ERMEN GALNN AZERBAYCAN EKONOMSNE ETKS

Dr. Osman Nuri Aras Qafqaz niversitesi Bak/Azerbaycan aras@qafqaz.edu.az ZET Tarihi srete byk mcadelelere sahne olan Azerbaycann, bata Stalin dneminde yaplan dzenlemeler sonucu olmak zere, kaybettii topraklardan bir ksm Ermenistana braklmtr. Stratejik nemi yksek olan Dalk Karabada ise, 1988 ylnda balayan atmalar sonucunda, Rusya'nn aktif destei ve katlm ile Azerbaycan topraklarnn bete biri Ermenistan tarafndan igal edilmitir. Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan, dnm srecini yaamakta olan Azerbaycann topraklarnn Ermenistan tarafndan igalinin, makro ekonomik gstergelere yansyacak ekilde, lke ekonomisine nemli dzeyde olumsuz etkileri olmutur. Bu etkinin uluslararas ekonomik ilikilere yansyacak ekilde hala devam etmekte olduu da grlmektedir. Bu almada Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igalinin, Azerbaycan ekonomisine etkileri ve k yollar incelenmektedir. Anahtar Szckler: Ermeni gali, Azerbaycan, Ekonomi.

THE INFLUENCE OF ARMENIAN OCCUPATION TO AZERBAIJAN ECONOMY

ABSTRACT Being an important scene for big struggles in historical process, some part of lost lands of Azerbaijan, had been given to Armenia, as a result of reforms done during the leading period of Stalin. At the result of struggles started since 1988 year in Nagorno-Karabagh region, 1/5 part of Azerbaijan territory was occupied by Armenian troops by the big support and active participating of Russia in this process. After the collapsing of Soviet Union, Armenian occupation of Azerbaijan, which is now in transition period, had highly important negative effect on general, economy, what, by the way, had a considerable influence to data of macro

economy. This negative position still goes on, having a negative effect on international economical relations. This paperwork researches an influence of Armenian occupation to Azerbaijan economy and the ways to solve this problem. Key Words: Armenian Occupation, Azerbaijan, Economy. Giri Azerbaycan, tarihi srete byk hadiseler sahne olan bir lkedir. Yakn Dou'da rekabet ve mcadele eden siyasi byk kuvvetler ya burada karlamlar ya da buradan taarak etrafa yaylmlardr. Eski Medya ile Asur-Babil mcadelesi, ran Akamenid mparatorluu ile Antik Yunanistan ve Makedonyallarn, Parthalarla Romallarn, daha sonra da Sasanilerle Bizansllarn mcadeleleri buralarda cereyan etmitir. Kuzey Kafkasya llerinden akp gelen skitler, Hunlar ve Hazarlarla Yakn Dou lleri arasnda mcadeleler burada olmutur1. Trklerin bu topraklara gelileri, Saka-skit (M.III.yy.) dnemiyle balayp, Ouz Trklerinin kitleler halinde gelileriyle devam etmitir. MS.642 ylnda Araplarn fethi sonucunda din olarak slamiyet'i seen Azerbaycan Trkleri, bu tarihten sonra Seluklular, ldenizliler, lhanllar, Safeviler, Avar ve Kaarlar gibi eitli devletlerin hakimiyetinde yaamlardr2. Petroln kullanlmaya balanmas ve Bak'de bulunan zengin petrol yataklarnn kefine paralel olarak 19. yzyln ilk yarsnda Azerbaycan topraklar, Ruslar tarafndan aamal olarak igal edilmitir. Rusya ve ran arasnda 1828 ylnda imzalanan Trkmenay anlamas ile ise Aras'n kuzeyinde kalan Revan (Erivan), Nahvan ve Gence Ruslara, Aras nehrinin gneyinde kalan ve Azerbaycan topraklarnn 2/3'sini oluturan blge ise ran'a braklmtr. 1813-1828 yllarna kadar 410 bin km2 yzlmne sahip olan Azerbaycan, topraklarnn 280 bin km2 olan Gney Azerbaycan rann, 130 bin km2 olan Kuzey Azerbaycan ise Rusyann eline geti. 1917 Bolevik ihtilalinde arlk Rusyasnn dalmasndan sonra, Azerbaycan toraklarndan 9 bin km2sini Ermenistana, 7 bin km2lik alan sahip olan Derbent Hanl ise Rusyaya verildi. 28 Mays 1918 tarihinde Mehmet Emin Resulzade bakanlnda kurulan "Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti" Trkiye tarafndan derhal tannm; ancak lkenin 27-28 Nisan 1920 gecesi Ruslar tarafndan igali ile tarihe mal olmutur. Toplam 23 aylk bir mre sahip olan "Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti"nin yzlm ise 114 bin km2 olmutur.

1 M. Z. Bunyadov Y. B. Yusufov, Azerbaycan Tarihi, C.1, Azerbaycan Devlet Neriyyat, Bak, 1994, s.640655; Oder Kerim, Azerbaycan, Boazii Yaynlar, stanbul, 1982, s.26. 2 Bunyadov Yusufov, s.401; Yksel zgr, Trkiye ve Trk Dnyas, Harp Akademileri Basmevi, 1997, stanbul, s.169.

Azerbaycan, Sovyetler Birlii'ne katldktan sonra da srekli toprak kaybetmi; Stalin dneminde yaplan dzenlemeler sonucu Zengezur, Dereleyez ve Dilicandan oluan toplam 10.9 bin km2 arazi Ermenistan'a verilmek suretiyle, Nahvan Azerbaycan'dan koparlmtr. Aslnda bu tasarruf ile Trkiye ile genel Trkistan corafyasnn toprak balants koparlarak asl amaca ulalmak istenmitir. te yandan 9.5 bin km2lik alana sahip olan Boral blgesi ise Grcistana verilmitir. Rusya tarafndan her frsatta gelitirilip, bat tarafndan destek gren Ermenistan, Azerbaycan ve Trkistan Trkl ile Trkiye Trkln birbirinden esasl biimde ayrma projesinin ba aktr olmutur. Bu anlay paralelinde Ermenistan, hep desteklenmi; bu erevede Nahvan ve dolaysyla Trkiye ile Azerbaycan'n kara balants kesintiye uratlmak zere Zengezr blgesi Ermenistan'a braklmtr. 1922-23 yllarnda ise Kirov tarafndan Gye blgesi ve Nahvann bir ksm; 1929da Alihaydar Karayev taarfndan Kazakdan bir ksm, cebrayil kasabasndan Nvedi, Ernezir ve Tuud kyleri; 1946da Mircefer Barov tarafndan bir miktar orman arazisi, 1969da Veli Ahundoz tarafndan Tovuz blgesi arazisinden, 1984de ise Kamran Barov tarafndan Kazak blgesinden bir miktar arazi Ermenilere verilmitir3. 1988de Azerbaycan 86.6 bin km2 yzlmne sahipti. Ermenistann Karaba gali Kafkasya'nn dnya g mcadeleleri bakmndan tad jeo-stratejik ve zengin petrol ve doal gaz yataklar asndan tad jeo-ekonomik nem arz etmektedir. Stratejik nemi yksek bulunan Dalk Karaba ise, Azerbaycan topra olduu halde, nce ynlendirilen glerle kademeli olarak buradaki Ermeni nfusu artrlm, akabinde "zerk cumhuriyet" statsne kavuturulmutur. Azerbaycan ve Ermenistan, Sovyet ittifak ierisinde yer alrken Ermenistan Azerbaycan'a askeri mdahalede bulundu. 1988'de trmanmaya balayan Karaba sorunu 1992'de genel savaa dnt. Sonuta, 1988 ylnda balayan Dalk Karaba eksenli atmalar srecinde, Rusya'nn aktif destei ve katlm ile Azerbaycan topraklarnn bete biri Ermenistan tarafndan igal edilmitir. Yine ounluu Azerbaycan'l olan bir milyon kii bu sava sonucu g ederek snmac durumuna dt. Mays-1994'te Azerbaycan ve Ermenistan arasnda atekes imzaland . Nisan-1997'de Dalk Karaba'da tekrar atmalar yaanmtr. AGK Minsk Grubu, Rusya, ABD ve Trkiye bu blge iin yeni bir bar plan yapmlarsa da kesin bir zme varlamamtr4.
3 4

Herbi And Gazeti, 1-15 Aprel 2003, s.4. Blank Stephen, "Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler", Avrasya Etdleri, lkbahar 1998, S.13, s.3.

Kaybedilen Ekonomik mkanlar Azerbaycann bamszlk sreci ve bamszln ilk yllar olduka sancl geti. lke daha SSCBnin son yllarndan balayarak 1988 ylndan itibaren Ermenistann silahl tecavzne maruz kald. 1992 ylnda Karaba sorunu nedeni ile balayan Azerbaycan-Ermenistan sava srasnda, Azerbaycan i siyasi ekimelerin de etkisiyle, 1992-1993 yllarnda, atekesin imzaland 12 Mays 1994 tarihine kadar Dalk Karabada dahil olmak zere topraklarnn 13.110 km2sini yani yaklak % 20sini kaybetti. gal altnda kalan yerler; Dalk Karaba (Hankendi, Hocal, Esgeran, Hocavend, Adere ve Habrut)un yansra, ua, Lan, Kelbecer, Adam, Cebrayil, Fzuli, Qubadl, ve Zengilandir5. SSCB dneminde, merkezi planlama stratejileri erevesinde, Azerbaycan bir tarm lkesi olarak varln srdrmtr. 1993 ylnda Dalk Karaba ile birlikte topraklarnn %20sini kaybeden lkenin sebze, meyve ve zm yetitirmeye elverili tarmsal alanlar da elden km ve bu rnlerin retiminde byk lde d meydana gelmitir. Tarm alanlarnn Ermenistann eline gemesi ile birlikte sebze retimi yarya inmi, zm retimi ve arap ihracat nemli lde azalmtr. 117 zm ileme fabrikasndan ou retim d hale gelmitir6. Ermeniler tarafndan igal edilen arazilerin byk ksm verimli tarm alanlardr. rnein, Fuzuli yresinde yllk 100.000 ton zm retilmekteydi. Zangilan ehri zm ileme fabrikas ve 3000 hektar zm bana sahipti. Adam pamuu, Gubadli ise hayvancl ile mehur blgelerdi. Ermeni igali nedeniyle bu blgeden g edilmek durumunda kalndnda, yaklak 145.000 bykba hayvan da yrede brakld. Ermenistann Azerbaycan topraklarnn %20sini igal etmesi, blgeden bir milyondan ok insan ge mecbur etmitir. Ermenistann tecavz neticesinde zarara urayan 27 il ve ile (rayon) toplam 22.7 bin km2dir. Dalk Karabala birlikte Nahvann da snr blgeleri tesir altnda kalmtr. 17.1 bin km2lik (Azerbaycan arazisinin %20si) alan ise halen Ermenistann igali altndadr. gal edilen arazide 800den ok yerleim alan, 1.3 milyon hektar tarm arazisi, 600 bin byk ve kkba hayvan, 7000 tarm iletmesi, 850 eitim kurumu, 650 salk merkezi, 120 bin ikamet yeri terk edilmek zorunda kalnmtr. Azerbaycan ayn zamanda zengin doal kaynaklardan, zellikle 39.6 bin ton rezerve sahip olan 3 altn madeni yatandan, 4 civa ve antimon yatandan mahrum kalmtr. Ermenistan ile sava sonucunda ise, Azerbaycann 25 ile 50 milyar $ arasnda kayba urad eklinde hesaplamalar yaplmaktadr7.
Herbi And Gazeti, 1-15 Aprel 2003, s.4. http://www.bakubusiness.com/ekonomik.htm, 4.4.2003. 7 Azerbaycan Respublikasnda nsan nkiaf Haqqnda Hesabat 2002, Birlemi Milletler Tekilat nkiaf Program, 2002, s.59; Nadirov, s.2; Azer Emiraslanov, Dvlet Msteqilliyi ve Milli qtisadiyyatn Formalamas Problemleri, Meveret, No:7(43), Oktyabr 2001, ss.63.
6 5

Ermeni galinin Ekonomiye Etkisi Sovyetler Birliinin dalmas ile bamszlna kavuan Azerbaycann bamszln ebediletirmesi iin, nnde zmesi gereken nemli sorunlar vard. Zira 20. yzyln 80li yllarn sonlarnda Azerbaycan halk nemli bir bunalma girmi; ynetim zaaf, kanuni dzendeki aksamalar, etnik balamda ayrmc oluumlar ve halkn emei ile kazanlan iktisadi ve entellektel potansiyeli geliim yerine azalma srecine girmiti. Btn bu problemleri zebilmek iin, kendi iinde tutarl ve ok ynl i ve d siyasetin hazrlanmas ve uygulanmas, lkenin doal, teknik, ekonomik ve entellektel potansiyelinden, sosyal ve siyasal enerjisinde verimli ekilde istifade edilmesi gerekiyordu8. Ne var ki, Azerbaycanda zlmesi gereken problemler asndan nemli admlar atlamaynca, 1990l yllarn ba Azerbaycanda ekonomik durgunluun ve bunalmn artt yllar oldu. Bu dnemde siyasi istikrarszlk ve piyasa ekonomisine geile ilgili lkede byk ekonomik kriz ortaya kmtr. Ekonomide yksek oranda isizlik ve hiperenflasyon srecine girilmitir. Yksek enflasyon ve istikrarsz sosyo-politik ortam, iktisadi bymeye, zellikle sanayi ve tarm gibi nemli alanlarn gelimesine engel olmutur. retim hacminin azalmas ve enflasyon hznn yksek olmas ekonomik buhrann ve toplumda sosyo-ekonomik gerginliin artmasna neden oldu. Ekonominin genel dengeleri iin gerekli olan reformlarn gerekletirilememesi, devlet btesinin byk bir blmnn sava iin harcanmas, topraklarnn yzde 20si igal edilerek 1 milyondan fazla nfusun gmen durumuna dmesi, yabanc sermayenin lke ekonomisine ekilememesi ve zelletirmenin sanayi sektrnde fiilen balatlamamas gibi olumsuzluklar Azerbaycan ekonomisini bir darboaza srklemiti9. 1991-1994 yllar bamszln ardndan btn problemlerle yzyze kalnd, lkede sosyal ve siyasal problemlerin bunalma dnt, sava ortamnn yaand, serbest piyasa ekonomisine geite ciddi suistimallerin yaand bir dnem olmutur. Serbest piyasa ekonomisine geie ilikin tam bir stratejinin belirlenmemi olmas nedeniyle, bu yllarda hayata geirilmeye alan ekonomik kararlar birbiri ile uzlamayan bir karakter tamtr. 1990 yl ile karlatrldnda 1994de GSMH %53, sanayi %62, tarm %44, tketim %75 ve vergi haslat %45 azalma gstermitir. Sonuta halkn geim standard 3,6 defa reel ortalama cret seviyesi ise %80 azalmtr. Ayn dnemde
8 Heyder Eliyev, Azerbaycan Respublikasnn Dvlet Msteqilliyinin Onuncu ldnm Haqqnda, Azerbaycan Respulikas Prezidentinin 20 Mart 2001 Tarihli Ferman, Bak, 20 Mart 2001; Settar Seferov, Evezsiz Milli Servetimiz: Msteqillik, qtisadiyyat ve Audit Dergisi, No: 10, Ekim-2001, ss.5-6. 9 Sinan Oan, Bamszlnn Onuncu Ylnda Azerbaycan Ekonomisi ve Trkiye le Ekonomik likileri, www.ceterisparibus.net/arsiv/s_ogan.pdf. 13.03.2003

uygulanan yanl iktisat politikas bankaclk-finans sisteminde ve d ticarette ciddi problemler yaratmtr10. Ekonomide olumsuz gidite en keskin hal ise 1992de ortaya kt. 1992-94 yllarnda GSMH iki kattan daha ok azalarak 1991 ylnn %48i orannda gerekleti11. 1990-94 dneminde GSMH her yl ortalama %13-20 azalarak 1994 ylnda 1629.3 milyon $ olarak gereklemitir. Yukarda ifade edildii gibi, dnm srecinin ilk yllarnda Ermenistan ile yaanan sava, Rusyann Azerbaycana ulam ambargosu koymas ve eenistan sava nedeniyle nemli iki petrol boru hattnn kullanlamamas gibi politik ve askeri sorunlar ekonomik performans olumsuz ynde etkilemi, 1992-94 yllar arasnda enflasyon 4 haneli rakamlara ykselmitir. Ekonomik buhran, retimin hzla azalmasna, retimin azalmas ise mal arznn azalmasna, fiyatlarn artmasna ayrca devlet btesinin nemli aklar vermesine neden oldu. Vergi tahsil sistemindeki eksikler, vergi oranlarnn enflasyon dolaysyla erezyona uramas gibi nedenlerle devlet btesindeki gelir kalemleri keskin ekilde azald. Devlet messeselerine ve tarm sektrne verilen byk miktardaki kredilerin verimsiz ve denetimsiz kullanm ekonomik durumu daha da gerginletirdi. Bu dnemde d ticarete ilikin veriler de gittike olumsuz bir boyut kazanmaya, demeler bilanosunda aklar gittike artmaya balad. Ekonomik bunalmn ac neticelerinden bir dieri ise, milli parann deer kayb eklinde ortaya kt. Fiyatlar Genel Dzeyine Etkisi: Enflasyon oran, IMF ile birlikte hazrlanan kalknma programlarnn ilki ile balayan sk para politikas uygulamalar sonucu 1996da %19.8e, 1997de 3.6ya ve %1998de %-0.8e, 1999da%-8.6ya gerilemitir12. Dolaysyla hkmetin Ermenistanla atekesin ardndan uygulamaya koyduu istikrar program yksek enflasyona son vermitir. 1997 ylnda, istikrar programnn uygulanmaya balanmasndan sonra yaklak on yllk bir srenin ardndan enflasyon oran tek haneye dmtr. 1998 ve 1999 yllarnda fiyatlarda nemli dler yaanmtr. Ak bir ekonomiye sahip Azerbaycan, ulusal parasnn balca ticaret ortaklarnn ulusal paralar karsnda deer kazanmas neticesinde ithalat maliyetlerindeki dten yararlanmtr. 1999 ylnda fiyatlarda ortalama %8,5 d olmutur13.
10 Rasim Hesenov, Azerbaycann qtisadi nkiaf Paradigmas ve qtisadi Tehlkesizlik Konsepsiyasnn Seimi, Meveret Bllteni, No:7(43), Bak, Oktyabr-2001, s.9. 11 Asef Nadirov, qtisadiyyatn Yeni nkiaf Merhelesi, Azerbaycan, 15 Sentyabr 2001, s.2. 12 Azerbaycan Respublikasnn Sosial-qtisadi Veziyyeti, Milli Bank llik Hesabat-2000, Azerbaycan Respublikas Milli Bank, Bak, 2001, s.8. 13 http://www.bakubusiness.com/ekonomik.htm. 12.03.2003

lkenin ekonomik geliim srecinde dikkate alnmas gereken nemli bir nokta, szkonusu bu deiim ve kalknma; topraklarnn %20sinin Ermenistan igali altnda olduu, dolaysyla retim potansiyelinin ok byk bir blmnden (1/5) mahrum olduu, 300 bin i yerini kaybettii ve bu topraklarda daha nce yaayan halkn (nfusun yaklak %12si) g etmek mecburiyetinde kald son derece g artlarda elde edilmitir: stihdama Etkisi: Ermenistann Azerbaycan topraklarnn %20sini igal etmesi sonucu, yaklak bir milyon Azerbaycan vatanda -nfusun %12si- igal edilen topraklar terk etmek zorunda kald. gal edilen topraklardan bir milyon civarnda insann ge mecbur olmas, lkede istihdam problemini arttrc nemli bir etkendir14. Bteye Etkisi: 1991-94 yllar arasnda Ermenistan ile yaanan savan kamu maliyesi zerinde yaratt olumsuzluu tablodan grmek mmkndr. Bu dnemde kamu harcamalarnn GSMHya oran % 55e, kamu finansman aklarnn GSMHya oran % 15lere kadar ykselmitir. retime Etkisi: SSCBnin dalmas ile birlikte Azerbaycanda uzmanlama ve iblmne dayal ekonomik yaplanma sona ermi ve lke, genel pazarlarn kaybetmitir. Hammadde, yar-mamul, tehizat-ekipman, pazar, finansman ve iletme yneticilii konularnda eski merkezi planlamaya gre rgtlenilmesi nedeniyle bir ok tesisin durmas veya retimin atl seviyede kalmas sz konusu olmutur. Eski SSCBdeki iletmelerle ekonomik balantlarn koparlmas ve lkenin dier Cumhuriyetlerdeki pazar payn kaybetmesinin yan sra SSCB dneminde merkezden salanan sbvansiyonlarn da kesilmesiyle birlikte retimde ok kler yaanmtr. Ermenistan sava ve eenistan sorunu ise, lke sanayii iin gereken ara mallarnn ithal yollarnn kapanmasna neden olmutur. Bu gelimeler Azerbaycan ekonomisini bir darboaza srklemitir. Kelbecer ve Zengilan arazilerinde yeralan altn yataklarnn Ermeniler tarafndan salksz bir ekilde kullanlmaktadr. Bu yataklarn hammaddesi Ermenistandaki Ararat altn fabrikasna tanmaktadr. Bu hammadde kle haline getirilerek Rusya ve dier devletlere satlmaktadr. Ermenistann altn madeninden elde ettii gelirinin Ermenistan btesinin yaklak %51ini tekil ettii ifade edilmektedir15. Ermeniler tarafndan igal edilen arazilerde narkotik bitkiler yetitirilmekte ve rnlerinin gizli yollarla ran Rusya ve dier lkelere tanmaktadr. Fuzuli blgesindeki Horadiz kasabasndan Ordubad blgesine kadar uzanan 128 km mesafede uzanan Azerbaycann devlet snrlarnn Ermeniler nezaret ettiinden

14

Investment Possibilities of Azerbaijan, Ekspert, No.7-8, 2001, s.20; Azer Mehdiyev, Azerbaycann Dnya qtisadiyyatna ntegrasiyasnn Reallqlar, Ekspert, No.7-8, 2001, s.26. 15 Tebriz Vefal, Qaraban qtisadyyatmzda zi, Herbi And Gazeti, 1-15 Aprel 2003, s.3.

dolay narkotik maddelerin mbadelesi, kaaklk ve yerst servetlerin rana tanmas daha da artmtr16. evreye Zararl Dsallk Olarak Etkisi: Kr rmann Ermenistan tarafndan sorumsuzca kirletilmesi gerek Azerbaycan gerekse Hazar iin acil olarak tedbir bekleyen bir problem olarak gzkmektedir17. Turizm Sektrne Etkisi: te andan Azerbaycann turizm asndan en elverili blgesi olan Karaban igal altnda olmas, turizm sektr asndan en nemli kayplarn banda gelmektedir. Karabadaki turizmi olumsuz etkileyecek ekilde Ermeniler tarafndan blgenin ekolojik dengesine nemli zararlar vermektedirler18. Azerbaycanda i turizm asndan gelir dzeyini dk olmas, d turizm asndan ise, lkenin yurt dnda tantmnn yeterli olmamas aksine Karaba problemi nedeniyle Ermenistan ile arasndaki uyumazln tehlikeli bir blge gibi alglanmas nemli etkenlerdir. Uluslararas Ekonomik likilere Etkisi: Ermenistan ile yaplan sava sadece Azerbaycann ekonomik dnm srecini etkilemekle kalmam, sz konusu savan etkisinde ekillenen uluslararas ilikiler de ekonomik dnm sreci zerinde etkili olmutur. Azerbaycann Ermenistana kar hakl davasnda verdii mcadelede de bu etki kendini gstermektedir. Szkonusu etki Azerbaycann petrol yataklarnn ilenmesine ilikin yapt anlamalara da yansd grlmektedir. Lenkeran ve Tal petrol yataklarnn ilenmesine ilikin yaplan anlamada bu durum kendini aka gstermektedir: 13 Ocak 1997 tarihinde Paris'te Aliyev ve irak'n da katlm ile Hazar'n Azerbaycan sektrnde yer alan ve Bak Arhipela'nn gneyinde yer alan "Lenkeran" ve "Tal" yataklarnn aratrlmas, ilenmesi ve haslann bllmesi ile ilgili olarak SOCAR ile Fransa'nn "Elf-Aquitaine" ve "Total" irketleri arasnda anlama imzaland. 25 yllk sreyi kapsayan bu anlamada pay sahibi belli olmayan %25'lik ksm daha sonra yaplan grmelerle Almanya'nn "Deminex" ve ran'n OIEC ve Belikann "Petrofina" irketlerine verilmitir19. Katlm aadaki gibidir: Fransz Elf Petroleum Azerbaijan B.V. %40, Fransz Total Exploration & Production %10, Azerbaycan SOCAR %25, Alman Deminex Azerbaijan Petroleum GmbH %10, Belikal Fina Oil Gas S.A. %5, ran Oil ndustries Engineering and Construction %10.

16 17

Vefal, s.3. Etraf Muhitin Mhafizesi zre Milli Fealiyyet Plan, Dvlet Ekologiya ve Tebietden stifadeye Nezaret Komitesi, Bak, 1998, s.28. 18 R. Abbasov, Azerbaycan Turizm m Ehemmiyetli Blgedir, Herbi And Gazeti, 1-15 Aprel, 2003, s.2. 19 Azerbaijan International Magazine, Summer 1998, s.85; Nebi Nebiyav, ktisadiyyat Cemiyyet ve Ekoloji Muhiti, Arda Neriyyat, Bak, 2000, s.250.

Fransz irketlerinde yaplan anlama ile %50 orannda bir pay verilmesinde, Azerbaycan tarafndan, Ermeni yanls d politika uygulayan Fransa'nn politika deiikliinin salanmas amalanmtr20. Sonu Ermenistann Azerbaycana ait olan toraklar igal etmesi ile, Azerbaycan hem ok neli ekonomik kaynaklarndan yoksun kalm, hem de ok nemli ekonomik zarara uram ve uramaktadr. Bu durum gei srecini yaamak olan Azerbaycan asndan en nemli problemlerin banda gelmektedir. Dolaysyla Ermeni igaline maruz kalan topraklarn yeniden lkenin kontrolne gemesi salanarak, ekonomik zarara uramann nnn alnmas hem de kalknmann ivme kazanabilmesi iin igal altndaki topraklardaki ekonomik kaynaklarn kullanmna yeniden kavuulmas gerekmektedir. Problemin zmn Mays-1994'te Azerbaycan ve Ermenistan arasnda imzalanan atekesten sonra Azerbaycan diplomatik yollarla ve barl bir ortamda salamaya alan Azerbaycann yansra, problemin dorudan taraflarndan olan Ermenistann yansra blge lkeleri ve uluslararas etkinlie sahip olan nemli lkelerin problemin zmnde mdahil olduklar grlmektedir. AGK Minsk Grubu, Rusya, ABD ve Trkiye bu blge iin yeni bir bar plan yapmlarsa da kesin bir zme varlamamtr21. Karaba sorununun zm konusunda ABD tarafndan nerilen toprak deiim plan yllardr gndemdedir. Bu plan Karaba'n bamszlnn Azerbaycan tarafndan kabul edilmesini, Karaba ve Ermenistan arasnda kalan Azeri topraklar zerinde bulunan Lain koridorunun Ermenistan'a verilmesini, bunun karlnda da, Nahvan ve Azerbaycan'n birbirine balanmasn salayacak ekilde, Nahvan blgesi ile Azerbaycan arasnda kalan Zengezr blgesinin Azerbaycan'a kalmasn ngryor. ABD'nin, bu neriyi kabul etmesi durumunda Ermenistan'a 3 milyar dolar yatrm yapma vaadi sz konusudur. Plann uygulanmasnn Azerbaycan ve Trkiye arasnda dorudan bir koridor aacak olmasyla Rusya'nn blgedeki karlarnn sarslaca dncesi nedeniyle, neri Rusya tarafndan desteklenmemektedir. Karaba sorununun zmnde dorudan etkili olmas bakmndan Rusya baskn durumdadr. zellikle Rusya'nn Ermenistan'a silah vermesi ve aralarnda karlkl savunma anlamas imzalamalar Azerbaycan'a bask oluturma amacn gtmektedir22.

Azerbaycan Gazetesi, 23 Ocak 1997. Stephen Blank, "Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler", Avrasya Etdleri, lkbahar 1998, S.13, s.3. 22 Ariel Cohen, "The New 'Great Game': Oil Politics in the Caucasus and Central Asia", The Herigate Foundation, January-1996.
21

20

Rusyada neo-emperyalist eilimde olanlar, Azerbaycan'n doal kaynaklarnn ve Ermenistan'la atmasnn Rusya'nn kar evresinde kalmasn istemektedirler. Rusya ile ran'n Ermenistan'da karlar uzlamaktadr. Bu lke Rusya iin Kafkasya'da geleneksel Ortodoks mttefiktir. ran'la Erivan' tarihi jeopolitik balar balamaktadr. ran'la Trkiye arasnda olan geleneksel rekabet zemininde ran, Ermenistan'n karlarn ve Dalk Karaba'a zel stat verilmesini aktif bir ekilde kabul etmektedir. ran Ermenistan'a fazla miktarda asker-siyasi-ekonomik destek vermitir23. Azerbaycan'n petrol gelirleri ile silah almna yneleceinden endie eden Ermenistan, Rusya ve ran ile ibirlii iinde bulunmaktadr. Ayrca boru hatlar ile ilgili gelimeler balamnda, Ermenistan'a igal ettii Azerbaycan topraklarndan ekilmesi iin Rusya'nn bask yapacandan da endie etmektedir. Bylece temel sorunu izolasyonizm olan Ermenistan'n bu durumunun ksa srede deimesi mmkn gzkmemektedir24. Azerbaycan-Ermenistan snrnda, Ermeni askeri gleri tarafndan zaman zaman atekesi bozucu giriimlerde de bulunulmaktadr. Ayrca Ermenistan'n, Nahvan zerinde de hak talebi olduu bilinmektedir. Ancak, Ermenistan Nahvan'a saldrd taktirde, Moskova ve Gmr antlamalar uyarnca Trkiye'yi karsnda bulacann bilinci ierisinde, imdilik buna cesaret edememektedir25. Trkiye de Azerbaycan gibi barl yollarla problemin zmn istemekte ve uluslararas arenada baz giriimlerde bulunmaktadr. Problemin zme kavuturularak ekonomik zarar minimum klmak ve gerekli ekonomik kaynaklara yeniden kavumak iin gerekli giriimlerin alannn ve etkinliinin arttrlmas gerekmektedir. Kaynaka
Ariel Cohen, "The New 'Great Game': Oil Politics in the Caucasus and Central Asia", The Herigate Foundation, January-1996. Asef Nadirov, qtisadiyyatn Yeni nkiaf Merhelesi, Azerbaycan, 15 Sentyabr 2001, s.2. Azer Emiraslanov, Dvlet Msteqilliyi ve Milli qtisadiyyatn Formalamas Problemleri, Meveret, No:7(43), Oktyabr 2001, ss.63. Azer Mehdiyev, Azerbaycann Dnya qtisadiyyatna ntegrasiyasnn Reallqlar, Ekspert, No.7-8, 2001, s.26. Azerbaijan International Magazine, Summer 1998, s.85.
23 24

Blank, s.5. "Focus:Armenia", Business Central Europe Magazine, December-1995, s.48. 25 Krat Karacabey, "Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt'nn Geecei lkelerin Jeopolitii", Trkistan Blteni, S.099, 12 ubat 2000.

10

Azerbaycan Gazetesi, 23 Ocak 1997. Azerbaycan Respublikasnda nsan nkiaf Haqqnda Hesabat 2002, Birlemi Milletler Tekilat nkiaf Program, 2002, s.59. Blank Stephen, "Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler", Avrasya Etdleri, lkbahar 1998, S.13, s.3. Etraf Muhitin Mhafizesi zre Milli Fealiyyet Plan, Dvlet Ekologiya ve Tebietden stifadeye Nezaret Komitesi, Bak, 1998, s.28. Herbi And Gazeti, 1-15 Aprel 2003, s.4. Heyder Eliyev, Azerbaycan Respublikasnn Dvlet Msteqilliyinin Onuncu ldnm Haqqnda, Azerbaycan Respulikas Prezidentinin 20 Mart 2001 Tarihli Ferman, Bak, 20 Mart 2001. http://www.bakubusiness.com/ekonomik.htm, 4.4.2003. Krat Karacabey, "Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt'nn Geecei lkelerin Jeopolitii", Trkistan Blteni, S.099, 12 ubat 2000. M. Z. Bunyadov Y. B. Yusufov, Azerbaycan Tarihi, C.1, Azerbaycan Devlet Neriyyat, Bak, 1994. Nebi Nebiyav, ktisadiyyat Cemiyyet ve Ekoloji Muhiti, Arda Neriyyat, Bak, 2000. Oder Kerim, Azerbaycan, Boazii Yaynlar, stanbul,1982. R. Abbasov, Azerbaycan Turizm m Ehemmiyetli Blgedir, Herbi And Gazeti, 1-15 Aprel, 2003, s.2. Rasim Hesenov, Azerbaycann qtisadi nkiaf Paradigmas ve qtisadi Tehlkesizlik Konsepsiyasnn Seimi, Meveret Bllteni, No:7(43), Bak, Oktyabr-2001, s.9. Settar Seferov, Evezsiz Milli Servetimiz: Msteqillik, qtisadiyyat ve Audit Dergisi, No: 10, Ekim-2001, ss.5-6. Sinan Oan, Bamszlnn Onuncu Ylnda Azerbaycan Ekonomisi ve Trkiye le Ekonomik likileri, www.ceterisparibus.net/arsiv/s_ogan.pdf. 13.03.2003 Stephen Blank, "Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler", Avrasya Etdleri, lkbahar 1998, S.13, s.3. Tebriz Vefal, Qaraban qtisadyyatmzda zi, Herbi And Gazeti, 1-15 Aprel 2003, s.3. Yksel zgr, Trkiye ve Trk Dnyas, Harp Akademileri Basmevi, 1997, stanbul. "Focus:Armenia", Business Central Europe Magazine, December-1995, s.48. Azerbaycan Respublikasnn Sosial-qtisadi Veziyyeti, Milli Bank llik Hesabat-2000, Azerbaycan Respublikas Milli Bank, Bak, 2001, s.8. Investment Possibilities of Azerbaijan, Ekspert, No.7-8, 2001, s.20.

11