HUKUK ve KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 4, No 1, 2012 ISSN: 2146-0817 (Online)

EKONOFZK: EKONOM VE FZK LKSNE GNCEL BR BAKI Bahri Sonstn Yldz Teknik niversitesi Doktora rencisi E-posta: bsonustun@ttmail.com Seluk Gl Yldz Teknik niversitesi Aratrma Grevlisi E-posta: selcuk_gul@yahoo.com zet Modern iktisadn temellerinin Adam Smithin mehur eseri Uluslarn Serveti ile atldn kabul edersek, iki buuk asra yakn bir gemi iinde iktisadn dier bilimlerle etkileim iinde olduunu grmekteyiz. Bu bilimler arasnda fiziin yeri tartmasz dierlerinden birka adm ndedir. Bu etkileim srecinde, fizikteki paradigma deiimlerinden iktisat kuram da etkilenmi ve srekli bir evrim iinde yol almtr. Yirminci yzyln sonu itibariyle farkl bilim adamlarnca arlkl olarak istatistiksel fiziin iktisadi olaylar anlamada kullanlmasyla ekonofizik kavram ortaya kmtr. Bu bildiride ekonofizik alan ve iktisat, zellikle finansal iktisat, ilikisi ele alnmaktadr. Ekonofiziin neden farkl bir disiplin olarak grld, konuya her iki bilim insanlarnn alma metodolojileri ve varsaymlarndan yola klarak aklanmaktadr. Anahtar Kelimeler: Ekonofizik, Ekonomi, Finansal Ekonomi, Fizik Alan Tanm: Ekonominin Dier Disiplinler ve Sosyal Deerlerle likisi (Genel Ekonomi) ECONOPHYSICS: AN OVERVIEW OF CURRENT RELATIONSHIP BETWEEN ECONOMICS AND PHYSICS Abstract For the last two and a half centuries, considering the emergence of modern economics with the well known book Wealth of Nations of Adam Smith, economics has been in interaction with other sciences. Among these sciences,

35

HUKUK ve KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 4, No 1, 2012 ISSN: 2146-0817 (Online)

physics is undoubtedly a step ahead. In this period of interaction, the paradigm shifts in physics influenced economic theory and economic theory proceeded in an evolutionary manner. In the last decade of 20th century, a new concept called econophysics emerged as scientists from different areas used statistical physics in order to understand the economic phenomena. This paper deals with the relation of econophysics and economics, specially the financial economics. It is explained why econophysics is seen as a separate discipline based on the working methodologies and assumptions of the scientists in both areas. Keywords: Econophysics, Economics, Financial Economics, Physics JEL Code: A12, B41 1. GR ktisat bilimi, modern temellerini Adam Smithin nl eseri Uluslarn Serveti (1776) ile attndan bu yana geen iki buuk asr boyunca pek ok deiim ve geliim sreci geirmitir. Paradigma deiimleri, tartmalar ve uzlamalarla birlikte geen bu srede bir sosyal bilim olan iktisadn dier bilimlerle ilikileri de deikenlik gstermi, baz dnemlerde dier sosyal bilimlerle daha youn etkileim gsterirken fen bilimleri ile etkileiminin yksek olduu zamanlar da grlmtr. ktisat ile fizik biliminin etkileimi ise belki de iktisadn bilim olma veya evrimleme srecinde en belirleyici olanlar arasndadr. Klasiklerden Neo Klasiklere ve gnmzdekilere kadar btn gelimeleri boyunca iktisatlar, fizik bilimlerinin kavramsal ve matematiksel gelimelerinden ve doa olaylarn betimleme ve tahmin etmedeki dikkate deer baarlarndan ilham almlardr (Daniel ve Sornette, 2008). Adam Smith kukusuz klasik fiziin kurucusu Newtonun almalarndan etkilenmitir. Newtonun hareket kanunlarnn fizik bilimine getirdii zariflik o dnem dier disiplinlerden bilim insanlarnn da kendi alanlar iin yknd bir durumdur. ktisadn bilimleme srecinde, fiziin fen bilimlerindeki konumuna yknmesi ve bu amala matematiin kullanmna ynelmesi gz nne alndnda Newton fizii ve klid geometrisi ile Klasik iktisadn, termodinamik ve diferansiyel hesap ile Neo Klasik iktisadn, Einstein fizii ve Riemann geometrisi ile Keynes iktisadnn, kuantum fizii ve topoloji ile genel denge iktisadnn ilikisi, gnmzdeki etkileimi anlamak asndan da nemlidir (Eren ve t, 2009).

36

HUKUK ve KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 4, No 1, 2012 ISSN: 2146-0817 (Online)

Bu etkileimin yn ounlukla fizikten iktisada doru olmutur. Fiziin teorik yaklamlar dnda, fen bilimleri arasnda en gelimi hesaplama yntemlerine sahip olmas bunun sebepleri arasndadr. Bununla birlikte fizik eitimi alp iktisada katk yapan nemli isimler de bulunmaktadr. Alphonse Quetelet (17961874), Leon Walras (1834-1910), Vilfredo Pareto (1848-1923) ve Robert Gibrat (1904-1980) eitimleri itibariyle fizik veya mhendislik kkenli olup iktisada katkda bulunmulardr (Roehner, 2010). Doa bilimleri ile sosyal bilimlerin alma yntemleri, olaylar ele allar, varsaymlarn test etmeleri arasnda birok farkllk bulunmaktadr. Fen bilimlerinin deney ve tekrara uygun sorunlarna karn sosyal bilimler temel olarak znde deiken olan insan ve insann oluturduu sosyal yaplar ele almaktadrlar. Bu makalede zel olarak doa bilimlerinden fizik ve sosyal bilimlerden iktisadn etkileiminin gemii ve bugnk durumu ele alnmakta, grece yeni bir kavram olan ekonofizik kavram ve bu kavram etrafndaki tartmalar sunulmaktadr. 2. KTSAT ve FZK 2.1. Balangtan Kuantum Fiziine 18. yzyl iktisat biliminin temellerinin atld yzyl olarak kabul edilirse, iki bilim arasndaki etkileimin bu yzylda balad sylenebilir. Adam Smithin arz ve talep yasalarnda Newtonun hareket yasalarndan, zellikle her etkinin bir tepki yaratt ile ilgili olan nc yasasndan izler grmek mmkndr. lk dnem iktisatlar iktisadi sistemi mekanik bir sistemmi gibi grmeye ve analizlerini tpk fizikilerin veya mhendislerin yapt gibi temellendirmeye almlardr. Aradaki tek farkn fen bilimlerde deneylerin teorilere temel oluturmasna karn iktisatta gzlemlerin benzer ilevi yrtmesi olduu sylenebilir. 19. yyn sonlarnda, Francis Edgeworth ve Alfred Marshall ekonominin de tpk Clerk Maxwell ve Ludwig Boltzmannn gazlar iin ne srd gibi bir denge durumuna ulat konusunu fizikilerin baz fikirlerinden esinlenerek oluturmulardr (Daniel ve Sornette, 2008). Bu etkileim 20. yyn balarnda da kendini gstermitir. Paris Borsasndaki hisse ve bonolarn hareketlerini modelleme abalar srasnda, matematiki Louis Bachelier difzyonun matematiksel teorisini gelitirmi, Albert Einstein ise bundan ksa bir sre sonra ayn difzyon eitliini temel alarak Brownian hareket teorisini ortaya koymutur (Daniel ve Sornette, 2008). Kuantum fiziine katks 37

HUKUK ve KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 4, No 1, 2012 ISSN: 2146-0817 (Online)

yadsnamayacak Einsteinin bu kuram zellikle finansal iktisatta hisse senedi fiyatlarnn dalgalanmasnda kullanlan temel kuramlardan biridir. 2.2. Eletiriler ve Yeni Fiziin Etkileri Tarihsel sre iinde iktisatlarn genel olarak fiziin doa bilimlerinde sahip olduu bilimsel gce ykndkleri ancak 20. yzylda fiziin geirdii deiimi takip etmekte isteksiz kaldklar gzlemlenmektedir (Eren ve t, 2009). 20. yzyln balarndan itibaren gerek fizik gerek dier doa bilimlerinde bir paradigma deimesi yaand sylenebilir. Einstein ve dierlerinin almalar, grecelilik kuram ve quantum fiziinin douu birok yenilii birlikte getirmitir. Fizik ve onu takip eden kimya, biyoloji gibi doa biliminlerinde yerleik teoriler sorgulanmaya balanmtr. ktisat nceki deneyimlerine kyasla bu deiimden yeterince etkilenememitir. Teorik olarak tutarl ve zarif matematiksel modeller, zerlerine kurulduklar varsaymlarn snrlaycl nedeniyle gerekleri aklamakta yetersiz kalmlardr. Doa bilimleri dengeden ama durumlarna ynelmiken iktisatlar halen, mkemmel bilgiye sahip, rasyonel ve tarafsz homo ekonomikuslarn yer ald ve dinamik davranlarn dsal (ekzojen) kabul edildii denge analizi yapmaya devam etmilerdir (Carbone vd., 2007). Bunlara verilebilecek nemli rneklerden biri Genel Denge Paradigmasdr. Neoklasik akmnn temsilcilerinden Leon Walrasn genel denge paradigmas hemen hemen her noktada 19. yzyl fizii ile paralellik arz etmektedir. Walrasa ynelik, almasnda teorisinin mekaniini yanl kurduu ya da matematiini yanl anladna dair ok sayda eletiri yaplmtr. Mirowskinin, neoklasik iktisadn fizikteki gelimeleri ve temel eleri alarak iktisada dahil ettii ve bu sebeple bnyesinde kr noktalar olduu tespitleri de quantum mekanii ile birlikte neo-klasik iktisata yaplan nemli eletirilerdendir. Her ne kadar Mirowskinin tezine eletiriler gelmi, tespitlerindeki baz matematiksel hatalar ortaya konmu olsa da Mirowski iktisatta ciddi entellektel bir oluum gerekletirmitir. Bu noktada quantum mekanii ile boyut deitiren fizikle birlikte fikirlerin, isteklerin veya dncelerin gerekleeni etkileyemeyeceinin ortaya ktn sylemek yanl olmaz (Ganley, 1995). Belirsizlik ve kompleksite kavramlar eletirel adan nem kazanmaya balamtr. Fizikilerin ve iktisatlarn bu kavramlar analiz etme yaklamlar belirgin farkllklar gstermektedir. Gnmz iktisat yaklamnda belirsizlik gz ard edilmekte, bunun yerine risk ve beklenen fayda kavramlar ile bu boluk

38

HUKUK ve KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 4, No 1, 2012 ISSN: 2146-0817 (Online)

doldurulmaya allmaktadr (Schinckus, 2009). Fizikte ise kuantum devrimi Newtoncu klasik anlayn getirdii deterministik yaklam sona erdirmitir. 1927 ylnda, bir paracn konum ve hznn ayn anda belirlenemeyeceini ne sre Heisenberg bunun bir rneidir. Fiziin zellikle mikro dzeyde belirsizlie yer vermeye balam olmasna karn iktisattaki kesinlik aray devam etmitir (akn, 1994; Eren ve t, 2009 iinde). 3. EKONOFZK: KTSADA YEN BR YAKLAIM 3.1. Balang ve Geliim Evresi Ekonofizik alan, iktisatta, zellikle finanstaki baz konulara ounlukla istatistiksel fizik kullanarak aklama getirme giriimi ile ortaya kan bir alandr. Bu alanda balangcndan buyana birtakm ekoller kendini gstermi olmasna ramen, hi phesiz bunlar arasnda en etkili olan Boston Ekoldr (Roehner, 2010). Elbette bunda, kavram 1995 ylnda Kolkatada yaplan bir konferansta ortaya koyan fiziki Eugene Stanleynin bu niversitenin fizik blmnde yer almas etkili olmaktadr. Henz yeni bir alma alan olmasna ramen, istatistiksel fiziin, zellikle finansal fenomenleri aklama abalar gn getike fizikilerin daha ok ilgisini ekmeye devam etmektedir. Peki fizikileri sosyal bilimlerle ilgili alma yapmaya ynelten nedir? Fizik, somut ve belli olup tahmin gcn belli bal evrensel dorulardan alr; fakat sosyal bilimlerde bu tarz dorularn olup olmad sorgulanmaktadr. nsann karmak dnyas dikkate alndnda bunu aklayacak bilgi var mdr? Bu konuda Majorana tarafndan nc bir makale yazlmtr. Bu makalede fizikteki istatistik ile sosyal bilimler arasnda ba kurulmu, benzerlikler ne kartlmtr. Balarda birbirinden ok farkl grnen iki bilimde nemli benzerliklerin olduu fark edilmitir. Bu benzerliklerin en nemlilerinden biri de her iki bilimin de farkl bak alaryla herey ile urayor oluudur (1942; Chakraborti vd, 2011 iinde). Roehner (2008), fiziin neden sosyal bilimlerle ilgili sz sylemek zorunda olduu ynndeki eletirilere, fiziin sosyal bilimlere deneysel metodoloji salama yoluyla katkda bulunaca eklinde yant vermektedir. Fizikilerin, zellikle istatistiksel fizikilerin, verilerle alma konusunda sahip olduklar deneyim yadsnamaz. ktisatta, zellikle finansta, byk lekte verinin bulunduu gz nnde bulundurulursa, bu verilerde eitli dalmsal zelliklerin

39

HUKUK ve KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 4, No 1, 2012 ISSN: 2146-0817 (Online)

ve bunlara hkmeden g yasalarnn olup olmad, bunlarn muhtemel sonular ekonofiziin temel ilgi alanlar arasnda saylabilir. Veri temelli yntemlerin gelimesinde, bilgisayarlar ve hesaplama kapasitelerinin artmasnn etkisi de olduka nemlidir. Gnmzde bilgisayarlarn, byk miktarda veriyi ileme ve ne kadar kark olurlarsa olsunlar stokastik srelerin benzetimini yapma (simulate) imkan kazanmasyla, basitlik peinde koma ihtiyac kalmamtr (Roehner, 2010). ktisadi sistemler byk miktarda saysal verinin (ki bu verilerin byk ksm hi incelenmemitir) olduu birbiriyle etkileim iindeki kompleks sistemlerdir (Stanley vd., 1999). Bu verilerin istatistiksel zelliklerinin incelenmesi bilim insanlarnn ilgisini uzun zamandan beri ekmektedir. Finansal zaman serilerinin dalmsal farkllklar ilk kez matematiki Mandelbrot (1963) tarafndan ortaya konulmutur. Borsa endeksi getirilerinin normal dalma (Gaussian) uymad, bununla birlikte kaln kuyruk (fat tail) davran sergiledii gzlemlenmitir. Bununla birlikte, oynaklk kmelenmesi ve kaldra etkileri tamas gibi stilize etkileri de eitli almalarda gzlemlenmitir. Ekonofizik yaklam, ekonomik teorinin, ampirik olarak gzlemlendii Gausu olmayan dalmlar aklamasndaki yetersizlii nedeniyle gndeme gelmitir (Eren ve t, 2009). Finansal zaman serilerinin dalmsal zellikleri halen ekonofiziin ilgilendii temel konulardan biridir. Richardsa (2000) gre ekonofiziin literatre en byk katklarndan biri de, finansal zaman serilerinin fraktal zellik tadn gstermesi olmutur. 3.2. Ayrma Noktalar Son 15 yldr ekonofizik ve iktisat arasndaki balar kuvvetlenmemi aksine aralarndaki uurum gittike genilemitir (Roehner, 2010). Bu uurumun artmasnda yntemsel bir uzlann olumamas gsterilebilir. Ana akm iktisatta, nsel (priori) modellerle allarak iktisadi olaylar modellenmektedir. Bu yaklamn temelinde verilerin nemi dikkate alnmaz. Ekonofizik ise verilerden yola kar ve nsl model yaklamndan uzaklar. Bu ynyle ana akm iktisatlarn varsaymlarn ounlukla gz ard ederler. Gerekte bu varsaymlar, zellikle finans gibi kompleks alanlarda salanmamakta, bu da modellerin aklama glerinin zayf olmas sonucunu ortaya karmaktadr. ktisadi varsaymlar gerek durumlar basitletirme amac tamaktadrlar. Ancak fizikilerin byle bir amac yoktur. Onlar gerek durumlar betimleme yoluyla

40

HUKUK ve KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 4, No 1, 2012 ISSN: 2146-0817 (Online)

anlamaya almaktadrlar. Schinckus (2010) eitli aksiyomlarla sterilize edilmi ve basite indirgenmi olmasyla eletirilen iktisadn bu anlamda bir bilim olmadnn bile ileri srlebileceini iddia etmektedir. Ayrca, ana akm iktisad baz grleriyle reddeden ekonofiziin yeni bir yaklamdan ziyade yeni bir disiplin olduunu ne srmektedir. ktisatlarla ekonofizikiler arasndaki temel farkllklar aada zetlenmektedir (Schinckus, 2011): Ekonofizikiler dnyay olduu gibi almakta, yani deneyler sonucu ortaya kan bilgiyi kabul etmekte ve modeli bu verileri temel alarak kurmaktadrlar. Ancak finansal iktisatta ileyi bu ekilde gereklememekte ve finansal iktisatlarn varsaymlar kimi zaman yanl kmaktadr. Mikroperspektif ile makroperspektif fark. Finansal iktisatlar, bireylerin birbirleri ile etkileimini gze almadan davranlarn analiz etmekte ve bireylerin tamamen rasyonel olduklarn varsaymaktadrlar. Ekonofizikiler ise tm etkileimleri dikkate almaktadrlar. Ekonomik Dengeye kar Ekonofizik Yap. ktisadi denge rasyonel beklentileri baz almaktadr. Dolaysyla elemanlar aras kompleks etkileimler dikkate alnmamaktadr. Ekonofizikiler ise dengede olmayan stokastik dinamikleri baz almakta ve dengenin olduuna dair bir kant olmadn belirtmektedirler. Benzer yntemleri kullanmakla birlikte farkl k noktalarnda farkl sonulara varan bu iki grup arasnda bir rekabet olduundan sz edilebilir. Roehner (2010), ekonofizikilerin, iktisatlarca neden oyunu kurallaryla oynamayan rakip veya muhalifler olarak grld konusunda u sebepleri sralamaktadr: Ekonofizikiler yaynlarn fizik dergilerinde yaynlayabildikleri iin iktisat dergilerinin uygulad kat kontrole maruz kalmamaktadrlar. Birok ekonofiziki, iktisadn temel aksiyomlarn olduu gibi kabul etmezler. Gzlemler ve test edilebilir tahminlerle yzleme konusundaki srarlar yoluyla, iktisad gerek bir bilim yapmaya almaktadrlar. 1960larda ortaya kan iktisadn matematikselletirilmesi de ekonofizikilere gvenilir bir koruma salamtr. Fizikiler de saygn matematiksel iktisat dergilerinde (Econometrica gibi) yazan iktisatlar

41

HUKUK ve KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 4, No 1, 2012 ISSN: 2146-0817 (Online)

kadar matematik bildii iin, almalar herkesi hayran brakmamtr. Ancak fizikiler, zarif ve dikkat ekici bir teorinin, ters edilmesi gerektiinin farkndalardr. 4. SONU ktisat 18. yzyldan beri birok bilim ile ibirlii yaparak evrim geirmi ve gnmzdeki halini almtr. birlii yapt bilimler arasnda fiziin yeri dierlerinden belirgin bir ekilde farkldr. 18. yzyl fizii ve hareket yasalar temel alnarak oluturulan iktisat bilimi, 20 yzylda quantum fiziinin ykselii ile birlikte deiim ierisine girmitir. Bu deiime iktisatlar kadar fizikilerin de katks olmutur. zellikle neo-klasik iktisada yaplan eletirilerin, iktisadn geliimine nemli katks olmutur. Bu geliim ile birlikte iktisat ierisinde farkl bak alar da olumutur. ktisadn temel prensiplerinden ayrlmadan quantum fiziini kullanan finansal iktisat ve yine benzer metodlar kullanan ancak tm temellerin deneylerle ortaya kan bilgi birikimiyle oluturulmas gerektii fikrini ne sren ekonofizik bunlarn banda gelmektedir. Bu makalede, iktisat ve ekonofiziin iktisadi olaylara hangi yntemlerle yaklat ve hangi noktalarda birbirlerinden ayrldklar ele alnmtr. Temel ayrmn, ekonofizikilerin veri temelli yaklam temel almalar buna karn iktisatlarn belirli varsaymlardan hareketle sonulara ulamaya almalar olduu grlmektedir. Bu nedenle, ekonofiziin farkl bir disiplin olduu ynnde grler literatrde yer almaya balamtr. KAYNAKLAR Carbone, Anna, Giorgio Kaniadakis & Antonio M. Scarfone. Where do we stand on econophysics?, Physica A. 382, 2007, xi-xiv. Chakraborti, Anirban, Ioane Muni Toke, Marco Patriarca & Frederic Abergel.Econophysics review: Empirical Facts, Quantitative Finance. 11:7, 2011, 991-1012. Daniel, Gilles & Didier Sornette. Econophysics: Historical Perspectives, in: Rama Cont, (Ed), The Encyclopedia of Quantitative Finance, 2008, http://arxiv.org/pdf/0802.1416v1, [ndirme Tarihi: 10.02.2012]. Eren, Ercan, Rya Eser & Hale Krer. "Kompleksite ktisad ve Ekonofizik", iinde: Darwin ve Evrimsel ktisat Sempozyumu 19-20 Kasm 2009, ( Editrler:

42

HUKUK ve KTSAT ARATIRMALARI DERGS Cilt 4, No 1, 2012 ISSN: 2146-0817 (Online)

Muammer Kaymak ve Ahmet ahinz), Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 2011, 127-140. Eren, Ercan & Kaan t. Matematik ve Fizik ile Etkileimi erevesinde Yerleik ktisadn Deiimi ve Yeni ktisat, 2. Ulusal Ynetim ve Ekonomi Bilimleri Konferans Bildiriler Kitab Cilt 1, Sosyal Bilimler Aratrmalar Dernei (SOBAD), zmir, 2425 Eyll 2009, 303318. Ganley, William T. Institutional Economics and Neoclassicism in the Early Twentieth Century: The Role of Physics, Journal of Economic Issues. 29:2, 1995, 398-406. Mandelbrot, Benoit. The Variation of Certain Speculative Prices, Journal of Business. 36, 1963, 394-419. Richards, Gordon R. Reconciling Econophysics with Macroeconomic Theory, Physica A. 282, 2000, 325-335. Roehner, Bertrand M. Econophysics: Challenges and Promises-An Observationbased Approach, Evolutionary and Institutional Economics Review. 4:2, 2008, 251-266. Roehner, Bertrand M. Fifteen Years of Econophysics: Worries, Hopes and Prospects, 2010, http://arxiv.org/pdf/1004.3229.pdf, [ndirme Tarihi: 10.02.2012] Schinckus, Christophe. Economic Uncertainty and Econophysics, Physica A. 388, 2009, 4415-4423. Schinckus, Christophe. Is Econophysics a New Discipline? The Neopozitivist Argument, Physica A. 389, 2010, 3814-3821. Schinckus, Christophe. What can econophysics contribute to financial economics?, International Review of Economics. 58, 2011, 147-163. Stanley, H. Eugene, Luis A. Nunes Amaral, David James Canning, Parameswaran Gopikrishnan, Youngki Lee & Yanhui Liu. Econophysics: Can Physicists Contribute to the Science of Economics?, Physica A. 269, 1999, 156-169. Yegorov, Yuri. Econo-physics: A Perspective of Matching Two Sciences, Evolutionary and Institutional Economics Review. 4:1, 2007, 143-170.

43