Beyin

Beyinin gizemi
EYLL 2003 SAYISININ CRETSZ EKDR HAZIRLAYAN : DO. DR. FERDA ENEL Dr. Sami Ulus ocuk Hastanesi
Beynin
RTALAMA arl 1,4 kg olan ve insan dier trlerden farkl yapan insan beyni, kelimenin tam anlamyla gizemli bir organ. nsan beyni ok gelimi bir telefon santrali ya da bilgisayara benzetiliyor. Bunun da tesinde, en gelimi bilgisayardan ok daha karmak bir yapya sahip olduu ve daha hzl alt dnlyor. Dier organlardan ok farkl bir yapya sahip olan insan beyninin almasna ilikin bilgiler halen yetersiz. Beynin nasl alt, duygularn nasl olutuu, hafza ve renmenin mekanizmalar tam olarak bilinmiyor. Beyin vcuttaki tm organlar kontrol etmekle kalmayp duygularmz, dncelerimizi ve hayallerimizi ynlendiriyor. Ksacas insan insan yapyor. Beynin nemi eski alarda bilinmiyordu. nsan bilinci zerindeki ilk sylemler M 4000li yllara dayanyor. Eski Smer yaztlarnda, haha bitkisinin zn ien insanlardaki bilin deiikliklerinden bahsediliyor. Ancak, eski zamanlarda insan bilinci ya da duygularn kaynann kalp olduu dnlyordu. Eski Msrllar kalbin hayatn z, iyilik ve ktlklerin kayna olduunu dnyordu. Buna karn beynin anatomisiyle ilgili ilk izimler M 2500 ylna ait Msr papirsle2 Eyll 2003
rinde bulunuyor. M 2000li yllardan kalma kafataslarndaki deliklerse, ilk beyin ameliyatlarnn bu alarda yapldn gsteriyor. Dnce ve duygularn kaynann kalp deil de beyin olduunu, ilk olarak Alkmaeon adnda bir bilim adam M 450 ylnda gsterdi. Gz sinirlerini beynin ierisine kadar takip eden Alkmaeon, gzlerin n kayna olduuna inanyordu. Onsekizinci yzyla kadar bu inan devam etti. Romal gladyatrlerin hekimi olan Galen, beynin drt farkl svy salglayan bir organ olduunu ve tm vcut ilevlerinin bu salglarn arasndaki dengelere bal olduunu dnyordu. Ortaada kilisenin insan vcudu zerindeki almalar yasaklamas nedeniyle, beyinle ilgili hibir ilerleme kaydedilemedi. Onyedinci yzylda Fransz filozof Descartes (Dekart) beynin alma prensibini hidrolik bir motorunkine benzetiyordu. Beynin anatomisiyle ilgili ilk kitapsa 1664 ylnda yazld. Galvani adndaki bir bilimadam 18. yzylda insan hareketlerinin elektrik akm sayesinde olduunu gsterdi. Bu bulu, sinir hcrelerinin ilevlerini aratran modern nrofizyoloji bilminin temelini oluturdu. 1800l yllarda beyin ve sinir hcrelerinin yaps daha iyi anlald. Beyinden kan sinir hcrelerinin omurilie,
ve oradan da organlara gittii gsterildi. James Parkinsonun 1817 ylnda "Parkinson hastal"n tanmlamasyla beynin alma mekanizmalar zerindeki aratrmalar hz kazand. Beynin gizeminin aydnlatlmas asndan, bu hastalk halen en nemli aratrma konularndan birisi. Gage adl bir demiryolu iisinin kafasnn n tarafna 1848 ylnda saplanan bir kazk, beynin ilevlerinin anlalmasnda r at. Beynin "frontal lob" olarak adlandrlan n tarafna saplanan demir kazk, iinin lmne yol amam ancak kiilik deiimine yol amt. Bu gzlem, beyin cerrahisinde nemli bir gelimeye neden oldu. eitli davran bozukluklar gsteren kiilerin frontal loblar kartlarak saldrgan ya da hastalkl kiilik zellikleri tedavi edilmeye allyordu. Bunu izleyen yllarda beyindeki eitli merkezlerin ilevleri daha iyi anlalmaya baland. rnein beyindeki konuma merkezi, kaslar yneten hareket merkezi bulundu. 19. yzyln sonlarnda izofreni, depresyon gibi ruhsal hastalklar tanmlanarak bunlarn beyinle ilgisi aratrld. 20. yzyln balarnda Sigmund Freud, beynin derinliklerine inerek bilinalt kavramn ortaya att. Freuda gre, insan beyni asl zgrle bilincin oluturduu basklardan kurtulduun-
BLM ve TEKNK
Gizemi
da kavuuyordu. Uyku srasnda basklardan kurtulan insan beyni i karmaalara kar savayor ve sorunlarndan kurtulmaya alyordu. Bu ilkeyi temel alan Freud, bilinaltna inilerek psikolojik sorunlarn zlebileceini gsterdi. 1900l yllarn balarndan itibaren beyin ve sinir hcrelerinin yapsyla ilgili ok nemli gelimeler kaydedildi. Beynin almas, hcreler arasndaki balantlar ve haberleme youn olarak aratrld. Beynin ilevlerini ve eitli beyin hastalklarn daha iyi anlayabilmek iin beyin dalgalarn len EEG, yapsn gsteren tomografi ve manyetik rezonans gibi yeni grntleme teknikleri gelitirildi. Beynin kan akmn ya da vcuda verilen bir maddenin beyindeki dalmn gsteren sintigrafik grntleme yntemlerinin gelitirilmesiyse, beynin almasn anlama ve gizemini aydnlatmada olduka nemli yararlar salad. Beynin srlar, bilim adamlar iin yalnzca bir merak konusu deil. Beyin ve sinirlerli ilgili olarak bilinen 1000den fazla hastalk var. Bu hastalklar nedeniyle hastaneye yatan insanlarn says, kanser ya da kalp hastalarnn zerinde. Beyin ve sinirler zerinde yaplan almalarn en nemli hedefi, bu hastalklara zm bulmak. Dnce ve davranlarn kkenini anlamak, -
renme ve hafzann srlarn zmek, aratrmalarn dier hedefleri arasnda. nsanln geliimi byk lde zihinsel yeteneklere bal. Beynin dnme, renme ve hafza gibi ilevlerini gelitirmek, bilim adamlarnn hedefleri arasnda. Son yllarda genetik mhendisliindeki gelimelere paralel olarak genetik ifrenin srlar yava yava zlyor. Alzheimer ve Parkinson hastalklarna yol aan genler belirlendi. Srada dier hastalklara yol aan genlerin deifre edilmeleri var. Genetik almalar kadar nemli dier bir konu da, "beyin plastisitesi" denen durum. Beyin hcrelerinin, al-
dklar uyarlara kar kendilerini deitirebilme yetenei olarak bilinen beyin plastisitesi, renme ve hafzann temeli. Beyin kapasitesini artrmak ve renmeyi hzlandrmak, toplumlarn geliimi asndan da nemli. Beyin hcrelerinin lm mekanizmalar ve kk hcre aratrmalar birok hastalk iin yeni umut kayna. Kk hcreler sayesinde, eskiyen ya da len hcrelerin yerine yenilerini retmek mmkn olabilecek. Beyin hasarlarn geri dndrmek, hcre lmne bal felleri ve omurilik zedelenmelerini tedavi edebilmek, kk hcre aratrmalarnn nemli hedeflerinden.
Eyll 2003 3 BLM ve TEKNK
Beynin Yaps
nsan beyni kvrml bir yapya sahip. Yaklak 2200 cm2 olan beyin yzeyinin te ikisi, kvrmlarn arasnda kalm durumda. Bu kvrmlarn arasndaki hcreler sayesinde, insan ince ileri yapmak zere parmaklarn kullanyor, ara srebiliyor, dilsel ve matematiksel sembollerle haberleiyor. Bunlara benzer birok beyinsel ilev, insan dier canllardan ayryor. Bu artc zellikler beyinde bulunan 100 milyar civarndaki sinir hcresi (nron), bir o kadar destek hcresi ve bu hcreler arasndaki saysz iletiim ann sonucu. Fosiller zerinde yaplan almalar, insan beyninin yapsnda nemli bir deiiklik olmadn gsteriyor. Olaslkla, 50 bin yl nce yaam olan insanla hemen hemen ayn beyne sahibiz. 1,3-1,5 kilogram arlnda olan beyin, vcudun en iyi korunan yerinde; kafatasnn ierisinde. Beynin arl kiiden kiiye deiiyor. Yaplan aratrmalar insan beyninin arlyla ilevi arasnda balant gsteremedi. rnein, Einsteinin beyni ortalamann altnda bir arla sahip. Dar bir rafn ierisine sktrlarak yerletirilmi bir yorgana benzeyen beyin, kafatasnn iinde btn boluklar en ekonomik ekilde dolduruyor. Zarla evrilmi durumda ve muhallebi kvamnda. Bir pipetle rahatlkla emilebilir. Beyin hcrelerinin youn olarak bulunduu d kabua "korteks" deniliyor. "Gri cevher" olarak da bilinen bu ksm, yaklak 3-4 mm kalnlnda. Beynin bu blmnde daha ok nronlar ve aralarda bulunan destek hcreleri var. Beyin korteksi ve hemen altndaki doku, lob denilen eitli blmlerden oluuyor. Beynin n ksmna "frontal", orta ksmna "parietal", arka ksmna "oksipital" ve yan ksmna "temporal" lob deniliyor. Her blmn kendine gre bir ilevi var. Beynin n tarafndaki frontal lob, entelektel ilevleri yrtyor. Bu ksm iinde konuma ve gz hareketlerinden sorumlu merkezler de var. Dnme, planlama ve problem zme yetenei beynin bu ksmna ait. Grme ve iitme, beynin yan ve arka ksmlarna ait yetenekler. Beynin st orta kesiminde bulunan
Korpus Kallosum (Beyin yarkrelerini birletiren blge) Limbik sistem (duygular, bellek) Frontal lob (entellektel dnce, konuma, gz hareketleri) Motor Korteks (stemli kas hareketleri) Duyu Korteksi Parietal lob
Talamus (bilgilerin istasyonu)
Hipotalamus (vcut ss, i organlarn kontrol) Temporal lob (iitme, alglama, yaratclk)
Oksipital lob (grme)
Beyincik (hareketlerin egdm ve denge) Beyin Sap (refleksler, hayati organlarn kontrol)
"motor korteks" denen blge, hareketlerimizi salyor. stemli hareketlerimiz iin kaslara giden sinyaller burada oluuyor. Bu blgenin komuluundaysa, parietal blgeye ait "duyu korteksi" var. Bu blge uzuvlardan ve organlardan gelen uyarlar alglyor. rnein ac, ar gibi duyular burada hissediliyor. Beynin arkasnda bulunan oksipital blgede grmeden sorumlu merkezler var. Beynin yannda yer alan temporal blge iitme, hafza, alglama, yaratclk ve baz davran biimlerinden sorumlu. nl ressam Vincent Van Goghun beynindeki temporal blgeyi etkileyen epilepsi hastalnn, yaratclnda olduka byk etkisi olduu dnlyor. Beynin i kesimlerinde bulunan "hipokampus" bellekten sorumlu blge olarak kabul ediliyor. Bilgiler uzak bellee gnderilmeden nce burada 2-3 hafta kadar saklanyor. Beynin neredeyse tam orta-
Beynin Haritalanmas
eitli bedensel ya da zihinsel iMotor korteks levlerin beynin tam olarak neresinEntellektel dnce ve den kaynaklandn anlamak iin sbalant alan Duyu alan rekli yeni yntemler gelitiriliyor. Halen en sk kullanlan yntemler Balant "pozitron emisyon tomografisi" n lob Parietal (PET) ve "fonksiyonel manyetik rezolob Konuma nans" (fMRI) teknikleri. Beyindeki alan kan akmn ok duyarl bir ekilde Arka Yan lob len bu cihazlar, beynin ilevsel halob ritasn oluturmada olduka yardmGrme c oluyor. Bu teknikle beynin haritaalan itme alan sn karmak, o anda alan blgeDuyusal konuma alan nin kan akmnn artmas ilkesine dayanyor. rnein ark sylerken, problem zerken ya da yemek yerken beynin de- min dzeyinin deimesiyle ilgili olduunu gsteriik yerleri daha aktif hale geiyor. Bu hareketlen- di. Yakn bir gelecekte beynin tm blgelerinin gme, kan akmnda arta yol ayor. Artan kan ak- revi ortaya karlabilecek. Beynin baz blgelerim, PET ya da fMRI ile grntlenebiliyor. rne- nin, hasarl blgelerin ilevlerini stlenmesi ya da in, PET teknii kullanlarak yaplan almalar, ayn ilevin deiik blgelerce yaplabilmesi, beyin uyuturucu bamllnn frontal blgedeki dopa- haritalamasn zorlayacaa benziyor.
BLM ve TEKNK 4 Eyll 2003
snda bulunan "talamus" ise, adeta bir istasyon grevini gryor. Vcuttan gelen tm bilgiler, deerlendirilmeden nce buraya uruyor ve beynin gerekli ksmlarna buradan gnderiliyor. Vcut ss, i organlarn almasnn ayarlanmas gibi bilincimizin kontrolnde olmayan baz ilevlerin dzenlenmesi hipotalamus tarafndan yaplyor. Beynin altnda bulunan beyin sap, kalp ve solunum gibi hayati ilevleri kontrol ediyor. Bu blgedeki hasarlar kalbin ve solunumun durmasna yol aarak lme neden oluyor. Ancak, beyin sap tek bana bu ilevleri kontrol etmekte yetersiz kalabiliyor. Beyin sapnn st merkezlerle balants kesildiinde, bir sre sonra kalp ve solunum durabiliyor. Beynin arka alt kesiminde bulunan "serebellum", dier bir adyla "beyincik"se hareketlerimizin koordinasyonundan sorumlu. zellikle kvrak hareketlerin denetiminde rol oynayan beyincik, elektrikli ylan bal ve baz kpek balklarnda ok gelimi. Beyincik, yaam srdrmek iin mutlaka gerekli bir blge olmasa da, hasar grdnde denge bozukluklar, yrme ve hareket glkleri oluuyor. Son yllarda beynin sa ve sol yarlar arasdaki farkllklar aratrlyor. Beynin sol yars, matematie yatkn ve mantk, eletirisel dncenin kayna; sa yarsysa kavrayc, yaratc ve sanatkar. Konumadan sorumlu merkezler beynin sol yarsnda bulunuyor. Konuma iin nemli iki merkez, temporal ve frontal blgelerde yer alan "Wernicke" ve "Broca" alanlar. Beynin sol tarafnda meydana gelen bir hasar, vcudun sa yarsn fel ettii gibi konumay da bozuyor. Buna karn, kiinin, beyninin sa tarafn kullanarak ark syleyebilmesi gsteriyor ki, beynin ierisinde zel grevi olan blgeler bulunsa bile, gerektiinde dier blgeler bu grevleri ksmen de olsa stlenebiliyor. Beynin ortasndaysa, her iki yarsn birletiren bir kpr var. Beynin her iki yannn birbirleriyle ne derece haberletii tam olarak bilinmiyor. Baz kuramlara gre bu iki yarnn birbirinden hemen hemen hi haberi yok.
Beyin Hcresi Nron

Vcudumuzdaki kaslara, organlara ve salg bezlerine bilgiler gndererek onlarn almasn kontrol eden sinir hcrelerine "nron" deniliyor. Nronlarn ou beynin d kabuunda, yani gri cevherde. Beyinde 100 milyarn zerinde nron olduu dnlyor. Bir milimetre kp beyin dokusunda 50 bin nron var ve aralarnda bunlar besleyen ve temizleyen ok daha fazla sayda (10-50 kat) "glia" hcresi bulunuyor. Nronlar beynin en nemli hcreleri ve beynin ilevleri nronlarn almasna bal. Byk bir gvde ve bunun uzun ince kuyruk eklindeki uzants olan "akson"dan oluuyorlar. Nronlarda oluan elektrik sinyalleri, aksonlar tarafndan saniyede 100 metre hzla dier hcrelere iletiliyor. Nronlar, mesajlarn bazen vcudun ok uzak blgelerine tek bir akson sayesinde iletebiliyorlar. Baz aksonlar beyinden balayp omurilie kadar gidiyor ve uzunluklar bir metreyi bulabiliyor. Sinir gvdesinin uzants olan aksonlar, "miyelin" denen zel bir klfla evrili. Bu klf, elektrik sinyallerinin ok hzl iletilmesini salyor. "Multiple skleroz" hastal gibi bu klfn hasar grd durumlarda, baz kaslarn kontrol bozuluyor. Sinir hcrelerinin gvdesinden kan ve "dendrit" denen anten benzeri uzantlarsa dier sinirlerden gelen sinyalleri alglyorlar. Nron gvdesindeki dendritlerin tm, baka nronlardan gelen aksonlarla balant halinde. Nronlar arasndaki "sinaps" denen bu balantlar sayesinde beyinde oluan bir sinyal, ok ksa bir srede vcudun istenen yerine ulatrlyor. Bir beyin hcresinin yaklak 20-30 bin civarnda balants olabiliyor. Beyindeki toplam balant saysnn 1015 olduu sanlyor. Beynin almasn artrarak balant saysn deitirmek. bylece beyin kapasitesini gelitirmek mmkn. Eskiden nronlar arasndaki balantlarn sabit olduu dnlyordu. Yani, bir kere balant kurulduunda, bunun devaml olduu ve giderek bu saynn artt sanlDendritler
ekirdek
Hcre gvdesi
Akson
Miyelin klf
Elektrik sinyali
Akson
Nron baglants
leti yn Akson terminalleri
Mesajc molekller
Dendrit Alglayc
yordu. Yaplan son aratrmalar, balantlarn srekli deiebildiini gsterdi. Toplam balant says genellikle sabit kalrken, baz balantlar kopuyor; ancak bu arada yeni balantlar oluuyor. Bu da beynin, deien koullara gre yapsn srekli deitirebildiini gsteriyor. Sinir hcresinde elektrik enerjisi, art elektrik ykl sodyum, potasyum ve eksi elektrik ykl klor iyonlarnn yer deitirmesi sayesinde oluuyor. Bu yer deitirme srasnda hcre zarnn i ve d tarafnda oluan zt kutuplar voltaj deiikliklerine, bylece hcrede elektrik enerjisinin aa kmasna yol ayor. Bir nron, saniyede birka yz elektrik sinyali oluturabi-
liyor. Hcre zarnda oluan bu elektrik sinyalleri, aksonlar tarafndan saatte 200-300 km hzla aksonun ucuna doru iletiliyor. Elektrik sinyalleri aksonun ucuna ulatnda buradan "nrotransmiter" denen ok zel kimyasal mesajc molekllerin salglanmasna yol ayor. Aksonun ucundan bu molekllerin salglanmas, dier nron ya da kas hcresi gibi hedef hcreleri harekete geirerek, grevlerini yapmalarn salyor. Nrotransmiterler, bir bakma sinir hcrelerinden gelen uyarlarn dier hcreler tarafndan alglanmasn salayan eli grevini stleniyorlar. Salglanan molekln yapsna gre, hedef hcrenin gerekletirdii grevler de deiiyor.
Beynin Mesajc
"Nrotransmiterler"
Sinirler arasndaki iletiimi salayan, sinirlerden gelen uyarlar dier hcrelerin anlamasn salayan nrotransmiterler, nronlardaki en nemli molekller arasnda. Bu mesajc molekller, sinir ucuna gelen elektrik uyarsnn sonucu olarak salglanyor ve hemen dier sinir, kas ya da benzeri hedef hcrelere yaparak burada gerekli uyarnn olumasn salyorlar. Yani, nronlardan gelen mesaj dier hcrelere iletiyorlar. Yaklak 70 yl nce ilk bulunan haberci molekl "asetilkolin". Bunun yan sra, "katekolamin" (dopamin, noradrenalin) denen bir grup mesajc molekl de beyin ve sinirlerin ilevleri iin ok nemli. Katekolaminler kalp hz, solunum gibi ilevlerin yansra eitli dnce ve davranlar da kontrol edebiliyorlar. Beyinde bunlarn dnda, birok farkl yapda mesajc daha var. Bunlar protein ya da bunlarn en kk birimi olan aminoasit yapsnda. Olduka fazla saydaki hormonlar da beyin ilevlerinde nemli rol alyorlar. Hem beyin iinde hem de salg organlar zerinde etkili olan hormonlar, reme ilevinden duygusal durumlara kadar birok ilevi kontrol ediyorlar. Beynin mesajc molekllerinin anlalmas, eitli hastalklarn tedavisi iin de nemli. Son yllarda zerinde allan moleklerden biri, "naltrekson". Bu molekl beyindeki endorfin, enkefalin gibi opiat almalarn (reseptr) bloke ediyor. Bu almalarn bloke edilmesiyse itah azaltyor. Obezitenin tedavisinde kullanlabilecek olan naltrekson, halen deney aamasnda. Beyinde bulunan dier bir mesajc molekl olan "kolesistokinin"in, itah keserek kilo kaybna yol at saptanm. Beynin birok hastalnda etkili olduu dnlen mesajc molekllerin her gn yenileri kefediliyor. Bunlarn yaplarnn ve etki mekanizmalarnn daha iyi anlalmasyla birok hastala zm bulunabilecei dnlyor. Asetilkolin, istemli kaslar ve kalp ritmini kontrol eden sinirlerin ucundan salglanyor. Sinirlerdeki elektrik uyarlar sinir ucunun, yani aksonun sonuna geldiinde burada asetilkolin salglanarak hcrenin dna atlyor. Nronlardan salglanan asetilkolin, kas hcrelerinin yzeyinde bulunan almalara yaparak kasn kaslmasna yol ayor. Bu sayede komak, konumak, gz ap kapatmak gibi her trl istemli hareketi yapabiliyoruz. Beyindeki asetilkolin hakkndaysa ok az bilgi mevcut. Alzheimer hastalnda asetilkolin reten hcrelerin lmesi, bu molekln bellek, dikkat ve renme ilevlerinde nemli bir rol olduunu dndryor. Proteinlerin yapta olan baz aminoasitler de nronlar arasnda mesajc molekller olarak grev yapyorlar. "Glutamat" ve "aspartat" adl aminoasitler beyinde uyarc olarak grev yapan, yani dier nronlar tetikleyen molekller. Bu molekllerin renme ve bellekle yakndan ilikili olduu dnlyor. Glisin ve GABA ise beyinde sinir uyarmn basklayan molekller. Diazepin grubu sakinletirici ilalar, beyindeki GABAnn etkisini artrarak ilevlerini yerine getiriyorlar.
Dier nemli bir mesajc moleklse "dopamin". Dopamin, hormonal sinyallerin ve hareketlerin kontrolnde grev alyor. Hareket bozukluuna yol aan Parkinson hastalnda beyinde neredeyse hi dopamin olmuyor. Bu hastaln tedavisinde, dardan verilen dopamin kullanlyor. Dopamin, beyinden baz hormonlarn salglanmasna yol ap birok organn ilevinin kontroln salyor. Beyinde dopamin dzeyindeki deiiklikler, davran ve dnce bozukluklarna da yol aabiliyor. Dopaminin ar salglanmas, izofreni gibi baz psikiyatrik hastalklara neden oluyor. izofreni hastalnn tedavisinde dopamin almalarn bloke eden, yani beyindeki dopaminin etkisini azaltan ilalar kullanlyor. nsan psikolojisini etkileyen bir dier moleklse "serotonin". Uyku, depresyon ve endie gibi durumlar bu molekln dzeyiyle ilikili. Serotonin dzeyini etkileyen fluoksetin gibi ilalar, depresyon tedavisinde kullanlyor. renme ve bellekle ilikili bir mesajc moleklse "noradrenaKokain ve amfetaminlerin etkiledii blgeler
Opiatlarn etkiledii blge
Alkoln etkiledii blge
davran ynlendiren dier mesajclar da "hormonlar". Hormonlar sayesinde eitli organlarn almas denetleniyor. Strese kar verdiimiz cevap, eitli duygular, hatta cinsel davranlarmz bile mesajc hormonlara bal. Beyinde hipotalamus ya da hipofiz bezinden salglanan eitli hormonlar, vcutta tiroid, yumurtalklar ve bbrekst bezleri gibi organlara mesaj iletiyor. rnein, beynin alt orta ksmnda bulunan hipotalamustan salglanan "gonadotropik" hormon, alt merkezlerdeki hipofiz bezinden "LH" denen baka bir hormonun salglanmasna yol ayor. LH, testislere giderek buradan erkeklik hormonu olan "testosteron" salglanmas salyor. Belirli bir miktarda salglandktan sonra, testosteron, beyne giderek gonadotropik hormon ve LH salglanmasn durduruyor. Bylece hormon mesajclar sayesinde vcudun farkl organlar arasnda ok hassas bir denge oluuyor. Hormonlar yalnzca belirli salg bezlerini etkilemekle kalmayp, insanlarn duygusal tepkilerini, moralini ve hatta kadn erkek arasndaki farkllklar bile belirleyen molekller arasnda. Son yllarda bulunan en artc mesajc molekller "gaz"lar. Bu gazlar bilinen mesajc molekllerin zelliklerini tamyor. Yani, bunlar sinir ularnda depolanp elktrik uyars geldiinde salglanmyor. Gerektiinde belirli enzimler tarafndan oluturulan bu gaz mesajclar, hcre duvarndan difzyon yoluyla geerek hedef hcreye ulayor. Gazlar, dier mesajclar gibi hedef hcredeki zel almalara balanmyorlar. Hedef hcrenin zarndan kolaylkla geen gaz mesajclar, hcre ierisindeki hedef molekllere balanyorlar. Genellikle protein yapsnda olan hedefe balanan gazlar, bu molekl aktif hale geiriyorlar. Gaz mesajclarn banda "nitrik oksit" ve "karbondioksit" gazlar geliyor. Nitrik oksit, penisteki nronlara girerek sertlemeyi salyor. Sindirim sistemindeyse normal barsak hareketlerinden sorumlu. Beyindeki nitrik oksitse "siklik GMP denen bir molekl kontrol ederek, nronlar aras egdm salyor.
"Nropeptidler"
(Beynin Sakinletirici Moleklleri) Eskiden beyin, alma biimi bakmndan bilgisayara benzetiliyordu. Nronlar uyarlmaynca bilgi akm olmuyor, atelendiklerindeyse tek bir mesajc molekl salglayarak dier hcreyi uyaryorlar. Buna bal olarak beynin alma prensibinin bilgisayarlardaki "0" ya da "1" sistemi gibi olduu dnlyordu. Uzun yllardr, beyinde hcreler arasndaki iletiimi salayan molekllerin yalnzca nrotransmiterler olduu sanlyordu. Son yllarda ilerin bu kadar basit olmad, nronlarda elektrik uyarsnn ve beyin kontrolnn yalnzca nrotransmiterler yoluyla olumad anlald. Son 30 yl ierisinde yaplan beyin aratrmalar, baka iletiim molekllerinin de varln ortaya kard. En nemli gelimelerden biri, "nropeptid" denen molekllerin kefi. Aratrmaclar ilk olarak beyin hcrelerinin yzeyinde morfin benzeri molekllerin baland blgeler buldular. Bunlara "opiat" almalar denili-
lin". Adrenalin ve noradrenalin ayn zamanda stres moleklleri olarak da biliniyorlar. Ar stres, heyecan ve korku durumlarnda salglanan bu molekller, kalp atlarmz ve nefes almz hzlandryorlar. Beyinde yeni kefedilen mesajc molekller arasnda "trofik faktrler" saylyor. Bu molekller, salglandktan sonra zel nron gruplarna giderek balanyor ve bu hcrelerin gelime ve ilevlerini denetliyorlar. Trofik faktrleri kodlayan genlerin bulunmas da bilim adamlar arasnda heyecan yaratt. Bu genleri aktif hale getirerek beynin Alzheimer ve Parkinson gibi hastalklarn tedavi etmek mmkn olabilecek. Beyin hcrelerini etkileyerek birok duygu ve
c Moleklleri
yor. Morfin gibi kuvvetli ar kesiciler, bu opiat almalara yaparak etkilerini gsteriyor. Daha sonra yaplan aratrmalar beynin ierisinde morfin benzeri maddelerin salglandn gsterdi. Uzun aminoasit zincirlerinden oluan bu byk protein molekllerine "nropeptid" ad verildi. lk kefedilen nropeptid, "kafann iinde" anlamna gelen "enkefalin". Enkefalinlerden ksa bir sre sonra bulunan "endorfin" de morfin benzeri bir madde. Nropeptidler arasnda en kuvvetli etkiye sahip olanysa "dinorfin". Btn bu nropeptidlerin farkl alt gruplarna bal olarak, ok sayda enkefalin ya da dinorfin eidi var. Yapsndaki aminoasitlerin dizili farkllna gre her molekl, farkl bir ileve sahip. rnein bir endorfin eidi ary keserken, dieri stresi azaltyor; bir dieriyse bellei glendiriyor. Halen yirmiden fazla nropeptid eidi kefedilmi olmasna karn, bunlarn saylarnn yzlerce olduu dnlyor. Bu nropeptidlerin salglanmasnn da birok enzimin kontrolnde olduu dnlecek olursa, beyinsel ilevlerin yalnzca nronlarn elektrik uyarlar gnderip gndermemelerine dayanmad anlalyor. Nropeptidlerler, beynin ar kesici, sakinletirici ve zevk verici moleklleri. Herhangi bir olayn houmuza gitmesi ya da yiyecek, iecek gibi maddelerin bize zevk vermesi, bu morfin benzeri molekllerin salglanmas sayesinde oluyor. Gzel bir resim grdmzde, ho bir melodi dinlediimizde ya da lezzetli bir yemek yediimizde endorfin, enkefalin ya da dinorfin gibi molekller, nronlardaki zel almalara yaparak zevk almamz salyorlar. Beyin, bir sre sonra belirli aralklarla salglanan bu molekllerin yaratt zevk duygusuna alyor. Bundan sonra vcut, nropeptid salglanmasna yol aan maddeyi tketerek ya da olay tekrarlayarak bunlarn beyindeki dzeyini artrmaya alyor. rnein, lezzetli bir ikolata ya da hamburgerin damakta brakt lezzet, aslnda beyindeki belirli nropeptidlerin dzeylerinin artmasna bal. Salglanan nropeptidlerin verdii haz duygusunu tekrar yaaA R I
Aspirinin etkisi Beynin d kabuu Talamus Opiat ilalarnn etkiledii blgeler
Lokal uyuturucularn etkiledii blge Omurilik
mak iin, kiide yine ayn gday tketme istei oluyor. Ar imanlk hastal olarak bilinen obezitenin temelindeki mekanizmalardan birinin bu olduu dnlyor. birok zararl madde ve ila bamllnn temelinde de endorfin ya da enkefalinler yatyor. Nropeptidler yalnzca haz duymaya yaramyor. Bunlar, ayn zamanda olduka etkili ar kesici zellie sahipler. zellikle dinorfin, beyne zarar veren uyarlar ve ary bloke edebiliyor. Genellikle ameliyatlardan sonra ya da kanser hastalarnn arsn kesmek iin kullanlan morfin gibi ar kesiciler de, beyinde nropeptid almalarna balanarak etki gsteriyorlar. Normal koullarda bir insan ldrebilecek kadar yksek dozda morfinin bile, ar durumlarnda yetersiz kald olabiliyor. Bunun nedeni ar ar durumlarnda, beyindeki endorfin ve dinorfin
Dopamin geri dnyor
almalarnn saysnn artmas. Her trl ar ve stres durumunda morfin ya da benzeri sakinletiriciler kullanmak pratik bir zm deil; ayrca eitli sakncalar da var. Beynin kendi rettii bu nropeptidler, genellikle ar ve stresi azaltmakta yeterli oluyor. Yani beyin, kendi ar kesicisini ve sakinletiricisini retebiliyor.
kincil mesajclar
Mesajc molekllerin hcre yzeyine yaparak, ilettikleri mesaj hcre ierisine tayan "ikincil mesajclar" da var. Sinir hcrelerinde daha uzun sreli ve kalc deiiklikleri bu ikincil mesajclarn yaptklar dnlyor. Nrotransmiterlerin etkisi, olduka ksa sreli. Sinir hcrelerinden salglanp dier hcreyi uyardktan sonra hemen paralanp, tekrar sentezlenmek zere salglandklar hcreye geri dnyorlar. Ancak, ikincil mesajclarn etkisi o kadar ksa sreli deil. Nrotransmiterlerin hcre zarn uyarmasndan sonra harekete geen bu molekller, hedef hcrede birok kimyasal olayn balamasna yol ayor. kincil mesajclara bir rnek, "adenozin trifosfat" (ATP) molekl. Ayn zamanda hcre ii enerji kayna olan bu molekl, birok hcre ii reaksiyonda ikincil mesajc rol oynuyor. Mesajc molekl olan noradrenalin hcre yzeyine balandnda, hcre iindeki ATP, AMPye (adenozin monofosfat) dnyor. Dier bir ikincil mesajc olan AMP moleklnn, hcre iinde deiik grevleri var. eitli iyonlarn geirgenliini artrarak ya da azaltarak hcre ierisindeki elektrik ykn deitirebiliyor, ya da hcre ekirdeindeki genleri aktif hale geirerek eitli enzimlerin sentezlenmesini denetliyor. renme ve hafza gibi kalc beyin ilevlerinin, beynin geliiminin bu hcre ii ikinci mesajclara bal olduu dnlyor.
letici hcre
Dopamin Kan, kokaini saniyeler iinde beyne tayor Burundan ekilen kokain
Dopamin tayc Dendrit
Alma
Dopamini geri gnderiyor Sol akcier Kokain dopamin iletimini bozuyor
Sa akcier
Kalp
Eyll 2003 7
BLM ve TEKNK
Beynin Geliimi
yapsysa 6. haftada grlyor. lk olutuklar yerden daha sonra grev yapacaklar yerlere giden beyin hcreleri, zamanla kendilerine zg ilevlerini kazanyorlar. Her nron kendine zg mesajc molekllerini salglamaya balyor. Hcre gvdesinin uzantlar olan aksonlar uzayarak dier hcrelerle temas haline geiyorlar. Bu hcreleraras balantlar beynin geliimi asndan ok nemli. Hcreler arasndaki bilgi aknn miktar ve hz, "sinaps" den beyin Gz Orta beyin Arka beyin 4 hafta n beyin
"glia" (destek) hcresi olduunu da yine proteinler belirliyor. Proteinleri belirleyense, genetik ifre. Beyin hcrelerinin olutuktan sonra grev blgelerine gitmesi, yine eitli proteinler ve glia hcreleri tarafndan oluturulan lifler sayesinde. Hamilelik srasnda kullanlan alkol, uyuturucu ya da benzer maddelerin tketimi, bu liflerin oluumunu engelleyerek anne karnndaki bebein beyin geliimini olumsuz etkiliyor. Grev yerlerine giden nronlar, akson denen uzantlar kararak dier hcrelerle haberleiyorlar. Aksonlarn nereye, ne kadar gidecekleri de kontrol altnda. "SemafoArka beyin Omurilik
lerideki n beyin lerideki omurilik
7 hafta
nsan beyninin geliiminin ilk aamalar, kurbaa, maymun, fare gibi birok hayvan trne benzerlik gsteriyor. Spermle yumurta birletikten 23 hafta sonra sinir sisteminin ilk hcreleri olumaya balyor. Bu hcreler birka gn ierisinde oalarak birbiri zerine katlanyor ve ileride beyin ve omurilii oluturacak bir tp meydana getiriyorlar. Bu tpn ierisinde gelien nronlar, daha sonra kalc olacaklar yerlere g ediyorlar. Drdnc haftada beynin n, orta ve alt blmleri oluuyor. Beynin kvrml
3 hafta
3 ay
6 ay
9 ay
nen bu balantlarla orantl. izofreni gibi, sonradan ortaya kan ruhsal hastalklarn sinaps oluumundaki bozukluklardan kaynakland dnlyor. Yeni oluan bir embriyoda hangi hcrenin beyin hcresi olacan ok zel proteinler belirliyor. Beyin hcrelerinin hangisinin nron, hangisinin
D yzey
Hareket eden nron
Glial lif
Beyin kesiti
yzey
rin" ya da "efrin" denen eitli molekller, aksonlara yol gsteriyorlar. Zamanla nronlar arasndaki balantlar gelitike, ocuun zihinsel yetenekleri artyor. Beynin geliimi srasnda oluan nronlarn yalnzca yars erikin beyninde bulunuyor. Dier yarsysa bir tr intihar mekanizmasyla kendini yok ediyor. Bu intihar mekanizmas erikin beyninde de var. Herhangi bir nedenle hasar alan hcreler, kendilerini ldryorlar. Beyin geliiminde evresel faktrlerin de nemi var. Vcut dndan gelen sinyaller beynin geliimi iin nemli. Doduktan sonra tek gz kapatlp dier gz ak braklan bir maymunun kapal gz, belirli bir sre sonra alsa bile dier gz gibi grmyor. Kullanlmayan grme sinirleri bir sre sonra ilevlerini kaybediyorlar. Bunun nedeni, aratrmaclara gre, gz hcreleriyle grme sinirleri arasndaki balantnn oluamamas. Bu ve buna benzer deneyler, evresel etkenlerin nronlar arasndaki balantlar, yani beynin geliimini etkilediini gsteriyor.
BLM ve TEKNK
Eyll 2003
Hareket
Gn iinde yaptmz birok etkinlik aslnda ok ince bir ekilde denetlenen karmak bir sistemin sonucu. Beyin ve omuriliin ynetimi altndaki hareketler, sinir uyarlarnn kaslar denetlemesiyle mmkn oluyor. Hareketlerin en st komuta merkezi, beynin d kabuunun orta kesiminde bulunan "motor korteks". Buradaki nronlar vcuttaki tm istemli kaslar denetliyorlar. "Alfa" nronlardan gelen elektrik uyarlar, kaslmaya yol ayor. Beynin bu blmndeki nronlar hasar grd zaman, denetledikleri kaslar alamaz hale geliyor. Karanlkta yrmek, dolu bir ay bardan tamak gibi beceri gerektiren hareketlerse, "gama" nronlarnn denetimi altnda. Gnlk hayatmzda yaptmz yrmek, ay imek ve glmek gibi birok hareket, istemli kaslarmz tarafndan yaplsa da aslnda bir
Merkezi sinir sistemi (beyin ve omurilik) Duyu nronu Alfa motor nron Ekstansr kas kaslyor Kas lifi Basklayc nron Fleksr kas geviyor Uyaran Tepki
Kaslarmzdan ya da dardan gelen baz uyarlar, hi beyne iletilmeden omurilik sayesinde ok hzl bir ekilde harekete dntrlebiliyor.
Duyu siniri
Ekstansr kas geviyor Hareket sinirleri Fleksr kas kaslyor
Uyar
Baca kaldrarak vcut dengesi korunuyor
evresel sinir sistemi (omirilikten kan sinirler)
Boyun blgesi
Gs blgesi
Periferal sinirler
Bel
Sakral blge
Omurga
Omurilik
bakma farknda olmadan gerekleiyor. Beyin yrme komutunu verdii zaman bacaklarmz hareket etmeye Sinyal gnderen balyor, ancak hangi sinirler Sinyal alglayan kas ne ekilde kullasinirler nacamz dnmBasklayc sinirler yoruz. Yani bilin dUyarc sinirer zeyinde yalnzca yrme ilevi gerekleiyor. Geri kalan ksm, Hareket sinirleri yani hangi kasn hangi Ekstansr kas kaslyor srayla kaslp geveyeceiniyse beynin alt merkezleri kontrol ediyor. Yrrken, baFleksr kas cak kaslar dnda geviyor baka kaslar da, biz hi farknda bile olmadan kaslyor. Bunu anlamak iin yrrken elimizi srtmza koymamz yeterli. Her adm atmzda omurgann iki yanndaki kaslarn srayla kasldn hissedebiliriz. Vcudun dengesini salamak iin gerekli olan bu kaslmalarn, genellikle farknda bile deiliz. Beynin orta ve alt kesimlerinde bulunan talamus, serebellum ve bazal ganglionlar, bu hareketlerin egdmnden sorumlu. Bu blgelerde bulunan dopamin adl molekln eksiklii, hareket glyle kendini gsteren Parkinson hastalna yol ayor. Vcudun dengesini salayan ve mzik aleti almak gibi beceri gerektiren hareketleri, serebellum denetliyor. Serebellum srekli olarak kaslardan ve i kulaktan sinyaller alyor. Bu sayede kollarn, bacaklarn ve vcudun hangi pozisyonda olduunu biliyor. Bu bilgiler, yaplacak hareketlerin egdm iin de ok nemli. nce ileri yapmak iin gerekli bilgiler, serebellumda depolanyor. Gerekli olduundaysa beynin d kabuu bu bilgileri serebellumdan geri arabiliyor.
D Dnyay Alglama
3. hcre tabakas Pupil Rodlar Yan gentikolat ekirdek Koniler Mercek Retina Optik sinir Grme korteksi Kr nokta Kornea ris Retina Optik sinir Orta hcre tabakas Rodlar ve Koniler
Optik apraz Optik sinir
Sa grme alan
Sol grme alan
Grme
Dmzdaki dnyay alglamada en nemli duyulardan biri grme. Dnyadaki gzelliklerin alglanmasnn yan sra, grme duyusu hayatta kalmak iin de nemli mekanizmalardan. Grmek, duyular arasnda en karmak olan. Grme iin beyinde ayrlan alan, tm dier duyularn alanlarnn toplamndan fazla. D dnyadan gelen nlar, ilk nce gzn d ksmndaki kornea ve bunun altndaki mercek tarafndan krlyor. Krlarak tepe taklak olan nlar, gz dibindeki retina zerine yanstlyor. Gz dibinde bulunan yaklak 125 milyon zel sinir hcresi, gelen elektrik enerjisine eviriyor. Bu hcreler kabaca iki tip: "ubuk" ve "koni"ler. ubuk hcreleri, lo alglyor. Renkleri alglamamz salayan hcrelerse koniler. Koniler,
parlak gr salamann yan sra siyah beyaz ayrm da yapyorlar. Renkleri grebilmemiz, konilerin farkl rengi alglamasna bal: krmz, yeil ve mavi. Bu renklerin karmyla tm renkler alglanabiliyor. Bu alglamada cisimlerden yansyan n iddeti de ok nemli. Cisimlerin ekilleri, renkleri ve hareketleri, bunlardan gelen n iddetine gre beyinde deiik grntler yaratyor. Gz dibindeki hcreler tarafndan alnan uyarlar, sinir lifleriyle beyne tanyor. Beynin her iki yarsna da bilgi ulayor. Sinir liflerinin aprazlamasna bal olarak grntnn sa yars beynin sol yars tarafndan, sol yarsysa sa yars tarafndan alglanyor. Tm bilgiler beynin arka blmnde bulunan "oksipital" blgeye gidiyor. Yaklak 2 mm kalnlnda bir hcre tabakasyla kapl olan bu blge, asl grme merkezi. Bu blgeye gelen bilgiler sayesinde cisimler alglanp analiz ediliyor.
D kulak
Orta kulak
kulak
Duyu alan
Orta kulan kemikleri

Malleus ncus Stapes Oval pencere
itme
Beyne
Duyma siniri Kohlea Timpanik zar D kulak kulaktaki hcre Pinna ekirdek Mesajc molekl
Salglanan mesajc molekller sinir hcresini uyararak beyne mesaj gnderilmesini salyor.
Ses dalgalar
Hayat kurtarc duyulardan biri de iitme. Birok hayvan tr, tehlikeyi ilk nce duyarak alglyor. Duymak, haberleme iin de ok gerekli bir zellik. itme sorunu olan ocuklar konumay da renemiyorlar. itme duyusu iin ilk koul hava titreimi. Sesler, cisimlerin titreiminin hava yoluyla ilk nce d kulaa iletilmesiyle oluuyor. D kulaktan geen ses dalgalar orta kulaktaki kulak zarn titretiriyor. Seslerin iddetine ve frekansna gre deiik hzlarda titreen kulak zar, orta kulaktaki kk kemii harekete geiriyor. Hareket eden bu kemiklerin sonuncusu i kulaktaki bir zar titretiriyor bu da i kulaktaki svnn hareketine yol ayor. Bu hareket i kulaktaki zel hcreler tarafndan alglanarak elektrik sinyallerine evriliyor. Deiik frekanslardaki ses dalgalar, deiik nronlarn uyarlmasna yol ayor. Bylece farkl sesler alglanyor. Alglanan sesler, nronlar yoluyla beynin temporal blgesindeki duyma merkezine tanyor. Konumalar da ilk nce ayn ekilde alglanarak temporal blgeye aktarlyor. Ancak daha sonra bu bilgiler, zmleme iin beynin sol yarsndaki konuma merkezine gnderiliyor.
Sinyal talamusa, oradan da beyne ulayor.
Dokuya zararl uyarc, nosiseptrleri etkinletiriyor
Beyinden omurilie inen sinir yollar
Sinyal omurilie iletiliyor
Nosiseptrler
Beyinden omurilie
Kas lifi
Dokunma ve Ar
D dnyay alglamamzda en nemli yardmclarmzdan biri de dokunma duyumuz. Cisimlerin yapsn, kvamn ve boyutlarn alglamamza yaryor. Dokunma duyusu ciltteki sinir ular sayesinde gerekleiyor. Kl kklerinin komuluundaki sinir ular, kllarn en ufak hareketini bile alglyor. Bu mekanizma, zararl bir etkeni, daha cildimize dokunmadan hissetmemizi salyor. Bir maddeyi dokunarak alglamada en nemli nokta, o blgedeki sinir liflerinin says. Parmak ular ve dudakta ok sayda sinir lifi bulunurken bu say srtta ok daha az. Bir cismin ay-
rntlarn alglamada parmaklar ve dudaklar ok nemli. Bebeklerin cisimleri tanmak iin onlar ilk nce eline alp sonra da azna gtrmesi d dnyay alglamalarnda ok nemli. Vcuda ayn anda temas eden iki cismin ayrmn (iki nokta ayrm) yapmak, o blgedeki sinir ann sklyla ilgili bilgi verebiliyor. Kendi zerimizde uygulayabileceimiz bir deney, bunu anlamamza yardmc olabilir. Srtmza, birbirine ok yakn mesafede olan iki kalem ucu ayn anda dedirilince bunu tek bir kalem ucu gibi alglyoruz. Bu kalem ular arasndaki mesafeyi yava yava aarak srta dokundurmaya devam edersek, ularn birbirine olan mesafesi ancak 6-7 cm olduunda bunun
iki ayr kalem ucu olduunu alglayabiliyoruz. Dudaklarmzsa, bu iki nokta ayrmn 1-2 milimetre aralk iinde yapabiliyor. nsan neslinin devamlln salayan seks gdsnn en nemli tatmin blgelerinden birinin dudaklar olmasnn nedeni, belki de bu. Ac ve ar duyular, vcudun savunma mekanizmalasnn en nemli bileeni. Hastalanan organmzdan yaylan ar duyusunun beyine tanmas, hastalklarn erken tans iin ok nemli. Vcudun herhangi bir blgesinde meydana gelen bir hasar, kendisini ar ya da ac olarak belli ediyor. rnein elimiz atele temas ettiinde, acy oluturacak uyarlar, buradaki "nosiseptr" denen zel sinir lifleri tarafndan alnyor. Bu sinyaller ilk nce omuriliin arka blmne gidiyor. Ar duyusu omurilie ulatnda, bu sinyaller daha beyine ulamadan, omurilik tarafndan elimizi ekmek iin kol kaslarmza komut veriliyor. Bu kestirme sinyal ileti yoluna "refleks" deniyor. Refleksler, en basit sinir iletim yoluyla gerekleiyor. Tm canllarn hayatta kalabilmesi, bu reflekslere bal. rnein, gzmze yabanc bir cisim temas ettiinde hemen gz kapamz kapatrz. Dier bir rnekse, boazmza yemek ya da su kat zaman nefes borusunun hemen daralp ksrn balamas. Bu refleks sayesinde yemein nefes borusuna kamas engelleniyor. Bu ve bunlara benzer refleksler, birok kez hayat kurtarc oluyor. Beynin d kabuuna ulaan sinyallerse ar ve acnn bilinli alglanmasna yol ayor. Beyinde alglanan ar, burada endorfin ve enkefalin gibi kuvvetli ar kesicilerin salglanmasna yol ayor. Baz insanlar bu morfin benzeri maddelerin salglanmasna o kadar alyor ki, bu yzden kendilerine ac ektirmeyi bir yaam biimi haline getirebiliyorlar. Eskiden ar ya da acnn yalnzca hasarl blgedeki sinirin elektriksel uyars ve bu uyarnn beyne iletilmesiyle hissedildii dnlyordu. Son yllarda yaplan almalar arnn mekanizmasnn bu kadar basit olmadn gsterdi. Ar ya da ac veren etken ortadan kalksa bile gnler, hatta aylar sren acnn hissedilmesinin, o blgede salglanan mesajc molekl benzeri kimyasallarn etkisi sonucu olduu gsterildi.
Koku ve Tat Alma

Bu duyular birbirinden farkl organlarn araclyla ve farkl sinirler tarafndan alglanyor. Buna karn bu duyular birlikte alyor. Her ikisinin ortak almas sayesinde doadaki binlerce kokuyu alglayp birbirinden ayrt edebiliyoruz. Tek bana tat alma duyusu yalnzca tatl, ac, eki ve tuzlu tatlarn ayrmna yaryor. Ancak koku duyusuyla birleince binlerce farkl lezzet alglanyor. Azn ierisinde, ou dil zerinde olmak zere 5 binden fazla tat alma tomurcuu var. Her bir tomurcuun zerindeyse 50-100 bin kadar tat alma siniri bulunuyor. Azdaki tatlar bu sinirler tarafndan alglandktan sonra ilk olarak beyin sapna gnderiliyor. ok ac ya da eki bir gdann azdan atlmas ya da yutulmas gibi, tada kar verilen ilk tepki, burada oluuyor. Daha sonra sinyaller beynin ortasndaki talamus blgesine ve beynin d kabuuna gnderiliyor. Buralarda tat deerlendirilip, bilinli olarak alglanmas salanyor. Kokunun alglanmasnda ilk durak, burun mukozas. Burnun i yzeyini kaplayan burun mukozasnda koku uyarlar alan zel hcreler var. Hava yoluyla buruna giren deiik molekller, bu hcrelerin yzeyine yaparak kimyasal uyarlar meydana getiriyorlar. Bu uyarlar sinir hcreleri tarafndan elektrik uyarlarna dntrlerek kokular alglanyor.
Beyne giden sinir lifleri alma hcreleri koku yolu
koku moleklleri tyckler besinle gelen kimyasal maddeler tat cisimcii
dil sinaps Tatla ilgili uyary beyne tayan sinir
renme ve Bellek
Beynin hangi blmlerinin renme ve hafzayla ilgili olduu, ilk zamanlarda rastlantlarla anlald. Bilim adamlar, epilepsi tedavisi iin beynin bir ksm alnan ya da kaza sonucunda beynin baz ksmlarn kaybeden kiileri inceleyerek, renme ve hafza gibi ilevler hakknda bilgi edindiler. Bu aratrmalar srasnda, orta temporal blgede bulunan hipokampus ve evresindeki hcrelerin hafzada ok nemli rol olduu gsterildi. Bilgiler belirli bir sre hipokampusta kaldktan sonra daha uzun sreli depolanma iin d kabuktaki blgelere aktarlyor. Hipokampus, beynin renme, konuma ve dnce merkezleriyle de ok yakn ilikide. Bu blge ameliyatla alndnda kiiler uzak hafzalarn kaybediyor ve yalnzca 1-2 dakika nce olan olaylar hatrlyorlar. Baz ruhsal hastalklarn tedavisinde kullanlan elektrokonvulzif tedavi (elektrook) bu blgeye geici hasar verebiliyor. Bu hastalarda geici sreyle hafza kayb ve renme gl oluuyor. renme, beyinde bilginin depolanmasyla gerekleiyor. Bilgi kabaca ikiye ayrlyor. Bunlardan ilki "dekleratif" bilgi. "Trkiyenin bakenti Ankaradr" gibi bilgilere dekleratif deniliyor. Bu tr bilgi, kiinin daha nce okuyarak ya da deneyimleriyle elde ettiklerinden oluuyor. Dekleratif bilgi (aklanan, tebli edilen), orta temporal blge ve talamusta depolanp deerlendiriliyor. Dekleratif olmayan bilgiyse, farknda olmadmz bilgiyi ieriyor. Becerilerimiz ve alkanlklarmz, bu bilgilerin sonucu. Gnlk hayatmzda kullandmz bilginin yaklak %90 dekleratif olmayan trden. Dekleratif olmayan bilginin deerlendirilmesi bazal ganglionlar denen bir blgede yaplyor. Bilginin duygusal ksmnnn deerlendirildii yerse amigdala. Bilgilerin depolanmasnda en nemli unsur, yararl olup olmamas. Beynin bilgiyi tutmadaki en nemli gdleri dllendirilme ya da cezalandrlma. Yani herhangi bir bilgi sonucunda bir kazan ya da kayp elde edildii zaman, o bilgi daha uzun sre saklanyor. Beynin orta alt kesiminde bulunan amigdalann bu tr renmede nemli rol var. Uzun sredir yaplan almalar, hafzann nronlar arasndaki balantlarn deimesiyle ilgili olduunu gsteriyor. Nronlarn balant saysnn ve kuvvetinin deimesi, anahtar nokta. Kalc bilgi bu balantlarn yapsn deitiren molekllere bal. Her ne kaBeyin korteksi BAZAL GANGLONLAR KONUMA VE LSAN ALANLARI Broca alan (konuma) Amigdala Hipokampus Beyincik Wernicke alan (iitme) Angular kvrm (okuma yazma)
dar amigdala ve hipopkamps gibi yaplar, kalc bilginin depolanmas, yani bellek iin nemli merkezler olsa da beynin her blgesi bilgi depolayabiliyor. Bellein ok deiik snflandrmalar var. Baz aratrmaclar bellei "olay bellei", "snflandrc bellek" ve "ilemsel bellek" olarak ayryor. Olay bellei, olaylarn tm ayrntlaryla hatrlanmasna yaryor. rnein, seyrettiimiz bir filmin hatrlanmas gibi. Snflandrc bellek, bilgileri snflandrarak hatrlamamz salyor. Hangi szcn ne anlam ifade ettiini snflandrc bellek sylyor. Bir aygt kullanmak ya da araba srmek, ilemsel bellein grevi. Bilgilerin beyinde tutulma sresine gre bellek, ksa ve uzun sreli olarak ikiye ayrlyor. Bunlarn snrlarn ayrmak zor. Ksa sreli bellek, birka saniyeden balayp birka haftay kapsayabiliyor. Uzun sreli bellekse birka ayla balayp bir mr boyu srebiliyor. ok ksa sren grsel bellee "ikona bellei" deniliyor. Bir yazy grdmzde, bu nce ikona belleine kaydediliyor. Eer bu
bilgiler daha uzun sreli bellee aktarlmazsa, derhal siliniyor. kona belleinin biraz daha uzun sreli olanna "alma bellei" deniliyor. Telefon numaralarn ve isimleri hatrlamamz bu sayede mmkn oluyor. Tm bu bellek trleri, renmenin temelini oluturuyor. Grsel yolla elde edilen bilgiler ilk olarak bu belleklerde depolanp, daha sonra gerekli olanlar uzun sreli bellee aktarlyorlar. Okuma ve konuma, en ok bellek gerektiren ilevlerden. Bu iki ilev, her ne kadar beynin farkl blgeleri tarafndan gerekletirilse de, birbirleriyle olduka balantl. Konuma merkezleri beynin sol yarsnda. Konuma, temel olarak, beynin sol n ksmndaki Wernicke alannda dzenlenerek biimleniyor. Burada dzenlenen bilgi, temporal blgedeki Broca alanna gnderiliyor. Burada ayr bir konuma program yaplarak gereken bilgi, konuma iin gerekli kaslara emir verilmek zere beynin st ksmnda bulunan bir blgeye gnderiliyor. Bir yazy okumak iin, grme ve konuma merkezlerinin ok duyarl bir egdm iinde almas gerekiyor.
Bellek ve renmeyi Gelitirmek

.
renmeyi gelitirmek iin bellein de gelitirilmesi gerekiyor. Bu yeteneklerimizi gelitirmenin ilk yolu beynimizi korumak. Beynimizi etkileyen en nemli olumsuz etkenler, beyin hasar ve stres. eitli arpmalara bal beyin hasarlar zihinsel yetenekleri olumsuz etkileyebiliyor. arpma sonucu bellek merkezlerinde hasar oluabiliyor. Kafa travmalarndan sonra bellek kayb olduka sk grlebiliyor. Bu nedenle beynimizi d hasarlardan korumak, ilk basamak. California niversitesinde yaplan bir almada kokain kullananlarn beyin kan akmnn, kullanmayanlara gre %23 daha az olduu gsterildi. Esrar kullananlardaysa, beyinin temporal blgesindeki
kan akm, dier insanlara gre %85 daha dk. Yorgunluk ve uykusuzluk, beyni olumsuz etkileyen dier faktrler. Gnde 7 saatten az uyumak beynin renme, bellek, dikkat gibi ilevlerini yavalatyor. Stres de beyni etkileyen bir durum. Hayvanlar zerinde yaplan almalarda, uzun sreli stres sonucunda ortaya kan baz zehirli molekllerin, nronlarn lmne yol at gsterildi. Yaantmzdan stresi btnyle atmak mmkn olmasa da en aza indirebilmek iin aba gstermek gerekiyor. Buna, kk eyleri dert etmemekle balayp her ann deerini bilmekle balayabiliriz. Olumsuz dnceler beynin byk dmanlar. Baka bir insann baklarn
yorumlayarak beynini okumaya almak, gelecekle ilgili srekli olumsuz tahminlerde bulunmak, srekli genellemeler yapmak, kendini ar sulamak gibi olumsuz dnceler, beyin ilevlerini yavalatp azaltyor. Fiziksel ve ruhsal rahatlamaysa beyin kapasitesini artrarak dikkat ve hafzay kuvvetlendiriyor. Beyini olumsuz dncelerden arndrp rahatlamak iin nerilen balca yntemler mzik dinlemek, mzik aleti almak ya da spor yapmak. Dzenli cinsel iliki zihinsel ve ruhsal durumu olumlu ynde etkiliyor. Haftada en az bir kez yaplan dzenli seks kadnlarn retkenliini artryor, adet kanamalarn dzenleyip miktarn azal-
Bellek Bozukluklar
Lisan, dnce ve deneyimlerin szck denilen sembollerle ifade edilmesidir. Sol yarmkrede Silvius yar blgesinde younlaan bir sinir ann rndr. Szckleri anlama merkezi akak lobu st kvrmnn arka ucu ve yan lob lobulusunu ieren Wernicke alandr. Burada duyulan szcklere anlam verilir. Aln lobu alt kvrmnn arka ucu ve ona komu n aln alanlar sz sylemeyi salayan Broca alann oluturur. Bu alan szlerin sylenmesinden ve doru dizilmesinden (sentaks ya da gramer) sorumludur. Bu sinir ann bir yerinin tahribi afazi denilen konuma bozukluunu yapar. Afazide sz syleme, sz anlama, doru szck seme ve szck srasn doru sralama (gramer, sentaks) bozulmutur. Sa elle yazanlarn %90'nda ve sol elle yazanlarn %60'nda konuma merkezleri sol yarkrededir. Az sayda insanda konuma merkezleri sa yarkrededir. Sa elle yazan birinde sa yarkrede hasar oluuna bal afaziye apraz afazi denir. Afazi belirtileri: En sk grlen belirti hastann gsterilen bir cismin ismini syleyememesidir (anomi=isimlendirememek); rnein silgi gsterilince silgi diyemez; "silmek iin birey" diyebilir ya da szc yanl syler: Sili ya da salgi diyebilir (parafazi). Hastaya "silgiyi gster" dersek gsterebilir; fakat bazlar bunu da yapamaz. Hastann konumay anlayp anlamad evet-hayrla yantlanan u gibi sorularla test edilir. Kpek uar m? ya da "Bu odada k veren eyi" gster. Afazisi olanlar ayn szc ya da ksa cmleleri 4-5 kere tekrarlayamaz. Hasta yaz yazamayabilir (agrafi) ve yksek sesle okuyamayabilir (aleksi). Wernicke afazisi: Hasta sylenen szleri ve okuduunu anlayamaz. Konuma akcdr; fakat szcklerin ou yanl sylenir (parafazi); yleki hasta yeni bir lisan yaratm gibidir; sylediklerini anlamak zordur (jargon afazi) [jargon; bir meslee zg bakalarna anlamsz gelen szckler]. Konumas bir akl hastasnnkini andrr. Hasta anlamsz konutuunun farknda deildir; szlerini anlamayanlara kzar ve bu nedenle pheci ve saldrgan olabilir. Wernicke afazisi olanlar iyi okuyamaz, yazamaz, cisimlere isim veremez ve szckleri tekrar edemez. Broca afazisi: Hasta az szck kullanr; dura dutyor. Buna ek olarak strojen dzeyini artryor, menopozu ve yalanmay geciktiriyor. California niversitesinde yaplan bir almada, dk strojen dzeylerinin beyin kapasitesini azaltp hafzay zayflatt gsterildi. Tek bana orgazm, yani mastrbasyon, baka bir partnerle yaplan seksin beyindeki olumlu etkilerini yaratmyor. Partnerler arasndaki holanma, beenme ve sevme gibi duygular, seksin beyindeki olumlu etkilerini artryor. Tketilen gdalar da beyin ilevleri iin ok nemli. Vcudun enerjisinin %20si ve kandaki oksijenin %25i beyin tarafndan kullanlyor. Beynin asl enerji kayna karbonhidratlar. Proteinler ve omega 3 ya asitleri de olduka nemli. zellikle tatl su balklar, zeytinya, kanola ya beyin iin nemli gdalar. Uzmanlar haftada 3 gn balk eti yenilmesini neriyor. Vitaminlerin, ra konuur (syleyecei szc aramaktadr), szcklerin sras ve sylenii yanltr. Tekrarlama ve isimlendirme yapamaz. Konuma "evet", "hayr"a, hatta bir iniltiye indirgenebilir. Syleneni ve okuduunu anlar; ark syleyebilir. Wernicke afazisinin aksine hasta konuamadnn bilincindedir ve buna ok zlerek alar. Wernicke ve Broca afazileri beyin damar tkanmalarna, beyin kanamasna, kafa travmalarna ya da beyin tmrne bal olabilir. Wernicke ve Broca afazilerinin birlikte grlmesine tam afazi (global afazi) denir. Afazinin daha az grlen baka eitleri de vardr: a) letim afazisinde Broca ve Wernicke alanlar arasndaki birletirici yollar tahrip olmutur. Broca afazisine benzer; fakat konuma akcdr. b) Baz Broca ve Wernicke tipi afazilerde szckleri tekrar yetenei bozulmaz. Bunlara "beyin kabuu tesi afaziler" (transkortikal afaziler) deniliyor. c) Anomik afazide hasta yalnz grd cisimlerin adn hatrlayamaz; kafa travmalarnda ve Alzheimer hastalnda en sk grlen afazi, anomidir. d) akak lobu st kvrmnn tahribinde saf szck sarl olur; hasta iitir; fakat kendi lisann yabanc bir lisanm gibi anlayamaz. e) Sol artkafa lobu harabiyetinde saf aleksi olur; yani hasta kendi lisannda yazlm bir kitab, yabanc dilde yazlm gibi, okuyup anlayamaz. Bu hastalar renklerin adn da unuturlar (renk anomisi). f) Afemiada hasta dilsiz gibidir; bu hal bir sre sonra fsltyla konumaya dnr. g) Gertsmann sendromunda hasta basit aritmetik ilemleri yapamaz (akalkli); iyi yazamaz (disgrafi); parmaklarnn adn (iaret parma vb.) syleyemez ve sala solu kartrr. Bu sendrom sol yarkrenin yan lobunda asal kvrm (girus angularis) lezyonlarnda grlr. h) Szlerdeki vurgular alglayamamak aprosodiaya neden olur. Bu hastalar vurgusuz szcklerle, monoton bir tarzda konuurlar. Sa yarkre Silvius yar etrafndaki patolojiler aprosodiaya neden olur. i) Sol yar krenin derin ekirdeklerinin (talamus, kuyruklu ekirdek) tahribi de klasik olmayan afazi nedenidir. j) Baz afazilerde gramersizlik (agramatizm) ya da telegrafik konuma grlr; yazl ya da szl dilde edat ve balalar kullanlmaz. Byle bir hasta l968 Paris olaylarn yle anlatyordu: Grevler, ah grevler... ah krmz bayrak... ah, ah coplar... ah yine coplar... Faklteler; ah evet yzde on... ah cret. k) Hasta soyut szckleri (adalet, eref, iyilik vb. gibi) ve icat edilmi anlamsz szckleri (hecelerin rastgele sralanmas) okuyamaz ve tekrar edemez; somut szckleri kolayca tekrarlar; fakat bunu anlamca yakn szckler kullanarak yapabilir; rnein "tiyatro" yerine "bale" der. Sol akak lobunda lezyon olan bir hasta yle diyordu: Cisimlerin adlarn syleyebilirim, dier szckleri asla l) Somut szck afazisi ok nadirdir; bugne dek l0-20 olgu grlmtr. Bu hastalar bir szcn kendisi yerine ona anlamca yakn bir szck kullanrlar; rnein "aa ilei" yerine "brtlen" derler. Bu gibi hastalar syleyemedikleri szckleri rahatlkla okuyabilirler. Bu zorluklar ksa vadeli bellek kusuruna baldr (kafa travmas, beyin damar tkanmas, kanamas, beyin tmr vb.) Soyut ve somut szcklerin beyinde temsil edildikleri alanlar farkl olmaldr. m) Baz afazilerde hasta doayla ilgili szckleri (iekler, hayvanlar vb) hatrlar, cansz eylerin adn (masa, koltuk, kalem vb) hatrlayamaz. n) Baz afazilerde hasta vcudun eitli blmlerinin, bir evin iinde bulunan eyalarn, sebze ve meyvalarn isimlerini ya da zel isimleri (Ahmet, Aye vb) unutmutur. o) Baz afazilerde yalnz isim ve fiiller unutulur; bazlarndaysa isimler hatrlanp fiiller unuoluuyor. Uzun sre renme srecine ara verildiinde beyindeki baz balantlar kaybolmaya balyor. Buna bal olarak da renme zorlayor, bellek geriliyor. Uzun sre kitap okumayan bir rencinin ders almaktan soumas ve okulun ald ilk haftalarda zorlanmas, nronlar arasndaki balantlarn zayflamas ya da azalmasna bal. California (Berkeley) niversitesinde yaplan bir almada rahat bir yaam sren ve yeni bilgi renme gerei olmayan farelerin beyin younluunun, srekli yeni bilgiler renen farelerin beynine gre azald gsterildi. Her gn az da olsa yeni bilgiler renmek, beyini gelitiriyor. Einsteinin "bir kii gnde 15 dakika dzenli olarak bir konuda alrsa bir ylda o konuda uzman olur, 5 yl alrsa lke apnda uzman olur" szn hatrlatmakta yarar var.
Wernicke tipi afazisi olan bir hastada nkleer manyetik grntleme ile sol akak lobunda atrofi (beyaz daire iindeki siyahlk). Hasta duyduu veya okuduu szckleri anlamyor, grd cisimlere anlam veremiyordu. Sylenen szleri tekrar edemiyor, grd cisimlerin ismini syleyemiyordu. Beyninde dejeneratif bir sinir hastal vardr.
zellikle B, C ve E vitaminlerinin dzenli tketilmesi, beyin hcreleri iin olduka yararl. Bu vitaminler, beyin ilevlerini desteklerken nronlar hcre iinde oluan zehirli atklardan koruyor. Fazla karbonhidrattan kanmak da nemli. ok fazla tketilen ekmek, niasta gibi besinler, beyin geliimini olumsuz etkileyebiliyor. Uzmanlar, gn ierisindeki en nemli nn sabah kahvalts olduunu belirtiyorlar. Gne, az yal, dk karbonhidratl ve bol proteinli bir kahvaltyla balamak gerekiyor. Dengeli ve salkl beslenme, beynin iyi performans gstermesi iin gerekli unsurlar. nl beyin cerrah Prof. Dr. Gazi Yaargilin de belirttii gibi beyni gelitirmenin en nemli yntemi, onu altrmak. Ayn kaslar gibi, beyin de altka geliiyor. Beyin altka, yeni eyler rendike nronlar arasnda yeni balantlar
tulur ya da bunun aksi olur. Fiil merkezi sol aln, isim merkezi sol akak lobundadr. Dier Bellek Bozukluklar Yary ihmal (hemineglect) sendromunda ba saa dnktr; hasta vcudunun sol yarsn ykamaz, tra etmez ve giydirmez; taban soluna konulan yemekleri yemez; sayfann sol yarsn okumaz, yazarken kadn sol yarsn bo brakr ve saat resminin yalnz sa yarsna rakamlar koyar, yzn sa yarsn izer. Sol kolunun ve bacann kendine ait olduunu kabul etmez; bir yabancya ait addettii kolunu ya da bacan yataktan dar atmak isterken kendini yerde bulur. Solundaki kii ve binalar farketmez. Bu sendrom kiiyi d evreden haberdar edici sistemin bozukluuna baldr. Bu sisteme evre kvrm (girus cingularis) kabuu, yan lob kabuunun arka blm, aln lobu gz alanlar, izgili cisim (corpus striatum) ve talamusun pulvinar ekirdei dahildir. Bu blgeler evremizin boyutlu (uzay) haritasn, duyu haritasn ve hareket haritasn saklar. Sol yarkre sa alanmz, sa yarkre hem sol, hem sa alanmz haritalar. Bu nedenle, sol yarkre hasar sa yarda ihmal yapmaz; nk sa yarkre sa ihmali telafi eder. Sa yarkre hasar sol yarda ihmale neden olur. Aprakside hasta emredilen bir hareketi yapamaz; rnein "dmeni ilikle" deyince ilikleyemez. Sa tarama, di fralama gibi basit hareketleri pandomim olarak yapamaz. En sk rastlanlan apraksi, dncehareket apraksisidir. Bu hastalkta, beyinde dnce sistemiyle hareket sistemi arasndaki balantlar kopmutur; hasta dnd bir hareketi taklit edemez. Bu tip apraksi sklkla afaziyle beraberdir. Apraksi yzde, kol ve bacaklarda olabilir. Dnce apraksisinde hasta hareketlerin srasn arr; rnein kalemin yazmayan ucuyla yazmaya alr. Bu duruma bunamalarda rastlanr. Beynin premotr alan ya da beyin kabuu-bazal gangliyonlar balantlarnn hasarnda, hasta bir aleti doru drst kullanamaz. Giyinme apraksisinde hasta elbisesini giyemez; onunla urap durur (ki tarafl veya sa yan lob harabiyeti). Konstrksiyon apraksisinde hasta basit geometrik ekilleri kopya edemez (sa yan lob harabiyeti). Balint sendromunda hasta evreyi incelemek iin gzlerini gerektii gibi eviremez (gz hareketleri apraksisi); grd eyi elle yakalayamaz (grsel dengesizlik, optik ataksi) ve merkezi grmeyle evresel grmeyi btnletiremez (simltanagnozi); rnein gr masa lambasnn yalnz dibine younlar ve grd eyin kltaba olduunu syler; bakt cisim birden kaybolabilir; bir kada ok byk ve ok kk A harfleri izilirse yalnz kk A'lar grr. Simltanagnozi iki tarafl yan lob hasarna baldr. Yzlerle ilgili anlar artkafa lobundaki birincil (izgili) grme alannda ve ona komu birletirme alannda saklanr. Artkafa-akak loblarnn lingual ve fziform kvrmlarndaki iki tarafl hasar yzlerin tannmasn nler (prosopagnozi) ya da hastann grd eyleri tanmasna engel olur (grsel cisim agnozisi). Bu gibi hastalar bazen aynada ya da fotorafta kendi yzlerini de tanyamazlar. Hastalar kendi ev hayvanlarn tanyamaz, otomobillerin markasn anlayamaz. Limbik Sistem Amnezileri Limbik sistem, baz talamus ekirdekleri, izgili cismin bir blm ve hipotalamustan oluur. Buras duygu, gdlenme, i salg bezleri ve organ sinirleri merkezidir. Limbik sistem ayrca kiisel anlarn sakland merkezdir. Limbik sistemin iki tarafl hasar
ar bir amneziye neden olur. Amnezi geriye doru (retrograd) ya da ne doru (anterograd) olabilir. Retrograd amnezi, amnezi olumadan nceki anlarn yok olmasdr. En uzak anlar en iyi saklanr; rnein bir ok amnezik insan ocukluunu iyi hatrlar, fakat amnezinin az ncesindeki olaylar hatrlayamaz. Anterograd amnezi amneziden sonraki anlar unutmak, yeni bir ey renememek demektir. Hasta az nce ne yediini hatrlayamaz. Amnezik hasta amnezisi olduunu inkar eder ve belleindeki boluklar uydurma olaylarla doldurur (fablasyon). Amnezik hasta, bulunduu yeri ve zellikle zaman bilemez. Bunamalar, beyin damar tkanmalar, beyin tmrleri, kafa travmalar, beyin iltihab (ensefalit), kronik alkolizme bal beyin hastal (B1 vitamini eksikliine bal Wernicke-Korsakoff ensefalopatisi) vb amnezi yapabilir. Korsakoff sendromunun en ar ekli, iki tarafl akak lobu tahribinde grlr. Byle bir hasta olan H.M. 1953ten bu yana yeni hibir ey renememitir. Migrenli bir gen kz, krizin ertesi gn 2 sene geriye giderek bir sre o gnlerdeymi gibi yaamtr. Renk duyumunun kaybnda, hasta hereyi grinin tonlarnda grr. Yemek yiyemez; nk domatesler ona kmr gibi gzkr. Eini fare renginde grdnden terkedebilir. Ryalar bile renksizleir. Hareket belleinin bozukluunda hasta hareketli bir cismi belli aralarla gzden kaybeder; caddede karya geerken otomobil altnda kalabilir; nk otomobili bir uzaktayken, bir de yan bana gelince grmtr. ay bardan tarr; nk ayn yksekliini izleyemez. Baz beyin hasarlarnda hasta dnyay bir dzlem olarak grr; 3 boyutlu gremez. Anton hastalnda (krlk yadsnmas) hasta kr olmasna ramen bunun farknda deildir; imgeleri hayalinde retir. Bellein ar kuvvetli olmasna hipermnezi denir; bu duruma genellikle akl hastalarnda rastlanr. Rain Man filminin Dustin Hoffman tarafndan canlandrlan kahraman otistikti ve ok kuvvetli bir bellei vard. Amnezilerin ilgin ve bazen inanlmaz ynleri vardr. rnein mkemmel tenis oynayan birisi, ona bu oyunu reteni hatrlayamaz; ama oyunda yapaca hamleleri unutmamtr. Piyano, keman vb. almak, bisiklete binmek, dansetmek, gibi otomatik hareketlerde de ayn ey olabilir. Kafa travmasna bal anterograd amnezide hasta kahvaltda ne yediini hatrlamaz; fakat kafa travmasndan nceki anlarn ve hayatn hatrlar; lisan da normaldir. 1911de Dr. E. Claparde bir amnezik hastann elini skarken ona avucunda saklad dikeni batrd. Ertesi gn ayn hastann elini skmak istedi; hasta buna izin vermedi; fakat 1 gn nceki olay hatrlamyordu. Aslnda hasta o olay biliyor, fakat bildiini bilmiyordu. Amnezili hasta, belleini kaybetmeden nceki kiiliiyle eski yllarda yayormu gibi yaar. rnein 25 yldr amnezik olan yal bir hanm gen bir kz gibi giyinip yle davranabilir. Grme korteksi V1 (izgili kabuk) hasarlarnda kr gr vardr. Bu Anton hastalnn tersidir. Hasta baz eyleri grr; fakat grdn kabul etmez (Anton hastalnda kr bir hasta grdn iddia eder). 1981de Roger Sperryye Nobel dl kazandran almalar da ok ilgintir: Bir kedi ya da maymunda iki beyin yarkresini birbirine birletiren byk birleek (corpus callosum=nasrs cisim) kesilirse hayvan iki ayr beyni varm gibi davranr. Ayn durum insan iin szkonusu olduunda, rnein elleri kart iler yapmaya alabilir: Biri dme iliklerken teki zmek ister. Uyarlara kar beynin bir ya-
rsna baka, teki yarsna baka trl tepki gstermek retilebilir. nsanlarn sol beyni evrenin sa yarsn, sa beyni sol yarsn grr. Corpus callosumu hasar grm yark beyinli hastalarda evrenin sa ve sol yarsna ait grsel bilgiler birletirilemez. Konuma merkezleri genelde soldadr. Sadan gstereceimiz bir resim hastann sol beynine gider; konuma merkezi burada olduundan hasta resimde grd cismin ismini syleyebilir ya da sol beynin kontrol ettii sa eliyle o cismi gsterebilir. Resim soldan tutularak sa beyine gsterilirse hasta bunlar tam yapamaz; nk sa beyin cismi grr; fakat tanyamaz. Beynin bir yars teki yarsndan habersizdir (ayrk beyinler). Byk birleei kesilmi ya da hasar grm hastalarda yabanc el hastal grlr. Hastann ellerinden biri hastay bomaya alr; hasta eline hkmedemez ve ancak dier eliyle kar koyarak boulmay nler. Yabanc el hastann ocuunun ya da kedisinin boynuna yapp skabilir. Bu hastalar srekli korku iinde yaarlar. Beyin lezyonlarnda cisimleri tanma: nsanda ve maymunda akak lobunun i (mesial) blgesinin kartlmas, ameliyattan sonraki olaylarn hatrlanamamasna neden olur (anterograd amnezi). Maymunlarda akak lobu i kvrmnn n ucunun (bademsi ekirdek ve koku kabuu) hasar, cisimleri dokunma ve grme yoluyla tanmann birbirinden kopmasna neden olur; maymun karanlkta yoklad cisimleri aydnlkta gzleriyle tanyamaz. Limbik sistemin bir baka blgesinin (denizat) lezyonlar da benzer sonular verir. Bir maymun bir muzu bir defada bir iskemlenin zerinde grmse hep o iskemle zerindeki muzlar almaya eimlilidir; hem iskemle, hem masa zerine muz konulsa yalnz iskemle zerindeki muzlar yer. Denizat lezyonlarnda cismin yerini tanma yetenei kaybolur; maymun hem iskemle, hem masa zerindeki muzlar yer. His ve hareketin egdmndeyse beynin derin ekirdeklerinden (izgili cisim), kuyruklu ekirdek ve putamen rol oynar. Bir maymuna 20 ift farkl cisim gsterilir ve bunlardan yalnz birinin iine eker konulursa, maymun hep ekerli cismi seer. Bu cevapta izgili cisimle beraber beyin sapndaki dopaminerjik siyah madde (substantia nigra) rol oynar. Yzleri Hatrlamak Tandk bir yz grr grmez hatrlarz. Beynimizin yz tanma alanlar cisim tanma alanlarndan farkldr. Bir yz inceleyen beyin, derhal o yzle ilgili bir ok ayrnty kaydeder; cinsiyet, ya, rk, duygu ierii (neeli, hznl, ask vb), fizyonomik deimezler (bir yz kendine zg yapan anatomik ayrntlar), yzn tandk olup olmad, o kiinin sesi, ad, o kiiyle ilgili anlar (sevmediimiz bir yz grnce yzmz aslr) vb. Beynin yle hastalklar vardr ki hasta tand yzleri, aynada grd kendi yz dahil, tanyamaz olur. 1980lerde Marsilyada La Timon hastanesinde M. Poncetnin bir hastas, kendisine gsterilen fotoraflarn kendi yzne ait olduunu farkedemiyordu. Tpta bu hastala prosopagnozi deniyor. Prosagnozi daima sa yar krenin hastalklarnda grlr; sorumlu lezyon bir tmr, kafa travmas, beyin kanamas vb. olabilir. Sol yar krede de yz tanma merkezleri varsa da bunlar nemli bir rol oynamazlar.
Seluk Alsan*
* Merhum Bilim ve Teknik yazar Dr. Seluk Alsann bu yazs daha nce Temmuz 2000 saysnda yaynlanmtr.
Stres
Stres belki de insanln tarihiyle ayn yata. Tehlikeli ve zorlu durumlarda vcudu gerekli eylemin yaplmas iin hazrlayan stres, vcudun eski savunma mekanizmalarndan. Ksa sreli stres vcuda fazladan enerji veriyor ve performans arttryor. Ancak gnmzde stresin yarardan ok zarar var. Kalp hastalklar, kanser ve yalanmann stresle ilikili olduu dnlyor. Tm hastalklarn te ikisi stres kkenli. Strese kar vcutta nemli sistem harekete geiyor. lk harekete geen sistem, istemli kaslar kontrol eden nronlar. Bu nronlarn atelemesiyle istemli kaslar harekete geiyor. rnein, karmzda bize doru dilerini gstererek koan bir kpek grnce beyin, bacak kaslarmza komut veriyor ve derhal kamaya balyoruz. Stres durumlarnda harekete geen dier bir sistem de istemsiz kaslar, organlar ve salg bezlerini denetleyen "otonomik sinir sistemi". Bu sistemin iki paras var: "Sempatik sistem" ve "Parasempatik sistem". Sempatik sistem, temelde tehlike ve stres durumunda harekete geiyor. Stres durumunda bu nronlar atelenerek kalp hz artyor, solunum hzlanyor ve vcut her trl tepkiye hazr hale geiyor. Yani sempatik sistem vcudun alarm konumuna gemesini salyor. Parasempatik sistemStres Otonom Sinir Sitemi Gzler
Timus ve baklk sistemi Kas
Kan damarlar
Kalp
Mide Bbrekst bezi Barsaklar
NROENDOKRN SSTEM Kan dolam
STRES
Epinefrin
Vcudu acil tepkiye hazrlar
ACTH Hormonu Hipotalamus Hipofiz
Kortizol
Vcudu normal dengedurumuna dndrr
se vcudu rahatlatan ve ilevlerin devamn salayan uyarlar gnderiyor. Stresle harekete geen nc sistemse "nroendokrin sistem" ya da bir baka deyile "hormonal sistem". Bu sistem devreye girdiinde bol miktarda adrenalin ve steroid hormonlar salglanyor. Adrenalin, temelde kalp, solunum ve dolam sistemlerini strese hazrlarken steroidler kaslara gerekli enerjinin gitmesini salyor. Sinirlendiimizde, korktuumuzda yzmzn kzarmas, kan ekerimizin frlamas, temelde adrenaline ve steroidlere bal. Steroidler gda almmz dzenleyen hormonlardan. Sabahn ilk saatlerinde adeta alarm saati gibi kandaki dzeyleri artyor ve uyanma iin ilk sinyalleri gnderiyorlar. Steroidler, itahmzn almas ve enerjik hale gememizi salyor. Okyanus ar yolculuklardan sonra meydana gelen ve "jet lag" olarak bilinen olay, saat fark nedeniyle biyolojik ritmin bozulmas ve bu hormonun gece-gndz dzeylerini ayarlayamamasna bal. Ksaca sinir sisteminin bilinli ve bilinsiz ileyen blmleri ve baz hormonlar, strese kar savata bize yardmc oluyor.
Yalanma
Ya ilerledike beyinde de baz deiiklikler meydana geliyor. Tm organlar gibi beyin de yalanyor. Ancak beynin dier organlardan farkl bir yn var. Tm organlarn verimlilii yala azalrken beynin verimlilii devam edebiliyor, hatta artabiliyor. nl ressam Picasso, fiziki Einstein, mzisyen Verdi en nemli eserlerini yallkta verdi. Beynin performansn etkileyen nemli faktrlerden biri, depolanan bilgiler. Zamanla artan bilgiler yeni nron balantlarna ve mesajc molekl salglanmasna yol aarak beyni yeniden yaplandryor. Beyin, kendisini koullara gre deitirebilme ve her an yaplandrma zelliine sahip. Bu zellik sayesinde insan beyni kendini her an gelitiriyor. Beynin yalanmasyla baz ilevler gerilerken bazlar da geliiyor. Yeni bilgiler renmek zorlarken, artan bilgi daarcna bal olarak eski bilgiler daha iyi deerlendirilebiliyor. Bu nedenle yal insanlarn deerlendirmeleri birok kez genlere gre daha doru olabiliyor. Yan ilerlemesiyle beyin ilevlerinde gzlenen ilk deiiklikler, unutkanlk. zellikle yakn hafzada zayflama oluyor. Yala birlikte grlen unutkanlk bir hastalk deil. Zamanla yeni nron balantlar oluturmak gleiyor ve buna bal olarak renmek zorlayor. Yaplan almalarda, gerekli koullar oluturulduunda yal farelerde yeni nron balantlarnn geliebildii gzlendi. Yeni oluan bu balantlarn says ve beyin kanlanmas, gen farelerdeki kadar olmasa da, beynin her yata kendini gelitirebileceini gsteriyor. Yaa bal olarak beyinde grlen demans (bunama) ve Alzheimer gibi hastalklar, beyin ilevlerini ciddi lde bozuyor. Bu hastalklar unutkanlk ve dnce bozukluuna yol ayor. Genellikle ileri yalarda grlen bu hastalklar 65 yan altndaki insanlarn %1ini etkilerken 85 yan zerindekilerin yarsn etkiliyor.
Bazal nbeyin Frontal korteks Parietal korteks
Striat korteks
Beyin yalanmasnn mekanizmas tam olarak bilinmiyor. Zamanla baz yalanma genlerinin aktif hale geerek hcre lmne yol at dnlyor. Hcre DNAsnda meydana gelen bozulmalar ya da hcre iinde biriken zehirli atklar, yalanmann dier nedenleri olabilir. Neden ve mekanizma ne olursa olsun sonuta nronlarmz yalanyor. nsan beyni, arlnn en st dzeyine 20 yalarnda ulayor. Ya ilerledike bunun yaklak %10unu kaybediyor. Ancak nron kayb yalanmay aklayan bir mekanizma deil. Gen insanlarda da nron kayb grlyor; ancak bu beyin ilevlerini nemli lde etkilemiyor. Nron, gvdesi ciddi bir hasar grmedii srece kendini onarp, akson denen uzantlarn gelitirebiliyor. Eer gvde yok olursa dier nronlar yeni balantlar oluturarak onun ilevini stlenebiliyorlar. Kaslarmz gibi, beynimizin dzenli olarak almas bu balantlarn korunmas ve oalmas asndan nemli. Beynimiz iin en iyi egzersiz, yeni bilgiler edinmek ve dnmek. Yani, kitap okumak, aratrmak beyni zorlamak nemli. Dzenli yaplan egzersizler de beyin damarlarnn daralmasn geciktiriyor ve beynin kan akmn artryor.
Beynin kuvve
Beyin korteksi
Talamus
Pons (beyin kprs)
Omurilik
Uyku, hl gizemini koruyan bir aratrma konusu. Yllardr srlar zlemedi. Tm mrmzn neredeyse te birinin uykuda gemesine karn, yararlar konusundaki bilgimiz neredeyse yok denecek kadar az. Uyku bozukluklar, belki de en sk karlalan toplumsal salk sorunu. ABDde yaklak 70 milyon insann eitli dzeylerde uyku sorunu var. Eskiden uyku srasnda beynin almasnn yavalad ya da durduu, bylece beynin dinlendii sanlyordu. Ancak 1950lerden sonra durumun byle olmad anlald. Uyku, beynin yavalad ve hzland eitli evrelerden oluuyor. Bu evreler ok karmak bir sistem iinde, gece boyunca birbirini izliyorlar. Annda deiebilen hormon dzeyleri ve vcut ssndaki oynamalar, bu evrelere elik ediyor. Uykunun ilk saatlerinde, yani uykunun ilk evresinde beyin dalgalar yavalyor. Yava dalga evresinde, kaslar geviyor ve gz hareketleri duruyor. Bu sre ierisinde kalp hz yavalyor, kan basnikinci grup nronlarsa hipokretin ve dinorfin denen uyarc moleklleri salglayarak uyank kalmamz salayan merkezleri aktif hale geiriyorlar. nsann uykuya dalmasn salayan mekanizmalar devreye sokan sinyallerin ne olduu tam olarak bilinmiyor. Baz kuramlara gre, zamanla beyinde biriken "adenozin" adl bir molekl, uyku srecini balatyor. Kahvenin iinde bulunan kafein, bu molekl basklayabiliyor. Belki de kahvenin uykuyu geciktirmesinin nedeni de bu. Uyku adeta bir alacakl gibi. Mutlaka gerekli srenin uyunmas gerekiyor. Eer eksik uyursak daha sonra borcunu geri alyor. rnein, genellikle 7 saat uyuyan bir kii eer 5 saat uyursa, ertesi gn 9 saat uyuduunda tam olarak uykusunu alyor. Uyumann yararlar tam olarak bilinmiyor. Vcuttaki birok hormonun salglanmas ve organlarn almas, biyolojik bir ritim eliinde gerekleiyor. Bu dzen ierisinde uyku ok nemli yere sahip. Uyku dzenini bozan durumlar, vcut dengesini de olumsuz etkiliyor. Beyin de dahil olmak zere birok organ uyku srasnda almaya devam ediyor. Yani uyku, yalnzca organlarn dinlenmesi iin gerekli bir mekanizma deil; belki de organlarn kendilerini tamir etmek iin bir bakma vcudun kendisini rlantiye almas.
Uykunun Denetimi
.
Uyank kalmak beyindeki iki farkl sistemin salglad mesajc molekllere bal. Uyank kalmay salayan ilk sistem, "asetilkolin" adl bir mesajc molekln, beynin alt kesimlerinde bulunan talamusu uyarmasyla ilevini yrtyor. Uyarlan talamus, korteks denen beynin d kabuuna, yani bilin dzeyine uyarlar yolluyor. Bu uyarlar sayesinde beyin dalgalar deierek uyanklk durumundaki dalgalar oluuyor. Uyank kalmamz salayan bu sisteme "krmz yol" deniliyor. Uyank kalmamz salayan dier sistemse "mavi yol". Bu sistemde, noradrenalin ve serotonin gibi mesajc molekller beyin korteksini uyaryor. Bu uyarlar bilinli kalmamz salyor. Uyankken bu molekller srekli salglanarak beyne uyar gidiyor. Uykunun yava dalga evresinde her iki sistem yavalyor ve bu mesajc moleklleri salglayan nronlarn atelemesi duruyor. REM uykusu srasndaysa asetilkolin uyars devam ediyor ancak noradrenalin ve serotonin atelemesi tmyle kesiliyor. Uykuyu kontrol eden dier bir merkezse "hipotalamus". Bu blgede bulunan iki grup nronun salglad mesajc molekller uykuya dalmamz denetliyor. Buradan salglanan "GABA" adl mesajc, uyank kalmamz salayan merBLM ve TEKNK 16 Eyll 2003
kezleri basklayarak uykumuzu getiriyor. Bu blgede meydana gelen bir hasar, uykusuzlua yol ayor. Hipotalamusun yan tarafnda bulunan
et as: Uyku
c ve vcut ss dyor. Bu srada uyandrlan kiiler rya tanmlamyor, ancak baz imajlar grdklerini ifade ediyorlar. Bu evrede yava olan beyin dalgalar, evrenin sonunda hzlanmaya balyor. Yeni evrede beyin dalgalarnn hz, uyanklktaki dalgalarn hznda. Gz hareketleri hzlanyor, vcutta tam bir geveme oluyor ve solunum kaslar dndaki kaslar adeta fel durumuna geiyor. Hzl gz hareketlerinin olduu bu evreye "REM" uykusu deniliyor. Ryalar temelde bu evrede grlyor. REM uykusu srasnda kan basnc, vcut ss ve kalp atlarnda oynamalar oluyor. Erkeklerin cinsel organnda ereksiyon, yani sertleme bu evrede grlyor. Bu evre ilk olarak 15 dakika sryor. Bunu
Uyanklk Uyanklk Aama 1 Aama 1 Aama 2 Aama 2 Aama 3 Aama 3 Aama 4 Aama 4 Saat
tekrar yava dalga evresi izliyor. Gece boyunca bu evreler birbiri ardna geliyor. Bu evreler ortama 100 dakikada bir tekrarlayarak devam ediyor. Giderek yava dalga evresinin derinlii azalyor ve REMin sresi uzuyor; ta ki uyanana kadar. nsan hayatnn deiik dnemlerinde, bu uyku evreleri
deiime uruyor. rnein, bir bebek genellikle gnn 18 saatini uyuyarak geiriyor. Bu uykunun ou derin bir yava dalga evresinde geiyor. Erikinlerse genellikle gnde 6-7 saat uyuyorlar. Bu uykununsa ok az bir ksm yava dalga evresinde geiyor.
Uyku Sorunu
.
En sk grlen uyku sorunu, "insomni" denen uykusuzluk hastal. Bu kiilerin bir ksm hi uykuya dalamazken bazlar gecenin bir yarsnda uyanp bir daha uyuyamyor. Bu tr rahatszlklarn tedavisinde anti-depresan denen ve depresyon, yani bunalm durumlarnda verilen ilalar kullanlyor. Bu ilalar uyku salasa da yava dalga evresinin derinliini azaltt iin tam olarak kaliteli bir uyku salayamyor. Gn ierisindeki srekli uyku eilimi de, dier bir uyku sorunu. Bu kiilerin gn ierisinde uyuklamasnn nedeni, gece boyunca derin uykuya geilememesi. "Uyku apnesi" denen baka bir hastalksa kiinin hayatn tehdit edebilen bir rahatszlk. Bu hastalkta, uyku srasnda solunum kaslarnda o derece geveme oluyor ki, bir sre iin nefes almak bile mmkn olmuyor. Bu nedenle kiiler derin uyku evresine hi geemiyor. Uyku apnesi, ani kan basnc ykselmelerine yol aarak uykuda kalp krizi riskini artryor. Gece uykusunu alamad iin bu kiiler gn iinde srekli uyukluyor ve eitli kazalara yol aabiliyorlar. Bu nedenle uyku apnesi olanlarn, gn iinde araba kullanmas da olduka sakncal. Bu hastaln tedavisi ok kolay deil. Genellikle ar kilolu kiilerde grld iin, ilk yaplamas gereken, kilo vermek. Uyku ncesi alkol ya da sakinletirici ilalarn kesinlikle alnmamas gereki-
yor. Uyku srasnda hava yollarn ak tutabilmek iin genellikle bu kiilere bir maske yoluyla basnl hava vermek gerekiyor. Dier bir bozukluksa, uyku srasnda ani kaslmalarn olmas. Bu kiiler, kaslarn gevedii derin uyku evresine giremiyor ve gece boyunca ani kaslmalarla uyanyorlar. Tedavisindeyse Parkinson ya da epilepsi (sara) hastalnda kullanlan ilalar veriliyor. Beynin ilgin bir hastal da "narkolepsi". n-
sann gn iinde ok kolay uykuya girmesine yol aan bu hastalk, REM evresini kontrol eden merkezlerdeki sorunlardan kaynaklanyor. Bu kiiler gn iinde ok hzl bir ekilde REM uykusuna dalp rya grmeye balayabiliyorlar. Oturduklar yerde, ayakta ya da araba kullanrken rya gryorlar. Bu durum ok ciddi sosyal ve hayati sorunlara yol ayor. Narkolepsi hastal olanlarn kaslar, uyankken bile aniden REM uykusundaki gibi geveyebiliyor. Tm kaslarn bu ani ve geici fel durumuna "katapleksi" deniyor. Olduka tehlikeli olan bu durum, glmek, zlmek gibi herhangi bir duygusal anda ya da yrrken oluabiliyor. Yaplan yeni bir alma narkolepsi hastalnn mekanizmasn bir lde aydnlatt. California niversitesinde yaplan bu almada narkolepsi hastalarnn beyninde "hipokretin" denen bir mesajc molekln dzeyinin, normale gre %85 orannda daha az olduu bulundu. Normal insan beyninde hipokretin salglayan yaklak 70 bin hcre var. Narkoleptiklerdeyse bu hcrelerin says 3-10 bine kadar dyor. Bu hcreler beynin hipotalamus denen bir blgesinde bulunuyor. Bu hcrelerin neden azald tam olarak bilinmiyor. eitli evresel faktrler ya da vcudun kendi rettii bir zehirli madde, bu hcreleri yok etmi olabilir. Dier bir olaslksa bu hcrelerin vcudun kendi baklk sistemi hcreleri tarafndan ldrlmesi.
Yeni Tedavi Yntemleri

Kk Hcreler
Her derde deva olan kk hcreler, beyin hasarnda da yararl. Anne karnndaki bebekle anne arasndaki balanty salayan gbek kordonu, kk hcre elde etmek iin kullanlyor. Gbek kordonundan elde edilen kk hcrelerin bir ksm tm hcre eitlerine dnebilecek potansiyele sahip. Kordondan elde edilen kk hcreler, ilk nce zel byme faktrleriyle, farkllamam beyin hcrelerine dntrlyor. Bu hcreler de farkl beyin hcre tipine dnebiliyorlar: sinir hcreleri olan nronlar, nronlarn beslenme ve korumasn salayan "astrositler", ve nron uzantlarn sarp iletinin dzgn gitmesini salayan "oligodendrositler". Laboratuvarda retilen yaklak 3 milyon kadar hcre daha sonra kan dolamna veriliyor. Farelerde yaplan deneylerde, kk hcre enjeksiyonu sayesinde, hasara uram hcrelerin %80i onarlabiliyor. Bu hcrelerin hasar nasl onardklar tam olarak bilinmiyor. Olaslkla kk hcreden elde edilen farkllamam hcreler, gittikleri blgenin gereksinimlerine gre yaplanyor ve hasarl hcrelerin yerini alyorlar. Kk hcrelerden elde edilen sinir hcrelerinin, beyin hasarndan sonraki ilk 24 saat ierisinde verilmesi gerekiyor. Bu sre ierisinde verilen hcreler ok daha abuk ve etkili bir ekilde hasarl hcrelerin yerini alyor, bylece tedavi baars artyor. Deney aamasnda olan bu yntem henz klasik tedavi programna alnmad. Belki de nmzdeki 10-20 yl ierisinde beyin ve omurilik zedelenmelerinde, ya da hcre hasarna yol aan dier sinir sistemi hastalklarnda kullanlabilecek.
Virs
Kk hcreler Yeni genetik malzeme
Gen Tedavisi
Beyin hcrelerindeki hastalklarn bir ksm genetik ifredeki bozuklua, yani hcre DNAsndaki deiikliklere bal. Genetik ifredeki bozulmalar yanl kodlamalara, sonuta yanl protein sentezine yol ayor. Ya da tam tersine hibir kodlama yaplamyor ve gerekli protein sentezlenemiyor. Hasarl DNA blmn yenisiyle deitirmek, yeni bir tedavi yntemi. Grevini tam yapan yeni DNA, hcrelere gnderilerek hasarl DNAnn yerini almas salanyor. Bu DNAy tamak iin kullanlan teknikte yeni DNA paras bir virsn ierisine yerletiriliyor ve virs kan dolamna veriliyor. Beyin hcrelerine ulaan bu virs, hcre
iine giriyor, kendi genetik ifresini hcre ekirdeine gndererek bunun hcre DNAsyla btnlemesini salyor. Hcre DNAsnn arasna szan bu DNA, artk istenilen yeni proteini kodluyor. Bu teknikte genellikle DNA taycs olarak adeno ve herpes virsler kullanlyor. Laboratuvar koullarnda Parkinson hastal oluturulan maymunlarda yaplan bir almada, gen tedavisinin yararlar gsterildi. Bu maymunlara enjekte edilen bir genin, Parkinson hastalndan sorumlu blgelere giderek buradaki hcrelerde dopamin sentezini artrd gzlendi. Kanser de dahil olmak zere birok hastalk iin umut kayna olan gen tedavisi, beyin ve sinir hastalklarnn tedavisi iin de nem tayor.
Hipnoz
Sigmund Freuda gre beynin farknda olduumuz bilin dzeyinin altnda ounlukla hi farknda olmadmz bir bilinalt var. Farknda olmasak da bilinalt, davranlarmz, duygularmz, arzularmz, yani ksaca yaantmz derinden etkiliyor. Hipnozla ilgili almalar ok ncelere dayanyor. Franz Anton Mesmer adnda bir aratrmac 18. yzylda, hayvanlardaki manyetik dalgalarn havaya yayld ve bunlarn insan tarafndan alglanp dier insanlara aktarlarak hastalklarn iyiletirebilecei hipotezini ortaya att. Daha sonraki yllarda beyin gc ve benzeri glerle hastalklarn tedavisi aratrlrken hipnoz konusunda ilk yazlar yazld. kinci dnya savanda yaralanan askerlerin aclarn dindirmek iin gerekli ila bulunamadnda hipnoz uygulanmas bu yntemi popler hale getirdi. Hipnoz esas olarak derin bir geveme hali. EEG elektrotlaryla llen beyin dalgalar bedenin geveme evresindekine benziyor. Bu dalgalar uykudaki evrelerden farkl. Hipnozun etkileri, onu uygulayana gre deil, hipnotize olan kiinin zelliklerine gre deiiyor. Hipnoza yatkn olmak ve uyum en nemli n artlar. nsanlarn. %10-15i hipnoza olduka direnli. Bir dier %10-15 kadarna da olduka kolay hipnoz yaplabiliyor. Toplumun geri kalan %70-80lik blmyse hipnoza orta derece
duyarl. Hipnoz bir bakma telkin yntemi. Temelinde telkin yoluyla kiinin tam olarak gevemesi ve zihnini hipnoz yapan kiiye amas. Hipnoz yapmakla onun tedavi amala kullanlmas farkl. Birok kii hipnoz yapabiliyor ancak bunu yararl amalar, yani tedavi iin kullanabilmek belirli bir eitim ve deneyim gerektiriyor. Hipnozun esas amac tedavi. Ar ve aclarn hipnozla dindirilmesi II. Dnya sava yllarndan beri olduka popler bir tedavi yntemi. Baz di hekimleri ve tp doktorlar kk cerrahi giriimlerde hipnozu kullanyor. Yaplan birok almada plasebo, yani yalanc ilalara gre hipnoz nemli oranda ary azaltyor. Hipnozun dier bir kullanm alanysa kiinin bilinaltndaki baz dnceleri ve gerekleri ortaya kartmak. Freuda gre ruhsal hastalklarn ounun temelinde bilinaltndaki ozmlenmemi atmalar yatyor. Bilinaltndaki bu i atmalar hipnoz yardmyla bilin dzeyine kartlarak burada zmlenebiliyor. Hipnozun bu zellii polis soruturmalarnda, sorgulamalarda da kullanlyor. Ancak hipnoz srasnda aa kan dnceler her zaman gerekleri yanstmyor. Kiinin hipnoz srasnda hatrladklar cei tartma konusu. Bir insann beyni kartlp yerine yeni bir beyin yerletirildiinde artk o insan kendi benliini kaybediyor, yani kendisi olmaktan kyor. Bu nedenle, beyni tmden deitirmek yerine, hastalkl ya da hasarl ksmlar deitirmek modern tbbn hedefi. Son yllarda sinir hcre nakli zerinde youn almalar var. Gemii en fazla 20 yl ncesine dayanan bu almalar, nronlarn gerekli artlar salandnda byyebileceini ve balantlar oluturabildiini gsterdi. Bu yntem iin gerekli olan insan beyni hcreleri dier insanlardan ya da hayvanlardan elde ediliyor. Epilepsi ya da baka bir nedenle beyinlerinin bir ksm alnan kiilerin salkl hcreleri ayrlarak depolanyor. Alnan bu beyin hcreleri laboratuvar artlarnda eitli byme hormonlarn tabi tutularak oaltlyor. Belirli bir sayya geldiinde bu hcreler alnarak felli hastann kan dolamna veriliyor. Bu hcreler hasarl blgelere ulatnda buraya yerleerek dier hcrelerle birlikte grev yapmaya balyor. Mikroskop altnda incelenen bu hcrelerin, nakledildii blgedeki ev sahibi hcrelerle balant kurduklar gsterildi. Yani nakledilen hcreler, nakledildikleri kiinin hcreleriyle koordine alyor. Deneme aamasnda olan bu yntem halen baz felli hastalar zerinde uygulanyor. Bu yntemin uyguland baz felli hastalarn omuriliinde 6 ay sonra bu hcreler tespit edilebiliyor. Beyin hcre nakli iin her zaman insan beyin hcresi bulmak mmkn olmayabiliyor. Bu nedenle hayvan beyin dokusu da nakil ileminde kullanlabiliyor. Domuzlarn beyinlerinden alnan hcreler deney ortamnda yaatlp oaltlabiliyor. Ancak bu hcrelerin nakli eitli etik ve tbbi sorunlar da beraberinde getiriyor. Domuz beyninin insanda kullanmna baz dini ve toplumsal kurumlar kar kyor. Domuz beyin hc-
bazen hayalleri olabiliyor. Yani, gerek ve gerek d olaylar her zaman ayrt etmek mmkn deil. Bu nedenle hipnozla elde edilen bilgiler baka somut kaynaklarla dorulanmadka kant olarak kullanlamyor. Hipnozun dier bir zellii de kiinin o an hatrlamamas. Hipnoz srasnda konutuu ya da yapt bir eyi hatrlamas iin kiiye o srada nceden belirli bir sinyal verilmesi gerekiyor. Bu sinyal bir kelime olabiliyor. Daha sonra bu kelime hipnoz yaplan kiiye sylendiinde o an hatrlyor. Bu yntemle kiilere hipnoz srasnda eitli telkinlerde bulunup, kii uyandktan sonra belirli sinyalleri kiiye syleyerek telkin edilen grevlerin yaplmas salanyor. rnein, hipnoz yaplan bir kiiye "elma" denildiinde kalkp su imesi telkin ediliyor. Uyandnda kii bunu hatrlamyor. Herhangi bir zamanda o kiiye "elma" denildiinde nedenini bilmeden kalkp su iiyor. Bu yntemin herhalde en yararl kullanm alanlarndan biri, ders almasn sevmeyen rencilerin belirli komutlarla kitap okumaya tevik edilmesi olur. Tabi bu yntem olduka zararl iler iin de kullanlabilir. rnein belirli bir komut verilerek bir kiinin dier bir kiiye zarar vermesi de salanabilir. Btn bu nedenlerden dolay hipnozun yalnzca bu iin uzmanlar tarafndan bilimsel olarak yaplmas ve bunun kurumsal kontrol altnda tutulas gerekiyor. relerinin ilevlerinin insannkinden farkl olmas da ayr bir sorun olarak gsteriliyor. Domuz nronlar insan beynine uyum salamayabilir. Hayvandan insana yaplan naklin, yani "ksenotransplant" ileminin aslnda en nemli sorunu organ ya da dokularn reddi. Hayvanlardan elde edilen nronlarn insan beyni tarafndan reddedilme ihtimali de kuvvetli. Beyindeki baklk sistemi hcreleri bu yabanc hcrelere saldrarak onlar yok ediyor. Bu engeli amak iin srekli yeni ilalar gelitiriliyor. Son yllarda kk hcrelerden elde edilen sinir hcrelerinin nakli gndeme geldi. Baka bir beyinden alnan hcrelerin oaltlmas yerine kk hcreler kullanlarak sinir hcresi oluturulabiliyor. Embriyodan ya da kordon kanndan elde edilen kk hcreler deney ortamnda eitli byme hormonlaryla sinir hcresine dntrlebiliyor. Daha sonra oaltlan sinir hcreleri kan yoluyla kiiye veriliyor. Bu hcreler gerekli yerlere gittiinde hasarl hcrelerin yerini alyor. Bu yntemin nndeki en nemli sorunlardan biri, hcreleri farkllatrmak iin hangi sinyallerin verilmesi gerektiinin tam olarak bilinmemesi. Beynin grme blgesine gidecek nronla, s kontrol merkezine ya da denge merkezine gidecek nronlarn nceden deney ortamnda belirlenmesi iin eitli byme sinyalleri vermek gerekiyor. Fakat, bu sinyallerin tam olarak neler olduu, hcrelerin nasl olup da ok deiik grevler ald ve farkl mesajc molekller salglad tam olarak bilinmiyor. Kiinin kendi kk hcreleri de nakil amala kullanlabiliyor. nsann kendisinden elde edilen ve retilen hcreler kiiye geri verildiinde bu hcreler belirli blgelere gidip ilev grmeye, yani balantlar oluturmaya balyor. Kiinin kendi kk hcrelerini kullanmann en byk avantaj bunlara kar baklk sisteminin hibir reaksiyon gstermemesi.
Beyin Nakli
Beynin, halen tedavisi tam olarak yaplamayan birok hastal bulunuyor. Beynin baz blmlerinde "dopamin" salglayan hcrelerdeki bozuklua bal ortaya kan Parkinson hastal gnmzde birok orta ya zeri insan etkiliyor. Beyindeki bir proteinin anormal yapmna bal olarak baz nronlarn lmne yol aan Huntington hastal, henz tedavisi tam olarak mmkn olmayan hastalklardan. Beyin hasarna yol aan durumlar yalnzca hastalklar deil. Beyin kanamalar ve kafa yaralanmalar da beyin ilevlerinin kaybolmasna ve felce yol aabiliyor. Bu tr durumlarn ve beyin hastalklarnn tedavisi iin denenen yntemler arasnda, beynin hastalkl ksmnn salam bir beyin dokusuyla deitirilmesi insanlarn belki de en byk hayallerinden birisi oldu. Bir canlnn beynini dier bir canlya nakletme fikri olduka eskilere dayanyor. Fransz hekimler 1887 ylnda giyotinle idam edilen insanlarn kasn kpeklere nakletmiler, ancak bu pek ie yaramam. 1900l yllarn balarnda bilim adamlar, suni kan dolam makinesi sayesinde kesik kpek kafasn ksa bir sre iin yaatmay baard. Kafatasndan ayrlan beyin laboratuar ortamnda belirli koullar salanarak suni olarak bir sre yaatlabiliyor. Bu ekilde yaatlan beyin elektrik dalgalar yaymaya, eker ve su tketmeye devam ediyor. Maymunlar arasnda yaplan kafa naklinden sonra hem beden hem de beyin iki haftaya varan srelerle yaayabiliyor. Ancak nakledilen beyinle gvdenin omurilii arasnda balant kurulamad iin hayvanlar felli olarak yayor. Henz kafa nakli ya da btn olarak beyin nakli pratikte uygulanamyor. leride de bunun ne derece uygulanabile-
Gele
APILAN fosil incelemelerinde, insan beyninin en az 50 bin yldr nemli bir yapsal deiiklie uramad gsterildi. Kafatas iine en ergonomik ekilde sktrlm olan insan beyninin srlar, henz tam anlamyla aralanabilmi deil. nsan beyninin ileviyle, grnts ya da arl arasnda balant ku-
Y
.
rulamad. Maara devri insanyla gnmz insan arasnda, beyin yaps bakmndan molekler farkllklar bilinmiyor. Ancak, maara devrindeki insann herhangi bir organnn yapsndaki deiimden daha byk bir deiime urad sanlmyor. Issz bir adada mahsur kalan ve yaamay baaran ocuklar yllar sonra kurtarldklarnda, yaam ekillerinin maara
adamlarndan fazla bir fark olmad grlm. Yani, ilerlemenin srr beyin anatomisinin deiimi ya da kapasitesinin artmas gibi grnmyor. Uygarln ilerlemesini bazlar beyin kapasitesinin artmasna balarken yeni nesil bilim adamlar buna kar kyor. Klasik bir inan olan beynin %10unun kullanld sav her geen gn sarslyor. Son yllarda gelitiri-
Deiik Bir Duyu: Telepati ve 6. His

Dncelerin, duygularn yaz ya da sz olmakszn beyinler arasnda gidip gelmesine "telepati deniliyor". Telepati bir tr duyular tesi hissetme. Telepati zellii yalnzca dncelerin ve duygularn aktarlmas deil, eitli olaylarn nceden hissedilmesini de kapsyor. itme, grme, dokunma, koklama ve tat alma gibi 5 duyuya ek olarak, altnc bir duyu kabul edilen bu zellik, zaman ierisinde krelmi olabilir. lkel canllardaki koklama duyusunun sonradan insanlarda azalmas gibi. Telepati szc, eski Yunancadaki "tele" (uzak) ve "pati" (duygu) terimlerinden geliyor. nl psikiyatrist Sigmund Freuda gre, telepati basklanm eski bir zellik ve ancak belirli koullarda ortaya kyor. lkel canllarda telepatinin tehlikelerden korunmak iin gerekli bir mekanizma olduu dnlyor. Baz durumlarda
kiilerin alglama zelliklerinde deiiklik olabiliyor. rnein, bir yaknn kazada, savata ya da hastalktan kaybetmi kiiler baz olaylar ya da tehlikeleri nceden hissedebiliyorlar. Beyinde anlk bir dnce ya da imaj olarak ortaya kan bu durum, kiinin gnlk programn ya da nemli kararlarn bile etkileyebiliyor. Telepati, kiinin duygusal durumuyla yakndan ilgili. Bu tr zellikler genellikler kadnlarda bulunuyor. Bunun nedeni, belki de kadnlarn davran ve dncelerinin, erkeklere kyasla duygusal temellere daha ok dayanmas. Aile bireyleri, birbirini ok seven aklar ya da ikizler arasnda da telepatik iletiimler kurulabiliyor. Modern bilim, telepatinin mekanizmasn tam olarak aklayabilmi deil. Bu olgu, kimi kuramlara gre insann i dnyasnda yaylan
baz ses dalgalarnn teki kii tarafndan alglanmas. Baz kuramlara greyse bizden yaylan manyetik dalgalara bal. Sonu olarak telepati, beyinden yaylan dalgalarla ilgili grnyor. Bilimsel temelleri imdilik tam aklanamam olsa da, hibir enformasyonun olmad ve beynin evrimlemesinin daha ilk zamanlarnda insann kendini savunmas iin belki de en nemli duyulardan biriydi. Kullanlmayan zelliklerin zayflamas ya da kaybolmas kuralna uygun olarak, telepati de baz duyular gibi zayflad ve kayboldu. Yakn bir gelecekte bilimsel temellerinin ortaya konulabilecei dnlyor. Belki de beynin dier duyulardan bamsz bir haberleme sistemi mevcut olabilir. Dier insanlarn beyninden yaylan baz dalgalarn bu merkez tarafndan alglanmas, telepatinin temeli olabilir. Bu merkez yalnzca insan
ecein Beyni
len "beynin plastisitesi" modeli uygarlk tarihindeki gelimeyi daha iyi aklayacak gibi grnyor. Bu teze gre, her geen gn beyinin daha byk ksm kullanld iin deil, beyin kendisini gereken koullara uydurduu iin insanlk tarihinde gelime salanyor. nsan beynindeki nronlarn yaps klasik grlerin aksine sabit deil; her an deiebiliyor. Nron, dardan ald uyarlara gre her an yeni balantlar oluturuyor, gereksiz balantlar koparp atyor. Balantlarn kalcl, alnan bilgilerin ne kadar tekrarlandna, yani ne kadar kullanldna bal. Nronlar, ok kullanlan ve ie yarayan bilgileri daha kalc olmak zere beyine kazrken, kullanlmayan gereksiz bilgileri beyin siliyor. Yani bir bakma beyin, kapasitesinin ne kadarn kullanacan kendisi belirliyor. Beyin bu belirlemeyi, dardan alglad sinyaller, yani bilgiler ve vcudun gereksinimleri dorultusunda yapyor. Bilgilerin bu organizasyonunda, nronlarn balantlarnda etkili olan birok molekl kefedildi. Bir hcre byme faktr olan GAP-43 adl proteinin renmede ok nemli olduu gsterildi. Hipokampusun hafza ve renmeden sorumlu CA1 blgesindeki nronlarn zerinde bulunan NMDA almalarbeyninden yaylan elektriksel dalgalar deil, eitli doa olaylarnn meydana getirdii elektromanyetik enerji dalgalarn da alglyor olabilir. Volkan patlamas, deprem gibi baz doa olaylar ok ksa sre nceden belli olabiliyor. Deprem ncesi, altnc hissi insanlardan daha kuvvetli olduu dnlen birok hayvanda meydana gelen huzursuzluk, olaslkla deprem ncesinde yaylan baz sinyallerin, hayvanlar tarafndan alglanmasna bal. Doadan yaylan bu tr sinyallerin beyinde algland bir merkezse henz gsterilebilmi deil. Beyindeki birok blgenin ilevinin daha aydnlatlamam olduu dnlecek olursa, telepati ve altnc histen sorumlu, olaslkla ok az gelimi ya da tam aksine ok karmak olan bir merkezin bulunmas, daha uzun bir sre alacaa benziyor. Feromonlar nsanlar arasnda, bilinen 5 duyuyu kullanmadan oluan iletiim ve etkileimi aratran
nn saysnn artrlmasyla, bellein glenebildii gzlemlendi. Beynin bu plastik yaps irdelendike, belki de birok srr aydnlatlabilecek. Beyin aratrmalarnn en nemli hedeflerinden biri, hastalklarn iyiletirilmesi; dieriyse ilevlerin gelitirilmesi. renme ve hafzann gelitirilmesi bu ilevlerin en nemlisi kabul ediliyor. Bir sayfa dolusu bilginin topbilim adamlar, olduka ilgin noktalara ulat. Hem hayvanlar, hem de insanlar arasnda, cinsel etkileimi salayan bir kimyasal molekl ve bunu alglayan bir merkez bulundu. Trlerin devamll asndan ok nemli olan bu kimyasallara "feromon" ad veriliyor. Feromonlar, havada kolaylkla dolaabilen kk molekller. Yakn bir gemie kadar bu molekllerin yalnzca hayvanlar tarafndan salgland ve algland sanlyordu. Ancak son yllarda insanlar tarafndan da salgland gsterildi. lk olarak bu molekl koltukaltnda saptand. Feromonlarn, kar cinsin ilgisini eken ve kadnerkek ilikisini dzenleyen nemli bir molekl olduu gsterildi. Bu molekl birok hayvanda seks gdsn dorudan tetikliyor. Baz deniz hayvanlar bu molekl suya brakarak yaknndaki kar cinsleri ekiyor ve hemen iftleiyorlar. Feromonlar, burunda bulunan "vomeronazal" organ tarafndan alglanyor. Farelerde, fe-
lam 300 birim kabul edilecek olursa, 20 milyon kitabn bulunduu bir ktphanedeki bilgi 2 trilyon, beynin bilgi kapasitesiyse 2,5 trilyon kabul ediliyor. Gelecein beynini oluturmak iin milyonlarca yllk evrimi beklemek gerekmeyecek. Beyindeki hafzadan sorumlu merkezlerin ve molekllerin kefiyle, renmenin molekler yaps aydnlatlyor. Bu hcrelerin
romon almalarn kodlayan genler bulundu. Bu tr bin gen, henz insanlarda bulunmad, ancak bu, ilgili almalarn olmad anlamna gelmiyor. Yaplan baz almalar bu molekllerin kadnlarda adet kanamalarn dzenlediini gsterdi. Bu moleklleren alglanmasyla adet gecikebiliyor ya da daha abuk balyor. Feromonlarn insan cinsel drtlerini de etkiledii gsterildi. Feromon yalnzca cinsel iletiim iin kullanlan bir molekl deil. Birok hayvan bunlar sayesinde haberleiyor. Hayvanlar arasnda gda al verii, yerleim snrlarnn izilmesi gibi birok mesele bu molekller sayesinde zme kavuturuluyor. nsanlar arasndaki telepatik haberleme, baz doa olaylarn nceden sezinleme gibi olaylarn temelinde bu feremonlar yatyor olabilir. nsan vcudu, yayd sinyaller ve salglad molekller ne kadar anlalrsa, bugn bize doa st grnen birok olay o kadar aydnlatlabilecek.
yzey almalarn artrmak, balantlardan sorumlu molekllerin sentezini oaltarak balant saysn ve gcn artrmak, bellei glendirme yolundaki nemli hedefler. Belki de ileride, azdan alnan bir ila sayesinde nron balantlar nemli lde kuvvetlenecek, yeni balantlar ok daha hzl kurulacak. Beyin kapasitesinin artrlmas yalnzca molekller sayesinde deil, elektronik teknolojideki ilerlemeye paralel gelitirilen mikroiplerle de olabilecek. Beyne entegre edilen bir mikrobilgisayar, belki de kapasiteyi milyonlarca kez artracak, renmeyi yzlerce kez hzlandracak. Bir insann belirli bir meslek sahibi olmak iin hayatnn ne kadarlk bir blmn eitimle geirdii dnlrse, bu tr gelimelerin insana ne kadar zaman kazandraca ortada. Gnmzde, renmeyle harcadmz zaman azaltmak iin, uyku bile deerlendiriliyor. Uyku srasnda beyine gnderilen sinyallerle, renme ve bellein gelitirilmesi zerinde youn olarak allyor. nmzdeki yllarda yeni bilgiler edinmek iin kitap okumaya gerek kalmayabilir. Gerekli bilgi beyine uyku srasnda gnderilerek gn iinde uyank kaldmz sre, renilen bilgilerin kullanlmas ve hedeflerin geeklemesi iin deerlendirilebilir.
Henz beyine bilgisayar yerletirmek gibi deiiklikler yapamasak da, artk beyin dalgalarn kullanabiliyoruz. Cisimlerin beyin dalgalaryla hareket ettirilmesi olarak bilinen "telekinezi", bilgisayarlar ve ileri teknoloji sayesinde herkesin sahip olabilecei bir zellik olacak. Henz deney aamasndaki almalarda insan ve hayvan beyin dalgalar kullanlarak cihazlar kontrol edilebiliyor, cisimler hareket ettiriliyor. Kafaya yerletirilen elektrotlar sayesinde, alglanan beyin dalgalar harekete dntrlyor. leride hibir elektrot yerletirmeden de bu dalgalar alglanabilecek. ok deil, 50-60 yl nce, sokakta yrrken elimizdeki cep telefonu sayesinde denizar lkedeki yaknmzn sesini duymak ya da nternet sayesinde yazdmz mektubu ok uzaktaki dostumuzun annda okumas, birer hayaldi. Benzer ekilde, henz kablo sistemiyle alglanan beyin dalgalar da kablosuz ortamlarda alglanp ok uzaklara iletilebilecek. Belki cebimizde tadmz bir cihaz, beyin dalgalarmz alglayp tm dncelerimizi harekete evirecek. Bu teknoloji sayesinde kiiler konumadan ya da yazmadan birbiriyle haberleebilecek. Dncelerimizin annda yazya, sze ya da harekete dntrlmesi, insanla byk za-
man kazandracak. Bylece gelecein beyini, tm gcn dnceye vererek kendisini daha fazla gelitirebilecek. Tabii, imdilik btn bunlar birer hayal gibi grnse de beyinle ilgili olarak elde edilen bilgiler ve yeni gelimelerin hz gz nnde bulundurularak, nmzdeki 100 yl iinde gerekleebilecekleri konusunda umutlanmamak iin neden yok. Tabii gelimeler yalnzca bunlarla snrl kalmayacak. leride birok beyin hastalna are bulunacak. Beynin eskiyen, hastalanan ya da hasar gren ksmlar yenileriyle deitirilebilecek. Damardan verilen yeni hcreler hedefe giderek, eskilerin yerini alacak. Bu da beyin yalanmasn nleyecek. Devamll salanan beyine ait vcut eskidike, bu paralar da deiebilecek. Beynimiz ayn kalmak kouluyla belki de vcut toptan deitirilebilecek. Tabii bu dnce insanln sonsuz yaama arzusunun bir yansmas olabilir. Bilin dzeyimizde her ne kadar lmszln olanakszlna inansak da, tm teknolojik ve tbbi gelimelerin bilin altndaki hedefi lmszlk deil mi? Beyin hcre nakli, kk hcre, gen tedavisi almalar insanln lme kar verdii olaanst mcadelenin birer rnekleri.
Uyurken renmek
.
renciyken hepimizin en byk hayali, tarih kitabn yastmzn altna koyup uyurken o bilgilerin kafamza girmesiydi. Belki de bu hayaller artk gerek oluyor. Bilim adamlar uykuyla bellek ve renme arasndaki balanty aratryorlar. Yaplan almalar, renmenin temeli olan bellein uyku srasnda gelitirilebildiini gsterdi. Bellek iin, beynin orta alt kesiminde bulunan "hipokampus" ok nemli. Beynin hipokampus blgesine birbiri ardna gelen uyarlar, oluan bilgilerin srekli kalmas iin, beynin d kabuundaki st merkezlere depolanmak zere gnderiliyor. REM uykusunda nronlar tekrar tekrar uyarlyorlar. Bu uyarlarn sonucunda srekli yeni balantlar oluuyor ve mevcut balantlar gleniyor. Sinirsel uyarlarn devamllk gstermesi sayesinde hipokampusta tekrarlanan bilgiler, uzun sreli bellee atlmak zere beynin st merkezlerine gnderiliBLM ve TEKNK 22 Eyll 2003
yor. Tekrarlanmayan bilgiyse depolanmad iin ksa bir sre sonra kayboluyor. Uyank olduumuz zamanlardaki nron uyarlar uykuda da tetiklenebiliyor. Nronlar, zellikle uykunun REM evresinde uyarlarak bilginin taze kalmas salanabiliyor. Uyku esas olarak iki evreden oluuyor. REM ve REM olmayan evreler. REM evresinde beyin neredeyse uyank olduumuzdan da fazla aktif. Bu srada kan basnc ykseliyor, kalp atlarmz
artyor. Yani REM uykusunda beyin olduka fazla alyor. Ryann grld evre de bu. Uykusunu yeterince alamayan bir kiinin ertesi gn olaylar kavrama ve aklda tutma yeteneinin azalmas, uyku ve bellek balantsn gndeme getirdi. Yaplan almalarda, REM uykusunun kesintiye urad durumlarda hafza ve renme yeteneinin azald saptand. Yani uykunun REM faz renmede etkili grnyor. Farelere belirli komutlar retildikten sonra REM uykusu srasnda beyin dalgalarnn artt gzlendi. Bunun zerine, retilen komutlar mzikle eletirildi. Komutlar retilirken ayn mzik dinletildi. Daha sonra bir grup fareye ayn mzik REM uykusunda dinletildi. Ertesi gn uykuda mzik dinletilen farelerin verilen komutlar mzik dinletilmeyenlere gre daha abuk yaptklar grld. REM uykusunda dinletilen mzik, olaslkla gn ierisinde verilen komutu artrm ve beyin bu komutu yineleyerek bellei glendirmiti. REM uykusu, hafzann tazelenmesi ve glenmesi iin olduka nemli grnyor.
Beyin Dalgalar
Beyinden yaylan elektrik sinyalleri kafatasna balanan alclarla llebiliyor. Elektroensefalogram (EEG) denen bir aletle llen bu sinyallere "beyin dalgalar" deniliyor. Esas olarak 4 tr beyin dalgas var. Bunlar alfa, delta, teta ve beta. lk bulunan beyin dalgasna, Yunan alfabesinin ilk harfi olan alfa deniyor. Bu dalgalar, bir voltun milyonda biri kadar dk bir voltaja sahip. Saniyede 10 kez salnan alfa dalgalar bir grlyor bir kayboluyor, yani srekli mevcut deiller. rnein, derin uykuda ya da ar heyecan durumlarnda bu dalga neredeyse hi yok. Alfa dalgalar, genellikle insann rahat olduu, ok fazla efor sarf etmedii durumlarda grlyor. Delta dalgalar, uykunun derin evresinde ortaya kyor. En fazla saniyede 4 kez dalgalanan delta dalgalar, en yava titreen dalgalar. Teta dalgalar uykuya geerken ya da uykunun ilk evrelerinde grlyorlar. Bunlar biraz daha hzl; saniyede 4-7 kez salnyorlar. Beta dalgalar ok stresli durumlarda, kafamz toplayamadmz ve dikkatimizi veremediimiz zamanlarda ortaya kyor. Saniyede 13-40 kez salnan beta dalgalar alfa ve teta dalgalarndan daha hzl. Son yllarda zerinde allan dier bir dalga tr de "gama". Gama dalgalar saniyede 40 kez titreiyor. Bu dalgann, alglama bilin ve entelektel dncenin kayna olduu dnlyor. Her bir dalga tr, bilin durumunun bir aamasyla balantl. Bu dalgalar arasnda egdml bir gei salanamazsa eitli sorunlar ortaya kyor. rnein, gerektii zamanda delta ve teta dalgalar olumazsa, kiide uykusuzluk sorunu balyor. Arabann viteslerine benzetilecek olursa, delta birinci, teta ikinci, alfa nc ve beta drdnc vites. Arabay kullanrken nasl her vitesin ayr nemi varsa, her dalgann da kendine gre bir nemi var. Bu viteslerin geiinin olduka yumuak olmas gerekirken, durum her zaman byle deil. rnein bir pazartesi sabah, uykumuzun en derin yerinde delta dalgalar retmekte olan beynimiz, alarmn almasyla bir anda stresli bir gne baladmz hatrlayp beta dalgalar retmeye balyor. Bir fincan kahve sonrasndaysa alfa ve teta dalgalarn iyice basklayp beta dalgalarna kendimizi altrmaya alyoruz. Beynin zt dalgalara ani geii, insanda stres yaratabiliyor. Alfa dalgalar gnlk performansmz artran, beyni stresten koruyan ve genellikle yaratc olmamz salayan dalgalar. Bu nedenle bu dalgann basklanmas insanda gerilim, yani stres oluturuyor. Yaratclmz ve gnlk hayatmzdaki performansmz gelitirmek iin delta dalgalarnn artrlmas gerekiyor. nsann kendisini rahatlatarak stresten uzak kalmas, bu dalgalar artrp performansmz ykseltiyor. Beyin Dalgalarn Kullanmak Beyin dalgalarn kullanarak cihazlar altrmak, artk hayal olmaktan kyor. Duke niversitesindeki bilim adamlar maymunlarn beynine yerletirdikleri elektrotlarla, beyin dalgalarn bir bilgisayara aktard. Maymunlar, eitli hareketleri yaparken elde edilen dalgalar bir bilgisayarda topland. Bir nesneyi tutmak, el rpmak gibi basit hareketler srasnda elde edilen beyin dalgalar bilgisayar tarafndan analiz edilerek sinyallere, bu sinyaller de boyutlu grntlere evrilerek, bilgisayara bal bir robot koluna aktarld ve bylece kolun hareketi saland. Bu almalar olduka umut verici. kinci aama, robot kolunun maymunlar tarafndan alglanmasn ve idare edilmesini salamak. Bilim adamlar bu almalar daha da ileri gtrd. Berlindeki bir grup aratrmac kafaya 128 adet elektrot yerletirerek EEG ile insan beyin dalgalarn, saptayp bunlar bir bilgisayar programna veri olarak giriyorlar. Bu program, dalgalarn ayrmn yapyor ve hangi dalgann hangi harekete ait olduunu ksmen de olsa syleyebiliyor. Tabii tm dalgalarn zmlemisini yapmak olduka zor; nk beyinde ayn anda birok blgeden dalgalar yaylyor. Ancak baz basit hareketler, bilgisayar sayesinde nceden belirlenebiliyor. rnein, kiinin sa ya da sol elini kullanaca, yayd dalgalar sayesinde nceden anlalyor. ABDdeki Rochester niversitesi bilgisayar bilimleri laboratuvarnda gelitirilen bir bilgisayar sayesinde, televizyon beyin dalgalaryla uzaktan kumanda edilebiliyor. Bilgisayar ap kapatmak isterken insan beyninden yaylan dalgalar bilgisayar tarafndan alglanyor. Bilgisayar hangi dalgann ama, hangi dalgann kapama olduunu ayrt edebiliyor. Bu sinyaller televizyona gnderilerek kontrol salanyor. Bylece kii televizyonu amak istediinde yaylan dalgalar "a" olarak alglanarak televizyon alyor. Kapatmak istediindeyse bilgisayar tarafndan alglanan "kapa" dalgas televizyonu kapatyor. Tabii bu bulu tembel televizyon bamllar iin yaplm deil. En nemli amac, yerinden kalkamayan ve hareket edemeyen felli hastalarn kendi kendilerine yeterli olmalarn salamak. Almanyada yaplan bir baka almadaysa beyin dalgalar kullanlarak felli bir hastaya bir cmle yazdrld. Beynimizden yaylan dalgalar olduka karmak. Ayn anda birok nron ateleme yaparak elektrik yayyor. Bunlar teke tek alglayarak zmlemek olduka zor. Bir konser salonundaki alklarn tek bana deil de toplu olarak alglanmas gibi, beyindeki olumlu ya da olumsuz sinyaller bilgisayar tarafndan kabaca alglanabiliyor. Felli bir kiiye ilk nce alfabenin yars gsteriliyor. Eer istedii harf o yardaysa beyindeki evet sinyalleri alglanyor. Daha sonra bu ksm tekrar ikiye blnerek ilem tekrarlanyor, ta ki istenilen harf bulunana kadar. Adeta kkken oynadmz scak-souk oyunu gibi hedefe yava ama emin admlarla yaklalyor. Bu yntemle bir szcn yazlmas 16 saat kadar srebiliyor. Buna karn, btn gn uraarak arkadana doum gn kart yollayan felli bir hastann ald zevk tm abalara deiyor. Beyin ipleri Yalnzca beyin dalgalaryla eitli cihazlar kullanmak iin yaplan almalar, neredeyse badndrc bir hzla ilerliyor. Artk beyin dalgalarn alglamak iin kafaya onlarca elektrot yerletirmek gerekmeyecek. Getiimiz yl Brown niversitesinde yaplan bir almada maymunlarn beynine yerletirilen bir mikroip sayesinde beyin dal-
Maymunlar, elektrod implantlarla robot kollar kullanmay reniyorlar.
Uzun bir eitimle insan denekler, beyin dalgalaryla bir mini robotu bir model ev iinde gezdirmeyi baardlar.
galar alglanarak bilgisayara gnderildi. Bunu yapmak iin ilk nce, maymunlara bilgisayar ekrannda renkli bir nokta gsterildi. Daha sonra ellerindeki kumanday kullanarak bu noktay hedefe gtrmeleri retildi. Maymunlar bunu rendikten sonra beyinlerine bir mikro alma yerletirilerek sinyaller bilgisayara ynlendirildi. Ellerinde kumanda olmayan maymunlar ekrana renkli nokta gediinde bunu yalnzca dnerek hedefe ynelttiler. Bylece ellerini hi kullanmadan oyunlarna devam edebildiler. Bilgisayar programlarnn gelitirilmesi sayesinde beyindeki dalgalarn hangi merkezden ve ne amala yayld daha iyi anlalabilecek. Bu almalar sayesinde belki de yakn bir gelecekte insan beynindeki tm dnceleri okumak mmkn olabilecek. Kafaya yerletirilen kk bir ip sayesinde insan beyninden yaylan dnce dalgalar sze ya da yazya dntrlebilecek. Bylece azmz ve ellerimizi kullanmadan dncelerimizi bilgisayar yardmyla syleyebilecek ve yazabileceiz. Gelitirilen bu teknolojiler sayesinde birok ara ya da cihaza uzaktan kumanda edilebilecek. Bu gelimeler, konuma ve hareket bozukluu olan ya da felli hastalar iin ok nemli. Beyin dalgalaryla kontrol edilen robotlar felli hastalarn hayat kalitesini artracak. nmzdeki yllarda beyin dalgalarn alglamak iin, belki de kablolara da gerek olmayacak. Gelitirilecek olan sistemler sayesinde, cep telefonlarnn havadaki sinyalleri alglamas gibi, evreye yaylan beyin dalgalar da alglanabilecek. Bu gelimeler eitli hastalklarn tedavisinde r aarken dier bir taraftan insan zihninin mahremiyetini de ortadan kaldrabilecek. Bilimin bu hzl gidiine baklrsa, cebimizde tadmz kk bir cihazla karmzdaki insann ya da evremizdeki tm insanlarn dncelerini okuyabileceiz.

Beyin

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Beyin

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Beyinin gizemi

Talamus (bilgilerin istasyonu)

Oksipital lob (grme)

Beyin Hcresi Nron

leti yn Akson terminalleri

Opiatlarn etkiledii blge

Alkoln etkiledii blge

Lokal uyuturucularn etkiledii blge Omurilik

Dopamin tayc Dendrit

Dopamini geri gnderiyor Sol akcier Kokain dopamin iletimini bozuyor

lerideki n beyin lerideki omurilik

Hareket eden nron

Ekstansr kas geviyor Hareket sinirleri Fleksr kas kaslyor

Baca kaldrarak vcut dengesi korunuyor

evresel sinir sistemi (omirilikten kan sinirler)

Optik apraz Optik sinir

Sol grme alan

Orta kulan kemikleri

BLM ve TEKNK 10 Eyll 2003

Sinyal talamusa, oradan da beyne ulayor.

Dokuya zararl uyarc, nosiseptrleri etkinletiriyor

Beyinden omurilie inen sinir yollar

Sinyal omurilie iletiliyor

Koku ve Tat Alma

Beyne giden sinir lifleri alma hcreleri koku yolu

koku moleklleri tyckler besinle gelen kimyasal maddeler tat cisimcii

dil sinaps Tatla ilgili uyary beyne tayan sinir

Eyll 2003 11 BLM ve TEKNK

Bellek ve renmeyi Gelitirmek

BLM ve TEKNK 12 Eyll 2003

Eyll 2003 13 BLM ve TEKNK

BLM ve TEKNK 14 Eyll 2003

Mide Bbrekst bezi Barsaklar

NROENDOKRN SSTEM Kan dolam

Vcudu acil tepkiye hazrlar

ACTH Hormonu Hipotalamus Hipofiz

Vcudu normal dengedurumuna dndrr

Eyll 2003 15 BLM ve TEKNK

Pons (beyin kprs)

Yeni Tedavi Yntemleri

Kk hcreler Yeni genetik malzeme

BLM ve TEKNK 18 Eyll 2003

Deiik Bir Duyu: Telepati ve 6. His

Eyll 2003 21 BLM ve TEKNK

Maymunlar, elektrod implantlarla robot kollar kullanmay reniyorlar.

You might also like