesine ayrmlard; TrabzonMersin arasna ekilen izginin batsnda kalan blge Bat Trkiye Misyonu, Sivasn gneyinden Mersine, Mersinden Halepe ekilen doru izgiler iinde kalan blge Merkez Trkiye Misyonu blgesini oluturmaktayd. Antep, Halep, Adana, Urfa, Antakya ve Mara blgesi bu sahay oluturuyordu ve Antep merkezdi. Bu iki misyonun dousunda kalan alanlar ise Dou Trkiye Misyonu snrlar ierisinde yer almtr. Bu misyon blgesinin merkezi ise Harputtur. Harput ile birlikte Bitlis, Erzurum, Van, Diyarbakr, Mardin ehirleri ve havalisi bu merkezin faaliyet sahas idi. Bat Trkiye Misyonu eitli istasyonlara ayrlmt. 1831de stanbul, 1834de zmir, 1835de Trabzon, 1848de Bursa, 1852de Sivas-Merzifon, 1854de Kayseri istasyonlar kurulmutu. Bu misyoner istasyonlarna Amerika Birleik Devletleri bata olmak zere, ngiltere ve Fransa da destek veriyordu. Misyonerlik kaynaklarnn verilerine gre 1893 ylna gelindiinde; Trkiyede 1.317 adet misyoner grev yapmaktayd. Bunlarn 223 Amerikal Protestan misyonerlerdi. 1893 yl itibariyle 4.085 renciye hizmet veren 5 kolej vard. 80 adet orta dereceli, 530 adet ilkokul seviyesinde misyoner okulu vard. 1897 ylnda ise, Trkiyede toplam 624 adet misyoner okulu ve bu okullarda toplam 27.400 renci bulunuyordu11. Amerikal Dr. Earle; Misyonerler ve din adamlar dnyann hibir lkesinde, Trkiyedeki kadar emperyalizme hizmet etmemilerdir12 demektedir. Bu da Anadolunun ne kadar stratejik neme sahip bir vatan olduunu,
10 R. Kl, Osmanl Trkiyesinde, s.152; Dal, Anadoluda Kurulan, s.3-4. 11 Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermenilerle likileri Sempozyumu, 8-12 Ekim 1984, Ankara 1985, s.98. 12 Sleyman Kcaba, Ermeni Meselesi Nedir? Ne deildir?, stanbul 1983, s.28.
67
Amerikal misyonerler tarafndan bile 200 nce tespit edilmi ve hedef seilmi bulunduunu aka gstermektedir. Ermeniler iin ilk misyoner okulu, stanbul Beyolunda 1834de almtr. 1852 ylnda Harputta Frat Koleji olarak bilinen Amerikan Harput Misyoner Koleji faaliyete geirilmitir. Amerikan misyonerleri Harput gibi, 1854 ylnda Kayseriye gelmiler ve Talas Amerikan Misyoner Kolejini amlardr. Ayn dnemde Trabzon, zmir, Bursada okullar aan misyonerler, 1863 ylnda stanbul Bebekte Robert Kolejini, daha sonra Amerikan Kz Kolejini amlardr. 1897 ylnda Osmanl Devletinde; Amerika 131, Fransa 127, ngiltere 60, Almanya 22, talya 22 Avusturya 11 ve Rusya 7 okula sahip bulunuyorlard. 1910lu ylarda ise Trkiye topraklar zerinde 209 yabanc misyoner, 1.299 yerli alan, 163 kilise, 15.348 ye, 450 okul ve 25.922 renci bulunuyordu13. Gayrimslim okullarndan bir hayli renci Avrupaya yksek tahsile gnderilirdi. Okullarda eitim btnyle din adamlarnn (ruhaniler) elindeydi. Roma Katolik misyonerleri de byk grevler almlard. Ortodoks Rumlar, aznlk okullar amada Rusyadan da byk tevikler grdler. Hatta Rus bykelisi Ege adalarn gezerek Rumlar okullar amaya tevik etmekteydi. Rum aznlk okullar, Ortodoks ve Katolik din adamlar ve Rusyann gayretleriyle Osmanl Devleti aleyhine birer fesat ocaklar haline gelmilerdi. Ders mfredatlar; Trk dmanl, Trk milletini ve Osmanl Devletini nasl yok edeceklerine dair konular ile doldurulmutu. Yabanc misyonerler bunu cemaat okullar yneticileri ile ibirlii iinde gerekletiriyorlard. ou Amerikal misyonerler tarafndan hazrlanan, Ermeni cemaat okullarnn mfredatlarnda ise Trklerin ezel dman olduunu propaganda etmek, Avrupay Trklere dman etmek, ekonomik olarak zayflatmak, Trk milletini ahlak, milliyet, din ve gelenekleri bakmndan rtmek, kfr retmek, kfretmeyi Trkler arasnda yaymak, Trkleri zinaya ve dier ahlakszlklara tevik etmek, Trk genlerine
13 Joseph K. Greene, Leavening The Levant, The Pilgrim Press, Boston New York Chicago 1916.
68
klhanbeyi ruhu alamak, aralarnda sevgi-sayg balarn koparmak, hocalar ikiye altrmak gibi konular yer almaktayd14. Misyonerler Osmanl lkesinde, Hristiyanln bir sonucu olarak kabul ettikleri, Bat uygarlnn nfuz alann geniletmek, eskiden kendilerine ait olan yerlere yeniden sahip olmak, dnyay Hristiyan Bat kltr ile etkilemek ve dnyadaki btn rejimleri deitirmek amacn gtmekteydiler. Misyonerler, Trklere kar ise slamdan soutmak, kendi kimlikleriyle attrmak, Trk devletine ve Trk milletine dman unsurlar yetitirmek suretiyle Trkiyede Aznlk rkln ve blcl yaygnlatrmak iin gayret gsteriyorlard15. 19. yzyla gelindiinde nfusu 30 milyonu aan ve bnyesinde eitli din ve millet mensuplarn yaatan, Mslman ve gayrimslim topluluklar barndran Osmanl lkesinde; Ermeniler, Yunanlar, Slavlar, Bulgarlar, Rumlar, Araplar, Yahudiler, Romenler, Macarlar ve dier topluluk mensuplar da, ynetimde grevler almlardr. Bu geni ve her kesime hitap eden ynetim anlay farkl kesimlerin bir arada bulunmasn kolaylatrm ve deiik unsurlardan bir btnlk meydana getirmitir. Osmanl Devleti topraklarnda yaayan topluluklarn, kendi inanlar, gelenekleri ve anlaylar dorultusunda, kendi kendilerini ifade etmelerine msaade edilmitir. Osmanl Devleti, Trk ve Mslman olmayan topluluklarn alt kimliklerinin korunmasna ve srdrlmesine izin vermitir16. 19. yzylda Osmanl Devleti, insan hak ve hrriyetleri konusunda Avrupann da tesiri ile II. Mahmut devrinde birtakm kkl yenilikler ve deiimler gerekletirmitir. Esasen, Tanzimat dnemi ile birlikte Osmanl toplumunda hzl bir deiim sreci balamt. Btn gayrimslim cemaatlere, bu arada Ermenilere de en geni haklar ve zgrlkler salanmtr. Millet-i sadka konumunda olan Ermeniler, Ermeni Milleti Nizamnamesi ile Osmanl Devletinin en gvenilir unsuru olma zelliini korumaya devam etmilerdir. Ermeni toplumu tarihinde hibir devletten ve hkmdardan grmedikleri ilgiyi Osmanl Devletinden
14 Kocaba, Ermeni Meselesi Nedir?.., s.95-97. 15 Abduurahman Kk, Misyonerlik Nedir? Misyonerlik ile Tebli Arasndaki Fark, Dinler Tarihileri Gzyle Trkiyede Misyonerlik, Sempozyum 01-02 Ekim 2005, Yayna Hazrlayan, Asife nal, Ankara 2005, s.32. 16 Halit Erturul, Aznlk ve Yabanc Okullar Trk Toplumuna Etkisi, Nesil Yaynlar, stanbul 1998, s.55.
69
grmtr17. Ermeniler, mill kimliklerini ve varlklarn ancak Trk idaresinde koruyabilmilerdir. Ermeniler, Osmanl toplumu bnyesinde yzyllardr, huzur ierisinde yaamlard. Fatih Sultan Mehmetten itibaren yaklak olarak 400 yla yakn ok eitli etnik kkeni ve din inanlar farkl milletleri bir arada ynetmeyi baaran Osmanl Devletinde gayrimslimlerin ve bu arada Ermenilerin de, din ve toplumsal ilerine kesinlikle karlmamt. Osmanl ynetiminde Ermenilere birok okullar, ktphaneler ve hatta matbaalar almasna msaade edilmitir. Ayrca Ermeni genler, 19. yzyl boyunca tahsil amacyla eitim retim iin Avrupa niversitelerine serbeste gnderilmitir18. Ermeniler, Osmanl Devleti ynetiminde hem din hem de mill adan hr ve rahat bir dnem yaamlardr. Osmanllar zamannda Ermeni Patriklii ok geni yetkiler ile donatlmt. Ermeni Kltr, zellikle Gregoryen Kilisesi vastasyla korunarak srdrlmtr. Ermeni halkta, Osmanl halklar arasnda refah dzeyi en yksek halklardan bir olarak yaamtr. Ermenilerin Hristiyan mezhepleri ierisinde kendilerine has ayr bir yeri vard19.
OSMANLIDA ERMEN OKULLARINDA AMERKAN MSYONERLER
Ermeni okullar konusunu inceleyen Azadyona gre, 1790 ylna gelinceye kadar Osmanl Devleti iinde, okul nitelii tayan bir Ermeni kurumuna rastlanmamtr. Ancak, Rahip Mateos, Kumkap Ermeni Kilisesinde Ermeni ocuklarna ve genlerine ders verdiini belirtmektedir. Tespitlerimize gre ilk resm Ermeni okulu, 1790da inork Mrd ve Amira Miricinyan tarafndan Galatada izin alnmak suretiyle almtr. Yine 1790da alan Ermeni okullarndan biri de Mesropyan okuludur. Kumkap Kilisesi bapapaz ve Kumkap mektebi Ermenice retmeni Erzurumlu Papaz Mesrop tarafndan, 1808 ylnda yaynlanan gramer muhtrasnda; Patrik Ohannes amarcyann devrinde (180317 Hamza Erolu, Trk nklp Tarihi, MEB Yaynlar, stanbul 1982, s.216. 18 Sleyman Kocaba, Ermeni Meselesi Nedir, Ne Deildir?, Vatan Yaynlar, 5. Bask, stanbul 2003, s.22. 19 Mustafa Ergn, II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yaynlar, Ankara 1996, s.371
70
1812) stanbulun btn semtlerinde Ermeniler, cretsiz cemaat mektepleri amlard20 diye belirtilmitir. 1824 ylnda Patrik Karabet, Ermenice gramer okutan tek okul olan Kumkap mektebini Patrikhanenin himayesi altna almtr. Patrik Karabet, 10 Temmuz 1824 tarihinde, Anadoludaki dier Ermeni cemaatlerine birer talimatname gndererek blgelerinde yeni Ermeni okulu amalarn emretmitir21. Ermeni toplumunun okullarnn says arttka ve okul eitim sistemi gelitike, Ermeniler eitim kadrosunun kalitesini artrmak iin 1810 ylnda Parise, 1816 ylnda Moskovaya ve 1823 ylnda da Tiflise renci gndermilerdi22. 1834 ylna gelindiinde Anadolu corafyasnda, Ermeni okulu says 120ye ulamtr. Okullarn saysnn artmasyla birlikte oluan madd ihtiyac Ermeni esnaf stlenmi ve eitim ilerinin sorumluluunu ise bir heyet zerine almtr23. eitli Ermeni kaynaklarna gre Patrik Karabet, 1831 ylnda Ermeni ileri gelenlerini toplayarak saylar hzla artan okullarn masraflarna katkda bulunmalarn istemitir. Bunun iin de Ermeni i adamlarna masraflar detmek iin baz senetler imzalatmt. Bu okullar mezun verdike, yksek okullar amak gerei ortaya km, sorunu zmlemek iin de 13 Eyll 1838de skdardaki Cemeran okulu ina edilerek faaliyete geirilmitir24. Amerikal misyonerler, Amerikan Ermeni tekilatlarnn yardm ve Ermeni tccarlarn destei ile Ermeni eitim kurumlarnn, Anadoluda hzla yaygnlamasn salamay amalyorlard. Bu yntemle, Ermenileri Protestan mezhebine kazandrmak, siyas nfuz elde etmek, hem de Osmanl topraklarna yerlemek iin Ermeni okullarn kullanmak istemilerdi25. 19. yzylda Osmanl topraklarnda Protestan Ermeni says 60 bin kadar olmutu. Ermeni cemaati Protestan, Gregoryen ve Katolik olmak zere ksma ayrlmt. Amerikan misyonerleri 1834te
20 Sevin, Ajan Okullar, s.109-111. 21 Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaas, C. I, stanbul 1977, s.18. 22 M. Hidayet Vahapolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara 1990, s.10. 23 Erturul, Aznlk ve Yabanc, s.123. 24 Sevin, Ajan Okullar, s.112. 25 Necmettin Tozlu, Kltr ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Aka Yaynlar, Ankara 1991, s.73; Erturul, Aznlk ve Yabanc, s.122.
71
stanbul Beyolunda Ermeniler iin bir ilkokul amlard. Ayrca, Ermeni eitim sistemini ilkokul, lise ve yksek okul eklinde yeniden dzenlemilerdir26. Amerikal misyonerler, Ermeni ocuklar iin 1834 ylnda Perada bir erkek lisesi amlard. Bu okulda eitim alannda, aktif ve katlmc eitim ynteminin yan sra, ok daha gelimi eitim ara gerelerinden yararlanlmaktayd. Peradaki okulu model alarak, Goodellin ilk rencilerinden Ermeni papaz Der Kevork, Haskyde mevcudu 400 renciyi bulan bir okul amt27. Bu arada Ermeni Patrikhanesine bal Papaz Bogos Pisika, skdarda bir baka okul amt. Bogos, ayrca zengin Ermeni bankerlerden Haskydeki okula madd destek de salamt. Amerikan misyonerleri stanbulda srdrdkleri eitim faaliyetlerinin yan sra, zmirde de gayrimslimler iin inan, din eitim, zgrlklerin arttrlmas gibi faaliyetlere ynelmilerdi. zellikle, Hristiyanlk inanc ve kltrnn yaylmas iin Maltadan zmire naklettikleri matbaay kurarak, am olduklar okullara daha ok yayn ve dokman salayabileceklerdi28. Ayrca, zmirde 1836 ylnda krk rencisi olan bir Ermeni kz ilkokulu alm ve ynetimini Ermeni cemaati mensuplar kendi zerlerine almlard. Bu arada Ruslar da, Ermeniler ile ilgili Osmanl Devletine kar siyasetini, Ermenilerin eitim kurumlar zerinde younlatrmt. 19. yzylda bir ksm Ermeniler, randan Rusyaya g etmilerdi. Rusya, 1816 ylnda Moskovada Ermeni ark Dilleri Enstitsn kurarak, Ermeniler konusunda daha sistemli bir alma balatmt. Rusya, 1826-1828 yllarnda ranla yapt savalar kazandktan sonra 1828de imzalad Trkmenay Antlamas ile elde ettii Revan ve Nahivan hanlklarn birletirerek, Ermeni Vilayetini kurup, ardndan randan yeni bir Ermeni g gerekletirmiti. Ruslar, Kafkasya hkimiyetini
26 Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerikan Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi Yaynlar, Ankara 1985, s.94; Erturul, Aznlk ve Yabanc, s.123. 27 Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul 1889, s.59. 28 R. Kl,, Osmanl Trkiyesinde, s.153-154.
72
saladktan sonra, kurmu olduu Ermenistan Vilayetine, Anadoludaki Ermenilerin de g etmelerini istemilerdir29. Ermeni toplumunda, yoksul rencilere ynelik ilk yatl okul, 1838de stanbulda Bezciyan tarafndan almtr. Bezciyan tarafndan hazrlanan ynetmenlikte; Ermeniceden baka dil konuulmamas, rencilere dayak atlmamas, okuyan rencilerin okul idaresinin izni olmadan alnp sanata verilmemesi gibi, kurallar konulmutu30. Ermeniler, 1840 ylnda ilk kez Kumkapda Lusaviri adl bir kz okulu amlardr. 1853ten sonra ise, on drt kiilik bir Ermeni Maarif Komisyonu oluturmutu31. Ermeni anayasas niteliindeki 1863teki Nizamname-i Millet-i Ermeniyan adl almayla Ermeni eitim sisteminin denetimi, Osmanl ynetimi tarafndan yirmi kiilik Ermeni Maarif Komisyonuna verilmiti. Bylece Ermeni eitim anlay din motiften kurtarlarak, mill ve siyas bir grnmne brnmtr32. 1859da Ermenilerce yaplan bir istatistie gre, stanbulda 42 Ermeni okulu ve bu okullarda toplam 5 bininin zerinde renci bulunduu belirtilmitir. 1871deki bir aratrmaya gre de, stanbulda 48 Ermeni mektebinde toplam olarak 6 bin civarnda renci bulunmaktayd. Yine Ermeni Maarif Komisyonunun 1874 yl verilerine gre, Anadoluda toplam 469 ilk ve ana mektebi, Ermeni okulu mevcut bulunuyordu33. Ermeni okullarnda uygulanan eitim programnda; daha ok siyas eitime ve beden eitimine nem verilmi, rencilerin kiisel beceri ve yeteneklerini gelitirmeleri ve hayatta kendi kendilerine yeterli olmalar amalanmt34. 1893 yl itibariyle Trkiyede 4.085 renciye hizmet veren be kolej vard. Bunlar; 1852de Harputta Frat Koleji, 1854te Kayseride Talas Koleji, 1854te Mersinde Tarsus Koleji, 1856da Samsunda Merzifon Koleji, 1863te stanbul Bebekte Robert Koleji olarak alm eitim kurumlaryd. Lise dzeyinde eitim veren bu kolejlere ilaveten, ayrca,
29 Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri, Babli Kltr Yaynlar, 7. Bask, stanbul 2005, s.27. 30 Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Gayr-i Mslim Tebann Ynetimi, Risale Yaynlar, stanbul 1990, s.117. 31 Erturul, Aznlk ve Yabanc, s.124. 32 Erturul, Aznlk ve Yabanc, s.124. 33 Sevin, Ajan Okullar, s.113; Erturul, Aznlk ve Yabanc, s.124. 34 Erturul, Aznlk ve Yabanc, s.124..
73
80 orta dereceli okul bulunuyordu. Bu okullarn ise 16s yatl kz okullar idi. lkokul seviyesinde 530 ilkokul vard. Toplam 624 okulda 27.400 civarnda renci bulunmaktayd35. Osmanl Devleti zerinde emperyalist emelleri olan her devlet, Trkiyede bir aznlk cemaatini deta himaye altna alarak onlar kendi maksatlar dorultusunda kullanyorlard. Aznlk unsurlara eitli vaatlerde bulunarak istismar ediyorlard. Bu ac gerei gren Osmanl padiahlar ve devlet adamlar, zaman zaman bunlar durdurmaya, etkisiz hale getirmeye alyorlard. Yabanc okullar ile aznlk cemaat okullarnn mterek hareketleri gsteriyor ki, Osmanl lkesinde yaayan gayrimslimler kendilerine tannm olan hak ve hrriyetlerini olumsuz ynde kullanmlardr. Amerikan Board misyonerleri, Yahudilerle ilgilenmeyi de ihmal etmemilerdi. Yahudilerin Osmanl Devletindeki durumu incelendikten sonra, Yahudiler arasnda Protestanl yayma abalar balatlmt. Din amalara ulalmamasna ramen, stanbuldaki Yahudi okullarnda okutulmak zere bir iml klavuzu ve bir de brance gramer kitab hazrlanmt. Ayrca Emeniler ve Rumlar iin yazlm bir aritmetik kitab, corafya ve ncil tarihi, Yahudiler iin de uyarlanmt. Selanikte 1849 ylnda Yahudiler iin bir misyoner istasyonu alm, fakat ehirde stma hastalnn yaygn olmas sebebiyle yl sonra, Selanikte bulunan misyonerler, zmire gelmilerdi. Amerikan Board personelinin sayca yetersiz oluu, ayrca Yahudilerin misyoner eitimine itibar etmemelerinden dolay, Yahudilere ynelik misyoner faaliyetlerine 1856 ylnda son verilmiti36. Ermeniler ve Yahudiler gibi, Rumlar da 19. yzylda, Osmanl Devletinin zayflama srecinde, Amerika dhil olmak zere Batl devletler ile Cemaat okullar ama hususunda bir gayrete girmilerdir. Rumlar, Tanzimattan nce de kendi ocuklarn kendi okullarnda eitebiliyorlard37. Yine Ermenilerin Anadolunun ehir ve kasabalarnda bulunan okullarndan; Adapazarnda 4 zmitte 3, Merzifonda
35 imir, Ermeni Propagandasnn, s.98-99. 36 Dal, Anadoluda Kurulan Yabanc..., s.6-7. 37 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Ankara 1985, s.150.
74
3, Manisada 2, Bafrada 2, Kayseride 2, Anda 2, Erzurumda 2, dier ehir ve kasabalarda ise 1er adet olduunu gryoruz38. Bat medeniyetinin 19. yzylda ulat siyasal, toplumsal ve ekonomik ideallerini Ermeniler, Amerikan misyoner okullarnda tandlar. Bulunduklar durum karsnda daha etkin bir honutsuzluk duymaya ve kyl Mslman komularna kar keskin bir stnlk duygusu beslemeye baladlar39. Ermeniler iin ilk misyoner okulu stanbul Beyolunda 1834 ylnda almtr. alma sahalarn biraz daha genileten misyonerler, 1852 ylnda Harputta okul amlardr. Bu okul sonralar ok nemli bir merkez haline gelmitir. 1859 ylnda Harputta Frat Koleji olarak da ifade edilen Amerikan Harput Misyoner Koleji faaliyete gemitir. Ermeniler tarafndan Yeprad Koleji denilen okulun amac nceleri Ermeni Protestan din adamlar yetitirmekti. Bunun iin misyonerler 1880 yllarndan sonra laik retime nem vererek eitim faaliyetlerini, gelitirmeye ve geniletmeye balamlard40. Amerikan misyonerlerinin Harput gibi setii bir nemli merkezde Kayseridir. Amerikan misyonerleri Kayseriye ilk defa 1854 ylnda gelmilerdir. Burada da Harput misali kendilerine nemli bir s yapma yoluna gittiklerini gryoruz. Amerikan misyonerleri 1909 ylna gelinceye kadar Kayseride bir Hristiyan-Protestan kiliseler ve ilkokullar a oluturmulardr. Bu tarihlerde Kayseri ve civarnda toplam krk drt okulda iki bine yakn renci ile faaliyet gstermekte olduklar ifade edilmektedir. Kayseri Talasta misyonerlerin almas sonucu Ermeni cemaatinin destei ile 1889 ylnda bir yatl kz ve erkek okulu almtr41. Henry K. Wingate adl bir Amerikan misyoneri, 1893 ylnda Talas erkek okuluna, yneticilik yapmak ve daha byk bir bina yapmak zere Merzifondan tayin edilmitir. 1906 ylnda Wingate tarafndan okul binas yaptrlmaya balanm, tamamen yerli malzeme kullanlarak iki yl iinde okul inaat tamamlanmtr. Yeni alan bu okulun rencileri Rum ve Ermeni cemaatlerin ocuklarndan olumaktayd. Talasta bu
38 39 40 41
Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, stanbul,1977, C.II, s.753. rsan ymen, Milliyet Gazetesi, 29 Eyll 1984. imir, Ermeni Propagandasnn, s.94. Dal, Anadoluda Kurulan Yabanc..., s.26.
75
okulun btn masraflar mahalli gayrimslim zenginlerin yardmlaryla karlanmtr42. Harputtaki Frat Koleji iin Crosby H.Wheeler; 1875 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde 140.000 dolar yardm topland ve buna ilaveten yerli halkta 40.000 dolar bata bulundu43 demektedir. 1877 ylna gelinceye kadar Harput ve evresinde 22 kilise, 30 Protestan papaz ve 5.612 kiilik bir cemaat bulunuyordu. Btn bu faaliyetler Amerikan misyonerleri tarafndan yrtlmtr.
SONU
Ermeniler 19. yzylda Osmanl Devletinin Avrupa devletleri karsnda gerilemeye balad frsatn kendi lehlerine deerlendirerek, Hristiyanlk ve Ortodoksluk zgrl dncesiyle cidd mesafeler almlardr. Esasen Osmanl lkesindeki, her bir aznlk grubu ynlendiren Batl Hristiyan devletler eitlik, hrriyet, adalet slogan ile btn gayritrk ve gayrimslim unsurlar kkrtyorlard. Amalar, Osmanl lkesinden koparacaklar topluluklar kendilerine szde bamszsmrge yapmak ve dnya yzeyindeki pazar paylarn artrmakt. Ne yazk ki, yzyllarca bar, inan ve ibadet zgrl ierisinde yaayan Ermeniler ve dier topluluklarn ou ise, bu ayrlk rzgrlara yelken ayorlard44. Osmanl Devleti ynetiminde gerek gayrimslim, gerekse yabanclara eitim kurumu ama imkn verilmi, hatta bu okullarn almas tevik edilmitir. Bu durum her geen gn artarak gelinen noktada, Ermeni okullarna stanbul ve Anadoluda 1901-1902 yllarnda toplam 104.300 renci devam etmekteydi. Osmanl Devleti kendi bnyesindeki gayrimslimlerin eitim ilerini dzenliyor, onlara geni bir msamaha gsteriyordu. Cemaat eitimi; cemaat veya millet ismi verilen ve Mslman olmayan topluluklarn sahip olduu eitim tekilat idi. Osmanl lkesinde yzyllar boyunca gayrimslimler, ibadet ve eitimlerini istedikleri gibi yapyorlard. Bu eitim tekilatna dhil her dereceden okullar, gayrimslim cemaatleri tarafndan kurulmakta ve cemaat parasyla iletilmekte idi. Osmanl
42 Dal, Anadoluda Kurulan Yabanc..., s.26. 43 Dal, Anadoluda Kurulan Yabanc..., s.41. 44 R. Kl,, Osmanl Trkiyesinde, s.155.
76
Devleti 1856 ylndan itibaren -Islahat Fermanyla- sadece bu okullarn retim usullerini tespit ediyor ve retim elemanlarn tayin ediyordu45. Osmanllarn yenileme abalar ve emperyalist devletlerin Hristiyan tebaaya ynelik kkrtc bir milliyetilik propagandas bu sebeplerin banda gelir. Mesel; Viyana Ermeni Akademisi ve Ermeni ark Dilleri Enstits matbaalarnda deiik zamanlarda baslan Ermeni toplumuna dair aratrmalar da Ermeni milliyetiliinin tezahrnde nemli bir yere sahiptir46. Osmanl Devleti ierisinde, yabanc okullar ile gayrimslim okullar ortak erevede hareket ederek, ayrlk hareketlere destek vermilerdir. Ermeni okullarnda milliyetilik dncesiyle hareket eden Ermeni genleri, misyonerler ile birlikte, Trk mill varlna zararl faaliyetleri sonucu, Osmanl Devletinin ykln hzlandrmlardr. Ermeni okullar bata olmak zere, dier gayrimslim okullar da, Trk eitim sisteminin modernlemesine, Batl lkeler tarznda eitim yaplmasna, mspet bilimlerin retim kurumlarnda gelitirilmesine katk salamtr. Trkiyede, Trk toplumunun deiimi, demokrasinin gelimesi, kadn haklar ve eitimde frsat eitlii gibi konularda yararl etkileri olmutur. Amerikan Board misyonerleri bata olmak zere, Ermeni milliyetilii Ermeni cemaat okullarnda misyonerler tarafndan retilmitir. Osmanl Devletini ykmak iin ou yabanclar ve misyonerler ibirlii ierisinde hareket etmilerdir. 100 yl akn faaliyetleri sonucunda Osmanl Devleti, dier baz i ve d deiik etkilerin de tesiriyle yklp paralanmtr. 19. yzyln son dnemlerine gelindii zaman, Amerika misyonerlerinin, Ruslarn, Franszlarn, ngilizlerin vs. milletlerin tahrik ve tevikleriyle, Ermeniler; Hnak, Tanaksutyan, Ramgavar ve Anelka gibi, terr rgtleri kurmulardr. Emperyalist devletlerin tevik ve tahrikleriyle, git gide Millet-i sadka olmaktan kmlardr. Ermeni militanlar tarafndan, 1890 ylnda Erzurum isyan, Krt Musa Bey
45 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988, C.VII, s.193. 46 Davut Kl, Ermeni Terrnn Ortaya knda Kilise ve Din Adamlarnn Rol (1863-1896), Osmanl Ermenileri, Manas Yaynclk, Elaz 2007, s.147.
77
hadisesi, Merzifon- Kayseri-Yozgat hadiseleri, 1894 Mara-Zeytun isyan, 1894 Sason isyan, 1895 Babli olay, 1896 Osmanl Bankas baskn, I. Van isyan, 1898 II. Sason isyan, 1904de Sultan II. Abdlhamide suikast, 1909 ylnda Adanada ortaya kan Ermeni isyan vb. olaylar karlmtr. Nisan 1915te II. Van isyan, Halep, Erzurum, Bitlis, Sivas, Diyarbakr illerinde kanl olaylar meydana gelmi on binlerce insan lmtr47. Bu Ermeni olaylar, Ermeni komitecilerin d glerle yapt ibirlii sonucu, ykc ve blc faaliyetlere dnm, yabanc devletler ak ve rtl bir biimde Ermenileri desteklemi ve tahrik etmilerdir48. Trkler, I. Dnya Sava boyunca, Ermeni terr rgtlerinin youn baskn ve saldrlar ile masum be yz yirmi bin sivil Trk evladn kurban vermitir. Bir o kadar da Dou Anadoludan Anadolu ve Bat Anadoluya g etmek zorunda kalmtr. Amerikan misyonerlerinin rgtledii, Rusya arl, ngiltere ve Fransa krallklarnn da aka destekledii Ermeni komitaclar, Osmanl lkesinin Dou blgesinde bamsz bir Ermeni devleti kurmak istemi, bu nedenle de birok terr eylemi gerekletirmitir. Yz binlerce sivil masum Trk insannn ldrlmesine ramen bamsz bir devlet kuramamlardr.
47 Karsolos Wladimir Mayeweskiy, Yabanc Gzyle Ermeni Meselesi, eviren Mehmed Sadk, APK Daire Bakanl Yaynlar, Ankara 2001, s.13. 48 Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi, Osmanl Arivleri, Ankara 1995, s.24.
78
KAYNAKA
Akyz, Yahya, Trk Eitim Tarihi, Ankara 1985. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda Ve Anadoluda Ermeni Mezalimi, Osmanl Arivleri, Ankara 1995. Dal, Mustafa, Anadoluda Kurulan Yabanc Okullar Ve Tesirleri, Baslmam Doktora Tezi, Kayseri 1990. Ergin, Osman, Trkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaas, C. I-I, stanbul, 1977. Ergn, Mustafa, II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yaynlar, Ankara 1996. Erolu, Hamza, Trk nklp Tarihi, MEB Yaynlar, stanbul, 1982. Erturul, Halit, Aznlk Ve Yabanc Okullar Trk Toplumuna Etkisi, Nesil Yaynlar, stanbul 1998. Erylmaz, Bilal, Osmanl Devletinde Gayr- Mslim Tebann Ynetimi, Risale Yaynlar, stanbul, 1990. E. WhIte, George, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerika Koleji Hatralar, Terc. Cem Tark Yksel, Enderun Kitabevi, stanbul 1995. Greene, Joseph K., Leavening The Levant, The Pilgrim Press, Boston, New York, Chicago 1916. Halaolu, Yusuf, Ermeni Tehciri, Babli Kltr Yaynlar, 7. Bask, stanbul 2005. Haydarolu, lknur Polat, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1993. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, C. VII, Ankara 1988. Kocaba, Sleyman, Ermeni Meselesi Nedir, Ne Deildir?, Vatan Yaynlar, 5. Bask, stanbul 2003. Kocabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul 1989. Kl, Davut; Ermeni Terrnn Ortaya knda Kilise Ve Din Adamlarnn Rol (1863-1896), Osmanl Ermenileri, Manas Yaynclk, Elaz 2007. Kl, Remzi; Osmanl Trkiyesinde Aznlk Okullar, Trk Kltr, S. 431, Yl XXXVII, Ankara Mart 1999. Kk, Abdurrahman; Misyonerlik Nedir?, (Misyonerlik le Tebli Arasndaki Fark), Dinler Tarihileri Gzyle Trkiyede Misyonerlik, Sempozyum 01-02 Ekim 2005, Yayna Hazrlayan: Asife nal, Ankara 2005. MayeweskIy, Karsolos Wladimir, Yabanc Gzyle Ermeni Meselesi, eviren Mehmed Sadk, Apk Daire Bakanl Yaynlar, Ankara 2001. Maynard, R. E., Trkiyedeki Amerikan Board Okullar, 1967-1968 Yll. ymen, rsan, Milliyet Gazetesi, 29 Eyll 1984. Sevin, Necdet, Ajan Okullar, stanbul, 1975. imir, Bilal, Ermeni Propagandasnn Amerikan Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi Yaynlar, Ankara 1985. lter, Erdal, Ermeni Meselesinin Perspektifi Ve Zeytun syanlar (1780-1880), Ankara 1988.
79
Tozlu, Necmettin, Kltr Ve Eitim Tarihimizde Yabanc Okullar, Aka Yaynlar, Ankara 1991. Vahapolu, M. Hidayet, Osmanldan Gnmze Aznlk Ve Yabanc Okullar, Ankara 1990. Ylmaz, Mekre, 24 Nisan Neyin Tarihi?, Trk Yurdu, C. 28, S. 248, Ankara Nisan 2008.
80
XVII. YZYILIN SONLARINDA HIRSTYAN BRL PROJES VE ERMENLER

Giresun niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Giresun-TRKYE Tlf.:0 505 712 49 65, e-posta: selimhilmi@hotmail.com
81
Osmanl Devleti ile Fransa arasndaki dostluk ilikisi Kanun zamanndan balayarak XVII. yzyln ortalarna kadar eski samimiyeti olmamakla birlikte Akdenizde mttefik iki devlet olarak devam etmitir. Fakat Fransa babakan Mazarin (1602-1661) Hristiyan Birlii projesi ile birlikte Giritin Trklerin eline gememesi iin byk gayret gstermi ise de uzun sredir Osmanl kuvvetleri tarafndan kuatlan Giritin Trklerin eline gemesine mani olamamtr. Bu durum zerine XVII. yzyln ikinci yarsnda OsmanlFransz ilikileri gerginlemekle birlikte II. Viyana Kuatmas sonras yeniden bir yaknlama grlmektedir. nk her iki devlet bu dnemde Avusturya ile savat iin yanlarna mttefik aramlardr. ngilterenin Osmanl ile ilk mnasebetleri XIV. asrn sonlar ile XV. asrn balarnda ticar ve iktisad alanda olmutur. ngiltere, Osmanl Devletinin 1683 II. Viyana Kuatmasndan sonra bat ile savat dnemde, tarafsz kalmay tercih etmitir. Ama buna ramen, Fransa ile aralarndaki dmanlktan dolay Osmanl ile Avusturya arasndaki savan bitmesi ve Avusturyann Fransaya kar daha serbest hareket edebilmesi iin byk gayret gstermitir. Osmanl topraklarnda yaayan dier Hristiyan topluluklar gibi Ermeniler de sk sk batl Hristiyan devletler tarafndan istismar edilmilerdir. Bugn de bata Fransa olmak zere birok batl devlet tarafndan istismar edilmektedir. Bugn Ermenileri korumak ve kollamak iin uraan devletler, misyonerleri vastas ile XVIII. yzyln balarnda Ermenilerin inan sistemlerini bozmak iin uramlardr.
zet
82
GR
XVII. yzyl sonlar ile XVIII. yzyl balar, Osmanl Devletinde yeni bir dnemin balangc olmutur. Bu dnemin en nemli siyasi olay sayabileceimiz II. Viyana Kuatmasndan Osmanl Devletinin yenilgi ile kmas Avrupada byk sevin yaratmtr. Alman ve Leh kuvvetleri Viyana da kazandklar bu baar zerine Estergon kalesi zerine yryerek kaleyi zapt etmilerdir. Avusturya, Peteyi alp Budini muhasara etmitir. Venedik ise Dalmaya, Mora, Bosna ve Arnavutlukta drt cephe birden amtr. Venedikin at bu cephelere, Papalk, spanya, Cenova, Floransa ve Malta denizden destek vermitir. Osmanl Devleti, Avrupa devletleri ile savarken i sorunlar ile de uramtr. Sava ortamnn oluturduu karklktan dolay vergiler toplanamaz olmutur. Bu durum ise maliyenin bozulmasna neden olmutur. Yer yer Anadolu ve Rumelide isyanlar ba gstermitir. Bunun sonucu halk yerini terk ederek daha gvenli yerlere g etmeye balamtr1. II. Viyana Kuatmas, Osmanl Devletinde XVII. yzyl balarnda
1 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), MAD., Belge No:9865; Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Silahdar Tarihi, C. II, Orhaniye Matbaas, stanbul 1928, s.228; Ycel
83
balayan zlmenin su yzne kt bir olay olmutur. Bundan sonra meydana gelen gelimeler, siyas, idar, mal, asker ve sosyal messeselerdeki bozulmalarn daha iyi grlmesine ve tedbir alnmasna zemin hazrlamtr2.
1.KUTSAL TTFAK DEVLETLER VE HIRSTYAN BRL PROJES
XVII. yzyln sonlarnda Avrupal devletler, Osmanl Devletinin iinde bulunmu olduu bu kt durumdan yararlanmak iin birlik ierisinde hareket etmeye balamlardr. Bu amala Osmanl ierisinde yaayan Hristiyanlar bilhassa Ermenileri kullanmay tercih etmilerdir. Bu yolla slam corafyasnda yaayan Hristiyanlar ve Ermenileri Trk egemenliinden kurtarmay kendilerine bir vazife olarak addetmilerdir. Bu projede Kanuni dneminden beri Osmanl Devletinin kadim dostu ve mttefiki konumundaki Fransa nclk etmitir. Bu cmleden olarak Fransa, 1604te yenilenen Kapitlasyonlar ile Katolikler zerinde himaye hakk elde etmiti. Bu ayrcal bir frsat olarak gren Fransa, Osmanl Hristiyanlarn zme ve bilhassa Ermenileri Katoliklie geirme noktasnda 1650li yllardan sonra Katoliklik propagandasn artrmtr3. Bu durum ise Osmanl Fransz ilikilerinin gerginlemesine neden olmutur. Fransa II. Viyana ncesi ve sonras Osmanl Devletine kar giriilen ittifaklarda aktan yer almasa da zaman zaman Osmanlya kar oluturulan birliklere el altndan destek vermekten kendini alamamtr. Mesela Fransa, Osmanl Devletinin Giriti kuatt yllarda Akdeniz ticaretinin olumsuz ynde etkileneceini bildii halde Venedike gizli yollardan yardmda bulunmutur. Girite yapm olduu yardmlarn ise Osmanl Devletinin haberdar olmamas iin aba harcamtr. Fransa, daha da ileri giderek Osmanlya kar Hristiyan Birlii kurma projesine girmitir. Bu amala Fransa babakan Mazarin (16021661) Giritin Trklerin eline gememesi iin byk gayret gstermi ise de uzun sredir Osmanl kuvvetleri tarafndan kuatlan Giritin Trklerin eline
zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, KTBY, Ankara 1985, s.242. Mustafa Turan, II. Viyana Muhsaras, Osmanl Devletinde Siyas, dar ve Asker zlme, Osmanl Tarihi Aratrma Merkezi Dergisi, S.9, Ankara 1998, s.429. Recep ahin, Tarih Boyunca Trk darelerinde Ermeni Politikalar, stanbul 1988, s.91; Davut Kl, Osmanl Ermenileri Arasnda Katolik Kilisesinin Kurulu Faaliyetleri, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says II, S.38, Mart 2001, s.728.
2 3
84
gemesine mani olamamtr4. Sadrazam Fazl Ahmed Paa, Fransann Girite yapm olduu yardmlar renince Fransz elisini terifat kurallarna aykr olarak oturduu yerden kabul etmitir. Biraz daha sert tedbirlere bavuran Osmanl Devleti, Fransa ile olan ticaret ahitnamelerini yenilemeyerek Fransann bu durumuna tepki gstermitir5. Fransa, ilerleyen yllarda Hristiyan Birlii konusundaki tutumunu deitirmeyerek Viyanann Osmanl kuvvetleri tarafndan ikinci defa kuatlmas srasnda Avusturyaya gizli destek vermitir. Fransa Avusturyaya aktan aa yardmda bulunamasa da Avusturya ile aralarndaki sava durdurarak saldrmayaca garantisini vermitir. Osmanl Devletine de Avusturyaya yardm yapmayaca konusunda garanti vermitir. Fransann bu ikiyzl tutumu Avrupallar tarafndan ho karlanmamtr6. XVII. yzyln sonlarnda ngiltere ve Hollandann tutumuna bakacak olursak; ngiliz elisi Lord Peget ve Hollanda elisi Jakob Colyer, Osmanl Devleti ile Kutsal ttifak devletleri arasnda uzun sredir devam eden savaa son verdirmek iin sulh iin arabuluculua soyunmulardr. ngiliz elisinin bara zemin arad bu dnemde Sadrazam Elmas Mehmet Paann Fransz yanls olmas ve ngiliz gemilerinin Osmanl sularnda korsanlk ve casusluk yaptklar sylentileri zerine Trkngiliz ilikileri biraz gerginlemitir. Zenta bozgunu sonras Sadrazam olan Hseyin Paa dneminde bu anlay deimeye balad7. Nitekim Kprl Hseyin Paa, sadrazam olduktan ksa bir sre sonra 1698 balarnda stanbul Kaymakam, Kaptan Paa ve zmir Kadsna yollam olduu bir hkm ile ngilterenin eskiden beri Devlet-i Aliye ile dost olduunu, Kraln Osmanl Devletine kar sadakat ierisinde bal olduu bundan dolay da ngiliz tccarlarna ahidnme-i hmyn gerei
4 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1995, s.209; Faruk Bilici, XVII. Yzyln kinci Yarsnda Trk-Fransz likileri, Gizli Harpten Objektif ttifaka, Trkler-Osmanl, C. I, Ankara 2001, s.482. Uzunarl, Osmanl Tarihi, s.210, 211. Donald Quataert, Ottoman History Writing and Changing Attitudes Towards the Notion of Decline, http://www.os-ar.com/modules.php?name=Encyclope dia&op=content& tid =501961; Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Byk Osmanl Tarihi, C.VI, Sabah Yaynlar, stanbul 2000, s.412. C. J. Heywood, 16891698 Yllar Arasnda ngiliz-Trk Diplomatik likileri, Trk-ngiliz likileri 15831984, Babakanlk Yaynlar, Ankara 1985, s.42.
85
5 6
hareket edilmesi gerektii fakat Galatada baz kimselerin, bu tccarlar rencide ettikleri hatta daha da ileri giderek tccarlar dvdkleri beyan edilerek bunun nne geilmesi istenmitir. zmir gmrnde ise %3 verginin dnda tccarlardan ek gmrk vergisi talep edildii, kesinlikle byle bir duruma mahal verilmemesi istenmitir. Hkmde devamla bu duruma neden olanlarn cezalandrlmas ifade edilerek kesinlikle buna benzer bir eyin bir daha yaanmamas konusunda grevliler uyarlmtr8. ngiltere ve Hollandann arabuluculuu ile imzalanan Karlofa Anlamas, Osmanl Devletinin d siyasetinde kkl deimelerin meydana geldii dnemin balangc olmutur. Bu anlamadan sonra Osmanl Devletinin, daha nceleri nem vermedii ngiltere, Fransa, Felemenk (Hollanda) gibi baz Avrupa devletleri ile ilikilerinde yeni gelimeler olmutur. Bu gelimenin yan sra, zikredilen devletlerin siyasetlerine gre tesirleri altnda da kalmaya balamtr. Bu devletlerin zaman zaman birisi, zaman zaman da ikisi ile anlaarak denge politikas kurmaya almtr9. Bu devletler ise Osmanl snrlarnda yaayan Hristiyanlar ve Ermenilere olan ilgilerini artrmlardr10. Karlofa Anlamasnn imzalanmasnda byk gayret sarf eden ngilterenin devaml elisi Pegetin, Osmanl lkesinde grev sresinin dolmas zerine 23 Mart 1702de onun yerine atanan Rober d Sutton II. Mustafa tarafndan kabul edildii zaman, padiah kendisine; ngilizler bizim iyi ve eski dostlarmzdr ve bizim onlarla byk dost olduumuzun delilini her frsatta gstereceiz. Krala dostane tavassutlarndan dolay teekkrlerimiz ve dostluuna olan itimadmz bilhassa gstermekten geri kalmayacaz demitir11. Fakat bu dostluk ilikilerine ramen, ngiltere
BOA, A.{DVN.DVE.d., Belge No:35/1, s.62 vd; Dvn- Hmyun Mhimme Kaytlarndan Naklen, Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 11001200, Devlet Matbaas, stanbul 1930, s.26; Necmi lker, XVII. Yzyln kinci Yarsnda zmirdeki ngiliz Tccarna Dair Ticari Problemlerle lgili Belgeler, Belgeler, S.18, C.XIV, Ankara 1989-1992, s.273274. 9 Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s.1; Oral Sander, Ankann Ykselii ve D, Ankara 1987, s.82. 10 BOA, C.ADL., Belge No:11/734, 94/5664; C.ZB., Belge No:67/3321. 11 BOA, C.HR., Belge No:1092; A.{DVN., Belge No:277/99; A.{DVN. DVE.d., Belge No:35/1, s.62, 65; Raid Mehmed Efendi, Tarih-i Rid, C.II, stanbul 1282 (1865), s.528; Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, Haz. Abdlkadir zcan, TTK Yaynlar, Ankara 1995, s.725; Ukzde es-Seyyid brhm Hasb Efendi, Ukzde Trihi, C. I-II, Haz. Rait Gndodu, amlca Basm Yayn, stanbul
86
XVIII. yzyln balarndan itibaren tm enerjisini ark ele geirmek yani Osmanl ve slam corafyasna hkim olmak iin harcamaya balamtr. ngiltere, bu corafyaya hkim olabilmek iin Osmanl Devletinin siyasi ve idari istiklaline dokunmadan eitli anlamalar ve szlemeleri kabul ettirerek birtakm imtiyazlar salamak ve bu ekilde imparatorlua nfuz etmek istemitir. ngiltere bu sayede birok ayrcalk ve stnlk de elde etmitir12. Bu stnlk ve ayrcalktan yararlanan ngiltere ve Hollanda Osmanl Devletinde yaayan Hristiyanlar ve Ermeniler ile daha yakndan ilgilenme frsat elde etmilerdir. Bu amala da korsanlk ve casusluk yapmak iin her yolu denemilerdir. Bunda Osmanl Devleti ile yapm olduklar antlamalarn tesiri ok byktr13.
2.XVII YZYILIN SONLARI LE XVIII. YZYILIN BALARINDA MSYONERLK FAALYETLER VE ERMENLER
Latince Missio kelimesinden tretilen mission (misyon), szlkte grev, yetki, bir kimseye bir ii yapmas iin verilen zel grev anlamlarna gelmektedir. zel bir mana olarak ise bir dinin tebliini yapmaya denir. Misyoner (missionnaire) ise bu dinin tebliini yapan kimsedir. Misyoner kelimesi normalde btn dinlerin mensuplar iin geerli olmakla birlikte gnmzde zel olarak Hristiyanl yaymak isteyenlere denilmektedir. Misyonerlik denilince akla Hristiyanln gelmesinin en nemli sebebi misyon kelimesinin Yeni Ahid (ncil) diline ait bir kelime olmasdr. Misyonerlerin nihai hedefi btn dnyann Hristiyanlamasdr. Bu nihai hedeften nce Hristiyan olan ve olmayan toplumlar iin ayr ayr hedefleri mevcuttur. Hristiyan lkeler iin gayeleri Hristiyanlar birlik ierisinde tutmak ve Bat Emperyalizminin ve kltrnn tm dnyada hkimiyetini salamaktr. Hristiyan olmayanlar toplumlar iin gayeleri ise onlar Hristiyanlatrmaktr. ayet bu mmkn olmazsa onlar kendi dinlerinden soutmak, pheye drmek ve sonraki nesiller yoluyla da tamamen dinlerinden dndrmektir14.
2005, s.489; Rami Mehmed Paa, Vekyi-i Musleha, Millet Ktphnesi, Reid Efendi Ks. No:685, s.20b. 12 Bayram Kodaman, Gnmz Meseleleri Asndan Toplum, Din ve Devlet Hakknda Baz Dnceler, Cumhuriyetin Tarih-Fikr Temelleri ve Atatrk, Sleyman Demirel niversitesi Yaynlar, Isparta 1999, s.132, 133. 13 BOA, C.HR., Belge No:162/8093; C.MTZ., Belge No:16/800. 14 http://www.misyonerlik.com/
87
Hristiyanlk dininin yaylmas Hz. sann havarileri ile balamtr. Daha sonralar ise Rnesans ve Reform hareketleri ile Hristiyan dnyasnda Protestanlk ad altnda yeni bir kilisenin ortaya kmas ile Katolik kilisesine gven azalmtr. Bu durum karsnda Hristiyanl yayma fikri yeniden canlanm ve ikinci bir misyonerlik hareketi ortaya kmtr. Misyonerler Hristiyanl yayabilmek iin hayr kurumu, okul, hastane gibi alanlar bata olmak zere her trl alanda faaliyet gstermilerdir15. Papalk misyonerlik faaliyetlerini dzenli yrtebilmek iin 1662de Misyon bakanln kurdu. Bunun ardndan Pariste D Misyonlar Papaz Okulu kuruldu. Bu okulda eitim gren din adamlarnn btn masraflar dorudan papalk propaganda dairesince karland. Bu safhadan sonra Osmanl topraklarnda yaayan Ermeniler zerindeki Katolik misyoner faaliyetleri biraz daha artt. Mesela 16 Aralk 1676 tarihinde Mostar kasabasnda daha nceleri Hristiyanlara ait kilise ve mabed bulunmad halde Latin mezhebine mensup Hristiyanlarn Dubrovnik elisi eliyle yaptrdklar kiliseler ile evlerinde ncil okutup reayaya vaaz ve nasihat etmeye balamlardr16. Sivas ve evresinde faaliyet gsteren doktor, rahip, papaz klndaki misyonerler ise ky ky dolaarak halk Hristiyanlatrmak istediklerinden dolay derhal Sivas dna karlmas iin 16 Austos 1708 tarihinde hkm gnderilmitir17. Osmanl snrlar ierisinde yaayan dier Hristiyan topluluklar gibi Ermenilerde sk sk batl Hristiyan devletler ve misyonerler tarafndan mezhep deitirmeye zorlanmlardr. Bugn Ermenileri korumak ve kollamak iin uraan devletler, misyonerleri vastas ile XVIII. Yzyln balarnda Ermenilerin inan sistemlerini bozmak ve Katolik yapmak iin uramlardr. Bununla da yetinmeyen misyonerler Ermeniler zerinde bask kurmak iin Ermeni din adamlarn kullanmlardr. Katolik mezhebinin faaliyeti sonucu bir ksm Ermeni Katoliklii benimsemitir. Bu durum Osmanl Hkmetleri tarafndan engellenmek istenmise de Ermeni Katoliklerin says giderek artmtr18.
15 Hidayet Vahapolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Mill Eitim Yaynlar, stanbul 1997, s.31, 32. 16 BOA, C.ADL., Belge No:70/4185. 17 BOA, C.DH., Belge No:133/6602. 18 BOA, C.ADL., Belge No:48/2899, 87/5211; C.ZB., Belge No:67/3321.
88
Fransa kral XIV. Lui, Osmanl hkmeti ile Fransa arasndaki dostluu ileri srerek, 1673 ylnda yenilenen kapitlasyonlar ile Osmanl topraklarnda bulunan rahiplere meruiyet kazandrmt. Bu ayrcalklar frsat olarak deerlendirip istismar eden Fransz sefiri Marguis De Bonnac, stanbuldan XIV. Luiye yollam olduu mektupta; Ermeniler ile aralarndaki ihtilaflarda gerekmedike Trklere mracaat edilmemelidir. Bizim iin tutulacak yegne yol, Ermeni kiliselerinin yneticilerini idare ederek hkimiyetlerine dorudan mdahale edilmeyeceini, fiili ve siyasi hibir menfaatin meselelerine dhil olmadn, Trklerin boyunduruundan umumi bir kurtulua ulaabilmek iin aramzdaki problemleri azaltarak birbirine yaklatrmaktan ibaret olduuna ikna etmektir demitir. XIV. Lui dneminde Fransz elilerin, bu ekilde Osmanl Devletine tbi Hristiyanlar Katolik yapma gayretine girierek, tahrik etmek suretiyle evirdikleri siyasi entrikalar ve casusluk peinde komalar, Osmanl-Fransz mnasebetlerini gerginletirmitir19. Katolik misyonerlerin ve Papaln almas sonucu XVII. yzylda Sakz Adasnda ve lkenin eitli yerlerinde Hristiyan aznlklardan birou Katolik mezhebine geti. Bu ekilde Marun, Rum, Sryani ve Ermenilerden Katoliklii kabul edenlerin says artyordu. Katolik propagandas en ok Ermeniler arasnda etkili oldu. yle ki; misyonerler, 1691 ylndan itibaren 30 bin Ermeninin Katolik Kilisesinin hkimiyetini tandn ifade ederek, Halepte Yakubi ve Sryaniler zerinde etkileyici propagandalar yaptlar. Mesela Diyarbakrda Yakup Sryani taifesi rahibi Bidros isimli rahip kendi cemaati arasnda Frenk mezhebi propagandas yaptndan dolay ikyet olunarak yerine milletlerinin itimadn kazanan Krgisin rahip tayin olunmas iin hkmetten 26 Haziran 1695 tarihinde istekte bulunmulardr20. Bu propagandalar karsnda Katolik mezhebinin Ermeniler arasnda yaylmasn nlemeye alan Osmanl hkmeti misyonerleri ve onlara yardmc olanlar 1697 ylnda Limni adasna srd21. Erzurumda da Frenk ayinini taklit eden Moderkan Manastr Papaz 16 Haziran 1702 tarihinde azl olunarak yerine Papaz Artin tayin olunmutur22.
19 Kl, Osmanl Ermenileri Arasnda..., s.728. 20 BOA, C.ADL., Belge No:32/1914. 21 Ahmet Refik, Osmanl mparatorluunda Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi, TTEM, No:8 (85), Sene 15, 1 Mart 1341, s.76; Kl, Osmanl Ermenileri Arasnda..., s.730. 22 BOA, C.ADL., Belge No:48/2899.
89
Avrupal misyonerlerin almalar Karlofa Antlamasndan sonra biraz daha artmtr. Bata ngiltere ve Fransa olmak zere Avrupal devletler Osmanl Devletinin i ilerine karmak iin byk aba gstermilerdir. Bu durum karsnda anlama sonras Kaptan Paa ve kadlara gnderilen hkm ile ngiltere, Hollanda, Venedik gibi devletlerin stanbulda bulunan elileri, adalara yakn yerlerdeki konsoloslar aracl ile Hristiyan halkn vergilerine talip olduklarndan, bu iten derhal el ektirilmeleri ve hibir ekilde ad geen devletlerin bu halka sahip kmamalar hususunda uyarlmtr23. Dier taraftan zmir muhafz ve daha birok vali ve kadlara yazlan emirler ile Osmanl tabiiyetinden zorunlu olarak baka devletlerin tahakkmne giren Zenta, Kefalonya, Korfu ve baka yerlerdeki ahalilerin durumlar hakknda bilgi verilerek ilgilenilmesi ve ad geen devletlere kar hukuklarnn korunmas, gerekirse Osmanl snrlarna tanmas hususunda uyarlmlardr24. XVIII. yzyln balarna doru Ermeniler zerindeki Katolik basks daha fazla artmaya balamtr. Bata Fransann Osmanl sefirleri olmak zere Avrupal sefirler ve misyonerler 1700l yllardan itibaren Ermenilerin tarihini, dilini ve edebiyatn retecek eserler nerederek el altndan datmlardr25. Bu durumu Osmanl Devleti engellemek iin elinden gelen gayreti gstermitir. Dnemin sadrazam Hseyin Paann stanbul kaymakamna 1701 Temmuz sonlarnda yollam olduu bir hkmden stanbulda Galatadaki iki yerde ve Validehannda baz mfsidlerin Ermeni kitaplarn deitirerek ve yeni ilaveler yaparak bastklarn ve bunlar Ermenilere zorla kabul ettirmeye altklarn anlamaktayz. Hkmde bu kiilerin derhal yakalanp hibir ekilde bunlara msamaha gsterilmemesi ve hapsolunmas istenmitir26. 1701 Austos balarnda da stanbul Kaymakamna yollanan dier bir hkm ile stanbuldaki Sulumanastrda Ermeni rahiplerinden Haador isimli rahip, Ermenileri Katolikletirmek istediinden krek cezas ile Tersane-i mire zindanna gnderilmitir. Hkmde, daha nce de beyan edildii ifade edilerek Ermeniler arasnda fesad karmak iin kitaplarda deiiklik yapanlarn yakndan takip edilmesi istenmi23 BOA, MD., Belge No:111, (Evahiri Zilkade 1112). 24 BOA, C.HR., Belge No:8571. 25 Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983, s.53; Kl, Osmanl Ermenileri Arasnda..., s.731. 26 BOA, A.{DVNS.MHM.d., Belge No:111, s.636.
90
tir. Yine ayn hkmde Avrupadan getirilen bu kitaplar, gerek Valide ve Vezrhanlarnda, gerekse baka yerlerde basarak Ermeniler arasna sokanlarn yakinen takip edilip ellerindeki malzemelerinin alnmas ve i yerlerinin kapatlarak derhal isimlerinin dvna bildirilmesi istenmitir. Ayn yl ierisine Ermeni Patrik Sahak da Ermenilerin ayinine fesad kartrarak Ermeni milleti ierisine tefrika sokmaya altndan dolay Tersane-i mirede hapsolunmutur27. kinci bir emre kadar patrie zarar verilmemesi de ilave edilmitir. Ermeni milleti arasna tefrika sokmak iin, patriklere yardmc olan Avrupal Katolikler lke dna srlm ve Erzurumda bulunan misyoner okullar da kapatlmtr. Bu almalar sonucu Osmanl Devleti snrlar ierisinde bulunan Ermenilerin, Avrupal misyonerler tarafndan Katolikletirilmesinin ve inan sistemlerinin bozulmasnn nne geilmeye allmtr28. Btn bu nlemlere ramen Ermeniler arasnda mezhep deitirme eiliminin devam ettiini grmekteyiz. Mesela 21 Mays 1713 tarihinde Galatada Katolik kilisesine girdikleri grlen altm kadar Ermeni, tersanede krek cezas ile cezalandrlmtr29. Yine ayn ekilde Venedike giderek orada Katolik ayini zerine tahsil gren ve daha sonra Tokatta Ermeni rahiplerini ve Ermenileri ifsad etmeye alan Ermeni rahiplerinden Pelpos 18 Kasm 1722 tarihinde Kemah kalesine hapsedilmitir30. Ermeniler zerindeki Katolik propagandas her geen gn kendini hissettirmitir. Mesela Ermeni taifesinden bazlarnn Katolik mezhebine gemesinden dolay Ermeni Patriklii bunlarn nlenmesi iin divan hmayundan yardm istemek zorunda kalmtr. Bu durum zerine de 9 Temmuz 1741 tarihinde hkm yazlarak olayn nne geilmeye allmtr31. Olayn devam etmesi zerine Ermenilerin mezhep deitirmesinin nne gemek ve zorla Ermeni kiliselerini ele geirerek buralarda Katolik ayini dzenleyenlerin cezalandrlmas iin 11 Aralk 1758 tarihinde de grevliler dikkatli olmalar iin uyarlmlardr32.
27 Patrik Sahak, Ermeni milleti arasna tefrika sokmaya almasndan dolay sonraki yllarda Erzincan kazasnda Subuh Dandaki anl Kilise Manastr rahipliine tayin olunmutur. 28 BOA, A.{DVNS.MHM.d., Belge No:111, s.643, 645; C.ADL., Belge No:50/3034. 29 BOA, C.ADL., Belge No:94/5664. 30 BOA, C.ZB., Belge No:67/3321. 31 BOA, C.ADL., Belge No:11/734. 32 BOA, C.ADL., Belge No:74/4457.
91
Ermeniler, Katolik mezhebine gemekle kalmayp misyonerler ile ibirlii ierisinde dier Ermenileri de bu mezhebe geirmek iin zorlamaya balamlardr. Mesela Ankarada oturan Ermeni cemaatinden Koyun olu Sergis ve arkadalar kendi hallerinde iken Frenk ayinine katlan ve Katolik inancna gre ayin yapan baz zimmlerin tecavz ve tazyiklerine uradklarndan dolay stanbula 8 Nisan 1741 tarihinde mracaat ederek davalarna baklmas iin yardm talebinde bulunmulardr33. Katolik propagandasnn Osmanl topraklarnda baarl olmasnda Fransa ile Osmanl Devleti arasndaki mnasebetlerin byk rol oldu34. Fransa bilhassa XIV. Lui zamannda, Osmanl lkesinde faaliyet gsteren Katolik misyonerleri, maddi, manevi ve siyasi anlamda destekledi. Bunlarn yannda ve arkasnda Fransann olduu gerei, Osmanl Devletinin kesin sonuca gidecek sert tedbirler almasn geciktirdi. Bu durum da misyonerlerin cesaretlenmesine sebep oldu. Halep Ermeni Piskoposunun XIV. Luiye yazd mektupta uzun methiyelerden sonra; Ermenistan Franszlarn en kudretli bir kral tarafndan kurulacaktr ifadesini kullanmtr. Devlet adamlarnn ihmalkr tutumlarn frsat bilen Katolik misyonerler, Bu yllardan balayarak Fransa ve Vatikann verdii destekle Osmanl Devletini zayf drmek iin Ermeniler zerinde silinmesi zor din ve tarihi izler braktlar. Osmanl Devletinin her blgesine dalan misyonerler, Fransa ve Papaln gcn de arkalarna alarak, nihayet Ermeni toplumunu Gregoryen ve Katolik olarak ikiye blmeyi baarmlardr35. Kutsal ttifaka dhil olan devletlerden Rusyada, XVII. yzyln sonlarnda bilhassa Karlofa ve stanbul Antlamalar sonras dnemde Osmanl topraklarnda yaayan Ermeniler ile ilgilenmeyi ihmal etmemitir. Bu uurda Osmanl topraklarndaki Rum ve Ermeni cemaatini Rus arlar her frsatta kullanmaya alt. Mesela Emiyazin Katoikosu Simonun lmnden sonra yerine geen Essai (17021728), ara giderek Ermenilerin ayaklanmasna taraftar olduunu ve gizli melikler
33 BOA, C.ADL., Belge No:87/5211. 34 BOA, C.HR., Belge No:113/5602. 35 BOA, C.ADL., Belge No:99/5956; 35/2074; C.HR., Belge No:71/3501; 105/5241; A. Refik, Osmanl mparatorluunda..., s.276; Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet I, Nereden M. evik, stanbul 1984, s.373; Kl, Osmanl Ermenileri Arasnda..., s.731.
92
grubuna itirak ettiini bildirmitir36. Moskova rahiplerinden Varlam ermetolu isimli rahip de stanbul ve Kudsde kilise ve manastrlar ziyaret ederek ahaliyi tahrik etmitir. Bu hareketinin renilmesi zerine buradan kaan bu kii Kbrsa gemi ve burada Lefkoe kads tarafndan 27 Ocak 1713 tarihinde yakalanmtr. Yakaland zaman zerinden kutu ierisine saklanm iki yz kadar ha kmtr37.
BOA, A.{DVNS.MHM.d., Belge No:111, s.636.
BOA, A.{DVNS.MHM.d., Belge No:111, s.645. 36 Erdem akr, Ermeni Sorununun Yaratlmasnda Misyonerlerin Rol, http:// www.geocities.com/ begunay/z25.htm?20083. 37 BOA, C.HR., Belge No:2/77.
93
BOA, A. {DVNS. MHM.d., Belge No:111, s.643.
SONU
II. Viyana bozgunu ve bozgunun sonucunda imzalanan Karlofa Antlamas, Osmanl tarihinde yeni bir dnemin baladnn gstergesi olmutur. Taarruzdaki Osmanl ordusu II. Viyana Kuatmas sonras savalar dizisini kaybettikten sonra bu anlamay imzalayarak savunmaya ekilmek zorunda kalmtr. Bu dnemde Papaln desteini de alan Avrupal devletler ve misyonerleri Osmanl Devleti ierisinde yaayan Hristiyanlar ve Gregoryen Ermeniler ile yakndan ilgilenmilerdir. Bu ilginin sonucu Osmanl snrlar ierisinde yaayan Hristiyan toplumlar ve bilhassa Ermeniler arasnda Katolik Hristiyan anlay yaylmaya balamtr. Osmanl Devleti Hristiyan toplumlar ve Gregoryen Ermeniler arasnda yaylmak istenen Katolik propagandas ve misyonerlik faaliyetleri karsnda tedbir alm bile olsa bunun nne geememitir. Bu durum zaman ierisinde Ermeniler arasnda derin yaralar aacak durumun ortaya kmasna neden olmutur. Ermeniler arasndaki Katolik propagandasna, Avrupal Katolik misyonerlerin yan sra misyonerler vastas ile Katolik mezhebini benimseyen Ermeni cemaatinden baz kimseler ve Ermeni rahipler de yardmc olmutur.
94
KAYNAKA
1.Ariv Vesikalar Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
A.{DVN. A.{DVN.DVE.d. A.{DVNS.MHM.d C.ADL. C.DH. C.HR. C.MTZ. C.ZB. MAD. MD.
2.Tetkik Eserler
:277/99. :35/1. :111. :11/734, 32/1914, 35/2074, 48/2899, 50/3034, 70/4185, 74/4457, 87/5211, 94/5664, 99/5956. :133/6602. :2/77, 71/3501, 105/5241, 113/5602, 162/8093, 1092, 8571. :16/800. :67/3321. :9865. :111.
Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet I, Nereden M. evik, stanbul 1984. Bilici, Faruk, XVII. Yzyln kinci Yarsnda Trk-Fransz likileri, Gizli Harpten Objektif ttifaka, Trkler-Osmanl, C. I, Ankara 2001. akr, Erdem, Ermeni Sorununun Yaratlmasnda Misyonerlerin Rol, http://www. geocities.com/ begunay/z25.htm?20083. Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, Haz. Abdlkadir zcan, TTK Yaynlar, Ankara 1995. Erzurumlu Osman Dede, Tarih-i Fazl Ahmed Paa, Sleymaniye Ktb. Hamidiye Ks. No:909. Gyn, Nejat, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983. Heywood, C. J., 16891698 Yllar Arasnda ngiliz-Trk Diplomatik likileri, Trk-ngiliz likileri 15831984, Babakanlk Yaynlar, Ankara 1985. Kl, Davut, Osmanl Ermenileri Arasnda Katolik Kilisesinin Kurulu Faaliyetleri, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says II, S.38, Mart 2001. Kodaman, Bayram, Gnmz Meseleleri Asndan Toplum, Din ve Devlet Hakknda Baz Dnceler, Cumhuriyetin Tarih-Fikr Temelleri ve Atatrk, Sleyman Demirel niversitesi Yaynlar, Isparta 1999. Murphey, Rhoads, Ottoman Warfare, 1500-1700, UK, 1999. zkaya, Ycel, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1985. Palmer, Alan, Osmanl mparatorluu Son Yz Yl Bir kn Yeni Tarihi, ev. Belks orak Dibudak, Sabah Kitaplar, stanbul 1992. Purgstall, Baron Joseph Von Hammer, Byk Osmanl Tarihi, C.VI, Sabah Yaynlar, stanbul 2000. Quataert, Donald, Ottoman History Writing and Changing Attitudes Towards the Notion of Decline, http://www.os-ar.com/ modules.php?name=Encyclopedia &op=content&tid =501961.
95
Rami Mehmed Paa, Vekyi-i Musleha, Millet Ktphnesi, Reid Efendi Ks. No:685. Raid Mehmed Efendi, Tarih-i Rid, C.II, stanbul 1282 (1865). Refik, Ahmet, Osmanl mparatorluunda Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi, TTEM, No:8 (85), Sene 15, 1 Mart 1341. Refik, Ahmet, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 11001200, Devlet Matbaas, stanbul 1930. Sander, Oral, Ankann Ykselii ve D, Ankara 1987. Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Nusretnme, C.I, Sadeletiren . Parmakszolu, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1962. Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Silahdar Tarihi, C. II, Orhaniye Matbaas, stanbul 1928. ahin, Recep, Tarih Boyunca Trk darelerinde Ermeni Politikalar, stanbul 1988. Turan, Mustafa, II. Viyana Muhsaras, Osmanl Devletinde Siyas, dar ve Asker zlme, Osmanl Tarihi Aratrma Merkezi Dergisi, S.9, Ankara 1998. Ukzde es-Seyyid brhm Hasb Efendi, Ukzde Trihi, C. I-II, Haz. Rait Gndodu, amlca Basm Yayn, stanbul 2005. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, C. III/II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1995. lker, Necmi, XVII. Yzyln kinci Yarsnda zmirdeki ngiliz Tccarna Dair Ticari Problemlerle lgili Belgeler, Belgeler, S.18, C.XIV, Ankara 1989-1992. Vahapolu, Hidayet, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Mill Eitim Yaynlar, stanbul 1997. http://www.misyonerlik.com.
96
Do. Dr. Selma YEL - Yrd. Do. Dr. Ahmet GNDZ
ERMEN SYANLARININ MEYDANA GELMESNDE NGLTERENN ROL VE SEBEPLER (18901895)

Do. Dr. Selma YEL
Gazi niversitesi Eitim Fakltesi, Beevler / Ankara-TRKYE e-posta: www.selmayel@gazi.edu.tr
Yrd. Do. Dr. Ahmet GNDZ

Ahi Evran niversitesi Eitim Fakltesi, Krehir-TRKYE Tlf.: 0 312 202 81 31, (Mobil) 0 542 247 45 43, www.ahmetgunduz23@gmail.com
97
XIX. yzylda byk bir imparatorluk olan ngiltere, bu gcnn devam iin Osmanl Devleti zerindeki egemenliini srdrmek amacyla farkl yollar aramaya balamtr. Rusyann da benzer ekilde Osmanl corafyasna doru yaylmak istemesi, dier taraftan Almanyann da ngiltereye rakip politikalar takip etmesi zerine, Ermenileri himaye eder grnerek Anadoluyu dolayl yoldan kontrol etme abas iine girmitir. Tebliimize konu olan Yozgat, Sivas ve Merzifondaki aznlk ayaklanma ve isyan teebbslerinde ngilterenin rol, Babakanlk Arivi belgeleri ve tetkik eserler nda incelenmeye allmaktadr.
zet
98
GR
Anadolu corafyas tarih boyunca nemini korumutur. Bu sebeple de bu corafya zerinde kurulmu olan devlet ve medeniyetler daima dardan gelen bask ve tehditlere maruz kalmtr. Osmanl Devleti de bu tehdit ve basklardan kurtulamamtr. Elbette ki, Osmanl Devletinin maruz kald saldr ve tehdidin tek sebebi, kurulmu bulunduu corafya deildir. Birok sebep vardr. Genel olarak bu sebepler ark Meselesi bal altnda tasnif edilmektedir1. Batl devletlerin, ark Meselesini kendi karlar dorultusunda zmek iin ortaya koymu olduklar plan ve uygulamalara da Oryantalist bak as denilmitir2.
1 Avrupa byk devletlerinin, Osmanl Devletini iktisad ve siyas olarak nfuz ve hkm altna alarak veya sebepler ihdas ederek paralamak istemeleridir. Bunun iin de Osmanl idaresinde yaayan muhtelif milletleri istiklallerini temin etmek amacyla tevik etmelerinden doan tarih meselelerin tmne ark Meselesi denilmektedir. Bu hususta geni bilgi iin bkz. Bayram Kodaman, ark Meselesi (slm-Hristiyan veya Trk-Avrupa Mcadelesi), Prof. Dr. Abdulhalk. M. ay Armaan, C.I, Ankara 1998, s.62. Bu hususta geni bilgi iin bkz: Oryantalizm, http://tr.wikipedia.org/wiki/ Oryantalizm.
99
Trkiyenin jeopolitiini iyi bilen emperyalist devletler, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren, blgedeki siyas menfaatleri iin parala ve hkmet politikas takip etmilerdir. Genellikle Batl devletler tarafndan Douya dayatlan bir doktrin olarak kabul edilmi olan Oryantalizm dorultusunda, Osmanl Devletinin hkimiyeti altnda yaayan Bulgar, Ermeni, Rum ve Krt gibi toplumlarn koruyucusu olarak ortaya kmlar ve bunlar hakknda plnlar, projeler hazrlayarak, ark politikalarn dzenlemeye almlardr3. ark Meselesi erevesinde Osmanl Devletine bask uygulayan lkelerin banda ngiltere gelmektedir. ngiltere iin Anadolunun stratejik nemi XIX. yzylla birlikte ok daha fazla art gstermitir. nk medeniyetler aras gei yolu stnde olan Mezopotamyada zengin maden kaynaklar (petrol) tespit edilmitir4. 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarndan itibaren sanayi devleti olmaya balam olan ngiltere iin de petrol vazgeilmez bir hammaddedir. Musul blgesini
Doubilim: Yakn ve Uzak Dou toplum ve kltrleri, dilleri ve halklarnn incelendii bat kkenli ve bat merkezli aratrma alanlarnn tmne verilen ortak addr. Terim, kimi evrelerce olumsuz bir yan anlamla 18. ve 19. yzyllardaki sanayi kapitalizminin gelime dneminin zihniyeti tarafndan ekillendirilmi Amerikal ve Avrupallarn Dou aratrmalarn tanmlamakta kullanlmtr. Bu anlamda douculuk, Aydnlanma a sonras Bat Avrupal beyaz adamn Dou haklar ve kltrne ynelik dardan, tekiletirici, deilleyici ve nyarg dolu yorumlarna iaret etmektedir. Terimi bu bak asndan ve olumsuz manada kitaplarnda -zellikle de Orientalism (1978) kitabnda- kullanan en nl kii Edward Saidtir. Bernard Lewis gibi batl akademisyenler ise Said tarafndan kelimeye yklenen bu olumsuz imalar eletirmilerdir. Oryantalizmi daha radikal boyutta inceleyen Trk aydnlarndan mer Baharolu, oryantalizmin Batnn emperyalist eylemlerine katkda bulunan bir kurgu olduunu aslnda hi masum bir imgelem veya disiplin olmadn ve Batnn dnyann deiik corafyalarna szma giriimlerinin fikr, bilimsel ve kltrel altyapsnn oryantalizm tarafndan tehizatlandrldn sylemektedir. Ramazan Tosun, Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say 14, Gz 2003, s.145. Mehmet Soysal, Bir Varil Petrol in, http://www.tgrthaber.com.tr/section_view. aspx?guid=abc3394f-e32c-4b2a-85d9-b9eeb4141dd2. Alman ve ngilizlerin Mezopotamyadaki asl ve daima gizledikleri maksatlarn tespit eden Sultan II. Abdlhamit Han, demiryolu projelerinin altnda petrol imtiyazndan baka bir ey olmadnn da farkndadr. 1890 ylnda Sultan II. Abdlhamit Han btn lkelerin gizli maksatlarn yok edecek ve tehlikeyi nleyecek tedbiri alr ve irade-i seniye ile Musul petrol sahasn kendi ahs mlk, arazisi olarak ilan eder. Almanya ve ngiltere byk hayal krklna urar, alnan bu kararla. Yapabilecekleri daha dorusu diplomatik yolla bir ey yoktur ama diplomatik olmayan yolla yapacaklar ok eyleri vardr.
3 4
100
de iine alan blge ayn zamanda Arabistan Yarmadas ile Dou Akdeniz blgesini birbirine balamakta ve Orta Dou ile Uzak Douyu birbirine balayan ve Hindistana giden yollar da kontrol edebilmektedir. Hindistana yaplacak saldrlarda Mezopotamya merkez olma zelliine sahip olduu gibi, Basra Krfezi zerinden gneye ynelebilecek saldr ihtimallerinde de ayn ekilde neme sahiptir. Mezopotamya, Dou Akdeniz ile Suriye ve Arabistana ynelik saldrlarda hedef olacak yerlerden birisi ve stratejik harektn hem ikmal ss hem de emniyet sahasdr5. Hindistan ve Msrn ngilterenin hkimiyeti altnda olduu ve ngilterenin sanayi devleti olma kararnda olduu dikkate alndnda, smrge politikalarnn tespitinde Osmanl corafyasnn ne denli nem kazand grlebilecektir. ngilterenin Ermeni Meselesine destek vererek, Osmanl Devleti ile ilgili olan politikalarnda deiiklik olmasnda, Almanyann siyas birliini tamamlayarak, smrge politikasna balamas da tesirli olmutur. Osmanl Devletini yaatmann artk riskli olduunu dnmeye balam olan ngiltere, onun topraklarna kendisinin dorudan yerlemesinin yan sra, kendi nfuzu altnda tampon devletler kurmann daha avantajl olduunu dnmeye balamtr. Yunanistann bamszln kazanmasndaki srete takip edilen politikann aynen uygulanmas ile bamsz bir Ermenistann kurulmasn temin ederek Ermenileri, ngiltereye minnettar ve borlu hissettireceklerini dnmektedirler. ngiltere iin Dou Anadoluda bamsz bir Ermeni devletinin kurulmas plan, bu politika sonucunda ortaya km olup, bylece arlk Rusyasnn gneye yaylmaclnn nne de bir set ekilmi veya tampon devlet oluturulmu olacaktr. Bylece siyasetin arlk merkezi de kta Avrupasnn dna taarak, Ortadou eksenli hale dnmtr. Ermeni sorununa ngilterenin yaklam ile takip edilen strateji ve plann incelendii aratrmada, Ermenilerin blgedeki nfusu ve Tehcir Kanunu gibi konulara deinmeden, 18901895 yllar arasndaki ngilizlerin Ermenilerle olan ilikileri, Ermenilere ynelik politikalar ve Ermenileri kendi karlar dorultusunda kullanmalar incelenmeye ve buna ynelik bir aratrma yaplmaya allmtr.
5 Abdlhalk ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara 1993, s.2 vd. Ayrca bkz. Kaya Tuncer alayan, Byk Ermenistan Projesi ve ngiltere, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 44, Cilt XV, Temmuz 1999.
101
ERMEN MESELES VE NGLTERE
Ermeni Meselesinin gndeme gelmesi, ngilterenin Osmanl Devleti ile ilgili bu politika deiikliinin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Balang olarak Rus arlnn bu hususta nc ve himayedar bir rol stlendii grlmektedir. Ermeni Meselesinin, Avrupann ilgi alan ierisine girmesi daha ok Ayastefanos (Yeilky) Bar Antlamas (3 Mart1878) ile gereklemitir. 16. maddesiyle Osmanl Devletinden Ermenilerle ilgili dzenlemeler yapmas istenmi ve ilk kez Ermenistan diye bir devletin ad gemitir6. stanbul Ermeni Patrii Nerses, 13 Nisan 1878de ngiltere Dileri Bakan Lord Salisburyye bir muhtra gndererek, Ermenilerin artk Mslmanlarla birlikte yaayamayacaklarn ifade ederek, Trkiye Ermenistannda bir Hristiyan ynetim kurulmasn talep etmitir7. Ermenistan ifadesi ak olmayp, nerenin kastedildii belli deildir. nk Ermeniler Anadolunun hibir yerinde ounluk tekil edebilecek durumda olmadklar iin devlet kurmak iin nereyi kastettikleri de belli deildir. ngiltere gerek bu mracaatlar dikkate ald iin gerekse de Rus arlnn bu anlama ile Osmanl Devleti zerinde ok fazla nfuz elde ettiini dnd iin Ayestefanosa kar kmtr. Fakat bunun ncesinde 4 Haziran 1878de Osmanl Hariciye Bakan Saffet Paa ile ngiliz bykelisi Mr. Layard arasnda iki maddelik bir anlama yaplmtr. Anlamann birinci maddesi gereince Rusyann Anadolu igalini geniletme abasna girmesi halinde ngiltere Osmanl Devletine gerekli destei verecek, buna karlk Osmanl Devleti de Dou vilayetlerinde asker slahatlar yapacaktr. ngilterenin grnte Osmanlya yardm edebilmesi iin de karlk olarak Kbrs adas talep edilmitir. Bu anlama ile ngiltere, Ermenilerin himayesini stlenirken, ayn zamanda da Ermeni Meselesinde inisiyatifi Rusyaya brakmak niyetinde olmadn gstererek, Kbrsa hkim olmutur8. ngilterenin bu gelime sonrasndaki mdahalesi ve Almanya ime Avusturyann desteiyle Berlin Kongresi yaplarak, Ayestefanos Ant6 7 8 hsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1984, s.43-45. Bilal N. imir, Ermeni Meselesi 17742005, Ankara 2005, s.19. imir, Ermeni Meselesi, s.19; Kmran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1988, s.123. Ayrca geni bilgi iin bkz. Aybike Sertta, Trkler ve Ermeniler: Bulank Sularn Ardnda ki Toplum, Yzyllk Himayenin Meyvesi; Zehirli Elma..., Uluslar Aras likiler ve Stratejik Aratrmalar Merkezi TRKSAM, 27 Nisan 2006.
102
lamas iptal edilmitir. Yerine Berlin Antlamas (13 Temmuz 1878) imzalanm ve bylece Rus arlnn Boazlar ve Anadolu zerinde hkim olma abalar sonusuz braklmtr9. Berlin Anlamasna taraf olan lkelerin onay ile 61. madde kabul edilmitir. Bu madde ile Babli (yani Osmanl Devleti), Ermenilerin oturduklar vilayetlerin yerel artlar dolaysyla muhta olduklar slahat ve dzenlemeleri yapmay ve Krtler ile erkezlere kar (Ermenilerin) emniyet ve huzurlarn korumay taahht etmitir10. Bylece Trk-Ermeni ilikilerine yabanc glerin mdahale hakk domutur. 61. madde ok nemli olup, aznlklara ayin ve mezhep serbestliinin temin edilmesi, herkesin din ve mezhep farkllna baklmakszn mahkemelerde ahitlik yapabilmesi ve de Batl devletlere ait konsolosluklarn din hayratlar ve din kurulular resmen koruma haklar garanti altna alnmtr. Bylece Fransa Katoliklerin, Rusya Ortodokslarn, ngiltere de Anadoluda zellikle Ermeniler arasnda hzla yaylmakta olan Protestanln himayesini stlenmi olmaktadr11. ngiltere Berlin Antlamasn takiben, antlamann Ermenilerle ilgili maddelerinin sk bir takipisi olmaya alarak, Osmanl Devletinin yapmay kabul etmi olduu slahatlar yakndan takip etmek amacyla blgeye konsoloslar gndermitir. 1878de Sivasa Albay Wilson, Erzuruma Binba Trotter, Vana Yzba Clayton, Kayseriye Yzba Cooper konsolos olarak atanmtr12. Albay Wilson, ngilterenin Anadolu bakonsolosu unvanyla merkez Sivas olmak zere Bursa, Konya, Kayseri ve Kastamonudan sorumlu olacaktr. lgili blgelere atanm olan ngiliz yzbalar konsolos yardmcs olarak grev yapacaklardr. Yarbay Trotter 1878 Kasm ayndan itibaren Erzurumda grev yapmakta olup, Van da sorumluluk alanndadr13. Grnte Osmanl Devletinin yapaca slahatlar kontrol iin gnderilmi olan konsoloslarn bulunduklar blgeler, Ermeni isyan
9 10 11 12 Grn, Ermeni Dosyas, s.100. imir, Ermeni Meselesi, s.20. Grn, Ermeni Dosyas, s.124 Bkz. Rdvan Tmenolu, Osmanl Devletinde Ermeni Sorunu ve Avrupa Devletlerinin Ermeni Politikalar, Uluslar Aras likiler ve Stratejik Aratrma Merkezi, 18 Nisan 2006. 13 Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselsinin Ortaya k 18781897, stanbul 1986, s.45.
103
ve ayaklanmalarna merkez olmas sebebiyle dikkat ekmektedir. Konsoloslar ou zaman misyonerlerle birlikte hareket ederek, Ermeni isyanlarnn balamasnda tevik edici rol stlenmilerdir. Bu sebeple de, ngilterenin bu konsolosluklar vastasyla slahatlar takip etmekten daha ok, Ermeni terr ve ayrlk hareketlerini tevik ve himaye ettii sonucuna ulamak mmkndr. ngiltere Dileri Bakan Lord Salisburynin, Albay Wilsona gndermi olduu talimatta da bu kanaati glendirecek ifadeler mevcut olup, asl yaplmas gerekenin, halkn durumunun tetkik edilerek, Ermenilerden bir halk gc tekil etmek olduu ifade edilmektedir14. Byk devletler tarafndan birbiri ardna verilen vaatlerle ve Protestan misyonerlerin almalarnn tesiriyle hayallere kaplan Ermeniler, Ayastefanos ve Berlin Antlamalaryla Ermenistann varln ve slahata ihtiyacnn olduunu antlama hkmlerine sokabildikleri iin alabildiine cesaret kazanmlar, hareket serbestliklerini artrmaktan ekinmemilerdir. stelik gerek Ayestofonos gerekse Berlin Anlamalarnda resmen Ermenilere verilecek haklardan ve yaplacak slahatlardan bahsedilmi olmas sebebiyle, Batl dier devletler de bu hususta sz sahibi olmulardr15. zellikle ngiltere, inisiyatifi Rusya arlna brakmas halinde Mezopotamyann da tehlikeye gireceini grm olduu iin, bu tarihten itibaren Ermeni Meselesini kendi karlar dorultusunda ynlendirmeye almtr. ngilterenin ve Rusyann Ermenilerle ilgili amalarn Fransz Gazeteci Rene Pinonun; Rus ve ngiliz nfuzu Ermenilerin srtndan arpmtr. Ermenistan ngilterenin elinde Rus yaylmaclna kar ileri bir karakol olmutur eklindeki szleri ok iyi aklamaktadr16. Aslnda ngilterenin Osmanl corafyas ile ilgili almalar ok ncesine dayanmaktadr. Batl devletlerin emperyalist amalarn gerekletirmede kullandklar balca yntem olan misyoner okullar, XVI. yzyldan itibaren, Osmanl Devletinde faaliyet gstermeye balamtr. ngilizler biraz daha ge bir tarihte bu yntemi kullanmaya
14 Kk, Osmanl Diplomasisinde, s.45. 15 Bkz. Aybike Sertta, Trkler ve Ermeniler: Bulank Sularn Ardnda ki Toplum, Yzyllk Himayenin Meyvesi; Zehirli Elma..., Uluslar Aras likiler ve Stratejik Aratrmalar Merkezi TRKSAM, 27 Nisan 2006. 16 Ermeni Sorununun Gerek Yz, http://www.trt.net.tr/wwwtrt/hdevam. aspx?hid=74946,TrtHaber, 09.06.2003, 11:11.
104
balamlardr. Trkiyeye ilk gelen Protestan misyonerlerin British and Foreign Bible Societyye mensup olduklar ve kurulu tarihi olan 1804den itibaren zmir merkez olmak zere Anadolunun muhtelif blgelerine girmeye baladklar bilinmektedir. Amerikan misyonerleri ise 1819dan balayarak Osmanl corafyasna ve zellikle de Anadoluya gelmeye balamlardr. 1832de stanbul misyonerlerin merkezi haline gelmitir17. ngiltere de, 1846 ylnda stanbulda bir Protestan Cemaati dare Heyeti teekkl ettirmeye teebbs ederek, kendine yanda Ermeni gruplar tekil etmeye almtr18. Ancak, Ermenilerin Protestanlatrlmasnda Amerikal misyonerlerinin daha byk katks olup, bu hususta ngiltereye destek verdiklerini sylemek mmkndr. Ermenilerin Protestanlatrlmasn kolaylatran ise o gnk kiliseler ve piskoposlarn halk zerindeki youn basklardr. Bu gelimeler zerine ngilterenin talebi sonucunda Osmanl Devleti Protestan kilisesine resmen izin vermi ve Protestan Ermeni cemaati ortaya kmtr. 1896 ylna gelindiinde ABDden 7, ngiltereden ise 4 ayr kiliseye bal olan misyonerler Anadoluda farkl blgelerde hizmette bulunmaktadrlar. Misyon merkezlerinin bulunduu blgeler Bursa, zmir, Merzifon, Kayseri, Sivas, Trabzon, Erzurum, Harput, Bitlis, Van, Mardin, Antep, Mara, Adana, Hain, Ankara, Yozgat, Amasya, Tokat, Arapkir, Malatya, Palu, Diyarbakr, Urfa, Birecik, Elbistan ve Tarsustur19. Misyonerlerin bulunduu blgeler son derece dikkat ekici olup, bugn Trkiyenin cidd bir problemi olan PKK meselesinin ilk tohumlarnn da bu srete atldn ifade etmek yanl deildir. ngilterede Trk dman Lord Gladistonenin Bakan olduu liberallerin 1880 Nisan aynda iktidara gelmesi, Ermenileri Osmanl aleyhine iyice martmtr. nk muhafazakr partinin politikas Ermenilerin devlet kurmas yerine slahatlarla rahatlatlmas ve bylece Osmanl Devletinin yklna mani olmak eklindeyken, Liberal parti aksine bamsz Ermenistan fikrini desteklemektedir20. 1870lerde Balkanlarda Bulgar ayaklanmalarnn avukatln yapan Gladistone, imdi de Erme17 Grn, Ermeni Dosyas, s.58. 18 ngilterenin misyonerlik almalar ile ilgili olarak bkz. Hamdi, Ahmet, Hazrlayan: Onur, Hdavendigar; ngiliz Misyonerleri, stanbul 2001, http://www.trt. net.tr/wwwtrt/hdevam.aspx?hid=74946,TrtHaber, Ermeni Sorununun Gerek Yz, 09.06.2003, 11:11. 19 Grn, Ermeni Dosyas..., s.59. 20 Kk, Osmanl Diplomasisinde..., s.59.
105
nilerin avukatlna soyunmu, Ermenilere yardm insaniyete hizmettir21, yine douyu ilerletip aydnla kavuturmak isterseniz Ermenilere istiklal veriniz22 gibi szler sarf etmektedir. Times gazetesinde 13 Temmuz 1881 tarihinde yaynlanm olan Ermenilerbalkl beyannamede, Londra ve Manchesterda yaayan Ermeniler grdkleri himaye ve destek sebebiyle Lord Gladistonene aktan aa teekkr etmektedirler23. Bu cmlelerden anlald kadaryla Ermeni Meselesinde ngilizler Ruslarn nne gemiler ve Ermenilere destek vermeye balamlardr. Hatta Ermeniler slahatlar konusunda Rus arna mracaat ettiklerinde, arn Ermeni heyetine verdii; Sizin ileriniz beni ilgilendirmez, ngiltere menfaatlerinizi mdafaa etmeyi zerine almtr. ngiliz hkmetine mracaat ediniz24 eklindeki szleri de bunu dorulamaktadr. Lord Gladstonenin insan gibi grnen Ermenilerle ilgili planlarnn altnda hem siyas kar hesaplar hem de slamiyete kar olan nefreti yatmaktadr25. Bu politikann bir sonucu olarak, ngiliz basnnda Dou Anadoludan Ermenistan diye bahsedilmeye balanm, en cra blgelere kadar konsolosluklar almaya allm ve de Protestan misyonerlerinin
21 Ermeni Komitaclarnn mal ve Harekat- htilaliyesi, Matbaa-i Amire, stanbul 1332, s.4. 22 hsan Ilgar, Bir Asr Boyunca Ermeni Meselesi, Hayat Tarih Mecmuas, Ekim 1975, s.10 23 BOA, HR.SYS., Belge No:2822/4. Times gazetesinin 13 Temmuz 1881 tarihli nshasnda yer alan Ermeniler balkl beyannamenin tercmesi yledir: Aadaki beyanname Londra ve Manchesterda oturan Ermeniler tarafn dan Msy Gladstone ile Lord Granvillee takdim edilmitir: ngilterede ikamet eden biz Ermeniler ngiliz Osmanl mukavelenamesine dair parlamentoda yaplan son grmeler srasnda ngiltere Devleti nin Ermeni Meselesi hakkndaki teminatn byk bir memnuniyetle rendik. Osmanl Devleti tarafndan Ermenilerin dil ve edebiyatlar ile mill ve mezheb imtiyazlar aleyhinde bir takm yeni tedbirler alnp mstakil hareketlerde bulunulduu, baz zararl kiiler tarafndan mezalim yaplp d manca davranld, ktlk dolaysyla yoksulluun artt ve aresiz kalan Ermenilerin zulm ve yolsuzluklarn kurban olduklar bir zamanda ngilterenin, stanbul bykelisi Lord Dufferin araclyla bu ok nemli Ermeni Meselesinin zmlenmesi konusunda tm yetki ve gcn sonuna kadar kullanacan sevinle haber aldmzdan Ermeniler hakknda bu ekilde gsterilen yaknla teekkrlerimizi sunarz. 24 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.VIII, TTK Yaynlar, Ankara 1970, s.133. 25 Grn, Ermeni Dosyas..., s.56; BOA, Y.PRK.EA., Belge No:16/80. ngiltere elisinin Yozgattaki Ermeni fesatlarla ilgili tebligat, gerekte ngilizlerin Ermeni ilerini parmaklarna dolayarak Ermeni milletini himaye etmek ve son savatan nce Balkan yarmadasnda karlan kark lklarn bir benzerini Anadoluda meydana getirmek arzusunda olduklarn ortaya koymaktadr. BOA, Y.PRK.UM., Belge No:29/61.
106
saysnda cidd bir art meydana gelmitir. Ayn zamanda da Londrada ngiliz-Ermeni Dernei kurulmutur26. Bu faaliyetlere karlk Sultan II. Abdlhamit, ngiltere ve Ermenilerin slahat isteklerinin i yzn bildii iin slahatlar yapmamakta direnmitir. ngiliz bykelisi Layard, 27 Nisanda ngiliz Dilerine gndermi olduu raporda, Padiahn ngilterenin niyetleri hususunda phe iinde olduunu ifade etmektedir27. Layard, eli olarak son gnderdii raporda ise Ermenilere bamszlk istemenin hibir blgede ounluk tekil etmemeleri sebebiyle, Ermenler asndan bir felakete sebep olabileceini ak bir ekilde ifade etmitir. Ancak, yeni ngiliz hkmeti bu dncenin tersine bamsz Ermenistann tekili iin aba sarf etmeye karar vermitir28. stanbuldaki Fransz bykeli Paul Cambonun 1894te Parise gnderdii raporda, ngilterenin bu hususta stlenmi olduu rol ak bir ekilde ifade edilmekte olup, yle demektedir: Gladstone gayr-i memnun Ermenileri rgtlemi, disiplin altna alm, onlara destek vaadinde bulunmutur. Bundan sonra propaganda komitesi ilhamn ald Londraya yerlemitir...29. II. Abdlhamitin tavizsiz sert tutumu karsnda slahat ve muhtariyet istekleriyle hedeflerine ulaamayacaklarn anlam olan Ermeniler, iddet yolunu da kullanmaya karar vermilerdir. Bu amaca ynelik olarak 1889 ylndan itibaren Hnak, Tanak gibi terr rgtleri kurmaya balamlardr. Bu rgtler Bulgarlar taklit ederek ve kan dkerek amalarna ulama amacndadr. Bu isyanlarn arkasnda da byk lde ngilterenin bulunduu bugn artk bir sr olmaktan km olup, arivler buna ilikin belgelerle doludur30.
26 Ahmet Kolba, Merzifon, Yozgat ve Kayseri Ermeni Olaylar (18921893), Kayseri 2005, s.40. 27 Kk, Osmanl Diplomasisinde..., s.60. 28 Kk, Osmanl Diplomasisinde..., s.61. 29 Kolba, Merzifon, Yozgat ve Kayseri..., s.40. 30 Bkz. BOA, Y.PRK.EA., Belge No:16/80. ngiltere elisinin Yozgattaki Ermeni fesatlarla ilgili tebligat, ger ekte ngilizlerin Ermeni ilerini parmaklarna dolayarak Ermeni milletini himaye et mek ve son savatan nce Balkan yarmadasnda karlan kark lklarn bir benzerini Anadoluda da yaratmak arzusunda olduklarn ortaya koymaktadr. BOA, Y.MTV., Belge No:78/3, 17 Mays 1893 tarihli dier bir belgede ise; ngilterenin Ergani konsolosunun Yozgata giderek civardaki Ermenilerin durumunu ngiltere bykeliliine yazd anlalmaktadr.
107
ERMEN MESELESNN ULUSLAR ARASI MESELEYE DNMES (18901895)
1890lardan itibaren Ermeni Meselesi, Trk ve dnya kamuoyunda duyulmaya balanm ve ayn zamanda da siyasilemitir. Bu sebeple de 1890 tarihi, Ermeni Meselesinde nemli bir balang noktasdr. Ermeniler, bu tarihi mteakiben siyas hazrlk aamasndan silahl eylem ve propaganda aamasna gei yapmlardr. Bu aamaya geite ngilterenin ok cidd olarak destei sz konusu olup, hem siyas ve stratejik, hem de silah ve lojistik yardm temin etmitir. Rus Generali Maslovskiye gre, 1890 ylna kadar Anadoluda ok ciddi Ermeni eylemi ve bakaldrs yoktur31. Ancak 1890 yl ile birlikte Osmanl Devletinin bu yndeki ikyet ve rahatszlnn artt grlmektedir. Aslnda bu tarihten nce de Ermeni isyan hareketleri meydana gelmitir. Hatta bu dnemde Rusya, ngiltereden ok daha fazla bu meseleyi kendi lehine kullanma abas iinde olmutur. Ancak, bu mesele, Osmanl Devletini cidd olarak tehdit edecek boyutta deildir32. Ermeniler, XIX. yzylla birlikte ngiltereye g etmeye balamlardr. Bunlarn byk ksm tccardr. zellikle de Londra, Liverpool, Manchester ehirleri, Ermenilerin ticaret ettikleri merkezler haline dnmtr. Say olarak ABD ile mukayese yapldnda aslnda buraya yerleen Ermeni says daha az olmakla birlikte, ngiliz kamuoyuna tesir etmeleri ve Anadolu Ermenilerine verdikleri destek sebebiyle ngiltere Ermenileri cidd bir varlk gstermilerdir33. Londrada kurulmu olan Ermeni Vatanperverler Dernei, Armenia adnda Franszca bir gazete karmak suretiyle yalan ve iftira haberlerle Osmanl Devleti aleyhine propaganda yapmaya balamtr34. ngiliz-Ermeni Dernei kurucusu Minas Tcheraz, hedefe varmak iin birden ihtilale teebbs yerine, politik durumdan istifade etmek artyla teenni ile hareket etmeyi, kfi derecede kuvvet olmayan dalk yerlerde ekya eteleri tekil edilmesini, Osmanl Devleti tarafndan zulm ve ikenceye tabi tutulduklar hakknda Avrupallar inandrmay... nermektedir35.
31 Sakarya, Belgelerle Ermeni..., s.93. 32 Grn, Ermeni Dosyas..., s.166; Kolba, Merzifon, Yozgat ve Kayseri..., s.96-97. 33 Recep Karacakaya, ngilterenin Ermeni Propagandas ve Osmanl Devletinin Buna Kar Ald nlemler (1878-1900), Ermeni Aratrmalar 2. Trkiye Kongresi Bildirileri, Cilt I, Ankara 2007, s.532. 34 Karacakaya, ngilterenin Ermeni, s.534. 35 Karacakaya, ngilterenin Ermeni, s.535.
108
ngiliz-Ermeni Dernei ve bu dernein daha radikal grlere sahip olan yeleri tarafndan tekil edilmi olan Ermeni Vatanperverler Dernei, ngiltere ve ABDne mracaat ederek, Berlin Anlamasnn 61. maddesinin uygulanmas iin Osmanl Devletine bask yaplmasn istemilerdir. Ayn zamanda da basn yolu ile iftira kampanyalarn devam ettirerek, Hristiyan kamuoyunu Osmanl aleyhine kkrtmaya devam etmilerdir. Bu faaliyetlerinde Gladstone ve iktidar partisinden destek grmektedirler36. Dernein bakanln liberal partiden milletvekili olan Mr. Francis Stevensonun yapyor olmas, ayn zamanda da Gladstone kabinesinden iki eski bakan ve yedi parlamenter bulunmas bu destein lsn gstermektedir37. Londradaki ngiliz-Ermeni Cemiyeti, Anadoludaki Ermeni olaylarnn knda yol gsterici bir rol stlendii iin Osmanl Devleti bu gelimelere tepkisiz kalamamtr. 25 Ekim 1890 tarihli Lord Salisburynin, Osmanl Hariciye Nezaretine gndermi olduu cevab belgeden, Osmanl Devletinin Londradaki Ermeni komitesinin almalarndan duyduu rahatszl dile getirdii anlalmaktadr. Salisbury verdii cevapta, ngilterenin bir hukuk devleti olduunu ifade ederek, Londra Ermeni Komitesi hakknda hibir tedbir alnamayacan bildirmektedir. Ayn zamanda da ngilterenin demokrasi ve hukuk anlayn zetleyerek, Osmanl Devletine szde demokrasi dersi vermektedir38. Ancak Osmanl Devletinin bu ikyeti, Ermeni Meselesinin arkasndaki gerek gcn fark edilmi olunduunu gstermektedir. Tehcir uygulamasna kadar olan sreteki Ermeni ayaklanma ve isyanlarnn ilk meydana geldii blge Erzurumdur. Rusya Ermenileri de bu hadisede silah temini ile destek vermilerdir. Sonu olarak Osmanl Devletinin bu hareketi bastrmak iin alm olduu gvenlik tedbirleri, bat kamuoyuna yanl bir ekilde aksettirilmi ve Hnak ve Tanak militanlarnn Haziran 1890da balatm olduklar isyan, Hristiyanlar Mslmanlar tarafndan katlediliyor ekline dntrlmtr39. Bu isyanlar, Avrupa devletlerinin dikkatini Anadoluya yneltmitir. Ermeni komitaclarn istedikleri de budur. Aynen Bulgar ve Yunan ayaklanmasnda olduu gibi, yine Trkler, Hristiyanlar katlediyor propagandas
36 37 38 39 Karacakaya, ngilterenin Ermeni, s.536. Karacakaya, ngilterenin Ermeni, s.539. BOA, HR.SYS., Belge No:2823/36. Tosun, Ermeni Meselsinin Ortaya..., s.160.
109
ile amalarna ulamay mit etmektedirler. Bu plan da byk lde ngiltere babakan Gladstoneun istedii gelimelere uygunluk arz etmektedir40. 1890 tarihi Ermeni terr eylemlerinin younlamaya ve batl devletlerin de bu konuyla youn bir ekilde ilgilenmeye baladklar yl olmutur. 26 aban (Austos) 1310 (M.1892) tarihli Sivas valiliinden Dhiliye Nezaretine gnderilen ifrede de Merzifondaki Ermeni eylemlerine yer verilmitir. Burada bulunan Protestan mektebinin yaknlarnda dolaan Mslman halktan bir ocuun, kuzu gderken, mektep ocuklarndan iki delikanlnn zorla ocuun kuzusunu almaa altklar ve ocua yardma gelen halktan iki kiiye de mektep ierisinde Amerikan konsolosunun kavasyla ilerinden bazs silahl olduu halde 5060 kadar rencinin hcum ederek, darp ettiklerinden bahsedilmektedir. Belgede dikkat ekici olan, kolej rencilerinin hem ocuk hem de ona yardma gelenleri mektebe getirdiklerinde; esir getirdik buras da bir hkmettir... diyerek alklam olmalardr41. Okulda darp edilmi olan ocuk ve beraberindekiler sonradan serbest braklm olsalar da Merzifon Amerikan Kolejinin rgencilerini nasl bir siyas ama ile eitmekte olduu aktr. 26 aban (Austos) 1310 (M.1892) tarihli Sivas vilayetinden Dhiliye Nezaretine gnderilmi olan bir baka ifrede, Osmanl Devletinin misyonerleri yakndan takip etmeye alt anlalmaktadr. lgili ifre, Sivastaki Amerikan Protestan mektebi misyonerlerinden Perinin, Merzifonda bulunan Amerika mektep mdr Herike 28 ubat 1309 tarihinde yazd gizli bir mektubun el geirilmi tercmesine aittir. Sivas valisi Halil hakknda bilgiler iermektedir. Sz konusu mektupta, valinin dorulukla hareket edenlere gvendiinden, desise ve hile ile davranlmasndan ise holanmadndan bahsedilmektedir. Peri, zellikle de vali ile aka konuulmas halinde desteinin temin edilecei kanaatindedir. Valinin iki konuda yardmna ihtiya duymaktadrlar. Birincisi, 1890 ylnda Merzifon Amerikan Koleji retmenlerinden Tomayan ve yardmcs Kayayann Gemerek ve Burhan kylerindeki halk isyana tevik etmelerinden dolay, ikincisi de Londra Komitesinden bir memurun
40 Bu hususta bkz. Taha Niyazi Karaca, Ermeni Sorunu le lgili Bir ngiliz Kayna zerine Eletirel Deerlendirme, Belleten, LXVII, Austos 2003, Say 249, s.528529. 41 BOA, Y.PRK.UM., Belge No:26/67.
110
Gemerek Komitesinin tekilinden sulu bulunmalardr42. Aktan aa Peri, Amerikann duruma mdahalesini talep etmektedir Sason isyan Ermeni Meselesinde nemli bir yer tutmaktadr. Kumkap gsterilerinde rol olan Mihran Damadyan, 1891 ylnda eteler kurarak, blge Ermenilerini isyana tevik etmitir43. Aslnda bu hadiselerin planlamas 1891de Merzifonda yaplm olan rgt toplantsnda tespit edilmitir. Dokuz ehirden dokuz komite yesi Merzifona gelerek baz kararlar almlardr. ncelikle para toplama iini nasl yapacaklarn tespit etmiler, gizlilik ve ihaneti nasl cezalandracaklarn belirlemiledir. Bir mhr tespiti yaplmtr. Silah ve cephane temininin yan sra ihtilal bildirileri datmak, afi asmak ve rgtn btn Ermeniler arasnda kabul ve desteklenmesini temin etmeyi kararlatrmlardr. Burada alnan kararlarn belki de ne artc olan Trkler tarafndan yaplm izlenimi verecek ekilde gerekirse Ermenilere ynelik cinayetler yaplmasnn kararlatrlm olmasdr. Ayn zamanda da Trkleri, Hristiyanlara saldrtacak eylemler dzenlenecektir. rgt merkezi ksa bir sreliine Merzifonda kalm, Amasya, Yozgat, Sivas, Kayseri, Karahisar, Divrii, Grn gibi merkezlerde birer bakan ve bakan yardmcs, sekreter, muhasebeci ve birka faal yeden oluacak ekilde merkezler tekil edilmitir44. Merzifon Ermeni Komitesi bu blgeyi Kk Ermenistan olarak isimlendirmitir45. Ermeniler Merzifon toplants sonrasnda alnan kararlar gereince amalarna ulamak iin bazen kendi rkdalarna ve dindalarna da saldrmaktan ekinmemilerdir. Bu saldrlar Mslman halkn stne atmak suretiyle Bat kamuoyunu kendi lehlerine evirme abas iine girmilerdir. Elbette ki bunda haksz da deildirler. Bulgar ve Yunan ayaklanmalarnda da balangta ayn yntemler takip edilmi ve sonu alnmtr. Ancak Osmanl Devleti Ermenilerin bu taktiini fark etmi olup, gerekli tedbirleri almaya almtr. 26 aban (Austos) 1310 (M.1892) tarihli Ankara valisi Memduh tarafndan Dhiliye Nezaretine gnderilmi olan ifrede bu hususa deinilmektedir. Ermenilerden huzursuzluk kararak Mslmanlar sulu gstermek iin; meydana gelen arbedede, Ermenilerden bazlarnn mesuliyeti ahali-i slamiyeye
42 43 44 45 BOA, Y.PRK.UM., Belge No:26/67. Tosun, Ermeni Meselesinin Ortaya, s.161. Kolba, Merzifon, Yozgat ve Kayseri..., s.133. Kolba, Merzifon, Yozgat ve Kayseri..., s.135.
111
yklemek iin slam kyafetine girerek Ermenilerden mecruh olanlar cerh etmi olmalarndan bahsedilmektedir46. Belgelerde dikkat ekici olan, Ermeni isyan harekelerinin getii blgelerde Amerikan ve ngiliz Misyoner ve mekteplerinin olmasnn yan sra, ngiliz mfetti ve konsolosluklarnn da bulunuyor olmasdr. Merzifon toplants sonrasnda Ermeni tedhi ve terr eylemleri, 1892-1893 arasnda Merzifon, Yozgat ve Kayseri hadiseleri ile byme eilimi gstermitir. ncekilerden farkl olarak bu defa Ermeniler ayn anda birok blgede benzer tedhi ve terr eylemleri dzenleyebilmektedir. Yozgat-Merzifon-Kayseri olaylar ile ilgili olarak ngiliz Bykelisi Sir Clare Fordtan, ngiltere Dileri Bakan Lord Roseberye 27 Mays 1893te gnderilen gizli muhtrada, Ermeniler arasnda gizli cemiyetler olduundan bahsedilmektedir. Ayn zamanda da, bu cemiyetlerin milliyeti deil korkun kimseler olduklar, silah temin etmeleri ve Ermeni halktan para toplamalar, amalarnn ak bir ekilde ihtilal gerekletirmek olduuna deinilmektedir. Ayn belgedeki u ifadeler son derece dikkat ekicidir:
Mister Smith, ihtill cemiyetinin, Ermeni straplarnn ngiltere ve dier memleketlerde kendilerine kar uyandrd alka ve dostluktan cesaret aldklarn ve son zamanlarda hareketlerinin daha cesurca ve saldrgan olduunu da eklemitir. En sakin vatandalara yapmakta olduklar vahice tedhi, bir kat daha artm ve kendilerine ilgi gstermeyen, taraftar olmayanlar ldrmeleri, sakin ve kendi halinde yaayanlar arasndaki korkuyu daha ok derinletirmitir. Bu sonrakiler, ok zaman gizlice para vermeye zorlanmlardr. Kabul etmemi olsalar feci akbetlere urayacaklar, boyun eseler, hkmet tarafndan bulunup isyanc olarak sulanmak tehlikesine urayacaklardr. Berbat ve kmaz bir yol47.
Bu isyan hareketleri, Merzifon Amerikan Koleji merkezli gereklemi olduu iin Amerikann da bu hususta ngiltere ile birlikte hareket etmeye balad anlalmaktadr. 1892 yl Ermeni olaylarnda ok farkl bir stratejiye sahne olmu ve Ermeniler bu defa Osmanl Devlet grevlilerini ok artacak farkl bir strateji gelitirmilerdir. Yurtd46 BOA, Y.PRK.UM., Belge No:26/67. 47 Sir Clare Fordtan Lord Rosenberyye stanbul 27 Mays 1893, www.eraren.org/ index.php?Lisan=tr&Page=YayinIerikNo=266- 141k.
112
nda baslp, bir taraftan Ermenileri isyana tevik eden, dier taraftan da dorudan II. Abdlhamiti hedef alarak, kabiliyetsiz ve kt idare ile sulayarak, ok yaknda milyonlarca Mslman idare eden byk bir devletin imdada geleceini ve padiahn zulmne son vereceini bildiren posterler Merzifon merkez olmak zere, Kayseri, Yozgat, orum ve dier baz blgelerde gizlice duvarlara aslmtr48. Burada kurtarc olarak gelecei mjdelenen devletten kastedilen ngiltere olmaldr. Yafta Hadisesi (Poster/Bildiri) olarak tarihe gemi olan bu ayaklanma provasnda ok fazla can kayb olmamakla birlikte, Bat kamuoyunun dikkati Anadoluya ve dolaysyla da Ermeniler zerine ekilmitir. Bu hadise sebebiyle btn ehirlerde pheli Ermeniler tutuklanrken, Ermeniler sulamay reddederek, bu bildirilerin Mslman softalar tarafndan asldn iddia etmilerdir. Bu sulamaya delil olarak da bildirilere imza olarak atlm olan Vatansever slamlar Komitesi ifadesini gstermilerdir. Hlbuki bu hadisenin Ermeni rgtleri tarafndan gerekletirilmi olduu daha sonra Nalbantyan tarafndan dorulanmtr49. Yafta Hadisesinin meydana gelmesinden sonraki srete 6 Ocak 1893ten itibaren yaklak 8 ay uluslar aras kamuoyunda gndemde kalarak, batl kamuoyunun dikkatlerinin Osmanl Devletine evrilmesi temin edilmitir50. Bu da Ermenilerin istedii propaganday yapmalarna frsat vermitir. Yafta (Poster) Hadisesinin kndan birinci derecede Merzifon Amerikan Koleji retmeni Karabet Tomayan sorumlu olup, bu husustaki hazrl ok ncesine dayanmaktadr. 26 aban 1310da Dhiliye Nezareti mstear Ahmet Refik tarafndan Sivas valiliine gnderilen
48 Grn, Ermeni Dosyas..., s.190; BOA, Y.PRK.UM., Belge No:26/67, 26 aban (Austos) 1310 (M.1892) tarihli Ankara vilayetinden Dhiliye Nezaretine gnderilmi olan belgede, Sivas vilayeti dhilinde bulunan Merzifon, Yozgat ve Kayserinin birok blgesine Ermeni komiteleri tarafndan gnderilen brorler ile isyana tevik edilmi olan 45 kiinin dnda her hangi bir olay olmad bildirilerek, meydana gelen olaylarn da Batl devletler ve Ermeni komitelerinin tertiplerinden ibaret olduundan bahsedilmektedir. Ermenilerin bu ekilde olay karmalarnn nedeni ise slamlar ve Ermeniler arasnda bir i atma meydana getirmek suretiyle, Batl devletlerin mdahalesini temin etmektir. 49 Grn, Ermeni Dosyas..., s.190. Bildiri asmada bizzat bulunmu olan Max Baliana atfen Nalbantyan bunu dorulamaktadr. 50 Sakarya, Belgelerle Ermeni..., s.9899; Kolba, Merzifon, Yozgat Ve Kayseri..., s.1415.
113
ifrede, Merzifon Protestan okulunun muallimlerinden ve Ermeni isyan hadislerinin kndan sorumlu olan Tomayann faaliyetlerine dikkat ekilmektedir. Szde Merzifonda yaplacak hastaneye yardm temini grnts altnda ngiltere ve Fransada dolamakta olan Tomayann zevcesinin derdest olunan bir mektubunun ele geirildiinden bahisle, Ermenilerin terr eylemleri iin ngilterede para toplamaya altklarndan bahsedilmektedir51. Bu faaliyet sonucunda 3000 ngiliz Liras yardm toplanmtr52. ngiltere btn gerekleri bilmesine ramen, Tomayan ve dier sulularn masum olduunu iddia etmitir. Hatta Dileri Bakan Lord Rosebery53, tutuklanm olan Merzifon Amerikan Koleji retmenleri olan Tomayan ve yardmcs Ohannes Kayayann haklarnda yeterli kant olmamasna ramen tutuklanm olduklarn iddia ederek, II. Abdlhamitten balanmalarn talep etmitir54. Lord Rosebery, daha sonra da bu hususta srarc olmutur. Londra bykeliliinden Hariciye Nezaretine gelen 4 Temmuz 1893 tarih ve 256 numaral telgrafta yine bu konuya temas edilerek u ifadelere yer verilmektedir:
Lord Rosebery, btn tarafsz evrelerin ahadetinin bu iki mahkmun susuzluunu gsterdiini, bunlarn derhal tahliye edilmeleri yolunda yap lan hareketlere imdiye kadar dayanmasna ramen artk tahammlnn kalmayp, arkadalarndan birounun sitemleriyle basn ve kamuoyunun tepkilerine muhatap olduunu tekrarlad. Lord Rosebery son olarak, Os manl Hkmetinin bu konuda bir ey yapmak istemeyip sadece kendi karlarn dndn, bu yzden kendisinin de ngilterenin karlarndan baka bir eyi dnemeyeceini ve iki geminin Hidive refakat etmek zere hazr bu lunduunu syledikten sonra bu ilemin Hidive gsterilen
51 BOA, Y.PRK.UM., Belge No:26/67. 52 Sakarya, Belgelerle Ermeni..., s.99. 53 BOA, Y.A.Hus., Belge No:273/16, 21 Nisan 1893 Tarihli belgede Lord Roseberyin Ermenilerle ilgilendiine dair bilgiler arivlerde yer almaktadr; Londra bykeliliinden Hariciye Nezaretine gelen 13 Nisan 1893 tarih ve 130 numaral telgrafn tercmesinde Merzifon, Yozgat ve Kayseri olaylaryla Smbeki meselesine dair baz bilgileri ieren, nezaretinizin 9 Nisan tarihli telgrafn alp talimatlar nza uygun olarak bu telgrafta belirtilen hususlar Lord Roseberyye ilettim. Lord bu bilgilerden dolay bana teekkr etti... denilmektedir. 54 BOA, HR.SYS., Belge No:2819/30.
114
bir sayg olup, buna da hi kimsenin itiraz hakk bulunmadn ifade etti55.
Lord Rosebery, bu aklamas ile aktan aa Osmanl Devletini tehdit etmektedir. Hlbuki bu srada Tomayann svire asll ei Lucy Tomayan, Bristolde Merzifonda bir hastane amak iin yardm toplamaya alrken, Osmanl Devletinin Ermenilere reva grd szde zulmden bahsederek, propaganda yapmaktadr56. ngiliz parlamentosundan 160 kii imzal bir rica mektubu ile ayn hadise iin 17 ubat 1893te de II. Abdlhamitten Tomayan ve Kayayan ile Merzifon Mektebi rencilerinden bazlarnn idam cezasnn affn istemilerdir57. II. Abdlhamit bu basklara daha fazla direnemedii iin Yafta Hadisesinden dolay tutuklanm olanlarn affna ya da cezalarnn hafifletilmesine karar vermitir. Bu af kapsamnda Tomayan ve Kayayan bir daha geri dnmemek zere snr d edilmilerdir58. Tomayan Londraya giderek, Ermeni ihtill komitesinin nfuzlu yelerinden biri olmu, yurtdnda Osmanl Devleti aleyhindeki mitinglerde, susuz olmasna ramen Osmanl Devleti tarafndan zulm grm bir Ermeni olarak tantlmtr. Hlbuki hem Tomayan hem de Karabet Kayayan gerekten sulu olup, daha sonraki yllarda Ermenilerle ilgili yaynlarda her iki kiinin de Osmanl Devletine kar isyan planlaycs olduklar dorulanmtr59. Bu af hadisesi, Ermeni terr eylemlerini artrmaktan baka bir ie yaramamtr. Batl devletlerin zellikle de ngilterenin desteini gl bir ekilde hissetmi olan Ermeniler, eylemlerine hz vererek, terr eylemlerine devam etmilerdir. 28 Recep (Temmuz) 1311 (M.1893) tarihli Ankara vilayetine gnderilen ifrede Ermeni terr eylemlerinin arkasnda ngilterenin olduuna deinilmektedir. Elbette ki bu kanaati glendiren Yafta Hadisesi esnasna ngilterenin aktan aa tarafgir davranarak, Osmanl yarg
55 56 57 58 59 BOA, HR.SYS., Belge No:1002/17. BOA, Y.PRK.TKM., Belge No:26/55. BOA, HR.SYS., Belge No:2825/81. Kolba, Merzifon, Yozgat ve Kayseri..., s.318-319. Atav Trkkaya, Ermeni Terrizminde Silah Salanmas: Osmanl Belgelerine Dayal Gerekler, Uluslararas Terrizm Sempozyumu, Ankara niversitesi, 1718 Nisan 1984, s.163-172den naklen, Kolba, Merzifon, Yozgat ve Kayseri..., s.163.
115
sistemine, tehdit yntemini kullanarak mdahalesi olmutur. Belgede, Ermenilerin asl fesat komitelerinin Londrada olup, Osmanl Devletinin deiik yerlerinde bulunan 2. derece komitelerin oradan emir aldklar ifade edilmektedir. Ermeni komitelerinin asl amalarnn, Osmanl Devletini istedikleri ekilde slahatlar yapmaya zorlayarak, Batl devletlerin mdahalesini temin edip, Ermenistan devletini tekil eylemek olduu belirtilmektedir60. Sivas vilayetinden 28 Ramazan (Eyll) 1311 (M.1893)de Dhiliye Nezaretine gnderilmi olan bir dier ifrede, aktan aa Ermeni isyanclarnn ngiltere ve Rusya tarafndan himaye grd aklanmaktadr. Yozgatn Karabyk kynden tahminen 25 yanda olan Kirkor adndaki Ermeninin Svasa gelirken yakalanm olduundan bahisle, sorgulamasnda; yazn Ermenistan tekil edilecei hakknda ngiltereden ve Rusyadan mektup geldiini ifade etmi olduundan bahsedilmektedir61. 1893 tarihi btn Anadolu genelinde Ermeni tedhi ve terr eylemlerinin younlat bir yl olmutur. Anlald kadaryla Ermeniler arasnda yaplan propagandalar da, bamszlklarn kazanacaklarndan ve bu hususta ngilterenin desteinin temin edilmi olduundan bahsedilmektedir. Lord Salisburynin 1895de yeniden babakanla gelmesinden sonraki srete de ngilterenin Ermeni politikasnda bir deiiklik olmam ve Osmanly blme faaliyetlerine devam edilmitir62. Ankara vilayetinden 14 Zilhicce (Aralk ) 1311 (M.1893) tarihli Dhiliye Nezaretine gnderilmi olan bir dier ifrede, Akda Madenine gnderilen vilayet mektupusu Rkneddinin getirdii bilgilere yer verilmitir. Bu bilgilere gre, Merzifon toplantsnda alnan kararlarn ok sk bir ekilde uygulanmakta olduu anlalmaktadr. Ermeniler Yozgatta bulunan btn kylerden asker toplam olduu gibi, ngiltereden de silah ve cephane yardm temin etmilerdir. Ayn ifrede, mcadele iin paraya ihtiya olmas sebebiyle, Ermeni halka vergi tevzi edilerek bir hayli ake topland, bu paralarn Moruk vastasyla komitelere aktarld, ayrca topladklar askerler iin onba, avu, yzba, binba gibi
60 BOA, Y.PRK. BK., Belge No:34/70. Bu strateji gemiten gnmze deimemi olup, PKK da merkez ssn batl devletlerin bakentlerinde tesis ettii gibi, Trkiyenin srekli baskya maruz kalmasn temin ederek, Gneydouya ynelik reform isteklerinde bulunmaktadr. Bu isteklerin Trkiyeyi hangi noktaya gtrecei tarih olaylarla bir sr olmaktan kmtr. 61 BOA, Y.PRK.UM., Belge No:29/61. 62 Kk, Osmanl Diplomasisinde, s.145.
116
zabitler tayin ettikleri, Mays aynda bir ihtilal karmak iin hazrlk yaptklar bilgilerine yer verilmitir. Ancak Avrupadan yani ngiltereden hibe edilecek olan silahlar henz gelmedii iin bu gelecek silahlarn Merzifona ve oradan da Yozgata getirilerek taksim edileceinin de anlalm olduu grlmektedir Ancak silahlarn, Merzifona kadar nasl getirilecei konusundaki bilgiye, Ermeni komite reislerinin son derece ketum olup Yozgat Ermeni kylleri ile bilgi paylamamalar sebebiyle ulalamamtr63. Bu belgeden de anlald gibi, Osmanl Devleti ngilterenin, Ermeni isyanlarnn arkasndaki roln aka grmtr. Ancak iinde bulunduu artlar aktan aa bu lkeyi sulamasna engel olduu gibi, mcadele srecine girmesine de engel olmaktadr. ou zaman yapabildii gelen istihbarat deerlendirmek suretiyle tedbirler almak eklinde olmutur. Yozgatn Ilbar (Albar) adndaki kynden barut tedarik edildiinin anlalmas zerine kyn, tamamen ele geirilerek hemen kontrol altna alnmas ve barut imaline yarayacak alet, edevat ve dibeklere el konulmas, bu gibi tedbirlerdendir64. Bu ve benzeri tedbirler ne yazk ki terrn d destei kesilemedii iin Birinci Dnya Savana kadar devam etmitir. Osmanl Devleti, sava artlar ierisinde problemin zmn tehcirde grmtr.
SONU
Osmanl Devletinin kurulmu bulunduu corafya jeostratejik olarak 19. yzylda dnyann en kymetli blgesidir. Dier taraftan ark Meselesi sebebiyle batl devletler daima, Osmanl Devleti bnyesindeki aznlk mensuplarn bamszlklarna kavuturmak iin mcadele etmilerdir. Elbette ki bu abada sadece Hristiyanlk taassup ve mensubiyeti tesirli olmayp, ayn zamanda kendi menfaatleri daha ncelikli olmutur. Bu amalarn gerekletirmede kullandklar strateji ise kk deiikliklerle daima ayn olmutur. Terr gruplar oluturarak aznlklar yerleik devlet dzenine isyan ettirmek, devletin kendisini korumak iin ald gvenlik tedbirlerini, aznlklara zulm yaplyor propagandas ile dnya kamuoyuna duyurarak, yanda ve destek temin etmek. En sonunda da Yunanistan ve Bulgaristann bamszlklarn
63 BOA, Y.PRK.UM., Belge No:29/94. 64 BOA, Y.PRK.UM., Belge No:29/94.
117
kazanmasnda olduu gibi, Hristiyanlar koruma adna mdahale ederek, amalarna ulamak. Batl devletlerin Ermenistan projesini gerekletirememelerinin sebebi, Ermenilerin tarih boyunca hibir blgede devlet kuracak saysal ounlua sahip olamamalarnn yan sra, Trk stiklal Sava ile gerekli cevabn verilmi olmasdr. Ancak bu amalarndan hibir zaman vazgemedikleri de bilinen bir gerektir. Bu defa farkl ara kullanarak amalarna ulamaya almaktadrlar. Bunu Mac-Mahan Anlamalar ile Byk Arap Krall vaat edilerek, Filistinde srailin kurulmas srecine benzetmek mmkndr. Batl emperyalist devletler, Ermenilerle ilgili olan amalarnda baarl olamadklar iin benzer ekilde bugn Trkiye Cumhuriyeti Devletinin karsna PKK ile kmlardr. ABDde demokratlara yaknlyla tannan aylk The Atlantic Monthly dergisi, Ocak-ubat 2008 saysnda, paralanm Ortadounun nasl bir hal alacan kapak konusu yaparak tartmaya amtr65. Iraktan Sonra baln atan derginin kapandaki Szde Krdistan haritas Trkiyenin Dou Karadeniz snrna kadar uzanmaktadr. Denizden denize szde byk Krdistan haritas bizim iin srpriz deildir. Ermenilerin Ocak 1919da Paris Konferansnda kabul ettirmeye altklar denizden denize szde byk Ermenistan haritas ile birebir uyumaktadr. O halde hangi haritaya sadk kalnacaktr? Sanrm bunun en doru cevabn bulmak iin Orta Douya bakmak yeterli olacaktr. Osmanl Devleti gibi Trkiye de bugn PKK terr grubunun arkasnda kimler olduunu bilmektedir. Bu sebeple de Trkiye, tarihten ald dersle, Osmanl Devletinin Ermeni Meselesindeki yanllarndan olan batl devletlere ho grnme ve taviz verme politikalarnn tersine politika gelitirerek, sadece Trkiyenin menfaatlerini gzetip, bugnk blnme ve paralanma tehdidini bertaraf etmeye aba sarf etmelidir. Dier taraftan da tarihten gelen Ermeni Meselesini gerek siyasi ve diplomatik yollardan, gerekse de bilimsel kantlarla kendi lehine sonulandrmaya almaldr. Bu srete, II. Abdlhamit dnemi politikasnn temelini oluturan batl devletlerin kendi aralarndaki menfaat atmalarn kullanmak en doru stratejilerden birisi olacaktr.
65 Irak ve Krdistan Haritas Skandal, Milliyet, 16 Ocak 2008.
118
Trkiyenin tarihinden alaca ders, bu problemi zmesinde yardmc olacak gtedir.
119
BBLOGRAFYA
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
HR.SYS. Y.PRK.EA. Y.PRK.TKM. Y.A.Hus. Y.MTV. Y.PRK.UM. Y.PRK.BK.
:2822/4, 1002/17, 2819/30, 2823/36, 2825/81. :16/80. :26/55. :273/16. :78/3. :26/67, 29/61, 29/94. :34/70.
Tetkik Eserler
ay, Abdlhalk, Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara 1993. alayan, Kaya Tuncer, Byk Ermenistan Projesi ve ngiltere, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say 44, Cilt XV, Ankara 1999. Ermeni Komitaclarnn Amal ve Harekt- htilaliyesi, Matbaa-i Amire, stanbul 1332. Grn, Kmran, Ermeni Dosyas, Ankara 1988. Hamdi, Ahmet, Hazrlayan: Onur, Hdavendigar; ngiliz Misyonerleri, stanbul 2001, Ermeni Sorununun Gerek Yz, http://www.trt.net.tr/wwwtrt/hdevam. aspx?hid=74946,TrtHaber, 09.06.2003, 11:11. SIr Clare Forddan Lord Roseberyye stanbul: 27 Mays 1893, http:www. eraren.org/index.php. Ilgar, hsan, Bir Asr Boyunca Ermeni Meselesi, Hayat Tarih Mecmuas, Ekim1975. Karaca, Taha Niyazi, Ermeni Sorunu le lgili Bir ngiliz Kayna zerine Eletirel Deerlendirme, Belleten, LXVII, Austos 2003, Say 249, s.528529. Karacakaya, Recep, ngilterenin Ermeni Propagandas ve Osmanl Devletinin Buna Kar Ald nlemler (1878-1900), Ermeni Aratrmalar 2. Trkiye Kongresi Bildirileri, C.I, Ankara 2007. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VIII, TTK Yaynlar, Ankara 1970. Kodaman, Bayram, ark Meselesi (slm-Hristiyan veya Trk-Avrupa Mcadelesi), Prof. Dr. Abdulhalk. M. ay Armaan, C.I, Ankara 1998. Kolba, Ahmet, Merzifon, Yozgat ve Kayseri Ermeni Olaylar(18921893), Kayseri Bykehir Belediyesi Yaynlar, Kayseri 2005. Kk, Cevdet, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselsinin Ortaya k 18781897, stanbul 1986. Irak ve Krdistan Haritas Skandal, Milliyet, 6 Ocak 2008. Oryantalizm, http://tr.wikipedia.org/wiki/Oryantalizm. Sakarya, hsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1984. Sertta, Aybike, Trkler ve Ermeniler: Bulank Sularn Ardnda ki Toplum, Yzyllk Himayenin Meyvesi; Zehirli Elma..., Uluslar Aras likiler ve Stratejik Aratrmalar Merkezi TRKSAM, 27 Nisan 2006. imir, Bilal N., Ermeni Meselesi 17742005, Ankara 2005.
120
Soysal, Mehmet, Bir Varil Petrol in, http://www.tgrthaber.com.tr/section. Tosun, Ramazan, Ermeni Meselesinin Ortaya k ve Mahiyeti, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say 14, Konya 2003. Tmenolu, Rdvan, Osmanl Devletinde Ermeni Sorunu ve Avrupa Devletlerinin Ermeni Politikalar, Uluslar Aras likiler ve Stratejik Aratrma Merkezi,18 Nisan 2006. Trkkaya, Atav, Ermeni Terrizminde Silah Salanmas: Osmanl Belgelerine Dayal Gerekler, Uluslararas Terrizm Sempozyumu 1718 Nisan 1984, Ankara 1984.
121
Dr. Serdar SAKN
NGLTERENN OSMANLI ERMENLERNE YNELK POLTKASI EREVESNDE DOU VLYETLERNDE YAPILAN ISLAHAT ALIMALARI
Dr. Serdar SAKN
Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Talas / Kayseri-TRKYE Tlf.: 0 536 417 10 65, e-posta: serdars@erciyes.edu.tr
123
Berlin Kongresinden sonra ngilterenin Osmanl Devletine kar yrtt politika deimitir. Bu tarihten itibaren ngiltere, zellikle Liberal Parti ve Gladstone hkmeti, Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikasn terk etmi ve Osmanl Devletini paralama ve onun topraklar zerinde kendisine bal mill devletler kurma siyasetine girimitir. Bu siyaseti dorultusunda ngiltere, Osmanl Ermenilerini kendine ekmeyi dnm ve bunun iin eitli faaliyetlerde bulunmutur. Mesela Berlin Antlamasn kendine gre yorumlayarak Ermenilerin bulunduu Osmanl topraklarnda slahat namyla nezaret hakk bulunduunu ileri srmtr. Bu balamda ngiltere sefareti ba tercman Sir Sandison, Babliye gelerek Ermenilerin sakin olduklar Anadolu vilyetlerinde slahat taahhdnde bulunmu, hatta bununla ilgili olarak baka misyonerlerin faaliyetlerinin engellenmesini Osmanl hkmetinden istemitir. Ayrca ngiltere sefiri Lord Daffry, Padiahla grm ve Ermenilerle meskn vilyetlere Hristiyan bir valinin tayin edilmesini talep etmitir. Yine ngiltere Parlamentosunda ve zel mitinglerde Ermenilere muhtariyet verilmesi gibi tutumlar her frsatta sz konusu edilmitir. Fakat ngiltere bunlar yaparken dier taraftan Osmanl Devletini de phelendirmemek iin Ermenileri desteklemediine dair teminat mektubu vb. yazlar Babliye gndermitir. Bunlarla birlikte Anadolu Ermenileri, ngilterenin bu tutumundan destek almlardr. ngilteredeki muhalif frkann kendilerini desteklemesini de frsat bilerek hkmet idaresine ngiltereyi mdahale ettirmek iin Osmanl hkmeti icraat hakknda baz iftira ve ikyetlerde bulunmulardr. Bu bildiride 1878den sonra Ermeni Sorununun hz kazanmasnda ngilterenin yeni politikasnn balca etken olduu, bylece Ermeni Sorununun, Avrupa politikasnda n plana gemeye balad konusu ele alnacaktr. Konu ngilterenin, Ermenilere ynelik politikasn nasl ve niin uygulad, Ermenilerin bu yaklam karsnda gsterdii tutum ve davranlar ile Osmanl Devletinin tepkisi erevesinde deerlendirilecektir.
zet
124
Dr. Serdar SAKN
GR
Osmanl Devletinin paralanma ve dalma srecindeki en nemli aama Berlin Kongresi olmutur. yle ki bu kongrede Osmanl Devleti 287.510 kilometrekare toprak kaybetmitir1. 19. yzylda ngilterenin Orta Dou politikas stanbulu ve Trk Boazlarn Rusyaya kar korumaktr2. Ancak Berlin Kongresi ile bir1 Seton-Watson, R. W., Disraeli, Gladstone, and the Eastern Question, The Norton Library Printers, London 1972, s.460-490. 1815 Viyana Kongresi ile somut biimler almaya balayan ve Osmanl topraklarnn paylalmas isteinden baka bir ey olmayan Dou Sorunu bu kongre ile bilfiil uygulanmaya balanmtr. Taner Akam, Sevr ve Lozann Baka Tarihi, mparatorluktan Cumhuriyete Trkiyede Etnik atma, Derleyen: Erik Jan Zrcher, letiim Yaynlar, stanbul 2005, s.55. Kemal Melek, Dou Sorunu ve Milli Mcadelenin D Politikas, Der Yaynlar, stanbul 1985, s.14. nc Selim dneminde blge uluslar aras glerin atma alanna dnmtr. Orta Dou ngiltere asndan sadece g atma alan deil ayn zamanda smrgelere giden yol olmasyla hayat nokta durumuna gelmitir. Bekir Gnay, Deien Dnya Denkleminde Sorunlu Trk Blgeleri ve zm nerileri, Avrupadan Asyaya Sorunlu Trk Blgeleri, Derleyen: Bekir Gnay, 1. Bask, IQ Kltr-Sanat Yaynlar, stanbul 2005, s.68.
125
likte Trk-ngiliz mnasebetlerinde yeni bir dnem balamtr. ngiltere artk, Rusyann gneye inerek ngiliz mparatorluunu tehdit etmesini, Osmanl Devleti vastasyla deil, bizzat kendisi somut tedbirler alarak nleme yoluna gitmeye karar vermitir. Bu suretle Osmanl Devletinin topraklarnn bir ksmnn kontroln dorudan doruya kendi eline almay ve Rusya ile egemen olaca topraklar zerinde tampon devletler kurmay dnmtr3. 18771878 Osmanl-Rus Sava balaynca Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan, Yeilkye kadar ilerleyen Rus ordusunun bakumandanlk kararghna gitmi ve Rus ar Grandk Nikolann himayesinde Dou Anadoluda bir Ermeni devleti kurulmasn teklif etmitir4. Bu suretle sava sonunda imzalanan 3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos (Yeilky) Antlamasna Ermenilerle ilgili u madde eklenmitir:
Madde 16 Ermenistanda (Dou Anadoluda) Rus igalinde bulunan ve Trkiyeye geri verilecek olan topraklarn Rus askerince boaltlmas, oralarda, iki devletin (Trkiye ve Rusyann) iyi ilikilerine zarar verebileceinden, Babli Ermenilerin yaad vilayetlerde yerel durumun gerektirdii iyiletirmeleri ve slahatlar zaman yitirmeden gerekletirmeyi ve Krtler ile erkezlere kar Ermenilerin gvenliini salamay zerine alr5.
Bu madde ile Rus etkisinin Dou Anadoluda arttn gren ngiltere, Ayastefanos Antlamasnn Osmanl ve Rus devletleri arasnda deil, vaktiyle Paris Konferansnda bulunmu devletlerarasnda tartlmas
3 Seton-Watson, Disraeli, s.380-400, 490-500. Kesin bir tarih verilememekle birlikte, 1897den itibaren Londradaki karar vericilerin Osmanlnn taksimine artk raz olduklar kaydedilmektedir. Mim Kemal ke, Musul Meselesi Kronolojisi (19181926), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul 1987, s.10. 19. yzyln son eyreinde Osmanl hkmetinin siyas durumundan istifade etmek isteyen devletler, zellikle Rusya ve ngiltere, Ermenileri kendilerine siyas ve iktisad alet olmak zere kullanmak emellerini beslemilerdir. Sleyman Kni rtem, Ermeni Meselesinin yz, Hazrlayan: Osman Selim Kocahanolu, Temel Yaynlar, stanbul 2004, s.6. Y. Atila ehirli, Osmanl Devletinde htilalci Ermeni Cemiyetlerinin Faaliyetleri ve Osmanl Devletinin Ald Tedbirler, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Editr: dris Bal, Mustafa ufal, Nobel Yaynlar, Ankara 2003, s.255. Bilal N. imir, Ermeni Meselesi 17742005, 2. Bask, Bilgi Yaynlar, Ankara 2005, s.5556. Bu madde ile Ermeni ad ilk defa bir uluslar aras antlamaya girmitir. imir, Ermeni Meselesi, s.56.
4 5
126
Dr. Serdar SAKN
gerektiini ileri srmtr6. nk Ermeniler zerinde Rus nfuzunun artmas ve Rusyann douda itibar kazanmasnn, ngilterenin hayati karlarna ters dt deerlendirilmitir. ngilterenin Hindistan mparatorluuna giden birinci yol Svey Kanalndan, ikinci yol Dou Anadoludan gemekteydi. Bu sebeple Dou Anadolu ve Ermeniler, Asyada ngiliz-Rus rekabetinin bir dm noktas olarak grlmtr7. Nihayet Berlinde bir kongre toplanmasna karar verilmitir. 1878de Berlinde toplanan kongrede ngilterenin, Osmanl toprak btnlnn korunmas dncesini brakp, Osmanlnn paralanmasn hzlandrma gayreti iine girdii grlmtr. Bylece paralanan Osmanl topraklarnn kalntlar zerinde bir Ermenistan kurdurarak kendisine bal tampon bir devlet oluturmak siyasetini izlemeye balamtr8. Zira 13 Temmuz 1878 gn imzalanan Berlin Antlamasnda Osmanl Ermenileriyle ilgili olarak 61. madde dikkat ekmitir. Buna gre Osmanl hkmeti, Ermenilerin yaad eyaletlerde yerel ihtiyalarn gerektirdii slahatlar geciktirmeden yapmay, erkez ve Krtlere kar Ermenilerin huzur ve gvenliini salamay taahht etmitir. Bu hususta alnacak nlemleri byk devletlere bildirmeyi ve devletler de alnan nlemlerin uygulanmasn gzetlemeyi kabul etmilerdir9. Bylece Ermeni sorunu, uluslar aras siyasal sistemin gndemine girmitir. Bu arada Ermeniler, emellerine ngilterenin destei olmakszn ulaamayacaklarn anlamlardr10. Burada dikkati eken nokta Ayastefanos ve Berlin Antlamalarnn Ermenilerle ilgili maddeleri arasnda pek fark olmaydr. Yani ngiltere, Rusyann Dou Anadoluda itibar kazanmasnn
Davut Kl, XIX. Asrda ngilterenin Orta Dou Politikasnn Osmanl Ermenilerine Yansmas, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Editr: dris Bal, Mustafa ufal, Nobel Yaynlar, Ankara 2003, s.235. 7 imir, Ermeni Meselesi, s.56. 8 smail zelik, Ermeni Sorunu ve Gerekler, Gndz Eitim Yaynlar, Ankara 2005, s.82. 9 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Y.A.HUS., Belge No:169/43. Berlin Antlamasnn 62. maddesi ayin ve mezhep serbestliinin mutlak ekilde devam edeceini, din ve mezhep deiikliinin hi kimse iin dier haklarda bir deiiklik yaratmayacan, herkesin din ve mezhebe baklmadan mahkemelerde ahitlik edebileceini, Osmanl lkesindeki konsoloslarn, din kurulular ve hayrat resmen korumak haklar olacan hkme balamtr. Kmran Grn, Ermeni Dosyas, 7. Bask, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul 2005, s.163. 10 Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu 1914-1923 (Devletin D Politika Ara Alternatifleri zerine Bir nceleme), TTK Yaynlar, Ankara 1991, s.79-80.
127
kendi karlar iin zarar getireceine inanarak harekete gemitir. Meseleyi uluslar aras platformda gndeme getirmek suretiyle Rusyay ikinci plana iterken kendisi ne kmtr.
1. NGLTERENN YEN SYASET VE ERMEN FAALYETLER
ngiltere hkmeti, 1840l yllardan itibaren Manchestere yerleen Ermeniler araclyla ngiliz sanayisinin dokuduu pamuklu kumalar rana ve Orta Asyaya gndermitir. 1870 ylndan sonra artmaya balayan pamuklu stoklar ngiltereyi byk bir ekonomik krizin eiine getirmitir. Bunlar sratle erimez, yeni pazarlar bulunmazsa pek ok imalathanenin kapanmas, iflaslarn birbirini izlemesi ve byk bir isiz kitlesinin ngiliz hkmetinin bana bela olmas gndeme gelmitir. Bu mallar ran ve Trkistana gndermek iin kullanlan tek ticaret yolu da, Trabzon-Erzurum-Doubayazt yoludur. ngiliz hkmeti sevkiyat hzlandrmak iin Ermeni tccarlarna sermaye ve kredi yardmnda bulunmu ve bunun ok faydasn grmtr. Bu yzden ngiltere, Dou Anadoluda Ermenilere muhtariyet tanyan bir idareyi kendisi iin daha emniyetli grmtr. Ayrca Osmanl topraklarnda Ermeni simsarlar kulland iin onlarn istek ve arzularna sahip kmay bir grev saymtr11. Grld gibi ngiltere, kendi karlar dorultusunda devlet siyasetini deitirmitir. Bu amala 1880 ylnda ikinci defa babakanla gelen Gladstone, yaklak yz yldr devam eden politikay deitirerek Osmanl Devletinin mlk tamamiyetini korumaya son vermi12, Osmanl topraklar zerinde mill devletler kurarak ve bunlar ngiliz nfuzu altna alarak da Rus yaylmasnn nlenebileceini dnmeye balamtr13. Ancak Rusyann bu meseleden bsbtn soyutlanmasn da istememitir. Zira Rusya, Orta Douda aradklarn bulamad iin gzlerini Uzak Douya evirirse, o zaman ngilterenin Hindistan ve in zerindeki
11 Kl, XIX. Asrda ngilterenin, s.234. 12 Grn, Ermeni Dosyas, s.110. 13 imir, Ermeni Meselesi, s.60. II. Abdlhamit dnemi Zaptiye Nazr Nazm Paa, ngilizlerin Ermeni politikasnn sebebini yle izah etmitir: ngilterenin Osmanl Devletine bilahare Ermenilere ilgi duymas, srekli olarak Rusyann ngiliz karlarn tehdit eder vaziyette gneye sarkmas ve gl bir Karadeniz devleti olmasyla yakndan alakaldr. ngiltere, bamsz bir Ermenistann Rusyay zor durumda brakacan ve Osmanl Devletinin de ilerlemesine mani olacan dnerek desteklemitir. Ramazan alk, Alman Kaynaklarna Gre II. Abdlhamit Dneminde Ermeni Olaylar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000, s.56.
128
Dr. Serdar SAKN
nfuzu tehlikeye girmi olacaktr. Bundan dolay ngiltere, Ermeni slahatn bahane ederek Rusyay Osmanl Devleti ile megul etmeyi dnmtr14. Bununla birlikte Avrupa devletlerinin 1880 tarihine kadar Ermenilerin lehine yaptklar araya girme ve isteklerin fazla kuvvetli ve srarl olmamasnn nedenleri arasnda, Osmanl mparatorluunda gze batacak ve Avrupa kamuoyunu harekete geirecek lde Ermeni olaylarnn olmay yer almtr. Byle olaylar karmak da dorudan doruya Ermenilere dmtr. Nitekim Ermeniler bu tarihten sonra bo durmamlar, rgtlenerek, Avrupann dikkatlerini zerlerine ekmek iin olaylar karmlardr15. Bu cmleden olmak zere Ermenilerin faaliyetlerine bakacak olursak amalarnn Osmanl devlet idaresine ngiliz hkmetinin mdahale etmesini salamak olduunu, bunun iin de Krtler hakknda iftira haberleri karp Osmanl hkmetinin icraatlarndan ikyet etme yolunu tercih ettiklerini16 grrz. Yine Ermeniler, ngilterede kurduklar komiteler vastasyla daima zararl yaynlar yaparak ngiliz Liberallerinin insaniyet hislerini gayrete getirmeye almlardr17. Mstakil Ermenistan yolunda her eyi yapmay gze alan Ermeniler, Osmanl Devleti hakknda ikyet dilekeleri hazrlayp toplantlar dzenlemilerdir. Bu faaliyetleri rnekler vererek aydnlatmaya alacam. Nitekim Merzifon Ermenileri tarafndan iki sayfa dileke
14 Kl, XIX. Asrda ngilterenin, s.238. ngiltere, Svey Kanalna sahip olduka ve Afganistan da mstakil olarak kaldka Rusyann Orta Asya ve randa tasarruf hakkna girimeye almasndan Hindistandaki menfaatleri iin bir saknca olmadn dnmeye balamtr. BOA, Y.PRK.TF., Belge No:1/46. Ermeni davas Ermenilerin deil, Osmanl mparatorluunda karlar arpan iki byk devletin ngiltere ve Rusyann davas olarak ve nce politik bir kimlik ile meydana getirilmitir. Halil Metin, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, MEB Yaynlar, Ankara 2001, s.64. 15 Metin, Trkiyenin Siyasi Tarihinde, s.76. 16 BOA, Y.A.HUS., Belge No:224/86. 17 BOA, Y.PRK. BK., Belge No:28/24. Nitekim 28 Terinievvel 1308 tarihli ve Hseyin Kazm imzal bir belgede Ermenilerin bu faaliyetler karsnda Osmanl Devleti an ve hametini korumak iin Ermeni vilayetlerinde baz tesirli tedbirler alp bunlar fiiliyata geirdii takdirde ngilterede Liberaller tarafndan sorulacak sorulara kar Osmanl Devleti elinden geleni yapyor izlenimini vermi olur. Bylece de Ermeni komitelerinin yapt teebbslerden hsl olacak zararlar telafi etmi olur dnceleri yer almtr.
129
hazrlanarak Paskalya gnleri kilise odasnda cemaate imzalattrlm ve bunlarn ngiltere ve Almanya sefaretlerine gnderilecei Merzifonda bulunan Amasya mutasarrfnn verdii bilgilerden anlalmtr. Buna kar bir buuk yldan beri Merzifon delegesinin olmamasndan dolay bu ilerin meydana geldii, bu sebeple delegenin hemen tayin edilerek Ermenilerin zararl teebbslerinin krlmas ve ad geen dilekeyi tertip edenlerin meydana karlmas gerektiine karar verilmitir18. atalca mutasarrflndan varit olan 2 Haziran 1898 tarihli bir telgrafa gre de Ermeni milletinden Ovakan Agop, Kkekmece kaymakam nezdine giderek kilise gelirlerinin grlmesi iin milletin ayn gece saat bir buukta patrikhanenin bilgisi dorultusunda bir toplant yapacan, bu sebeple zabtaca mdahale olunmamasn ifade etmitir. Fakat byle bir cemiyetin toplanmas hakknda hkmetin bir bilgisi olmad halde sadece Ovakan Agopun ifadesiyle bir gece toplantsna kesinlikle izin verilemeyeceinden bu toplantnn yaplmasna imkn verilmemesi kararlatrlmtr19. Ermenilerin faaliyetleri yalnzca bunlarla snrl kalmamtr. Zira istikllleri urunda okullar am, bu okullarda misyonerlik faaliyetleri yapmlardr. Ayrca komiteler ve cemiyetler kurarak yabanc devletlerin yardmlarna bavurmulardr. Babakanlk Osmanl Arivinden temin ettiimiz bir belgeye gre Ermeniler bir takm batl fikirlere kaplarak kendi aralarnda cemiyetler tekil edip Ermeni milletinin serbestiyet ve hrriyetlerini temin etmek iin stanbulda Hasky ve Ortakyde birer okul amlardr. Bu okullarda rencileri isyana tevik edici dersler vermilerdir. Bununla birlikte daha rahat hareket etmek iin talyann Venedik ehrinde ve Katoliklerin idaresinde olarak bir Manastr ve bir okul amlardr. Hatta bu messeselerin masraflar iin de ahaliden Hrriyet Vergisi ad altnda vergiler almaya balamlardr20. Venedikteki bu Manastrda Papann bizzat setii ve gvendii rahipler retmen olarak dersler vermilerdir. Bunlar rencilere gece ve gndz slmiyet aleyhinde vaazlar vererek Osmanl Devletinden intikam almak hislerini alamlardr. Yine btn Hristiyan milletlerini, Osmanl Devletinin mahvedilmesi iin daima tahrik etmilerdir. retmenler verdikleri
18 Sivas Valisi Halil imzal bu ifre 31 Mart 1309 tarihinde gnderilmitir. BOA, Y.PRK.UM., Belge No:26/83. 19 BOA, Y.A.HUS., Belge No:169/43. 20 BOA, Y.PRK. AZJ., Belge No:2/12.
130
Dr. Serdar SAKN
bu dersleri kaleme alp matbaalarda bastrm ve Osmanl Devletinde oturan Katolik rahiplerine vererek fesat tohumu ekmeye almlardr. renciler de yaz tatilleri srasnda gizli grevdeymi gibi gittikleri yerlerde gece ve gndz aresiz ahaliyi ikna iin vaazlar vermiler ve fesat karmaya almlardr. stelik manastrn ktphanesinde tamamen slm dini ve Osmanl Devleti aleyhinde yazlan kitaplar yer almtr21. stanbuldaki baz Ermeni memurlar da eitli komiteler tekil etmilerdir. Bu komitelerin asl merkezi ise Kuzguncukta bulunan Hekim stefan Paann kona olmutur. Bu komitelerin bakanln da stefan Paa yapmtr. Bu konakta haftada birka kere toplanarak istiklllerini kazanmak iin gerekli planlar mzakere ederken bir taraftan da Avrupann tevecchn kazanmak iin aba ve gayret sarf etmilerdir. Hatta aralarndan setikleri bir heyet Petersburga giderek Rusya hkmetinin merhametine sndklarn belirtmi ve istikllleri urunda Rusyadan yardm istemitir. stiklllerinin temin edilememesi durumunda da Osmanl idaresinin zulm altnda kalmaktansa Rusya himayesine alnmalarn talep etmilerdir22. stanbuldaki Ermeni Katolik komiteleri de Papann nezdine memurlar gnderip Trklerin zulm karsnda Papann ruhan yardmlarn istemiler, buna kar Papa da elinden gelen gayreti gsterecei cevabn vermitir23. Ermeni patriklerinden Ernest de Avrupaya giderek Gladstoneye mracaat etmitir. Ona Anadoludaki Ermenilerin Krt ve erkezlerden ektii zulmleri ve buna benzer eitli yalan bilgileri aktararak Gladstonenin dikkatini ve yardmn ekmeye almtr. Gladstone da bu konuda hemen harekete geerek mttefiklerini ve ngiliz kamuoyunu Trklerin aleyhine ve Ermenilerin lehine ikna etmeye alm ve bir dereceye kadar da baarl olmutur24. Grld zere Ermeniler, bamszlklarn elde etmek iin her yola bavurmulardr. Bu uurda toplantlar dzenlemi, Hristiyan kamuoyunu etkilemeye alm, okullar aarak fesat tohumlar ekmi,
21 22 23 24 BOA, Y.PRK. AZJ., Belge No:2/12. BOA, Y.PRK. AZJ., Belge No:2/12. BOA, Y.PRK. AZJ., Belge No:2/12. BOA, Y.PRK. AZJ., Belge No:2/12.
131
yabanc devletlerin yardmn istemitir. Ancak dikkati eken nokta btn bunlar yaparken her trl yalan sylemekten ekinmemilerdir. zellikle Osmanl tarihini tahrif ederek kendilerine gre yorumlam ve yalan bilgileri iine katarak25 atklar okullarda rencilere yanl ve yanl bilgiler vermilerdir. Rahat iinde yaadklar halde zulm grdklerini sylemi, idarecilerinin deitirilmesini srekli talep etmilerdir.
2. DOU VLAYETLERNDE YAPILAN ISLAHAT HAREKETLER BALAMINDA NGLTERENN FAALYETLER VE OSMANLI DEVLETNN TUTUMU
1878 ylnn Austosunda, ngiliz Dileri Bakan Lord Salisbury, stanbuldaki Bykeli Layarda yollad bir talimatla, gerek Kbrs Antlamas, gerek Berlin Antlamas ile Osmanl hkmetinin gerekletirmeyi taahht ettii slahata bir an evvel balamas iin gerekli teebbs yapmasn istemitir. ngiltere, bu uyary yapmak iin Berlin Antlamasnn 61. maddesini kendince yorumlayarak Ermeni bulunan illerde slahat namna nezaret hakk bulunduunu ileri srmtr26. Sir Henry Layard 8 Austos tarihli bu talimat alnca 19 Austos gn Bab liye bir nota tevdi ederek talepte bulunmutur. Nitekim Osmanl hkmeti slahata kar deildir. Zira 24 Ekim 1878 tarihinde Layardn notasna verilen cevapta neler dnld aka belirtilmitir. Buna gre Osmanl hkmeti, dou illerinde zel bir jandarma kuvve ti kurulmasn, bunun Avrupal subaylar tarafndan organize edilmesini, Jandarma Tekilatnn merkez bir idare organ olmasn ve burada Avrupal subaylarn istihdamn, adalet sisteminde de iiklik yaplmasn, baz merkez mahkemelerde Avrupal hkim lerin mfetti olarak grevlendirilmesini gz nnde bulundurdu unu bildirmitir. Bab li bu reformlar yapmaya, prensip itibariyle hazr olmakla beraber, tamtakr bulunan hazinenin durumu, bunlar uygulamaya imkn brakmamtr27. Bununla birlikte Sadrazam Hayrettin Paa, 1879 ubat
25 BOA, Y.PRK. AZJ., Belge No:2/12. 26 BOA, Y.A.HUS., Belge No:237/90. 27 Grn, Ermeni Dosyas, s.165. ngilterenin reform isteklerini gndeme getirmesinin iki nedeni olmutur. Birincisi Ermenileri kendi tarafna ekmek iin onlarn haklarn savunuyor grnmek, ikincisi de Rusyann gneye yaylmasnn nn kesebilmek iin istismar ettii konular ortadan kaldrmaktr. Muammer Demirel, ngiliz Belgelerinde Trkiye Ermenilerine Yaklam (18601918), Dnden Bugne Trk-Ermeni likileri, Editr: dris Bal, Mustafa ufal, Nobel Yaynlar, Ankara 2003, s.246. ngiltere bir taraftan Rus faaliyetini yakndan takip, dier
132
Dr. Serdar SAKN
aynda, blgenin durumunu ve Hristiyanlarn ikyetlerini yerinde tespit etmek amacyla dou vilayetlerine komisyonlar yollamak karar almtr. Bu komisyonlara birer de Ermeni ye katlmtr. Yusuf Paa ve Nuryan Efendinin katld bir komisyon Erzurum ve Vana; Abidin Paa ve Manas Efendinin dhil olduu komisyon Diyarbakr ve havalisine; Sait Paa ve Serkis Efendinin katld bir komisyon da Halep vilayetine gnderilmitir28. Her trl slahatn balangc bir polis ve jandarma tekilat kurulmasna bal, bunun ise bo hazine ile gereklemesine imkn bulunmay, 1879 senesinin de ngiliz Elilii-Patrikhane-Bab li arasnda slahat konusunun devaml mzakere edilmesinden baka bir netice getirmeden gemesine yol amtr29. Bu sebeple ngiliz bykelisi Henry Layard, 17 Temmuz 1879da Dou Anadoluda yaplmas gereken slahatn imdiye kadar Osmanl hkmeti tarafndan savsaklandn belirten bir notay Sultan II. Abdlhamite sunmutur30. Bu arada ngilterede hkmet deiiklii gndeme gelmi ve 1880 yl Mart aynda yaplan seimleri Liberal Parti kazanarak Gladstone Babakan, Lord Granville de Dileri Bakan olmutur. Hkmet deiiklii ile birlikte ngiliz politikasnda sertlemeler balamtr. lk i olarak Lord Granville, Mays aynda, ngilterenin Paris, Berlin, Viyana, Petersburg ve Roma bykelilerine yollad genelge bir talimatla bulunduklar lkeler hkmetlerini, Berlin Antlamasnn 61. maddesinde ifade edilen slahatn yaplmas iin Babliyi ortaklaa zorlamaya ikna etmelerini istemitir. Granville bu arada stanbuldaki elisi Layard grevden alm, yerine Goscheni tayin etmitir. Bu sralarda Osmanl Devletinde Sadrazam Mehmet Kadri Paa ve Dileri Bakan da Abidin Paa idi. 6 devletin mterek notas 11 Haziran 1880 gn Abidin Paaya tevdi olunmutur. Bu nota eitli slahat konular yannda Ermeni konusuna da deinmi ve Berlin Antlamasnn 61. maddesi erevesinde ne yaplm olduu hususunda bilgi sorularak, tedbirlerin
taraftan slahat konusuna nezaret etmek gayesiyle 1878 sonuna doru Dou vilayetlerinin en nemlilerine asker konsoloslar yollamtr. Bu cmleden olarak Binba Trotter Diyarbakra, Yzba Clayton Vana ve Yzba Everett Erzuruma gnderilmilerdir. Bu karar Osmanl Devletinin iyi gzle karlamad bilinmektedir. Grn, Ermeni Dosyas, s.169. 28 Grn, Ermeni Dosyas, s.170. 29 Grn, Ermeni Dosyas, s.170. 30 Kl, XIX. Asrda ngilterenin, s.236.
133
uygulanmasnda yeni gecikmelerin douraca mesuliyete Bab linin dikkati ekilmitir31. Osmanl Devleti bu notaya 5 Temmuz 1880 tarihinde u ekilde cevap vermitir:
Babli Dou illerine yetki sahibi memurlar gnderip onlar Ermeni ve dier uyruun gvenliini salayacak nlemleri aratrmaya ve o yolda yetkileri ierisinde uygulamada bulunmaya grevlendirmitir. Bundan baka hkmet ksa bir zaman iinde u kararlar almtr: Nizamiye Mahkemelerini uygulama kuvvetinden ayrm, vergilerin toplanlmas iin yeni yollar aramaya balam, baz yerlerde jandarma ve polis rgt kurulmaya balanm ve baz yabanc ve yerli subaylar bu yolda kanun tasarlar hazrlamaya memur etmitir. Fakat yaplan incelemeden kan sonu udur ki, en acil slahat, kasaba ve cinayet mahkemeleri kurulmasdr. Bu nedenle kasabalar oluturulacak, kasaba meclisini halk seecek ve bu meclis yelerinden birini hkmet, mdr atayacaktr. Bunlar Kaymakamlara bal olup ayn zamanda belediye ilerine de bakacaklardr. Okullar oalacak, seyyar cinayet mahkemeleri olacaktr. Bayndrlk ileri oaltlacak, valilerin yetkileri artrlacaktr32.
Bu cevaplar yetersiz grlm ve alt devlet tarafndan yeni bir nota hazrlanarak 7 Eyll 1880 tarihinde Babliye verilmitir. Ancak o srada Osmanl Devletinde idar deiiklik olmutur. Buna gre Sait Paa Sadrazam olurken Asm Paa da Dileri Bakan olmutur. 7 Eyll 1880 tarihli notaya Osmanl Devleti hibir zaman cevap vermemitir. Ancak Dou Rumelide yaplacak slahat konusuyla ilgili olarak, Dileri Bakan Asm Paann 3 Ekim 1880de devletlere yollad notada, bu konuya da deinilmi ve alnm kararlar zet olarak zikredilmitir. Bu dorultuda Diyarbakr, Bitlis, Van ve Erzurum mahkemelerinin slah olunaca, polis ve jandarma tekilatnn yeniden dzenlenecei belirtilmitir33. Berlin Antlamasndan sonra ngiltere, Ermeni meselesini kendi inisiyatifine alm ve Osmanl Devletini sktrmaya balamtr. Dou illerinde bulunan Ermenilerin durumunu her frsatta gzetlemi ve karlar dorultusunda Ermeni meselesini kullanmaya devam etmitir. Nitekim ngilterenin karlar arasnda Ermenilere bamszlk verilmesi
31 Grn, Ermeni Dosyas, s.171, 173-174. 32 Metin, Trkiyenin Siyasi, s.74. 33 Grn, Ermeni Dosyas, s.176-177.
134
Dr. Serdar SAKN
sz konusu olmamtr. Bunlara kar Osmanl Devleti, slahat yapmay geitirmi ve byk devletlerin gzn boyamak iin slahatlar yapar grnmeye almtr. 1881 yl Haziran aynda ngilterenin stanbul bykelisi Goschen grevinden ayrlarak yerini Lord Dufferine brakmtr. Dufferin 27 Aralk 1881 tarihinde Sultan Abdlhamit ile yapt grmede ngilterenin Ermenilere hibir zaman otonomi vermek fikrinde olmadn, yaplacak slahat almalarnn zamana muhta olduunu bildiini ifade etmitir. Devamla ngilterenin muhalif tabakasnn susturulmas iin imdilik en azndan Dou vilayetlerine bir komiser gnderilmesini ve bu szlerinin de hibir ekilde Osmanl Devletini tehdit ve tazyik eklinde anlalmamas gerektiini belirtmitir34. Yine Dufferin, 14 Ocak 1882de Sultan ile yapt baka bir grmede Ermeni konusunu amtr. Bu grmede Dufferin, Erzuruma bir Hristiyan vali tayini meselesinden bahsetmi, buna kar II. Abdlhamit, daha nce de baz valilerin tayin edildiini ancak asl meselenin giden kiinin elinde ayrntl ve mkemmel bir talimat bulunmas olduunu sylemitir. Yine tayin olunacak kiinin kabiliyetli ve muktedir olmas gerektiini, byle bir kiiyi bulmann da zamana ihtiyac olduunu belirtmitir. Dufferin ise bu iin bir an nce yaplmasnn ngiltere tarafndan memnuniyetle karlanacan bildirmitir35. Ayn grmede Abdlhamit, slahat iinin gayet nemli ve zerinde itina ile durulmas gereken bir i olduunu, dikkate alnmas gereken eyin de ahalinin ahlak, gelenek ve fikirlerine uygun icraatlarn yaplmas olduunu belirtmitir. Bunlar dikkate almadan yaplan ilerin de zararl sonular douracan ifade etmitir36. Yine Dufferin, Anadoluda bulunan valilerin ynetimlerinin kt olduundan ve ahalinin zulm ve adaletsizlik altnda kaldna dair ikyetleri ieren ve ngiliz konsoloslarndan gelen birok belge olduunu sylemi ve bu belgeleri takdim etme teebbsnde bulunmutur. Ancak ad geen bykelinin byle bir harekete yetkisi olamayaca ve
34 BOA, Y.A.HUS., Belge No:169/43. 35 BOA, Y.A.HUS., Belge No:169/43. Dufferin 26 Austos 1881de Mnir Bey ile bir grme yapmtr. Bu grmesinde Ermenilerin dier ahaliye gre daha gzel muamele grdklerini, bunun sebebinin de konsoloslar tarafndan himaye edilmeleri olduunu sylemitir. Ardndan orada yaplacak eyin otonomi olmadn, oralara gnderilecek dirayetli ve zeki bir iki vali ve mutasarrf ile iin halledilebileceini belirtmitir. BOA, Y.PRK. TF., Belge No:1/46. 36 BOA, Y.A.HUS., Belge No:169/43.
135
Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda imzalanm bulunan yrrlkteki anlamalar gereince byle bir mdahale hakkna dahi ngilterenin yetkisi olmad belirtilerek reddedilmitir37. Grme sonrasnda yaplan toplantlarda ise Berlin Antlamasn imzalayan devletlerin ortak bir harekete girimelerine engel olmann da Osmanl Devletinin menfaatleri gerei olduu ve bunun iin gerekenlerin yaplmas kararlatrlmtr38. Bunun bir sonucu olarak slahatlar konusunda ngiltere, Almanya ve Avusturya nezdinde teebbse gemi ve Osmanl Devletinin sktrlmas gerektiini belirtmitir. Ancak bu teebbsler semere vermemitir39. Islahatlar konusunda byk devletlere kar Osmanl, tavizkr yaklamam, kendi duruunu gstermitir. Zira Lord Dufferinin ngilterenin nerdikleri ilerin tehdit ve bask unsuru olarak alglanmamas gerektii szleri bu gr dorulamtr. Ayn konuda Lord Dufferin ve II. Abdlhamitin grmesiyle ilgili olarak Osmanl Devletinin Londra Bykeliliinden bir telgraf gelmitir. Buna gre ngiltere Dileri Bakan Lord Granvil, Berlin Antlamasnn 61. maddesine gre ngilterenin yapt uyarlarn diplomatik bir mdahale olmadn ifade ederken Dou vilayetlerine yaplacak muktedir bir Mslman Vali tayini konusunda da verilen teminat memnuniyetle kabul ettiini haber vermitir40. 1885te ngilterede Liberaller seimleri kaybetmi ve Lord Salisbury babakan olmutur. Ancak Salisburynin iktidar ksa srm ve seimlerin yenilenmesi gerekmitir. 1886 ubatnda Gladstone yeniden iktidara gemitir. Yeni Dileri Bakan Lord Roseberynin el att ilk iler den biri, beklenecei zere, Ermeni reformu olmu ve o tarihteki stanbul bykelileri Sir E. Thorntondan 1886 Hazirannda artk or tada baka przl bir mesele kalmam olduu cihetle Osmanl mparatorluunun 61. maddedeki vecibelerini yerine getirmeleri nin hatrlatlmasn istemitir. stanbul bykelisi bu teebbs szl olarak yapmak yerine, 16 Austos 1886 gn Dileri Bakan Sait Paay ziyaret ettiinde bir memorandum vermek suretiyle yerine getirmeyi tercih etmitir. Bu memorandum Osmanl hkmetini sinirlendirmekten baka bir ie
37 BOA, Y.A.HUS., Belge No:169/43. 38 BOA, Y.A.HUS., Belge No:169/43. 39 Grn, Ermeni Dosyas, s.181. Osmanl Devletinin 15 Ekim 1881 tarihli notasnda verdii icraat sz bunda etkili olmutur. BOA, Y.A.HUS., Belge No:169/43. 40 BOA, Y.A.HUS., Belge No:169/43.
136
Dr. Serdar SAKN
yaramamtr. Hatta Sadrazam Mehmet Kmil Paa me morandumun geri alnmasn dahi telkin etmitir. ngilizlerin yapt bu son teebbs Almanya ve Avusturya tara fndan da ciddi memnuniyetsizlikle karlanmtr. Bu arada ngilterede Dileri Bakan deimi, Lord Roseberynin yerine Lord Iddesleigh gelmitir41. Yeni bakan durumu yumuatma yolunu semitir. ngiltere, Ermeniler ve slahatlar konusunu hibir zaman kendi inisiyatifinden brakmak istememitir. Nitekim bu konu ngiltere Parlamentosunda daima gndemde tutulmutur. Muhalif milletvekilleri sorduklar sorularla hkmetin Ermeni meselesini unutmasna izin vermemitir. Bununla ilgili olarak Osmanl Devletinin Londra Bykeliliinden 19 Mays 1888 tarihli bir telgraf gelmitir. Telgrafa gre rlanda milletvekillerinden Doktor Taner, Ermenilerin kendi hallerinden memnun olduklarna ve bir ngiliz konsolosuna gerek olmadna dair bir beyannameyi imzalamad iin Van delegesinin grevden alnarak stanbula gnderildii ve iki Ermeni rahibine ikence edildii haberlerinin doru olup olmadn sormutur. Dileri Mstear da bu haberlerin doru olmadn ifade etmitir42. Yine Parlamentonun 21 Mart 1889 tarihli toplantsnda milletvekillerinden Msy Brasi, Mfetti Maloyelin, Ermenice ve Franszca olarak baslan Hayasdan gazetesinin mdrleri olan Bursal ve Sivasl isimlerindeki iki Ermeninin evlerine giderek baz sorular sorduunu belirtmitir. Hatta Ermenilere zulm yapldna dair haberler kan Hayasdan gazetesinin bir nshasn gstererek bu tr haberlerin Osmanl Devletini krarak gcendirdiini sylediini ifade ile bu haberin doruluunu sormutur. Bu soruya cevap veren ileri Bakan Msy Fatos, Mfettiin gittiini dorulam, fakat amacnn soru sormak deil sadece Bursal ve Sivasl adl Ermenilerin evlerinin ora olup olmadn ve Hayasdan gazetesini karp karmadklarn renmek olduunu sylemitir. Bu durumda Msy Brasi, Londra polis memurlarnn baka bir devletin emri altna neden verildiini sorunca ileri Bakan, byle bir durumun olmadn, Dileri Bakanlnn ellerinde bilgi olmas hasebiyle bir tahkikat yaplmasn ileri Bakanlndan rica ettiini ve sz konusu olayn bu ekilde cereyan ettiini belirtmitir43.
41 Grn, Ermeni Dosyas, s.182. 42 BOA, Y.A.HUS., Belge No:214/68. 43 BOA, Y.A.HUS., Belge No:214/68.
137
Ayn oturumda sz alan eski Dileri Bakan Lord Granvil ise Mfetti Maloyelin, Osmanl Devletinin tebligat zerine aratrma yapp yapmadn sormutur. Bu soruya Lord Salisbury, Osmanl Devletinin Hayasdan gazetesinin kapatlmasn talep ettiini, byle bir gazeteyi kapatamayacan sylediini ve bu gazetenin nerede yaynlandn anlamak dncesiyle de bir aratrma yaplmasn ileri Bakanlndan istediini belirtmitir44. 28 Mart 1890 tarihli oturumda muhalif milletvekillerinden Mr. Livyon Gover, Anadoluda Ermenilerin zulm grdne dair Daily News gazetesinin 24 Mart 1890 tarihli nshasn getirerek iin hkmet tarafndan aratrlp aratrlmadn ve Osmanl Devletine bildirilip bildirilmediini renmek istemitir. Buna kar Dileri Mstear Sir James Ferguson, olayn Van ehrinde zulm, yama gibi olaylara maruz kalnd eklindeki ikyetleri ieren ve Ermeni Patriine gnderilen bir mektuptan ibaret olduunu belirtmitir. Devamla bu mektubu ngilterenin grmediini ve haber veren kiinin belli olmad bir haber hakknda da doruluk paynn dk olacan ifade ile Osmanl Devletine bir tebli yapmaya gerek olmadn sylemitir45. ngiltere Parlamentosunda konuulanlara Osmanl Devleti seyirci kalmamtr. Bu amala 4 Mays 1890 tarihinde, ngiltere Parlamentosunda konuulanlarla ilgili olarak kendi tepkisini belirten bir yaz kaleme almtr. Buna gre ncelikle ngiltere ile Osmanl Devletinin dost iki devlet olduu ve aralarndaki samimiyetin devam arzu edilmitir. Bununla birlikte ngiltere Parlamentosunda ve baz zel mitinglerde Ermenistan sznn konuulduu ve Anadoluda Ermeni sakin olan yerlere muhtariyet verilmesinin talep edildii belirtilmitir. Ardndan bu gibi olaylarn hibir devletin parlamentosunda konuulmasnn Osmanl Devleti tarafndan kabul grmedii ve bu durumun ngilterenin Osmanl Devletini kendi smrgelerinden biri olarak grd dncelerine yol at ifade edilmitir. Devamla Anadoluda Ermenilerin bulunduu yerlerin Van, Erzurum, Sivas, Diyarbakr ve Elaz olduu, bu gibi yerlerin istiklle kavumasnn da Osmanl Devletinin istikll ve bekasn tehlikeye sokaca bildirilerek yaplmakta olan ilerin zararl olduu
44 BOA, Y.A.HUS., Belge No:214/68. 45 BOA, Y.PRK. EA., Belge No:10/91.

138
Dr. Serdar SAKN
aka sylenmitir46. Buna ramen ngiliz Parlamentosunda Osmanl Ermenileri konuulmaya devam etmitir. 4 Austos 1890 tarihli oturumda eski babakanlardan Msy Gladstone, Ermenilerin ikyetlerine zm olacak slahatlarn Osmanl Devleti tarafndan yaplmadn, byle bir hareketin de Kbrs Antlamasn hkmsz klacan ifade etmi ve hkmeti, slahatlarn takibi konusunda ikna etmeye almtr47. ikyetlerle ilgili olarak da 14 Austos 1890 tarihli oturumda Krtlerin, Mu civarlarndaki Vartinsi ky ahalisinden bir Ermeni kadnn karmaya alt, bu yzden Ermenilerle Krtler arasnda atma kt, kan atmada da iki Ermeni ve alt Krdn ld ifade edilmitir. Yine Elekirtte bulunan Ermenilerin sefil bir hayat yaadklar, Osmanl memurlarnn Krtleri buraya tecavz etmek yolunda tahrik ettikleri bildirilmitir48. Bu olaylar karsnda Hariciye mstear Sir James Ferguson, Mu civarnda meydana gelen olayla ilgili imdiye kadar bir haberin gelmediini, bununla birlikte Elekirtteki Krtlerin Rusya tebaasndan olduunu ifade etmitir. Devamla Ferguson, Ermenilerin maruz kald bask ve zulmler karsnda ngilterenin her zaman Osmanl Devletini uyardn sylemekle birlikte Osmanl Devletinin bu slahatlar bir grev olarak yapmas gerektii eklinde bir tebligat ilan etmeyi uygun grmediini belirtmitir49. 27 Ekim 1892 tarihinde ngiltere bykelilii ba tercman Sir Sandison, Babakanla gelerek Erzurum, Van ve Bitlis illerinde baz memurlarn zararl evrak bulmak gayesiyle yaplan anlamalara aykr olarak baz misyonerlerin elbise ve evlerini aramaya altklarn belirtmitir. Devamla bu gibi olaylarn ngiltere Parlamentosunda sorulara yol atn, bu sebeple sz verilen hkmler erevesinde harekete zen gsterilmesini ifade etmitir50. 15 ubat 1892 tarihli Daily News gazetesinde Erzurum, Van ve Muta siyas sulu sfatyla 700 Ermeninin mahkemeye karlmadan tutukland haberi kmtr. Yine gazeteye gre durumla ilgili olarak ngiliz Parlamentosunda konuyla ilgili bir nergenin verilerek hk46 47 48 49 50 BOA, Y.PRK. BK., Belge No:17/98. BOA, Y.A.HUS., Belge No:238/7. BOA, Y.A.HUS., Belge No:238/7. BOA, Y.A.HUS., Belge No:238/7. BOA, Y.A.HUS., Belge No:266/44.
139
metten cevap istenecei belirtilmitir51. 19 ubat 1892 tarihli Standart gazetesinin Sofya temsilcisi de Mu Ermenilerinden 30 kiinin sorgulanmadan tutuklandn, Ermenilerin ev ve dkknlarnn tefti edilmedii bir gn olmadn yazmtr52. Mart 1893te ngiliz Dileri Bakan Rosenberg, Trkleri Ermeni din adamlarna kt davrand iin knamtr. Bu nedenle Sultana Ekim 1893te Ermenilere zerklik vermesini tavsiye etmitir. Fakat Sultan, Ermenilerin btn Trkiyede dank yaadklarn syleyerek bu tavsiyeleri reddetmitir53. Bununla birlikte Bab li, 27 Haziran 1895te Mir akir Paay Dou lleri Mfettiliine tayin etmitir. Ayn gnlerde ngilterede Liberal hkmet istifa etmi, muhafazakr Salisbury, yeni hkmeti kurmutur54. Bununla birlikte 22 Ekim 1895te zerinde mutabk kalnan bir slahat metni, hem nota ile sefarete (ngiltere, Almanya, Rusya), hem de talimat olarak alt vilayetle, Mir akir Paaya gnderilmitir55. Bylece Osmanl Devleti, slahatlar konusunda adm atar grnmtr. Londra bykelisi Rstem imzal 12 Austos 1896 tarihli telgrafta ngilterenin Ermenileri asla himaye etmedii ve byle bir niyetinin de olmad belirtilmitir56. Ancak Padiah yaveri Mirliva Sleyman imzal 18 Austos 1896 tarihli belgeye gre ngilterenin Dou Anadoluya gnderdii konsoloslar, Ermenileri himaye eder tarznda hal ve hareketlerde bulunarak Hristiyan ahaliyi ngiltere tarafna temayl ettirmeye alm ve ngiltere nfuzunun artmasna yardmc olmutur. zellikle Ermenileri, Ermenistan fikri konusunda tevik etmilerdir57.
SONU
19. yzylda dier smrgeci devletler gibi ngiltere de emperyalist emeller urunda Osmanl topraklarndaki aznlklar bl-parala-ynet siyaseti ve kendi d politika hedefleri dorultusunda kullanmtr.
51 52 53 54 55 56 57 BOA, Y.PRK. EA., Belge No:15/18. BOA, Y.PRK. EA., Belge No:15/29. alk, Alman Kaynaklarna Gre, s.57. Grn, Ermeni Dosyas, s.244. Grn, Ermeni Dosyas, s.246. BOA, Y.PRK. EA., Belge No:16/31. BOA, Y.PRK.MYD., Belge No:1/58. Btn bu olaylarla birlikte Padiah II. Abdlhamit, 25 Ekim 1896da slahat almalarnn bittiini devletlere bildirmitir. Grn, Ermeni Dosyas, s.248.
140
Dr. Serdar SAKN
zellikle Rusyaya kar ekonomik karlarnn arka plana dmesini istememitir. Bu amala Osmanl Ermenilerini kendi politikasna ara yapmtr. ngilterenin bu giriimi sayesinde Ermeni meselesi uluslar aras arenada n plana kmtr. Nitekim ngiltere, Osmanl Devletini slahat basksyla sktrmaya balam, hkmet, muhalefet ve basn bu konuyu srekli gndemde tutmutur. ngilterenin btn basklarna ramen Osmanl Devleti kendi tutumundan taviz vermemi, ngiltere ve dier byk devletleri karsna almamak iin de slahatlar eitli bahanelerle geitirmeye ve yapar grnmeye almtr. Btn bunlara ramen Ermenilerin faaliyetlerinin ykc olmaya balamas ve Osmanl Devletinin devam ve bekasn tehlikeye sokacak mahiyet almas zerine II. Abdlhamit, bu ekilde slahatlarn devam edemeyeceini iln etmitir.
141
BBLYOGRAFYA
1.Ariv Belgeleri Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
Y.A.HUS. :169/43, 214/68, 224/86, 237/90, 238/7, 266/44. Y.PRK.AZJ. :2/12. Y.PRK.BK. :17/98, 28/24. Y.PRK.EA. :10/91, 15/18, 15/29, 16/31. Y.PRK.MYD. :1/58. Y.PRK.TF. :1/46. Y.PRK.UM. :26/83.
2.Tetkik Eserler
Akam, Taner, Sevr ve Lozann Baka Tarihi, mparatorluktan Cumhuriyete Trkiyede Etnik atma, Derleyen: Erik Jan Zrcher, letiim Yaynlar, stanbul 2005. alk, Ramazan, Alman Kaynaklarna Gre II. Abdlhamit Dneminde Ermeni Olaylar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2000. Demirel, Muammer, ngiliz Belgelerinde Trkiye Ermenilerine Yaklam (1860 1918), Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Editr: dris Bal, Mustafa ufal, Nobel Yaynlar, Ankara 2003. Gnay, Bekir, Deien Dnya Denkleminde Sorunlu Trk Blgeleri ve zm nerileri, Avrupadan Asyaya Sorunlu Trk Blgeleri, Derleyen: Bekir Gnay, 1. Bask, IQ Kltr-Sanat Yaynlar, stanbul 2005. Grn, Kmran, Ermeni Dosyas, 7. Bask, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul 2005. rtem, Sleyman Kni, Ermeni Meselesinin yz, Hazrlayan: Osman Selim Kocahanolu, Temel Yaynlar, stanbul 2004. Kl, Davut, XIX. Asrda ngilterenin Orta Dou Politikasnn Osmanl Ermenilerine Yansmas, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Editr: dris Bal, Mustafa ufal, Nobel Yaynlar, Ankara 2003. Melek, Kemal, Dou Sorunu ve Milli Mcadelenin D Politikas, Der Yaynlar, stanbul 1985. Metin, Halil, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, MEB Yaynlar, Ankara 2001. ke, Mim Kemal, Ermeni Sorunu 19141923 (Devletin D Politika Ara Alternatifleri zerine Bir nceleme), TTK Yaynlar, Ankara 1991. __________, Musul Meselesi Kronolojisi (19181926), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul 1987. zelik, smail, Ermeni Sorunu ve Gerekler, Gndz Eitim Yaynlar, Ankara 2005. Seton-Watson, R. W., Disraeli, Gladstone, and the Eastern Question, The Norton Library Printers, London 1972. ehirli, Y. Atila, Osmanl Devletinde htilalci Ermeni Cemiyetlerinin Faaliyetleri ve Osmanl Devletinin Ald Tedbirler, Dnden Bugne Trk-Ermeni likileri, Editr: dris Bal, Mustafa ufal, Nobel Yaynlar, Ankara 2003. imir, Bilal N., Ermeni Meselesi 17742005, 2. Bask, Bilgi Yaynlar, Ankara 2005. 142
Sleyman KOCABA
I878 BERLN ANTLAMASINDAN SONRA NGLTERENN ERMEN POLTKASI

Sleyman KOCABA
Aratrmac Yazar Hoca Ahmet Yesevi Cad, Tun Apt, No:30 D. 5, Talas/Kayseri-TRKYE Tlf.: 0 352 437 30 90, e-posta: mkocaba@windowslive.com
143
Osmanl Devleti tarihinde drt dnem halinde incelenen Trk ngiliz ilikilerinin IV. Dnemini (1878 1923) iinde yer alan tebliimiz, 12 adet A4 sayfas olup, Trke, ngilizce ve Osmanlca ok sayda kaynaktan faydalanlarak hazrlanm, zeti aaya kartlmtr. Osmanl ngiliz ilikilerinin III. Dneminde (1787 1878) Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikas takip eden ngiltere, 1878 Berlin Antlamasndan sonra, Osmanl Devletinin artk yaayamayaca kanaatine vararak, bu politikasn terk ile kendisi de dier smrgeci ve yaylmac devletler gibi karlarna uygun Osmanl topraklarna (Kbrs, Msr, Basra Krfezi eyh ve Emirlikleri vb) yerlemeye balam, bunun yannda yine Osmanl Devletinin aleyhine olarak, smrgecilik ve yaylmaclkta rakibi Rusyann gneye (Scak Denizlere) yaylmaclnn yolunu kesmek iin Osmanlnn Rusya ile olan snrlar zerinde kendi nfuzunda bamsz tampon devletler kurma politikas takibine balamtr. Bu uurda Balkanlarda Bamsz Bulgaristan iin alan ngiltere, Dou Anadoluda da Bamsz Ermenistan iin almtr. (...) Byk Devletlerden Rusyann ngiltere ve Ermenilere ret cevab ilgin olmu, Rusya Babakan Prens Lubanof, Bamsz bir Bulgaristan Ermenistan istemiyoruz demitir. Bamsz Bulgaristan ilkin, Rusyann gneye yaylmacl iin bu devlet tarafndan kurulmu, daha sonra ngiliz nfuzu buradaki Rus nfuzunu alt ederek Bulgaristan zerine kendi hkimiyetini kurmutur. Rusya, bunun benzeri bir Ermenistann kurulmasn emellerine aykr grd iin ngiliz tekliflerine kar kmtr. Bu olay, Ermenilerin emperyalist devletler tarafndan nasl kullanldnn bariz bir gstergesidir. 1900l yllarn balarna gelindiinde, gerek Sultan II. Abdlhamidin Ermeni Terrn kesin olarak ezmesi ve gerekse aklselim sahibi ngilizlerin Trkler lehine grleri, ngiliz himayesinde kurulmak istenen Bamsz Ermenistan Projesini akim brakmtr. zellikle bu ngilizlerden, stanbulda ngiliz ajan ve ayn zamandan Sultan II. Abdlhamidin de kendi lehine kullanmaya alt Prof. Arminius Vamberyin bata ngiliz Babakan Lord Salisburya olmak zere ngiliz devlet adamlarn gnderdii raporlar da ngilizlerin 1900l yllarn banda Ermeni Meselesinden el ekmelerine sebep olmutur. Tebliimizde raporlarndan rnekler verdiimiz Vambery, Dou Anadolunun Bulgaristan, Srbistan ve Romanyaya benzemediinden bahisle, burada Ermenilerin Mslmanlar yannda bete bir orannda aznlk olup, bu sebepten kurulacak Bamsz Ermenistann byk bir adaletsizlik rnei olaca zerinde durmu, sonra, ngiliz himayesinde kurulacak bu devletin bir mddet sonra Rusyann hkimiyetini girmesi tehlikesinin bulunduundan bahisle, ngilterenin yanl politikas sebebiyle Ruslarn ngiliz karlarna aykr olarak Mezopotamyaya ineceinden bahsetmitir. Btn bu gelimeler sonucu, 1900l yllarn balarnda Ermenilerden fayda gremeyecei kanaatine varan ngiltere, kullanmakta olduu bunlar yzst brakarak onlara desteini ekmi, ardndan Ermeniler ngilizler bizi aldatt diyerek ate pskrmlerdir.
zet
144
Sleyman KOCABA
OSMANLI DEVLETNGLTERE LKLERNN DNEMLER
ngilterenin 1878 Berlin Antlamasndan sonra Ermeni politikasna giden yolda Osmanl Devleti- ngiltere ilikilerini drt dnem halinde incelemek mmkndr. I. Dnem (1299-1583 Dnemi): Bu dnende, iki devlet arasnda resm ilikiler kurulmam, Papann tevikiyle Trklere dmanca gzle bakan ngilizler, Seluklular ve Osmanllara kar dzenlenen Hal Seferlerine katlmlardr. Bunlarn etkisiyle, ticar ynden Trk lkeleri ngiltere asndan cazip alanlar olarak grlmemitir1. II. Dnem (1583-1787 Dnemi): ngiliz kraliesi Elizabethin, Mart 1583de W. Haraboneyi stanbula ilk bykeli olarak atamas ile Osmanl-ngiliz ilikileri resmen balar. ngiliz Bykelisinin Sultan III. Murattan iki nemli istei, ngilizlere ticaret serbestsinin verilmesi ve ngilizlerin spanya Kral II. Filiple olan mcadelesinde kendilerine
Hamid Dereli, Kralie Elizabeth Devrinde Trkler ve ngilizler, Anakara DTCF Yaynlar, Ankara 1951, s.68.
145
yardm edilmesi olur2. ngilizlere, ticaret serbestsi verilir, fakat ranla olan harpler sebebiyle askeri yardm yaplamaz. ngilizler, dier lkelerle olan ticaret rekabeti sebebiyle Osmanl Devletiyle iyi ilikiler kuramaya zen gsterirler. III. Dnem (1787-1878 Dnemi): Bu dnemde ngiltere artk dnyann sper gcdr. Osmanl Devleti, 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile birinci sper g olma zelliini ngiltereye kaptrarak, kendisi ikincilie dmtr. Rusya, nc sper gtr. Amerika Bamszlk Mcadelesi karsnda 1778de sava kaybeden ngiltere, Kuzey Amerikadaki smrgelerinden ekildikten sonra, btn dikkatlerini Afrika ve zellikle Asyaya evirir. 18. asrn sonlarnda Hindistana yerleerek burasn en krl smrgesi haline getirir. 18. asrn sonlarnda Rusyann, ngiltereyi Asyada tehdit eden smrgecilik ve yaylmaclk mcadelesinde rakibi haline gelmesi, zellikle, Osmanl Devleti zerinden Scak denizlere inme milli ideali karsnda ngiltere, bu ideali, kendisini Hindistanda tehdit eden bir ideal olarak grmesi sonucu buna cephe almaya balar. ngilterenin bu politikasnn milat ba, 1783de Rusyann Krm ilhak olur. Bunun ardndan Rusya, bir Karadeniz devleti haline gelmekle, Scak denizlere inmekte ana hedefi, stanbul ve anakkale Boazlarn ele geirerek, Akdenize ulamasnda nemli bir imkna sahip oluyordu. Rusyann Akdenize inmesi demek, ngiltereyi en krl smrgesi Hindistana gtrn en kestirme yol, Dou Akdeniz Yolunun (Hindistan Yolu da denilir) Rusyann eline gemesi demek olurdu ki bu, Hindistan Rusyaya kaptrmak anlamna geliyordu. Bu sebepten ngiltere, Rusyann Akdenize kmasna engel olmal, bunun iin Osmanl Devletini Rusyann yaylmac emelleri karsnda bir set veya tampon devlet olarak tutmalyd. Bylece, Osmanl-ngiliz ilikilerinin III. Dnemine dnyann sper gc ngilterenin Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikas damgasn vuruyordu. Bu politikann mimar 1787de Babakan olan William Pitt olmu, ngiltere iin Osmanl mparatorluunun
smail Hakk Uzunarl, 19. Asrn Balarna Kadar Trk-ngiliz Mnasebetlerine Dair Vesikalar, Belleten, C.13, Say 51, Temmuz 1949, s.575.
146
Sleyman KOCABA
ayakta kalmas, bir lm kalm meselesidir. Bunun aksini syleyen kimselerle tartmaya girmem demiti3. ngilterede Pittle balayan, Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikas, 19. yzyln ortalarnda Dileri bakan ve babakan Lord Palmerston ve ngilterenin stanbul bykelisi Stratford Canning ile zirve yapm, bunun in byk tezahr 1850li yllarn banda adna Mini NATO ve Mini Dnya Harbi denilen 1854-1855 Krm Harbi olmutur. Harbin arifesinde Lord Palmerston, Rusyay Tuna kylarnda durduramazsak, nds kylarnda durdurmak zorunda kalrz sylerini sarf ederken, Dileri bakan Russel de Rusya mparatorluunu, Trkiyeyi yok etmek zerinde tamamlamak istiyor, ona kar durmal diyordu4. Osmanl mparatorluunu, bata ngiltere olmak zere, ilkin paylama pazarlklar yapan ar I. Nikola, bunda baarl olamaynca, Mukaddes Yerler Meselesini bahane ederek Osmanl Devletini nfuzuna almaya kalkm, bunu emellerine aykr gren ngiltere, Fransa, Avusturya, Sardunya (o yllarn talyas) Osmanl Devleti ile ittifak antlamas imzalamlar, ardndan Sivastopol limann karma yaparak Rusyay burada malup etmilerdi. Bunu mteakip imzalanan 1856 Paris Antlamasyla Osmanl Devleti, Rusyann hkimiyet ve nfuzundan kurtulaym derken Avrupa devletlerinin hkimiyet ve nfuzuna girmiti.
NGLTERENN OSMANLI DEVLETNN TOPRAK BTNLN KORUMA POLTKASINI TERK VE TEZAHRLER
IV. Dnem (1878-1923 Dnemi): Bu dnemde, geleneksel Trkngiliz dostluk ilikileri ve ngilterenin Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikasna son verilmitir. 1877-1878 Trk-Rus Harbinde ar bir darbe yiyen Osmanl Devleti, imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlamalar ile Srbistan, Karada ve Romanyaya bamszlk verilmek (Yunanistan 1830da bamsz olmutu), Bulgaristan bamszlk derecesinde muhtariyete sahip olmakla, Balkanlardaki topraklarnn byk bir ksmn kaybetmi, Balkanlarn Sevri denilen 1878 Berlin Antlamas ile elinde yalnzca
3 4 T. G. Rjuvara Emin ekip, Trkiyeyi Blmek in Yz Plan, ev. Y. stn, Semih Ofset Basmevi, Ankara 1978, s.21. Maathew Smith Anderson, The Eastern Question, Macmillan Company, New York 1966, s.19.
147
Arnavutluk, Makedonya, Bat-Dou Trakyadan ibaret Orta Balkanlar kalm, ayrca, Kafkasya cephesinde de Dou Beyazta kadar toprak kayplarna uramt. Osmanldan ayrlmak hususunda Arnavutluk ve Makedonya da diken stnde idi. Arnavutluk bamszlk hareketi de aktif olarak balam, Makedonya ise, evresindeki kk ve byk devletlerin yutmaya hazrland bir alan haline gelmiti. ngilterenin Osmanl Devleti politikasn deitirmeye birinci derecede bu gelimeler damgasn vururken, ikinci derecede, kendisinin inisiyatifi ve basksyla Osmanl Devletini Rusyaya kar glendirme reformlar olan 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanlar ve 1876 I. Merutiyet Denemesinin de baarl olamadn gren ngiltere, Osmanlnn artk reformlarla da yaatlamayaca kanaatine vararak ona ynelik toprak btnln koruma politikasn Berlin Antlamasnn mteakip terk etti. VI. Dnem Trk-ngiliz ilikilerinin temel zellikleri ve tezahrleri unlar olmutur: 1-Dnyann sper gc ngiltere, Hindistan Yolunu Osmanl Devletinin koruyamayaca kanaatine vararak, bu yol zerindeki stratejik nemi byk alanlara kendisi yerlemeye alacak, bu sebepten ngiltere de Osmanl iin artk igalci ve dman devlet haline gelecektir. Bu cmleden olarak ilk giriimi, Berlin Kongresi gnlerinde Kbrsa yerlemesi olacaktr. Sultan II. Abdlhamitin aleyhte direnmesi karsnda, Ayastefanos Antlamasnn Osmanl Devleti lehine deitirmeyecei tehdidine bavurmas sonucu Kbrs ngiltereye veren 4 Haziran 1878 tarihli antlama yaplacak, yalnz, Sultan II. Abdlhamit, antlamay tasdik ederken Hukuk- ahaneme halel (zarar) gelmemek artn koyarak imzalayacaktr5. Bununla, Kbrs, ngiltereye bir nevi kiralanm oluyor, her yl Osmanl devletine belli bir kira bedeli veriliyordu. ngilterenin 1882de Msr igali, 1890l yllarda Basra Krfezi emir ve eyhlikleri ile ikili himaye antlamalar imzalayarak bunlar kendi himayesine almas, Hindistan Yoluna yerlemesinin dier tezahrleri olacak, hele bunlara ngilterenin Bamsz Ermenistan Projesi
5 Sultan II. Abdlhamit, Devlet ve Memleket Grlerim, Hazrlayanlar: A. etin-R. Yldz, r Yaynlar, stanbul 1978, s.65.
148
Sleyman KOCABA
de eklenince Sultan II. Abdlhamit, ngiltereye iyice dman haline gelecek, d politikada ngiliz, Rus ve Fransz dmanln dengelemek iin Almanyaya yaklaacaktr. 2-ngiltere, deien politikas erevesinde yine emellerini korumak urunda Osmanl Devletinin Rusya ile snr blgelerinde kendi nfuz ve hkimiyetinde tampon bamsz devletler kurma politikasna sarlarak, Hindistan Yolunu Rusyann yaylmaclndan korumaya alacaktr ki, bu, tebliimizin konusu aada inceleyeceimiz ngilterenin Dou Anadoluda Bamsz Ermenistan Projesi olacaktr. ngiltere, Hindistan Yolunu korumak urunda tampon devletler projesini Balkanlarda da takip edecek, bu uurda Osmanl Devletine muhtariyet idaresi ile bal Bulgaristan Prensliinin bamszl iin alacaktr. Ad geen prenslik, ilkin, Rusya tarafndan Scak Denizlere inmek politikas urunda bir atlama tahtas olarak Rusyann aktif destei sonucu kurulacak, daha sonra buradaki Rus nfuzunu alt eden ngiltere, Bulgaristan zerinde kendi nfuzunu kuracak, bunun ardndan Rusyann yolunu kesmek iin burasnn bamszl iin alacaktr. Sir William White (1887-1891 yllar arasnda ngilterenin Trkiye bykelisi), Bulgaristana bamszlk verilmesi taraftaryd. Bunu isterken unu dnyordu: Kuvvetli bir Bulgaristan kurulacak olursa, bu devlet, Rusyann gneye sarkmasna engel tekil edecek. Dou Rumelinin Bulgaristana ilhak edilmesinde Whitein de parma vardr. Ama bu meseleyi o derece ustaca halletti ki, padiah bile gcendirmedi. White, Osmanl snrlarnn arkasnda ve Rus snrlarnn nnde kuvvetli bir kale ina edilmesinin Osmanl mparatorluu iin kt bir sonu olmadn Padiaha sylemiti. Padiahn cevab ise, Kaleler bazen iten ker olmutu. Zaman Padiah hakl karacaktr6. 3- 19. asrn balarnda Ortadouda petrol varl da ortaya knca, ngiltere, petrol blgelerini kendi hkimiyet ve nfuzuna almak iin giderek Osmanl Devletinin tasfiyesi cihetine gidecek, bunun sonular I. Dnya Harbinin sonunda alnacak, Osmanlnn Asyadaki son vilayetleri Arap lkeleri de ngilterenin hkimiyetine gerecektir. ngiltere, bununla da kalmayacak, Osmanl mparatorluunun tasfiyesinden sonra Trklerin son tutunaca topraklar Anavatan Anadoluda
6 Henry Woods, Trkiye Anlar, ev. F. oker, Milliyet Yaynlar, stanbul 1975, s.225.
149
bile Rus yaylmacl karsna Trklerin yerine Yunanllar dikme politikasna sarlmas sonucu, Yunanllar 16 Mays 1919da zmire karlacak, Trk stiklal Harbi, byk lde ngiliz-Yunan birliine kar kazanlacaktr. Grlyor ki, 1787de Pittle balayana ngilterenin Osmanl Devletine kar dostluk ve toprak btnln koruma politikas, Palmerston-Canning ikilisi ile doruk noktasna ulaacak, 1878 Berlin Antlamasndan sonra babakan olan azl Trk dman Lord Gladstonla inie geecek (iyi ilikiler ve toprak btnlnn terki), Lord Salisbury (1890l yllarn babakan) ve Lloyd George (Mtareke Dnemi ve Trk stiklal Harbi gnlerinin ngiliz Babakan) ile Osmanlnn ve Trk milletinin kabir kazclna dnecektir.
NGLTERENN BAIMSIZ ERMENSTAN DEVLET KURMA POLTKASI VE BUNA GDEN YOLDA ISLAHAT STEKLER
Kafkasya ve Dou Anadoluda meskn Ermeniler, tarihte ilkin arlk Rusyas tarafndan, Osmanl Devletinin Balkanl Hristiyanlar gibi, Rusyann Scak Denizlere inme milli emeli urunda kullanlmak iin Osmanl aleyhine kkrtlmlardr. Ermenistan tabiri, Rusya tarafndan tamamen siyas manada kullanlmakta ve ileride skenderun Krfezine kmay, yani Akdenize ayak basmay hedef tutmakta idi7. Berlin Antlamasndan sonra, ngilterenin, Rusyann gneye yaylmacl yolunu kesmek iin Osmanl-Rusya snrlarnda kendi nfuzunda tampon devletler kurma politikas ortaya knca, bu uurda yapt projelerden birisi de Dou Anadoluda Bamsz Ermenistan Devleti projesi oldu. ngiltere nezdinde, Bamsz Ermenistan, Trkiyeden daha nemli bir Akdenizi koruma unsuru olacak, bu sebepten Rusyann Dou yolu kapanm bulunacakt8. Ermeni olaylarnn (1890l yllarda ortaya kacak Ermeni terr) byk sorumlusu ngilizlerdir. Otonom (muhtarzerk) bir Ermenistan kurarak Rusyann yaylmasnn nne set ekmek istiyorlard9.
7 8 9 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara DTCF Yaynlar, Ankara 1970, s.111. Nikerland Krayiblis, Rusyann ark Siyaseti ve Vilayet-i arkiye Meselesi, ev. Habil Adem, Dersaadet Matbaas, stanbul 1332, s.175. George Washburn, Fifty Years in Constantinople and Recollection of Robert College, Cambridge niversitesi, Boston-New York 1910, s.200.
150
Sleyman KOCABA
Ayastafenos Antlamasna Ermeni Islahat ile ilgili madde ilkin, smrgeci ve yaylmac politikasna Ermenileri daha aktif olarak alet etmek iin Rusya tarafndan konulmu (16. madde), Ermenileri ngiltere de kullanmay planladndan ad geen madde aynen Berlin Antlamasna bu devletin destei ile dhil edilmiti (61. madde). Bu madde yle idi: Babli, halk Ermeni bulunan eyaletinde mahalli ihtiyalarn gerektirdii slahatlar ertelemeksizin yerine getirir ve Ermenilerin erkez ve Krtlere kar huzur ve emniyetini salamay taahht eder ve aras sra bu konuda alnacak tedbirlerin devletlere tebli edeceinden, ilgili devletler ad geen tedbirlerin yerine getirilmesine nezaret edeceklerdir10. Bu madde ile Ermeni Meselesi siyasallaarak, Avrupa devletlerinin Trkiye aleyhine gndemine giriyordu. Berlin Antlamasnda Makedonya Hristiyanlar ve Dou Anadoluda meskn Ermeniler ile ilgili slahat maddelerinin yer almas, Sultan II. Abdlhamiti iyice rktmt. Sultan, ad geen antlama gnlerine kadar aznlklarla ilgili slahat isteklerinin ne anlama geldiini iyi biliniyordu. Yaplan slahatlar, giderek muhtariyete, o da sonunda bamszla dnerek Osmanl Devletinin klmesine yol ayordu. Bamsz Srbistan, Romanya, Bulgaristan, Lbnan vb. byle domutu. Ayn plan, Belin Antlamasn mteakip Byk Devletler ve Ermeniler tarafndan Bamsz Ermenistann kurulmas iin yaplmt. Ermenilerin kendileri de bunu aka dile getiriyorlard. Berlin Kongresine Ermeniler lehine kulis faaliyetleri iin Ermeni Eski Patrii Hrmyan ile birlikte giden Nurias Ceras, 1879da yaynlad brornde unlar yazyordu: Berlin Kongresi, Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesi yerine 61. maddeyi koymakla kalmad, yani maddenin sra numarasn deitirmekle yetinmedi, ileride kuracamz ulusal binann (Ermeni Devletinin) temellerini de att Geri Avrupa bize zerklik (muhtariyet) vermedi, ama bize yle bir madde balad ki, bu bizi, erimek iin yanp tututuumuz amacmza ulatracaktr. Babli, Ermenilerin yaad yerlerde gereken reformlar yapmaya sz verdi. Bu reformlar bir gn zerklie dnecektir. Cesaretimizi yitirmeyelim. Bize bahedilen nimetlerden en byk yarar salamaya
10 Nihat Erim, Siyasi Tarih Metinleri, Osmanl mparatorluu Antlamalar, C.I, A Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1953, s.423.
151
alalm. Avrupa elimize silahlar verdi. Paslanmadan bu silahlar kullanalm Babli, Ermenistanda reform yapmaya sz verdi. Bu reformlar gereklemezse eyleme (isyan, iddet olaylar) gemek gerekir11. Amerikal tarihi William L. Langer, Cerasn bu grlerini yorumlarken unlar yazar: Bu, Bulgaristan rnei ve ihtilalini takip iin giriilecek olaylara bir hazrlkt. Fakat, Ermeniler ngilizlerden mit var olmaya hl devam ediyorlard. 1878de Dou Anadoluda seyahat eden C. Barkleye gre Ermeniler her yerde ngiliz himayesi altnda reform (slahat) mitleri ile dolu idiler. Birok ihtilalci unlar sylyordu: Bulgarlar, Ruslarn mdahalesi sonucu bamsz oldular, Ermeniler de niin ngilterenin yardm sonucu bamsz olmasnlar!...12. Dou Anadoluda Ermeni Islahat istenen vilayetlerde Ermeniler aznlkt. Mslman nfusa oranlar % 21 civarnda idi. En youn olarak bulunduklar vilayet Van olup, bu oran % 30du. Ermenistan Islahat ad altnda nce Dou Anadoluda Ermenilerin faikiyeti salanacakt. Bu nasl olacak? nce, Ermeniler, ngiliz veya Avrupa protektoras altnda serpilecek, glenecekler ve siyas bakmdan hazrlanacaklard. Sonra, dardan Dou Anadoluya Ermeni nfusu getirilecekti. Bylece blgede Ermeni nfusu artacakt. Ama ne kadar artarsa artsn Ermeniler yine aznlkta kalacaklard. Bunun iin ikinci adm olarak, Trk nfusu Dou Anadoludan peyderpey uzaklatrlacakt. Geriye Krtler ve Sryaniler kalacaklard. Sryanilerle Ermeniler, mezhep ayrlklar bir yana braklarak kaynatrlacakt. Krtler ise, Silah zoruyla hizaya getirilecek, Ermenilerle birlikte yaamaya zorlanacaklard. Btn bunlar, Osmanl ynetimi altnda reformlarn uygulanmas olarak yaplacakt. Zaman gelip Osmanl Devleti knce de Ermenilere ayr bir devlet kurdurulacakt. Ama bu ireti devlet kendi kendine yaayamayaca iin, bunun zerinde gl bir ngiliz protektoras kurulacakt. ngiliz grne gre, Rusyann gneye doru yaylmas ancak byle nlenebilirdi. Yani, Dou Anadoluda gl bir ngiliz hkimiyeti kurularak
11 Bilal N. imir, ngiliz Belgelerinde Osmanl Ermenileri, Milliyet, 6 Nisan 1983, s.5. 12 William Langer, The Diplomacy of Imperialism 1890-1902, Alfred A. Knopf, New York 1972, s.142.
152
Sleyman KOCABA
Rus yaylmasna bir set ekilebilirdi. Btn reform yollar ngiliz hkimiyetine kyordu13.
SULTAN II. ABDLHAMDN ERMEN ISLAHATI STEKLERNE DREN
ann Alman babakan Bismark gibi baarl ve iyi bir diplomat olan Sultan II. Abdlhamit, Ermeni Islahat ile olup biteceklerin farknda idi. Bulgarlar taklit edeceklerini aka sylemekten ekinmeyen Ermenilerin de Osmanl Devletinin gndemine yeni vatan blc bir unsur olarak girdiini gryor, hele bunun ardnda ngilterenin bulunmas onu bsbtn rktyordu. Padiah diyordu ki, Avrupa, Yunanistan ve Romanyay almak suretiyle Trk Devletinin ayaklarn kesti. Bulgaristann, Srbistann ve Msrn kayb ise bizi kollarmzdan mahrum brakmtr. imdi de Ermenileri ayaklandrmak suretiyle cierlerimizi skmek istiyorlar14. Sultan da kendi muhtralarnda, Islahat ad altnda slm yok etmek ve Ermenileri tercih ve kuvvetlendirmek ile sonunda istiklale sebep olmak eklinde yazar15. Sultan II. Abdlhamit, iin esansna baklrsa slahat veya reform aleyhtar padiah deildi. Osmanl padiahlar iinde en byk slahat ve yeniliki bir padiaht. O slahat, bir etnik unsur ve azln faikyeti iin deil, btn tebaasnn huzuru iin istiyordu. stelik II Abdlhamit, Anadolucu bir padiaht. leride Mustafa Kemal Paann tarih misyonunda ortala kacak Anavatan Anadolu fikri erkenden Sultan II. Abdlhamitte kendisini gstermi, Sultan, bu sebepten Anadolunun korunmasna ve slah edilmesini byk nem vermiti. Kendisinden nceki padiahlarn slahatlar, stanbul sur ii ve Rumeli ile snrl kalrken o, btn slahat abasn Anadoluya evirmiti. Bunun en byk tezahrlerinden birisi Badat Demiryolu Projesi olmutu. Dou Anadoluda Bamsz Ermenistan kurulmas urunda alan ngiliz-Ermeni ibirliinin ilk hedefi, Sultan II. Abdlhamite Berlin Antlamasnn 61. maddesini uygulatmakt. Ad geen antlama imzalanal daha 32 gn olmutu ki, Babliye Ermeni Islahatnn uygulanmas
13 imir, ngiliz Belgelerinde, Milliyet, 7 Nisan 1973, s.5. 14 Joan Hasliph, Bilinmeyen Taraflaryla Abdlhamid, ev. Nusret Kuruolu, Toker Matbaas, stanbul 1964, s.227. 15 Sultan II. Abdlhamit, Devlet ve Memleket Grlerim, Hazrlayanlar: A. etin R. Yldz, r Yaynlar, stanbul 1976, s.69.
153
iin ilk ngiliz notas gelmiti. Notada, Dou Anadoluda yabanclar tarafndan tertip ve kumanda edilen bir jandarma tekilatnn kurulmas, mahkemeler ihdas ve her birinde bir Avrupal hkimin yer almas, iltizamn kaldrlarak vergi tahsilinde Avrupal tahsildarlarn kullanlmas vb. hususlar yer alyordu16. Grlyor ki, slahat artlar tam bir fecaat olup, Dou Anadoluyu yabanc kontrolne sokarak blgede Ermenileri korumay ve kuvvetlendirmeyi amalyordu. ngiltere, Anadoluda Ermenilerin hibir blgede ounluk tekil etmediklerini bildii halde byle bir talepte bulunuyordu17. Azl Trk dman Liberal Partinin lideri Lord Gladstonun 1880de babakan olmas, ngilterenin Trk dmanl ve Ermeni yanls politikasn daha da takviye etti. Muhalefette iken 1870li yllarn ortalarnda, Bulgarlarn Osmanl Devleti aleyhine kard isyan ve iddet olaylarn yaynlad Bulgar Terr ve Dou Sorunu kitabnda Trkleri sulayarak hakl karmaya alan Gladston, imdi de Ermenileri diline dolamaya balam, Ermenilere yardm insaniyete hizmettir diyerek ortaya atlmt18. Gladston, Berlin Antlamasn imzalayan devletler nezdinde teebbse geerek 13 Haziran 1880 tarihinde Osmanl Devletine mterek bir nota verilmesini salad. Bu notada, Berlin Antlamasnn 61. maddesinin uygulanmasn istiyordu Sonu ne olursa olsun, Gladstonun teebbs Ermeniler iin bir mit dourmutu. ngilterede kuvvetli bir destek bulacaklarna inanmlard. Bu sebeple bu tarihten sonra Ermenilerin faaliyetleri daha da artt19.
NGLZ-ERMEN BRLNN DDET SAFHASINA GEMES VE TERR RGTLERNN KURULUU
Sultan II. Abdlhamitin yukarda ad geen mterek notay uygulamamas ngiliz Bykelisi Layardn tavrlarnn sertlemesine sebep oldu. Bykeli Layard, reformlar yaplmazsa, Padiahn taht gider diye tehditler savurmaya balad. Yoksa Anadolu Bulgaristana benzer diyordu. Yani, ngilizlerin istedikleri reformlar yaplmazsa Ermeniler de Bulgarlar
16 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C.I, K.I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1963, s.7. 17 Enver Ziya Maral, Osmanl Tarihi, C.VIII, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1982, s.75-76. 18 Ermeni Komitaclarnn ml ve Harekat- htilaliyesi, Matbaa-i mire, stanbul 1332, s.4. 19 Fahir Armaolu, Siyasi Tarih 1789-1919, ASBF Yaynlar, Ankara 1961, s.402.
154
Sleyman KOCABA
gibi ayaklanr, bunun sonunda Anadolu da paralanr demeye getiriyordu. O gnlerde Bulgaristan hatrlatmak Bablinin kanayan yarasna tuz basmak gibiydi20. Layardn bu tavrlarndan Ermeni Meselesi konusunda, slahat isteklerinin yerine getirilmemesinin soncu olarak, Sultan ve Babliyi buna zorlamak iin iddet olaylarn balatmann srasnn geldii anlalyordu. Yukarda bahsettiimiz zere Ermenilerden Ceras da Babli slahatlar yapmazsa eyleme gemek gerekir diyordu. Ermeni Meselesinde tam anlamyla iddet safhas balayacak, Bulgaristan syan ve htilali taklit edilecekti. Ermeni Komitaclarnn (kan dkerek iddet olaylarn balatacak olan silahl Ermeni militanlar) bu plann insafsz ve eytani plan olarak nitelendiren Robert Kolejin mdr Cyrus Hamline Ermeni Komitaclar u cevab vermilerdi: phesiz size byle grnmektedir, fakat biz Ermeniler, bamszlmz kazanmaya kesin kararlyz. Avrupa, Bulgaristanda yaplan korkun eylerle ilgilendi ve bu memleketi kurtard. Milyonlarca kadn ve ocuun kanlaryla ykselecek bizim sesimize de phesiz kulak verilecektir21. Dou Anadoluda Ermeni iddet olaylarnn balatld 1890-1900 zaman diliminde Rusyann Van ve Bitlis vilayetleri konsolosluu grevinde bulunan General Maywesky de hazrlad ve sonradan kitap haline getirilen raporlarnda, Ermeni Komitaclarnn iddete bavurmaktan amalarn yle aklar: Trkiyedeki Hristiyanlarn -bu sefer de ErmenilerTrklerin zulm ve basksna maruz bulunduklarn Avrupaya gstermek gerekiyordu. Fikir pek doru. Srbistan ve Bulgaristan byle domutu. Ermeniler de bu rneklerden faydalanacaklard Propaganda u ekil ald: Ancak kan dkmek lazmdr ki, Ermeniler bamszlk kazansnlar! Kan dknz!... (Ermeni komitaclar) patrt kartarak, Mslmanlar Ermeniler aleyhine sevk ederek, milletleri arasnda faal ve fedakr grndklerini zannediyorlard. Ne olursa olsun mutlaka kan dklmesine inanmlard. Ermeni kan dklnce, hemen Avrupann gelip Ermenistan ksa zamanda kuracana inanmlard. Baka trl bu derece vahet irtikp edilemezdi. Muhtariyet idaresi emelleri kuvvetli olmasayd, Londrann emriyle binlerce hayat telef olur mu idi? Buna sebep ne? Sonradan Ermenileri kesiyorlar diye barabilmek! Daha dorusu, hem kendi kendilerini kesmek, hem de kesiyorlar, aman
20 imir, ngiliz Belgelerinde, 7 Nisan 1983, s.5. 21 Nakleden: Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, C.III, Tekin Yaynlar, stanbul 1972, s.1084.
155
geliniz, kurtarnz diye feryat etmek! Ermeni Meselesine emsal tarihte baka bir ihtilal grlmemitir22. Ermeni Komitaclar tarafndan Ermenilerle Mslmanlar kanl bakl hale getirilince, Avrupann Byk Devletleri, insaniyet namna, stelik ie biraz da Hal Ruhu ve Ehl-i Salip Dncesi kararak Hristiyanlar Mslmanlarn boyunduruundan kurtarmak iin harekete geilecek, bu sulh yolu ile olamayaca iin Osmanl Devletine kar harp ilan edilerek, bu devletin yenilmesi sonucu yaplacak antlamayla Bamsz Ermenistan kurulacakt. Hesap bu idi. Bamsz Yunanistan, Srbistan, Bulgaristan vb. byle domutu. ngiliz- Ermeni ibirliinin Dou Anadoluda iddet olaylarn balatmas iin terr rgtlerinin kurulmas ve bunun planlamas gerekiyordu. Bunun iin 1880li yllarn sonlarna doru iki terr rgt kuruldu. Bunlar, 1887de svirede kurulan Hncak Cemiyeti ile 1890da Kafkasyada kurulan Tanaksutyun (ksaca Tanak) Cemiyeti idi. ki cemiyet amac, karacaklar iddet olaylar sonucu Avrupa devletlerinin mdahalesi ile Bamsz Ermenistan Devletini kurmakt23.
NGLZ-ERMEN BRL LE DDET OLAYLARININ BALAMASI
Terr rgtleri kurulduktan ve elemanlar Kafkasya, Avrupa ve zellikle ngilterede eitildikten sonra, iddet olaylarn balatmak iin 1890l ylarn bandan itibaren Trkiyeye giri yapmaya baladlar. Bu srada, Ermenilerle Trkleri birbirine drecek hibir ihtilaf ve huzursuzluk konusu yoktu. Emeniler, Millet-i Sdka zelliklerini devam ettiriyorlard. Gerekten, hem stanbulda hem de Osmanl mparatorluunun Dou vilayetlerinde bu devletin vatandalarnn bir paras olan Ermeniler, bu devlet hayatnda ok mutlu, ileri derecede rahat, hayatlarndan memnun bir stat ierisinde bulunuyorlard24. Ermeni Komitaclarnn bu stat dhilinde bir Ermeni-Mslman atmas meydana getirmeleri mmkn deildi. ou yerde yaptklar, Mslmanlarla savaacaz. Ardndan Avrupa gelip bizi kurtaracak propa22 General Maywesky, Van-Bitlis Vilayetleri Askeri statistii, Matbaa-i Askeriye, stanbul 1330, s.134. 23 Langer, The Diplomacy of Imperialism 1890-1902, s.155-175. 24 Religion in the Middle East, Volume I, Editr A. J. Arberyy, Cambridge niversitesi Yayn, Cambridge 1969, s.498.
156
Sleyman KOCABA
gandas tutmam, Ermenilerden Mslmanlara el kaldran kmamt. Hatta birok yerde, kkrtc Ermeni Komitaclar Osmanl makamlarna Ermeniler tarafndan ikyet edilerek bunlarn tutuklanmas salanmt. Hi beklemedikleri bu durumlarla karlaan komitaclar, Ermenilerle Mslmanlar birbirleriyle vuruturmalar yollarn ararlarken eytani yollara bavurmaktan ekinmediler. Bunun esasn, birok Ermeni Komitacsnn Trk, Krt, erkez, yani Mslman halkn kyafetini giyerek Ermenilere saldrmas tekil ediyor, ardndan da Ermenileri; Baknz! Ne duruyorsunuz!. Mslmanlar bize saldryorlar, siz de onlara saldrn propagandasn yapyorlard25. te, iki unsur arasnda ilk kan byle aktlm, ilk kavga byle balatlmt. Ermeni Meselesi konusunda babama sorular sorduumda sk sk Ermeni Ermeniyi krd derdi. Daha birok yaldan da bunu iitmitim. Bundan, Anadolu halknn, Ermenilerin iddet olaylarn bunlarn balattnn ahidi olduklar anlalmaktadr.
NGLZLERN ERMEN TERRN KIKIRTMALARI:
20. asrn balarnda Ermeni Meselesine sahip kmann ve onu smrgecilik ve yaylmaclk emelleri urunda kullanmann ampiyonu devlet ngiltere olmutu. 1892-1897 yllar arasnda bata Dou Anadolu olmak zere btn Anadoluyu kasp kavuran Ermeni terrnn arkasnda Ermeni Komitaclar ve onlar kkrtan ngiltere vard. Bunlar, zellikle yabanc grg tanklarnn yazdklarndan ortaya koymaya alacaz. Bunlarn en nemlilerinden ikisi olaylarn en civcivli zamannda Dou Anadoluda bulunan Amerikal gazeteci, stelik de papaz George Hepworth ve Rusyann Van ve Bitlis Konsolosu General Mayweskydir. Hepworth, anlarn 1898de Through Armenia on Horsback (At Srtnda Batan Baa Ermenistanda) adyla kitaplatrd. Kitapta, batan sona iddet olaylarndan nce Ermenilerin huzur ve refah ierisinde yaadklar, olaylar, zellikle ngilterenin kkrtt ve bunlara let olan komitaclarn balatt bizzat Ermenilerin dilinden anlatlmakta ve kendi izlenimlerini dile getirmektedir. Hepworth, iddet olaylarnn iyzn aratrrken Bir Ermeni bilgini (onu Ermeni komitaclarn saldrsndan korumak iin ismini vermiyor) ile konuur. Amerikal gazeteci, Bilgine Bulgaristan rnek alp almaya25 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, C. I-II, Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1994, s.14-421.
157
caklarn sorar. Bilgin, bu soru karsnda ac ac glmsedikten sonra; Arkadam, bu deliliin bir dram olur der. Dou Anadolunun Bulgaristana benzemediinden, Ermenilerin aznlkta olup, Mslman kasaba ve kylerinde 10, 20 belki de 30ar kiilik aileler olarak bulunduklarndan bahisle, Bulgarlarn rnek alnamayaca zerinde durur. Szlerine Ermeni komitaclarnn deliliklerinin cezas ektiklerine ekledikten sonra yle devam eder: Ah! Biz nceleri ok mutlu bir halktk. Vergimizi der, iimizle, gcmzle urar, huzur ve refah ierisinde yaardk. Fakat, Berlin Antlamas! ngilterenin ii kartrmas yok mu? Eer, Avrupa bizi yalnz brakmay istese iyi bir gelecee sahip olabiliriz. Fakat halk olarak bizim kt bir duruma dtmz grlyor. Zavall Ermeniler! Avrupallar bizi Trklere kar fena bir hrsla tahrik ettiler Yazk! Memleketimiz harap oldu26. Hepworth, kitabnda sonu deerlendirmesini yle yapar: imdi zetle ben, Ermeni katliamlarna Ermeni Komitaclarnn sebep olduunu sylersem, bir gerei, hem de ok nemli bir gerei sylemi olurum Arada bir Ermeni Komitaclarnn tecavzlerini yenilemeleri mmkndr. Onlar, amalarn aka sylyorlard: Kendileri olaylarn gerisinde, Trklerle Ermenileri birbirlerini ldrmeye tevik ederlerse, Avrupann kuvvete bavurarak mdahale edeceini ve bunun sonucu Ermeni Kralln yeniden kuracaklarna inanyorlard. Bu ileriyi gremeyen durumlar, hilekrlklaryla ngiltere ve Rusya tarafndan tahrik edilen Ermeniler, yanl kararlara varyorlard. ngiltere, onlar yeni abalar iin vyor ve tevik ediyordu. ngilizler, gece karanl bastrnca ehirlerin sokaklarnda gizlice dolaarak kendilerini dinleyeceklere, isyana sz vermeleri halinde hkmetlerinin onlarn yardmna koacana dair vaatte bulunuyorlard. Rusya ise Anadolu zerine gizlice el uzatmaya hazrd. O, Akdenize doru yavaa alyordu. Katliamlara gizlice glen Rusya, komitaclar sinsice tahrik ederek bir dier isyana sebep oluyordu. Bunun zerine bir anne efkati tavr ile Ermenilere sahip kan Rusya, onlarn nezdinde sempati kazanarak hamileri sfatn almak istiyordu27. Dier bir grg tan General Maywesky, yukardaki satrlarda, Dou Anadoluda Ermeni terrnn Londrann emriyle planlandndan bahsetmiti. Maywesky, iddet olaylarnn sebebi olarak Ermeni
26 Hepworth, George H., Through Armenia on Horsback, E. P. Dutton, New York 1898, s.330. 27 Hepworth, Through Armenia on Horsback, s.339-342.
158
Sleyman KOCABA
Komitaclarn gsterirken unlar yazar: 1895 senesine kadar Ermenilerin Trkiyedeki yoksulluklar hep hayali ve mbalaal uydurma hikyelerdir Olaylar, komitaclarn hayallerinde tasavvur ettikleri ve icraya koyduklar bir komedyadan baka bir ey deildir 1895 senesinde iyi ilikiler birden tersyz oldu. Komitaclarn Mslmanlar Ermeniler aleyhine kkrttklar grld. Trk vahetleri bir gerek olmayp, isteyerek uydurulmu siyas bir hikyedir. Gerei olduu gibi sylemek gerekirse, Douda vahi olan Mslmanlar deil, tersine Doulu Hristiyanlarn olduunu itiraf etmek yerinde olur. Her trl ktl Doulu Hristiyanlar yapmlar, sonra bunlar himayesiz Mslmanlara yklemilerdir Nereden Ermeni Komitaclar el ekmilerse, oradaki Ermeniler rahat yz grmlerdir. imdi bu komiteler faaliyete balarsa Ermeniler tekrar eski huzursuzluklar yaarlar28. Tebliimizle ilgili olarak Osmanl Ariv Belgelerini incelediimizde, 1880li yllarda II. Abdlhamiti slahatlar yapmaya ynelik sktrmalar yer alrken, 1890l yllarda balayan Ermeni iddet olaylarnn arkasnda ngilterenin aktif rol oynadn grdk. II. Abdlhamitin baktibi Tahsin Paa tarafndan ilgili makamlara 4 Aralk 1894de yazlan bir yazda; ngiltere dileri mstearnn Osmanl Devleti aleyhinde bozgunculuk yapan Ermeni cemiyetine tezkire yazm olmas olduka artc olmutur deniliyordu29. Van vali vekili emsi Paann 1 Mart 1898de Yldz Sarayna ektii telgrafta, Van ngiliz konsolos vekilinin yardm datmak ve avlanmak bahanesiyle seyahate kp Ermenilerin arasna gizlice fesat yaydndan bahisle, onun blgeden uzaklatrlmas iin gerekli tedbirlerin alnmas isteniliyordu30. 9 Austos 1893de Padiahn iradesiyle Mabeynden kan bir yazda ise, ngilterenin Ermenileri desteklemekten vazgeirilmeye allmas hususlar yer alyordu: Ermeniler yine ngiltere Devletinin dostluk ve himayesini mahzar olmakta, ngiltere yerel basn da Ermeniler lehine yayn
28 Maywesky, Van-Bitlis Vilayetleri Askeri statistii, s.136, 148. 29 Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz likileri, C.III, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2006, s.70-71den nakil: BOA, .HUS., Belge No:98/1312. 30 Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz likileri, C.IV, s.56dan nakil: BOA, Y.PRK.UM., Belge No:41/23.
159
yapmaya devam etmektedir. Bundan dolay Ermeniler pek fazla mararak kkrtcla cret ekmektedirler. Bu durum Mslman halk arasnda galeyan derecesinde olumsuz bir etki yaratmaktadr. Osmanl lkesinde nfuslar 1 milyona bile ulamayan ve Mslman nfusa oranla ok kk bir topluluk hkmnde olmalarna ramen Osmanl lkesi ierisinde ihtilal karmaya alarak Osmanl Devletini adeta yok etmek gayesi tayan Ermeniler, ngiltere Hkmeti ve basn tarafndan bu yolda himaye edilerek desteklenmektedirler. Bu tavr, Osmanl Hkmetinin eski dostlarndan olan ngiltere Devletinin samimiyetiyle asla badamamaktadr. Padiah tarafndan aknlkla izlenen bu durumun devam edip etmeyecei ya da buna bir son verilip verilmeyeceinin ngiltere Hkmetinden uygun ve kesin bur ekilde renilerek alnacak cevabn Padiaha arz edilmesi ve tarafnzdan da bu nemli konuda gerekli giriimlerde bulunulmaktan vazgecilmeyerek Osmanl Devletinin hukuku ve yksek menfaatlerinin korunmasna devaml gayret gsterilmesi irade gereidir. Tebli olunur31. iddet olaylaryla Avrupann dikkatini ekmekte daha etkili olmak iin Ermeni Komitaclar bu olaylar stanbula da tadlar. 26 Austos 1896da Osmanl Bankasn yer altndan tnel aarak havaya uurdular. Neden bu banka idi? Banka, ngiliz-Fransz ortakl ile kurulan yabanc bir bankayd. Bu banka havaya uurulursa ad geen iki devletin menfaatine dokunacandan Avrupann Ermeniler zerine dikkatlerini daha iyi ekecekti32. Nitekim de ekmekte gecikmedi, Sultan II. Abdlhamiti sktrmak iin ngiltere aktif olarak devreye girdi.
SULTAN II. ABDLHAMTN ERMEN TERRNE KARI TEDBRLER VE NGLTERENN AKTF MDAHALE GRM
Dou Anadoluda balayan ve stanbula kadar uzanan Ermeni Terr, Sultan II. Abdlhamiti iyice korkutmu, Anavatan Anadoluyu koruma tedbirlerini almaya sevk etmiti. Ermeni Islahatnn iyzn bildii iin onu kimse bunu yapmaya zorlayamyordu. Sultan, bu uurda diren iin lm bile gze alm, 16 Ocak 1894de Alman bykelisi Prens de Rodalene unlar sylemiti: Yemin ederim ki, Ermenilerin yanl tazyikatna asla boyun emeyeceim ve muhtariyete gtrecek sla31 Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz likileri, C.II, s.140dan nakil: BOA, HR.SYS., Belge No:2819/34-9. 32 Fridtjof Narsen, Armania and the Near East, George Allen and Unwing Ltd., London 1928, s.290.
160
Sleyman KOCABA
hat kabulden ise lmeyi tercih ederim33. Kaderin cilvesine baknz ki, Ermeniler, emelleri urunda en byk engel olarak grdkleri Sultan II. Abdlhamiti ortadan kaldrmak iin 21 Temmuz 1905de Yldz Camiinde cuma namaz saatinde ona kar bombal bir suikast dzenleyecekler, 27 kii lecek, Sultann biran gecikmesi onu lmden kurtaracaktr. Olayn ardndan Ermeniler, Sultan iktidardan uzaklatrmak iin Jn Trklerle hileli ibirliine girieceklerdir. 1890l yllarn ortalarnda Dou Anadoluda Ermeni Terr baladnda Osmanl Devletinin bu terr sndrecek kuvvetli garnizonlar yoktu. Btn askeri kuvveti, i asayii salamaya ynelik jandarma karakollar ve mfrezelerinden ibaretti. Blgeyi, blge halknn tekilatlanp silahlanmas koruyabilirdi. Bunun iin II. Abdlhamit, 80 Krt airet reisini stanbula davet etti. Yldz Saraynn salonunda onlar plann aklad. Bu reisler, stanbuldan gnderilecek subaylarn refakatinde Hamidiye Alaylarn kuracaklar, silahlar da stanbuldan gnderilecekti. Ermeni terr sebebiyle airet reisleri de zaten korunma endiesi iinde idiler. Sultann plann beendiler. Salonu terk ederken Padiahm bin yaa! diye bardlar. Bartdan salonun pencere camlar titremi, billur avizelerin kpeleri ngrdamt34. Dou Anadoluda Ermeni Terr, Hamidiye Alaylar tarafndan etkisiz hale getirildi. Masun halka dokunulmad. Yalnzca sulularn zerine gidildi. stanbulda Osmanl Bankas baskn, ngiltere nezdinde byk devletleri Osmanl Devletine mdahale ettirmek iin en nemli sebep olmutu. ngiliz donanmas, Sultana bask yapmak iin anakkale Boaz giriine gelmek iin yola karld. Diplomatik ataa geen Babakan Lord Salisbury, btn olup bitenlerden II. Abdlhamiti sorumlu tutuyor, devletleri ona bask yaparak Ermeni Islahatnn uygulaya konulmas urunda ortak mdahale teklifinde bulunuyordu. Rusya, Almanya ve Avusturya, Salisburyun teklifini ret ettiler. Fransa ve talya da sessiz kalnca, ngiliz donanmasnn Ermeni platosu zerine olan gsterisi sonusuz kald35.
33 Bayur, Trk nklb Tarihi, C.I, K.I, s.77-78. 34 Michael de Grece, Abdlhamid Yldz Srgn, ev. D. Bayald, Milliyet Yaynlar, stanbul 1995, s.203. 35 P. P. Graves, Briton and Turk, Hunchnson and Company Ltd., London-Melboure 1911, s.67.
161
Sultan II. Abdlhamitin usta d politikas, Byk Devletleri Ermenilere destek vermekten alkoymutu. ngiltere, Rusya ve Fransadan grd dmanlk sebebiyle Sultann istinat ettii, byk dostluk ve ibirlii kurduu devlet Almanya olmutu. Bu sebepten ad geen devlet, Ermenilere destek veremezdi. Sultan, Fransa, Avusturya ve talyay da ekonomik imtiyazlarla Ermeni Meselesinden koparmt. Rusya ise, hem Uzakdouda yaylmaclk mcadelesini hz verdii hem de Ermenileri kullanm ngiltereye kaptrd iin ad geen meseleden uzak duruyordu. Sultan II. Abdlhamiti Ermeniler lehine bask altna almak urunda ngiltere, zellikle Rusya ile mterek mdahaleye byk nem vermi, Salisbury, 27-29 Kasm 1896da Balmoralda ar II. Nikola ile grrken, Ermeni Meselesini ileri srerek II. Abdlhamiti birlikte tahtndan indirmek teklifinde bile bulunmutu36. Salisbury, daha da ileri giderek ara Osmanl Devletini paylamay teklif etmi, II. Nikola, Uzakdoudaki krl yaylmacl brakmak istemedii iin bu teklifi ret etmiti37. Grlyor ki, Osmanl Devletini paylam teklifleri, tarihte hep Rusyadan gelirken, Ermeni Terr gnlerinde ngiltereden geliyordu. I. Dman artk Rusya deil, ngiltere olmutu. Rusya, 19. asrn son eyreinde, smrgecilik ve yaylmaclk mcadelesi urunda 200 yl akn bir zamandan beri kulland Ermeni Meselesini bu mcadelelerinde rakibi ngiltereye kaptrd iin ad geen meseleden byk lde ekilmi, Ermenilere destek vermemeye balamt. Bir kaynakta bu cmleden olarak unlar yer alr: Rusya, nce uygun bulduu milliyet politikasna imdi kar kyordu. Ad geen devlet, Bulgaristann kendi aleyhine kalkmakta olduunu gryor ve ngilterenin deta koruyucusu ve ona bal bulunacak olan bamsz veya zerk bir Ermenistan kurulmas halinde ayn tehlikeye maruz kalacandan korkuyordu. Hatta Rusya Babakan Prens Lubanof, Bulgaristan gibi bamza bamsz bir Ermenistan kmasn istemiyoruz diyordu. Rusya iin Frat ve rana doru gneye serbest bir yola ihtiya duyuluyordu38. Ermeni teklifleri karsnda bir defasnda da Babakan Lubanof, unlar sylemiti: Bulgaristann durumunu, bilhassa siyaset ve milli gayelerini gren Rusya
36 Anderson, The Eastern Question, s.275. 37 Bayur, Trk nklb Tarihi, C.I, K.I, s.106. 38 Edoward Driault, ark Meselesi, ev. Nafiz, Muhtar Halit Kitaphanesi, stanbul 1328, s.328-329.
162
Sleyman KOCABA
hkmeti, menfaatlerine aykr olacak olan bir Ermenistan kurulmasn kabul etmez39. Lubanof, akas, Bulgaristan Ermenistan istemiyoruz demeye getiriyordu. Hatrlanaca zere, Bamsz Bulgaristann yolu, Rusyann Scak Denizlere inme emeli urunda Rusya tarafndan alm, Berlin Antlamasndan sonra Muhtar Bulgaristan Prenslii ngilterenin nfuza gemesi sonucu buradaki Rus nfuzu ve hkimiyeti kovulmu, Bamsz Bulgaristan, Balkanlarda Rusyann gneye yaylmacl nne tampon devlet olarak dikilmiti. Rusya, ngiliz nfuzundaki Bamsz Ermenistanla da ayn akbete maruz kalacandan Ermeni Meselesinden byk lde elini ve eteini ekmiti. Bu yaanan olaylar bile, Ermenilerin emperyalist devletler tarafndan nasl bir maa olarak kullanldnn somut belgeleridir.
NGLTERENN ERMEN MESELESNDEN EKLMES VE ERMENLER YZST BIRAKMASI
Sultan II. Abdlhamitin usta politikas sonucu, gerek ngiltere ve Ermenilerin Byk Devletlerden tecridi ve gerekse Sultann ite ald tedbirlerle Ermeni Terrn sndrmesi, 1900l yllar bana gelindiinde ngiliz-Ermeni mterek planlarn etkisiz hale getirmi, Dou Anadolu Bulgaristan olmak akbetinden kurtarlmt. Bu arada Sultan II. Abdlhamid, ngiliz dostlarn kullanarak, ngiltereyi Ermenileri desteklemekten vazgeirmek abalarn da elden brakmad. Sultan bu uurda, stanbulda ngiliz ajan ve ayn zamanda kendisiyle dostluk ilikileri kurduu Prof. Arminius Vamberyden byk lde faydaland. Onun, Times gazetesinde Ermeni Meselesi ile ilgili yazsn ok beenmi, ona unlar sylemiti: Ermenilerin hibir zaman Bulgarlara benzer bir sorun olmayacaklarn da ilave etmeliydiniz. Ermenistann ok eski zamanlarda coraf bir blge olduunu, bugn ise tm siyas ve etnolojik nemini kaybettiini yazabilirdiniz. Bugn Ermenilerin siyas dncelerinin hedefi, Erzurum, Beyazt, Erzincan, Mu, Van ve Diyarbakrn nfusunun sadece ite biri Katolik, Protestan ve Ortodoks mezheplerine blnm Ermeniler, ounluunu ise Mslman Trk ve Krtlerle iskn edilmitir. Herhalde ngiliz liberalleri benim dindalarmn ounluunun kaderini bu medeniyetsiz aznln eline brakmam ve bylece bu yrede Rusyann tezghlarna zemin hazrlamam beklemiyor Ermeniler aslnda ark gelenekleriyle btnlemi, be yz seneden beri
39 Krayiblis, Rusyann ark Siyaseti, s.177.
163
bizimle bar iinde kaynam, hi de sava ve saldrgan olmayan bir ark rkdr. Eer, arada bir zc hadiselere rastlanabiliyorsa, bunlarn sebebi, Ermeni milletinin karakterini bilmeyen yabanc politikaclarn kkrtt ajanlardr Lord Salisburye aynen unlar aktarnz: Ermenistandaki kt artlar dzeltmeye hazrm, ama bamsz bir Ermenistann kurulmasna msaade edeceime (burada Padiah ok heyecanland) u kellemi keserim dahi iyi! Ermenistann tesisi, sadece dindalarmn asndan ok byk bir adaletsizlik rnei deil, ayn zamanda iktidarmn ve Trkiyenin varlnn sonu demek olur40. Trkiyenin artlarn yakndan bilen ve II. Abdlhamitin kendisine yaplan telkinlerin doruluuna inanan Vambery, stanbuldan ngiliz devlet adamlarna gnderdii raporlarnda onlar Trkiyenin lehine devaml uyaryordu. I Kasm 1895 tarihli raporunda Sir Thomasa unlardan bahsetmiti: zlerek belirtmeliyim ki, Ermeniler bugne kadar fazlasyla martlmlardr. Onlara gsterilen sempati ve anlay mstebit bir otoriteye kar ayaklanan devrimcilere duyulan efkati ok amtr 1895deki ayaklanmalarn, ngilterede rgtlenen ve ngiliz liberallerinin fazlasyla deer verdii Ermeni htilal Komitelerinin gizli tahrikleriyle gerekletirildiini unutmamamz gerektiine inanyorum ngiliz hkmetinin, basn ile birlikte ortaya koyduklar tutum inanlr gibi deildir. Bata Times olmak zere ngiliz gazetelerinin sergiledikleri byk riyakrlk kelimelerle anlatlamaz. Ve unu belirtmeliyim ki, ngiliz kamuoyu hibir zaman bu kadar korkun bir ekilde aldatlmamtr. Kendimizi bu politikann hangi amaca hizmet ettiini, ngilterenin baar salamak iin bylesine kirli ve haksz yollara bavurmasnn gerekli olup olmadn ve sonunda bu baarnn tm Mslman Asyasnda yaratt dmanla deip demediini sormalyz. Evet, sayn baym, Ermeni Sorununa ilikin tm siyasalarn her politikac iin bir bilmece ve her ngiliz dostu iin ise byk bir ac olduunu sylememe izin veriniz. Bugn kimse ngilterenin insancl emellerine kanacak kadar saf deildir. Asl ama, Anadolu ile Kafkasya arasnda bir tampon blge yaratmak olsa dahi bu proje pratik bir zm olarak addedilmemelidir. Bu projeyi gerekletirmek iin her eyden nce corafi bir Ermenistan yaratmak gerekir. Oysaki etnik adan blgedeki Mslmanlar Ermenilerden be kat daha fazla nfus younluuna sahiptirler. Ve ilave olarak ngiltere klcn brne saplarken, Rusyann
40 Mim Kemal ke, ngiliz Casusu Prof. Arminius Vamberyin Gizli Raporlarnda II. Abdlhamid ve Dnemi, dal Neriyat, stanbul 1983, s.47.
164
Sleyman KOCABA
ellerini gsne kenetleyip sessizce bekleyeceine inanyor musunuz? Hepimiz Msy Nelidof un (Rusyann stanbuldaki bykelisi) stanbulda ikili oynadn biliyoruz. Ne zaman Rus basnnda ngiliz aleyhtarl ilenmeye balanrsa, ite o zaman ngilterede stlenen Ermeni komitelerinin Rusyaya kar projelerinden bahsedilir. Ermeni Sorununda nasl aldatldn ngiltere artk ak ve kesin olarak grmtr41. Bu arada Vambery, Babakan Salisburyu da uyarmaktan geri kalmam, ona gnderdii raporunda unlardan bahsetmiti: Anadolunun etnik dalm incelendiinde birka yz Ermeni iin binlerce Mslman feda edebileceimiz gerei unutulmamaldr. nsancl abalarmz sonucu ok byk bir adaletsizlik ve zulm ortaya kabilecektir. stelik Mezopotamyaya inmek isteyen Rusyaya Kuzeydou Anadolunun kaplarn aarak Byk Britanyann smrgeci karlarn tehlikeye atm olmam myz? Olaya ngilterenin asndan baktmda, ben bir Ermeni Devletinin kurulmasna ynelik her adm ngilterenin hayati karlarna ynelmi gnahkr bir hcum olarak nitelendiriyorum. Bu nedenle, ister muhafazakr olsun, ister liberal ngilterenin tm vicdanl devlet adamlar Ermenilerin bu ham hayallerine dur demek zorundadrlar Her zaman birleik kitleler halinde yaayan Rum, Romen ve Srplarn durumu, seyrek gruplar oluturan dank Ermeniler iin taklidine cesaret edilecek bir rnek olamaz42. 1900e gelindiinde ngilterenin 1878 Berlin Antlamasndan sonra Dou Anadoluda, smrgecilikte rakibi Rusyann gneye yaylmacl yolu zerinde kendi nfuzunda Bamsz veya Muhtar Ermenistan Devleti kurma projesi fiyasko ile sonulanmt. ngiltere, birden bire Ermeni Meselesinden el ekmi, Ermenileri yzst brakmt. Ermeniler, Bizi aldatt diye ngilizlere ate pskryorlard. Berlin Antlamasndan sonra Avrupa politikasna giren ve siyasallaan Ermeni Meselesinin I. safhas (1878-1900) byle kapanmt.
41 ke, ngiliz Casus..., s.98. 42 ke, ngiliz Casus..., s.89.

165
BBLYOGRAFYA
Anderson, Maathew Smith, The Eastern Question, Macmillan Company, New York 1966. Armaolu, Fahir, Siyas Tarih 1789-1919, ASBF Yaynlar, Ankara 1961. Avcolu, Doan, Milli Kurtulu Tarihi, C.III, Tekin Yaynlar, stanbul 1972. Bayur, Y. Hikmet, Trk nklb Tarihi, C.I, K.I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1963. Dereli, Hamid, Kralie Elizabeth Devrinde Trkler ve ngilizler, ADTCF Yaynlar, Ankara 1951. DrIault, Edoward, ark Meselesi, ev. Nafiz, Muhtar Halit Kitaphanesi, stanbul 1328. Erim, Nihat, Siyas Tarih Metinleri, Osmanl mparatorluu Antlamalar, C.I, A Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1953. Ermeni Komitaclarnn ml ve Harekat- htilaliyesi, Matbaa-i mire, stanbul 1332. General Maywesky, Van-Bitlis Vilayetleri Askeri statistii, Matbaa-i Askeriye, stanbul 1330. Graves, P. P., Briton and Turk, Hunchnson and Company Ltd., London-Melboure 1911. Grece, Michael de, Abdlhamid Yldz Srgn, ev. D. Bayald, Milliyet Yaynlar, stanbul 1995. HaslIph, Joan, Bilinmeyen Taraflaryla Abdlhamid, ev. Nusret Kuruolu, Toker Matbaas, stanbul 1964. Hepworth, George H., Through Armenia on Horsback, E. P. Dutton, New York 1898. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, C.I-II, Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1994. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VIII, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1982. KrayIblIs, Nikerland, Rusyann ark Siyaseti ve Vilayet-i arkiye Meselesi, ev. Habil Adem, Dersaadet Matbaas, stanbul 1332. Kurat, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, ADTCF Yaynlar, Ankara 1970. Langer, William, The Diplomacy of Imperialism 1890-1902, Alfred A. Knopf, New York 1972. Narsen, Fridtjof, Armania and the Near East, George Allen and Unwing Ltd., London 1928. Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz likileri, C.II-IV, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2006. ke, Mim Kemal, ngiliz Casusu Prof. Arminius Vamberyin Gizli Raporlarnda II. Abdlhamid ve Dnemi, dal Neriyat, stanbul 1983. RelIgIon In the MIddle East, Volume I, Editr A. J. Arberyy, Cambridge niversitesi Yayn, Cambridge 1969. Rjuvara, T. G., Emin ekip, Trkiyeyi Blmek in Yz Plan, ev. Y. stn, Semih Ofset Basmevi, Ankara 1978. Sultan II. Abdlhamid, Devlet ve Memleket Grlerim, Hazrlayanlar: A. etin-R. Yldz, r Yaynlar, stanbul 1976. 166
Sleyman KOCABA
__________, Devlet ve Memleket Grlerim, Hazrlayanlar: A. etinR. Yldz, r Yaynlar, stanbul 1978. imir, Bilal N., ngiliz Belgelerinde Osmanl Ermenileri, Milliyet, 6 Nisan 1983. ___________, ngiliz Belgelerinde Osmanl Ermenileri, Milliyet, 7 Nisan 1973. Uzunarl, smail Hakk, 19. Asrn Balarna Kadar Trk-ngiliz Mnasebetlerine Dair Vesikalar, Belleten, C.13, Say 51, Ankara Temmuz 1949. Washburn, George, Fiftiy Years in Constantinople and Recolection of Robert College, Cambridge niversitesi Yaynlar, Boston-New York 1910. Woods, Henry, Trkiye Anlar, ev. F. oker, Milliyet Yaynlar, stanbul 1975.
167
Do. Dr. akir BATMAZ
MLLYETLK, BAIMSIZLIK, ERMENLER, OSMANLI DEVLET VE AMERKAN MSYONERLER

Do. Dr. akir BATMAZ
Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Talas/Kayseri-TRKYE Tlf.:0 505 2158786, e-posta: sbatmaz@erciyes.edu.tr
169
Trkler ve Ermeniler, Seluklularla birlikte Anadolu corafyasnda birlikte yaamaya balamlardr. Yaanan bu birliktelik Seluklardan sonra Beylikler dneminde ve en nemlisi Osmanl Devletinin son zamanlarna kadar uzun yllar devam etmitir. Osmanl Devleti, tbiiyeti altnda birok farkl etnik kken ve din inanca sahip topluluklar bnyesinde uzun yllar idare etmeyi baarmtr. nceleri etnik kkenleri vurgulanmayan toplumlar, inandklar din ve mezhebe gre millet olarak isimlendirilmi ve Millet Sistemi denilen bir usulle idare edilmitir. XIX. yzyla gelindiinde nfusu 30 milyonu aan ve bnyesinde eitli din ve millet mensuplarn yaatan, Mslman ve gayrimslim topluluklar barndran Osmanl Devleti ynetiminde, 1839 Tanzimat Fermanndan sonra yalnzca Mslmanlar grev almamlardr. Ermeniler, Yunanlar, Slavlar, Bulgarlar, Rumlar, Yahudiler, Romenler, Macarlar ve daha baz kk topluluk mensuplar da, Osmanl devlet ynetiminde st dzey grevler almlardr. Bu geni ve her kesime hitap eden ynetim anlay farkl kesimlerin bir arada bulunmasn kolaylatrm ve deiik unsurlarda yaayan topluluklarn, kendi inanlar, gelenekleri ve anlaylar dorultusunda, kendi kendilerini ifade etmelerine msaade edilmitir. Osmanl Devleti, Trk ve Mslman olmayan topluluklarn alt kimliklerinin korunmasna ve srdrlmesine izin vermitir1. Ancak, 1789 Fransz Devrimi ile birlikte Avrupadan yaylmaya balayp ksa bir sre sonra Osmanl Devletini de etkisi altna alan milliyetilik, zgrlk ve eitlik akmlar Osmanl Devleti bnyesinde bulunan kendi dil, din ve kltrlerini yaayp, koruyabilen Hristiyan aznlklar zerinde ilk etkilerini gstermeye balamtr. Sz konusu bu akmlarn ve Batl devletlerin de destekleriyle birlikte, Osmanlya tbi etnik unsurlar ierisinde millet bilinci uyandrlmaya balanm, bu uyan neticesinde devlet ierisinde kan isyanlarla birlikte blnmelere, byk ykm ve aclarn yaanmasna temel oluturulmutur. Sz konusu bu blnmeler ve ayrlk hareketlerin bir rneide XIX. yzyln sonlarna kadar Osmanl tebaas ierisinden Millet-i Sadka olarak zikredilen ve Trklerle dostluk ierisinde yaayan Ermeni toplumunda grlmtr. almamzda milliyetilik duygusunun Ermeniler arasnda yerlemesi ve bamszlk fikri eklinde ortaya k sreci ariv belgeleri nda incelenmitir.
zet
Remzi Kl, Osmanl Ynetiminde XIX. Yzyl Ermeni Okullar ve Faaliyetleri, Hogr Toplumunda Ermeniler, Cilt IV, s.77-88.
170
Do. Dr. akir BATMAZ
GR
19. yzyl boyunca, Osmanl topraklar zerindeki emellerini hayata geirmek isteyen Batl devletler, Osmanlnn Balkanlarda balayan isyanlar neticesinde byk toprak kayplar yaamasna vesile olmutur. Kendi kar ve rekabetleri dorultusunda bata ngiltere ve Rusya olmak zere, daha sonrada emperyaliz dncelerini uygulamak iin Osmanly kendi alma sahalarndan biri olarak grmeye balayan Amerika, Osmanl Devleti ierisindeki aznlk unsurlaryla mnasebetlere girmiler ve ardndan bu aznlk isyanlarnda tarihteki rollerini almlardr. Tebliimiz erevesinde deineceimiz Amerikan Board misyonerlerinin Ermeni toplumu zerindeki etkilerine gemeden nce TrkAmerikan ilikilerinin balang aamalarna ve geliim srecine ksaca deinilmitir. ngiltere hkmeti, 1756-1763 yllar arasnda yaanan Yedi Yl Savalar sonucunda sarslan ekonomisini Amerikada bulunan kolonilerine getirmek istedii vergiler araclyla dzenleme yoluna gitmitir. Bu vergi sistemine on Amerikan kolonisi kar kp ayaklanmtr.
171
Ksa sre sonra bamszlk hareketine dnen bu ayaklanmalar ve 4 Temmuz 1776 tarihinde yaynlanan Bamszlk Bildirisi ile birlikte Amerika Birleik Devletleri ad ile bamszlklarn ilan eden 13 Amerikan kolonisi ile ngiltere arasnda bamszlk mcadelesinin yaanmasna neden olmutur. Bu mcade yllar srasnda yaanan kanl atmalar, 1783de yaplan bar antlamasyla nihayi karara ulam, Amerika Birleik Devletlerinin bamszl tannm, ABD uluslararas siyaset arenasnda bamsz bir devlet olarak yerini almtr2. Ancak bu dnemde dnya zerinde yaanan smrgecilik faaliyetlerinde byk devletler nemli yollar kaydettiinden, Amerika bu yarta geride kalmtr. Bu a kapatp emperyalist dncelerini hayata geirmek isteyen Amerika, bu noktada eitli vastalar kullanmtr. Bunlardan en nemlileri Amerikal tacir ve misyonerler olmutur. Osmanl-Amerikan ilikilerinin ilk balangc da bu tacir ve misyonerler araclyla salanmtr. Akdeniz ticaretinde sz sahibi olmak isteyen Amerikan kolanileri, ABDnin 1783 ylnda bamszln kazanmasndan sonra Osmanl ile olan mnasebetlerini gelitirme yoluna gitmitir. Bu erevede ABD, Cezayir ile 1795, Trablus ile 1796 ve tunus ile 1797 yllarnda imzalad Bar ve Dostluk antlamalar Amerikal tccarlarn Akdenizde serbeste ticaret yapmalarna vesile olmutur3. Kuruluuyla birlikte Osmanl Devleti ile resm mnasebetler kurma imknlar aramaya balayan ABDnin ilerleyen yllarda Osmanl Devleti ile yakndan ilgilenmeye balamas ve ilikilerini gelitirmek iin byk aba harcamasnn sebebi aada belirtilen konuda kar salama peinde komasndan kaynaklanmakta idi: 1-Osmanl Devleti ile yapaca ticaret ve bu ticaretten salayaca ekonomik karlar, 2-Osmanl Devletinin hkimiyeti altnda olan topraklarn stratejik konumu ve bu topraklar zerindeki politik karlar,
2 3
Glbadi Alan, Osmanl Devletinde Amerikan Misyoner Okullarnn Ermenilere Bak, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri 1997, s.2. Akdes Nimet Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), Dou Matbaas Yaynlar, Ankara 1959, s.8.
172
Do. Dr. akir BATMAZ
3-Amerikan vatanda Protestan misyonerlerce kurulan eitim ve hayr kurumlarnn salad kltrel, siyas ve ekonomik karlar4. Bu dnceler dorultusunda Osmanl ile politik ilikilerini gelitirmek isteyen ABD, Osmanlnn salam olduu kapitlasyon haklarndan yararlanmak adna Osmanl Devleti ile bir ticaret antlamas imzalama giriimlerine balamtr. Yaplan giriimlerin ilerleme srecinde Amerikal tccarlarn Osmanl limanlarndaki ticar kalemlerinde artlar yaanmtr. Amerikal tccarlarn Osmanl limanlarnda yaptklar ticaretin byk gelime kaydetmesinin en somut rneklerinden birisi 1803 ylnda Amerika Maliye Bakanl, ithalat-ihracat istatistiklerinde Osmanl Devleti iin ayr bir stun am olmasdr. Hatta Osmanl ile Amerika arasndaki ticar geliim noktasnda nemli bir yeri olan zmir limanndan Amerikaya 1810 ylndan itibaren dzenli seferlerin balamas ve 1810 yln izleyen on yllk srede yaklak seksen Amerikan gemisinin zmir limanna uram olmas Osmanl-Amerikan ilikilerinin gelime srecini somutlatran bir baka olaydr5. Osmanl Devletinin, 1827 ylnda Navarinde yaad donanma facias neticesinde skntya dmesi, Amerikann donanma asndan gelimi olmas ve Osmanl ile ticar yaknlama ve kapitlasyon haklarndan yaralanma dncelerine resmiyet kazandrmak adna istekli olmas, iki devlet arasnda uzun grmeler neticesinde 7 Mays 1830 tarihli Ticaret ve Dostluk Antlamasnn imzalanmasna vesile olan en nemli etmenlerden birini oluturmutur. Amerikan senatosunun yalnz 9 maddelik ksmn onaylad bu anlamann tebliimiz asndan en nemli maddesi nc maddesidir. Bu maddeye gre Amerikan tccar, Osmanl topraklarnda devletin mdahalesi olmadan her milletten ya da dinden simsar kullana bilecekti. Osmanl Devleri, Amerikan tccar-simsar ilikisine karmayacak, simsarlar rahata ilerini gre bileceklerdi. Tabii ki simsar denilince akla hemen Ermeniler ve Rumlar gelirdi. Bu yzden Amerikallar, antlamay yaparken simsar kullanacaklarn hkme balamlardr. Bu simsarlar, Amerikan tccarlarna
4 5 Hidayet Vahapolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Boazii Yayn, stanbul 1992, s.31. Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika (19. Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar), Arba Yaynlar, stanbul 1989, s.9.
173
Osmanl pazarlarn atklar gibi kendilerine de Amerikan kaplarn amlardr6. Bylelikle Amerikallarn Ermeniler ile olan ilikileri, ABDnin Osmanl Devleti ile yapm olduu bir ticaret anlamasyla domutur. Fakat ilerleyen yllarda bu iliki bu ticar anlama ile snrl kalmayacaktr. XIX. yzyln ilk yars ile birlikte Amerikann Osmanl Devletindeki siyas, kltrel ve din almalarnn en nemli temsilcisi olan Protestan misyonerleri de alma sahalarnndan biri olan Osmanl topraklarnda Ermeniler ile tanp, yaknlama frsat bulacaktr. Gayrimslim tebaasnn byk bir blm Hristiyanlardan oluan Osmanl Devleti, mrnn son yzylna girmesiyle misyoner unsurlarn istilasna uramtr. Osmanl topraklarnda uzun yllardr misyonerlik faaliyetlerinde bunulunan Katolik misyonerler dnda misyonerlik almalar yrten bir baka misyoner topluluuda XIX. yzyln ilk eyrei ile birlikte Protestan misyonerler olmutur.
1. AMERKAN BOARD MSYONERLER VE OSMANLI DEVLETNDEK TEKLATLANMALARI
Osmanl Devletinin siyas durumundan kaynaklanan imknlar ve Katolik misyonerlerin faaliyetlerindeki arta engel olma istei sonucu Protestan misyonerler Osmanl lkesindeki almalarn 19. yzyln ilk yarsnda hzlandrmlard. Yaplan almalar ilk bata din ve mezheb nitelikli gibi grlmekle birlikte, gerekte ngilterenin Fransa ve Rusyaya kar Osmanl lkesinde kullanabilecei Protestan kitlenin meydana getirilmesi almas haline gelmitir. Daha sonra 19. yzylda ngilterenin ounlukla yrtt Protestanlk faaliyetlerine Amerikan Protestan misyonerleri de katlm, ABDnin her sahada olduu gibi, misyonerlik faaliyetlerine de ge balamasna ramen, kendi adna en elle tutulur baary elde eden bir lke olmutur7. ABDnin Osmanl lkesinde misyonerlik alannda almalarda bulunan en nemli ve etkili kuruluu, American Board of Commissioners for Foreign Missions adyla 1810 ylnda Bostonda kurulan rgttr.
6 Mine Erol, Osmanl mparatorluunun Amerika Birleik Devletleriyle Yapt Ticaret Antlamas, Seluk niversitesi Yaynlar, Konya 1988, s.15.; Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri (Aklamal), TTK Yayn, Ankara 1991, s.5. Alan, Osmanl Devletinde Amerikan Misyoner Okullarnn Ermenilere Bak, s.14.
7
174
Do. Dr. akir BATMAZ
ABCFM ya da Amerikan Board olarak isimlendirilen bu rgt, Osmanl topraklarndaki ilk almalarn Ocak 1820 ylnda zmire gelen Pliny Fisk ve Levi Parsons adnda iki misyonerle birlikte balamtr8. Osmanl Devletinde zellikle din, eitim ve salk alanlarnda faaliyetlerde bunumu olan Amerikan Board misyonerleri Afrika, Asya, Hindistan, in, Avrupa ve Gney Amerikada eitli misyonlar kurarak buralarda da misyonerlik faaliyetlerini srdrmtr9. Amerikan Board misyonereleri, Osmanl topraklarna ayak basan ilk misyonerlerin hazrlam olduklar saha almalaryla ilgili raporlar vede nfuz edilmesi dnlen blge halklaryla ilgili nelerin renilmesi gerektiini belirtilen talimatlar dorultusunda Osmanl lkesindeki tekilatlanmalarna yn vermilerdir. Sz konusu bu talimatlarda ana balklaryla aadaki hususlara dikkat ekilmitir; Dinsel adan halkn durumunun ne olduu, Ruhabann (din adamlarnn) durumunun ne olduu, lkede eitim ve retimime ilikin durumun ne olduu, Halkn moral ve ahlak deerlere dair nasl bir durumda olduunu10. Hazrlanan raporlar neticesinde Osmanl topraklarndaki misyonerlik faaliyetlerine yn veren Amerikan Board misyoneleri, geldikleri her hangi bir blgede ilk olarak dil renmeye ynelik almalarda bulunmular, bu sayede nfuz edilmesi dnlen blge halk ile temasa geilmesine balanlmtr. Amerikan Board misyonerlerinin ncelikli hedefi olan Kutsal Topraklardaki misyonerlik faaliyetlerine ynvermek adna oluturduklar Suriye misyonundan sonra Board misyonerlerinin Osmanl topraklarndaki ilk resm misyon merkezini 1831 ylnda stanbulda oluturmulardr11. Misyonerlerin youn almalar neticesinde 1835 ylnda Osmanl Devleti snrlar ierisinde Suriye, stanbul ve Kk
8 9 Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.15. William E. Strong, The Story Of The American Board, The Pilgrim Press, Norwood 1910, s.496-497. 10 Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.24-25. 11 Hasan zsoy, Kayseride Amerikan Misyoner Faaliyetleri ve Talas Amerikan Koleji, Talas Belediyesi Kltr Yaynlar No:2, Kayseri 1996, s.36.
175
Asya Misyonu ( Ermeni Misyonu) olmak zere misyon oluturulmutur. 1840dan sonra stanbul ve Kk Asya misyonlar yerini ad zaman zaman Ermeni Misyonu olarak da geen Trkiye Misyonuna brakmtr12. stanbulun Osmanl Devletinin py-i taht olmas ve byk bir kent olan stanbulun misyonerlerin almalar esnasnda byk kamuflaj olana salamas gibi gerekelerin yan sra burada yaayan Ermenilerin daha akll ve daha az yobaz olmalar, ticaretle uraan Ermeni toplumunun arlkta olarak bu ehirde yayor olmas Amerikan Board misyonerlerinin stanbulu Osmanl topraklarndaki misyonerlik faaliyetlerini yrtmek adna s olarak tercih etmelerine ve alma alanlarn buradan douya doru geniletmelerine neden olmutur13. Anadolu topraklarnda hzla kendilerine yeni sahalar ap, yaylma abas ierisine giren Amerikan Board misyonerleri ilk etapda Bursa, zmir, Trabzon ve Erzurum istasyonlarn tekilatlandrm, 1848 ylnda Antep istasyonu tesis edilmitir. Amerikan Board misyonunun 1850 ylndaki genel toplantsnda Tokat, Sivas, Amasya ve Merzifonun daha nce kurulan Trabzon istasyonunca; Harput, Mu, Bitlis ve Vann Erzurum istasyonunca yakndan izlenmesi karar alnm, ayrca Kayseri ve Tarsusa nm verilmesi kararlatrlmtr. Antep (1848), Musul (1850), Arapkir (1853), Tokat ve Kayseri (1854), Mara, Halep, Sivas, Harput (1855), Urfa, Antakya, zmit (1856), Diyarbakr (1857), Mardin, Bitlis, Edirne (1858), Adana (1863)de birer misyon istasyonu kurulmutur14. Islahat Fermannn ilanndan sonra almalarna daha da hz veren Amerikan misyonerleri hzl yaylmalar sonucu Anadoludaki Misyon 1857 ylnda Kuzey ve Gney Ermenistan diye ikiye ayrlmtr15. Misyonun Kuzey ksmnda kalan Harputda 1860 ylnda yaplan yllk toplantda Anadoludaki almalarn Bat, Dou ve Merkez Trkiye Misyonu olmak zere misyon erevesinde yrtlmesi kararlatrlmtr. Aslnda Osmanl topraklar zerindeki almalar bu taksimle
12 13 14 15
176
Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika. Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.69. Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.69. Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.71.
Do. Dr. akir BATMAZ
be misyon blgesine ayrlmtr. Avrupa, Bat, Dou, Merkez Trkiye Misyonlar ve Suriye (Filistin) Misyonu 16. Amerikan Board Osmanl topraklarndaki tekilatlanma aamasnda tzk, ynetmelik, kural ve teamllerine bal kalmak artyla zerk bir ynetim esasna dayal bir rgtsel birim oluturmutur. Bir baka ifadeyle, misyoner faaliyetlerinde temel birim lke deil, misyon olmutur. Bu lkede birden fazla misyon olabiliyordu ve bu misyonlarn her biri rgtsel ve ynetsel btnlk iinde dorudan Bostona (ABCFM merkezine) bal oluyordu. ayrca her misyon kendi kurallarn kendileri koyuyor, tzk ve ynetmelikleirini kendileri yapyor ve alma programlar oluturup, buna gre bteler oluturuyordu17. Misyonlar, ynetsel alt birimler olarak istasyonlara ayrlmt. Banda mutlaka bir misyoner bulunan ve genelde kentlerde gerekletirilen rgtlenme istasyon olarak tanmlanyordu. Bu rgtlenmenin en alt basamanda ise u-istasyonlar yer alyordu. Bunlar karar almaktan, politika belirlemekten ziyade alnan kararlar uygulayan birimlerdi. Kasaba ve kylerde yerli Hristiyan ahaliden bir yardmcnn ynetiminde misyoner istasyonlarna bal olarak alyorlard18. Her misyon blgesi iinde biri merkez olmak zere kentlerde istasyonlar kuruluyordu. Daha altta da ky ve kasabalarda u istasyonlar vard19. Yaps ve ileyii iyi belirlenmi olan Amerikan Boardun henz tekilatlanma aamasnda oluturduu bir anayasa ve tzk metni ile misyonun ileyii, grevlilerin ve istasyonlarn misyon ierisindeki sorumluluklar, toplantlarn ve parlamenter ileyi hakknda bir takm dzenleyici kurallar koyarak misyonerlik faaliyetlerine balamas, bu misyoner rgtnn nedenli ciddi bir tekilatlanma iinde yaplanm olduunu gstermektedir20. Bu tekilatlanmada ncelikli olarak eitim almalarna arlk verilmitir. nk Misyonerlerin esas amac etkin bir sosyal hizmet
16 lhan Tekeli, Selim lkin, Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve Dnm, TTK Yayn, VII. Dizi, S. 154, Ankara 1993, s.113. 17 Kocabaolu, Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.42-43. 18 Uygur Kocabaolu, Dou Sorunu erevesinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Tarih Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu, Ankara 1990, s.69. 19 Tekeli-lkin, Osmanl mparatorluunda Eitim..., s.113. 20 Sz konusu bu tzk metni ve Amerikan Boardun ileyi ekli ile ilgili bilgiye Papers of The American Board of Comissioners For Foreign Missions (PABCFM), Reel 522, No: 535-545 arasndaki belgelerden ulalabilinir.
177
btn getirdikleri okullar vastasyla Protestan kiliseleri ve evresinde bir Protestan cemaati oluturmakt. Daha nceleri savalar ve siyas mcadelelerle elde edilemeyen neticeye, bu defa tamamen silhsz olarak, kltr asimilasyonu yoluyla varlmak istenmektedir. Bat, imdi hibir zaman vazgemedii hal ruhu ile hal ordularnn yerine, onlarn yapamadklarn okullar aracl ile yapmak zere bir misyoner ordusunu faaliyete geiriyordu. Bu misyonerlerin halkla kaynaabilmesi ve onlar kendi din anlaylarna arabilmeleri, bu insanlarn hayatlarna hkim olabilmeleri ancak eitim ve okullar vastasyla mmkn olabilirdi. nk eitim hayata yn veren, onu ekillendiren nemli bir faktrd. Ferde ve cemiyete mesaj vermeye alan bir din ve fikir sistemi eitimi ihmal edemezdi. Bunun iindir ki misyonerler de hedeflerine varabilmek iin ilk aamada okullara, yani eitime el atmlardr. Amerikan Boardun eitim almalarnn yan sra salk, kadnlara ynelik Hrsistiyanlatrma almlar, erkeklere ynelik Hristiyanlatrma almalar, sreli yayn ve kitap almalar olmutur.
2.AMERKAN BOARD MSYONERLER LE OSMANLI ERMENLERN DN AIDAN MNASEBETLER
Osmanl lkesindeki kozmopolit yaps ve bu kozmopolit yap ierisinde de slm ounluk, ilk olarak misyonerlerin dikkatini eken bir zellik olmutur. Ayrca kurulu aamasnda Kutsal Topraklarda misyonerlik faaliyetlini youn bir ekilde yrtmek isteyen ABCFMnin zellikle Yahudiler arasnda almak istemitir. Kozmopolit yapdaki slm ounluk ve Kutsal Topraklardaki Yahudi toplumun varl gibi noktalar gz nnde bulunduran Amerikan Board Anadoluda balatacaklar misyonerlik faaliyetlerinde dikkatlerini Mslmanlara ve Yahudilere evirmi ve bu iki millet arasnda Protestanl yayma giriilerini balatmlardr. Ancak Mslmanlar arasnda Protestanlk mezhebini yaymann ok zor ve neredeyse imknsz olduunu grmekte gecikmeyen Amerikan Board misyonerleri, Yahudilerin de din deitirmeye pek yatkn olmamasnn ve yrtlecek misyoner faaliyetlerinin meyvelerini
178
Do. Dr. akir BATMAZ
almann uzun yllar srecei gereini dikkate alarak hedef deitirip Ermeniler ve Rumlar arasnda almalarn srdrmlerdir21. Amerikan Board misyonerleri iin sz konusu bu iki topluluktan Ermeniler arsnda almak, Rumlar arasnda almaktan daha kolay ve verimli olabilirdi. yle ki: Yunanllarn Osmalya kar balattklar isyan neticesinde kurulan bamsz bir Yunanistan Devletinin Anadoludaki Rumlara bamszlk asndan bir model tekil etmesi ve bu Rum unsurlarn toplu halde yaamalar Protestan misyonerlerin din, siyas ve kltrel yaplarn bu topluma empoze etmenin Ermenilere gre daha zor olmasndan dolay, Amerikan Board misyonerlerinin arlkl olarak Ermeniler zerinde younlamalarna neden olmutur. nk bu dnemde dank halde bulunan bir Ermeni toplumuna nfuz etmek Osmanl tebaasn oluturan aznlk unsurlar ierisinde en kolay olacaktr. Bu durumun farkna varan Amerika Birleik Devletleri ve onun Osmanldaki en nemli temsilcisi konumundaki Amerikan Board misyonerleri henz mill hisleri uyanmam ve tam bir din btnlk iinde olmayan Ermenileri korumalar altna alp, karlar dorultusunda kullanma yoluna gitmilerdir. Tabii ki Tanzimat Fermannn (Hatt- Hmayun) okunmasndan sonra XIX. yzyl Osmanlsndaki konjonktrel yapl Ermeni toplumunun misyonerler sayesinde Gregorian, Katolik ve Ortodoks olmak zere mezhebe ayrlp din bir btnlk ierisinde olmay, buna parelel olarak emperyalist bir dnce ierisinde olan ngiltere ve Amerikann Osmanl topraklarnda kar salamak amacyla politik bir mcadele sresince milliyeti bir Ermeni davasnn olumasnda destek vermeleri ve yrtlen misyonerlik almalar neticesinde Ermeni toplumu ierisinde bir Protestan Ermeni toplumun vcuda getirilmesi gibi gelimeler Amerikan Board misyonerleri ile Ermenilerin yaknlamasna vesile olan temel unsurlar olmutur. Amerikan Board misyonerleri ile Ermenilerin yaknlamlar ylesine artmtrki 1840lardan sonra Anadoludaki misyonun resm ad bile Ermeni Misyonu (mission to Armenians) olarak deitirilmi, Osmanl topraklarndaki misyonerlik faaliyetlerinin genileyip, Ermenilere yne21 Seil Akgn, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerlerin Trk Sosyal Yaamna Etkisi (1820-1914), X. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, C.V, Ankara 1986, s.2122.; Strong, The Story Of The American Board, s.198.; Tekeli-lkin, Osmanl mparatorluunda Eitim, s.113.; Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.55.
179
lik faaliyetlerin ayr misyon iinde yrtlmek zere 1860 ylndan sonra yaplan dzenlemelere kadar da bu byle devam etmitir22. Osmanl topraklarndaki misyonerlik faaliyetlerini younlatrarak Protestan mezhebini Ermeniler arasnda yaymak iin aba sarf eden Amerikan Board misyonerlerinin almalaryla ilgili olarak baz Osmanl ariv vesikalarnda konuyla ilgili baz belgeler dikkatimizi ekmitir. Mesela 6 Ocak 1896 tarihli belgede Protestan misyonerlerin etkisiyle Vandaki Katolik mezhebinden Ermenilerin Protestan mezhebine getiklerinini grmekteyiz. Bu ariv vesikasnda, Vanda bulunan Katolik Ermenilerin Amerikan misyonerlirinin blgede dzenledii vaiz toplantlarna ve ayinlerine katlmalar neticesinde Ermeni Protestanlarn saysnda bir artn olduu, Amerikan misyonerlerinin blgedeki Ermeniler zerindeki nfuzlarnn art hususunda yetkili kiilerin dikkati ekilmitir23. Bu tr bilgiler veren vesikalarn saysn artrmamz mmkndr. Amerikan Board misyonerlerinin Protestanlk almalarnda baar kazanmak adna eitim, salk, yardmlar gibi birok alanda faaliyetleri olmutur. Bu faaliyetlerden biri de Harputda bulunan Amerikan misyonerlerin Osmanl memurlarnn gzetimi ve denetimleri olmadan yardm datmalar sonucu 15 kiilik bir Ermeni topluluu Protestan mezhebine gemitir. 16 Haziran 1896 tarihli vesikaya gre Harputa 3 mil uzaklkta bulunan Gregoryen kilisesine davet edilen Protestan Ermenilerin ve blgede grevli Amerikal Barnum adndaki misyonerin, buradaki Gregoryen Ermeniler ile yapm olduklar grmeler ve vaazlar neticesinde 15 Gregoryen Ermeni, Protestan mezhebine gemitir24. Lakin bu hususta verilen bilginin 30 Austos 1896 tarihli resm vesikada belirtildii zere blgede grevli komisyon tarafndan yaplan incelemeler neticesinde sz konusu 15 kiinin Protestan mezhebine getikleri ynndeki sylenti aslsz kmtr25. Yine Amerikan misyonerlerinin Ermeniler zerindeki din almlar hakknda bilgi veren 27 Ekim 1896 tarihli belgede Osmanl Devletinin Washington bykelisinin beyan ettiine gre Amerikan misyonerlerinin Gregoryen Ermenileri Protestan mezhebine sokmak amacyla
22 23 24 25
180
Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.54-55. BOA, Y.A.HUS., Belge No:343/58. BOA, HR.SYS., Belge No:2843/61. BOA, HR.SYS., Belge No:2741/48.
Do. Dr. akir BATMAZ
faaliyette bulunduklarna dair bilgileri misyonerlerin yaynlarndan rendii ve zaten Ermeni Patrikhanesinin de misyonerlerin Ermeniler ile olan mnasebetinden dolay memnun olduunu belirtilmektedir26. Amerikan Board misyonerlerin Osmanl topraklarnda yaayan Ermenilere ynelik yrtt misyonerlik faaliyetlerine kar Ermenilerin hepsinin kaytsz artsz Protestan misyonerlerin nfuzlarna girerek, tepkisiz kaldklarn syleyemeyiz. Bu hususta Anadolu corafyasndaki baz blgelerde yaayan bir takm Ermeniler sz konusu bu Protestan misyonerlerinin blgelerinde yrttkleri din, eitim ve sosyal alandaki misyon faaliyetlerine tepkiler gstermitir. Bu tepkiler Amerikan Board misyonerlerinin Ermenileri kendileri iin hedef toplum olark belirlemeleri ve bu noktada misyonerlik faaliyetlerine geme aamalarndada grld gibi, Osmanl Devletindeki konumlarn belirginletirdikleri dnemde yaanmtr. rnein incelenen ariv vesikalarndan 29 Ekim 1843 tarihli belgede ifade edildii zere Trabzon, Bursa ve Erzurumdaki Ermeni halk Amerikan Board misyonerlerin blgelerinde yrtmeye baladklar Protestan mezhebini yayma abalarndan dolay rahatsz olmu ve bu konuda ikyeti olmulardr. Dikkat edilecei zere bu dnem, Amerikan Boardun Anadoludaki tekilatlanma dnemine rastlamaktadr. Belgede ifade edildii zere Trabzona giden bir ka papaz, blgede yaayan Ermenilerin dzenlemi olduklar ayinlere katlmlar, bu da hem yerli halk hem de devlet grevlileri zerinde rahatszlklar yaratmtr. Husus Amerikan maslahatgzarna iletilmi, fakat sz konusu papazlar hakknda yaplan ikyet haknda bir ilem gerekletirilememi, sadece sz konusu bu papazlarn blgeden uzaklatrlmas ynnde tedbirlerin alnmas dnlmtr. Benzer durumlarla Bursa ve Erzurum ehirlerinde de karlalmtr27. Ariv vesikalarndan tespit edebildiimiz bir baka dikkat ekici olay yine Karadeniz blgesinde karmza kmaktadr. 5 Austos 1995 tarihli vesikaya gre Merzifon, Sivas, Tokat ve Amasya evresinde yrtlen Protestan mezhebine ynelik misyonerlik faailyetleri neticesinde Merzifon civarnda 300 kadar Ermeni Protestan olmu iken, Tokatta yirmi-otuz yl ierisinde be-alt hane Protestan mezhebine gemi26 BOA, HR.SYS., Belge No:2860/51. 27 BOA, HR.MKT., Belge No:4/18; A.MKT.MHM., Belge No:1/14.
181
tir. Sivasta yrtlen eitim faaliyetleriyle fakir Ermeni ocuklarn eitimlerine, kitap ve krtasiye mazemelerine yardmlarda bulunan Cizvit rahipelerinin ve Amerikan Board misyonerlerin buradaki genler zerinde nfuz kazanmaya balamas baz Ermeni evreleri tarafndan tedirginlikle karlanm ve bir takm anlaazlklar kmtr28.
3. AMERKAN MSYONERLERN ERMEN MESLESNE BAKI AISI VE ERMEN POLTKASI
Osmanl belgelerine sadece bu tr gelimeler yansmamtr. Osmanl lkesindeki Amerikan Board misyonerlerinin Ermeni Meslesi ile olan mnasebetleri de bazen gizli bazen alenen sergilenmi ve bu durum belgelerde yer almtr. Mnasebetler de geneldeAvrupa ile Amerikaya raporlar gndermek eklinde olmutur. Board misyonerleri tarafndan Bostondaki Amerikan Board tekilatnn merkezine gnderilen mektup ve raporlarda; 1895 senesinin son alt aynda on be bin Ermeninin katledildii, bunun yansra yalnz iki bin Trkn ld bildirilmitir. Vanda almalarda bulunan ve Amerikan Board tekilatna ye olan hemire Miss Grace Kimballn gndermi olduu bir mektubun gazetelerde yaynlanan ksmnda ise sz edilen bayann Vanda bir yardm organizasyonunda bulunduu, toplanan yardmlar iin Trklerin mutaasb, Ermenilerin mazlum olduu eklinde ifadelerde bulunulmutur. Gnderilen mektup ve raporlar sebebiyle Avrupallarn Trklere kar olan kin ve dmanlklar da artmtr. Board misyonerlerin Osmanl Devleti alehindeki bu yazlarndan dolay Osmanl hkmeti tarafndan Amerikan Board misyonelerinin Osmanl lkesinde grdkleri misafirperver davranlar hatrlatlarak sz konusu misyonerlerin uygun bir dille uyarlmalar gerektii Osmanl Devletinin Washington bykelisi tarafnda 3 Ocak 1896 tarihinde kaleme alnan yazda belirtilmitir29. Osmanl lkesinde bulunan Ermeniler zerindeki nfuzlarn artrmak isteyen Amerikan misyonerleri eitim ve salk almalarnn yan sra atklar yardm cemiyetleri sayesinde de Ermeni toplumu zerinde etkili olma yoluna gitmilerdir. Amerikal misyonerlerin bu yardm kurulular araclla misyonerlik faaliyetlerini srdrmek maksadyla harekete getikleri 10 ubat 1896 tarihli vesikada da vurgulanmtr. Bu vesikada belirtildii zere; Christian Herald gazetesinin tevikiyle
28 BOA, Y.A.HUS., Belge No:333/104. 29 BOA, HR.SYS., Belge No:2859/13.
182
Do. Dr. akir BATMAZ
Ermenilere para yardmnda bulunmak amacyla Amerikan misyonerleri tarafndan Vanda Miss Grace Kimball ile Mr. ve Mrs. Raynolds, Erzurumda Rahib Chambers, Erzincanda Mrs. Chambers, Harputda Rahip Barnum, Diyarbakrda Rahip Gates ve Ellie, Mardinde Rahib Andrus ve Gemerekte Mr. Fowle clnde olmak zere yedi tane yardm komitesi kurulmu ve bu 7 yardm kuruluu faaliyet gstedikleri blgelerde toplam yetmi yedi bin be yz frank yardm toplamlardr. Ayrca, ayn gazetede Bitlis, Antep, Urfa ve Sivasta da ksa zamanda yardm kurulmas dnld de ifade edilmitir30. Tespit edilen 28 ubat 1896 tarihli ariv vesikalarna gre Osmanl Devletinin Washington bykelisinin Hariciye Nezaretine gnderdii yazya gre; Amerikanllarn yaanan olaylardan dolay Ermenilerin mazlum olduklarna inandklar iin deil Hristiyan olduklar iin yaknlk gstermekte olduklar, dolaysyla da Amerikan hkmetinin Ermeniler konusunda kamuoyu basksndan dolay ve Osmanl topraklarnda Amerikan misyorleri ve Amerikan okullarnn bulunmas nedeniyle daha gergin bir politika izleyebilecei hususunda Osmanl hkmetini uyarmtr. Sz konusu vesikada bu gerginlik sonucu Amerikann Osmanlya kar her hangi bir harp giriiminde bulunmasnn sz konusu olmad ifade edilmitir. Yine ayn belgede Osmanl Devletinde bulunan Amerikan misyonerlerinin yaptklar teklif zerine bir sakncas olup olmad aratrlmadan Ermenilerin yararna yardm cemiyetleri kurulmu ve mitingler dzenlenmi, daha ok para toplamak adna Mslmanlar, Osmanl ve Osmanl hkmeti hakknda bir takm dayatmalar ve saldrlar yapmlardr. Hlbuki bu almalarn msaadesi hakknda Osmanl Devleti nezlinde izin verilip verilmemesi konusu hi kimsenin aklna gelmemi olmasndan dolay bu konunun gzden geirilmesi Washington bykelisi tarafndan Osmanl hkmetindeki yetkililer uyarlm ayrca Amerika Dileri Bakanl nezlinde Kzlha rgtnn ve Worcester Yardm Cemiyetinin Osmanl topraklarnda yapm olduu almalarn Osmanl-Ermeni ilikilerinde bir takm skntlarn yaanmasna kaynaklk etmesinden dolay uyarlmtr31. Ayrca bir baka vesikada ise Ermeni Meselesi ile ilgili olarak Berlin Antlamasn imzalayan devletlerin bu meseleye mdahale etmek zere Amerikan Meclisi tarafndan alnan karar ve misyonerlerin Amerikan
30 BOA, HR.SYS., Belge No:2834/32. 31 BOA, HR.SYS., Belge No:2854/82.
183
hkmetini Osmanl Devletinin aleyhine tahrik etmek maksadyla Ermenilerin temsilcisi gibi hareket etmesinden dolay bunlarn Osmanl memurlarn denetiminde hareket etmeleri gerektii Osmanlnn Washington bykelisi tarafndan yinelenmitir. Ayn belgede ifade edilen bir baka konu ise Amerikan Senatosunun Osmanl lkesinde ikamet eden Amerikan vatandalarnn mefaati asndan Ermeni Meselesini tekrar inceleme karar ald ve bu hususta Amerikan Dileri Komisyonu ylerinden bazlarnn bu ile grevlendirildii belirtilmektdir32. Tesis edilen yardm kurulular ve bunlarn Ermeni karlarna ynelik faaliyetlerde ve yardmlarda bulunmalarna ramen Amerikada her trl cemiyetin oluturulmasnn kanunen uygun olmasndan istifade eden ve Osmanl lkesindeki Ermenileri destekleyen baz Amerikallar, yapm olduklar yardmlar araclyla Ermeni karlarn korumak iin Protestan papazlar tarafndan 9 Mart 1896 tarihinde Alliance ProArmenienne adl bir cemiyet kurmutur33. Buradan da anlalaca zere Amerikan hkmeti, Amerikal misyonerler ve Amerikan halkndan baz kesimler Ermeni meselesine sadece siyas alanda deil ayn zamanda kurulan yardm cemiyetleri araclla madd anlamda da destek vermitir. Amerikal misyonerlerin sz konusu bu yardmlarn Osmanl Devletinin gzetimi olmadan datldn gazeteler araclla beyan etmeleri ve Washington elisinin uyarlar neticesinde Osmanl Devleti, Kzlha bakan ve yelerini uyarm ve Amerikan misyonerlerinin Anadolu Ermenileri iin toplanan yardmlarn Osmanl memurlarnn gzetiminde yaplmas ynnde 20 Temmuz 1896 tarihinde kararlar almtr34.
4.ERMEN FAALYETLER VE SYANLARINDA AMERKAN BOARD MSYONERLERNN ROL
Ermeniler tarafndan Anadolunun eitli vilayetlerinde karlan isyanlar tetikleyen ve destekleyen birok etmen olmutur. Bu teblimizin snrlar gerei Ermeni isyan ve faaliyetlerinin olumas ve gelimesi aamasnda etkisi olan unsurlardan birisi konumundaki Amerikan
32 BOA, A.MKT.MHM., Belge No:536/14. 33 BOA, Y.A.HUS., Belge No:347/75. 34 BOA, A.MKT.MHM., Belge No:688/10.
184
Do. Dr. akir BATMAZ
Board misyonerlerinin faaliyetlerine de deinmenin uygun olaca dnlmtr. Osmanl Devleti ierisinde yer alan Ermenilerin mezheblerinin gya patrikhane tarafndan idare edilmesinden dolay mezheblerinin kark bir halde olmasndan istifade edip, teden beri Ermenileri Protestan mezhebine sokmaya alan Amerikan Board misyonerleri, Ermeni toplumunun Osmanl Devleti ierisindeki ayrlk hareketlere gemesi ve Ermeniler tarafndan oluturulan komitelerden yz bularak Ermeniler zerindeki entrikalarn artrmlardr. Protestanlk mezhebini, siyas emellerini gerekletirmek iin kullanmlardr. Kendilerinin ve Protestanlk mezhebinin zalim Osmanlya kar masum Ermenilerin yannda olduunu!!! Ermeni halkna ve Ermeni papazlarna anlatmak iin birok bror ve kitaplar hazrlayp, toplantlarda datma yoluna gitmiler hatta Ermeni Patrikhanesine dahi bir nsha gndermilerdir. Ermeni komitelerine ye olan gen Ermenilerin her hangi bir mezheple alkadar olmamalarndan da istifade eden Protestan misyonerler maksatlarna ulamak amacyla bu genlerin mezheplerini deitirmek iin eitli yaynlar datma yoluna gidip35, Ermeniler zerinde nfuzlarn artrmaya ve Osmanl lkesinde yaylmaya balayacak Ermeni isyan ve faaliyetlerinde Ermenileri, Amerikann emparyalist siyasetine uygun ekilde hareket etmeleri adna alt yap oluturmaya balamlardr. XIX. yzyln sonlarna doru artan Ermeni isyanlar Anadolu coarafyasnda byk karklklara neden olmutur. ncelemi olduumuz ariv vesiklarnda deinildii zere sz konusu bu isyanlarla ilikili olarak Amerikan Board misyonerlerinin eitli blgelerde almalar olmutur. Sivas valisi Halil Efendi tarafndan Saderete gnderilen telgrafta Sivastaki Amerikan Protestan Mektebi misyonerlerinden Perinin Merzifondaki Anadolu Kolejinin mdr Herike yazp, Amerikann Sivas konsolosu vekili vastasyla gnderdii mektupta Ermeni faaliyetleri hakknda bilgiler vermitir. Bu mektubu yazan Periye gre Sivas valisinin hakkaniyeti gzettii ve anlamay seven bir adam olduu ancak oyun ve hileleri sevmedii belirtilmitir. Valinin Amerikallar hakkndaki grnn de olumlu olduu ifade edilip, Amerikan misyonerler hakknda yaplan sylentiler hakknda oturup bir ka defa
35 BOA, Y.PRK.AZJ., Belge No:26/80.
185
konuulduunda valinin yaklamnda yumuama olaca vurgulanmtr. Mektupta aklanan sz konusu sylentiler ise u ekilde sralanmtr. Birincisi; Merzifon Amerikan Kolejinde retmenlik yapm olan Karabet Tomayann Gemerek ve Burhan blgelerine gidip ihtilal yaparcasna almlarda bulunmas, kincisi; Gemerekte bir ihtilal komitesi tekili, ncs; rktc bir mektupla baz samalklarn Merzifondan Gemereke gnderilmesi, drdncs; Grnl Tarkisin fesat eylemleri. Ayrca Mektupta; eer artk ihtilal olayna kalklmas ve bu ahslar arasnda olduuna kanaat getirilirdii takdirde kendilerine yardm edilmesi gerektii belirtilmitir36. Mesela 19 Kasm 1895 senesine ait ariv vesikasnda krk yl akn bir sredir Harputa gelip gya blge halknn yararna tesis edilen okulun37 baz Ermeni ocuklarnn fikir ve dncelerini etkileyerek Osmanl Devletinin alt yz seneyi akn hkimiyeti alehine kkrtc almalarda bulunup, karklklara neden olmalarndan dolay, blgelerinde ikametini istemeyen Harput ahalisinden 61 kii ehirlerindeki Amerikan okulunun kaldrlmas iin dileke vermilerdir38. 27 Kasm 1895 tarihli ariv vesikasnda ise otuz-krk seneden beri Mamuretlazizde (Elaz) misyonerlik faaliyetlerini yrten Protestan misyonerlerin bu sre zarfnda Ermeniler zerinde nfuz kazandklar belirtilmektedir. Blgedeki misyonerlik almalarn yrten misyonerlerden biri olan Amerikal H. N. Barnum Ermeni toplumunun rzas ve onlarn karlar iin bu misyonerlik almalarnda bulunduunu aklamasna ramen Zalimyar Kasbar ve Kigork ile elli yedi arkada tarafndan Mbeyn-i Hmayun ve Ermeni Patrikhanesine gnderilen telgraflarda Ermenileri tahrik edenlerin Amerikan misyonerler olduklar belirtilmi ve blgeden kaldrlmalar istenmitir39. syanlar neticesinde Ermeni toplumu ierisinde Ermeni milliyetiliine olan inan fevkalade artmtr. rnein ng40 Ermeni Mektebiinde grevli retmenlerden Haador ve Ohannesin evlerinde yaplan aramalarda sandklarnda Ermeni milliyetilii ile ilgili
36 BOA, A.MKT.MHM., Belge No:733/42. 37 Sz edilen bu okulun zgn ad Ermenistan Koleji ( Armenia College) olan Frat Kolejidir. Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s.149. 38 BOA, HR.SYS., Belge No:2812/2. 39 BOA, A.MKT.MHM., Belge No:657/45. 40 Diyarbakrn kuzeybatsnda yer alan ve Diyarbakr iline bal bir iledir. http:// tr.wikipedia.org/wiki/%C3 %87%C3 %BCng%C3%BC%C5%9F
186
Do. Dr. akir BATMAZ
manzumeler ele geirilmitir. Osmanl memurlar tarafndan tercme edilen 24 Haziran 1899 tarihli sz konusu manzumelerde unlar yazmaktadr41;
te Martn borusu alnd beni muharebeye davet ediyor. Gidip alevler iine itilelim. nk benim saadetim yalnz budur. mrm kurban edeyim. Ecdadm iin kanm dkeyim. Kt dman kralm. Vcudum l olarak gtrsn. Biz askeriz, korkumuz yok. Vatan iin daima kurban oluruz. Kan ile hayatmz esirgemeyerek zdlk iin lyoruz. Gzlerimizde ate, yreimizden kan sryor. Elimizde kln parlad esnada onun parlamasndan herkes aryor. Bizim muhafazmz vatandr. Muhlimiz serbestlik. Vatanmzn hedasyz. Dmanla arprz. Muharebe borusu ne vakit alsa elimizdeki klnla oraya koarz. Vay gelir ona ki bizim gibi serbest yiitlere kar gsn aar. stmzde kpek ki lr vah o ktnn bana ki o gn arslan yiitlere kar durur. Muharebe yerinde tatl yreim selmetle kal. Eer lsem daima beni yd et. Bizim tacmz serbestlikdir. Mezhebimiz vatandr. lelim umumumuz kurban olalm kurtulsun. Milletimiz haydi ileri. ntikam alalm. Vatanmz ebed kalsn.
Yine ayn ahslarn sandklarndan kan ve Ermenistan Manzumesi balyla yazlm bir baka yaz ise u ekildedir:
Ermenistan Manzumesi Peder bana ruhsat ver talime gidelim. Aynal tfengi elime alalm. Bu ne fena zamandr, yardm yok. Ermeni kardeler Trk krmaa ittifk edelim. Bulgar milletinden numne alalm. Biz de bu Trkn elinden kurtulalm. Mukaddes pederimiz Ermenistan ebed kalsn. Sultan ve Said Paa gebersin. Yiit Ermenilere boru sads vah vah daha yeter. Daha yeter muhabbetle ittifk edelim. Zyi olan tacmz tekrar alalm. Ey sevgili Ermeni! Senin aladn da kfi vah vah daha yeter.
41 BOA, Y.PRK.UM., Belge No:47/140.
187
Daha yeter muhabbetle ittifk edelim. Zyi olan topramz tekrar alalm. Ermeni milletine perianlkdr vah vah daha yeter. Daha yeter muhabbetle ittifk edelim. Zyi olan tacmz tekrar alalm. Ermeni milletine esirlik kfidir vah vah daha yeter. Daha yeter muhabbetle ittifk edelim. Zyi olan eramz tekrar alalm. Ermeni milleti stne geliniz, Yeis edelim vah vah daha yeter. Daha yeter muhabbetle ittifk edelim. Zyi olmu tacmz tekrar alalm. Sevgili Pederim ite gidiyorum, imdi selametle kal. Biz slmlar elinde esiriz, Ermeni dayansn. Ey akraba!, Ey dostlarm! Braknz biz gidelim, lnceye kadar byle mi kalalm? Azatlk alalm. te gidiyorum sevgili biraderler, efkrm gzel. Biz Trklere esir olmayz. Alt yz seneden beri olduu gibi mezar tamn zerine byk talar koyunuz. Bundan sonra fakir Ermeni milletin evladn seviniz. Validem, mezarmn ta zerine gzya serpiniz. ieim, gencim valideciim. Ermenistann adn iittiim gibi gayetle yreim oynuyor. Mekn der-hatr etdike gzlerim ya ile slanyor. Acaba onun gibi bir vatan var mdr? Sadsn iiten yok. Alar szlar byk acyla. Vartan, Dikran, Aram kalknz! Bir defa validenize nazar ediniz. Kendi feryadlar sizi bir defa mezardan uyandrsnlar. Baknz yine periniyetle Ermenistan haneleri geziyorlar. Her tarafdan koyulur, insafsz koyulur. Ah Ermenistan! Sen sevgili valide! Ne vakte kadar evladlarn senden uzak feryad ederek hicretde kalacaklar. Ne vakte kadar vlide hasretiyle kalacam. Gzyamla aunuza atlup gzel elinizle beni okayacaksnz. Mmkn ise uup gitmek, gidip ba koyalm. Validemin kucana ek-i meserretle yreimin atei orada sndreyim. Okayarak bir defa kucaklanup ple idim. Beni orada kurban etsin idi. Geliniz birader ve hemeriler! El ele verp alalm. Dman bizi perian edp validemizden ayrd. Bizim dmanmz cehletdir. Baka bir yerden aramayalm. Lzmdr ki, muhabbetle tahsil edp, galip olup iimizden karalm. Ah Ermeni birader ve hemeriler! Ne vakte kadar daima brakalm ki, gelip
188
Do. Dr. akir BATMAZ
hslat tarlamza bir tohum eksinler. Ah! Ol zaman uyanacaz ki, dmann her ii rzgrla dalp bir yadigr kalmayacak. midsiz Ermeni hey! Yrein anz taraya ksn. Fena fena meyusne figann sads her tarafa yaylsn. Gidip Ermenistana ulasn ki, validen merhamet etsin. Seni teselli etsin. Bakasndan mid yok. te ben korkuyorum ki, bu derd ile mezara gireceim. Ermenistan ardm vakit bir sad da veren yok. Her tarafda sknetdir. Zannedersin ki, lm hkm ediyot. ller ve viraneler iinde baykua dnmm. Ah Ermenistan! Canm, yrei sana hediye ediyorum. Kabul et mmkn ise ben leyim. Ermenistan ayaa kalksn. Onun muhabbeti iin habs olsam, o bir kasrdr. El ve ayaklarma zincir vursalar o da saadetdir. Eer tliimle nefy olsam Ermenistan muhabbetiyle her yer bana saray olur. Yalnz arzuma ulaa idim. Beni daraacna karsnlar. Daraasndan dahi sadm aracak: Ermenistan!
19 Mays 1895 tarihli ariv vesikasnda belirtildii zere Antep ve Marataki Amerikan okullarnda retmenlik yapan baz Ermeni fesat erbabndan olduklar gerekesiyle tutuklanmalar zerine stanbuldaki Amerika elisi Terrellin bir muhtra vererek eitimin sekteye uramamas iin bu retmenlerin kefaletle serbest braklmasn talep etmemesinin usullere aykr olduu belirtilerek iki lke ilikilerinin bozulmamas iin ad geen elinin deitirilmesi istenmitir42.
5. OSMANLI DEVLETNN ERMEN FAALYETLER VE SYANLARIYLA LKL OLAN AMERKAN MSYONERLERNE KARI TUTUMU
Btn bu gelimeler neticesinde 6 Ocak 1896 tarihli ariv vesikasnda belirtildii zere; Osmanl Devleti Amerika Dileri Bakanlna Osmanl lkesindeki misyonerlerin tahrikleri ve sonular ile ilgili bir nota vermitir. Bu notada yabanc lkelerdeki misyonerlerin Amerikadaki komiserlerinden oluan meclisin yllk raporu ile Congregationalist gazetesinin 21 Kasm 1895deki yaynndan hareketle, Anadoludaki Amerikan misyonerlerinin Gregoryen mezhebindeki Ermenileri Protestanla
42 BOA, Y.A.HUS., Belge No:328/60.

189
balayarak bunlara din ve politik iktidar kazandrma abas ierisinde olduklar vurgulanmtr43. Osmanl Devleti, Ermeni olaylaryla ilgili olarak Amerikan Board misyonerlerinin Amerikann karlarna ynelik almalarnda Amerikan hkmetinin dikkatini ekmekle birlikte eitli blgelerde misyonerlik faaliyetlerinde bulunan baz Board misyonerlerinin blc faaliyetlerinden dolay bu ahslarn uyarlmas, bulunduklar blge veya tamamen lke genelinden karlmas ynnde de baz siyas tutumlar izlemitir. rnein 20 ubat 1896 tarihli belgede Vanda misyonerlik almlarnda bulunan Amerikal misyonerlerden Miss Kimballn Osmanl Devleti aleyhinde baz szl ve yazl bir takm faaliyetlerde bulunmasndan tr ileri Bakanl tarafndan Van vilayeti idaresine gnderilen yaz gereki bu ahsn uyarlmas gerektii belirtilmitir44. Osmanl Devletinin Amerikan Board misyonerlerin Ermeni olaylaryla paralel olarak Osmanl Devletinin aleyhinde yrtt almalara kar ald tedbir ve tutumlar erevesinde benzer bir baka rnek de Bitlis vilayetinde misyonerlik faaliyetlerinde bulunan Amerikal misyoner Mr. George Knappa ynelik olmutur. Bu ahsn Bitlis dare Meclisi ile mahkeme yeliinde grevli Ermenilere; Erzurum Ermenilerinin Osmanl Devleti tarafndan teklif edilen memuriyetlerini kabul etmeyip, Erzurum dare Meclisinde bulunan Ermeni yelerin grevlerinden ayrldklarna dair kendisine ulaan mektubu okuyup, Erzurum Ermenilerini rnek gstererek istifa tavsiyesinde bulunduu ve Ermeni Mampre, Serop ve Hamazasb adndaki ahlarn ailelerini beslemek ve yz lira vereceini taahhd eden Mr. George Knappn Bitlisdeki Kivork Aa adndaki Ermenin katl edilmesini salamak, ayrca George Knappn salad 1 adet revolver ile blgedeki camilere basknlar dzenleyip ahaliyi ihtilal iin kkrt konusunda Bakkalyan Nazar ve Bakkalyan Aacan adlarndaki ahslarn gnderdikleri ihbarname zerine Osmanl Devleti olayn doruluunu renmek adna bir tahkikatn yaplmasn yetkili kiilere iletmitir45. Osmanl lkesinde blc faaliyetlerde bulunan Ermeniler ile bu Ermenilerin Amerikadaki yandalaryla posta yerine Amerikan Board
43 BOA, Y.A.HUS., Belge No:344/47. 44 BOA, HR.SYS., Belge No:2889/82. 45 BOA, A.MKT.MHM., Belge No:694/2.
190
Do. Dr. akir BATMAZ
misyonerleri araclla haberletiklerinden dolay Osmanl Devleti, 10 Ocak 1895 tarihli bir takrirle Amerikan Dileri bakann uyarma gerei duymu, Ecnebi Misyonerler Cemiyetinin Osmanl hkmeti aleyhindeki tavrlarnn ak olduu bildirilerek misyonerlerin gizli ya da ak yollarla Ermenilerle ibirlii ierisinde olmamalar gerektii hususu vurgulanmtr46. Osmanl lkesinde Amerikan Board misyonelerin Ermenilere ynelik bu gibi almalarnn yan sra Amerikada daki Newman, Hamlin, Easton, Childs, Graham adnda baz Protestan rahipler ile Hkim Strong ve Doktor Sheldon Jackson adndaki ahslar tarafndan Washingtonda bir Ermeni cemiyeti tesis edilmesi zerine Osmanl Devletinin Washington bykelisi nezlinde Amerika Dileri bakan Ermenilerin Anadoluda huzur ve asayii yeniden ihll ettikleri takdirde bu olaylarn sorumluluunun byk ksmnn baz Amerikallara ait olaca hususunda uyarlmtr47. Amerikada sadece bu cemiyet Ermeni karlarna hareket etmeyip buna benzer birok cemiyet hem Amerikal baz ahslar tarafndan hem de Osmanl lkesinden Amerikaya g eden baz Ermenilerin almalar neticesinde kurulmutur. Kurulan bu cemiyetlere destek olmak mahiyetinde de Amerikan gazetelerinde hemen her gn Osmanl hkmeti aleyhinde bir takm yazlar ve yaynlar yaynlanm, Amerikann eitli yerlerinde mitingler dzenlenip, Anadoludaki Ermeni isyanlarna kamuoyu oluturulmaya allp, yardmlar toplanmtr. Hatta bu gibi almalardan teye gidilerek Amerikadaki Ermeni komitesinin Ermenilere askerlik eitimi iin resimli bir kitap bastrp, Marsilyaya gnderiken sz konusu kitabn Nahigyan adndaki fesat tarafndan satlmas48 ve Amerikada bulunan Ermenilerin bir kulp kurarak haftada iki gn asker eitim yaptklar husunda da baz duyumlarn alnmas49 Amerikan hkmeti ve Amerikan kamuoyunun Anadoludaki Ermeni olaylarna kar tutumu ve bu hususta Amerikada kurulan Ermeni cemiyetlerine ynelik taknlan tavr konusunda hi de hassas olmadklarn gstermektedir.
46 47 48 49
BOA, HR.SYS., Belge No:2854/12. BOA, HR.SYS., Belge No:2855/29. BOA, HR.SYS., Belge No:2748/22. BOA, HR.SYS., Belge No:2742/12.
191
SONU
Netice itibariyle Osmanl Devletinin dalmasnda temel etkenlerden biri olan Amerikan Protestan misyonerleri, Fransz htilali neticesinde milliyetilik dncesinin etkisine girmi olan Ermenileri, ayrlk dncelerle dolduran temel etkenlerden biri olmutur. Osmanl Devleti ierisinde, btn misyoner rgtleri ortak erevede hareket ederek, ayrlk hareketlere destek vermilerdir. Ermeni okullarnda milliyetilik dncesiyle hareket eden Ermeni genleri, misyonerler ile birlikte, Trk mill varlna zararl faaliyetleri sonucu, Osmanl Devletinin ykln hzlandrmlardr. Amerikan Protestan misyoner rgtleri bata olmak zere, dier misyoner rgtleri, Ermeni milliyetiliinin atklar kurumlarda renilmesine yardmc olmulardr. 19. yzyln son dnemlerine gelindii zaman, Amerika misyonerlerinin, Ruslarn, Franszlarn, ngilizlerin vs. milletlerin tahrik ve tevikleriyle, Ermeniler; bir takm terr rgtleri kurmulardr. Bu rgtlerin batl lkelerden aldklar desteklerle bir takm isyanlar gerekletirmiler ve olaylar, Ermeni komitecilerin d glerle yapt ibirlii sonucu, ykc ve blc faaliyetlere dnm, yabanc devletler ak ve rtl bir biimde Ermenileri desteklemi ve tahrik etmiler ve neticede Anadoluyu kana bulamlardr.
192
Do. Dr. akir BATMAZ
BBLYOGRAFYA
1.Ariv Vesikalar Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
A.MKT.MHM. HR.MKT., HR.SYS., Y.A.HUS., Y.PRK.AZJ., Y.PRK.UM.

Reel 522, No:535-545. 2.Tetkik Eserler
: 1/14, 536/14, 657/45, 688/10, 694/2, 733/42. :4/18; :2741/48, 2742/12, 2748/22, 2812/2, 2834/32, 2843/61, 2854/12, 2854/82, 2855/29, 2859/13, 2860/51, 2889/82. : 328/60, 333/104, 343/58, 344/47, 347/75. :26/80, :47/140.
Papers of The American Board of Comissioners For Foreign Missions (PABCFM),
Akgn, Seil, Kendi Kaynaklarndan Amerikal Misyonerlerin Trk Sosyal Yaamna Etkisi (1820-1914), X. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, C.V, Ankara 1986. Alan, Glbadi, Osmanl Devletinde Amerikan Misyoner Okullarnn Ermenilere Bak, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kayseri 1997. Armaolu, Fahir, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri (Aklamal), TTK Yayn, Ankara 1991. Erol, Mine, Osmanl mparatorluunun Amerika Birleik Devletleriyle Yapt Ticaret Antlamas, Seluk niversitesi Yaynlar, Konya 1988. Kl, Remzi, Osmanl Ynetiminde XIX. Yzyl Ermeni Okullar ve Faaliyetleri, Hogr Toplumunda Ermeniler, Cilt IV. Kocabaolu, Uygur, Dou Sorunu erevesinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Tarih Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu, Ankara 1990. Kocabaolu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika (19. Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar), Arba Yaynlar, stanbul 1989. Kurat, Akdes Nimet, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), Dou Matbaas Yaynlar, Ankara 1959. zsoy, Hasan, Kayseride Amerikan Misyoner Faaliyetleri ve Talas Amerikan Koleji, Talas Belediyesi Kltr Yaynlar No:2, Kayseri 1996. Strong, William EThe Story Of The American Board, The Pilgrim Press, Norwood 1910. Tekeli, lhan, Selim lkin, Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve Dnm, TTK Yayn, VII. Dizi, S. 154, Ankara 1993. Vahapolu, Hidayet, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Boazii Yayn, stanbul 1992. http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87%C3 %BCng%C3%BC%C5%9F
193
NGLZ BABAKANI WILLIAM EWART GLADSTONEUN ERMEN PROPAGANDASI VE EVANJELZM

Bozok niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Yozgat-TRKYE Tlf.: 0 544 463 01 60, e-posta: tahaniyazikaraca@gmail.com
195
19. yzyla damgasn vuran en nemli politikaclardan biri William Ewart Gladstone olmutur. 1868-1874, 1880-1885, ubat-Temmuz 1886 ve 1892-1894 yllar arasnda drt dnem babakanlk yapmtr. Ilk babakanlk dneminde Balkanlardaki Hristiyanlarn bamszlklar konusunu gndeme getirmitir. William Ewart Gladstone, 1880 ylnda ikince kez babakan olduunda ele ald en nemli proje, Osmanl topraklarndaki Ermenilere bamszlk verilmesi oldu. Balkanlarda Bulgarlar iin uygulad projeyi imdi Ermeniler iin de uygulamak istiyordu. 1894 ylna kadar Trklere kar propaganda yapt. Bylece Ermeni Sorununu uluslararas ilikiler alannda canl tutmak istedi. Gladstoneun Balkanlarda ve douda takip ettii politik tavrnn en nemli etkenlerinden biri onun evangelik inanlaryd. Evangelik bir ailede yetien Gladstone, hayat boyunca Hristiyanlarn Trk hkimiyetinden kurtarlmas ve kutsal topraklarn geri alnmasna inand. Bu teblide William Ewart Gladstoneun Ermenilerin bamszlklarn almalarna ynelik politikalar ve onun politik dncelerini ekillendiren evangelik inan ortaya konmaya allacaktr.
zet
196
GR
Osmanl dnemi Trk-ngiliz ilikileri incelendiinde bu srecin devreye ayrld grlr. lki 1579da balayan ve 1774 ylna kadar devam eden sretir1. kinci dnem 1768-1774 Osmanl-Rus Savandan sonra Rusyann Karadenize yerlemesiyle balar. 17 ylnda ngiliz Babakan William Pitt Rusyay Karadenizde tutmak iin Osmanl Devletinin desteklenmesi kararn parlamentodan geirdi. Bu karar 1791-1876 yllar arasnda uyguland2. nc dnem ise 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra ngilterenin fiil olarak Osmanl Devletini korumaktan vazgetii dnemdir3. Konu ilgili aratrma eserlerinde ngilterenin politika deiikliinin temel nedeni Osmanl Devletinin Rusyaya kar yenilgisi ile ar zayflamas ve bu nedenle ngilterenin koruma politikasn terk ettikleri ynnde olmutur. Dnemin ayrntlarna inildiinde, yenilgi
1 2 3 lk dnem ilikiler iin bkz. Akdes Nimet Kurat, Trk ngiliz likileri, Ankara 1953, s.1-103. Fahir Armaolu, Siyasi Tarihi, Ankara 1997, s.20-22. Armaolu, 19. Yzyl Siyas... s.529.
197
her ne kadar bir etken olsa da iin tam anlamyla bu ekilde olmad grlmektedir. Teblide de ortaya konaca gibi ngiliz Babakan William Ewart Gladstoneun 1876 ylndan itibaren dnya kamuoyunu ynlendirmesiyle Trklere kar ortaya kard tepki ngilterenin geleneksel politikasn terk etmesine neden olmutur. Bu nedenle de Rusya Osmanl Devletine sava ama cesaretini gstermitir. William Ewart Gladstoneun gerek ngiltere ve gerekse Avrupa kamuoyunu Trklere kar kkrtmasnn ve ngilterenin d politikasn deitirmesinin temel nedenleri siyasal olmaktan daha ok din zellik tamaktayd. Trkler yerine Ruslar mttefik olarak grmesinin ya da Hristiyanlarn Trklerin hkimiyetinden kurtarlmalarn salamak iin bunlarn ayaklandrlmalar ve Kuran- Kerimin dnyadan silinmesi gibi kat dnceleri onun evanjelik inanca olan ball ile ilgiliydi4.
WLLAM EWART GLADSTONE
Evajelik bir ailede yetien William Ewart Gladstone, Victorian dneminin en nl politikaclarndan biriydi5. 1832 ylnda muhafazakr Tory Partisinin taraftar olarak Robert Peelin hkmetine giren Gladstone 1859 ylna kadar liberalizme dnmn tamamlad6. Grnte ok muhafazakr bir kiilie sahip olmasna ramen siyasetteki bu dnm ve kiisel yaantsndaki karmaalar tarihiler tarafndan onun tutarsz kiiliine balanmaktadr7. lkede bulunan taraftarlarna gre Gladstone, derin Hristiyan inancn toplumsal hayatna dhil eden ve politik grlerini ahlaki
4 Gladstone dnemi politikaclarn zerindeki evanjelik etki iin bkz. Jeremy Salt, Imperialism, Evangelism and Ottoman Armenians, London 1993; Gladstoneun dinsel taassubu ve slam dini hakkndaki dnceleri iin ayrca bkz. Salahi R. Sonyel, Minorities and The Destruction of The Ottoman Empire, Ankara 1993, s.195. Gladstoneun etkisi 20. yzyl politikaclar zerinde de etkili olmaya devam etmitir. rnein Babakan Tony Blair yapt konumalarndan birinde; Gladstone benim politik kahramanlarmdan biridir ifadesiyle bu etkiyi belirtmitir. Gladstoneun ngiliz siyasetileri zerindeki etkisi iin bkz. Britain: Gladstones Ghost Economist, London (29 May 1999), Vol:35, Issue:8121, s.54. Richard Salter, Peel, Gladstone and Disreali, London 1991, s.1-57. Gladstoneun ruh tahlilinin yapld ve ift kiilikli zelliinin ortaya konduu bir alma iin bkz. Anthony W. Clare, The Two Mr. Gladstones: A Study in Psychology and History, The American Journal of Psychriaty (Whashington 1988), Vol.155, Issue 12, s.1789.
6 7
198
deerlerle btnleyen bir liderdi8. Fakat muhaliflerine gre ise o kendini stn gren bir hilekr, bencil hesaplarn yksek ahlaki deerler iddialarnn arkasna saklayan bir insan, Tanrnn en byk hatalarndan biri ve tutarsz bir ruh hastas idi9. Gladstone politikaya girdikten sonra muhafazakr parti ierisinde maliye bakanl da dhil olmak zere deiik grevler aldktan sonra 1859 ylnda liberal partiye geti. Bu geiten sonra birbirinden farkl drt dnem 1868-1874; 1880-1885 ve ubat-Temmuz 1886 ve 18921894 yllar arasnda babakanlk yapt10. Liberal politikac olarak 1868 ylndaki seimleri kazanan ve babakan olan Gladstone, alt yl kadar iktidarda kald. Bu sre ierisinde i ve d siyasetteki baarszlklar nedeniyle hzla poplaritesini yitirdi11. 1874 seimlerinde gelir vergilerini indirecei vaadinde bulundu. Fakat bu oran ancak yzde 1.25 orannda olduu iin halk memnun edemedi. Seimde liberaller kaybetti. Muhafazakr Parti bakan Disreali babakan oldu12. Gladstone, bu yenilgi zerine Liberal Parti bakanlndan istifa etti. Aklamasnda kendisini dine adadn ve zamann Hawardende kitap yazmakla geireceini syledi. Fakat gerekte politikadan kopmamt13. Aslnda istifas aldatmacadan ibaretti. Uygun ortamn olumasndan sonra politikaya yeniden dn yapmay istiyordu. Nitekim dnemin tanklarndan Lord Granville, onun parti liderliinden ayrldna hi inanmadn sylemiti14. Gladstoneun bekledii frsat 1876 Mays aynda ortaya kmt. Bu tarihte balayan Bulgar ayaklanmasn byk bir ajitasyona ve propa8 ngilterede yaynlanan Hristiyan dergiler Gladstoneu, hayatn Hristiyanla adayan en byk lider olarak adlandrmaktadrlar. Bu tarz bir yaz iin bkz. Kevin Charles Belmonte, Greatness upon Greatness, Christian History, (1997), Vol. 16, Issue 1, s.30. Bloodhounds of History, Economist, (04 December 1997), Vol. 343, Issue 8012, s.19. Graham D. Goodlad, British Foreign and Imperial Policy, London 2000, s.14. Justin McCarthy, The Story of Gladstones Life, London 1898, s.217-225, 269273. Paul Adelman, Gladstone, Disreali and Later Victorian Poitics, Singapore 1985, s.80-81. Goodlad, British Foreign, s.16. R.T. Shannon, Gladstone and Bulgarian Agitation 1876, London 1963, s.2,4.
199
9 10 11 12 13 14
gandaya dntrerek, seimlerdeki hezimetini unutturmak ve tekrar iktidara gelmek iin kulland15. Kendisi gibi evanjeliklerden oluturduu bir propaganda grubuyla Trklere kar byk bir kampanya balatt. Bu heyetin ierisinde Bishop Fraser, Canon Liddon, tarihi Freeman ve daha sonra Ermeni sorunun uluslararas boyut kazanma srecinde nemli bir rol oynayan James Bryce bulunuyordu. Bu heyetin en nemli zellii evanjelik inanca bal olmalar ve Tractarian ya da Oxford Movement adyla anlan bir hareketin yeleri olmalaryd16. Bata Gladstone olmak zere bu heyetin yapt byk propagandayla Bulgar ayaklanmas dnya kamuoyuna Trklerin Hristiyanlara yaptklar byk bir katliam olarak gsterildi. Gladstoneun bu propagandann bir paras olarak kaleme alm olduu Bulgaristan Katliamlar ve Dou Sorunu balkl risalesi bir hafta ierisinde 200 bin adet satld17. Gladstoneun takip ettii bu politika karsnda dnemin babakan Benjamin Disreali, Osmanl Devletini koruma politikasn terk etmek zorunda kald. ngilterenin ekilmesiyle Osmanl Devleti, Rusya ile savaa doru srklenmi oldu18. Takip edilen bu politikada Gladstoneun hedefi vard. lki Bulgarlara bamszlk vermek ve ikincisi Trklerin Balkanlardan atlmas, nc hedef ise kendisini dnyaya bar adam, zgrlklerin savunucusu olarak tantarak i politikada kaybettii prestiji tekrar kazanarak babakanlk koltuuna oturmakt. Osmanl Devletinin Rusya ile 18771878 Savana girmesi, Gladstoneun hedeflerinin gerekletirilmesi srecini balatmt. Trklerin Balkanlardaki etkinlii Srbistan, Karada, Romanyann tam bamsz ve Bulgaristann ise zerk statde devlet olmalaryla yok olma srecine girmiti. nc hedefini gerekle15 Goodlad, British Foreign..., s.16; Marvin Swartz, The Politics of the British Foreign Policy in the Era of Disreali and Gladstone, London 1985, s.38. 16 Ann Pottinger Saab, Reluctant Icon: Gladstone, Bulgaria and Working Classes, 1856-1878, London 1991, s.57-58; Heyetin James Hall toplants ve ajitasyon almalar iin bkz. Shannon, Bulgarian Agigation..., s.58-65. 17 William Ewart Gladstoneun Bulgar ayaklanmasn propaganda arac olarak kullanmasna dair alma iin bkz. Taha Niyazi Karaca, 1876 Bulgar Ayaklanmasnn Avrupa Kamuoyuna Takdiminde William Ewart Gladstone ve Edwin Pears, Uluslararas Trk-Bulgar likileri Sempozyumu, 11-13 Mays 2005, Eskiehir 2005, s.373-385. 18 Karaca, Gladstone ve Edwin Pears..., s.379-380.
200
tirmesi ise 1880 ylnda yaplacak seimlere balyd. Nitekim bu yl yaplan seimlerde byk bir zafer kazanarak babakanlk koltuuna oturdu. Babakanlk koltuuna oturan Gladstoneun ilk icraat Ermeni konusunu ele alarak, aynen Bulgaristan rneindeki gibi Ermenilerin bamszlklarn kazanmalarn salama projesiydi. Bu dorultudaki ilk adm ise Osmanl Devletinin Ermenilere ynelik reform uygulamasn talep etmek oldu19.
EVANJELZM VE GLADSTONE
William Ewart Gladstoneun btn hayatn ekillendiren bir inanc vard. Buna gre kendisinin dnyaya zel bir grevle gnderildiini ve amacnn dnyada Tanr devletini kurmak olduunu dnyordu. Byle bir inanca saplanp kalmas sradan bir olay deildi. Gladstone annesinden gelen evanjelik din inann en dar alglamasyla yetitirilmiti20. Bu din inann bir sonucu olarak da Tanrya hizmet edecek bir din adam olma hayalleri ile genlik yllarn geirdi. Nitekim 1828 ylnda babasna yazd bir mektupta gelecei hakknda dncelerini belirtiyor ve geleceini yalnzca Tanrnn belirleyeceini ifade ediyordu21. Siyaset alannda ar liberal dnceleri ile tannan Gladstone, hayatnn her dneminde siyas olaylara bir rahip gibi yaklat. Siyaset onun yetitii dar evanjelik inanlarn uygulama sahas gibiydi. Onun iin zgrlk ve demokrasi daha ok kafasndaki Tanr dzeninin yani Hristiyanln dnyaya hkim olduu dzenin kurulmasn salayacak aralar durumundayd. Nitekim 1839 ylnda da Hristiyanln hayatndaki yerini dogmatik bir ifade ile varlmn kutup yldz ifadesiyle belirtiyordu. Hayatnn her aamasnda din yer alyordu. Srekli din kitaplar okuyor, dneminin din adamlaryla tartmalara giriyor hatta din konularda doktrin saylabilecek dnceler ortaya atyordu. Onun dine bak yle bir boyuttayd ki, bir keresinde kars Cathrine aka yollu; Williamn en byk ak kilisedir diyerek yaantlarnda kilise ve dinin hangi boyutta yer aldn anlatmak istemiti22.
19 Gladstoneun 1880 ylndan sonra Osmanl Devletine yapt bask ve reform talepleri konusunda bkz. Musa amaz, British Policy and the Application of Reforms for the Armenians in Eastern Anatolia 1877-1897, Ankara 2000, s.82-130. 20 Roy Jenkins, Gladstone, London 1995, s.27. 21 John Morley, The Life of William Ewart Gladstone I, London 1903, s.81-85. 22 Michael Winstanley, Gladstone and Liberal Party, London 1990, s.3
201
Gladstone zerine alma yapan btn yazarlarn belirtmek zorunda kald bu radikal inancn temelleri hi phesiz ki, evanjelik inan temellerine dayanyordu. Gladstoneun dine bak asn bu denli radikal bir noktaya getiren evanjelik inan neydi? Evanjelizm olarak adlandrlan inan sistemi pek ok Protestan retiyi ierisine almaktadr. Bu terim iyi haber, ncil, Hz. sann retileri ya da kutsal kitaba ynelmek anlamna gelen Yunanca evangelion kelimesinden gelmektedir. Kelimenin asl, eouggeliondur23. Reform sreciyle birlikte evanjelik terimi retilerini yalnzca ncillere dayandrma iddialarndan dolay Protestan kiliselere atfedilmitir. lk zamanlardan itibaren Almanya ve svirede zellikle Lutherci gruplar iin kullanlan evanjelik terimi gnmzde Almanyadaki Lutheran kiliseleri ifade etmek iin hala kullanlmaktadr. Evenjelik inancn nasl baladna dair birok gr ileri srlmektedir. Arlkl olarak da Amerikada yaayan teologlara atflarda bulunulmaktadr. Fakat 19. yzyl balarnda ngilterede nemli bir din inan olarak ortaya kmas geliiminin birka koldan olduunu gstermektedir. Temellerinin ise Avrupadaki Puritan hareketle baladn sylemek yanl olmayacaktr. skoyal gen bir kz olan Margaret Macdonaldn 19. yzylda sann douuyla ilgili yazd mektuplar esas alnarak bir evanjelizmin ortay kt iddia edildii gibi ngiliz George Whitefield (1715-1770), Methodizmin kurucusu John Wesley (1703-1791) ve Amerikal teolog Jonathan Edwardsn (1703-1758) dncelerinin evanjelik inanc ekillendirdii de ileri srlmekle birlikte24, Metodist hareket gnmzde evanjelik retinin ierisinde bir inan sistemi olarak yer almaktadr25. Protestan mezhep ierisinde yer alan evanjelik inan birka temel esas zerinde ekillenmektedir. lk olarak, evanjelik inan Hristiyanln dnya devleti haline gelmesi gerekliliine inanmaktadrlar. Bu nedenle ncilin dzenli okunmas ve dnyaya yaylmas gerekliliini savunmaktadrlar. kinci olarak da Hristiyanln geli kaynann
23 Ali Rafet zkan, Amerikan Evanjelikleri Baptistler, stanbul 2005, s.13. 24 zkan, Baptistler..., s.14-15; Ramazan Kaan Kurt, Hollywood ve Kabalann 13. Havarisi: Evanjelizm, Dnya mparatorluu ve Trkiye, stanbul 2006, s.32-33. 25 Metodist hareket ve inan sistemleri iin bkz. Bayram Polat, Evanjelik Bir Hareket Metodist Kilisesi, stanbul 2008.
202
Eski Ahit yani Tevrat olduunu dnmekte ve bu dorultuda kutsal topraklarn kurtarlmasna inanmaktadrlar. Evanjelik inan iersinde Yahudilerin Siyonizm dncelerinin gerekletirilmesi dorultusunda hareket edenlere de Siyonist Hristiyanlar denilmektedir26. William Ewart Gladstone da evanjelik inancn bu boyutunda yani Siyonizmi destekleyen Hristiyan inan sistemi ierisinde yer almtr. Dzenli olarak ncil ile birlikte Tevrat da okumutur. Gerek ngiltere iinde ve gerekse ngiltere dndaki Yahudilerin haklarnn korunmas iin byk gayret gstermitir27. Btn hayatn Hristiyanlk inancnn dnyada yaylmas iin adayan Gladstoneun 19. yzyldaki en byk dman doal olarak Mslman dnyann lideri durumundaki Osmanl Devleti ve Trklerdi. Bulgar ayaklanmas dnemindeki ajitasyonda bu kini btn akl ile ortaya koymutu28. Gladstone Bulgar ayaklanmasnda oynad rol ikinci iktidar dneminde Ermeniler iin de oynamak istiyor, hibir Hristiyann Mslmanlarn ynetimi altnda kalmasna izin verilmemesi gerektiini savunuyordu.
WLLAM EWART GLADSTONE VE ERMEN PROPAGANDASI
Ermeni bamszlk istekleri her ne kadar 1878 ylnda imzalanan Ayastefanos ve Berlin Anlamalaryla balam olsa da29 bu isteklerin fiili bir harekete dnmesi, Ermenilerin silahl mcadele yoluyla bamszlklarn elde etme abalar 1880den sonraki yllara tekabl etmek26 Morley, The Life of William Ewart Gladstone, s.56. 27 H.C.G. Matthew, Gladstone, I, Oxford 1986, s.54; Winstinlay, Gladstone and Liberal Party, s.3. 28 Karaca, Gladstone ve Edwin Pears..., s.377-378. 29 Ermeniler hem Ayastefanos Anlamasnn imzalanmas esnasnda hem de Berlinde Kilise araclyla byk bask yaptlar. Ayastefanosun 16. maddesinde Ermenilere reform yaplmas maddesinin yer almasyla ilk kez Ermeni sorunu uluslararas arenada yer alm oldu. Ayastefanos Anlamasnn hkmszl ve yerine Berlin Anlamasnn imzalanma sreciyle Ermeniler Avrupa devletleri zerinde bask oluturacak bir heyet olutudular. Heyet Ermeni isteklerini devletlere anlatacakt. Bu heyetin yeleri; Eski Patrik Hrimyan, Beikta Piskoposu Noren Narbey, Stephan Papazyan ve Minas eraz idi. Bu dnemdeki gelimeler iin bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s.215; ayrca bkz. Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k (18781897), stanbul 1986, s.13.
203
tedir. Erzurumda balayan Anavatan Mdafileri Olaynn ve akabinde gelien tedhi hareketlerinin Gladstoneun 1880de iktidara gelmesi ve Ermeniler iin reform taleplerini gndeme getirmesiyle dorudan ilikili olduu grlmektedir. Ermeni yazarlardan Nalbandian bu etkiyi u ekilde ifade ediyor:
Ermeniler, 1880 ylnda ngilteredeki liberallerin ve yanks bu gne kadar devam eden Ermenilere hizmet etmek medeniyete hizmet etmektir sznn sahibi Gladstoneun zaferi ile zellikle cesaretlenmilerdi30.
Gladstoneun Ermenilerin kendisine olan gvenlerine layk olmak iin babakanlk koltuuna oturduunda yapt ilk i, Berlin Anlamasn imzalayan devletleri ikna ederek Ermeni slahatnn yaplmas iin Osmanl Devletine ltimatom vermek oldu31. Gladstoneun bu cesaretlendirici tavrlar ile Ermeni bamszlk hareketleri 1880 ylndan sonra hz kazanmaya balayarak ksa srede tedhi rgtleri oluturmaya baladlar. 1885 ylnda kurulan Armenaktan32 sonra, 1887 ylnda svirede kurulan Hnak ve 1890 ylnda kurulan Tanaksutyun partileri ihtilal ve silahl mcadele yolunu tercih ederek Osmanl Devletine aka sava ilan etmilerdi33. 1878 Berlin Anlamas Ermenilerin isteklerine cevap vermemi, Ermeniler bir bakma d krklna uramlard. Hem bu d krkl hem de ngilterenin 1880den sonra ortaya koyduu yeni politik anlay Ermenilerin tedhie ynelmelerinin en nemli nedeni oldu. 1880
30 Louise Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, Berkeley 1963, s.84. 31 Kk, Osmanl Diplomasisi..., s.75-76. 32 htilal komitesi olan Armenak, Vanda retmenlik yapan Portakalyann yetitirdii renciler tarafndan kurulmutu. Bu komite ihtilal yolu ile Ermenistana bamszlk kazandrmay hedefleyen ilk siyasi teekkl olmutu. Komitenin program ve almalar hakknda detayl bilgi iin bkz. Nalbandian, Armenian Revolution..., s.90-103. 33 Tanaklar 1890 ylndan hemen sonra yaynladklar bir talimatname ile ihtilali kazalara kadar yaygnlatrmay hedeflemilerdi. Bu talimatnamedeki ilgi ekici nemli bir nokta ise ihtilal ile Osmanl Sultannn tahttan indirilerek yerine Ermeni yada baka bir Hristiyann ikame edilmesi hedefinin ortaya konmas idi. Bu talimatname sureti ve deerlendirmesine dair alma iin bkz. Ali hsan Gencer, htilalci Ermenilerin Kaza htilal Tekilat Talimatnamesi, Tarih Enstits Dergisi, Say XIII, Sene 1983-1987, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1987, s.577-597.
204
ylnda Liberal Partinin iktidara gelmesi ile Trk dman olarak bilinen Gladstone, Berlin Anlamasnn 61. maddesinin Ermenilerle ilgili slahat yaplmas hkmn siyas bir koz olarak kullanmaya alt. Bulgarlara bamszlklarn kazandran ngiliz gz ile baklan Gladstoneun kendisinden beklendii gibi Parlamentonun toplanmasndan sonra ele ald ilk i Trk hkmetine kar sulamalarn yneltmek oldu ki, onun bu konudaki arl ayn zamanda i politikadaki baarsnn anahtarlarndan biri idi34. Gladstoneun babakan olmasnn douraca sonular Sarayn yayn organ kabul edilen Tercman- Hakikat gazetesinde 16 Nisan 1880 tarihinde yaynlanan Ermenilerin stekleri balkl bir yaz ile ortaya konuyordu. Yazda; Gladstoneun Hristiyanlarn savunucu unvann almas ve Hristiyanlar zerine olan tezlerin Ermenileri kazanmak iin yazlmas ve Hristiyanlarn korunmas iin reformlara balanmasn temin etmek medeni insanlarn gznde artc deildir dendikten sonra; Yzyllardr hkmete bal olan Bulgarlarn ayaklandrld fakat ayn ekilde Ermeniler adna bu ekilde cesaretlendirici hareketlerin yaplmamas; Ermenilerin herhangi bir ikyeti var ise, rnein kendilerine kt davranlyorsa hkmetin vilayetlerde en iyi dzenlemeleri yapaca, vergi memurlar hakszlk yapyor ise bu gibilerin grevlerinden alnaca ifade ediliyor ve reformlara kar olunmad fakat Ermeni isteklerinin reform tesi isteklerinin byk bir tehlikeyi de beraberinde getirdii belirtiliyordu35. Osmanl ynetimi Ermeniler zerine oynanacak oyunu gryor ve bu oyunda slahat silahnn kullanlacan da biliyordu. Nitekim olaylar beklendii gibi gelimekte gecikmedi. Gladstone, Osmanl Devletine Ermeniler konusunda ortak nota verilmesi konusunda Berlin Antlamasn imzalayan dier devletleri ksa srede ikna etti36. Bylelikle bir taraftan Ermeni ayaklanmalarnn temellerini atarken, bir taraftan da Dou Anadoluda karaca Ermeni ayaklanmalar ile Rusyann gneye ilerlemesini durdurmay hedefliyordu37.
34 George W. Russell, The Right Honourabe William Ewart Gladstone, London 1897, s.243-244. 35 Bilal imir, British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880) I, Ankara 1989, s.718-719. 36 Armaolu, Siyasi Tarihi..., s.570-71. 37 stanbulda uzun yllar bulunan George Washborn 1894 ylnda Ermeni ayaklanmalarn u ekilde deerlendiriyordu: Ermenilerin durumu, zellikle Anadolu ierisinde, Berlin Kongresinden sonra deimeye ve glemeye balad. Bu
205
Gladstone, Bulgaristann bamszlna giden yolu hazrlad gibi benzer bir senaryo ile Ermenileri de bamsz bir Ermenistana kavuturmaya gayret ediyordu39. Bunun iin takip edilecek yegne yol Trklere yerli yersiz iftiralarla saldrmak ve dnya kamuoyunu Trkler aleyhine harekete geirmekti. Daha nce Bulgaristann ekillenmesi konusunda byk gayretleri olan ve yine Trk dmanl ile tannan hukuku-gazeteci Edwin Pears Ermenilerin katledilmesi ile ilgili iftira dolu yazlarn ngilterede kan Daily News gazetesinde neretmeye balad40. Ayrca 1878 Berlin Kongresine gnderilen Ermeni delegelerinden
38
durumda ngiliz politikasnn byk sorumluluk pay vardr. ngiltere Ermeni haklarn savunma iddias ile ortaya atlm olanlar iin slahat salayacan ve Ermenilere bamsz bir Ermenistan eyaleti kuraca telkinlerinde bulunarak onlar tahrik etmitir. Bunun ksmen Hristiyanlk gayreti ile fakat daha ok bizzat kendi menfaatleri iin yani bamsz bir Ermenistann Rusyann Anadoluya ilerlemesine engel olunaca dncesi ile yaplmtr. Sonunda Ermenileri Osmanl Devletine isyan ettirmitir. Bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi I/1, Ankara 1991, s.17; Ayrca bkz. Kk, Ermeni Meselesi Karsnda Sultan II. Abdlhamitin Tutumu ve Anadoluda Ermeni Nfusu, Trk Kltr, XX/236 (ubat 1982), s. 864-872. 38 Bulgaristandaki karklklar katliam olarak dnya kamuoyuna sunan Gladstone Osmanl Devletini uluslararas siyasette yalnzla itmeye alm, fakat Gladstoneun verdii bilgilerin yanl olmas zerine Babakan Disreali, hakl olarak Gladstonea atarak byle kahve dedikodular ile ngiliz mparatorluunun geleneksel politikasnn deitirilemeyeceini vurgulamt. Bkz. inasi Orel, Ermeni ddialarnn Belgesel Dayanaklar, XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1994, s.1964; Gladstoneun Bulgaristan zerine politikas ve Disraeli ile ekimeleri ile ilgili bilgiler iin bkz. Hsyin elik, Ali Suavi ve Dnemi, stanbul 1994, s.273-274; Disreali ve Galdstoneun politik ilikileri ve rekabetleri iin bkz. Paul Adelman, Disreali, Galdstone and Later Victorian Politics, Essex 1983; R.W. Seton-Watson, Disreali, Gladstone and Eastern Question, London 1971. 39 Gladstoneun, Bulgarlardan sonra Ermenileri n plana karmas i politikada Disrealiye kar balatt saldrnn bir paras idi. Bkz. amaz, British Policy..., s.9. 40 Edwin Pears 1873-1914 yllar arasnda Trkiyede hem Hristiyanlarn Trkiyedeki haklarn savunan bir broda hukuku, hem de Daily News gazetesinde muhabir olarak almtr. Pears stanbulda bulunduu sre ierisinde tam anlamyla bir II. Abdlhamit dman olmu ve onun hakkndaki dncelerini The Life of Abdlhamit, London 1917 adl eserinde anlatmtr. Pears, Yunanistan ve Bulgaristandan bamszlklarna yapt hizmetler karlnda valye unvanlar almtr. Pearsin hayat ile ilgili bilgiler iin bkz. Dictionary of National Biography Twentieth Century 1912-1921, Sir Edwin Pears, Edited by, H. W.C. Davis and J. R. H. Weaver, London 1927, s.428; ayrca bkz. Edwin Pears, Forty Years in Constantinople the Recollections of Edwin Pears 1873-1915, London 1916; Pearsin Ermeni Sorunu asndan deerlendirilmesi iin ayrca bkz. Karaca, Ermeni Sorunu le
206
biri olan ve Patrik Nersesin genel sekreterliini yapan Minas Cerazn 15 Kasm 1889 tarihinde Londrada yaynlamaya balad Armeni adl gazete de ngilterenin soykrm propagandasna hizmet etmitir41. Bu basn faaliyetlerinin yan sra yine Gladstoneun partisinden parlamentoya giren ngiliz Intelligence Servisinin eleman olan James Bryce ngiliz-Ermeni Derneini kurdu ve bundan sonraki elli yl boyunca Ermeni davasnn savunucusu en nemli isimlerden biri oldu42. 1876 ylndan balamak zere Gladstoneun Osmanl Devletine ynelik bu iftira kampanyasnn etkileri yine bir ngiliz olan Fred Burnabynin hatralarndan takip etmek mmkndr. Burnabynin Yozgat seyahatinde ortaya koyduu gerekler Ermenilerin dedikodular ve propagandalarla Osmanl Devletine kar dman hale getirildiklerini de ortaya koymaktadr. Burnaby bir Hristiyan olarak, Osmanl Devletini ve Trkleri karalamaya ynelik balatlm olan kampanyada kullanlan temalarn doru olup olmadn aratrmak iin yola km bir gzlemci idi. Bu adan Onun kaytlar ve gzlemleri Trk-Ermeni ilikilerinin mahiyeti asndan ok nemli bir deere sahiptir ki, yolculua kma sebebini kendisi, Hristiyanlarn byk bir katliama tabi tutulduklarna dair yaplan propagandalarn gerek olup olmadn anlamak olarak ifade etmektedir43. Burnabynin ifade ettii bu propaganda unsurlar zellikle Liberal Parti bakan William Ewart Gladstone tarafndan dnyaya yaylmt. Osmanl Devletine kar byk bir kampanya balatan Gladstone kendisini medeniyet ve insanln savunucusu; Trkleri ise medeniyet dman olarak ilan ederek Osmanl Devletini paralama politikalarna hukuki zemin hazrlama gayretinde idi. Bu politikalarda dayand temel esas ise, Hristiyanlk idi. Gladstone hakknda bir biyografi yazan George W.
lgili Bir ngiliz Kayna zerine Eletirel Deerlendirme, Belleten, LXVII/249 (Austos 2003), s.519-529. 41 Armeni gazetesinin Ermeni soykrm propagandas ve kimi saylarndaki yaynlanan haberler iin bkz. Orhan Kololu, Trkn zemedii Taktik: Propaganda Arac Olarak iddet, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Trk Dnyas Semineri, (29-31 Mays 1995), stanbul 1996, s.131-145. 42 Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyum, (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.110; amaz, British Policy, s.9. 43 Fred Burnaby, At Srtnda Anadolu, stanbul 1999, s.32.
207
Russell, onun Trklere kar byk bir kampanya amasn u ifadelerle anlatyor:
Fakat her eyin tesinde ve hepsinden baka Mr. Gladstone bir Hristiyandr: Trk sahip olmamas gereken yerlerde Hristiyanln en gzel sahalarnda bulunan Hristiyan dman bir g olarak ve Trklerin hkimiyetinde savunmasz olarak bulunan Jesusun savalar olan Hristiyanlar zerinde uzun yzyllar tiksindirici zalimlikler uygulayan varlklar olarak grd44.
Russelin bu ifadelerinden anlalan o ki, Gladstone bir bakma Trklere kar Hal Seferi hazrlama mant ile hareket etmektedir. Gladstone marifetiyle ortaya atlan bu korkun propaganda hikyelerinin gerekliini anlamak iin Trkiyeye gelen Burnaby, anlatlanlarn byk bir yalandan ibaret olduunu tespit etmitir. Burnabynin eserindeki btn olaylar Trklerin Ermenilere ve Hristiyanlara kar dostane ve koruyucu ekilde davrandnn tescili eklindedir. Gzlemlerinden sonra kitabn nszne yazd u satrlar Avrupann Dou Sorunu olarak grd Trklerin yok edilmesi projesinin acmaszca sahnelendiini btn akl ile anlatmaktadr.
...O Mr. Gladstone ki, Katliam Dersleri balkl risalesinde, Trk insanna kar kulland adal dille insanlarmzn zihinlerinde fke imekleri aktrd halde, Rodop Heyetinin ortaya kard korkun cinayetler hakknda syleyecek tek sz yoktur imdi45. Neronun iledii sular, Saint-Barthlemy katliam, Ruslarla Bulgarlarn yaptklar alaklklarn, korkunluklarn toplu kymlarn, gaddarlklarn, cehennem azabnn yannda solda sfr kalr. ocuklar henz domam kadnlar ktrm braklm, parampara edilmitir; bebekler sngden geirilmitir-ektikleri aclar Bulgar Hristiyanlar iin haz kayna olmutur. Fakat duygusal Mr. Gladstone sessiz kalmaktadr. Gzel konuma ustas Mr. Lowe kaytsz durmakta, insan sever Mr. Bright dilini tutmaktadr. Pek ok vatan-
44 Russell, William Ewart Gladstone..., s.244-245. 45 Yazar Bulgarlarn Rodoplarda Trklere ynelik yaptklar katliamlar zerine blgeye gnderilen heyetten bahs etmektedir. Bu konuda hazrlanan Rodop Komisyon Raporu iin bkz. mer Turan, Rodoplarda 1878 Trk-Pomak Direnii ve Rodop Komisyonu Raporu, Trk Kltr Aratrmalar, XXXIV/1-2 (1996), Ankara 1998, s.129-156.
208
damz bu politikacnn tavr konusunda oktan hkm verdi: in geri kalann gelecein tarihileri yapacaktr46.
Gladstoneun 1880 ylndan sonra ele ald Ermeni sorunu zellikle 1892 ylndaki yeni iktidar dneminde bambaka bir boyut kazand. 1892-1893 yllarnda balayan Ermeni genel ayaklanmasnn dorudan doruya bu iktidarla ilgili olduunu belirtmek gerekir. 1893 ylndaki Yozgat ayaklanmasnda ele geen Ermeniler ifadelerinde; Gladstoneun iktidara gelir gelmez Ermenilere haber gndererek bamszlk istiyorsanz kan dkmelisiniz. Kan dkmeden biz mdahil olmayz dediini ve ayaklanma srecine bu ar ile girdiklerini belirtmektedirler47. Gladstoneun Ermeni propagandasna ynelik faaliyetleri Bulgaristann bamszlk srecinde olduu gibi yine evanjelik inanca bal olan milletvekilleri, gazeteciler ya da i adamlar araclyla yaplyordu. ngilteredeki propaganda faaliyetlerinin rgtlendii yer ngiliz-Ermeni Dernei ve Ermeni Vatanperverler Dernei idi. zellikle ngiliz-Ermeni Dernei ierisinde faaliyet gsterenlerin banda milletvekillerinden Fransic Stevenson ve James Bryce bulunuyordu48. Evanjelik rgtlenmenin nemli isimlerinden biri olan James Bryce, daha sonraki dnemlerde Ermeni propagandaclarn en nemli isimlerinden biri oldu. Dnya Sava srasnda Trklere kar bir propaganda arac olarak kullanlan eser James Bryce tarafndan hazrlanmtr49. Gladstone gibi evanjelik inanca sahip olan James Brycen kariyer sreci Gladstone bal kalmtr. kisi arasndaki ilikiler ok kuvvetli olmutur. nk 1838 ylnda Belfastda doan Bryce da aslen Gladstone gibi Lanakshireldr50. 1854-1857 yllar arasndaki Glasgow kolejindeki eitimi tamamen Helen ve Roma kltr zerine bina
Burnaby, At Srtnda..., s.26-27. Karaca, Yozgatta Trk Ermeni likileri, Ankara 2005, s.116. Karaca, Trk-Ermeni likileri..., s.157. The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916, Documents Presented to Secretary of State for Foreign Affairs, By Viscount Bryce With a Preface by Viscount Bryce, Second Edition, Beirut 1979, (Prtinted and Published by G. Doniguian&Sons from the Original Edition by Sir Joseph Causton and Sons, Limited London 1916); Bryce raporunun propaganda amacyla kullanlmas hakknda bkz. Justin McCarthy, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, Osmanl, Cilt:2, Editr: Gler Eren, Bilim Editrleri: Kemal iek, Cem Ouz, Ankara 1999, s.133-146. 50 H. A. L. Fisher, James Bryce, I, New York 1927, s.1-9.
209
46 47 48 49
edilmiti. Ald dersler arlkl olarak Greke, Latince ve antik Yunan dnrlerinin eserleriydi51. Glasgow kolejinden sonra 1857 ylnda Oxford niversitesinde Trinity koleje devam etti. Burada da Glasgow kolejinde olduu gibi Latin ve Grek kltr ve edebiyat ile din arlkl olmak zere bir eitim sreci yaad52. Bu ynlerden incelendiinde Bryce ile Gladstoneun hemen hemen ayn eitimden getikleri grlmektedir. Gladstone da eitim sresince medeniyetin temelleri olarak grd Grek ve Roma medeniyetine hayran olarak yetitirilmiti53. Dier taraftan Brycen eitimi sresince Gladstone da olduu gibi din ve din adamlarnn byk bir etken olduklar dikkat ekmektedir. Brycen yetime dnemlerinde onu etkileyen en nemli din adam Robert Buchanan oldu54. Ald eitimin sonucu, Bryce da dnyay iki farkl kutupta grmeye balad. Bu kutuplar medeni bat-Hristiyan dnyas ile medeni olmayan Mslman dou dnyas idi. Bryce, eitimi ve dnya grleriyle Gladstoneun sanki bir kopyas gibi grnmektedir. Nitekim Gladstone kendisine bu denli benzer zellikler sergileyen Bryce 1880 ylndaki seimlerde partisinden milletvekili setirdi ve bundan sonra Trklere kar yaplan politik faaliyetlerde Bryce ilk sralarda yer ald55. Ermeni sorununun uluslararas boyuta tanmasnda ve ngilizErmeni Derneinin kurulmas gibi almalarda James Bryce bata olmak zere Bishop Fraser, Canon Liddon, tarihi Freeman dier evanjelik Hristiyanlar grev aldlar56. Bu evanjelik heyet yaplan ajitasyonlar ve propagandayla ngilterenin Osmanl Devletine ynelik koruma politikasn tamamen deitirdiler.
51 Fisher, Bryce..., s.13-15. 52 Fisher, Bryce..., s.36-60. 53 Gladstoneun eitimi ve etkilenmeleri hakknda bkz. Russel, The Right Honourable, s.18. 54 Fisher, Bryce..., s.16. 55 Politikaya giri ve Gladstone ile ilikiler hakknda bkz. Fisher, Bryce..., s.146156. 56 Karaca, William Ewart Gladstoneun Ermeni Propagandas ve II. Abdlhamitin Gladstoneu Engelleme Teebbsleri, XV. Trk Tarih Kongresi, 11-15 Eyll 2006.
210
SONU
ngilteredeki siyasal gelimeler incelendiinde Ermeni sorununun uluslararas arenada yer almasnn nemli etkenlerinden birinin evanjelik din inan olduu grlmektedir. Osmanl Devletini ve Trkleri hedef alarak, Kuran- Kerimin dnyadan kaldrlmadan yeryzne bar gelmeyeceine inanan bu temel inan bu dncesini gerekletirmek iin her yolu denemitir. ngilterenin Osmanl Devleti politikas hakknda bilgi veren eserlerde, Osmanl Devletinin korunmaktan vazgeilmesi dncesinin 1877-1878 Savann ar yenilgisi zerine ortaya kt ve ngilterenin tampon devletler kurarak Rusyaya kar kendi karlarn koruduu dncesini ileri srmlerdir. Hlbuki ngilterenin Osmanl Devletini koruma politikasndan ayrlmas, evanjelik rgtlenmenin 1876 ylndan itibaren Rusya ile ibirliine girerek Disreali hkmetini politika deiikliine sevk etmesiyle balamtr. Bu deiiklikten dolay Osmanl Devletinin yalnz kalmas Rusyann planl olarak sava hazrlama srecine girmesini salamtr. 1880 ylnda bu evanjeliklerin Gladstone bakanlnda iktidar elde etmesiyle de Osmanl Devletine ynelik dmanlk aka ortaya konmutur. Bata Gladstone olmak zere evanjelik rgtlenmenin Trklere kar dmanlklarn ortaya koyacak ve Trkleri dnyaya kan dkc zalimler olarak tantacak en byk frsat Ermeniler ve Ermeni sorunu olmutur.
211
KAYNAKA
Bloodhounds of HIstory, Economist, (04 December 1997), Vol:343, Issue:8012. BrItaIn: Gladstones Ghost, Economist, London (29 May 1999), Vol:35, Issue:8121. Adelman, Paul; Disreali, Galdstone and Later Victorian Politics, Essex 1983. Armaolu, Fahir; 19. Yzyl Siyas Tarihi, Ankara 1997. Bayur, Yusuf Hikmet; Trk nklab Tarihi, I/1, Ankara 1991. Belmonte, Kevin Charles; Greatness upon Greatness Christian History, (1997), Vol:16, Issue:1. Burnaby, Fred; At Srtnda Anadolu, stanbul 1999. Clare, Anthony W., The Two Mr. Gladstones: A Study in Psychology and History, The American Journal of Psychriaty (Whashington 1988), Vol:155, Issue:12. elik, Hsyin, Ali Suavi ve Dnemi, stanbul 1994. DIctIonary of NatIonal BIography TwentIeth Century 1912-1921, Sir Edwin Pears, Edited by H.W.C. Davis and J.R.H.Weaver, London 1927. FIsher, H.A.L., James Bryce, I, New York 1927. Gencer, Ali hsan, htilalci Ermenilerin Kaza htilal Tekilat Talimatnamesi Tarih Enstits Dergisi, Say XIII, Sene 1983-1987, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1987, s.577-597. Goodlad, Graham D., British Foreign and Imperial Policy, London 2000. Jenkins, Roy, Gladstone, London 1995. Karaca, Taha Niyazi, William Ewart Gladstoneun Ermeni Propagandas ve II. Abdlhamitin Gladstoneu Engelleme Teebbsleri, XV. Trk Tarih Kongresi, 11-15 Eyll 2006. __________, 1876 Bulgar Ayaklanmasnn Avrupa Kamuoyuna Takdiminde William Ewart Gladstone ve Edwin Pears, Uluslararas Trk-Bulgar likileri Sempozyumu, 11-13 Mays 2005, Eskiehir 2005, s.373-385. __________, Ermeni Sorunu le lgili Bir ngiliz Kayna zerine Eletirel Deerlendirme, Belleten, LXVII/249 (Austos 2003), s.519-529. __________, Yozgatta Trk Ermeni likileri, Ankara 2005. Kololu, Orhan, Trkn zemedii Taktik: Propaganda Arac Olarak iddet, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Trk Dnyas Semineri (29-31 Mays 1995), stanbul 1996, s.131-145. Kurat, Akdes Nimet, Trk ngiliz likileri, Ankara 1953. Kurt, Ramazan Kaan, Hollywood ve Kabalann 13. Havarisi: Evanjelizm, Dnya mparatorluu ve Trkiye, stanbul 2006. Kk, Cevdet, Ermeni Meselesi Karsnda Sultan II. Abdlhamitin Tutumu ve Anadoluda Ermeni Nfusu, Trk Kltr, XX/236 (ubat 1982), s. 864-872. __________, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k (1878-1897), stanbul 1986. Matthew, H.C.G., Gladstone, I, Oxford 1986. McCarthy, Justin, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, Osmanl, Cilt:2, Editr: Gler Eren, Bilim Editrleri: Kemal iek, Cem Ouz, Ankara 1999, s.133-146. 212
__________, The Story of Gladstones Life, London 1898. Morley, John, The Life of William Ewart Gladstone, I, London 1903. Nalbandian, Louise, Armenian Revolutionary Movement, Berkeley 1963. Orel, inasi, Ermeni ddialarnn Belgesel Dayanaklar, XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1994. zkan, Ali Rafet, Amerikan Evanjelikleri Baptistler, stanbul 2005. Pears, Edwin, Forty Years in Constantinople the Recollections of Edwin Pears 18731915, London 1916. Polat, Bayram, Evanjelik Bir Hareket Metodist Kilisesi, stanbul 2008. Russell, George W., The Right Honourabe William Ewart Gladstone, London 1897. Saab, Ann Pottinger, Reluctant Icon: Gladstone, Bulgaria and Working Classes, 18561878, London 1991. Salt, Jeremy, Imperialism, Evangelism and Ottoman Armenians, London 1993. Salter, Richard, Peel, Gladstone and Disreali, London 1991. Seton-Watson, R.W., Disreali, Gladstone and Eastern Question, London 1971. Shannon, R.T., Gladstone and Bulgarian Agitation 1876, London 1963. Swartz, Marvin, The Politics of the British Foreign Policy in the Era of Disreali and Gladstone, London 1985. amaz, Musa, British Policy and the Application of Reforms for the Armenians in Eastern Anatolia 1877-1897, Ankara 2000. imir, Bilal, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985. __________, British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880),I, Ankara 1989. The Treatment of ArmenIans In the Ottoman EmpIre 1915-1916, Documents Presented to Secretary of State for Foreign Affairs, By Viscount Bryce With a Preface by Viscount Bryce, Second Edition, Beirut 1979 (Prtinted and Published by G. Doniguian&Sons from the Original Edition by Sir Joseph Causton and Sons, Limited London 1916). Turan, mer, Rodoplarda 1878 Trk-Pomak Direnii ve Rodop Komisyonu Raporu, Trk Kltr Aratrmalar, XXXIV/1-2 (1996), Ankara 1998, s.129-156. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987. WInstanley, Michael, Gladstone and Liberal Party, London 1990.
213
Talat KOAK
TARH NKOLAY HOVHANNISYANIN ERMEN MESELES HAKKINDAK DDALARINA CEVAPLAR

Talat KOAK
Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ortaa Tarihi Yksek Lisans Ve Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih (Tezsiz) Yksek Lisans rencisi Tlf.: 0 543 838 85 95, e-posta: talatkocak@hotmail.com
215
Nikolay Hovhannisyan Ermenilerin tannm en nl tarihisidir. Bu nn kukusuz Ermeni Soykrm ddialar hakkndaki grlerine borludur. Suriye ve Amerika gibi lkelerin niversitelerinde akademisyen olarak alan bu aratrmacnn grleri lke gndemini megul etmeye devam etmektedir. 2005 ylnda Pencere Yaynlar tarafndan Ermeni Soykrm ad ile bir kitab neredilmitir. Tebliimizde bu grlerin tutarsz yanlarn ortaya koyarak, Hovhannisyana gre byk devletlerin Ermeni Meselesine bak alarn ortaya koymaya alacaz.
zet
216
Talat KOAK
Ermeni meselesi zerine son dnemde saysz yaynlar yapld. Baz aratrmaclar olmayan soykrmn savunuculuuna soyundu. Demokrasinin beii Fransada Ermeni soykrm yoktur demenin kanuni bir su olduu ortamda lkemizin fikir zgrl bakmndan ne kadar toleransl olduunu bir kez daha gzler nne serercesine szde Ermeni Soykrm Sempozyumlar dzenlendi ve kitap evirileri yapld. Bunlarn en dikkat ekeni 2005 ylnda sessiz sakin piyasaya srlen Hovhannsiyana ait Ermeni Soykrm -Ermenikrm- kitabdr. Kitab rafta ilk grdmde akas heyecanlandm. Resimlerle beraber orta boy 120 sayfalk bu kitab elime aldmda hayal krklna uradm ve heyecanm bir anda aknla dnd. Kitabn ierisindeki iddialar lisans dzeyindeki ortalama bir Tarih Blm rencisi bile rahatlkla rtlebilecek dzeydeydi ve bu dayanaktan yoksun iddialarn peinden maalesef milyonlarca insan srkleniyordu. Kitap IV blmden oluuyor. lk II blm Ermeni tarihi hakknda klasik bilgileri iermekte, III. blm Ermeni Sorunu ve Geliim Aamalar balna tamakta, son blmde ise szde Ermeni soykrmndan bahsetmektedir.
217
Kitap klasik Ermeni iddialarndan bir demet sunuyor. Sayfa 91de Talat Paann nl tm Ermeniler kadn, ocuk ayrmadan ldrlmelidir mealindeki Andonian tarafndan uydurulan telgrafndan sz ediyor. Oysa o telgrafn uydurma olduu Trkkaya Atav ve baka Trk tarihileri tarafndan ispatlanmtr1. Buna gre belgeler zerinde yaplan almalarda baz yanllklar ve tutarszlklar gze arpmaktadr. rnein, sz konusu belgede Halep valisi olarak Mustafa Abdlhalik Bey gsterilmitir. Ancak o tarihte Halep Valisi Mustafa Abdlhalik Bey deil, Bekir Sami Beydi. Bununla beraber belgede bulunan Abdlhalik Beyin imzas da sahtedir. Tarihlerde ve referans numaralarnda bariz hatalar yaplmtr. Andonian, belgelerini gerekmi gibi gstermek iin hi uygulanmam ifreleme metodu icat etmitir. Bu ifreli telgraflarla ayn tarihlerdeki Osmanl ifreli mesajlar karlatrldnda herhangi bir balant gze arpmamaktadr. Aram Andoniann iki sahte belgesinde yer alan besmelenin acemice yazl ekli bu belgelerin sahte olduunun baka kantlardr2. Bununla beraber 112. sayfada tehcir yarglamalarndan bahsetmi, yarglamalarn hangi artlarda yapldna bakmakszn Osmanl mparatorluunun soykrm(!) kabul ettii gibi kendince dz mantk bir yoruma varmtr. Yorum hatal bir bak as zerine kurulduu iin yanltr. nl Amerikan tarihisi Justin McCarthy bu mahkemeleri kanguru mahkemeleri olarak deerlendirmekte, mahkemelerin igalci mttefiklerin kukla ynetimi tarafndan kurulduunu hatrlatmaktadr. ngiliz Yksek Komiseri S.A.G. Caltorphe Londraya yazd bir raporda yarglamalarn maskarala dntn ve hem Trk hem de kendi hkmetlerinin itibarn zedelediini belirtmitir. Ferudun Ata adl bir tarihi tarafndan hazrlanan gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, Ankara 2005 adl eserde ifade edildiine gre, dnemin hkmeti, Paris Bar Konferansnda daha uygun koullar elde etmek ve muhalifi olduu ttihat ve Terakki milletvekillerinden intikam almak iin mahkemeleri kurmutur. Mahkemeler de sorgular da dzmecedir. Yalanc ahitler, sanklar aleyhine ifade vermeye zorlanmtr. rnein Yozgat tehcir davasndan sank olan Jandarma komutan Binba Tevfik aleyhine ifade
1 2 Bkz. Trkkaya Atav, Talat Paaya Atfedilen Andonian Belgeleri Sahtedir!, Ankara 1984; inasi Orel, Sreyya Yuca, Ermenilerce Talat Paaya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, TTK Yaynevi, Ankara 1983. Ermeni Sorunu ddialar-Gerekler (nteraktif cd), TC Kltr Bakanl, Ankara tarihsiz.
218
Talat KOAK
veren kundurac Artolos, cret karl ifade vermesi iin stanbula getirilmi, daha sonra ayn kii Dr. Atann tespitine gre Mslman olmu ve Rifat adyla komisyona ifade vermitir. Dr. Atann eseri bunun gibi yalanc tank ifadelerini deifre etmektedir. Tanklar lehine ifade veren kimse mahkemeye karlmamtr. Mahkeme bakanlar yalan ahitleri bazen ortaya karmalarna ramen asla cezai ileme bavurmamlardr. Dr. Ata ahitlerin ngiliz Yksek Komiserliinde oluturulan Ermeni-Rum ubesinde eitilerek mahkemeye gnderildiini tespit etmitir. Tevfik Paa hkmeti dneminde mahkeme kararlarnn temyizi iin alan davalarn byk bir ounluu da bozulmutur. Temyiz sonucu karar bozulanlar arasnda maalesef idam edilen Nusret Beyin davas da vardr. te yandan ngiliz Komiseri Amiral Caltorphe da bu mahkemelerin Mttefik gler iin utan verici olduunu rapor etmitir. 4. Nisan 1919da ABDnin Yksek Komiseri Lewis Heck, yaygn bir ekilde, [yarglamalarn] ounun kiisel intikam saikyla veya tilaf Devletleri yetkililerinin ve zellikle ngilizlerin kkrtmasyla yaplmakta olduuna inandn rapor etmitir3. Bu konu hakknda Divan- Harbi-i rf Reisi Nemrut Mustafa Paa, igal altnda alan bir Divan- Harp, vicdanndan ziyade hisleriyle hareket eder. Bu bize yukardan gelen emirdir diyerek mahkemenin tarafsz olmadn, hukuk dln gzler nne sererek son noktay koymutur4. Kitabn ayn sayfasnda yine bir mahkeme karar vardr. Bu mahkeme nn Talat Paay ensesinden vurarak kazanan Soghomon Tehleryann yargland mahkemedir. Bu mahkemedeki uygulamalar kararn hukuki deil siyas bir karar olduunu ak seik ortaya koymutur5. Enteresan olan her halkarda bir katil olan Tehleryann bir tarihi tarafndan kahraman olarak grlp, methiyeler dzlmesidir. Daha da kts Hovhannisyan sadece Tehleryan deil, Sait Halim Paa, Cemal Paa, Enver Paa, Bahattin akir, Cemal Azmi, gibi devlet adamlarn ldren dier Ermeni katilleri de6 kahraman olarak lanse
3 4 5 6 http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=183 24.04.2008, 23:18. Feridun Ata, gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, TTK Yaynevi, Ankara 2005, s.291. Hasan Babacan, Mehmet Talat Paa (18741921), TTK Yaynevi, Ankara 2005, s.234-246. 15 Mart 1921 gn Soghomon Tehleryan Berlinde Talat Paay ldrd 6 Aralk 1921 gn Arshavir Shirakyan tarafndan Romada sklan kurun, Osmanl mparatorluunun baka sabk sadrazam Sait Halimi ldrd. 7 Nisan 1922 gn
219
etmeye almaktadr. Bu ne tarihilie, ne de insan onuruna yakr. Bar adna yola ktn syleyen birisinin azndan cinayetleri onaylarcasna Trk mahkemelerinin ykn srtlayanlar Ermeni intikamclaryd Bylece katiller hak ettiklerini buldular7 szn duymak insan gerekten hayretler ierisinde brakyor. Burada Hovhannisyann atlad baka bir noktada, bahsettii kiilerin Ermeni Meselesi yznden ceza almam olduu gereidir. gal stanbulundaki olaanst mahkemelerde Talat, Enver ve Cemal Paalar gyaplarnda yarglanmlar ve idama mahkm edilmilerdir. Ancak kitapta iddia edildii gibi bu kii, Ermeni halkna kar katliamlar organize etmek ve uygulamaktan deil, lkeyi Almanyann yannda kaybedilmi bir savaa sokmak gibi siyas bir sutan dolay mahkm edilmilerdir. Ayrca belirtmek gerekir ki, ttihat ve Terakki Partisinin I. Dnya Savanda en etkili bu kiisinin mahkemeleri gyaben yaplm, mahkemelerinde hibir somut delil gsterilmeden mahkmiyet karar verilmitir. Dolaysyla bu sanklara verilen cezann infaz edilmemesi ilenen sua kaytsz kalmakla alakal deildir. stelik Cemal Paa Suriyedeki kamplarda Ermenilere yapt yardmlar dolaysyla Ermenilerin bile takdirini kazanm, Lepsius bile onun yardmlarn vmtr. Neticede, bu tarihi ahsiyet sndklar lkelerde Nemesis adl gizli bir Ermeni terr rgtnn tetikileri tarafndan ldrlmlerdir. stelik bu rgt, mahkemelerde sulu bulunmayan Sait Halim Paa, Bahaeddin akir ve Cemal Azmi gibi devlet grevlilerini de yargsz infaza tabi tutarak ldrmtr8. Hovhannisyan maalesef bu masum insanlarn katillerine kitabnda methiyeler dzmtr.
7 8
yine Berlinde, Aram Yerkankay ve Arshavir Shirakyan, Bahattin akir ve Cemal Azmiyi ldrdler. Ayn yln 21 Hazirannda, Petros Ter-Petrosyan, Artasher Gevorgyan ve Stepan Tzaghikyan, Jn Trk triyosunun bir baka yesi Cemal Paann lm cezasn uygulamaya soktular. Nikolay Hovhannisyan, Ermeni Soykrm-Ermenikrm, Pencere Yaynlar, stanbul 2005, s.112 Hovhannisyan, Ermeni Soykrm..., s.112-113. http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=183 24.04 2008, 00:40. Bu siyas cinayetlerin perde arkasnda ngilterenin olduu aktr. Kanaatimizce ngiltere, ttihat ve Terakkinin tekilatl iyi bilen nde gelen bu liderlerini ortadan kaldrarak Osmanl Devletini g durumda brakarak yeni bir hareket balatmalarna engel olmak istemitir. Bununla beraber Rusya ile olas bir yaknlama ngilterenin yolunda giden ilerini tekrar bozabilirdi. Burada Ermeniler yine satran tahtasnn piyonlaryd ve kullanldlar.
220
Talat KOAK
Kitabn ilerleyen sayfasnda ise Hitlerin azndan uydurulan tevatr sze de yer verilmitir.9 Dipnotta aklama yaplrken Amerikal tarihi ve siyaset bilimci Dr. Robert Jon tarafndan ABD Ulusal Arivi askeri blmnden bulunan belge diye sz etmi, fakat dipnotta Golos Armenia (Ermenistann Sesi) gazetesinde Mays 2001 diye vermitir. Yani belgenin orijinalini tarihimiz grmemi, ana kaynaa inmeden tarihilik yapmaya almtr. Zaten Amerikal bilim adam Heath Lowry ve Trk bilim adam Trkkaya Atav bu szn bir sahte alnt olduunu ispatlamlardr. Nrnbergde Hitlere atfedilen hibir konuma metninde bu alnt bulunamamtr. Mahkeme Alman Asker kaytlar arasnda Hitlerin 22 Austos 1939 gn ordu komutanlarna yapt konumann iki versiyonunu dosyaya almtr. Bunlar US-29/786 PS ve US-30/1014 PS saylarn tamaktadr. Her iki belgede de Ermenilerden sz edilmemektedir10. Maalesef mahkeme kaytlarnda byle bir sze rastlanmad defalarca yazlp izilmesine ramen, bir tarihinin hala bu iddialar 2005 ylnda evirisi yaplp, yeni bir nszle baslan bir kitapta yer vermesi abesle itigaldir11. Klasikleen Ermeni iddialarnn banda yer alan o dnemde bamsz bir Ermenistan devleti mevcut deildi, dolaysyla Ermeniler savaan taraf deildi sylemi de kitapta yer bulmutur12. Bu syleme gre Ermeniler savaan taraf olmadklar halde, durduk yere tehcir edilmilerdir. Osmanl mparatorluu bu sebepten dolay szde soykrma giden yolda tehciri keyf bir uygulama olarak yapmtr. Bu iddiay yine bir Ermeni olan Milli Ermeni Heyeti Reisi Bogos Dubar, 30 Kasm 1918 tarihinde, Avrupal devletlerin dileri bakanlarna yapt bavuruyla; Tarafnzdan da bilindii gibi Ermeniler harbin bandan beri savaa katlmlardr. nk Ermeniler tilaf Devletlerine olan sarslmaz ballklar nedeniyle
Ermeni Soykrm, kinci Dnya Savann balang arifesinde, 22 Austos 1939 gn Obersalzburgda toplanan Alman genelkurmay zirvesinde, dman -erkek, kadn, ocuk demeden- imha ederken acmasz olunmasn isteyen Nazi Almanyas fhreri Adolf Hitlerin aklndayd: Ermenilerin soykrmn kim hatrlyor ki? Hovhannisyan, Ermeni Soykrm..., s.113. 10 http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=183 25.04.2008. 00:26 11 Bu konu hakknda Trkkaya Atav sitemlerini belirtmi, 2001 ylnda yaplan bir sempozyumda; bu hakikati bilmelerine ramen, Ermenilerin en mehur tarihisi Hovhannisyan bunu ak ak yazmakta bir mahsur grmyor demitir.http://www. belgenet.com/arsiv/ermeni/sempozyum2.html, 25.04.2008, 00:42 12 Hovhannisyan, Ermeni Soykrm..., s.109.
221
ar zveriler ve devaml zdraplarla karlaarak btn cephelerde tilaf Devletlerinin yannda savamlardr13 diyerek geersiz klmtr. Bunlardan baka kitapta birok tutarszlk da gze arpmaktadr. Kitabn 106. sayfasnda szde soykrmdan bahsederken tm Ermeniler asndan yaamsal sonular ieren ulusal bir trajediydi ifadesine yer verilmitir. Fakat 3 sayfa sonra bu durum Ermeni tarihi asndan, bir trajedi deilse bile, ar bir dramdr diye yazarak kendisiyle elimitir. Hovhannisyana burada nerim metot eksikliini gidermesi iin Trkiyeye gelip herhangi bir niversitenin Tarih Blm Bakanlna rica ederek Tarih Metodolojisi derslerine katlmasdr. nk lkemizde basit bir seminer devini hazrlarken bile byle tutarszlklara yer veren renci biraz zor mezun olur. Byle hayati nem tayan bir konuda Ermenilerin en mehur tarihisinin alakalem tabir edilen tarzda kitabn yazmas bilimd ilerle uratnn bir kant olsa gerektir. Kitapta tm Ermeni Soykrm ddialarnda olduu gibi Ermenilerin kayplar abartlmtr. Hovhannisyan (s. 109) eserinde Ermeni kayplarnn Birinci Dnya Savanda tm cephelerde lenlerin yzde 17sine tekabl ettiini iddia etmitir. Hesaplamasna gre 1.5 milyon Ermeni Osmanl topraklar ierisinde ldrlmtr. Fakat Hovhannisyan sayy bu kadarla snrl tutmamakta, dier devletlerin saflarnda arpan Ermenileri de kayplarna ilave ederek, rakam 2 milyona karmaktadr. Ermeni Meselesi hakknda bulunduu makam ve alt anabilim dal olarak en etkin isim kukusuz Prof. Dr. Yusuf Halaoludur. Halaolu, Anadoluda bulunan Ermenilerden 500 bin civar14 bir rakamn tehcir edildiini belgelerle ispatlamtr15. Sadece bu bile Hovhannisyann rakamlarnn hayal rn olduunu gstermektedir. nk Hovhannisyann ortaya att rakama ulamak iin tehcir edilen Ermenilerin drt defa daha ldrlmesi gerekmektedir(!) Bununla beraber Anadoludaki tm Ermeniler Tehcire tabi tutulmamtr. Anadoluda o tarihlerde yabanc devletlerce yaplan nfus tespitlerinde, Osmanl Devletinde yaayan Ermenilerin toplam nfusu ortalama 1.5 milyon
13 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul 1987, s.656657. 14 Halaolunun ortaya koyduu belgelere gre kesin rakam 458 bindir. 15 Yusuf Halaolu, Tarih Gelecektir, Babli Kltr Yayncl, stanbul 2007, s.91.
222
Talat KOAK
olarak gsterilmekte, hatta Ermeni Patrikhanesi bile 1.915.000 rakamn vermekteydi. Nitekim gvenilir olarak bulunan Patrik Malachia Ormanian da, Ermeni nfusunu 1.895.400 olarak vermektedir. Bu durumda ancak 400 bin Osmanl Ermenisinin hayatta kalmas gerekirdi. Aadaki cetvelde, eitli kaynaklarda belirlenen Ermeni nfusu grlmektedir: Kaynan Yl 1892 1896 1901 1901 1910 1913 1913 1914 1914 1914 1914 1914 1919 1923 1923 Yazar Vital Cuinet Felix Weber H. F. B. Lynch Lodovic de Constenson Encyclopedia Britannica Ermeni Patrikhanesi Lodovic de Constenson Daniel Panzac Justin McCarthy Osmanl nfus saym Stanford J. Shaw David Magie Dr. Lepsius Claire Price E. Alexander Powell Osmanl Ermenileri 1.475.011 1.000.000 1.325.246 1.383.779 1.500.000 1.915.651 1.400.000 1.5-1.600.000 1.698.303 1.229.007 1.294.851 1.479.000 1.500.000 1.500.000 1.500.00016
Grld zere Ermenilerin saylaryla ilgili hibir belge Hovhannisyan dorulamamaktadr. Hovhannisyann iddia ettii gibi 2 milyon Ermeni soykrm kurban deildir ve en abartl rakamlarda bile Anadoluda o kadar Ermeni nfusu yoktur.
16 http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=99 26.04.2008, 00:27
223
Kitapta sadece szde Ermeni soykrmndan bahsedilmemi, Sryani katliam iddialarna da yer verilmitir. Bununla da kalmam Yunanistanda soykrm gnne atfta bulunulmutur. Bunlar yaparken ilgili tarihi birok yerde her nedense dipnot vermeyi unutmutur(!)17. Ancak kitabn en can alc yn kanaatimce arka kapakta yer alan; bu kitabn niyeti, tm drst Trklere kendi tarihlerinin nemli bir blmn doru anlamalar szdr. Yani yazd bu ksmla Ermeni Soykrm yoktur diyen bir Trk, Hovhannisyana gre drst deildir. Sanrm bu balamda adn Talat Paadan alan bir dedenin torunu olan ve ayn ad tayan ben de drst olmuyorum. Sebebi de bir yalan kabul etmemem. Hovhannisyann bu grleri Fransz dnr, dilbilimci ve tarihi Ernest Renann szn bize tekrar hatrlatma ihtiyac hissettirdi. Tarihi yanl ynlendirmek, devlet olmann gerekli bir parasdr. Hovhannisyan, bata Ermenistan, Avrupa ve Amerika Birleik Devletleri, hatta Baba Esat Dnemi Suriyesinin18 Trkler hakkndaki genel kabulleri olduka iyi kullanmtr. zgemiinden, (bu lkelerin niversitelerinde st dzey grevler alarak) lkelere tarihin yanl ynlendirmesi konusunda yardmc olduunu anlyoruz.(!) Muhtemelen meselenin Ulu nder Atatrkn dedii gibi iki milletin lehine kapanmas19 en ok bu konunun rantn yiyenlerin iine gelmeyecektir. Kukusuz buna Hovhannisyan da dhildir. Bu corafyann ortak kltr ierisinde yeermi Trk ve Ermeni milletlerinin yaattklar gzel sreleri deil de, gelecekte karde kavgasn komu kavgasna dntrecek kin ve nefret tohumlar atarak,
17 Hovhannisyan, Ermeni Soykrm..., s.101-102. 18 Hovhannisyan birok yerde Hafz Esat Suriyesinin politikalarna yakn durmak adna olsa gerek, Osmanl Trklerinden ok ekmi Suriyeliler sylemine sarlmtr. Araplar da Osmanlnn acmasz boyunduruundan ekiyorlard. Nefretleri bykt ve boyunduruktan kurtulmay planlyorlard. Ermeni Soykrm..., s.92. Jn Trk liderleri Araplarn Ermenilere ynelik insancl tutumlarndan ok kayglydlar. s. 93. Bu balamda dnyann tm Mslmanlarnn dini merkezi Mekkenin erifi Hseyin bn-i Ali el-Haimi gibi, Mslman dnyann tartlmaz otoritesinin taknd tutum ok nemliydi. Kendisinin, Hz. Muhammedin soyundan geldiini belirtmek uygun olur. Ermeni Soykrm..., s.97. Hovhannisyan bu hamaset kokan sylemleri Suriye hkmetlerine yakn olmak adna sylemitir. 19 Ermeni meselesi denilen ve Ermeni milletinin gerek karlarndan ziyade dnya kapitalistlerinin ekonomik karlarna gre halledilmek istenen mesele, Kars Anlamasyla en doru zm eklini buldu. Asrlardan beri dostane yaayan iki alkan halkn dostluk balar memnuniyetle tekrar kuruldu. TBMM nc Toplama Yl Al Konumas, 1 Mart 1922.
224
Talat KOAK
bu tr yanllklarla dolu akademik almalar yapan Hovhannisyan burada saygyla anmyoruz. limin mrekkebi insanlarn mutluluu iin kullanlmaldr. Aksi takdirde limin divitine insanlarn kan mrekkep olmamaldr. Her eye ramen kitab basan Pencere Yaynlarna teekkr bir bor bilirim. nk byle tutarsz, mesnetsiz iddialar gzlerimizle grmemizi salad. Ayrca Ermeni soykrm vardr diye bu lkede insanlarn yaynlar yapabildiini de ispatlayarak, belki de istemeden amacnn dnda byk bir hizmet yapt.
225
KAYNAKA 1.Tetkik Eserler

Ata, Feridun, gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, TTK Yaynevi, Ankara 2005. Atav, Trkkaya, Talat Paaya Atfedilen Andonian Belgeleri Sahtedir!, Ankara 1984. Babacan, Hasan, Mehmet Talat Paa (18741921), TTK Yaynevi, Ankara 2005. Halaolu, Yusuf, Tarih Gelecektir, Babli Kltr Yayncl, stanbul 2007. Hovhannisyan, Nikolay, Ermeni Soykrm-Ermenikrm, Pencere Yaynlar, stanbul 2005. Ermeni Sorunu ddialar-Gerekler (nteraktif cd), TC Kltr Bakanl, Ankara tarihsiz. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul 1987. Orel, inasi, Sreyya Yuca, Ermenilerce Talat Paaya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz, TTK Yaynevi, Ankara 1983. TBMM nc Toplama Yl Al Konumas, 1 Mart 1922.
2.nternet Adresleri
http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=183 24.04.2008 http://www.belgenet.com/arsiv/ermeni/sempozyum2.html, 25.04. 2008 http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=99 26.04.2008
226
RUS DI POLTKASINDA ERMEN KARTI

Tlf.: (ev) 994-12 5690855, () 994-12 4380151, (MSN) 994-050377 20 66, 994-055669 08 55, e-posta: tofig2014@rambler.ru
227
XVII. yzyln sonlarnda hkmdarlk tahtna oturmu, ok byk igaller dlyen I. Petro (1682 1725) Rusyay dnya imparatoru yapma abalar gstermesinden dolay Trkiye ve Azerbaycan da dhil btn istikametlerde ilerleme gayretlerini gsteriyordu. Kafkasya Alban kkenli olmasna ramen Ermenilemi arabozuculuk ustas srail Ori XVIII. yzyln balarnda Petroya gelerek kendisinin Yakn ve Orta Dou igalilik tutkusunu daha da atelemiti. Ori kendisine Gney Kafkasya nfusunun ounun Ermenilerden olutuunu ve Mslmanlar aleyhinde savaa hazr olup frsat kollama durumunda olmalar noktasnda yalan bilgi vermiti; Rus ar asgari bir gcle Gneye hareket etse Ermeniler hem de Grcler azami asker gle onun yardmna koarlar. Asgari gle byk torpaklar igal etme agzllne sahip I. Petro Kuzeyde vile yapt sava bitirir bitirmez Gneye hareket karar ald. Bu arada Safevi Devletinin paralanmaya doru gitmesi de Petro iin gzel bir frsatt. 1722 ylnn Haziran sonlarnda Petro, 100 binlik bir orduyla Heterhandan Azerbaycana taraf hareket etti. Austosun 23nde Derbenti igal etti. Ama Osmanl mparatorluunun sert tepkisi yznden ve hem de bir takm dier nedenlerden ar Derbentte garnizon brakp ordunun esas ksmyla geri dnd. I. Petrodan sonrak Rus arlarnn ou onun yoluna gitmi, Dou politikalarnda Ermeni kozunu kullanma abalar gstermilerdir. XVIII. asrn 70-80 yllarnda II. Katerinann kudretli gizli dostu Rusyann d politi kasn yneten Knyaz G. Potyomkin Gney Kafkasyada Rusyayla ran ve Trkiye arasnda tampon devlet kurma kararna geldi. Kuzey Azerbaycan arazisinde Rusyaya bal Hristiyan Albaniya arl kurma ngrlyordu. Kurulacak devletin bakanln II. Katerinann torunu Konstantin Pavlovi yapacakt. Bunun yan sra Azerbaycann revan hanl ve diger arazilerinde Ararat ahl isimli daha bir oyuncak devlet kurmak da planlanyordu. XIX. yzyln evvellerinde Gney Kafkasyay igal dneminde Rus arl bir taraftan Trkiye ve rann blgedeki otoritesini zayf drerek, te yandan kendisini sz konusu blgede gl klmak amacyla yerel Azerileri srgn ederek Ermenileri buraya yerletirme eylemlerine balad. 1828de revan ve Nahvan hanlklar igal edilir edilmez orada Ermeni valilii kuruldu. Ama Rusya hkmeti Ermenilerin bamsz devlet kurma abalarndan korkarak ok gemeden (1840da) sz konusu vilayeti lav etti. O zamanki Rus ar . Nikolay Emiedzin katolikosunun Trkiye ve randa yaamakta olan Ermenilere hami yapmaya ve onun yardmylA tm Ermenileri kendi etkisi altna almaya alyordu. Bu nedenle de Rusya senatosu 1836 ylnda Emiedzin katolikosluunun tm dnya Ermenilerinin genel katalikosluu olarak tanmas konusunda karar aldlar. 1844 ylnda Rus bykelisinin srar zerine stanbul patriki Matevos ilk kez Qalatya kilisesinde Emiedzin katalikosunun adn dile getirdi. Bu zamandan itibaren Rusya, Ermenileri ak ekilde Trkiye aleyhinde ayaklandrmaya koyuldu. Halbuki Osmanl hkmeti Ermenilerin karlar dorultusunda kararlar almamak tayd. rnein 1860 ylnn 24 Maysnda Ermeni milleti meclis-i umumiyesini kurdu. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonras Rus diplomasisi kendisinin organize ettigi Ermeni bavurusunun esas gstererek Rus ordusunun Dou Anadoluda kalmas korkutmasyla trkiyeyi Stefano Bar Antlamasna Ermeniler konusunda madde sokmaya zorlad. Bilindigi zere Rusyann Birinci Cihan Savana katlmasnda balca ama Osmanl Devletinin topraklarn igal etmek olmutur. Sava srasnda rusya Dou Anadolunun igalini kolaylatrmak iin Ermeni meselesini yine ileri srd. Kanyak incelemeleri, Ermenilerin Rusyaya ve Avrupann dev devletlerine olan mitlerinin aslna baklarsa, hayali olduunu kantlamtr. Sz konusu devletler bamsz Ermeni devletinin kurulmasnda merakl degillerdi. Ermeni meselesi, Trkiyenin i ilerine mdahEle etmek amacylA abartlyordu. Bu byk oyunda Ermeni bamszl meselesi bir koz kullanmasyd.
zet
228
Henz XVII. yzyln sonlarnda hakimiyete gelmi, ok byk igalcilik amalar olan Rusyay, dnya imparatorluuna dntrmek ihtiras ile alevlenen Car I. Petra (1682-1725) gney-dou tarafnda tm dounun gerek kava sayd Hazar Denizi ve onun evresindeki lkelere byk ilgi gsteriyordu. Rus Devleti Hazar Denizinin gneybat ve gney kylarn, yani Azerbaycan ve Gilan kendi eline alarak, Hazar Denizini kendi i glne dntrerek, kendi iin gelirli deniz ticaretini gelitirmek istiyordu. O, ayn anda kendinin manfaktr mesiselerini hammadde ve ilk olarak ham ipekle ihtiyacn karlamak istemekteydi. O dnemler Azerbaycan ve Gilan Yakn Dounun ipek retiminin esas merkezleri idi. I. Petra hazaretraf ilelere ok byk nem veriyordu. O, uradan Hindistana giden yola k yapmak, dier tarafdan Ermeniler ve Grclerle birlik olup kendinin esas rakibi olan Osmanl mparatorluunun dou snrlarn tehlike altna almak amacnda idi. XIII. yzyln balarnda arn yanna giden sinsi, kurnaz, soykk Kafkas albanlarna dayanan Snik melikin olu idi, fakat Ermenilemi srail Ori onun Yakn ve Orta Douda olan igalilik ihtiraslarn alevlen229
dirmiti. 1703 ylnda sahte bir harita dzenleyerek Petra tevdi etmiti. Bu harita da Azerbaycan bat, Grcistan gney, Trkiye ise dou Ermeni topraklar gibi iziliyordu. Ori irkinlikle belirlemi ki, Gney Kafkas nfusunun ou Ermenilerdir ve onlar Mslmanlara kar mcadeleye kalkmak iin sanki bir an bekliyorlar. Eer Rus ar az bir gle gneye taarruz yaparsa Ermeniler ve Grcler ok sayda asker g toplayarak onun yardmna gelecekler1. Az gle geni arazileri fethetmek amac ile hrslanan Petra, svele Kuzey Savan bitirer bitirmez gneye taarruza gemek karar ald. Bu vakit Safavi Devletinin dalmas Gney Kafkas ve rana bal igalilik amalarn uygulamak iin iyi durum yaratt. 1722 yl Haziran ay sonlarnda I. Petra 100 bin kiilik asker kuvvetle Haterhandan Azerbaycana yola kt. 1722 yl 23 Austosunda (3 Eyllde) Rus kuvvetleri Derbendi mcadelesiz zabtetti. Fakat ar, kendi uurunu devam ettiremedi. Osmanl mparatorluunun kesin itiraz ve birtakm diyer nedenler yznden Derbendte garnizon yerletirip ordunun esas ksmyla Rusyaya dnmeli oldu2. Sonrak yllar asker aratrma takmlar gndererek Rusya Reti, Bak ve diyer Hazar etraf mntkalar igal etti. I. Petra Azerbaycanda kuvvetlenebilmek iin burada, ilk nce Hazar etraf ilelerde demogrofik durumu deitirmeyi planlyordu. Azerilerin saysn azaltmak, Hristianlar ilk nce Ermenileri ad geen topraklara g ettirmek, yerletirmek amac gz nnde tutuluyordu. I. Petra kendi ailesi ile Rusyaya kam eski Kartli ar VI. Vaxtank Dastanda yaptrd Kutsal ha Ermeninde yerletirmek istiyordu ki, Ermenilerin ve Grclerin buraya g etmelerini orgonize etsin. Onlar Derbendin ve Baknn evresinde yerletirmek gz nnde tutuluyordu3. General Matyukini, Baky zabt etmesi iin gnderen Rus ar ona Baklleri snrd etmesini nermiti. Fakat ehir alndkdan sonra, Matyukin bu szlemeyi yerine getirmekten korku duydu, bu yzden evre kylerdeki nfusun Bak ile balln bitireceinden, Bakde Rus
1 2 3 V. P. Lisov, Persidskiy Pokhod Petro I. 1722-1723 qq, Moskova 1951, s.205. T. T. Mustafazade, Azerbaycan I Russko-Turetskie Otnoeniya v Pervoy Treti XVIII v., Bak 1993, s.46-49. Q. Q. Paradze, Russko-Qruzinskiye Politieskiye Otnoeniya v Pervoy Polovine XVIII v., Tbilisi 1970, s.71.
230
ordusunun yiyeceksiz kalacandan korkuyordu. Bu durumda I. Petra Bakden hi olmazsa snn mezhepli nfusu -Trkiye ile ayn mezhepten olduklar iin- snr d etmek tafsiyesinde bulundu4. Petro ayn zamanda Ermenileri, Hazar etraf ilelere g etmeleri iin neride bulunuyordu. 1724 yl 10 Kasmnda arn Matyukine gndermi olduu kararda gsteriliyor ki, Ermeniler Gilan, Mazandaran, Bak, Derbend ve dier Hazar etraf blgelere gelirlerse onlara yerlemekte yardmda bulunmak, verimli yerler ayarlamak, Rusyaya itibarszlk yapm insanlar snr d edip evlerini Ermenilere vermek gerekir. Ermeniler ounlukla olmasa bile, belirli sayda Hazar etraf blgelere g ettiler ve bo kalm evlere sahiplendiler. Hatta Derbendte yerlemi papaz Antoni ve dier Ermeniler burada bulunan bir caminin mazide kilise oldluunu iddia ederek, kiliseye dnmesi talebinde bulunuyorlard5. Genellikle I. Petrann Azerbaycanda demoqrafik durumu deitirmek iin daha byk planlar var idi. O, Kr nehrinin aznda Gney Kafkasla irtibat merkezi olan bir ehir yapmak, burada yalnz Ermeni ve Grcleri yerletirmek amacnda idi6. Tm ciddi yaplanlara bakmayarak Rus hkmeti I. Petrann Azerbaycann nfus durumunu deitirmek plann uygulayamad. I. Petradan sonra, Rus arlarnn ou, onun yapm olduu yolda ilerileyerek, kendi dou politikalarnda Ermeni kartndan yararlanmaya almlar. ngilterede bulunan Rus elisinin yakndan yardm sayesinde Rusyaya gelmi hemedan Ermenisi Emin 1761 ylnn Kasm aynda bakan Varantsovla bulua bildi. Bu bulumaya, ngiliz elisi Robert Keyt ve Grc ar II. Teymuraz da katlmlar. . Eminin ileri srd irkin siyas program, hem Varansov hem de Grc arnda merak dourdu. Onlarn her ikisi bu iki halkn (Ermeni ve Grc-T.M.) gvenliinin garantisi gibi kudretli Rusya mparatorluunun protektorluu altnda
4 5 AVPR (Ariv Vneney Politiki Rosiyskoy mperii), Fon 77 (Snoeniya Rossii s Persiey), 1.1. 1723 Yl, var.134. RQADA (Rossiyskiy Qosudarstvenny Ariv Drevnih Aktov), Fon 15, i, 37, his.2, v.234; AVPR, f.100 (SRA) (Snoeniya Rossii s Armeniey), i.5 (1725-1726 qq.) v.31. Ezov Q.A. Snoeniya Petra Velikoqo s armyanskim narodom. Sankt-Peterburq 1898, dokumen 277. Mustafazade, Azerbaycan I Russko-Turetskie..., s.134
231
Grc-Ermeni birge devletinin kurulmas ile ilgili, Eminin nerisini dikkatle dinledi. Rusyann doudaki etkin politikasnn taraftar olan devlet bakan Voronsov . Eminin projesini byk ilgiyle karlad. Hatta hasta yatanda yatan II. Yekaterina bu projeyi beenerek, Gney Kafkasda Ermeni devletinin olmas, zellikle Trkiye ile sava ortamnda Rusya iin byk nem kesb ediyordu deyimini sylemiti. Karsna koymu olduu amacn derekletirmek iin . Emin Vorontsovun zel tantm ile Grc raklinin yanna gitti7. Henz Avrupada iken Kartli-Kaheti arl ile ilgili gcl devlet gibi duyar alan kt dnce sahibi . Emin, bu devletin yardm ile Ermenileri kurtarmann mmknln aklna koymutu. I. Osmanl-Rusya Savann (1768-1774) dneminde Heterhanda oturan, rglk manfaktr patronluunu eline alm Ermeni i adam Moisey Sarafovun (Movses Sarafyan) Rus devletinin yardm ile Ermenistann kurtuluu ile ilgili dnceleri Heterhan, Peterburg, Moskva Ermenileri arasnda yaygnlat. 1769 ylnda Mvses Sarafov, dier zengin Ermenilerin rzasyla Rus Dileri heyyetinin Ermenistann kurtuluu ve Rusyann protektoratl altnda Ermeni devleti kurulmas projesini dzenledi8. Ermeniler oturan arazilerin silah ve kuvvet zoruna kurtarlmas, Ermeni devletinin kurulmasn gz nnde tutan bu projede, M. Sarafov Ermenistana ve Grcstana taarruza gecmesini, bu taaruzun ba tutaca vakit, Rus ve Grc kuvvetleri ile birge, Rusyann diyer ehirlerinde oturan Ermeni gnlllerinin orduya yardmda bulunacan vaad ediyordu9. O, dnem Gney Kafkasta aktiv igal politika yrtmeye hazrlanan Rus imparatorluuna zellikle Ermenilerin hem madd, hem ulam yardm gerekli idi. Ermeni devletinin kurulmasn isteyenlerden biri 1773 ylda yeparxi mdr gibi Rusyada alan osif Arqutinski olmutur. nl kafkazunas V. Veliko, . Arqutinskiyle bal yazyordu: Yakn akrabasn Ermeni arlnn tahtna oturtmaa alan, bununla bal ar tac bile hazrlatan, kendi ise Emiedzin patriari grevini eline geirmeyi planlyordu. Kendinin
7 8 9 Ananyan J. A. Armyanskiy Prosvetitel osif Emin/Novaya i Noveyaya storiya, 1998, s.156. Armyano-Russkiye Otnoeniya v XVIII veke 1760-1800 qq, C. IV, his. II, Yerevan 1990, sened 45. Armyano-Russkiye Otnoeniya v XVIII Veke 1760-1800 qq, C. IV, his. II, Yerevan 1990, sened 45.
232
patriar elbisesinde tablosunu bile hazrlatan . Arqutinskinin meslekda olmu P. G. Butkov, onun fevkalade nperest olduunu tastikliyor10. Trk tarihisi Esat Uras yazyor ki, 1769 ylnda Rus g kuvvetleri Bizans (mellif burada Osmanl topraklarn, yani gemi Bizans arazilerinden sz ediyorT.M.) ele keirig Hristiyanln merkezine dntrmek isteinde bulunduu vakit, Ermeniler bu olaya tepkisiz kalmadlar. Bu dnem olumu durumdan yararlanan Katolik Hovsen Arqutyan Rusya yksek kurumlarna Ermenilere devlet kurulmas ile bal projesini tevdi etti. Bu projede Rusya ile Mslman asker kuvvetleri arasnda Hristiyanlardan olumu duvar oyunu oyuncak bir hkmetin, Ararat krallnn kurulmas nerildi11. Grnd gibi XVIII. asrn ikinci yarsnda olumu I. Trk-Rus Savann Rusya iin at frsattan kendileri iin yararlanmaa alan . Arqutinski Ararat arl kurmakla ilgili hazrlatt projesini Rus hkimiyet evrelerine tevdi etmiti. I. Trk-Rus Savanda zafer alan II. Yekaterina hkmetinin Gney Kafkas konusunu yeniden gndeme getirmesi, 1779 ylnda Rusyann bu araziye taarruz plann kabul olunmas ve hazrlklara balanmas G. A. Potyomkin ve A. V. Suvorovla konumalar Arqutinskide byk mitler yaratt. XVIII. asrn 70-80li yllarnda imparatorie II. Yekatrinann kudretli dostu, Rusyann d politikasnda nderlik yapan knyaz G. Potyomkin Gney Kafkasta Rusya ile ran ve Trkiye arasnda tampon devlet kurmak karar ald. Kuzey Azerbaycan arazisinde Rusyaya bal olan Hristiyan Albaniya arl kurmak gz nnde tutuluyordu. Orada hkmdarl imparatorienin byk torunu Konstantin Pavlovi yapacakt. Bu devleti kurmak iin 1783 ylda asker taarruzun hazrlatlmasna aba gsteriliyordu. Devlet bakan A. R. Xrapovitski anlarnda yazyordu: Sandkta randaki kargaadan yararlanan Bak ve Derbendi zabt etmek, Gilan birletirmek, zabt olunmu araziyi byk knyaz Konstantin Pavloviin devamclar iin Albaniya olarak adlandrmak projesini buldum ve kendim iin okudum12. Albaniya Rus hkmetinin
10 Veliko V. Kavkaz, Russkoye Delo Mejduplemennye Vopros (Sankt-Peterburq 1904), Bak 1990, s.79. 11 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s.749. 12 Pamyatnye Zapiski A.R. Xrapovitskoqo, teniya v mperatorskom Obestve storii Drevnostey Rossiyskih Pri Moskovskom Universitete, Kniqa-2, Moskova 1872, s.37.
233
bu arazide kurmak istedii tek oyuncak devlet deildi. revan blgesi ile Trkiyeden kopartlmal olan baz arazilerde Ararat arl isimli oyuncak Ermeni devleti organize etmek planlanyordu13. Dileri heyyetinin nderi A. A. Bezborodkonu nerisine esasen Rus kuvvetleri Gney Kafkasa iki tarafdanGrcistan ve Derbendten giri yapmal idiler. Derbendten geen kuvvetler Enzeliye gibi olan Hazar etraf ileleri zabt etmeli, Grcstana sokulan kuvvetlerse Karaba ve revan hanlklarna taarruza kemeli idiler. Bu kuvvetlerin Karaba hanln zabt etmesi de ihtimal olunuyordu14. Gney Kafkazn hiristian nufuzunu kendi tarafna ekmekden dolay Rus hukumeti beyan etti ki, yaplacak taarruzun amac, Ermenistan kurmakdr. Knyaz G. Potyomkin 1784 ylda Yekaterinaya yazyordu ki, kendi ispionumu Karaba ve Karadaa yolu ettim ki, oradak hiristianlar inandrsn ki, onlar Mslmanlarn esaretinden bir tek Rus devletinin himayesini kabullenerek kurtula bilerler. brahimhalil hann Rusyann himayesini kabullenmek iin kendi adayn gndermesinden haber veren Potyomkin kayd ediyor ki, bu Azerbaycann Rusya tarafindan zabt olunmas planna uyum sallamyor15. Yr iin hazrlklar bitirmek frsat olamadndan baz diyer nedenlere gre yr iptal olundu. Buna sfahanl Ali Murad Handan alnm Gney Kafkazn Rusyaya tavize gitmesiyle bal nerisi de neden olmutu. G. A. Potyomkin, II. Yekaterinaya raporunda yazyor ki, Merkezi randa hakimiyyeti eline geirmi Ali Murad han Rusyayla birlik kurmak isteyindedir. Bundan yararlanan onu padiahlk tahti ile heveslendirib ran Ermenistann sakin yolla alb onun esnasnda Albaniya Valisini rgtlemek olur16. Bu konuyla bal 1784 yl 31 maysda bakan Bezborotko G. A. Potyomkinin zel iler memuru P.V.Bakunine yazyordu: imdi ran almalar kendinin en uyqun halline yaklar. zgr Ermeni ilelerinin birini II. rakli arlnn
13 RQADA, Qosariv, f.23 I, i.13, v.417-418; Armyano-Russkiye Otnoeniya (Sbornik Dokumentov), s.IV, dok. 183, s.286. 14 Russkiy Ariv, kniqa II, 1879, s.429. 15 RQVA (Rossiyskiy Qosudarsstvenny Voenno-storieskiy Arxiv), f.52, l.1, dok.416, v. 16 RQVA, f.52, 1,2, i. 37, v.63-64; Mustafazade, XVIII Yzillik XIX Yzilliyin Evvellerinde, Osmanl-Azerbaycan Mnasibetleri, Bak 2002, s.196.
234
(yani Grc Kartli -Kaxetiya arlnnT.M.) yaknlnda, dierini Hazar Denizi kylarnda ranla snrda kurmak gerekir 17. XIX. yzyln balarnda Gney Kafkasn igal dneminde Rus arl Trkiye ve rann asker glerini zayflatmak, dier tarafdan yerli Azerileri buradan g ettirerek, Ermenilerin yerletirilmesi balatld. Rus yksek kurumlar Azerbaycann ve rann kaps saylan Karabaa zel ilgi gsteriyorlard. Karaba hanl Rus hakimiyyetinin korumas altna gecdikden sonra Kafkazdak Rus komandanl Karabada kuvvetlenmek iin abuk olarak Gney Kafkasn dier yerlerinden Ermenileri ora g ettirdi. Mesela, 1806 ylda Hoylu Ceferqulu hanla, Rusya himayesine fazla sayda Ermeni g ederek onlar Karaban Mecalis, Karadal, narbulaq ve diyer kylerinde yerletirilmiler. Buna ramen 1823 ylda Karabada Ermeni nufuzu ok az idi. Hemin ylda Mogilevski ve Yermolov tarafndan yaplm Karaba blgesinin vergi defterine gre o zamanlar Karabada olan 20.095 aileden 15.729 Mslman-Azeri ve yalnz 4.366i Hristiyan idi. Grndy kibi hiristianlar blge nufuzunu he yzde 20si bile deyildi. Ermenilerin Karabaa g etmeleri devam ettirilmitir. 1828-1830 yllarda Karaba blgesine 3 bin Ermeni ailesi, revan blgesine 1395 aile g ettirilmitir. Nahvan blgesine 2.285 aile g ettirilmitir18. Toplam yl 1828-1830 yllarda Kuzey Azerbaycana 21010 Ermeni ailesi, yani 119,5 bin kii g ettirilmitir. Eyer Trkmenay anlamasnadek revan ilesinde toplam 22500 Ermeni oturuyordusa, sonrak 2 ylda says kata ulamtr19. Ayn zamanda Azerileri kendi dede-baba topraklarndan sktrlmas proseduru gidiyordu. V.Grigorev kayd ediyor ki, 1827-1828 yllarda Nahvan ilesinde oturan 4.600 aileden byk ksm -4.170i Azeri aileleri idi. Ermenilerin buraya g etmeleri sonucunda 1400 yakn
17 Bax, Necefli G., XVIII Asrda Azerbaycan Erazisinde Ermeni Devleti Yaradlmas Cahdleri, Bak 2007, s.175. 18 Verdiyeva, H. Y., Pereseleneskaya Politika Rossiyskoy mperii V Severnom Azerbaydjane, Baku 1999, s.109-120. 19 Verdiyeva, Pereseleneskaya Politika Rossiyskoy mperii V Severnom Azerbaydjane, s.111-112.
235
Azeri ailesi Nahvan terk etmi ve 1832 ylnda 2.770e derek yzde 90dan, yzde 60a dmtr20. . open gsteriyor ki, Rusya revan eline geirdikden sonra bu ilede 2984 Azeri ailesinden toplam 847i yani yzde 23 kalmtr21. Bununla da Rusya, Trkiye ve Azerbaycan arasnda suni ekilde Hristiyan snr yaratm oldu. ar I. Nikolay Emiedzin katoligini Trkiye ve ran Ermenilerinin himayesine dntrmeye, onun irtibatyla tm Ermenileri kendi ynetimi altna almaa alyordu. Bu amacla Rus senat 1836 ylda Emiedzin kotoliginin tm dnya Ermenilerinin genel katoligi kibi tantlmas ve Alban kotoliyinin kapatlmasyla ilgili karar kabul etti22. 1844 ylda Rus elisinin basnc ile stanbul patriari Matevos ilk defa Galatya kilisesinde Emiedzin katoliyinin ismini ekdi. Bu andan Rusya, Ermenileri ak ekilde Trkiyeye kar kaldrmaa balad. Meyerse osmanl hkmeti Ermenilerin hayrna kararlar kabul etmekde idi ve 1860 ylda 24 Maysta Ermeni millet meclisini orqanize etmiti. 1877-1878 Rus-Osmanl Savanda Kafkaz kprsnn komandan olmu, milliyete Ermeni Loris Melikov Erzurumu igal eden gibi yerli Ermeniler arasnda kompaniyalar balatt. zellikle memurlar, rahibler gndererek Ermenileri ha namine birlik olmaa ve Rus hkumetine itaette bulunmaa ard23. Sava dneminde Gney Kafkazda esasen Ermeni ve Grclerden oluan 285 yzyllk (39.200 kii) rgtlenmitir24. Ruslarn Dou Anadoluyu zabt etmesinden raz kalmayan ngilterenin basksyla Erzurumu geriye vermeli olan II Aleksandrn emriyle Loris Melikov ikinci bir plan dzenledi. Mslmanlarn igencelerini bahane ederek Asyann mazlum Hristiyan Ermenilerinin himaye konusunu ortaya att. Her tarafta Ermeniler karmaaya arlyordu25. Rus politikas kendilerinin orqanize ettiyi Ermeni bavurusunu esas tutarak Rus kuvvetlerinin Dou Anadoluda kalmas basks ile
20 Statustieskoe Opisaniye Nahevanskoy Provinsii, Sankt-Peterburq 1833, s.30. 21 open . storieskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armyanskoy Oblasti V Epohey Soedineniya K Rossiyskomu mperii, Sankt-Peterburq 1852, s.541. 22 F. Mamedova, Kavkazskaya Albaniya Alban, Baku, s.602 23 Sleyman Kocaba, Ermeni Meselesi Nedir, Ne Deildir, stanbul 1987, s.29. 24 V. . Vinoqradov, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 Qq. Bolqariya, Moskva 197(?), s.112. 25 Kocaba, Ermeni Meselesi..., s.29-30.
236
Trkiyeyi, San-Stefano Bar Anlamasna Ermenilerle ilgili bir kural vermesi iin zorlad. 16 kurala esasen Trkiyeyi Ermeniler oturan blgelerinin ounu Rusyaya verilmesiyle beraber, Ermenilerin hayrna deyiiklikler dzenlenmeli ve bu Rusyann kontrolu altnda olmal26. Rusyann, Osmanl imperiyasn kendi hayr iin blmesi Rumniya, Serbiya ve Bolgarstanda baaryla yaplm prosederun tekrarndan konuuluyordu. Ermeni liderleri tm Ermenilerin bir devletin terkibinde birlik olmalarn istiyorlard. 17 Martta stanbuldaki ngiliz elisi Leyart ile konumasnda Ermeni patriari sylemitir: Ermeniler nceki yllarda trk ynetim kurumlarnn onlara olan ilgisizliinden sz edemezler ve onlar Osmanllarn hakimiyeti altnda kalmalarn daha uygun buluyorlar, fakat bir ksm Dou ilelerinin Rusyaya birleeceyi malum oldukda durum deyiti27 eidli Ermeni kaynaklar kantlyor ve ngiliz elisinin kendisi syliyor ki, Ruslardan yardm istenmesi karar, insanlarn katks olmadan, yksek Ermeni grevlileri tarafndan kabul olunmutu. Dman devletten sava zaman yardm ummak asil ihanet idi. Ancaq San-Stefano barnn hedden ziyade edaletsiz kurallarn kontrol etmek iin, dzenlenmi Berlin Kongresinde Ermenilerin zgrlk iddialar konqreye bakanlk yapan Bismark iin beklenilmez olmu o, buna hi ilgi gstermemitir. Berlin anlamasna gre Rusya Anadoluda Alakert vadisinde zabt etmi olduu topraklarn ounu Trkiyeye geri vermeli oldu. Ermenistan kelimesi daha kullanlmyor ve Sultann grevine, Ermeniler oturan yerlerde mezmunlu deyiiklikler yapmak neriliyordu28. XV-XVII. asrlarda dnya tarihinde ok nemli rol oynam Osmanl imperatorluu dk dnemine girdikden sonra XVIII. asrdan itibaren kendi daha gcl devletlerin tacavz objektine dnmtr. Avrupann bir takm evreleri dnya tarihinde, Yakn ve Orta Douda Trkiyenin yrtty politikan hatrlayarak frsat bulunduu zaman onu gcszletirmek, paralamak ve Douya doru yolda esas hedef saydklar bu devleti yok etmek amacndaydlar. Onlar iin Trkiye Avrupann bedeninde bym bir yara idi. Rus arl Osmanl mparatorluunun ok onemli terkib ksm olan Dou Anadoluya ve Karadeniz ile Aralk
26 Sbornik Doqovorov, Rossii S Druqimi Qosudarstvami 1856-1917, Moskova 1952, s.168-169; Mim Kemal ke, Ermeni Meselesi, s.98. 27 T. Malevil, Gst. Eseri, s.77. 28 Sbornik doqovorov Rossii s s.205; Malevil, Gst. eseri, s.77.
237
Denizini birletiren boazlara daha ok goz koymutu. Dou Anadoluya sahiblenmek ona Yakn Douda kendi durumunu gclendirmek, boazlara sahiblenmekle Aralk denizine, oradan dnya okyenusuna k frsat veriyordu. ngilis tarihisi V.Gotlib yazyor ki, Rusya yksek evreleri devaml olarak stanbul ve boazlar urunda mcadile ediyorlard. Ruslar Osmanl mperatorluunun ekonomisinde ve maliyesinde az ksma sahib olsalar da, ar hkumeti onun iin daha tehlikeli idi29. XX. asrn balarnda Rusya Osmanl arazisinde nce Almanya ve Austuriya-Macarstann gcl basksna rastlad. XIX. asrn sonu XX. asrn balarnda Almanya askeri endstrsi Osmanl arsnda ortaksz hkmranla sahib olmutu. Almanya Birinci dnya savann balanmasnadek bu tekeli kendi elinde saklaya bilmiti30. Avrupan byk devletlerinin basks yznden Balkanlardan boazlara ve Aralk denizine k bulamayan Rusya, esas dikkatn Trkiyenin Asiya blgesine yneltmeye balad. Rusya yalnz Karadeniz Boazlarnn iddiasnda deil, onun amalar daha byk idi. Eer boazlar zabt olunarsa onlar korumak iin kaleler yapmak ve askeri kuvvetler ayarlamak gerekyordu. Bulgarstan birinci dnya savanda Rusyaya mhalif cebhede savatndan Rusya Balkan lkeleri aracyla stanbulla iligi kuramazd, bununla ilgili Kafkazdan buraya yol ekmeye, Anadolunun tm Kara deniz kylarn zabt etmeye alyordu. Rus yksek krumlar Anadolunun ilelerine doru ilerilemek iin Kk Asiyann eitli blgelerinde oturan Hristiyanlardan, ilk nce Ermenilerden yararlanmaa alr ve bu amacla kendilerinin uydurduklar Ermeni konusunu bayrak etmilerdi. Bu uydurma konunun esas undan oluuyor ki, meyerse Ermeniler hem ok gelimi, hem de en ok rencide edilen, takib edilen babelal millettir, gya Byk Ermenistann eski topraklarn vahiler-yani Trkler zabt etmi kadersiz Ermenileri mahv etmiler: bu yzden Ermeniler yeryzne yaygnlamlar: Edelat yerini bulmal, tm dnya toplumu, birlik olub eski Ermeni topraklarn bu vahilerin elinden kurtarmak ve Byk Ermenistan kurmak yardmnda bulunmaldrlar.
29 Qotlib V.V. Taynaya diplomatiya vo vremya pervoy mirovoy voyn (per. s.anql.) M., 1960, s.56. 30 Silin A.S. Borba qermanskix orujeynx monopoliy za turetskiy rnok nakanune pervoy mirovoy voyn. Kolonializm vera I seqodnya. Moskva, 1964, s.109.
238
Fakat Ruslarn zorlayc politikas sonucunda Ermeniler Trkiyeye kar tepkilere balam Byk Ermenistan kurmak hayaline dalmlar. Onlar amaclarna varmak iin, Rusyaya her trl yardmda bulunmaa alyorlard. Aslnda Ermeni konusu Rusya ve Avrupa devletlerinin Trkiyenin i ilerine karmak iin bir bahane idi. Avrupa politikasnn byk oyununda Ermeni konusu kk al-veri paras idi. Rusya ve Bat Avrupa devletleri Ermenilerin hayrna reform perdesi altnda Osmanl devletinin i ilerine katlmakla, Ermenileri Osmanl hkimiyetine kar mcadile iin orqanize ediyorlard: Henuz 1885 ylda Van gkenli Ermeni Portaalyan Armenikan adl bir parti kurmutu. Bu partinin amac devrim yoluyla Ermenilerin kendini ynetim hkukuna sahiblenmesinden oluuyordu. Bu partinin geliimi Kafkazdak Rus hakimiyyet kurumlar tarafinden teviklendirildi. Lakin Armenikan partisi Ermeni nfuzunun geni evresini z tarafine toplaya bilemedi ve onun almalar Trkiyenin bir ka dou blgeleri (Van, Vaspurakan) ile snrland31. Daha etkin ve daha toplu olarak Hncak ve Danakstun partilerinin ortaya kmasyla Armenikann oteritesi hie endi. 1887 ylda Cenevrede Avedis Nazarbekyan, Maro ve diyer gmen Ermeniler tarafindan orqanize edilmi Hncak (zeng) partisinin proramnda sosyal demokrat prinsipleri beyan olunuyordu. Proramda iddia olunuyor ki, guya, Trkiyedeki Ermeniler ulusal ve kiilik varlklar iin korkulu olan trk zulmunn basks altndalar: Hnak isyan yoluyla yani zor gcne Trkiye Ermenistanndaki durumu deyimek, tm Ermenileri isyana kaldrb Trkiyeye kar savaa balaman amaca ulamasnn nedeni hesab ediyordu32. Birtek 18901892 yllarda, Hnak haydutlar Trkiyede 65 bin silahsz mslman mahv etmiler33. Kurbanlarn iinde ihtiyarlar, bayanlar ve cocuklar ok sayda idi. Ermeni vahileri ecaib katl ve igence yntemlerinden yararlanyorlar. Mslman dindarlarnn el-kollarn balayarak onlar islam diniyle bal kitablardan ve elyazmalardan dzenlenmi atelere atyorlard.
31 Nadjafov B. Litso vraqa. I hisse. Bak-1993, s.48-49. 32 ke, Ermeni Meselesi, stanbul 1986, s.94-95. 33 Prestupleniya armyanskih terroristieskihk banditskih formirovaniy protiv veloveliestva (XX-XX vv.), kratkaya xronoloqieskaya ensiklopediya. Baku 2002, s.16.
239
Hncakdan kopmu bir grup 1890 ylda Tiflisde Droak (Ermenice bayrak demekdir) toplumunu kurdular. Bu toplum sonralar Danakstn ve ya Ermeni Devrim Toplumlar Federasyonu ismini kazanmtr. Ulusal Ermeni devleti kurmak Danakstnun kk amac idi. Byk amac ise, denizden-denize: Edeneden Trabzona ve Bakya kadar uzanan Byk Ermenistan kurmak idi. Partinin 1892 ylnda Cenevrede yaplm kongresinde demokrotik Ermeni cumhuriyyeti kurmak iin Ermenileri silahlandrmak ve rgtlemek terorulu haraketlerini uygulamak ve hkumet kurumlarn datmak karara alnmt34. Danakstn, Byk Ermenistan isyan yoluyla kurma planladndan ilk kongrenin kararyla kendi ordusunu dzenlemeye balamt. Her asker (zinvor) toplan zaman ayda 30 rubl cret alyordu. 19051907 yllarda haydutlarn says 100 bin kiiye ulamt. Danakstn ayn zamanda Osmanl sultan ve ran ahn ldrmeyi, yaranm karmaadan yararlanarak Byk Ermenistann zgrlyn ilan etmeyi planlyordu. Ermeniler padiah bombalamaa kalkm, sultann da yatak odasna bomba koymular35. Mutluluktan haydutlarn irkin niyetleri sonuca ulamad. Grndy gibi hem Hncak hem de Danakstn terordan esas haraket arac gibi yararlanyorlar. Grc yazar Kavininin yazd gibi, Ermeni terorular he bir zaman halkn durumuyla hesablamamlar. Onlar, sakin insanlar arasnda bulunarak insanlar taaruza hazrlyor, bombalar atyor, yksek grevler trk memurlarn katle yetiriyor, atma balyor ve her zaman kadersiz soydalarn vahilemi yalanc devrimilerin haraketlerinden dolay komu Ermenilerden c almaa hazr olan mslmanlarn kollarna atarak kayorlard. Ermeni terorular halk toplusunun rgts olmayb sakin insanlar olaylara sevk edib, en feci anda onu kaderin kollarna atan sadece kr-krne yaplm karmaa nsirleri idi36. Ermeni milletilerinin terora mstesna nem vermelerinin nedeni Ermenistan hesab ettikleri Dou Anadolu arazisinde Ermeni nfuzunun az olmas idi. Rus danman Yarbay Gryaznov 1895 ylnda Trkiyeden hazrlad kaydnda yazyor ki, 8 ilenin (Bitlis, Erzurum, Van, Samsun,
34 Danaki, z materialov depertamenta politsii, Baku 1990, s.9. 35 Danaki, z materialov depertamenta politsii, Baku 1990, s.19-26. 36 Karibi. Krasnaya kniqa // storiya Azerbaydjana po dokumentam I publikatsiyam. Baku-1990, s.156.
240
Trabzon, Diyarbekir, Heleb ve Adana) 5.947.785 nfuzdan, 847.041 -yani %14 Ermeniydi37. Ermeni milletilerinin teroru esas mcadile arac gibi bulmalarnn diyer nedeni u ki, onlar anlyorlar ki, z kuvveleriyle Trkiye zerinde zafer ala bilemezler. Bu nedenle terorla Trkiyede bir kargaa yapb, Avrupa devletlerinin bu lkeye askeri mdahilesine alyorlard. Grevliler dnyorlar ki, Ermenilerin Dou Anadoluda yapacaklar terr haraketleri Mslmanlarn cevab derbelerine neden olacak ve ulusal kargaalar yaranacak Trkiye hkimiyet kurumlarn emniyyet yaratmaa ynelmi tedbirlerini Avrupada katliyam gibi aklanacak ve byk devletler bu kan toklmesine son vermek arsnda bulunacakdr. Byk kuvveler byle hallerin ba vermemesi iin, Osmanl Devletini Ermenilerin hayrna bazi reformlar yaplmasna zorlayacaklar. Reformlar Ermenileri zeriliye yaklatracakdr38. Trkiyenin Birinci Balkan savanda (1912) yenilmesi sonucunda Osmanl devletinin zayflamasnda yararlanan Rusya Dou Anadoluyu zabt etmek amacyla Ermeni konusunu yeniden gndeme getirdi. Kafkaz valisi Voronsov-Dakov oneride bulunarak, Rus hkumeti Osmanl hkumetine kesin karar vererek Ermenilerin ve krdlerin dokunulmazln korusun. Varansov-Dakov 1913 yln maysnda d iler bakan Suzanova gndermi olduu konumasnda Trkiyeeki Ermenilere silah verilmesi nerisinde gstermi ki, Kk Asiyann konu ksmlarna ynelik tm meseleler zel olarak Ermeni ve krd konular kesin olarak Rusyann evre alannda olsun39. Ayn zamanda Rus arl Ermeni konusunu bayrak ederek Trkiyeye diplomatik basnc gclendirdi. 1913 yln hazirannda Rus hkmeti Bat Ermenistan iin zerilik projesiyle ilgili konuma yapd. stambuldak Rus eliliyinin grevlisi A.Mandeltamn hazrlam olduu bu proje Bat Ermenistanda blgelerin ayrm yaplmad, Rusyann himayesi altnda btov Ermeni ilesi rgtlenmeli idi40 Mslmanlara nisbeten Ermeni37 Sarkisyan Y.K. Politika Osmanskoqo pravitelstva v Zapadnoy Armenii. Yerevan, 1972, s.31. 38 ke, Ermeni Meselesi, s.96. 39 Kirakosyan Dj. Zapadnaya Armeniya v Pervoy Mirovoy voyne. Yerevan. 1971, s.134-135. 40 Kirakosyan Dj. Zapadnaya Armeniya v Pervoy Mirovoy voyne. Yerevan. 1971, s.127; Sarkisyan E. Eksponistskaya politika Osmanskoy imperii v Zakavkazye
241
lerin bazi ilelerden 1/3, baz yerlerde bundan daha az olduklari halde Ermenilere meclis yeliyinde, jandarm ve polisde mslmanlarla eit yer ayarlanyordu. Ermeni dili devlet kurumlar ve mahkemelerde trk diliyle eit kullanlmalyd. Bu tr edaletsiz proje Osmanl hkumeti tarafndan kabullenemezdi ve kabullenmedi bile41. Fakat Ermeni konusu Rusya iin bir amac deyil, tahriketme ve igallk niyetlerini uygulamak iin bir irtibat idi. stambulu ve Dou Anadoluyu zabt olunmasna aba gsteren Rusya, Trkiyeyi sarstmak iin orada oturan Ermenilerden yararlanmaa alyordu. Bu amacla etkisi altnda olan Ermenileri rgtlendirir ve silahla tamin ediyor. Trkiye ile savata Ermeni silahl gruplar Osmanl hkimiyet kurumlarna kar kargaalar yapmal, sakin trkleri mahv etmeli Osmanl ordusunu korku altnda saklamak istiyorlard. I. Dnya Sava balar-balamaz Rus yksek kurumlar Ermenilerden dmana kar operasyonlarda yararlanmaa baladlar. Rusya Diler bakan Suzanov bakanlar kurumunun bakan Goromikine 1914 yl 30 austos tarihli mektubunda yazyor: Ermenilerle ve krdlerle sk ilikiler kurmak gerikli ki, Trkiye ile iligiler biterse onlardan istenilen anda yararlanmak olsun42. Kotoli V.Gevork Rusya ve Trkiye arasnda sava balayan gibi 1914 yl 8 Kasmda Voronsov-Dakova mracietle sylemi ki, imdi Ermenilerin Rusya ile beraber genel dmene kari mcadile iin tm kuvvelerini bir araya getirdikleri zaman, imperatorun isminden Trkiye Ermenilerine mraciet yaplmaldr. Ermeni halkna anlatlmal ki, Trkiyede oturan Ermenilerin durumuyla ilgili konunun zlmesi zaman yetimi ve Trkiye Ermenistann alt blgesi ve onun ayrlmaz ksm Kilikiyada bir btn halde birlik olmu Ermeni halkna byk Rusya tarafndan zerklik hediye olunacakdr43.
(nakanune I v qod Pervoy Mirovoy voyn) 41 Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya. Ankara, 1990, s.208; Urat, Trkiyede Ermeniler, s.285-286. 42 Ministr inostrannx del Sazonov predsedatelyu Soveta Ministrov Qromkinu, 30/17 avqusta 1917 q. // Mejdunarodniye otnoeniya v epokhu imperializma. Ser. III, 1914-1917 qq, t.6, -1, dok, 191, s.184. 43 Katalikos Qevorq V namestniku na Kavkaze Vorontsovu-Dakovu. z pisma Emiadzin, 8 noyabrya 1914 q. // Qenotsid armyan v Osmanskoy imperii (sbornik
242
Grndy gibi Ermeni liderlerinin irkinlii o kadar artm ki, dman devletin nderine Trkiyede oturan Ermenilere mraciette bulunma, onlar ihanete srklemeyi oneriyor ve yapdklarnn sonucunu dnmyorlard. II Nikolay 1914 yln kasmnda Tiflisde bulunduu zaman Gevork ile bulumu ve 15 dakika srm, konumada arz etmi ki, Ermenileri kl gelecek bekliyor44. stanbuldaki Rus eliliyinin danman Gulgevi savan balarnda arn Kafkasdak valisine yazyor ki, Ermenilerin yardmyla zgr Trkiye Ermenistan kurmak, Mersin imam ile beraber bu zeri blgeyi Rusyann himayesine dntrmek gerekiyor. O, yazyordu: gelecek Ermenistann snrlar Rus devletinin manfaatna gre belirlenmelidir. Gelecek Ermenistann bele ki, Rusyann Aralk denizine k yapmasna aba gstermek gerekiyor. Ermenistann paralanmasna ve bununla ilgili olarak Kilikiyada her hangi devletin kuvvetlenmesine izin vermek olamaz. Danakstun partisinin 1912 ylda yapm olduu Ermeni ulusal brosu sava zaman Ermenilerin savata Rusya tarafnda etkin almalar iin byk kompaniya balatr. Antanta ilk nce Rusya Ermenilerinden iki trl yararlanma planlyordu. Trkiye Ermenilerine hriyet ve hatta zerlilik vaad etmekle onlarn Trkiyede trk hkimiyetine kar protestolarn salamak: 7 ile ve Kilikiyayla ilgili verilmi vaadlarla akln kayb etmi Rusya Ermenilerinden ceza aratrma ilerinde keif gibi yararlanmak45. Danakstun liderlerinden V.Papazyann yazd gibi savan ilk gnlerinde partinin bakanlnda Xao, Armen, Karo, Sarkis, Paayan ve diyerleri sylyorlard ki, Rus-trk sava balarsa Ruslar Trkiyeye hzl beklenmez derbeler indirecekler. Bu durumda Zakafkaziyada gnll kafileler hazr olmallar. Bunlar Rus ordusunun nnde yryerek Trkiye Ermenistann mhim ve stratejik nemli mntkalarn igal etmeli ve siyasi amaclar kotoli aracyla Rus hkumetine arz edilmelidir. stanbul brosu tarafndan zel koruma kurumuyla ilgili blgelere sakl bilgiler gnderilmeli, zor durumda ilere doru ilerileyen Ermeni
dokumentov I materialov. Pod redaksiey M.Q. Nersisyana). Vtoroye, dopolnennoye izdaniye. Yerevan 1982, s.275-276. 44 Mejdunarodnye otnoeniya v epokhu imperializma, s.VII, s.456. 45 A. Lalayan, Gst. makallesi, s.87-88.
243
kafileleriyle abuk birlik olmallar46. Bu iin tarafdarlarnn basks sonucunda Danakstunun stanbul kurumunu ve Kafkaz brosunu birlemesi ve taarruz zaman Ruslarn yannda trklere kar savamak karar alnmtr47. 1914 yl austosun sonlarnda, Trkiyenin savaa katlacan belirleyen Rusya, Ermenileri silahlandrma kesinletirdi. 26 austosda Sazanov Varansov-Dakova bununla bal kesin karar verdi: Sizin imdi Ermenilere, krdleri ve aysorlar silahlandrman henuz erken olmasyla ilgili dncenize tamamen ortak olmakla dnyorum ki, imdi bu halklara onderlik yapabilecek gvenli ahslar belirlemek, Kafkazda ve randak gruplarmzn evresinde esas silahlar toplamak gerekdi4848. Sava ilan olundukdan az sonra 1914 yl 24 Eyllde II Nikolay Ermenilere zel mraciette bulundu. Mraciette be asr zulm altnda kalan Ermeniler iin gya kurtulu saatinin yaklat iddia olunuyor, onlar Rusya tarafndan savaa davet olunuyorlard49. Rusya ba komandanlnn resmi bilgisine gre I. Dnya Savann ta balarnda Rus ordusunun terkibinde 300 bin Ermeni subay ve assubay savayordu50. Amerika Birleik Devletlerinde yaymlanan Hayastan gazetesi 1914 yln sonbaharnda yazyordu: Bu dakika Rus bayra altnda 80.000 Ermeni subay trklere kar mcadile ediyorlar. Dnyann her yerinden gelmi Ermeni gnllleri tarafdarlarnn zafer almalar iin Trkiye ve ran arazisinde kanlarn aktyorlar. Trk mehmetinin ruhsal durumunu iyi bilen Ermeni fedaileri orada bulunuyorlar. Bunlar memleketin stratejik onemli blgelerini tandklar iin, Rus ordusunun nderlerine ok deyerli hizmet ediyorlar51. Ayn zamanda henz savan balarnda Ermeni ulusal brosu ar hkimiyetiyle Ermenilerden gnll gruplar yaratlmasyla bal rza ald. Tiflisde Varansov -Dakovla Doktor Zavriyev, Yepiskop Mesrop, Samson Arutyunov ve A. Xatisov arasnda konumalarda Trkiye ile sava durumunda danak xmpapetlerinin (takmlarnn T.M.) nderlii
46 Vanda Ermeni mezalimi (1895-1920) // Ruslara gre Ermenilerin trklere yapd mezalim, Ankara, 1987, s.70. 47 H. ldrm. Rus-Twrk-ermen mwnasbetler, 1914-1918. Ankara, 1993, s.48. 48 Arutyunyan A.O. Gsterilen eseri, s.56. 49 Kaaznuni. Gsterilen eseri, s.12. 50 Ermeni komitelerinin ihtilal hareketleri, s.74. 51 Hayastan gazetesi 1914.
244
altnda her birinde 400 kii olmakla drt gnll takmlarnn yaratlmas rzalatrld52. Neden ar hkimiyeti gnll Ermeni takmlarn yaratmakla hangi esaslar nde tutuyordu? Kafkasta bir ka yzbinlik dzenli Rus ordusunun olduu takdirde ve pratik olarak hi bir sava kuvvesi olmayan 1-2 bin kiilik Ermeni gnll takmlarnn yaratlmasnda A.O.Arutunyann sylediyi gibi hi bir askeri maksad gzetlenemezdi53. Demek ki, Ermeni gnlllerinin orqanizesi yaplrken, arl tamamen politik ve ideoloji amaclar gz nnde tutuyordu: 1.Sanlrd ki, bu tr birliklere Ermeniler kendi ulusal silahl bilgilerinin toumu gibi Byk Ermenistanla ilgili hayallerinin gereklemesinin haberisi gibi bakacak ve savata arla hertrl yardm yapacakdr. 2. Eer dzenli Rus ordusu tarafdalarnn, zelliklede Fransann iddiada bulunduu Anadolu yarmadasnn Aralk denizi kylarn zabt ederse bu tarafdalarn kesin itirazna neden ola bilerdi. Bu sebebden, bunun nn almak iin arl gnll Ermeni takmlarn ne verib hemin blgeni zabt etmek istiyordu ki, sorumlulukdan kurtulsun. 3. Dou Anadolunun kendi smrgesine dntrmek isteyinde bulunan arl, burada Rusdilli nufuzu yerletirmek planlar kuruyor ve bu yzden tabii ki, yerli Trk-Mslman nufuzunu sktrarak karmak istiyordu. Bunu Rus ordusunun eliyle yapmak zor idi ve arl uluslararas toplum karsnda rencide ola bilerdi. Bu iren ii Ermeni rklarnn yardmyla yapmak daha uygun idi54. Son olarak tarihi delilleri aratrlmas aydnlatt ki, Rusya XVIII. asrdan balayarak kendi dou politikasn uygulamak iin Ermeni kartndan, yani Ermenilerden bir maa (alet) gibi yararlanmtr. Malesef Ermeni irklar bunu ya anlayamam, ya da Rusyann yardmn kendi Byk Ermenistan hayallerini gereklemesini esas sayarak, kendilerinin maa gibi kullandrlmasna durum yaratmlar. Baz Rusya devlet gvrevlilerinin kendilerinin syledikleri kibi bu gn de Ermenistann Rusyann forpostu roln oynamakta devam etmesi, Rusyann tecavzkr Ermenistanla birlik anlamas yapb ona 1 milyar dolar mebleinde silah trmesi, Dalk Karaba evresinde kavqada olumsuz
52 A. O. Arutunyan, age. 53 A. O. Arutunyan, age. 54 A. O. Arutunyan, age.
245
taraf tutarak, tecavzkr Ermenistan korumas gsteriyor ki, tarih bu gn bir az farkl ekilde tekrarlanyor.
246
BBLYOGRAFYA
1.Ariv Vesikalar
AVPR (ArIv Vneney PolItIkI Rossiyskoy ImperII), Fon 77 (Snoeniya Rossii s Persiey), 01.01.1723-c il, var.134 RQADA (RossIyskIy Qosudarstvenny Ariv Drevnih Aktov), Fon.15, i, 37, his.2, v.234. AVPRI Fon 100 (Snoeniya Rossii s Armeniey / SRA), i.5 (1725-1726 qq.) v.31. Ezov Q.A. Snoeniya Petra Velikoqo s armyanskim narodom. Sankt-Peterburq 1898, dokumen 277. RQADA, Qosariv, f.23 I, i.13, v.417-418; Armyano-Russkiye otnoeniya (Sbornik dokumentov), s.IV, dok. 183, s.h.286. RusskIy Ariv, kniqa II, 1879-cu il, s.429. RQVIA (Rossiyskiy Qosudarsstvenny Voenno-IstorIeskIy ArxIv), f.52, l.1, dok.416, v. RQVIA, f.52, 1,2, i. 37, v.63-64 Mustafazade T. XVIII yzillik XIX yzilliyin evvellerinde. Osmanl2.Tetkik Eserler
LIsov, V.P., Persidskiy Pokhod Petra I. 1722-1723 qq, Moskva 1951. Mustafazade, T.T., Azerbaycan I Russko-Turetskie Otnoeniya V Pervoy Treti XVIII V., Bak 1993. Payadze, Q. Q., Russko-Qruzinskiye Politieskiye Otnoeniya V Pervoy Polovine XVIII V., Tbilisi 1970. Ananyan, J.A., Armyanskiy Prosvetitel osif Emin / Novaya Noveyaya storiya, 1998. Armyano-RusskIye Otnoeniya V XVIII Veke 1760-1800 Qq, C. IV, his. II, Yerevan 1990. VelIko, V., Kavkaz, Russkoye Delo Mejduplemennye Vopros (Sankt-Peterburq 1904), Bak 1990. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987. Pamyatnye, Zapiski A.R., Xrapovitskoqo, teniya V mperatorskom Obestve storii Drevnostey Rossiyskih Pri Moskovskom Universitete, Kniqa-2, Moskva 1872. Azerbaycan Mnasibetleri, Bak 2002. Bax, Necefli G., XVIII Asrda Azerbaycan Erazisinde Ermeni Devleti Yaradlmas Cahdleri, Bak 2007. VerdIyeva, H. Y., Pereseleneskaya Politika Rossiyskoy mperii v Severnom Azerbaydjane, Bak 1999. StatustIeskoe OpIsaniye Nahevanskoy ProvInsII, Sankt-Peterburq 1833. open . storieskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armyanskoy Oblasti V Epohey Soedineniya K Rossiyskomu mperii, Sankt-Peterburq 1852. Mamedova F., Kavkazskaya Albaniya Alban, Baku. Sleyman Kocaba, Ermeni meseli nedir, ne degildir. stanbul 1987. VInoqradov V.., Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 Qq. Bolqariya, Moskva 197(?).
247
SbornIk doqovorov, Rossii s druqimi qosudarstvami. 1856-1917. Moskva 1952. Qotlib V.V. Taynaya dIplomatIya vo vremya pervoy mIrovoy voyn (per. s.anql.) M., 1960. SIlIn A.S. Borba qermanskIx orujeynx monopolIy za turetskIy rnok nakanune pervoy mirovoy voyn. KolonIalIzm vera I seqodnya. Moskva 1964. Nadjafov B. LItso vraqa. I hisse. Bak 1993. ke, Mim Kemal, Ermeni Meselesi, stanbul 1986. Prestupleniya armyanskIh terrorIstIeskihk bandItskIh formIrovaniy protIv velovelIestva (XX-XX vv.), kratkaya xronoloqieskaya ensiklopediya. Baku 2002. DanakI, z materialov depertamenta politsii, Baku 1990. KarIbI. Krasnaya knIqa/IstorIya Azerbaydjana po dokumentam I publIkatsiyam. Baku 1990. Sarkisyan Y.K. PolItIka Osmanskoqo pravItelstva v Zapadnoy ArmenII. Yerevan, 1972. KIrakosyan Dj. Zapadnaya ArmenIya v Pervoy MIrovoy voyne. Yerevan. 1971, s.134-135 SarkIsyan E. EksponIstskaya polItIka Osmanskoy ImperII v Zakavkazye (nakanune I v qod Pervoy Mirovoy voyn). Kurat, A. Nimet, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990. MInIstr Inostrannx del Sazonov predsedatelyu Soveta MInIstrov QromkInu, 30/17 avqusta 1917 q. // Mejdunarodniye otnoeniya v epokhu imperializma. Ser. III, 1914-1917 qq, t.6, -1, dok, 191. KatalIkos Qevorq V namestnIku na Kavkaze Vorontsovu-Dakovu. Iz pIsma EmIadzIn, 8 noyabrya 1914 q. // Qenotsid armyan v Osmanskoy imperii (sbornik dokumentov I materialov. Pod redaksiey M.Q. Nersisyana). Vtoroye, dopolnennoye izdaniye. Yerevan 1982. Mejdunarodnye otnoenIya v epokhu ImperIalIzma, s.VII. Vanda Ermeni Mezalimi (1895-1920) /Ruslara Gre Ermenilerin Trklere Yapd Mezalim, Ankara 1987. Ildrm, H., Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri, 1914-1918, Ankara 1993. Ermeni Komitelerinin htilal Hareketleri, s.74.
248
Do. Dr. Ulvi KESER
ULUSLARARASI PETROL REKABET BALAMINDA FRANSANIN ORTADOU POLTKASI VE ERMEN YAKLAIMI

Do. Dr. Ulvi KESER
Genelkurmay ATASE Bakanl, Ankara-TRKYE Tlf.: 0 544 453 0144, e-posta: ulvi.keser@gmail.com,
249
Birinci Dnya Savann devam ettii dnem boyunca sava neredeyse hep kar ilikileri ve zellikle Fransa ile ngiltere arasnda Ortadouda bir atmalar sreci olarak geer. Sava ncesinden balayarak bir takm gizli anlamalarla blgeyi paylaan bu lkeler daha sonra birbirlerine kar da siyaset sahnesinde mcadele etmek zorunda kalrlar. Daha nceki dnemlerde olduu zere kar atmalarnn sz konusu olmaya balamasyla beraber gerek ngiltere, gerekse Fransa Ortadou politikas balamnda kendilerine araclar bulma telana girerler. Araplar, Ermeniler ve sz konusu lkelerin smrgeleri pek ok lke bu politikann aleti olmaktan kurtulamazlar. zellikle 19. yzyl bandan itibaren ortaya kmaya balayan ve iyiden iyiye kendisini gsteren atma ortamnda emperyal gler tarafndan en ok kullanlanlar ise Ermeniler olur. Aratrmamz, bu balamda ve zellikle Ankara Anlamasna kadar geen dnem ierisinde, Fransann Ortadou siyasetinde petrol rekabetine ve Ermenilerin pozisyonuna kesitsel bir bak sunmak zere hazrlanmaktadr. almann ortaya konulmas srasnda aadaki kaynaklardan faydalanlmtr; 1.ATASE Arivi 2.Kbrs Trk Milli Arivi (KTMA) 3.ngiltere Foreign Office Arivi 4.Sreli Yaynlar 5.Basl Kaynaklar
zet
250
Do. Dr. Ulvi KESER
GR
Birinci Dnya Sava srecinde tamamen kar atmalarna bal olmak zere bir takm gizli anlamalarn ierisine giren ve birbirlerine kar be farkl gizli anlama yapan Fransa, ngiltere, talya ve Rusyann bu planlar Rusyadaki ihtilal sonrasnda aa kar. zellikle Ortadou corafyas konusunda mthi bir mcadelenin iine girmi olan ngiltere ile Fransa ayn saflarda yer alrken Almanya da 5 B (Berlin, Belgrat, Bosfor, Badat ve Bombay) planna uygun olarak savataki yerini alr. Bu plann ierisinde perde arkasnda kalm gibi grnmekle beraber esasnda Amerika Birleik Devletleri de vardr1. Ortadoudaki zengin
1 lgintir ki 24 ubat 1894 tarihinde Sadaret makamna bir mektup yazan Paul Gilbert, Franszlarn hareket tarzlaryla ilgili rahatszln;...Fransz elisinin bu Ermenilerin savunucu olmasna teessf ederim. Zaten Ermenilerin isteklerinin bu eliyle zerre kadar iliiinin olmadn izaha gerek bile yoktur. Yabanc hkmetlerin byk bir ustalkla himaye ettikleri Hristiyanlk adna yardm talep etmek iin Fransaya bavurduklarn biliyorum. Fransa oktan beri Dou Hristiyanlarnn koruyucusu sayldndan Fransaya bavuruluyor. Oysa uzun zamandan beri Fransz hkmeti din konular hakknda bir ihmalkrlk gsterdiinden Fransa elisinin sadece din konulardan dolay Ermenilere hizmet ettiini bilse hemen kendisine izledii yolu deitirtecei phesizdir szleriyle ifade eder. BOA, Y.PRK.AZJ., Belge No:28/23.
251
petrol yataklar, maden kaynaklar ve mmbit topraklar paylama mcadelesine girien ngiltere ve Fransann geleneksel siyaseti ise aznlklar ve smrgelerini maa olarak kullanma zerinedir. Bu balamda Osmanl mparatorluunu zayf drmek ve ince planlarn uygulamaya sokabilmek amacndaki bu iki lkenin zerinde en ok younlatklar insanlar ise Ermeniler olur. Bu almada XIX. yzylda zellikle Fransa asndan Osmanl Ermenilerine ynelik faaliyetler incelenirken ayrca bunun sonucu olarak 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi ile sonulanan srete Ortadou ve ukurova zerine oynanan oyunlar da mercek altna alnacaktr. Her ne kadar alma Fransann Ermeni konusuna bak asn ve Ortadou politikas zerinde younlasa da grlecektir ki esasnda sorun esasnda Fransa-ngiltere arasnda yaanan bir kar atmas sorunudur. te yandan bu sorunu sui generis olarak nitelendirmek de pek mmkn deildir nk bu durum sz konusu iki lke arasnda yaanan atmalarn ve menfaat ilikilerinin Ortadouya yansmasndan baka bir ey de deildir. Ermeni Meselesi siyas, kltrel ve din boyutlar yannda zellikle ngiltere ve Fransa bata olmak zere Osmanl idaresinden imtiyazlar koparmaya alan devletlerin kkrtmalaryla ve ilk defa 19. yzyl sonlarna doru Avrupa gazetelerinin baz siyas yazarlar tarafndan manetlere tanan bir konu olarak karmza kar. Esasnda bu; Ermeni Meselesi deil, Osmanl mparatorluunun gerileme, dalma ve kme dneminde lke topraklarnn paylalmas sreci olarak imparatorluun Balkanlardan sonra Anadolu topraklarnda da paralanmas balamnda ark Meselesinin bir parasdr. Bu siyaset ok daha nceki dnemlerden itibaren yrrlkte olmakla birlikte ngilterenin Osmanlnn toprak btnln korumaya ynelik yaklamndan vazgemesiyle beraber hz kazanacaktr. Enver Ziya Karal ise bu konuyla ilgili olarak; Ermeni sorunu, Ermenilerin deil, Osmanl mparatorluu zerinde karlar atan iki byk devletin, Rusyayla ngilterenin davas olarak meydana getirilmitir2. demektedir. Bu almada Ermeni Sorunu denilen konunun Fransa ile ilgili ksm ele alnmakta ve konu Ermeni Sorununun Fransa asndan ne ekilde balad ve gelitii sorusuna cevap verdikten sonra almada 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesiyle ukurova
2 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1961, s.131.
252
Do. Dr. Ulvi KESER
blgesinin igali srecine neden olan tarihi altyapnn irdelenmesi amalanmaktadr.

FRANSANIN ERMENLERE KATOLKLK BASKILARININ BALAMASI
1096-1525 dnemindeki 429 yllk sre Trk-Fransz ilikileri asndan ele alndnda karlalacak manzara Hallk Ruhu olarak adlandrlan bir olay zerine yerlemektedir. Bu dnemde Kuds almak ve Trkleri Anadolu ve Balkanlardan atmak zere oluturulan Hal gcnde Fransa barol oynamaktadr. 1402 ylnda Yldrm Beyazdn Ankara Savan kaybetmesinin ardndan Fransa Kral VI. Charles, Farsa olarak kaleme alnan bir mektupla Timuru tebrik etmekte tereddt etmez. stanbulun fethi sonrasnda da Fransa derin bir znt yaarken yeni bir Hal seferine de balanlr3. te yandan Mslmanlarn Avrupada yaamalarna msaade edilmedii, bunun da tesinde Protestan Hristiyanlarn bile sk kontrol ve gzetim altnda tutulduu bir dnemde Osmanl kanunlar erevesinde ve muazzam hogrl bir ortamda Ermeniler son derece sakin, rahat, gvenlik ierisinde ve herhangi bir sorundan uzakta millet-i sadka olarak yaamaktadrlar. Ermenilere kar bir din nefret iddiasyla ilgili olarak Amerikal nfusbilimci Prof. Dr. Justin McCarthy bu durumu; Tarih bunun glnecek bir yalan olduunu gsteriyor4 der. Gerek Osmanl ariv kaytlar ve gerekse mahkeme kaytlar Osmanl idaresinin istisnai adl vakalar haricinde Ermeni aznla kar son derece eit, adil ve hibir ayrt edici unsurlara ynelmeden bir ynetim ierisinde bulunduunu grmek mmkndr5. Osmanl Devletinin kendi topraklarnda yaayan
3 Trkiye topraklarnda yaayan Ermeniler ileri srld gibi Trk egemenliine girdikleri tarihten itibaren hibir zaman yaadklar blgelerde ounluu tekil eden bir g hline gelmemitir. Bununla beraber belirtilmesi gereken bir nokta ise bu insanlarn kk gruplar hlinde ounluu tekil ettikleri blgelerin de bulunduudur. Btn bunlara paralel olarak Osmanl mparatorluunun hemen hemen her yerinde farkl kimliklere ait topluluklarda da grld zere Trk ve Ermeni nfusunun beraber yaadklar karma yerleim merkezleri de sz konusudur. Karal, Osmanl Tarihi..., s.126. Justin McCarthy, Kim Hakl?, Ermeni Soykrm ddialar, Derleyen Mustafa alk, Cedit Neriyat Yay., stanbul 2006, s.17. Fatih Sultan Mehmetin 1453 ylnda stanbulun fethinin hemen ardndan Bursa Evekini stanbula getirmesi ve onu Ermeni Patrii olarak ilan etmesi bunun gstergesidir. Ayn dnemde spanyadan kaarak Osmanlya snan Sefarad Yahudileri
253
4 5
ve idaresi altnda bulunan aznlklarla ynetim anlay bu ahenk ve hogr ortamnda uzun sre devam etmekle beraber zellikle Batl devletlerin Osmanl idaresi altnda yaayan toplumlarla dorudan irtibat kurmaya almas ve bu topluluklarn sorunlarn kamaya balamas Ermeni Sorunu bata olmak zere pek ok sorunun da ortaya kmasna neden olacaktr. ngiltere, Rusya, Amerika Birleik Devletleri yannda Osmanl idaresi altndaki toplumlarla dorudan ilgilenmeye balayan, bu insanlar farkl sebeplerle i ve d siyasetinde ara olarak kullanan lkelerden birisi de Fransa olur. Fransann Ermeni konusuyla ilgilenmesi doaldr ki dorudan devletin mdahalesiyle olmaz ve bu faaliyetlerde ok farkl unsurlar ve faktrler devreye girer. Bunlar ana hatlaryla eliler ve konsoloslar, seyyahlar, blgede ticaret yapan tccarlar, misyonerler6 ve din kurulularda grevli olanlar olarak sralamak mmkndr. Btn bunlara ilve olarak ayrca Fransz Devrimi sonrasnda ortaya kan ve btn dnyaya yaylan ve zellikle smrgecilik anlayn benimseyen byk devletler tarafndan da destek bulan yeni fikirler ve milliyetilik akmlar7 ile bu konular kapsayan deiik yaynlar da etkin rol oynayan
de o dnem yaanan hogr ortamnn bir baka gstergesidir. Kanun Sultan Sleyman dneminde de zellikle Dou Anadolu blgesinde yaayan Ermenilerin devletle olan ilerini dzene koymak, Ermenilerin her trl sorunlarna ve adl, resm sorunlarnda bunlar zmek zere grevlendirilmi bulunan melik olarak bilinen temsilcilerin Ermenilerin toplu olarak yaadklar yerlerde bizzat Ermeniler tarafndan seildikleri, bu kiilerin kadlar tarafndan atandktan sonra merkezi idarenin bu insanlar resmen atamalar da sz konusudur. 1896 ylnda Amerikadan 7, ngiltereden 4 ayr kiliseye bal olarak alan sadece Amerikal 176 misyoner ve bunlara yardmc olan mahall kimseler olduunun belirtilmesi Osmanl topraklarndaki misyonerlik faaliyetleri konusunda bir fikir oluturabilir. Kmran Grn, Ermeni Dosyas, Remzi Kitabevi, stanbul 2005, s.63. Ayrca bkz. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi..., s.128. O gne kadar gcn ve meruiyetini Tanrdan ald kabul edilen kraln, lkenin mutlak hkimi olmas ve btn ynetimi tek bana kendi elinde tutmas kadar herkese normal gelen ve hi kimsenin yadrgamad durum daha sonra Aydnlanma ann byk dnrleri tarafndan sorgulanmaya ve insan aklnn mutlak hkimiyeti n plana kmaya baladktan sonra deiik lkelerden rnekler de vermek suretiyle kendi krallarn sorgulamaya ve eski Yunan uygarlndan da rnekler vererek halkn kendi kendini ynetebilecei dncesi sesli olarak dillendirilmeye balanlr. Bu durum kardelik, zgrlk ve eitlik zerine oturan Fransz htilali sonrasnda zellikle Osmanl idaresindeki farkl aznlklarn da yava yava isyan bayran ekmelerine ve zgrlklerini istemelerine kadar gidecektir. Fransada alevlenen ve gittike iddetlenerek btn Avrupay etkileyen bu yeni durumun yaand gnler tam bir tezat olarak Osmanl mparatorluunun giderek zayflad bir dneme rast gelmitir. Bar zdal, Ermeni Sorununun Analizinde Yeni Bir Parametre; Tehcir Kavram, Ermeni Aratrmalar kinci Trkiye
254
Do. Dr. Ulvi KESER
faktrlerdir8. Bu dnemde Fransz htilalinden kaynaklanan son derece liberal ve zgrlk dncelerin nda Osmanl eitim sisteminde ortaya kan Fransz sempatizanl, ardndan giyim-kuam ve kullanlan dil balamnda Franszcann son derece revata ve popler olmas Fransay Osmanl karsnda daha aranlr ve tasvip edilir bir konuma sokar. Osmanl mparatorluu ile Fransa arasndaki ilikiler Kanun Sultan Sleymann Fransaya verdii -baz tarihi ve iktisatlar tarafndan bir eit ittifak anlamas olarak da deerlendirilen- Fransaya ihsanlarda bulunma9 olarak nitelendirilen ilk ticar imtiyazlar ve ayrcalklarla balamtr10. Bu anlamann imzalanmasnn ardndan Fransa hkmetine stanbulda daimi bir eli bulundurma ayrcal verilirken byk bir gven ve nemsememe11 duygularyla yaplan anlama ayrca Fransaya Osmanl topraklarnda serbeste ticaret yapma yollarn da am olur. Fransay Alman mparatoru arklene kar desteklemek amacyla yaplan bu imtiyaz anlamas Fransa tarafndan kapitlasyon olarak isimlendirilir12. Francoisnn stanbula gnderdii elilerin arkasndan muhtemel bir sava durumunda yardm istemesi zerine imzalanan bu anlama dier Avrupa lkeleri iin de kaplar aacaktr. Kanun sonrasnda da 1740 ylna kadar btn Osmanl padiahlar tarafndan yenilenen bu ayrcalkl anlama daha sonraki dnemde yenilenmeyerek Fransaya verilen imtiyazlar srekli hale getirilir13. Yaplan bu anlamayla Fransz
8 Kongresi Bildirileri, ASAM Ermeni Aratrmalar Enstits, Ankara 2007, s.591592. te yandan lber Ortayl, Osmanlnn Pax Otomana olarak adlandrlan birliinin paralanmasyla ilgili olarak; Sadece Fransz htilalinin, Balkanlar ve nihayet Yakndou halklar zerinde yaratt etkiyle aklanamaz der. lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, letiim Yay., stanbul 1983, s.171. Ayn Fransada 10 Austos 1920 Sevr dneminde bir gazetede kan yazda ise; Barbarca gurura sahip, ok safdil, zavall, yal byk Trk eklinde bir aalama sz konusudur. Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, 1919-1922, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1988, s.29. Bernard Lewis, Ortadou, Arkada Yay., Ankara 2006, s.337. Toktam Ate, Siyasal Tarih, Bilgi niversitesi Yay., stanbul 2004, s.166. arklenin Francoisy daha fazla hapiste tutamayacan anlamas zerine 24 Ocak 1526 tarihinde Madrid Anlamas imzalanr ve Francois da hapisten kurtulur. Francoisnn hapisten kurtulmasnn ardndan zaman zaman inili kl bir seyir izlese de genel olarak Osmanl-Fransz ilikilerinde nispeten daha lman bir dostluk havas hkim olur. smail Soysal, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ankara 1964, s.5.
255
10 11 12
13
tccarlarn %5 gmrk ile ve her iki devlete ait gemilerle istedikleri gibi ticaret yapabilmelerine ve btn hukuk sorunlarnda Fransz konsoloslarnn mdahalesine imkn salanmtr14. Bu arada Osmanl ynetimi konusunda bilgi sahibi olmaya alan Fransz yetkililer 1552 ylna kadar bu konudaki taleplerini Katolik Venediklilerin stanbulda bulunan elileri tarafndan yazlan raporlar ve kaytlar vastasyla karlarlar. Bu tarihten sonra ise bizzat Fransz yetkililer tarafndan hazrlanm raporlar ve resm kaytlar sz konusudur. Osmanl ynetimi ve ticar durumla ilgili raporlar ve kaytlar yannda zellikle 1579 sonrasnda kaleme alnan raporlarda ise Osmanl mparatorluunun artk gcn kaybederek gerileme safhasna girdii belirtilerek zellikle ran, spanya ve Avusturyann lkeyi dardan sktrmasnn yannda lke iindeki aznlklarn harekete gemesi sonrasnda Osmanlnn iyice zor duruma decei ve imparatorluun yklabilecei de yazldr15. Her iki lke arasnda zaman zaman gerilimlere neden olan bu konsoloslarn16 faaliyetleri zellikle Osmanl mparatorluunun gcn kaybetmeye ve gerilemeye balad dnemlerde iyice art gsterir. rnein 19. yzylda Fransann Osmanl topraklarnda bata Selanik, Trabzon, Erzurum, zmir, Halep, Kuds, Zeytun olmak zere yirminin zerinde konsolosu bulunmaktadr17. Franszlarla ikinci kapitlasyon anlamas ise 18 Ekim 1569 tarihinde imzalanr18. zellikle Hal Seferleri dneminde yavalayan Ermenilere ynelik giriimleri hzlandrmak maksadyla Papa Skist Quint (15851590) tarafndan Ortodoks-Katolik ve Protestan ibirlii hlinde ve baz Katolik devletlerin de yardmlaryla Osmanl topraklarnda Ermenilerin youn olarak yaadklar blgelere eliler ve heyetler gnderilmeye ba14 Halil nalck ise Fransz elisi ile Sadrazam brahim Paa arasnda bir kapitlasyon tasla imzalandn, brahim Paann lm zerine bu anlamann yrrle girmediini ileri srer. Bu anlamann Trke metinleri de sz konusu deildir. Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanl mparatorluu Tarihi, Cilt II, stanbul 2004, s.62-63. 15 Erdal lter, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytun syanlar (1780-1880), Ankara 1988, s.86. 16 Lewis, Ortadou, s.341. 17 Bige Yavuz, Trk Kurtulu Sava Srasnda Fransann Anadoludaki karlar ve Ermeniler, Smrgecilik Hareketlerinde Fransa ve Anadoluda Fransz-Ermeni birlii Sempozyumu, Frat niversitesi Yay., Elaz 2003, s.137. 18 Ylmaz ztuna, Balangtan Gnmze Kadar Trkiye Tarihi, Cilt I, stanbul 1963, s.91.
256
Do. Dr. Ulvi KESER
lanr. Bylece dorudan kendisine bal ve gayr resm olarak da Fransa devletinin koruma ve himayesi altna girecek bir Ermeni toplumu yaratmak dncesiyle misyonerler seferber olurlar19. Bu dnemde Franszlar, Ermenilerle aralarnda yle bir irtibat salarlar ki Osmanl idaresi artk devreden kartlm durumdadr ve ok zor da kalnmadka Osmanl iin yapacak pek bir ey de sz konusu deildir. Bunun sonucu olarak da bata Antakya Rum Patrii ve Halep Rum Patrii olmak zere farkl yerlerden Fransa Kral XIV. Louisye gelen mesajlarda; Bir gn olup da halasmz Allahtan ve Zat- Hametanelerinden bekliyoruz20 denilir21. 20 Mays 1604 tarihinde imzalanan beinci kapitlasyon anlamas ise Franszlara Katoliklerin hamisi22 olarak Osmanl mparatorluu bnyesindeki Katolikleri koruma ve himaye etme hakk verir23. Bylece Ermeni toplumu ierisinde bir danklk ve Katoliklie geme ynnde eilimler ortaya kmaya balar24. Bu dnemde Fransann stanbul bykelisi olan De Breves ise 1606 ylna kadar toplam yirmi iki yl geirdii stanbuldaki grevini tamamlayp lkesine dnd zaman
19 Fransann 1682 ylnda Erivanda, Erzurum ve Bitliste Fransz misyonerlerinin bulunduu gz nne alnacak olursa bu misyonerlerin ve Anadolu corafyasnda Fransz misyonerlerin faaliyetlerinin zellikle XIV. Louis zamannda ve Fransaya Osmanl hudutlarndaki Katolikleri koruma ve kollama grevi verildii tarihten itibaren faal olduklar dnlebilir. Bu misyonerlerin dorudan Fransz devleti tarafndan desteklenmeleri, maddi manevi ve siyas destek asndan her zaman Fransay yanlarnda hissetmeleri Osmanl idaresinin bir dnem sonra bunlara kar tedbir almak istese de cesaretinin krlmasna neden olur. Burada bahsedilmesi gereken bir nemli husus ise Anadoluda alan ilk yabanc okulun Franszlar tarafndan faaliyete geirilen Saint Benoit Lisesi olduudur. 1869 ylnda alan Mekteb-i Sultani Galatasaray Lisesi de bu konuda verilebilecek rneklerdendir. 1914 ylna gelindiinde Anadoluda faaliyet gsteren 707 yabanc okuldan 72si Franszlara aittir. 20 Halep Ermeni Patrii ayn ekilde krala yazd bir baka mektubunda da; Ermenistan Franszlarn en kudretli kral tarafndan kurulacaktr der. Ahmet Refik, Trkiyede Katolik Propagandas, Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, No.5 (82), 14. Sene, Eyll 1340, s.259. 21 Lbnandaki Drz ve am olaylar sonrasnda hamilik vasflarn n plana kartan Fransa, Lbnana zgrlk salarken Zeytun (Sleymaniye)a da baz ayrcalklar verilir. Fransa bylece farkl Hristiyan mezheplerine bal olanlar Katolik yaparak din ve mezhep birlii salamak amacndadr. 22 Karal, Osmanl Tarihi..., s.128. 23 Reat Ekrem, Osmanl Muahedeleri ve Kapitlasyonlar (1300-1920), stanbul 1934, s.420. 24 Recep ahin, Tarih Boyunca Trk darelerinde Ermeni Politikalar, stanbul 1988, s.91.
257
Osmanl mparatorluunun nasl ortadan kaldrlabilecei zerinde stratejik bir rapor hazrlar25. Osmanl mparatorluu bnyesinde bulunan farkl mezhep ve inanlardan aznlklarn Osmanl hogrsyle ve uyum ierisinde yaamalarnn uzun vadede sorun tekil edecei dncesiyle Papalk tarafndan da Ermeni Gregoryan mezhebinin ortadan kaldrlmas veya Ermenilerin Katolik yaplmalar ynndeki giriimler de bylece hz kazanr. Bunun doal sonucu olarak da zellikle stanbuldan balayarak blgede faaliyette bulunan misyonerlerin de tahrikleri ve tevikleriyle baz Ermeniler Katolik olmaya balarlar26. Gregoryan Ermenilerin kendi aralarndaki iktidar mcadelesi ile baz Ermeni aileleri arasndaki anlamazlklar ve husumetler de Fransann istedii gibi bir ortamn yaratlmasna yardmc olur27. Bylece zellikle Lazarist, Asompsiyonist, Jezit gibi Cizvit papazlar ve Notre Dame de Sion rahibeleri gibi din adamlar vastasyla28 Osmanl egemenliindeki blgelerde Katolik propagandas hibir engellemeye taklmadan yapl25 Sz konusu bu raporunda De Breves, Osmanl Devletiyle savaa girildiinde Hristiyan Arnavutlar, Moradaki Rumlar, Eflak ve Bodan ahalisini isyan ettirmek, devirmelere ana ve babalarnn dinini hatrlatarak ve iyi mevkiler vererek Hristiyanlar tarafna ekmek, ran ahn ayn zamanda harbe tevik etmek, Msrdaki Kptileri, Lbnandaki Marunleri ve Franszlarn ahfad olan Drzleri isyan ettirmek, Anadoludaki Rum, Ermeni ve Grcleri ayaklandrmak suretiyle hem Osmanl Devletinin bana harple birlikte gaileler amak hem de Eflak, Bodan, Msr gibi memleketlerin zahiresinden Osmanllar mahrum etmenin mmkn olduunu ve harpten hemen nce Hristiyan hkmdarlar arasnda Osmanl topraklarnn paylalmas konusunda bir plan hazrlanmas gerektiini de belirtir. Settar F. lksel, XVII. Asrda Osmanl mparatorluunu Ykma ve Yok Etme Teebbsleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 58, Temmuz 1972, s.22. 26 Cengiz Krat, Ermeni Terr, Ottoman Archives Yldz Collection; The Armenian Question I, Tarihi Aratrmalar ve Dokmantasyon Merkezleri Kurma ve Gelitirme Vakf, stanbul 1989, s.8. 27 Fransz misyonerler ve din adamlar Osmanl topraklarnda o kadar rahat faaliyetlerde bulunmaktadrlar ki 1621 ylnda Paris Kapusin cemiyeti vaizi olan Rahip Racifiko, bizzat Osmanl hkmetinden stanbul Rumeli, Kbrs, Suriye, Filistin ve Irakta Kapusen manastrlar kurmak iin izin ister. Grdkleri ilgi ve msamaha nedeniyle memnuniyetlerini ise Katolik misyonerlerden Emil Lagrand; Gnl isterdi ki Katolikler, Osmanl padiahnn lkesinde olduu gibi ngiltere ve Hollandada da rahat ve serbest olsunlar diyerek gsterir. te yandan 1583-1910 dneminde sadece stanbulda 29 tanesi XIX. yzylda ve ikisi de XX. yzylda olmak zere toplam 35 Katolik Fransz okulu ald da unutulmamaldr. M. Hidayet Vahapolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara 1992, s.28. Ayrca bkz. lknur Polat, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s.96-113. 28 Yavuz, Trk Kurtulu Sava..., s.138.
258
Do. Dr. Ulvi KESER
maya balar29. Ayrca Franszlar, Osmanl mparatorluu dhilinde din serbesti balamnda byk ayrcalklara ve serbestye de sahip olurlar30. te yandan ayn Fransa 1683 tarihinde ve kinci Viyana Kuatmas esnasnda Avusturyaya yardm etmek suretiyle tavrn da aka ortaya koyar. 1639 ylnda Fransann stanbuldaki Bykelisi Jean De La Hayee Fransa hkmeti tarafndan verilen talimat ise Osmanl topraklarnda yaayan yabanc Katolikler yannda yerli Katolikler zerinde de basklarn arttrlmas ve bylece Lbnan, Dou Akdeniz, Suriye ve Toroslar da iine alacak blgede muazzam bir Fransz hkimiyeti salanmasdr. Topran son derece verimli olmas, blgenin zellikle petrol asndan son derece zengin kaynaklara sahip olmas, ekonomik yaylmaclk asndan blgenin Avrupa-Hindistan gzerghnda stratejik neme sahip olmas ngiltere ile Fransann kendi ilerinde de inanlmaz rekabete girmelerine neden olacaktr31. te yandan XIII. Henry dneminde balayan ve XIV. Henry dneminde iyice zirveye kan Fransa-Osmanl ilikilerindeki gergin ortamn ve soumann balca nedeni ise Katoliklere ynelik Fransz giriimleridir ve Franszlar zellikle Suriye ve Filistine egemen
29 rnein Fransann stanbuldaki bykelisi De Salignac derhal Beyolundaki Latin Mahallesinde Cizvit papazlar iin bir ev bulur. Hemen ardndan bu eve ok yakn bir yerde ayn ekilde Bykeli tarafndan mal destek alnan St. Sebastian Kilisesi de Cizvitlere tahsis edilir. 1609 yl Eyll aynda burada ilk ayinlerini yapan ve ardndan da kiralanan evlerde okullarn aan Cizvitler Fransa Kral tarafndan da takdir edilirler ve kendilerine on misyonerlik kadrosu denei verilir. rnein Cizvit misyoner cemaati barahibi Peder Andrnin yardmcs olan Kylyan Artin isimli Merzifon doumlu Ermeni, Samsundaki faaliyetleri nedeniyle tutuklannca Andr tarafndan Fransa Bykeliliine mracaat edilir ve sz konusu kiinin serbest braklmas talep edilir. BOA, HR.SYS., Belge No:2748/48 ve ayrca bkz. Nurettin Polvan, Trkiyede Yabanc retim I, stanbul 1952, s.81. 30 rnein daha sonraki dnemde Osmanl ile Fransa arasnda sorunlara da sebep olacak Makamat- Mukaddesenin koruma, bakm ve gzetimi konularnda Fransz tebaaya yetki verilmitir. Glnihal Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (1839-1914), Ankara 1989, s.33. 31 Bu dnemde ngiltereden Hindistana giden iki yol bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Gney Afrikadan mit Burnu yolu ve ikincisi de Akdenizden Basra Krfezi ve Kzl Deniz yolu. Bu noktada ngilterenin Franszlar tarafndan douya doru ve gerekten son derece ksa bir yol olan Svey Kanaln amalarndan hi de memnun olmadklarn belirtmekte fayda var. Bu adan baz ngiliz mteebbisler skenderundan balayan ve Halep, Musul ve Badat zerinden geerek Basraya ulaacak bir demiryolu yaplmasn teklif ederler. Bylece Franszlarn elindeki Svey Kanalna da muhta olmayacaklardr. Suat Parlar, Barbarln Kayna Petrol, Anka Yay., stanbul 2003, s.94.
259
olma giriimlerini bu yolla iyice hzlandrrlar. Avrupada Osmanly paralamaya ynelik giriimlerin banda da yine XIV. Louis gelmektedir. Bu balamda Fransz Katolikleri propaganda faaliyetleri kapsamnda en ok Ermeniler zerinde dururlar ve sadece stanbulda 30.000 Ermeniyi Katolik yaparlar. Bu aamada bu faaliyetlere kar tedbir almaya alan Osmanl idaresi ise stanbulda bir Ermeni matbaasn kapatrken, bu propaganda faaliyetine katlan Ermeniler de eitli ekillerde bertaraf edilirler32. Bylece Osmanl topraklarnda Fransa Katoliklerin koruyuculuunu ve hamiliini stlenirken Rusya da Ortodokslarn hamisi olarak ortaya kar ve Fransa ve ngilterenin her hareketi, Rusyann her sz Osmanl yneticileri arasnda kukuyla ve nefretle karlanrken bu devletler de etkin ve tahripkr33 bir yol izlemeye balarlar. ngiltere ise zellikle 1840 ylndan itibaren Protestanlarn hamiliine soyunmaya balamtr. Bylece zellikle bu lkenin gsterdii yakn alka ve bencilce istekler34 Osmanl Devletini devaml olarak megul ve rahatsz ederken devleti sarsacak olaylara da sebep olur. Osmanl mparatorluu bir yandan Katolik propagandasna ynelik faaliyetlere kar tedbirler almaya alsa da devletin eitli kademelerindeki memurlarn tamamen kendi ahsi karlar peinde komalar nedeniyle bu isteklerinde baarl olmas da sz konusu deildir. On yedinci yzyln ikinci yarsndan itibaren Avrupada iyiden iyiye glenen Fransann artk Osmanl desteine ihtiyac sz konusu deildir ve bunun bir sonucu olarak kapitlasyon anlamalarnn sonunu getiren35 Fransa 1664 ylnda Cezayire saldrarak
32 smail Soysal, Fransz htilali ve Trk-Fransz Mnasebetleri (1789-1802), Ankara 1987, s.2. 33 Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman..., s.174. 34 Tiflis ba ehbenderi Mnir Sreyya Bey, 9 Temmuz 1916 tarihinde Babliye gnderdii raporunda Ermeni Meselesinin ortaya k dnemiyle ilgili olarak; Fransa, Almanya, ngiltere, Rusya, Avusturya-Macaristan ve talya olmak zere alt byk devlet konsolosunun Hariciye Nezaretine verdikleri 11 Haziran 1880 tarihli notayla balayan ve 1883 ylnda sona eren ilk dnem, 1894 ylnda Sason olaylaryla balayan ve 1897 ylnda kesintiye urayan ikinci dnem ve 1912 tarihinde balayarak 1914 ylnda Birinci Dnya Savann balamasyla sona eren nc dnem olarak bir snflandrma yapar. Mnir Sreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyas Tarihesi (1877-1914), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2001, s.5. 35 zellikle 1690l yllarda Fransz elileri ve misyonerler tarafndan giriilen faaliyetler had safhaya kar ve stanbulda bir nefret ve isyan havas olumaya balar. Bunun sonucunda da 1692 ylnda Galatada yaayanlar ayaklanmak suretiyle blgedeki Frenkleri istemediklerini belirtirler. Ahmet Refik, Trkiyede Katolik...,
260
Do. Dr. Ulvi KESER
niyetini ortaya koyar36. Bata ngiltere, Fransa, talya ve Rusya olmak zere Ermenilere ynelik btn giriimlerin ardnda blgesel menfaatler ve kar atmalar bulunmaktadr37. lgin bir husus ise Pariste on be gnde bir Katolik papazlar tarafndan yaymlanmakta olan La Terre Sainte gazetesinin zellikle 1875-1878
s.262. Baron Joseph von Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, Cilt II, stanbul 1983, s.134. 36 Ayn Fransa, 1830 ylnda da Cezayiri igal etmek suretiyle Afrikada genileme politikasnn iine girer. Fransann Osmanl mparatorluuna ynelik olarak Katolikleri himaye konusundaki giriimleri de zellikle bu tarihten sonra daha fazla nem arz etmeye balar ve Makamat- Mukaddese konusunda da barol oynamasna neden olur. zellikle Berlin Muahedenamesinin 62. maddesi gerei Osmanl topraklarnda mstemenlerle zimmler ayn kategoride deerlendirmeye alnr ve yabanc devletlere gerektiinde gayrimslimlerin haklarna mdahale yetkisi de verilir. 37 Jean Bichon bu durumu u szlerle ifade eder; Ruslar stanbula yalnz stanbul yolu ile deil, Anadoludan gemek suretiyle de inmek istiyorlard 1878de Ayastefanos Muahedenamesi, Ardahan, Kars, Bayezd ve Erzurumu da az kalsn Ruslara verecekti. Malatya yahut Diyarbakr yoluyla ilerleyerek ihtimal ki skenderuna varacaklard. Fakat ngiltere mteyakkz duruyordu. Tasavvur edilen Rus-Trk Muahedenamesine kar Avrupay telaa verdi ve Berlin Kongresinde bunun ilgasn temin etti. Hatta iki arada, Babli ile 4 Haziran 1878de gizli yaplan bir muahedename mucibince ngiltere, Osmanl mparatorluunun Asya topraklarn mdafaa etmeyi taahht ediyordu. Buna karlk da Kbrsa yerlemek msaadesini alyordu. Buras birinci derecede Sevkulcey mevzii idi. Frat yolunu nezaret altnda tutmak, skenderun Krfezine hkim olmak ve Rusyaya Filistin yolunu kapamak imknn veriyordu.1856 muahedenamesinin ahkmna ramen arn mmessilleri Filistinde Ortodoks himayesini isteyip duruyorlard. ngiltere kendi kontrol altnda, Ermenilerin meskn olduu yerde bir slahat icras vaadini Trkiyeden kopard. Bu vaade dier devletlerin de itirakini istemiti. Maksad da Ruslarn ark vilayetlerinde yalnz balarna mdahalelerine meydan vermemekti. O devirde ngiliz-Rus rekabeti Asyada gayet iddetlenmiti. Fransa ile ngiltere arasnda da Msr meselesinden dolay da ihtilaf vard. Rusya, Osmanl Devletinin ark vilayetlerini ilhak arzusunda bulunduunu gizlemiyordu. Fransa, Rus menfaatini gzetmek ile Osmanl mparatorluunun tamamiyetini muhafaza etmek arzusu arasnda mtereddit kalyordu. ngiltereye gelince, o Londraya iltica etmi Ermeni ihtilalcilerini aktan aa tutuyordu. Maksad da, Trkiyeyi Msr igalini tanmaya sevk etmek ve gnn birinde bir nevi Bulgaristan gibi, bir Ermeni teekklnn ihdas ile neticelenecek bir Avrupa mdahalesi vcuda getirmekti. Bu suretle Rusyann skenderuna doru ilerlemesinin nne geilmi olacakt. Hlbuki Rusya Ermenilere kar hibir zaman byk bir tevecch eseri gstermemiti. Onlarn Kafkasyadaki istikll temayllerini ezmek mecburiyetinde idi. Hatta Kafkas hudutlarna iltica etmi olan Osmanl tebaas Ermenilerin hareketlerini tarassut ve nezaret altnda bulundurmay Babliye gizlice vaat etmiti. Jean Bichon, Cihan Harbinin arka Ait Kaynaklar, Avrupann Yakn arka Hululnn Tarihesi, (Tercme Eden Hseyin Cahit Yaln), stanbul 1939, s.97-139.
261
dnemindeki saylarnda Gregoryan ve Katolik Ermenilerin birbirlerine muhalif durumda olduklar ve aralarndaki ihtilafn gittike geniledii, Kpelian denilen Ermenilerin ise devlete son derece bal ve sadk olduklar belirtilmektedir. Gazete ayrca zellikle Katolik Ermenilerin bilinli bir planlamayla nasl kkrtldklar ve devlete kar ayaklandklarndan da sz edilir. Bu gazeteyle ilgili son ve en nemli nokta ise bugn Ermeni Sorunu olarak adlandrlan konunun ve zellikle Katolik Ermenilerle Kpelian Ermenileri arasndaki ihtilafn 30 Kasm 1875 tarihli nshasnda manete kartlmas ve ilk defa bu ekilde isimlendirilmesidir. Fransa ise zellikle XIV. Louis dneminden balayarak Akdeniz havzasn iine alan corafyada etkili olmaya ynelik politikalar gelitirir ve Osmanldaki gelimeleri yakndan izleyerek kendi menfaatine uygun planlar ortaya koyar38. Rum, Ermeni ve Yahudi aznlklarn oluturduklar ticaret erbab da dier Avrupal devletlerin yannda Fransann da zerinde durduu ve istifade ettii gruplar arasndadr. I. Mahmudun hkmranl (17301754) dneminde Fransann dou ticaretinde Ruslarn Karadeniz ve zellikle de Akdenize ynelik ticar yaylmacln nlemek istemesi, ardndan 1736-1739 dneminde Osmanl, Rusya ve Avusturya arasnda imzalanan Belgrad Anlamas dneminde Osmanlnn yannda yer almas ve savalardan yorgun ve gsz km Osmanl Devletine yardm etmesi sonucunda Fransaya I. Mahmud tarafndan daha geni ayrcalklar tannr39. Tccarlara ilaveten Fransadan Osmanl mparatorluuna gelen ilk seyyah ayn zamanda eli olarak da grevlendirilen ve 1548 ylnda ayrca rana da gidip gelen Gabriel dAramon olur. Daha sonraki dnemde de pek ok Fransz seyyah Osmanl topraklarna ynelik keif faaliyetlerine giriirler. Osmanl topraklarna ilk gelen Fransz gezginlerin karlatklar aalar, paalar ve dier devlet yneticileri misafirlerini
38 Fransa Cumhurbakan Sarkozynin bugn itibaryla Avrupa Birlii projeleri dna karak Akdeniz Birlii ynnde yeni oluumlara gitmeye almasnn temelinde Fransann bu geleneksel Akdeniz politikasnn izlerini bulmak mmkndr. Yahudi bir ailenin ocuu olan Sarkozy oluturulmaya allan Akdeniz Birlii projesi kapsamnda bir yanda srailin gvenliini salamaya alrken bir yandan da daha nceki devirlerde smrgesi olan lkeleri yine ayn ekilde bugn de etkisi ve hkimiyeti altna almak dncesindedir. 39 zellikle 18. yzyldan itibaren Fransz tccarlarn ve Osmanl topraklarnda ticaretle uraan dier Franszlarn da Ermenilere ynelik giriimlerde bulunmalar da sz konusudur. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt IV, I. Blm, Ankara 1988, s.295.
262
Do. Dr. Ulvi KESER
genellikle oturmakla yatmak arasnda bir pozisyonda40 karladklarndan Madeleine Dobie gibi gezginler dikey duran Frenk/Hristiyan/Batl imgesiyle yatay duran Trk / Mslman / Doulu imgesini karlatrrlar41 ve Doulular rahatlarna dkn, uyuuk ve tembel olduklar iin divanlarn stnde yastklarn arasnda yar kayklm bir biimde, ubuk ierek gezginleri kabul ederler ve onlar huzura alnnca ayaa kalkmazlar42 sonucuna varrlar43. te yandan Pertusier gibi seyyahlar ise Fransa bykelisi kontenjanndan Osmanl padiahnn yanna kadar yaklaabilmi ender ve ayrcalkl gezginlerden birisidir kmekte olan bir imparatorlukta bu kadar atafat ve yabanclar aalayan protokol ve merasimleri44 eletirir45.
40 Madeleine Dobie, La Rhetorique du rapprochement dans IItinraire de Paris a Jrusalem, Revue des Sciences Humaines, No:247, Juillet-Septembre 1997, s.63-87den aktaran Arzu Etensel ldem, Fransz Gezginlerin Gzyle Trkler ve Yunanllar, Boyut Yay., stanbul 2000, s.75. 41 ldem, Fransz Gezginlerin Gzyle..., s.75. 42 Bu betimlemeler dnem ierisinde pek ok Fransz seyyah tarafndan dile getirilir veya kaleme alnr. rnein Chateaubriand huzuruna kabul edildii bir Osmanl paasyla ilgili olarak; Keke Trkler bu abart ve gsteriten uzak geleneklerini ve adalet anlayn ynettikleri halklarn iyilii iin kullansalard. Ama onlar altn hrsnn yiyip bitirdii ve bu hrslarn tatmin etmek iin pimanlk duymadan masumlarn kanlarn dken zorbalardr der. Bu Fransz gezginler iin Yunanistandaki Yunanllar ise Trklerin klesi durumunda zavall bir halktr. Bu yazlanlar bylece Fransz kamuoyunda Osmanlya bak asnn ne olduunu da ortaya koyar. ldem, Fransz Gezginlerin Gzyle..., s.75, 76. 43 Bu seyyahlar vastasyla zellikle 17. yzyldan itibaren Ermeni aznlklarna ynelik pek ok ayrnt da ortaya kmaya balar ve yazya dklr. Ayn dnem ierisinde Pariste Dou Dilleri Okulu isimli bir dil okulunun alm olmas burada eitim gren seyyahlarn Osmanl mparatorluu dhilinde dorudan Trke konumu olduklar ihtimalini de gndeme getirmektedir. Fransa ayn dnemde ayrca Trke bata olmak zere ark dillerini renmeleri iin baz genleri de stanbula gndermeye balar. 44 ldem, Fransz Gezginlerin Gzyle..., s.84. 45 Pouqueville gibi Fransz seyyahlar ise Osmanl padiahlarn genellikle hayatndan bezmi, bkkn ve skntl insanlar olarak deerlendirirler. zellikle Fransz htilali sonrasnda Bat lkelerinde insanlar kendilerini dinlerine gre deil milliyetlerine gre tanmlamaya balamlarken Douya doru gidildike bu durum din olgusunun buralarda hal gcn koruduunu gsterir. Fransz gezginler de genellikle bu durum ve Trklerin din yaaylar bilinmekle beraber bu farkllklar aktarma konusunda aba sarf ederler ve yeni yorumlarla dinin insanlar nasl etkilediini, nasl farkl kldn ortaya koymaya alrlar. Pouqueville ise Trklerin genel karakterlerini ortaya koymaya alrken sradan bir Trk insann, Trkn alkanl sabah erkenden kalkmaktr. Ksa sren duasndan sonra bir sofann kenarna uyuuk uyuuk uzanr ve ellerini rparak, ubuunu getirmesi iin klesini
263
Ermeni Sorununu ortaya atan bata Fransa olmak zere ngiltere, Almanya, Amerika Birleik Devletleri ve Rusyann bu konuyla ilgilenmelerindeki asl sebep bir Ermeni devletinin kurulmasndan ziyade Osmanl ve daha sonraki dnemde de Trkiye Cumhuriyeti zerinde ekonomik ve siyas egemenlik kurma gayesinden ibarettir.
ERMEN SORUNUNUN ORTAYA IKII VE FRANSANIN YAKLAIMI
Bu dnem esasnda ngiltere ile Fransa arasndaki mcadelenin de hzland bir dnem olur. Osmanl hkimiyetindeki Balkanlardan Ortadouya kadar geni bir alanda ngilterenin yaylmac siyasetine engel olmak isteyen Fransa, ngilterenin Hindistanda 18. yzyldan itibaren balayan hegemonyasna son verebilmek iin Osmanl hkimiyetindeki topraklarda klar yapmaya balar ve Napolyonun 1798 tarihinde Msr igal etmesi de Ortadouda Fransa ile ngiltere arasndaki rekabet ve mcadele ortamn iyiden iyiye gerer.46 Rusya ile
arr. Hi konumadan derin bir boluk iinde sarsabr paralaryla yakt bu nektarn dumann byk bir zevkle iine eker. Telveli kaynar bir moka kahvesi sunmak iin onu bu durumundan ekip kartmak gerekir, fincann kenarn hafife fleyerek kahvesini ier. Bada kurup oturduu yerden kalkacak gc yoktur, dorulmak iin iki hizmetiden yardm ister Komusu Asyal gibi dnr; Hibir ey yapmadan yaamak ok tatldr ama dinlenmek iin lmek, en yce mutluluktur szleriyle betimler. Ayn Pouqueville Trklerin Avrupadan atlmas gereken barbarlar olduklarn da ifade eder ve cehaletleri, ar zgvenleri ve kr bir kadercilie boyun edikleri iin Trkler dev admlarla sonlarna doru yrmektedirler. Bu dnce yaps hemen hemen btn Fransz seyyahlarda hkim olan dnce yapsdr. ldem, Fransz Gezginlerin Gzyle..., s.95, 117. 46 Bu dnem esasnda ngiltere ile Fransa arasndaki mcadelenin de hzland bir dnem olur. Osmanl hkimiyetindeki Balkanlardan Ortadouya kadar geni bir alanda ngilterenin yaylmac siyasetine engel olmak isteyen Fransa, ngilterenin Hindistanda 18. yzyldan itibaren balayan hegemonyasna son verebilmek iin Osmanl hkimiyetindeki topraklarda klar yapmaya balar ve Napolyonun 1798 tarihinde Msr igal etmesi de Ortadouda Fransa ile ngiltere arasndaki rekabet ve mcadele ortamn iyiden iyiye gerer. Bylece Ortadouda iki lke arasnda rekabet ortam iyiden iyiye gelimeye balarken ngilterenin Arap Yarmadasndan Hindistana uzanan hattaki faaliyetlerine Fransann engel olmaya almas da gerginlii arttrr. Napolyonun Hindistan seferine kaca vakit bunu Kafkasya zerinden geecek ekilde planlamas ve Tifliste, kurulacak orduya Ermenileri de almak istemesi baarszlkla sonulanmakla beraber Pariste alan ark (Dou) Dilleri Okulunda alan Ermenice Krss zellikle 1870li yllardan itibaren Fransann Osmanl mparatorluuna kar aznlklar tarafndan verilecek mcadelede bir snma yeri olacan da gsterir. smail zelik, Fransann karlar erevesinde Urfa ve Urfada Ermeniler, Smrgecilik Hareketlerinde
264
Do. Dr. Ulvi KESER
yaplan savalar srasnda Osmanl ile dost grnmeye gayret gsteren Fransa hemen ardndan 1807 ylnda Rusya ile anlamaya varnca yeniden farkl bir kimlie brnmeye balar47. ngilterenin Atlantik tesi smrgeleri Fransann elinden almasnn ardndan Fransa da bu noktada ynn Akdenize evirmi ve blgede byk bir smrge imparatorluu kurmann planlarn yapmaya balamtr. Bir yandan Avrupada Avusturya, Rusya ve ngiltere ile mcadele ederken Osmanl mparatorluu ile birlikte hareket etme gereklilii Fransay ikilemde de brakmaktadr. Bir yandan Avrupada, bir yandan da Akdenizde sahip olmak istedii siyas ve ekonomik menfaatler konusunda Osmanl idaresiyle beraber hareket etmek zorunda kalan Fransa kapitlasyonlar sayesinde sahip olduu avantajlar ve ayrcalklar da iyi deerlendirmek ve kaybetmemek tela ierisindedir.1856 Paris Anlamas sonrasnda ortaya kan yeni tablo Avrupada siyas ve moral stnlk kurma sevdasyla Fransay kurulacak olan ulusal devletlerin kendi himayesiyle kurulmas dncesine48 ynlendirecek ve Osmanl ile ilgili stratejilerinde deiiklie gitmesine neden olacaktr. Bylece Ortadouda iki lke arasnda rekabet ortam iyiden iyiye gerilmeye balarken ngilterenin Arap Yarmadasndan Hindistana uzanan hattaki faaliyetlerine Fransann engel olmaya almas da gerginlii arttrr. Msrn Napolyon Bonapart tarafndan
Fransa ve Anadoluda Fransz-Ermeni birlii Sempozyumu, Frat niversitesi Yay., Elaz 2003, s.117. 47 te yandan Fransann blgeye gnderdii eli ve konsoloslarn her zaman Osmanl idaresine kar iyi niyetli olduklarn belirtmek ise pek kolay deildir. rnein 17. yzylda Halep ve Kudse gnderilen Fransz konsoloslar IV. Murat ve IV. Mehmet ynetimleri iin son derece skntl bir durum yaratmlar, grev yaptklar blgelerde zellikle aznlklara ynelik olarak tahrik dolu davranlarda bulunmulardr. Daha 1528 ylnda 1. Francois, Kudsteki kilise zerinde hak iddia eder ve burann cami yaplmasna tepki gsterir. Bylece Fransaya iyi niyet ve biraz da ltuf gibi verilmi olan ayrcalklar yava yava lkenin ban artmaya balar. Fransa kendisine verilen ayrcalklar tam bir serbest ve imtiyaz eklinde deerlendirmeye baladndan Osmanl topraklarnda yaayan Katolikler zerinde kendisinde himaye hakk bulunduunu ileri srmeye de balar. te yandan 1579 ylnda ngiltereye verilen ayrcalkl ticar haklarn ardndan Hollanda da 1612 ylnda bu hakka sahip olur ve bunu dier Avrupa devletleri takip eder. Fransann yaplan anlama sonrasnda zellikle Fransz tccarlarn youn olarak bulunduklar liman kentlerinde konsolosluklar amalaryla beraber Osmanl iinde yeni bir yaplanma ortaya kmaya balar ve Franszlar devlet iinde devlet gibi davranarak millet sistemi uygulamaya balarlar. Bozkurt, Gayrimslim Osmanl..., s.33. 48 Yavuz, Kurtulu Sava Dneminde..., s.137.
265
igal edilmesinin ardndan Fransann geleneksel politikas da uygulanmaya balanr ve o tarihe kadar nispeten gz ard edilmi ve unutulmu durumda kalan Dou Karadeniz de Dou Sorunu olarak tekrar nem kazanr. Bylece kendi varln Avrupann smrgeci devletlerin ellerine brakan Osmanl idaresi Ortadoudaki egemenliini de bu lkelerin denge politikalarna brakmak zorunda kalr. Bu noktada Orta Dounun ve zellikle de Dou Karadenizin stratejik nemi, blgedeki egemenlik haklar ve Hindistana uzanan gzerghn gvenlii asndan deerini gren ngiltere 1878 Berlin Kongresine kadar geen srete Osmanl mparatorluunun toprak btnln savunan bir strateji izlemeye balar. Fransann Msr igal etmesi Avrupann smrgeci devletleri balamnda kar atmalarn gndeme getirirken Ortadouya da yeni sorunlar ekler. rnein Napolyon Bonapartn Fransz htilaline bal olarak Msr Msrllarndr eklinde aklamalar yapmas devrim rzgrlarn Msra kadar tam olur. inde bulunulan artlar, kltrel ve sosyal altyap gz nne alndnda Fransz htilalinin devrimci fikirlerinin bu corafyada bir anda anlalabilmesi pek de mmkn olmamakla beraber bir balang olduu da dnlebilir. Fransann Ortadouya ngilterenin tahminlerinden ok daha fazla yaknlk gstermesi, Napolyonun Ortadouya ynelik politikasn kararllkla uygulamaya almas ve ngiltereye kar ran ah ile anlama zemini aramaya balamas ngiltereyi telalandrr ve ngiliz ajanlar ve ngiliz denizcileri bir anda Basra Krfezi ile Dicle-Frat havzasnda ok daha faal bir grnt izmeye balarlar. Napolyonun Tilsitte Rus ar ile anlamas ve Osmanl topraklarnn Rusyaya teklif edilmesi sonucunda Boazlarn Ruslarn eline gemesi endiesi ngiltereyi Osmanl mparatorluuna yaklatrr49.
49 Bu dnemde Osmanl mparatorluunun Ortadouda prestijini sarsan olay ise Msr Valisi Mehmet Ali Paann blgede kendi egemenliini ilan etmesi ve Osmanl Devletine kar isyan bayran ekmesidir. Klemen beylerini ortadan kaldran, Vahabi ayaklanmasn bastran Mehmet Ali Paa, Klemen ve vakf arazilerine el koyar. Hemen ardndan ziraatte rn vergisini, ticaret ve endstride ise tekel sistemini getirir. Fransz usullerine gre bir ordu yaratan Mehmet Ali Paa durumunu gittike glendirir ve Morada 1821 ylnda balayan isyan srasnda Osmanl mparatorluu kendisine isyan eden valisinden yardm istemek zorunda kalr. Mehmet Ali Paann olu bu isyan bastrmakla beraber karlnda Suriye Valilii grevini talep eder. Olaya ngiltere, Fransa ve Rusyann da dhil olmasndan sonra Rusya Osmanl mparatorluuna sava aarken savatan malup olarak kan Osmanl da Yunan bamszln tanmak zorunda kalr. Msr Valisi ile Osmanl arasndaki mcadele daha sonraki dnemde de artarak
266
Do. Dr. Ulvi KESER
Ortadouda Fransa ile ngiltereyi kar karya getiren bir baka olay ise Lbnanda Katolik Maronitlerle Mslmanla en azndan eklen bal grlen Drzler arasndaki mcadeledir. Katolik Maronitlerin yannda yer alan ve bu grubu destekleyen Fransa karsnda bir anda ngiltereyi bulur. Bylece blgede ticar ve siyas ekimeler yannda din faktr de n plana kartlr. zellikle Lbnandaki sorunun genileyerek devam etmesi zerine Fransa bu blgeye 1860 ylnda 5.000 askerlik bir g gnderir. Blgedeki etkinliini arttrma abasndaki Fransa 1865 ylndan itibaren blgede bir takm gizli Arap cemiyetleri kurmak suretiyle ilk ulusalc Arap gruplarnn da olumasna n ayak olur. Bu noktada ekime blgede ngiltereye set ekmek isteyen Fransa ile blgede Fransann glenmesini istemeyen ngiltere arasnda yaanmaktadr. lgin olansa bu dnemde ve zellikle 1871 ylna kadar Fransay kendisine geleneksel dman ve rakip olarak gren ngilterenin menfaatlerin kesitii noktalarda ise bu lke ile yakn iliki iinde olmaktan ekinmemesidir. rnein ekonomik kriz boyutunda Fransa Bankas ve ngiltere Bankas birbirlerine ok rahat destek olabilmektedirler50. te yandan Osmanl Devletine kar verilecek bir smr abasnn zorluu hesaba katlarak zellikle Kilikya blgesindeki Ermeni varl Fransa tarafndan son derece ince bir siyasetle n plana kartlmaktadevam ederken ngiltere blgede gl bir devletin varlndan rahatszln her ortamda dile getirir. Fransa ise bu aamada Msr Valisini desteklemektedir. Rusya ise Osmanl idaresinin Mehmet Ali Paann eline geebilecei ve kendisine de sorun yarataca endiesi ierisindedir. Osmanl mparatorluu ile Msr valisi arasnda 14 Mays 1833 tarihinde Ktahya Bar yaplr ve Mehmet Ali Paaya Msr, Girit ve am, oluna da Cidde ve Adana valilikleri verilir. Ayrca 8 Temmuz 1833 tarihinde Rusya ile Hnkr skelesi Anlamas yaplr ve Rus yardmna kap alr. Bu noktadan itibaren blgede mcadele alevlenirken blgeyle ilgili ince planlar ierisindeki smrgeci devletler hemen her frsatta blgeye karmaya ve blgede daha aktif olmaya balarlar. Ergn Aybars, Ortadou, Emperyalizm, Petrol ve Trkiye, Beinci Asker Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara 1996, s.514. Ayrca bkz. Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Ortadou; Siyaset, Sava ve Diplomasi, Alfa Yay., stanbul 2005, s.90. 50 rnein Msrda idarenin yava yava Fransa ve ngilterenin eline getiini gren Arab Paann 1882 ylnda Harbiye Bakanlna getirilmesinin ardndan balayan Bat kart ulusu hareket ngiltere ve Fransay bu durumu kendi stratejik planlamalarna aykr ve tehlikeli bularak blgeye derhal bir donanma gndermeleri ve skenderiyede yaanan bir kargaa srasnda ngiliz donanmasnn bu ehri bombalamas buna tipik bir rnektir. Bu olayn ardndan ngiltere bylece Msr igal eder ve lke Osmanl mparatorluu egemenliinden resmen karak ngiliz topra haline gelir.
267
dr. Btn bunlarn ardndan ilk Ermeni komiteleri de ortaya kmaya balar51. Bata ngiltere, Fransa ve Rusya olmak zere kilisenin, basnn propaganda faaliyetleri yannda52 zellikle Avrupaya eitim grmek iin giden Ermeni genleri oralarda yeni fikirler ve ideolojileri grmler ve geri dnlerinde sosyal hayatla ilgili eksiklikleri ve skntlar ortaya koymak, baz haklar elde etmek ve en sonunda da bamszlklarn kazanmak isteiyle harekete geerler. Zeytun isyanyla balayan bu hareket daha sonra btn Anadoluya dalga dalga yaylacaktr53. Bylece Ermeni okullarndaki kitaplar, iirler ve hikyeler kanalyla, Ermeni komitalar, Fransz okullar ve hayr kurumlar, siyas rgtlenmeleri, propaganda ve takn hareketlerle Anadolu insannn felaketine yol aan bir Trk-Ermeni atmas yaratlmaya allr ve bunda da baarl olunur54 ve Lbnan, Anadolu ve Suriyede alan kolejlerde Ermeni tarihi,
51 Bu konuyla ilgili ilk kprdanmalar da Pariste faaliyet gsteren baz Ermeniler araclyla balatlr. rnein kendisini Zeytun Ermenilerinden bir ef ve prens olarak tantan Haroution Tchakirian, Londradan Parise geerek baz Fransz gazetecileriyle kulis faaliyetlerine girimitir. BOA, HR.SYS., Belge No:2748/7. 52 Bilgi kirliliine neden olan ve Anadolu insanyla Avrupa kamuoyunun kafasn kartrmaya ynelik giriimlerde stanbul kaynakl aslsz haberler zellikle Fransz gazetelerinde maksatl olarak yaynlanmaya balanr. rnein eski adana Bapiskoposu Mighiditch Vehabetiann Kudste gzaltna alnmas, baz Ermeni papaz ve metropolitin srgne gnderilmesi, le Temps ve Correspondance de IEst, Nouvelle Presse Libre ve Neues Wiener Tagblattta yaynland zere baz Ermenilerin susuz yere lme mahkm edildikleri gibi haberler kamuoyunu igal eder. BOA, HR.SYS., Belge No:2788/23, 2748/59. 53 rnein 9 Austos 1892 tarihinde Londra ve Marsilya Ermeni Komitesi ortak sekreterlii adna Adana Ermeni bapiskoposuna gnderilen yazda; btn faaliyetlerin gizli tutulmas gerektii, Adana blgesine 1.000 kiilik askeri tehizat gnderildii, ayrca Adanaya 300, Payasa 60 ve Maraa da 200 atl gnderilmesi gerektii, ayrca o zamana kadar her eyden habersiz olan hkmet rehavet iinde olmal, onlarla ilikilerinizi srdrn, vali, mutasarrf ve kaymakamlarn dostluklarn ikiyzllkle de olsa gvenlerini kazanmak ve Ermenilerin bu hareketleri hususunda phelere dmemeleri gerekir denildikten sonra llerimiz iin dua ediniz ifreli mesajn alnmasyla beraber harekete geilecei bildirilir. Ayn gnlerde Marata bulunan Fransz Antrasante rahiplerinin resm izin alarak yaptklar ev ve okulun alt katlarnda top, silah ve mhimmat bulunduu da yakalanan bir Ermeni casusunun ifadesi sonrasnda ortaya kacaktr. BOA, HR.SYS., Belge No:2748/12, 2789/8; A.MKT. MHM., Belge No:646/32. 54 rnein 9 Austos 1892 tarihinde Londra ve Marsilya Ermeni Komitesi Ortak sekreterlii adna Adana Ermeni Bapiskoposuna gnderilen yazda; Bir takm allmam sz ve haberlerle halkn btn kesimlerinin zihnini bulandrnz ve kkrtnz... Yazmalarda mektuplarnz matbaa harfleriyle yaznz ki, bu yaznn kim tarafndan yazld bilinmesin. Ekya etelerinin tekilatlanmas hususunda daha nceden gnderilmi talimatlar harfiyen uygulaynz. erkez kyafetleri arzulanan
268
Do. Dr. Ulvi KESER
edebiyat hakknda bilgi verilirken insan haklar ve milliyet prensipleri konularnda da kkrtc yaynlar ve eitim yaplmaya balanr55. Suriye ile Anadoluyu birbirine kartran ve Trkiyedeki smrgeci tasarlarn yrtmek iin asker kuvvet sknts eken56 Fransa, Anadoludaki Trk ve Suriyedeki Arap ayaklanmasn bastrabilmek iin byk bir g kullanmak zorunda kalm ve bu nedenle Araplara ve zellikle de Trklere kar ngilizlerin de yapt zere57 Ermenileri kullanmaktan ekinmemitir58. nk Ermenilerden yararlanma program uzun vadeli ve sabr isteyen bir itir. Bu ii yrtecek komutan davaya inanm, azimli ve bin bir trl glk karsnda direncini yitirmeyen bir kiilie sahip olmaldr. Bilinmesi gereken ey sonradan toplanacak meyvenin bugnk zahmete deer olduudur59. Osmanl mparatorluunun 1855 ylnda ngiltere, Fransa ve Avusturya ile birlikte Krm Seferini gerekletirmesi ve Ruslara kar alnan zaferin ardndan Viyanada yaplan bar konferansnda anlama metnine; Trkiyede btn dinler ve ayinler serbesttir. Hibir Osmanl uyruu, din nedenlerden tr kovuturmaya uramayacaktr maddesinin konulmasnn ardndan 1856 tarihli Islahat Ferman ile aznlklara ayrcalklar verilir. Ayn yl ierisinde, Fransadan alnan bir uygulamayla Vilayetler Kanunu kartlr ve aznlklara yerel ynetimlerde daha fazla sz hakk ve temsil yetenei konusunda ayrcalklar ve ncelikler verilamaca tam olarak cevap vermektedirler... Bize ok para gnderiniz, nk her ey parayla yaplmaktadr. Silah retme hususunda ilerleme salaynz ve Ermeni ocuklarn Osmanl okullarna gndermeyiniz. nk Trklerle dostluk balar kurarlar denilmektedir. BOA, HR.SYS., Belge No:2789/8. Karal, Osmanl Tarihi..., s.129. zellikle II. Merutiyetin 1908 ylnda ilanyla birlikte ttihatlarn Abdlhamit ynetimine olduu kadar lkeyi adeta istila etmi durumdaki misyonerler, propaganda faaliyetleri ve zellikle Fransa ve ngilterenin resm, gayr resm grevlilerine kar da harekete geeceklerinin anlalmasyla Fransa ve ngilterenin olumsuz giriimleri de art gsterir. Tarih Boyunca Ermeni Meselesi, Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara 1979, s.354. ngilizler teden beri Ermenileri arkta menafi-i siyasyeleri iin birer alet olarak kullanmlar, memurin-i siyasyesi, misyonerleri hep bu maksatla kendi menfaatleri urunda bunlar felaketten felakete sevk ederek temin-i istifade etmilerdi. Ayrntl bilgi iin bkz. Ermeni Komitelerinin Amal Ve Harekt- htilaliyesi, Hazrlayan Erdoan Cengiz, Babakanlk Basmevi, Ankara 1983, s.327. Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mal Kaynaklar, Ankara 1990, s.551. Can Kapyal, Birinci Dnya Savanda Mttefik Ordularnda Grev Alan Ermeni Milis Kuvvetleri, BTTD, Ankara 1991, Say 73-76, s.108.
269
55 56
57
58 59
meye balanr.1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonrasnda 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Anlamas ile de Ermeniler bamszlklarn elde edemeseler bile60 uluslararas bir anlamaya dahil olma ansn yakalam olurlar. 13 Haziran 1878 tarihli Berlin Konferans ise Ermeni Meselesi konusunda tam anlamyla bir krlma noktas oluturur. Bu noktada Ruslarn stanbula inebilmek maksadyla Balkanlarda yaratt isyan ortam gibi Ermenileri de hayali bir Ermenistan peinde koturmas, ayrca ark vilayetleri kanalyla skenderun ve Akdenize inmek istemesi ve bu blgede bir Ermeni devletinin kurulmasn istermi gibi grnmesi yannda ngiltere de Rus siyasetine ve Ruslara kar tampon grevi grecek Ermenileri maa olarak kullanmak suretiyle Osmanly da tehdit etmek istemektedir. Bu balamda Fransa da oyundan geri durmamakta ve kendi hissesine decek pay kapabilmek maksadyla ince planlamalar yapmaktadr61; Ermeni sorunu, Fransann Osmanl Devleti ile kendi bana halledebilecei bir konu deildir. Uluslararas bir mahiyet kazanan bu mesele konusunda Osmanl Devleti Berlin Konferansnda bir takm taahhtlerde bulunmutur. Fransa buna ilgisiz kalamazd. Amac Osmanl idaresi altnda
60 Bu anlamaya esasnda ok byk umutlar balayan ve kendi istikllleri asndan nemli bir adm olarak gren Ermeniler, Ruslarn zellikle ark vilayetlerindeki Trkleri baka blgelere gndermesinden sonra bu blgelerin de kendilerine verileceini beklerken karlatklar sonutan pek de memnun olmazlar. 61 Fransann bu yaklamyla ilgili olarak Tiflis ba ehbenderi Mnir Sreyya Bey, 9 Temmuz 1916 tarihinde Babalye verdii raporda zellikle ngiltere ve Rusyay eletirdikten sonra: Fransa hkmeti ise ngiliz ve Rus hkmetlerine btn varlyla alp gayret gstererek yardm etmek konusunda asla kusur etmemitir. Zaman zaman Fransz devlet adamlarnn riyakr bir ekilde syledikleri Fransa Cumhuriyetinin bize kar iyi niyetli arabuluculuk grevini stlenecei szleri hep bo cmlelerden ibaret olmutur. Fransa yeri geldike milliyetilii savunmaktan geri durmam, genellikle btn stanbul Fransz sefirleri Ermeni Meselesinde bizim yararmza dosta hareketlerden uzak kalmlar; zellikle en gergin dnemde stanbulda bulunan Msy Kanbon zaman zaman cokuyla zararmza almakta kusur etmemitir. zetle diyebiliriz ki tarih ve siyas sebepler, bugn kendileriyle sava hlinde bulunduumuz her devletin bazen mttefikleriyle bir noktada toplanmasn salam, bazen de karlar uruna birbirlerinden uzaklasalar da yine bizim zararmza olan konularda birleen izgilerinden doan tarihi ve siyas sebeplerin doal zorlamasyla Ermeni Meselesinde daima aleyhimize almlar ve bamza pek ok dert amlardr der. Fransa Dileri Bakan Msy Delcassenin 20 Ocak 1902 tarihinde Fransa Mebuslar Meclisinde yapt konumadan aktaran Mnir Sreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyas Tarihesi (1877-1914), Devlet Arivleri Genel Mdrl Yay., Ankara 2001, s.73, 103.
270
Do. Dr. Ulvi KESER
bulunan milletlerden birine ayrcalk verilmesini padiahtan istemek ve o milletin bu ayrcal etrafndaki dier milletlere kar kullanmasna frsat vermek deil. Osmanl idaresindeki btn milletlere insafl bir idare, adil mahkemeler salanmas ve dolaysyla Osmanl Devletinin devamyla Avrupa devletlerinin huzur ve asayii iin gereken gvenliin teminidir Her devletin Berlin Anlamasnn 61. maddesinin hkmlerini62 tek bana ciddi olarak uygulatmak zorunda olmas konusu Berlin Konferansnda kabul edilememitir. Bunun nedenini Millet Meclisinde aklamak gereksizdir. Devletlerarasnda ciddi bir anlamazlk kmas korkusu devletlerin gerektiinde kuvvet kullanmay birbiri ardna taahht etmelerine engel olmutur. Hatta diplomasi yoluyla ortak hareket edilmesi art da anlamaya konmadndan, Bablinin alnan tedbirler hakknda sras geldike bilgi verecei ve devletlerin bu tedbirlerin uygulanmasna nezaret edecekleri de oy birlii ile ifade edilmitir. Ermeni Sorunu daha sonra, 1877-1878 Osmanl-Rus Savalarnn hemen ardndan imzalanm bulunan Yeilky ve Berlin Anlamasnda n plana kartlm ve bu tarihten itibaren de uluslararas platformda Trkiye kart siyasetin deimez aralarndan birisi hline gelmitir. Sz konusu bu anlamalarda, ngiltere, Fransa ve Rusya tarafndan ileri srlen tezler daha sonra baka devletler ve zellikle de Amerika Birleik Devletlerinde taraftar bulmu ve desteklenmitir. Ermeni Meselesi, bu devletler tarafndan daha nce ileri srlen ve yaadklar topraklarda ounluu tekil ettikleri ileri srlerek bu devletleri Osmanl mparatorluu snrlarndan karmak ve bamsz devletikler hline getirmek maksadyla Srp, Bulgar ve Yunan meseleleri gibi ele alnm ve buna gre deerlendirilmitir. zellikle 19. yzyl erevesinde Trk kavramnn pek de olumlu grlmedii bata Fransa olmak zere Bat lkelerinin yaklam erevesinde dnya siyaset tarihi incelendii takdirde grlecektir ki imparatorluk veya herhangi bir devlet snrlar ierisindeki aznlklarn ayaklanmaya kalkmalar, bu hareketlerine devam edebilmeleri ve ardndan bamszlklarn kazanabilmeleri i karklklar ve istikrarszlklar yannda esas olarak d destee bal olarak mmkn olabilmektedir. Doaldr ki ierideki karklklar dardan destek
62 Bu maddeye gre olaylar nlemek maksadyla byk ksm yerlilerden oluan bir jandarma gc tekil edilecek, yerli, cemaatlerden oluan mahkemeler kurulacak, idar personel tasfiye edilecek, toprak meselesi en ksa zamanda halledilecek ve vergiler konusunda iyiletirmeler yaplacaktr. BOA, HR.SYS., Belge No:786/60.
271
almad takdirde baarya ulaamaz ve ulamas da ok kolay deildir. Devletin ok gl olmas hlinde ise dardan gelebilecek tehlikeler nispeten daha kolay bir ekilde halledilebilir. Bu balamda bakldnda d destekli Ermeni Meselesinin Osmanlnn zayf olduu bir dnemde parlamasnn da tesadf olmad ortaya kacaktr. Bylesine hassas bir noktada ise Fransann bata Yunanllar olmak zere Osmanl idaresinde yaayan teki halklar kurtarmak, Osmanl mparatorluunu paralayarak blmek ve uzun vadede intikam almak gibi planlarnn bulunduu da ortaya kar. Osmanl mparatorluunu paralamak ve mirasn emperyalist gler arasnda paylamak olarak isimlendirilebilecek ark Meselesi (Question dOrient) kavramnn da ilk defa 1815 Viyana Kongresi srecinde ortaya kan bir ifade olduu gz nne alnacak olursa sorun daha net anlalacaktr. Bu dnem ayrca o gne kadar arlkl etken olarak Mslmanln yaand; ancak Osmanl mparatorluunun zayflama ve kme devresine girmesiyle beraber Bat toplumunun sosyal, ekonomik ve siyas alanda kurumlam kltrnn egemen olmaya balad bir gei dnemi olarak da alglanabilir. Bylece bir yandan Bat kltrn uyarlamaya ve yaamaya alan bir toplum ortaya karken bir yandan da son derece tutucu ve radikal dnya grn benimseyen gruplar da ortaya kmaya balar ve g odaklar olarak da adlandrlabilecek devletlerin egemenlii altna girer. Osmanl mparatorluunun son derece gl olduu bir dnemde zellikle Ortadou blgesi kendi ierisinde son derece zgr ve tehlikelerden uzak bir hayat srerken imparatorluun zayflamaya ve gerilemeye balad XVIII. yzyldan itibaren bu gerilemeye paralel olarak d mdahaleler ve d etkenlerin altnda daha fazla kalmaya balar. mparatorluun kme srecinin hzlanmasyla beraber Ortadou corafyasnda oluan boluk da smrge devletleri tarafndan doldurulmaya balanr ve sz konusu bu devletler arasndaki rekabet, kar atmalar ve ekonomik mcadeleler blgede daha youn yaanmaya ve hissedilmeye balanr. Bu arada Dou Anadolu blgesinde Ermenilerin Ruslarn eline braklmasndan ekinen ngiltere de devreye girince Osmanlya yaplacak yardm karlnda Kbrs adas alnr ve Akdenizde stratejik bir s de bylece ngiltere tarafndan ele geirilmi olur. Bu aamada Fransann nihai hedefi ise blgedeki btn Hristiyan unsurlar kullanmak suretiyle Dou mparatorluu/Oriental Empire oluturmaktr. Bylece byk dev272
Do. Dr. Ulvi KESER
letlerin maddi yardm ve desteini alarak Anadoluda gmen komiteleri kuran aznlklar, genler arasnda Trk insanna kar nefret uyandrc bir taktik izleyerek Kanun boluklardan da faydalanmak suretiyle ncelikle ekonomik olarak glenmeyi hedefler ve bunun iin her trl yolu mubah sayarlar63, eitli dnemlerde isyanlar karmak suretiyle zellikle Bat lkelerinin Anadoluya mdahale etmesine alrlar ve en son olarak da Anadoluya snr tekil eden yakn blgelerde gizli terr kamplar kurarlar64. Bu noktada Fransann tpk ngilterenin de yapt zere geleneksel politikas olarak aznlklar ve smrgeleri kullanma ynndeki giriimlerinin sadece Osmanl mparatorluunu ortadan kaldrmann tesinde egemenlii altna alaca blgedeki zengin maden ve petrol rezervleriyle tarm alanlarn da tek bana kullanma dncesi ve zellikle ngiltereyi engelleme gayretleridir. Bu noktadan bakld takdirde Fransann petrolle ilgisinin 1917 ylndan itibaren baladn sylemek ise gtr. Birinci Dnya Savann devam ettii srete ngiltere, Fransa, Rusya ve talya arasnda yaplan anlamalarla kar hesaplarna dayanan bir takm paylamlar sz konusudur. Bu balamda 1915 Mart ve Nisan aylarnda Rusya ve talyann Anadoluya ynelik isteklerini karlayarak onlar bir lde frenleyen ngiltere ve Fransa ise Ortadouda kendi karlarna ynelik olarak Rusyayla birlikte Sykes-Picot Anlamasna imza atarlar. Bu anlama sonrasnda Fransa, Suriye ve hinterlandyla birlikte ukurova, Sivas, Mara, Elaz, Antep, Mardini alacak, ayrca Halep, am ve Musulu da kapsayan blgede nfuz blgesi oluturacaktr. Ayn ekilde ngilterenin de nfuz blgesi olarak ele ald blge ise Basradan Badata kadar olan Gney Mezopotamya dnda kalan blgeler olacaktr. te tam bu aamada, 1917 ylnda Fransada patlak veren petrol krizi Franszlar Avrupada ortak bir petrol politikas oluturulmas konusunda 1918 ylndan itibaren mttefikleri nezdinde giriimlerde bulunmaya sevk edecektir. Her ne kadar Franszlarn petrol balantl yeni giriimlerde bulunmas savan devam ettii srete grnyor olsa da bununla ilgili altyapnn oluturulmas, blgede kamuoyu yaratlmas, doabilecek tepkilerin nceden hesaplanarak tesirsiz hale getirilmesi ok daha uzun soluklu bir almann sonucudur. Bugn bile Fransa her ne kadar Iraktan elini
63 Hayri Mutlua, Bir birliki Vezirin Marifetleri, Trk Tarih Dergisi, Eyll 1970, Say 36, s.75-78. 64 M. Selahaddin Bey, ttihad ve Terakkinin Kuruluu ve Osmanl Devletinin Ykl hakknda Bildiklerim, stanbul 1989, s.13.
273
ayan ekmi gibi grnse de 2001 rakamlar itibaryla bu lkeyle en ok ticaret yapan Batl lke konumundadr ve zellikle 1990 ncesinde yaanan ve yllarca ran ile Irak perianla sevk eden savata da Irakn bir numaral silah satcs lke konumundadr. Ortadounun dnden bugne dnyann en byk silah stoklarndan birisi olmas ve blgesel g olma kaygsyla birbirini boazlayan toplumlarn her dnem bu blgede varln srdrmesi sorunlarn zme kavumasn engellemenin yannda emperyalist glerin bu blge zerinde neden bu kadar srarl olduklarnn da bir gstergesidir. zellikle Ortadou corafyasnda Arap dnyasnn iinde bulunduu paralanmlktan da istifade eden smrgeci devletlerin neredeyse hi deimeyen stratejileri blgedeki petrol kaynaklarn denetlemek ve ayrca blgeyi silah sanayinin en nemli ve potansiyel tketicisi olarak muhafaza etmektir. te yandan Fransann Iraktaki ynetimlerle ilikisinin ne noktada olduunu gsteren en bariz noktalardan birisi ise igal ncesinde Irak petrollerinin ynetiminin bir Fransz irketi olan Total-Elf grubunda olmasdr. Bylece Ermeni Meselesinde olduu gibi zellikle 1830 ylndan balayarak neredeyse 1921 ylna kadar Ortadou ve Akdeniz blgesindeki dengeleri suni bir ekilde muhafaza etmeye gayret gsteren Fransa btn bu isteklerine ve planlarna Anadolu topraklarnn igale uramasyla beraber ulaaca inancndadr65.
ORTADOUDA IKAR ATIMALARI VE FRANSIZ-NGLZ REKABET
Ortadou blgesinde yaanan bu kar atmalar ve rekabet ortam konusunda bir takm fikirler ileri srmeden nce blgenin stratejik pozisyonu hakknda bilgi verilmesi faydal olacaktr. Amerikal denizci ve deniz stratejisinin en byk uzmanlarndan Alfred Mahann jeostratejik teorisine gre deniz hakimiyetinin dnya hakimiyeti anlamna
65 Fransann btn bunlar gerekletirebilmek maksadyla balatt tahrik dolu siyas giriimler ve casusluk faaliyetleri Osmanl ile ilikilerini de gergin bir hale sokar. zellikle Rusya ile ngiltere ve Fransa arasndaki menfaat atmalar daha sonraki dnemde ve zellikle Berlin Anlamas aamasnda ngilterenin de Ermeni savunuculuuna soyunmasyla ortaya Ermeni Sorunu olarak adlandrlan uluslararas bir problem olarak kar. Fransa bu dnemde Almanya ile ihtilafa den Rusya ile yaknlamaya balar, ardndan da ngiltere ile btn gr ayrlklarn hallettikten sonra sz konusu devlet Osmanl mparatorluunu paralamaya ve ynetmeye ynelik planlarn ierisine girerler. Bu aamada bu grubun en ateli destekisi ve savunucusu ise Fransadr.
274
Do. Dr. Ulvi KESER
geldii, denizlere hakim olann dnyaya hakim olaca dnlecek olursa Avrupa, Asya ve Afrika ktalar arasndaki stratejik pozisyonuyla Akdeniz, Karadeniz ve Kzldeniz arasnda kalan blgenin Aden Krfezi, Umman Denizi ve ran Krfezi ve Arabistan Denizi arasndaki ticaret yollaryla nemi de kolaylkla ortaya kar.66 Mahana gre elde mevcut glerin ve kaynaklarn zenginliine ve avantajlarna ramen denizde bu avantajlar kullanamamak kontrol ve hkimiyetin kar tarafa gemesine neden olacaktr. Jeostratejinin deien unsurlar olarak politik, askeri, sosyal ve ekonomik gler birer tehdit vastas olmasnn yannda ilk ve ara tehdit hedefleridir.67 te yandan coraf gler ise tehdide ak olan hedefler olarak ortaya kar. Bununla beraber coraf konum, coraf btnlk ve stratejik kaynaklar balamnda coraf zellikler tehdit iin kullanlabilecek zellikler olarak da dnlebilir. Ortadou blgesinde Svey Kanal, Basra Krfezi, Kbrs adas bu balamda ilk akla gelenlerdir68. Doal gaz ve petrol kaynaklar asndan son derece zengin bir corafyada feodal ve otokrat ynetimler altnda dengesiz gelir dalm ve bitip tkenmek bilmeyen atmalar ve istikrarszlklarn yaand, ynetenlerle ynetilenler arasnda mezhep farkllklarnn yaand, toplumsal istikrarszln her daim en bariz ekliyle hissedildii, uluslararas irketlerin yerel ynetimlerle kar amal ve salam zeminlere oturmayan ibirlii anlamalar ierisinde olduu Ortadou blgesi bu zellikleriyle byk devletlerin her zaman kolay lokma olarak grdkleri arka baheleri konumundadr69. Bu balamda Ortadou
66 Aybars, Ortadou, Emperyalizm..., s.515. 67 Suat lhan, Jeopolitik Duyarllk, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1989, s.47. 68 Amerikal teorisyen ve ilk deniz stratejistlerinden Amiral Alfred Thayer Mahann da belirttii zere corafyay n plana kartmak suretiyle deniz gcn kullanmak son derece nemlidir ve bu durum uluslarn yazgsn deitirebilecek gtedir. Amerika Birleik Devletlerinin Karadenize alma istei, bugn Katardan Almanyaya, Akdenizden ak denizlere kadar Amerikan slerinin geni bir yelpazeye dalmas, Amerikann askeri gcn btn bu blgelerde koruma ve idame ettirme dncesi bu yzdendir. Amerika Birleik Devletleri Deniz Akademisi mezunu olan Alfred Mahan (1840-1914) 1890 ylnda yaymlad Deniz Kuvvetinin Tarihe Etkisi 1660-1783 isimli eseriyle tannmaktadr. Mahan bu eserinde asker balamda donanmann ve denizlerin nemini tarihten deiik rnekler almak suretiyle ortaya koyar. Mahan, dnya gc olabilmek iin denizlere hkim olmak gerektiini de savunur. Alfred Thayer Mahan, Deniz Gcnn Tarih zerine Etkisi, Matris Yay., stanbul 2003, s.44. 69 Ortadou corafyas ayrca Ortadou, hem Uzakdou hem Bat kavramyla kartlanan bir coraf kavram. Ayrca ayn lkeler iin kullanlan ve ierii ak seik belirlenmemi olan Yakndou kavramn da rahat rahat kapsar. Bylece Ortadou terimi, Dou
275
blgesinin hayat nemini yakndan takip eden batl devletler ve zellikle de Fransa ve ngiltere; skender, Romallar ve Hallarn yaptklar seferlerden beri Dou karsnda srekli olarak glerini birletirirler, stanbulu bakent yapan ve Bat karsnda devaml olarak Avrupa ilerine sokulmaya alan Osmanlya ynelik olarak srekli olarak ark Meselesini ortaya atarlar ve zellikle Hristiyan dnyay Osmanl karsnda devaml olarak kkrtrlar. Btn bu faaliyetlerin ierisinde zerinde ehemmiyetle durulan kkrtc unsurlar ise Maronitler, Yahudiler, Ermeniler gibi aznlklardr70. zellikle Batda ve smrgeci lkelerde biriken yatrm fazlasna yeni yatrm imknlar ve alanlar yaratmak, ayrca makinelemenin rn olan retim fazlasna pazar yaratma istei, Avrupada nfus artna bir are bulabilmek ve yeni yerleim alanlar bulabilme zorunluluu ile belki de en nemli husus olarak retim srecinin esas olan hammadde elde edebilme istekleri ile yorulan71 emperyalist dnce yapsnn en acmasz ekliyle kendisini gsterdii blge olan Ortadouda 1869 ylnda Svey Kanalnn almas, blgenin pamuk retimi konusundaki kaynaklar, ilenmemi ham madde kaynaklar ile gelimi lke pazar olmas blgenin ak rekabet pazar hline gelmesine de kanlmaz olarak sebep olur. Bu noktada zellikle ngiltere ve Fransa birbirlerine kar stnlk salayabilmek iin btn kaynaklarn ve glerini seferber ederler. Bu kaynaklar arasnda
Akdenize kys olan lkeleri, Trkiyeyi, verimli hilal lkelerini (Suriye, Lbnan, srail, rdn, Irak), Msr, Arabistan yarmadasn, ran ve genellikle Afganistan iine alr. Ama bazen Libyay, Sudan ve hatta Hindistan yarmadas lkelerini (zellikle Pakistan) kapsayacak ekilde geniletilir. Byk Larousse, CM, s.8903. 70 Fransa bu balamda geleneksel olarak Maronitleri desteklerken ngiltere de Drzleri desteklemektedir. zellikle bu dnemde Fransann bu yaklamndan byk destek alan ve umutlanan Zeytun Ermenileri harekete gemekte gecikmezler. Hain ve Zeytun blgelerine gelen Prens Leon isimli bir kii buralarda III. Napolyona verilmek zere bir bildiri hazrlatarak Parise gider. Bu bildiriyle Zeytun Ermenileri, Napolyona Osmanl idaresinden ektikleri skntlar ve glkleri anlatmakta ve Lbnana verilen bamszln Zeytun Ermenilerine de Zeytun Ermeni Prenslii olarak verilmesini istemektedirler. Hemen ardndan 1862 ylnda gerekleen Zeytun isyan srasnda stanbullu Ermeniler tarafndan gtrlen baz Ermenilere ait fotoraflar Pariste Ermeni prensleri olarak ilan edilir ve kabul edilir. Fransa bu tr ayrlk giriimleri zellikle Osmanl topraklarnda yaand mddete aktan veya dolayl olarak desteklemekten ve kkrtmaktan ekinmez. 71 Oral Sander, Siyas Tarih, lkalardan 1918e, mge Kitabevi, stanbul 2001, s.229.
276
Do. Dr. Ulvi KESER
Osmanl topraklarnda yaamakta olan Ermeniler de bulunmaktadr72. Sanayi Devrimini tamamlam olan lkelerin ticar anlamalar, borlanma, sermaye transferi, nfuz alanlar yaratarak smrgeler yaratma siyasetinin sonucunda bir tarafta sermaye ithal eden, ucuz hammadde temin edebilen, retilen mal hammadde salanan lkelere ok daha yksek fiyatlarla satan lkeler, dier yanda da bu lkelere bel balam Ermeniler, Yahudiler, Srplar, Bulgarlar, Araplar bulunmaktadr. ngilterenin Kbrs adasn Osmanl mparatorluundan almasnn ardndan Anadoluda yaayan Ermenilerin ngiltere tarafndan ynlendirilebilecei kaygs Fransay telalandrr ve bu tr Ermeni davranlarna taraftar olmasn da engeller. Fransa bu aamada bir yandan Ermenileri desteklermi gibi grnrken olup bitenleri de yakndan izler; ancak yaplan sadece kamuoyunu tatmin etmeye ynelik olarak Ermeni faaliyetlerini desteklermi gibi grnr73. Avrupada Oryantalizmin kendini gstermesinin ardndan74 kozlarn gcn kayna olamayan; ancak tarih boyunca gcn kullanld ve
72 Fransa bir yandan ukurova ve Suriye ile ilgili planlarn uygulamaya sokarken bir yandan da Lbnandaki Drz isyan ile am olaylar zerine Lbnana hrriyet salamaya gayret eder. Bylece blgede yaayan farkl Hristiyan mezheplerine ait aznlklar Katolik yapmak iin urarken blgede mezhep birliini de salama dncesindedir. Bu balamda rnein Napolyon Bonapart, Fransann Osmanl mparatorluundaki bykelisi General Bruneye gnderdii 1802 tarihli talimatta; Fransa, Suriye ve ukurovada bulunan btn manastrlar, Hristiyanlar ve zellikle kutsal yere giden btn kervanlar yeniden korumas altna almaldr diyerek lkesinin Osmanlya ynelik genel politikasnn da altn izmi olur. Paul Imbert, Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, Trkiyenin Meseleleri, stanbul 1981, s.93. 73 Bu aamada Fransada eitimde bulunan Ermeni rencilerin de iinde yer ald baz komiteler tarafndan Ermeni zenginlerinin ekonomik destei ve Fransz basn-yayn kurulularnn propaganda giriimleriyle Ermeni Sorunu bir kere daha stlr ve kamuoyu yaratlr. Osmanl idaresinin bu faaliyetlerde bulunanlarn tespit edilerek isimlerinin verilmesi ynndeki talebi ise Fransa tarafndan reddedilir. 74 Baz kaynaklar oryantalizm denilen disiplinin krlma noktas olarak Napolyonun Msr seferini gstermektedirler. Sadece Osmanl mparatorluu-Fransa ilikileri balamnda dnlmemesi gereken bu asker harekt esasnda Batllar tarafndan bir bakma; smrgeci ideallerini merulatrma ynnde yeni bir safhaya girildiini gsteren bir sre olarak Ortadou kltr kaynaklarnn ortaya kartlmas ve kefedilmesi asndan son derece nemli sonular dourur. Napolyon bu sefer sonrasnda yaymlad bildiride Mslmanlarn ve halifenin dostu olduunu belirtir ve Msrllar Memlklarn elinden kurtarmann asl gayesi olduunu aklar; zgrlk ve eitlik temellerine dayal Fransz Cumhuriyeti adna, Fransz
277
gsterildii yer olan Ortadou corafyas zerinde oynamaya balayan Fransa ve ngilterenin bu mcadelelerinde siyas, ekonomik, kltrel, dini boyutlar olan ok ynl bir rekabet ortaya kar. Bu rekabet ortamnda hedefte ise coraf, ekonomik ve stratejik pozisyonuyla dnya siyasetindeki sz sahibi lkelerin dikkatlerini her zaman zerinde toplam bulunan Osmanl mparatorluu bulunmaktadr. Osmanl idaresinin 1821 Mora syan sonrasnda 1829 ylnda Yunanistan kaybetmesi, ardndan Srbistann zerkliini kazanmas, 1878 Berlin Anlamas sonucunda Bulgaristan ve Romanyann ortaya kmalaryla Osmanl mparatorluu Balkan yarmadasndaki topraklarnn neredeyse tamamn ve egemenliini kaybeder. mparatorluun elinde kalan topraklar ise Mslman ounluun oluturduu topraklardr ve bu topraklarla ilgili planlar zellikle Fransa ve ngiltere tarafndan sinsi sinsi ve son derece ustaca uygulanmaktadr. Msr 1882 ylnda ngiltereye kaptran Fransa bir yandan ngiltereyi elmelemeye alrken bir yandan da Suriye ile ilgilenmektedir75. Bu durum zellikle, Suriyenin Dou smrge yollar zerinde bulunmas sebebiyle de nem arz etmektedir ve Fransa bu blgeyi hkimiyeti altnda tutmak suretiyle ngilterenin Dou yolunu ve Hindistan kn kapatmak dncesindedir76. Bir yandan blgenin coraf pozisyonu, te yandan blgede bulunan Katolik topluluk ve
gleri kumandan Bonapartn tm Msr halkna duyurusudur; Uzun sredir iktidarda bulunan Fransz milletini tahkir etmekteydiler eenistan ve Grcistandan gelen Memlklar tm dnyann bu en gzel blgesini yok etmek istiyorlard. Ancak kadir-i mutlak ve evrenin efendisi olan Tanr onlarn devletlerinin tahrip edilmesini zorunlu klmtr. Ben buraya srf sizin haklarnz kurtarmak iin geldim. Ben her eye gc yeten Tanrya ibadet ediyorum ve peygamberi olan Muhammede ve kutsal Kuana Memlklardan daha ok sayg gsteriyorum. Onlara syleyin ki Tanr karsnda herkes eittir. Bessam Tibi, Arap Milliyetilii, Yneli Yay., stanbul 1998, s.99-100den aktaran Toktam Ate, Siyasal Tarih, Bilgi niversitesi Yay., stanbul 2004, s.135. 75 Bu blgeyle her dnem yakndan ilgilenen Fransann Suriyede egemen olabilmek ve blgede hkimiyetini ilan edebilmek amacyla kulland ilk yol ise telefon, tramvay ve elektrik iletmeleri yannda demiryolu yapmcl olur. 76 ngilterenin bir yandan petrol kaynaklarna dorudan mdahale edebilmesini salayacak bir hkimiyet oluturmas, ayrca Hindistana giden ve ngilterenin ok nem verdii hattn devaml ak tutulmas ve gvenliinin salanmas ve son olarak da Rusyann ak denizlere geiini engellemeye ynelik ayakl hedefine karlk Fransa da ngiltereyi olabildiince engellemenin arelerini aramaktadr. 21. yzyl artlar gz nne alnnca ngilterenin hedeflerini byk lde gerekletirdii de grlecektir. mer Budak, Trkiyenin Dnya lkeleri Asndan Jeopolitik nemi ve Avrasyadaki Yeri, Bilge Yay., Ankara 2006, s.229.
278
Do. Dr. Ulvi KESER
zellikle ukurova havzasndaki zengin ve bereketli pamuk tarlalar Fransann blgeye olan ilgisini arttrmaktadr. Fransa bu blgeyle ilgili taktiklerine doal olarak ukurova blgesini de dhil etmi durumdadr ve zellikle ukurovann zengin ve ilenmemi kaynaklar ve bereketli topraklar itahn kabartmaktadr. ukurova blgesiyle mukayese edildiinde zellikle ziraat, madencilik ve endstriyel kaynaklar asndan son derece fakir olan Suriyeyi stratejik konumu nedeniyle egemenlii altnda tutmaya alan Fransa ayn blgedeki ukurovay ise tamamen ekonomik sebeplerle ele geirme gayreti ierisindedir. zellikle Amerika ve ngilterenin tekelinde bulunan pamuk pazarlarndan kendisini kurtarmay dnen Fransa ekonomisinin ihtiya duyaca btn pamuu bu blgeden salayabilecei inancndadr. Fransz dokuma sanayi bu amala ne olursa olsun Adana blgesine Fransay sokmak dncesindedir. te yandan Fransann ukurova blgesine ve zellikle de Adanaya ynelik gerekletirmek istedii ihracat istedii dzeyde gereklemez. Adana ve Mersin blgelerine yaplan ihracat genel ihracatn ancak %2,7sini tekil ederken Adanadan Fransaya yaplan ihracat ise genel toplamn ierisinde sadece %5 olarak gerekleir77. Dou Anadoludan balayarak btn ukurova blgesini iine alacak geni bir corafyada Ermenilere szde bir krallk vereceini taahht eden Fransa bylece bir yandan ngiltereye kar Ortadouda etkinliini arttrmaya ve rakibinin nn kesmeye alrken bir yandan da blgedeki ekonomik karlarn garanti altna almaya almaktadr. XIX. yzylla birlikte Ortadou corafyas smrgeci devletlerin ekonomik ve siyas karlarnn arpt bir atma alan hline gelmitir. Fransann bu yaklam ise bata Piyer Loti olmak zere en ok kendi insanlar tarafndan ve ar bir ekilde eletirilir78;
Bizim istismarclar olduumuzu biliyorsunuz. Bizim nce altn ve madene el attmz, sonra da yeni ktalarn petroln eski lkelere tadmz biliyorsunuz. Bunun muhteem sonularna ahit olarak saraylarmz, katedrallerimiz ve byk sanayi ehirlerimiz yeter. Sonra da bir kriz tehlikesi ba gsterdii zaman, darbenin iddetini azaltmak yahut ynn evirmek iin smrge pazarlarna bavuruluyordu. Mreffeh Avrupa, insanlk niteliini vatandalarna
77 Aybars, Ortadou, Emperyalizm..., s.518. 78 lkesinin smrgeci zihniyetini ok sert bir dille eletiren Jean Paul Sartredan aktaran Frantz Fanon, Yeryznn Lanetlileri, Birleik Yay., stanbul, s.23.
279
doal hak olarak vermekteydi. imdi ise bizim iin insan olmak, smrgeciliin su orta olmak demektir. nk istisnasz her birimiz smrge yamaclndan pay aldk. Bu besili, beyaz benizli kta, sonu olarak, Fanonun kendi kendine meftunluk diye niteledii duruma dmtr. Cocteau Yahu hep kendisinden dem vuruyor. dedii Paristen soumutur. Peki, Avrupa baka ey mi yapmaktadr? Sonra Avrupann yaratt teki canavar, Kuzey Amerika! Laf, laf. Hrriyet, eitlik, kardelik, sevgi, onur, vatanseverlik ve daha bilmem neler. te btn bunlarn hepsi bizi kara derililer, pis Yahudiler ve pis Araplar hakknda rk konumalar yapmaktan alkoyamad nk Avrupal, adam olmay ancak kle edinmek ve canavarlar yaratmak suretiyle baardndan bizler iin rk bir insanlktan daha tutarl bir ey olamazd Bizim o nezih deerler manzumemiz erimeye balyor. Bunlara biraz yakndan bakarsanz kanla lekelenmemi bir tanesinin bile olmadn grrsnz. rnek aryorsanz u gzel szlere bir bakn; Fransa ne kadar da cmert. Ne? Biz cmert miyiz? Peki, Setif katliam ne oluyor? Sonra bir milyondan fazla Cezayirlinin hayatna mal olan o sekiz yllk sava nedir? O ikenceler nedir?
zellikle 1870 sonrasnda siyas birliklerini tamamlam Almanya ve talyann da bu rekabet ortamna girmesiyle beraber Ortadou tam anlamyla bir cad kazanna dnr. Gerek Deli Petronun ve gerekse Napolyonun Ortadouya hkim olan dnyaya hkim olur szlerinin temelinde de bu jeostratejik, jeopolitik ve ekonomik beklentiler yatmaktadr. Bu aamada hedefe ulaabilmek iin kullanlacak olanlar ise yine aznlklar ve smrgeler olacaktr. zellikle Fransz htilaline kadar geen srete Fransay her zaman geleneksel bir rakip olarak gren ngiltereyi pek fazla rahatsz edebilecek konumda bulunmayan Fransa bu tarihten sonra Ortadouda ngilterenin karsna kmaya balar. Daha Kanun dneminden itibaren Ortadou ile irtibatn kesmemi olan ve zellikle ticar balantlarn glendiren Fransa ticaret ve gemicilik irketleri vastasyla Osmanl mparatorluuna Avrupadan mal tayp ticareti gelitirmeye ve bylece Osmanly smrgeletirmeye ve baml hale getirmeye almaktadr. Bu balamda Ortadounun ve zellikle de emperyalist sistemin kan dolamn salayan79 Irakn petrol yataklar asndan son derece zengin bir blge olmas sonucunda bata Amerika Birleik Devletleri olmak zere ngiltere ve Fransann
79 Suat Parlar, Vadedilmi Topraklar, Mephisto Kitaplk, stanbul 2002, s.7.
280
Do. Dr. Ulvi KESER
da bu blge zerinde younlamasna, blgeyi kendi kontrolleri altnda tutma gayretlerine ve buradaki kazantan pay alma yarna girmelerine neden olur. Abdlhamit tarafndan 1890 ylnda stanbullu bir Ermeni ailenin mensubu olan Sarkis Glbenkiana Osmanl topraklarnda petrol aranmas konusunda msaade edilmesinin ardndan blgenin petrol asndan son derece zengin kaynaklara sahip olduunu belirlenmesi btn younluu ve dikkati buraya evirir. Her ne kadar Abdlhamit, Musul ve Badattaki petrol blgelerini 1890 ve 1898 tarihli fermanlarla Memalik-i ahane hline getirse de smrgeci dnya dzeni erevesinde kanlmaz sonu engellemesi mmkn olmayacaktr. Bu dnemde ngilizlerin blgeye olan ilgileri stanbulun dikkatini hemen ekecek kadar artm durumdadr80. Ayn gnlerde ngiltere, randan sonra Irak havzasnda da petrol yataklarna sahip olma dncesiyle blgede yaayan Trkleri uzaklatrmaya alrken Fransa da zellikle ukurova (Kilikya) blgesindeki Ermenilere ynelik giriimlerini hzlandrr. Batl byk devletlerin Ortadou petroln kesintiye uramadan, sabit fiyatlarla ve son derece ucuz bir ekilde kendi lkelerine aktarmalar, buna karlk da hi bitmeyecek ekilde kargaa ve istikrarszlklarn yaand blgeye silah ve tehizat gndermek suretiyle dedikleri paray geri almalar eklinde ksr bir dngye baladklar gz nne alnnca zellikle ngiltere ve Fransa arasndaki menfaat atmas daha iyi anlalr81. Stratejik ham madde olmasnn yannda petroln yeryznde dengeli bir dalm gstermemesi sonucunda da Winston Churchillin 1936 ylnda Avam Kamarasnda yapt bir konumada; Bir damla petrol, bir damla kandan daha deerlidir szn dorularcasna bu durum daha 19. yzyldan itibaren fitili atelemeye yeter. ukurova blgesi ve Toros tnellerinin stratejik nemi, ukurova blgesinde yaayan Ermenileri destekliyormu gibi grnmeleri, girdikleri pek ok savata smrge lkelerinden topladklar askerleri kullanmalar ve blge insanlar ze80 Abdlhamit bu konuyla ilgili olarak; Mezopotamyadaki eyaletlerimizi ziyaret etmek isteyen, Hindistan Ordusunda grevli ngiliz zabitleri konsoloslarnn delaletiyle eyaletlerimizdeki valilerimizden zorla izin kartmlardr. nkr etmelerine ramen bu seyahatlerin siyas maksad olduu aikrdr. Bu keif seyahatlerine son vermek iin bir mazeret bulmak elzem oluyor. Zira Mezopotamyann anahtar saylan attl-Arab, ngilizlerin yerlemelerine msaade edemeyeceimiz kadar deerlidir der. Sultan Abdlhamit, Siyas Hatratm, Dergh Yay., stanbul 1987, s.149-150. 81 Budak, Trkiyenin Dnya lkeleri...
281
rinde yapt etkili propaganda sonucu istediklerini elde etme dncesinde olmalar Franszlarn byle bir tercihte bulunmasnn balca sebebidir. Ortadouda ngiltere karsnda byk bir ticar rekabete girmeye hazrlanan ve Ortadouya egemen olma konusunda stihbarat Servislerinin savana neden olan ve ngiltere ile byk bir petrol savana hazrlanan Fransa82 bu piyasada baka rakiplerle de mcadele etme taraftar deildir. Ermeni nfusun byk bir ksm skenderun Krfezine yakn Hicaz, Suriye, Mezopotamyadan Kafkaslara kadar Osmanl mparatorluunun haberleme hatlarnn birletii son derece stratejik bir noktadadr. Bu durum ayrca Suriyenin kuzeyinden gelebilecek muhtemel saldrlar nleme ve engel olma zelliini tamaktadr. Bylece Ortadouda plan istendii ve planland ekliyle devam ederken zellikle Akdeniz havzas da stratejik bir pozisyona brnr. Bu dnemde Kbrs adasnn ngilterenin elinde olmas her ne kadar Fransa asndan olumsuz bir hava yaratsa da ortak dmana kar yrtlen bir harekt da ikincil bir sorun olarak deerlendirilir. Franszlara gre Mezopotamya blgesinde Fransz varlnn glendirilmesi siyas bir mahiyet de tamaktadr ve bu durumun Fransa asndan ikinci misyonu ise tamamen politik olur ve zellikle Arap Yarmadasnda verilen mcadeleyle bamsz prensliklerin kurulmasna da engel olunur. zellikle Arap Yarmadasnda Fransa tarafndan hastane, yetimler ve dknler iin yaptrlan evlerden oluan 100 tesis, 220 eitim kurumu, buralarda eitim gren yaklak 52.000 renci, Suriyeden Filistine, am-Beyrut arasnda tren yollar, 7.000 kilometre yol gerekletirilir. Suriye ile ticar balamda ilk ilgilenen lke konumuna gelmek isteyen Fransa bylece Osmanly paralama politikasnn bir paras olan yeni bir sre de balatlm olur. ngilterenin zellikle Musul blgesindeki petrol yataklaryla ilgilendii bir dnemde Fransa ise asker gten ziyade ekonomik bask, mandaclk ve smrge anlayyla ukurova blgesiyle Suriyeyi de iine alan havzada hkim olma dncesindedir. Batsnda Akdeniz ve Lbnan bulunan, gneyinde rdn, gneybatsnda halen srailin yer ald, kuzeyinde Trkiye ve dousunda Irak ile Suriye stratejik pozisyonu nedeniyle pek ok istilalara ve igallere uram bir devlettir. zellikle Anadolu ve Msrda bulunan devletlerarasnda bir ekime ve nfuz blgesi olan Suriye bu balamda Fransann da gzn
82 Salahi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1995, s.2.
282
Do. Dr. Ulvi KESER
diktii yerlerden birisidir83. mparatorluun bakenti olan stanbulun ayn zamanda devletin i merkezi de olmas sebebiyle Fransa btn yatrmlarn bu ehirle beraber Suriye zerine de yapar. Suriyenin bir gn Fransa tarafndan talep edilmesi halinde bu blgedeki Fransz yatrmlarnn blgede Fransz hkimiyetini kolaylatraca ve yaygnlatraca dncesindeki Fransa bylece demiryolu yatrmlarn da buraya sevk eder. Bu arada ayrca Fransa ve mttefikleri arasnda teden beri var olan igal edilmi Osmanl topraklarn paylama konusundaki anlamazlklar bylece yeni bir srece de girer. Bu dnemde Fransz siyaseti ekonomik imtiyazlar elde etmek, Osmanlnn paralanma sreciyle beraber lke topraklarndan pay almak zere kuruludur. Ekonomik, stratejik, coraf ve politik balamda son derece nemli ve hassas bir konumda bulunan Ortadou blgesi sadece bu blgeyle ilgili blgesel ve ekonomik karlar bulunan emperyal gleri deil blgeye snr tekil eden Osmanl mparatorluu iin de son derece kritik bir konumdadr. Bu zellik Osmanl sonrasnda Trkiye Cumhuriyeti devleti dneminde de ayn hassasiyeti ve nemi korumaktadr. te yandan blgeyle ilgili ayn politika ngiltere iin de sz konusudur. Fransa bu blgenin gelecekte iyice gelimesiyle Badat petrollerinin Avrupaya aktarlmasnda sz sahibi olmay da ister. XVI. yzyldan itibaren neredeyse XIX. Yzyl sonuna kadar Osmanl hkimiyetinde kalan bu blgede Mezopotamya,
83 Bunun nihai sonucu zellikle Birinci Dnya Savann devam ettii dnemde ngiltere ve Fransa arasnda yaplan Sykes-Picot gizli anlamasyla ortaya kar ve ngilizler Suriye blgesini Fransaya brakrlar. Bu noktada, daha nce Osmanl mparatorluu topraklarnda dolaarak Trk ve Ermeni toplumlar hakknda fikir sahibi olma ans yakalayan Mark Sykesin Ermeniler hakkndaki dncelerine de yer vermekte fayda olacaktr; Bu zata gre Ermeniler aalk insanlardr ve insana nefret telkin etmektedirler. Yahudilerin bile iyi taraflar olmasna ramen Ermenilerin hibir iyi taraf yoktur. Kendilerinden olanlara bile merhameti olmayan insanlardr. Vanda alk esnasnda, Ermeni tccarlar a kalanlara yardm edeceklerine zahireyi toplayp saklamlardr. Ermeni ihtilalcileri, dindalarn Trklere kar mcadeleye srklerken onlarn mahvolacaklarn bildikleri halde bunu yapmaktan ekinmemilerdir. stanbulda bomba patlatan Ermeni anaristleri de dindalarnn Trkler tarafndan katlini temin edip, Avrupann mdahalesini salamay tasarlamlardr. Ermeni kyleri birbirlerine kar dmanca durum taknmlardr. htilalci Ermeni komiteleri veya cemiyetleri esas maksatlar bakmndan da tefrika iindedir. Ermeni kilisesinde bile vahdet yoktur. Eer ngiliz dilcilerinin ve ihtilalin faal unsurlar olan serseri Ermeni haydutlarnn hedefi Dou Anadolu vilayetlerini bir Ermeni oligarisinin tahakkmnde bulundurmak ise, Trk hkmetinin Ermeni olaylarn bastrmak hususundaki sert tedbirlerini tamamen haksz grmem. Mark Sykes, Through Five Turkish Provinces, s.80den aktaran Karal, Osmanl Tarihi..., s.145.
283
Msr, Anadolu uygarlklar bata olmak zere pek ok medeniyet kurulmu, ortaya kan bu uygarlklarn daha sonraki dnemlerde zellikle Yunan ve Roma uygarlklar zerinde de olumlu etkileri sz konusu olmutur. Blge bu balamda stratejik konumu ve ok kltrllyle eitli etnik glerin ve gruplarn gei, yerleme ve kaynama noktas hline de gelmitir. zellikle ekonomik altyaps nedeniyle smrgeci dnya dzeninin gzn diktii bu corafyada Fransa da belirtilen blge ierisinde Adana, skenderun, Mara, Antep, Mardin, Diyarbakr ehirlerini de iine alacak ekilde bir blgeyi ele geirme tela ve plan ierisindedir ve bu plan iin Ermenilerden daha uygun bir aznlk da yoktur84; ...Kilikya, pamuk retimi iin son derece elverili bir yreydi. Almanya savatan nce Prusya ve Saksonyadaki tekstil fabrikalarnn ihtiyacn bu yreden karlamay dnyordu. Hatta Almanlar bu blgeyi Alman Hindistan olarak tanmlyorlard. Kilikya, Fransann yllk pamuk ihtiyacn karlayacak kapasitede verimli topraklara sahipti. Fransann yllk pamuk ihtiyac 250.000 ton veya 700.000-800.000 balya civarnda idi. Halbuki 1917-1920 yllar arasnda Anadolu ve Mezopotamyadaki toplam pamuk retimi 105.000-150.000 balya/yl dolaylarnda idi. Dnya pamuk retimindeki azalma yalnz Fransay deil tekstil rnleri reticisi dier lkeleri de tedirgin ediyordu... Dnyada ba gsteren pamuk krizi, Fransz hkmetini bir an nce nlem almaya ve zellikle smrgelerinde pamuk retimini gelitirmeye yneltiyordu. Kilikya, Fransz ekonomisi iin byk nem tayan bir yreydi. Zira blgedeki verimli topraklarda pamuk tarmnn yan sra tahl, pirin, ttn tarm da yaplyordu... Birinci Dnya Sava ncesinde ngiltere ve Fransa arasnda byk ekimelere ve kavgalara neden olan ukurova blgesinden salanacak iktisad menfaatler konusunda mcadele her dnem artarak devam
84 Blge sadece pamukla ilgili olarak deil buday ve arpa gibi tahl maddeleri asndan da tam bir ambar grnmndedir. 1913 yl itibaryla blgeden ihra edilen rn yaklak 100.000 ton civarndadr. 1919 ylnda ise bu rakam 50.000 ton civarna kadar gerilemitir. 1920 yl tarmsal manada rnn ok olaca bir yl olarak beklenmekle beraber blgedeki siyas durumun belirsizlii ve atmalar nedeniyle istenilen rekolte bir trl elde edilemez. Blgede ayrca pirin, ttn, ormanclk rnleri, ipek ve madencilik gibi sanayi ve tarmsal girdiler de ok nemli bir yer tutmaktadr. Bige Yavuz, Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri 1919-1922, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1994, s.84.
284
Do. Dr. Ulvi KESER
etmektedir. zellikle Almanyann Avrupann kuzeyinde skp kalmas ve denizyollaryla dnya ticaret merkezlerine uzakl gz nne alndnda nemi ve deeri gittike artmakta olan blgeye Fransann da sahip olma konusundaki istekleri de ayn oranda art gstermektedir. 18 ve 19. yzyllarda Avrupa lkelerinin ark Meselesi olarak n plana kartt durumda bu blge tek bana ok byk bir nem tekil eder. Almanlarn 1866 ve 1870 savalar sonrasnda Anadolu-Badat demiryolunun iletilmesi konusunda Osmanl mparatorluundan elde ettii imtiyazlar ngilizleri kukuya sevk etmekte gecikmez. Bunun sonucu olarak da ngiltere, Osmanl mparatorluunun aleyhinde kararlar almaya ve siyas tutumunu deitirmeye balar. zellikle Adana ve havalisiyle Irak blgesinde kendisine rakip istemeyen ngilterenin bu tutumu neticesinde ngilterenin istihbarat servisleri de blgede devreye girmekte gecikmezler. Gl ngiliz istihbarat servislerinin youn faaliyetleri sonrasnda da blgede Alman ve Osmanl nfuzunda erozyonun balamas kanlmaz hale gelir. Mehmet Ali Paa idaresinden sonra onun evlatlar tarafndan ynetilen Msr ile Osmanl mparatorluu arasndaki ilikiler de gittike gerilirken Msrda Osmanl egemenlii izlerini yava yava kaybetmeye balar ve bu boluu Fransa ile ngiltere doldurmaya balar. Daha sonrasnda ekonomik olarak Msr sktrmaya balayan bu devletler lkeyi denemeyecek kadar byk bir borcun ierisine sokarlar ve sonuta ortaya Duyun-u Umumiye Sand kartlr. Ayn kanlmaz son Osmanl mparatorluunu da beklemektedir. 1869 ylnda Svey Kanalnn almas85 ve Amerikan Sava sonrasnda Amerikann btn pamuk ihtiyacn Msrdan karlamas Msr bir anda pamuk reticisi bir lke hline sokar. te yandan Ortadouda demiryollar konusunda ayrcalklarn Almanyaya verilmesinin ardndan Fransa da harekete gemitir. 1888 ylnda Suriye-Lbnan hattndaki demiryolu imtiyaz bu lkeye verilir86. Bu arada zellikle Bat Anadolu blgesinde ilenmi rn tamacl iin gerekli ksa mesafeli demiryollar da Fransa tarafndan ina edilmitir
85 Svey Kanalnn almas konusunda Osmanl mparatorluundan yetki alan Fransa, ngilterenin btn engellemelerine ramen ngilterenin zellikle Hindistan hattndaki stratejik gzerghna hkim bir konuma da geer. Bu aamada Msrn bor batandan kurtulamamas ve borlarn deyememesi zerine ngiltere kanala ait 176.000 hisse senedini 4.000.000 sterlin demek suretiyle satn alr. 86 Parlar, Vadedilmi Topraklar, s.99.
285
ve Fransz sermayesinin kar alanlar da denetimlerindeki demiryollar sayesinde olduka belirginlemi durumdadr87. 1882-1902 dneminde ise Yafa-Kuds, am-Muzarib, Beyrut-am, Beyrut-Maalmiten, RavakHumus-Hama, am-Berat hatlarnda 665 kilometrelik demiryolu ina ederler88. 1898 yl itibaryla Franszlar tarafndan Osmanl topraklarnda 1.266 kilometre demiryolu denmi durumdadr89. Bu dnem zellikle ngiltere ile Fransa arasndaki atmalarn dorua kt bir dnemdir ve her iki lke yetkilileri de birbirlerini acmaszca eletirmekten geri kalmazlar.90 rnein Ermeni Meselesi konusunda Fransz Millet Meclisinde 16 Mays 1895 tarihinde yirmi dakikalk bir konuma yapan Parlamento Stenograf Msy George Buisson son gelimeleri zellikle ngiltere tarafndan uydurulmu bir masal olan Ermeni katliam diyerek ngiltereyi; Hrs ve agzllk yle bir alkanlktr ki ahlk zerinde ok kt tesir yapar. ngilizler kendi amalarna ulamak iin gleri yettiinde zor ve kuvvet kullanrlar. Bunu yapamadklar zaman da hile ve iftiraya bavururlar. Bu Ermeni karklklar dolaysyla Avrupada ilk kez ortaya kan bir olaydr. ngilizler ok az bir dnce ve dikkatle uzak ihtimal olduuna hkmedilen ldrme olayn bahane ederek insanlk meselesini ortaya koymaya kadar vardrrlar. Oysa tahta kndan beri geen on sekiz yllk sre ierisinde btn tebaasna kar merhamet ve efkat dolu barsever bir hkmdarn yaptklar incelenirse bu gibi rivayetlerin gereklemesinin imknsz olduu grlr in asl incelenirse ngilterenin amalarna hizmet edenlerin memleketlerinden kovulmu bir takm ipsiz sapsz ve serseri takmndan Ermenilerden ibaret olduu grlr. in esas ise Msrn ngiltere tarafndan srekli olarak igalinden ibarettir. Hidiv, padiahn bir valisi olduundan bu unvann ortadan kaldrlmas kesin bir igale baldr. Bunun iin ise Osmanl lkesinin harita zerinde olduu gibi blnmesi gerekir. Fakat Fransz basn bu hileyi abuk anlamakta ustadr91 szleriyle eletirir.
87 Parlar, Vadedilmi Topraklar, s.99. 88 ngiltere bu aamada da Fransay kendisine rakip olarak grmekte ve Almanyann Ortadoudaki siyas ve ticar faaliyetlerine destek olmak suretiyle Rus tehdidine bir set ekmeye almaktadr. ngiltere ayrca Almanlarn Balkanlardan balayarak Ankaraya kadar gelecek demiryolu projesine de tepki gstermez; ancak ayn Almanyann Ortadouya ynelik demiryolu projeleri ise sert tepki alr. G. Kirk, A Short History of Middle Ages, New York, 1964, s.90. 89 lber Ortayl, II. Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara 1981, s.74-84. 90 BOA, HR.SYS., Belge No:2748/73, 2838/7. 91 BOA, HR.SYS., Belge No:2748/73, 2838/7.
286
Do. Dr. Ulvi KESER
Hasta Adam olarak nitelendirilen Osmanlnn ganimetinin paylalabilecei uygun bir ortam yaratma kavgasndaki ngiltere ve Fransa bir yandan da bata Ermeniler olmak zere Osmanl topraklarnda yaayan aznlklar tahrik etmekten geri durmazlar. ukurova blgesi ve zellikle Suriye havzasn iine alan stratejik blgenin metotlu bir ekilde ngilizletirildii iddiasndaki Fransa ise ngiltere karsnda blgeyi sahipsiz brakma niyetinde deildir. Fransa Dileri Bakan M. Pichonn bir parlamento konumasnda; Bizim orada (Osmanl mparatorluunda) kar klamayacak haklarmz vardr. Tarihe ve anlamalara dayanan bu haklarmz Suriye, Lbnan, Kilikya ve Filistini de iine almaktadr. Manda sistemi karsnda bile bu isteklerimizden ve haklarmzdan hibir zaman vazgemedik... Fransann tutumu kendi isteklerinin manda dzenine uydurulmas yrngesinde olmutur92 der. Bu arada Osmanlnn zellikle Tanzimat ve Islahat dnemlerinde zellikle dini cemaatlere ve bunlarn liderlerine ynelik verdikleri ayrcalklar ve zgrlkler bunlarn imparatorlua daha fazla bal kalmalarn hedeflerken tam tersi bir durum ortaya kar ve bata Yunanistan ve Srbistan olmak zere ayaklanmalar ortaya kmaya balar. Bu arada Napolyon III ile gren ngilterenin stanbuldaki elisi Stratford ise Akdenizin bir Fransz gl deil bir Hristiyan Avrupa gl olduu konusunda hemfikir olduklarn belirtir93.
SONU
Btn bu deerlendirmelerin nda Fransa Senatosu tarafndan 18 Ocak 2001 tarihinde alnan Ermenilerle ilgili karar yeni bir karar gibi dnmek son derece yanltr. Bu kararn altnda kar atmalar yatmaktadr ve zellikle 1878 Ayastefanos Anlamas sonrasnda Ruslarn Osmanl topraklarna tek balarna sahip olacaklar korkusuyla hzlanan faaliyetler Fransann grnrde Osmanl, esasnda ise Ortadou siyasetiyle dorudan ilgilidir ve bu oyunda Ermeniler bugn de olduu zere sadece figran olarak kullanlmlardr. Fransann Anadolu topraklarnda yaayan aznlklar ve zellikle de Ermenileri kullanma
92 mer Osman Umar, Osmanl Ynetimi ve Fransz Manda daresi Altnda Suriye (1908-1938), Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2004, s.374. 93 Esasnda bu durum her ne kadar Fransann zellikle Cumhurbakan Sarkozy vastasyla uygulamaya geirmeye alt Akdeniz Birlii Projesine ters dyor gibi gzkse de Avrupa Birlii kapsamnda olaylar deerlendirildiinde Akdenizin Hristiyan Avrupa gl olmas ynndeki giriimler ok da yadrganacak bir durum deildir.
287
politikas ekonomik nfuz planlamas ve stratejisi zerine kurulmu durumdadr. zellikle 18. yz yldan itibaren ivme kazanan ve Osmanl mparatorluunun duraklama, gerileme ve yklma dnemlerinde art gsteren Ermenilere ynelik kampanyalar zellikle Ortadou ve Akdeniz corafyasnda Ermenileri bir denge unsuru olarak kullanma politikas zerine oturtulmutur. Almanyann ve zellikle de ngilterenin Ortadou havzasnda petrol konusunda kyasya rekabet ierisinde olduu dnemde Fransa petrol iin fazla bir gayret sarf etmemekle beraber ukurova blgesinin zirai nemi, tarmsal altyaps ve zellikle pamuk hammaddesi, Suriye blgesinde retilen ipek hammaddesinin Fransz dokuma sanayi iin deer biilemez katks, Ergani blgesindeki maden kaynaklar, ngiltere karsnda Dou Akdeniz ve ran yollarnn kontrol altna alnmas ve ngiltereye kar bir denge politikasnn takip edilmesi ve son olarak da Anadoluyu klasik bir smrge pazar olarak kullanma stratejisini n plana kartr. Uygulanan bu stratejinin iflas ise maalesef ok ge bir tarihte ve Anadolu topraklarnda Ermenilerin zellikle Fransa tarafndan kullanlmas serveninin sona erdii 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlamas ile gerekleir ve ortaya kan yeni tabloyu maiyetindeki Fransz subaylaryla beraber ukurova blgesinden ayrlmadan nce bu blgede hayatn kaybetmi Fransz niformas giymi Ermeni Dou Lejyonu mensubu Fransz askerlerinin mezarn ziyaret eden General Dufieux u szlerle ifade eder; Ey Fransz askerleri, sizlerin kanlarnz bo yere akttk94.
94 Fransa tarafndan tesis edilen ve Fransa bayra altnda Fransz niformasyla ukurovada Anadolu insanna kar mcadele eden Fransz Dou Lejyonu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ulvi Keser, Kbrs-Anadolu Ekseninde Fransz Dou Lejyonu, Kbrs Trk Kltr Dernei Yay., Ankara 2007.
288
Do. Dr. Ulvi KESER
BBLYOGRAFYA
Babakanlk Osmanl Arivi
A.MKT.MHM. HR.SYS. Y.PRK.AZJ.

Tetkik Eserler
:646/32. :78-6/60, 2838/7, 2748/7, 2748/12, 2748/48, 2748/59, 2748/73, 2788/23, 2789/8. :28/23.
Afyoncu, Erhan, Sorularla Osmanl mparatorluu Tarihi, Cilt II, stanbul 2004. Ahmet Refik, Trkiyede Katolik Propagandas, Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, No:5 (82), 14. Sene, Eyll 1340. Akyz, Yahya, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, 1919-1922, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1988. Ar, Tayyar, Gemiten Gnmze Ortadou; Siyaset, Sava ve Diplomasi, Alfa Yay., stanbul 2005. Ate, Toktam, Siyasal Tarih, Bilgi niversitesi Yay., stanbul 2004. Aybars, Ergn, Ortadou, Emperyalizm, Petrol ve Trkiye, Beinci Asker Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara 1996. BIchon, Jean, Cihan Harbinin arka Ait Kaynaklar, Avrupann Yakn arka Hululnn Tarihesi, Tercme Eden Hseyin Cahit Yaln, stanbul 1939. Bozkurt, Glnihal, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (18391914), Ankara 1989. Budak, mer, Trkiyenin Dnya lkeleri Asndan Jeopolitik nemi ve Avrasyadaki Yeri, Bilge Yay., Ankara 2006. Cengiz, Krat, Ermeni Terr, Ottoman Archives Yldz Collection; The Armenian Question I, Tarihi Aratrmalar ve Dokmantasyon Merkezleri Kurma ve Gelitirme Vakf, stanbul, 1989, s. 8. DobIe, Madeleine, La Rhetorique du rapprochement dans IItinraire de Paris a Jrusalem Revue des Sciences Humaines, n. 247, Juillet-Septembre 1997. Ekrem, Reat, Osmanl Muahedeleri ve Kapitlasyonlar (1300-1920), stanbul 1934. Ermeni Komitelerinin Amal Ve Harekt- htilaliyesi, Hazrlayan Erdoan Cengiz, Babakanlk Basmevi, Ankara 1983. Fanon, Frantz, Yeryznn Lanetlileri, Birleik Yay., stanbul. Grn, Kmran, Ermeni Dosyas, Remzi Kitabevi, stanbul 2005. Hammer, Baron Joseph von, Osmanl Devleti Tarihi, Cilt II, stanbul 1983. Haydarolu, lknur Polat, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. Imbert, Paul, Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, Trkiyenin Meseleleri, stanbul 1981. ldem, Arzu Etensel, Fransz Gezginlerin Gzyle Trkler ve Yunanllar, Boyut Yay., stanbul 2000. lhan, Suat, Jeopolitik Duyarllk, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1989. lter, Erdal, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytun syanlar (1780-1880), Ankara 1988.
289
Kapyal, Can, Birinci Dnya Savanda Mttefik Ordularnda Grev Alan Ermeni Milis Kuvvetleri, BTTD, Say 73-76, Ankara 1991. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara. __________, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1983. Keser, Ulvi, Kbrs-Anadolu Ekseninde Fransz Dou Lejyonu, Kbrs Trk Kltr Dernei Yay., Ankara 2007. KIrk, G., A Short History of Middle Ages, New York 1964. LewIs, Bernard, Ortadou, Arkada Yay., Ankara 2006. M. Selahaddin Bey, ttihad ve Terakkinin Kuruluu ve Osmanl Devletinin Ykl hakknda Bildiklerim, stanbul 1989. Mahan, Alfred Thayer, Deniz Gcnn Tarih zerine Etkisi, Matris Yay., stanbul 2003. McCarthy, Justin, Kim Hakl?, Ermeni Soykrm ddialar, Derleyen Mustafa alk, Cedit Neriyat Yay., stanbul 2006. Mutlua, Hayri, Bir birliki Vezirin Marifetleri, Trk Tarih Dergisi, Say 36, Eyll 1970. Mderrisolu, Alptekin, Kurtulu Savann Mal Kaynaklar, Ankara 1990. Mnir Sreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyas Tarihesi (1877-1914), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara 2001. Ortayl, lber, II. Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara 1981. __________, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, letiim Yay., stanbul 1983. zelik, smail, Fransann karlar erevesinde Urfa ve Urfada Ermeniler, Smrgecilik Hareketlerinde Fransa ve Anadoluda Fransz-Ermeni birlii Sempozyumu, Frat niversitesi Yay., Elaz 2003. zdal, Bar, Ermeni Sorununun Analizinde Yeni Bir Parametre; Tehcir Kavram, Ermeni Aratrmalar kinci Trkiye Kongresi Bildirileri, ASAM Ermeni Aratrmalar Enstits, Ankara 2007. ztuna, Ylmaz, Balangtan Gnmze Kadar Trkiye Tarihi, Cilt I, stanbul 1963. Parlar, Suat, Vadedilmi Topraklar, Mephisto Kitaplk, stanbul 2002. __________, Barbarln Kayna Petrol, Anka Yay., stanbul 2003. Polvan, Nurettin, Trkiyede Yabanc retim I, stanbul 1952. Sander, Oral, Siyas Tarih, lkalardan 1918e, mge Kitabevi, stanbul 2001. Settar, F. lksel, XVII. Asrda Osmanl mparatorluunu Ykma ve Yok Etme Teebbsleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 58, Temmuz 1972. Sonyel, Salahi R., Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1995. Soysal, smail, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ankara 1964. __________, Fransz htilali ve Trk-Fransz Mnasebetleri (1789-1802), Ankara 1987. Sultan Abdlhamit, Siyas Hatratm, Dergh Yay., 1987 stanbul. ahin, Recep, Tarih Boyunca Trk darelerinde Ermeni Politikalar, stanbul 1988. Tarih Boyunca Ermeni Meselesi, Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara 1979. 290
Do. Dr. Ulvi KESER
Tibi, Bessam, Arap Milliyetilii, Yneli Yay., stanbul 1998. Umar, mer Osman, Osmanl Ynetimi ve Fransz Manda daresi Altnda Suriye (19081938), Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2004. Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Cilt IV, I. Blm, Ankara 1988. Vahapolu, M. Hidayet, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar, Ankara, 1992. lknur Polat, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1990. Yavuz, Bige, Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri 1919-1922, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1994. __________, Trk Kurtulu Sava Srasnda Fransann Anadoludaki karlar ve Ermeniler, Smrgecilik Hareketlerinde Fransa ve Anadoluda Fransz-Ermeni birlii Sempozyumu, Frat niversitesi Yay., Elaz 2003.
291
Yakup KAYA
ERMEN CEMYETLER LE JN TRK MNASEBETLERNN ERMEN MLLYETLNN YKSELNDEK YER

Yakup KAYA
Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora rencisi, Talas/Kayseri-TRKYE Tlf.: 0 505 453 18 56, e-posta: tarihvebellek@hotmail.com
293
19. yzyln son eyreinde yaanan olaylar Trk-Ermeni ilikilerinde yeni bir balangca sahne oldu. Gerek 1878de Berlin Antlamasyla Ermeni Sorununun uluslararas bir boyut kazanmas gerekse de bu dnemde ilk Ermeni milliyeti rgtlerinin kurulmas Osmanl Devletinde Ermeni milliyetiliinin ykselmesinde nemli rol oynamtr. Bu sre ierisinde Ermeni milliyetiliini savunan Tanaksutyun ve Hnak benzeri rgtlerle Sultan II. Abdlhamit ynetiminden honut olmayan ve Merutiyetin yeniden ilann isteyen Jn Trk aydnlar ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Abdlhamit ynetimine kar ortak hareketleri sz konusudur. Merut ynetimin 1878de Sultan II. Abdlhamit tarafndan eitli sebeplerle sona erdirilmesinden sonra Osmanl Devleti bnyesinde ve 1896dan itibaren de yurtdnda faaliyet gsteren Gen Trk dnrleri Merutiyeti yeniden ilan ettirmek ve anayasay tekrar yrrle koydurmak iin aba harcamaya baladlar. Bu aamada Sultann otoriter ynetiminden memnun olmayan ve hrriyetin ilanyla ynetime katlmay ve daha serbest hareket etmeyi hedefleyen Ermeni cemiyetlerinin bir ksm da Jn Trk aydnlaryla ayn ynde hareket etmeyi tercih ettiler. zellikle Tanaksutyun devrimci bir rgt olarak Jn Trklerle birlikte II. Merutiyetin ilan iin mcadele etmitir. Hnak rgt ise bu konuda biraz daha temkinli davranm ve bizzat Jn Trklere destek vermemitir. Bu bilgiler erevesinde almamzda(1876dan itibaren) zellikle 1894-1902 ve 1902-1908 dnemleri arasnda Jn-Trklerle Ermeni rgtleri arasndaki mnasebetler zerinde durulacaktr. Osmanl mparatorluunda Ermeni milliyetilerinin ve ihtilalci rgtlerinin II. Merutiyet ncesindeki faaliyetlerinde bu yaknlamann ve ibirliinin nemi konu edinilecektir. Bu erevede ariv vesikalar temel alnarak konuya yaklalacaktr.
zet
294
Yakup KAYA
1. OSMANLI DARESNDE ERMENLER
Osmanl Devleti temelini slm hukuku ve Trk rfnden alan devlet telakkisinin gerei olarak hkimiyetinde yaayan gayr-i Mslim milletleri adalet ve hogr prensipleri erevesinde ynetmitir. Klasik dnemde Millet Sistemi eklinde formle edilen yntemle tebaas bulunan milel-i saireyi1 her daim gzetmi ve alt yzyl akn bir zaman diliminde bu uluslar bir arada tutabilmeyi baarmtr. Tanzimatla balayan reform srecinde ise, aznlklara daha nce tannan haklarn yan sra yeni ve modern devletlere zg vatandalk haklar verilmitir. Devlet ierisinde farkl din, kltr, mezhep ve rka mensup bu unsurlarn ihtiyalar da eitli ve ok ynl olmutur. Bu milletlerden en nemlilerinden birisi de Ermenilerdi.
1 Bahsi geen milel-i saire kavramndaki millet ibaresi gnmzde kullandmz millet anlayndan olduka farkl zelliklere sahiptir. Osmanl Devleti slam Hukukuna gre millet sistemini uygulamtr. Buna gre toplum din esasna gre Mslmanlar (millet-i slamiye) ve gayrimslimler (milel-i saire) olarak ikiye ayrlm ve gayrimslimlere her trl inan hrriyeti tannmtr. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Abdullah Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, Derya Kitabevi, 2. Bask, Trabzon 1999, s.180-208.
295
Osmanl tebaas Ermeniler devletin kuruluundan itibaren padiahlarn himayesi altnda devletin muhtelif corafyalarnda kendi meslek ve sanatlarn icra ederek, kendi mezhep ve kiliselerinin etrafnda inan hrriyetine sahip olagelmilerdir. Kurulu yllarnda Osman Gazi Bizansa vergi vermekle mkellef Ermenileri Dou Romann basksndan korumak iin harekete gemitir. Bu meyanda onlarn ayr bir toplum olarak teekkl etmelerine yardmc olmu ve bu dnemde Bat Anadoluda Ktahyada ilk Ermeni din merkezi kurulmutur. Bursann fethini mteakiben de bu din merkez Bursaya tanmtr. stanbulun fethiyle de Bursadaki Ermeni din lideri Hovakim 1461de stanbula getirilmi ve Fatih Sultan Mehmetin fermanyla da stanbulda bir Ermeni Patrikhanesi kurulmutur2. Bu gelimeler zerine Anadoluda farkl birok ehirlerde yaayan Ermenilerin stanbula yerletikleri gzlenmitir. Bunun yan sra Anadoluda kalanlarn nemli bir ksm kale muhafzl gibi stratejik grevlere tayin edilmilerdir3. Osmanl Devletinin takip ettii hogr siyaseti erevesinde dier Dou Hristiyan toplumlarna benzer ekilde Ermeniler, kendi inan eksenlerinde ve sosyo-kltrel zenginliklerini yaayarak varlklarn devam ettirdiler. Farkl din ve kltr kaynaklarndan beslenmelerine ramen Trklerle Ermeniler asrlarca beraber yaamlar ve ortak bir gelenee sahip olmay baarmlardr. Bunun doal bir sonucu olarak da Ermeniler Trk musikisine, mimarisine ve sahne sanatlarna nemli katkda bulunmulardr. Anadoluda yzyllarca ayn kylerde gerektiinde can, mal ve namuslarn birbirlerine emanet edecek kadar karlkl gven ortam iinde yaamlardr. Osmanl kaynaklarnda Ermeniler iin millet-i sadka vasfnn kullanlmas yukarda belirttiimiz durumlarn tabii sonucu olarak yorumlanabilir4. Osmanl Devletinde devlet adamlarnn itimadn kazanm Ermenilere birok nemli grev tevdi edilmitir. rnein Ermeniler sarayda en kritik grevlere atanmlar, stanbulda barut imalinden sorumlu
2 3 4 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, 2. Bask, stanbul 1987, s. 149. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri, Babli Kltr Yayncl, 3. Bask, stanbul 2004, s.16. Ali hsan Gencer, Sabahattin zel, Trk nklp Tarihi, Der Yaynlar, 8. Bask, stanbul 2001, s.143-144.
296
Yakup KAYA
olmulardr. Padiah II. Mahmut dneminde ise Ermenilerin ayrcalklar daha da geniletilmitir5. Tanzimata kadar geen srete Osmanl Devleti Ermenilerin din ilerinin yrtlebilmesi iin Ermeni Gregoryan Kilisesine bir meclis oluturma izni vermiti. Buna gre kilise kendi inisiyatifine gre belirledii kiileri bu meclise semekteydi. Ancak Tanzimat Fermannn ilanndan sonra demokratikleme ynndeki reformlarla birlikte devletin isteiyle kilise, bu hakk Ermeni milletinin btn katmanlaryla paylamak durumunda kald ve Ermeni toplumu da bu mecliste yerini ald. 1863te Babli kabul ettii 99 maddelik Ermeni Milleti Nizamnamesi ile Ermenilerin bir mill meclise kavumasna imkn tanmt ve bylece Ermeni aristokratlarnn Ermeniler zerindeki tahakkmne son vermiti6. Ermeni toplumu kendisine tannan bu hak ve ayrcalklar baaryla kullanarak hzla gelimi ve refaha kavumu, ayrca Trk-Osmanl kltr, yaam tarz ve ynetim biimini de benimseyerek ksa sre ierisinde Osmanl ynetiminin gvenini kazanmtr. Bu gven sayesinde i hayatnda olduu gibi, kamu hizmetlerinde de nemli yerlere gelmilerdir. Osmanl tarihi Ermenilerden 29 paa, 22 bakan, 33 milletvekili, 7 bykeli, 11 bakonsolos ve konsolos, 11 niversite retim yesi ve 41 yksek rtbeli memur kaydetmektedir. Ermenilerin yapm olduklar bakanlklar arasnda Dileri, Maliye, Ticaret ve Borsa bakanlklar gibi son derece nemli ve kilit mevkiler yer almaktadr. Bylece Ermeniler Trkler bata olmak zere, devletin btn unsurlaryla XIX. yzyl sonlarna kadar bar ve gven ierisinde yaamlar, Osmanl ynetimiyle ilgili herhangi bir ikyetle ve sorunla karlamamlardr7. Btn bu bilgilerden anlalyor ki Osmanl tebaas Ermenilerin sahip olduklar haklar ounluu tekil eden Trklerinkinden geri deildir. Osmanl tebaas Ermenilerin XIX. yzyln ikinci yarsna gelinceye
5 6 7
Baha Grfrat, II. Abdlhamidin Ermeniler Hakkndaki Dnceleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 8, stanbul 1968, s.32-33. Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu (Uluslararas Boyutlaryla Anadolu-Kafkasya Ekseninde), z Yaynclk, stanbul 1996, s.109. enol Kantarc, Tarih Boyunca Ermeni Sorunu, Ermeni Sorunu El Kitab, Hazrlayanlar: enol Kantarc, Kamer Kasm, brahim Kaya ve Sedat Lainer, Ermeni Aratrmalar Enstits, Ankara 2002, s.6-7.
297
dek devletin siyas, sosyal, ekonomik ve kltrel bakmdan herhangi bir politikasndan memnun olmadklarna dair bir belge mevcut deildir.
1.1. ERMENLER ARASINDA MLLYETLK DNCESNN ORTAYA IKII
XIX. yzyla gelindiinde Osmanl Devleti hem i hem de d buhranlarn giderek artt bir lke konumuna gelmitir. Bu durum devletin gcn byk lde sarsnca bata Rusya, ngiltere, Fransa, Amerika (ABD) ve Almanya gibi Osmanl topraklarnda gz olan devletlerin ok ynl yrttkleri paylama politikalar imparatorlukta yaayan aznlk unsurlarn Osmanl aleyhine kkrtlmasyla sonulanmtr. Bata Rusya ve ngiltere olmak zere dvel-i muazzama denilen egemen gler, Osmanl ynetimine slahat projelerini dayatmlar, Hristiyan aznlklar devlete kar rgtleyip devletin manevra kabiliyetini daraltma yoluna gitmilerdir. Bu dnemde Ermeni Sorunu zellikle Fransz htilalinin yayd fikirlerden kaynan alacak ve milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etme hakk ilkesinden hareketle8 Berlin Antlamasnn (1878) 61. maddesi ile Rusya ve ngiltere tarafndan uluslararas bir soruna dntrlecektir. Ermeni Meselesinin ortaya kmas ve uluslararas bir boyut kazanmasnda rol oynayan belli bal amiller vardr. Kukusuz bunlarn banda Fransz htilalinin imparatorluklarda yaayan aznlklarn kendi bamsz devletlerini kurma ynndeki azimlerini tetikleyen milliyetilik dncesi gelmektedir9. Ermenilerde gittike filizlenen bu damar, batl byk devletlerin ilgi oda haline gelmitir. nce Rusya sonra ise ngiltere kendi emperyalist amalar erevesinde soruna yaklamlar ve bundan istifade yoluna gitmilerdir10. Rusya scak denizlere inerek boazlara ve suyollarna sahip olmak ve Osmanl Devletini iten zayflatarak paralamak iin Ermenilerin
Byk Glerin kamuoyuna ynelik aklamalarnda onlarn Ermeniler zerindeki tasarruflarnn insancl nedenlerden kaynaklandn savunduklarn grrz. Ancak XIX. ve XX. yzyllar boyunca savalarda milliyetilik cereyann asker ve siyas baarlar iin kullanan Byk Glerin bar grmelerinde self-determinasyon(Milletlerin kendi kaderlerini tayin etme hakk) ilkesinden nasl uzak durduklarn grmekteyiz. Bu konuda geni bilgi iin bkz. ke, Ermeni Sorunu..., s.320-334. 9 Halaolu, Ermeni Tehciri..., s.25. 10 Halaolu, Ermeni Tehciri..., s.26-27.
298
Yakup KAYA
milliyeti duygularn krklemitir. Rusya bu emeline ulamak adna Osmanl tebaas Ermenilerin din duygularn da istismar etmekten kanmamtr. Bu meyanda Kk Kaynarca Antlamasndan itibaren Osmanl Ortodokslarnn hamisi sfatyla yaylmac faaliyetlerini srdrmtr. Ancak bunu yaparken de Dou Anadoluda kurulacak bamsz bir Ermenistann kendi iindeki Ermenilere kt rnek oluturaca endiesiyle Ermenilerin tam bamszlna mesafeli yaklamtr11. ngiltere de Ermeni Sorununu tarih ark Meselesinin bir uzants olarak deerlendirmitir. ngiltere, Berlin Antlamasndan sonra Rusyann scak denizlere inme idealine kar Hint deniz yollarnn gvenlii asndan Dou Anadoluda kurulacak bir tampon Ermeni Devletine scak bakmtr. Berlin Antlamasnda Dou Anadoluda Ermenilerin youn olarak yaad yerlerde slahat yaplacana dair 61. maddenin kabulnde ngilterenin pay byktr12. Bu dorultudaki faaliyetlerinde de Ruslarn Ortodoks mezhebi hamilii modeline karlk, ngiltere de Osmanl Protestanlar hamilii yntemini gelitirmitir. Fransa ve Amerika (ABD) gibi gler de zamanla Ermeni Meselesinin Osmanl Devleti aleyhinde sorunlar yuma haline gelmesinde rol alan devletlerdir13. Ayrca milliyetiliin ykseliinde kilise ve dinin etkisi, yabanc misyonerlerin faaliyetleri nemli yer tutmaktadr. Yukardaki sebepler erevesinde dnldnde Ermeni Sorunu aslnda bir Ermeniler sorunu deildir. Mesele batl egemen devletlerin aralarndaki g oyununda Osmanl Devletine kar kullandklar bir mdahale arac olarak deerlendirilmelidir14.
2. ERMEN CEMYETLERNN KURULUU VE AMALARI
Berlin Antlamasn takip eden dnemde gerek yurtiinde ve gerekse de yurtdnda Ermeni milliyetiliinin rgtl yaplar etrafnda boy gstermeye baladn gzlemlemekteyiz. Ermeni cemiyetlerinin teekklnde dvel-i muazzamann aralarndaki nfuz mcadelesi etkin
11 Bayram Kodaman, Ermeni Sorununu Ortaya karan Gelimeler, Belgelerin Inda Ermeni Meselesi Semineri, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2425 Nisan 2003, s.6061. 12 Kodaman, Ermeni Sorununu Ortaya..., s.61-62. 13 Kantarc, Tarih Boyunca..., s.17-18. 14 smet Bozda, Abdlhamitin Hatra Defteri, 9. Bask, Pnar Yaynlar, stanbul 1992, s.56.
299
olmutur. Ermeni ihtilal komiteleri faaliyetlerinde batl egemen devletlerin desteini alarak glenmeye almlardr. Balangta Ermeniler arasnda masumane dayanmay ama edinen bu cemiyetlerin, zamanla Ermeni zerklii ve bamszl iin tedhi ve terr eylemlerine giritikleri gzlenmitir. 1878de Van vilayetinde kurulan Kara Ha Cemiyeti Ermenilerin bu ynde kurduklar ilk rgtlerden biriydi. Bu ynde yine 1881de Erzurumda Anavatan Mdafileri Dernei tekil olundu. Dernein amac Ermenileri saldrlardan korumak maksadyla silahlandrmakt. 1885te Vanda htilalci Armanekan Partisi kuruldu. Bu partinin temel hedefi de ihtilal yoluyla blgede bir Ermeni ynetimi oluturmakt15. 1887de Cenevrede Hnak Partisi kuruldu. Bu parti Ermeni cemiyetleri iinde en etkin olanlardan biridir. Bu partinin ilk hedefi, Anadoludaki Ermenilerin mill ve siyas bamszlklarnn salanmasdr. rgt, hedefe ihtilal vastasyla ulamay planlamtr. htilal iin belirlenen yntem ise, propaganda, kkrtma, terr ve ii-kyl hareketi olarak zetlenebilir. Kkrtma aralar ise hkmete ynelik gsteriler, vergi vermemek, slahat istemek ve devlete kar dmanlk biiminde belirlenmiti. Cemiyetin ak hedefinde ise Bab- Ali ile hkmette grev yapan Ermeniler ve Trklerle, muhbirler vard. rgtn planna gre Anadolu Ermenilerinin bamszl salandktan sonra, ran ve Rusya Ermenileri ile federatif bir Ermeni Devleti kurulacakt16. Beyolunda yaplan takibat sonucunda yakalanan Hnak reisi ve ona ait zararl evraklara baklarak Hnak Cemiyetinin ana nizamnamesinin ve programnn Rusya tarafndan bizzat desteklendii anlalmtr. Yakalanan Hnak reisinin ayn zamanda Rus vatanda olduu belgelenmi ve ele geirilen evraklara gre Hnak komitesinin anarist eylemler peinde olduu ispatlanmtr. Ayrca Serkiz isimli komite yesinin Babliye saldrd ve bombalama eyleminde birok masum insann lmne sebebiyet verdii ortaya kmtr. Bab- Aliye dzenlenen saldr ve icraa edilen cinayetler Ermeni Hnak cemiyetinin anarist eylemlerini gzler nne sermektedir17.
15 Kamran Grn, Ermeni Dosyas, 4. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara 1988, s.167. 16 Grn, Ermeni Dosyas, s.169-170. 17 BOA, Y.PRK.UM., Belge No:44/47, 20.11.1898.
300
Yakup KAYA
1890da Tifliste Ermeni htilal Federasyonu (Tanaksutyun) adnda yeni bir cemiyet kuruldu. Bu cemiyetin ksa ad Tanakt. Cemiyet amacna daha nce Cenevrede kurulan Hnak cemiyeti gibi ihtilal yoluyla ulamay hedeflemekteydi. Tanak cemiyetinin1892de aklanan programna gre ana gayesi, Osmanl Devletinde Ermenilere ait bir ynetimin kurulmasyd. Programna gre Tanak cemiyeti, hedefe isyanla ulamay, ihtilalci eteler kurmay, halk silahlandrmay, hkmet yetkilileri ve muhbirleri cezalandrmay ve yldrmay temel dstur olarak kabul etmiti18. Tanak cemiyeti Troak isimli bir yayn organ ile fikirlerini neretmeye almtr. 1890dan sonra Osmanl Devletine kar balatlan birok Ermeni ayaklanmasnda ve tedhiinde bu cemiyetin byk rol olmutur19. Bunlarn dnda Osmanl lkesinde Hnak Partisinden kopmu Veragazmyal Hnak Partisi isimli bir oluum da faaliyetlerde bulunmutur20.
3. OSMANLI DEVLETNDE JN TRK DNCESNN TEZAHR
Sultan II. Abdlhamit idaresine kar ortaya kan mcadele ve mukavemet, memleket iinde ve dnda 1878 senesinden II. Merutiyetin ilan edildii gnlere kadar giderek artmtr21. Abdlhamitin d politikadaki muvazeneye dayal ynetim anlay birok bakmdan olumlu vasflarn kendisine verilmesine sebebiyet vermitir. Ancak dhili siyasette takip ettii metot ile devletin Avrupa medeniyetinden bigane kalmasndaki temel nedenler erevesinde dnldnde Abdlhamit ynetimine kar kkl yeniliki muhalefetin olutuunu gzlemlemekteyiz. Bu ynde Padiah Abdlaziz dneminde teekkl eden Yeni Osmanl dncesi ile Merutiyeti ama edinmek ynnden benzerlik gsteren ancak belirli ynlerden de birbirinden ayrlan yeni bir ekol, Abdlhamit idaresine kar vcut bulmutur. Bu yeni reformcu ve Batc teekkln ad Jn Trklerdir. Avrupal aratrmaclar Yeni Osmanllarla Jn Trkleri
18 Grn, Ermeni Dosyas, s.172-175. 19 BOA, Y.PRK.TKM., Belge No: 42/30, 29.05.1899. 20 Arsen, Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki, eviren Mutlucan ahan, 2. Bask, Aras Yaynclk, stanbul 2005, s.13. 21 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler (1859-1952), 1. Bask, Arba Yaynlar, stanbul 1952, s.102.
301
ayn gruplar olarak dnm, I. ve II. Merutiyetin ilannda etkin rol alan kiileri birbirlerinin devam niteliinde deerlendirmitir. Jn Trk, memleketlerini mstebitlerden kurtarmak, Karbonari tabiriyle orman kurtlardan temizlemek gayesiyle, icabnda memleket dna dahi karak her trl feragat ve mahrumiyet pahasna savaan aknc ve mcahit manasn ifade etmektedir. Merutiyet tarihimizde ve dar anlamyla Jn Trk teriminden, I. ve II. Merutiyetleri hazrlayan ve Osmanl mparatorluunda muasr ihtiyalara gre slahat yaplmasn isteyen inklplar yahut ihtilalciler kastedilmektedir22. Dier yandan Osmanl lkesinde ya da dnda kurulan hrriyetperver cemiyetlerin ortak hareket noktalar; Abdlhamit idaresinin devrilmesi, yerine 1876 Kanun-i Esasisinin meriyetine mstenit23 Merutiyet ynetiminin yeniden ve daimi olarak tesisidir. Merutiyetin ilann temel gaye edinen Jn Trklere gre, Abdlhamitin otoriter ynetim tarzna kar mcadele veren btn fertlerin din, milliyet ve sair hi bir fark aramakszn, gayeleri Abdlhamit idaresini ykmaktr. Bu aksiyon planlarnn mihverini, bu nokta tekil etmektedir. Abdlhamit ynetiminin yerine konacak rejimi tespit, yani yapmak onlar ikinci planda megul edecektir; o kadar ki bazlarnca Abdlhamit idaresini ykmak Abdlhamiti tahtndan indirmeyi dahi ifade etmemektedir24. Jn Trk dncesinin ilk filizlendii tarih, Fransz htilalinin 100. ylna(1889) denk gelmektedir. Bu tarihte Bursa Maarif Mdr Ahmet Rza Bey Parise gitmi ve burada Agust Comte pozitivizminin etkisinde kalarak kard Meveret isimli bir gazete kanalyla fikirlerini neretmeye balamtr. Ayn yln mays aynda stanbulda asker tbbiyede ttihad-i Osman adnda bir cemiyet kurulmu ve Paristeki Ahmet Rza kanadyla haberleerek ortak hareket etmeye balamlardr. stanbulda kurulan bu cemiyet pozitivizmin etkisiyle daha sonra adn ttihat ve Terakki olarak deitirmitir. Memleket iinde ttihat ve Terakkinin etkisi byk olmutur. Cemiyet araclyla Jn Trk dncesi mparatorlukta harbiye, mlkiye, tbbiye gibi yksek tahsil ortamlarnda kk salmtr.
22 Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler, s.103. 23 Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler, s.103. 24 Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler, s.104.
302
Yakup KAYA
Jn Trklere katlm Abdlhamit idaresinden honut olmayanlarn yurdu terk etmesi ve ynetim tarafndan srgne gnderilenlerin itirakiyle giderek artmtr. Zamanla Mizanc Murat, Mahmut Celalettin Paa ve oullar Prens Sabahattin ile Ltfullahn katlm cemiyeti daha da glendirecektir. Cemiyetin neriyat yoluyla Abdlhamit ynetimine kar propagandalarnda baarya ulamaya altklar gzlenmektedir. Cemiyet memleket iinde gizliden gizliye rgtlenme ve gizli neriyat ile yabanc postanelerden yollanan bildiriler yoluyla; memleket dnda ise Paris, Cenevre ve Kahire ubeleri vastasyla fikirlerini yaymaya almtr. Bunlarn dnda Londra ve Napoli gibi ehirler cemiyetin faaliyetleri asndan ikinci derecede neme sahip olmutur25. Jn Trk dncesini yaymak iin Ahmet Rza Bey uluslararas konferanslara bildiriler sunmutur. rnein La Haye Terki Teslihat Kongresine bir muhtra sunan Ahmet Rza Bey, burada Ermenilerle birlikte Osmanl murahhaslarn etkisiz brakma teebbsnde de bulunmutur26. Sultan II. Abdlhamit Jn Trklerin memleket iindeki ve dndaki faaliyetlerini her an kontrol altnda tutmaya gayret gstermitir. Bu ynde Ahmet Celalettin Paa bizzat padiah tarafndan Mizanc Murat bata olmak zere birok Jn Trk yesini yurda dnmeleri konusunda ikna etmek zere Parise gnderilmitir. Ahmet Celalettin Paa Pariste bulunan lyas Medar isimli kiiyle birlikte, Jn Trklerin faaliyetlerini gzlemlemi ve padiaha rapor etmitir27. Ahmet Celalettin Paann giriimleri sonu vermi ve Mizanc Murat, Jn Trklerden ayrlarak stanbula padiahn hizmetine dnmtr28.
25 Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler, s.104-105. 26 BOA, HR.SYS., Belge No:39/40, (1899). Ayrca Ahmet Rza ve Ermeni fesat komitelerinin La Hayede dzenlenecek Uluslararas Silahszlanma Kongresinde farkl taleplerle ve amalarla Osmanl murahhaslarna kar bir fikr hcum hazrlnda olduklarna dair belge iin bkz. BOA, Y.PRK.AZJ., Belge No: 36/85, (1899). 27 BOA, Y.PRK.EA., Belge No:33/16, (22.05.1899). 28 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, eviren Metin Kratl, 8. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2000, s.198.
303
4. ERMEN CEMYETLER LE JN TRKLERN MNASEBETLER 4.1. BRNC DEVRE: 18941902
Her eyden nce Ermenilerle Jn Trklerin birbirlerine yaklamas krgnlk ve gvensizlikle birlikte bir iyi geinme hareketi olarak dnlebilir29. Yurtdnda faaliyetlerini srdren Ermeni devrimci komiteleri ile Jn Trklerin ilk temaslar 18911892 yllarna kadar gtrlebilir. Bu sralarda Pariste Jn Trklerin ban eken Ahmet Rza Bey ile Hnak rgt arasnda grmeler yaplmtr. Bu grmeler Ermenilerin ve Jn Trklerin lkenin gelecei konusunda ileri srdkleri fikirler yznden yzeysel anlamda gereklemi, her ynyle bir ittifak dncesi ortaya kmamtr. Ancak tamamen de kesintiye uramamtr. Bu grmelerin srdrlmek istenmesindeki temel sebep, Abdlhamit ynetimine kar giriilen muhalefetin glendirilmesine dayanmaktadr. Bu dnem itibariyle Ermeniler Abdlhamite kar ihtilal yaparak ve Berlin Antlamasnda geen Ermeni blgelerinde slahat yaplmasna dair 61. maddenin uygulanmasn salayarak amalarna ulamaya almlard. Bunu gerekletirmek iin de Batl byk devletlerin mdahalesine ak bir yntem izlemeyi hedeflemilerdi. Bunun tersine Ahmet Rzann ban ektii Jn Trkler ise Sultan Abdlhamite kar propaganda yoluyla bir mcadeleye scak bakmaktayd30. 11 Mays 1895ten itibaren batl byk devletlerin Ermeniler iin Osmanl lkesinde reformlar yaplmas yolundaki yeni bir slahat projesi gndeme gelmiti. Bu durum Jn Trkleri Ermeni blgelerinin tpk Makedonya meselesine dnebilecei endiesine srklemiti. Buna karn harekete geen Ahmet Rza ve Dr. Nazm gibi Pariste bulunan Jn Trk ileri gelenleri, Hnak komitesinin reform isteini bertaraf etmek zere grmeler yapm ancak kesin bir sonu alamamlardr. Jn Trkler ayn zamanda bir dier Ermeni devrimci rgt olan Tanaksutyunla da grmeler yapmtr. Jn Trkler bu rgtn de byk devletlerin mdahalesini reddetmesini, devrimci mcadele ynteminden vazgemesini ve Abdlhamit idaresine kar propaganda, aji29 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C.I/I, 2. Basm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1963, s.372. 30 Avagyan, Minassian, Ermeniler ve ttihat..., s.15-16.
304
Yakup KAYA
tasyon, kamuoyunun hazrlanmas ve batl glerin manevi desteklerini salamak gibi barl yntemlerle mcadele yollarn benimsemesini istemitir. Bu tarz istekler aslnda bu tarihlerde her iki tarafn da kabul edebilecei trden deildi. Ancak Abdlhamit ynetimine kar bir araya gelinerek g birlii konularnda grmeler srdrlmekteydi. Osmanl Devletinde ortaya kan 18951896 Ermeni olaylar ve bunlarn sonucunda meydana gelen birok tutuklama hadisesi ile Jn Trk hareketinin stanbul merkezinin 1897de kertilmesi, II. Abdlhamit rejimine kar Ermeni ve Jn Trk taraflarn birbirine daha ok yaknlatrmtr. Bundan sonra Tanaksutyun adna yayn yapan Troak ve Jn Trklerin yayn organlarndan Osmanl ve Meveret gazetelerinde mill ve din ayrm yaplmakszn Abdlhamite kar birleme kararnn alnmas gerektiine dair yazlar kmtr. Bu srete ilikilerde karlkl ar dzeyinden teye geilemedii anlalmaktadr31. Jn Trk-Ermeni mnasebetlerinde yeni bir dnem kaynbiraderi II. Abdlhamite isyan eden Damat Mahmut Celalettin Paann iki olu Prens Sabahattin ve Ltfullahla birlikte stanbuldan kaarak Parise snmasyla balamtr. Jn Trklerin o zamanlar ban eken Ahmet Rza Beye gre olduka liberal bir gre sahip olan Damat Mahmut Paa ve olu Prens Sabahattin Ermenileri de iine alacak bir birlik arayna girimitir. 1900 ylnda Damat Mahmut Paa btn Osmanl muhaliflerini bir araya getirecek bir kongre tertibi iin faaliyetlerde bulunmutur. Mahmut Celalettin Paa bu dorultudaki faaliyetlerinde ksmen baarl olmutur. Ermenilerden Hnak rgt, Trklerden gelen g birlii teklifini reddetmi; Tanaksutyun ve Veragazmyal Hnak temsilcileri ise bu kongreye katlma karar almlardr32. Ermenilerle Jn Trklerin ittifak araylar Osmanl snrlar iinde de kendisini gstermitir. Bu minvalde rnein Sofyada Ermenilerle Jn Trklerin ittifak halinde Osmanl sefaretlerince dzenlenecek balolara ve zel toplantlara silahl saldr dzenleyeceklerine dair eylem planlar stanbula ulatrlmtr. Osmanl lkesinde yaplmas vaat edilen Ermeni blgelerine mahsus slahatlarn hayata geirilmemesi ve Ermenilerin zel isteklerinin sultan tarafndan kabul edilmemesi durumlarnda Ermeni komiteleri silahl eylemler dzenlemeyi gze
31 Avagyan, Minassian, Ermeniler ve ttihat..., s.16-17. 32 Avagyan, Minassian, Ermeniler ve ttihat..., s.18.
305
almlardr. Bunu yaparken de Abdlhamit kart Jn Trk yeleriyle beraber hareket etmilerdir33. Anlald zere iki taraf arasnda bylesine bir ittifak fikrinin gndeme gelmesinde ve daha sonraki yllarda Pariste toplanan kongrelerde ortaya kan temel prensiplerin belirlenmesinde, Abdlhamit idaresine kar duruun yansmalarn grmekteyiz. Jn Trkler Osmanl Devletinde meydana gelen Ermeni olaylarn, Ermenilerin Abdlhamite kar giritikleri silahl kalkmalar hep Abdlhamit idaresinin hatas olarak yorumladlar. Bu konuda kendisi de ttihat ve Terakkinin merkez kadrosunda etkin olan Cemal Paann ifadeleri durumu aklar mahiyettedir. Cemal Paa bu konuda; Jn Trkler 1894-1896 Ermeni vakalarn II. Abdlhamitin bir siyas hatas ve kendi istibdadn devam ettirmek iin bavurduu zalim bir tedbir telakki ettiler. Bunun iindir ki o zaman Avrupada bulunan Ahmet Rza Bey ve arkadalar ii bu bakmdan deerlendirerek Ermeni ihtilalcilerine byk yardmda bulundular. Benim gibi memleket iinde bulunan ihtilalciler de ayn gr kabul ederek Trklk ve hususiyle Osmanllk iin ok byk zararlar dourabilecek mahiyette gelien Ermeni katliamndan dolay Abdlhamiti sulamaktan ekinmediler34 demektedir. Oysaki Sultan Abdlhamit, 1896 ortalarna doru Osmanl Devletinde meydana gelen ve gittike kesif hal alan Ermeni ayaklanmalarna son vermek amacyla, Ermeni blgelerinde tebaann haklarnn iyiletirilmesi ve slahatlarn yaplmas iin Ermeni komiteleriyle bir mzakere giriiminde bulunmutur. Bu ama dorultusunda dnemin Hariciye mstear Artin Dadyan Paann olu Deyran Dadyan Cenevreye gnderilmitir. Deyran Dadyan Tanaksutyun Komitesine padiahn slahat uygulayacan, kendilerinin de buna karlk Trkiyedeki isyanlarn durmas konusunda almalar gerektiini aklamtr. Tanaksutyun padiahn bu teklifini reddederken Trk hkmetiyle artl mzakere yaplabileceini kabul etmitir.
33 stanbul ehremaneti dairesinden Yldza gnderilen haber dorultusunda, Beyolunda grev yapmakta olan Doktor rindur isimli kiinin Sofyada gazete muharrirlii yapmakta olan muteber bir arkadann gnderdii mektuba dayanarak verdii bilgiye gre, Ermeni komiteleri ile Jn Trk mensuplarnn Trk sefaretlerinin dzenleyecei zel toplantlara saldr hazrl ierisinde bulunduklar anlalmaktadr. BOA, Y.PRK.H., Belge No: 8/53, (28.01.1899). 34 Cemal Paa, Hatralar, ada Yaynlar, stanbul 1977, s.211.
306
Yakup KAYA
Tanak Komitesi hkmete ay sre vererek bir dizi n slahat koullar ileri srmtr. Bu istekler; Trkiyeden km btn Ermenilerin vatanlarna dnmesi, Ermenilerin gler srasnda kaybettikleri tanmaz mallarn kendilerine verilmesi, siyas sebeplerle tutuklu olan Ermenilerin serbest braklmas, Ahlat ve Bitlis olaylarn karanlarn derhal bulunup cezalandrlmas ve kyllerin zararlarnn karlanmas olarak sralanyordu. Mzakereler uzun srm ve padiah bu tekliflerin ksa ve dilek eklinde olmasn istemiti. Padiah Abdlhamit slahatn nasl uygulanaca fikrini komiteye ilettiyse de komite iki taraf arasndaki ilikinin resmen kesilmi olduunu ilan etti. Anadoluda Ermeni vatandalarn ise bu slahata hayati derecede ihtiyalar vard. Bu olayda slahata yanamayan tarafn bariz bir ekilde Troak grubu olduu anlalmaktadr35. Gerek Ermeni komiteleri gerekse de Jn Trk cemiyeti yeleri Abdlhamit ynetiminin yklmas ve merutiyetin yeniden ilan ile anayasal dzeni yeniden kurmak iin snrl birliktelik sergilemilerdir. Ancak bu ittifaktan her iki tarafn da bekledii farkl sonular sz konusudur. Jn Trkler imparatorluun kurtuluu iin bir hal aresi olarak Abdlhamitin ynetimden uzaklatrlmas planlarn yaparken, Ermeni ihtilal cemiyetleri de anayasal dzen ve merutiyet ortamndan yararlanarak, nce zerk bir Ermeni blgesini oluturmay sonra da bamsz bir Ermenistan kurmay amalamlardr.
4.2. KNC DEVRE: 19021908
Ermenilerle Gen Trkleri bir araya getiren ilk resmi toplant olma zelliini gsteren I. Jn Trk Kongresi 4 ubat 1902de Pariste toplanmtr36. Kongrenin toplanmas iin byk aba sarf eden Prens Sabahattinin amac, hrriyetperver btn Osmanl muhaliflerini bir fikir etrafnda birletirmektir. Bu kongreye Osmanl unsurlarn temsil eden birok muhalif katlmtr. Kongrede Prens Sabahattin, Ahmet Rza Bey, Doktor Nazm gibi Jn Trk ileri gelenleri ile Ermeniler adna Sisliyan, Rumlar adna da Eski Posta Nazr Musiris Gidis ve Avukat Doktor Fardis hazr bulunuyordu37.
35 Uras, Tarihte Ermeniler..., s.537-538. 36 Ahmet Bedevi Kuran; nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Yaynlar, II. Basm, stanbul 2000, s. 189. 37 Kuran, nklp Tarihimiz..., s.189-190.
307
Kongrede Abdlhamit idaresine kar ihtilal gerekletirmek iin yabanc bir devletin mdahalesi konusu tartlmtr. Yabanc devlet mdahalesi fikri aslnda Ermeniler tarafndan ortaya atlmtr. Mdahale fikrini Ahmet Rza ve arkadalar reddederken, Prens Sabahattin ve taraftarlar ise kabul etmitir38. I. Osmanl Liberalleri Kongresi sonucunda Jn Trkler aralarnda meydana gelen bu fikir ayrl ile iki guruba ayrlmtr. Bu hizipleme ekseninde Paristeki Gen Trkler artk kendi mevzilerine ekilmitir39. Bundan sonra Jn Trklerin bir ksm Prens Sabahattinin Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyetilik fikri etrafnda, dier blm ise Ahmet Rza Beyin Terakki ve ttihat grubu evresinde faaliyetlerini srdrecektir. lk Jn Trk Kongresi sonrasndaki srete zellikle Prens Sabahattin grubu Ermeni muhaliflerle temaslarn devam ettirmitir. 1907 ylnda Ermeniler Jn Trklerin Adem-i Merkeziyeti kanadn temsil eden Prens Sabahattine yeni bir kongrenin toplanmas iin mracaat etmilerdir. Ermenilerin bu giriimlerinde Tanaksutyun Komitesince padiaha kar tertip edilen Yldz Suikastnn baarszla uramas nemli bir etken olarak karmza kmaktadr40. Ermeni cemiyetlerinden Jn Trklerin ihtilalci fikirlerini ak olarak destekleyen Tanaksutyunun yayn organ Troakta, Jn Trk-Ermeni ittifak ayrntl olarak belirtilmitir. Dier bir gl Ermeni cemiyeti olma zelliini gsteren Hnak rgt ise Jn Trklere katlm konusunda mesafeli bir duru sergilemitir41. 1907 Aralnda Pariste Prens Sabahattine Ermenilerin bizzat mracaat ederek btn muhaliflerden teekkl edecek yeni bir kongrenin toplanmasn talep etmeleri sonrasnda, Mahmut Paann olu Prens Sabahattin tm Ermeni cemiyetlerini ve Trk muhalifleri bir araya getirmek iin youn aba sarf etmitir. Prens Sabahattin Pariste ve Viyanada Ermeni komitelerinin ileri gelenleri ile birok toplant dzen-
38 Kuran, nklp Tarihimiz..., s.190-191. 39 Ernest Edmondson Ramsour; Jn Trkler ve ttihat Terakki,(ev: Hacasan Ync), Kayhan Yaynlar, stanbul 2001, s. 98. 40 Kuran, nklp Tarihimiz..., s.287-288. 41 Avagyan, Minassian, Ermeniler ve ttihat..., s.33-44.
308
Yakup KAYA
lemi ve nihayetinde tm muhalif katlmclarla birlikte II. Abdlhamit ynetimine son verebilmek iin bir yol haritas karlmtr. Bu dorultuda stanbulda ihtilal hazrl iin uygun meknlar bulunarak burada Ermeni komite yelerinin ve dier muhalif Osmanllarn silahlandrlmas kararlatrlmtr. stanbulda nfuz sahibi kiilerle de anlatktan sonra Bursada eitli mahallelere ve meknlara, bankalara saldrmak suretiyle karklk karlmas planlanmtr. Ecnebi mallarna ve meknlarna da saldrmak kaydyla hkmete kar gvensizlik oluturulmas hedeflenmitir. Vkela ve sair zatlarn da ldrlmesi gndeme getirilmitir. Bu ortamda telaa kaplan padiahlk makam baslarak Sultan II. Abdlhamitin tahttan indirilmesi ve yerine V. Mehmet Reatn tahta karlmas kararlatrlmtr. Prens Sabahattin bu yndeki faaliyetlerini hayata geirmek iin Msrdan mali yardm alm ve ngiliz sefarethanesinin kendi iini kolaylatracan dnmtr. Prens Sabahattin eylem plann Balgat Ermeni icraat komitesine aklam ve bu komitenin de desteini salamtr42. Btn bu almalardan sonra Prens Sabahattin bahsi geen zaman diliminde hazrlklarn tamamlayarak tm Osmanl muhaliflerini bir araya getirmeye muvaffak olmutur. Pariste toplanan bu kinci Jn Trk Kongresinde(2729 Aralk 1907) byk bir katlm gzlenmi ve yaklak tm muhalif unsurlardan oluan Osmanl hrriyetperverleri kongreye itirak etmitir. Kongrede Abdlhamit ynetimi mstebit addedilirken, hnkrn ahsi emelleri dorultusunda Hristiyanlar tazyik ettii ve katlettii serdedilmitir. Yine Sultann Mslmanlar da esarete mahkm ettii, srgne gnderdii ve ldrd belirtilmitir. Kongrede her komite kendi prensiplerini gndeme getirmeden, tartma karmadan ortak amaca ulama yolunda kardee ve arkadaa bir ittifak kurarak, mcadeleye katkda bulunacaktr eklinde bir karar alnmtr. Bu kongrede tm Osmanl muhalif unsurlar hazr bulunmu ve ihtilal iin azmetmilerdir. Kongrede zetle; sultann tahttan zorla indirilmesi, ynetimin deitirilmesi, merutiyetin tesisi ve anayasann ilan gibi konular kararlatrlmtr43.
42 BOA, Y.PRK.AZJ., Belge No:52/29, 06.04.1907. 43 Kuran, nklp Tarihimiz..., s.291.
309
Alnan bu kararlar hayata geirmek iin hkmete kar silahl direni, hkmete vergi vermemek, ordu iinde hkmete kar propaganda, genel ayaklanma, polis ve hkmet memurlarnn tatili meguliyeti ve dier yntemler benimsenmitir44. Pariste bu kararlar alndktan sonra II. Merutiyet Devrimi srecine girilmitir. Ancak kongrede alnan kararlar tam uygulanmadan Rumelide kan ayaklanma neticesinde Sultan II. Abdlhamit II. Merutiyeti yeniden ilan etmek durumunda kalmtr.
SONU
Osmanl Devletinde Ermeni Meselesinin geliimi seyrinde, Ermenilerle Jn Trk milliyetilerinin Abdlhamit ynetimine kar giritikleri eylemler, aslnda Ermeni komitelerinin tasarladklar Ermeniler iin zerklik elde etme ve bamszlk kazanma gayelerini tetiklemitir. Jn Trklerle Ermenilerin ittifak hareketinden bekledikleri sonular birbirinden farkldr. Jn Trkler birok sorunun kayna grd Abdlhamit ynetiminin sona erdirilmesiyle ve merutiyetin ilanyla devletin kntden kurtulacan mit etmilerdir. Ermeniler ise bamszlk elde etme yolunda Abdlhamit idaresinin bertaraf edilmesiyle daha serbest bir ortama kavumay ve ayrlk faaliyetlerini hzlandrmay hedeflemilerdir. II. Merutiyetin ilanndan sonraki gelimeler iyi gzlemlendiinde, Ermeni cemiyetlerinin asl maksatlarna dnk tedhi eylemlerine hz verdikleri anlalmaktadr. Bu erevede Sultan II. Abdlhamit hatratnda, byk devletler tarafndan istiklal yolunda srekli kkrtlan Ermenilere amadn ifade ettikten sonra, lkenin kurtuluu iin bir araya geldiklerini ileri sren Jn Trklerin ayrlk idealleri gden Ermenilerle ittifakna anlam veremediini belirtmektedir. Ayrca Abdlhamit Han, Gen Trklerin bu tehlikeli ittifaklarla kendi ynetimini ykmadklarn, esasnda Osmanl Devletini yktklarn vurgulamaktadr. Osmanl Devletinde meydana gelen Ermeni olaylarnn ba mimarlar konumunda olan ve Rusyadan destek gren Tanak ve Hnak komiteleri ile jn Trklerin Abdlhamite kar giritikleri ittifak, olduka manidar bir portre izmektedir. Devletin kurtuluu iin formller re44 Kuran, nklp Tarihimiz..., s.295.
310
Yakup KAYA
ten Jn Trklerin bu tutumu aslnda kendi kurulu amalar asndan belirgin bir paradoksu da beraberinde getirmitir. Bu snrl birliktelik sonunda, Ermenilerin milliyeti eylemleri artarak devam etmitir. Osmanl Devletinin paralanma srecinde bu gelimeler, devletin kn hzlandran sebepler erevesinde karmza kmaktadr.
311
BBLYOGRAFYA
1. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
HR.SYS. Y.PRK.UM. Y.PRK.H. Y.PRK.AZJ. Y.PRK. EA. Y.PRK.TKM. Y.PRK.AZJ.
:39/40, :44/47, :8/53, :36/85, 52/29, :33/16, :42/30, :52/29,
2. Telif ve Tetkik Eserler
Avagyan, Arsen, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki, eviren Mutlucan ahan, 2. Bask, Aras Yaynclk, stanbul 2005. Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, Osmanl Arivi Daire Bakanl, II. Bask, Yay. No: 2, stanbul 2000. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, C.I/I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, II. Basm, Ankara 1963. Bozda, smet, Abdlhamitin Hatra Defteri, 9. Bask, Pnar Yaynlar, stanbul 1992. Cemal Paa, Hatralar, ada Yaynlar, stanbul 1977. Gencer, Ali hsan, Sabahattin zel, Trk nklp Tarihi, Der Yaynlar, 8. Bask, stanbul 2001. Grfrat, Baha, II. Abdlhamidin Ermeniler Hakkndaki Dnceleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 8, stanbul 1968, s.32-33. Grn, Karman, Ermeni Dosyas, 4. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara 1988. Halaolu, Yusuf, Ermeni Tehciri, Babli Kltr Yayncl, 3. Bask, stanbul 2004. Kantarc, enol, Tarih Boyunca Ermeni Sorunu, Ermeni Sorunu El Kitab, Hazrlayanlar: enol Kantarc, Kamer Kasm, brahim Kaya ve Sedat Lainer, Ermeni Aratrmalar Enstits, Ankara 2002, s.6-7. Kodaman, Bayram, Ermeni Sorununu Ortaya karan Gelimeler, Belgelerin Inda Ermeni Meselesi Semineri, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 24-25 Nisan 2003, s. 6061. Kuran, Ahmet Bedevi, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2000. LewIs, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, (ev: Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Basmevi, VIII. Bask, Ankara 2000. ke, Mim Kemal, Ermeni Sorunu (Uluslararas Boyutlaryla Anadolu-Kafkasya Ekseninde), z Yaynclk, stanbul 1996. Ramsour, Ernest Edmondson; Gen Trkler ve ttihat Terakki, (ev: Hacasan Ync), Kayhan Yaynlar, stanbul 2001. Saydam, Abdullah, Osmanl Medeniyeti Tarihi, Derya Kitabevi, 2. Bask, Trabzon 1999.
312
Yakup KAYA
Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyas Partiler (1859-1952), Arba Yaynlar, 1. Bask, stanbul 1952. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, 2. Bask, stanbul 1987.
313
Yldz DEVEC BOZKU
YAYIMLANMI OLAN OSMANLI ARV BELGELERNDE ERMENFRANSIZ LKLER 1879-1918

Yldz DEVEC BOZKU
Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Doktora rencisi, ASAM, Ermeni Aratrmalar Enstits Uzman Tlf.: 0 505 799 17 43, e-posta: yildizdeveci@gmail.com
315
Bu makalede yaymlanm olan Devlet Arivleri belgelerinden hareketle Osmanl belgelerinde Fransz-Ermeni ilikileri deerlendirilmeye allacaktr. Bu balamda Osmanl Ermenilerinin Fransaya g etmeleri, Fransadaki Ermenilerin Osmanl aleyhine faaliyetleri, Fransz diplomatlarnn Ermenilere saladklar destek ve Fransz misyonerlerle Ermeniler arasndaki ilikiler deerlendirilmeye allacaktr. Bu makalenin inceleyecei dnem, Devlet Arivlerinin 3 cilt olarak yaynlam olduu Devlet Arivleri Belgelerine Gre Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri balkl kitabnn birinci cildi ile snrl tutulmutur. Konunun dnem ve eser olarak bu ekilde snrlandrlm olmasnn nedeni sempozyumun ana temasnn XIX. Yzylda Ermeni Milliyetiliinin Douu ve Byk Devletlerin Politikalar olarak saptanm olmasdr.
zet
316
Yldz DEVEC BOZKU
GR
Bilindii gibi milliyetiliin yaylmas Fransz Devriminin domas sonucunda olmutur. Osmanl mparatorluuna ilk olarak Balkanlar zerinden gelen milliyetilik akm zamanla imparatorluktaki birok etnik grubu etkileyerek Srp ve Yunan isyanlarnn balamasna sebebiyet vermitir. Bu isyanlar sonucunda Osmanl mparatorluu birok yerde toprak kaybetmeye balamtr. Yunanistan ve Bulgaristan gibi lkelerin bamszln kazanmasnn ardndan dier aznlklar da Franszlarn yayd bu milliyetilik akmndan etkilenmilerdir. Bu balamda Ermeni milliyetiliinin douunda Fransz devriminin nemli bir etkisinin olduunu sylemek mmkndr. Fransz Devriminin Osmanl mparatorluundaki etnik gruplar etkisi altna almas Ermeni sorununun balamasnda rol oynamtr. Batl devletler tarafndan 19. yzyldan itibaren gndeme getirilmeye balanan bu sorunun temelinde Batl devletlerin Dou Sorunu olarak tanmladklar ve aslnda Osmanl mparatorluunu paylamaya ynelik hazrladklar planlar bulunmaktadr.
317
19. yzylda ngiltere, Fransa ve Rusya gibi byk devletler bir yandan kendi karlarn korumak iin stanbul, Londra, Sykes-Picot, Saint Jean de Maurienne gibi bir dizi gizli antlamalar yaparken dier yandan 19. yzyl boyunca birbirlerinin karlarn engellemeye de almlardr. Byk bir Avrupa devleti olan Fransa, ngilizlere Atlantik tesindeki smrgelerini kaptrdndan beri Akdenizde geni bir smrge imparatorluu kurma hevesine kaplm ve 1798de baarszlkla sonulanan Msr igal giriiminden sonra 1830da Cezayire yerlemitir. Ancak Avrupada hkimiyet kurmak istedii zaman karsna kan ngiltere, Avusturya veya Rusyaya kar Trklerle birlikte hareket etme politikas izlemitir. Dolaysyla Fransann gerek Avrupada gerekse Akdenizde siyas karlarn gerekletirmek iin Osmanl mparatorluunun desteine ihtiyac vard. Bunun dnda, Osmanl mparatorluunda kapitlasyonlarn yan sra 1838 tarihli Osmanl-Fransz Ticaret Szlemesi ile eitli ayrcalklar elde etmi ve bu lkeyle olan ticareti 1839dan sonra byk bir art gstermitir. Sonuta Franszlar, Dou Akdenizdeki siyas ve ekonomik karlarn srdrlebilmek iin zellikle 1839dan sonra Osmanl mparatorluunun toprak btnlne ve slahat yaparak glenmesine taraftar grnyorlard. Bununla birlikte 1856 Paris Antlamas sonras Avrupada siyas stnlk kurma sevdas Fransay, ortaya kacak olan ulus devletlerin kendi himayesiyle kurulmas dncesine yneltecekti1. Tam da bu noktada byk devletler Ermeni sorununu bahane ederek sz konusu kar blgelerini korumalar altna almak iin Osmanl mparatorluuna bir takm mdahalelerde bulunmaya balamlardr. Bu mdahalelerde byk devletlerden biri olan Fransann rol byk nem tamaktadr. Bu nedenle Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri 1879-1918 adl kitaptan yararlanlarak Fransann sz konusu dnemde Ermeni sorununun ortaya kmasndaki rol ariv belgelerinden hareketle ortaya konmaya allacaktr. Bu balamda incelenen belgelerde Fransz-Ermeni ilikileri genel olarak; Osmanl Diplomatlarnn Fransadaki Faaliyetleri, Osmanl mparatorluunda Fransz-Ermeni likileri ve Fransada Ermeni-Fransz likileri balklar altnda deerlendirilmeye allacaktr.
1 Bige Skan Yavuz, Trk Kurtulu Sava Srasnda Fransann Anadoludaki karlar ve Ermeniler, Ermeni Aratrmalar, Say 9, Ankara 2003, s.146.
318
Yldz DEVEC BOZKU
A-OSMANLI DPLOMATLARININ FRANSADAK FAALYETLER
1879-1918 tarihleri arasnda Fransada birden fazla Osmanl diplomat grev yapmtr. Bunlardan zellikle Mavroyeni Bey, Esad Paa, Rfat Paa, Ziya Paa ve Mnir Beyin Ermenilerle ilgili hazrladklar telgraflar, mektuplar ve raporlarda nemli bilgiler bulunmaktadr. 1879-1918 tarihleri arasnda Fransada grev yapan Osmanl diplomatlarndan Mavroyeni Beyin grevi sresince Fransadaki dier diplomatlara oranla daha aktif almalar yrttn sylemek mmkndr. Ermeni komitelerinin listesini hazrlayan Mavroyeni Beyin raporlarnda Ermeni komitelerine hangi kurulularn madd destek salad, komite yelerinin fiziksel zellikleri, ailevi bilgileri ve ne ile uratklar hususlarna dair bilgilere raporlardan ulamak mmkndr. Grevi sresince Ermeni Meselesinin Fransada giderek trman gstermesi sebebiyle olaylar srasnda Mavroyeni Beyin Ermeni faaliyetleri ile ilgili bilgi toplamak iin zaman zaman para karlnda Ermeni ajanlardan dahi yararland grlmektedir. Fransada grev yapm olan bir baka Osmanl diplomat ise Pariste grev yapan Ziya Paadr. Dnemin Hariciye Bakan Said Paa bata Londra ve Paris olmak zere Atina, Bkre ve Washington bykeliliklerinden Ermeni komitelerinin yelerinin listelerini talep etmesi zerine Ziya Paa unlar sylemitir;
Osmanl Hariciyesinden gelen telgraf Fransann birok ehrindeki Osmanl temsilciliklerine gnderdiini, ancak ne yerel Fransz yetkililerinin ne de Fransz Dileri Bakanlnn Osmanl diplomatlaryla ibirlii yaptn belirtmitir. Franszlarn verdii cevap; ya Fransz Dileri Bakannn verdii gibi ehirlerinde Ermeni komitelerinin olmad, ya da bu komitelerin listelerini veremedikleri ynnde olmutur. Bylece Ziya Paa; bu koullar altnda Fransz hkmetinin ibirliini reddetmesi nedeniyle istediimiz sonulara ulamak iin kendi zel aratrmalarmz yapmak durumundayz.
Bu zel aratrmalardan bir tanesi, st dzey bir yetkiliden bir Ermeni komitesinin yeleri olduu ynnde pheler olan kiilerin listesini gsteren bir rapor elde edebilen Marsilyadaki Osmanl konsolosu tarafndan yrtlmtr. Daha da ilgin olan konsolosun Nice ve
319
Toulondaki Osmanl grevlileri hakkndaki ikyeti olmutur. Konsolos bu grevlilerin kendisine sekiz yl boyunca bir cevap yazmadklarn ve Hariciyeden bu kiilerin deitirilmesini talep ettiyse de bu istein gereklemediini belirtmitir. Bylece bir kez daha Osmanl hkmeti Fransada kendisi iin hayat olan gelimeleri takip etmekten aciz kalmtr2. Fransadaki Osmanl diplomatlarnn verimli bir alma yrtemedikleri konusu diplomatlarn kendi yazmalarnda da deindikleri bir husus olmutur. Mavroyeni Bey bu konuda Fransadaki Osmanl bykelilii iinde yaanan iletiim kopukluunu yle dile getirmitir:
Sekiz yldan beri yazlarmn hi birine cevap vermeyen Nice ve Toulondaki grevlilerimize gelince, uzun zamandan beri onlarn deitirilmesi istediimi Ekselansnz bilmiyor deildir, fakat prensip olarak benimsenmemesine ramen mparatorluk Hkmetimiz tarafndan bu teklifle ilgili henz olumlu bir tedbir alnm da deildir.
Fransadaki Osmanl diplomatlarnn yazmalarnda siyas sulularn Fransaya hangi yollarla ve ne zaman geldikleri konularna da yer verdikleri grlmektedir. te Mavroyeni Beyin Tevfik Paaya gnderdii 3 Kasm 1896 tarihli telgrafta Pariste yaynlanan Illustration gazetesinin Fransaya Gironde gemisiyle gelen Ermenilerle ilgilidir. Gazetenin yaynndan ksa bir sre nce Mavroyeni Beyin Ermenilerin resimlerini ekmek iin bir bavuruda bulunduuna ancak konunun gizlilik tekil ettii gerekesiyle kendisinin anlan kiilerin fotoraflarn ekmesine izin verilmedii belirtilmektedir. Dolaysyla J. Fabre imzasyla Illustration gazetesinde yaynlanan fotoraflarn aslnda tutuklu bulunan Ermenilere ait olmadn, Illustration gazetesinin bu ekilde okuyucularda ilgi ve merak uyandrma abas iinde olduu ifade ediliyor3. Fransada daha nceki yllardan farkl olarak giderek aktif bir rol almaya balayan Osmanl diplomatlar Bat kamuoyunu etkilemek iin Fransada baz gazetelere ilanlar vermeye balamlardr. rnein
2 3 M. Serdar Palabyk, Fransz Ariv Belgeleri Inda Dou Lejyonunun Kuruluu ve Faaliyetleri, Ermeni Aratrmalar, Say 26, Ankara 2007, s.78-79. Osmanl mparatorluunun Paris bykelisi S. Mnir Paadan Osmanl Dileri Bakan Tevfik Paaya gnderilen yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:2802-4, 2749/25, 19 Kasm 1896; Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri (18791918), Cilt 1, Babakanlk Basmevi, Ankara 2002, s.111-112.
320
Yldz DEVEC BOZKU
1904te Librte gazetesinde Mu Karklklar bal altnda yaynlanan yaznn ierii Bat kamuoyunu bilgilendirmenin yan sra Ermeni olaylar konusunda yaanan gereklerin Bat kamuoyuna iletilmesini de amalamaktadr. Yazda zetle Fransz basnna yansyan ve Ermeni olaylarnn yaand blgelerden geldii iddia edilen haberlerin doruluunun daima sorgulanmas gerektii, ou zaman buradan gelen haberlerin kastl olarak arptld belirtilmitir. Bu nedenle Anadoludaki gelimeleri incelemek zere gelen diplomatlarn raporlarnn dikkate alnmas gerektiine deinilmitir. Yine bir dier Fransz gazetesi olan Aurone adl gazetede de Osmanl lkesi leri bal altnda bir makale yaymlanmtr. Makalede Sason ve Bitliste ortaya kan Ermeni faaliyetlerinin Hnak Komitesi ile yurtdndaki baz Ermeni komiteleri tarafndan organize edildii belirtilmitir. Ayrca isyan giriimlerinde bulunan Ermenilerin bu faaliyetlerinin nne gemek ve tembihlerde bulunmak zere kendi mezheplerine mensup baz din adamlarnn gnderildii ve bu giriimlerden sonu alnamad, olaylarn giderek alevlenmi olmas nedeniyle zorunlu olarak askerlerin asayii salamak iin olaylara karmak zorunda kald da belirtilmitir. Grld gibi Fransada Ermeni komitelerinin basn yoluyla Fransz kamuoyunu Osmanl aleyhinde bilgilendirmenin yan sra buradaki Ermenilerin de rgtlenmelerini salamak iin youn bir aba sarf ettikleri anlalmaktadr.
B-OSMANLI MPARATORLUUNDA FRANSIZ-ERMEN LKLER
ncelenen belgelerde Osmanl mparatorluunda Fransz-Ermeni ilikilerine dair bilgilerden hareketle Fransz diplomatlarnn faaliyetleri, Fransz diplomatlarnn Osmanlnn i ilerine mdahalesi ve Ermenilere madd destek salamalar ile Fransz din adamlar ile Ermeni din adamlar arasndaki ilikiler deerlendirilecektir.
321
OSMANLIDAK FRANSIZ DPLOMATLARININ FAALYETLER
Mnir Sreyya Bey (1871-1932)4 Osmanl mparatorluunda grev yapan Fransz diplomatlarnn Ermeni sorunu konusunda genellikle Osmanl aleyhinde faaliyetlerde bulunduklarn ve bu faaliyetlerin bazen Fransz karlar nedeniyle bazen de siyas ve tarih gerekelerle yapldn yle belirtir:
Fransa yeri geldike milliyetilii savunmaktan geri durmam, genellikle btn stanbul Fransz sefirleri Ermen meselesinde bizim yararmza dosta hareketlerden uzak kalmlar, zellikle en gergin dnemde stanbulda bulunan Msy Kanbon zaman zaman cokuyla zararmza almakta kusur etmemitir. zetle diyebiliriz ki tarih ve siyas sebepler, bugn kendileriyle sava halinde bulunduumuz her devletin bazen mttefikleriyle bir noktada toplanmasn salam, bazen de karlar uruna birbirlerinden uzaklasalar da yine bizim zararmza olan konularda birleen izgilerinden doan tarih ve siyas sebeplerin doal zorlamasyla Ermeni Meselesinde daima aleyhimize almlar ve pek ok dert amlardr5.
4 Mnir Sreyya Bey, Mabeyn Baktibi Emin Bey-zde Ahmed Sreyya Beyin oludur. 1871 ylnda stanbulda domutur. lkokuldan sonra Mekteb-i Sultanyi bitirmitir. Franszca bilmektedir. 13 Eyll 1892de 22 yanda Mekteb-i Sultande Franszca retmenliiyle devlet memuriyetine balam, bu grevine ilaveten 26 Eyll 1892de Hariciye tahrirat kalemine stajyer olarak atanmtr. 18 Nisan 1896da Bulgaristan komiserlii Franszca kitabetine tayin edilmitir. 9 Temmuz 1896da gsterdii baarlardan dolay Nian- l-i Osman ile taltif edilmi, 17 Ocak 1897de ise rtbe-i slise tevcih buyrulmutur. 8 Kasm 1898de rtbe-i saniye snf- sanisi tevcih edilerek unvan Franszca baktip muavinliine ykseltilmitir. 15 Ocak 1899da stn baarlarndan dolay kendisine nc rtbeden Nian- l-i Osman verilmitir. 11 Nisan 1899da rtbe-i saniye snf- mtemayizi tevcih buyrulmutur. 11 Eyll 1899da Barselona ba ehbenderliine, 24 Nisan 1904te ira (Siroz) ba ehbenderliine, 5 Nisan 1905te de Nis ba ehbenderliine atanmtr. Nisin iklimine uyum salayamad gerekesiyle Bern sefareti ba kitabetine naklini istemi, 10 Haziran 1905te bu greve atanmtr. 29 Kasm 1906da Viyana sefareti ba kitabetine tayin edilmitir. BOA, Hariciye Sicil Dosyas, Belge No:224-260/228. 9 Kasm 1908de Brksel sefareti ba kitabetine, 10 Ekim 1910da Brezilya ve Sao Paulo ba ehbenderliine, 19 ubat 1914te Tiflis ba ehbenderliine, 11 Haziran 1920de Cenevre ba ehbenderliine atanmtr. 13 Mays 1921de Hariciye Nezareti umur- idariye mdr-i umumisi olmu, 1 Kasm 1922de bu grevinden alnmtr. 19 Mart 1923te makam- Hilafet 2. kitabetine tayin edilmi, 5 Mart 1924te bu grevinden de azledilmitir. Mnir Sreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyas Tarihesi (1877-1914), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Ankara 2001, s.XVII. Mnir Sreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyas..., s.103.
5
322
Yldz DEVEC BOZKU
Fransz diplomatlarnn Ermeniler ve dier etnik gruplarla olan ilikilerine dair belgeler arasnda diplomatlarn Ermenilere madd ynden desteklerinin yan sra siyas yardmlarn gsteren belgeler de bulunmaktadr. Halep ve Adana Fevkalade Kumandan Vekili Muhsin Paann 30 Eyll 1897 tarihli ifreli telgrafnda Antakya yresinde baz siyas rgtlenmelerde bulunan Ermenilerin nasl Fransz ve ngiliz diplomatlar tarafndan himaye edilerek blgede gerginliin trmanmasna katkda bulunduklar konularna yer veriliyor: Bu kez de benim dnemimde btn Ermeni kylerinin ileri gelenleriyle papazlar davet edilerek gerekli tavsiyeler tekrar yaplm, hepsi ortak bir dille tebaasn koruyan ve adaletin temsilcisi olan padiaha, emirleri olduka ballk ve sadakatlerini bildireceklerini ve halifeye hayr duada bulunacaklarn sylemilerdir. Sveydiye Ermeni ahalisinden ve Kebusiye(?) ky ahalisinden sa ve kardei Karabet nce Hnak fesat cemiyetine bal sakncal kiilerden olduklar hkmete aratrlarak gzaltna alnm ve daha sonra aftan yararlanarak tahliye edilmilerdir. Ancak imdi de rahat durmamakta ve Sveydiyedeki Ermeni ahalisini de rahatsz etmektedirler. Bu konuda Antakyada bulunan Fransz Viskonsolosu Msy Potun(?) ile ngiliz Konsolosu Msy Safovik(?)in gizli bir ekilde bahsedilen kiileri koruyup himayesi altna ald anlalmtr. Fransz-Ermeni ilikilerine ve bunlarn Osmanl Ermenileri zerindeki sonularna dair bir baka nemli gelime de Mays 1896da balayan Monsieur Barthlemy olaydr. Fransann Halep konsolosu Monsieur Barthlemy, Ermeni ve Mslman toplumlar arasnda arabuluculuk yapmak iin Maraa gitmi, Mslmanlar Barthlemynin Ermeni yanls davranlarndan honutsuz olmutur. Durum buyken, Halep Valisi Raif Beyin gnderdii ifreli telgraftan anlalaca gibi, Fransz hkmetinin Barthlemyi Maraa daimi konsolos yardmcs olarak atayacana dair sylentiler mevcuttu. Raif Bey de hkmeti gerekli tedbirler almas konusunda uyarmtr. Ancak Osmanl hkmetinin abalar yeterli olmam ve Monsieur Barthlemy Maraa konsolos yardmcs olarak atanmtr. Daha sonraki telgraflar Monsieur Barthlemy hakknda detayl bilgiler iermi ve Mara blgesindeki Mslmanlara kar olan nefreti ile Ermenilerin gerekletirdii katliamlara kar gsterdii tolerans hakknda raporlar vermitir. Dier belgelerden ise bir Fransz mdahalesini kolaylatrmak iin hkmete kar bir komplo dzenlen323
dii anlalmtr. Bu balamda stanbuldaki Fransz bykelisi bavekillie yapt bavuruda Monsieur Barthlemye kar dzenlenecek bir suikasttan haberdar olduunu ve bu gibi bir olayn gereklemesi halinde tek sorumlunun Babli olacan bildirmitir. Sonu olarak hkmet saldry engelleyecek gerekli tedbirleri almtr. Ancak byle kk bir konunun nasl uluslararas bir ztlamaya yol aabileceini gstermesi asndan Monsieur Barthlemy olay nemlidir6. Sonu olarak belgelerden hareketle Fransz diplomatlarnn faaliyetlerinin genel olarak 19. yzyldan itibaren Osmanl mparatorluunun muhtelif yelerinde eitli konsolosluklar bulundurma, bu yrelerdeki (Trabzon, Erzurum, Zeytun vb.) Ermenileri tahrik etme, zellikle Katolik Ermenilerin desteklenmesi ve ticar faaliyetlerde Ermenilerin arac olarak kullanlmas eklinde zetlenebilir. Ayrca Fransz misyonerlerinin gezdikleri yerlerde aznlklarla iliki kurmalar ve bunun yan sra bu devletin Papalkla ibirlii yaparak Osmanldaki Katolik Ermenileri desteklemesi ve tahrik etmesiyle Fransz ihtilalinin getirdii yeni fikirlerin Ermenilerle beraber Osmanldaki dier aznlklara da aladklar anlalmaktadr7.
FRANSIZ DPLOMATLARININ OSMANLININ LERNE MDAHALES
ncelenen belgelerde Fransz ynetiminin Osmanlnn i ilerine mdahale ettiine dair nemli bilgiler yer almaktadr. rnein Zeytun olaylarnn ardndan yaplan tutuklamalara ynelik Fransz bykelilii tepki olarak Osmanl ynetimine szl nota gndererek; Ermenilerin yarglanma srelerinin ve tutukluluk srelerinin bir an nce sona ermesini talep etme yetkisini kendilerinde grmlerdir. Fransz ynetimi bu mdahalelerini Berlin Antlamasnn8 23. maddesine dayandrmakta
6 7 8 Palabyk, Fransz Ariv Belgeleri..., s.83. Yavuz, Trk Kurtulu Sava.... Berlin Antlamas, Osmanl mparatorluu ile arlk Rusyas, ngiltere, Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu, talya ve Fransa arasnda 13 Temmuz 1878de Berlinde imzalanan bar antlamasdr. Bu antlama ile Osmanl mparatorluu topraklarnn bete ikisi ile nfusunun yaklak yars Mslman olan bete birini terk etmek zorunda braklmt. Ayrca byk bir gelir kaybna da uramt. Bu antlama Osmanl mparatorluu iin korkun bir yenilgiydi. Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, kinci Cilt, E Yaynlar, 1994, s.238-239.
324
Yldz DEVEC BOZKU
ve anlan tutuklamalar iin derhal bir komisyon kurulmasn ve bu anlamann hukuki gereklerinin yerine getirilmesini talep etmitir. Yine Berlin Antlamasna dayanarak Osmanl grevlilerinden Ermenilerin bulunduu yerlerdeki mevcut durumu dzeltmelerini ve lkedeki gayrimslimlerin geleceini gvence altna almalarn 1879 tarihli telgrafta yle dile getirilmitir:
Fransa bykelilii, gerekli deiikliklerle birlikte Berlinde Babli tarafndan alnan ykmllklerin yerine getirilmesinin Ermenistandaki ackl hadiselerin devam etmesini engelleyecek en iyi davran tarz olaca dncesindedir9.
ncelenen belgelerde grlen bir dier hususta Fransz ynetiminin Ermenilerin koruyuculuu bahanesiyle sk sk Osmanlnn i ilerine mdahalesi olmutur. rnein Adana Ceza Mahkemesinin yedi Ermeninin idam konusunda verdii bir karara Fransz elisinin mdahalesi yle olmutur: Fransz eli verilen hkmn incelenip onaylanmasna dein geecek sre zarfnda Ermenilerin cezalarnn uygulanmasnn ertelenmesi giriimlerinde bulunarak yarg srecine mdahalede bulunmutur10. Bir baka adli vakada da yine Fransz diplomatlarnn benzer tutumunu grmek mmkndr. Dhiliye nazr Memduh Bey 10 Nisan 1897 ylnda Sadaret Yksek Makamna Marata bir Hristiyan ile bir Mslman ortaya kan kk apl bir olayn mahalli konsoloslarn nasl bytt hakknda bilgi vermektedir. Bu son derece basit ve sradan olaydan hareketle mahalli konsolosun grevlerini aan baz mdahale giriimlerinde bulunmaya alt anlatlmaktadr. Nitekim sz konusu dnemde ufack bir olayn konsolos vekili tarafndan bytlerek Fransz bykeliliine kadar gitmesi salanmtr. Osmanl ynetimi ise Fransz bykeliliine bu haberlerin aslsz olduunu bildirince eliliin cevaben yazd telgrafta konsolosun alFransz Devletinin Pera bykeliliinden Dileri Bakan Caratheodory Paaya gnderdii yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:78-6/60, 8 Mart 1879; Osmanl Belgelerinde..., s.5. 10 Dileri Bakan Tevfik Paadan Sadaret Yksek Makamna gnderilen yaz iin bkz. BOA, A.MKT.MHM., Belge No:617/9, 25 Eyll 1896; Osmanl Belgelerinde..., s.86.
325
malarnn kendi talimatlar dorultusunda yaplan almalar olduunu ve bu almalarn kendilerince desteklendiinin belirtmilerdir: Ad geen vekil aleyhinde vilayetten yaplan bildirimlerin hi bir temele dayanmadn, Mara Hristiyanlarnn Mslmanlar tarafndan devaml tehlikeye maruz kalan rahatlk ve gvenliklerini korumaya gayret etmesinin bykelilikten kendisine verilen talimat gerei olduunu, kendisinin ehir mahall memurlar nezdinde srekli yinelemek mecburiyetinde olduu giriimlerin uygun grldn ve son olaylarn evvelki sene ortaya kan dehetli atmalara sebebiyet verenlerin cezasz kalmalarndan dolay btn mslman ahalinin aktan aa dmanca fikirlerde bulunduunu ispat ettiini anlatan baz ifadeleri ve Fransa memurlarnn ayn zamanda Anadolu Hristiyan ahalisinin maruz bulunduklar tehlikeleri Osmanl memurlarna bildirmelerinden dolay knanamayacaklar Fransz bykeliliinin Osmanlya gnderdii mektup Konsolos vekili Msy Vietye neden Marataki Hristiyanlar koruma grevi verdiklerini de aklar mahiyettedir:
Msy Vietye verilen talimat, Mara Hristiyanlarnn Mslmanlar tarafndan srekli olarak tehlikeye maruz kalan rahat ve gvenlerinin korunmasn salamaya gayret sarfedilmesine ilikindir. Bu sebeple bykelilik sz konusu kiinin bu ehrin mahalli grevlileri nezdinde daima yinelemek zorunda olduu giriimleri doru bulmaktadr. Son olaylar, 1895 senesi Kasmnda meydana gelmi olan dehetli atmalara sebebiyet verenlerin u ana kadar cezasz kalmalarndan dolay btn Mslman ahalinin aktan aa dmanca fikirlerde bulunduunu ispatlamaktadr. O blgede meydana gelen olaylar ile Rahib Salvatorun ldrlmesi, Osmanl Hkmetinin bu olaya kalkanlar takip etmekten srarla kanmas ve sz konusu kiinin ldrlmesinden dolay Fransa Hkmetinden i iten getikten sonra zr dilenmesi gibi [Bablinin yaptklar unutulamaz] iki devlet arasnda, bu gibi davran ve hareketlerin srdrlmesi Hariciye Nezareti tarafndan arzu edildii bildirilen dostluk ilikilerine pek de uygun grnmemektedir. Fransz memurlarnn ayn zamanda Msy Vietnin Anadolu Hristiyan ahalisinin maruz bulunduklar tehlikeleri Osmanl memurlarna bildirmelerinden dolay knanamayacaklarnn Hariciye Nezareti tarafndan da uygun grlecei aikrdr.
326
Yldz DEVEC BOZKU
Fransz bykeliliinin gnderdii bu telgraf Msy Vietye grevinin snrlarn belirtmesinden ok Osmanl Hkmetine ynelik ciddi eletiriler barndrmas bakmndan dikkat ekicidir. Son derece ar bir slupla kaleme alnan ve adeta tehdit ieren bu telgraf ayn zamanda Fransz ynetimi tarafndan Osmanl Hkmetinin blgede yaanan gelimelerin sorumlusu olarak gsterilmesi bakmndan da nemlidir. Sonu olarak Osmanl hkmeti tarafndan Msy Vietnin konsoloslua ve bykelilie abartl ve hakikati rtecek biimde birtakm beyanatlarda bulunmas bir tr i ilerine mdahale olarak deerlendirilebilir. Yine Fransz diplomatlarnn Ermeniler zerinden Osmanlnn i ilerine mdahale ettiklerini gsteren bir baka belgede ise diplomatlarn ne kadar ileriye gidebildikleri grlyor. Van Fransz konsolosu blgede bir takm geziler dzenlemi ve bu geziler balamnda Mua gitmitir. Muta asayiin salanmas iin baz tutuklamalarn yaand zamanlarda Mutaki Fransz temsilcisi Msy Rupenin olaya mdahil olarak yanna bir Ermeni tercman da alarak sz konusu tutuklamalarn olduu yere giderek olay karmtr....Da halkndan baz kiiler aman dilemeyerek hala ekyalk yapmakta olduklarndan dn serserice dolaan iki mehul ahs Polis Abdlhakim Efendi tarafndan grlp yakalanarak ar Karakolhanesine gtrlm, sorgulanp kimlikleri aratrlrken Fransa Hkmetinin Van Konsolosu Rupen ve Tercman Mihrann daireye gelerek bunlar niin sorguluyorsunuz diye resmi dairede grlt kararak nbeti polis memurlarndan Ziya Efendiye hakaret ettikleri, mehul ahslar zorla daireden darya kardklar grlm ve bu tutanak dzenlenerek hazr bulunanlar tarafndan imza altna alnmtr11. Bahsi geen olayn meydana geldii gn grevli olan polis memurlarnn tek tek ifadelerine bavurularak, Fransz diplomatnn gerekten sorgulanmak zere gtrlen iki Ermeniyi polis dairesinden iddia edildii gibi zorla ve hakaretler edilerek gtrlp gtrlmediini incelenmi ve olayn olduu gece alan tm personel tek tek ifadesine bavurulmutur. Bunlardan zellikle Polis stepan Efendinin ifadesi olduka dikkat ekici olmutur:
11 Bitlis Valisi Ferid Beyden Gelen ifre Telgraf iin bkz. BOA, A.MKT.MHM., Belge No:673/25, 18 Mays 1905; Osmanl Belgelerinde..., s.157-158.
327
... O gn ben dairenin st katndaydm. Aada bir takm fkeli szler ve grltler duydum. Aaya indim baktm ki ad geen konsolos ve tercman, Polis Mehmet Ziya Efendiyi hiddet ve fkeyle azarlyorlard. Kendisinin szn anlayamadm. Fakat tercman, sizin ne hakknz var, bunlar ne hakla buraya getirmisiniz? diyordu. Durumu Polis Ziya Efendiye sordum. Belgelerinin olup olmad ve pimanlk dileyip dilemediklerini aratrmak zere daireye iki dal Ermeni gndermilerdi. Bunlar iin baryorlar ve elimden alyorlar dedi. Sz konusu kiilerin arkasndan baknca gerekten iki Ermeniyi konsolos ve tercmann arkalar sra gtrdklerini grdm12.
1905 ylnda cereyan eden bu olayda Fransz konsolosunun polis merkezini basarak sz konusu Ermenileri almas ve grevli memurlara hakarette bulunmas o dnemde Fransz diplomatlarnn Osmanl topraklarnda ne kadar rahat hareket ettiklerine iaret etmektedir. Ayrca Fransz diplomatnn phelileri zorla polis merkezinden gtrmesi sz konusu dnemde asayii tehdit eden Ermenilerin daha da cesaretlenmelerine de katkda bulunmutur. te yandan bu tutumun lke iinde gvenliin ve asayiin bozulmasna da etkisi olma ihtimali bulunmaktadr. Tm bu etkiler bir yana konsolosun bu hareketinin, lkeler arasnda geerli olan devletler hukukuna da aykr olduu hususu gz nnde bulundurulmaldr. Fransz konsolosunun polis merkezinden zorla adam gtrmek dnda Mslmanlar dndaki dier etnik gruplara para yardm yapma ve Ermeni din adamlar ile gizli grmeler yapmas da Osmanl ynetimi tarafndan hakl bir kuku ile takip edilmitir. 1918li yllarda ise Fransz ynetiminin Ermenilerle ilgili planlarnn hat safhaya ulat grlmektedir. Blgedeki Ermeniler Fransz niformas giymeye balam ve Mslmanlara ynelik gasp, yaralama, hapishane basma, Mslmanlarn evini basma gibi eylemlerde bulunmaya balamlardr13.
12 Bitlis Valisi Ferid Beyden Gelen ifre Telgraf iin bkz. BOA, A.MKT.MHM., Belge No:673/25; Osmanl Belgelerinde..., s.160-161. 13 BOA, HR.SYS.M., Belge No:36/1, 1918. XII. 15; Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi 1906-1918, Cilt I, Babakanlk Devlet Arivi Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Ankara 1995, s.317-319.
328
Yldz DEVEC BOZKU
FRANSIZ YNETMNN ERMENLERE MADD DESTEKLER
Fransz ynetimi Osmanl imparatorluu dneminde Anadoludaki Ermenilere dolayl ya da dorudan madd yardmlarda bulunmutur. Bazen blgedeki misyonerleri araclyla bazen de kendi lkesinde bulunan Ermeni komiteleri araclyla bu destei salad ariv belgelerinde grlmektedir. Fransz Dileri Bakanlnn Ermeni komitelerine madd yardmda bulunduu bilgilerinin yer ald 31 numaral belgede bu yardmlarn Londra basn tarafndan da doruland belirtiliyor:... Londra basnndan Press Asuspasyan dergisinde; 10.000 frank yardmda bulunan Fransa Dileri bakanna Ermeni komitesinin tm yeleri adna teekkr edildii yazlmtr14. Bitlis valisi Ferdi Beyin 8 Haziran 1905 tarihli ifreli telgraf ise Fransz konsolosu Msy Rupenin Ermenilere yapt yardm karlnda kendilerinden ne tr bir faaliyet beklenildiini somut bir ekilde ortaya koyan nemli bir belgedir:
Van Fransz konsolosu tarafndan dadaki on bir kyn Ermenilerine otuz sekiz bin be yz kuru datld ve datm esnasnda Tercman Mihrann Ermenilere hitaben idareleriniz iin ake ve hayvan verilmesindeki gaye nceki fikirleriniz gibi davranmanz iindir, bu ie aykr hareket etmeyeceksiniz, gibi bozguncu kkrtmalarda bulunduu Gelikozan polis memurunun jurnaline atfen Mu Mutasarrflndan bildirilmitir15.
Msy Rupenin isyan faaliyetlerinde bulanan Ermenilere para yardmnda bulunmas, Osmanl ynetiminden herhangi bir izin almadan yanna Ermeni bir tercman alarak blgeyi dolamas ve zellikle Osmanl ynetimi aleyhinde faaliyetlerde bulunmu Ermenilerle iliki iinde olmas Osmanl ynetiminin dorudan i ilerine bir mdahale anlamna gelmektedir. Osmanl ynetimi bu tr faaliyetlerden olduka rahatsz olmu ve bu dnemde bata Dhiliye Nezareti olmak zere, Hariciye Nezareti ve Fransz bykeliliine defalarca eitli uyar telgraflar gndermi ancak bunlara cevap alamad grlmtr. yle ki Ermenilerin Vanda bir eylem hazrl iinde olmas dolaysyla;
14 Paris Bykeliliine Gnderilen ifre Telgraf iin bkz. BOA, Y.PRK.BK., Belge No:47/112; Osmanl Belgelerinde..., s.64. 15 BOA, A.MKT.MHM., Belge No:673/25; Osmanl Belgelerinde..., s.172.
329
Osmanl ynetimi blgede olas bir sorun kmas halinde sorumluluk almayacan Fransz Bykeliliine bildirilmitir. Msy Rupenin faaliyetleri birok kesim tarafndan endie ile karlanmaya devam edilirken 29 Haziran 1905te Dhiliye nazr Memduh Bey Sadaret Yksek Makamna Msy Rupenin giriimlerinden son derece rahatszlk duyduunu belirten bir telgraf gndermitir:
Aslnda grevi Vanla snrl olmas gereken konsolosun kendi kendine Mua kadar gelip defalarca bu tr hareketlere kalkmas ve zellikle hkmet ilerine mdahale ve tecavz etmesi ok nem tayan bir durum olduundan [] ad geen konsolosun yalnz Vana iadesi ile yetinilemez. Onun da mutlaka deitirilmesinin salanmas, bylece hkmetin ihlal edilen onurunun iadesi, bu suretle ok marm olan Ermenilerin atak fikirlerinin de yattrlmas gerektii, Rusyadaki Ermenilerin karklk hareketlerini bu tarafa da sirayet ettirmekten baka bir maksada dayandrlamayacak bu gibi sz ve davranlara gz yumulmasnn kt sonulara neden olaca arz olunur16.
Ermenilere Franszlarn yan sra byk devletlerin de ekonomik destekleri olmutur. 29 Mays 1905te Bitlis valisi Ferid Beyin Fransz konsolosunun Mu ve Vandaki faaliyetlerini konu alan telgraf konsolosun zellikle Osmanl ynetimine kar isyan faaliyetlerinde bulunmu Ermenilere madd destek, para, giysi ve yiyecek gtrld bilgilerini iermektedir. Telgraf ayrca Rusyadan da baz Ermenilerin isyan faaliyetlerinde bulunmak zere blgeye geldiini, Fransz Konsolosunun yan sra blgede grev yapan ngiliz ve ABD konsoloslarnn da sz konusu isyanclara para, yiyecek, salk ve giyecek konularnda destek olduklarn bildirmektedir. Ancak burada asl zerinde durulmas gereken hususlardan biri ise sz konusu yardmlarn zellikle Ermenilere ve Ermenilerden de Osmanl ynetimine kar eitli eylem giriimlerinde bulunan ya da bulunmaya meyilli kiilere veriliyor olunmasdr.
OSMANLI MPARATORLUUNDAK FRANSIZ RAHPLERNN FAALYETLER
Bizans dneminden balayarak stanbula ve Anadoluya pek ok Katolik misyoneri gelmi ve Katolik retim kurumlarnn ok byk
16 BOA, A.MKT.MHM., Belge No:673/25, 29 Haziran 1905; Osmanl Belgelerinde..., s.177.
330
Yldz DEVEC BOZKU
bir ksm Fransz misyonerleri tarafndan kurulmutur. Osmanl tebaas Hristiyanlar kendi taraflarna ekmek, onlara dini adan destek olmak, Dou Hristiyanlarn Katolikletirmek, Osmanl tebaas Hristiyanlar Osmanl mparatorluundan kopartarak kendi emellerine hizmet ettirmek gibi amalar bulunan misyonerlerin bu gayelerine yardmc olabilecek en elverili yer ise okullar olmutur. Fransa, Trkiye Ermenilerini Katolikletirme faaliyetlerini XI. yzylda balatm, XVII. yzyl da ise, zellikle XIV. Louis zamannda (1643-1715) Katolikletirme propagandasn sistematik bir hale getirmitir. Trkiye Ermenileri arasnda ayrlk dncelerin yaylma tarihini ise XVI. yzyldan balatmak mmkndr. Kral XIV. Louisye gre, Trkiye Hristiyanlar, zellikle Trkiye Ermenileri Fransann Doudaki Halk olabileceinden Fransz misyonerleri de, bata Ermeniler olmak zere Trkiyede yaayan Hristiyanlar Avrupaya mazlum millet olarak tantmaya balamlardr. Fransann Katolikletirme propagandalarnn sonucu ise, 1668-1702 yllar arasnda nemli sayda Ermeninin Katolik mezhebine getii sylenebilir. 1830 ylnda ise, Ermeniler Fransann zorlamasyla Osmanl mparatorluu tarafndan ayr bir cemaat olarak tanmtr. Fransann, Ermenilerin koruyuculuunu stlenmesi, ileride Anadoluda izleyecei yaylmac d politikann gerekesini de oluturmutur. Bunun da tesinde Trkiye Ermenilerini Katolikletirmekle eitli yararlar elde eden ve bu erevede Ermeni din adamlarndan bir propaganda ordusu da oluturan Fransann dini faaliyetleri, yalnzca stanbulla snrl kalmayp tm Anadolu, Suriye, Lbnan ve dier Ortadou topraklarnda yaygnlam ve sonuta Douda Katolikliin gcn Fransz nfuzundan ayrt etmek neredeyse imknsz hale gelmitir17. Grld gibi Fransz misyonerlerinin Osmanldaki aznlklarla ilgili ortaya kan karklklarda nemli bir etkisinin olduunu sylemek mmkndr. Belgelerde de benzer ekilde Osmanl snrlar dhilinde baz Fransz din adamlarnn blgede karklklara neden olan faaliyetleri nasl desteklediklerine dair nemli ipular gze arpmaktadr. rnein Marata bulunan Fransz rahiplerinin resmi izniyle bir grup Ermeninin ina ettikleri evlerin ve okullarn mahzenlerinde top, silah ve sava malzemeleri bulundurduklarnn anlaldn belirten bir telgrafa yer verilmitir. Sz konusu telgrafa Halep vilayetinden gelen cevap ise
17 Yavuz, Trk Kurtulu Sava..., s.150.
331
Osmanl ynetimin konu hakknda ne kadar saduyulu bir tutum iinde olduuna iaret etmektedir:
Bir Ermeni casusunun tek bir szyle yabanclara ait bir yerin aranmasnn uygun olmayacandan etrafl bir soruturma yaplarak varl konusunda salam bir bilgi elde edilirse gerei bildirilmek zere durumun haber verilmesi tavsiye olunur18.
Yine Ermeni din adamlarnn siyas ilerle megul olduklar konusu Mnir Bey tarafndan Tevfik Paaya gnderilen 1896 tarihli bir telgrafta farkl bir boyutuyla yle ele alnmtr: Ayinin ortasnda, ayini yneten Ermeni papaz ksa bir konuma yapm ve dinleyicilerine seslenerek, Hal Seferleri zamannda Ermenilerin silah arkadalarn kurtardklarn, Franszlara hatrlatmay amalayan birka cmle okuyup, bugn ise Ermenilerin binlerce ehit vererek ve yalvaran kollarn Fransaya uzatmakta olduklarn sylemitir. Ermeni halkn kurtarmak iin tm Franszlarn hayrseverliklerine arda bulunmaktadrlar. Bu sylevin sonunda Peder Charmetan tarafndan, Ermeniler yararna para yardm yaplmas salanmtr19. Fransz din adamlarnn blgedeki siyas faaliyetleri sadece Ermenilerle snrl kalmam ayn zamanda dier etnik gruplar da dolayl ya da dorudan Katolikletirme politikalar yrtmlerdir. Dahiliye nazr Memduh Beyin Sadaret yksek makamna yazd 19 Eyll 1898 tarihli mektup, Fansz diplomatlarnn misyonerlik almalarnn en somut rneklerinden birini oluturmutur: Van vilayetinden gelen ve bir sureti ekte sunulan 12 Eyll 1898 tarihli telgrafta Fransa konsolosunun lemerik tarafna gittii ve bundan amacnn vilayet merkezi Ermenileriyle Nesturleri arasnda olduu gibi lemerik Nesturleri arasnda ortaya kan Katoliklie yneliten yararlanmak iin Musuldan gelmi bir papazla grmekten ibaret olaca ve rann Urmiye tarafndaki Nesturlerin hepsinin Rusya papazlarnn tevikiyle Ortodoks mezhebini kabul etmi olduklar ve
18 Osmanl mparatorluunun Paris Bykeliliinden Dileri Bakanlna Gnderilen 454 Numaral Telgraf iin bzk. BOA, HR.SYS., Belge No:469/59, 469/65; Osmanl Belgelerinde..., s.48. 19 Mnir Beyden Tevfik Beye gnderilen yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:2747/57; Osmanl Belgelerinde..., s.73.
332
Yldz DEVEC BOZKU
bunlarn bizim taraftaki Nesturleri de yanlarna ekmek hevesi iinde bulunduklar, bu bakmdan Katolik papazlarnn daha zararsz olduklar aklamas ile yaplacak muamele sorulmaktadr. 16 Austos 1898 tarih ve 1860 numaral Sadaret yazs ile tebli edilen padiah iradesi hkmne gre Ermenilerin Katolik mezhebine dhil olmalarnn kabul edilebilir bir tarafnn olmad, bundan doabilecek sakncalar daha nce sunulan 4 Austos 1898 tarihli Dhiliye Nezareti yazsyla aklanmtr20. Genel olarak sz konusu dnem gz nnde bulundurulduunda Franszlarn Ermenileri Katolikletirme abalarnn yan sra Ruslarn da Ermenileri Ortodokslatrma abalar bulunmaktadr. Bu nedenle blgedeki toplum zerinde adeta iki devletin ekime halinde olduunu sylemek de mmkndr. Fransz din adamlarnn Ermenileri Katolikletirme abasna bir rnekte 2 Nisan 1910da ekilen bir telgrafta grlmektedir. Adana vilayeti dhilinde uygunsuz davranlarda bulunduklar bildirilen Fransz rahiplerinin durumlar hakknda ilk nce szl tebligatta bulunulduu ancak srarla Peder Emmanuel Grasyann Ermenileri mezhep deitirmeye tevik eden almalarna devam etmesi nedeniyle Osmanl ynetimi ile Fransz bykeliliinin kar karya geldii belgelerden anlalyor. Peder Emmanuel Grasyann Ermenileri etkilemek ve halkn gznde Osmanl ynetimi zerinde etki sahibi olduunu gstermek iin ortaya att bir takm uydurma haberler ve sradan olaylarn bytlerek tehlikeli bir duruma getirilmesi konusundaki gelimelere de belgelerde yer verilmitir. Belgelerde ayrca I. Dnya Sava arifesinde ise din adamlarnn siyas ilerle ilgili faaliyetlerini artk hat safhaya getirdiklerine dair telgraflar da grmek mmkndr: Rahip Plisi, Rahip Huri (?) brahim adnda yerli bir papaz ile Havran livasnn Cebel-i Duruz kylerini dolaarak halka; Osmanl mparatorluu mahvolmutur. On gn sonra Osmanl hkmeti yoktur. Fransa Osmanl Hkmetinde alaca olan buuk milyar Franka karlk Suriyeyi satn almtr. Bundan byle Suriye Fransanndr. Biz her tarafa okul amaa geldik. Bundan sonra sizde Osmanl Hkmeti
20 ileri Bakan Memduh Beyden Sadaret Yksek Makamna gnderilen yaz iin BOA, A.MKT.MHM., Belge No:642/2, 698/16, 19 Eyll 1898; Osmanl Belgelerinde..., s.125-126.
333
memurlarn tanmaynz, vergi isterlerse vermeyiniz, arazi satmaynz. nk Fransa hkmeti bu satlar onaylamaz tarznda zararl tekinler ve sama konumalar yapmalar zerine halk galeyana gelmi, civar karakol zabtasna haber verilmi, zabtadan biri gelerek papazlardan meselenin doruluunu aratrm, hazr bulunan Mslman ve Hristiyanlarn ahitlikleriyle bahsi geen mnasebetsiz szlerin sylendii ortaya kmtr. Ariv belgelerinde Fransz rahiplerinin yan sra Ermeni din adamlarnn da statlerini kullanarak grevleri dnda siyas ilerle megul olduklar, Patrikhane ile bir takm gizli haberlemeler yaptklar ve bu ie Rus, ngiliz ve Fransz konsoloslarnn da araclk yaptklarna rastlamak mmkndr21. Sonu olarak Fransz din adamlarnn Osmanldaki Ermenileri Katolikletirmeye ynelik misyonerlik faaliyetlerinin temelinde Fransann siyasal, ekonomik ve dinsel-kltrel yaylmaclk olduunu sylemek mmkndr.
C-FRANSADA ERMEN-FRANSIZ LKLER ERMENLERN FRANSAYA G ETMELER
Belgelerden hareketle 1879lu yllarda Ermenilerin Fransaya g etmesinde iki nemli etken bahsedilebilir, bunlardan birincisi misyonerler araclyla ikincisi ise blgede kargaa karan Ermenilerin ounlukla Fransz gemilerini kullanarak yurt dna kmalardr. Bu da Fransz ynetiminin Ermeni faaliyetlerine dolayl da olsa desteklediine iaret etmektedir. Yurt dna kan Ermenilerin akbeti hakknda Tevfik Paann Osmanl diplomatlarndan bilgi istedii ancak dnemin koullar gz nnde bulundurulduunda bu konuda pek de baarl olunmad grlmektedir. Osmanl Bankasna saldrarak kargaa kartan ve Marsilyaya gitmek zere vapura bindirilip stanbuldan karlm olan ahslar arasnda iki de subay bulunduu, gvenilir kaynaklarca haber verildiinden Marsilyaya vardklarnda bunlarn ve dierlerinin orada kimlerle balant kurduklarnn ve nereye gittiklerinin uygun yollardan aratrlmas hususunda elilie acele tebligatta bulunulmas Zabtiye Nezaretinden bildirildiinden, gereinin yaplarak aratrma
21 BOA, Y.PRK.AZJ., Belge No:52/60, 29 Haziran 1907; Osmanl Belgelerinde..., s.181.
334
Yldz DEVEC BOZKU
ve istihbarat sonularnn bildirilmesine gayret gsterilmesi konusunda yaz yazlmtr22. Yine ariv belgelerinde blgede kargaa karan bir grup Ermeninin Fransz Gironde yolcu gemisine binerek Marsilyaya gitmek zere yola ktklar, bunun zerine Tevfik Paann Marsilyada grevli Osmanl diplomat Mavroyeni Beyden Ermenilerin oraya ulap ulamadklar, Marsilyada kimlerle irtibat kurduklar konularnda bilgi talep ettii grlyor. Bir baka belgede ise Atinadaki Osmanl diplomat Asm Beyin Fransz yolcu gemisi Girondenin Pireye geldiini ancak geminin kaptannn Ermenilerin burada gemiden inmesine izin vermediini ve Ermenilerin Marsilyaya gitmek zere yola ktn Tevfik Paaya bildirdiini gryoruz. Dolaysyla Osmanl ynetiminin sz konusu dnemde yurt dna giden Ermenilerin nereye ve nasl gittiklerini bildikleri ancak ilgili lkeler nezdinde pek de sk nlemler alamadn sylemek mmkndr. Nitekim Tevfik Paa Paristeki Osmanl diplomatlar araclyla Osmanl mparatorluunda karklk karp Marsilyaya giden Ermenilerin Fransaya kabul edilmemesi iinde bir dizi giriimlerde bulunmaktadr. Mnir Beyin Tevfik Paaya yazd telgrafta kendisinin bir dizi giriiminin ardndan Fransz yetkililerin Ermeni sulular Fransaya kabul etmeyeceini tahmin etiini yle belirtmitir:
Ekselanslarnn 226 sayl telgrafn almadan nce, Dileri bakanna anaristlerin iledii sular konusunda dikkatini ekmek zere sulularn cezalandrlmas konusundaki istisnai durumlarn belli olduuna dair bir not (nota) ilettim. Cumhuriyet Hkmetinin, ayn zamanda tehlikeli olan bu insanlarn Fransaya kabuln reddedeceini kuvvetle mit etmekteyim23.
zellikle Marsilyadan New Yorka gitmek zere yola kan Ermenilerle ilgili Marsilyadaki Osmanl diplomat Mavroyeni Beyin hazrlad ayrntl listenin yan sra Tevfik Paaya neredeyse gn gnne gelimeleri bildiren telgraflarn gnderilmesi kendisinin bu konuda ciddi mesai harcadna iaret etmektedir. Nitekim Mavroyeni Beyin
22 Tevfik Paadan Mavroyeni Beye gnderilen yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:2802-4, 2749/25, 30 Austos 1896; Osmanl Belgelerinde..., s.95. 23 Mnir Beyden Tevfik Paaya gnderilen yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:2802-4, 2749/25, 2 Eyll 1896; Osmanl Belgelerinde..., s.96-97.
335
bu almalar daha ncede belirtildii zere Paris bykelisi Mnir Bey tarafndan takdir edilmektedir. Siyas faaliyetleri nedeniyle srgn edilen Ermenilerin yan sra herhangi bir siyas olaya karmadan kendi inisiyatifiyle lkeyi terk eden Ermenilerin olduu da belgelerden anlalmaktadr24.
FRANSIZ VATANDALIINA GEME ALIMALARI
Belgelerde zellikle Osmanl mparatorluu snrlar dhilinde siyas faaliyetlerde bulunan baz Ermeni vatandalarnn yasa d yollarla Fransaya g ettikleri ve burada Fransz ynetimine sk sk tabiiyet deitirme bavurularnda bulunduklar konularyla ilgili bilgilerde grlmektedir. Jean Broussalli adl bir Ermeninin Osmanl vatandalndan Fransz vatandalna geiine dair bilgilerin yer ald 1888 tarihli belge, Fransz ynetiminin tabiiyet deitirme bavurularna ynelik tutumunu ortaya koymas bakmndan nemlidir. Dnemin Paristeki Osmanl diplomat Esad Paann, konuyla ilgili Fransz ynetiminin ikiyzl tutumuna yer veren 1888 tarihli telgraf, Fransz hkmetinin genelde Osmanl tebaasnn Fransz vatandalna geiinde Hkmetin byk zorluklar karrken, Osmanl vatanda bir Ermeninin Fransz vatandalna geiinde byle bir zorunluluu sz konusu etmediini dorulamaktadr. Bu tutumu anlayamadklarn ve hatta ardklarn dile getiren Esad Paa konuyla ilgili telgrafnda gelimeleri yle dile getirmitir:
Bay Broussali ile ilgili bu hukuk d hareketten dolay ok zor durumda kalan Bakan bana bu konunun u ana kadar Adalet Bakanlnn gndeminde olduunu, kendisinin konuyu gzlemlediini, ancak alacak bir ekilde bundan caymann imknsz olduunu ifade etti. Bylece Broussalinin hukuka aykr olarak vatandala alnm olduunu ifade ederken Trkiyeye dnmesi durumunda bu kiiye Bablinin Osmanl tebaas gibi muamele etme hakkna sahip olduunu da ilave etti25.
24 Mnir Beyden Dileri Bakan Tevfik Paaya gnderilen yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:2802-4, 2749/25, 11 Eyll 1896; Osmanl Belgelerinde..., s.105. 25 Esad Paadan Dileri Bakan Said Paaya gnderilen yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:2781-1/12, 13, 3 Haziran 1888; Osmanl Belgelerinde..., s.14.
336
Yldz DEVEC BOZKU
1888 tarihli telgrafta tabiiyet deitirme hususunda Fransz ynetimi Ermenilere kolaylk salarken 9 Mart 1907de Paris bykeliliinden gelen bir dier telgrafta ise Fransaya gelen Ermenilerin Fransz vatandalna gemede baz skntlar yaadklarn ve bu skntlarn giderilmesi iin Fransa Hkmetinin 1869 tarihli tabiiyet deitirme nizamnamesinde deiiklik yapmas26 hususu zerinde durulduu grlyor. Bu da Fransz ynetiminin tabiiyet deitirme konusunda tutumunda bir deiiklik sergilediine iaret etmektedir.
FRANSIZ YNETMNN ERMENLERN YAADII YERLERDE REFORM YAPILMASI TALEB
Berlin Antlamasnn ardndan byk devletler Osmanldan Ermenilerin yaad yerlerde Antlamann 61. maddesi gerei baz slahatlar yapmasn talep etmeye balamt. Fransann yan sra Rusya da alt vilayette Ermenilere ynelik bir takm slahatlarn yaplmas konusunda baz giriimlerde bulunmaya balamt. Byk devletlerin Osmanlnn i ilerine bir tr mdahalesi olarak da deerlendirebileceimiz reform talepleri, Mnir Sreyya Beye gre Sason olaylar ile balar. Mnir Sreyya Bey, ngiltere, Fransa ve Rusya elilerinin Sason olaylar nedeniyle oluturulan tahkikat komisyonlarna katlmalar ile ilk giriimlerine baladklarn ve 21 Ocak 1895 tarihinde Mua gelen komisyonun ilk toplantsn 24 Ocak 1895 tarihinde yaparak burada baz kararlar aldklarn yle dile getirir:
Durum bu ekilde iken Msy Kanbon Fransa Dileri bakanna gnderdii bir mektubunda son zamanlarda stanbulda baz cinayet olaylar meydana geldiini bildirerek polis tekilatnn ktl, imamlarn Hristiyanlara kar ilenecek cinayetlerin gzel davran olduu tarzndaki vaaz ve nasihatleri vs. gibi eylerin bakentin gvenliini salayacak mahiyette olmadn dier vilayetlerde durumun belki daha kt olduunu belirtmitir. devlet sefirlerinin yabanclarla rahipleri ve eskiden beri sefaretlerden himaye bekleyen btn Hristiyanlarn gvenliini salamak iin bir eyler yaplmas gerektii inancnda olduklarn, halkn gvenliini salamaya yarayacak tedbirlerin alnarak imdiye kadar mevcut olmayan polis
26 BOA, HR.SYS., Belge No:2866/32, 9 Mart 1907; Osmanl Belgelerinde..., s.180.

337
tekilatnn kurulmasn Babliden talep etmek zere aralarnda grmeye karar verdiklerini de amirine bildirmitir27.
Ermenilere ynelik reformlarla ilgili 1913 tarihli bir baka belgede ise yazar Msy Victor Berar ile Bogos Nubar Paann Ermeni Meselesi hakkndaki konferanslarnn bilgilerine yer verilmitir. Konferansta Ermenilerin yaadklar yerlerde slahatlarn yaplmas, bu slahatlarn nasl yaplaca, Alman basnn Ermenilere ynelik destei, ngiltere, Rusya ve Fransann Dou Anadoluyu kendi aralarnda paylamalarna sessiz kalnamayaca, bu durumda Fransaya da Suriyenin verilmesi gerektii konularna yer verilmitir. Ayn konferansta Bogos Nubar Paa da Msy Victor Berar destekleyen bir konuma yaparak, Ermenilerin aslnda Osmanl kalmak istediini, istiklal ve muhtariyet gibi gereklemesi mmkn olmayan hayaller ile megul olmadklarn ve Msy Victor Berarn kendilerine tavsiye etmi olduu slahatlar dnda hibir emellerinin olmadn ve bu slahatn Avrupa gzetimi altnda yaplmasnn hem genel barn muhafazas ve hem de Osmanl mparatorluunin ve Ermenilerin asl ve gerek karlarnn temini noktasndan nemli ve gerekli bulunduunu sylemitir28. Yine 1913 tarihli Rfat Paadan Said Halim Paaya gnderilen telgraf Bogos Nubar Paa nderliindeki Ermeni lobisinin Osmanlya yaplacak olan yardmlar nasl engellediine de yer veriyor:
Fransz Asya Komitesi dn akam General Lacroix, Buxton, Lepsius ve Milliukof bakanlnda gizli bir oturumla toplanm ve yirmi kadar delege burada, Ermenilerin yaadklar blgelerde uygulanacak reformlar hakknda Bogos Paay dinlemilerdir. Tartmalardan sonra bir kontroln gereklilii hakknda anlamaya varlm ve sonu olarak bugn Bogos Paa nezdinde zel bir oturumla reformlar hayata geirilmeden Osmanl mparatorluuna mali yardm yaplmamas iin byk devletlere arda bulunulmas ynnde tavsiye karar alnmtr.
Mnir Sreyya Beye gre devletlerin slahat konusunda bu kadar srarc davranmalar ncelikle Osmanlya kar hep muhafaza ettikleri
27 Mnir Sreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyas..., s.27. 28 Paris Bykelisi Rfat Paadan Dileri Bakan Said Halim Paaya gnderilen yaz iin bzk. BOA, HR.SYS., Belge No:2817-1/110, 2817-1/118, 7 Haziran 1913; Osmanl Belgelerinde..., s.195-197.
338
Yldz DEVEC BOZKU
dmanca eilimlerden, ikinci olarak gazete, kitap ve konferans eklinde uzun zamandr eitli lkelerde ve zellikle Fransa, Rusya ve Kuzey Amerikada srdrlen youn ve etkili propagandann kamuoyunda brakt derin tesirden, nc olarak da Mu tahkikat komisyonunda bulunan Fransz, ngiliz ve Rus delegelerinin aleyhimizde hazrlayp hkmetlerine sunduklar ve Sar Kitapta da yer alan, sert ifadeler ve korkun iftiralardan kaynaklanmaktadr29.
FRANSIZ YNETMNN ERMEN NFUSUNA DAR AIKLAMALARI
ncelenen ariv belgelerinde sz konusu dnemde Ermeni nfusuna dair bilgilere de rastlanmtr. Nfus bilgilerinin yer ald bir telgrafta 10 milyonluk Mslman nfusuna karlk lkede 600.000 Ermeninin yaad belirtilmitir. Mslman nfusun yzde birini bile oluturmayan Ermenilerin Osmanl milletini blmeye ynelik giriimlerinin hibir ekilde kabul edilmeyeceinin akland belgede Berlin Antlamasna imza koyan devletlerin de bu duruma izin vermeyeceklerinin alt izilmitir. Ayrca Ermenilerin Avrupay blc faaliyetlerinin merkezi yaptklar gerekesiyle Osmanl ynetiminin Avrupal devletlerden lkeleri snrlar dhilinde bulunan ve siyas olaylara karm Ermenilerin snr d edilmelerinin talep edildii de grlmektedir. Ermeni nfusuna dair baz bilgilere Fransa Dileri Bakanlnn beyanatlarnda da rastlanmtr. Dnemin Dileri bakan Msy Hanotaux beyanatnda Ermeni nfusunun yaklak olarak 3 milyon olduunu iddia etmitir. Buna kar bu dnemde lkedeki Ermeni nfusunun 900 bin dolaylarnda iken bilinli olarak 3 milyona yakn gsterilmesi Osmanl ynetimi tarafndan kukuyla karlanmtr.
FRANSADAK ERMENLERN FAALYETLER
Fransada bulunan Ermenilerin byk bir ksm yasa d yollarla gelen ve Osmanl aleyhinde faaliyetlerde bulunmu Ermenilerden oluuyordu. Bu nedenle dnemin Hariciye nazr Arif Paann Paristeki Osmanl Bykeliliinden sk sk burada bulunan Ermenilerin nfusu ve faaliyetleri konusunda raporlar istedii yazmalardan anlalmaktadr. Ancak konuyla ilgili Esad Paadan Hariciye nazrna verilen bir cevapta Paristeki Ermenilerin faaliyetlerinin gizli olarak yrtlmedii
29 Mnir Sreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyas..., s.49.
339
ve kendisinin gelimeleri yakndan takip edeceini bildiren cevab aslnda sz konusu dnemde henz Osmanl diplomatlarnn Ermeni faaliyetleriyle ilgili gelimelerden haberdar olmadklarna iaret etmektedir. Nitekim Paristeki Osmanl bykeliliine gnderilen ve Esad Paa ile St. Petersburgdaki bykeli akir Paann verdii bilgiler arasnda bir tutarszlk olduunu gsteren telgraflar da Paristeki Osmanl diplomatnn Ermeni faaliyetlerini henz yakndan takip etmediini dorular mahiyettedir. Fransadaki Ermenilerin bir dier faaliyeti de Fransz ynetiminin nde gelen isimleri ile bir araya gelerek baz taleplerde bulunmalar olmutur. Yaplan yazmalardan Fransz Dileri Bakanlarnn Ermeni heyetlerini kabul ettii bilgilerine yer verilirken sz konusu heyetin Bakanlar ile ne tr konularda grld ve gelen heyetle ilgili detayl bir bilgi ya da aratrmann yaplmad anlalmaktadr. te yandan daha sonraki tarihlerde yaplan yazmalardan Ermenilerin Berlin Antlamasnn 61. maddesinin uygulanmas konusunu Fransz hkmetinin ele almasn salamak amacyla baz giriimlerde bulunduklar anlalmaktadr. Ariv belgelerinde Fransada Ermenilerin Osmanl Hkmetini eletiren siyas ierikli toplantlar gerekletirdikleri hususunda da nemli yazmalar bulunmaktadr. rnein Pariste yaplan bir toplantda; 1. Son Adana katliamlaryla ilgili Ermenilerin ikyetlerini sunmak, 2. Katliam yapan kiilere kar alnan bask tedbirlerinde Osmanl hkmetinin taraflln protesto etmek. Gibi gndem maddelerinin yer almas bu toplantnn siyas ieriinden te Osmanl aleyhinde yaplan bir propaganda faaliyeti olduunu dndrmektedir. Fransada Ermenilerin st dzey Fransz yneticilerinin dikkatini Ermeni Meselesine ekmek iin birok yola bavurduklarna dair nemli belgelerde bulundurmaktadr. rnein Paristeki bir Ermeni tarafndan Fransa Cumhurbakanna yazlan bir mektupta Trkiye ve Trklere ynelik hakaretler edilirken te yandan Berlin Antlamasn imzalayan devletlerin Balkan Savandan doan sorunlarn zme
340
Yldz DEVEC BOZKU
kavuturulmas iin yapacaklar bir toplantda Ermeni Meselesinin de grlmesi talebinde bulunduklar anlalyor. Kitapta yer alan 66 numaral belgede Avrupada ve Msrda yaayan baz Ermeni yazarlarn Pariste bir araya gelerek bir komite kurduklar ve Ermenilerin yaadklar yerlerde hzl ve ciddi slahat yaplmas iin byk devletlerin mdahalesini davet etmek giriiminde bulunduklar bilgilerine yer verilmitir30. Fransada komite faaliyetleri ierisinde bulunan Ermeniler arasnda daha nce Osmanl mparatorluu bnyesinde grev alm ancak grevini ktye kulland iin grevden uzaklatrlan Ermeniler de bulunuyordu. te Nouridjan Efendi de bunlardan biriydi. Nouridjan Efendi Pariste bir Ermeni Gnll Komitesi kurarak seferberlik sebebiyle lkelerine dnmek zere olan baz Ermeni genlerini kandrp Fransa ordusuna gnll kaydettirmeye ve hatta bazlarn da tehditle ve korkutmak suretiyle emellerini gerekletirmeye alt31 haberleri 1914te Paris konsolosu Galip evkinin gnderdii telgrafta yer almtr.
FRANSIZ MLLET MECLSNDE ERMEN MESELES
Belgelerde Fransadaki Ermenilerin gerekletirdikleri faaliyetler neticesinde ou zaman baarl sonular elde ettiklerine iaret etse de bazen tam tersi durumlarn olduu da anlalmaktadr. rnein Ziya Paann Fransz Millet Meclisinde George Buissonun Anadoludaki kargaalarla ilgili verdii konferans bu kategoride deerlendirmek mmkndr. Ziya Paa, Said Paaya gnderdii raporda sz konusu konferansta, Buissonun konferansta Ermeni katliamnn ngiltere tarafndan uydurulmu bir masal olduunu, ngilizlerin kendi amalarna ulamak iin zor ve kuvvet kullandklar, bunu baaramadklarnda iftiraya bavurduklar bilgilerine yer vermitir. George Buissonun Ermeni karklklarnn aslnda Avrupada ilk kez ortaya ktn ve ngilizlerin bu durumdan yararlandklarn aklam olmas bir bakm sz konusu
30 Viyana Bykelisi Hseyin Hilmiden Dileri Bakanlna gnderilen yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:2817-1/44, 8 ubat 1913; Osmanl Belgelerinde..., s.192-193. 31 Paris Konsolosu Galib evki Beyden Dileri Bakanlna gnderilen yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:2141/3, 19 Eyll 1914; Osmanl Belgelerinde..., s.205-206.
341
dnemdeki ngiltere-Fransa ilikileri hakknda da bir fikir vermesi asndan nemlidir. Buisson ayrca 1862 ylnda in gazetelerinin de ayn ekilde vehim ve hayalden ibaret, yani Fransz ve ngiliz askerlerinin inde bulunduklar sre ierisinde kadnlarn namusuna tecavz ederek erkekleri diri diri yaktklar, ocuklar para para keserek tuzlayp yedikleri ve bunun gibi bir takm mezalim ve dmanlkta bulunduklar hakknda baz iftiralar attklarn hatrlatm, Ermeni komitelerinin bu gibi uydurmalar konusunda inlileri geride braktklarn da belirmitir32. Buisson Anadoludaki temel sorunlarn aslnda bir takm hayvan srlerinin gasp edilmesinden dolay her zaman olduu gibi Ermenilerle Dou Anadolu halk arasnda meydana gelen bir mcadeleden ibaret olduu ve blge memurlarnn askerlerin yardmn istemeye mecbur olduklarn ve az ok atma olduunu, btn karklk hareketlerinde olduu gibi bu atmada da baz len ve yaralananlar olduunu ifade ederek Ermeni sorunu konusunda Fransz ynetimi ile ters dmtr. Burada zellikle zerinde durulmas gereken husus Buissonun Anadoludaki kargaann temelinde ngilizlerin kkrtmalarnn olduunu belirtmi olmasdr. zellikle ngilizlerin baz Ermenilere para yardm yaparak bu ynde ayaklanmalarn kmasn saladklarna belirten Buisson ayrca gnmzde de birok yazarn zerinde durduu hususlardan olan Ermenilerin neden devlet kuramadklar konusuna ise yle aklk getirmitir: Ermeniler kendilerini bir hkmet halinde ekillendirme konusunda yeteneksiz bir millet olduklarn eski zamanlardan beri gstermilerdir. Daha dorusu Ermeniler tarih sayfalarnda millet adn tayacak bir millet deildir. Tarih sayfalarna gz gezdirilecek olursa bu milletin eskiden beri ranllara, Ispartallara, Romallara, Abbasilere, Moollara, Krtlere vergi vere gelmi olduklar grlr33. Buisson ayrca bir Ermeni ynetimi kurma fikrinin ngilizlerin uydurmalarndan ibaret olduunu, Ermeni nfusunun tm nfusun ancak te birini oluturabileceini belirtmitir.
32 Osmanl mparatorluunun Paris Bykeliliinden Gelen 16 Mays 1895 Tarihli Belge iin bkz. BOA, HR.SYS., 2748/73, 2838/7, 16 Mays 1895; Osmanl Belgelerinde..., s.38-40. 33 Osmanl mparatorluunun Paris Bykeliliinden Gelen 16 Mays 1895 Tarihli Belge iin bkz. BOA, HR.SYS., 2748/73, 2838/7, 16 Mays 1895; Osmanl Belgelerinde..., s.40-41.
342
Yldz DEVEC BOZKU
Fransz Millet Meclisinde Osmanl Ermenilerinden bahseden bir dier kii de Fransa Parlamentosu Millet Meclisi yelerinden Msy Chiseren olmutur. Chiseren tarafndan Hariciye Nezaretine gnderilen bir mektup aslnda Osmanl diplomatlarnn baar elde ettiklerini gstermesi asndan nemlidir. Msy Chiserenin Osmanl topluluklar hakkndaki dncelerinin dile getirildii mektupta u hususlar zerinde durulduu grlyor; Osmanl memleketinde deer verilecek bir topluluk varsa o da Mslmanlardr. Dier topluluklar ise acnacak durumdadrlar. En kt olanlar da hi phesiz ki Ermenilerdir. nsanlk leminin en irenci olan bu millet Luzinyan kraliyetini yeniden kurma hlyasndadr. ngiltere de Ermenileri alet olarak kullanmak iin kendilerine yardm etmektedir34. Bu dnemde Fransann Almanya, Rusya gibi devletleri de yanna alarak tm dnyaya ngilterenin ne tr kargaalara sebep olduunu ortaya koyma abas iinde olduunu sylemek mmkndr. 55 numaral bir baka belge ise Ermenilerle ilgili konularn grlmesi iin Fransz Millet Meclisinde yaplan baz konumalar hakknda ilgin bilgiler vermektedir. Fransz Millet Meclisinde yaplan grmelere Pariste grevli Osmanl diplomatlarnn itiraz ederek bu dnemde Osmanl diplomatlarnn bireysel ilikilerini kullanarak baz Fansz temsilciler ile grtkleri ve onlar ikna abalar iinde olduklarn gstermesi bakmndan nemlidir. Dolaysyla bu dnemdeki Osmanl diplomatlarnn bu almalar gnmz ifadeleriyle bir tr lobi faaliyeti olarak da deerlendirilebilir. Nitekim anlan girimelerin ardndan Paris bykeliliinin somut sonu aldna belgelerde yle yer almtr: Dier taraftan kendileriyle dostluk ilikilerinde bulunduum Osmanl mparatorluunun iyiliini isteyen vekillerden nfuzlu kiiye de iin ayrntl bir zetini verdim. Bunun iin Saraydan aldm ayrntl bir telgrafla nezaretin mkerrer yazlarnn ieriinden alntlar yaptm. Sz konusu vekiller bu fezlekeyi durumun gerekliini ortaya koymak iin arkadalarndan birouna okuyacaklarn bana kesin olarak sz verdiklerinden Msy De Pressens ile dostlarndan bazlarnn giriimlerinin hibir neticeye varmayacan kuvvetle zannediyorum. Bundan baka bu vekiller yine bal bulunduklar partilerce sahip olduklar nfuz sayesinde mnakaann gerekletii gn konumalarn uzamasna ve
34 Dileri Bakanlna Fransa Parlamentosundan Msy Chiseren Tarafndan Gnderilen Mektup iin bkz. BOA, HR.SYS., 1922/106, 18 Kasm 1895; Osmanl Belgelerinde..., s.51-52.
343
dier be konumacnn Sason olaylar hakknda konumalarna engel olmay baarmlardr35. Msy Hanotauxun Fransa Parlamentosunda yapt bir baka konumada Osmanl mparatorluundeki Ermenilerin bamszlk taleplerine karn hibir yerde ounluk olmadklarn bildiklerini belirtmesi, Franszlarn daha o dnemde Ermenilerin taleplerini ne kadar gerek d olduunun kendi kendilerine itirafdr: Osmanl mparatorluunun idaresinde bulunan ve imdi tek tartma konusu olan bu vilayetlerdeki Ermeni halknn, elimizdeki istatistiklerden anlald gibi tm Osmanl ahalisine gre yzde on ten fazla olmad bir gerektir. Anadolu vilayetlerindeki Ermenilerin toplam miktar phesiz milyon deildir. Zaten Ermeniler bahsedilen eyaletlere eit miktarda deil, baz yerlerde sk ve baz yerlerde dank bir ekilde blnmlerdir. Szn ksas hibir vilayette bir nokta bulunamaz ki orada bu zavall ahali hakikaten ounlukta olsun ve etrafnda bir ekilde muhtariyet idaresi usulnn uygulanabilecei bir merkez oluturulabilsin36. Msy Hanotauxun Parlamentoda yapt konuma Ermeni olaylarnn ilk kez ne zaman ve hangi nedenlerle ortaya kt, Ermenilerin hangi yntemlerle olaylar dnya kamuoyuna yayd konularna da dikkat ekmektedir. 1878-1881 yllarnda Berlin Antlamas ve Kbrs Mukavelenamesinde Avrupa ve zellikle ngiltere Ermenilerin durumuyla ilgileniyordu. Fakat bir Ermeni fesat hareketi ilk olarak sadece 1885 ylnda duyuldu. Ermenilerden Fransa, ngiltere ve Avusturyaya dalanlar intikam duygularna kapldlar. Komiteler kurup, gazeteler kararak hararetle baz telkinlerde bulunmaya baladlar. St. Dennisde Luzinyann kabri zerinde gsteriler yapld. Fesat hareketi Fransada yayldysa da ngilterede byd ve ncil cemiyetleri tahriklere baladlar. Bu hareket yava yava krslerden toplant yerlerine, sonra da sokaklara hatta parlamentoya yayld. Hkmet dahi bu problemle uramak zorunda kald. Gdlen ama Osmanl idaresinin yolsuzluk35 Osmanl mparatorluunun Paris Bykeliliinden Dileri Bakanlna Gelen 187 Numaral Yaz iin bzk. BOA, HR.SYS., Belge No:2865/11, 19 Temmuz 1904; Osmanl Belgelerinde..., s.149-153. 36 Osmanl mparatorluunun Paris Bykeliliinden Dileri Bakanlna Gelen 597 Numaral Telgraf iin bkz. BOA, Y.A.HUS., Belge No:362/8, 8 Kasm 1896; Osmanl Belgelerinde..., s.75-76.
344
Yldz DEVEC BOZKU
larn kesintisiz olarak ilan edip Avrupann dikkatini ekmek; mdahale fikrini veya baka bir deyile Avrupay, dou meselelerinde zorla isteklerini desteklemeye birok kez sevk eden Hallk dncesini yava yava geniletmekti37.
FRANSADAK ERMEN KOMTELER
Osmanl mparatorluu dhilinde baz komite faaliyetlerinde bulunan Ermenilerin srgn edildii daha nce belirtilmiti. Srgnn yan sra misyonerlik vb. faaliyetlerin neticesinde yasal ya da yasa d yollarla giden Ermeniler burada zellikle Pariste bir araya gelerek baz komiteler kurmu ve bu komitelerin Osmanl aleyhinde bir takm dmanca kkrtma faaliyetlerde bulunduklarna dair 1890 tarihli telgrafta, komite yelerinin eitli Fransz gazete ve brolarna ziyaretlerde bulunduklar bilgilerine de yer verilmitir. Fransadaki Ermeni komitelerinin bir dier faaliyeti de Osmanl dhilinde bulunan Ermenilerin kkrtlmasna ynelik almalar olmutur. zellikle Londra ve Marsilya Ermeni Komitesi Ortak Sekreterlii tarafndan 9 Austos 1892 tarihinde Adana Ermeni Bapiskoposuna gnderilen mektuplarn Osmanldaki dier belli bal Ermeni komitelerine Ermeni din adamlar vastasyla iletilmesi komiteler ile din adamlarnn ortak almalar yrttne iaret etmektedir. Giderek stanbulda bir takm Ermeni olaylar yaanmaya balanmas nedeniyle baz komite yeleri Ermenilerin Marsilya, Amerika ve Avrupann eitli yerlerinde baz talimatlar alarak Osmanl lkesine geri dndkleri grlm ve bu konuda baz tedbirlerin alnmas yoluna gidilmeye balanmtr. Ermeniler Fransada komitecilik faaliyetlerinin yan sra siyas arenada da Franszlar tarafndan oy potansiyeli olarak deerlendirilmi ve baz Fransz sosyalist milletvekilleri ihtilalci fikirlerini Ermenilere bu yolla alama almalarn da yrtmlerdir: ...Konumaclar szde ad geen blgede Ermenilerin endie iinde bulunduklarn syledikten sonra ihtilal araclyla hak ve hrriyetlerini elde etmek yolunda Leh, Finland ve Ermeni milletleri ile birlikte
37 Osmanl mparatorluunun Paris Bykeliliinden Dileri Bakanlna Gelen 597 Numaral Telgraf iin bkz. BOA, Y.A.HUS., Belge No:362/8, 8 Kasm 1896; Osmanl Belgelerinde..., s.76-77.
345
altklarndan dolay Ruslarn takdir edilmesine ve Berlin Antlamas kararlarnn tam olarak uygulanmasnn gerekli olduuna dair bir karar alnmasn teklif etmilerdir. Osmanl lkesi ve Rusya ileri konusunda daha nce gerekleenler gibi bu toplantnn da herhangi bir etkisi olmam Aurone, Le Matin, Vantraniran, gibi ar etkileriyle tannan baz gazeteler ayr tutulduu zaman hkmetle hatta Muhafazakr Partiyle balants olan gazeteler bile bu yolda herhangi bir haber yaynlamamlardr. Bu mnasebetle n ayak olan Sosyalist milletvekillerin seim zamannn yaklamakta olmas yznden ihtilalci fikirlerini ilandan baka amalarnn olmad aktr.
FRANSIZ BASININDA OSMANLI ALEYHNDEK ASILSIZ HABERLER
Ermeniler Fransada youn olarak bulunduklar Paris, Marsilya vb yerlerde Fransz kamuoyunu etkilemeye ynelik bata din, basn, etnik kken vb olmak zere eitli yollar denemilerdir. Fransz gazetesi Le Tempste stanbuldan dmanca bahseden bir takm yazlar yaynlanmas Ermenilerin almalar sonucu gereklemitir. Esad Paann 11 Ekim 1890 tarihinde Said Paaya gnderdii telgraftaki bilgiler Ermenilerin Fransz basnn etkilemeye ynelik almalar asndan dikkat ekidir. Buna gre Fransada kan Le Martin gazetesi stanbul kaynakl bir telgraftan hareketle Zeytun Ermenilerinin ayaklandklar haberini ve vali ile birka askeri ldrdkleri bilgilerine yer vererek Fransz kamuoyunu etkilemeye almtr. Bu iddialarn aslsz olduu Sadaret Yksek Makam tarafndan aklansa da Fransadaki Ermenilerin Osmanldaki gelimeleri bu kadar yakndan takip ederek ve arptarak Fransz basnna yanstm olmas dnemin koullar gz nnde bulundurulduunda ne kadar aktif bir rgtlenme iinde olduklarn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Bu gelimeler o kadar ciddi boyutlara varmtr ki Hariciye bakan Said Paa zellikle Avrupa gazetelerinde Osmanl aleyhinde kan yazlardan duyduu rahatszl sk sk dile getirmeye balam ve bu tr yaynlarn nne geilmesi iin Osmanlnn d temsilciliklerine bir genelge gndermitir. Basnda Fransa ve ngiltere konsolosluunda grev yapan baz Ermeniler tarafndan da zaman zaman aslsz haberlerin ortaya atld
346
Yldz DEVEC BOZKU
belgelerden anlalmaktadr. rnein Fransa konsolosluunda tercman olarak grev yapan Kasabyan adnda bir Ermeninin Diyarbakrda olaylarn meydana gelecei ynnde aslsz haberler kararak Fransa ve ngilterenin Osmanl zerinde bask kurmasn salamaya alt grlyor. Paristeki Ermeni faaliyetlerinin giderek younlat ve bu faaliyetlerin bir ksmnn Osmanl diplomatlar tarafndan yakndan takip edildii bir dnemde Ermeni rencilerin Trkler ve Krtler aleyhine propaganda faaliyetlerine de giritikleri anlalyor. Bu balamda sz konusu rencilerin Fransz basnndan Trklerin ve Krtlerin kendilerine mezalim uyguladklar haberlerini yaynlamalarn istedikleri grlyor. Fransz basnnda Osmanl aleyhinde kan yaynlarn saysn artmas zerine Paris bykelilii Osmanl mparatorluuyla ilgili gazetelerde yer alan makalelerin zetlerini Hariciye Nezaretine gndermeye balamtr. Bu makalelerle ilgili deerlendirmelerinde yer ald belgelerde Paris basnnn Osmanl mparatorluuyla ilgili yazlar farkl lkelerden gelen haberlerden yola karak oluturduu anlalyor. Fransz ynetiminin Ermeni faaliyetlerini dorudan desteklediklerini gsteren nemli belgelerden biri de 1918 tarihli telgraftr. Almanca yazlm sve gazetelerinden biri Ermeni syan adyla bir makale yaynlanarak, Osmanl hkmeti aleyhinde gr bildirmitir. Ad geen makalede Trkiye kart bir akmn var olduu ve bunun tilaf Devletlerinin kkrtmas sonucu olduu belirtilmekle beraber ihtilal merkezinin svirede olduu da sylenmektedir. Hatta Berndeki Fransa elisi Bernde bir konferans dzenlemek bahanesiyle hkmeti tarafndan bu akm idareye memur edilmitir. Clemenceau bu sene balarnda Fransa Enstits azasndan Berar, Ermeni ihtilalcileri ile irtibat kurmak ve Ermeni Doktorlarndan ericyan ile grmek zere Cenevreye gndermitir. Burada bir toplant yaplmtr. Berar, Ermeni Meselesinden bahsederek Fransa Hkmetinin Ermenilerin her trl araca bavurarak Trkiyeye kar mcadelede bulunacaklar midini beslemekte olduu noktas zerinde srar etmi ve ad geen
347
hkmetin bu hususta gerekli olan mebla karlamaktan ekinmeyeceini sylemitir38. Yine 1918 tarihli bir dier telgrafta Charles Carroll adyla svire gazetelerinde Trkiye aleyhine yayn yapan kiinin Carabet Carolian isminde stanbullu bir Ermeni olduu I. Dnya Savann balamasyla Fransaya giderek Fransz ordusunda gnll asker olarak grev yapt ve terhis olduktan sonra Trkiye aleyhine propaganda yapmak zere svireye gnderildii biliglerine yer veriliyor. Fransz basnnda Osmanl mparatorluundan gelen Ermenilerle ilgili zaman zaman baz aslsz haberlere de yer verildii grlmektedir. Marsilyadaki Osmanl diplomat Mavroyeni Bey sz konusu haberlerin aslsz olduu bilgilerini Tevfik Paaya yle sunmutur: Mahall basn on yedi anaristin serbest brakldn haber vermektedir, ancak bu haber dzmecedir. Benim gizlice rendiime gre ilerinden ikisi, serbest kaldktan sonra Fransada kalmak iin Emniyetten izin istemiler, fakat bu mahalli idare Fransz Hkmetine bunlarn snr d edilmelerini tavsiye etmitir39.
ERMEN DN ADAMLARININ FAALYETLER
Ariv belgelerinde Fransz din adamlar gibi Ermeni din adamlarnn da statlerini kullanarak baz siyas oluumlar ierisinde yer aldklar grlmektedir. Konuyla ilgili olarak 4 Austos 1904 tarihinde Paris diplomat Mnir Bey Hariciye nazr Tevfik Paaya bir grup Ermeni din adamnn Emiadzin katogikosu adna baz ikyetleri dile getirdiklerini belirterek Fransz Cumhurbakan ve Dileri bakann ziyaret ettiklerini rapor etmitir. Mnir Bey ad geen din adamlarnn ziyaretlerinden ve ikyetlerinden duyduu rahatszl Fransz Dileri bakanna ilettiinde ald cevap ise olduka dndrc olmutur. Nitekim Fransz Dileri bakan sz konusu din adamlar ile grmesinin Ermeni Meselesiyle yakndan ilgilenen baz milletvekillerinin basks sonucu gerekletiini belirtmitir. Ayrca kendileriyle grlmemesi halinde sz konusu milletvekillerinin basnda bir kargaa karma olaslklarn
38 Dileri Bakan Nesimi Beyden Bern Bykelisi Fuad Selim Beye gnderilen yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:2885/41, 19 Nisan 1918; Osmanl Belgelerinde..., s.219-220. 39 Mavroyeni Beyden Tevfik Paaya gnderilen yaz iin bkz. BOA, HR.SYS., Belge No:2802-4, 2749/25, 12 Eyll 1896; Osmanl Belgelerinde..., s.106.
348
Yldz DEVEC BOZKU
gz nnde bulundurduklarn aklam olmalardr. Bu durum aslnda Ermenilerin lobicilik faaliyetlerine daha o yllarda etkin bir ekilde srdrdn gstermesi asndan nemlidir.
FRANSIZ YNETMNN ERMEN TUTUKLULARA YNELK TUTUMLARI
1897 ylna gelindiinde Fransada Ermeni faaliyetlerinde bir hareketlilik olduu grlmektedir. Fransadaki Osmanl diplomatlarnn gnderdii telgraflarda Osmanl mparatorluunda karklk kardklar gerekesiyle Marsilyaya srlen baz Ermenilerin Fransz vapurlaryla Kbrsa dnerek, Kbrstan gemici kyafetleriyle Fransz vapurlarn kullanarak skenderuna getikleri burada bir takm karklklar karma giriimlerinde bulunacaklar bilgilerine yer verilmitir: Blgede karklk karp geen sene Marsilyaya srlen drt nefer Ermeni bozguncusundan ikisinin Fransz posta vapuruyla Kbrsa geldii, dier ikisinin de bu ekilde Kbrsa gelerek dier arkadalaryla birletii, drdnn gemici kyafetinde olarak sz konusu Fransz vapuruyla skenderuna ktklar, burada bulunan ngiliz zrhlsna girip ngiliz gemici tayfas kyafetine brnerek karaya ktklar, oradan da Payas kazasna tabi amlk kyne gittikleri ve Martn sonuna doru bir fesat karacaklar Mersin Mutasarrflk ve Kumandanlndan haber verilmitir. Bunun zerine Payas mevkiindeki askerin redif olmas dolaysyla Adanada bulunan nizamiye taburundan bir zabit tayin edilerek bir karkla meydan verilmemesi iin gnderilecei Adana Kumandanlndan bildirilmitir. Bununla beraber bahsedilen drt bozguncuyu tanyp hemen yakalamalar iin bende bulunan fotoraflar zel svari ile Adana Kumandanlna gnderilmi ve ad geen kyn aranmas iin kesin emir verilmitir40. Marsilyadaki Osmanl diplomat Mavroyeni Beyin Tevfik Paaya gnderdii bir baka telgrafta ise buradaki Ermenilerin baz yardm komiteleri araclyla svire ve ngiltereye gnderildikleri ve bu nedenle Marsilyada Ermeni gmen nfusunun neredeyse kalmad, ayrca yetkililerin Marsilyaya gelen tm Ermenilerden yasal belgeler konusunda hassas davrandklar belirtilmitir.
40 BOA, Y.PRK.ASK., Belge No:119/45, 13 Mart 1897; Osmanl Belgelerinde..., s.93.
349
Mavroyeni Bey Marsilyadaki Ermenilerden yasal belgelere sahip olmayanlarnn Fransz hkmetinin tedbirlerine uygun olarak tutuklandklarn da rapor etmitir. Mavroyeni Beyin telgraflar gnderdii bir dier kii ise Mnir Beydir. Mnir Beye Marsilyaya gelen Ermenilerin kimlik, ulam ve hangi amalarla buraya geldiklerine dair bilgi veren detayl bir rapor hazrlamtr. Bunun yan sra Marsilyaya Ermeni gnn neredeyse durma aamasna geldiini, bu konularla ilgili aratrmalarna devam etmesini istiyorlarsa kendileri iin alacak bir grevliye ayrlan denein arttrlmas hususuna yer vermitir.
SONU
Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri 1879-1918 adl kitaptaki belgelerden hareketle ortaya koymaya altmz dnemin Osmanl-Fransz-Ermeni ilikilerine dair belgelerin daha ok Fransadaki Ermenilerin faaliyetleri ile Fransz misyonerlerinin Osmanl mparatorluundaki faaliyetleriyle ilgili olduunu sylemek mmkndr. Bylece 1879dan 1918e dek geen otuz dokuz yllk sre boyunca Fransadaki Ermenilerin, bata Fransz basn olmak zere kamuoyunu yanl bilgilendirmek, isyanc komiteler kurmak, Fransz ve Ermeni din adamlarn siyas ilere alet etmek ve birok olayda Fransz ynetiminin Osmanlnn i ilerine mdahale etmesini salamak gibi etkin faaliyetler srdrdkleri anlalmaktadr.
Belgelerden hareketle bu dnemdeki Ermeni-Fransz ilikilerinin greceli olarak daha gayri resmi ve dolayl olduunu sylemek mmkndr. Dolaysyla bu dnem ilikileri daha ok Fransz hkmet grevlilerinin Fransadaki Ermeni komitelerini desteklemeleri ve Osmanl mparatorluundaki Ermeni vatandalarn koruma bahanesine dayand grlmektedir. Ancak I. Dnya Savann balamasyla, Osmanl mparatorluu tilaf Devletlerine kar sava ilan edince Fransz-Ermeni ilikilerinin daha resmi ve dorudan bir hal ald ald anlalmaktadr. Ayrca bu ilikilerin daha sonra Ermeni militanlarn Dou Lejyonu ats altnda Fransz ordusuna dhil edilmesi sonucunda ise tam bir ibirliine dnmtr41. rnein ilk dnemlerdeki belgelerde Fransz ynetimi siyas sulu bir takm Ermenileri lkesinde barndrmann yan sra baz yasa d faaliyetlerine ou zaman gz yumarken, daha sonra Fransaya
41 Palabyk, Fransz Ariv Belgeleri..., s.84.
350
Yldz DEVEC BOZKU
gelen Ermeni siyas sulularn tabiiyet deitirmelerinde kolaylk saladklar ve bazen de Ermenilerin Fransz basnnda Osmanl aleyhinde bir takm yaynlar yapmalarna izin verdikleri grlyor. Bunlarn yan sra baz Fransz misyonerlerinin Osmanl mparatorluu dhilinde de Ermeni siyas sulularn madd ve manev ynden korumalar altna aldklar ve Ermeni olaylarnn ortaya kmasna adeta zemin hazrladklar sylenebilir. Bu gelimelerin yaanmasnda ilk zamanlarda Fransada grev yapan Osmanl diplomatlarnn Fransadaki Ermeni komitelerinin faaliyetlerini takip etmekte yetersiz kalmalarnn da nemli bir etkisi olmutur. Nitekim Osmanl diplomatlarnn buradaki Ermeni komitelerinin faaliyetlerinin farkna vardklarnda da gelimeler karsnda sessiz kalmalar da sorunun ileri boyutlara varmasna katkda bulunmutur. 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren gelimeye balayan Fransz Ermeni ilikileri 19. yzylda son derece aktif bir hal almtr. Sz konusu ilikilerin incelediimiz 1879-1918 yllar arasndaki dnemde ise adeta iki tarafl bir kara dntn sylemek mmkndr. ncelenen 75 belgedeki Fransz-Ermeni ilikileri genel olarak birka alt bala ayrlabilir: Osmanl isyan faaliyetlerinde bulunmu Ermenilerin Fransaya illegal yollardan g etmesi, Fransz vatandalna gemek iin Fransa devletine bavuran Ermeniler, Osmanl aleyhine Fransada faaliyet gsteren Ermeniler vb konulardr. Fransadaki Ermeni faaliyetlerinin yan sra Fransz ynetiminin Osmanl topraklarndaki faaliyetleri hakknda da eitli belgeler bulunmaktadr. Burada ise Fransz diplomat ve misyonerlerinin blgede Mslmanlar dnda bata Ermeniler olmak zere Nesturi ve dier etnik gruplar Osmanl aleyhine baz faaliyetlerde bulunmalar iin ne tr desteklerde bulunduklarna dair belgeler yer almaktadr. zellikle Fransz diplomatlarnn isyan faaliyetlerinde bulunan Ermenilere para yardmnda bulunmalar sz konusu desteklerinin en somut rneklerinden birini oluturmaktadr. Sonu olarak Osmanl ariv belgelerinden hareketle gerek Ermeni milliyetiliinin douu ve gerekse de Osmanl mparatorluundaki Ermenilerin siyas faaliyetlerinin ortaya kmasnda Fransz ynetiminin aktif bir rol oynadn sylemek mmkndr. Bu etkileri bazen
351
dorudan Fransz ynetiminin bir diplomatyla ilgili gnderdii notalarla, reform talepleriyle ve millet meclisinde Osmanl aleyhinde yaptklar konumalardan anlalmaktadr. Bazen de Fransz ynetiminin Anadoluda grev yapan Fransz misyonerleri araclyla, Fransada Ermeni komitelerinin yaptklar toplantlar destekleyerek ya da siyas tutuklularn yarg srecine mdahale ederek dolayl biimde grmek mmkndr.
352
Yldz DEVEC BOZKU
KAYNAKA
1.Babakanlk Osmanl Arivi
Y.A.HUS. HR.SYS. Hariciye Sicil Dosyas A.MKT.MHM. Y.PRK.AZJ. Y.PRK.ASK.

2.Tetkik Eserler
:362/8. :78-6/60, 469/59, 469/65, 2141/3, 2747/57, 2749/25, 2781-1/12, 2802-4, 2817-1/44, 2817-1/110, 28171/118, 2865/11, 2866/32. :224-260/228. :617/9, 642/2, 673/25, 698/16. :52/60. :119/45.
Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi 1906-1918, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Cilt I, Ankara 1995. Mnir Sreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyas Tarihesi (1877-1914), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Ankara 2001. Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri (1879-1918), Cilt I-III, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Ankara 2002. Palabyk, M. Serdar, Fransz Ariv Belgeleri Inda Dou Lejyonunun Kuruluu ve Faaliyetleri, Ermeni Aratrmalar, Say 26, Ankara 2007, s.73-92. Shaw, Stanford J.-Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, kinci Cilt, E Yaynlar, stanbul 1994. Yavuz, Bige Skan, Trk Kurtulu Sava Srasnda Fransann Anadoludaki karlar ve Ermeniler, Ermeni Aratrmalar, Say 9, Ankara 2003, s.144-164. __________, Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1994. __________, Fransz Ariv Belgelerinin Inda Chester Demiryolu Projesi, Ankara niversitesi Trk Inklap Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Say:24, 19992003, s.527561. __________, 1922 Ylnda Orta Douda Uluslar aras Petrol Rekabeti, Stratejik Aratrmalar Dergisi, Say:2, 2003, s.111-138.
353
ERMEN TEDH CEMYETLERNN OLUUMUNDA DN-MLL UNSURLAR VE DI BALANTILAR (fade Tutanaklarna Gre)
Bozok niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Yozgat-TRKYE Tlf.: 0 354 242 10 21/ 139, e-posta: yunusozger@yahoo.com
355
Bu almada ifade tutanaklarna dayanlarak, Ermeni tedhi cemiyetlerinin oluumu incelenecektir. Cemiyetler, Ermeni olaylarnn balamasnda en nemli aktr olmular, ye saylarn artrmak iin farkl stratejiler uygulamlardr. zellikle, Ermeni halkn milliyet duygularndan yararlanma yolunu semilerdir. fade tutanaklar arasnda bulunan bir evrakn Ermeni Millet Birlii Beyannamesi adn tamas, bu balamda kayda deerdir. Fedailer hedefledikleri bamsz Ermenistan fikri -kendi ifadeleriyle memleketlerin Ermenistan olmas- iin adeta bir zorunlu ba kampanyas balatmlardr. Kampanyaya katlm artrmak iin vatan, millet ve din kavramlarn kullanmlardr. Beyannamenin banda niin para istenildiini, millet sevgilisi iin, bizim vatan iin ve Ermenilerin dkt kan iin cmleleriyle izah etmilerdir. Bundan baka yardm eden Ermenilerin bu yardmlarnn asl karln Allahtan yardm olarak alacaklar da vurgulanarak olaya din bir boyut kazandrlmtr. Beyannamelerde, vatann seven kardeler, millet iin, din iin ifadeleri sklkla kullanlmtr. Bunlarn yan sra, cemiyetlerin oluumunda d balantlar olduu da grlmektedir. zellikle Amerikadaki Ermeni ileri gelenlerinin, bir mektup zarf iinde stanbula srekli gazeteler gnderdii ve tekilatlanma almalarn ynlendirdii grlmektedir. Cemiyet yelerinin, kutsal kitap ncil zerine yemin etmeleri de yine bu balamda nemli bir unsurdur.
zet
356
GR
Ermeni Meselesi denilince genellikle Birinci Dnya Sava ve bu dnemde gerekleen Tehcir olay akla gelir. Hlbuki Anadoluda Ermeni olaylarnn en youn yaand ilk dnem XIX. yzyln son eyreidir. Bu dnemde ortaya kan hadiseler bilinmeden, Birinci Dnya Sava sonras gelimelerin anlalmas son derece g olur1. Bu tarihlerde stanbulda ve Anadolunun muhtelif blgelerinde Ermeni ayaklanmalar kmadan nce bir takm tedhi cemiyetlerinin kurulduu ve eitli faaliyetler sergiledikleri bilinmektedir. Osmanl tarihi asndan nemli dnemelerden biri 1815 tarihli Viyana Kongresidir. Napolyon Bonapartn alt-st ettii Avrupa haritasn dzene koymak iin toplanlan Viyana Kongresinde Rus delegeleri, resm grmelerin dnda kongre yelerinin dikkatini Osmanl lkesinde yaayan Hristiyan halkn zerine ekmeye alm ve ilk defa olarak bu durum iin ark Meselesi terimini kullanmtr. ark Meselesi bu dnemde Rus siyasetinin bel kemiini oluturmutur.
1 Yunus zger, 1895 Bayburt Ermeni Ayaklanmalar, stanbul 2007, s.5.
357
1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra Osmanl snrlar iinde yaayan Ermenilerle ilgili yaplmas istenen dzenlemeler hep ark Meselesi yani Dou Sorunu kapsamnda ele alnmtr2. Bu tarihten itibaren ngilterenin de politikasn Osmanl aleyhine evirmesi meseleyi daha da bytmtr. Ermeni olaylarnn ortaya kmasnda rgtlenme faaliyetleri son derece nem arz etmektedir. 1887 ylnda Cenevrede Rusya Ermenilerinden 7 renci tarafndan Hnak Partisi3 ve 1890 ylnda da Tanak adl ihtilalci Ermeni rgtnn kurulmu olmas rgtlenme abalarnn nemli bir admdr4. Hnak Partisinin merkezi daha sonra Londraya tanm ve olgunlama sreci tamamlannca stanbul bata olmak zere, imparatorluun eitli ehirlerinde ubeler amlardr5. htilal komiteleri seslerini dnyaya duyurmak iin eitli eylemler yapmlardr. Hnak komitesi, 23 Temmuz 1890da stanbul Kumkapdaki Ermeni Patrikhanesi ve kilisesini basmtr. Burada istedikleri baary gsteremeyince, bu defa taleplerini ortaya koyan bir dilekeyi hkmete sunmak amacyla, Babli yryn dzenlemilerdir. Bununla da yetinmeyen Ermeni rgtleri, 26 Austos 1896da Galatada Osmanl Bankasn basmlardr6. Ermeni komiteciler bir yandan devletin merkezinde bu tr eylemler gerekletirirken, dier taraftan da Anadolunun pek ok yerinde ayaklanma karmaya balamlardr. Birou stanbul merkezli rgtlerce organize edilen bu olaylar, 1895 ylnda bir zincirin halkas gibi Zeytundan (Sleymanl), Divrii, Trabzon, Elaz, Ein, Kayseri, Develi,
2 Berlin Antlamasnda Ermeniler lehine yer alan madde 61. maddedir ve ierii zetle yledir: Babli Ermenilerin oturduklar vilayetlerin yerel artlar dolaysyla muhta olduklar slahat dzenlemeleri yapmay ve Krtlerle erkezlere kar Ermenilerin emniyet ve huzurlarn korumay taahht eder..... Bkz. Bilal imir, Ermeni Meselesi 1774-2005, stanbul 2005, s.19; Ali Karaca, Anadolu Islahat ve Ahmed akir Paa (1838-1899), stanbul 1993, s.37; Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1985, s.112. Recep Karacakaya, A Chronology of The Armenian Problem With A Bibliography (1878-1923), Ankara 2002, s.7. Partinin asl ad Danaksutyun olup, Ermenicede federasyon anlamna gelmektedir. Kelime Trkeye Tanak olarak gemitir. Bkz. Grn, Ermeni Dosyas..., s.132. Hseyin akllkoyak, Diasporada Ermeni Kimlii Paris ve Halep rnei, stanbul 2005, s.87-89. Vahdettin Engin, II. Abdulhamid ve D Politika, stanbul 2005, s.44-48; Grn, Ermeni Dosyas..., s.142.
3 4 5 6
358
zmit, Akhisar, Erzincan, Gmhane, Bitlis, Bayburt, Mara, Urfa, Erzurum, Diyarbakr, Siverek, Malatya, Harput, Arapkir, Sivas, Merzifon, Antep, Mu, Kayseri, Yozgata kadar Anadoluyu tedirgin eder hale gelmitir7.
1.TEDH CEMYETLERNN OLUUMUNDA DN VE MLL UNSURLAR
Aratrmamzn ana konusunu oluturan, Ermeni tedhi cemiyetlerinin oluumunda din ve mill unsurlar ve d balantlar hususunun ortaya konulmasnda, Anadoludaki 1895 olaylarndan biri olan, Bayburt Ermeni isyanlar rneklem olarak seildi. Meselenin izahnda, ayaklanma sonucu mahkemece yarglanan Ermeni fedailerinin, ifade tutanaklar esas alnd. fade tutanaklar detayl incelendiinde, 1895 olaylarnn sradan bir vaka olmayp olduka organizeli bir isyan halkas nitelii tad aka grlecektir. syanlarn hazrlk safhasnda Ermeni ileri gelenleri, Osmanl belgelerinde Fesat Cemiyeti olarak nitelendirilen gizli rgtler kurmulardr. Cemiyet byklerinin verdii emirler dorultusunda, adna fedai denilen kiiler tarafndan bir takm eylemler yaplmtr. Fedailer, eylemlerinde yine tedhi cemiyetleri tarafndan daha nce belirlenmi baz stratejiler uygulamlardr. Aada detayl olarak irdelenecek olan bu stratejilerin, gnmzde Trkiyenin karlat en ciddi problem olan blc terr rgt PKKnn bir takm eylem stratejileri ile benzerlik gstermesi son derece byk nem tamaktadr. Fesat ya da tedhi cemiyetinin, organize safhasnda ve eylem aamasnda uygulad en dikkat ekici stratejilerden biri fedai yazma yntemleridir. Cemiyet, ihtiyac olan elemanlar; a.Para ve i vaadi ile fedai kazanma, b.Din ve mill duygularn smrs yoluyla fedai kazanma, c.Silahl tehdit yoluyla fedai kazanma balklar altnda incelenebilecek yolla elde etmeye almtr. Yntemlerin izahna gemeden nce, ifadeleri temel alnan fedailerin portreleri hakknda ksa bir bilgi vermek faydal olacaktr. Tutanaklarn7 imir, Ermeni Meselesi..., s.83; Ahmet Halaolu, 1895 Trabzon Olaylar, stanbul 2005, s.45.
359
dan anlald kadaryla, Bayburt olaylaryla balantl olarak istintak8 dairesinde 33 fedai sorgulanmtr. Bunlarda gze arpan zellikler yle tespit edilmitir: 1. Yalar 20 ile 56 arasnda deien tutuklularn ya ortalamas 33 olup, 21 kii 33 yan altnda, dierleri bunun stndedir. 2. Fedailerden 17 kii evli, dierleri bekrdr. 3. Meslekleri eitlilik arz etmektedir. Papazlk gibi din, nahiye mdrl ve muhtarlk gibi idar grevlerde bulunanlar olduu gibi; iftilik, katrclk, bezzazlk, kunduraclk ve kalayclkla geimlerini temin edenler de mevcuttur. 4. Fedailerin gze arpan en nemli zelliklerinden birisi de okuryazarlk oranlardr. Bata Plrek nahiyesi mdr olmak zere, 20 kiinin okur-yazarl yoktur. Reisleri Haator Efendi ve st ynetimde bulunanlar, Ermenice okuyup yazma bilmektedirler. Belirtilen bu sosyal ve kltrel yap ve ekonomik durum, onlarn fedai yazlmasnda veya fedai olarak tercih edilmesinde son derece etkili olmutur. Gemite ve gnmzde faaliyet gsteren ayrlk rgtlerin elaman seimi ile 1895 Bayburt olaylarna katlan kiilerin seimleri, birbirlerine ok benzemektedir. Burada dikkati eken iki nemli husus vardr. Bunlardan biri, fedailerin byk bir ksmnn henz genlik anda olmalar; dieri de her ne kadar belirli bir meslekleri varm gibi gzkse de, bu kiilerin ekonomik skntlarnn bulunmasdr. Yln belirli dnemlerinde Bayburttan, stanbula gidip inaatlarda alarak, kazandklar paralarla geimlerini temin ediyor olmalar bunun en nemli gstergesidir. Fedailerin dier bir zellii de eitim durumlardr. Olaya katlanlarn ounun okur-yazarlnn olmamas gerekten dikkat ekicidir. Grld zere, fesat cemiyeti nderleri, hem ekonomik durumu zayf, hem eitimsiz ve hem de gen insanlar hedef semilerdir9. Sorgulama esnasnda mahkeme reisi ve sanklardan Manuaryan Karabet arasnda yle bir konuma gemitir:
8 9
360
stintak: Sorgulama zger, 1895 Bayburt Ermeni..., s.50.
Reis Manuaryan Karabet Reis Manuaryan Karabet
:Fed ne demektir? :Fesat demektir. Ermenicesi de millet birlii yani arkadal demektir. :Mademki sen feda deilsin fedalerin fesat ve Ermenice Millet birlii odluunu ne biliyorsun? :Bu taraflardan gelip geen Van tarafnda Ermenilerinin bazlar iin derler idiler ki bunlar feda yan fesat idiler bu fedaler de yekdieriyle grlt ederler vukuat yaparlar derler idiler katrclardan iitiyordum10.
Bylece fedainin fesat anlamna geldii, isyana bizzat karanlar tarafndan da itiraf edilmi olmaktadr.
a.PARA VE VAADYLE ELAMAN KAZANMA YOLU
Tedhi cemiyetinin ynetim kadrosu, Bayburtta ikamet eden, ancak yln belirli dnemlerinde i bulup almak iin stanbula gelen ve gurbeti olarak tanmlanan Ermenileri, kendileri iin potansiyel fedai aday grmekteydiler. Btn faaliyetleri de bunlar zerine younlatryorlard. stanbulun Beikta semtinde karargh kuran cemiyet yeleri, akamlar kahvehanelerde oturuyor ve kylerden buraya almak iin gelenleri burada rgtlyorlard11. Reislerden Kundurac Ksa Kirkor adl Ermeni, gurbete gitmek zere olan Badasar Ohannese yapt teklifte bu durumu ortaya koymaktadr. Ohannes, ifadesinde:
...kundurac Mihran ibtid Varzahana12 geldi. Dedi ki memleketleri Ermenistan in fedler yazlyor Ermeniler tarafndan gel seni de fed yazdralm. Gurbete gidip az miktar para kazanmaktan ise Bayburdda yz lira kadar aylk alr har eyleriz. Ben de dedim fed
10 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. 26 Terinisani 1311 / 8 Aralk 1895 tarihli ifade tutana, s.100. 11 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Balahorlu stepann ifadesi, s.39. 12 Varzahan, Bayburtun Urak kynn eski ad.
361
nedir? Ben bilmem byle ey iitmedim. Dedi ki senin zerine ne lzm yazl...13.
eklinde meseleyi, mahkeme reisine aktarm ve maa vaadiyle kendisini kandrmaya altklarn itiraf etmitir. Bundan baka zanllardan Simon da kendilerine aylk verileceinin sylendiini, ifadesinde dile getirmitir. Mahkeme reisinin sualine, Simon verdii cevapta hem nasl ve niin fedai yazldn, hem de bu aylk meselesini itiraf etmitir:
Ben bundan yedi sene oluyor babam Nihabet ile beraberce Dersadete ticaret iin gittik. Orada tavuk pazarnda ve bez hannda pederimle eletik divarclk ediyorduk. Bizim kyn ahalisinden stepan olu Arvet de bundan iki sene akdem stanbula gelmi Beiktata Hseyin Paann kahvesinde ikamet idiyor idi... Yedi mh mukaddem Arvetin kendisi Ermeni askerine onba yazlm o gnlerde bana dedi ki, byle byle Ermeni askeri yazlyor, ben de yazldm gel seni de nefer yazdraym. kilisede Katolikosun nezdine gideceiz, orada talim edeceiz. Lzumunda askerlikte bulunacaz dedi, fakat aylk bir ey beyan eylemedi. Aylk da Katolikosun yannda verilecektir. Arvet beni de nefer kaydettirdi14.
Aslnda Simonun bu ifadesi, fedailer hakknda birok gizli noktay da aa karyordu. zellikle cemiyetin kilise balants, Amerikadaki Ermeni bykleri ile gnderilen gazete yoluyla temas ve Ermeni Katolikosunun kendilerine maa vaadi bunlardan yalnz birkayd.
b.DN VE MLL DUYGULAR SMRS YOLUYLA FEDA TOPLAMA GRM
Din ve milliyet duygular, teden beri en ok istismar edilen iki alandr. Tedhi cemiyeti, fedai toplarken hem din, hem de mill duygular kullanma yoluna gitmitir. Olaylar sonras yaplan tahkikat esnasnda, Ksanta (Demirz ile merkezi) kynde Abykolu Aba isimli ahsn evinde bulunan bir belge, bu hususta son derece nemli bilgiler ieriyordu. Ermenice olarak yazlm olan ve Osmanlca tercmesi kaza
13 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Badasar Ohannesin ifadesi, s.46-47. 14 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Simonun ifadesi, s.4.
362
idarecilerine gnderilen, Ermeni Millet Birlii adn tayan bildiri, din ve mill duygularn nasl istismar edildiini gzler nne sermektedir15.
Ermeni Millet Birlii Bildirisi Vatann seven kardalar! Millet sevgilisi iin ve bizim vatan iin sair biraderlerimiz dkt kan iin sizlerden be lira matlup ederim. midimiz var ki bu ie girmek ve sair karndalarmza rnek olmak iin ve birde millet-i memleketinizin borcunu eda etmek iin sizden matlup olunan naiz mebla eda etmek ve bunun mukabilinde alacaksnz bir ilm-u haber lakin Allahtan inayet alacaksnz nasl ki bundan birka gn mukaddem sizler talan? olunmutur. imdi sizlere ihtar ederim ki umum Ermeni lazmdr ki kendi borcunu eda eylesin. Ermeni Milleti Birlii 7 Austos 1895
Metinden de aka anlalaca zere, fedailer hedefledikleri bamsz Ermenistan fikri -kendi ifadeleriyle memleketlerin Ermenistan olmas- iin adeta bir zorunlu ba kampanyas balatmlardr. Kampanyaya katlm artrmak iin vatan, millet ve din kavramlarn kullanmlardr. Metnin banda niin para istenildiini, millet sevgilisi iin, bizim vatan iin ve Ermenilerin dkt kan iin cmleleriyle izah etmilerdir. Bundan baka yardm eden Ermenilerin bu yardmlarnn asl karln Allahtan inayet olarak alacaklar da vurgulanarak, olaya din bir boyut kazandrlmtr16. Bu bildirinin yan sra, Ermenilerin iane tezkeresi olarak adlandrdklar ve Ermeni halkn yardm vermeye ardklar, ayn tarihli bir tezkere daha bulunmutur. Son iki satr net bir ekilde okunamayacak durumda olan tezkere metninin Osmanlca tercmesi u ekilde idi:
ane Tezkeresi Vatanperver Ermeni Birader! Ermeni milletinin ve bizim mukaddes vatann hals namnda dier karndalarmzn ecaatleri ve dkt kan mkabilinde vatan15 Beyannamedeki cmle bozukluklar Osmanlca metinde getii ekliyledir. 16 Bildiri metninin Osmanlcas iin bkz. BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28, s.2. 23 Terinisani 1311 / 5 Aralk 1895 tarihli Yusuf Fenn Efendinin Bayburt kaymakamlna tahrirat.
363
perverliiniz iin adleten ve merhameten be lira-y Osman tahsis olunmutur. bu teebbst- mukaddeseye hissedar ve dier biraderlerine emsal olmak ve mamafih milletime olan vazifenizi ikmal itmek iin sizden matlubumuz olan u mezbr-u miktar mebla bize gnderebileceinize asla phe etmeyiz. Mebla- mezbrun teslimine emin olmak iin mhrl bir ilm-u haber alacaksnz ve karben Hak Taala tarafndan daha byk mkfatlara nail olacaksn... 7 Eyll 1895 Ermeni htill Memuriyetinin Ksanta ubesi17
Bir ncekinde olduu gibi, bu tezkerede de hemen hemen ayn temalar zerinde durulmutur. Halktan istenilen parann, Ermeni fedailerinin dkt kanlarn mukabilinde olduu ve bu iin vatanperverliin gerei olarak dnld ifade edilmektedir. Cemiyet yardm istenildiinde akla herhangi bir phe gelmesini nlemek iin de are dnm ve grevlilere yardm toplamaya yetkili olduklarna dair ilmhaber vermitir. Yine bu tezkerede de yaplacak yardmlarn asl karlnn, Allah katnda olaca gibi temeli slam kltr ve medeniyet anlay ile rten bir inan ortaya koymulardr. Fedai olabilmenin en nemli artlarndan birinin, Mukaddes Kitap (ncil) zerine yemin etmek olmas, cemiyetin din ynn ortaya koyan dier bir delildir. Nitekim stanbulda cemiyete eleman kazandran Arvet isimli fedai reisi, bu hususa ok dikkat etmekte ve yemin edilen meknlarn gizliliine ok zen gstermekteydi. Sanklardan Vartavanolu Sirop, Arvetin stanbulun Galata semtindeki Ermeni byklerinin yanna gidip geldiini belirttikten sonra, yazd fedailerin bir ksmn Beiktata tenha bir yere gtrerek el birlii ile alalm, geri dnmeyelim ve bu Ermeni srrn kimseye sylemeyelim diye kitaba (ncil) el basarak yemin ettirdiini itiraf etmektedir18. Kundurac Ksa Kirkor adl bir baka fedai de, reisler Haator Efendinin kendisini fedai olarak kaydettiini ve maazasna arp bir kitap getirterek yemin ettirdiini itiraf etmektedir. Kirkor, Haatorun
17 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. 18 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Vartavanolu Siropun ifadesi, s.13.
364
kimseye bir ey sylemeyesiniz diye de sk tembihte bulunduunu ifadesinde dile getirmektedir19. Gizlilie son derece nem verilen tekilatta yemin esnasnda fedailere: Ermeni askeri yazldnz kimseye demeyesiniz, her Hristiyana bile sr vermeyesiniz; nemli konularda...bizim malumatmz yok, reisimiz Arvet bunu bilir... eklinde cevap vermeleri iin sk tembihlerde bulunulmutur20. Arakilolu Manuk ise ifadesinde, Arvetin kendilerine: bize beylik verilecek, Ermeni Beylii iin asker yazln diyerek fedai kaydettiini sylemitir21.
c.SLAHLA TEHDT YOLUYLA FEDA YAZMA YNTEM
Komite nderleri, cemiyete yeni ye seerken, ncelikle ahslar din ve mill duygular yoluyla ikna etmeye alyorlard. Btn abalara ramen ikna olmayanlar veya fedai yazlmak istemeyenleri, bu defa silahla tehdit ediyorlard. Sanklardan Badasar Ohannes, reisleri Mihrann kendisini bu ekilde tehdit ettiini ifadesinde dile getirmitir. Ohannes, Mihran ile aralarndaki diyalogu u ekilde aktarmaktadr. Bu mihran Gmhaneden avdet ederek Bayburd kasabasna gelmi, ben geldiini gremedim. On gn mrur eyledikten sonra Mihran, Lusunk karyeli yukarda da sul eylediiniz Takfur ile birlikte Varzahana geldik, Mihrann stnde bir rovelver var idi. Tekrar bana dedi ki, gel fed yazl yazlmazsan ve kimseye sylersen seni ururuz dediler. Ben de korkumdan daha bir ey diyemedim. Aldlar beni Aruzka karyesine gtrdler,...22 Kasba isimli bir baka Ermeni fedaisi de, Beni fed yazdklar vakit dediler ki bu i stanbulda Mesrup Efendi Erzincanda Civan Efendi, Erzurumda Hac Mihyan Efendi. Trabzonda Mnzi Aa, Gmhanede Hac Arakil blrler ya yazlacaksn ya 20 lira vereceksin ve yahut ururuz dediler bende yazldm.23 Biiminde ifade vermitir. Tehdit olay sadece fedai yazarken deil, ayn zamanda cemiyete para toplanrken de uygulanmtr. Nitekim zanllardan Mukdis Kiyork;...
19 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Kundurac Ksa Kirkorun ifadesi, s.50. 20 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Simonun tekrar alnan ifadesi, s.15. 21 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Arakilolu Manukun ifadesi, s.26. 22 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Badasar Ohannesiin ifadesi, s.48. 23 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Kasbann ifadesi, s.79.
365
Sarrafyn Arakil karyemize gelerek 10 lira benden gelip istedi. Ben de niin istediklerini sul ettim. Millet iin 10 lira herhalde vereceksiniz. ayet vermez iseniz seni vururlar. Zira Erzurumda dvdler, Karahisarda da vurdular dedi. Ben de bir imza verirseniz 10 lira veririm...24 eklindeki ifadesiyle meseleyi izah etmitir. Ermeni ayaklanmasn tertip eden komite, bu ekilde tekilatlanmasnn akabinde, blgede eylemlere gemilerdir. Fedailerin eylemlerinin en nemli amalarndan biri, kendi ifadelerinde syledikleri ekliyle, dnya kamuoyuna her tarafta Ermenilerin faaliyete gemi olduu izlenimini vermekti. Onlar iin nemli olan, sadece vukuat karmakt. Azdan az ve oktan ok telefat olur ve neticede nemli olan Ermenilerin ama ve arzularnn ortaya kmas ve hkmet daireleri tarafndan Ermeni memurlarnn faaliyete getiklerinin grlmesi cemiyetin temel felsefesiydi25. Cemiyet ileri gelenleri, lkenin drt bir yannda Ermeni isyannn balamasnn grlmesiyle asl hedeflerine ulalm olunaca fikrindeydiler. Nitekim fedailerden Lsunk kyl Takfur mahkeme reisinin sorduu:
-Siz byle feda yazldnzdan ve yollar kesip rast getirdiiniz adamlar soymaktan ve byle msellhan dolap ortalkta icr-y vukata tasaddi eylemekten asl maksadnz nedir?
Sorusuna verdii:
-Efendim ben o kadarca bilirim ki memleketleri Ermeni beylii yapmak iin byle bizleri feda yazyor ve ortalklarda dolatryor idiler ki sonra cmlemizi birletirip Ermenistan tekili ettirecek idiler.
eklindeki cevab bunu dorulamaktadr26.

2.CEMYETLERN YURTDII BALANTILARI
Sanklarn ifadeleri, rgtlenme srecinde yurt d balantlar olduunu da ak bir ekilde ortaya karmaktadr. Yurt d balantlar arasnda ngiltere ve Amerika ne kmaktadr. Sanklardan Simon
24 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Mukdis Kiyorkun ifadesi, s.38. 25 Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi II, Ankara 1998, s.168. 26 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Lsunklu Takfurun ifadesi, s.77.
366
adl fedai ile mahkeme reisi arasndaki diyalog bu balantlar hakknda nemli ipular vermektedir.
Reis Simon Reis Simon :Arveti onba ve sizleri nefer kaydedenler kim idi? :Efendim dnyada bize bu ii yapan hi dirler mi andan haberim yokdur. Fakat Arvet olduka okuyup-yazmak bilr idi. Amerika bata ngiltere ile muhbere eder havadis alur idi... :Kayd suretlerinizi nereye gndermi idi? :Arvet bizi nefer kayteddikten sonra tbi kaytlarmz bazs Amerikada olan byk her kim ise ana gnderirdi. nk orada kaytlarmz bulunur ne kadar nfus vardr ve nerelerdedir onlar bilmi olsun27.
Simonun ifadesi, cemiyet nderlerinin Amerikada yaayan Ermeni bykleri ile iletiim halinde olduklarn aka ortaya koymaktadr. fadenin devamnda reisleri onba Arveti kastederek; orada divarclk eylerken her naslsa taraf- nazarn bulmu Amerikadan her vakit kendisine gazete hafiyen getirttirir okur idi. Bizde yannda bulunur gazeteyi dinler idik... diyerek Amerikadaki Ermeni ileri gelenlerinin, tek nshalk gazete kuprlerini bir mektup zarf iinde srekli stanbula gnderdikleri ve fedailerin bu ekilde dnyadaki bir takm gelimeleri takip ettiklerini ileri srmtr. Bundan baka onba Arvete Amerikadan cemiyet adna zel bir kt geldii ve eylem iin yola ktklarnda bu kd gstererek, yol boyunca Ermeni byklerinin masraflarn karlamalarnn istendii de ayrca vurgulanmaktadr28. Cemiyetin eylemlerde kullanacaklar silahlarn temininde de yine yurt d balantlar olduu grlmektedir. Fedailerden Ksa Kirkor,
27 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Simonun ifadesi, s.4. 28 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Simonun ifadesi, s.4.
367
mahkeme reisinin bir sorusu zerine silahlarn ngiltereden satn alndn ileri srmekte ve bunu kendisine reislerden Mihrann sylediini dile getirmektedir29. Ermeni olaylarnn her tarafa yayld 1895 ylnda, benzer gelimeler Samsunda da ortaya kmtr. Yrede yaayan, ekonomik durumu iyi olmayan baz Ermeni ailelerine, ngilterenin stanbul elisi tarafndan parasal yardm yapld Osmanl hkmeti tarafndan tespit edilmitir. Osmanl asker ve idar erkn yapt incelemede, olayn bir hayrseverlik duygusu tamad ve yardm adyla gnderilen paralarn Ermeni olaylarn karanlara verilmekte olduu ve bunun da isyan faaliyetlerini daha da artrdn tespit etmitir30. Tekilatlanmay tamamlayan cemiyet yeleri, yukarda deinildii gibi eylemler tertiplemilerdir. Bu eylemleri yaparken de bata isimlerini Trk isimleri ile deitirmek olmak zere yine baz stratejiler takip etmilerdir. Tutanaklardan anlaldna gre, Ermeni isyanclar, dzenledikleri ky basknlarnda, dikkat ekmemek ve olaylarn sorumluluunu bakalarna atmak iin reislerinin nerileri dorultusunda, kendi isimlerini Trk isimlerine tebdil etmilerdir. Ky ve celep basknlar srasnda fedailer birbirlerine bu yeni aldklar Trk isimleri ile hitap ederek, basknlarn Ermeniler tarafndan yaplmad izlenimini vermek istemilerdir.
Reis: Bu Ermeni fesad iin mubayaa edilen silhlar nereden mubayaa ettiler? Kundurac Ksa Kirkor: ngiltereden geldi. Reis: Ne biliyorsun bu silhlarn ngiltereden geldiini. Kundurac Ksa Kirkor: Mihran syledi ngiltereden geldiini. Reis: Bunlar mubayaa eden kimler imi parasn veren kimlerdir? Kundurac Ksa Kirkor: Milletten para toplayp Ermeni fesat cemiyeti iin eslih mbayaa eden, Haator Efendi ve Arakil ve oullar Agop Karakin Atut ve Murahhas Efendi ve Haatorun karnda Ohannes Nivli Hac Abek. Bkz. BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Kundurac Ksa Kirkorun ifadesi, s.51. 30 17 Terinievvel 1311 / 29 Ekim 1895 tarihli bir ifrede; Samsun Ermeni fukarasna iane namyla ngilterede misyonerler tarafndan ngilterenin Dersaadet sefareti marifetiyle birok para gnderilmekte olup ol havalide hudusa gelmekte olan vukuat hep ite bu para yznden vuku bulmakta... diye serzenite bulunulmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. BOA, Y.PRK.BK., Belge No:44/10.
368
29
Tutanaklara gre, onba Mihran tarafndan nerilen deiiklik dorultusunda, fedailerin isimleri ve bu isimlerin yerine kullandklar Trk isimlerinden bazlar u ekilde tespit edilmitir31:
Fedainin Kendi smi Yerine Kullandklar Mslman simleri
Mihran Lsunklu Kiyorolu Aop Lsunklu Kaspa Takfur Kundurac Kirkor Varzahanl Badasar Delikznolu Manuk Parsanolu Sihak Bedros Terzi Kiyork ehirli Kalayc Agop Everekli Pitos Moadis Kasbarolu Pitos
Yakup Ahmet Arif Aa Genaa Hafz Aa Miktat Mahmut Said Ahmet Aziz erif Hseyin Ali
Fedailer, sadece isim deiiklii ile kalmamlar, ayn zamanda yine hedef saptrmak iin klk-kyafet deiikliine de gitmilerdir. Bir ksm fedailerin ifade tutanaklarnda aka itiraf ettikleri bir dier strateji de, eylemler srasnda Laz kyafeti ve hoca kyafeti olarak nitelendirdikleri, Karadeniz yresine ait giysiler ve imam elbiseleri giyerek faaliyette bulunmalardr. Nitekim Lsunk kyl Kasba, bunu ifadesinde yle dile getirmitir:
...Kasabadan gelenler martini ve fienkli olduklar halde Laz elbiseli ve yanlarnda kabalak geldiler ve bize de be kat Laz elbisesi getirdiler. Cmlemiz on iki kat Laz elbisesini giydik. Mihran geldikten sonra manastrn arkasnda rai olunmakta olan celeb davarndan gece bir tane davar getirdik. Manastrda piirdik yedik. Ondan sonra on ikimiz birletik, Hacolu deresine gittik. Maarann nnde tanoslu Sadullahtan bir miktar ya ve be kuru da parasn aldk...
31 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Lsunklu Kaspann ifadesi, s.69.
369
Kasba, ifadesinin devamnda: Laz elbisesini veren Mutafolu Nian Efendi bir bymz ve baka byklerimizdir 32 diyerek, elbiseleri Ermeni bykleri dedikleri cemiyet reislerinin verdiini itiraf etmektedir. Lsnklu Kasbann ifadesine baklrsa, Bayburt olaylarn ateleyen Hadrek ky yaknlarndaki postaya saldr annda da Ermeni fedailer yine ayn trden elbise giymilerdir.
Reis Lsunklu Kasba :Siz dolayordunuz Hadrek ayrnda gece postaya taarruz olunmu idi bu cihetten ne malmtnz vardr? :Kasabal Varteris olu Mihran yalnzca Gmhaneye Hac Arakilin yanna gitmi idi. Niin gittiini sylemedi? Gmhaneden geldikten sonra syledi ki bizim Ermeni karyelerinden Trabzona tbi Yomra nahi yesinin an karyesi Ermenilerinin Laz fiya kasnda on iki martini tfenkle Hadrekte postann nne karak cmlesi birden bir kere ate etmiler o srada bir tanesi ya elinden veya ayandan veya kolundan vurul mu atide arkadalar alm beraberce firaren savumular. Fedlere de posta ile olan atm olduunu syledi iittim33.
Kyafet deitirerek yaplan eylemleri bir baka fedai olan Lsunklu Takfur da ifadesinde dile getirmitir. Takfur; be kat fedye mahsus Laz elbisesi giyindik Laz fiyakasna girdik ve fienklerimizi de ellerimize ibla eyledik, oradan Lsunkun Landras deresine gittik. Orada ve civarnda bir mha karb orada kaldk...34 diyerek duruma iaret etmitir. Bir taraftan Laz giysileri giyinip, dier taraftan isimlerini de Ahmet, Mehmet gibi Trk isimlerine dntrdklerinde, yaptklar eylemler halk arasnda Laz ekyalar tarafndan yaplyor eklinde bilinmeye balanmtr. Bayburt ehir merkezinde vukuatn kmasnn akabinde yine ayn trden kyafetli olan bir ksm Ermeni fedaisi yakn kyleri
32 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Lsunklu Kaspann ifadesi, s.69. 33 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Lsunklu Kaspann ifadesi, s.71. 34 BOA, rade-Asker, Belge No:29 / 1314 S 28. Lsunklu Kaspann ifadesi, s.76.
370
dolaarak, kendileri gya Trk ve Mslman imi gibi, halka Ermeniler Bayburtta Trkleri ldryor diye ayiada bulunmulardr. Yani aka Trkleri tahrik etmilerdir. Bundaki amalar da, Ermenilerin her yerde eylemlerde bulunduklarnn tm dnyaya duyurulmasyd. Yani dnya kamuoyu Ermenilerin harekete getiini grrse, o zaman bu mesele zerine younlaacak ve Osmanl Devletini bu cihetten sktracakt. Nitekim de yle oldu ve Anadolunun her kesinde kan isyanlar zerine, batl byk devletler gzlerini bu meseleye evirdiler ve Osmanl hkmetini pek ok adan zor duruma soktular 35. 1895 ylnda Ermeni isyanclarn, klk kyafet deitirerek gerekletirdikleri eylemler, 1987 ylnda blc rgt PKKnn rnaka bal Uludere ilesi Tadelen kynde dzenledii silahl saldrya benzemesi asndan da kayda deerdir. Terr elebann yarg srecinde de gndeme gelen bu basknda, bir grup PKKl terrist, eylemi Trk asker kyafeti giyerek gerekletirmitir36. Bu durum, Trkiye zerinde oynanan oyunlarn tahlili asndan da kayda deerdir. Aradan yz yla yakn bir zaman gemi olmasna ramen, eylemlerdeki bu benzerlik, onlarn tertipleyicilerinin ve perde arkasnda destekleyicilerinin ayn gruplar olduunu gsterir.
35 Hseyin Nazm Paa, Bayburt olaylarnn balangcn ve halkta meydana getirdii infiali...Hadrak nm karye civarndaki kpr altna Laz kyfetine girerek saklanp postay vurmak zere bir hayli el silh istimliyle bu srada svr on dokuzuncu Alay hayvntndan birisini vurmalarna mebn ahli--i slmiyeye havf ve hayet mstevl olmu ve herkes kbet-kra mterakkb ve nigern olarak muhfaza-i rz u cn tasavvurtna dalp kalm iken cmleleri ile dile getirmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar..., s.168. 36 22.02.1987 gn saat 18.30 sralarnda Trk asker kyafeti giymi bir grup silahl PKK elemannn rnak ili, Uludere ilesi, Tadelen kyne gelmiler, asker kyafetli olmalarna ramen kyllerin kendilerinden phelenmeleri zerine aralarnda atma km ve militanlar gecenin karanlndan da istifade ederek kyden kamlardr. Ancak kyden ayrlmadan nce kadn ve ocuklarn bulunduu 4 evi tarayarak 13 kiiyi katletmilerdir. http://www.belgenet.com/dava/gerekce03. html. (22 Kasm 2007).
371
KAYNAKA
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
rade-Asker :29/1314 S 28 Y.PRK.BK. :44/10

Tetkik Eserler
akllkoyak, Hseyin, Diasporada Ermeni Kimlii Paris ve Halep rnei, stanbul 2005. Engin, Vahdettin, II. Abdlhamit ve D Politika, stanbul 2005. Grn, Kmuran, Ermeni Dosyas, Ankara 1985. Halaolu, Ahmet, 1895 Trabzon Olaylar, stanbul 2005. Hocaolu, Mehmet, Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul 1976. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi II, Ankara 1998. Karaca, Ali, Anadolu Islahat ve Ahmed akir Paa (1838-1899), stanbul 1993. Karacakaya, Recep, A Cronology of The Armenian Problem With A Bibliography (18781923), Ankara 2002. Kl, Davut, Din likiler Bakmndan stanbul Ermeni Patrikhanesi, Hogr Toplumunda Ermeniler, C.I, Kayseri 2007. zger, Yunus, 1895 Bayburt Ermeni Ayaklanmalar, stanbul 2007. Saral, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi, Ankara 1972. imir, Bilal, Ermeni Meselesi 1774-2005, stanbul 2005. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1974. http://www.belgenet.com/dava/gerekce03.html. 22 Kasm 2007.
372
EKLER:
Belge: 1- Ermeni Millet Birlii Beyannamesi
(BOA, rade-Asker, Belge No:29/1314 S 28)
373
RUSYANIN ERMEN SORUNUNUN ORTAYA IKMASINDAK ROL (1878-1918)

Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdr
375
Ermeniler XVII. yzyln ortalarndan itibaren Rusyann ilgisini ekmeye balam ve bu ilgi Birinci Dnya Savana kadar giderek artmtr. Sz konusu ilginin kaynanda Rusyann geleneksel gneye inme politikas yatmaktadr. Rusya, bir ucu Balkanlar olan bu politikann dier ucunun Ermeniler vastasyla Anadolu topraklar olmasn hedeflemitir. Bununla birlikte, Ermeniler de Rusyann bu projesinin bir paras olmann avantajn kullanarak bamszlklarnkazanma umuduna kaplmlardr. Dier bir deyile, Rus-Ermeni ilikileri, zellikle Osmanl mparatorluunun son dneminde, Osmanl topraklar zerinde farkl emelleri olan iki milletin menfaat ibirlii eklinde gelimitir. Bamszlklarn elde etmek iin yabanc bir gcn desteine iddetle ihtiya duyan Ermeniler, Rusyay aradklar g olarak grmlerdir. OsmanlRus mcadelesinde Ermenilerin, ihtiyat elden brakmamakla birlikte, ounlukla Rusya lehine tavr aldklar aka grlmektedir. Hatta Osmanl ordular ile savaan Rus ordusu iinde Ermeni birlikleri gnll olarak yer almlar ve tebaas olduklar devlete kar savamlardr. Birinci Dnya Savanda Rus ordusuna rehberlik eden ve Ruslarla omuz omuza savaan Ermeniler, Osmanl kart Rus-Ermeni ittifaknn en ak rneidir. Yine, yz binlerce Ermeni, Osmanl topraklarndan Rusyaya g etmek suretiyle, Rusyaya insan gc salamtr. Anlalaca gibi, Ermeniler bamszlklarn kazanabilmek amacyla yaylmac Rus politikalarnn bir arac olmay gnll olarak kabul etmiler ve bu uurda mcadele vermilerdir. Ermeniler, Ruslarla yaptklar ibirlii neticesinde, Ayastefanos ve Berlin Antlamalar vastasyla uluslar aras gndeme gelmeyi ve Byk Glerin dikkatini ekebilmeyi baarabilmilerdir. Fakat bata Rusya olmak zere Byk Gler, Ermenileri daima kendi byk politikalarnn piyonlar olarak grmlerdir. Bu teblide, Rusyann Ermeni sorununun ortaya kmas ve gelimesinde oynad rol ariv belgeleri nda deerlendirilecektir.
ZET
376
Rus-Ermeni likilerinin Balamas ve Gelimesi
Ermenilerin Rusyaya kar gsterdikleri ilgi daha XVII. yzyln ortalarndan itibaren balamtr. I. Petronun Rusyann bana gemesinden sonra, rann ynetiminden kurtulmak ve bamsz bir devlet haline gelebilmek iin Ermeniler, faaliyetlerini artrmlar ve Petronun askeri gcnden faydalanmak istemilerdi1. Petro da Dou ticaretinden istifade etmek iin Ermenilerden faydalanmay dnm ve bu temaslar neticesinde ar, Ermenileri Rus topraklarnda yerlemeye davet etmi, kendilerine dini ve dnyevi her trl imtiyaz ve garantileri vermeye hazr olduunu bildirmiti2. Byk Petro ve Katerina devrinde yzbinlerce sanat erbab Ermeni Rusyaya gitmitir. Taraflar arasndaki bu mnasebetler ksa zamanda gelimi ve XVIII. asrn ilk eyrei sonlarnda bir nevi ittifaka dnmtr3. Byk Petro
1 2 3
Hsamettin Yldrm, Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri, Ankara 1990, s. 30. Kemal Beydilli, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadoludan Rusyaya Grlen Ermeniler, Ankara 1988, s. 368. Mehmet Saray, Atatrkn Sovyet Politikas, stanbul 1985, s. 37.
377
Dou, Kafkasya ve Ermeni ilerine ok nem veriyordu4 ama aslnda Rusyann Ermenilerin bamszl ve Ermeni Devletinin kuruluuyla ilgilendii yoktu. Aksine btn gcn, Rusyann dou yolunda engeller yaratmamak iin Ermenistann igaline kullanyordu. Byk Petro gibi Katolik yneticilerde kendi emellerine ulamak iin Ermenileri ara olarak kullanmak istiyorlard5. Ermenilere ynelik Rus faaliyeti devam ediyordu. 1769-1774 TrkRus harbinde Ermeniler, II. Katerina tarafndan cesaretlendirilerek, Rusyann himayesi altnda Ararat Kralln kurma midine drlmlerdi6. II. Katerina, Osmanl seferleri esnasnda Ermenileri gzden karmam ve onlar Mslmanlar ve Trkler aleyhine tevik etmitir. Grcistan Rusyaya ilhak eden ar I. Aleksander 1801de Tiflise Rus askeri gnderdi. ran ile Rusya arasndaki kanl savalar neticesinde, 1804-1805 yllarnda Ruslar, Bak, Nahvan ve Erivan hanlklarn igal etti. Rus snr Hazar denizinden Karadeniz istikametine doru genilerken Rus hakimiyeti de Maveray Kafkasa yerleiyordu. Artk Rusya Osmanl devletini doudan da tehlikeli bir ekilde tehdid etmeye balamt7. Bundan sonra Ermeniler zerindeki Rus hakimiyeti balamt. Rus hkmeti Ermenilerin kendi fthat emelleri iin iyi bir alet olabileceini anladndan onlar bu yolda kullanmaya balamt. 1806- 1812 yllar arasnda devam eden Osmanl-Rus sava imzalanan Bkre Antlamasyla sona ermiti8. Bkre Antlamasnda yer alan bir maddeye gre Harp esnasnda Devlet-i Aliyyeye kar dmanca harekette bulunan tebaann affedilmesinden bahsedilmiti. Bu maddeyle Balkanlardaki Ortodokslar olduu gibi harp esnasnda Ruslarla ibirlii yapan Ermeniler kastedilmiti. Ruslarla ibirlii yapan Ermeniler
4 5 6 7 8
378
Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s. 742 vd. Hsamettin Yldrm, a.g.e., s. 30. Mehmet Saray, Ermenistan ve Trk Ermeni likileri, Ankara 2005, s. 28; Sleyman Kocaba, Ermeni Meselesi Nedir Ne Deildir, stanbul 1987, s. 25. Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, s.50. Rfat Uarol, Siyasi Tarih, stanbul 1985, s 75.
kastedilmiti. Ruslar bu madde ile hakikaten Hristiyan tebaann hamisi olduklarn ifade etmek istemilerdi9. 1816 ylnda Rusyadaki Ermenilerin, eitim ve retim alannda yetimelerini ve daha sonralar Rus ordusunda ve dier baz kurumlarda grev almalarn salayacak nemli bir gelime oldu. Ermeni zenginlerden Lazaryan ailesinin salad imkanlarla Moskovada Ermeni ark Dilleri Enstits (Lazaryan Enstits) kuruldu. Bu enstit genlerin eitimi, sivil ve askeri hizmetlerde kullanlacak elemanlarn yetitirilmesi gibi genel amalarn yannda, zellikle ark dillerinin teorik ve pratik eitimiyle megul oluyor ve Rusyada kurulan okul ve kiliseler iin retmen ve papaz yetitirilmesine arlk veriyordu. Enstit bu faaliyetlerinde byk lde baarl olmu, burada yetien rencilerin ou Moskova niversitesine gnderilmi ve eitli akademik derecelere ykselmilerdi10. 1823te Tifliste alan Nersesyan Semineri de Ermeniler iin birer eitim merkezi halini almt11. Hudut hatt, Arasn gney kysnda Nahvan ve Erivan zerinden geiyordu. Bu hudut izgisinin, kt tesbit edilmi olmas ikinci bir savaa yol at. Glistan antlamasyla sonulanan savalarda Ermeniler Ruslara yardm etmilerdi. Rus ar I. Aleksander bundan dolay 1813te Ermenilere bir teekkr bildirisi bile yaynlamt12.
Ermenilerin Rus Kontrolne Girmesi
1826 ylnda rann Rusyaya saldrmas ile balayan savata Ermeniler zor durumda bulunan Ruslara yardm ettiler. ar I. Nikola ordusuna, ran igal iin emir verdi. Aslen Ermeni olan General Madatoff, ran zerine hareket etti. Gzlerini tekrar Rusyaya eviren Ermenilerin banda bulunan Katagikos Nerses Adaragesi Rus yardm ile bamszlk umuduna kaplmt. Ermenilere bildirilerle Ruslarla birlikte savamalarn emretti, gnll Ermeni alaylar kurdu, her tarafta kuvvetler toplad. eitli nutuklar syleyerek gnllleri ve btn Ermenileri heyecanlandrd. Btn Ermeniler, Ruslarn bu sefer kesin olarak kendilerini
9 10 11 12
Kurat, a.g.e., s. 51. Beydilli, a.g.e., s. 368. Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983, s. 54. Uras, a.g.e., s. 755.
379
bamszlklarna kavuturacana gveniyorlard13. Ermeni generali Kanzaka girmiti. Fakat yerine Rus generali Pankradieff getirildi14. Ksa zamanda ele geirilen yerler, yalnzca Rus silahlarnn baars ve etkinlii ile deil, fakat ayn zamanda Ermenilerin gnll ibirlii ve katklaryla oluan faaliyetlerinin de bir sonucu olmutur. Revan Ermeniler tarafndan gnll bir okunlukla Rus kuvvetlerine teslim edilmiti. Mart 1827de General Benkendorf kumandasndaki Rus kuvvetleri Emiyazini zaptettiklerinde ar bir okunluk iinde karlanmlard. Nerses, cemaatini Ruslarn yannda yer almaya arm ve Ruslarla birlikte faaliyet gstererek, Rus askerleriyle birlikte savalmasn tlemitir. Ermeniler savan bandan beri Ruslara, onlarn yabanc olduklar ran topraklarndaki ileri harekatnda klavuzluk hizmeti grmekte ve Ruslarla omuz omuza savamaktaydlar. Hatta Katagikos Nerses, Rus ktalarnn ileri yrynde klavuz olarak hizmet grmtr. 8 ubat 1828de imzalanan Trkmenay Antlamasyla ran, 1813te kaybettii araziye ilaveten Erivan ve Nahvan Hanlklarn da Rusyaya terk etmek zorunda kalmtr. Bylece Gney Kafkasyada ran hakimiyetinde yaayan Ermeniler Rus imparatorluu hudutlarna girerken Emiyazin Katagikosluu da Rusya snrlar iinde kalyordu15. ar I. Nikola Trkmenay Antlamasyla ele geirdii blgeleri Ermeni ili (Armiyanskaya Oblast) olarak ilan etti16. 1828 ylnda Rusya kendi tahrikleri ve yadmlaryla balatt Yunan isyan dolaysyla zor bir durumda bulunan Osmanl mparatorluuna sava amtr17. Karadeniz kysndan ilerleyerek Anapa ve Ahskay ele geiren Ruslar Douda baarl olmular, blgedeki Ermeni halkn da yardmyla Dou Anadoluya girip Kars ele geirmiler ve Erzuruma kadar ilerlemilerdi18.
13 14 15 16 17 18
Uras, a.g.e., s. 756. ayn yer. K.amuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s. 57. Uras, a.g.e., s. 757. Uarol, a.g.e., s. 112. Stanford Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), stanbul 1983, c.II, s. 60.
380
Kars, Ahska, Erzurum, Bayezd gibi nemli kaleleri ele geiren Rus kuvvetleri Anadolu tarafnda da Osmanl zayfln gzler nne sermekteydi. Dou Anadoluda Rus ilerlemesi, bir sene nceki ran savanda benzer arazi ve artlarla alkanlk ve tecrbe kazanm olan Paskyevi kumandasndaki Rus ordusu iin kolay olmutu. Bunda arazi ve artlara alm olmann yannda, dman Trk tarafnn kta harekt ve mevki durumu hakkndaki bilgilerle besleyen blge Hristiyan/Ermeni ahalisinin hareketli yardmlarnn da pay byk olmutur19. 14 Eyll 1829da imzalanan Edirne Antlamasyla sava sona ermi, Rusya, Tuna nehrinin azndaki adalar ile Kafkasyadaki stratejik nemi olan baz yerleri ele geirmi ve bylece Karadenizin batsndan ve dousundan biraz daha gneye inmi oldu20. Bu antlama ile Osmanl mparatorluunun Kafkasya ile ilikisi kesilmi, btn Kafkasya Ruslarn eline gemiti21. Ruslar Erzuruma doru ilerlerken yaplan tahrikata uyarak onlar nmayile karlam olan blge Ermenilerinden 100.000 kadar bar yapldktan sonra Erzurum ve Elekirt blgesinden Rusyaya gitti22. Rusyaya giden bu Ermeniler Erivan, Ahlkelek ve Ahska blgelerinde yerletirildiler23. Ermeniler, arn Erivan ve Nahvan Hanlklarn Ermenistan vilayeti olarak ilan ve halkn tamamnn Rus olduunu kabul etmesinden sonra bu vilayetin bamsz bir hale gelecei ve arn ayn zamanda Polonya Kral olduu gibi Ermenistan Kral nvann da alacan mit ediyorlard. Bu mitleri fazla srmedi. Rus mdahalesi kuvvetli ve sistematik bir surette yerlemeye balad. Ruslar Ermenilerin kutsal ehri Emiyazini ele geirdikten sonra Ermeni Katagikosluunun haklarn snrlayp, Ermenilerin kltrel ve dini konulara ait mevcut hukuklarn kontrol altna aldlar. 1836da Katagikos Ohennes zamannda Pologenia ad verilen bir kanun karld. Bu kanuna gre Rusya Emiyazin Katagikosunu btn Ermenilerin katagikosu olarak tanyor
19 20 21 22 Beydilli, a.g.e., s. 383. Uarol, a.g.e., s. 113. Grn, a.g.e., s. 57. Hovannisian, Armenia on the Road to ndependence, s. 9dan naklen, Grn, ayn yer. 23 W.E.D. Allen-Paul Muratoff, 1828-1921, Trk-Kafkas Snrndaki Harplerin Tarihi, Ankara 1966, s. 43.
381
ve kendisinin deiik memleketlerdeki Ermenilerin gnderecekleri temsilciler tarafndan Emiyazin kilisesinde seilmesini kabul ediyordu. Fakat bu seimi arn tasdik etmesi arttr. Ruslar artk Ermenilerin dini ilerine de karyorlard24. Rusya yeni bir idari dzenleme ile Kafkasyay ikiye bld. Grcistan Guvernrlne baland. Bu sistem de ancak 4 sene srd. Kafkasya Mslmanlar Ruslara bal olmak istemediler. eyh amil idaresinde mcadeleye giritiler. Bunun zerine btn Kafkasya tek bir nite haline getirilip, 1844te Prens Vorontsov buraya kral naibi olarak tayin edildi ve blgedeki asayii temin etmekle grevlendirildi. Vorontsov, Kafkasyay kk vilayetlere blp her birinde ayr ayr skunun teminine allmasn daha isabetli grerek, nce Kutais, Tiflis, Shemakh ve Derbent vilayetlerini tekil etti. Bu vilayetler sancaklara, onlarda blgelere ayrlyordu. Ermeni ahalinin byk bir ksm Tiflis vilayeti iinde kalmaktayd. Bir sre sonra Vorontsov Erivan vilayetini kurdu. Bu eski Ermenistan vilayeti hudutlarna tekabl ediyordu. Daha sonralar bu vilayetlerin hudut ve isimleri deiecektir25.
1877-1878 Osmanl-Rus Sava Esnasnda Ermeni Faaliyetleri
Osmanl Ermenileri iin 1877-1878 Osmanl-Rus sava bir frsat olmu, Rus ordular Dou Anadoluyu igal edince yerli Ermenilerden bir ksm onlarla ibirlii yapmlar ve Rus igal kuvvetlerinin hizmetine girmilerdi. galci Ruslar arasnda Ermeni asll subaylar da vard. Karsta Korgeneral Lazareff, Erzurumda Binba Kamsagaran gibi. Bunlar bir ksm yerli Ermeniyi Ruslarla ibirliine ektiler. Binba Kamsagaran daha nce Erzurumda diplomatik temsilci olarak bulunmutu. gal srasnda Erzurum polis efi oldu. Kendisi gibi Ermeni olan yardmcs Temen Nikolosoff ile birlikte, bir ok Ermeniyi Rus polis hizmetine ald. Ellerine biraz yetki ve silah verilen ibirliki Erzurum Ermenileri ilk nce Mslman komularna eziyet etmilerdi. ngilterenin Erzurum Konsolosu Trotter Rus konsolos vekilinin de bunu doruladn belirtiyordu26.
24 Uras, a.g.e., s. 172. 25 Hovannisian, a.g.e., s. 10-11den naklen, Grn, a.ge., s. 58. 26 Bilal imir, Osmanl Ermenileri, (Trkesi: inasi Orel), Ankara 1986., Belge No. 116.
382
1877-1878 Osmanl-Rus savayla birlikte stanbuldaki Ermeni aydnlaryla kilisesi de kkten tutum deitirmitir. Savan gelimelerine gre tavr alan stanbul Ermenileri balangta padiaha bal grnyorlard. Hatta Patrik Nerses padiaha bal bir Osmanl yurtseveri olduunu aklam, Osmanl Ermenileri gnll asker yazlmay bile dnmlerdi. Ermeni toplumu Patrik Nersesin bakanlnda toplanm ve Sultann tezkeresi okunarak Ermenilerin muhafz birlikleri iin silah altna alnmalar, oya konmu ve oy birliiyle kabul olunmutu27. Fakat Osman Paann Plevnede yenilmesi haberi zerine Patrik ve Ermeni toplumu bu fikirlerinden dnmlerdi28.
Sava Sonras Ermenilerin Ruslar Nezdindeki Teebbsleri
Savan son gnlerinde, Ermeni Patrii Nerses Varjebedyann bakanlnda toplanan Ermeni Milleti meclisi, Rus arna verilmek zere Emiyazin Katagigosluuna bir muhtra gnderilmesine karar verdi. Bu muhtrada Dou Anadoludan Frat nehrine kadar olan blgelerin Trklere geri verilmeyip, Ruslara ilhak edilmesini, bu olmad takdirde, Bulgaristana ve Bulgar Milletine verilecek imtiyazlarn, Ermeni Milletine de verilmesini, igal edilen topraklarn boaltlmas halinde, ise, Osmanl Hkmetinden slahat yaplmas iin maddi bir teminat alnmasn ve bu slahatn tatbik ve tamamlanmasna kadar Rus igalinin devam etmesini istiyorlard29. Mtareke grmelerinin Edirnede balamas zerine Ermeni Meclisi, ayn zamanda Edirneye de bir heyet yollanmasna ve ok gizli bir toplantsnda da, Rus imparatoru II. Aleksander ile Bavekil Gorakofa birer dileke sunulmasna karar vermiti. Edirneye gnderilen heyette, Edirne Ermeni Ba Piskoposu Kevork Rusuklyan ile Trk Murahhas heyetinde grevli Stefan Aslanyan Paa ile Ohannes Nurian Efendi vard. Orada Ermeni Patrikliinin ve Ermeni Meclisinin delegeleri olarak, Grandk Nicholasn huzuruna ktlar. Osmanl Ermenilerinin Rus arna balln bildirdiler ve Ruslardan ltuf dilediler30
27 28 29 30
ayn eser, Belge No. 51. ayn eser, Belge No. 56. Uras, a.g.e., s. 199. imir, Osmanl Ermenileri, s. 22.
383
Rus murahhas heyetinde bulunan Eski stanbul Elisi Kont gnatief, Ermeni heyetinde bulunan Edirne murahhas vekili Kevork Rusukliyana Osmanl topraklarnda Ermenistan diye bir blgenin mevcut olmadn, Ermeni milletinin dank bir halde yaadn ileri srerek Bulgarlara verilen haklarn kendilerine verilmeyeceini bildirdi ve bir Ermeni Devleti iin derhal mcadeleye balamalarn tavsiye etti31. Ermeni murahhas heyeti youn faaliyetlerine ramen Edirnede bir netice alamad.
Ayastefanos Antlamas
Fakat bu esnada ar nezdinde yaplan teebbsler sonu vermi ve mparator, gnatiefe bar grmeleri srasnda Ermeni sorununun da gz nne alnmasn Ermenilerin durumlarn ferahlatacak bir madde konulmasn bildirmiti32. Nihayet Ayastefanosta devam eden sulh grmeleri srasnda bizzat Nerses ve baz Ermeni ileri gelenleri, Rus murahhas heyeti bakan, arn kardei Grandk Nikola ile grerek, antlamaya Ermenilerle ilgili bir madde koydurmaya muvaffak oldular. Ayrca, Grandkn evinde misafir olduu mehur Ermeni ailesi Dadyan Arakelin kz da Nikoladan bu konuda ricada bulundu33. Nitekim, Trk delegasyonunun kar kmasna ramen 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlamasna Ermenilerle ilgili bir madde eklenmitir34. Bu madde ile Ermeni ad ilk kez bir antlamada yer alm ve Ermeni meselesi uluslararas politika gndemine girmi oluyordu. 16. madde bamszlk peinde koan Ermenileri tatmin etmemise de Patrik Nerses durumdan olduka memnun grnyordu. Ona gre Ermeni meselesi ark Meselesi ile birlikte yeni bir ekil ve durum almtr.
31 Uras, a.g.e., s. 211-212. 32 Ayn eser, s. 203. 33 Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k (18781897), stanbul 1984, s. 3. 34 Madde 16- Ermenistanda, Dou Anadoluda Rus igalinde bulunan ve Trkiyeye geri verilecek olan topraklarn Rus askerlerince boaltlmas, oralarda, iki devletin (Trkiye ile Rusyann) iyi ilikilerine zararl karklklara yol aabileceinden, Babali Ermenilerin yaad vilayetlerde yerel durumun gerektirdii iyiletirmeleri ve reformlar zaman yitirmeden gerekletirmeyi ve Krtler ile erkezlere kar Ermenilerin gvenliini salamay zerine alr. imir, Osmanl Ermenileri, s. 22.
384
Devletler Ayastefanosun bir ok maddesiyle birlikte 16. maddesini de deitireceklerdir35. stanbul Ermenileri, hele Rus yanls Ermeniler, bu duruma ok sevinmilerdi. Fakat unuttuklar bir gerek vard, o da bu antlamay Osmanl Devletine dikte eden Panislavist General gnatief Slav karlarndan baka bir ey dnmyordu. Rusya ileride Ermenilerle ilgilenecekti ama bu Ermenileri dndnden olmayacakt. Rus karlar hepsinden nemliydi.
Berlin Antlamas
Ayastefanos Antlamas ngiltereyi telalandrd. Antlama, Kars, Ardahan ve Batumun Rusyaya braklmasn ngryor, bu da ngilterenin hayati karlarna ters dyordu. Rusyann Orta Asya ve Hindistan Mslmanlar gznde byk bir devlet olarak ortaya kmas ngilterenin Asyadaki nfuzunu sarsabilirdi ve Rusyann Anadolu ve ran ilerine doru yaylmas ngilterenin Hindistana giden en kestirme ticaret yolunun kapanmas ve ngiliz ticaretinin baltalanmas anlamna geliyordu. Bu nedenlerden dolay ngiltere Dou Anadolu topraklarnn Rusyann eline gemesini engellemeyi amalayan bir politika takip etmeye balad36. ngiltere, Ayastefanos Antlamasn deitirtmek ve ngiliz karlaryla badatrmak amacyla, vakit geirmeden Rusya ile gizli grmelere girdi. Bu grmeler sonunda 30 Mays 1878de Rus-ngiliz antlamas imzaland. ngiltere bu antlamayla Ayastefanos Antlamasnda kendi menfaatlerine aykr bulduu maddeler zerinde istedii deiiklikleri yapt. ngiltere, 4 Haziran 1878 gn Osmanl Hkmeti ile de bir antlama imzalam ve geici olarak Kbrs devralmt. ngiltere Osmanl Devletine Dou Anadolu topraklarnda meydana gelecek yeni bir Rus saldrsna kar, silahla yardm etmeyi ykmlenmi buna karlk Osmanl Devleti de Dou Anadolu da Hristiyanlarn ve dier uyruklarn bulunduklar yerlerde slahat yapmay ngiltereye vaad etmiti37.
35 Kk, a.g.e., s. 4. 36 imir, Osmanl Ermenileri, s. 4. 37 Rfat Uarol, 1878 Kbrs Sorunu ve Osmanl ngiliz Antlamas, stanbul 1978, s. 114..
385
Bu arada Ermeni Patrii Nerses de bo durmuyor stanbulda yabanc eliliklere mracaat ediyor, Avrupa hkmetlerine muhtralar gnderiyordu. Berlin Kongresi ncesinde Avrupaya bir heyet gnderdi. stanbul eski Ermeni Patrii ve Beikta Piskoposu Hrmyan bakanlndaki bu heyet Kongrenin yapld binaya sokulmad ama Ermeni iddialarn ve isteklerini dile getiren bir belgeyi kongre yelerine iletmeyi baard38. Kongreye katlan devletler tarafndan balangta iyi karlanan Ermeni heyeti, byk mitlere kapldysa da ngilterenin Kongrede ar basmas yznden Ermeni isteklerine pek sahip klmad. ngiliz, Rus ve Osmanl delegeleri arasnda yaplan zel grmeler neticesinde, Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesi fazla deiiklie uramadan Berlin antlamasnn 61. maddesi olarak kabul edildi39. Berlin Antlamas, sadece Ayastefanos Antlamasn tadil etmekle kalmam fakat ayn zamanda Trk-Rus harbi sonunda bozulan dengeyi yeniden kurmutur. Bu denge Osmanl Devleti topraklarnn taksimiyle tahakkuk ettirilmitir. Ayastefanos Antlamas yalnz Balkanlardaki taksimi biraz daha tadil etmise de Berlin Antlamas taksimi btn Osmanl topraklarna temil etmitir. Avusturyann Bosna-Hersek, ngilterenin Kbrs almas bu hususu aka gstermektedir40. Rusya ilerideki stratejilerinin gerei olan blgeleri, kendisine bal unsurlarla, el altnda bulundurmak politikas dolaysyla, tevik ettii Ermenilerin isteklerini Ayastefanosun 16, Berlin Antlamasnn 61. maddesine geirmekle, Osmanl memleketine mdahale kapsn her zaman ak bulundurmay hedef almt. Rusya, Osmanl mparatorluu snrlar iindeki Ermenileri tahrik ederek Babaliye yeni gaileler karyor fakat Ermenileri muhtar bir topluluk halinde grmek istemiyordu. nk byle bir durum kendi hakimiyeti altnda bulunan Ermeniler iin de kt rnek olabilirdi.
38 imir, Osmanl Ermenileri, s. 26. 39 Kk, a.g.e., s. 14; Bu madde aynen syleydi; Ermeni sakin olan vilayet hakknda ahkam- adliye Babali ahalisi Ermeni bulunan vilayatta ihtiyacat- mahalliyenin icab ettii slahat bila-tehir icra ve Ermenilerin erkes ve krtlere kar huzur ve emniyetlerini temin etmei taahhd eylemitir. Ve bu babda ittihaz olunacak tedbiri ara sra devletlere tebli edeceinden dvel-i marnileyhim tedabir-i mezkurenin icrasna nezaret eyleyeceklerdir. Ali Fuat Trkgeldi, Mesail-i Mhimme-i Siyasiyye, (Yayna haz. Bekir Stk Baykal), Ankara 1987, s. 87. 40 Enver ZiyaKaral, Osmanl Tarihi, Ankara 1983.c.VIII, s. 78.
386
Nitekim Berlin Antlamasndan sonra bir Ermeni heyeti Rus arna slahat iin araclk etmesini isteyince ar, Sizin ileriniz beni alakadar etmez. ngiltere menfaatlerinizi mdafaa etmeyi zerine almtr. ngiliz hkmetine mracaat ediniz demiti.41
Berlin Antlamasndan Sonra Ruslarn Dou Anadoludaki Faaliyetleri
Ruslar igal ettikleri dou vilayetlerini boaltmadan nce ortal kartrmak iin youn bir faaliyete girimilerdi. Rus askerleri ekilir ekilmez, Mslmanlarn Ermenileri yok edecei propagandasn yaymaya balamlard. Haliyle Ermeniler de bu propagandadan etkileniyorlard. nk igal srasnda Rus subaylarnn emrine girerek Mslman ahaliye yapmadklarn brakmamlard. Erzurumda polis tekilatna bile girmiler. hatta Karsta Ermenilerin Mslmanlara basks dayanlmaz hale gelmi ve Mslmanlar silaha sarlarak isyan etmiler Rus komutan Melikoff isyan bastrmt42. Rus ordular ekilirken panik iinde kalan Ermeniler, balarna gelecek felaketlerden ekinerek Ruslarn arkasndan ge hazrlanmaya balamlard. Ermenilerin kendilerinin balattklar bu g hadiselerinde kastl olarak gerek patrikhane kanalyla stanbulda elilere gerek basn yoluyla Avrupa kamuoyuna yanl aksettiriliyordu. Ermenilerin Trkler tarafndan ge zorlandklar veya katledildikleri eklinde yaynlar ve miting meydanlarnda konumalar yaplmakta idi. Yine Erzurum ve evresindeki Ruslar ekildikten sonra buralarda bulunan Ermenilerin, Mslmanlarn saldrlarndan korkarak Rusyaya g isteklerinin nlenmesi ve intikam hissi ile hareket edilmesine frsat verilmemesi iin, iinde askeri doktor snfndan gerekli vasflara sahip bir Ermeninin de bulunduu Divan- Harbin kurulmasna karar verilmiti43. Dou Anadoludaki Ermenilere ynelik Rus faaliyetleri devam ediyordu. Petersburgda bulunan Osmanl Bykelisi akir Paa 5 Ekim 1880 tarihinde Hariciye Nazr Asm Paaya gnderdii mesajnda, Ruslarn Ermenileri ayaklandrmaya kkrtmak ve gerektiinde bu
41 Ayn eser., c.VIII, s. 133. 42 imir, Osmanl Ermenileri, Belge No. 61. 43 BOA. Y. PRK. BK, 1/43.
387
ayaklanmay ynetmek zere Dou Anadoluya Rus subaylar gnderdiini bildiriyordu44. Rusyann Kars tarafndaki ordusu askerlerinden olup Erzuruma kaan ve orada Mslman olan Yovan adl ahsn; Rusyaya giden Ermenilerin Rus Ordusunda asker eitim grdklerini bildiriyordu45. Bu srada bir ksm Ermeni de Istanbuldan Rusya ve Vana gitmek zere sessizce ayrlyordu46. Dou Anadoluda Rus ajanlarnn propagandalar devam ediyordu ve bunun sonucunda Van Ermenileri Rusyaya ilhak olunacaklarna inanyorlard. Rusyann Van Konsolos Muavini Binba Kamsagaran bizzat Yzba Claytona; Ermeni ayaklanmasn genel olarak krkledii yolunda bir dncenin var olduunu, Ermeniler arasnda bu ynde bir hareket bulunduundan haberdar olduunu fakat bunu krklemekten ziyade krmaya altn, zira Ermenilerin ok cesur olduunu, silahlarnn bulunmadn, tekiltlarnn vaya byle bir hareket iin gerekli vastalarnn olmadn, eer byle bir eye teebbs ederlerse baar salayamayarak mahvolacaklarn bildirmiti47. Fakat belgeler durumun hi de Kamsagarann syledii gibi olmadn gsteriyordu. Maden Redif Binbalna tayin olunan Hseyin Efendi grev mahalline giderken, Muun Alvarin karyesinde sakin Ermeniler tarafndan kendisi ve ailesinin feci ekilde dvlm, olayla ilgili grlenlerin yakalanarak hapsedilmesi zerine, Rusyann Van konsolosunun olaya mdahalede etmi ve ahaliye ne ekilde ifade verecekleri yolunda telkinlerde bulunmutur48.
Rusyann Diplomatik Temsilcileri Vastasyla Ermeni Komitecileri Himayesi49
Ermeni isyanna katlan Rusya Devleti tebaasndan ve Ermeni fesat komiteleri reislerinden Malhasa, Kirkor Nikogosyan ve Vart Badrikyan
44 Osmanl Belgelerinde Ermeniler, c.IV, Belge No: 64. 45 BOA., HR. SYS, 2770/2. 46 Bilal imir, British Documents On Ottoman Armenians, Vol. II, Ankara 1989, p. XV. 47 ayn eser, Vol. II, Belge no: 58e ek. 48 BOA., HR. SYS, 1342/3 49 Ruslarn Ermenilerle ibirlii yaparak Osmanl Devletine kar giritii faaliyetler iin bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeni Rus likileri (1841-1921), Ankara 2006, c.I,
388
ve Eczac Kazancyann Rusya Sefreti tarafndan korunup kollanan bu kiilerin Dersaadetden kovulmalar iin bir ok aba sarfedilmi50, fakat Rusya Sefiri Nelidof, Osmanl hudutlar dahiline firar eden baz Rusyal sulularn Rusyaya iadesine muvfakat gstermemesi nedeniyle, Bardikyann tesliminin mmkn olmadn bildirmitir51. Zabtiye ve Dahiliye Nezaretlerinin Ermeni fesad dolaysyla yaptklar her tahkikatta bir Rus uyruuna rastlanyor ve buna da sefaretin sahip kmasyla tahkikat sonusuz kalyordu. Bu konuda Rusya Hariciye Nazr Giers nezdinde giriimlerde bulunulmu, ad geen nazr, bu gibi hareketler Rus Hkmetinin Ermeniler hakknda takip ettii siyasete uygun deildir demi ve tahkikatlarda polise yardmc olunmas iin konsolosluklara emir verileceini bildirmiti52. Yine Ermeni komitecilerinin ve Rusya tebaasndan Agob Arakelofun Zabtiyeye teslimi hususunda Dersaadet Rusya Sefaretince mkilat karlmas zerine, bu durumun iki devlet arasndaki dostlua uymad, Rusya Sefiri Hsn Bey tarafndan Rusya Hariciye Nezaretine bildirilmitir53. Bu tr giriimler zerine Rusya, Ermeni bozguncularn himaye etmeyeceine dair teminat vermitir54. Rusyann, bir taraftan kendi bnyesindeki Ermenileri kontrol altnda tutmaya almas dier taraftan da stanbul Bykelilii ve dier diplomatik temsilcileri vastasyla karklklar kararak fesadlk yapan Ermenileri korumas, onun Osmanl Devletini daima kargaa iinde brakma siyasetinin bir sonucu olsa gerektir.
Emiyazin Katagikosluunun Ermeniler in nemi Ve Katagikoslarn Rus Politikasna Alet Olmalar
Emiyazin Katagikosluu teorik olarak btn dnya Ermenilerinin dini merkezi saylyordu. Dierlerine gre eskilii, katagikoslarn genel seim yoluyla atanmas ve Ermenilerin ounluunun o blgede bulun-
50 51 52 53 54
II, III, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar. BOA., Y. PRK. ZB, 6/42; BOA., HR. SYS, 2768/58. BOA., Y. PRK. HR, 13/81. BOA., Y.A. HUS, 239/69. BOA., Y. PRK. EA, 12/25. BOA., Y. PRK. BK, 33/96.
389
mas Sis ve Akdamar katagikosluklarndan daha fazla isim yapmasna yol am, stanbuldaki Ermenilerin dahi bavuru merkezi olmutur55. Emiyazin Kilisesi daima Ermenistann ana kilisesi olarak sayg grm fakat 19. asra gelinceye kadar Emiyazin Katagikoslar en stn dini liderlik iddiasnda bulunmamlard. Emiyazinin Ruslar tarafndan ele geirilmesinden sonra bu katagikosluun etkinlii artm, giderek btn Ermenistan kiliseleri zerinde ruhani liderlii talep etmeye balamt56. Osmanl Ermenileri zerindeki uurlandrma faaliyetlerinde Emiyazin Katagikosluunu bir ara olarak kullanmaya balayan Ruslar bir taraftan Emiyazinin faaliyetlerini sk kontrol altnda tutuyor, dier taraftan da uygulamaya koyduu yeni dzenlemelerle, ayn kilisenin btn dnya Ermenilerinin ruhani merkezi olduunu kabul ettirmeye almaktan ve btn Ermenileri Emiyazin vastasyla ynlendirmekten geri durmuyordu57.
III. Aleksandern Baa Gemesi ve Rus Politikasndaki Deiiklikler
Rus ar II. Aleksander1881 ylnn Mart aynda bir nihilist tarafndan ldrld. Bu olay Rusyann i ve d politikasnda nemli deiiklikler meydana getirdi. Bu tarihten itibaren Rusya, dardaki her trl bamszlk hareketlerine kar olumsuz bir tavr ald. erde ise Ruslatrma siyaseti izlemeye balad58. III. Aleksander tahta getikten sonra sk bir Rus milliyetilii politikas izlemeye balad ve Rusyann geleneksel Dou Hrstiyanlarn himaye siyasetini terk etti. Yakn Doudan ngilizleri kartmak ve mdafaasn temin iin Trklerle uyumak lzumunu hissetti. Bu uzlamann artlarndan biride Ermenilerden yz evirmek, Trkler aleyhine dnk tahriklere kar koymak idi. Ayn siyaseti kendi lkesi iinde de uygulamaya balad.
55 Ottoman Archves, Yldz Collection, The Armenian Question, stanbul 1989, c.III, Belge No: 4. 56 imir, Brtsh Documents, Vol.II Belge No: 71e Ek 2.. 57 Emiyazin Katagikosluunun faaliyetleriyle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Kutsal Ermeni Papal, Emiyazin Kilisesinde Stratejik Savalar, Truva Yay., stanbul 2005; Recep ahin, Trk darelerinin Ermeni Politikalar, stanbul 1988, s. 164. 58 Kk a.g.e., s. 85.
390
Eastern Express gazetesinin 11 Aralk 1882 tarihli nshasnda, Rusya Devletinin Ermeniler hakknda uygulamakta olduu bask politikasn deitirmesi gerektiine dair bir makale yaynlanmt59. 1884 ylnda Meak gazetesi kapatlm, bir ok Ermeni Sibiryaya srlmt60. Yine ayn yl iinde Rus makamlarnca Ermeni okullar, kapatld. Ruslarca seilen Emiyazin Katagikosunun makamna oturmasyla okullardan bazlarnn almasna msaade edilmise de bu imtiyaz, btn okullarda veya devlet ortaokullarnda din eitiminin bile Rusa yaplmas mecburiyetinin getirilmesi zerine yeni bir darbe yemi oldu. Son zamanlarda btn devlet okullarnda din eitimine son verilmi ve Ermeni okullar da bundan nasibini almt61. Yine 1884te Emiyazin Katagikosluuna seilmi olan stanbul Patrii Nerses Varjabedyann bu tayini Rusya tarafndan kabul edilmemi ve kendisinin Rusyaya girmesine izin verilmemiti.
Rus Ermenilerinin Fesat Faaliyetlerine Kar Rusya Tarafndan Alnan nlemler
Rusyadaki Ermenilerin fesat faaliyetlerini nlemek iin Kafkasya Genel daresi merkezden ald talimat gerei mukaddes yerleri ziyaret etmek isteyen Rus Ermenilerine Erzurum olaylarndan sonra pasaport vermiyordu. Kafkasyadaki Ermeni gazetelerinin Trkiyeden gelen kt haberleri yaynlamas yasaklanyor, Tiflis Valisi de Ermenilerin fakir renciler iin yardm toplamasna msaade etmiyordu62. Batumda yerel hkmet zerlerinde 15 tfek, 6 tabanca ve 1000 hartuc bulunan 3 Ermeniyi yakalam, Artvin yoluyla Erzuruma sokulmak zere iane paralaryla Tiflisten alnan tfeklere Maradidte el konulmutu63. Karaba Ky civarnda snr gemek isteyen silahl Ermeni etesi elemanlar tutuklanmlar64 yine Trk snrn gemek zere toplanan 200 den fazla Trk, Rus, ran uyruklu Ermeni etesi Krt kylerine saldrm ve bir Kazak snr muhafzn da ldrmt. Bu eteden yakalanan 3 Ermeni skynetim mahkemesine verilmiti. Kafkasya silah depolarndan al59 60 61 62 63 64 BOA. Y. PRK. TKM, 5/4. Uras, a.g.e., s. 368. imir, British Documents, Vol. II, Belge No: 289a Ek-1. BOA., Y.A. HUS, 239/31. BOA., Y.A. HUS, 240/60 Ayn eser, s. XII.
391
nan Berdan tfekleri Kars, Aleksandrapol ve Tiflisde oturan Ermenilerin evlerinde ele geiriliyor ve bunlardan bazlar tutuklanyordu. Kafkasya Valisi, Trkiyeye gnderilmek zere Petersburgdan getirilen ve iinde 15 Berdan tfei bulunan sandn silah tccar Makalofun evinde bulunmas dolaysyla ad geen hakknda kanuni ilem yapyordu. Moskova ve Petersburgdan gnderilen 30.000 kadar tabanca mermisini ihtiva eden sandklara Tiflis demiryolunda Rus polisi tarafndan el konuluyordu65. Rusya Hariciye Nezareti memurlarndan Prens Kanta Kuzenin Ermeniler hakkndaki dncelerinden de Rusyann i bnyesindeki kaynamalardan tedirgin olduu ve hi bir kprdanmaya frsat vermek istemedii anlalyordu. Ad geen memur, Ermenilerin asl maksadnn Rusya ve Osmanl hkmeti dahilinde bamsz bir Ermenistan tekil etmek olduunu, ancak bu iki devletle savamay gze alamadklarndan ncelikle Rusyann himayesini kazanarak ve Osmanl Devleti aleyhine zaman zaman mkilatlar kararak dnyann dikkatini zerlerine ekerek hret kazanmak ve bu hret sayesinde istiklal kazandkdan sonra politika deitirerek Rus dahilindeki Ermenileri de kendi ittifak merkezlerine toplamay dndklerini ifade ediyordu66. Ruslar kendi topraklar iindeki Ermenilere sert davranmakta kararlyd. Rusya dahilindeki Ermenilere gz atrmamak, Osmanl lkesindeki Ermenileri kkrtmak eklinde zetlenebilecek bir politika yrrlkteydi. Bu ekilde hem karklklar iersindeki Osmanl Devleti biraz daha zayflar, hem de Ermenilerin dndkleri muhtar idare, ngilizlerin deil, ancak Ruslarn himayesinde olabilirdi. Pariste yaymlanan Siecle gazetesinin nerettii bir mektupta Anadoluda Ermeniler tarafndan karlan karklklarda Rusyann herhangi bir etkisinin olmad, Rusya tarafndan Osmanl hududunu gemek isteyen silahl Ermenilere msaade edilmedii gibi ok sayda Rus askerinin Ermeniler tarafndan ldrld ve zellikle Ermenilerin istiklal hareketlerinin kendisine de sirayet etmesi ihtimalinden dolay bu tr hareketlerin Osmanl Hkmeti tarafndan kontrol altna alnmasn destekledii67 iddia ediliyordu.
65 Ayn eser., s. XIII. 66 BOA. Y. PRK. EA, 4/20. 67 BOA., BOA., Y. PRK. HR, 19/37.
392
1892 ylndan itibaren Rusya, Yakn Dou ileriyle ilgilenmeyi brakarak gzlerini Uzak Douya evirdi. Asyann orta ve dousunda sonsuz zenginlikler vard. Bunlardan istifade etmek ve Uzak Douda bymek Yakn Douya gre daha zahmetsiz olacakt. nk bir taraftan zaten elde olan yerlerin iletilmesi ve br taraftan in gibi henz uykuda ve ciddi askeri tekilattan mahrum lkelerin ksmen ele geirilmesi mevzuu bahis idi. ngiltere, bu yeni Rus siyasetini kendisi iin eskisinden ok tehlikeli grecek ve Rusyay eski amalarna, yani Boazlar ele geirmek iin tevike alacaktr. Bunun sebebi ngilterenin in ve Hintteki menfaatlerinin Rusya tarafndan tehdit edilmesi durumunda oralarda kt artlarda ve mttefiksiz olarak Rusya ile karlamak istememesidir. Bu yeni Rus politikas Osmanl Hkmetine belli bir sre de olsa nefes aldracaktr. Uzak Dou ilerine dalan Rusya Yakn Douda kendisini megul edecek nemli olaylarn kmasn istemiyordu. 1894 ylnda ngiltere, Rusyay kazanmak, onunla Asya hakknda anlama yapmak ve onu Fransadan ayrmak iin hazrlklara balamt. Bu hazrlklar Rusyay Uzak Dou ilerinden vazgeirip onu Yakn Douya ekme teebbslerinin balangcdr68. 1895 ylna gelindiinde Ermeni meselesi ok kritik bir dneme girmiti. Bir tarafta komiteciler Anadoluda btn iddetiyle eylemlerine devam ediyor, dier taraftan da bata ngiltere olmak zere Fransa ve Rusya Osmanl Devletini slahat konusunda sktryorlard. Rus Bykelisi M. Nelidoff; Barn devam ve Osmanl Devletinin menfaatlerinin korunmas hususlarnn Rus politikasnn balca esasn tekil ettiini sylyordu. Avrupa ve Amerikada kurulan Ermeni komiteleri tarafndan kartlan olaylar yznden ngiliz kamuoyunun tahrik edildiini belirten eli, Rusyann bu l harekete srf ngilterenin daha iddetli hareketlere kalkmasn nlemek maksadyla katldn belirtiyordu69. Rusya, Hrstiyanlk gayreti ve ok ustaca yaplan Ermenilere zulm propagandas dolaysyla, Avrupa ve Rus kamuoyu karsnda, ngilizlerden geri kalyor grnmemek iin Osmanl Hkmetini sktrmaya
68 Bayur, a.g.e., s. 71-73, 75-80. 69 Kk, a.g.e., s. 126.
393
mecbur oluyor ve bunu fazla ileri gtrmek istemiyordu. Ve ngiltereden kukulandn her frsatta gsteriyordu70. Rusyann Hariciye Nazr Lobanoff konuyu daha ak olarak ifade ediyordu: Rusya, Trk idaresinin gelimesinden, Hrstiyan tebeann daha geni can ve mal emniyetine sahip olmasndan ancak memnunluk duyar. Fakat Asyada Ermenilerin istisnai imtiyazlardan istifade edecekleri bir toprak yaratlmasna kardr. Elilerin tasarsna gre bu toprak ok geni olacaktr. Hemen hemen kk Asyann yarsn kaplayacaktr. Rusyadaki Ermeniler ok heyecanlanm durumdadrlar. Rus memurlar onlarn Trkiyedeki Ermenilere para ve silah yollamalarn nlemek iin sk tedbirler almak zorunda kalmlardr. ngilterenin bu blgeye olan uzakl dolaysyla, ngiliz hkmetinin konuyu biraz ilgisiz karlamasn anlayabilirim. Fakat Rusya hudutlarnda yeni bir Bulgaristan kurulmasna asla rza gsteremez71. Btn bu konumalar Rusyann Osmanl Devletine ve Avrupa ilerine kar takip ettii politikay deitirdiini aka gsteriyordu. Rusya, imdiye kadar takip ettii politikadan kendisinin deil, bata ngiltere olmak zere, dier batl devletlerin yararlandn anlamt. Kendisinin Orta Douya sarkmasn nlemek amacyla bir set oluturmay planlayan ngilterenin oyununa tekrar gelmek istemiyordu. Bu hatay daha nce Balkanlarda yapmt. zellikle Bulgaristann kendi desteiyle zerk hale gelmesinden sonra yz evirerek ngilterenin himayesine girmesi Rusyann gzn amt. Rus ar II. Nikola kendisini Uzak Dou ilerinden ayrabilecek olan her vesileden kanmak fikrindeydi. arn Alman imparatoruna syledii u szler bu fikrin isbatyd. stanbul iin zerre kadar merakta deilim, fakat btn ilgim ve gzlerim ine doru evrilmitir72. Rusya uzun sre Ermenilerle ilgilenmekten vazgemi, fakat 19041905 yllarndan sonra tekrar, Ermenileri kendi karlar iin kullanmak olan geleneksel politikasna geri dnmtr. zellikle Anadoludaki Rus konsoloslar Ermenilerle el altndan ibirliini srdrmlerdir. Erzurum Rusya bakonsolosunun baz Ermeni kyllerini Os manl vatandalndan kmalar konusunda tevik ettii, Bitlis vilaye tin deki
70 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, c.I, s Ankara 1991s. 92. 71 Turkey No. 1 (1896) No. 94ten naklen, Grn, a.g.e., s. 169. 72 Bayur, a.g.e., s. 99.
394
Rusya konsolosunun vatandalk talebinde bulunan Erme nileri kaydedip hane bana para verdii ve konsolos terc ma n He kimyann da bu ilerle urat belgelerden anlalyordu73. Bitlis Rus konsolosu da, kyden gelen Ermenilerin merkezde do latklar yerlere adamlarn gndererek Bu lank kazasndaki Ermenileri Rus vatandalna gemeleri iin tahrik ediyordu.74 Mu Ovasndaki Ermeni kylerinde gizlenen ve Osmanl ordu su nun takibat neticesinde Sason taraflarndaki dalara kam olan Er meni ete mensuplarndan bir ksm Mua gelen Rus konso lo su nun tevikiyle Van taraflarna gitmilerdir. Ad geen konsolos bu blgedeki Ermenileri Rusyaya firar hususunda te vik etmektedir75. Rusyann Bitlis konsolosunun jandarma refakatinde Tatvan ve Pasin zerinden Rusyaya giderken Ermeni kylerine urayarak grmelerde bulunuyordu76. Osmanl Devletinin ald bilgiler Ruslarn Ermenileri devaml kkrtt ve silahlanmaya tevik ettii ynndeydi. randaki Ermeni fedailerine Osmanl lkesinde karklk kar ma lar iin Rusya tarafndan silah verildii ve her trl masraflar Rusya Hkmeti tarafndan karlanmak zere baz ete reisleriyle anlama yapld gelen bilgiler arasndayd77. Yine Ruslarn Rumiye ve Tebrizde birok silah ve cephanesinin bulun duu ve Osmanl Devleti ile Rusya arasnda kabilecek bir sava ta Vana hcum etmek zere Selmas evresinde 2.000 Erme ninin topland haber alnmt78.
kinci Merutiyet Dnemi Rus-Ermeni likileri
Rusyann takip ettii bu politika 1911 ylndan itibaren ivme kazanmtr. Bu ivmenin artmasnda Osmanl Devletinin iinde bulunduu durumun da byk pay olduu kesindir. Osmanl Devleti tarihinin en kt gnlerini yayordu. 1911 ylnda talyanlar Trablusgarba
73 74 75 76 77 78 BOA., A. MKT. MHM, 644/11; BOA., Y. PRK. HR, 35/39. BOA., Y. A. HUS, 511/115. BOA., Y. MTV, 302/94. BOA., Y. MTV, 309/7. BOA., Y. A. HUS, 520/56. BOA., Y. A. HUS, 520/131.
395
saldrm, bu sava biter bitmez, Balkan sava balam ve yenilgilerle sonulanm, Rumeli kaybedilmiti. eride de hkmeti megul edecek siyasi ve mali bir ok dert bulunuyordu. 1912 ylnda Rusyann Ermenilerin isteklerini yerine getirmesi iin nemli sebepler vard. Trkiyedeki Ermeni sorununu canlandrmakla ar, yalnzca kendi Ermeni uyruklarnn balln yeniden kazanmakla kalmayacak, ayn zamanda Transkafkasyadaki muhtemel bir anari hareketine de darbe indirmi olacakt79. Byle bir ortam iinde Ermeni meselesini yeniden Avrupa devletlerinin gndemine getirmek isteyen Ermeniler, Rus Hkmetine mracaat ettiler. Rusyann kendilerine olumlu cevap vermesi zerine Emiyazin Katagikosu V. Keork, Rusyadan, Trkiye Ermenistann ve Ermenilerini himayesi altna almasn istedi. Ermeniler, yeniden Rusyann peine taklarak, onunla birlikte hareket etmeye balamlard. Rus kontrol altnda bamszlklarna kavuacaklarn dnyorlar, bunun da ancak, Dou Anadoluyu, Ruslarn igal etmesiyle gerekleebileceine inandklarndan Ruslarla ibirlii yapmaktan ekinmediler80. Emiyazin Katagikosu Keork, 1912 yl sonlarna doru, Ermeni meselesini uluslar aras bir mesele haline getirmek konusunda Rusyann da desteini alan devletlere mracaatta bulunmak, zellikle Fransa ve ngilterenin, bu meselede Rusya ile birlikte almasna ortam hazrlamak zere, Bat Avrupada bir temsilci bulundurmaya karar verdi. 10 Kasm 1912 tarihli katagikosluk emirnamesiyle Msrda bulunan Bogos Nubar Paay, yetkili temsilci olarak tayin etti. Bogos Nubar da, hemen Parise giderek ie balad81. stanbuldaki Rus Bykelisi Giers, Kasm aynda Rusya Dileri Bakan Sazanofa gnderdii bir yazsnda Katagikosun Trkiye Ermenilerinin dayanlmaz vaziyetleri hakkndaki mracaatnn, ayn zamanda Anadoluda bulunan Rus konsolosluklarndan alnan bilgiler ile de dorulanm bulunduunu ve Ermeni Patriinin de bu ikayetleri Trk Hkmetine iletmekte olduunu bildiriyordu.
79 Bayur, a.g.e., s. 120 80 Uras, age., s. 384 81 Ayn eser, s. 380
396
Rusya 26 ve 27 Mays 1913de Fransa ve ngiltereye bir nota ile bavurarak Dou Anadoluda yaplmas dnlen slahat iinin stanbuldaki byk eli arasnda grlmesini istedi. Bu durumu renen Almanya, 4 ve 5 Haziranda Fransa ve ngiltereye bavurup Osmanl lkesinde veya Dou ve Kuzey Anadoluda yaplacak olan slahatn bir ka byk devletin deil btn byk devletlerin ii olduunu ileri srd. Nihayet 9 Haziranda stanbuldaki Rus Bykelisi Giers, Fransz ve ngiliz bykelileriyle bir toplant yapt. Bu toplantda Rus bykelilik tercman Mandelstam tarafndan hazrlanan bir slahat tasarsnn grlmesi dnld. Daha sonra bu tasar stanbuldaki bykeliliklere bir Rus tasars olarak sunuldu. Bykelilikler, Rus n tasarsnn alt bykelilik tercmanlarndan kurulmu bir komisyonda incelenmesine karar verildi82. Bu projeden Almanlar vastasyla haberdar olan Osmanl Hkmeti, bu teebbsn Trk kamuoyunda Rusyaya kar itimatszlk uyandracan ve slahat proramnn tatbikinin Osmanl Hkmetine braklmasnn da iyi olacan bildirdi83. Yaplan tasarlarn gereksiz olduu, yabanc uzmanlar getirilecei, slahat iini Osmanl Hkmetinin esasen grmekte olduu, yabanc devletlerin gzetiminin Osmanl onurunu kraca ve giriilen ilerin baarszlkla sonulanmasn salayaca ileri srlyordu84. stanbuldaki bykeliler konferansnda karar verilmi olduu gibi Islahat komisyonu 30 Haziran 1913te Yenikydeki AvusturyaMacaristan sefarethanesinde topland. Mandelstamn projesi, Rus sefiri tarafndan, alt devlet sefirlerinden oluan komisyona verildi85. Mandelstamn hazrlad slahat projesinin en nemli maddesi Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Sivas vilyetlerini bir Ermeni vilyeti haline dntren birinci maddesidir ki, dorudan doruya bir Ermeni muhtariyeti tesisine matuftur. 2. madde ile bu vilyetlerden mteekkil Ermeni vilyetinin bana da btn vilyet memurlarn azil ve tayine yetkili bir Avrupal genel vali geiyordu. Bu durumda
82 83 84 85 Bayur, Trk nklab Tarihi, c.2, ks. 3, s. 96 Uras, age, s. 389-391. Bayur, Trk nklab Tarihi, c.2, ks. 3, s. 119. Grn, age, s. 188.
397
Anadoluda, hemen ismen hkmete bal, teri kuvvetini haiz meclis-i umumisi ile tam ve muhtar bir teekkl kuruluyor demekti86. stanbul Yenikyde alt devlet bykelilerinin katlmasyla yaplan grmeler, Almanya ile Rusya arasndaki fikir ayrlklar ve Osmanl ile Rus tasarlar arasndaki ok nemli farkllklardan dolay bir sonuca varmadan dald87. Yeniky Konferansnn bir sonuca varmadan dalmasndan sonra, Rus hkmeti Almanya ile Ermeni ilerini grmeye balar. Yaklak bir ay boyunca Rus tasarsnn 2 maddesinin, yani tek bir Ermenistan vilayetinin kurulmas ve genel valinin byk devletlerin oyu zerine atanmas ilerinde Dvel-i Muazzama arasnda gr birlii salanamamas Rusyay kzdrm ve grmelere yeniden balayabilmek amacyla Almanya nezdinde giriimlere balamt. Rus hkmeti 30 Austos 1913te Almanya ile grmelere balamak iin bir adm atm, Almanya da, Rus mracaatna 10 Eyllde cevap vermitir. Almanya, Trk tasarsnn temel olarak ele alnp, grmelere yeniden balanmasn dnyordu. Rusyada Almanyann bu dncesine uyarak grmelere balamay dnm, iki devletin stanbul bykelileri yaptklar grmeler sonucunda 22 Eyllde bir anlamaya varmlardr. Rusya ve Almanya anlatklar bu proram Bblye imdiden bildirmenin doru olmayacan, zemini yava yava hazrladktan sonra bildirmenin uygun olaca dnyorlard ve Osmanl Devletini baskyla deil, ikna yntemiyle raz etmeye alacaklard. Almanya ile Rusyann Ermeni iinde anlamas Osmanl Devletini byk devletler karsnda yalnz bana brakyordu88. Nihayet, Rus projesi zerinde devam eden uzun mzakereler ve mnakaalar neticesinde Avusturya ve Almanya murahhaslarnn srarlaryla birok deiiklikler yapld. Nihayet Rus sefiri Giers ile Almanya sefiri Wangenheim arasnda u esaslar zerine anlama yapld: Dou Anadolunun iki blgeye taksimi; bu blgelere Avrupann tavsiyeleriyle Bblce mfetti-i umumiler tayini, bu mfettiler ve btn memurlarn azli, tali memurlarn tayini, yksek memurlarn ve btn hkkamn padiah tarafndan tayini iin inha selhiyeti verilmesi.
86 Uras, age., s. 398, 399. 87 Bayur, Trk Inklab Tarihi, c. 2, ks. 3, s. 134. 88 Bayur, age., c.2, ks. 3 s. 146, 147.
398
Bu Alman-Rus anlamasnn esaslar dier devletlerce de onayland. Sadrazam Said Halim Paa, Trk mfettiler maiyetine ecnebi mavirler teklif etti. Uzun grmelerden sonra Bbl, Rus projesinden bir ok maddeler daha karttrmaya muvaffak oldu. Nihayet Rusya Maslahatgzar Gulkevi ile Sadrazam Said Halim Paa arasnda 8 ubat 1914te slahat anlamas imzaland89. 25 Mays 1914te de Dou Anadolu iin tayin edilen iki yabanc genel mfettile szlemeler tanzim edilmiti. Dolaysyla artk Ermenilerin yllarca istedikleri bir ynetim modeline adm adm yaklalmt. Fakat 1914 Austosunda Birinci Dnya Savann kmas zerine, Osmanl Devleti Dou Anadoluda fiili ynetimi ellerine alacak olan iki yabanc genel mfettiin szlemelerini feshetmi ve Rusya ile yapt anlamaya uymaktan vazgemiti. Bu durum Ermenileri yeni araylara yneltti.
Ermenilerin Ruslarla birlii Yapmalar
Osmanl Hkmetinin seferberlik ilan etmesinden sonra Emiyazin Katagikosu Kevork, ara iletilmek zere Kafkas Genel Valisi Woronzoff Dachkofa gnderdii 5 Austos 1914 tarihli mektubunda Ermeni meselesinin kesin halli iin unlar teklif etmitir: Anadoludaki alt Ermeni vilayetinden blnmez bir Ermenistan blgesi meydana getirilmeli, bu blgenin bana Bab- Aliden bamsz, Rusya tarafndan seilmi, yksek rtbeli hristiyan biri atanmal, slahatn uygulanmasnn kontrol sadece Rusyaya ait olmaldr. Byle bir ynetim sisteminin tekili ancak savan bitii ile mmkndr. Ama Trkiye seferberlik ilan etmitir. Ermenilerin emniyeti iin arlk, Trk hkmetinden, Ermenilerin can ve mal gvenliini salayacak lzumlu tedbirler almasn ve daha nce kabul edilen anlama ile getirilmesi ngrlen reformlarn uygulanmas iin komiserlerin vazife yerlerine gnderilmesini istemelidir. Yksek ahsnzdan, mparator hazretlerine benim ve Rusyadaki cemaatim adna sadk tebaalarnn sadakat
89 Islahat anlamasnn metni iin bkz. Bayur, age.,, c.2, ks. 3, s. 169-172; Uras, age., s. 398-401.
399
duygularn ve Trkiye Ermenilerinin iten ballklarn sunmanz rica ederim90. Bu mracaata 2 Eyll 1914te Woronzoff Dachkof zetle u cevab vermitir: Ermenilerin lkemizdeki ve snrn br tarafndaki hareketlerinin, idarenin istedii zamanda bizim iaretimize uygun olmas lzumludur. Ermeniler arasnda Trkiyede u an herhangi bir isyann kmas tehlikelidir ve arzu da edilmez. Trkiyenin kendisinin savaa sebebiyet vermesi, bizim tarafmzdan yaplan herhangi bir hareketle sava kmamas arzu edilir. Cemaatiniz zerindeki tesirinizi, Ermenilerimizin snrn teki tarafndaki Ermenilerle birlikte, Trkiyenin imdiki belirsiz durumunda olduu gibi gelecekte de, Rus-Trk sava zamannda, zamann ve hayatn artlarna gre nemli ve gerekli grlecek ve uygulanmas istenecek hizmet ve vazifeleri yerine getirmek iin kullannz. stanbul Ermeni Patrii Zaven, daha sava balamadan nce, Mak gazetesi muhabirine verdii demete, Ermeni meselesinin kkten zmnn btn Ermenistann Ermenilerin kaderinin tarihsel olarak bal olduu Rusya hkmranl altnda birlemesiyle gerekleeceini belirtmitir. Patrik, Ruslar buraya ne kadar abuk gelirse bizim iin o kadar iyi olur demektedir91. Grld gibi Ermenilerle Ruslar arasnda tam bir birliktelik sz konusuydu ve Rusyann Dou Anadoluyu igal edebilmesi iin zaman gelince verilecek vazifeleri yapmak konusunda da anlamaya varlmt. Rusya ile Osmanl Devleti arasnda sava balamadan yaklak bir ay nce ar tarafndan Ermenilere hitaben ner olunan beyannamede Osmanl Ermenileri isyana davet edilmitir. Kasm ay balarnda Trk-Rus sava balad. ar, Rus ordusuna, Trk hudutlarn gemeleri emrini verdi. Ayn tarihte Tanakstyun da, Trkiyeye sava ilan ediyordu. Tanakstyun, Horizon gazetesinde u bildiriyi yaynlad:
90 B.A. Boryan, Armeniya Mejdunarodnaya Diplomatiya i SSSR, ast I, Moskova 1929dan naklen, Hsamettin Yldrm, Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri(19141918), Ankara 1990, s. 49; Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, s. 197 91 Ovanes Kaaznuni, Tanak Partisinin Yapaca Bir ey Yok, stanbul 2005, s. 12.
400
Tarih iinde Ermenilik, her zaman son derece uyank bulunmu ve ok zaman bu ihtiyat, korkaklk ve esirlik olarak nitelendirilmitir. Bugn artk ekinilecek gn deildir. Ermeni de ak alnla meydana kyor. Rus ordularnda alan Ermenilerden baka sava alanna, tekil ettii gnll alaylarn karyor. Bunlar, Rus askerleriyle birlikte arpacaklar ve onlara kk kuvvetleriyle yardm ederek, tilaf devletlerinin zaferini temin edeceklerdir. Tanakstyun komitesinin stanbul merkez tekilat Trkiye ve Kafkas Ermenilerinin muhtemel Osmanl-Rus harbinde tutacaklar yolu belirlemek iin geni apl bir toplant yapt. Bu toplant da iki gr ortaya kt. Birinci gr savunanlar, Trk-Rus sava halinde, Ruslar, Trklerin stne yldrm gibi sratli, ani ve iddetli darbeler indireceklerdir. O halde Kafkasya gnll alaylar hazr bulunmaldr. Bunlar, Rus ordusunun ncleri olarak, Trk ve Krtlerin Ermeni halka zarar vermemeleri iin, Trkiye Ermenistannn nemli ve askeri deeri olan noktalarn zaptetmelidirler. Ermenistan brosu (stanbul tekilat) tarafndan zel savunma tekilat hakknda blgelerine gizli talimat verilmelidir. Tehlike zamannda ieriye doru ilerleyen Ermeni alaylaryla derhal birlemelidir diyorlard. kinci dnceyi savunanlar, hududun te tarafndaki Ermenilerin, ierdeki Ermenilere bir zarar verilmedike yerlerinden kprdamayacaklarnn imdiden bildirilmesini uygun gryorlard. Bu karar, savan ilk gnlerinden itibaren sadece Tanakstyun tarafndan deil, Hnak, Reforme Hnak, Ramgavar komiteleri, Ermeni gnllleri, eteleri tarafndan da uygulamaya konulmutur. Bylece Osmanl Devletinin siyasi ve askeri durumu hakknda casusluk yapmlar ve Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis gibi sava sahas olmas muhtemel vilayetlerde bulunan Ermenilerin byk br ksm kendi silahlaryla, silah altna alnmlar ise, firar ederek Ruslara katlmlardr. Snr boylarnda Ermeni eteleri saldrya gemiler, Erzincan ve civarndaki Ermenilerin drtte dorudan doruya veya ran zerinden Rusyaya gemilerdir Bu arada Ermeni komiteleri Osmanl topraklarndaki ubelerine u talimat vermilerdir:
401
Rus ordusu huduttan ilerler ve Osmanl askerleri ekilirse, her tarafta birden eldeki vastalarla isyan edilecek, Osmanl ordusu iki ate arasnda braklacak, binalar ve resmi daireler bombalarla uurulacak, yaklacak, bilakis Osmanl ordusu ilerlerse, Ermeni askerleri silahlaryla Rusyaya iltica edecek ve ktalarndan firarla eteler teekkl edeceklerdir.
Ermenilerden Gnll Alaylar Kurulmas
Sava ncesinde Rusyann, Ermeni komitelerinin, kilise okullarnn ve etelerin yrttkleri propaganda, tekilatlanma ve silahlanma faaliyetleri, sava balar balamaz hemen uygulamaya konulmutur. Rus hkmeti savan banda Trk Ermenilerini silahlandrmak ve sava srasnda lke iinde ayaklanma kartmak iin hazr hale getirmek amacyla hazrlk gideri olarak 242 900 ruble vermitir. Gnll birlikleri Trk ordusunun savunma hattn yrtp, ayaklananlarla birleerek cephe ve cephe gerisinde anari yaratacak, bununla birlikte Rus ordularnn geiini ve Dou Anadoluyu ele geirmesini kolaylatracakt92. Bu amala Rusyada Kafkaslarda toplanan gnll subaylarna, siyasi sebeplerle Rus Hkmeti tarafndan Sibiryaya srlm Ermenilerle, Osmanl Devletinden birok kii katlmtr. Bunun zerine Trkiyeden Ermeni ileri gelenleri Rusyaya geip alaylarn kurulmasnda grev aldlar ve Dou Anadoludaki Ermenilerin ou Rusyaya geerek gnll alaylarna yazldlar. Rusyann Osmanl Ermenilerinden ve Kafkas Ermenilerinden eteler tekil ettii haberlerinin duyulmas ile Osmanl ordusundaki Ermeniler de byk apta firar ederek etelere katlmlard. Austos 1914te Dou Anadoludaki Ermeniler ile Ermeni komitecileri ve zellikle Erzurumdaki komiteciler ailelerini Rusyaya gndermeye balam, Osmanl Devletinden intikam alacaklarn syleyerek enlik yapmlard. Mutan Kafkasyaya geen Ermeni komitecileri Rusyadan ok sayda tfek getiriyorlard93.
92 Mehmet Perinek, Rus Devlet Arivlerinden 100 Belgede Ermeni Meselesi, stanbul 2007, s. 77, belge no: 27. 93 BOA., DH. SYS, 712/4.
402
Vandaki Erme niler Ru s lar tarafndan isyana tevik ediliyor, Rusyann Van, Hoy ve Rumiye konsoloslar Ermenileri kkrtarak Osmanl snr civa rnda ka rklk karmak iin onlarla birlikte alyorlard94. Ruslar tarafndan organize edilen birok Ermeni etesi mehur Samsounun idaresine verilmi, Bulgar ordusundaki Ermenilerin banda bulunan Antranikde hududa gnderilmiti95. Kafkasyada yaynlanan Volontaire Armenian adl albmde Ermeni gnll reisleri ve fedailerinin resimleri yeralm, bu albmn giri ksmnda Ermeni gnll alaylarnn nasl olutuu, byk bir ksm Osmnl sfatn tayan bir takm insanlarn Osmanl Devleti aleyhine besledikleri hain maksatlar besledikleri ak ak yazlmtr96. Sadece Trkiyedeki ve Rusyadaki Ermeniler deil, ayn zamanda ran, Romanya, talya, ngiltere ve Amerikadaki Ermeniler de gnll alaylar kurmular ve Kafkas cephesine katlmlardr. zellikle Romanya ve Bulgaristanda gnll Ermeniler birok faaliyette bulunmulardr. Varnada bulunan Ermeni Komitesi kan sava sebebiyle btn kuvvetiyle alm, burada bulunan Rus konsolos vekili, Ermeni cemat reisi Abraham Kalfa ve Bapapas Nersis Serkisyann klavuzluunda Rusyaya gnll sevk ve bunlarn ailelerine para datmtr97. Rusya, lkesine gelecek yabanclar pasaportsuz kabul etmedii halde, blgedeki Rus konsoloslar Osmanl tebeasndan olup ehbenderhaneye kayt yaptrmaktan kanan Ermenilerle ilgilenmeye balam, bu tr Ermenilere pasaport vermeye balam, Rusyaya gitmeleri iin yardm ve kolaylklarda bulunmulardr. Kalasta bulunanlardan bir oklar gnll sfatyla Rus Ordusuna katlmaktadr98. Osmanl tebeas olup Rusyaya gnll olarak giden Ermeni ve Rumlar Romanyann muhtelif mevkilerinden toplu olarak gelip ehbenderhneye isim ve knyelerini kayt ettirmeksizin dorudan
94 BOA., DH. SYS, 23/16. 95 BOA., HR. SYS, 2879/6. 96 ntikm saatinin aldn btn millet anlad. Bu gibi frsatlar her zamn trhte tekrar etmez. Binbern Ermeniler istitatlarna gre Trkiye Devletinin mahvna almaldrlar. Bkz. BOA., HR. SYS, 2876/2. 97 BOA., HR. SYS, 2871/1_7. 98 BOA., HR. SYS, 2871/1_4
403
doruya Moskof vapurlarna bindiklerinden bunlarn isimleri ve hviyetlerinin ehbenderliklerce tahkki zor olmaktadr99. Rusyaya gnll olarak giden Ermenilerin byk bir ksm: Sivas ve Bitlis ve Van vilayetleri ahlisinden ve amele grhundandr. Bunlar mektup ve telgraflarla Romanyann eitli blgelerinde almakta olan saf-dern amele grhu Ermenileri kandrp braile getirip ve Kalasdaki Rus Konsolosunun vermekte olduu para ve tavsiyenmeler sayesinde Reni yoluyla Rusyaya gndermektedirler100. Osmanl ordusundan firr ederek Bulgaristana giden ihtiyat efradndan bir takm Ermeni Romanyaya gitmi, ayrca Bulgaristann muhtelif kasabalarndan gnll olarak gelen ikiyzelli Ermeni de Belgrad adl Rus vapuruyla Odesaya gitmek zere hareket etmitir101. Gerek Trkiyeden gelen gerekse Kafkasyadan ve dier memleketlerden Osmanl ordusuna kar Rus saflarna koan Ermeni gnlllerinin bir ksm techiz edilerek ete gruplar eklinde Trk snrna ve ierilere gnderilirken daha byk bir ksm da Rus ordusu iinde Kafkas kolordularnda gnll alaylar olarak istihdam edildiler. Rusyann kolordusunda toplam 180.000 Ermeni gnll olarak istihdam edilmitir. Her biri yaklak drt bin kiiden oluan alt gnll alay oluturuldu. Bu alaylar Antranik, Dro, Armen Garo (Karakin Pasdrmacyan), Heo, Hamazasp, Keri, Avaryan, Vartan ve Prens Argoutian tarafndan komuta ediliyordu. Birinci alay Bulgar ordusunda Ermeni asker gruplarnn komutan olarak Balkan savalarna katlm, tecrbeli ihtilalci olan Antranik komutasnda Van cephesinde, ikinci alay Dro ve daha sonra Armen Garo komutasnda Idr taraflarnda, nc ve drdnc alaylar Hamazasp ve Keri komutasnda Sarkam ve Oltu hatlarnda, beinci alay Prens Argoutian komutasnda Van cephesinde, altnc alay Avaryan komutasnda Malazgirt-Bitlis hatlarnda yerlerini aldlar. Osmanl-Rus harbi balamadan tehiz edilip Osmanl topraklarna saldrmaya hazr hale getirilmi bu gnll alaylarnn ounluunu 1912-1914 yllar arasnda Rusyaya geen Osmanl Ermenileri oluturuyordu.
99 BOA., HR. SYS, 2871/1_27 100 BOA., HR. SYS, 2871/1_28 101 BOA., HR. SYS, 2871/1_125
404
Rus ordularnn nnde Oltu, Sarkam, ve Kazman blgelerine yerletirilen Ermeni gnll alaylar, Dou Anadoluda Rus ordularna nclk grevi yaptklar gibi sava balad zaman top ve makineli tfeklerle tehiz edilerek Narman, Ktek, Pasinler, Karakilise, Beyazid istikametine srlm, bu alaylar, getikleri slam kylerini yama ve talan ettikleri gibi beikteki ocuuna varncaya kadar katletmilerdi. Bu zulm iiten daha gerilerdeki kylerin kadn, ocuk ve ihtiyar evleri terkederek daha ierilere kam ve ksa zaman sonra Erzurum, Van ve Bitlis gibi merkezler bu perian insanlarla dolmutu. Erkekleri askerde olan bu kylerin halk ya Ermeni vahetine kurban gitmiler veya ierlerde sefaletle lmlerdi. Kars ve Ardahan civarnda yerli Ermenilerce katledilen Mslman erkeklerin says 30 bine ulam, Ruslara esir dp muhafa zas Ermenilere verilen Osmanl askerlerine ynelik kt muamele ve adam ldrme gibi uluslararas hukuk kurallarna aykr dav ra nlar hakknda diplomatik giriimlerde bulunulmutu102. Rus ordusunun raporlarndan anlaldna gre; Ermeni gnll birlikleri, en geni lde, Hrstiyan olmayan halkn ortadan kaldrlmasyla uramlardr. Gnll birlikler, Trk ve Krt nfusunu sistematik bir biimde imha ederek Tanakstyun Partisinin Ermeni blgesinin Mslman elerden temizlenmesini ve snrlarn evrilmesini ngeren plann yerine getirdiler103. Dou Anadoluda Ermenilerin ve Ruslarn Mslman Halka Mezalim Yapmas Savan ilk yllar boyunca, Osmanllar tm dou Anadolu kapsamndaki Ermeni ayaklanmalaryla urayordu. Yalnz Vandaki ayaklanma baar kazanmt. Dier ayaklanmalar ok byk can kaybna yol at ve Osmanl Devletinin savataki gayretini nemli lde engelledi. Dou Anadoludaki ayaklanmalar, ehir merkezlerinden, ky ve kasabalara da yaylm, isyanc Ermeniler Mslman kylerine saldryorlard.
102 BOA., HR. SYS, 2363/1. 103 Mehmet Perinek, Rus Devlet Arivlerinden 100 Belgede Ermeni Meselesi, s. 59, belge no: 14.
405
1916 ylnn Ocak aynda, Rus ordusu ilerlemeye geti ve Osmanl kuvvetlerini yenilgiye uratt. Ruslar 16 ubatta Erzurumu zaptettiler. Muta ayn tarihte Ruslarn eline geti. Bitlis 3 Martta elden kt. Ruslar 8 Martta Rizeyi ele geirdiler. Osmanllar, 16 Nisanda Trabzondan ekilmek zorunda kaldlar. Temmuz ay iinde yeniden ileri harekatna girien Ruslar 17 Temmuzda Bayburtu, 25 Temmuzda Erzincan ele geirdiler. 1916 yl Austosunda Mustafa Kemal Paa komutasndaki 2. Osmanl Ordusu, Mu ile Bitlisi geriye alm, ancak daha sonra Bitlis yine elden kmt. Van ve Bitlisin igali esnasnda Ermeni eteleri tarafndan slm ahaliye yaplan zulmler hakknda, Mardin Mutasarrfl tarafndan yaplan tahkikata gre, mezlimden kurtulanlar ifadelerinde; Ermeni ceteleri ve Rus etelerinin, teslim olmak isteyen ahali, oluk ve ocuklar feci surette kesip paraladklar, teslim olmu olan kylerdeki ahaliyi katlettikleri, birok ahaliyi ve ocuu ekmek yapmnda kullanlan ve tandr tabir olunan frnlarda yaktklar ve Vanl komiteci Aremek, Vanl komiteciin etesi tarafndan yetmi seksen hanelik bir ky ahalisi daha nce teslim olduklar halde tamamen katledildiklerini anlatmlardr104. Rus igali srasnda Ermeni ve Ruslarn, Siirtin merkez kazasyla Garzan kazs, Siirt, Sason kazs, Siirt, Kulp kazs, Siirt kazalarnda, Mu, Malazgird, Bulank, Hns, Pasinler, Elekird ovalarnda, Tifnik, Karaky, Talori dalarnda, Van, Bitlis, Gen, Dutak ve Makada btn kaza, ky ve mahallelerde Mslmanlar yoketmek amacyla yama ve katliama girimiler, kyleri atee vererek insanlar samanla doldurup canl canl yakmlar, baz ocuk ve erkeklerin kol ve bacaklarn kesip canl atee atmlar, kz ocuklarna ve kadnlara tecvz etmiler, hastalar dipiklerle ldrmler, insanlarn zerinden atla geip kltan geirmiler, muhacirlerin zerinde arapnel patlatmlar, mal sahiplerinin mallarn ellerinden zorla alp, vermeyenleri ldrnceye kadar dvmler ve hapse mahkum etmiler, ayrca baz yerlerdeki camileri kiliseye evirdikleri, katliamdan kurtulan ahalinin durumunun aratrlmasyla grevlendirilen memurlarn yaptklar tahkikat sonucu anlalmtr105. Ermeniler ve Ruslarn Van ve Bayezidde yaptklar mezlimden kurtulabilenlerden bazlar ifadelerinde:
104 BOA., HR. SYS, 2872/2_117-123. 105 BOA., HR. SYS, 2872/4_110113.
406
Ermeni ve Ruslarn, Mslman kzlarn bekaretlerini izale ettiklerini, birok hamile kadnlarn karnlarn bakla yrtarak yavrularn karp ldrdklerini, birok kadnlarn memelerini, dudaklarn, burun ve kulaklarn kesip ldrdklerini, ahalinin gzlerini kzm ilerle karp, bir hayli ikenceden sonra katlettiklerini, kk kk ocuklar, anne ve babalarnn gzleri nnde scak su iinde kaynatp, anne ve babalarna yedirdikden sonra onlar da ldrdkleri, Bayezidde, Kurban Bayramnn birinci gn, slmlar camide ve bayramlamada bulunduklar srada, slmlar esir aldklar, grlmemi vahette katliam yaptklar, yandan on yana kadar ocuklar kollar bal olarak beraberlerinde gezdirdikden sonra ot yn zerine oturtup zerlerine de gazya dkp yaktklarn anlatmlardr. Bayezidde on be bin neferden on drt bini ldrlm, be yz esir edilmi ve be yz ise zorluk ve seflet iinde, ekmee muhta olarak baka yerlere iltica etmilerdir106. Ermeni ve Ruslarn Elekirt, Hns, Karakilise, Ar, atak, Van, Mks, Mu ve Akanda yaptklar dehetli mezlimden kurtulabilenlerin ifadelerine gre: Rus ve Ermeniler, kadn erkek dinlemeyerek nlerine rast gelen aresizleri ldrmler, sadece Elekird, Arin Arabky. Ar;nde iki gn zarfnda bakire olarak yirmi kza tecavz etmiler, btn ie yarar gelin ve kadnlarn hukuklarna taarruz etmiler, Hns, Erzurumn Mollakula ky, Hns kz., Erzurum., Erzurum; nde yirmiden fazla ocuu kesmiler, hamile kadnlardan bir ikisini karnlarn kama ile skerek ceninleri sng zerinde pederlerine gstermiler, Mslman ahaliden kimisinin kafasn, kollarn, burunlarn, kulaklarn kesmiler, gzlerini karmlar, derilerini yzmler ve zerlerine gazya dkerek yakmlar ve nihayet aadaki ibret verici mezlim yapmlardr107. Hizan kazas Bitlisnn Horos karyesi, Hizan kz., Bitlis., Bitlis;, Uum nahiyesi, Hizan kz., Bitlis., Bitlis; ne bal Nurs karyesi, Hizan kz., Bitlis., Bitlis; ve Avnik karyesi, Hizan kz, Bitlis, End karyesi, Hizan kz., Bitlis., Bitlis;, Mezraai End yaylas, Hizan kz., Bitlis., Bitlis;, Hirit karyesi, Hizan kz., Bitlis., Bitlis;, Kulpik Glpik] karyesi, Hizan kz., Bitlis., Bitlis;, Hakif nahiyesi, Hizan kz.., Bitlis., Bitlis;ne bal Korsu[h] karyesi, Hakif n., Hizan kz., Bitlis., Hizan kz., Bitlis; ve Skur karyesi, Hakif n., Hizan kz., Bitlis.,
106 BOA., HR. SYS, 2872/2_ 1933. 107 BOA., HR. SYS, 2872/2_ 7591, 103106, 111113, 163166.
407
Hizan kz., Bitlis;leri ve Hizan kazas, Bitlisn merkezi Karasu, Hizan kazas merkezi, Bitlisda Ermeni ve Ruslarn yaptklar dehetli mezlimden kurtulabilenlerin ifadelerinden renildiine gre; Birok kadnn derisi yzlerek aalara aslm, erkeklerin diri diri gzleri oyulup aalara balanarak nian alnm, ocuklar yarlarndan kesilmi, btn kadn ve kzlara tecavzle, erkek, kadn, ocuk tek nfus kalmayncaya kadar herkes katledilmi, balar kesilmi, memeleri koparlm, yar kesilmi ocuklar analarnn kucaklarna uzatlmtr. Ermeniler, byk vahetde bulunmular, girdikleri kylerde emval ve eya namna birey koymamlar, ldrdklerinin insan eklinden karlm nalarn brakmlard ve kyler adeta insan nandan yaplm idi108. Ermeni ve Ruslarn Vanda yaptklar soykrmdan kurtu labilenlerin ifadelerinden bazlar: Ermeniler, setikleri gebe kadnlarn karnlarn delip ocuklarn kararak havaya attktan sonra nian almlar, Btn insanlarn hatta hayvanlarn bile hay edecei surette, kz ve kadnlarmz gzlerimizin nnde soyup namuslarna taarruz ettikden sonra karnlarn yrtmlar, Bunlarn ierisinde on yan ikmal etmemi pekok kz da bulunuyordu109. Rus donanmas tarafndan Termeye karlan Ermeni ekiyasnca dokuz kii ehid edilmi, iki kii yaralanm ve on dokuz kii de bir ksm kendi istei ile bir ksm da esir olarak gtrlm, ayrca 3.100.000 kuru kymetinde madd zarar verilmitir110.
Rus htilalinden Sonra Dou Anadoludaki Gelimeler
1917 ylnda Rusyada Bolevik ihtilalinin patlak vermesi, Rusyay Birinci Dnya Savandan ekilmeye zorlamt. Bolevikler, yaynladklar bildiri ile savaan taraflara artsz sulh teklifinde bulundular. 15 Aralk 1917de btn cepheleri kapsamak zere Almanya, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan ve Trkiye ile Rusya arasnda mtareke antlamas imzalanmt.
108 BOA., HR. SYS, 2872/2_ 167-175. 109 BOA., HR. SYS, 2872/2_ 135143. 110 BOA., HR. SYS, 2363/5_ 11-12, 29, 31.
408
Brest-Litowskda varlan anlama gereince, Trkiye ile Rusya arasndaki harp haline fiilen nihayet vermek ve Kafkas cephesindeki mtareke ahkamn tayin ve tesbit etmek zere ayr bir uzlama yaplmas gerekiyordu. Bu maksatla Ruslarn igali altnda bulunan Erzincanda Osmanl ve Rus murahhaslar bir araya geldiler. 18 Aralk 1917de Erzincanda Osmanl-Rus mtarekesi imzaland. Bu mtareke ile her iki tarafn kuvvetleri arasnda, tarafsz bir saha braklmak zere, bir snr izgisi tespit edilecekti. Bylece 29 Ekim 1914 tarihinde balam olan Trk-Rus sava da 18 Aralk 1917de fiilen bitmi oldu111. Bolevik ynetim, ilhaksz bir anlama teklif etmesine ramen Dou Anadoluyu hemen boaltmak istemiyordu. Dou Anadoluda Ermeni ahalinin kendi kendisini idare etmek imkanlar temin edilinceye kadar Rus igal sahasnda Rus kuvvetlerinin kalmas ve Trk kuvvetlerin igallerine kar durulmasn istiyordu. Fakat, Rus askerleri bu arzuya uymamlar ve cepheyi terk etmilerdi. Nitekim Rus kuvvetlerinin boaltacaklar Dou Anadolu cephesini Ermeni ve Grc kuvvetlerinin tutmas istei ile Rus ordusundaki Ermeni ve Grcler alnarak kendi balarna birlikler tekil edildi. Rus makamlar siyasi amalarla, bilhassa Ermeni birlikleri vcuda getirmeye alyorlard. Dou Anadolu Blgesinde igal ettikleri blgelerden ekilen Rus kuvvetleri buralar Ermeni ve Grclerden mteekkil asker birliklere teslim etmiler, bu birlikler Mslman ahaliyi katli ma girimilerdi. Erzincandan kaarak Dersim yoluyla gelen Mslman ahali, Ruslarn Er zincanda bulunan Mslman ahaliyi Ermeni komitelerine teslim ederek ldrttklerini ve mallarn yamaladklarn haber ver mitir112. Bu sebepten dolay Osmanl Devleti bir giriimde bulunmu, BrestLitovsk da bulunan Rus murahhaslarna durumun bildirilmesini istemi, birliklerinin blgeyi ya Osman l Or du su na teslim etmesi veya Ruslarn katlimlar nlemek amacyla blge de yeterli kuvvet bulundurmalar hususunda grmelerde bulunulmasn kararlatrmt113. Brest-Litowskda yaplan grmeler birka kez kesilmi, nihayet 3 Mart 1918 tarihinde Brest-Litowsk Bar Anlamas imzalanmtr. Bu anlamaya gre; Rusya, Dou Anadolu vilayetlerinin boatlmas
111 Kurat, age.,s. 332-334 112 HR. SYS. 2872/3_53. 113 HR. SYS. 2876/3_1.
409
ve bunlarn asayiinin salanmas yolunda yapmaya muktedir olduu her eyi en ksa zamanda ifa edecektir, Ardahan, Kars ve Batum blgeleri de hemen Rus askerleri tarafndan boaltlacak, bu blgelerin yeni tekil edilecek idari-hukuki ve milletleraras hukuk ilerine Rusya karmayacak ve bu mntkalar ahalisine, komu devletler ve bilhassa Trkiye ile mutabk kalnmak suretiyle, yeni idare eklini kurmasna muvafakat edilecektir Genel anlamaya ek olarak ayn gn on be maddelik Trk-Rus Anlamas imzalanmt ve bunun balca maddeleri de unlard: Dou Anadolu Ruslar tarafndan 6-8 hafta iersinde boaltlacak, Trk kuvvetleri gelene kadar Rus ordusu blgedeki gvenlii salayarak alma ve soygun gibi olaylar nleyecek, Ermeni eteleri silahszlandrlacak ve datlacaktr. Anlamann tasdikinden ay sonra TrkRus komisyonu ran snrndan balayarak Ardahan, Kars ve Batum blgelerini iine alacak snr izecektir. Snr, 1877-1878 savandan nceki snr olacaktr114. Rusya bu bar anlamasn bir dikta olarak kabul etmi, ama ihtilalin yrmesi iin barn derhal yaplmas zaruri olduundan artlara aldrmayarak bar imzalamtr. mzalanan genel anlamada, Rusyann Dou Anadolu illerinin boaltlp Trkiyeye geri verilmesi iin elinden geleni yapaca, Ardahan, Kars ve Batum blgelerinin de boaltlaca, oradaki yeni durumun tesbitinin Trkiye ile blge devletlerine braklaca kaytl idi115. Rusyann savatan ekilmesinden sonra durum tekrar deiti. Rus askerlerinin ktalarn terk ederek cepheyi boaltmalar zerine yeni Sovyet makamlar Rus igali altndaki sahada derhal bir Ermeni milisi tekiline giritiler. Bu milis szde Ermenileri Krtlerin hcumlarndan korumak maksadyla oluturulmutu. Fakat esas gaye, bir an evvel Ermenileri silahlandrmak ve Rus zabitlerinin yardm ile bir Ermeni ordusu meydana getirmekti. Ayn zamanda Ermeni Halk Sovyetleri de tekil edilecekti. Sovyet hkmeti, Trk Ermenistannn hakiki sahipleri olan Trklere devredilmemesi iin elinden gelen her eyi yapmtr116.
114 Kurat, age.,s. 652-658, Ek No: 19; Hsamettin Yldrm, Rus-Trk-Ermeni Mnasebetleri, s. 108, 109; Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, s. 234 115 Grn, age.,s. 233, 234 116 Kurat, age., s. 338
410
Bat Ermeni brosu tilaf devletlerinin para desteklerini aldktan sonra, Aralk 1917de dzenledii konferansta bir milis tekilat kurma planlarn kabul etti. Konferans tarafndan seilen Savunma Konseyine tm halka grev verme ve sevk etme ile sava alanna yakn Trkiye Ermeni genlerini silahlandrma grevleri verildi. Savunma Konseyi Komutanlna, Rus Ermeni liderlerinin kar kmasna ramen Antranik seildi. Antranik, Zavrievin aba ve gayretleri ile Rus Kafkas Ordusu Komutanlnca Tmgenerallie terfi ettirilmiti. Rus Kafkas Ordusu Komutan General Przhevalski Aralk 1917de Ermeni Kolordusunun kurulmasn onaylad. Kolordunun komutanlna, Rus-Japon savanda ve Birinci Dnya Harbinde Kafkas cephesinde byk yararllklar gsteren Rus ordusu generallerinden Tovmas Nazerbekyan getirildi. Ocak 1918 sonunda Nazarbekyann tmenleri, Erivandan Van ve Erzincana kadar olan blgelerin belli bal askeri menzil noktalarn igal ettiler. Tmenlerden ayr olarak Trkiye Ermenilerinin oluturduu eteler Van, Erzincan ve Erzurum civarnda toplanarak byk gruplar oluturdular. Ermeni kuvvetlerine, Rus ordusunun depolarnda bulunan ok kymetli yiyecek, cephane stoklar, haberleme ve ulam malzemeleri ile shhiye aralar verilmiti. Bu sralarda Rus ordu karargah da Erzincandan Erzuruma nakledilmi, Kafkas Cephesi Rus Ordular Komutanlna da Yudeniten sonra General Przhevalski getirilmitir. zellikle Rus ordugahnn yerinin deitirilmesinden sonra Erzincan ve evresindeki Ermenilerin Trk ahali zerindeki bask ve zulmleri artmaya balamtr. Ermeniler, blgede Ermeni nfus ounluunu salamak dncesiyle, Mslman halk, gerek katledip, gerekse zulmederek karp aznla drmek istediler. Ermenilerin blgede idareyi ele almasndan Osmanl ordusunun gelmesine kadar geen zamanda Mslman katliam had safhaya ulamt. Rus Kafkas Ordular Komutan Odielidze bile, Ermeni birlikleri, kadnlar ve ouklar dahil silahsz Trk halkna ynelik kitlesel vahiliklere giriiyorlar diyerek mevcut durumu kabullenmiti117. Asl katliam Osmanl Ordusunun Erzurum ovalarnda grnd zaman balad. Ermeniler, ehir haricinde Osmanl ordusuna ete halinde
117 Mehmet Perinek, Rus Devlet Arivlerinden 100 Belgede Ermeni Meselesi, s. 115, belge no: 43.
411
kar koyuyorlar, dahilde halk klalara doldurup, evlere kapatarak ldryorlard. Bazan kafalarn odunlar zerinde kesiyorlar, naalarn kuyulara dolduruyorlard. Osmanl ordusunun ilerlemesi Ermenilerin mitsizliini, zulmlerinin iddetini bir kat daha artryordu. Bu mit bsbtn krld zaman, Ermeni eteleri azgn bir canavar haline gelmilerdi. Evleri, binalar yakyorlar, trbeleri paralyorlard. Yzlerce erkei evlere doldurmular, zerlerine benzin dkerek yakmlard. Tren istasyonundaki barakalara Mslmanlar doldurulup, barakaya dardan makineli tfek atei almak ve damlarndan ieriye el bombas atlarak ldrlmlerdir. Erzurumda klalarn, okullarn, byk bina ve hanlarn bodrumlar, odalar, mutfaklar ve hamamlar balta ile suratlar paralanm Trk lleri ile doldurulmutu. Ermeniler, mslmanlar belli yerlere toplayp imha ettikleri gibi bizzat evlere girerek aileleri topluca katletmilerdi. Ermeniler Erzurum ve civarnda yaklak olarak 13.000 kiiyi katletmilerdir. Erzurumun ilelerinden Ilcada da 2.000e yakn kii ldrlmtr. III. Ordu Komutan Vehip Paann Ermeni mezaliminin durdurulmas iin General Przhevalski ve General Odielidzeye gnderdii telgraflar da olumlu bir sonu vermemi, sadece oyalayc nitelikte cevaplar alnmt. 10 ubat 1918de Brest-Litowsktaki mzakereler Almanlarn taleplerinin Ruslarca kabul edilmemesi zerine kesilmiti. Bu durum karsnda Rus igali altndaki sahann ancak askeri kuvvetle kurtarlacana inanan Enver Paa, bu hususta Vehip Paaya gerekli emirleri gndermiti. Vehip Paa 12 ubatta Erzincan mtarekesi ile tesbit edilen hatt aarak Erzurum istikametinde ilerlemeye balad. 13 ubatta Erzincan, 12 Martta Erzurum geri alnd. Erzurum alndktan sonra Ermeni etelerini takip eden Osmanl birlikleri 13 Martta Hasankaleyi kurtarmlardr. Daha sonra srasyla 16 Martta Tortum, 17 Martta Narman, ve ardndan 22 Martta Hns geri alnd. 24 Martta Oltu istikametinde ilerleyen Osmanl birlikleri 25 Martta Oltuya girmitir. Bylece Erzincan ve Erzurum vilayetleri Ermenilerden kurtarlm oldu118.
118 Muammer Demirel, Birinci Dnya Harbinde Erzurum ve evresinde Ermeni Hareketleri, s. 77-79, 84- 117
412
SONU
Ermenilerin Rusyaya kar gsterdikleri ilgi XVII. yzyln ortalarndan itibaren balam, Ermeniler Ruslar sayesinde bamsz bir devlet kurabilecekleri umuduna kaplmlardr. Ruslar ise, Ermenilerin kendi fthat emelleri iin iyi bir alet olabileceini anlamlar ve onlar bu yolda ve Dou ticaretinden istifade etmek iin kullanmay dnmlerdir. 19. yzyln balarndan itibaren Ermeniler zerindeki Rus hakimiyeti balamtr. Ruslar, Ermenileri etkilemek iin Emiyazin Katagikosluunu bir ara olarak kullanmlar, bir taraftan Emiyazinin faaliyetlerini sk kontrol altnda tutmular, dier taraftan da uygulamaya koyduu yeni dzenlemelerle, ayn kilisenin btn dnya Ermenilerinin ruhani merkezi olduunu kabul ettirmeye almaktan ve btn Ermenileri Emiyazin vastasyla ynlendirmekten geri durmamlardr. Ruslar, Osmanllarla yaptklar savalarda Ermenileri Mslmanlar ve Trkler aleyhine kullanmlardr. Ruslar bu savalarda Ermenilerin byk desteini grmtr. Sava sonlarnda da bir ok Ermeni Rusyaya g etmek zorunda kalmtr. Osmanl Ermenileri iin 1877-1878 Osmanl-Rus sava bir frsat olmu, Rus ordular Dou Anadoluyu igal edince yerli Ermenilerden bir ksm onlarla ibirlii yapmlar ve Rus igal kuvvetlerinin hizmetine girmilerdir. Sava sonras imzalanan Ayastefanos Antlamasna Ermenilerle ilgili bir madde eklenmitir. Bu madde ile Ermeni ad ilk kez bir antlamada yer alm ve Ermeni meselesi uluslararas politika gndemine girmitir. Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesi fazla deiiklie uramadan Berlin antlamasnn 61. maddesi olarak kabul edilmitir. Rusya ilerideki stratejilerinin gerei olan blgeleri, kendisine bal unsurlarla, el altnda bulundurmak politikas dolaysyla, tevik ettii Ermenilerin isteklerini Ayastefanosun 16, Berlin Antlamasnn 61. maddesine geirmekle, Osmanl memleketine mdahale kapsn her zaman ak bulundurmay hedef almtr. Rus ar II. Aleksandern1881 ylnda bir suikast sonucu ldrlmesi zerine, Rusyann i ve d politikasnda nemli deiiklikler meydana geldi. III. Aleksander tahta getikten sonra sk bir Rus
413
milliyetilii politikas izlemeye balad ve Rusyann geleneksel Dou Hrstiyanlarn himaye siyasetini terk etti. Yakn Doudan ngilizleri kartmak ve mdafaasn temin iin Trklerle anlamak ihtiyacn hissetti. Bu uzlamann artlarndan biride Ermenilerden yz evirmek, Trkler aleyhine dnk tahriklere kar koymak idi. Ayn siyaseti kendi lkesi iinde de uygulamaya balad. Rusyann takip ettii bu politika II. Merutiyet dnemine kadar devam etmitir. Osmanl Devletinin iinde bulunduu zor durumu gren Ermeniler Ermeni meselesini yeniden Avrupa devletlerinin gndemine getirmek istediler ve Rus Hkmetine mracaat ettiler. Rusyann kendilerine olumlu cevap vermesi zerine Emiyazin Katagikosu V. Keork, Rusyadan, Trkiye Ermenistann ve Ermenilerini himayesi altna almasn istedi. 1912 ylnda Rusyann Ermenilerin isteklerini yerine getirmesi iin nemli sebepler vard. Trkiyedeki Ermeni sorununu canlandrmakla ar, yalnzca kendi Ermeni uyruklarnn balln yeniden kazanmakla kalmayacak, ayn zamanda Transkafkasyadaki muhtemelen bir anari hareketine de darbe indirmi olacakt. Ermeniler, yeniden Rusyann peine taklarak, onunla birlikte hareket etmeye baladlar. 1914 Austosunda Birinci Dnya Savann kmas ve Osmanl Hkmetinin seferberlik ilan etmesinden sonra Ermenilerle Ruslar arasnda tam bir ibirlii olmu, Rusyann Dou Anadoluyu igal edebilmesi iin zaman gelince verilecek vazifeleri yapmak konusunda da anlamaya varlmt. Rusya ile Osmanl Devleti arasnda sava balamadan yaklak bir ay nce ar tarafndan Ermenilere hitaben ner olunan beyannamede Osmanl Ermenileri isyana davet edilmitir. Rus hkmeti savan banda Trk Ermenilerini silahlandrmak ve sava srasnda lke iinde ayaklanma kartmak iin para yardmnda bulunmutur. Gnll birlikleri Trk ordusunun savunma hattn yarp, ayaklananlarla birleerek cephe ve cephe gerisinde anari yaratacak, bununla birlikte Rus ordularnn geiini ve Dou Anadoluyu ele geirmesini kolaylatracakt. Bunun zerine Trkiyeden Ermeni ileri gelenleri Rusyaya geip alaylarn kurulmasnda grev aldlar ve Dou Anadoludaki Ermenilerin ou
414
Rusyaya geerek gnll alaylarna yazldlar. Osmanl ordusundaki Ermeniler de byk apta firar ederek etelere katlmlardr. Ermeni gnll alaylar, Dou Anadoluda Rus ordularna nclk grevi yaptklar gibi sava balad zaman top ve makineli tfeklerle tehiz edilerek Trk snrna srlmler, bu alaylar, getikleri slam kylerini yama ve talan ettikleri gibi beikteki ocuuna varncaya kadar katletmilerdir. Bu zulm iiten daha gerilerdeki kylerin kadn, ocuk ve ihtiyar evleri terkederek daha ierilere kam ve ksa zaman sonra Erzurum, Van ve Bitlis gibi merkezler bu perian insanlarla dolmutur. Erkekleri askerde olan bu kylerin halk ya Ermeni vahetine kurban gitmiler veya ierlerde sefaletle lmlerdir. Rusyann 1917 ylnda Birinci Dnya Savandan ekilmesi zerine Ruslarn ekildikleri blgelerde bulunan Ermeni birlikleri Mslman ahaliyi katliama girimilerdir. Ermeni mezaliminin durdurulmas iin Ruslar nezdinde yaplan teebbsler de bir sonu vermeyince Trk askerleri balarnn aresine bakarak blgeyi Ermeni igalinden temizlemi ve Ermeni mezalimine son vermitir.
415
TARHTE TRKLERE KARI SOYKIRIM DDALARININ MMARI PORTRELER -BR ALMAN DN ADAMI DR. JOHANNES LEPSIUS 41Yrd. Do. Dr. Zbeyir BTNER
Bozok niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yozgat-TRKYE Tlf.: () 0 354 242 10 21, (MSN) 0 506 701 70 05, e-mail: Zbtner86@hotmail.com
M. Galip Baysan, Alman Rahip Lepsius -Tarihte Trklere Kar Soykrm ddialarnn Mimar Portreler-4, http://www.atukad.org.tr/index.asp?orta=gabaslikdetay. asp&gundemid=38.
417
Dr. Johannes Lepsius (1858-1926), Alman Protestan din adam, misyoner ve Ermeni politikacsdr. Ermenilere ynelik yardm kurulular kuran ve temel alt yapy oluturan, bunlar arasnda ilk sray alan, Alman ark Misyonu yneticisidir. Johannes Lepsiusun 1858-1900 yllar aras almalarn anlatacaz. Ermeni dostu ve savunucusu, hatta fedaisi olarak tannan Johannes Lepsius, Alman misyoneri sfatyla bata Ermeniler olmak zere arktaki Hristiyanlara yaplan tm yardm almalarn yrtmtr. Avrupa devletleri Johannes Lepsiusun zellikle Birinci Dnya Sava ncesi ve sonras Ermeniler hakknda yazd kitaplar szde soykrmn ispatlamada kullanmaktadrlar.
zet
418
ALMANLARIN ERMENLERE KARI TUTUMU
Almanya, 18 Ocak 1871de Prusyann nderliinde, Versaillesda kuruldu. Bu imparatorlua Hohenzollern slalesi hkmetti ve bakenti Berlin yapld. Bu mparatorluk, Avusturyay topraklar dnda brakt. 1884ten itibaren Almanya, Avrupa dnda smrgeler kurmaya balad. Birleik Almanya, mparator (Kaiser) I. Wilhelm (1880-1888) zamannda d politikasn Almanyann gvenli bir pozisyonda durmas, gl lkelerle dostluk kurulmas, Fransa ile d politikada uzak durulmamas ve Fransa ile savatan kanlmas zerine kurmutu. II. Wilhelm (1888-1918) zamannda smrge konusunda dier Avrupa lkeleriyle ekimeye girildi. Bu durum, Almanyann ittifaklarn yenileyememesine neden oldu. Bu esnada Fransa ise Birleik Krallk ve Rusya ile ittifak kurdu. Alman mparatorluu sadece Avusturya-Macaristan mparatorluu ile ittifak kurabildi. Alman mparatorluu, emperyalizm ve smrgecilik politikas gerei, Afrikann dier Avrupa lkeleri tarafndan paylamna katl419
mak istedi. Berlin Konferans ile Avrupann nemli gleri Afrikay paylatlar. Almanyann payna Alman Dou Afrikas, Alman KuzeyBat Afrikas, Togo ve Kamerun dt. Afrikay paylama mcadelesi Birinci Dnya Savana neden oldu. 19. yzylda bir konfederasyondan Almanyann gl bir imparatorlua dnmesinde en nemli rol oynayan ve ilk liberal-muhafazakr anslyesi Otto von Bismarck, Ermeni olaylarnn balad 1890l yllarda, Alman mparatoru II. Wilhelm ile aralarnda atma ve anlamazlk olmasna ramen, Prusyann nderliinde Alman emperyalizmini glendirmi, Dnyadaki smrge paylamnda yerini alm, Dnya smrgecilik politikasna girmi ve smrgeler elde etmiti. anslye Otto von Bismarck yeni Almanyay kan ve demirle kuracan syledii iin kendisine Demir anslye (Babakan, 21 Mart 1871) ad verilmitir. D politikada karmak bir a oluturan antlamalar ve ittifaklar yoluyla uzlamac bir tutum izleyen Otto von Bismarck (Toprak Aas Aristokrat) Avrupa devletlerinin Dou (ark) Politikasnn bir paras olan Ermeni Meselesi ile ngiltere, Rusya ve zellikle Fransa ile savamaktan ekindiinden ilgilenmedi. Bu nedenle Alman mparatorluu, sava olmamas, barn korunmas, ekonomisinin gmrk duvarlar ile koruyarak gl bir dnya devleti olma abasn srdrmektedir. Otto von Bismarck bekle gr ve pusuya yatma2 tutumu ile Dou Politikasn srdrmtr. Douda Alman emperyalizminin ekonomik karlarna gre Alman siyasetini uygulamtr. 1884te Alman smrgecilii balad ve bu ylda Otto von Bismarck (1862-1890), Gneybat Afrika, Dou Afrika, Kamerun, ksmen Yeni Gine zerinde smrge hkimiyeti kurmutur. Smrgecilikle, Almanyann byk tekellerinin, ticar kesimin ve Byk Toprak Aalarnn (Junkerler) desteini ieride salam ve dier yandan Avrupa dnda ekonomik karlarnn olmas, ngiltereye kar Fransa ile ittifak kurabilmek iin dayanak oluturmutur. Alman mparatorluu kendi ekonomik karlar yznden, ngilterenin Osmanl mparatorluunda sosyal dzeni bozacak Ermeni politikasn istemeyecekti. Onun iin Otto von Bismark, Osmanl
2 Konuyla ilgili daha geni bilgi iin bkz. Ramazan alk, Almanlarn Ermeni Olaylarna Bak, http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=YayinIcerik&Ic erikNo=23.
420
Devletini, Ermeni olaylarn destekleyen ngiltere karsnda, bir yandan Ermeni politikasnda destekler, fakat dier yandan da Ermenilere yardm eder. Osmanl Devletinde ngilterenin ve dier Avrupa devletlerinin baskc reform isteklerini olumlu bulmamtr. Alman mparatorluu, yaplacak reformlarn Osmanl mparatorluuna fayda getirmeyeceini tam tersine, kerteceini veya paralayacan dnmektedir3. 1897 ylnda stanbula bykeli olarak atanan ve Osmanl Devleti ile Alman mparatorluu arasndaki geleneksel iyi ilikileri gelitiren bykeli Marschall von Bieberstein, Osmanl Devletindeki Ermenilerin bulunduu yerlerde ve blgelerde Avrupa devletlerinin reform isteklerine kar kar ve reformlar hakknda; Kim reformlarla megul oluyorsa, o imparatorluu dzle karmak istemiyor, bilakis ykmak istiyor4 diyerek reformlarn amalarn belirtir. Aslnda emperyalist devletler bl, parala ve ynet dncesinden hareket ederek Osmanl Devletinde reform yaplmasn ve hatta bu reformlar denetleyecek mfettileri istemilerdir. Bu reformlarla Osmanl Devletinde yaayan etnik gruplara eitli haklar ve zgrlkler verilmi, gayrimslimlerle Mslmanlar ayn statye getirilmilerdir5. Bu yeniliklerle Osmanl Devletinin idar ve sosyo-ekonomik yapsn dzeltmek, glendirmek deil, Ermenileri piyon olarak kullanarak kendi ekonomik ve siyas kar alanlarn geniletmek ve aralarndaki ekonomik rekabetle, Osmanl Devletini kendi smrgesi yapmaktr. Alman mparatorluu ngiltere ve Fransa karsnda reformlarda Osmanl Devletinin yannda yer alr ve askeri yardmlar da bulunur. Alman mparatorluu D politika da Drang nach Osten (arka Ynelme/tilme) siyas bir propagandas ile Osmanl Devletini Berlin-Badat Demiryolu Projesi ihalesi erevesinde, kendisine balar. Aslnda ngiltere ve Fransa bu projeyi kendilerine verilmesini beklemektedirler. Fakat demiryolu imtiyaznn
3 Konuyla ilgili daha geni bilgi iin bkz; Ramazan alk, Alman Kaynaklarna Gre II. Abdlhamit Devrinde Ermeni Olaylar, Kltr Bakanl Yaynlar, No:2464, Ankara 1997, s.35-121; alk, Bak, http://www.eraren.org/index.php?Lisan =tr&Page=YayinIcerik&IcerikNo=23; A. D. Noviev, Osmanl mparatorluunun Yar Smrgelemesi, Onur Yaynevi, Ankara 1979, s.12, 50. Bkz. alk, Bak, http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=YayinIce rik&IcerikNo=23. Bkz. 1915 Yl ncesi Anadoluda Ermeniler, http://www.yehhu.com/odevtezbankasi/odev-indir.asp?id=26166; alk, Bak, http://www.eraren.org/index.ph p?Lisan=tr&Page=YayinIcerik&IcerikNo=23.
421
4 5
onlara verilmesi petrol havzas olan Irak da ieren dou blgelerinin Hindistana kadar tmyle ngilterenin denetimine braklmas demekti. Lbnandaki kark durum nedeniyle Fransann da imtiyaz ele geirmesi sakncal grlyordu. Buna karlk Osmanl Devletine Alman mparatorluunun bankalar araclyla byk irketlerin sermaye ihracna dayal yaylma stratejisi daha az tehlikeli grnyordu. Oysa Alman Devleti 1890l yllarda byk alman tekellerinin dile getirdii ve Mezopotamyada Alman smrgeleri elde etmeyi dleyen Drang nach Osten plann ve Yaam alan (Lebensraum) tezini benimsemiti. Fakat Osmanl Devletini bu kayglar deil, Almanlarn demiryolu yapmnda sergiledikleri gz kamatrc baars etkiledi ve Osmanl Devleti yneticileri Berlin-Badat Demiryolu Projesini Almanlarla yapalm kararn verdiler6.(6) Bu kararda Osmanl Devletinin Ordusunun danman kadrosunda Alman subaylarn arl rol oynad; ayrca stanbulun gznde ngiltere ve Fransann smrgeci karakterleri byk lde tehis edilmiti. Alman mparatorluu,1890-1909 yllar arasnda Ermenilerin karttklar olaylara7 kar, Osmanl Devletinin bask yapmamasn talep etmekte ve Alman mparatoru II. F. Wilhelm stanbula yapt gezilerle (1898/1901) ve kendisine gnderilen raporlara istinaden artk artsz desteklemeyeceini aklamtr8. Fakat 1901 ylnda Alman mparatoru geldii stanbulda Berlin-Badat Demiryolu ihalesini almtr. Osmanl Devletinde yaayan eitli etnik gruplar ierisinde, zellikle Ermenilerin kardklar olaylar, Osmanl Devletinde alan Alman diplomatlar, misyonerler, rahipler, retmenler ve casuslar ve dier resm ve gayri resm grevlilerce tarafl ve tarafsz olarak diplomatik temsilcilikler araclyla Berline rapor edilmiti. J. Lepsius stanbul ve dier blgelerdeki Ermeni olaylarn bakente bildirmitir. Bu Ermeni olaylar yayn ve haberlerinden renen Alman mparatoru II. Wil6 7 Avni zgrel, Berlin-Badat Demiryolu Sava, http://www.radikal.com.tr/haber. php?haberno=165015. Bu dorultuda ilk isyan 1890da Erzurumda kmtr. Daha sonra 1892-1893 yllarnda Kumkap syan, 1894te Kayseri, Yozgat, orum ve Merzifon olaylar, 1894te Sasun syan, 1895te Babli Gsterisi ve Zeytun syan, 1896da Van isyan ve Osmanl Bankas gali, 1905te Abdlhamide uikast teebbs ve 1909da Adana syan gereklemitir. Bkz. alk, Bak, http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=YayinIce rik&IcerikNo=23.
422
helm de etkilenmi ve 1895te Ermenilere katliam yapldn ieren bir rapor J. Lepsius tarafndan kendisine sunulmutur. mparator II. Wilhelm, fkelenir ve hrsn: Bu artk fazla oluyor. Zira onlar da Hristiyan9 eklinde dile getirerek, onlarnda Hristiyan olduklarn belirtir ve korumaya alr. Osmanl Devletinde kartlan Ermeni olaylar, Emperyalist devletlerin ekonomik karlarna uygun olarak dnya milletlerine ve devletlerine Mslman-Hristiyan atmas olarak gsterilmektedir. Bu durumda Ermeniler ve olaylar karan Ermeni komiteleri, onlar kullanan emperyalist devletlerin tuzana dmler ve onlarn kkrtmalarna kanmlardr. Ermeniler ve Almanlarn mezhepleri farkl olmasna ramen sonuta ayn dinden Hristiyan olduklarndan birbirlerini desteklemilerdir10. Otto von Bismarcktan sonraki Alman anslyeleri, Leo von Caprivi (1890-1894) ve Hohenlohe-Schillingfrst prensi (1894-1900) dnemlerinde Trk-Alman ilikileri dostluk ve yaknlama ile daha da canlanr. Bu dnemlerin anslyeleri d politikada genellikle ticaret antlamalar ile denge politikas ve zellikle ngiltere ile bu politikay srdrmlerdir. Tanzimat Dnemi (1839) ile gelien ilikilerle Alman mparatorluu, Osmanl Devletine zellikle asker ve ekonomik alanlarda yardmc olmutur. Alman Emperyalizminin bar nfuz etme (Friedliche Durchdringung) metodu ile Osmanl Devletini ekonomik ve siyas ynden kendisine balad. Bu yardmlama, Almanlarn Ermeni olaylarna karmasn daha da kolaylatrd. Alman Parlamentosunda (Reichstagda) siyas partiler farkl fikirlere (muhafazakr, demokratlar, Katolikler ve sosyal demokratlar vd.) sahip olsalar da, sonuta Ermenilere yardmc olmulardr. Bu olay, Birinci Dnya Savandan nce Alman mparatorluu Meclisinde yaanmtr Birinci Dnya Sava btesi Alman Meclisinde oylanrken, bte btn siyas partilerce kabul edilmi ve desteklenmitir. Bu dayanma ve destekleme dnda Alman eli, konsolos ve dier grevlilerin yazd rapor ve haberlerden, Ermeni olaylarnn sorumlular Osmanl Devleti deil, bizzat Ermeniler ve dier Emperyalist devletlerin
9 Bkz. alk, Bak, http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=YayinIce rik&IcerikNo=23. 10 Bkz. alk, Bak, http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=YayinIce rik&IcerikNo=23.
423
kendileri olduu grlmektedir. Alman, ngiliz, Fransz ve Ruslarn ve dier devletlerin yardmlar ve tevikleriyle Ermeniler Anadolunun birok yerinde ve stanbulda olaylar meydana karmlardr. Ermeni olaylarnn amac Anadoluya mdahale etmek ve Anadoluyu kartrmak11. Ermenilere yardm eden ve desteklerini hibir zaman esirgemeyen ve onlarla, onlara fedakrca alan Alman din Adam ve politikacs Protestan Johannes Lepsius, en nde gelmektedir.
ALMAN DN ADAMI PROTESTAN JOHANNES LEPSUS
Ermeni Meselesinde canla bala alan, btn mrn Ermenileri savunmaya adam ve ksmen baarl olmu bir dost lke rahibi ve Protestan olan Johannes Lepsiusu 1858-1900 yllar aras tantmaya alacaz. 1878 Berlin Anlamas imzalanmas ile Ermeni Meselesi bir Avrupa meselesi haline getirilmitir. te bu tarihten sonra yabanc devletler Dou Anadoludaki en cra kelerine bile bakonsolosluklar amlar ayrca Protestan ve Katolik misyonerler Anadolunun her tarafnda atklar okullar vastasyla taraftar kazanmaya almlar; ngilizler ile Franszlarn karlar dorultusunda Ermeni komitalarn silahlandrlmasnda barol stlenmilerdir. Protestan olan Johannes Lepsiusun Ermeniler arasndaki faaliyetleri de, din olmaktan ok, politikti. Papazn amac, Ermeniler arasnda etkin olan Batl ve Doulu dier Hristiyan glerin nfuzunu krmak, pastadan Almanyaya da pay koparmakt. Smrgeciliin bir kolu olan misyonerlik faaliyetlerinde byk Avrupa devletleri ekonomik, siyas ve kltrel menfaatleri dorultusunda Hristiyanl ve dier yardm kurulularn kullanmlar. Hristiyan kiliselerin, Hristiyan olmayan lkelerde dinlerini yaymak amacyla kurduklar tekilata misyon, bunlar idare eden ve faaliyet gsteren din adamlarna misyoner denilmektedir. Misyonerlerin ncelikle el attklar faaliyet sahalar okullar, hastaneler, dispanserler, yetimhaneler, yaynevleri, (eczaneler) ve geni maksatl yardm tekilatlardr. Din yayma amac istilac zihniyetlerle birleince bu tekilatlar dnyann her yerinde vcuda getirilmitir. Ancak Ortadoudaki faaliyet alanlar ierisinde nem tayan yerler,
11 Bkz. alk, Bak, http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=YayinIce rik&IcerikNo=23.
424
Osmanl hkimiyetindeki topraklardr. Bunun din sebebini kutsal yerler tekil ederken, dier nemli sebep de Trk Devletinin kurulu olduu blgenin jeopolitik ve jeostratejik adan dnya corafyasnn kilit blgelerinden birisi oluudur. Osmanl Devletinin topraklarn gelileri hmanist nedenlere dayandrlan misyonerler, din faaliyetlerin yannda kendi devletlerinin politikalar dorultusunda siyas, ekonomik, askeri faaliyetlere de katlmlardr. Osmanl Devleti Topraklarn hedef alan ve karanlk glerin tahriki ile yaplan birok faaliyetin banda Ermeni toplumu zerinde din nfuz sahibi olan baz patrikler (rahipler) ve papazlar yer almaktadrlar12. Osmanl mparatorluundaki misyonerlerin Urfadaki ilk faaliyetleri 1830da balamaktadr. lk gelenler arasnda spanyollar, Franszlar, Amerikallar, Almanlar ve svireliler vard. Balca grevleri Urfadaki Mslmanlar Hristiyanlatrmak, Hristiyanlarn Mslman olmasn nlemekti. Bu nc grup, Protestan bir cemaatin ilk ekirdeini oluturdu. 1841de iki spanyol misyoner, ilk Katolik misyon merkezini kurdu. 1856da Fransz misyonerler Urfada bir kilise ina etti. 1883te misyonun daha da glenmesi iin 6 rahibe geldi. Diki Nak Atlyesi ve Kz Okulu emsiyesi altnda faaliyet yrttler. Bir Alman papaz olan Doktor Johannes Lepsius, 1896da Ermenilere Yardm Kurumu kurdu. 1897de ayn amaca hizmet eden svireli Bayan Doktor Josephine Zrcher geldi ve bir klinik at. Bir ylda 12 bin hastayla muhatap oldu. 1898de svireli Doktor Hermann Christ geldi. almalarnn sonucunda, 1903te Protestan Sryani Okulu amay baardlar. Urfa Hastanesinde hastabakc olan Avusturyal Jakob Knzler de derslere girdi13. Johannes Lepsiusun Osmanl Devletindeki Ermeni Meselesinde rol ve grevi ne idi? Johannes Lepsius Almanyann nl bir bilim adamlarndan ve Kraliyet Ktphanesi mdr Karl Richard Lepsiusun (18101884) oludur. Baba K. R. Lepsius eski Msr uygarl uzman ve modern bilimsel arkeolojinin kurucularndand. 18431845 yllar arasnda Msr ve Sudana dzenlenen arkeolojik keif gezilerine bakanlk etti. K. R. Lepsiusun ynetiminde Berlin Mzesindeki Msr koleksiyonu
12 Turul zcan, II. Abdlhamit Dneminde Orta ve Dou Karadenizde Meydana Gelen Ermeni Olaylar, Akis Kitap, stanbul 2002, s.25-26. 13 Osman zsoy, thal Doktorda 2 nemli Tehlike, http://makale.turkcebilgi.com/ kose-yazisi-21701-osman-ozsoy-ithal-doktorda-2-onemli-tehlike.html.
425
dnyann en iyi koleksiyonlarndan biri oldu. K. R. Lepsiusun 6 ve kk olu Dr. Johannes Lepsius 15 Aralk 1858 tarihinde Berlinde dodu. J. Lepsius Berlinde Matematik, Felsefe, Edebiyat Ve Sanat Tarihi de okudu. Tm bunlar edinmesinde babasnn etkisi olduka bykt14. J. Lepsiuslarn evinde Prusya mparatorluunun deerli nde gelen politika, kltr ve kilise evreleri (adamlar) buluuyorlard. Bunlardan birisi de Ermenilerden Bogos Nubar Paa, R. K. Lepsiusun en samimi arkadalarndandr. Dolays ile J. Lepsius ile tanmaktadr. lahiyat eitimini bitirdikten sonra J. Lepsius 1883-1884 yllarnda Berlinde Kara Muhafz Alaynn 3. blnde kardei Reinhold ile birlikte bir yl gnll olarak askerliini bitirdi. Haziran 1884te 2. lahiyat imtihann bitirdi. Ayn yl babas vefat etti. Ailesi zld ve ailesinden ayrld. 12 Ekim 1884te Kudsteki Alman Protestan Papazlar Topluluuna papaz yardmcl grevi teklifi ald. Bunun zerine 12 Ekim 1884 tarihinde Filistine ve Aralk 1884te Kudse ulat. Burada yardmc papaz grevinin dnda Alman okullarnda retmen ve mdr olarak alt. Kudste kendisi gibi Protestan olan hanm Margarethteyi tand ve 29 Haziran 1886 tarihinde evlendi. Bunun zerine yllk szlemesini erken keserek, papaz grevi aramak ve yeni bir aile kurmak iin Almanyaya geri dnd. Kudsten dndkten sonra Frankfurt am Mainda ksa sre Hristiyan kilisesi temsilcilii grevini ald. Ocak 1887de Friesdorfda / WippraHarzda 10 yl (1887-1896) mutlu ve ilahiyat eitimiyle dolu bir yaam srdrecei Papazlk grevini kabul etti. Orada kendisinin sosyal ilgisi dolays ile ve evresinin iktisadi kalknmas iin kendi imknlaryla 40 bayanla alan bir Hal- Manifatura Atlyesi at. Atlyeden gelecek olan gelirleri Dou misyonerlik almalarnda kullanacakt. J. Lepsiusun kendi sylemlerine gre; papazlk grevimin balangcnda arktaki misyoner almalar dncesinden nce uzaktm. Fakat Friesdorf daki bu grevimin sonuna doru bu dnce devaml n plana
14 Bkz., Johannes Lepsius (18581926) ein Mann mit Vision, http://www.orientdienst.de/Erfahrungen/ Pioniere/Lepsius/lepsius.html; S. Kl, Ermeni Dostu Olarak Tannan Bir Alman Din Adam Dr. Johannes Lepsius, http://www.atam.gov. tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=247); A. Baumann, Johannes Lepsius Missiologie, Dr of Theology (DTh), Lrrach (Germany), October 2005, http://etd. unisa.ac.za/ ETD-db/ theses/available/etd-07052006-113202/unrestricted/ thesis.pdf.
426
kt15. J. Lepsius arktaki tm sosyal aktivitelerini Ermeniler zerinde younlatrr ve onlarn Avrupadaki bir numaral savunucusu olur. Daha dorusu Ermenilere yaplan sosyal yardm almalarn organize etmek ve gelitirmek iin kendi istei ile grevinden ayrlmtr. J. Lepsius Papaz W. Faber ile hemen irtibata geer. W. Faber Mslmanlar arasnda ilk misyonerlik dncesini youn ekilde ortaya koyar ve 12 Kasm 1893de Nitschareuth Kilisesinden ilk Alman Protestan-Luther misyonerlerini Mslmanlara gnderir ve uurlama treninde J. Lepsius da bulunur ve bir konuma yapar. Bu trende J.Lepsius; Dounun Musevileri ve Mslmanlar arasndaki misyonerlik iin lahiyatlarn eitimine bir Seminer kurulmasnn plann aka talep etmitir ve devamla;
Biz ksa bir sre nce bulutuumuz Sangerhausenda idik. Faber bana kendi Mslman Misyondan bahsediyor ve ben ise ona uzun sredir yreimde tadm; Museviler ve Dou Hristiyanlarnda olduu gibi Dou Misyonu ve Mslmanlar arasnda alma iin bir Seminer kurma dncemi anlatyorum16.
1895te btn kilise efrad gneli bir havada Friesdorfda Misyonerlik-leni kutlamaktadrlar ve hatta toplanmlar, arkta Mslmanlar arasnda kurulacak olan misyonerlii ve Hristiyanlarn grevlerini konuuyorlard. Bu konumalardan sonra 29 Eyll 1895te Mslman Misyon Topluluu olarak Alman Dou/ark Misyonu (ADM) (Deutsche Orient Mission / DOM ) kuruldu. DOMa W. Faber de katlr ve kurucusu olarak adlandrlr17. stanbulda bir gn sonra Trklerle Ermeniler arasnda atmalar kar ve bu atmalar sonucunda tutuklamalar18 balar. Bu atmalarda J. Lepsius; 88.000 Ermeni ldrld, 568 kilise ykld ve 328 kilise camiye dntrld, 2.400 Ky soyuldu, 646 Ky zorunlu slamlatrld19 iddiasnda bulunmaktadr.
15 A. Baumann, Johannes Lepsius Missiologie, Dr of Theology (DTh), Lrrach (Germany) October 2005, http://etd.unisa.ac.za/ETD-db/theses/available/etd07052006-113202/unrestricted/thesis.pdf, s.37. 16 Baumann, Johannes Lepsius..., s.38. 17 Baumann, age, s.39. 18 Johannes Lepsius (1858-1926) ein Mann mit Vision, http://www.orientdienst. de/Erfahrungen/Pioniere/ Lepsius/lepsius.html) ve A. Baumann, Johannes Lepsius Missiologie,Dr of Theology(DTh), Lrrach (Germany) October 2005, http:// etd.unisa.ac.za/ETD-db/theses/available/etd-07052006-113202/unrestricted/ thesis.pdf 19 Baumann, Johannes Lepsius..., s.39.
427
ubat 1896da Frankfurtta toplulua yakn olan Papaz E. Lohmann, Ermenilere yaplan basklar aklamak zere bir bildiri yaynlad ve bildiri de bilinli bir ekilde misyon almasndan sz ediyor ve bir Alman misyon seminerinin var olduunu fakat Dou Misyonu iin rencilerin yurtlarda eitilmesini20 syleyerek seminerin eitim iin yeterli olmadn, bu eitimin renci yurtlarnda yaplmas istenmektedir. DOMun asl faaliyeti, Osmanl mparatorluundaki -zellikle Protestan- Ermenilere madd ve manev destek salamakt. Ermeni dul ve yetimlerine i bulmay ve yardm toplamay kendisine bir grev alglayarak hzla almalarna balad. Osmanl mparatorluunda ezilen Ermenilerin durumunu incelemek amacyla haberlerin yaylmas zerine J. Lepsius, Mays- Haziran 1896da kendi kurduu Hal-Manifatura Atlyesinin temsilcisi olarak Osmanl mparatorluuna kendi kimliini saklayarak bir aratrma ve inceleme gezisi yapt. Gezinin amac Ermenilere yaplan basklarn tm teferruatn renmekti. Hatta yanna Protestan ttifak ve kilise evresinin verdii 9000 sve Frank alarak Kayseri/Talas ve Urfada, -50 Talas ve 50 Urfada olmak zere- 100 kimsesiz ocuu kabul etti21. Osmanl mparatorluu gezisinden geri dndkten sonra, tm gc ile Ermenilere Yardm Derneini kurmak iin alt ve hemen Pastr Ernst Lohmann ile temasa geerek Alman-Ermeni Yardm Derneini kurdu. Dernek, birincisi E. Lohmann bakanlnda Frankfurtta ve Graf A. Bernstorff bakanlnda Berlinde rgtsel olarak ikiye ayrld. J. Lepsius Berlindeki komitenin genel sekreteri oldu22. Bu arada J. Lepsius birok yaynlar yapyor ve ark gezisinin sonularn kamuoyu ile paylamak iin yaynlyordu. Bu arada konferanslar ve toplantlar dzenliyordu. Fakat ileri Bakanl toplantlarn siyas olmamas ve Trkle kar olamamas iin uyarlarda bulunmaya balad. Fakat 24 Eyll 1896 tarihinde Berlin Spor salonunda Ermeni Prof. Garabed Thoumajann yapt bir konumadan dolay bakanlk J. Lepsiusu sorumlu tuttu. nk konuma siyas ve Trkle kar eilimler tamaktayd. Bu eilimlerin de Alman-Trk ilikilerini zedeleyebileceinden korkuluyordu. Bu konuma Emniyet Mdrl ve Bakanlk tarafndan yasakland. Hatta E. Lohmann her iki komitenin -Frakfurt ve Berlin- birbirinden
20 Baumann, Johannes Lepsius..., s.40-41. 21 Baumann, Johannes Lepsius..., s.42. 22 Baumann, Johannes Lepsius..., s.43.
428
ayrlmasn teklif etti. Sonuta her ikisi de birbirinden ayrld ve bamsz olarak almaya balad. J. Lepsius, insanlar tamamen Ermenilere yardm yapmaya ve yardm toplamaya aryordu. J. Lepsius, Alman zenginlerinden yardm isterken, konunun ruhan olmaktan ok, dnyev bir program olduunu itiraf etmekteydi. Zira mill menfaatleri savunmak, ill hkmetlerin vazifesi saylmamalyd. ncilden ok, Trkiyede Alman dilinin yaylmas iin abalayan papaz, Krt hastalara, zellikle airet ileri gelenlerine sunulan tbb hizmetlerin de blgede Almanyann itibarn ykselttiine iaret etmektedir. Bizzat kendi ifadeleri, papazn Alman menfaatlerinin bir elisi olduunu ifade etmektedir. J. Lepsiusun abalar sonucunda, Ermenilerin durumunu anlatmak iin Prusya Ruhan Meclisi 29 Kasm 1897de aadaki aklamay yaynlad:
Ermenistandaki kardelerimizin katland ve katlanmakta olduu aclardan derin bir znt duymaktayz. Ruhan Meclis, Protestan Mill Kilisesinin yelerine ynelerek, onlardan Ermeni kardelerine yardm etmelerini, aileleri yok edilen ocuklar himayelerine almalarn ve ekilen aclara bir son vermelerini rica etmektedir23.
J. Lepsius 1896 ylnda Ermeni yardm almalarn daha artrmak iin kiliseden, kendisini grevinden alnmasn ve izin verilmesini istedi. Yapt yayn ve faaliyetlere bal olarak 1896 ylnda Frankfurtta Armenien und Europa /Avrupa ve Ermenistan adl bir kitap hazrlad ve kitab ertesi yl yaynlad24. J. Lepsius, be blmden oluan temel eserinin nsznde; 1896 ylnn Mays aynda Anadolu ve Suriyeyi, ayrca Ermeni huzursuzluunun ve birtakm kanl olaylarn yaand iki vilayeti batanbaa dolatn yazmakta ve bu eserle Alman ve Avrupa basnn Trkiyedeki olaylar hakknda bilgilendirmeyi hedeflemitir. Osmanl mparatorluunda ezilen Ermenilerin durumunu incelemek amacyla 1897de papazlktan istifa etti ve Berline yerleerek DOMun mdrlne getirildi. Kuruluun amac Mslmanlar arasnda ncili
23 Kl, S., Ermeni Dostu Olarak Tannan Bir Alman Din Adam Dr. Johannes Lepsius, http://www.atam.gov.tr /index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=247. 24 Johannes Lepsius, Armenien und Europa (Ermenistan ve Avrupa), Berlin 1897, s.266.
429
yaymak olarak belirtilmesine ramen, DOMun asl faaliyeti, Osmanl mparatorluundaki -zellikle Protestan- Ermenilere madd ve manev destek salamakt. Bir ad da Ermeniler(e) Yardm rgt olan DOMun, Mezopatomyadaki sevgi hizmetleri (hastane ve atlyeler) hem Protestan Ermenileri Almanyaya kazandryor, hem de hayr hizmetleriyle blgenin Mslman ahalisi nezdinde Almanyann itibarn ykseltiyordu25. J. Lepsius ubat 1897de Amerikan misyoneri Corinna Shattuk bakanlnda alan Ermeni Yardm Derneinin ilk Alman yelerini, Alman Kimsesiz ocuklar Yurdunu teslim almak iin Urfaya gnderdi. Ermenilere yardm ii 1897 ylnda Bulgaristan ve Arabistanda da balad. Ermeni dul kadnlarna bir i olana yaratmak iin Hal Dm Atma Atlyesi am, Friedorftaki atlyeyi datarak Urfaya tamtr. lave olarak misyon klinikleri de amtr. 1898 yl banda 700 kimsesiz ocuu kabul etmitir26. 18-20 Mays 1897 Londrada konumac olarak Ermeni Konferansna katld. Burada Almanlarn misyonerlik almalarn anlatt. Ayn yl nc Dou gezisini yaparak Varna ve Bulgaristanda Schumlaya ulat. 1898 ylnda Johannes Lepsius, Ermeni yardm almasnda en byk destekisi olan ei Margarethei bir kriz sonucunda kaybetti. Yardm Kurumunun 1899 ylnda ye says da artmtr. Hatta Avusturyal Ressam Jakob Knzler ve Mslman vaiz Johannes Awetaranian yeleri arasnda idiler. Bulgaristanda Ermeni yardm almalar tamamlanmt. 1899da J. Lepsius tekrar IV. Dou gezisini J. Aweratanianla birlikte yapt ve bunun sonucunda burada bir Mslman-Misyon oluturmann zaman geldii intibas ile geri dnd. Fakat bu gr tepki toplad. Bu meselede tannm rakibi Misyon-lahiyat Gustav Warneck idi. Buna ramen J. Lepsius gayretle misyon iin propaganda yapyordu ve diyordu ki;
25 Tamer Bacnolu ve Andrea Bacnolu, Modern Alman Oryantalizmi, http:// www.1001kitap.com/Guncel/ Tamer_Andrea_Bacinoglu/modern_alman_oryantalizmi/alman23almanyaveermeni.html 26 A. Baumann, Johannes Lepsius Missiologie, Dr of Theology (DTh), Lrrach (Germany) October 2005, http://etd.unisa.ac.za/ETD-db/theses/available/etd-07052006113202/unrestricted/thesis.pdf, s.45.
430
Mslmanlar arasnda her Misyonerlie kar geliniyor. Tanrnn zaman gelmedi-Kap daha kapal-eer bizim saat durursa, zaman hibir zaman gelmez ve kaplar srekli kapal kalr, insana bir daha almaz27.
J. Lepsius Mslmanlar arasndaki misyon almasnn ok ksa srede sonu vereceini tahmin etmemi, fakat esasl ve zorlu bir n alma yapmas gerektiini dnmtr. Dine gre slamn anlalmasn salamak ve Mslman dnyas iin Hristiyan lahiyat yaratmak, din bir alma ile ilgilidir. Eer din alma sadece inanla yaplrsa... arkta btn Protestan alma... imdiye kadar olduu gibi Hristiyanln basit bir amarn ve slam dinine kar tam bir anlayszlk getirir28. Bununla J. Lepsius slam dnyas iin daha fazla lahiyat (Hristiyanlk) istemektedir. Bu gezi ile btn ark gezen J. Lepsius dncelerini gerekletirdi, dier devletlerin misyoner rgtlerini tand ve dier misyoner rgtlerinin zararl olduu ve daha dzenli ve sk bir alma yaplmas gerektii kanaatine vard29. 1900 yllarda J. Lepsiusun misyon almasnda bir ok deiiklik meydana geldi. Ei ldkten sonra tekrar evlendi ve Mslmanlkla youn din atmaya ve Mslman dnyas iin Hristiyan lahiyatln youn bir ekilde ortaya konmasnn gerektiini savunmaya balad. 11 Mays 1900 tarihinde Yardm Kurumunun genel kurul kararnda imdiye kadar Ermeni Yardm Kurumu adyla devam eden bu kurum Alman Dou Misyonu olarak devam etsin ve Yardm Kurumu bir alt isim olarak kalsn, denilerek almalarda deiiklie gidildi. Bu almalar zaten DOM un kuruluunda vard. Rahip J. Lepsius uzun sre Ermeni Meselesinin militan bir taraftar olduklarn ve her frsattan istifade ederek btn Avrupa ve hatta dnyay; Trkiyede masum bir Hristiyan topluma, zalim bir rk olan Trkler tarafndan sk sk soykrm uygulandnn kabul edilmesi ve gelecek yllar
27 Johannes Lepsius (1858-1926) ein Mann mit Vision, http://www.orientdienst. de/Erfahrungen/Pioniere /Lepsius/lepsius.html. 28 Johannes Lepsius (1858-1926) ein Mann mit Vision, http://www.orientdienst. de/Erfahrungen/Pioniere /Lepsius/lepsius.html. 29 Johannes Lepsius (1858-1926) ein Mann mit Vision, http://www.orientdienst. de/Erfahrungen/Pioniere /Lepsius/lepsius.html.
431
iinde de Ermeni milletinin soykrmlarla yok edilecei beklentisini anlatmak iin dolat30. Ermeni dostu olarak tannan J. Lepsius, Alman Protestan misyoneri sfatyla bata Ermeniler olmak zere arkdaki tm Hristiyanlara yaplan yardm almalarn kurumsal ve rgtsel olarak yrterek altyapy oluturmutur. Bu sreci 1900lardan sonra DOM araclyla devam ettirmitir. Sonraki yllarda bu kurum tekrar deiiklie uram ve ayn hedefle adn deitirmitir. J. Lepsiusun, Ermenilerle ilgili kitaplar ise bugn Avrupa Birliine bal lkelerde, Amerika Birleik Devletlerinde ve dier devletlerin kamuoyunda, szde soykrmn ispatnda kaynak olarak gsterilmektedir. Szde Ermeni soykrmn belgelemek amacyla J. Lepsiusun kullanlan kitaplarnda, oynama, kazma ve silme gibi deiiklikler yapld dile getirilmektedir31. J. Lepsiusun dnce ve yorumlarndan oluan kitaplar, Szde Ermeni Soykrmn belgelemeye kant tekil edemezler32. Sonu olarak Mustafa Kemal Atatrk Trklerle Ermeniler arasnda bir sorunun olamadn u szyle ifade etmitir:
Ermeni Meselesi denilen ve Ermeni milletinin gerek karlarndan ziyade dnya kapitalistlerinin ekonomik karlarna gre halledilmek istenen mesele, Kars Anlamasyla en doru zm eklini buldu. Asrlardan beri dostane yaayan iki alkan halkn dostluk balar memnuniyetle tekrar kuruldu33.
30 M. Galip Baysan, Alman Rahip Lepsius -Tarihte Trklere Kar Soykrm ddialarnn Mimar Portreler-4, http://www.atukad.org.tr/index.asp?orta=gabaslikdetay. asp&gundemid=38. 31 Mustafa olak, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat -Johannes Lepsius rnei-, http://www.ttk. gov.tr/yayinlar/belleten/belleten247i.htm; Cem zgnl, Biyografi, http://www.okimdir.com/cem-ozgonul-biyografi.html, http:// tr.wikipedia.org/wiki/Cem_zgnl. 32 Kl, S., Ermeni Dostu Olarak Tannan Bir Alman Din Adam Dr. Johannes Lepsius, http://www.atam.gov.tr /index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=247; Gust, W., Magisches Viereck, http://www. armenocide.de /armenocide/ armgende.nsf/ GuidesView/MagischesViereckDe?Open Document. 33 Mustafa Kemal Atatrk, 11.3.1922, TBMM nc Toplanma Yl A Konumas; Uur Mumcudan Gizli Belgelerle Ermeni Olay, Cumhuriyet1 Nisan 1984, http:// www.wardom.org/ugur-mumcudan-gizli-belgelerle-ermeni-olayi-t134761.html? s=e3050a699ec471ff85bb51d49d1be174&amp.
432
Szde Ermeni Soykrm bayran elde tutan kiiler vastasyla Avrupa ve Amerikada gnmze kadar gelebilmitir. Bu kiilerin en nlleri bir mttefik lke Alman rahibi J. Lepsius, ngiliz Dilerinde alm bir ngiliz yazar ve Politikac Lord Brice ve yardmcs bir sava propaganda eleman tarihi A. Toynbee ve bir Amerikal byk eli Morgenthaudur. Bu isimleri, dnya kapitalistlerinin ekonomik karlarna gre faaliyetlerini, arkalarnda onlar ynlendiren gler ve bu glerle ilikilerini izlemek, renmek kanaatimizce AB ve ABDde soykrm iddialar ile ilgili talihsiz gelimeler dikkate alndnda, gnmzde her Trk iin mill bir grev olmaldr. Ermeni Meselesi znde tarihsel, kesin ve mutlak gereklerden deil, Trkiyeye dettirilmesi dnlen tazminatlar ve ekonomik girdilerle Trkiyeye bir tr antaj yapabilmek iin kurgulanm bir Plandr. Bu plan yapanlarn amac Trkiyeyi ilemedii bir sutan dolay yarglamak ve yeni kurulmu ve ekonomik zorluklar iinde bocalayan Ermenistan Devletine tazminatlar deterek bu devletin ayaklar zerinde durmasn salayacak ekonomik fonlar salatmaktr34.
34 Aytun Altndal, Trk-Ermeni likilerinin Geliimi ve 1915 Olaylar Tebli Sahte Ermeni Sorunu ve Szde Soykrm, Ankara 25 Kasm 2005, http://Www.Atukad. Org.Tr/ndex.Asp?Orta=Gabaslikdetay.Asp& Gundemid =38.
433
KAYNAKLAR
1915 Yl ncesi Anadoluda Ermeniler, http://www.yehhu.com/ odevtezbankasi/odev-indir.asp?id=26166. Altndal, Aytun, Trk-Ermeni likilerinin Geliimi ve 1915 Olaylar Tebli Sahte Ermeni Sorunu ve Szde Soykrm, Ankara 25 Kasm 2005, http://Www.Atukad.Org. Tr/ndex.Asp?Orta=Gabaslikdetay.Asp& Gundemid=38. Atatrk, Mustafa Kemal, 11.3.1922, TBMM nc Toplanma Yl A Konumas. Bacnolu, TamerAndrea Bacnolu; Modern Alman Oryantalizmi, http:// www.1001kitap.com/Guncel/Tamer_Andrea_Bacinoglu/modern_alman_oryantalizmi/ alman23almanyaveermeni.html. Baysan, M. Galip, Alman Rahip Lepsius -Tarihte Trklere Kar Soykrm ddialarnn Mimar Portreler-4, http://www.atukad.org.tr/ index.asp? orta =gabaslikdetay.asp &gundemid=38. Baumann, A., Johannes Lepsius Missiologie, Dr of Theology (DTh), Lrrach (Germany) October 2005, http://etd.unisa.ac.za/ETD-db/theses/ available/ etd-07052006-113202 /unrestricted/thesis.pdf. alk, Ramazan, Almanlarn Ermeni Olaylarna Bak, http://www.eraren.org /index. php? Lisan=tr&Page=YayinIcerik&IcerikNo=23. __________, Alman Kaynaklarna Gre II. Abdlhamit Devrinde Ermeni Olaylar, Kltr Bakanl Yaynlar, No:2464, Ankara 1997. olak, Mustafa, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda Belge Tahrifat -Johannes Lepsius rnei-, http://www.ttk.gov.tr/yayinlar/belleten/belleten247i.htm. Gust, W., Magisches Viereck, http://www.armenocide.de/armenocide/armgende.nsf /GuidesView/MagischesViereckDe?OpenDocument. Johannes LepsIus (1858-1926) ein Mann mit Vision, http://www. orientdienst.de /Erfahrungen/Pioniere/Lepsius/lepsius.html. Kl, S., Ermeni Dostu Olarak Tannan Bir Alman Din Adam Dr. Johannes Lepsius, http://www.atam.gov.tr/index.php?Page= DergiIcerik&IcerikNo=247. LepsIus, Johannes, Armenien und Europa (Ermenistan ve Avrupa), Berlin 1897. NovIev, A. D., Osmanl mparatorluunun Yar Smrgelemesi, Onur Yaynevi, Ankara 1979. zcan, Turul, II. Abdlhamit Dneminde Orta ve Dou Karadenizde Meydana Gelen Ermeni Olaylar, Akis Kitap, stanbul 2002. zgnl, Cem, Biyografi, http://www.okimdir.com/cem-ozgonul-biyografi.html, http://tr. wikipedia. org/wiki/Cem_zgnl zgrel, Avni, Berlin-Badat Demiryolu Sava, http://www.radikal.com.tr/haber. php? haberno =165015. zsoy, Osman, thal Doktorda 2 nemli Tehlike, http://makale.turkcebilgi.com/koseyazisi-21701-osman-ozsoy-ithal-doktorda-2-onemli-tehlike.html. Uur Mumcudan Gizli Belgelerle Ermeni Olay, Cumhuriyet, 1 Nisan 1984, http://www.wardom.org/ugur-mumcudan-gizli-belgelerle-ermeni-olayi-t134761.htm l?s=e3050a699ec471ff85bb51d49d1be174&amp.
434
KAPANI OTURUMU
435
KAPANI OTURUMU
mer E. LTEM
Deerlendirme Toplantlar da konuyu derleyip toparlamak bakmndan son derece yararldr. Vaktin ge olmasn dikkate alarak msaadenizle hemen balamak istiyorum. Deerlendirme Toplantsna katlacak hocalarmz Sayn Prof. Dr. Mahir AYDIN, Sayn Prof. Dr. mer TURAN, Sayn Do. Dr. Selma YEL, Sayn Prof. Dr. Abdullah SAYDAM, Sayn Prof. Dr. Mustafa KESKN ve Sayn Prof. D. Kamil Veli NERMANOLUnu davet etmek istiyorum. arma sralarmza gre hocalarmza sz vereceim. Saatn pek ge olduunu dikkate alarak deerlendirme konumalarnn be-alt dakikalk srelerle snrl tutulmasn isteyeceim. nce sayn hocamz Mahir AYDINdan balayalm
Prof. Dr. Mahir AYDIN
Sayn Bakan, deerli dinleyiciler XIX. Yzylda Ermeni Milliyetiliinin Douu ve Byk Devletlerin Politikalar konulu iki gnlk, o gzel, bir dn cokusu ierisinde geen sempozyumumuz sona ermek zere. Btn sempozyumlar gibi bunun da bir sonu var. ncelikle byle gzel bir organizasyonu, stelik ikinci kez bu kadar geni apl olarak
437
gerekletiren Kayseri Erciyes ve Nevehir niversitelerinde grevli arkadalarma, hocalarma ve emei geen herkese ok teekkr ederek szlerime balamak istiyorum. inas Nahir Berkerin 1962de syledii bir sz var: bu memleket uzun laftan batt diye onun iin be dakika konuacam. Ermeni milliyetiliinin douu btn Osmanl uyruunda yaayan teki uluslar gibi doal bir dou. Genel bir deerlendirme yapmak gerekirse, Osmanl mparatorluu, Roma mparatorluundan sonra dnya tarihinde Orta Douda ikinci byk kltrel imparatorluktur. Bir ulusal devlet, bir din devleti deil, uluslar aras ve dinler tesi bir yaplanma. Yaklak altm iki etnik unsuru bnyesinde barndran, byk gksel din bir biriyle attrmadan, aktrmadan yaatmay baaran ve uygarlklarn son mirass olarak bugn yaklak otuz be lkeyi kendi snrlarnda tutmann elbette ki bir sonu olacaktr. Genelde bn-i Haldun deerlendirmesi ileri srlr: Devletler de doar, byr, yaar ve lr diye. lr de bu sreci ne belirler? Bu sreci o lkenin, o yapnn bir adr ayakta tutan direkleri gibi o devletin i dinamikleri belirler. Osmanl mparatorluu, Avusturya gibi Ben bunlar snf arkada olarak deerlendiriyorum; tarma dayal ekonomi olarak yani fizyokratik yap olarak bydler, gelitiler fakat Avrupann ikinci kuak devletleri olan Fransa, ngiltere gibi ticaret zerine kurulu berkanti (04:27) ve bizde olumsuz grnen onlarn bir sonraki aamas belki de ampiyonlar ligi olan emperyalist srecinde bu tarm ekonomileri geride kald. Geride kalnca Osmanl Devletinin cazibesi bitti. Tpk Avusturya mparatorluu gibi. O Avusturya ki Macaristan ile ortak ta olarak 1867 ylndan sonra Avusturya-Macaristan mparatorluu olarak anlacaktr. Onlar birbirlerine yaknlar, birbirlerinin akrabas durumundalar. Ama Osmanl yle deil yle olmad iin Osmanlya kar yeter artk memnun deilim diyen, bana msaade deyip ayrlmann yollarn aradlar ve ilk parlak rneklerini Yunan bamszl ile geekletirince tekiler dlerini sslediler bizim iinde neden olmasn diye. Bu balam da en son sra Ermenilere geldi. 1878 yl Osmanl mparatorluunun aslnda k yldr. Kalan bakiye yani Anadolu hesaplamas Birinci Dnya Savanda grlecektir. Szm o ki, eer 1878de Ermeniler bir devlet kurmak bakmndan sayca ok ya da ayn saynn sklkla nfus orants bakmndan birka yerde yayor olsalard,
438
KAPANI OTURUMU
ngiltere Ermenilere sormadan bile Ermenistan kurard. Fakat ngiliz politikasnn ince rafineliini ortaya koydu, ucu ak bir yn gsterdi ve dolaysyla Ermenileri uzun vadede kandrd. ngiltere eer kandrmam olsayd derdi ki Diyarbakr, Erzincan, Van ve Sivas Ermenistan olacak. Bunu demeyii Ermenileri umutlandrd. Umutlandrrken olmayacak d yani hayal-i muhal dzlemine mil-i inhidmna srkledi. Bu da Anadolunun 1880lerden sonra sekiz yz yl yan yana yaayan insanlarn birbirinin yzlerine bakamaz hala gelmelerine neden oldu. Aynsn biz Rumlarla yaadk 1918/1919dan sonra Rumlarn Anadoluda yaptklar zellikle de Bat Anadoluda yaptklar yani grg tanklarnn kaale almaktan utandklar olay, 1924deki mbadeleyi gerektirecektir. te Ermenilerinde krk yl boyunca Anadoluda dktkleri kan onlar Birinci Dnya Savana gelmeden, 1915e gerek kalmadan nce Avrupaya, Fransaya, Amerikaya gmeye zorlayacaktr. Sosyal olgularn laboratuar almas olmaz, onlarn pilot almas olmaz, engellenemez. Eer engellense, eer istee bal olsa o zaten sosyal bir olay deildir. Dolaysyla bu dnem sekiz yz yllk Anadoludaki Trk varlnn bir bilnosudur, muhasebesidir. Bu konuda kalemi elinde tutan muhasebeciler ngiltere bata olmak zere Rusya, Fransa gibi devletlerin byk sorumluluklar olduunu dnyorum ve krk yl boyunca aramza dmanlk tohumlarnn ekiliinin hi bedellilii yok mu diye soruyorum yani bildiimiz o ho slubuyla Nasrettin Hocann deyiiyle hrszn hi mi suu yoktur diyorum szlerimi sonlandrp sayglar sunuyorum.
Prof. Dr. mer TURAN
Al konumasnda da anlatmaya altm milliyetilik ok ynl, ok boyutlu XIX. yzyla damgasn vurmu bir fenomen. Ermeniler de eninde sonunda bundan etkilendiler. Sempozyumda Ermeni milliyetiliini anlamaya, tanmlamaya bilhassa Ermeni milliyetilii hadisesinin d boyutlar, d devletlerle, d milletlerle, topluluklarla, rgtlerle ilikisi ortaya konulmas amaland ve iyi de oldu, gzel tebliler ortaya kt. Tabii XIX. yzyln bir hadisesini, bir olayn incelerken arlkl olarak tarihiler konutular. Bununla beraber milliyetilik ok ynl, ok boyutlar olan bir fenomen olduu iin buna ekonomistlerin, sosyologlarn, antropologlarn, toplum psikologlarnn, edebiyatlarn btn sosyal bilimlerin elemanlarnn katlmas sempozyumumuz adna iyi
439
oldu. Dier disiplinlerden arkadalarn da kendi zaviyelerinden, kendi birikimlerinden katklarda bulunmalarnn rneklerini grdk. Bu teebbsler de iyi oldu, biraz daha fazla olsa fazla olmazd. Hangi hadise ile konuuyorsak o hadisenin taraflarnn tarihiler olarak mmkn olduu kadar dier cepheleri de grmeye almak, onlarn nasl bu olay tanmladklarn, tarif ettiklerini, neler sylediklerini tespit etmeye almak her halde almalar ok daha verimli klar. nc olarak iaret etmek istediim bir hususta bu misyonerlikle ilgili bildirilerin okluu sebebiyle ya da misyonerlik almalarna ynelik atflarn okluu sebebiyle bu konularda alan birisi olarak iaret etmek istediim bir husus var. Misyonerlik kaynaklar ok zengin sadece misyonerlik faaliyetleri din faaliyetler deil, misyonerlik faaliyetlerinin ok eitli boyutlar var ve misyonerlik kaynaklar ok deiik alardan kullanla bilinir, kullanlmaldr. Osmanlnn alt yznc yl mnasebetiyle yaplan tarih kongresinde misyonerlik kaynaklarnn Osmanl tarihi almalarnda kullanmna ilikin bir bildiri sunmutum. Orada da unu vurgulamaya almtm. Bu kaynaklar Osmanl tarihi almalar bakmndan ok zengin malzemeler ieriyor fakat ok ihtiyatla kullanlmas gereken kaynaklar. Birincisi tarafsz olmadklar iin ihtiyatla kullanlmas gereken, ikincisi hem dier misyonerlik kaynaklaryla hem de baka kaynaklarla karlatrlarak kullanlmas gerektii iin dikkat edilmesi gereken malzemelerdir. nk bir misyoner bugn duyduunu yazyor, yarnki yazd bugnknden farkl olabiliyor. Ayn adam ayn hadise hakknda o gn bir ey yazp gnderiyor, yani ncesini sonrasn san solunu grmezsek ve ok acele hkmler vermee, kafamzda bir ablon oluturup ona malzeme ararsak kolaylkla buluruz, fakat ok isabetli olmayabilir, teekkr ediyorum.
Do Dr. Selma YEL
Teekkr ederim. Yunanistan biliyorsunuz Rum soykrmn dnyaya kabul ettirme abas ierisine girdi. Sryanilerin byle bir hazrlk ierisinde olduklarn biliyoruz. O zaman gen akademisyenleri, mastr ve doktora rencilerimizi Sryaniler ile ilgili almalara, Rum tehciri, Rum mbadelesi ile ilgili almalara ynlendirirsek, imdiden hazrlmz yaparsak sanyorum son derece isabetli olaca kanaatindeyim.
440
KAPANI OTURUMU
imdi hem Kayserili olmak sebebiyle hem de bir akademisyen olmak sebebiyle iki defadr burada ok olaan st koullarda, mkemmel bir organizasyonla arlandmz ifade etmek durumundaym. Bu sebeple de tertip komitesi bakan Sayn Hlag Beye, Glbadi Hanma ve de akir Beye zellikle ok teekkr ediyorum. Fakat yine de kk kk de olsa ufak tefek ilerdeki sempozyumlarda dikkate alnrsa eer, daha mkemmel olaca kanaatinde olduum, bir takm grdmz noktalar var. Sempozyumuzda teblii sunmas gereken baz hocalarn gelmemesinden ne ekilde teessflerimizi sunacamz bilmiyorum. Baz yakndan tandm ahslar var. Onlarn ciddi rahatszlklardan gelmediini biliyorum, fakat bu sempozyumda ciddi manada bir katlmama durumu sz konusuydu. Buna ynelik bir yaptrm olabilirse iyi olacan dnyorum, teekkr ederim.
Prof. Dr. Abdullah SAYDAM
Sayn bakan, deerli dinleyiciler hepinizi saygyla selamlyorum. Daha nce ifade edilen hususlar tekrarlamamak zere konumama farkl bir noktadan balamak istiyorum. Sanrm birok dinleyicinin de dikkatini ekmitir. Benzer konularn oka bildiri konusu yapldn grdk, tekrarlara dld. Burada ben yle neride bulunmak istiyorum. Teknolojinin ok gelitii gnmzde, web sayfalarnda dorudan doruya bildiri balklarnn girilmesi ve girilen her bir bildiri bal en azndan taslak olarak o sayfalarda yer alrsa bir baka katlmc bir bildiri hazrlamak, yaynlamak istediinde ncekine bakp dolaysyla da emeklerimizi, enerjilerimizi ayn konuda younlatrmaktan ziyade daha farkl konulara ayrp, daha ok konunun bu tr sempozyumlarda gndeme gelmesine olanak salanabileceini dnyorum. Dolaysyla yksek lisans ve doktora tezlerinin bir bakma deiik ekillerde yansmalar oldu toplantda. Biraz nce deindiim hususa dikkat edilirse hem makaleler hem aratrmalar tekrar edilmemi olur, bizim de daha aratrlacak konunun ynla olduu bir ortamda enerji tasarrufu, zaman tasarrufu salam oluruz. Bir dileim bu, bu ekilde farkl niversiteler bu tr toplantlar yaptklarnda byle bir hususa dikkat ederlerse ok faydal olacaklarn dnyorum. Bu sempozyumun bence bir dier zellii ifadede edildi, gittike tarihilerin dnda alan meslektalarmz, arkadalarmz da ilgi gstermeye balad ve Ermeni sorunu sadece tarihilerin meselesi deil,
441
bunu bilmemiz lazm. Bizim meselemiz olsa zerdik ama konu hep sylendii gibi siyasallam bir konu. Herkes kendisine u soruyu sorabilir; geen sempozyum sonunda hazrlanan drt ciltlik kitab ka kii okumutur? Buradaki her hangi bir oturumu izleyen en ok dinleyici says sanrm ellidir, yzdr. Bu az saydaki dinleyicilerde genellikle konuyu bilen kiiler, daha spesifik bilgiyi edinmeyi salamak iin dinliyor. Hlbuki Trkiyede yetmi milyon, yurtdndakileri de sayarsak yz milyonlarca insann konu hakknda bilgi edinebilmesi iin daha yaygn faaliyet alanlaryla megul olanlarnda bu tr toplantlara katlmas gerekir. Ben yllarca nklp Tarihi okuttum, ama bir ara ilk defa Kk Aa dizisi yaynlandnda rencilerimin gelip bana sorduklar sorular daha nce hayal edemeyecekleri teknik konulard. Dolaysyla bizim bu tr toplantlarda, zellikle teviki artrmak gerekir. Bir sinema filminin bizim toplumumuz zerinde, yabanc toplum zerinde onlarca, yzlerce makaleden daha fazla etkili olduu bir gerek. Buradan u anlalmasn tabi ki bilimsel aratrmalarn nemini asla inkr etmiyorum, o tr almalar bilimsel aratrmalarn zerine ina edilir ve belki biz onlara alt yap hazrlyoruz. Ama u bir gerek. Kurtulu filminin etkisi yllarca anlatlan nklp Tarihi dersinden ok ok daha fazla olmutur. Gndelik basn-yayn, medya organlar bu konulara yeterince ilgili deiller. Dolaysyla da yaplan emek, toplarsanz yz, drt yz kiinin arasnda kalan bir bilgi oluyor. Ben hep unu savunuyorum, kesinlikle batl bu konuyu, gerekten merak edip renmek isteseydi bu konular renirdi. Yusuf Halaolu hocamz al oturumunda dedi ki yirmi milyon dolar teklif ettik ite sizin arivlerinizi aalm ya da amakta yardmc olalm. imdi bu arivlerin almama sebebi para yokluu deil. O kadar byk fonlara sahip olan Ermeni diasporas bu paray rahatlkla bulur. Problem orada para deil, problem o arivlerin almas halinde tezlerinin rtlecek olmasdr. yleyse bu konular daha toplumu etkileyecek vastalarla da dile getirmek gerekir. Belki bundan sonraki aamalarda evremizde en azndan biz tarihiler olarak nclk etmeliyiz. evremizde sosyolog, sosyal psikolog, televizyoncu, halkla ilikiler uzman, reklmc vb. alanlarda alan kiilerin de aramza katlmasn salamaya almak gerekeceini dnyorum. Dolaysyla siyasallam bir probleme, bilimsel bir zm
442
KAPANI OTURUMU
bulmak ok zor. nk inat ediyor, dinlemiyor, inanmak istemiyor siz ne derseniz deyin bu konuyu tartmyor, nk kazand bir mevzi var. Kazand mevziden geri adm atmak istemiyor. Bu yzden de yaplacak bilimsel almalarn yan sra toplumlar etkileyici film ve roman almalarna da ynelmemiz gerektiini syleyerek szlerime son vermek istiyorum. Teekkr ederim.
Prof. Dr. Mustafa KESKN
Teekkr ederim. Bilindii zere bn-i Bibi diyor ki zamann nankrl deikenliindendir. Bu deikenlii maalesef biz Cumhuriyetin ilk jenerasyonunu tekil eden byklerimiz ya idrak etmediler ve ya onu sarmalayp, yzn rterek gen nesillere braktlar. Burada unu sylemek istiyorum Trkiyenin sorunlarnn biz Lozanda sona erdirildiini ve orada tarik eden birka meselenin de 1926da Ankara Antlamasyla Kuzey Irak sorununun halledildiini, 1936da Montr Antlamasyla da Boazlar sorununun halledildiini ve binen aleyh Trkiye yaamna sorunsuz olarak girdii eklinde bizler okuduk. Trkiyenin benim hatrladm ilkokulda ortaokulda haritalarmz vard. O haritalarda Trkiyenin snrlar dndaki lkelerin pek ismi olmazd, pek nemli de deildi naslsa o yerler bizim eller deil, hani amaz oldu kzanln glleri, acep neyleyeydik biz bu koskoca illeri diye sylemilerdir 1878de. Bu muahede bizim nesillerin hakikaten hayal dnyasn daralt. Sonra peyder pey sorunlar kmaya balad. renciliim zamannda ilk defa byk elilerimiz vurulmaya baland. Ne oldu acaba kimdir diye dnce bir ASALAdan sz edilmeye balanld. Sonra Trkiyenin bir Ermeni sorunu varm anladk, bunu kabullenmeye baladk. Sonra Lozanda zldn dndmz Adalar sorunu, Kbrs sorunu kmaya balad. Bu rnekleri niin sylyorum? Trk kamuoyu bilgilenmeye muhtatr, kim ne derse desin, hangi merci ne sylerse sylesin Trk kamuoyu tarihinden, kimliinden, medeniyetinden yllarca tehcir edilmitir. 2015 yl nmze konuluyor, Ermeni tehcirinin yznc yl dnmdr. Bu yznc yl dnmne Trkiye hazrlkl olmaldr. Trkiye bu konuya ne kadar hazrlkldr ben onu ilgililere sormak istiyorum. Ama Trkiye bugnk durumuyla gemi yirmi yla gre bu konuda daha kuvvetlidir fakat yeterli deildir.
443
Benim sempozyumla ilgili syleyeceim bir baka husus udur; bilim kurulu bundan sonraki dzenleyecei toplantlarda iyi bir seicilik yapsn, bu ok nemlidir. Hocalarmzn ortak ynde bulutuklar nokta tekrarlardan kanlmas ve daha yeni bilgilere eriebilinmesini bylece salayabiliriz. Nihat Cevdet Paann bir szyle szlerimi tamamlamak istiyorum Bu lemin ahvali, tecedddttan yenilemelerden, inklbttan yani deiimlerden, infislttan ayrlmalardan, grevlendirmelerden ibarettir, cmlemiz faniyiz. Lakin devlet- millet- vatan ebedidir. Devlete, vatana ve millete hep bu nazarla bakmak gerekir diyorum hepinizi saygyla selamlyorum.
Prof. D. Kamil Veli NERMANOLU
Aziz meslektalarmz sevgili genler, ben nce byk Atatrkmzn eseri olan Trkiye Cumhuriyeti Devletine, Kayseri ehrinin valiliine, belediye bakanlna, gzel niversitemizin rektrlne ve zellikle Prof. Dr. Metin HLAGye, Do. Dr. akir BATMAZa, Yrd. Do. Dr. Glbadi ALANa ve burada bizimle ilgilenen grevli arkadalara teekkr etmek istiyorum. Elbette bu sempozyum bizim iin ok nemli oldu. Ben de ok ksa bir ekilde kendi gzlemlerimi bildirmek istiyorum. lk nce unu sylemek istiyorum, biz iki yz elli milyonluk Trkn iradesini, gcn bu meselede ortaya koyamamtr. En nemlisi Azerbaycan ve Trkiyenin hem hkmetleri hem de aydnlarnn gcyle olaya bakmak gerekiyor. Ama ne yazk ki biz mdafaada kalyoruz, hcuma geemiyoruz. Artk bence bu meselenin bizim bilim gcmzle, belge gcmzle ve elbette ki tarihin ortaya koyduu gerek g ile ister belgesel, ister ariv materyallerinin toplanmas 2015 ylndan nce bu son yedi ylda hazrlanmaldr. Bu sorun yalnz Trkiyenin sorunu deil, bu sorun Trk dnyasnn, slam dnyasnn sorunudur. ster bilimsel, ister diplomatik, ister kltrel btn alanlarn sorunudur. Bu sorunla ilgili onlarca profesr Moskovada, Petersburgda, Kazanda, bu sorun hakknda almak ve bu sorunun zlmesi iin gnlden destek vermeye hazrdr. Bence Trkiye bu insanlar arp, koordine etmelidir. Bu i Kayseri nderliinde yaplacaksa yaplmal, eer Trk Tarih Kurumu nderliinde yaplmas gerekiyorsa yaplmal, hayr niversiteler baznda yaplacaksa yaplmal. Zaten biz de Sayn Bedrettin DALANn gayretleriyle Azerbaycanda bir ariv kurma gayreti ierisindeyiz, yani biz bu iin bir koordine halinde zleceine inanyoruz. Bu almalarda
444
KAPANI OTURUMU
hepinize baarlar diyor, bir sonraki sempozyumun bundan da daha baarl olacana inanyorum, teekkr ediyorum.
mer E. LTEM
Ksa ben konumaclarn yapm olduklar aklamalar alm olduumu notlarla toparlayacak olursam, Sayn Prof. Dr. Mahir AYDIN, Ermenilerin nasl vaatlerle kandrldn syledi, byk devletlerin hi mi sorumluluu yok dedi. En sonuncusu en mhimi maalesef devletlerin sorumluluu yok. Her uluslar aras bir sorun bir antlamaya balanyor, tabiri caiz ise oradan gbei kesiliyor. Ama oraya varncaya kadar ne kanlar ne canlar veriliyor ve siz, sorumlu devlet, byk devlet olarak devam ediyorsa kimse bir ey yapamaz, bu esas maalesef. Sayn Prof. Dr mer TURAN hocam ok nemli bir konuya deindi. imizde tarihilerden baka dier alanlardan bilim adamlarnn da katlmasnn bir zenginlik olduundan bahsetti. Bu konu Sayn Selma YEL tarafndan da ele alnd. Bu gerekten nemli konu. nk biz imdiye kadar bu meseleyi hep tarih temelde bakmaya altk. Yani tamam tarih bir olay ama baz siyas amalarla bu gibi tarih bir olay suiistimal edilmektedir. Demek ki tarihi bileceiz, uluslar aras ilikileri de bileceiz. Ancak toplum psikolojisini bilmeden Ermeni diasporasn anlayamayz. Ermeni diasporasn da anlamadan bunlara kar ne yaplabileceini zemeyiz. nmze sunulan tehcir sorunun tarihini en iyi yazacak olan Trk tarihileridir. nk ana materyal burada. Ana materyal resm belgeler. Ermenilerin elinde anlar var. Dolaysyla da anlar tarafl yazlardr. Ayrca Sayn Selma YELin belirttii gibi Krt ve Sryani sorunu arkasndan gelmekte. zelliklede son yldr Sryaniler konusunda ok ciddi almalar var. Tekrar Kayseri Erciyes ve Nevehir niversitelerine ok baarl olan bu sempozyumu gerekletirmelerinden tr ok teekkr edip, herkese sayglarm sunuyorum.
445
LETM BLGLER
447
LETM BLGLER
Abbasova Aygn
Kurumu ve nvan: Sumgayt Devlet niversitesi Adres: Tel: Faks: E-Posta:
Abdullah Saydam
Kurumu ve nvan: Erciyes niversitesiProf. Dr. Adres: Erciyes niversitesi Eitim Fakltesi 38039 Talas / KAYSER Tel: 0.352.437 32 06 Faks: 0 352 437 88 34 E-Posta: asaydam@erciyes.edu.tr
Abdlkadir Yuval
Kurumu ve nvan: Erciyes niversitesiProf. Dr. Adres: Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Talas / KAYSER Tel: 0.352.437 49 01 / 33309 Faks: 0.352.437 49 33 E-Posta: ayuvali@erciyse.edu.tr
Adem lmez
Kurumu ve Unvan: Harran niversitesi Yrd. Do. Dr. Adres: Harran niversitesi Osmanbey / ANLIURFA Tel: 0 555 462 84 86 Faks: 0 414 344 00 51 E-Posta: ademolmez@yahoo.com
Ahmet Halaolu
Kurumu ve Unvan:Do. Dr. Adres: Tel: 0505 295 10 95 Faks: E-Posta: ahhalac@hotmail.com
449
Ahmet Kankal
Kurumu ve Unvan: Nevehir niversitesiProf. Dr. Adres: Nevehir niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm / NEVEHR Tel: 0 505 631 33 17 / 0 535 978 38 18 Faks: 0 384 215 39 48 E-Posta: ahmetkankal@hotmail.com
Ahmet Ouz
Kurumu ve nvan: Ahi Evran niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Ahi Evran niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm / KIREHR Tel: 0 533 359 76 63 Faks: 0 386 211 45 25 E-Posta: ahmetoguz@gazi.edu.tr
Ali Budak
Kurumu ve nvan: Yeditepe niversitesi, Fen-Edebiyat FakltesiYrd. Do. Dr. Adres: Kskl Mah. Abdipaa Sok. No: 20/4 skdar / STANBUL Tel: 0216 344 96 59 /0532 596 55 05 Faks: E-Posta: alibudaks@yahoo.com, alibudak@yeditepe.edu.tr
Ali Karaca
Kurumu ve nvan: Marmara niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Marmara niversitesi Gztepe Kamps Fen-
Edebiyat Fak. Tarih Blm Kadky / STANBUL

Tel: 0542 824 39 92 Faks: E-Posta: akaraca@marmara.edu.tr
Ali zuyar
Kurumu ve nvan: Sinema TarihisiSinematrk Dergisi Yazar Adres: Kent Koop. Mah. 4. Cadde 224. Sok. Umutyolu
Sitesi F / 4 Blok D:9 Batkent / ANKARA

Tel: 0 537 741 23 76 / 0 312 252 02 90 Faks: 0 312 320 15 88 E-Posta: aliozuyar@mynet.com
450
LETM BLGLER
Ali amil Hseyinolu

Kurumu ve nvan: Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Folklor Ensttslmi i Adres: M.Vakilov caddesi, Bakhanov Kasabas, Bak / AZERBAYCAN-40 Tel: (ev) 0099412-4299796, (cep) 0099455-7151847 Faks: 0099412-4929314 E-Posta: alishamil@yahoo.com, alishamil@mail.az
Ayten Sezer Ar
Kurumu ve nvan: Hacettepe niversitesiDo. Dr. Adres: Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp
Tarihi Enstits, Beytepe / ANKARA

Tel: 0 312 297 68 70 /116 Faks: 0 312 299 20 76 E-Posta: aytens@hacettepe@edu.tr, sezer.ayten@gmail.com
Aytl Tamer
Kurumu ve nvan: Gazi niversitesiAr. Gr. Adres: Gazi niversitesi letiim Fakltesi 8. Cad. 81. Sok., Emek / ANKARA Tel: 0312 212 64 95 (Dah. 117) / O533 217 47 20 Faks: E-Posta: aytultamer@gmail. com
Aziz Elekberli
Kurumu ve nvan: Company and Title Azerbaycan Milli Bilimler AkademisiDo. Dr. Adres: Kicik Kala Caddesi 31 Icerisheher, Bak / AZERBAYCAN. Tel: 0099450 337 37 03 Cep: 0099412 427 28 00 ev Faks: 0099412 4929314 E-Posta: eziz_elekberli@rambler. ru
Bar zdal
Kurumu ve nvan: Uluda niv.Dr. r. Gr. Adres: Uluda niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi A Blok Kat 3 Uluslararas
likiler Blm Siyasi Tarih Anabilim Dal Pk. 16059 Grkle / BURSA
Tel: 0 224 294 11 65 / 0 535 972 73 20 Faks: 0 224 442 89 49 E-Posta: ozdalb@uludag.edu.tr
451
Bilal Dedeyev
Kurumu ve nvan: Qafqaz niversitesi/Dr.Tarih Bilimdal Adres: Qafqaz niversitesi, Siyaset Bilimi Blm Bak / AZERBAYCAN Tel: (+994 12) 4482862/66 i hat No 310 / Cep: (+994) 505182805 Faks: (+994 12)4482861/67 E-Posta: bereketali@hotmail.com
Ali Bereket
Kurumu ve nvan: Qafqaz niversitesi / Dr.Tarih bilimdal Adres: Qafqaz niversitesi, Siyaset Bilimi Blm Bak /AZERBAYCAN Tel: (+994 12) 4482862/66 i hat No 310 / Cep: (+994) 505182805 Faks: (+994 12) 4482861/67 E-Posta: bereketali@hotmail.com
Bar zdal
Kurumu ve nvan: Uluda niv.Dr. r. Gr. Adres: Uluda niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi A Blok Kat 3 Uluslararas
likiler Blm Siyasi Tarih Anabilim Dal Pk. 16059 Grkle / BURSA
Tel: 0 224 294 11 65 / 0 535 972 73 20 Faks: 0 224 442 89 49 E-Posta: ozdalb@uludag.edu.tr
Bilal Dedeyev
Kurumu ve nvan: Qafqaz niversitesi Dr. Adres: Qafqaz niversitesi, Siyaset Bilimi Blm Bak / AZERBAYCAN Tel:(+994 12)4482862/66 i hat No 310 Cep: (+994) 505182805 Faks: (+994 12)4482861/67 E-Posta: bdedezade@yahoo.com
Blent zdemir
Kurumu ve nvan: Trk Tarih KurumuDo. Dr. Adres: Kzlay sok. No:1 Shhiye / ANKARA Tel: 0537 4739380 Faks: E-Posta: ottoman1300@hotmail.com
452
LETM BLGLER
Blent Urasz
Kurumu ve nvan: Dokuz Eyll niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Dokuz Eyll niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Bat Dilleri
ve Edebiyat Blm Tnaztepe Kamps Buca / ZMR

Tel: 0 232 412 66 66-8652 Faks: E-Posta: bulent.ugrasiz@deu.edu.tr
Cemal Uak
Kurumu ve nvan: Gazeteci-yazar. Kltrler Aras Diyalog
Platformu Genel SekreteriGaz.-Yaz.

Adres: Cumhuriyet Cad. No: 209/5 Harbiye / STANBUL Tel: 0212/2321810 Faks: 0212/2321588 E-Posta: cemalusak@yahoo.co.uk, c.uak@gyv.org.tr
Cengiz Kartn
Kurumu ve nvan: Erciyes niversitesiOkt. Adres: Erciyes niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm / KAYSER Tel: 0 352 4374937 / 12002 Faks: E-Posta: ckartin@erciyes.edu.tr
Cevdet Krpk
Kurumu ve nvan: Erciyes niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Erciyes niversitesi Eitim Fakltesi lkretim Blm Melikgazi / KAYSER Tel: 4374901-37004 Faks: 0 352 437 88 34 E-Posta: cevdetk@erciyes.edu.tr
Cokun Topal
Kurumu ve nvan: Karadeniz Teknik niversitesiYrd. Do. Dr. Adres: Karadeniz Teknik niversitesi ktisadi ve dari Bilimler
Fakltesi Uluslar Aras likiler Blm Kampus / TRABZON

Tel: 0536 303 28 49 Faks: E-Posta: coskuntopal@gmail.com
453
Dilek Elvan z
Kurumu ve nvan: Adnan Menderes niv.Ar.Gr. Adres: AD Nazilli BF Smer Kampus Nazilli / AYDIN Tel: 0 256 315 19 72 / 136 Faks: 0 256 315 19 69 E-Posta: elvanoz@adu.edu.tr
Dilen nce Erdoan

Kurumu ve nvan: Dokuz Eyll niversitesiDr. Adres: Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi
Enstits, ehitler Cad. No:13 Alsancak / ZMR

Tel: 0 232 463 85 20/ 126 Faks: 0 232 463 85 20 E-Posta: dilsen.ince@deu.edu.tr, dilsenince@hotmail.com
Dnd Sena Arslan

Kurumu ve nvan: Bozok niversitesi Okt. Adres: Bozok niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm Bakanl / YOZGAT Tel: 0 354 242 10 21 Faks: 0 354 242 10 22 E-Posta: dsena66@gmail.com
Durdu Mehmet Burak

Kurumu ve nvan: Ahi Evran niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Ahi Evran niversitesi Eitim Fakltesi, Sosyal Bilgiler
retmenlii Anabilim Dal 40100 / KIREHR

Tel: 0 505 319 27 72 Faks: 0 386 213 45 13 E-Posta: dmburak@gazi.edu.tr
Emine Dinge
Kurumu ve nvan: Dumlupnar niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Dumlupnar niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi
Tarih Blm / AFYONKARAHSAR

Tel: 0 274 265 20 31- 3406 Faks: 0 274 265 20 56 E-Posta: emine9@gmail.com
454
LETM BLGLER
Enis ahin
Kurumu ve nvan: Sakarya niversitesiDo. Dr. Adres: Sakarya niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi Tarih
Blm Pk. 54187 Esentepe Yerlekesi / SAKARYA

Tel: 0 264 295 60 12 / 0 264 295 60 17 Faks: 0 264 295 59 50 E-Posta: esahin@sakarya.ed.tr, esahin@sakarya.edu.tr
Mustafa Sar
Kurumu ve nvan: Sakarya niversitesiAr. Gr. Adres: Sakarya niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi Tarih
Blm Pk. 54187 Esentepe Yerlekesi / SAKARYA

Tel: 0 264 295 60 12 / 0 264 295 60 17 Faks: 0 264 295 59 50 E-Posta: msari@sakarya.edu.tr, msari@sakarya.edu.tr
Enver Konuku
Kurumu ve nvan: Erzurum niversitesiProf. Dr. Adres: Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi 25240 Kamps / ERZURUM Tel: +90442 231 4110 Faks: E-Posta:
Esma Sara
Kurumu ve nvan: Sleyman Demirel niversitesiAr.Gr. Adres: Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari
Bilimler Fakltesi Dou Kampus / ISPARTA

Tel: 0 543 245 67 06 / 0246 211 3220 Faks: E-Posta: esmasarac@hotmail.com
Ersin Mezzinolu
Kurumu ve nvan: MEBrt. Adres: Smer Osman Gksu lkretim Okulu Erkilet Bulvar No:1 Kocasinan / KAYSER Tel: 0 505 800 37 26 Faks: E-Posta: emuezzinoglu@hotmail.com
455
Fatih Mehmet Derviolu

Kurumu ve nvan: Cumhuriyet niversitesiYrd.Do.Dr. Adres: Cumhuriyet niversitesi Eitim Fakltesi Ortaretim
Sosyal Alanlar Blm Tarih Eitim ABD / SVAS

Tel: 0 346 219 10 10 /2929 Faks: 0 346 219 12 24 E-Posta: dervisoglu@cumhuriyet.edu.tr
Fatma nce
Kurumu ve nvan: Bozok niversitesiAr. Gr. Adres: Bozok niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm YOZGAT Tel: 0 506 264 15 44 Faks: E-Posta: fatma-ince-1@hotmail.com
Fehmi Akn
Kurumu ve nvan: Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Yrd. Do. Dr. Adres: ANS Kampus Fen-Edebiyat Fak. Tarih Blm AFYONKARAHSAR Tel: 0 506 221 23 97 Faks: 0 272 228 12 35 E-Posta: fakin@aku.edu.tr
Fuat Boroval
Kurumu ve nvan: Dou niversitesi- Prof. Dr. Adres: Dou niversitesi STANBUL Tel: (ev) 0 216 456 52 88 Faks: E-Posta: mehmet.yalin@hotmail.com
Gaffar akmakl
Kurumu ve nvan: Bak Devlet niversitesi Adres: Metbuat Prospekti, 529. Mahalle, Neriyat, 3. kat. / AZERBAYCAN Tel: 994 12 440 44 16, 4340791, 4938693, CP: 994 50 311 61 75 Faks: E-Posta: chakhmaqli@ rambler.ru
456
LETM BLGLER
Glbadi Alan
Kurumu ve nvan: Erciyes niv.- Yrd. Do. Dr. Adres: Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Bl. Talas / KAYSER Tel: 352 437 49 37 / 33317 Faks: E-Posta: gulbadi@erciyes.edu.tr
Gkhan Bolat
Kurumu ve nvan: Erciyes niversitesiAr. Gr. Adres: Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Bl. Talas / KAYSER Tel: 352 437 49 37 / 33321 Faks: E-Posta: gbolat@erciyes.edu.tr
Grsoy ahin
Kurumu ve nvan: Afyon Kocatepe niversitesi(Yrd.Do.Dr.) Adres: Afyon Kocatepe niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih
Blm, ANS Kampusu, 03200 / AFYONKARAHSAR

Tel (): 0 272 228 13 39/174 Cep: 0 542 836 16 96 Faks: 0 272 228 12 35 E-Posta: gsahin@aku.edu.tr
Hatem Cabbarl
Kurumu ve nvan: Azerbaycan Milli Meclisi Aratrma Merkezi Adres: Bak, Parlament prospekti, 1 / AZERBAYCAN Tel (): 00 994 124 39 86 13 Cep: 00 994 555 11 12 43 Faks: E-Posta: hcabbarli@meclis.gov.az
Halil Erdemir
Kurumu ve nvan: Celal Bayar niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Celal Bayar niversitesi Uygulamal Bilimler Yksek Okulu MANSA Tel: 0505 807 61 29 Faks: E-Posta: uygula@yahoo.com
457
Hatice Erdemir
Kurumu ve nvan: Celal Bayar niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Gzelyurt Mah. 5719 Sok. Karyol Sit. No:26 / MANSA Tel: 0 236 233 49 14 Cep: 0505 807 61 29 Faks: E-Posta: haticeerdemir@yahoo.com
Hayri apraz
Kurumu ve nvan: Sleyman Demirel niversitesi-Yrd. Do. Dr. Adres: Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm / ISPARTA Tel: 0 246 211 41 63 Cep: 537 989 70 02 Faks: 0 246 237 11 06 E-Posta: hayricapraz@yahoo.com
Hilmi Bayraktar
Kurumu ve nvan: Seluk niversitesi Adres: Seluk niversitesi Eitim Fakltesi Tarih ABD Meram / KONYA Tel: 0 505 295 39 61 Faks: E-Posta: hbayraktar27@hotmail.com
brahim Erdal
Kurumu ve nvan: Bozok niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Bozok niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih
Blm Erdoan AKDA Kampus / YOZGAT

Tel: 0 354 242 10 21/141 Faks: 0 354 242 10 22 E-Posta: erdal_ibrahim@yahoo.com
rfan Kalayc
Kurumu ve nvan: nn niversitesiYrd. Do. Dr. Adres: nn niv. BF ktisat Blm retim yesi, Kampus 44280 MALATYA Tel: 0422.341 00 10 /4294 Faks: 0422.341 04 38 E-Posta: ikalayci@inonu.edu.tr
458
LETM BLGLER
smail Hakk Mercan

Kurumu ve nvan: Balkesir niv.Yrd. Do. Dr. Adres: BA Fen-Ed. Fakltesi Tarih Bl. Ortaa Tarihi Ana Bilim Dal BALIKESR Tel: 0 266 612 10 00 /1314-15 Faks: 0 266 612 12 15 E-Posta: ihmercan@balikesir@edu.tr
smigl etin
Kurumu ve nvan: Bozok niversitesir. Gr. Adres: Bozok niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Divanl Yolu YOZGAT Tel: 0 354 242 10 21-144 Faks: E-Posta: ismigul.cetin@bozok.edu.tr
sa Yceer
Kurumu ve nvan: Yznc Yl niv.Prof. Dr. Adres: Yznc Yl niversitesi lahiyat Fak. 65080 / VAN Tel: 0 432 225 10 25 / 2444 Faks: E-Posta: myyuceer@yahoo.com
Kamil Veli Nerimanolu

Kurumu ve nvan: Azerbaycan Avrasya Aratrmalar Merkezi Prof. Dr. Adres: Azerbaycan Avrasya Aratrmalar Merkezi Bakan Tel: Faks: E-Posta: kamilvelin@gmail.com
Kemal Kurak
Kurumu ve nvan: MEB r. Adres: stasyon Mah. Yarmburgaz Cad. Altunkent
Sitesi A4 blok No: 4 Halkal / STANBUL

Tel: 0 505 588 20 96 Faks: E-Posta: kemalkurak@mynet.com
459
Latif Dinaslan
Kurumu ve nvan: Erciyes niversitesiDok. r. Adres: Ergani Sleyman Nazif Lisesi Ergani / DYARBAKIR Tel: 0 533 549 80 57 Faks: E-Posta: latiflatif@gmail.com
Mahir Aydn
Kurumu ve nvan: Marmara niversitesiProf. Dr. Adres: Marmara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Bl. Tel: 0 532 409 09 69 Faks: E-Posta: mahiraydin2023@gmail.com
Mehmet Yetigin
Kurumu ve nvan: Kahramanmara St mam niversitesi Yrd. Do. Dr. Adres: Kahramanmara St mam niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Bl. Tel: 0 535 930 52 30 Faks: E-Posta: myetisgin@ksu.edu.tr
Mehmet Ali Yldrm

Kurumu ve nvan: Kilis 7 Aralk niv.r. Gr. Adres: Kilis 7 Aralk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
Tarih Blm slahiye Yolu / KLS

Tel: 0 348 822 23 50 Faks: 0 348 822 23 51 E-Posta: mayildirim@windowslive.com
Metin Akis
Kurumu ve nvan: Kilis 7 Aralk niv.r. Gr. Adres: Kilis 7 Aralk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / KLS Tel: 0 348 822 23 50 Faks: 0 348 822 23 51 E-Posta: metinakis@hotmail.com
460
LETM BLGLER
M. Metin Hlag
Kurumu ve nvan: Erciyes niversitesi- Prof. Dr. Adres: Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Talas / KAYSER Tel: 0 352 437 49 37 Faks: E-Posta: hulagu@erciyes.edu.tr
Metin Kopar
Kurumu ve nvan: Giresun niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Giresun niversitesi Eitim Fakltesi Sosyal
Bilgiler retmenlii Blm / GRESUN

Tel: 0 542 742 05 78 / 0 505 456 42 88 Faks: E-Posta: m.kopar@hotmail.com
Minehan Nuriyeva Tekleli

Kurumu ve nvan: Azerbaycan Devlet Pedagoji niversitesi / Prof. Dr. Adres: zeyr Hacbeyof 34 Bak / AZERBAYCAN Tel: 00 994 50 36 60 933 Faks: E-Posta: mrihtim@yahoo.com
Muhittin Eliak
Kurumu ve nvan: Krkkale niversitesiDo. Dr. Adres: Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / KIRIKKALE Tel: 0 536 342 45 71 Faks: 0 318 357 24 61 E-Posta: meliacik63@yahoo.com
Murat Gkhan Dalyan

Kurumu ve nvan: Adyaman niversitesi- Ar. Gr. Adres: Adyaman niversitesi/Eitim Fakltesi / ADIYAMAN Tel: 0 505 575 39 31 Faks: E-Posta: mgdalyan@hotmail.com
461
Mustafa Stk Bilgin

Kurumu ve nvan: Kahramanmara St mam niveristesi / Do. Dr. Adres: Kahramanmara St mam niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Tarih Blm. Avar Kampus / KAHRAMANMARA

Tel: 0 344 219 13 35 Faks: 0 344 219 10 42 E-Posta: bilgin.ms@gmail.com
Mustafa olak
Kurumu ve nvan: Mustafa Kemal niv.- Yrd. Do. Dr. Adres: MK Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Antakya / HATAY Tel: 0 326 245 58 45 /1119 Faks: E-Posta: mcolak70@mynet.com
Mustafa Keskin
Kurumu ve nvan: Erciyes niversitesi- Prof. Dr. Adres: Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Talas / KAYSER Tel: 0 352 437 49 37 / 33305 Faks: E-Posta: mkeskin@erciyes.edu.tr
Mustafa Oflaz
Kurumu ve nvan: Yznc Yl niv.- Do. Dr. Adres: YY Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm / VAN Tel: 0 505 776 68 27 Faks: E-Posta: oflaz@yyu.edu.tr
Nee Tozkoparan
Kurumu ve nvan: Yznc Yl niv.- Ar. Gr. Adres: YY Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm / VAN Tel: 0505 7766827 -0505 7696912 Faks: E-Posta: nese_tozkoparan@hotmail.com
462
LETM BLGLER
Mustafa Murat ntu

Kurumu ve nvan: Uak niversitesiYrd. Do. Dr. Adres: Uak niversitesi Eitim Fakltesi 1 Eyll Kampusu 64000 UAK Tel () 0276 263 42 69, Cep: 0533 366 47 71 Faks: 0 276 263 42 54 E-Posta: muratontug@hotmail.com
Mustafazade Tofiq
Kurumu ve nvan: Azerbaycan Bilimler Akademisi Teyyubolu Tarih nsttsProf. Dr. Adres: C.Handan sok. 3, Apartman 31, Bak / AZERBAYCAN Tel (Ev): (994) 12 5690855; : (994) 12 4380151 (i), Cep: (994) 050 377 20 66; (994) 055 669 08 55 Faks: E-Posta: tofig2014@rambler.ru
Mutullah Sungur
Kurumu ve nvan: Ankara niversitesiPh. D. rencisi Adres: Merkez Mah. Emek Cad. Nilfer Sok. Emin Apt.
No:12/9 06145 Pursaklar / ANKARA

Tel (Cep): 0 505 779 73 72, Ev : 0312 527 16 19 Faks: E-Posta: mutullahsungur@yahoo.com, mutullahsungur@gmail.com
Necmettin Alkan
Kurumu ve nvan: Karadeniz Teknik niversitesi- Yrd. Do. Dr. Adres: KT Fen-Edb. Fak. Trh. Blm / TRABZON Tel: 0 462 377 37 11 Faks: E-Posta: necmettinalkan@gmail.com
Nejla Gnay
Kurumu ve nvan: Gazi niversitesi- Dr. Okt. Adres: Gazi niversitesi Beden Eitimi ve Spor Yksekokulu,
Abant Sok. Gazi Mahallesi/ ANKARA

Tel: (Ev) 0312 211 16 15, () 0312 202 35 44, Cep: 0505 319 4006 Faks: E-Posta: ngunay@gazi.edu.tr
463
Onur elebi
Kurumu ve nvan: Bozok niversitesi- Ar. Gr. Adres: Kutluta bloklar 26.Sokak Bostanc Apt. No: 86/4 Eryaman / ANKARA Tel (Ev): 0 312 280 00 28 Cep: 0 505 764 85 56 Faks: E-Posta: celebi_sentez@hotmail.com
mer Turan
Kurumu ve nvan: ODTU ve Princeton Universitesi / Prof. Dr. Adres: 608 Tower Dr. Edgewater 07020 NJ / USA Tel: 001 646 712 4365 Faks: E-Posta: omert@metu.edu.tr
zen Tok
Kurumu ve nvan: Erciyes niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Talas / KAYSER Tel: 0 352 437 49 37 / 33315 Faks: E-Posta: ozen@erciyes.edu.tr
zlem Karsandk
Kurumu ve nvan: Ankara niversitesi Dil ve Tarih
Corafya Fakltesi Tarih BlmAr. Gr.

Adres: Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi
Tarih (Yakna Tarihi) Blm Shhiye / ANKARA

Tel: 0 505 221 95 83 Faks: E-Posta: ozlemkarsandik@hotmail.com
Ramazan alk
Kurumu ve nvan: Seluk niversitesiDo. Dr. Adres: Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm ANKARA Tel: 0 542 484 77 70 Faks: E-Posta: ramazancalik@yahoo.com
464
LETM BLGLER
Recep Cengiz
Kurumu ve nvan: Dicle niversitesiYrd. Do. Dr. Adres: Dicle niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm DYARBAKIR Tel: 0 536 389 46 13 Faks: E-Posta: rcengiz@dicle.edu.tr
Recep elik
Kurumu ve nvan: Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl

Adres: Ticarethane Sok. No:12 Caalolu / STANBUL Tel (): 0 212 440 31 27, Cep: 0 532 597 21 41 Faks: 0 212 511 75 86 E-Posta: drrecepcelik@yahoo.com
Recep Karacakaya
Kurumu ve nvan: Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl Osmanl Arivi Daire BakanlDr.

Adres: Ticarethane Sok. No: 12 Caalolu / STANBUL Tel (): 0 212 440 31 36, Cep: 0 505 507 77 71 Faks: 0 212 511 75 86 E-Posta: recepkaracakaya@gmail.com
Remzi Kl
Kurumu ve nvan: Nide niversitesi- Prof. Dr. Adres: Nide niversitesi Eitim Fakltesi / NDE Tel: (): 0 388 211 28 02, Cep: 0 536 467 09 19 Faks: 0 388 211 28 01 E-Posta: remzikilic@mynet.com
Selim Hilmi zkan

Kurumu ve nvan: Milli Eitim BakanlDr. Adres: Esentepe MKB Lisesi / ANLIURFA Tel: 0 505 712 49 65 Faks: E-Posta: selimhilmi@hotmail.com
465
Selma Yel
Kurumu ve nvan: Gazi niversitesiDo. Dr. Adres: Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi, lkretim Blm, Ahievran
niversitesi Eitim Fakltesi, Tarih Eitimi Blm ANKARA

Tel (): 0 312 202 81 31, Cep: 0 542 247 45 43 Faks: 0 312 222 70 37 E-Posta: selmayel@gazi.edu.tr
Ahmet Gndz
Kurumu ve nvan: Gazi niversitesiYrd. Do. Dr. Adres: Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi, lkretim Blm, Ahievran
niversitesi Eitim Fakltesi, Tarih Eitimi Blm ANKARA

Tel (): 0 312 202 81 31, Cep: 0 542 247 45 43 Faks: 0 312 222 70 37 E-Posta: selmayel@gazi.edu.tr
Sedar Sakin
Kurumu ve nvan: Erciyes niversitesi- Dr. Adres: Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Talas / KAYSER Tel: 0 536 417 10 65 Faks: E-Posta: serdars@erciyes.edu.tr
Sinan Demirtrk
Kurumu ve nvan: Giresun niversitesir. Gr. Adres: Eref Dizdar Caddesi Sultan Selim Mah. No: 5 GRESUN Tel (): 0 454 310 10 66, Cep: 0 505 568 60 87 Faks: E-Posta: sinandemirturk@yahoo.com
Sleyman Beyolu
Kurumu ve nvan: Marmara niversitesiProf. Dr. Adres: Marmara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi
Tarih Blm 81040 Gztepe / STANBUL

Tel: 0 216 346 45 53 Faks: E-Posta: sbeyoglu@marmara.edu.tr
466
LETM BLGLER
Sleyman Kocaba
Kurumu ve nvan: Vatan YaynlarAr.-Yazar Adres: Hoca Ahmet Yesevi Cad. Tun Apt. No. 20 D. 5 Talas / KAYSER Tel (): 0 352 437 30 90, Cep: 0 537 564 30 55 Faks: 0 352 232 10 49 E-Posta: mkocabas@windowslive.com
akir Batmaz
Kurumu ve nvan: Erciyes niv.Do. Dr. Adres: Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Talas / KAYSER Tel: 0 352 437 49 37 / 33311 Faks: E-Posta: sbatmaz@erciyes.edu.tr
Taha Niyazi Karaca

Kurumu ve nvan: Bozok niversitesiDo. Dr. Adres: Bozok niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm YOZGAT Tel: 0 544 463 01 60 Faks: 0 354 242 10 21 E-Posta: tahaniyazikaraca@gmail.com
Talat Koak
Kurumu ve nvan: Gazi niversitesi Adres: Erturulgazi Mahallasi 102. Sokak No:17 AFYONKARAHSAR Tel: 0 543 838 85 95 Faks: E-Posta: talatkocak@mynet.com
Tuncay Ercan Sepetiolu

Kurumu ve nvan: Ankara niv.Ph.D. rencisi Adres: Adnan Menderes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm AYDIN Tel: 0 256 371 30 60 Cep: 0 532 603 06 27 Faks: E-Posta: tesepetcioglu@gmail.com
467
Ulvi Keser
Kurumu ve nvan: Kara Harp OkuluDo. Dr. Adres: Kara Harp Okulu Komutanl / ANKARA Tel (): 0 312 428 82 08, Cep: 0 544 453 01 44 Faks: E-Posta: ulvi.keser@gmail.com
Yakup Kaya
Kurumu ve nvan: Erciyes niv. Ph.D rencisi Adres: Seydili Mah. 2. Cad. Ay Apt. No: 56/6 38500 Yahyal KAYSER Tel: 0 352 611 76 97 Cep: 0 505 453 18 56 Faks: E-Posta: tarihvebellek@hotmail.com
Yldz Deveci Bozku

Kurumu ve nvan: Ermeni Aratrmalar Ens.Uzm. Adres: Konrad Adenauer Cad. No:61 ankayaYldz / ANKARA Tel: 0505 799 17 43 Faks: 0 312 491 60 70-159 E-Posta: yildizdeveci@gmail.com
Yunus zger
Kurumu ve nvan: Bozok niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Bozok niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm YOZGAT Tel: 0 354 242 10 21/139 Faks: 0 354 242 10 22 E-Posta: yunusozger@yahoo.com
Yusuf Sarnay
Kurumu ve nvan: Devlet Arivleri Genel MdrProf. Dr. Adres: Devlet Arivleri Genel Mdrl vedik Caddesi No: 59 Yenimahalle / ANKARA Tel: 0 312 344 25 00 Faks: 0 312 315 10 00 E-Posta: y.sarinay@gmail.com
468
LETM BLGLER
Zafer Atar
Kurumu ve nvan: Celal Bayar niv.Ar. Gr. Adres: Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
Tarih Blm Muradiye KampsMANSA

Tel: 0 505 384 53 00 Faks: E-Posta: zaferatarcbu@yahoo.com
Zekeriya Bakal
Kurumu ve nvan: Gaziosmanpaa niversitesiYrd. Do. Dr. Adres: Gaziosmanpaa niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm / TOKAT

Tel: 0 535 315 02 27 Faks: 0 356 252 15 85 E-Posta: zekeriyabaskal@yahoo.com
Zeynep Cumhur skefiyeli

Kurumu ve nvan: Sakarya niversitesiAr. Gr. Adres: Sakarya niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih
Blm, Esentepe Kamps 54187 / SAKARYA

Tel: 0 264 295 60 24 Faks: 0 264 346 03 71 E-Posta: zcumhur@sakarya.edu.tr
Zbeyir Btner
Kurumu ve nvan: Bozok niv.Yrd. Do. Dr. Adres: Bozok niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi / YOZGAT Tel (): 0 354 242 10 21, Cep: 0 506 701 70 05 Faks: 0 354 242 10 22 E-Posta: zbtner86@hotmail.com
469

Hoşgörüden Yol Ayrimina Ermeni̇ler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hoşgörüden Yol Ayrimina Ermeni̇ler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER

HOGRDEN YOL AYRIMINA

ERCYES NVERSTESNEVEHR NVERSTES II. ULUSLARARASI SOSYAL ARATIRMALAR SEMPOZYUMU [EUSASII]

ERMEN MLLYETLNN DOUU/GELM: SOSYOLOJK BR YAKLAIM.......................................................................................................................................... 9

OSMANLI DEVLETNDE AMERKAN MSYONERLERN ERMEN OKULLARINDA ERMEN MLLYETLNE ETKLER...............................................................61

XVII. YZYILIN SONLARINDA HIRSTYAN BRL PROJES VE ERMENLER............................................................................................................................................................................81

ERMEN SYANLARININ MEYDANA GELMESNDE NGLTERENN ROL VE SEBEPLER (18901895)...........................................................................97

I878 BERLN ANTLAMASINDAN SONRA NGLTERENN ERMEN POLTKASI........................................................................................................................................................... 143

MLLYETLK, BAIMSIZLIK, ERMENLER, OSMANLI DEVLET VE AMERKAN MSYONERLER....................................................................................................................................... 169

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

TARH NKOLAY HOVHANNISYANIN ERMEN MESELES HAKKINDAK DDALARINA CEVAPLAR............................................................................................................................................ 215

RUS DI POLTKASINDA ERMEN KARTI.................................................................................................. 227

YAYIMLANMI OLAN OSMANLI ARV BELGELERNDE ERMEN-FRANSIZ LKLER 1879-1918.................................................................................................... 315

RUSYANIN ERMEN SORUNUNUN ORTAYA IKMASINDAK ROL (1878-1918). .................................................................................................................................................................................. 375

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

ERMEN MLLYETLNN DOUU/ GELM: SOSYOLOJK BR YAKLAIM

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

nfus bileenleri erevesinde analiz edilmitir.

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

fazla sosyal hareketlilie sahiptiler ve mparatorlukta ticaretin %80ini kontrol etmektedirler19.

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

4150 50 zeri Toplam

1 14,3 2 40,0 44 29,3

6 85,7 3 60,0 106 70,7

7 4.7 5 3.3 150 100,0

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

D. OSMANLI TOPLUM-DEVLET ANLAYIININ SOYKIRIM YAPABLECENE NANMA

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

B. BATI DNYASININ 1915 OLAYLARINI GNDEME ALMASINI ALGILAMA

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

23 26,4 16 39,0 39 26,0

2 50,0 3 75,0 2 40,0 2 22,2 23 26,4 5 12,2 37 24,7

1 25,0 2 40,0 5 55,6 31 35,6 11 26,8 50 33,3

1 25,0 1 25,0 1 11,1 4 4,6 3 7,3 10 6,7

1 20,0 1 11,1 1 1,1 1 2,4 4 2,7

5 5,7 5 12,2 10 6,7

4 2.7 4 2.7 5 3.3 9 6.0 87 58,0 41 27.3 150 100,0

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ

HOGRDEN YOL AYRIMINA ERMENLER / CLT 4

Yrd. Do. Dr. Recep CENGZ