Prof.Dr.

CARL SAGANT

KOZMOS
Evrenin ve Yaamn Srlar

eviren : Reit Aolu

Copyright: Carl Sagan/Kesim Ajans/ Altn Kitaplar/1982

Birinci Bask : Austos -1982 Dizgi ve Bask: Serbest Matbaas

OKURLARIMIZA
NCE TV DZS, SONRA KTAP... amzda gelimiliin bir lt de halkn bilgi ve kltr dzeyidir. leri lkelerde bu dzeyi ykseltmek amacyla basn yayn organlaryla yayncln el ele verdiini grmekteyiz. Bi limsel konular geni ynlara tantma, sevdirme ve onlar ay dnlatmada bata TV olmak zere, kitle haberleme aralar etkin bir rol oynamakta. Bilimsel dizilerin amacna ulamas iin izlenen tamamlayc bir yol da, dizi senaryolarnn gelitirilerek kitap haline getirilme sidir. nk TV dizisinin program sresiyle snrl ak iinde ak tarlan youn bilginin alglanmas, derinlemesine kavranmas g l szkonusudur. te diziyle birlikte oluturulan kitaplar, anla lmas dikkat isteyen konulara yeniden eilme olana vermek tedir. Bilimsel Sorunlar Dizimizin ilk kitab olarak sunduumuz, ik tisadi dncenin balangcndan gnmze dek temel retile rini konu alan Kuku a (The Age of Uncertainty) le insanln evriminde nemli bir aamay oluturan uzayn kefini konu alan Kozmos (Cosmos) adl yaptlar, dnyann en nl TV kurumlarn ca gerekletirilen iki nemli dizisinin kitaplardr. Olanaklarmz lsnde ilgin grntlerini vermeye altmz, gsterildii her lkede halkn beeni ve ilgisini toplayan bu dizilere, Trkiye Televizyon Kurumunun da gereken ilgiyi gstereceini umuyo ruz... Halkmzn bilim > kurgu.rn film ve kitaplarla gidermeye alt, evrenin ve yaamn srlarna duyduu derin merak b-

yk lde giderecek bilimsel bir yapt Kozmos. Yazan Carl Sagan, halk ynlarnn ilgisine ve yararna sunulmayan bilimi, mutlu bir aznln ayrcal olarak tanmlamakta, aratrma ve bu lularn halka maledilmesi yolunda zel bir aba gstermektedir. Olaanst Bilimsel Baar ve Bilimi Halka Ulatrma d lnn sahibi olan Carl Sagan, Kozmos'un yapsyla yeryzndeki yaam arasndaki ba vurgulamak iin kendini yle tantyor : BEN CARL Sagan ADINDA...

...su, kalsiyum ve organik molekllerin toplamym. Siz de ylesiniz, yalnz adnz baka. Ama hepsi bu kadar m? Olabilir mi?.. Carl Sagan, Gezegen Aratrmalar Laberatuvar bayneticisi ve Cornell niversitesi Uzay Bilimleri ve Astronomi Blm retim yesidir. Mariner, Viking ve Voyager uzay aralar yol culuklar ve aratrmalarnda barol oynamtr. Uluslararas Ast ronomi dln kazanan bu nl bilimadam, Amerikan Astro nomi Demei Gezegenler Bilimi Blm, Bilimin lerleyii Der nei ve Amerikan Jeofizik Birlii bakandr. Dr. Sagan drt yz bilimsel ve popler makale yaynlam ta'. Yazar olduu bir dzineden fazla kitab vardr. Evrende Akll Yaam (Intelligent Life n the Universe), Kozmik iliki (The Cosmic Connection), Cennetin Canavar (The Dragon of Eden), Dnyann Fsltlar (Murmurs of Earth) bunlardan bazlar. Carl Sagan iin, yukarda zetlenen bunca nemi] ve onurlu grevi yklendiini sylemek yeterli mi?.. Hepsi bu kadar m? Olabilir mi?.. Carl Sagan, insann renme merakn giderme, evreni ke fetme abasnn da tesinde bir grev tadnn bilincinde... nsan soyunun srdrlmesinin, uygarlmzn korunup geliti rilmesinin en nemli koulu olan evrensel barn da savunucu su Carl Sagan. 1975'te nsanln Refah ve Huzuruna Byk Katkda Bu-

lunmu Kii ve 1978'de Pulitzer Edebiyat dllerini alan Cari Sagan'n tm insanla mesaj u : KOZMOS'UN KEF, KEND KENDMZ KEF YOLCULUUDUR... Biz hem gkyznn, hem yeryznn ocuklaryz. Bu ge zegen zerindeki varlmz sresince tehlikeli bir evrimsel yk srtlam bulunuyoruz. Bu yk torbasnn iinde saldrya ve t reye yatknlk, liderlere ba eme ve yabanclara dmanca dav ran gibi kaltsal eilimler yer alyor. Fakat ayn zamanda baka larna kar efkat, ocuklarmza kar sevgi, tarihten bir eyler renme ve giderek zek ve yeteneklerimize bir eyler katma ei limlerine de sahibiz; bunlar da hayatta kalmamza ve refahmz srdrmeye yarayan etkenler... Yanmzdaki bu eilimlerin han gileri stn gelecek bilmiyoruz.. Bizi Kozmos'un enginliklerinde kanamayacamz bir hedef beklemekte. Dnya-d akll varlklarn bulunduuna ilikin he nz ak belirtiler yok. Bu, bizimkine benzer uygarlklar acaba hi durmamacasna kendi kendilerini yok mu ediyorlar, diye bir soru getiriyor aklmza. Yerkremize uzaydan baktmzda, ulu sal snr diye bir ey gremiyoruz. Uzaydan gezegenimizin ince cik mavi bir hill, sonra da yldzlar kenti arasnda bir k nokta s olarak grndn izleyince; etnik, dinsel ya da ulusal ovenist davranlarn srdrlmesi akl almaz bir duruma dn yor... Hayatn hibir zaman balama olana bulunmad dnyalar var. Kozmik felaketlerin yakp ykt dnyalar da var. Biz talih liyiz, hayattayz, glyz. Uygarlmzn ve trmzn refah elimizde olan bir ey. Eer yerkre adna bizler sz sahibi deilsek kim olabilir? Varlmz srdrmede karar veren bizler ola mazsak kim olabilir? 'i Dr. Turhan BOZKURT

SUNU
alar boyunca giriilecek sabrl ve dikkatli almalar, bugn iin sr perdesinin arkasnda kalan birok eyi aydnla kavuturacaktr. n san, evrenin srlarn aratrmak iin yaamnn tmn bile harcasa, yine de bylesine engin bir sorun karsnda yeterli olamaz. Bu nedenle, bilgiler, ancak alat aldka insanolunun nne serilecektir. Bir zaman gelecek, o gnn insanlar kendilerince bilinen eylerin daha nceleri bilinmeyiine aacaklar... Birok buluun ortaya k , bizlerin ans oktan silinip gittii dnemlere rastlayacaktr. Her an insanna, aratrlmak zere sorular gizlemesini beceremeyen bir evren, ekici olmaktan uzak, tekdze bir yaam ortam oluturdu. Seneca, Doa Sorunlar 7. Kitap, M.S. 1. yzyl

Bugn bizler iin apak olan gerekler, eski zamanlarda ev renin akl sr ermeyen olgular arasndayd. Gnlk yaamdaki en basit bir olay bile evrenin srlaryla ilikili olarak yorumla nyordu. Bu konuya bir rnek olarak, Asurlarm M.. 1000 ylla rnda, di arsna neden olduu sanlan bir kurt iin dzdkleri

tlsml dizeleri gsterebiliriz Bu dizeler evrenin balangcn aratrmakla balayp, di ars iin bir tedavi yntemi salk vermekle son bulur. Evren, Anu tarafndan Yeryz evren tarafndan Akarsular, yeryz tarafndan Dereler, akarsular tarafndan Bataklklar, dereler tarafndan Ve kk kurt, bataklklar tarafndan Yaratldktan sonra, Kk kurt alaya szlaya Tanr ama'n huzuruna vard Yal gzleri* dedi k i : Bana verecein besin ne ola? ncirle kays senin ola. Bunlar ne ki benim iin? ncirle kays hl Brak da hi olmazsa Dile dieti arasna sokulaym Az dilerinin ine yerleeyim. Madem ki byle dedin, ey kk kurt, Katretsin seni Toprak Ana O kudretli eliyle... (Di arsna kar dzlm tlsml dizeler.) Tedavisi! Mayalanm arpa suyuna kartrlm ya, h dizeler kez yinelenerek aryan diin zerine s rlecek. Atalarmz, iinde yaadklar dnyann srlarn renmeye can attklar halde, bunun yntemini kefedememilerdi. Aral' lar, ama'lar gibi tanrlarn egemen gler oluturduklar k ck, garip ve aciz bir dnya varsaymyla yayorlard. Byle bir dnyada, insanolu nemli olmasna nemli, ama balca rol 12

stlenmekten uzak br yaam sryordu. Doayla insan sk bir balant iindeydi Di arsnn mayalanm arpa suyuyla teda visi, en derin evrensel gizleri ieriyordu; Gnmzdeyse evreni anlamamz salayan sekin, gl ve ad bilim olan, bir yntem bulduk. Bilim bize, varl ylesi ne eskilere, uzanan ve ylesine engin bir evrenin gizlerim n mze serdi ki, bunun karsnda insanoluna ilikin sorunlar bile neredeyse nemini yitirdi. Bylece Kozmos, gnlk yaammz la ilgisi bulunmayan uzak, soyut bir kavram gibi grnd. Ne var ki, bilim giderek evrenin inam vecde boan bir grkemi bu lunduunu ve akim bu giz perdesini aralamaya yetebileceini ortaya koymakla kalmam, insanolunun gerekten evrenin bir paras olduunu, ondan kaynaklanarak yine onda son bulduu nu gstermitir. En temelinden en nemsizine dek insana ili kin tm olgular, evrene ve onun kkenlerine balayabiliriz. Bu kitap ite byle bir kozmik perspektifin kefini amalamaktadr. 1976 ylnn yaz ve sonbaharnda, yaklak yz kadar bilimadam arkadamla birlikte, Mars gezegeninin kefine gnderi len Viking uzay arac projesinin hazrlanmasnda grev aldm. nsanlk tarihinde ilk kez baka bir gezegenin yzeyine iki uzay arac indirmitik. Kitabn Beinci Blmnde ayrntl biimde anlatlaca zere, aldmz sonular gerekten gz kamatn* cyd ve bunun tarihsel anlam tm aklyla ortadayd. Buna karn, dnya halkoyu bu byk olaydan hemen hemen haber siz braklyordu. Basn bu konuya pek ilgi gstermedi, televizyonsa olay adeta grmezlikten geldi. Mars gezegeninde hayat olup olmad sorusuna kesin bir yantn alnamayaca anla lnca, halkn ilgisi daha da azald. Yantlarn kesinkes olmayp her iki yana da ekilebilmesine, hogr gsterilmiyordu. Mars gezegenindeki gk renginin, nceleri yanl olarak bildirildii gi bi, mavi deil de pembemsi bir sar renkte olduu belirlenince, bu konuda haber toplayan muhabirlerin d krklyla kar latk. Mars gezegeninin bu bakmdan da zerinde yaadmz 13

yerkremize benzemesini arzuluyorlard. Bu gezegenin yerkre mize az benzedii oranda halkoyunun ilgisinin azalaca kara ndaydlar. Oysa Mars yzeyinin insann heyecandan soluunu kesecek kadar ilgin grnmleri var. Yaamn, dnyamzn ve KozmosNn oluumunun sim, ba ka gezegenlerde insanst akll canllarn bulunmas olasl gibi birbiriyle likili birok bilimsel sorunun yantlarn aramak zere halkoyunun uzayn kefine klmasna genellikle ilgi duy duu inancndaym. Bu ilginin ok gl iletiim arac olan te levizyon araclyla harekete geirilebileceini dndm den, Viking Verileri Analizi ve Kanlama Mdr B. Gentry Jjee ile birlikte bir televizyon'dizisi yapmay kararlatrdk. Ast ronomiyi konu edinen bu televizyon dizisinde insan esinin ge ni bir yer almas, insanolunun aklna olduu kadar yreine de hitap edilmesi gerekiyordu. ekimi yl sren ve ad Koz mos Projesi olan bu dizinin hazrlanmas iin yazarlar, rejisr ler ve prodktrlerle ibirlii yaptk. Kozmos dizisinin 140 mil yon kii tarafndan televizyonda izlenecei hesapland. Bu hesa ba gre, yeryzndeki insan nfusunun ancak yzde 3' bu di iye ilgi gsterebilirdi. Ne var ki, bizler, dnyann oluumu ve yapsna ilikin en derin bilimsel sorunlarn, ok byk bir o unluun ilgisini ve renme alm kamlad kansndayz. Sradan insann sanldndan ok daha bilgi peinde kotuu na inanyoruz. amz, uygarln ve belki de insan trnn gelecei asndan bir yol kavanda bulunmaktadr. Sapacaimz yol hangisi olursa olsun, ahnyazmz kanlmaz bir biimde bilime baldr. Varolmak, hayatta kalabilmek iin bilim vazge emeyecek kadar temel bir gereksinimdir. stelik bilim, in sanoluna zevk verir; evrimin yasalar renmenin, anlamann insanoluna zevk vermesini salayacak biimde dzenlenmitir. nk hayatta kalabilmek daha ok renebilenlerin, anlayan larn harc olacaktr. Kozmos televizyon dizisiyle Kozmos adm tayan bu kitabn, bilime ilikin baz dncelerin, yntemle 14

rin ve bilim zevkinin iletilmesinde yararl bir giriim olduu inancndayz. Kitapla televizyon dizisi el ele bir geliim iinde olutular. Aslnda biri tekinin temelini oluturdu. Ama yine de kitaplar la televizyon dizilerinin birbirinden ayr yaklamlar ve zel likleri vardr. Kitabn en nemli zelliklerinden biri, okura, an lalmas dikkat isteyen konulara yeniden eilme frsat verme sidir. Televizyonda byle bir frsat henz yeni domaktadr videoteypler sayesinde. Bir yazarn kitapta bir konuyu derinleme sine ve ayrntl olarak ele almas, televizyondaki elli sekiz da kika ve otuz saniye gibi bir zaman giyotini korkusu bulunma dndan, daha kolaydr. Televizyon dizisindeki blmlerin kita bn blmleriyle e konularda balayp bitirilmesine zen gs terilmitir. Birinin verdii zevki tekinin tamamlamas da mm kndr. Kitapta baz konular tarih srasna gre ele alnmamtr, rnein, Johannes Keplertn anlatld nc Blmden ok sonraki Yedinci Blmde eski Yunan bilginlerinin dnceleri ele almyor, yle sanyorum ki, Yunan bilginlerinin fikirlerine, hangi konular gzden karm olduklarm saptadktan sonra eilmek daha uygun olur. Bilim, insanolunun yaamndaki teki abalarndan ayr bir ura olarak ele alnamayacandan, sosyal, siyasal, dini ve fel sefi birok soruna bazen kubak bir gz atlarak, bazen de dorudan iine girilerek yer verildi. Bu nedenle, yeri geldii ve gerektiince, hem televizyon dizisinde, hem kitapta sosyal so runlara da deindim. Bilimin temelinde dt yanlgy dzeltme esi yatar. Yeni deney sonular ve yeni dnceler, srekli olarak eskiden giz olan eyleri zmlemektedir. rnein, Dokuzuncu Blm de, ad ntrin olan grlmesi zor zerreciklerden pek aznn Gne'ten kaynakland sanlyor bugn. Bu konuyu aklay c varsayma niteliindeki grler sralanacaktr ilerki blm lerde. Onuncu Blmdeyse yerkremizden ok uzaklardaki ga 15

laksilerin (gkadalar) geri ekilip bzlmelerini nlemeye ye tecek kadar maddenin evrende bulunup bulunmad; evrenin balangcnn saptanamayacak kadar eski olup olmad ve ba langc yoksa, yaratlm da olmayaca gibi ok merak ettii miz konulara gireceiz. Szn ettiimiz ve merak duyduu muz bu her iki alana California niversitesi profesrlerinden Frederick Reines'in aratrmalaryla k tutmaya balad sy lenebilir. nk Profesr Reines aada sraladmz bulgula ra ulat kansndadr: a) ntrinler ayr durumda bulu nurlar ve bunlardan yalnzca bir tr Gne'i inceleyen ntrin - teleskoplaryla incelenebilmektedir; b) ntrinler -ktaki du rumun tersine- bir ktleye sahiptirler; bylece uzaydaki ntrinlerin tmnn ekim gc, Kozmos'un srekli genilemesini n leyen bir engel oluturabilir. leride giriilecek deneyler, hu g rlerin doruluunu ya da yanlln ortaya karacaktr. Ne var ki, bu abalar, birikim yoluyla bize aktarlan bilgilerin s rekli ve tekrar tekrar elden geirilip snandn gsteriyor. Ve bilimsel aratrma serveninin temeli de ite burada yatmakta dr. '&$; Ithaca ve Los Angeles Mays 1980

16

Blm I KOZMK OKYANUSUN KIYILARI

Yeryznn enginliin} zihnin kavrayabildi mi? In evrendeki adresini biliyor musun? Peki, ya karanlnkini..? Eski Kitaplardan Mekn olarak evren, drt bir yanm evreleyip beni bir atom zerrecii g i b i yutuyor; ama ben zihinsel dn cemle dnyay kavryorum. Blaise Pascal, Dnceler Bilinende snr vardr, bilinmeyende snr yoktur. nsan akt anlaslmazln engin okyanusunda barnacak bir ada salar. Her kuaa den i, bu okyanustaki adaya biraz daha toprak katarak bytmektir. T. H. Huxley, 1887

17

Kozmos : F. 2

KOZMOS, OLMU VEYA OLAN YA DA OLACAK HER EYDR. Kozmos dzen iinde bir evren anlamnda kullan lan Yunanca bir szcktr ve bir bakma karmaa anlamna gelen Kaos'un kartdr. Evreni oluturan tm canl ve cansz varlklarn birbirleriyle derinden uyumlu balarnn gizlerini ierir ve bu karmak ama gizemli bir incelikle ilenmi balara kar hayranlk ifade eden bir szcktr. Kozmos'u yle bir dnmek bile garip bir heyecan verir. nsann sesini soluunu kesen, ensesinden aa rperti veren, bir bolua dn hayal meyal anmsan gibi badndrc Dir duygudur bu. nk tm srlarn en bynn karsnda olduumuzun bilincindeyizdir. Kozmos'un mekn ve zaman boyutlar her insann anlay snrlan iine girmez. zerinde barndmz yerkre, basz ve sonsuz bir enginlikte kaybolmu minicik bir gezegendir. Koz mik perspektifte, insanoluna ilikin uralarn ou anlamsz, hatta ocuksu grnr. Ama yine de insansoyu her dem gen, her dem merak kp ve her dem cesur, ayrca ok da umut ve ricidir. Son bir iki bin yllk dnemde Kozmos konusunda ok artc ve hi beklenmedik bululara ulatk. Bu bulular d nmek bile insan heyecanlandryor. Btn bunlar, insanolu nun evrim sonucu merak duygusuna sahip olduunu, renme nin, anlamann insana sevin verdiini ve bilginin hayatta kala bilmenin nkoulu olduunu bir kez daha vurguluyor. una ina nyorum ki, geleceimiz, bir toz zerrecii gibi iinde dolat mz Kozmos'u ne denli iyi bileceimize baldr. Btn o bulularla keifler, kuku ve hayal gcnden hz alarak gerekletirilmitir. Hayal gc bizleri ou zaman bilin medik diyarlara gtrr ve o olmadan hibir yere ulaamayz. Kuku da bize, d rnyle gerek arasndaki fark bulmam z ve varsaymlarmz snamamz salayan yolu aar. Kozmos' 18

un zenginlikleri snrszdr. Her ark ayr bir hayranlk dou ran bu makinenin olaanst gzellikteki paralar ve bu par alar arasndaki byleyici balant, szn ettiimiz snrsz zenginliin kaynadr. Yerkremizin yzeyi, kozmik okyanusun kym oluturur. Bilgilerimizin ounu bu kylarda edindik. Son zamanlarda de nize birazck aldk... yle ayak parmaklarmz slatacak ka dar... ya da en ok ayak bileimize kadar diyelim. Bu sularn arsn yadsyamayz, nk benliimizde oradan geldiimizi kavrayan bir yan var. Orann arm ta iimizde hissediyoruz ve bu duygumuz, hangi tanr kzarsa kzsn, yine de kutsaldr. Dnyamzda uzunluk ls olarak kullandmz metre ya da kilometre gibi ller, Kozmos'un boyutlar iin geerli de ildir. Kozmos ylesine byktr ki, kilometreler anlamsz ka lr. Kozmos'ta l olarak k hzm kullanrz. Ik, saniyede 300.000 kilometre hzla ilerler. Baka bir deyile, yerkremizin evresini saniyede yedi kez dolanm olur. Ik sekiz dakikada Gne'ten dnyamza ular. Bylece yerkremizin Gne'ten sekiz k dakikas uzaklkta bulunduunu syleyebiliriz. Bir ylda k uzayda on trilyon kilometre kateder. In bir ylda ald mesafeye k yl ad verilir. Ik ylyla zaman deil, uzaklk llr. Yerkremiz Kozmos'ta biricik yer deildir kukusuz. Hatta tipik bir yer bile saylmaz. Aslnda Kozmos'ta hibir gezegen ya da yldz veya galaksi tipik olamaz, nk Kozmos'un ou botur. Kozmos'un tipik zellii engin, souk, her yeri kaplayan boluklar arasndaki sonsuz uzay gecesidir. Galaksileraras bu sonsuz uzay gecesi ylesine garip ve sszdr ki, bunun kart olarak gezegenler, yldzlar ve galaksiler iac bir gzellik ya ratrlar. Ama bunlar ok azdr. Ola ki, Kozmos'ta bulunsak, bir gezegene rastlama olaslmz on milyar trilyonun trilyonunda 19

(33 sfrl) birdir (*). Gnlk yaammzda byle bir say iin zorlama say denir. Bu da evrende dnyalarn ne denli deerli olduunu ortaya koymaktadr. Galaksileraras uygun bir noktadan bakabilsek, uzay dalga lan zerine yaylm kpk gibi hafif ltl ekiller grrz. Bunlar galaksilerdir; bazlar tek bana, bazlar kme halinde engin kozmik karanlkta kayarak dolarlar. Evet, ite karmz da, bildiimiz kadaryla, en geni boyutlardaki bir Kozmos... Yerkremizden sekiz milyar k yl uzakta bulutsu yldzlar (nebulalar) yresindeyiz. Bilgilerimiz, burasnn bilinen evrenin u blmne yan uzaklkta olduunu sylyor. Bir galaksi gazdan, tozdan, yldzlardan oluur, milyarlar ve milyarlarca yldzdan. Birileri iin gne ilevi gryor olabilir bu yldzlar. Bir galakside yldzlar ve dnyalar vardr. Belki de canl varlklar, akll cardlar ve uzaya yaylm uygarlklar da bulunmaktadr. Fakat uzaktan bir galaksi bana gzel bir eya koleksiyonunu anmsatyor, deniz kabuklan ya da mercanlar gi bi, llemeyecek kadar uzun zaman dilimleri iinde doann kozmik okyanustaki giriimlerinin rnleridir bunlar. Yz milyar kadar galaksi, her birinde de ortalama olarak yz milyar yldz var. Btn galaksilerde, yldz kadar gezegen de bulunmas olasl szkonusu. Bylesine akl almaz saylar karsnda, neden tek bir yldz, yani Gne insanlarn yaad bir gezegene yaam veriyor olsun da, baka olaslklar bulunma sn? Niin Kozmos'un cra bir kesinde yaama mutluluuna yalnzca bizler ermi olalm? Kanmca, evrende hayat kaynyor olmas ok daha gl bir olaslktr. Ama biz insanlar bunu he nz bilemiyoruz. Keiflerimiz daha yeni balamtr. Sekiz mil yar k yl uzaklktan bakldnda, Samanyolu'nun iinde bu lunduu kmeyi bile zor bulabiliriz, deil ki, Gne'i ya da yer(*) ABD bilim evrelerindeki kurallara gre, byk saylar y le ksaltlyor : Bir milyar = 1.000.000.000 =* 10; bir trilyon m 1.000.000.000.000 = 10*. 20 -

kremizi... zerinde insan yaadndan emin bulunduumuz tek gezegen, kayalar ve madenlerden olumu minnack bir k redir: Dnyamz. Gne nn yansmasyla hafiften parla yan bu yerkre uzayda kayp bir cisim gibidir. imdi dnyamzdan yola karak balayacamz yolculuk, yeryzndeki astronomi bilginlerinin Blgesel Galaksiler K mesi adm verdikleri yreye gtrecek bizi. Buras iki milyon k yl temizdedir ve yaklak yirmi ana galaksiden oluur. zel ya da ilgin bir grnm olmayan, dank, karanlk bir kmedir bu. Bu galaksilerden biri, yeryznden grlen Andromeda galaksisindeki M31'dir. br galaksiler gibi bu da yldz lardan, gazdan ve tozdan olumu kocaman bir frldaktr; e kim gcyle kendisine bal olan iki uydusu bulunur. MS'in ojesinde bir benzer galaksi daha vardr. Bu, sarmal kollar yavatan her 250 milyon ylda bir dnen kendi galaksimizdir. Yuvamz olan yerkrenin krk bin k yl uzandaysa Samanyolu'nun merkezine varm oluruz, Buradan yine yerk remizi bulmak istersek, galaksinin kylarna doru rotamz de itirerek sarmaln uzak kolu dolaynda karanlk bir blgeye girmeliyiz. Sarmal kollar arasnda bulunduumuz anda bile, genellikle edineceimiz izlenim, yanmzdan yldz nehirlerinin akp git mesi olacaktr. Kendiliklerinden pek gzel aydnlanm olarak kayp giden bu yldzlardan, sabun kp grnmnde olma sna karn, iine 10.000 Gne ya da bir trilyon yerkre sa cak byklkte olanlar vardr. Buna karlk, bazlar da ufak bir kasaba byklndedir. Baz yldzlar, rnein, Gne tek basnadr. Dierleriyse, ki ou yledir, kalabalk grup halindedirler. Genellikle sis temler ifttir ve iki yldz birbirinin yrngesinde dolar. Bu yldz kmelerin iinde, l sistemden tutun da, birka dzine ya da binlerce yldzn yer ald gruplar vardr. Yldzlarn ok sk kmeler oluturduu blgeleri milyonlarca gne aydnlatr. Baz ift yldzlar, birbirlerinin ylesine yaknndan gelip geer 21

ier ki, aralarnda kalan mesafe toza boulur. ounun birbirin den uzakl Jpiter'in Gne'ten uzaklna eittir. Baz gen yldzlar (spernovalar) bal bulunduklar galaksinin tm ka dar parlaktr; kara delikler dediimiz tekilerse birka kilo metre uzaktan bile grlemezler. Bazlar srekli parltldr, ba zlar henz karar verememi gibi yanp sner ya da amaz aralklarla gz krptnrcasma parldar. Kimisi ok edal biim de dner durur; kimisi de ylesine lgnca dnerler ki, kutup lan yamyass olmu gibi grnr. Yldzlarn ou gzle gr lebilir ve kzltesi k karrlar; bazlar ayn zamanda par lak X nlar ya da radyo dalgalar kaynadrlar. Mavi yldz lar gen ve kzgndrlar; san yldzlar orta yaldrlar ve ou bu snfa girer; krmz yldzlarn ouysa yal ve lgndrler; kk beyaz ya da siyah yldzlar da lmn eiindedirler. Samanyolu'nda karmak ama uyumlu biimde dolaan her trden 400 milyar yldz yer alr. Gezegenimizdeki insanlarn btn bu yldzlar arasnda yakndan bilebildikleri yalnzca bir tanedir. Her yldz sistemi, uzayda tekilerden nice k yl uzakl nda ayr dm birer adacktr. Kendi gezegenleriyle kendi gnelerinden baka bir eyin varlndan habersiz, yalnzca bunlara ait bilgiler edinmeye alanlar gzmn nne getiri yorum bazen. Ne kadar ayr ve yalnz bir adack oluturuyo ruz. Kozmos'u dnebilme konusunda aklmz ok yava al yor. Yldzlardan bazlar, evrimlerinin erken bir dneminde donmu milyonlarca cansz ve talam dnyacklarla, gezegen sistemleriyle evrili olabilirler. Belki de yldzlarn ounun bi zimkine benzer bir gezegen sistemi vardr. Bunlarn d snr izgisinde, gazlarn byk halkalar oluturduu gezegenler ve buzlu aylar, merkeze yakn blmnde de kk, scak, mavim si beyazlkta bulutlarla kapl dnyalar bulunabilir. Bunlarn bazlannda, insana benzer akll yaratklar geliip gezegenlerinin yzeyini byk yaplarla kaplam olabilirler. Onlar bizlerin
22

Kozmostaki kardeleridir. Bizlerden deiik yapya m sahip tirler? ekilleri nasldr? Biyokimyasal, nrobiyolojik yaplan nedir? Tarihleri, politikalar, bilimleri, sanatlar, mzikleri, din leri, felsefeleri nedir? Gnn birinde belki bunlar bilebileceiz. imdi hemen arkamzdaki avluya, yani yerkremizden bir k yl uzakta bulunan blgeye geldik. Gne'imizi buz, kaya ve organik molekllerden olumu buz yumaklan .yn evre ler*. Bu kocaman buz yumaklan yn bir kre biimindedir. te bunlar kuyruklu yldzlarn kaynakland ekirdeklerdir, kide bir geen bir yldz ekim gc araclyla bunlardan bi rini hafife i gne sistemine doru iter. Burada Gne'in stmasyla buz buharlar ve gzel grnl bir kuyruklu yldz (kornet) kuyruu oluur. te, sistemimizin gezegenlerine, Gne'in tutuklular olan byke dnyalara yaklayoruz. Bunlar ekim gc nedeniyle hemen hemen dairesel diyebileceimiz yrngeler izerler ve Gne tarafndan stlrlar. Bunlardan Platon metanl buzla r tldr ve eliinde kocaman Charon Ay' vardr. ok uzan da kald Gne'in aydnlatt Platon gezegeni, simsiyah gk lerde kck bir k noktas gibidir. Gaz dolu dev dnyalar olan Neptn, Urans, Satrn ve Jpiter'i evreleyen buzlu Ay' lar vardr. Bunlar arasnda Satrn, gne sisteminin elmas par asdr. Gazl gezegenlerle bunlann yrngelerinde dolaan ays berglerin oluturduu blgenin ierleri i gne sistemi yre sini oluturur. Burada, rnein, kpkrmz Mars gezegeni var dr. Ykselen volkanlarn, kocaman vadi yarklarnn, gezegeni batan baa kasp kavuran kum frtnalarnn saptand bu ge zegende basit hayat ekilleri de bulunabilir. Btn gezegenler Gne'in yrngesinde dolanrlar. Bize en yakn olan bu yldz, hidrojen ve helyum ateinde termonkleer tepkilerle tm sis teme k yadrr. Sonunda, Kozmos'u keif servenimizin son duramdaki k ck, Dikkat krlacak eya denecek elimsizlikte, mavi be yaz renkli dnyamza dnyoruz. Kendilerini dev aynasnda g 23

renlerin bile, bu engin kozmik okyanusta deta kaybolmu bir noktack gibi durduunu aresiz kabullendikleri yerkremize de mek istiyorum. ok sayda dnyalar arasnda yalnaca bir ta nesidir zerinde yaadmz yerkre. Ve yalnzca bizim iin bir anlam tayor olabilir. Yerkre bizim yuvamz, bize yaam veren kaynaktr. Yaadmz hayat biimi burada gelimitir, nsan trnn burada douu ok eski zamanlara dayanr. Bu yerkre zerindedir ki, Kozmos'u keif isteklerimiz kabarm, birraz zahmetlice ama hibir garantisi olmadan kaderimizi belir lemeye almndr. Dnya adn verdiimiz gezegene hogeldiniz... Mavi renk nitrojenli gnde, su okyanuslarnda, serin ormanlarnda ve meralarnda cvl cvl hayat kaynad kesin olan yerkremize hogeldiniz. Kozmik perspektifte, daha nce de belirttiimiz gi bi, gzel ve enderdir bu gezegen. Hatta imdilik tektir diyebi liriz. Uzayda ve zaman iinde yaptmz yolculukta, Kozmos maddesinin kesinlikle canlya dnt yer olarak imdilik yal nzca Dnya'mz gsterebiliriz. Bylesi dnyalar uzayda ser pitirilmi olarak herhalde vardr. O dnyalar iin yapacamz aratrmalar, bir milyon yl boyunca trmzn erkek ve ka dnlarnn abalaryla oluturduu bilgi birikimine dayanarak dnyamzda balatacaz. Zek prlts saan insanlarn bilgi peinde kotuklar ve bilimsel aratrmalara deer verilen bir dnemde dnyaya gelme mutluluuna sahip insanlardanz. Yap harc yldzdan olan ve Dnya adn verdiimiz bir yerkrede yaayan bizler, imdi de yuvamzn derinliklerine doru keif yolculuuna kyoruz. Yerkremizin kk bir dnya olduunun anlalmas, bir ok nemli kefin yapld Ortadou'da aydnla kavumutur. Bu keif Milattan nce nc yzyl olarak belirlenen bir za manda, o dnemin en byk metropol saylan Msr'n sken deriye kentinde oldu. Bu kentte Eratostenes adnda biri yayor du. adalar arasndan kskan biri, ona Beta lakabm tak m. Beta, Yunan alfabesinin ikinci harfidir*. Eratostenes dn 24

yada her konuda birinci deil de, birinciden bir geride kald iin ona bu lakab vermi. Oysa Erastostenes her ite Alfaym, birinciymi. Astronomi bilgini, filozof, ozan, tiyatro ele tirmeni ve matematiki. Yazd kitaplar arasnda Astronomi zerine diye bir kitap bulunduu gibi, Aca ekmekten Kurtu lu Yolu adl bir kitab da bulunuyor. Ayn zamanda skende riye Kent Kitaplnn da yneticisiydi. Bir gn oradaki papi rs zerine yazl kitaplardan birini okurken, Nil nehri avlan dolaylarndaki Syene adl gney sinir karakolu yaknlarnda ye re dikilen sopalarn 21 Haziran gn glge yapmadklarna ili kin bir yazya rastlad. Yaz gnlerinin en uzun olduu gndnmnde, saat lene yaklatka, tapnak stunlarnn glge boylar da ksalyordu. Tam len vaktiyse, glge diye bir ey kalmyordu. O anda Gne'in derin bir kuyunun dibindeki suya yansd grlebilirdi. Gne o anda tam tepedeydi. Bu gzlem, baka biri tarafndan kolaylkla ihmale uraya bilirdi. Sopalar, glgeler, kuyudaki k yansmalar, Gne'in konumu... Bu gnlk olgularn ne nemi olabilirdi? Ne var ki, Eratostenes bir bilgindi ve gnlk olaan olgular zerinde durmas dnya hakkndaki grleri deitirdi. Bir bak ma, dnyay yeniden biimlendirdi. Eratostenes deneye yne lik bir zihin yapma sahip olduundan, bu kez skenderiye'de topraa dikilen sopalarn 21 Haziran gnleri lene doru glge yapp yapmadklarm gzlemledi. Ve glge yaptklarn grd. Eratostenes kendi kendine u soruyu sordu: Nasl oluyor da ayn gnn ayn annda Syene'de dikilen bir sopa glge yapm yordu da, bir hayli kuzeydeki skenderiye'de sopalarn glgesi olu yordu? Eski Msr'n bir haritasm gznne getirin ve haritaya ayn uzunlukta iki sopa dikildiini dnn. Bunlardan biri s kenderiye, br de Syene blgesi zerinde olsun. Ve gnn be lirli bir annda her iki sopa da gnete hi glge yapmyordu diyelim. Bundan yeryznn dz olduu sonucu kard. O tak dirde, her iki blgede de gne tam tepede olurdu. Eer iki sopa eit boyutlarda glge yapsayd, o takdirde yass bir yeryznde
25

renlerin bile, bu engin kozmik okyanusta deta kaybolmu bir noktack gibi durduunu aresiz kabullendikleri yerkremize de mek istiyorum. ok sayda dnyalar arasnda yalnzca bir ta nesidir zerinde yaadmz yerkre. Ve yalnzca bizim iin bir anlam tayor olabilir. Yerkre bizim yuvamz, bize yaam veren kaynaktr. Yaadmz hayat biimi burada gelimitir. nsan trnn burada douu ok eski zamanlara dayanr. Bu yerkre zerindedir ki, Kozmos'u keif isteklerimiz kabarm, birraz zahmetlice ama hibir garantisi olmadan kaderimizi belir lemeye almzdr. Dnya adn verdiimiz gezegene hgeldiniz... Mavi renk nitrojeni! gnde, su okyanuslarnda, serin ormanlarnda ve meralarnda cvl cvl hayat kaynad kesin olan yerkremize hgeldiniz. Kozmik perspektifte, daha nce de belirttiimiz gi bi, gzel ve enderdir bu gezegen. Hatta imdilik tektir diyebi liriz. Uzayda ve zaman iinde yaptmz yolculukta, Kozmos maddesinin kesinlikle canlya dnt yer olarak imdilik yal nzca Dnya'mz gsterebiliriz. Bylesi dnyalar uzayda ser pitirilmi olarak herhalde vardr. O dnyalar iin yapacamz aratrmalar, bir milyon yl boyunca trmzn erkek ve ka dnlarnn abalaryla oluturduu bilgi birikimine dayanarak dnyamzda balatacaz. Zek prlts saan insanlarn bilgi peinde kotuklar ve bilimsel aratrmalara deer verilen bir dnemde dnyaya gelme mutluluuna sahip insanlardanz. Yap harc yldzdan olan ve Dnya adn verdiimiz bir yerkrede yaayan bizler, imdi de yuvamzn derinliklerine doru keif yolculuuna kyoruz. Yerkremizin kk bir dnya olduunun anlalmas, bir ok nemli kefin yapld Ortadou'da aydnla kavumutur. Bu keif Milattan nce nc yzyl olarak belirlenen bir za manda, o dnemin en byk metropol saylan Msr'n sken deriye kentinde oldu. Bu kentte Eratostenes adnda biri yayor du. adalar arasndan kskan biri, ona Beta lakabn tak m. Beta, Yunan alfabesinin ikinci harfidir. Eratostenes dn 24

yada her konuda birinci deil de, birinciden bir geride kald iin ona bu lakab vermi. Oysa Erastostenes her te Alfaym, birinciymi. Astronomi bilgini, filozof, ozan, tiyatro ele tirmeni ve matematiki. Yazd kitaplar arasnda Astronomi zerine diye bir kitap bulunduu gibi, Ac ekmekten Kurtu lu Yolu adl bir kitab da bulunuyor. Ayn zamanda skende riye Kent Kitaplnn da yneticisiydi. Bir gn oradaki papi rs zerine yazl kitaplardan birini okurken, N nehri avlan dolaylarndaki Syene adl gney snr karakolu yaknlarnda ye re dikilen sopalarn 21 Haziran gn glge yapmadklarna ili kin bir yazya rastlad. Yaz gnlerinin en uzun olduu gndnmnde, saat lene yaklatka, tapmak stunlarnn glge boylar da ksalyordu. Tam len vaktiyse, glge diye bir ey kalmyordu. O anda Gne'in derin bir kuyunun dibindeki suya yansd grlebilirdi. Gne o anda tam tepedeydi. Bu gzlem, baka biri tarafndan kolaylkla ihmale uraya bilirdi. Sopalar, glgeler, kuyudaki k yansmalar, Gne'in konumu... Bu gnlk olgularn ne nemi olabilirdi? Ne var ki, Eratostenes bir bilgindi ve gnlk olaan olgular zerinde durmas dnya hakkndaki grleri deitirdi. Bir bak ma, dnyay yeniden biimlendirdi. Eratostenes deneye yne lik bir zihin yapma sahip olduundan, bu kez skenderiye'de topraa dikilen sopalarn 21 Haziran gnleri lene doru glge yapp yapmadklarn gzlemledi. Ve glge yaptklarn grd. Eratostenes kendi kendine u soruyu sordu: Nasl oluyor da ayn gnn ayn annda Syene'de dikilen bir sopa glge yapm yordu da, bir hayli kuzeydeki skenderiye'de sopalarn glgesi olu yordu? Eski Msr'n bir haritasn gznne getirin ve haritaya ayn uzunlukta iki sopa dikildiini dnn. Bunlardan biri s kenderiye, br de Syene blgesi zerinde olsun. Ve gnn be lirli bir annda her iki sopa da gnete hi glge yapmyordu diyelim. Bundan yeryznn dz olduu sonucu kard. O tak dirde, her iki blgede de gne tam tepede olurdu. Eer iki sopa eit boyutlarda glge yapsayd, o takdirde yass bir yeryznde
25

bunun da u anlam olurdu : Gne nlar iki sopaya ayn eim asyla dyordu. Oysa ayn anda Syene'de hi glge yokken, skenderiye'de olduka nemli saylacak boyutta glge vard. Bu durumda yeryznn yuvarlak olduu yantndan baka bir zm yolu bulunmad akt. Eratostenes bununla da kalma d. ki blge arasndaki mesafe uzayp yeryznn eimi geni ledike, glge boyutlar arasndaki farkn da byk olduunu saptad. ki blgede saptanan glge boylar arasndaki farka da yanlarak, skenderiye ile Syene arasndaki mesafenin yedi de recelik olmas gerekirdi. yle k i : ki ayr blgede yere sapla nan sopalar yeryznn derinliklerine doru itilebilse, birbiriy le kesitikleri noktada yedi derecelik bir a oluurdu. Yedi de rede, yerkrenin yz altm derecelik evresinin yaklak el lide birine eittir. Eratostenes skenderiye ile Syene arasndaki mesafenin 800 kilometre olduunu, bu mesafeyi parayla tuttuu bir adam yaya olarak gndererek ltrd. Sekiz yz kilomet re elliyle arplrsa 40.000 kilometre kar. Bu da yerkremizin evre lsdr. Eratostenes doru yant bulmutu. Onun kulland ara gere yalnzca sopalard. Bir de gzleri, ayaklar ve beyni. Buna deney merakn da eklemek gerek. Szn ettiimiz biimde, Eratostenes yerkremizin evre lsn yzde bir, ikilik bir hata payyla bulabilmiti. Bunu 2.200 yl nce bulduuna gre, yapt hata ok byk saylmaz. zerinde yaadmz gezege nin evre lsn salam bir temele dayanarak tam olarak l ebilen ilk insandr. O dnemde Akdeniz denizciliin gelitii bir blge, skenderiyede gezegenimizin en byk limanyd. Yeryznn mte vaz apl bir kre olduu bilinince, keif yolculuklarna kmak insan aklm kurcalamaya balamaz myd? Hatta yerkre' ev resinde bir deniz yolculuuna kmak ilgin olmaz myd? Eratostenes'ten drt yz yl nce, Msr Firavunu Necho'nun emrin de alan bir Finike filosu Afrika ktasnn evresini dolam t. Byk bir olaslkla kk teknelerden oluan bu yelkenli 26

kayk filosu, Kzldeniz'den hareket edip, Afrika'nn dou ky larn izleyerek Atlantik Okyanusuna alm ve Akdeniz'den geri gelmiti. Bu destans yolculuk yl srmt. Gnmz de Voyager uzay aracnn yeryznden Satrn'e gidiine e bir sredir. .yi Eratostenes'in bu kefinden sonra cesur ve servenci de nizciler birok uzun deniz seferine ktlar. Tekneleri kck ve donanmlar ilkeldi. Kaba pergel hesaplar yaparlar, ky ky giderek olduka uzun mesafeler alrlard. Geceleri gz krpmamacasna gzledikleri yldzlarn ufua gre aldklar durumla rna bakarak bilmedikleri okyanuslarn ortasnda enlemleri saptayabiliyorlard. Fakat boylamlar hesaplayamyorlard. Var l belirlenmi yldz gruplar, henz kefedilmemi okyanus larn ortasnda herhalde gven verici oluyordu. Yldzlar, keif ler iin yola kan insanlara dostturlar. O alarda deniz adam larnn dostlarydlar. imdi de uzay adamlarnn. Eratostenes'ten sonra da belki deneyenler olmutu, fakat yerkreyi epeev re denizden dolanarak kefeden Macellan'a kadar bu ii baaran baka biri kmad. skenderiye'n* bilginin yapt hesaba daya narak hayatlarm tehlikeye atp dnyay kefe kan nice de nizci iin kimbilir ne serven ykleri dzlmtr? Eratostenes'in zamannda, yeryznn imdi uzaydan gr len ekillerinin benzeri kreler yaplrd. Bu krelerin, kar ka r kefine klan Akdeniz blgesi dndaki yerlerinde yanl lklar gze arpyor. yice bilinen bu blgeden uzaklaldka ha ta pay bymekte. Bugn Kozmos'a ilikin bilgilerimizde ayn tatsz ama kanlmaz sonula karlayoruz. Birinci yzylda skenderiye'li corafya bilgini Strabo unlar yazmt: Yeryzn deniz yoluyla dolanma giriiminde bulunup da geri dnenler arasnda yolculuu engelleyen bir ktann karlarna kmasndan tr geri dndklerini syleyen yoktur, nlerinde denizin ak olduunu, yolculua imkn verdiini ama kararszlk ya da ikmal olanakszl nedeniy 27

le yola devam etmediklerini sylyorlar... Eratostenes At las Okyanusunu bykl nedeniyle amak zor olmasa, tberya'dan Hindistan'a geebileceimizi belirtiyor... Ilman blgede insanlarn yaad birka yere rastlayabiliriz... Ve eer dnyann teki yrelerinde insanlar yayorsa, bunla rn blgemizin insanlarna benzememeleri gerekir. Bu ne denle de oralara dnyann baka yreleri gzyle bakma lyz. ; "f Bylece insanlar, ilgi duyduklar hemen her konuya yne lik olarak, baka dnyalarn servenlerine atlmaya balyor lard. Yerkrenin bundan sonraki blgelerinin kefi tm dnyal larn toptan abas sonucu olmutur. Bu abalar arasnda in'e ve Polinezya'ya yaplan yolculuklar da vard. Bunlar, Kristof Kolomb'un Amerika ktasn kefiyle kukusuz doruk noktasna ulat. Daha sonraki yzyllarda baarlan keifler de yeryz nn corafi kefini tamamlad. Kristof Kolomb'un ilk yolculu u kelimenin tam anlamyla Eratostenes'in hesaplar sayesinde gereklemitir. Kristof Kolomb Hindistan'lar Serveni adn verdii Afrika kylarm gdm gdm izleyip douya doru yel ken aarak deil de, batdaki mehul Okyanusa cesaretle al-, mak suretiyle Japonya'ya, in'e ve Hindistan'a ulamay ng ren tasarmnn cokusuyla yanp tutuuyordu. Eratostenes de bu yolculuk iin bilimsel diyebileceimiz bir bilgiye dayanarak tberya'dan Hindistan'a gei deyimini kullanmt. Kristof Kolomb haritalarla epey harneir olan ve bunlar kullanarak denizlerde bir hayli dolaan biriydi. Ayrca Eratoste nes, Strabo ve Batlamyus gibi eski corafyaclar tarafndan ya zlan kitaplar okurdu. Bu corafyaclara ilikin olarak yazlan kitaplarla da ilgilenirdi. Fakat Hindistan'lar Serveninin ger ekletirilebilmesi iin teknelerle mrettebatn bu uzun yolculu a dayanabilmesi, yerkrenin Eratostenes'in tahmin ettiinden daha kk olmasyla mmkn olur ancak, diye dnd. Bu ne 28

denle Kristof Kolomb yolculuunun hesaplarnda hile yapt. Ni tekim daha sonraki tarihlerde Salamanka niversitesinin yetkili fakltesi bu projeyi incelediinde, Kristof Kolomb'un yanl ve rilere dayanarak hareket ettiini ortaya koymutur. Kristof Ko lomb yerkre evresini en kk ve Asya'y douya doru ge nilemi gsteren haritalar kullanmaya zen gsterdikten baka, bunlar da keif ihtirasna denk decek biimde abartmt. Eer yolu zerinde Amerika ktasn bulmasayd, Kristof Kolomb'un serveni herhalde ok kt sonulanrd. Yerkremiz bugn tmyle kefedilmi bulunuyor artk. Ne yeni ktalar, ne de bilinmeyen toprak paralar vaat ediyor. Ne var ki, yeryznn en cra kelerini kefetme ve buralarda in san barndrma teknolojisi, imdi bize, gezegenimizden kp git mek, uzayda servenlere girimek ve baka dnyalar kefetme olana salyor. Yeryznden ayrlarak yksekliklerden dn yamza bakp Eratotenes'in tahmin ettii boyutlardaki kreyi ve ktalar gzleyebiliyoruz. Bylece eski haritaclarn gerekten yetenekli kiiler olduunu da anlyoruz. Bu tr bir grnt Eratostenes'e ve skenderiye'li teki corafyaclara kimbilir ne b yk haz verirdi... M.. nc yzyldan itibaren alt yzyllk bir sre bo yunca insanlarn iskenderiye'de balatt bu dnsel serven, bizi uzay kylarna gtrmtr. Ne yazk ki, o an dolu mer merli kentten hibir ey kalmamtr. Zulm, bask ve renme den korku, eski iskenderiye'ye ait izlerin hemen tmn silip sprmtr. Kent halk alacak kadar deiik kkenliydi, n ce Makedonyallar, sonra Romal askerler, Msr'k rahipler, Yu nan aristokratlar, Finike'li denizciler, Yahudi tacirler, Hindis tan'dan ve Gney ahra'dan gelme ziyaretiler -kalabalk bir nfus oluturan kleler dnda herkes- skenderiye'nin parlak dneminde byk bir uyum ve anlay havas iinde yaamt. Bu kenti Byk skender kurmu, eski bir muhafz da ina etmiti. skender yabanc kltre ve bilgiye ak bir insand. Bir sylentiye gre -gerek olup olmamas nem tamaz- Byk Is 39-

kender dnyann ilk denizaltsyla Kzldenizln dibine inmitir. Generallerini Pers ve Hint kadnlaryla evlenmeye tevik etmi tir, teki uluslarn Tanrlarna kar sayglyd. Gittii yreler den ismi cismi bilinmeyen hayvan balar edinirdi. i doldurul mu bir fil ban da hocas Aristo'ya armaan olarak getirmiti. Adn verdii kenti, dnyann ticaret, kltr ve eitim merkezi olmak zere harcamalar geni tutarak ina ettirmiti. Otuz met reyi bulan caddeler, sekin bir mimari ve gzel heykeller bu kenti sslerdi. skender'in antsal bir mezar da buradayd. Yap trd Faros Feneri ise eski dnyann yedi harikasndan biri ola rak bilinir. Fakat skenderiye'nin harika denebilecek asl yeri, kitapl ve ona bal mzesiydi. O efsanevi kitaplktan bugn geriye kalan bir mahzenden baka bir ey deildir. Mahzende belli be lirsiz hl duran birka raf, bu eski kitaplktan arta kalan tek tk eyadr. Oysa buras gezegenin o zamanki en byk kenti nin an eref ve dnce merkezydi. Dnya tarihinde ilk ger ek aratrma enstitsn oluturuyordu. Bu kitapla gelip gi den bilgeler evrenin uyumu anlamna gelen Kozmos'u inceliyor lard. Burann sakinleri dnrler, icata merakl fizikiler, edebiyatlar, tp uzmanlar, astronomi bilginleri, corafyaclar, filozoflar, matematikiler, biyologlar ve mhendislerdi. Bilim ve dnce rnleri burada iek amt. Dehalarn tomurcuklan d yerdi. skenderiye Kitapl, Hiz insanlarn, dnyamza ili kin bilgiyi ilk olarak sistematik ve ciddi biimde devirebildikleri merkezdir. Eratostenes'in yan sra, Hipparkus adnda bir astronomi bil gini yldz kmelerinin haritasn karp yldzlarn parlaklk de receleri zerine tahminler yrtmt. Sonra zorlu bir matema tik problemi karsnda bocalayan Kral'a, Geometri alannda krallara mahsus bir zel yol yoktur, diyen geometri ustas Euk lid'e rastlyoruz. Euklid'in geometri alanndaki baarsn dil ala nnda gstererek gramer kurallarn tanmlayan Trakyal Dionisos da bu kitapln yelerndendi. Akim merkezi olarak kal 30

bi reddeden ve beyni kesin olarak saptayan fizyolog Herophilus da buradand. Dilileri ve buhar makinesini icat eden, ayn za manda robotlar hakknda ilk kitap olan Automata'nn yazar s kenderiye'li Heron'dur. Elips, parabol, hiperbol gibi konik di lim (*) ekillerini kantlayan Bergama'n matematiki Apollonius bu kitapln gediklisiydi. Yukarda sz geen erilerin ge zegenlerin, kuyruklu yldzlarn ve yldzlarn izledikleri yrn geler olduu gnmzde artk biliniyor. Leonardo da Vinci'ye gelinceye dek makineler alannda rastlanan en byk deha Arimet ve bugn iin gerek astroloji bilimine ters dmekle bir likte bu alandaki birok bilgiyi toplayan Batiamyus da skende riye okulundandr. Batlamyus'un yerkremizi evrenin merkezi sayan gr 1500 yl sreyle geerliliini korumutur. Buysa bi limsel almaya girienlerin ortaya att grlerin tmyle yanl olabileceini bize gsteren bir hatrlatma yerine geer. Ad geen byk adamlar arasnda matematiki ve astronomi bil gini olan bir kadn da vard. Ad Hypatia'yd. skenderiye Ki taplndan salan aydnln son yd o. Bu kadnn param para edilerek ldrl, kuruluundan yedi yzyl sonra kitap ln yok ediliiyle ilikilidir. yknn bu yanna daha sonra de ineceiz. Msr'n Byk skender'den sonraki Yunan Krallar re nim sorununu ciddiye alrlard. Yzyllar boyu bilimsel aratr maya destek oldular ve kitaplkta an en byk beyinleri iin alma ortam'hazrladlar. skenderiye kitaplnda her konu iin ayrlan on geni hol bulunuyordu. Botanik bahesi, hayva nat bahesi, kadavra inceleme odas, rasathanesi vard. Dinlen me saatlerinde ak tartmalarn yapld byk yemek salonu(*> Bir koninin deiik alardan dilimlenmesiyle ortaya kan ekiller olduundan bu ad veriyoruz. On sekiz yzyl sonra Johannes Kepler, gezegenlerin devinimlerini ilk kez olarak bulgulayabilmek iin Apollonius'un konik dilimler konusuna ilikin yazlarn dan yararlanmtr. 31

nu sularn akt emeler sslemekteydi. Kitapln kalbi, kitap koleksiyonuna ayrlan blmyd. Koleksiyon uzmanlar dnyann birok kttif ve diline ait ki taplar tararlard. Yabanca lkelere adam gnderip kitaplklrdaki kitaplar toptan satn alrlard. skenderiye'ye demirleyen yabanc gemiler kaak eya iin deil, acaba kitap m karyor lar diye aranp taranrlard. Her biri elle yazlm papirs to mar olmak zere kitaplkta o zamanlar yarm milyon kitap bu lunduu sanlyor. Bazen papirs tomarlarnn kopya edilmek zere alnd da olurdu. Btn bu kitaplara acaba ne oldu? Bun lar yaratan klasik uygarlk yok oldu ve kitaphk kasten tahrip edildi. Bu eserlerden yalnzca kk bir blm kalmtr. Ba zlarnn da insanin iini burkan blk prk paralar. Gn mze kalan bu blk prk paralar bile insan zihnini uyar c ne denli zengin bilgiler tayor, bir bilseniz! rnein, kitapl n raflarndan birinde bulunduunu bildiimiz Sisam'li astro nomi bilgini Aristarkus'un kitabnda, yerkremizin gezegenler den bir tanesi olduuna ve onlar gibi Gne'in etrafnda dnd ne ve yldzlarn ok uzaklarda olduklarna deiniliyordu. Bu ifadelerin hepsi de doru olduu halde, sz edilen gereklerin yeniden bulunmas iin iki bin yl beklemek zorunda kalnm ol du. Aristarkus'un bu eserinin kaybna duyduumuz znty, daha baka konulardaki kayplar iin de yz binler saysyla ar parsak, klasik uygarln yaratt grkemi ve mahvnn traje disini alglamaya balayabiliriz. Eski a dnyasnn bilimini ok atk. Fakat bilim tarihi ne ilikin bilgilerimizde byk ukurlar var. Bunlar doldurmak olanaksz. Gnmzde bir kitaplk okuyucusunun hangi kitab okuduunu gsteren kart gibi o zamanki bir kart elimize gese kimbilir ne bilgiler edinebiliriz? Biliyoruz ki, Berossuz adnda Babil'li-bir rahibin yazd ciltlik Dnya Tarihi kayptr. Bu kitabn ilk cildinin Dnyann yaratlndan Tufan'a kadar uza nan dnemi ierdii sanlyor. Sz geen kitapta yazar, bu d nemi 432.000 yl olarak belirttiine gre, Tevrat kronolojisinin
32

yz kat bir zaman kapsyor demektir. Merak ederim, acaba o kitapta ne vard... Eskiler, dnyann ok eski olduunu biliyorlard. Gemiin derinliklerine gz gezdirmeye almlard. imdi biz de Kozmos'un, onlar tahmin etmi olamayacaklar kadar eski oldu unu biliyoruz. Uzaya kp evreni inceledik ve karanlk bir ga laksinin cra kesindeki bir yldzn evresinde dolanan toz zer recii zerinde yaadmz grdk. Uzayn enginliinde bir zerreciksek, alarn enginliinde de ancak bir anlk zaman iin de yayoruz demektir. Evrenin yaratl tarihinin ya da son ek lini bulduktan sonraki yann on be, yirmi milyar yl eskiye dayandm imdi biliyoruz. Bu, kayda deer Byk Patlama' nn olduu andan bu yana geen sredir. Evrenin balangcm da yldz kmeleri, yldzlar ya da gezegenler, hayat veya uygar lk yoktu. Yalnzca uzayn tmn kaplayan parlak ve tekdze bir ate yuvarla vard. Byk Patlama'daki Kaos'tan sonra, yeni yeni tanmaya baladmz Kozmos'a gei, bir anlk bile olsa gzleyebilme ayrcalna sahip bulunduumuz en hayret verici enerji - madde dnmdr. Ve evrenin baka bir yre sinde kendimizden daha akll yaratklarla karlancaya dek de iimlerin en mthii olan biziz... Byk Patlama'nn en uzak ahfadyz... Kaynaklandmz Kozmos'u renmeye ve deitir meye kendilerini adayanlar biziz...

33

Kozmos : F. 9

Blm II KOZMK ARAYITA 1 TEK SES

Dnyalar Yaratan'a kendimi teslim etmek zorundaym. Sizleri toz zerreciklerinden var eden O'dur. Kuran'dan 40. Sure Felsefelerin en eskisi olan Evrim Felsefesi, skolastik d ncenin taht kurduu bin yl boyunca drt bir yann dan eli kolu smsk balanarak derin karanlklara g mlmt. Darvrin eski ereveye yeni kan rngalaynca, erevenin kenarlar dayanamayp atlad ve yeni den canlanan Yunan dnemi grleri, evreni oluturan eylerin dzenini aklamaya daha uygun olduklarn kantladlar. Bylece, eski Yunan'dan sonra yeryzn den gelip geen 70 insan kuann benimsedii batl

35

nanlarla beslenmi grn yerini yeniden biimlendi rilmi eski Yunan gr ald. T.H. Huxley, 1887 Olasdr k i , zerinde bulunduumuz u yeryznde ya am tm organik varlklar, ilk yaam soluunun ilerine estirildii basit ekilli yaratklarn gelimileridir... Ge zegenimiz ekim yasas uyarnca evrende dolanrken, balangta bylesine basit, sonsuz ekillerden bylesine gzel ve hayranlk uyandrc yaratklarn gelimi bulun duu ve gelimekte olduu gibi bir yaam gr ne grkemlidir!.. Charles Darwin, Trklerin Kkeni, 1859 Gzlemleyebildiimiz evrenin tmnde ortaklaa mad delerin varl gze arpyor. nk Gne ve yerkremizdeki elementlerden ou yldzlarda da var. Yldz kmelerinde epey yaygn elementlerin, yerkremizdeki canl organizmalarn yapsnda bulunan elementlerden bazlaryla ayn olmas ilgin bir noktadr. rnein, hid rojen, sodyum, magnezyum ve demir bu elementlerden dir. Acaba hi olmazsa yldzlarn parlak olanlarna, b i zim Gne'imiz gibi gezegen sistemlerini ayakta tutan ve onlara enerji veren, canl varlklara barnak salayan dnyalar gzyle bakamaz myz? William Huggins, 1865

DNYAMIZIN DIINDA BR YERDE HAYAT VAR MI DIR, diye tm yaamm boyunca merak etmiimdir. Varsa aca ba nasldr? Bu hayat hangi elerden olumutur? Gezegenimizdeki tm canllar organik molekllerden oluuyor. Organik molekller, karbon atomunun balca rol oynad karmak ve mikroskopta grlebilen yaplardr. Yaamn balamasndan nce yerkremizin orak ve ssz olduu bir dnem vard. imdi yery 36

znde hayat kaynayor. Bu nasl oldu acaba? Hayatn bulunma d durumda karbon temeline dayal organik molekller nasl olutu? lk canl varlklar nasl gn yz grdler? Yaam na sl bir evrim gsterdi de, gnmzn insanlar gibi yaplar ay rntlarla bezenmi ve karmak varlklar ortaya kt? Kendi kkenlerim aratracak yetenekte yaratklara nasl ulald? Ve teki gnelerin evresinde dolanyor olabilecek geze genlerde de hayat var mdr? Dnyamz dndaki dnyalarda hayat varsa, bu, yerkremizdeki gibi ayn organik molekllere mi dayanyor acaba? teki dnyalardaki hayat yerkremiz ze rindeki hayat gibi mi? Yoksa artc biimde deiiklik mi gsteriyorlar baka evrelere uyumdan tr? Baka ne d nlebilir bu konuda? Yerkremizdeki hayatn niteliiyle teki dnyalarda hayat aray, ayn sorunun iki yzn oluturur. Biz ite bu arayn peindeyiz. Yldzlar arasndaki engin karanlklarda gaz ve toz bulut laryla organik madde bulutlar yer almaktadr. Radyo - teles kop araclyla buralarda says birka dzineyi aan organik molekln varl saptanmtr. Bu molekllerin bolluu, hayat maddesinin her yerde yaygn olduuna iaret ediyor. Yeterli bir zaman sresinde hayatn balamas ve geliimi belki de ka nlmaz bir kozmik olaydr. Samanyolu galaksisindeki milyar larca gezegenlerden bazlarnda hayat belki hi balamayabilir. Bazlarnda balayabilir ve bitebilir ya da hibir zaman en ba sit eklim aamaz. Ve bu dnyalarn bir kk blmndeyse, bizden daha akll yaratklar ve ileri uygarlklar geliebilir. Yerkremizin uygun sya sahip olmasnn ve su, atmosfer, oksijen vb. bulundurmasnn yaam iin ok elverili bir ortam yaratt yolunda yorumlara zaman zaman rastlarz. Byle d nmek, birazck nedenlerle sonular kartrmak oluyor. Biz dnyallar, yerkrenin evre koullarna uyuyoruz, nk bura da yetimi bulunuyoruz. Daha nceki yaam ekilleri evre ko ullarna uyamadklarmdan yok olup gittiler. Biz, koullara iyi ayak uyduran organizmalarn vrisleriyiz. evre koullar daha
37

deiik bir dnyada gelien organizmalar, hi kukusuz o dn yann trksn syleyeceklerdir. Yerkremizde yaayan her ey birbiriyle yakndan ilikili dir. Ortak bir organik kimya yapsna ve ortak bir evrim mira sna sahibiz. Bunun sonucu olarak biyologlarmzn aratrma alam ok kstldr. Tek bir biyoloji trn, yaam mziinin yalnzca bir temasn inceyorlar. Binlerce k ylnn iinde varolan tek lgn mzik sesi bizimki midir? Yoksa galaksinin yaam mziini oluturan milyarlarca deiik ses harmonisi mi var? ^^; Yeryzndeki yaam mziinin kk bir blmne ili kin bir yk anlatmak isterim, 1185 ylnda Japon imparatoru, Antoku adnda yedi yanda bir ocuktu. Genji Samuraylar ka bilesiyle kran krana bir savaa girien Heike samuraylar ka bilesinin lider adayyd Antoku. Her iki grup da imparatorluk tahtnda cedlerinin stnl nedeniyle hak iddia ediyordu. Son atma, mparatorun da bakomutan gemisinde bulunduu 24 Nisan 1185 gn Japon i denizi Danno-ura'da yer ald. Heike'ler yenildiler ve ou ldrld. Geriye kalanlar da, dalga dalga kendilerini denize atarak bouldular. mparatorun anneannesi Sultan N, Antoku'yla birlikte dmann eline gememesi ge rektii kararna vard. Balarna neler geldiini Heike yks'nden izleyelim. mparator yedi yandayd o yl. Fakat daha byk g rnyordu, yle sevimliydi ki, beline kadar inen uzun ve simsiyah salarnn evreledii yznden k parlts sa lyordu. akn bir ifadeyle Sultan Nii'ye, Beni nereye gtryorsun? diye sordu. Gzlerinden yalar boalan Sultan N, gen hkmda ra dnerek onu teselli etti ve uzun salarm gvercin renk li pelerinine dolad. Gzleri dolan kk hkmdar ellerini kavuturdu. nce ban douya evirip Tanr se'ye veda etti, sonra da batya dnerek Nembutsu'sunu (Budda'ya ya 38

plan bir dua) syledi. Sultan Nii, ocuu gsne skca bas trp, Okyanusun diplerindedir bizim saraymz, diye m rldand. Bylece dalgalar arasndan birlikte deniz dibini boyladlar. Heike'lerin tm filosu yok oldu. Yalnzca krk kadn ha yatta kald. mparatorluk saraynda hizmetkrlk yapm olan bu kadnlar, deniz savann yapld yeria dolaylarnda yaa yan balklara iek satmaya ve onlara yaknlk gstermeye zorlandlar. Heike'ier tarih sahnesinden kaybolup gittiler. Bu arada saray hizmetkrlarndan ayaktakm olanlarnn balk lardan peydahladklar ocuklar, sava gnn anma festiva dzenlediler. Bugne dek her 24 Nisan gn bu festival tekrar lanr. Heike'lerin torunlar olan denizciler, boulan imparatorun antkabirinin bulunduu Akama tapmana giderler. Orada Danno - ura deniz arpmas olaylarnn temsil edildii bir oyu nu izlerler. Aradan yzyllar getikten sonra bile insanlar bura da Samuray ordusu hayaletlerinin kandan ve yenilgiden arn mak iin denize doru kotuklarn grr gibi olurlar. Balklar, Heike Samuraylarmn o i denizin derinliklerin de yenge biiminde dolatklarm sylerler. Gerekten de bu rada, srtlarmdaki girintili kntl ekilleriyle samuray yz n andran yengeler vardr. Bunlar yakalayan balklar tek rar denize atarlar. Yeniden denize atmalarnn nedeni Dannoura olaylarnn acsn anmalarndandr. Bu efsane ilgin bir soruna yol ayor. Nasl oluyor da bir savann yz bir yengecin kabuuna ilenmi olabilir? Bu nun yant, o yz eklini yenge kabuuna insanlarn aktard dr. Yengecin kabuundaki ekiller kaltsaldr. Fakat insanlar da olduu gibi, yengelerde de bfrok deiik kaltsal izgiler vardr. Diyelim ki, rastlant sonucu, bu yengecin ok eski cedleri arasndan biri, azck da olsa insan yzne benzer bir ekille ortaya km olsun. O takdirde, balklarn, Danno - ura Sava szkonusu olmadan da, insan yzn andran bir yengeci ye 39

mek istemeyecekleri sylenebilir. Balklar yakaladklar yen geleri yeniden denize atmakla evrim kurammn bir srecini harekete geirmi oluyorlar. O da udur: Eer bir yenge ola an bir yenge kabuuna sahipse, insanlar onu yerler ve o yen gecin soyundan gelenlerin says azalr. Eer kabuu insan y zn andryorsa, yenge yeniden denize atlacandan o yenge cin soyundan reyecek olanlar daha yksek saylara ulaacak tr. Yengeler, bylesi kabuklara sahip bulunmaktan yararlan mlardr. Yenge ve insan kuaklar zaman iinde akp gittike Samuray yzne en ok benzerlik gsteren kabuklularn yaam larn srdrmeleri olana domutur. Tm bu olgunun yen gelerin istei'yle bir ilintisi yoktur. Ayklama (seleksiyon) on larn dndan gelen ve kendini kabul ettiren bir gtr. Samu ray yzne benzediiniz oranda hayatta kalma olaslnz art yor. Sonunda Samuray yzne benzer kabuklularn says bir hayli oalacaktr da. Bu srece doal deil, yapay ayklama denir. Heike yengeci olgusu, balklarn hemen hemen bilinsizce davranlar so nucu ortaya kmtr. nsanlarn hangi bitkilerin ya da hayvan larn yaamlarm binlerce yl srdrmeleri ya da srdrmeme leri konusunda seim yaptklar durumlar da vardr. Kendimi zi bildiimiz gnden itibaren evremizde belirli iftlik ve evcil hayvanlarla kar karya geliriz. evremizdeki meyvalar, seb zeler ve aalar da belirlidir. Bunlarn douu nasl olmutur? Bu aamaya nereden gelmilerdir? Acaba bir zamanlar yabani hayvan ya da bitkiydiler de iftliin daha az etin yaam koul larna m altrldlar? Hayr, gerek tmyle bakadr. Bunla rn ounu bugnk duruma getiren bizleriz. On binlerce yl ence mandra inei, taz ya da msr baa yoktu. Bu hayvanlarn ve bitkilerin soylarm evcilletirdiimizde, remelerini denetleyerek ynlendirdik. Bugnk bu hay vanlarla bitkilerin eski soylar btnyle deiik grnteydi ler. Bunlar arasnda zelliklerinin srp gitmesini istediklerimi zin remesini yeledik. Koyunlarmzn gzetimi iin kullana 40

camz kpei yetitirmek iin uyank, itaatkr ve sr otlat maya yatkn olan trlerini setik. Mandra ineklerinin kocaman ve yayvan memeleri, insanolunun ste ve peynire olan ilgisi nin sonucudur. Bizim bugn yediimiz msr, elimsiz olan ilk trnden bugnk tadn ve yksek besin deerini kazanabil mesi iin, on binlerce yl yetitirilmitir. Sonuta ilk halinden ylesine uzaklat ki, imdi artk insanolunun mdahalesi ol madan kendi kendine reyemiyor. ster Heike yengeci, ister bir kpek ya da sr veya msr iin olsun yapay ayklamann ilkesi udur: Bitkilerin ve hay vanlarn ounun fiziksel ve davran zellikleri kaltsaldr. Bu na gre rerler. nsanlar u ya da bu nedenle baz trlerin re mesini yeliyorlar, baz trlerin remesiniyse istemiyorlar. re mesi istenen tr oalyor, istenmeyen de azalyor, hatta trn tkendii de ohyor. Peki ama, eer insanlar yeni bitki ve hayvan trleri yetitirebiliyorlarsa doann da ayn eyi yapmas gerekmez mi? Bu srece doal ayklama ad veriliyor. Hayatn ok uzun zaman dilimleri boyunca deiime uram olduu, insanolunun yer yzndeki ksack ikameti sresince hayvanlar ve .bitkiler ze rinde yapt deiikliklerden, bu arada fosillerden aka anla lmaktadr. Fosiller bizlere, bir zamanlar yeryznde ok sa yda bulunan ama artk tmyle yok olmu yaratklara ait bil giler salyor (*). Yeryz tarihinde bugn varolan trlerden daha ou da yok olmutur; bunlar evrimin sona eren deneyim leri niteliindedir. Evcilletirme srecinin getirdii genetik deiiklikler b yk bir hzla olumutur. Tavann evcilletirilmesi Ortaaa rastlar. (Fransz rahipler yeni doan tavan yavrularnn balk :(*) Batnn geleneksel dini gr srarla bunun tersini savunmu tur, rnein, John Wesley'in 1770 ylnda ne srd sav y ledir : Hi deer verilmeyen trleri bile lmn yok etmesi mu bah grlmemitir. 41

olduklar inancyla tavan retmeye girimilerdir, nk, balk kilise takviminde et yemenin yasakland bazr gnlerde yene bilen bir besin maddesiydi.) Kahve retimine de ancak on be inci yzylda balanmtr; eker pancar on dokuzuncu yz ylda retilmitir. Mink ise evcilletirmenin henz ilk dnemle rini yaamaktadr. n bin yla yakn bir srede evcilletirme,, koyun bana alnan bir kiloluk sert kl on ya da yirmi kilo yu muak yne karrken, bir inein st verme dnemindeki veri mini de birka yz santimetrekpten bir milyon santimetrekpe karmtr. Eer yapay ayklama bu kadar ksa bir sre de bu denli byk deiimlere yol aabiliyorsa, milyarlarca yl dan beri ileyen doal ayklama neler yapabilir? Bunun yant,, biyolojik dnyann gzellii ve eitliliinde yatmaktadr. Ev rim bir kuram deil, bir olgudur. Evrim mekanizmasnn doal ayklama olduu bulgusu, Charles Danvin ve Alfred Russel Wallace'a aittir. Yaklak yz yl nce, ad geen bu iki kii, hepsi birarada yaayamayacak kadar ok sayda hayvan ve bitkinin yetitiini, bylece ev renin, rastlant sonucu hayatta kalmaya daha yatkn olan trle ri setiini vurguladlar. Kaltmda ani deimeler demek olan mtasyonlar evrimin hammaddesini olutururlar. evre, hayat ta kalma stnl gsteren mtasyonlar lehine davrandn dan, bunun sonucu olarak bir hayat eklinden baka bir hayat ekline doru yavatan bir dizi deime yer alr ki, bu da yeni trlerin varolmasna yol aar. Danvin Trlerin Kkeni adl kitabnda yle der: nsan bakalam yaratmaz. Yapt, yalnzca organik varln bilmeden yeni yaam koullarnn iine srmektir. Bunun dzenlenmesi iin harekete geen Doa, bylece e itlilie etken olur. Ne var ki, insan, kendisine Doa tara fndan sunulan eitlilikleri seebilir ve semektedir de. Bylece bu eitliliklere istediince sahip kmaya aba gsterir, rnein, kendi yarar ya da zevki iin hayvan ya
42

da bitkilere ekil vermeye alr. Bunu belirli bir yntem uyarnca istemiyle yapaca gibi, kendisine en yararl gr dklerini koruyarak hem bilinsizce, hem de soylarn de itirmeyi amalamadan da yapabilir... Hepsi de hayatta kalamayacak kadar ok yaratk domaktadr... Yaratklar dan birinin rekabet alanna giren baka biri zerindeki ya a ya da mevsimlik stnl veya ortamn fiziksel koul larna ok kk bir derecede bile gsterecei uyum stn l, terazinin kefesini onun lehine evirecektir. Evrimin on dokuzuncu yzyldaki en etkili savunucusu ve halka sunucusu olan T. H. Huxley, Darwin'le Wallace'n yayn ladklar yazlarn, kendini gecenin karanlnda kaybetmi in sana birden yolunu aydnlatan bir k satn, bu n insa n asl hedefine ulatramasa bile bu hedef dorultusunda ona yol gsterdiini syler. Daha sonra Huxley yle der: Trlarm Kkeni yaptnd'aki fikrin zn kavradm an, 'Bunu daha nceden dnememi olmak ne aptallk!, dedim. Sanrm, Kristof Kolomb'un arkadalar da buna benzer szler sylemilerdir... Bakalam olgusu, varolma savam, koulla ra uyum salama zaten bilinen eylerdi. Fakat trler sorununun zne inen yolun bunlardan getiini, Darwin ve Wallace ka ranla k tutuncaya dek hibirimiz akl edemedik. Evrim ve doal ayklama fikirleri karsnda ou kimse hayrete dt. Hl da denler var. Atalarmz yeryznde yaam mekanizmasnn dzenine, organizma yaplarnn ilev lerini yerine getiriine bakarak, bunda bir Byk Mucit grd ler. En basit yapl tek hcreli organizma bile en mkemmel cep saatinden daha karmak bir makinedir. Saatlerin paralar ken diliinden biraraya gelmedikleri gibi, dedelerimizin saatleri k k aamalarla kendiliklerinden bugnk saatlere dnmez ler. Saatin bir yapmcs vardr. Atomlarla molekllerin byle sine hayret verici karmaklkta ve dzgn ileyite organizma lar yaratmak zere her naslsa kendilerinden biraraya gelme 43

lerine ihtimal verilmiyordu. Her canlnn zel olarak o haliyle yaratld, bir trn baka bir tre dnemeyecei kavramla r, atalarmzn hayat hakkndaki kstl tarihi bilgilerine yatkn geliyordu. Her organizmann bir Byk Yaratc tarafndan ti tizlikle yapld dncesi, doaya bir anlam ve dzen sala dktan baka, insanlara da zerinde hl duyarllk gstererek durduumuz bir nem kazandrmaktayd. Mucit ya da Yaratc fikri, ekicilii olan, doal ve biyolojik dnyann insancl tan mm salayan bir dncedir. Fakat Darwin'le Wallace'n gs terdii gibi, yine ekici, yine insancl ve ok daha ikna edici bir dnce yolu daha vardr: O da uzun zaman dilimlerinin ge mesiyle yaam mziini daha gzel klan doal ayklamadr. Fosillerin saladklar kantlar bir Byk Mucit dnce sine uygun debilir. Diyelim ki, Yaratc yaratt baz trler den memnun kalmaynca, o trleri yok edip daha iyileri iin deneylere giriiyor. Byle bir kavram tutarl olamaz. nk her bitki ve hayvan, zerinde titizlikle allarak meydana getiril mitir. Her eye kadir Byk Yaratc'nm yaratt bir sonraki tr, nceden yaratm olmas gerekmiz miydi? Fosillerdeki ka ytlar, deneyler yapldn ve yanlglara dldn, gelece e ynelik olarak ne yaplmak istendiinin bilinemediini gs teriyor. Bu durumsa, Byk Yaratc'ya ters dmektedir. 1950'lerin balarnda henz niversite rencisiyken, gene tik uzman H. J. Muller'in laboratuarnda da alma olanana kavumutum. Muller radyasyonun mtasyonlara yol atm bulan nl bir bilimadamdr. Muller yapay ayklama rnei olarak dikkatimi ilk kez Heike yengelerine eken kiidir. Ge netik biliminin deneysel ynlerine eilmek iin ad Drosopbila melanogaster olan ve ii seven kara vcutlu anlamna gelen sinekler zerinde alyordum. Meyva sinei olan Drosopbila melanogasterler M kanatl ve kocaman gzl kck yaratk lardr. Bunlar orta boy st ielerine doldurduk. Deiik iki tr iftletrerek ana baba genlerinin yeni dzenlemesinden ve hazrl yaplm doal mutasyondan ne treyeceini' ince_ 44 _

ledik. Diiler ielerin iine konan eker pekmezinin zerine yu murtalarn braktlar. ielerin azna tka kondu. Dllenmi yumurtalarn larva, larvalarn yavru-larva ve yavru-larvalarm da ergin meyva sinei olmalar iin iki hafta bekledik. Bir gn yeni getirilen, eterin etkisiyle' hareketsizlemi bir sr Drosopbila inceliyordum mikroskopta. Devetynden ya plm bir frayla farkl trlerini ayryordum. ok deiik bir eyle karlanca ardm. Bu beyaz gz rengi yerine krmz renk gz ya da klsz bir boyun yerine kll bir boyun gibi bir deiiklik deildi. Karmda kanatlar daha byk ve duyarga lar uzun tyl baka eit bir yaratk vard. Tek bir kuakta byk bir evrimsel deiimin Muller'in laboratuarnda gerek lemesi talihin cilvesi, diye dnyordum. nk Muller by le bir eyin olamayaca kansndayd. imdi bu olup biteni kendisine anlatmak gibi zor bir i dmt bana. stemeye istemeye kapsn aldm. Karanlk odada tek ay dnlk yer mikroskobundan kan k demetinin kmelendii noktayd. Odada t kmamas beni daha da artt ne diyece im konusunda. ok deiik bir sinek tr bulmutum. Bunun iedeki eker pekmezi zerindeki yavru - larvalardan tredii kesindi. Dorusu ya, Muller'i rahatsz etmek istemiyordum, ka rarszdm. Ama Muller mikroskobun alttan vuran nn ay dnlatt yzn kaldrarak, Diptera'dan ok Lepidoptera'ya m benziyor? diye sordu. Bunun ne anlama geldiini bilemi yordum. Bu nedenle aklamasn srdrd. Kanatlar m b yk? Duyargalar tyl m? Keyfim kam durumda bam salladm evet anlamnda. Muller odann klarn yakt ve babacan bir tavrla g lmsedi. Benim yeni bulgum eski bir hikyeymi meer. Gene tik laboratuarlarindaki yaama uyum salam bir tr perva neydi bu. Meyva sineine benzemiyordu. stelik meyva sineiyle bir ilikisi olmasn da istemiyordu. stek duyduu ey meyva sineklerinin zerine konduklar eker pekmeziydi. Labo rantlarn meyva sinei katmak iin ienin tkacn amalaryla
45

kapamalar arasnda geen ksack sre iinde tadna duyama d eker pekmezine doru pike ini yapan anne pervane yumur talarn drmt. Byk bir mtasyon (makro - mtasyon) karsnda deildim; yalnzca doadaki uyum olgularndan biri ne mikro - mtasyon ve doal ayklama rn bir olguya tank olmutum. Evrimin gizleri lm ve zamandr: evreye gereince uyum salayamayan byk sayda hayat ekillerinin yok olup gitmesi; rastlantsal olarak uyum salayan kk mtasyonlarn uzun dizisi iin geen zaman ve uygun mtasyonlar sonucu be liren hayat ekillerinin birikimi iin gerekli zaman... Darwin ve Wallace'n grlerine kar direnme gsterilmesinin nedeni, binlerce yllk srelerin gemesi olgusunun gznnde tutulmaymdandr. 70 milyon yl, bunun ancak milyonda birine eit bir sre yaayabilen insan iin ne ifade eder? Yalnzca bir gn ck uan ve gn sonsuzmu gibi alglayan kelebeklere benzi yoruz... Yerkremizde olup bitenler, teki birok dnyada yaam evrimine ilikin olup bitenlerin az ok aynsdr belki. Ancak protein kimyas ya da beyin nrolojisi gibi ayrntlar asndan yerkremiz zerindeki yaam tarihi tm galakside benzersiz, olabilir. zerinde yaadmz yeryz 4 milyar 600 milyon yl nce yldzlararas gaz ve tozun younlamasndan olutu. Fo sillerin saladklar kaytlardan reniyoruz ki, hayatn balan gc bundan az sonra ilkel yerkrenin su birikintilerinde ve ok yanuslarda belirdi. Hayat belirtisi tayan ilk eyler, tek hcreli organizmann karmaklndan ok uzakt. nk tek hcreli organizma olduka gelimi bir yaam biimi saylr, tik hayat titreimleri ok daha mtevazyd. Yeryznn o ilk gnlerinde imek ve Gne'ten gelen mortesi nlar, ilkel atmosferin hid rojence zengin basit molekllerini ayryor, ayrlan paralarsa ksa zamanda karmaklaan molekllere dnyordu. Bu ilkel kimya olgularnn rnleri, okyanuslarda zlyor ve giderek 46

"karmakl artan bir tr organik bulama meydana getiriyor du. Ve bir gn, tmyle rastlant sonucu beliren bir molekl, bulamataki teki moleklleri yap talar alarak kullanarak kendi kaba kopyalarn yapabildi. (Bu konuya ileride dnece iz.) Baharfleri DNA olan deoksiribonklei asit'in bu ilk atas, yeryzndeki yaamn da ilk molekldr. Bkl pervane biimine sokulmu bir merdivene benzer. Merdivenin basamak lar drt ayr molekl paras halindedir ye genetik kodun drt harfini oluturur. Nkleotid denen bu basamaklar, belirli bir organizmann vcut bulmasn ieren kaltsal talimatlar verir. Yeryzndeki her hayat ekli iin, hepsi de ayn dilde ya zlm ama farkl talimat dizileri vardr. Organizmalarn farkl olularnn nedeni, nkleik asit talimatlarmdaki deiikliktir. Nkleotiddeki deiim bir mtasyondur. Bu mtasyon, bir son raki kuak tarafndan kopya edilerek gerekletirilmi olur. Mtasyonlar nkleotiddeki rastlantsal deiimler olduklarndan, ou zararl ya da ldrcdr. nk ilevsel olmayan enzim lerin ortaya k kodlarn hazrlarlar. Bir mtasyonun bir or ganizmay daha iyi alr duruma getirebilmesi uzun bir sre yi gerektirir. Ne var ki, bir santimetrenin on milyonda biri kklndeki bir nkleotidde yer alacak yarara dnk ama ger ekleme olasl ok az olan bu mtasyon, evrim yolculuu nun srdrlmesini salar. Drt milyar yl nce yeryz bir molekller cennetiydi. Bunlarn henz avclar yoktu. Baz molekller yeni molekller retmede yetersiz kalyorlar, yap talan bulmak iin rekabet ediyorlar ve ancak kendi kaba kopyalarn yineleyerek retebi liyorlard. reme, mtasyon ve en elimsizlerin ayklanarak yok oluuyla, evrim, molekl dzeyinde bile geerliliim srdr yordu. Zamanla bunlarn reme koullarnda uyumlar artt. zel ilevli molekller, sonuta bi'raraya gelerek bir molekl ortakl kurdular. Bu ilk hcreydi. Bitki hcreleri bugn k k molekl fabrikalarna sahiptirler. Bunlara kloroplast ad
47

veriliyor. Fotosentez ileviyle ykml bu kk molekl fab rikalar gne n, suyu ve karbondioksidi, karbonhidrat ve oksijene dntrrler. Bir damlack kandaki hcreler farkl bir molekl fabrikas bulundurur. Bu fabrikaya da mitokondriyon ad verilir. levi yiyecekleri oksijenle kartrp yararl enerji salamaktr. Bu fabrikalar bugn bitki ve hayvan hcre lerinde varlklarn srdryorlar ama bir zamanlar kendi ba larna varlklar m srdrm hcreler olabilirler. milyar yl nce bir mtasyonun, tek bana varln sr drmekte olan bir hcrenin blnmesinden sonra ikiye ayrl masn engellemesi sonucu, tek hcreli bitkilerden bazlar biraraya gelmi olabilirler. ok hcreli ilk organizmalar bylece artk gelimi bulunuyordu. Vcudunuzdaki her hcre, bir za manlar tek balarna varlklarm srdren paralarn kendi or tak karlar uruna birleip oluturduklar bir eit komndr. Ve bizler yz trilyon hcreden, bir baka deyile bir okluk tan olumu bulunuyoruz. Seks yaklak iki milyar yl nce icat edilmie benziyor. Daha nceleri yeni organizma eitleri, yalnzca rastlantsal mtasyonlar dizisiyle, yani genetik talimatlardaki harflerin de itirilerek ayklanmas sonucu ortaya kabiliyorlard. Evrim bunaltc bir yavallk iinde yer alm olmal. Seksin icadyla, iki organizma ar alarmda DNA kodlarnn tam olarak birer pa ragraflarn, sayfalarm ve kitaplarn dei toku edebilmeye haladlar. Bylece ayklama eleine hazr yeni eitlilikler or taya kt. Organizmalar seks ilikisi asndan ayklanmadan geerler ve sekse kar ilgi duymayan organizmalar abucak yok olup giderler. Bu sre yalnzca iki milyar yl ncesinin mikroplar iin geerli deildir. Biz insanlar da bugn DNA'lanmzn baz blmlerini dei toku etmeye merakl bir aa maya gelmi bulunuyoruz. Bir milyar yldr bitkiler ibirlii iinde alarak yeryz nn evre koullarnda artc bir deiiklik yapmlardr. Ye il bitkiler oksijen molekl retmektedirler. Bu arada okya 48

nuslar basit yapl yeil bitkilerle dolutuundan, oksijen yery z atmosferinin bileimindeki balca e oluyordu. Bylece yeryznn balangtaki hidrojence zengin yaps bir daha geri gelmemek zere deitiriliyor ve yaamn biyolojik olmayan s reler dnemi sona eriyordu. Fakat oksijen organik moleklle rin paralanmasna da neden olur. Oksijene olan ballmza ramen, ashnda kendini koruyamayan organik madde iin oksi jen zehirlidir. Oksidasyona yol aan bir atmosfere gei, ya am tarihinde nemli bir bunalm, yaratm ve oksijenle ba edemeyen birok organizma yok olup gitmitir, tikel yaam e killerinden olan botlizm ve tetanos basilleri bugn bile oksi jensiz bir ortamda yaamlarn srdrebilmektedirler. Yeryz atmosferindeki nitrojen kimyasal bakmdan daha kalc oldu undan, oksijene kyasla daha salkldr. Fakat o da biyolojik yaam kaynakldr. Bylece gryoruz ki, yeryz atmosferinin %99'u biyolojik kkenlidir. Ksacas gkler yaam doludur. Hayatn balangcndan itibaren 4 milyar yllk srede var olan balca organizmalar, mikroskopik kklkteki mavi ye il yosunlar olup bunlar okyanuslar kaplamaktayd. Derken, 600 milyon yl nce, yosunlarn tekelleen egemenlii krlm ve bir dizi yeni hayat ekilleri, Cambrian patlamas ad verilen olgu sonucu ortaya kmtr. Dnyann varoluundan sonra ha yat deta birdenbire patlak vermitir. Bu da, yerkremize ben zer herhangi bir gezegende, kanlmaz sayabileceimiz kimya sal bir sre sonucu hayatn varolabileceine iarettir. Ne var ki, hayat 4 milyar yl sreyle mavi yeil yosunlarn tesinde bir gelime kaydetmedi. Bu da unu gsteriyor ki, zel organlar olan byk yaratk eitlerinin gelimesi, hayatn balangcn dan da zordur. Bugn belki birok gezegende bol miktarda mik rop vardr da, iri hayvanlar ve sebze trnden bitkiler yoktur. Cambrian patlamasnn hemen ardndan, okyanuslar dei ik hayat ekilleriyle dolup tat. 500 milyon yl iinde byk trilobit srleri belirdi. Bunlar bycek bir sinee benzeyen, iyi yaplanm hayvanlard; baz srler okyanuslarn tabannda 49 Kozmos : F. 4

yaard. Bugn artk trilobitler yoktur. 200 milyon yldr yery znde trilobit yaamad. Yeryznde bugn canlsnn izine rastlanmayan bitkiler ve hayvanlar oktur. Ve hi kukusuz ha len gezegenimizdeki trlerin hepsi de bir zamanlar var deil lerdi. Eski kayalklarda bizim gibi yaratklara ait bir ize rast lanmyor. Trler bir ara belirdikten sonra, uzun ya da ksa bir sre gezegende ikamet ediyorlar, sonra da ortadan kayboluyor lar. Cambrian patlamasndan nce, trlerin birbirinin peisra epey yava bir hzla ortaya ktklar sanlyor. Bunun bir nede ni de, daha eski tarihlere inildike, bilgi daarcn dolduran kaytlarn azalvermesidir. Gezegenimizin ilk dnemlerinde, ya plarnda kat paralar bulunan organizmalar ok azd ve yumu ak yapl canllardan da geriye ok az fosil kalmaktadr. Buna ramen, Cambrian patlamasndan nce, inanlmaz derecede ye ni hayat ekillerinin ortaya k -tembel bir ilerleme hzyla da olsa- gerek bir olgudur. Hcre yapsnn ar ekim bir filmi andran bir tempoyla evrimi ve biyo-kimyasal zellii, fosil ka lntlarnn d grnnde tam bir belirginlie kavumuyor. Cambrian patlamasndan sonraysa yeni hayat ekilleri hadntlrc bir hzla belirmilerdir. Birbirinin ardndan byk bir hzla ilk balklar ve omurgallar ortaya kt. nceleri yalnzca 'okyanuslar kaplayan bitkiler, kara paralarn igale koyuldu lar, tik bcek geliti; bunun yavrular karalara yaylan hayvan larn ncleri oldular. Kanatl bceklerle amfibik bcekler do'du. Hem karada, hem suda yaayabilen balk tredi. lk aalar 've srngen hayvanlar belirdi. Dinozorun geliimi gerekleti. Memeliler ortaya karken, ilk kular umaya, ilk iekler ac maya baladlar. Sonra dinozorlar yok oldular yeryznden. Yu nus balklaryla balinalarn atalar olan ilk balklar belirdi. Ayn tinemde maymunlarn, orangutlarn ve insanlarn atalar olan primatlar ortaya kt. Yaklak on milyon yl nce, insana epey 'benzeyen ilk yaratklar beyinlerinin byklnde nemli ge limeler gsterdiler. Ardndan da, yalnzca birka milyon yl 50

nce, ilk gerek insanlar ortaya ktlar. lk insanlarn yaam ortam ormanlardr. Aslnda insanlarn brmanlara doal bir yaknl vardr. Gklere doru trmanan bir aa ne gzeldir... Yapraklan fotosentez olgusu hazrlamak iin gne na kucak aarlar. Aalar yanlarndaki aalan 'glgelemek suretiyle rekabete giriirler. Eer dikkat edecek 'olursanz, yan yana yetien iki aacn birbirini ite drte bir ya am yarma girdiklerini grrsnz. Aalar, enerjilerini g'ne ndan salayan kocaman ve gzel birer makinedirler. Topraktan su, havadan karbondioksit alarak bunlar hem ken'dilerinin kulland, hem de bizlerin yararland yiyecee evi rirler. Bitki, rettii karbonhidrat, kendi bitkisel yaamn 'srdrmek iin enerji kayna olarak kullanr. Ve sonuta bit kilerden geinen parazitler olan bizler de kendi yaammz srdrmek iin bitkilerin karbonhidratlarn alarz. Bitkiler den aldmz kanmzdaki karbonhidratlarla iimize ektiimiz havann erimi haldeki oksijenini kartrarak yaayabilmemiz iin gerekli enerjiyi salarz. Bu sre sonucunda karbondiok sit karrz. Bitkiler de aldklar bu karbondioksiti karbonhidra ta dntrrler. Ne alas bir ibirlii dzeni... Bitkilerle in sanlarn birbirinin soluunu alp vermesiyle gezegen apnda karlkl bir hayat pc dngs, 150 milyon kilometre uzaklktaki bir yldzn enerjisiyle srp gitmekte... Bilinen organik molekl 'says on milyarlar aar. Oysa bunlar arasnda yalnzca ellisi yaamn temel faaliyetlerine ge reklidir. Ayn rntler (pattern) deiik ilevler iin alas bir dzenle kendilerini koruyarak yinelenirler. Yeryzndeki hayatn temelinde yatan ve hcrenin kimyasal yapm kontrol eden proteinlerle kaltsal talimatlar tayan nkleik asitlerden oluan molekller, hem bitkilerde, hem hayvanlarda temelde ayndr. nar aacnn da, bizlerin de yaps ayn hartandr. Zaman asndan yeterince geriye doru gidildiinde ortak bir atamz olduu anlalr. Canl hcrede, yldzlar ve galaksiler alemindeki gibi kar 51

rnak ve gzel bir dzen hkm srer, ince bir iilie daya nan hcre yaps ancak 4 milyar yl iinde ulalm bir meka nizmadr. Yiyecek paralan hcrenin iinde ekil deitirir. Bu gn akyuvar olan, dnn spanadr. Hcre bu deiimi nasl gerekletirir? Hcrenin ii ylesine dzenli bir ibirliine da yanan bir yapdr ki, kendi z yapsn koruyarak moleklleri deitirir, enerji depolar ve kendini oaltma ilevini yerine getirir. Bir hcrenin iine girebilecek olsak, molekl benekle rinin ounun protein moleklleri olduunu, bunlardan bir b lmnn cokun bir faaliyet iinde bulunurken, bir blmnn de bekleme halinde olduklarn grrdk. En nemli proteinler enzimlerdir. Bunlar hcrenin kimyasal tepkilerini dzenleyen molekllerdir. Enzimler, bir makineyi oluturan paralar biraraya getiren ve her biri ayr bir parann uzman olan iileri andrrlar. rnein, hcrede nkleotid guanozin fosfat oluu muna geilen drdnc aamaya ya da enerji salamak zere bir eker moleklnn ayrtrlmasna geilen on birinci aa maya, hcre iindeki teki ilevlerin yerine getirilmesine kar lk denen bedel ya da harcanan emek gzyle bakabiliriz. Ne var ki, bu oluum defilesi enzimler tarafndan ynetilmemektedir. Enzimler emirkuludurlar ve kendileri de baka grevlile rin verdikleri talimat zerine meydana gelirler. Patron - mole kl dediimiz molekller nkleik asitlerdir. Bunlar hcrenin en dip blmesinde, bakalarnn girmesine izin verilmeyen bir Yasak Kentte, hcrenin ekirdeinde bulunurlar. Hcrenin ekirdeindeki bir gzenekten ieri dalabilsek, bir makarna, uzun makarna fabrikasnda meydana gelmi bir patlamay andran bir grnmle karlardk. Dzensiz bir kangal ve dz tel okluu grrdk ki, bunlar iki nkleik asit trdr: DNA talimat verenidir, RNA ise DNA tarafndan ve rilen talimat hcrenin geri kalan blmlerine iletenidir. Drt milyar yllk evrimin meydana getirebildii ve bir hcrenin, bir aacn ya da insan vcudunda bir ilevin nasl yapldna ili^ kin tm bilgiler birikimine sahip olan ite bu hcrelerdir. nsan
52

DNA'smda yazl bilgi birikimi toplam^ normal konuma dili temeline dayanlarak yazlsa, kaim kaln 100 ciltlik kitap tutar d. Ayrca DNA moleklleri, baz istisnalar dnda, kendilerini aynen tekrarlayarak tpatp birer kopyalarn karabilirler. DNA bir ift sarmal eriden oluur; birbirine bal iplikler sarmal bir merdiveni andrrlar. Anayapsal ipliklerden her biri boyunca varolan nkleotidlerin oluumu ya da dzeni, ha yat szln verir. reme srasnda, sarmal eriler zel bir proteinin de yardmyla kendi kendine alrlar ve her biri, ya knndaki hcre ekirdeinin yapkan svsnda dalgalanan nkleotid yap bloklarndan teki sarmal erinin aynsn olu turur. Szn ettiimiz alma balaynca, DNA polimeraz ad verilen nemli bir enzim, oluan sarmal erinin mkemmel bi im almasna yardm eder. Eer yanl bir ilem yer alrsa, ha tay ortaya karan ve yanl nkleotidi doru nkleotidie ika me eden enzimler belirir. Bu enzimler hayret verici glere sa hip bir molekl makinesidir. DNA ekirdei tpatp kendine benzeyen bir kopyasm ret mesinin -ki buna kaltm diyoruz- yan sra, hcrenin faaliyeti ni de ynetir -ki buna da metabolizma diyoruz-. Hcrenin faa liyetini ynetme iini RNA nkleik asit bileimi yaparak sa lar. Ulaklk yapan bu nkleik asitlerin her biri, hcre ekirde inin d blgelerine geer ve orada, tam zamannda ve tam ye rinde, bir enzimin yapln denetler. Her ey tamamlandn da,' ortaya bir tek enzim molekl km demektir ki, bu da hcrenin kimyasal yapsnn bir zel ilevini ynetmeye balar. nsan DNA's bir milyar nkleotid uzunluunda bir merdi vendir. Nkleotidlerin akim alamayaca kadar ok sayda bile im olasl vardr. Fakat bu bir anlam ifade etmez, nk ya rarl bir ilev grmeyen protein sentezlerine yol aar. Yalnzca ok kstl sayda nkleik asit moleklleri bizimki gibi karmak hayat ekilleri vcuda getirmeye yetmektedir Buna ramen bile, nkleik asitlerin yararl biimde biraraya getirilmi yolla r artc derecede oktur; belki de evrendeki tm elektron ve 53

protonlarn saysndan daha oktur. Bu noktadan hareket ede rek dnyaya getirilebilecek insan saysnn imdiye dek yaa m insan saysndan ok daha fazla olduu sylenebilir. nsan trnn kaynak potansiyeli byktr. Nkleik asitleri imdi ye kadarki herhangi bir insandakinden daha iyi almalar iin "biraraya getirmenin eitli yollar olmaldr. Neyse ki, baka tr bir insan meydana getirmek iin nkleotidleri deiik bile imlere kavuturma bilgisinden yoksunuz. leride nkleotidleri istediimiz biimde biraraya getirerek arzu edilen, nitelikleri yaratmak mmkn olabilir... Dndrc ve rktc bir proje! Evrim mtasyon ve ayklama yoluyla gerekleir. Mtasyon oalma srasnda DNA polimeraz enziminin bir yanl lk yapmasyla olur, ama pek ender olarak hata yapar. Mtasyonlar, Gne veya kozmik nlardan gelen radyoaktivite ya 'da mortesi n veya evredeki kimyasal maddelerin etkisiy le olabilir. Tm bu etkiler, nkleotidleri deitirebilir ya da nkleik asitleri dmler halinde balayabilir. Eer mtasyon oran yksekse, 4 milyar yldr uzun uzadya edinilmi kaltm kaybetmi oluruz. Eer ok dk orandaysa, evrede ilerde g rlebilecek herhangi bir deiime ayak uyduracak yeni eitli likler olumayacaktr. Hayatn evrimi, mtasyonla ayklama arasnda az ok kesin bir dengeye gereksinim gsterir. Tek bir DNA nkleotidindeki deiiklik, szkonusu DNA ifresinde varolan proteinin tek bir amino - asitinde deiiklie yol aar. Avrupa asll insanlarn alyuvar hcreleri aa yukar kresel bir grntedirler. Afrika aslllarn bazlarndaki al yuvar hcreleriyse ortak biimde ya da hilal grnndedirler. Orak biimindeki hcreler daha az oksijen tarlar ve bunun sonucu olarak bir tr kanszla (anemi) yol aarlar. Bu durum stmaya kar daha byk bir diren salar. lmektense anemik olmak tercih edilir. Kann ilevi zerindeki bu nemli etki, normal bir insan hcresinin DNA'smdaki 10 milyar nkleotidden bir tekindeki deiikliin sonucudur. teki nkleotid 54

lerdeki bir deiikliin neler yapabileceinden henz habersiz "bir durumdayz. Biz insanlar, bir aaca kyasla deiik grnteyizdir. Hi kukusuz dnyay bir aacn algladndan farkl alglarz. Fa kat molekln asl yapsna baknca, aala insann kaktm a cndan nkleik asit kullandklar grlr. Hcrelerimizin kim yasal yapsn denetleyici enzimler olarak proteinleri kullan maktayz. in daha da anlaml yan, nkleik asit bilgisini pro tein bilgisine evirmek iin, insann da, aacn da, gezegenimiz-deki hemen tm teki yaratklarn da ayn ifre kitabm kullan makta olulardr. Molekl benzerlii asndan temeldeki bu Dirlik iin yaplabilecek akla uygun aklama udur: Aalar da, insan da, balk da, salyangoz da, ksacas tm canl varlk lar, gezegenimiz tarihinin ilk dnemlerinde tek ve ayn yaam "balangcndan kaynaklanmlardr. Peki, yleyse, yeryznde ki bugnk yaamn oluumunu hazrlayan temel molekller nasl ortaya kmlardr? Cornell niversitesindeki laboratuarmda ilgilendiimiz ko= nular arasnda, pre - biyolojik (biyoloji ncesi) organik kimya da yer alyor. Yeryznn ilkel dnemindeki gazlar olan hidro jeni, suyu, amonya, metan, slit hidrojeni kartrp bu gaz larn karmndan elektrik akm geirdik. Bu arada bunlarn halen Jpiter gezegeninde ve tm Kozmos'ta bulunduunu anmsatmalyz. Bu elektrik akmnn gemesi imek akmas 'gibidir. Bu tr imek eskiden yerkremizde akt gibi, bugn Jpiter'de de akmaktadr. Gazlar koyduumuz ve iinde im ek aktrdmz kap saydam olup, szn ettiimiz gazlar gz le grlmez durumdadrlar. Fakat on dakika sreyle imek aktrldktan sonra, kabn kenarlarndan yava yava kahve rengi pigmentlerin aktn grrz. Giderek kabn ii donuklar ve kahverengi youn bir katran yaylr. Mortesi , ya ni Gne'in o dnemlerdeki zelliini tekrarlasaydk da, sonu az ok yine ayn olurdu. Katranl bulama, iinde protein ve nkleik asitler bileimleri de dahil, ok zengin karmak orga 55

nik molekllerle doludur. Bylece hayatn can suyu kolaylkla elde edilmi oluyor. Bu konuya likin deneyler 1950'lerin banda Harold Urey Kimya Enstitsnden mezun Stanley Miller tarafndan yapl mtr. Kimyager Urey ilk dnemdeki yeryz atmosferinin hidrojen bakmndan ok zengin olduunu srarla sylemiti. Bugn Kozmos da hidrojen bakmndan ok zengindir. O tarih lerden bu yana hidrojenin yeryznden uzaya gdm gdm szldn, ktlesi byk Jupiter'dense szlmediini ve haya tn hidrojen kaybndan nce baladm ileri sren de Urey'dir. Kimyager Urey bu gazlardan elektrik akm geirilmesini nerince, biri bu deneyden ne salamak istediini sordu. O da, Beilsteio, dedi. Beilstein kimyagerlerce bilinen tm organik molekllerin listesinin bulunduu 28 ciltlik kitaptr. O zamanlar yerkrede en bol bulunan gazlar ve kimyasal balantlar zc herhangi bir enerji kaynan kullanarak hayatn temel yap talarm retebiliriz. Szkonusu kapta hayat mziinin yalnzca notalar vardr, ama mziin kendisi yok= 'tur. Yaamn yap talar olan molekller doru bir* dzen iin de dizilmelidir. Hayat, hi kukusuz proteinleri yapan aminoasitten ve nkleik asitleri yapan nkleotidlerden daha baka bir eydir. Ne var ki, bu yap talarndan uzun molekl zincir leri dizisi oluturarak laboratuarda nemli admlar atld. Amino - asitler, yerkrenin o zamanki koullarnda, proteinlere ben zeyen molekllere dntrld. Bunlardan bazlar, kimyasal tepkileri, zayf olarak da olsa, enzimlerin yapt gibi denetliyebiliyorlar. Nkleotidler 20-30 metre uzunluu bulan nkleik asit iplikleri gibi dizilebildiler. Deney tpnde yaratlan uygun koullar altnda, ksa nkleik asitler kendilerinin tpatp benzeri bileimler meydana getirebiliyorlar1. imdiye dek hi kimse yerkrenin ilk dnemine ait gaz ve sularn birbirine kartrp sonuta test tpnden bir ey ka rabilmi deil. Bilinen en kk canllar olan viroitler on bine yakn atomdan olumulardr. Halen canl diyebileceimiz hi 56

bir varlk viroitler kadar basit yapl deildir. Virslerin aksine viroitler yalnzca nkleik asitten oluuyor; virslerin evresin-' de protein tabakas da vardr. Viroit tek bir RNA ipliinden baka bir ey deildir. Dz izgi biiminde olabilecekleri gibi, 'daire biiminde olanlar da var. Virsler gibi viroitler, daha b yk ve dzgn -alan bir hcrenin molekl mekanizmasnda egemenlik kurarak onu daha ok sayda hcre reten bir fab rika durumundan karp, daha ok viroit reten bir fabrika 'durumuna sokarlar. Bamsz yaayan en kk organizmalar arasnda bilineni, PPLO (Plropnomi benzeri organizmalar) ile buna benzer k ck hayvanlardr. Bunlar yaklak 50 milyon atomdan meyda na gelmitirler. Kendi balarna yaamak zorunda kaldklarn dan viroitlerden ve virslerden daha karmak yapdadrlar. Fa kat bugn iin yerkremizin evre koullar, basit hayat ekil leri iin elverili deildir. Bunlar yaamlarm srdrebilmek iin ok abalamak zorundadrlar. Gezegenimiz tarihinin ilk d nemlerindeki hidrojeni bol atmosferde, Gne ok miktar da organik molekl yaratrken, ok basit yapl organizmalar (parazit olmayanlar) yaama ansna sahiptiler. lk canllar, ancak birka yz metrelik nkleotidler olan kendi balarna yaayabilir trden viroitlerdi herhalde. En ilkel maddelerden balayarak bu tr yaratklar retmek zere bu yzyln sonla rna doru almalar balayabilir. Yaamn kkenine ilikin reneceimiz daha ok ey var. Her eyden nce genetik ko dun kkenlerini renebilmeliyiz. Bu konudaki deneylere ba layal ancak otuz yl oldu. Doann drt milyar yl nce al maya baladn dnrsek, az ilerlemi saylmayz almala rmzda.**** Bu deneylerin yalnzca yerkremize zg eyler olduunu syleyemeyiz. lkel gazlar ve enerji kaynaklar tm Kozmos'a zgdrler. Laboratuar kaplarmzdaki kimyasal tepkilerin ay ns yldzlararas uzayn organik maddesinin ve meteoritlerdeki amino - asitlerin olumasnda rol oynam olabilir. Benzer 57

'kimyasal olgular Samanyolu'ndaki milyarlarca dnyada da ken dini gstermi olamaz m? Hayat moleklleri Kozmos'u doldur maktadr. Fakat baka bir gezegendeki hayatn molekllerine ait kim yasal yapyla gezegenimizdekinin yaps ayn olsa bile, oralar da bizimkine benzer organizmalar bulunmasn beklemeyebiliriz de. Yerkremizdeki canl varlklarn eitliliini gznne ge tiriniz. Oysa hepsi de ayn gezegeni ve ayn molekl biyolojisi ni paylayorlar. Oradaki hayvanlar ve bitkiler bizim buradakilerden temelde belki de farkl eylerdir, te yandan belirli ev re koullarna uyum asndan, rnein, grmek iin iki gzn elverili olmas gibi durumlardan kaynaklanan benzer bir ev rim de yer alm olabilir. Fakat evrim srecinin rastlantsal zelliinden tr, yerkre - d yaratklar yerkre yaratkla rndan ayr olabilir. Yerkre - d bir varln nasl bir grne sahip olduu nu bilemem. Ne yazk ki, yalnzca yerkremiz zerindeki haya t biliyorum. Baz kiiler, rnein, kurgubilim yazarlar ve sa natlar teki varlklarn nasl olabilecekleri konusunda tahmin ler yrttler. Ben yerkre - d varlklarn o grnte olduk larndan kukuluyum. Bildiimiz hayat ekillerine fazlasyla da yanan bir d gcnn rn gibiler. Herhangi bir organizma nn u ya da o biimde grnmesi uzun bir evrimin sonucudur. Baka bir gezegendeki hayatn bir srngene ya da bir bcee veya bir insana benzedii kansnda deilim. O yaratklarn derisini yeile boyasanz, kulaklarn sivriltseniz ve balarna da birer anten ekleseniz, yine de bize benzeyecekleri kansnda deilim. Fakat nasl olduklar konusunda tahmin yrtmem iin srar edecek olursanz, biraz deiik de olsa syle bir tah min yrtebilirim: Jpiter gibi atmosferi hidrojen, helyum, metan, su ve amon yak dolu, gazdan olumu dev bir gezegende kat bir yzey bu lunmaz. Burada youn ve bulutlu bir atmosfer vardr ve bu atmosferde organik molekller gkten dklyor olabilirler, 58

tpk laboratuar deneylerimizde olduu gibi. Bununla birlikte, bu gezegende hayat bulunmasna engel bir durum vardr. At mosferi alkantl ve aa tabakalar ok scaktr. Bir organiz mann aa kayp kebap olmamas iin ok temkinli davran mas gerekmektedir. Ad geen gezegende hayat olmadn kesin olarak belirle mek iin Cornell niversitesi meslektalarmdan E. E. Salpeter ile baz tahmin hesaplarna giritik. Kukusuz, byle bir yerde hayatn nasl olduunu tam olarak kestiremeyiz, fakat fizik ve kimya yasalar erevesinde, byle bir ortamda yaanabilir mi diye incelemeye koyulduk. Bu koullarda yaayabilmenin bir yolu, yanp kebap olma dan nce remek ve yeni doanlarn atmosferin daha yksek ve daha serin tabakalarna ekilebilmeleridir. Bu tr organizmala rn ok kk olmas gerekir. Bunlara tenler diyebiliriz. inden helyum ve ar gazlar darya pompalayp en hafif ga z brakan bir hidrojen balonu da dnlebilir. Ya da ii scak havayla dolu bir balon olabilir; ii scak tutularak havada salla nabilir. Bu sy da yedii besinin enerjisinden salayabilir. Ad na dner - gezer diyebileceimiz bu balonsu yaratk varolan organik moleklleri yiyebilir ya da besinini gne ndan ve havadan kendi yapar. Yerkremizde bitkilerin yapt gibi. Bir bakma, dner - gezer ne denli csseli olursa o denli etkindir. Salpeter ve ben, dner * gezerlerin imdiye dek yaam en br yk balinalardan daha byk olduklarn dndk. Kent b yklnde varlklar. Dner - gezerler, gezegenin, atmosferinde gaz salarak ken dilerini itebilirler. Jet motr ya da roket rnei. Onlar gzn alabildiince tembel srler halinde dolar varsayyoruz. Deri lerinde de ekiller olduunu dnyoruz. Bunlar uyum iin kamuflaj arac olarak yarattklarn sanyoruz. nk onlarn da uyum sorunlar var. Bylesi bir ortamda en azndan bir eko lojik yerleim derdi szkonusudur. Avck. Avclar hzl hare ket ederler ve manevra yeteneine sahiptirler. Dner - gezerleri 59

gerek organik moleklleri iin, gerekse saf hidrojen birikimleri iin yerler. i bo tenle'r ilk dner - gezerlere dnm olabilirler. Kendi gleriyle kendilerini iten dner-gezerler de ilk avclara. Avc says ok deildir. nk avclar tm dnergezerleri tketirlerse, kendileri de yok olacaklardr. Fizik ve kimya, bu tr hayat ekilleri oluumuna olanak ve rir. Sanat onlar sevimli klar. Bununla birlikte doann bizim tahminlerimize ayak uydurmasn art koamayz. Fakat Sa manyolu galaksisinde hayat bulunan milyarlarca dnya varsa, bunlardan bazlarnda hayal gcmzn fizik ve kimya yasala rnn snr iinde yaratt Ten'ler, Dner-Gezer'ler ve Av clar bulunabilir. Biyoloji, fizikten ok tarihe daha bir benzerlik gsterir. Bu gn bilmek iin dn bilmek zorundayz. Hem de yle byle deil. Mthi ayrntl biimde bilmek zorundayz. Tarihi nce den belirleyen bir kuramn henz bulunmu olmamas gibi, bi yolojiyi nceden belirleyen bir kuram da yoktur. Nedenleriyse ayndr: Her iki konu bizler iin henz ok karmaktr. Ne var ki kendi durumumuzu, baka durumlar bilmek yoluyla da ha iyi kavrayabiliriz. Yerkre - d hayata ilikin tek bir olgu nun incelenmesi, biyolojiyi bugnk snrlarndan dar kara caktr. lk olarak biyologlar baka ne gibi hayat trlerinin mm kn olduunu anlayacaklardr. Baka bir yerde hayat aray nemlidir derken, onu bulmann kolay olacam sylemek iste miyoruz. Demek istediimiz, aramaya deer olduudur. ok, ama ok deer... imdiye dek yalnzca kk bir dnya zerindeki yaamn sesine kulak verdik. Fakat artk hi olmazsa, Kozmos'un ok sesli mziine kulaklarmz am bulunuyoruz.

60

Blm III
DNYALARIN UYUMU
Gklerin .buyruklarn biliyor musunuz? Yeryznde onlar egemen klabilir misiniz? Kutsal Kitap'tan Her varlk trnn kendine zg gizli bir zellii bulun duunu ve bu zelliine dayanarak hareket edip belir gin etkiler yaptn sylemek, aslnda hibir ey syle memeye etir. Oysa doa olaylarndan iki ya da ge nel kural karp, ardndan da tm varlklarn zellikle riyle devinimlerini o belirgin kurallarla tanmlamak, ite bu byk bir adm atmaktr. Isaac Newton, Optics Kularn Hangi yararl ama uruna ttn aratrma yz, nk tmek onlarn zevkidir. Kular bunun iin ya-

ratlmlardr. Bu nedenle nsan zihninin de evrenin sr larn arnlama zahmetine niin katlandn sormamalyz... Doa giz dolu o denli deiik hazineyle kapl dr ki, btn bunlar, insan zihninin hibir zaman taze gdalardan yoksun kalmamas iin yaratlmlardr. Johannes Kepler, Mysterium Cosmographicum

HBR EYN DEMED BR GEZEGENDE YA AMI OLSAYDIK, yaplacak pek az i bulunurdu. Dnp bulacak bir ey kalmazd. Bilimin hz kayna kaybolurdu. Ve eer her eyin rastlantsal olarak ya da ok karmak biimde deitii bir dnyada yaasaydk, bu kez de bir eyler dnp bulma olana kalmazd. Bilim diye bir ey de olmazd ayn ne denlerden tr. Ne var ki, bu iki durum arasnda kalan bir ev rende yayoruz; her eyin deitii, fakat yntemlere, rnt lere ya da doa yasalar dediimiz kurallara gre deitii bir evrende. Havaya bir sopa frlatrsam, her defasnda da yery zne dyor. Gne batda batyorsa, her zaman ertesi sabah doudan douyor. Bylece belirli kurallar karp ona gre d nebiliyoruz. Bilim yapabiliyor ve o sayede yaammz daha iyiye doru ynlendirebiliyoruz. nsanolu dnyay anlamaya yatkndr. Her zaman da by le olmutur. Avcla ya da ate yakabilmeye balamamz, bir eyler dnp bulma yeteneimizden ileri gelmektedir. Yery znde insanlarn televizyondan nce, sinema filmlerinin oyna-' turnasndan nce, radyodan nce,-kitaptan nce yaad dnem ler olmutur. nsan yaamnn byk bir blm byle dnem lerde gemitir. Krda yaklan bir atein kllenmesi srasnda, mehtapsz bir gecede yldzlar gzlemitir. Geceleyin gk ilgintir. Gkte baz ekiller grrz. Kendi mizi bunlar grmeye zorlamasak bile, baz resimler dmeyebi liriz. rnein, gn kuzey blgesinde bir ayya benzeyen bir ekil ya da yldz kmesi var. Baz uygarlklar bu ekle Byk 62

Ayl ad veriyorlar. Bazlarysa bunu baka bir eye benzetiyor lar. Gkte aslnda byle bir ekil yok. O ekli yaktran bizle riz, insanolu avclk dnemini yaad. Avcsn grd, kpei ni grd, aysn grd ve kzm ksran grd. nsanolu nun ilgisini eken eylerdir btn bunlar. XVII. yzyl denizci leri gkyznn gney blgelerini ilk kez grdklerinde, ora lara o dnemin ilgisini eken eya ekilleri yaktrdlar: Tukanlar, tavuskular, teleskoplar, mikroskoplar, pusulalar ve ge mi k. Yldz kmelerine XX. yzylda isimler verecek olsay dk, sanrm, gkte bisikletler ve buzdolaplar, rock - and - roll yapan yldzlar ve belki de mantar biiminde bulutlar grr dk. Bugnk insanlarn yldzlarda arayp bulacaklar umut ve korkulardr bunlar. Atalarmz arada srada ok parlak ve kuyruu olan bir yl dz bir an iin gzledikten sonra hzla kaydn grrlerdi. Bir yldz dt derlerdi; ama iyi bir tanmlama deil bu. D en yldz kayp gittikten sonra da yal yldzlar orada kalr lar. Baz mevsimlerde kayan yldz says oktur; baz mevsimlerdeyse ok azdr. Bu konuda da, her eyde olduu gibi, bir dzen szkonusudur. Gne ve Ay gibi, yldzlar da hep doudan doarlar ve batda batarlar. Btn bir gece bir "boydan bir boya g katederler. Tabu eer zerimizden geerlerse. Deiik mevsimler de deiik yldz kmeleri oluur, rnein, sonbahar balarn da her zaman ayn yldz kmeleri grlr. Srpriz olarak yeni bir yldz kmesinin doudan domas diye bir ey olamaz. Yl dzlar konusunda bir dzen ve kalc bir tahmin olana vardr. nsann iine neredeyse rahatlatc bir gven verirler. Yldzlardan bazlar Gne'ten az nce doar, az sonra da batarlar. Mevsimlere gre deien dou ve batlar gzlenir. Yldzlar dikkatlice gzlense ve yllar boyunca durumlarndaki deiiklikler not edilse, bu yldzlara bakarak mevsimlerin ge-< liini tahmin edebilirsiniz. Ayn zamanda Gne'in ufukta her gn doduu yeri gzleyerek, yln hangi blmnde bulundu-* 63

untura da saptayabilirsiniz. Kendini bu ie verecek olan, yete nekli ve dikkatli kiiler iin gklerde yazl bir takvim -bulma olana vardr. Atalarmz mevsimlerin sresini lecek yntemler * bul mulard. New Mexico'nun Chaco Canyon blgesinde XI. yz yldan kalma atsz kocaman bir tapnak var. Hazirann 2l'inde, yani yalmzca ytrn en uzun gnnde, buradaki pencereden afak vakti giren k demeti ar ar 'hareket ederek odann iindeki zel bir blmde gezinir. Kendilerine Eskiler' adn veren marur Anasazi topluluunun burada tyl elbiselerini giymi, alg aletleriyle biraraya gelerek Gne'in kudretini kut laylarm gzmn nne getirebiliyorum. Yine bu odada Ay' n devinimini de izledikleri anlalyor. Tapnak odasnn st blmlerindeki duvara kazlan 28 izgi, Ay'n yldzlar kmesindeki yerine -dnmesi iin gemesi gereken gnlerin saysn ifade ediyor olmal. Bu insanlar Gne'e, Ay'a Ve yldzlara ok yakn bir ilgi gsteriyorlard. Benzer dncelere dayanarak bu lunup yaplm ara gerelere, Kamboya'da "Angkor Wat'ta, ngiltere'de Stonehenge'de, Msr'da Abu Srmbel'de, Meksika'da Chichen Itza'da, ve Kuzey Amerika'nn Great Plains blgesin de de rastlanyor. Takvimi bulmaya ynelik ara gerelerden bazlarn rast lantya borlu olabiliriz? 'rnein, 21 Haziran gn' pencereden giren belli blgeleri aydnlatmas gibi. Bunan yan sra ok deiik bululara da rastlyoruz. Amerika'nn gneydou sundaki bir blgede topraa dikilmi ktk bulunuyor. Ar kalarndaki bir kayaya da birazck galaksiye benzeyen bir sar mal ekil kazlm. 21 Haziran gn, yazn ilk gn, ktkler arasndaki bir gedikten szan gne haner gibi sarmal iki-! ye ayryor; kn ilk gn olan 21 Aralk gnyse sarmal iki yanndan kuatan iki adet gne haneri oluuyor. Gkte-* ki takvimi okumak iin le gneini ok iyi belirleyen bir yn tem. Dnyann ayr ayr blgelerinde insanolu astronomiyi 64

renmek iin neden bu kadar aba harcamtr dersiniz? Mevsim lere gre gleri artan ya da azalan ceylan, antilop ve yaban kzleri av szkonusuydu elbet. Mey va ve fstklarn toplanma s iin mevsimlerin bilinmesi gerekiyordu. Tarm icat ettiimiz zaman ekimin ve haatn ne zamanlara rastlatlmas gerektii ni bilmeliydik. Birbirinden dnyalar kadar uzak gebe topluhklarnn toplantlar iin de takvim kullanmak gerekiyordu. Ksacas gkte yazl takvimi okuyabilmek tam anlamyla lm kahm sorunuydu, o gnler iin. Hilalin gkte yeniden grn mesi; tam bir tutulmadan sonra gnein yeniden gzkmesi; g nein geceleyin ortalkta gzkmeyerek verdii huzursuzluun sabahleyin giderilmesi; btn bunlar dnyann drt bir yann da yaayan insanlar tarafndan zerinde titizlikle durulan olay lard. Hayatta kalabilmek iin gkteki bu olaylar izlemek gere kiyordu. Atalarmz iin bu doa olaylarnn bir dili vard. Ayn zamanda gklerdeki olaylar bilmek lmszle e bir anlam da kazanyordu. alar getike, insanlar atalarndan bilgi birikimi salad lar. Gne'in, Ay'n ve yldzlarn yerlerini ve hareketlerini ne kadar iyi bilirseniz, ekip bimek, avlanmak, kabileleri toplamak iin o denli gvenilir bir zamanlama olanana sahiptiniz. l de kesirdik olana arttka, buna ait kaytlar tutmak gerekti. Bylece astronomi, gzlem gereksinimini, matematii ve yaz nn geliimini zorlad. Ancak daha soriraki dnemlerde, garip bir fikir hareketi balad. Temelde deneysel olan bilim dncesi, batl inanlarn ve mistisizmin saldrsna urad. Gne ve yldzlar mevsimle ri, yiyecei ve sy belirliyordu. Ay ise gel - gitleri, birok hay vann yaam evrelerini ve belki de kadnlarn ayba dnem."' lerini belirliyordu; ocuk sahibi olmak isteyen ateli bir tr iin nemli saylan bir noktayd bu. Gkyznde baka trden ci simler de vard. Gezegen denen ve aylak dolaan yldzlar. G ebe atalarmzn ayak dolaan bu gezegenlere yaknlk duymu1 olmalar gerekir. Gnele Ay' saymazsanz, yalnzca be gezeI

65

Kozmos : F. 5

gen grebilirsiniz. Arkalarna ok daha uzaktaki yldzlar alm olarak devinirler bu gezegenler. Uzunca-aylar boyunca bunlarn devinimlerini izleseniz, bir yldz kmesinden tekine getii ni grebilirsiniz. Gkteki teki cisimlerin insan yaam zerinde etkisi olduuna gre, gezegenlerin etkisi acaba ne olabilirdi? ada Batl toplumda bir astroloji dergisi satn almak, rnein gazete bayiinden, kolay bir itir. Fakat astronomi der gisi bulmak ok daha zordur. Amerika'da hemen her gazete nin bir astroloji kesi vardr. Fakat haftada bir astronomiye ke ayran gazete zor bulunur. ABD'deki astrologlarn says astronomlarn saysndan on kat fazladr. Partilerde, bir bilimadam olduumu bilmeyenler bana bazen, kizler Burcunda m dodunuz? (Baar ans on ikide bir) diye sorular yneltirler. Bazen de Altn, gen yldzlarn patlamasndan oluurmu, doru mu? diye soranlar da olur. Ya da, Mars iin bir Rover araba yaplmasna Kongre ne zaman yeil k yakacak? gibi sinden sorular da eksik olmaz. Astrolojinin iddiasna gre, doduunuz zaman gezegenle* rin iinde bulunduklar yldz kmesi, geleceinizi yakndan et kiler. Gezegenlerin devinimlerinin krallarn, kraliyet aileleri nin, imparatorluklarn, almyazlarn belirledii yolundaki d* nce birka bin yl nce gelimiti. Astrologlar, gezegenlerin devinimlerini inceleyerek, diyelim, Vens gezegeni son olarak Olak Burcundayken neler olduunu gzden geirip, bu kez de ayn eylerin olabileceini dnmlerdir. Bu olduka nazik ve rizikolu bir iti. Astrologlar devlet tarafndan bu ile grevlen-* dirilirlerdi. Ve yalnzca devlet hesabna alrlard. Birok lke de gklerde sakl gizleri aa vurmak yalnzca astrologa veril mi bir grevdi. Baka biri gkleri okumaya kalkrsa lm ce zasna arptrlrd. Bir rejimin decei tahminini yrtmeky o rejimi devirmek iin fena bir yol saylmaz. Yanl tahminler de bulunan in Saraynn astrologlar idam edilirlerdi. Astro loji sonunda, gzlemler, matematik ve olaylar muhasebesiyle karlm karmak dncelerin, dindarlk kisvesi altnda entri 66

kalarn evrilmesine yol aan garip bir bilgi birikimine dnt. Gezegenler uluslarn alnyazlarn belirliyorlarsa, yarn be nim bama gelecekleri de haber veremezler mi? Kiileri hedef alan bir astroloji 2.000 yl kadar nce Msr'da, sken- deriye'de gelierek Yunan ve Roma dnyalarna yayld. Eski alarn astrolojisinin kalntlarm bugn Bat dillerinin baz szcklerinde bulabiliriz, rnein, facia karl kullanlan ngilizce disaster szc Yunancada kt yldz demekti. talyanca nfluenza szcnn karl bugn etki demek tir, asl yldzlarn etkisi anlamndadr. branice ve sonra da Babil dilinde mazeltow szc iyi bur demektir. Babil ast roloji szlnde ve yine eski brani dilinde shlamazel sz c kendini kt talihten kurtaramayan kii anlamnda kul lanlr. Plinius'un yazlarndan Romal yurttalar arasnda sideratio (gezegen - zede) kiiler bulunduunu anlyoruz. Geze genlerin insanlarn lmnden dorudan sorumlu olduklar d ncesi yaygnd. Gz nnde tutmak anlamndaki ngilizce consider szcnn kken anlam udur: Gezegene baka rak konumak. Gezegenlere bakarak konumaksa olduka cid di bir iti. 1632 ylnda Londjra'daki lm istatistiklerine ilikin olarak yaynlanan saylar, ocuk hastalklar arasnda hi bilme diimiz klarn ykselii ve kraliyet eytan gibi hastalk-* larn yan sra, gezegene yenik dmekten toplam 9.548 kii nin ldn aklyordu. Byle bir hastaln belirtileri acaba neydi, merak ediyorum. Gezegene yenik denlersin says bu istatistiklerde kanserden lenlerin saysndan fazla. Kiilerin kaderine ilikin astroloji bugn de geerlidir; ayn kentte ayn gn yaynlanan iki gazetenin yldz fal stunlarn gznne getiriniz, rnein, 21 Eyll 1979 tarihli New York Post ve New York Daily News gazetelerini ele alalm. Diyelim ki, Terazi Burcunda, yani 23 Eyll-22 Ekim arasnda domu sunuz. Post gazetesi falcsna gre, Bir uzlama sayesinde ger ginliiniz giderilecektir. Evet, bu yararl bir neri ama olduk a belirsiz. Daily News falcsna greyse, Kendinizi biraz da 67

ha zora komalsnz. Bu da belirsiz ama deiik bir uyar. Bu sylenenler birer tahmin deil, birer nerindir. Size ne yap manz gerektiini sylyor, banza neler geleceini deil. Kas= ten yle yazyorlar, herkese uysun diye. Aralarnda karlatn* hnca tutarszlklar da belirgin. Yldz fal neden acaba spor re korlar ya da borsadaki hisse senedi fiyatlar gibi sorumsuzca veriliyor? Astroloji ikizlerin yaamndan snanabilir, yle durumlar var ki, ikizlerden biri henz kkken bir trafik kazasnda ya da yldrm arpmasndan ld halde, teki ikiz yaamm son demlerine dek srdrebiliyor. kizlerin ayn yerde ve hemen hemen ayn zamanda doduklar biliniyor. Onlarn doumu ay* m gezegenin belirli bir yerde oluuna rastlar. Eer astroloji ya da yldz fal geerli bir ey olsa, bu ikizlerin bu denli, deiik bir alnyazsma sahip olmalar nasl aklanabilir? Astrologla rn titiz bir testten geirilmesi sonucu, yalnzca doum yeri ve tarihini bildikleri kiilerin karakterleri ve gelecekleri hakknda doru tahminlerde bulunamadklar grlmtr. Gezegenimiz zerindeki devletlerin bayraklarna baklnca, ilgin bir durumla karlalr. ABD'nin bayranda 50 yldz bulunuyor. Sovyetler Birlii'nin ve srail'in bayraklarnda birer yldz var. Birmanya'nnkinde 14, Venezela bayranda 7, in bayranda 5, Irak bayranda 3 yldz var. Japonya, Uruguay, Bangalde, Taiwan, Malavi bayraklarnda gne var. Brezilya bayranda gkyz kresi bulunuyor. Kamboya bayranda Angkor Wat astronomi laboratuar; Hindistan, Gney Kore ve Moolistan Halk Cumhuriyeti bayraklarnda kozmolojik simge ler yer alyor. Birok sosyalist lke bayranda yldz var. Bir-* ok slam lkesi bayranda da hilal vardr. Ulusal bayraklar dan hemen yars astronomi simgeleri sergiliyor. Bu olgu u kul= tr ya da mezhebin ii deil, evrenseldir. Yalnzca zamanmzn bir olgusu da deildir. Nitekim Milattan nce 3.000 yllarndaki Smerlilerin kullandklar silindir biimli mhrlerinde ve in'deki Tao bayraklarnda yldz kmeleri yer almt. Devlet^ 68

ler, kukusuz, gklerdeki gizli kudreti temsil etmek istiyorlar. Kozmosla ilikimizi ortaya koymak, Byk Olaylar dizisinde yerimizi almak istiyoruz. likimiz bulunduu kesin; ancak bu ilikinin, astrologlarn iddia ettikleri gibi, dar grl, kiisel ve dnce onurunu zedeleyici biimde deil de, maddenin do uu, yerkrenin insana kavumas, insan trnn evrimi ve ka deri asndan olduu kukusuz. Btn bu konulara yeniden d neceiz. Halk arasnda yaygn ada astrolojinin kkenleri Batlamyus adyla bilinen Claudius Ptolemaus'a kadar iner. skenderiye Ktphanesinde ikinci yzylda alm bir kiidir. u ya da bu Gne veya Ay Evinde ykselen gezegenleri gizli kuvvet kay naklarm, Babil astrolojik geleneklerini kitap haline dnt* ren Batlamyus'tur. Yaklak 150 ylnda domu bir kz ocu u hakknda Batlamyus dneminde papirs kd zerine Yu nanca olarak dlen, astrolojik kayt yledir: Hakanmz Antonius Caesar'n 10. yl, Phamenoth'un 15 - 16's, gecenin ilk saatmda Philoe dodu. Gne Balk Burcunda, Jpiter ve Mer kr Ko Burcunda, Satrn Yenge Burcunda, Mars Aslan Bur cunda, Vens ve Ay Kova Burcunda, Yldz Fal Olak Burcu. O zamandan bu yana aylarn ve yllarn saylmasmdaki ynte min bir hayli deimesine karlk, astrolojik bulgular o denli deimemitir. Batlamyus'un Tetrabiblos adl astroloji kitabn dan ilgin bir kayd aktaryorum: Satrn doudaysa, doanlar esmer grnl, salam yapl, siyah kvrck sal, gsleri kll, gzleri orta byklkte, orta boyda ve soukla rutubetten fazlaca etkilenip sinirli oluyorlar. Grld gibi, Batlamyus, gezegenlerle yldzlarn insanlarn yalnzca huylarn etkiledik lerine inanmakla kalmyor, ayn zamanda boy bos, renk, beden sel zelliklerin de gezegen ve yldzlar tarafndan etkilendiine inanyordu. Doutan olan fiziksel kusurlar da bu etkilere ba lyordu. Bu noktada ada astrologlar daha temkinli bir tavr taknmlardr. 69

Batlamyus zamanndan bu yana bulunan tm aylarla geze genleri, astreoitleri, kornetleri, radyo dalgalan gnderen gkci simlerini, infilak eden galaksileri, ortak yaaml yldzlar, fela= kete yol aabilecek deiken yldzlarla X-n kaynaklarn gnmzn astrologlar hesaba katmyorlar. Astronomi bir bi limdir. Evreni olduu gibi inceler. Astroloji ise szmona bi limdir, kant yokluu karsnda teki gezegenlerin bizlerin gn= lk hayatm etkiledii savnda olan bir szde bilim, Batlamyus'un zamannda astronomi ile astroloji arasndaki ayrm ke sin deildi. Bugnse bu ayrm kesindir. Bir astronomi uzman olarak Batlamyus yldzlara adlar ve riyor, parlaklk derecelerini belirtiyor, yeryznn kresel bir biime sahip olduuna ilikin inandrc nedenler ileri sryor, Gne ve Ay tutulmalarn nceden belirleyici kurallar koyma ya alyor ve belki de en nemlisi, gezegenlerin uzaktaki yl dz kmeleri nnde garip ve aylak dolamasn anlamaya al yordu. Batlamyus gezegenlerin devinimlerini nceden bilme yi mmkn klacak ve gklerdeki mesajlar deifre edici bir yntem gelitirdi. Gkleri incelemek Batlamyus'a byk coku veriyordu: Yalnzca bir gnlk bir yaam iin dnyaya geldiimi bili yorum, leceimi de biliyorum. Fakat yldz kmelerinin sk sralar halinde dairesel devinimlerini gnlmce izlediim za manlar, ayaklarmn artk yeryzne demediini hissediyo rum... Batlamyus yerkremizin evrenin merkezinde olduuna ina nyordu. Gne'in, Ay'n gezegenlerin ve yldzlarn yerkremiz evresinde dndn sanyordu. Dnyadaki en doal inan budur diyebiliriz. nk yeryz duruyor gibidir. Hareketsiz, kat bir cisim olarak grnyor. Buna karlk gk cisimlerinin her gn doup battn gryoruz. Her kltr yerkrenin ev j renin merkezi olduu varsaymna bir dayanak aramtr. Bu nedenledir ki, Johannes Kepler yle yazmtr: Daha nceden eitilmemi bir zihnin, yeryznn st gkkubbeyle rtl
70

byk bir ev olduundan daha baka bir ey dnebilmesi olanakszdr. Bu zihin, yeryznn hareketsiz olduunu ve k k aptaki gnein, bu evin iinden, havada uan ku gibi bir blgeden gelip bir blgeye gittiini sanr. Peki, gezegenlerin grlen devinimlerini nasl aklayabiliriz? rnein, Batlamyus zamanndan binlerce yl ncesinden bilinen Mars'n hare ketleri gzlemleniyordu. (Eski Msrllarn Mars'a verdikleri s fatlardan biri Sakded - ef em hethet'tir. Bunun anlamysa ge riye doru seyreden demektir. Mars gezegeninin geriye doru arada bir zplar gibi izgi izerek devinmesi kastediliyor bu adla.) Batlamyus'un gezegenlerin devinimini gsteren modeli, bir makine araclyla altrlabilir. Bu amala Batlamyus zama nnda yaplanlara benzeyen bir makineyle (*)... Btn sorun gezegenlerin oradan, yukardan ve dtan grnd biim deki gerek devinimim gzler nne sermekti. Bu makine ge zegenlerin devinimini buradan, aadan iten grnd bi imde tekrarn salayacakt. Yerkremiz evresinde dnyor olarak gsterilen gezegen* ler, tmyle saydam krelere taklmt. Aslnda dorudan takrmamlard da, krelere dolayl olarak bir tr merkezse te kerlek araclyla takl durumdaydlar. Kre dnerken, kk tekerlek de dnyor ve yeryznden grld gibi, Mars ka j visli zplayn yapyordu. Bu makine modeli, gezegenlerin devinimlerini fazla farkla olmamak zere nceden bilmeyi mm kn klan bir aygtt. Batlamyus'un yaad dnemler iin ku= kuuz dakik saylacak ller salayabilen bir aygt... Hatta

(*) Drt yz yl nce byle bir aygt Arimet tarafndan yaplm ve Roma'da iero tarafndan incelenerek aklanmt. Roma'ya bu aygt getiren General Marcellus olmutu. nk, askerlerinden biri, Sirakz'n igali srasnda emirlere kar gelip keyfi olarak yetmilik bilgin Arimet'i ldrmt. 71

onun dneminden yzyllarca sonra bile dakik bir l sayla cak nitelikteydi. Ortaada yaplar kristalden sanlan Batlamyus'un makinesindeki krelerin mziinden ve gn yedinci katndan sz edilmesi, gnmze kadar aktarlm bir alkanl dour mutur. (Gkteki Ay, Merkr, Vens, Gne, Mars, Jpiter iin ve ayrca yldzlar iin birer cennet ya da kre olduu var saylyordu.) Yeryz evrenin merkezi olduuna, dnyann do uu yeryz gizlerinde arandna, gn katlar cisim olarak deil de, cisimsiz mehuller olarak kabul edildiine gre, insan= lan astronomi gzlemleri yapmaya iten nedenler yok denebilir di. Karanlk alar boyunca kilisenin destekledii Batlamyus' un evren modeli, astronominin gelimesini bin yl kadar engel lemeyi salamtr. Sonunda gezegenlerin izlenebilen devinimle rini aklayan yeni bir kuram 1543'te Polonyal bir Katolik ra hip olan Nicholas Copernicus tarafndan ortaya atld. Koper nik'in en cesur k, evrenin merkezini yeryz deil Gne sayan grdr. Bylece yerkremiz herhangi bir gezegen ol ma statsne dmt. Gne'ten uzakl asndan nc s ray alan ve dairesel bir yrngede dolaan bir gezegen. (Batlamyus evrenin merkezini Gne kabul eden bir gr zerinde durmu, ama bundan hemen vazgemiti. Nedeni de, Aristo fi zii uyarnca, yerkrenin byk bir hzla dnebileceinin gz lem kurallarna aykr olmasyd.) Kopernik'in modeli, gezegenlerin gzlenebilen devinimlerini ortaya koymakta Batlamyus'un kreleri kadar baarlyd. Ne var ki, birok kiinin houna gitmeyen bir grt bu. 1616 y lnda Katolik Kilisesi, Kopernik'in grn ieren kitabn ya sak yaynlar arasna ald. 1835 ylnda blgesel kilise yetkilile rince dzeltilinceye dek yasak yaynlar arasnda kald. Martin Lttther onu Zibidi bir astrolog olarak niteledi. Bu lgn, tm astronomi bilimini altst etmek istiyor. Fakat Kutsal Kitap bi ze, Joshua'nm Gne'in deil, yeryznn hareketsiz kalmas n emrettiini sylyor. Kopernik'in hayranlarndan bazlar
72

bile, onun merkezi Gne olan bir evrene gerekten inanmad n ve byle bir eyi gezegenlerin devinimlerini hesaplama ko* layl iin nerdii kanisim tamlardr. O dnemde bu iki grn, merkezi yerkremiz olan Koz mosla, merkezi Gne olan Kozmos grlerinin, XVI. ve XVII. yzylda atmas, hem astrolog, hem astronomi uzman olmas asndan Batlamyus'a benzeyen bir kiinin ortaya kmasyla doruk noktasna vard. Bu kii insan zihninin zincire vurulduu ve insan ruhunun da kokutuu bir dnemde ortaya kt. Bu ki i ortaya kt dnemde, kilisenin bilimsel konulara ilikin bin ya da iki bin yl nceki grleri, yeni teknik sayesinde elde edilen bulgulara stn tutuluyordu. ster Katolik, ister Protestan kiliseleri olsun, geerli inanlardan herhangi bir gizli sapma bile szkonusu olsa bu kiilerin vergi, srgn, horlanma, ikence ya da lmle cezalandrld bir dnemdi. Gklerin sa kinleri meleklerle eytanlard ve Tanr'nn E kristalden kre ler kabul edilen gezegenleri dndryordu. Bilim doa olgula rnn altnda fizik yasalarnn yatyor olabileceim dnmek* ten yoksun braklmt. Neyse ki, szn ettiimiz bu kiinin tek bana cesaretle yrtt savam, ada bilim devrimi nin fitilini ateleyecekti. Johannes Kepler 1571 ylnda Almanya'da dodu. Rahip ola-rak yetimesi iin Maulbronn kasabasndaki Protestan okuluna gnderildi. Katolik Roma'ya kar teoloji alannda eleman yeti tirmekle tannm bir yerdi buras. Kepler zeki, inat ve zgr ruhlu bir insand. Hareketsiz bir kasaba olan Maulbronn'da iki uzun yl geirdi. ine kapank bir insan olan Kepler Tanr'nn gznde deersiz bir kii olduunu dnrd. Bakalarnn i-: ledii gnahlardan hi de daha kt olmayan binlerce gnahn dan pimanlk duyar, ruhunu kurtarabilecei umutlarm yitir dii olurdu. Fakat onun iin Tanr, mafiret dilenecek makam olmaktan te bir anlam ifade ediyordu. Kepler iin Tanr Kozmos'taki Ya ratc G't. Gencin merak korkusunu yendi. Gkleri ara
73

trma, renme istei uyand iinde: Tanr'nm Zihni'ni okuma cretine kapld, nceleri akln zaman zaman kurcalayan bu konudaki dnceler giderek mr boyunca onu terketmeyen ihtiraslara dnt, nemsiz bir rahip adaynn dnceleri, Avrupa'y Ortaa zihniyetinin andan skp karacakt. Klasik Antik dnemin bilim dallar, bin yl akn bir s reyle susturulmutu. Ne var ki, Ortaa sonlarna doru Arapdnrlerinden gelen seslerin hafif yanklar, Avrupa renim programlarna szmaya balad. Kepler, Maulbronn'da Teoloji, Yunanca, Latince, Mzik ve Matematik okurken o seslerin yan klarm duydu. Euklid'in geometrisinde mkemmellik simgesi ve kozmik grkemle karlat. Sonradan Kepler unlar yaza cakt : Geometri dnyann varoluundan nce vard. Tanr'nm Zihni'yle e-yaamldr... Geometri Tanr'ya var etme modeli salad. Geometri Tanr'nm ta kendisidir. Kepler'in matematik aknn verdii olaanst cokunun yan sra, iine kapank geen yaamna karn, kiiliinin olu masun dndaki dnyann kusurlarla dolu oluu etkilemitir. Aln sefaleti, bulac hastalklar ve lmne yaplan reti tartmalar karsnda acz duyan insanlara, batl inanlar her derde deva kabilinden bir ila gibi gelirdi. Birok kimse iin, en kesin bilgi kayna yldzlard ve korkunun kol gezdii Av rupa meyhaneleriyle evlerin avlularnda eski astrolojik kavram lar iek ayordu. Tm yaam boyunca astroloji karsnda kukulu bir tavr takman Kepler, gnlk yaamn karmaas altnda gizli yaam modelleri bulunup bulunmadn merak ediyordu. Eer dnya Tanr tarafndan yaratldysa, daha ya kndan incelenmesi gerekmez miydi? Yaratln tm Tanr' nm zihninde bir uyum ifadesi deil miydi? Doann kitab okuy yucusunu bulmak iin bin yldan daha uzun bir sre bekleme-' mi miydi? 1589 ylnda Kepler Tbingen'deki byk niversitede ila-1 hiyat okumak zere Maulbronn'dan ayrld. Burada almaya1 balaynca zihni zgrle kavumutu. Zamannn en nemli
74

dnce akmlaryla kar karya gelince, dehas retmenleri tarafndan hemen fark edildi. Bu retmenlerden biri gen ada* ma Kopernik'in varsaymnn tehlikeli gizlerini at. Merkezin= de Gne'in bulunduu bir evren, Kepler'in dinsel duygularna uygun den bir titreim yaratt ve bu fikri kurcalamasna yol at. Gne, Tanr'nn bir grntsyd ve her ey O'nun ev resinde dnyordu. Rahip olarak mezun olmadan nce Kepler'e dinle ilgisi bulunmayan bir i nerildi. Kepler de dinsel bir g rev almakta fazla srarl olmad iin kilise dndaki bu ie ta-* lip oldu. Avusturya'nn Graz kentindeki bir ortaokula matema-s tik retmeni olarak atand. Daha sonra astronomi ve meteorcM loji almanaklar, yldz fal hazrlad. Tanr her hayvan iini varln srdrme olanaklarn salar, dye yazan Kepler, Astronom iin de astrolojiyi vermitir, diyordu. Kepler prl prl dnen ve gzel yazan biriydi. Fakat okul retmeni olarak bir felaketti. Kekelerdi. ekinirdi. Bazen ne dedii bile anlalmazd. Snfta rencilerin dikkatini bile zor ekerdi. Ve bir yaz gn leden sonrasnda, bitmez gr nen dersin zorluklar arasnda, zihnine astronominin gelecei ni kknden deitirecek olan bir fikir dt. Derse ait cmle sini yarda kesti. Ders bitsin diye sabrszlanan renciler, bu tarihi n fark etmemilerdi bile. Kepler'in zamannda bilinen yalnzca 6 gezegen vard: Merkr, Vens, Dnya, Mars, Jpiter ve Satrn. Kepler neden acaba yalnzca 6 tane diye merak etti... Neden yirmi gezegen ya da yz tane deildi? Kopernik'in gezegen yrngeleri ara snda varsayd mesafe neden olsundu? Daha nceleri kimse cikler bu soruyu sormamt. Pitagoras'tan sonraki eski Yunan matematikilerince bilinen, kenarlar dzgn kegenli, Plato nik ad verilen- boyutlu be cisim vard. Kepler bunlarla ge zegenler arasnda bir iliki bulunduunu dnd. Ve sonuta yalnzca 6 gezegenin varolu nedenini yalnzca 5 dzgn cisim bulunuuna balad. Birbirinin iinde yer alan bu boyuttu cisimlerin, gezegenlerin Gne'ten uzaklklarm belirleyeceini 75

dnd. Bu mkemmel ekillerde, 6 gezegen kresini ayakta tutan gizi kefetmiti. Bunun Kozmik Giz olduunu syledi. Pitagoras'm boyutlu cisimleriyle gezegenlerin dizilii ara snda bantnn bir tek aklamas vard: Byk Geometri Uz man Tanr'mn Eli. Kepler syrlamadn sand gnahlar arasnda, byle b yk bir kefi akl etmek zere seiliini tanrsal bir g rev sayd. Wrttemberg D-' k'ne bir aratrma bursu sa lamas iin bavurdu. ie gemi boyutlu cisimleri g mten ve deerli talardan yapmay nerdi. Bunun, Dk boyutlu be "mkemmel" cisim. lk iin hatra niteliinde bir kse olarak kalmasn nermiti. Bu nerisi kt gibi daha ucuz bir malzemeyle denemesi tavsiyesiyle nezaketle red= d'edildi. Buna raz olup hemen ie girien Kepler yle yaz yordu : Bu kefimden tr duyduum haz, kesinlikle szler le anlatlamaz... Ne denli zor olursa olsun, hesap stne hesap karalamaktan hi usanmadm. Zihnimde beliren varsaym, Ko- pernik'in yrngelerine uygun decek m, yoksa sevincim kur samda m kalacak, diye nice gnler ve geceler saysz mate matik problemlerine daldm... Fakat ne denli etin problem lerin zmne kalkm olsa da, bu geometrik cisimlerle geze genlerin yrngeleri arasnda bir balant yoktu. Bununla bir likte kendi kuramna verdii byk nem, onu gzlemlerin yan-: b olabilecei olaslna itti. Byle bir sonuca, bilim tarihinde daha baka birok kuramcnn da kendilerini gzlemleriyle ba l saymamalarna ilikin nice Senee dayanarak ulamtr. Ge zegenlerin izlenebilen devinimlerini ok iyi gzleme olanakla rna sahip dnyadaki tek kii, o tarihlerde Danimarkal bir soy lu olan matematiki Tycho Brahe'ydi. Brahe, Kutsal Roma m 76

Kepler'in "Kozmik Giz"i. Alt gezegenin kreleri be "mkemmel"1 cismin iinde yer alyor. Dtaki "en mkemmel" cisim kptr. paratoru I I Rudolfun saraynda matematikilik grevini ka bullenmi, ve kendine Srgn hayatn reva grm biriydi. ok iy bir rastlant sonucu, Tycho Brahe, mparator Rudolfun tav siyesi zerine, matematik alanndaki n yaygnlaan Kepler'iJ Prag'a yanma gelmesi iin davet etmiti. Ad san duyulmam, basit bir kasaba retmeni olan Kep 77

ler yaplan bu daveti kukuyla karlamt. Fakat Kepler'in Prag'a gitmesi bakalarnca kararlatrlmt. 1598 ylnda Otuz Yl Sava'nn belirtileri Kepler'in geleceini de etkiledi. Bl genin dogmatik grlerine sk skya bal Katolik Dk, Ye ni mezhep taraftarlarn ynetmek zorunda kalmaktansa, lke yi le evirmeyi yelediini sylyordu. Protestanlara ekono mik ve politik iktidar kaplan hepten kapalyd. Kepler'in oku lu kapatlm, kabul edilmi dinsel grlere aykr dua kitap lar, dier kitaplar ve ilahiler yasaklanmt. Sonunda kasaba halkn oluturan kiiler, teker teker arlarak dinsel inan lar konusunda sorguya ekildiler. Katolikliin emrettii dinsel inanlara bal olmayanlardan, gelirlerinin onda biri ceza ola rak alnd ve idam cezas tehdidiyle Graz kasabasndan srl dler. Kepler srgne gitmeyi yeledi. Sahte inanlar besle meyi beceremem. nan konusunda ok ciddiyimdir. nan ko=* nusunu herhangi bir oyuna alet edemem. Graz'dan ayrlan Keplerle kars ve vey kzlar Prag'a doru zorlu bir yolculua koyuldular. Kepler mutlu bir evlilik yapmamt. kide bir hasta olan, son zamanlarda iki ocuunu dren kars budala, somurtkan, yalnzln yenemeyen, me lankolik biri olarak tanmlanyordu. Kocasnn yapt iin far j knda deildi ve dar grl krsal kesimde byd iin ei nin para getirmeyen mesleini hor grrd. O da karm ih mal etmekteydi. almalarm bazen beni dalgn yapyor. Ne var ki, ona kar sabrl olmam gerektiini rendim. Szle rimden alndn grnce, ona hakaret etmektense oturup par mam srmay yelerdim. Tycho'nun yaad yeri, zamannn ktlklerine kar s-< nabilecei, Kozmik Giz'inin onay grecei bir yer olarak gr* yordu. Ayrca teleskopun icadndan nceki dnemde, saat gibi' dzenli ve dakik alan bir evrenin lmlerini bulabilmek amacyla hayatnn otuz be ylm veren byk matematiki' Tycho Brahe'nin mesai arkada olmak iin can atyordu. Ama Kepler'in umutlar boa kacakt. Tycho gsteri merakls bi
78

riydi. Kimin daha iyi matematiki olduu konusunda bir arka dayla giritii delloda bir blm uup giden burnu altn destekle duruyordu. evresinde fiyatlarndan geilmeyen, asistanlar, dalkavuklar, uzak yakn akrabalar ve bo gezenin bo kalfalar vard. Sonu gelmeyen entrikalar, zevke dkn lkleri ve temiz duygularla dolup taan kasabal toy bilginle dalga gemeleri Kepler'i ypratyordu. Tycho byk olanakla-! ra sahip, ama nasl yararlanacam bilemiyor. Onun elindeki tek bir aygt bile, benim ve tm ailemin parasm biraraya ge lirsek de, alamayacamz deerde. Tycho'nun astronomiye ilikin bilgi birikimini renme tutkusuyla yanp tutuan Kepler, nne yalnzca arada bir, bir ka bilgi krnts atldn gryordu. Tycho deneyimlerinden yararlanma olana vermedi bana. Bazen yemek srasnda, ba zen de baka iler konuulurken, rastlant sonucu, kh bir ge zegen yrngesinin yeryzne olan en uzak noktasndan, kh baka bir gezegenin ekliptii kestii noktadan sz aard... Tycho en iyi gzlem olanaklarna sahip... Mesai arkadalar da yok de il. Fakat btn bu bilgilerden yararlanacak mimardan yok sun. Tycho o an en iyi astronomi gzlemciliini yapan bir dehayd, Kepler de en byk kuramcsyd. Her ikisi de biliyor-* du ki, tek balarna dnya sisteminin ileyiine ilikin tutarl ve dakik bir sentez karamayacaklard. Ancak yine her ikisi de biliyordu ki, bu sistemin aklanmasna ramak kalm gibiy di. Tycho yaam boyunca srdrd almalarnn meyvalarm ok daha gen bir rakibe armaan etmek niyetinde deil di. birlii yapmalar da olanakd grnyordu. Kuramla gz lemin tohumlarndan domu olan ada bilim, bu iki insann karlkl gvensizliklerinin yaratt uurumun kenarnda bo= calayp durdu. Tycho'nun mrnn geri kalan blm olan on sekiz aylk srede, sk sk kavga ettiler ve her defasnda bar trldlar. Rosenberg Baronu tarafndan verilen bir ziyafette Tycho kendini arap seline kaptrnca, saln nezaketten az dnerek Baron'un sofradan ayrlmasndan nce tuvalete git 79

meyi kendine yediremedi. Bunun sonucu olarak idrar yollarn da beliren enfeksiyon Tycho'nun yeme - ime tutkusunu frenle meyii nedeniyle giderek saln iyice bozdu, lm deinde Tycho bilgilerini Kepler'e armaan etti ve biho lgnlnn son gecesinde, u szlerini, sanki iir yazan biri gibi tekrarlad, durdu: 'Bouna yaam olduum sanlmasn... Bouna yaam olduum sanlmasn... Tycho'nun lmnden sonra Kepler mparatorluun Mate matikisi unvann devralarak onun geride brakt bilgileri der.. lemeye alt. Gezegenlerin izdikleri yrngelerin daha nce szn ettiimiz boyutlu be ekille snrl olduu yolundaki Kepler'in grn, Tycho'nun verileri desteklemiyordu. ok sonralar Urans, Neptn ve Pluto gezegenlerinin bulunmasy la, Kepler'in Kozmik Giz'inin kantlanmas olanakszlat; n k bunlarn gneten uzaklklarm saptamaya yarayacak ba kaca boyutlu cisim yoktur. Pitagor'un boyutlu cisimleri nin i ie yerletirilmesi de yerkremizin Ay'na yer tanmyor du. Galikn'nun Jpiter'in drt byk Ay'm bulmas da Kep ler'in kuramna darbe indirici bir gelimeydi. Fakat bu gelime ler karsnda morali bozulacana Kepler ek uydular bulmak istiyor ve her gezegenin ka uydusu olabileceini merak ediyor du. Kepler, Galileo'ya yazd mektupta yle diyordu: Benim 'Mysterium Cosmographicum' (Kozmik Giz), grmn geer lilii reddedilmedike, gezegen saysnn nasl olup da artt na ayorum. Bu grm erevesinde, Euklid'in boyutlu 5 cismi evresinde 6 gezegenden fazlasna yer tanmamakta... Jpiter'in evresinde 4 gezegen bulunduu grne inanmak tan ylesine uzam ki, orant hesaplarnn ngrdne gre, Mars evresinde 2, Satrn evresinde 6 ya da 8 ve Merkr'le Vens evresinde de belki birer uydu bulunduunu sizden n ce kantlamak iin bir teleskobum olsun isterdim. Mars geze geninin gerekten iki kk Ay' var. Ve bunlardan byndeki byk bir jeolojik ekil, Kepler'in tahmininden tr Kep= ler Bayr adm tayor. Fakat Satrn, Merkr ve Vens ko 80

nusunda tmyle yanlmt Kepler. Jpiter'in de Galileo'nun bulduundan daha ok Ay'lar var. Halen de 9 gezegen bu lunuunun ve Gne'e olan uzaklklarnn nedenini tam olarak bilemiyoruz. (Bkz. Sekizinci Blm.) Tycho, Mars gezegeniyie teki gezegenlerin yldz kmeleri boyunca olan grnr devinimlerini yllar boyunca gzlemiti. Teleskopun kadndan nceki, yirmi, otuz yllk srede Tycho'nun salad gzleme dayal bilgiler, o tarihe dek elde edilenlerin en dorusu ve dakik olanlaryd. Kepler bu gzlemlere ilikin bilgileri derleyip toplama abasmdayd. zellikle unu renmek stiyordu: Gne'in evresinde yerkreyle Mars'n hangi gerek devinimleri, Mars'n ardna yldz kmelerini alm olarak yapt belirgin hareketleri (geriye doru izdii kavisler dahil) ak layabilirdi? Tycho devinimleri olaand ve dairelerden oluan bir yrngeyle badatrlamaz olmas asndan Mars' incele= meini salk Vermiti Kepler'e. (Tycho yapt hesaplarn karma klndan sklabilecek okuyucuyu dnerek u notu dm t: Bu can skc srecin tekrarndan kamyorsanz, ayn eyi yetmi kez gzlemi olan beni dnerek acyn ltfen.) Milattan nce altnc yzylda Pitagor, Eflatun ve Batlamyus'la Kepler'den nceki tm Hristiyan astronomlar, gezegen lerin dairesel yollar izlediklerini kabul ediyorlard. Daireye de mkemmel bir geometrik ekil gzyle bakarlard. Ve cennet katlarndaki, yeryznn kokumuluundan uzak olan geze genlere mistik bir dnle mkemmel bir ekil yaktrlyor du: Daire. Galileo, Tycho ve Kopernik gezegenlerin tekdze dai resel yrngeler izdikleri dncesine yatknlard. Hele Koper nik, baka bir ekilden sz etmek insan zihnini sarsyor, nk en iyi biimde dnlm bir yaratla baka trlsn ya ktrmak olanakszdr, diyordu. Bylece Kepler nceleri gz lemlerini, yerkrenin ve Mars'n Gne evresinde dairesel y rngeler izerek dolatklar varsaymna dayandrmaktayd. yllk hesaplamalardan sonra, Tycho'nun, Mars'm dairesel yrngesine ilikin gzlemlerinin on tanesinde kavisin iki daki 81 Kozmos : F. 6

kalk bolm iinde uyuan gerek deerleri bulduu kansna kapld. Bir derecelik ada 60 dakikalk kavis vardr. Urukla baucu arasnda da 90 derece olan bir dik a vardr. Bu nedenle birka kavis llebilecek ok kk bir blmdr - hele teleskopsuz llrse. Yeryznden baklnca Dolunay'm asal ap nn onbete biridir. Bu arada Kepler'in boalp boalp dolan co ku haznesi abucak paraland - Tycho'nun sonraki gzlemlerin den ikisi Kepler'in yrngesine kyasla kaviste 8 dakikalk fark lyd: Tanr bize Tycho Brahe'nin ahsnda ok akll bir gzlemci gndermitir. Fakat onun hesaplar sz geen sekiz dakika lk farka yol ayor. Tanr'mn byle bir zeky dnyaya gn dermi olmasndan tr teekkr borluyuz. Bu sekiz da kikalk farka aldrmazlktan gelmem mmkn olsayd, var saymm buna uydurabilirdim. Fakat aldrmazlktan gel= mek diye bir ey olamayacana gre, o sekiz dakikalk fark astronomide toptan bir reforma giden yolun iareti oldu. Dairesel bir yrngeyle gerek bir yrnge arasndaki fark, yalnzca dakik bir lmle ve olaylarn cesaretle gslenmesiyle ortaya karlabilirdi. Uyumlu orantlar evrene damgalarm ba* sarak onu gzelletirmilerdir. Fakat uyum deneyle belirlenmeli dir. Kepler'in dairesel yrnge fikrini brakp Geometri Uzman Tanr'ya inancn snamak zorunda kalmas iini rpertiyordu. Daireler ve helezonlar astronomisini eledikten sonra bir yn sprnt kalyordu geriye. Bunlar arasnda bir dairenin bast rlarak uzatlm ekli olan bir elips biimi szkonusu olabilirdi. Sonunda Kepler daireye kar duyduu hayranln bir d krkl olduunu grd. Yerkre, Kopernik'in dedii gibi, bir gezegendi ve Kepler savalar, salgnlar, alk ve mutsuzlua b rnm yeryznn mkemmellikten uzak olduunun bilincin deydi. Kepler gezegenlerin, yerkre gibi mkemmellikten uzak maddeden yaplm olduklarm eski zamanlardan bu yana syle 82

yen ilk insand. Peki, gezegenler mkemmel olmadna gre, gezegenlerin yrngeleri neden mkemmel olsundu? Elips bii minde birok kavis zerinde alt, hesaplar yapt, baz matema tik yanlglara dt (bu yzden doru olan sonular yanl di ye kestirip att) ve aylarca sonra bir elips forml kard. Bu elips forml zerinde ilk kez skenderiye Ktphanesinde Bergama'l Appollonius'un durduu anlalmaktadr. Tycho'nun gz= lemleriyle bu elips formlnn pek gzel uyutuunu gren Kepler yle yazd: Doann gereini arayp durdum, elimden kardm, sonra onun arka kapdan kyafet deitirerek gelip ken dini kabul ettiriini grdm... Ah, ne budalalk ettim, bir dal dan tekine konup asl dalda kalmay akl edemeden! Kepler, Mars'n Gne evresinde daire biiminde bir y= rnge izerek deil, elips izerek dndn saptad. teki ge zegenlerin Mars'nkinden ok daha az eliptik yrngeleri vard. Eer Tycho, Kepler'e dikkatini Mars'a deil de, rnein Vens* n devinimlerine younlatrmasn salk vermi olsayd, Kepler gezegenlerin gerek yrngelerini kefedemezdi. Byle bir y rngede Gne merkezde olmayp elipsin odak noktasnn dna der. Gne'ten en uzak noktasndayken hz azalr. Bu devi nimdir ki, gezegenlerin G ne'e doru kaydklarn, dn drr ama hi bir zaman da ora ya ulaamadklarn ortaya ko yar. Kepler'in gezegenlerin devi nimlerine ilikin ilk ak seik kural udur: Bir gezegen G ne'in evresinde bir odak noktam smdan elips biiminde yrnge Kepler'in birinci yasas: Bir gezegen izerek dner. Gne'in evresinde elips biiminde ,,,.. , ', , , .. . , bir yrnge izerek dner. Tekdze dairesel devinimde, eit alar ya da daire kavisi nin bir blm eit zamanlarda katedilir. yle ki: rnein, bir dairenin evresinin te ikilik blmn dolamak, te birlik
83

yol iin gerekli zamann iki katdr. Kepler eliptik yrngeli ge zegenler iin deiik bir kural buldu: Gezegen yrngesi boyun ca yol alrken, Gne'e yaknlatnda biraz genie bir kavis izer. Belirli bir sre iinde geni bir kavis izmesine karn, kavisle gne arasndaki taranan alan geni deildir, nk o s rada gezegen gnee yakndr. Gezegen Gne'ten uzak bulundu u srada ayn zaman dilimi iinde daha yayvan bir kavis izer; ancak o kavisle Gne arasnda taranan alan genitir. Bu da G ne'e uzaklndan trdr. Kepler yrnge ne denli eliptik olursa olsun, bu iki alann eit olduunu buldu. Keplerin buldu u ikinci kural uydu: Gezegenler eit zaman dilimlerinde eit alanlar tararlar. Kepler'in ilk iki astronomi ya sas bize eski ve soyut gzke bilir. Gezegenler elips biimin de bir yrngede dolanyorlarsa ve eit zamanlarda eit alanlar taryorlarsa, bundan ne kar de nebilir? Dairesel devinimi kav* ramak daha kolaydr. Bu yasala r kuru kuru matematik sihir bazlklar sayarak, gnlk ya 'Kepler'in ikinci yasas: Bir gezegen eit zamanda eit alan tarar. B'den A'ya gi amla bunlarn ne gibi ilikisi ol diiyle F'den E'ye ve D'den C'ye gidii duu akla gelebilir. Ne var ki, it zamanda olur. BGA, FSE ve DGC atanlar eittir. yerekimi nedeniyle yzeyine ya pm gibi bal bulunduumuz dnyamz gezegenleraras alanda dolanrken, biraz nce belirtti imiz uzay yasalarna uymaktadr. lk olarak, Kepler'in bul duu doa yasalar uyarnca uzaydaki. yrngemizde dolanmak tayz. kincisi, gezegenlere uzay arac gnderdiimiz ya da uzak yldz kmelerinin devinimlerini incelediimiz zaman, evrende Kepler'in yasalarna uyulduuna tank olmaktayz. Kepler birka yl sonra, gezegen devinimlerine ilikin n c ve son yasay buldu. Bu, eitli gezegenlerin devinimlerini
84

birbirleriyle olan ilikileri asndan inceleyen ve Gne sisteminin bir saat gibi ileyiini aklayan yasadr; Evrenin Uyumu (The Harmonies of The World) adl kitabnda aklamtr. Kepler uyum szcnden birok ey anlyordu. Gezegenlerin devini minin dzenini ve g zelliini, bu devinimi aklayan matematik yasalarn varln 03 1 3 10 30 100 (bu dnce PitagoYrnge sresi (yl) ras'a kadar gider), Kepler'in nc ya da uyum yasas: hatta mzik asn Bir gezegenin yrngesinin bykl dan uyumu da anla yle Gne'in evresinde bir kez dn d krelerin uyu me sresi iinde kesin bir iliki vardr. mu szcklerinden (Bu lm Kepler'in lmnde:* ok bellidir. Merkr ve sonra kefedilen Urans, Neptn ve Puto gezegenleri iin. de geerli ol Mars'n yrngeleri mutur.) nin tersine, teki ge zegenlerin yrngeleri dairesel yrngeye ylesine yakn lk gsterirler ki, onlarn gerek biimlerini en ayrntl di yagramlarla bile gsteremiyoruz. zerinde yaadmz yerkre, teki gezegenlerin devinimlerini gzlemeye yarayan hareketli bir platformdur. gezegenler (*) yrngelerinde byk bir hzla dnyorlar. Merkr en hzl dnenidir. Bu gezegene Mer kr ad verilmesinin nedeni Tanr'lann habercisi saylmasndandr. Vens gezegeni, yerkremiz ve Mars, Gne'in evresinde bu sralamaya orantl olarak daha az hzl dnenlerdir. Dtaki gezegenler, rnein Jpiter ve Satrn ardan alarak yava ya va dnerler. Tanrlar tanrs gibi. Gezegenlerin hareket yasalarm renmekle yetinmeyen Kepler, bu devinime neden olan daha temel bir bilgiyi, Gne'in
(*) Gne'e yerkremizden daha yakn olanlar. 85

dnyalarn kinematii zerindeki etkisini de aratrmaya koyul du. Gezegenlerin Gne'e yaklarken hzlandklarn, uzaklar* ken de yavaladklarn saptad. Her naslsa uzak gezegenler G ne'in varlndan etkileniyorlard. Manyetik etki de uzaktan his sedilen bir eydi. Ve evrendeki ekim yasasnn varln hay ret verici biimde sezinleyen Kepler, gezegenlerin devinimleri ne neden olan eyin altnda manyetik etkinin yatt fikrini ne srd. Bundan benim amaladm udur: Gklerdeki cisimle ri harekete geiren makinenin, tanrsal bir organizmaya de il, bir saatin ileyiine benzetilmesi gerekir. ok ynl de vinimlerin hemen hepsi, tek ve ok basit manyetik gle y netiliyor. Tpk saatin ileyiindeki btn hareketlerin basit bir arlkla salan gibi. Manyetik jg, elbette ekim gcyle ayn deildir; ancak Kepler'in bu konuda ne srd yenilik getirici fikir ok il gintir. nk yeryzne uygulanan kantitatif fizik yasalarnn, ayn zamanda gkcisimlerini yneten kantitatif fizik yaslarm= da da geerli olduuna dikkati ekmitir. Gklerdeki cisimlerin devinimlerini mistik olmayan bir grle ilk kez aklayan Kep ler'dir. Yerkremizi Kozmos'un bir eyaleti haline getirmitir. Astronomi, fiziin bir parasdr, diyen Kepler, tarihte bir d nm noktas oluturdu; bilimsel astrologlarn sonuncusuyken, ilk astrofiziki oldu. Alak gnllle hi de taraftar gzkmeyen Kepler bu lularm u szlerle anlatyordu: Bu seslerin senfonisini duyabilen bir insan, zamann sonsuzluunu bir anda bile kavrayabilir ve azck da olsa Tann'nn, En Byk Sanatnn zevkini tadabilir... Kutsal cokunun girdabna brakyorum kendimi... Kalb dktm ve kitab ben yazmaktaym... Bu kitap ister imdi okunsun, 86

 ister gelecek kuaklar tarafndan okunsun, fark etmez. Tanr'nn da bir tank bulabilmek iin 6.000 yl bekleyii gibi. Kepler Sesler Senfonisi iinde her gezegenin hznn La tince mzik notalar gamndaki do-re-mi-fa-sol-la-si-do notalarn dan birine benzer ses kard kansndayd. Kreler Senfonisi'nde yerkremizin kard nota seslerinin fa-mi olduuna ina nrd. Kepler'in kansnca, Latince famine szc alk an lamna geldiinden dnyamzdan kan nota seslerinin srekli fa-mi olmas akla yaknd. Gerekten de zerinde yaadmz yerkrenin, o tek ac kelimede, alk szcnde ifadesini bul duunu sylemek mantkszlk olmasa gerek... Kepler'in nc yasay buluundan tam sekiz gn sonra Otuz Yl Sava patlak verdi. Sava milyonlarca aileyi, bu ara da Kepler ailesini de perian etti. Karsn ve olunu askerlerin tadklar bir salgn hastalk yznden kaybetti. Kendisini hi maye eden hkmdar tahttan indirildi. Doktrin konularnda gsterdii uzlamaz bireyselcilik yznden de Luther Kilisesi ta rafndan afaroz edildi. Kepler bir kez daha gmen oldu. Gerek Katoliklerin, gerekse Protestanlarn kutsal sava olarak nitele dikleri atma, toprak ve iktidar hrsyla yanan kiilerin din sel fanatiklii smrmelerinden baka bir ey deildi. Her yeri sylenti, kuku ve korku dalgalar sard. Bu dal galarda zellikle gszler hayatlarn kaybettiler. Byclk iddiasyla okkann altna gidenler genellikle tek balarna yaa yan yal kadnlard. Kepler'in annesi de bir gece yars ama r sepeti iinde gtrld. Uyku veren ve sinir yattrc ila lar satt iin byclkle sulanyordu. Kepler'in doduu ka saba olan Weil der Stadt'ta 1615-1629 yllar arasnda her yl yaklak kadn byclk yapt iddiasyla ikence yapla rak ldrlmt. Kepler bilimi halka maletmek amacyla kurgu-bilim kitap larnn ilkini yazmt. Ad Somnium (Rya) idi. Bunda Ay'n yzeyinde duran uzay yolcularnn gklere bakarak yerkre ge 87

zegeninin hareketlerini izledikleri dlenmekteydi. Kepler pers= pektifieri deitirerek gezegenlerin gklerde nasl dolandklarnn daha iyi anlalabileceini dnyordu. Kepler'in zamannda yer krenin dnd fikrine yaplan itirazlardan balcas, insanlarn ayaklaryla basyor durumda bulunduklar bir yerin dnmekte ol= duunu fark etmemelerinden kaynaklanmaktayd. Kepler Somnium kitabnda yerkrenin dndn insanlarn zihnine ilemek istiyordu. ounluk hata etmedike, onlarn yannda olmak isti yorum... ounluun yannda olmak istiyorum. Bu nedenle, mmkn olduunca ok sayda kiiye aklamaya alyorum. Teleskopun icadyla Kepler'in Gk Corafyas adm ver dii ey mmkn oluyordu. Somnium adl kitabnda Kepler Ay' n dalar ve vadilerle kapl bulunduunu, maaralar ve kazl m boluklarla delik deik olduunu sylyordu. Bu szlerle Galileo'nun ilk astronomik teleskopu icat etmesinden sonra Ay' da kefettii kraterleri kastediyordu. Kepler ayn zamanda, Ay' da insanlarn yaadna ve yaam koullarnn Ay'daki doal zorluklara uyum salayacak biimde olduuna deiniyordu. Ay'da gnle gecenin uzunluundan tr iklimin sert ol duunu ve soukla scak arasnda byk s farkllklarnn ol duunu belirten Kepler bu grlerinde hakl kmtr. Ku kusuz bu konudaki her gr doru deildir, rnein, Ay'n bir atmosferi bulunduuna, Okyanuslar ve insanlar olduuna inanyordu. Ay'daki kraterler konusunda syledikleri ok ilgin tir. Bu kraterlerin Ay'n yzeyini iek hastalndan yz de lik deik olmu bir ocuunkine benzettiini sylemitir. Ay' daki kraterlerin tepeciklerden deil kntlerden olutuu nok tasnda haklyd. ou kraterleri evreleyen siperlerle yuvarlak tepelerin varln kendi gzlemleri sonucu saptamtr. Ne var M, dzgn dairesel biimlerin ancak akl sahibi insanlarn var lyla aklanabilecei sonucuna varmt. Gkten den byk kaya paralarnn blgesel patlamalara yol aacan, her yne doru simetrik etki yapabileceini ve bunun sonucu dairesel boluklar oluabileceini tahmin edememitir. Oysa Ay'daki ve
88

teki gezegenlerdeki kraterlerin ounun kkeninde bu neden yatmaktadr. Byle dneceine, Ay'n yzeyinde o boluk lar kazabilecek yetenekte akl sahibi insanlarn yaayabilecei ni sylyordu. Bu tr byk yap projelerinin gerekletiril mesinin olanakszlna iaret edenlere de, Msr piramitlerini ve Byk in Seddi'ni rnek olarak gsteriyordu. Gerekten bu yaplar bugn yerkremizin yrngesinden izlenebilir yap lardr. Geometrik dzenin bir zek rnei olduu dncesi Kepler'in hayatnn ana fikriydi. Kepler'in Ay kraterlerine ilikin iddias, Mars'daki kanal tartmasnn (Bkz. Beinci Blm) bir ncsdr. Yerkre dnda hayat olup olmadna ilikin gz lemlere dayal aratrmalar, teleskoba kavuan kuakla an en byk kuramcsnn balatmalar arpc bir olaydr. Somnium'un baz blmleri Kepler'in zyaam yks ni teliindedir. Nitekim kitabn kahraman Tycho Brahe'yi ziyaret eder. la satan ana baba szkonusu edilir. Annesi ruhlar ve ey tanlarla ilgilenir. Sonunda bunlardan biri annesini Ay'a gtre cek arac salar. Somnium'dan bizim anladmz, fakat Kep ler'in adalarndan hepsinin anladm iddia edemeyeceimiz ey, insana duygularyla alglayamad bir dnyay arada s rada ryasnda dnme olanan tanmasdr. Kurgubilim Otuz yl Sava dneminde ok yeni bir giriimdi ve Kepler'in kitab bir kant yaplarak annesi byclkle sulamp tutuklan d. Yklendii zaten ar baka sorunlar arasnda, Kepler bir de 74 yandaki annesini Protestan ynetiminin kurduu Wrttemberg'deki hapishanede zincire vurulmu buldu. Galileo'ya bir Katolik hapishanesinde ikence edilmesi gibi, Kepler'in an a nesine de ikenceler yaplyordu. Bir bilimadamna yarar bi imde annesinin byclk sulamasna yol aan nedenleri ara trmaya koyuldu. Bu arada Wrttemberg yneticilerinin, anne sinin byclne baladklar baz vcut rahatszlklarnn nedenlerini aratrd. Giriimi batl inanlara kar akln stn lk salamas asndan byk bir baaryd. Bu adan sala 89

d baarsn Kepler zaten yaam boyunca srdrmtr. An nesi bir daha Wrttemberg'e dnerse idam edilecei kaydyla srgne gnderildi. Bu arada Kepler'in giriimi, Dk'n bylesi zayf kantlarla byclkten tr insanlarn yarglanmasna son veren kararlar almasna yol at. Savan getirdii sefalet Kepler*! yararland mali deste inden de etti. Hayatnn geri kalan blmn dzensiz ve pa ra ya da yeni hamiler aramak peinde geirdi. L Rudolf iin yap= t gibi, imdi de Wellenstein Dk iin yldz falna bakyor du. Son yllarm WaLlenstein'in denetimindeki bir ilezya ka= sabasnda geirdi Bu kasabann ad Sagan'd. Kendinin hazr* lad mezar tana yle yazmt: Gkleri ltm bitim, imdi glgelerin boyunu lyorum. Zihnim gklere ynelikti, vcudum topraa. Ne yazk ki, Otuz Yl Sava srasnda meza rnn yerinde yeller esti. Bugn mezarna bir kitabe yazlacak olsa u-szlerin yer almas gerekirdi: En tatl hayaller yerine sert gerekleri tercih etti. Johannes Kepler Cennetlerin rzgrlaryla yelkenleri do lacak gk gemilerinin bir gn uzayda yolculua kacaklarm ve gkleri uzayn enginliinden korkmayan kiflerin doldu= racan sylemiti. Bugn insan ve robotlarn uzayn enginli inde giritikleri yolculuklarda, Kepler'in bulmak iin yaam bo= yu aba harcad ve kefetmekten byk cokunluk duyduu gezegenlerin devinimine ilikin yasa uygulanmaktadr. Johannes Kepler'in gezegenlerin devinimlerini renmek, gklerdeki uyumu aratrmak iin yaam boyunca harcad a balar, lmnden otuz alt yl sonra Isaac Newton'un alma laryla deerlendi. 1642 ylnn Noel gn dnyaya gelen Isaac Newton ylesine zayf ve alz domutu ki, sonradan annesi ona kendisinin bir ay fincanna sabilecek byklkte olduunu sylemiti. Hastalkl, ana babann ilgisinden yoksun, kavgac, insan arasna giremez, ld gne dek hi bir kadnla temas etmemi olan Isaac Newton belki de dnyann grd en b 90

yk bilim dehasyd. Henz genken bile n bir madde mi, yoksa raslant m olduu ya da arada hava boluu bulunursa, yerekiminin na sl bir etki yapaca yolundaki temelsiz sorular karsnda terslenirdi. Hristiyanlarn l Birlik inancnn Kutsal Kitabn yan l yorumundan ileri geldiine karar vermiti. Yaam yks n yazan John Manyard Keynes'in dediine gre, Isaac Newton tek tanrc Yahudilerdendi. Mainomides mezhebindendi. Tek tanrc olma kararma, akl ya da inkr yoluyla ulamamt. Eski belgelerin yorumu zerine bu ka rara varmt. Ona gre l Birlik (Baba, Oul, Ruhl Ku ds) inanc kutsal belgelerin sonradan sahteletirilmesiyle ortaya kmt. Var olan tek Tanr'dr. Newton bu gerei yaam boyunca saklamak zorunda kalmaktan tr byk ac ekmiti. Kepler gibi, Isaac Newton'un da yaad dnemin batl inanlarna kar bakl yoktu. Mistik dncelerden etki lendii olurdu. Nitekim, Nev/ton'un zihinsel geliiminin byk bir blm aklclkla mistisizm arasndaki akmadan kaynak land sylenebilir. 1663 ylnda yirmi yandayken gittii Stourbridge Fuar'nda bir astroloji kitab satn alm, inde aca ba ne var diye merak ettii iin aldn sylemiti. Kitaptaki bir ekille karlancaya dek okudu. ekle gelince bundan bir ey anlamad, nk bu trigonometriyle ilgiliydi. Trigonometri renmek amacyla ald kitapta da bu kez geometriyle ilgili tartmalar anlayamad. Euklid'in Geometrinin Elemanlar adli kitabn bulup okudu. ki yl sonra da diferansiyel hesaplama mn temelini att. rencilik yllarnda Newton gnee bakmaya baylrd. G ne nlar vcuduna sanki ok gibi geip onu yerine mhlard. Gne'in aynadaki grntsne bakmak gibi tehlikeli bir al kanlk edinmiti: M _

ki saat iinde gzlerim o duruma gelmiti ki, iki g zmden ne biri, ne de tekiyle parlak bir cisme bakamaz ol mutum. Gzmn nnde Gne'ten baka bir ey gre* miyordum. Ne bir ey okuyabiliyor, ne de yazabiliyordum. Gzlerimi yeniden kullanabilir duruma getirmek iin ken dimi karanlk bir odaya gn kapadm ve Gne'i dn* memek iin zihnimi oyalamaya altm. nk Gne'e bak madan bile onu dnecek olsam, odann karanlna ra men, yine de Gne'in grnts karma geliyordu. 1666 ylnda Newton, Cambridge niversitesinde renciy di. Bir salgn hastalk onu buradan uzaklamaya ve dodu u yer olan Woolsthorpe'da bir yln geirmeye zorlad. Bu urada n niteliine ilikin temel bululara ulat ve evrende ki ekim gc kuramnn zn bota kald bu yl iinde bi imlendirdi. Fizik tarihinde byle bir yla bir daha ancak 1905'de Einstein'in Mucize Ylnda rastlanr. Olaanst bulula ra nasl ulat sorulduunda, Newton ok yaln bir yant ver mitir: Onlar zerinde dnerek. Bulular o denli nemliy di ki, Cambridge'deki profesr Isaac Barrow, renci Isaac Newton niversiteye dndkten be yl sonra matematik krs snden ayrlarak bu krsnn profesrln ona devretti. Ua 35-40 yalar arasnda Newton'u yle anlatr: Onun ne hava almak, ne yry yapmak, ne ata bin mek, ne top oynamak iin dar ktn hi grmemiimdir. almadan geirdii kayp saatleri dnr, alma odasndan ancak ders vermeye gitmek zere kard... Dersini dinlemeye gelenlerin says o kadar azd ve bunlar arasndan anlayanlar da o denli enderdi ki, dinleyici bul mak isteiyle yanar tutuur, duvarlara hitap ederek hrsn giderirdi. Gerek KeplerHn, gerekse Newton'un o sralardaki rencileri neler kaybettiklerinin hibir zaman farkna varmam olmallar. 92

Nevrton, hareket eden bir cismin, yolu zerinden ekecek bir etkiyle karlamadka, dz hat zerindeki gidiini srdr dn zetleyen ekim gc yasasn buldu. Ay' yeryzne doru srekli olarak ekerek hemen hemen dairesel bir yrn gede tutacak bir baka g olmasa, Ay yrngesine teet bir izgi zerinden dmdz frlayp giderdi diye dnyordu Newton. Bu ekim gcnn uzaktan etki yapt kansndayd. Yer kreyle Ay' fiziksel olarak birbirine balayan hi bir ey yok tu ortada. Buna karn, yerkremiz srekli olarak Ay' kendine doru ekmektedir. Kepler'in nc yasasn kullanarak (*) Newton matematiksel olarak yerekimi gcn hesaplad. Bir elmay yere eken gcn Ay' da yrngesinde tutan ayn g olduunu gsterdi. Uzak gezegenlerden Jpiter'in o zamanlar yeni kefedilen Ay'larm yrngesinde tutan gcn de ayr br" ey olmadm ortaya koymutu. Dnya varolduundan beri yeryzne cisimler dyordu. Ay'n yerkremiz evresinde dndne insanlk tarihi boyun ca hep inanlmtr. Newton hem yere elmay dren, hem de Ay' yerkre evresinde dndren gcn ayn olduunu akl ede-bilen ilk insandr. Newton'un bulduu yerekimi kuramna Ev rensel ekim Yasas denilmesinin nedeni budur. ekim gc, aradaki mesafenin karesine ters orantl olarak azalr. Eer iki cisim birbirinden iki misli uzaklatrlarak dndrlrse, onlar birbirine eken g ancak 1/4 oranndadr. Eer bu iki cisim on misli uzaklatrlrsa, ekim gc 10*, ya ni 100 kez klr. ekim gcnn ters orantl, olmas gerek lidir, yani mesafe arttka ekim gc azalmaldr. Eer ekim gc uzaklk arttka doru orantl olarak oalsayd, en b(*) Ne yazk ki, Newton Principia adl bayaptnda Kepler'e olan borcunu kabul etmiyordu. Fakat 1686 ylnda Edmund Haley'e yazd bir mektupta yerekimi yasasyla ilikili olarak yle de mitir: Bunu yirmi yl kadar nce Kepler'in kuramndan ren diimi kabul ediyorum.

93

yk gc en uzaktaki cisimler zerinde etkisini gsterecek ve sanrm, evrendeki tm madde tek bir kozmik birikinti olutur maya doru srklenmi olacakt. Hayr, durum byle deildir. ekim gc, mesafe arttka azalmaldr. Bu nedenledir ki, bir gezegen ya da kuyruklu yldz (kornet), Gne'ten uzak oldu u srada yava ve Gne'e yaknken hzl dnyor; Gne'ten ne denli uzaktaysa, ekim gcn de o lde az hissediyor. Keplerin gezegenlerin devinimine ilikin her yasas da Newton'un kuramlarndan karlabilirdi. Kepler'in yasalar de neyseldi. Tycho Brahe'nin sabr kp oluu sayesinde srdr d gzlemlerine dayanyordu. Newton'un yasalarnn tm de kuramsaldr. Tycho'nun lmlerinin hepsinin bulunabilecei yaln matematik soyutlamalardr. Newton yasalarndan hareket ederek, Principia adl bayaptnda gizleyemedi bir gururla, imdi Dnya Sisteminin evresini sizlere kantlayarak gste riyorum, demitir. Hayatnn daha sonraki blmnde Newton bilim adamla rnn ye bulunduklar Royal Society (Kraliyet Dernei) ba kanlna getirildi. Darphane Mdrl grevi de verilen Newton sahte para yapanlarla mcadele yollarn arad. Bu arada ie kapankl ve huysuzluu artyordu. teki bilginlerle tar tmaya neden olan ve zellikle ncelikler kazanmaya ilikin so=* runlardan bktndan bilimsel almalarn durdurdu. Bugn Sinir bunalm adn verdiimiz durumda olduu sylentisi yayld. Buna ramen Newton bilimi simya ile kimya arasnda ki snr zerinde deneylerini srdryordu. Son olarak bulunan baz kantlar, ektii hastaln ruhsal bunalm kaynakl olma yp ar maden zehirlenmesinden ileri geldii yolundadr. Bu na, kk miktarlarda olsa da, arsenik ve cva yutmas neden olabilirdi. Bilindii gibi, o dnemlerde analitik ara gere ola rak tat duyusuna bavurulurdu. Her eye ramen Newton'un zihin gc hi eksilmedi. 1696 ylnda svireli matematiki Johann BorneuJIi, brakistokron adi verilen zmlenmemi bir problemin halli in rencilerine 6
94

ay sre tanmt. Fakat rencilerinden olan filozof Leibniz'in ricas zerine problemin zm sresini 18 aya kard. Leibniz, Newton'un bu alandaki bulularndan habersiz olarak, ken di basma diferansiyel ve entegral hesaplama yntemlerini bul mu bir kiiydi. 29 Ocak 1697 gn leden sonra saat 16'da bu problem Newton'a sunuldu. Ertesi sabah ie giderken prob= lem zmlenmi olarak masann zerinde bekliyordu. zme ilikin olarak bulduu yeni yntemlerle birlikte problemin zm yaynland. Newton'un istei zerine ad aklanmamt. Fakat almann orijinallii Newton'u ele verdi. Bernoulli zlm problemi grdkten sonra unu sylemiti: Biz aslan penesinden tanrz. Newton o tarihte elli be yandayd. Kepler ve Newton insanlk tarihinde ok nemli bir gei dnemi ifade ederler. Bu dnemin ortaya koyduu ilke, doa nn tmnde ok yaln matematik yasalarnn geerli olduu ve yerkremizde olduu kadar gklerde de ayn yasalarn uygulan ddr. Kepler ve Newton gzlemlere dayal^ bilgilerin dakikli ine sayg gsterdiler; onlarn gezegenlerin devinimlerine ili kin tahminlerinin doruluu, insanolunun sanlandan ok da ha fazla Kozmos'u anlayabilmesine yardmc kantlar salad. ada uygarlmzn tm, dnya hakkndaki grmz ve u anda evreni keifteki giriimlerimiz, hep onlara borlu ol duumuz eylerdir. Newton bulularm aklamamaya ok dikkat eder, Bilim alanndaki rakipleriyle de kyasya mcadeleye giriirdi. ekim gcnn mesafeyle ters orantl oluuna ilikin yasay bulduk tan on ya da yirmi yl sonra bile yaynlamak iin bir giriim de bulunmad. Ne var ki, Batlamyus ve Kepler gibi, doann grkemi ve gizleri karsnda coku duyar ve sngs den gu rurunun yerini alakgnlllk alrd: Beni dnya nasl gre cek, bunu bilemem... Fakat ben kendimi, kocaman bir gerek* ler okyanusu nmde kefedilmemi dururken, kyda kendini oyalayan ve kh daha yumuak bir ta, kh daha gzel bir de niz kabuu bulan bir ocuk gibi gryorum. 95

Kalahari lnde yaayan Kung kabilesi, Samanyolu'na "Gecenin Belkemii" adn vermitir. Samanyolu'nun geceyi yukarda tutup karanln zerimize d klmesini nledii inanandaydlar.

Mars'ta hayat aray iin gezegenin Chryse blgesinde yaplan kazlar (stte). Rzgrn savurarak oluturduu kum ynlar arasnda kazlan bir yerin ya kndan grn (altta). Bir bakma baka bir dnyann topraklarn aktarma iine girimi bulunuyoruz. Bu fotoraflar NASA salad.

Jpiter gibi bir gezegenin atmosferinde hayal rn olmakla birlikte mmkn grlen hayat ekilleri. Av peinde koan varlklar bulunabilecei gibi avla nanlar da bulunabilir. izilen bu resimdeki bulut biimleri Voyager uzay ara c tarafndan Jpiter'de kefedilen bulutlara benzetilmitir.

Avc trnden bir sr

Yeni doan ve varln srdrmeye alan bir teknik uygarla yuva olmu. Gezegenimizin bu grnts, onun tek doal uydusu olan Ay'daki bir tek nolojik karakoldan salanmtr. Yerkremiz, Gne'in evresinde gnde yak lak 2.5 milyar kilometre yol alr. Bu adan dnnce, hepimizin zaten uzay yolcusu olduu anlalmtr. Bu fotoraf NASA'dan alnmtr.

En yakn yldz: Gne'in uzak mortesinde ionize edilmi helyum ndaki grnts. Sa kedeki knt bir anda uzaya 300.000 kilometre kadar ya ylp, sonra Gne'in grlen yzeyindeki parlak gaza dnen bir uzantdr. G nein yzeyinde grlebilen en kk kzgn gaz oluumlar yeryz byklndedir. Bu grnt Skylab 4 tarafndan saptanmtr.

ubat 1976'da grlen bu Kuyruklu Yldz'n fotoraf yeryznden ekil mitir. Gne'in proton ve elektron rzgrnn Kuyruklu Yldz'n buz ekir deini flemesiyle kuyruk uzayp gidiyor. Bu fotoraf ekilirken gne ufkun altna gemi bulunuyor.

(a) DNA'nn sarmal merdivenindeki bklmleri gryorsunuz. nsan DNA'snn bir moleklnde bu tr 100 milyon bklm ve yaklak 100 milyar da atom var. Buysa ortalama olarak bir galaksideki yldz saysna eittir. (b) Bkl biimi. ki yeil iplikten her biri molekln omurgasn oluturur. plikler srasyla bir ekerden, bir fosfattan meydana geliyor. Merdivenin sar mal basamaklar arasndaki sar, kahverengi, krmz ve haki renkteki payanda lar nitrojenli nkleotid'lerdir. Nkleotid bazlarnn dizilii yaam szldr. (c) DNA'y zc enzim, DNA'nn remesini hazrlayan civar nkleotid baz lar arasndaki kimyasal balarn zlmesini denetler. (d) ift sarmall orijinal her iplik, DNA'nn kendini kopya etmesiyle rer. Be liren yeni nkleotid, iftine benzerlik gstermezse, DNA polimerazonuyok eder. Onun bu ilevine biologlar "aslna uygunluk grevi diyorlar. "Aslna uy gunluk" konusundaki herhangi bir hata bir mtasyona, deiime yol aar.

Voyager uzay aracnn yldzlararas gezi rekoru, iki Voyager uzay arac, dev gezegenlerin kefini tamamladktan sonra Gne sistemini terk edeceklerin den, karlaabilecekleri herhangi bir uygarla mesajlar tamaktadrlar. Plak klfnda (stte), plan (altta) nasl dinleneceine ilikin bilimsel bir akla ma var. Ayn klfta gezegenimizin yeri ve amza ilikin bilgiler veriliyor. Bu plan bir milyon yl dayanaca garantisi vardr.

Blm IV CENNET VE CEHENNEM

Cennetle cehennemin kaplar bitiik ve ayndr. Nikos Kzantzakis, Gnaha Son ar (The Last Temptation of Christ)

YERYZ GZEL VE OLDUKA SAKN BR YERDR. Deien eyler olur, fakat bunlar da ok yava deiir. Olabi lir ki, yaammz bir frtnadan daha iddetli bir doal felaket grmeden tamamlayabiliriz- Bylece gerilimsiz ve endiesiz ola biliriz. Ne var ki, doann tarihinde kaytlar ak seiktir. Dn yalarn her zaman iin yokolmas kanlmazdr. Biz insanlar bile kendi felaketlerimizi yaratmaya varan bir teknie ulamzdr. Bu kasti olabilecei gibi, bilmeden ihmal sonucu da ger ekleebilir. Uzun gemiin felaket izlerinin korunduu dief gezegenlerde byk felaketlere ilikin bir sr kant duruyor. Btn i zaman dilimi sorunudur. Yz yl iinde olmas d= 97 Kozmos : F. 7;

nlemeyecek bir felaket yz milyon ylda gerekleebilir. Yer kremizde iinde bulunduumuz yzylda bile, kt doal olay larla karlalmtr. 30 Haziran 1908 gnnn erken sabah saatlerinde Orta Sibir* ya gklerinde seyretmekte olan kocaman bir alev yuma grl mtr. Ufukta temas ettii yerde byk bir patlama oldu. 2.000 kilometrekarelik bir ormanlk blgeyi yerle bir etti ve temas et mesiyle binlerce aac yakmas bir oldu. Yerkrenin evresini iki kez dolaan bir atmosferik ok yaratt. Ardndan iki gn s reyle atmosfere ylesine incecik toz yayld ki, olay yerinden 10.000 km. tede kalan Londra'da sokaklara den k para cklar altnda gazete okunabiliyordu. Rusya'daki arlk hkmeti Sibirya'nn az gelimi Tunguska blgesindeki bu nemsiz olayla ilgilenecek deildi elbet. Sov yet Devrimi'nden 10 yl sonra, olay yerini incelemek zere bir heyet gitmitir. Oradakilerle yaptklar konumalara ait izlenim lerden bazlarn aktaryorum: Sabahn erken saatlerinde adrda herkes uyurken, bir* den iindeki insanlarla birlikte adr havaya utu. Tekrar yeryzne dtklerinde aile bireylerinin tm ufak tefek yara bere almt. Fakat Akulina ile van baylmlard. Ken dilerine geldiklerinde, byk bir grlt duydular ve ev relerinde ormann yanyor olduunu, byk bir blmn den geriye bir ey kalmadm grdler. Vanovara pazarndaki evimin sundurmasnda oturuyor dum. Kahvalt zamanyd. Kuzeye doru bakyordum. Bir fnn kasnam tellemek iin keserimi havaya kaldrm tm ki birden... gkyz ikiye bolnd... Ve ormann ku zey blmnde gk ateler iindeydi. O anda gmleimin bir taraf yanmaya balam gibi bir scaklk hissettim ze rimde... O anda gmleimi karp frlatmak istedim ama o anda gkte bir gmbrt koptu. Sundurmadan frlatld 98

ar

m birka metre tede yere kapaklanm buldum kendimi. Bir an kendimden gemiim. Karm koup beni kulbeye ta d. Gmbrtnn ardndan gkten- sanki yaan talarn sesi ya da kurun sesleri geldi. Yer sarsld. Yere kapak= landmda bama ta yamasndan korktuum in bam ellerimle rttm. O anda gk yarklnda kaynar bir rz gr, sanki patlayan bir toptan km gibi bir esinti kui= beleri tarad. Rzgr tararken topran zerinde de iz b rakyordu. Sabammn yan banda kahvaltm ederken tfek pat lamas gibi sesler duydum. Atm dizleri stne dt. Orma nn zerinden kuzeyden bir alev ykseldi... Sonra orma nn rzgr tarafndan bkldn grdm. Bir kasrga di= ye dndm. ki elimle birlikte sabamma yaptm. Uup gitmesin diye. Rzgr yle glyd ki, yerin yzeyinden toprak skp gtrd. Ardndan kasrga Angara'dan hortum la eker gibi youn bir su kitlesi emdi. Btn bu olup bi teni gayet ak seik izleyebildim, nk topram bir ba yrdayd. Grlt atlar ylesine korkuttu ki, bazlar panik iin= de drtnala komaya baladlar. Sabanlar ayr ayr ynlere srklyorlard. Atlardan bazlar da yere ykldlar. Marangozlar ilk ve ikinci gmbrtden sonra aknlk iinde istavroz karmaya balamlard. Gk nc kez grleyince, tala ynlar zerine arkast dtler. Hepi* miz ii brakp kye gittik. Kalabalk halk ky alann dol durmu, korku iinde bu doal afetten sz ediyordu. Tarladaydk.. Arabaya atn birini balamtm. kinci at da balarken sa yanmda byk bir grlt koptu. Bir den geriye baktm ve gkte alevler iinde uan uzunca bif cisim grdm. Bu cismin n blm kuyruk blmnden 99

daha geniti, rengi de gndzleri yaklan ate rengindeydi. Gne'ten birka kez daha bykt, fakat gne kadar par lak olmadndan insan gzn dikip bakabiliyordu. Alev* lerin arkasndan toz gibi bir bulut izliyordu. elenk gibi k k daireler brakyordu ardndan. Mavi kuyruklar da g rnyordu... Alev gzden kaybolunca, tfekten kan ses lerden daha byk grltler koptu. Yerin sarsld hissedilebiliyordu. Pencere camlar da angrdyordu. Nehir kysnda yn ykyordum. Korkmu bir kuun kanat hrts gibi bir ses duydum... Nehirde bir kabarma oldu. Bunun ardndan yle bir gmbrt oldu ki, iiler den biri suya dt. te bu olay Tunguska Olay diye bilinir. Bilginlerden ba zlar, zt zerrecikli bir madde parasnn (anti - maddenin) yer yzndeki olaan maddeyle arpnca, paralanp gamma n lar biiminde ortadan kaybolduu grn savundular. Fakat getii yerde radyoaktivite bulunmay bu aklamay boa * karyor. Baz bilginler de kk bir kara deliin Sibirya'nn dousundan geip gittiini savunuyorlar. Fakat atmosferik ok dalgalar o gnn daha ilerki saatlerinde Kuzey Atlantikten bif cismin getiine iaret etmektedir. Yerkred bir uygarla ait bir uzay aracnn bozulmas yznden gelip arpmas szkonusu olabilir, fakat byle bir aracn herhangi bir parasnn izine rastlanmad. Bu savlar ortaya atlarak az ok taraftar buldu. An* cak hepsi de kanttan yoksundur. Tunguska Olay'nn kilit nok tas, byk bir patlamayla dev bir ok dalgasnn olmas ve b yk bir orman yangn balatmasdr. Ve btn bunlara karn, olay yerinde arpmaya ilikin herhangi bir krater izi yoktur. As lnda bu olaylarn nedenine uygun debilecek tek bir akla ma vardr: 1908 ylnda bir kuyruklu yldzdan gelme bir par a yeryzne arpmtr. Gezegenler arasndaki engin alanlarda birok cisim var. Bunlardan bazlar ta cisimlerdir, bazlar madensel, bazlar 100 ~

buzlu, bazlar da ksmen organik moleklldrler. Bykleri toz zerreciinden tutun da, Nikaragua ya da Btan bykln de paralara kadar deiir. Bazen, rastlant sonucu nlerine bir gezegen kar. Tunguska Olay bir kuyruklu yldzn yaklak 100 metre apndaki buzdan bir parasnn ii olabilir. Futbol sa has uzunluundaki ve bir milyon ton arlndaki bu cisim sa niyede 30 km., saatte de 100.000 km.yi aan bir hzla yol almak tadr. Eer bugn byle bir arpma olsa, zellikle o ann panik havas iinde, bir atom bombas patlamasyla kartrlabilir. Kuyruklu yldzn arp etkisi ve alev yuma, bir megatonluk nkleer bomba patlamasnn tm etkilerini yapabilir. Mantar biiminde ykselen bulut da dahil olmak zere. Ancak u fark la ki, gamma nlar ya da radyoaktif dkntye neden olmaz d. Ender ama doal bir olay olan byke bir kuyruklu yldz paras, bir nkleer savan balamasna yol aabilir mi? Garip bir senaryo: Kk bir yldz yerkreye arpyor. imdiye dek milyonlarcas gelip arpmtr. Fakat gnmzde uygarlm zn yant, annda kendini yok etme tepkisiyle belirleniyor. Bu nedenle kuyruklu yldzlar, yerkremizin karlat arpma-* lan ve doal afetleri imdi bildiimizden biraz daha iyi bilmek te yarar vardr, sanrz. rnein, 22 Eyll 1979 gn Gney At lantik ve Bat Hint Okyanusu yaknlarnda ift izgili youn bir k Amerikan Vela uydusu tarafndan grld. Bunun G= ney Afrika devleti ya da israil tarafndan giriilmi bir atom bombas denemesi olabilecei tahminleri yrtld nce. Poli tik sonular nem tayan bir olay niteliindeydi. Peki, ya bu n kayna, kk- bir asteroidin ya da kuyruklu yldz par asnn yerkreye arpmasndan ileri geliyorduysa ne olacakt? O blgede daha sonra yaplan uularda radyoaktivite izine rastlanmadndan, szn ettiimiz olaslk kuvvet kazanmak tadr. Bu olay da, nkleer silah anda uzay kaynakl cisimle rin yeryzne arpmasn imdikinden daha iyi gzlemeyiimizin tehlikelerini ortaya koyuyor.. 101

Bir kuyruklu yldzn yapsnda ounluk buz vardr: Su dan olumu (H=0) buz, bir para metanl (CHO buz ve biraz da amonyakl (NH*) buz. Yeryz atmosferine arpnca, k ck bir kuyruklu yldz paras byk bir alev yuma ve b yk bir patlama dalgas oluturur. Bunun sonucu olarak aa lar yanar, ormanlar yerle bir olur ve grlts dnya evresin de duyulur. Yeryznde krater amayabilir. nk atmosfere girite buzlar eriyebilir ve kuyruklu yldzdan geriye tannabi lecek pek az para kalr, belki de buzlu olmayan blmnn kck taneleri. Gnmzde Sovyet bilgini E. Sobotovich, Tunguska blgesine yaylm ok sayda kk elmas paralar saptamtr. Bu tr elmasn meteoritlerin atmosfere arpmasn dan arta kalan paralar olduu bilinmektedir. Sonu olarak kuy ruklu yldzdan gelme bir paradr. Gn ak olduu ou gece banz kaldrp sabrla gz= lersemz, zerinizde ksack bir sre parldayan bir meteor g rrsnz. Baz geceler de meteor yamuruna rastlarsnz. Bu geceler yln hep ayn gnlerindedir. Bu gecelerde doal bir ha vai fiek gsterisi vardr: Cennet elencesi. Bu meteorlar k ck tanelerden, hardal tohumundan daha kk tanelerden oluur. Denler yldz deil, meteorlardr. Yerkrenin atmos ferine girerlerken bir an iin parldarlar, yaklak 100 km. yk sekte srtmeden tr snp yok olurlar. Meteorlar kuyruk lu yldzlarn kalntlardr. (*)

(*) Meteorlarla meteoritlerin kuyruklu yldzlarla ilikili olularna dikkati ilk eken Alexander von Humboldt'dur. Bilimi halka maletmek zere 1845-1862 yularnda yaynlad Kozmos adl ki tabnda buna deinmiti. Humboldt'un daha nceki kitaplarn okuyan gen Charles Danvin, corafi keiflerle doa tarihini birarada inceleme isteine kaplm, Beagle adl keif gemisinde aratrmac olarak grev alm, ncelemelerinin sonucunda Tr lerin Kkeni adl nl kitabn yazmtr. 102

Eski kuyruklu yldzlar Gne'in yanndan gee gee snp paralanr, buharlar ve zerreciklere ayrlrlar. Bu paralar kuy ruklu yldz yrngesini doldururcasna yaylrlar. O yrngenin yerkre yrngesiyle kesitii yerde meteor yamuru vardr. Akn eden meteorlarn bir blm hep yerkre yrngesinin ay n blgesinde olduundan meteor yamuru her yln ayn gnn*. de grlr. 30 Haziran 1908 Beta Taurus meteor yamuru olduu tarihtir. Bu meteor yamuru, Encke Kuyruklu yldz yrnge sinden tr meydana gelmiti. Tunguska Olay'na Encke Korne tinden gelme bir parann neden olduu kabul edilebilir. Bu p rl prl ve zararsz meteor yamurunu oluturan kck par acklardan daha byke bir parayd. Kuyruklu yldzlar hep korku, huu ve batl inan nedeni ol mulardr. Bunlarn arada srada belirmesi, deimez ve tanrsal dzenli Kozmos kavramn glgelemitir. St beyazlnda muh teem bir alev kuann, birka gece st ste, yldzlarla birlikte gzkp yldzlarla birlikte kayboluunun nedensiz olmas ya da insan hayatn etkilemeyecei dnlemezdi. Bylece kuyruklu yldzlarn felaket habercisi, tanrsal gazap belirtisi olduu d ncesi geliti. Krallarn tahttan devriliini, tahta vrislerin l mn haber verdii fikri yerleti. Babilliler kuyruklu yldzlarn cennet kular olduunu sanrlard. Yunanllar uan salar, Arap lar alev karan kllar olarak grrlerdi. Batlamyus zamannda kuyruklu yldzlar, biimlerine gre ayrntl olarak snflandrl mlard. Batlamyus kornetlerin sava, scak hava ve tatsz olay lar getirdii kansndayd. Ortaada kornetleri gsteren tablo larda kuyruklu yldzlar armh biimindedir. Luther'ci bir rahip olan Andreas Celichius adndaki Magdeburg Piskoposu 1578 y lnda yaynlad Yeni Kametin Dinsel Adan Hatrlath adl kitapta kuyruklu-yldzn insan gnahlarnn youn duman hali ne gelii olduunu, her gn, saat, her an Tanr'nm nnde ko kumuluk ifadesi olarak ykseldii, yava yava younlap bir kuyruklu yldza dntn ve sonunda Yaratan'n kzgn 103

lyla yaklp alev olduunu sylyordu. Fakat bu dnceye, eer kuyruklu yldzlar gnahlarn dumanlam haliye gklerde srekli bunlarn dolamas gerekirdi, gryle karlk verildi. Halley Kuyruklu Yldznn (ya da baka bir kornetin) gk lerde grlne ilikin en eski kayda inlilerin Prens Hai Nan'n Kitab'nda rastlarz. Tarih M. . 1057'dir. 66 ylnda Halley Kuyruklu Yldznn dnyamza yaknlamasndan olacak, Josephus, Kuds zerinde bir kl gibi bir yl asl kalan yldz anla tr. 1066 ylnda Normanlar, Halley Kuyruklu Yldznn bir kez daha yeryzne yaklamasna tank olurlar. Normanlar bunun herhangi bir kralln d anlamna geldii kansnda olduk* larndan, Halley Kuyruklu Yldznn bir bakma ngiltere'nin kendileri tarafndan istil edilmesini desteklediini dndler. Zamann bir gazetesi olan Bayeux Tapestry'nin 1301 tarihli say snda kornetten sz ediliyor. ada gereki resmin kurucularn dan olan Giotto, Halley Kuyruklu Yldznn bir kez daha gr nne tank olduundan, bu yldz sa'nn douuna ilikin bir tabloya dahil etmitir. 1466'da byk bir kuyruklu yldzn g rnmesi Avrupa'y telaa drd. Bu da Halley Kornetiydi. H ristiyanlar, yeryzne kuyruklu yldz sevkeden Tann'nn, stan bul'u henz yeni zapteden Trklerin yannda olabilecei korku= fgjm suna kapldlar. XVI. ve XVH. yzyln nl astronomlar kuyruklu yldz lar karsnda hayretlerini yenememilerdir. Newton bile onlarn sihrine kaptrd kendini. Kepler kuyruklu yldzlarn uzayda denizdeki balk gibi hareket ettiklerini ve daima Gne'e ar kalarm vererek dndklerinden, kuyruun Gne tarafndan eri tilip datldn sylerdi. Newton gkte kuyruklu yldz grmek iin can atar, nice geceler uykusuz beklerdi. O kadar ki, bu a basndan tr hasta dt. Tycho ve Kepler gibi Newton'a gre de yeryznden grlen kuyruklu yldzlar dnyann atmosfe rinde dolamyorlard. Oysa Aristo ve baz dnrler kuyruklu yldzlarn yerkrenin atmosferinde devindikleri grndeydi" ler. Newton kornetlerin Ay'dan daha uzak olmakla birlikte, Sa 104

trn'den de daha yakn olduklarm syledi. Kornetler de, geze genler gibi, yansyan gne yla parlamaktaydlar. Onlar sabit yldzlar gibi uzakta sananlar ok aldanyorlar, nk yle olsayd, Kornetler Gne'imizden gezegenlerimizin belirli yldz lardan ald ktan fazla k almazlard. Newton kornetlerin de gezegenler gibi dmerkezli elips bir yrnge izerek Gne etrafnda dndklerine iaret etmitir. Kornetleri saran gizin kay bolmas, kornetlerin dzgn yrngeleri bulunduunun ve bun larn nceden aklanabileceinin belirtilmesi, Newton'un arkada Edmund Halley'i 1531, 1607 ve 1682 ylnda gzken kornetle rin 76 yllk aralklarla grnen hep ayn kuyruklu yldz olduu savma ulatrd. Halley 1758 ylnda bu kornetin yeniden yer yzne yaklaacan syledi. Gerekten de 1758 ylnda geldi, bu nedenle de ona Halley Kuyruklu Yldz ad verildi. nsan lk tarihinde ilgin rol oynayan Halley Kuyruklu Yldznn 1986'da yeryzne gelii srasnda uzaya frlatlacak ara, bu ko-mete ilikin aratrmalar iin uzaya gnderilmi ilk ara ola cak. Gezegenlerle ilgilenen ada bilginler, bir kuyruklu yld zn gezegenle arpmasnn gezegen atmosferine yararl oldu u grn ne sryorlar. rnein, Mars gezegeninin atmos ferindeki tm suyu son zamanlardaki kk bir kuyruklu yl dzla arpmasna borlu olduu sylenebilir. Newton kuyruk lu yldzlarn kuyruklarndaki maddenin gezegenleraras alan* da daldm, kuyruklu yldzdan kopup gittiini ve yava ya va ekim yasas uyarnca yaknndaki gezegen tarafndan e kildiini kaydetmiti. Newton yerkre zerindeki suyun bitki lerin sulanmas, rme olaylar ve topraa dnmek vb. t r aamal olarak kaybolduu kansn beslemitir. Sv, d kaynaktan beslenmezse, yava yava azalr ve sonunda hi kal maz. Newton yeryzndeki Okyanuslarn kornet kaynakl ol duklar ve gezegenimizde hayatn ancak kuyruklu yldza ait maddenin dmesi sayesinde mmkn olduu dncesindeydi. 1868 ylnda astronom William Huggins bir kornet tayf 105

(spectrum) ile doal ya da petrol trevi gazn tayfmdaki ni teliklerin ayn olduunu saptad. Huggins kuyruklu yldzlarda organik madde bulmutu; daha sonraki yllarda bir karbon atomuyla bir nitrojen atomundan oluan cyanogen'i (CN) kornet-lerin kuyruklarnda belirledi. Karbon atomuyla nitrojen atomu cyanid'leri oluturan molekl parasdr. Yerkremiz 1910 y lnda Halley kornetinin kuyruk blmnden gemek zereyken, dnya panie kapld. Bir kornetin kuyruunun ok incelmi ol duunu dnemediler. Bir kornetin kuyruundaki zehirlerden gelecek tehlike, aslnda, 1910 ylnda byk kentlerdeki sana-; yilemenin yol at evre kirlilii tehlikesinden daha azd. Bu olayn yeryznde nasl yanklandna basnda kan baz haber balklaryla rnekler verelim. 15 Mays 1910 tarihli San Fransisco Chronicle gazetesindeki bir balk, New York Salonlarnda Kornet Partileri veriliyor, diyordu. Los Angeles Examiner alayl bir yaz biimini tercih etmiti: Baksana u Kornet seni cyanogen'ledi mi, cyanogen'lemedi mi henz?.. Tm insanlk bedava Gaz Banyosu yapacak! Bir haber bal da yleydi: Kurban aday aaca kp Komet'e telefon etti.! 1910'da dnyann cyanogen tehlikesiyle batmasndan nce insanlar neelenmek iin veda partileri veriyorlard. Bu arada baz akgz giriimciler kornete kar iyi gelen haplar ve gaz maskeleri retip satyorlard. Gaz maskeleri Birinci Dnya Sa vann sezinlendiini gsteren uursuz aletlerdi. Kornetler konusundaki dncelerde baz karkln gn* mzde de srp gittii anlalyor. 1957 ylnda Chicago niver sitesinin Yerkes Gzlemevinde alan bir niversite mezunuy dum. Gzlemevinde yalnz nbet tuttuum bir gece telefonun srarla alma tank oldum. Atmda, alkol banyosunun ileri aamalarna geildiini ele veren bir ses, Baksana... Sen bana bir astronom versene, konuaym, diyordu. Size ben yardm* c olabilirim, yantn verdim. ey, burada bir garden parti durumundayz da... Gkte de bir ey var ya... tin garibi, ger ekten tuhaf ha arkada, gkteki bu eye baktn m kap gidi 106

yor. Bakmadn zamansa, ite, tam surda karnzda duruyor. Gzmzde retinann en duyarl kesimi, gr alannn tam merkezinde deildir. Baknz hafif yana kaydrarak gkte ha yal meyal yldzlar ve baka cisimler grebilirsiniz. Bunu bi liyordum. Gkte yeni kefedilen Arend-Rolland Kuyruklu Yl dz o sralarda iyice gzkecek gibiydi. Bu nedenle ona bir ko rnete bakyor olmas olaslndan sz ettim. Uzun bir durak samadan sonra, telefondaki ses bana, Peki bu kornet nasl bir eydir? diye sordu. Bir kornet bir kilometre uzunluunda bir kartopu yndr. Bu aklamadan sonra bu kez karmdaki ses daha uzun bir duraksama geirdi ve, Baksana bana... Sen beni gerek ama gerek bir astronomla grtremez misin? diye sordu. 1986 ylnda Halley Kuyruklu Yldz yeniden g zkecei zaman merak ediyorum, politik parti liderleri kornetin gzkmesi zerine ne korkular geirecekler ve bizler de ne ser semce sorular karsnda kalacaz. Gezegenlerin Gne evresinde eliptik bir yrngede dn melerine karn, yrngeleri fazla eliptik deildir. lk bakta denebilir ki, gezegenlerin yrngeleri daireden farkszdr. Bu na karlk zellikle uzun peryodlu kornetler son derece eliptik bir yrnge izlerler. Gezegenler i Gne sisteminin eski m terileridirler; kuyruklu yldzlarsa yeni peydah olmu mteri lerdir. Neden gezegenlerin yrngeleri hemen hemen daire seldir ve birbirlerinden kesin biimde ayrlmtr? nk geze genlerin ok eliptik yrngeleri olsayd ve bu yzden de kesiselerdi, er ge arprlard. Gne sistemi tarihinin ilk dnem lerinde, oluum srecinde birok gezegen vard belki de. Elip-~ tik yrngeleri kesien gezegenler arpp yok olmaya yne lik bir geliim gsterirlerken, dairesel yorngeliler byyp varlklarn srdrmeye ynelik bir geliim gsterdiler. imdi ki gezegenlerin yrngeleri, arpmalardan ve doal ayklama dan sasalim kp geriye kalabilenlerdir. Gne sisteminin is tikrarl ortaana, ilkalarn felaketli arpmalarndan sonra geilmitir. 107

D Gne sisteminde, gezegenlerin ok tesindeki blgede bir trilyon kornet ekirdeinden oluan kocaman kresel bir bu lut var. Bu kornet bulutu, otomobil yarlarna katlan araba larn yapt hzdan daha fazla olmayan bir sratle Gnein evresindeki yrngesini tamamlar. 1 kilometre apndaki bir kar ynn takla ata ata dnmesini gznne getirirseniz, ti pik bir kuyruklu yldzn neye benzediini anlayabilirsiniz. Bun larn ou, Pluto'nun yrngesi snrndan ieri dalamazlar. Fa kat zaman zaman bir yldzn geii, kornet bulutunda evrensel ekim dalgalanmas ve kprtsna yol atndan, bir kornet grubu kendini bir hayli eliptik yrngelerde Gne'e doru yol alyor bulabilir. Jpiter ve Satrn gezegenlerinin ekim etki siyle bu kornet grubunun yolu biraz daha deiince, yzylda bir falan i Gne sistemi tarafndan ekilebiliyorlar. Jpiter' le Mars gezegenlerinin yrngeleri arasndaki bir yerde snp buharlamaya balarlar. Gne'in atmosferinden da doru f lenen madde, gne rzgr, kuyruklu yldzn arkasna toz ve buz paralar yar, bylece kornet kuyruunda birikinti oluur. Eer Jpiter'i yalnzca bir metre geniliinde dnrsek, o takdirde kuyruklu yldzmz bir toz zerreciinden kk ka* bul edebiliriz. Fakat kuyruktaki kmeleme geliince, uzunlu u gezegenleraras boyutlar kazanabilir. Yeryznden grlebi= lecek mesafede yrngelerde dnmeye balaynca, dnyal top lumlar arasnda batl inan frtnas yaratacaktr. Fakat sonu ta dnyallar anlayacaklar ki,- kornet kendi gezegenlerinin at mosferinde deil, teki gezegenler arasnda dolamaktadr. Ar tk bunun yrngesini hesaplayabilirler. Ve belki de bir gn yldzlar leminden gelen bu ziyaretinin gizlerini kefetmek iin kck bir uzay arac frlatacaklardr. Er ya da ge kuyruklu yldzlar gezegenlerle arpacak^ lardr. Yerkremiz ve onun yakn dostu Ay, kornetlerle kk asteroitlerin bombardman altnda kalabilirler. Bunlar Gne sisteminin oluumundan arta kalan dkntlerdir. Kk cisim says byk cisim saysndan daha ok olduundan, kk ci 108

sim arpmas daha ok olacaktr. Tunguska'daki gibi kk bir kornet parasnn yerkreyle arpmas yaklak bin ylda bir olur. Fakat Halley Kuyruklu Yldz gibi ba tarafndaki par laklk ap 20 kilometreyi bulan byk kornetle bir arpma bir milyar ylda bir olabilir. Kk, buzlu bir cisim bir gezegen ya da Ay'la arpnca derin bir iz brakmayabilir arpt yerde. Fakat arpan cisim bykse ya da ana yaps kayadansa, krater ad verilen bir yarmkresel boluk aar. Ve eer bu krateri dolduracak ya da srtnmeyle rtecek bir gelime olmazsa, krater milyarlarca yl olduu gibi kalr. Ay'n yzeyinde hibir toprak anmas ol maz. Yzeyini incelediimizde Ay'n arpma sonucu kraterler le dolu olduunu grrz. Halen i Gne sistemini dolduran kornet ve asteroit dknt paralarnn tmnn neden olabi leceinden de ok krater vardr. te bu nedenledir ki, Ay'n yzeyi, dnyalarn ok daha nceki dnemlerde, milyarlarca yl ncesinde yok olu andan geip geldiklerini aklamaktadr. arpma sonucu oluan kraterler yalnzca Ay'a zg u kurlar deildir. gne sisteminin birok blgesinde, Merkr' den (Gne'e en yakn bulunan Merkr'den) bulutun evrele dii Vens'le- Mars'a ve kck Ay'lar Fobos ve Deimos'a dek her yerde bu kraterlere rastlyoruz. Bunlar az ok yerkremize benzeyen dnyalar ya da gezegenler ailesindendir. Yzeyleri serttir, ileri kaya ve demirdendir. Atmosferleri de, boluk de nebilecek basn dzeyinden, yerkremizinkinden 90 kez daha yksek dzeyde basnlar arasnda deiir. Ik ve s kayna olan Gne'in evresine toplanmlardr, tpk ate evresine kamp kuranlar gibi. Gezegenlerin hepsinin ya yaklak 4 mil yar 600 milyon yldr. Ay gibi, hepsinde de, Gne sisteminin ilk dnemlerinde geirilmi bir arpma felaketinin izleri g rlr. Mars gezegenini geince, baka bejime girmi oluruz, J piter gezegeniyle teki dev gezegenlerin rejimine. Bunlar koca man dnyalardr. ounlukla hidrojen ve helyumdan oluur 109

lar. Metan, amonyak ve su gibi hidrojen asndan zengin gaz lardan az miktarlarda bulunur bu gezegenlerde. Buralarda, ya ni Jpiter'de ve Jpiter ailesinin gezegenlerinde kat yzeyler yoktur. Yalnzca atmosfer ve rengrenk bulutlar grlr. Bun lar yerkremiz gibi ufak tefek gezegencikler deildirler. Jpi ter'e dnyamz gibi bin tane gezegen sar. Jpiter'in atmosfe rine bir kornet ya da asteroid derse, bir krater amasn bek lememeliyiz. Bulutlar arasnda paralanp gider. Bununla birlik te d gne sisteminde de birok milyar yl ncesine ait arp malarn yer aldn biliyoruz. nk Jpiter'in bir dzineden ok Ay' vardr ki, bunlardan 5'ini Voyager adl uzay arac ya kndan inceledi. Burada da gemi felaketlerin izlerini grmek mmkn. Gne sisteminin tm incelenebildiinde, her dokuz gezegende de, Merkr'den Pluto'ya kadarki dnyalarda, arp madan tr felaketlerin yer aldn greceiz. Ayn zaman da bu gezegenlerin aylarnda, kornetlerinde ve asteroitlerinde de ayn felaket izlerini gzleyebileceiz. Ay'n bize yakn yannda, yeryzndeki teleskoplarla gz lenebilen 10.000'e yakn krater var. Maria ad verilen deniz ler blgesinde, ap 1 kilometre olan 1.000'e yakn krater gr lyordu. Bask yerli blgeler olan buralar, belki de Ay'n olu masndan ksa zaman sonra lavlar basmlar ve daha nceki kraterleri rtmlerdir. Gnmzde, Ay'da ancak yz bin y=* da bir krater almasna tank olunabilir. Birka milyar yl n ce gezegenler arasndaki blgelerde imdikinden daha ok d knt paralar varolduundan, imdi artk Ay'da bir arp madan tr krater almas iin yz bin yldan fazla bir sre beklemek gerekli olabilir. Yerkremizin alan Ay'mkinden geni olduu iin, gezegenimizde bir kilometre apnda bir krater aa bilecek arpma grmek on bin ylda mmkn olabilir. Yerk remizde Arizona ad verilen 1 kilometre apndaki meteor kraterinin yirmi ya da otuz bin yllk olduu saptanmtr; bu da yaplan hesaplara uygun dmektedir. Kk bir kornetin ya da asteroitin Ay'a arpmas, yery 110

znden grlebilecek gibi bir patlamaya yol aar. Byle bir ola y gsteren bir rnek vardr: 25 Haziran 1178 tarihinde be in giliz rahibi Ay'da olaanst bir olay saptamlardr. Daha son ra bu olay Canterbury'deki Gervase gnlne kaydedilmitir. Bu gnlk, zamannn siyasal ve kltrel olaylarn gvenilir biimde kaytlara geirmekle tannyor. te, bu gnln yet kililerine be rahip yemin ederek grdkleri olayn yksn anlatmlardr. Kaytlarda yle deniyor: Ay'n prl prl olduu bir geceydi. Her zaman olduu gibi byle gecelerde yarm Ay'n iki ucu douya bakyordu. stteki ucu birden ikiye blnd. Blnmenin orta yerin den bir meale frlad, ate, kzgn kmrler pskrd ve kvlcmlar yayld. Astronomlar Derral Mulholland ve Odile Calame, bir ar pma sonucunda, Ay'n yzeyinden, Canterbury rahipleri tara fndan verilen bilgiye uygun biimde bir toz bulutunun kalkabi leceini hesaplamlardr. Eer Ay'n yzeyinde 800 yl nce byle bir arpma .ol musa, kraterin hl grlebilmesi gerekir. Ay'da hava ve su bulunmadndan anma ylesine etkisizdir ki, birka milyar yl lk kck kraterler bile olduu gibi duruyor. Gervase tara fndan kaydedilenlerden, Ay'da grld sylenen olguyu be lirlemek mmkndr. arpmalar nlar yaratr, patlamadan pskren ince toz izgileri brakr. Ay'daki ok yeni kraterler de, rnein Kopernik ve Kepler ad verilen kraterlerde, bu tr nlar vardr. Kraterler Ay'daki yok denecek kadar az anma ya kar koyabildikleri halde, ok ince olan nlar buna kar koyamazlar. Zamanla uzayda deri ok kk zerrelerin (mikrometeoritlerin) gelii bile ortal tozutarak nlar rter. By lece nlar yava yava kayboluyor. In grlmesi yeni bir ar pmann imzas niteliindedir. 111

Meteorit uzman Jack Hartung nl ve ok yeni grnen bir kk kraterin Canterbury rahiplerinin syledikleri blge deki varlna iaret ediyor. Bu kratere Giordano Bruno ad ve rilmitir. Nedeni, Katolik Kilisesi bilginlerinden olan XVI. yz ylda yaam bu kiinin saysz dnyalar bulunduunu ve bun lardan ounda insan yaadn sylemesi zerine 1600 ylnda bir kaza balanarak yaklm olmasdr. Olayn bu biimde yorumlanrnn doruluunu ortaya ko yan bir baka kant, alama ve Mulholland tarafndan belirlen di. Bir cisim byk bir hzla Ay'a arpnca, Ay hafiften sallan t geirir. Sonuta titreimler yok olup gider, ama sekiz yzyl gibi ksa bir zamanda olmaz bu. Ay'n geirdii bylesi bir r perti, laser yanstma tekniiyle llebilmektedir. Apollo astro notlar Ay'n birok blgesine zel aynalar yerletirdiler. Bu ay nalara laser geri reflektr deniyor. Yeryznden gnderilen bir laser n aynaya arpp yansynca, geri dn iin harca d zaman inanlmaz bir dakiklikle llebiliyor. Bu sayy n hzyla arpnca da, o andaki Ay'a olan uzaklmz inanl maz bir kesinlikte ortaya kyor. Bu lmler, birka yllk bir dnemde srdrldnde, Ay'n yllk bir dnemde met re kadar enlemesine bir titreme geirdii saptanyor. Bu sonusa Giordano Bruno kraterinin bin yl amayan bir zaman iin de Ay'n arpma geirdii olgusuna uygun dmektedir. Btn bu bilgiler dolayl karma yntemine dayanmakta dr. Byle bir olayn tarihi zamanlar iinde meydana gelmi ol mas olasl ok zayftr. Fakat ortaya kan kant, olduka uyarcdr. Tunguska Olay gibi Arizona Meteor Krateri de bize tm arpma felaketlerinin gne sisteminin erken dnemlerin de meydana gelmediini gsteriyor. Yerkremiz Ay'a ok yakn mesafededir. Ay arpmalar so nucu bylesine kraterlerle delindiine gre, yerkremiz bunlar nasl savuturmutur? Meteor krateri neden bu denli ender yer yznde? Kornetler ve asteroidler insan yaayan gezegenlere 112

arpmamaya zen mi gsterirler? Byle bir iyimserlik dn lemez. Bunun olas tek aklamas, arpma sonucu kraterlerin hem Ay'da, hem yerkremizde hemen .hemen ayn oranda olu tuu fakat hava ve su bulunmayan Ay'da kraterlerin uzun za man korunmasna karlk, yeryznde anmann yava yava onlar sildii ya da doldurduudur. Sularn akmas, rzgrn kum tamas ve da birikintileri ok geni zaman iinde yava tan yer alan olgulardr. Fakat milyonlarca ya da milyarlarca yl srp gidince, bunlar arpmadan tr meydana gelen yara iz lerini kknden bile silme gcne sahip olurlar. Herhangi bir ayn ya da gezegenin yzeyinde d etkenli sreler yer alacaktr. rnein, uzay kaynakl etkenler gibi. Bir de deprem gibi i kaynakl sreler olacaktr; volkanik pat lamalar gibi annda felaket yaratan olaylar. Bunun yan sra havann tad kum tanecikleriyle ukurlarn ok yavatan dolmas gibi sreler de olur. Hangi srelerin, hangi sreler den daha ar bastn sylemek olanaksz. Ancak u sylene bilir : Ay'da d kaynakl felaket etkenleri ar basyor; yery znde i kaynakl yavatan oluan etkenler ar basyor. Mars ise ikisi arasnda bir durumda bulunuyor. Mars ve Jpiter yrngeleri arasnda saysz asteroidler, k ck gezegenler vardr. Bunlarn en bykleri birka yz kilo metre apndadr. ou, boyu eninden fazla dikdrtgen biimin dedir ve uzayda takla atarak dolarlar. Birbirlerine ok yakn karlkl yrngelerde ikier ya da er asteroid dolayor ola bilir. Asteroidler arasnda arpma sk grlen bir olaydr. Ba zen bunlardan bir para kopar, gezegenimize rastlayarak me teorit olarak yeryzne der. Mzelerimizin raflarnda ve bi limsel sergilerde uzak dnyalardan paralar olarak sergilenirler. Asteroidler kua byk bir tc deirmendir. Bu deir men kk kk paralar toz zerreciklerine dntrr. Kuy ruklu yldzlarla birlikte byk asteroidler, gezegen yzeylerin* deki en yeni kraterlerden sorumludurlar. Asteroit kua, bir _ 113 Kozmos : F. 8

zamanlar bir gezegenin, yaknndaki dev Jpiter'in ekim gel gitleri nedeniyle olumaktan alkonulduu bir blgedir diyebi liriz. Ya da asteroit kua, kendini paralayan bir gezegenin paralardrlar. Bu son k olaslk tamyor, nk yeryzn deki hibir bilgin bir gezegenin kendi kendine patlayp paralan mas olay diye bir ey bilmiyor. Fakat belki de byle olmutur. Satrn' evreleyen halkalar asteroit kuayla benzerlik gsteriyorlar. Bunlar gezegenin yrngesinde dolaan buzdan olumu milyarlarca kck Ay'lardr. Satrn'n ekim gc nedeniyle civardaki bir Ay'a katmaktan alkonulmu parack lar olabilir bu kck Ay'lar. Ya da ok yaknnda dolat iin ekim gc gel-gitleri yznden paralanan bir Ay'n ka lntlar da olabilir. Baka bir olaslk da, Satrn'n bir Ay'n dan, rnein Titan gibi bir Ay'ndan frlayan maddeyle gezege nin atmosferine den madde arasnda sabit bir denge durumu oluudur. Jpiter'in ve Urans'n da halkalar sistemi vardr. Yeryznden gzienebilmesi hemen hemen olanakd bulunan bu halka sistemleri henz yeni kefedilebilmitir. Neptn'n de bir halka sorunu var m yok mu sorusu, gezegen bilginlerinin gndem defterinde listebadr. Szkonusu halkalar, Jpiter ben zeri gezegenlerin evrendeki zel bir ss aralar olabilir. Satrn'den Vens'e dek gezegenlerin son dnemlerde arp ma durumuyla kar karya kaldklarnn n srld bir ki tap, 1950 ylnda Immanuel Velikovsky adnda bir pskiyatri uz man tarafndan yaynland. Geni halk ynlarna hitap etmek zere hazrlanan bu kitaba arpan Dnyalar (Worlds in Collision) ad verilmitir. Gezegen byklnde kornet denen bir cismin Jpiter sisteminde her naslsa olutuunu ileri sren ya zar, 3.500 yl kadar nce bunun i gne sistemine girdiini, yer kremiz ve Mars'la birka kez arptn, bu arpmalarn so nucu olarak Kzl Deniz'i ayrdn, Musa'yla sraillilerin Firavun'dan kamalarn saladjn ve Joshua'mn emirleriyle geze genimizin dnmesini engellediini sylyordu. Bu yzden vol 114

kan patlamalar ve sellerin grldn (*) yazan Velikovsky'nin ifadesine gre, karmak gezegenleraras bir bilardo oyuna sonucunda, bu kornet hemen hemen dairesel bir yrngeye otu rarak bildiimiz Vens gezegeni oluvermitir (ad geen yazara gre Vens eskiden yokmu). zerinde birazck durarak anlatmaya altm gibi, yaza rn bu dnceleri hemen tmyle yanltr. Astronomlar arp ma olgularna itiraz etmiyorlar, yalnzca arpmalarn yakn ta rihli olabileceine kar kyorlar. Gne sistemini sergileyen hibir modelde gezegenler yrngelerindeki leklere uygun olarak gsterilemez. nk byle bir eye kalksa, yrnge lerindeki gezegenler gzle zor grlecek kklkte gsterilebi lir. Gezegenleri gerek lekleriyle gsterebilecek olsak, yani toz zerrecii gibi gsterilebilirlerse, belirli bir kuyruklu yldzn yerkremize birka bin yl iinde arpmas olaslnn ok, ama ok az bulunduunu kolaylkla anlayabilirdik. stelik Vens kayalk ve madeni yapda bir gezegendir. Hidrojen bakmndan fakirdir. Oysa Jpiter -ki Velikovsky kornetin Jpiter'den gel diini ne sryordu- hemen hemen tmyle hidrojenden olu uyor. .Jpiter'den kornet ya da gezegen frlamasna uygun ener ji kaynaklan yoktur. Bunlardan herhangi biri yerkremizin ya nndan gese, gezegenimizin dnmesini durduramaz. stelik durdurduktan sonra yeniden dndremez de. Volkanlarn patla mas ya da sel basknlarnn sk tekrarlanma ilikin gr doru karacak jeolojik kant da elde yoktur. Mezopotomya ya ztlarnda Vens'ten sz edilmektedir. Bu yaztlarsa Velikovsky'nin Vens'n kornetten bir gezegene dntn syledii ta-

(*) Bildiim kadaryla, tarihi bir olay mistik olmayan bir yoldan ve kornet mdahalesi olarak aklamaya ilk alan Edmund Halley'dir. Edmund Halley, Nuh'un sellerini bir kuyruklu yl dzn rastlantsal oku olarak nitelemitir. 115

rihten ncesine rastlar (*). Bir hayli eliptik yrngeli bir cis min, bugn dairesel biime ok yakn olan Vens yrngesine yle abucak gemesi olanak ddr. Velikovsky'nm kitabnda buna benzer olanaksz daha birok varsaymdan sz etmek mm kn. Gerek bilimadamlan, gerekse konunun uzman olmayanlar tarafndan ne srlen varsaymlarn yanll er ge ortaya kar. Ne var ki, bilim kendini dzelten bir giriimdir. Varsaym larn bilim tarafndan kabul edilebilmesi iin ciddi kant sna vndan gemesi gereklidir. Velikovsky olaynn en kt yan, bu kiinin ne srd varsaymlarn yanl olmas ya da kesinlii kabul edilmi olgulara ters dmesi deildi. En kt yan, ken dilerine bilimadam diyen baz kiilerin Velikovsky'nin kitabn ortadan kaldrmak istemeleriydi. Bilime gcn veren, zgr aratrma ve ne denli garip gelirse gelsin, ortaya atlan bir var saymn deeri zerinde aratrma yaplmas gerektii dnce sinin yerlemesidir. Allm fikirlere benzemedii iin insan tedirgin eden yeni fikirlerin boulmas, din ve siyaset evrele rinde grlebilir. Fakat byle bir ey, bilgiye gtren bir yol de ildir. Bilimsel aba kavramyla badaamaz. Yeni ufuklar aa cak grleri kimin ne sreceini nceden kestirip atamayz. Vens ktle, boyut ve younluk asndan hemen hemen yerkremize eittir. En yakn gezegen oluu nedeniyle yzyllar boyunca yerkrenin karde gezegeni gzyle baklyordu. Kar de gezegen acaba nasl bir yerdir? Yazn hkm srmesi ve gnee yaknl nedeniyle de yerkremizden biraz daha scak hir yer midir acaba? Yzeyinde arpma sonucu olumu krater ler var mdr, yoksa anmayla kaybolup gitmiler mi? Volkan var m? Ya dalar? Okyanuslar? Ya da hayat var m? Vens'e teleskopla ilk bakan 1609 ylnda Galileo olmutur. <*) Silindir biimindeki Adda mhr, M.. bininci yln, ortala rna aittir ve Vens tanras Inanna'y sabah yldz ve Babil tar'nn habercisi olarak gsterir. 116

Yzeyinde hibir eklin bulunmad, yass bir yuvarlak grd. Galileo, Ay gibi, Vens'n de incecik bir hilal biiminden tam bir yuvarlak biime, ve ayn nedenle dnp deitiini kay detti. Bazen Vens'n gece yanna daha uzun sre bakyoruz, bazen de gndz yanna. Bu arada, bu bulgu yerkrenin Gne etrafnda dnd (ve Gne'in yerkre etrafnda dnmedii) grn glendirmi oldu. Optik teleskoplarn daha bykle ri yapldka ve ayrntlar farketme zellikleri artrldka, sis temli biimde Vens'e evrildiler. Fakat Galileo'dan daha iyi gzleyebilmi deiller. Vens' youn ve i karartc bir bulut tabakas evreliyordu. Gezegene sabah vakti ya da geceleyin baktmzda, Vens'n bulutlarndan yansyan gne n gr= mekteyiz. Ne var ki, kefedildikleri gnden bu yana bu bulut larn yaps bilinmezliini hl koruyor. Vens' grebilme olanaklarnn bulunmay, baz bilginle ri bu gezegen yzeyinin bataklk olabilecei grne itti. Bu garip iddia yle bir manta balanmt: Vens'te hi bir ey gremiyorum. Niin gremiyorsun? nk tmyle bulutlarla kapl. Bulutlar neden olumutur? Sudan tabii. yleyse Vens'n bulutlar, neden yeryz bulutlarndan daha kaln? nk orada daha ok su var. Fakat bulutlarda daha ok su varsa, yzeyde daha da ok su bulunmas gerekir. Ne tr yzeyler daha suludurlar? Bataklklar. Peki, bataklklar varsa bcekler, yusufuklar hatta belki di nozor neden bulunmasn Vens'te? Gzlem : Vens'te hi bir ey grlemiyor. Sonu: Hayat olmas gerek. Vens'n geit ver* meyen bulutlar imdilik sadece isteklerimizi yanstyorlar. Biz canl varlklar olduumuza gre, baka yerlerde de hayat olmas isteiyle yanp tutuuyoruz. Ancak kantlarn dikkatlice derlem 117

nip toparlanmas ve deerlendirilmesi sonucunda belirli bir dn yada canl varlklarn bulunup bulunmadna karar verilebilir. Vens bizi byle dnmeye zorluyor. Vens'n yaps hakknda anahtar bilgi oluturacak ilk ve riler, cam prizma ya da n krnm zgaras denen dz bir y zeyde yaplan almalardan elde edildi. Bu zgarann zerinden belirli aralklarla dzgn izgiler geer. Normal beyaz n yo un bir demeti dar bir yara yneltildikten sonra prizmadan .ya da krnm zgarasndan geirilirse, tayf adm alan gkkua renklerine ayrr. Tayf yksek frekansl (*) ktan dk fre kansllarna kadar (mor, mavi, yeil, sar, turuncu ve krmz) gider. Biz bu renkleri grebildiimiz iin buna gzle grlebi len k denir. Oysa tayfta n grdmz blmnden da ha baka klar da vardr. Daha yksek frekanslarda, mor ren gin tesinde, tayfn mortesi adn verdiimiz bulunur; tam anlamyla gerek bir k olup mikroplara lm saar. Gzm zn grmedii bu arlar ve fotoelektrik hcreler kolaylk la farkeder. Dnyada gzlerimizle algayabildiimizden fazlas vardr. Mortesi n tesinde tayfn X - n blm bulunur. X - nlarnn tesindeyse gamma nlar, daha dk frekans larda da, krmznn tesinde tayfn kzltesi blm vardr. G zmze grnmeyen bu k blm, bir termometre aracly la saptanabilmitir. Gzmzn grebildiinin tesinde termo metreye k vardndan, termometrede derecenin ykseldii grld. ngrakl ylanlarla sv preparat iindeki yar iletken ler kzltesi nlar tam anlamyla farkederler. Kzltesi bl mn tesinde tayfn ok geni radyo dalgalar blm gelir. Bunlar gamma nlarndan radyo dalgalarna dek, ayr ie ya rayan k trleridir. Hepsi de astronomide kullanlr. Gzleri=

(*) Ik bir dalga hareketidir; belirli bir zaman biriminde (rnein bir saniye), gzn atabakas gibi bir k alglama mekanizma snn iine ulaan dalga boyu says frekansm belirler.

:m

mizin renk alglama alan kstl olduundan, tayf adn verdii miz gzle grlebilir bu kck k demetine kar eilimi miz vardr.

1844 ylnda filozof Augeste Comte sonsuza dek gizli kala cak bilgiye ilikin bir rnek ararken, yldzlarn ve gezegenle rin yapsn gsterdi. Fiziksel olarak yldzlara ve gezegenlere hibir zaman gidilemeyeceini ve bunlarn yapsna ilikin r neklerin de elimize geemeyeceini dnen Auguste Comte, bunlarn yaps hakkndaki bilgilerden sonsuza dek yoksun ka lacamz sanyordu. Fakat Comte'un lmnden yalnzca yl sonra gklerdeki cisimlerin yapsn belirlemek zere tayftan yararlanlabilecei anlald. Deiik molekller ve deiik kim yasal elementler, farkl k frekanslar ya da k rengi emer ler. Emdiklerinden bazlar tayfn grlebilen blmnde bulu nabilir, bazlar tayfn gzle grlmeyen blmnde. Bir geze gen atmosferinin tayfnda tek bir siyah izgi, n kayp bl mn ifade eder ki, bu da n baka bir gezegenin havasndan getii srada ona emi yoluyla kaptrd blm demektir. Her izgi deiik bir molekl ya da atomun rndr. Her madde nin k tayfna att zel bir imzas vardr. Vens gezegenindeki gazlarn zellikleri, yeryznden, yani 60 milyon km. uzak tan imzann tannmas gibi tannr. Gne'in yapsn tanrsal bir gce sahipmiiz gibi bilebiliyoruz. Gne'in yapsnda nce helium bulunduu saptanmtr. (Yunanllarn Gne Tanrs'na Helios adn vermeleri nedeniyle helium denilmitir.) Europium 119

bakmndan zengin manyetik A yldzlarnn yapsn bilebiliyor ruz; ok uzaklardaki galaksilerin yapsn bu takm yldzlar oluturan milyarlarca yldzn verdii toplu ktan karabiliyo ruz. Astronom spektroskopu hemen hemen sihirbazlk denebile cek bir teknik dzeyine ulamtr. Bu teknik karsnda hayret ten azm hl ak kalr. Auguste Comte'un bu rnei semesi talihsizlik olmutur. Eer Vens bataklklarla kapl bulunsayd, su buhar izgi lerini tayfnda grmek mmkn olurdu. Oysa 1920 yl dolayla rnda Mount Wilson Gzlemevinde denenen ilk spektroskopik aratrmalarda, Vens bulutlarnn zerinde su buhar izine hi rastlamad. Bulutlan zerinde ince silikat tozunun dnendii Vens'n, bylece le benzer, kurak bir yer olduu anlald. Daha sonraki incelemeler, Vens'n atmosferinde byk mik tarda karbondioksit bulunduunu ortaya koydu. Baz bilginler, gezegendeki btn suyun hidrokarbonlarla kararak karbondi oksit oluturduunu, bu nedenle de Vens'n yzeyinin petrol de nizinden meydana geldii yorumuna yneldiler. Kimi bilgin de, bulutlarn zerinde su buharnn bulunmayn bulutlarn ok souk, oluuna balam ve bu yzden btn suyun damlacklar halinde younlatn, bunlarn da tayf izgilerinde su buhar gibi gzkmediini sylemiti. Bilimadamlarnn tahminlerine gre, kiretann kabuk gibi rtt birka adack dnda Ve ns gezegeni tmyle suyla kaplyd; ancak atmosferdeki yo un karbondioksidih varlndan tr deniz olaan sudan de il, karbonatl sudan olumutu. Gerek durum hakknda ilk belirtiler, tayfn grlebilir k ya da kzltesi blmlerinden gelmemitir; bunlar radyo dal galar blmne aittir. Bir radyo - teleskop, bir fotoraf maki nesinden daha iyi k-ler gibi i grr ve gn genie bir alanm iine alacak ekilde ynlendirdiimizde, zel bir radyo frekansndan ne miktar enerjinin yeryzne geldiim kaydeder. Akll canllarn radyo sinyalleri gnderdiklerini biliyoruz; bir baka deyile, radyo ve televizyon yneten kiilerin bulunduu-SO-

nu bilmekteyiz. Fakat doal cisimlerin radyo dalgalar gnder melerinin baka nedenleri olduunu da biliyoruz. Bunlardan bi ri, scak olmalardr. 1956 ylnda radyo - teleskoplardan biri Ve ns gezegenine doru evrildiinde, ok yksek s derecesi gsterircesine radyo dalgalar yayd anlald. Fakat Vens'n y zeyinin mthi scak olduunu asl ortaya koyan, karanlk bu lutlar delip geen Sovyet Venera uzay aracnn bize bu en ya kn gezegenin gizemli yzeyine inmesi oldu. Anlald ki, Vens yanyor. Vens'te ne bataklk var, ne petrol alanlar, ne karbo nat okyanuslar. Yetersiz verilerle yanlmak kolaydr. Biz her eyi yansyan kla gryoruz. Bu Gne vere bilecei gibi, elektrik ampul de verir. In nlan baktmz eye arpp geri gelerek gzmzn iine girer. Fakat eskiler, ki bunlar arasnda Euklid gibi nemli kiiler de var, gzmz den uzanan nlarn, baklan cisme temas etmeleri suretiyle grebildiklerini sanrlard. Bu tr bir dnceye bugn de rast land oluyor. Geri karanlk bir odadaki cismin grlemeyiini aklamaya yetmiyor, ama doal bir dnce olarak bunu sr drenler var. Gnmzde bir laser'le bir fotohcre ya da bir ra dar vericiyle bir radyo - -teleskobu arasnda balant kurarak uzaktaki cisimleri k yoluyla alglyoruz. Radar astronomisin de radyo dalgalar dnyamzdaki bir teleskop tarafndan gnde riliyor ve, rnein, Vens'n yerkremize bakan blgesine ar parak geri dnyorlar. Birok dalga uzunluunda Vens'n bu lutlar ve atmosferi radyo dalgalarna kar btnyle saydam dr. Yzeydeki baz yerler radyo dalgalarn emecek ya da yer ok sertse, onlar yanlara doru datacak, bylece radyo dalga larna karanlk grnecekler. Vens yrngesinde dnerken yzeyindeki ekilleri izlemek suretiyle ilk kez Vens'te gnn uzunluu saptanabildi; baka bir deyile, Vens'n kendi ekseni evresinde dnmesi iin geen zaman. Vens yeryz gn ola rak 243 gnde bir dnmektedir; ancak gne sistemindeki tm dier gezegenlerin dndkleri ynn tersine, yani geriye doru dnyor. Bunun sonucu olarak Gne batda doar, douda ba .121

tar ve gnein douundan bir dahaki douuna geen sre de yeryz gn olarak 118 gndr. Vens yerkremize yaknla t her defasnda hemen hemen yznn hep ayn tarafn gsterir. Vens'n radar yoluyla fotoraflar ekilmitir. Bunlarn bazlar yeryzne yerletirilmi radarl teleskoplarla, bazlar da Vens evresinde dolaan Pioneer aracndan alnmtr. arp ma sonucu alm krater grntleri ok ilgintir. Bu krater ler bize Vens'n ok yal bir gezegen olduunu anlatmaktadr. Vens'teki kraterler olduka sdr. imdiye dek bulutlar tara fndan tmyle gizli tutulan bir dnyann bize aldn gr mekteyiz. Vens'n yzeyindeki s, hem radyo astronomisi, hem de dorudan uzay arac lmlerinden rendiimize gre, 480 santigrad derecedir. Mutfak frnlarndan en scandan daha da scak. Yzeyinde dnya atmosferi basncnn 90 kat basn var dr. Bir uzay aracnn Vens'te uzun sre kalabilmesi iin buz dolab iinde srekli soutulmas gerekecektir. Sovyetler Birlii ve ABD, Vens'e 10'u akn uzay arac gnderdiler. Bunlar youn atmosfere dalp bulutlar atlar. Ba zlar Vens yzeyinde bir saat kadar kalmaya dayanabilmilerdi. Sovyetler'in attklar Venera tipi uzay aralarndan ikisi Vens'ten fotoraflar ektiler. Gzn grebildii a gre, Vens'n ak yeil bulutlar var, fakat ilk olarak Galileo'nun kaydettii gibi, bunlar arasn dan herhangi bir ekil ayrt etmek olanakszdr. Oysa kamera larmz mortesi blgeyi taradnda, yksek atmosferde karma k girdapl bir hava sistemi karsnda kalyoruz. Rzgrlar sa niyede 100 metre, saatte 360 km. hzla esmektedir. Vens'n at mosferi %96 karbondioksittir. Nitrojen, su buhar, argon, karbonmonoksit ve teki gazlara eser miktarda rastlanyor. Fakat rastlanan hidrokarbon ya da karbonhidrat oram milyonda 0.1'den de azdr. Vens'n bulutlan sonuta koyu slfirik asit eriyii olarak karmza kyor. Az miktarlarda hidroklorik asitle hid122

roflorik asit de bulunuyor. Yksekteki serin bulutlarn zerin de bile Vens yaamaya elverisiz bir yer olarak gzkyor. Vens yzeyine 45 km. kalana dek slfr renkli sis aa doru yaylr. Bu noktadan itibaren youn fakat kristal beyaz lnda bir atmosferle karlayoruz. Bununla birlikte atmosfer basnc ylesine yksek ki, yzeyi grlmyor. Gne at mosferik molekllere arpp geriye dndnden, yzey ekille ri mehulmz kalyor. Atmosferin bu blgesinde toz yok, bu lut yok, yalnzca atmosferin belirgin biimde younlamas sz konusu. Yerkremizde havann ok kapal olduu gnlerdeki ka dar Gne bulutlardan Vens'e szyor. Yakc sca, ezici basnc, zararl gazlar tekin gzkmeyen bir krmzlkla karnca, Vens bir Ak Tannas'ndan ok bir cehennemi andryor. karabildiimiz kadaryla, Vens yzeyi nin ancak baz blmlerinde yumuam kayalklar bulunuyor. Bir de kh orasnda, kh burasnda uzak bir gezegenden gelip iskeleti kalm bir uzay arac kalntsnn buradaki vaheti ha fiflettii yoz manzaralar var. Btn bunlar da kaln, bulutlu, zehirli atmosfer aralndan farkedilmesi son derece zor grn tlerdir (*).

(*) Bu boucu yerde canl varlk bulunmas, hatta bizlerden ok de iik varlklarn bile bulunmas olaslk ddr. Organik ve akla gelebilen bakaca biyolojik molekller parampara olmaktan kur tulamazlar. Fakat diyelim kjt, bu gezegende bir zamanlar akll canllar, yaamlardr. Byle bir varsaymn bilime ne katks olur ki? Yerkremizde bilimin gelimesi temel olarak yldzlarla gezegenlerin devinimlerindeki dzenin gzlemlenmesiyle olmu tur. Oysa Vens tmyle bulutlara sarl bir gezegen. Geceler ol duka uzun, yeryz gn olarak 59 gn uzunluunda. Fakat ge celeyin Vens'ten gklere bakacak olsanz hibir ey gremezsi niz. Gndz bile Gne gzkmez, Gne ge ancak deniz dibi bulanklna benzer biimde yaylr. Vens gezegeninde bir 123 r-

Vens, gezegen apnda felaketin hkm srd bir yer dir. Yeryzndeki yksek s, seralarda s salamak iin uygu lanan ynteme benzer bir sreten kaynaklanr. Gne , gzle grlebilen bu a yar-saydam bir ortam oluturan Ve ns atmosferinden ve bulutlarndan geiyor, yzeye ulayor. Yzey ok scak olduundan, gne n gerisin geriye uzaya doru yanstmaya abalar. Fakat Vens Gne'ten ok daha serin (daha az scak diyelim) olduundan, tayfn gzle grlebilen k blmnde deil.de, ounluk kzltesi blmnde n ya yar. Bununla birlikte Vens atmosferindeki karbondioksitle su buhar kzltesi na saydam bir ortam oluturmadndan, Gne'in ss hemen tmyle emilip tutuklanm olur ve bunun

radyo-teleskop kurulsa Gne grlebilir. Hatta yerkremiz ve uzaktaki daha baka cisimler de grlebilirdi. Eer Vens'te ast rofizik geliseydi, ydzlarm varl fizik yasalar yoluyla ka rlabilirdi, fakat btn bu bilgiler yalnzca kuramsal dzeyde kalmaktan te geemezdi. Merak ettim, Vens'teki akl varlk lar bir gn umay, youn havada bir arala dolamay renselerdi ve zerlerindeki 45 kilometrelik gizemli bulut tabakasna girerek sonuta o tabakadan kp balarm yukarya kaldrsalard ve ilk olarak o Gneli, gezegeni!, yldzl muhteem ev renle karlamalard, acaba, tepkileri ne olurdu? 124

sonucunda s dzeyi ykselir. (*) Bu s ykselii, szkonusu yo un atmosferden kzltesi nn bir nebzecik kann, alak taki atmosferde ve yzeyde emilen gne n dengeledii nok taya dek artar. Evet, dnyamzn komusu Vens gezegeni, dediimiz gibi, hi de yaanas bir yer deil. Ama yine de Vens konusuna de ineceiz. nk kendi asndan hayret uyandrc yanlar da yok deil. Yunan ve Nordik (Kuzey lkeleri, skandinavya) mi-; tolojisindeki kahramanlarn ou, ne de olsa, Cehennemi ziya rete gitmek iin epey aba harcamlardr. Kyaslannca Cennet saylabilecek gezegenimiz hakknda, onu Cehennemle karla trarak reneceimiz ok ey vardr. Yars insan yars aslan olan Sfenks 5.500 yl nce yapl mt. Yz bir zamanlar dzgn, parlak ve tertemizdi. Binler ce yldr Msr lnden gelen kum frtnalaryla arada srada yaan yamurlar nedeniyle imdi anm, bozulmu ve matlaan yerleri var. New York'ta Kleopatra'nn nesi adl bir di kilita durur. Msr'dan getirilmitir. Bu dikilita kentin Cent-

(*) Vens'teki su buharnn miktar konusunda henz tam bir ke sinlik yok. Pioneer uydusunun verdii bilgiler, yzde birin yir mi, otuzu orannda su mevcudu bildirirken, Sovyetler'in Venera 11 ve 12'nin verdii bilgiler, yzde birin yzde biri orannda su mevcudu bulunduunu bildirdi. Eer bunlardan birincisi doruy sa, o takdirde karbondioksitle su buhar mevcudu gezegenin de recesini 480'e ykseltmeye yeterli demektir. kinci bilgi doruy sa -ki, tahminen ikinci bilgi dorudur- o takdirde karbondioksit miktaryla su buhar miktar gezegen yzeyinin ssn ancak 380 dereceye karmaya yeterli olmaktadr ve kzltesi frekans pen cerelerinin tkanmas iin atmosferde baka yapsal maddeler var dr anlamna gelir; Vens'n atmosferinde varl saptanan SO, CO ve HCI miktarlar geri kalan 100 derecelik s artsn sa lamaya etken olur. 125

ral Park'na getiriliinden bu yana yalnzca yzyl getii hal de, zerindeki yazlar hemen hemen tmyle silinmitir. Bunun nedeni dumanl sis ve sanayi tesislerinin yol at evre kir liliidir. Vens gezegeni atmosferindeki kimyasal erozyon ben zeri bir durum. Yeryzndeki anma (erozyon) bilgiyi siler s prr, ancak bu sre ok yavatan yer ald iin farkedilmez. Csseli sradalar milyonlarca yl varlklarn srdrrler; arp ma sonucu oluan kk kraterler belki yz bin yl kendilerini korurlar. (*) nsann yaratt byk yaplarsa yalnzca birka bin yl ayakta kalrlar. Bylesi yava ve tekdze erozyondan ba ka kk ya da byk felketler de yaplan yok ederler. Vens'te, yerkremizde ve gne sistemindeki teki geze genlerde felaketlerin yerle bir ettii eylere ait kantlar var. Da ha yava ve tekdze yok edici sreler de, yeryznde yamur, dereler, akarsular ve sellerin toprak tamas gibi olaylardr. Mars'ta eski akarsu kalntlar yeraltndan geliyor olabilir. J piter'in Ay' olan lo'da szkonusu felaket etkisini akan slfr yataklarnn oynad sanlyor. Yeryznde ok gl hava sis temleri, Vens ve Jpiter'deki atmosfer de benzer bir etki ya par. Gezegenimizde ve Mars'ta kum frtnalar ayn rol oynar. Volkanlar yerkrenin ve Io'nun atmosferine dkntler pskr tr. Vens'n, Mars'n ve gezegenimizin yzeylerinin biimle rini i jeolojik sreler yavatan bozar. Yava devinimleri dil lere destan olan buzullar yeryz ekillerini yeniden yoururlar. Buzullarn Mars'ta da ayn eyi yapmalar olasl szko-

(*) Bu konuda daha kesin bir ey sylemek gerekirse, arpma so nucu olumu ap 10 km.Iik bir krater her 500.000 ylda bir g rlr, Jeolojik bakmdan istikrar gsteren Avrupa ve Amerika gibi blgelerde bir krater erozyona kar yaklak 300 milyon yl dayanabilir. Daha kk apta kraterler daha sk olarak grlr ve abucak ortadan kaybolurlar, zellikle jeolojik bakmdan hare ketli blgelerde. 126"~

nusudur. Bu srelerin zaman bakmndan sreklilii art de ildir. Avrupa'nn byk bir blm karlarla kaplyd. Birka milyon yl nce bugn Chicago'nun bulunduu yer kilomet re kalnlnda buz altnda gmlyd. Mars'ta ve Gne sis temindeki teki gezegenlerde bugn birdenbire meydana gel mi olmas olanaksz ekiller gryoruz. Bunlar milyonlarca ya da milyarlarca yl nce gezegenlerin iklimleri ok deiikken olumu ekillerdir. Yeryznn eklini ve iklimini deitirebilecek bir etken daha szkonusudur: O da evre koullarm deitirebilen akl sahibi canllardr. Vens'te olduu gibi, yerkremizde de kar bondioksit ve su buhar nedeniyle bir sera koulu bulunuyor. Eer bu sera koullan geerli olmasa, yerkrenin toptan ss, suyun donma derecesinin altna derdi. Okyanuslar svj du rumda tutan ve hayat mmkn klan budur. Hafif tertip sera etkisi yararldr. Vens'teki gibi yerkremizde de 90 atmosferlik karbondioksit vardr; u farkla ki, kireta ve dier karbo natlar eklinde yerkabuundadr, atmosferde yoktur. Yerkre miz birazck, hem de ok azck. Gne'in yaknna kaydrlsa, s hafife ykselir. Byle bir ey karbondioksitin bir blm n yzeydeki kayalardan dar atar, buysa sera koullarn id detlendirirdi. Bu durumda da yzeydeki s dzeyi ykselir di. Yzeyin daha ok snmas sonucu, karbonatlar buharlaa rak karbondioksite dnr ve seradaki dzgn s kontrol kaybolur. Vens'n Gne'e yaknl yznden, bu gezegenin tarihinin ilk dnemlerinde byle bir olguyla karlatn san yoruz. Vens yzeyinin evre durumu bir uyar saylmaldr. Bizim yerkremiz de byle bir felaketle karlaabilir. Bugnk sanayi uygarlnn balca enerji kaynaklar fo sil adm verdiimiz yaktlardr. Odun ve petrol, kmr ve do al gaz yakmaktayz. Bunlar yakarken, havaya, ounlukla karbondioksit olmak zere, zararl gazlar salyoruz. Bunun sonu cu olarak, yeryz atmosferindeki karbondioksit miktar kor kun derecede artyor. Seradaki s artnn kontrolden kma- 127

s olasl, ok dikkatli olmamz gereim hatrlatmaldr: Yer kremizin tm ssnda bir ya da iki derecelik s art bile bir felakete neden olabilir. Kmr, petrol ya da mazot yakarken, atmosfere slfrik asit de salyoruz. Vens'te olduu gibi, bu gn gezegenimizin atmosferinde kck asit damlacklarnn oluturduklar youn sise rastlyoruz. Byk kentlerimiz zararl molekllerle evre kirliliine uram durumda. Davran bii mimizin uzun dnemde douraca sonular kestirememekteyiz. Bu arada iklimi kart ynde de bozma abas gsteriyoruz, insanlar yz binlerce yl ormanlardan kestikleri odunlar yak yorlar ve evcil hayvanlarn yem olarak kullandklar otlaklarn yok olmasna gz yumuyorlar. Kes-ve-yak tarmyla sanayi u runa ormanlarn yok edilmesi ve hayvan otlatlmas gnmz de yaygndr. Ne var ki, ormanlar otlaklardan daha koyu renk tedir. Otlaklar da lden daha koyu renktedir. Bylece yerin emdii gne miktar azalmtr. Topran kullanmndaki deiiklikler yznde gezegenimiz yzeyinin ssn drmek teyiz. Bu souma kutup takkesinin boyutunu bytr ve beyaz rengi nedeniyle yeryzne gelen gne m daha ok yans tarak gezegenin daha da soumasna yol aabilir mi acaba? Bu da Kaak albedo (*) olgusuna yol aar m? Bizim sevimli gezegenimiz yerkre, bilebildiimiz tek yuvamzdr. Vens ok scak bir yer. Mars ok souk bir yer. Yeryzmzse uygun bir yer, insanolu iin bir cennettir. nsano lu bu gezegende evrim geirmitir. Fakat asl yapmza uygun den iklimimiz bozuluyor olabilir. Zavall gezegenimizi tutar sz biimde etkiliyoruz. Yeryznn evre koullarm Vens ce-

(*) Albedo, bir gezegene gelip arpan gne ma, uzaya geri d nen blmnn, lsdr. Yerkremizin Albedo'su %30-35'dir. Gne nn geri kalan blmn toprak emer ve yerkremi zin ortalama dzey ssn belirleyen bu orandr. 128

hennemine ya da Mars'n buzul ana dntrme tehlikesi szkonusu mu? Bu soruya kesin yant vermek olanaksz. Yeryz ikliminin toptan incelenmesi, yerkremizin teki gezegenlerle karlatrlmas, henz ok dk dzeyde bir incelemeye konu olmulardr. Bunlar zerinde fazla durulmayan konular. Bilgi* sizlik ve bilinsizlikle yerkremizin orasn burasn ekitirip yor, uzun vadeli sonularnn ne olacan bilmeden atmosferi kirletip topra oraklatryoruz. Birka milyon, yl nce, yeryzndeki evrim sonucu ilk in= sanlar belirdiinde, zaten orta yaa ulam bir dnyayd yerk* remiz. Genliinin felaketlerinden ve haarlndan bu 'yana 4,6 milyar yl gemiti. Biz insanlar, imdi yeni ve belki de so nucu etkileyecek bir davran gsteriyoruz. Aklmz ve tekno= lojimiz bizlere iklimimizi etkileme gc kazandrd. Acaba bu igc hangi ynde kullanacaz? Tm insanlk ailesini etkileye-<cek sorunlarda bilgisizlie ve 'nemelazmcla' boyun mu ee ceiz? Kasa vadeli karlar yerkremizin varlndan ye mi tutuyoruz? Yoksa daha uzun zaman llerini gznnde tuta= Tak ona gre alp ocuklarmz, torunlarmz dnmek su= re tiyle gezegenimizin varln koruyucu karmak yntemlere akl erdirmeye mi alacaz? Yerkremiz minnack ve Dik kat! Krlacak eya! trnden bir eydir, zen gsterilmek is= $er.

129

Kozmos : F. 9

Blm V KIRMIZI BR GEZEGENE LKN HLYALI DNCELER

Tanrlarn vine bahelerindeki su yollarn izliyor... Enuma Elish, M.. yaklak 2500. yl Kopernik'in fikrini paylaan, baka bir deyile, zerin de yaadmz yerin bir gezegen olduu, dnd ve gne tarafndan aydnlatld grn savunan kii iin, teki insanlar gibi bazen hayal kurmaktan te bir ey yapamyor denebilir... teki gezegenlerin de ken dilerine gre bir yaplar bulunduunu ve hatta yery zndeki gibi insanlarn orada yaadklarn syleyenler de ayn biimde hayal kuruyor olabilirler... Doann is tediini yapt ve yaptklarnn nedenlerini renmeye kalkmak nasl olsa sonu vermez diye doa hakknda soruturma almasnn gereksizlii zihnimize yerle-

131

misti... Fakat bir sre nce bu konu zerinde biraz cid diyetle dnnce, (kendimi daha nce gelmi gemi byk adamlardan daha akll saydmdan deil, on lardan daha sonraki bir tarihte dnyaya gelme mutlu luuna eritiim iin) bu soruturmann sonusuzlua mahkm olmayabilecei, engellerin soruturmay dur duramayaca ve dncenin yeni yollara alabilecei aklma geldi. Christian Huygens, New Conjectures Concerning the Planetary VVorlds, Their Innabitants and Productions, yakl. 1690 nsanlarn gr alanlarn geniletebilecekleri bir za man gelecek... Ve yerkremiz gibi gezegenler grecek lerdir. Christopher Wren, Gresham College al konu masndan, 1657

MARS'TA HAYAT OLUP OLMADIINI 500 KELMEYLE TELLE. Yllar nce byk bir gazetenin sahibi, nl bir astronoma byle bir telgraf ekerek posta creti kendisine ait olmak zere bilgi istemiti. Astronom biraz dndkten sonra u telgraf ekmi: KMSE BLMYOR, KMSE BLMYOR... 250 kez bunu yazm. Bir uzmann srarla bylesi bir bilgisizlik itirafna karn, hi kimse bu aklamaya kulak asmayarak Mars'ta hayat olduunu syleyenlerle hayat olmadn syle yenler bulunuyor. stelik bunu byk bir otoriteyle aklyor lar. Baz kiiler Mars'ta hayat olmasn ok istiyorlar; bazlarysa olmasn istemiyorlar. Her iki taraftar grubunda da arya kaanlar oldu. Bu ar duygular, bilimin ngrd her iki taa rafa da kulak verme esnekliinin snrm at. Birbirine kart iki olasl zihninde tama zahmetine katlanmak istemiyor g zken birok kii, tek bir yant bekliyor bu konuda. Tek olsun da nasl olursa olsun yant. Baz bilginler Mars'ta insan yaad 132

ma ilikin verilerinin sonradan ok entipften kantlar olduu nu grdler. Kimisi de Mars'ta herhangi bir yaam biimi ara trmas baarl olamad ya da kesin bir sonu vermedi diye ad geen gezegende hayat bulunmadna karar verdi. Bu krmz renkli gezegen iin hlyal dnceler ne srlmekten geri du rulmad. Neden Marsllar? Neden, rnein Satrn'ller ya da Plton'lular deil de, ille Mars'lar zerinde bu denli hayal atei alevlendirildi? nk ilk bakta, Mars birok bakmdan yerk remize benziyor da ondan. Her eyden nce yzeyim grebildi imiz en yakn gezegen. Kutuplar buzlarla kapl. Uuan bulut lar, mthi toz frtnalar, kzl renkli yzeyinde mevsimlik e kil deiiklikleri olduktan baka, gnleri de bizimki gibi yirmi drt saat. nsan zihninin orada da insan yaadn dnmesine yol aan yanlar var bu gezegenin. Mars, yeryz insanlarnn umut ve korku yatrm yaptklar efsanevi bir arenaya dn mtr. Ne var ki, bizlerin psikolojik eilimleri (lehteki ya da aleyhteki) yanltc olmamaldr. Asl nemlisi kanttr ve bu kant henz yoktur. Mars'n gerek durumu bir harikalar diyar olabilir. leriye ait aratrmalarda reneceklerimiz, imdiye dek rendiklerimizden ok daha ekici gelebilir. Bugn iin Mars gezegeninin kumlarn oraya gnderilen aygtlarla elemi, aygtlarmzn oradaki varln srdrmeye balam' bulunu-* yoruz. Yzyllk ryamzn gereklemesidir buncaz! XIX. yzyln sonlarnda dnyann, bizim insanmzdan daha akll ama ayn biimde lml yaratklar tarafndan .inceden inceye seyredildiine kimse inanmazd. Bir damla ck suda kouan ve oalan tek hcreli yaratklarn mikros kopla incelenmesi gibi, insanlarn da gnlk ilerine dalm olarak kouup dururken ayn biimde incelendiklerini kim se' aklna getirmezdi. Kendilerinden son derece emin ve memnun olarak insanlar bu gezegende kck ilerinin pe inde oraya buraya kouup durdular, madde zerinde kur 133

duklan imparatorluklarnda gven dolu admlarla dolat lar. Mikroskop altndaki tek hcreliler de belki ayn biim de davranyorlar. Uzaydaki eski dnyalarn insan iin bir tehlike kayna oluturabileceini kimse aklna getirmedi. Ya da, bu dnyalarda hayat bulunmas olanan ya da ola sln ortadan kaldrma amacyla kstl olarak dnd. O eski gnlerin zihinsel alkanlklarn imdi anmsa mak garip geliyor insana. Dnyamz insanlar, Mars'ta an cak kendilerinden daha dk akl dzeyinde ve oraya gnde rilecek bir heyeti kabule hazr yaratklar bulunduunu akl larndan geirdiler. Oysa bizim tek hcreli ve gelip geici yaratklara baktmz gzle bizlere uzayn te kylarndan bakan sevimsiz, souk fakat geni ufuklu zihinler, yerkre ye kskan baklarn evirdiler. Yava ama emin admlar la bizlere kar olan planlarn izdiler. H. G. Wells'in 1897 ylnda yazd ve klasikleen Dnyala rn Sava (The War of the Worlds) adl kurgubilim kitabnda ki u ilk satrlarn insanolu zerinde yapt etkisini gnm ze dek srdrmektedir (*). Tarih boyunca, yerkremizin dn da hayat varolabilecei korkusu ya da umudu sregelmitir. Son yzyldr bu ar gecenin karanlk gndeki bir krmz noktaya ynelmitir. Dnyalarn Sava kitabnn yaynlanma sndan yl nce Percival Lowel adnda Bostonlu birinin kur-

() 1938 ylnda Orson Welles'in bu kitaptan radyoya uygulad oyunda, Marsllarn yeryzn igale ngiltere'den balayp Amerika Birleik Devletleri'ne uzandklar sylenince, sava ha vasnn gerginlii iinde bulunan ABD'de milyonlarca insan Marsllarn gerekten saldrya getikleri dncesiyle panie kapld. W 134

duu byk bir gzlemevi, Mars gezegeninde hayat olduu sa vnn en byk destek grd merkeze dnt. Genliinde amatr bir astronom olan Lowell, Harvard'da okuduktan sonra Kore'de yan resmi diplomat grevi stlenmiti. Bunun dnda yaptklar genellikle zenginlerin uralar arasna giren ilerdi. 1916 ylnda ld. Fakat lmnden nceki almalaryla doa ve gezegenlerin evrimine ilikin bilgilerimize, evrenin genletii varsaymna ve kesin biimde de Pluto gezegeninin kefine katklarda bulunmutu. Zaten bu gezegene Pluto denilmesi onun adndan kaynaklanmaktadr. Pluto szcnn ilk iki harfi, Percival LowelPin isim ve soyadnn baharflerinin biraraya gel mesinden oluturulmutur. Lowell'in yaam boyunca tutkun olduu konu Mars geze geniydi. 1877 ylnda talyan astronomu Giovanni Schiaparelli'nin Mars gezegeninde kanal'lar grldn sylemesi Lowell'i etkilemitir. Mars'n yerkremize yaknlat bir dnemde Schiaparelli gezegenin aydnlk yanlarnda birbiriyle kesien tek ve ift izgili kanal'lar grdn bildirmiti. talyancada caftali szc oluk anlamna gelir. Fakat haber yaylr yayl maz ngilizceye hemen canals (kanallar) olarak evrilmiti. Ka nal yapmysa o gezegende aklla donatlm varlklarn buluna bilecei varsaymna yol amt. Bylece Avrupa ktasyla Bir leik Amerika'y bir Mars tutkusu kaplamt. Lowell de bu tut ku dalgalarna kapld. 1892. ylnda grme duyusu zayflayan Schiaparelli, Mars ge zegenini gzlemeyi artk braktm aklaynca, Lowell bu ii srdrmek istedi. Lowell birinci snf bir gzlem yeri bulmaya alt. Bulutlarn ve kent klarnn rahatsz etmeyecei iyi gr olanaklar salayan bir yer olmalyd buras. Ona gre iyi gr teleskoptaki bir astronomi cisminin parltsn asga ri dzeye indirecek bir atmosfer ortamyd. Teleskopun hemen tesindeki atmosferde en ufak bir alkant kt gr tanm na girerdi. nk byle bir ortam yldzlarn gz krpmasna 135

olanak verirdi (*). Arizona'da kurduu gzlemevinde Lowell, Mars gezegeninin kanallar bata olmak zere yzeyini incele yip durdu. Mars' gzlemek iin sabahn erken saatlerinde teles kopun bana geip saatler boyu incelemek gerekir. Genellikle grnt ak seik deildir, ou zaman bulanr ve arpk gelir. Bu gibi durumlarda gezegendeki grnty, zihninizden silmek zorundasnz. Pek enderdir grntnn netlemesi. Bylesine ender anlarda gezegen bir an iin gznzn nnde belirir ve brakt muhteem izlenimle geip gider. Zihninizde kesin bir biimde yer eden grnty anlatmak zere kda geirmek grevi o zaman balamtr ite. Bu konudaki nyarglarnz bir kenara itip zihin aklyla Mars'n gizlerini anlatmaya koyul malsnz. Percival Lowell'in not defterleri, grd kansna vard eylerle dolu: Aydnlk ve koyu blgeler, takke benzeri bir ku tup blgesi, kanallar ve genellikle kanallarla bezenmi bir geze gen. Lowell kutup takkelerinden eriyip ekvator blgesinin susa m kentlilerine su tayan karmak bir kanal ebekesine sahip bir gezegen grdne inanyordu. Mars'ta bizim insan neslin den belki deiik ama daha akll ve yaratl kkleri ok daha eskilere uzanan kiilerin yaad inanandayd. Gezegenin koyu renkli blgelerindeki mevsimlik deiiklikleri bitki bymesi ve rmesine balyordu. Mars gezegeninin dnyamza ok benzer olduuna inanyordu. Fazlaca inanmt diyebiliriz, so nuta. Lowell, Mars' yal, kurak ve llemi bir dnya olarak canlandryordu gznn nnde. Aslnda Mars, gezegenimize benzeyen bir l grnmndedir. Lowell'in Mars'nda gneybat
(*) Isaac Newton, Eer teleskop yapmna ilikin kuram uygulama ya tam olarak aktarsa bile, yine de teleskopun belirli snrlarn tesinde fazla ie yaramayacam, nk yldzlar gzlemek iin baktmz havann srekli titreim halinde bulunduunu... ya zyordu. 136

ABD'ye benzeyen ortak yanlar vard. Kurduu laboratuar da ABD'nin bu blgesindeydi. Mars'ta s derecesinin souk sayla bileceini kabul etmekle birlikte, yine de ngiltere'nin gney blgesi kadar yaamaya uygun bir ortam salayabilecei kans n tayordu. Lovvell'e gre Mars'n atmosferi oksijen bakmn dan fazla zengin olmasa da soluk almaya yetecek oksijen vard. Su ktt fakat gze ho gelen kanallar ebekesi gezegenin her blgesine hayat veren bu svy tayordu. Geriye bakldnda Lowell'in fikirlerine bugn iin en cid di eletiriyi oluturan itiraz, tahmin edilmesi zor bir kaynaktan geldi. Doal ayklama yoluyla evrim dncesinin ortaklarn dan olan Alfred Russel Wallace'm 1907 ylnda LoweU'in kitap larndan birini incelemesi istendi. Genliinde mhendislik ya pan Alfred Russel Wallace, duyu - tesi alglama gibi konularda inanl olmasna karn Mars'n yaanabilir bir yer olabilecei noktasnda takdire deer kukular besliyordu. Mars'n ortalama s derecesi konusunda Lowell'in yapt hesaplarda yanlgya dtn ortaya koydu Wallace. ngiltere'nin gney blgesi gi bi lman iklime sahip bulunmayp birka blge dnda, sfrn al tndaki soukluk derecelerinde olduunu belirtti. Yzeyin alcnda srekli donmu yerler bulunabilecei ve oksijenin LoweU'in he sapladndan yetersiz olabilecei sonucuna vard. Wallace'a g re, Mars, Ay kadar ok kraterli olabilirdi. Kanallardaki su du rumuna gelince :

Varl iddia edilen suyun, bylesi bir l blgesinden ve Lowell'in belirttii gibi, bylesine bulutsuz bir gk al tndaki yerden, kanallar araclyla gezegenin ekvatorun dan kar tarafna ulatrmak, akll insanlarn deil ldr m insanlarn eseri olabilirdi. undan kesinlikle sz edebi liriz ki, kaynan yalnzca 100 km. tesine bile buharla maktan kurtulmu olarak ulaabilecek bir su damlasna rastlanmaz. 137

Geni apta doru ve Lowell'in grlerine darbe indiren bu fiziksel zmlemeyi Wallace yaamnn seksen drdnc ylnda ortaya koymutu. Mars gezegeninde hayat bulunmasnn olanakszlna iaret eden Wallace'm hayattan kastettii, ora da hidrolik sorunlara eilmi mhendisler bulunamayacayd. Mikro - organizmalar konusunda bir fikir ne srmedi. Wallace'n bulgusuna, Lowell'inki kadar iyi ve teleskoplu gzlemevlerinde grev alan astronomlarn da efsaneleen ka nallarn izine rastlamaylarna karn, Lowell'in canlandrd Mars grnts halkoyunda ekicilik kazand. Yaratln dinsel aklamas kadar efsaneleti bu fikir de. Byle bir dn cenin yaygnlk kazanmasnda XIX. yzyln Svey, Korent, Panama kanallar gibi kanallarn al dahil olmak zere, m hendislik alannda mucizelerin yaratlmasnn da rol vard. Av rupallar ve Amerikallar byle mucizeler yaratabiliyorlarsa, Mars'llar neden yaratamasmlard? Kzl renkli gezegenin ku rumasna kar cesaretle savam veren daha akll bir yaratk tr olamaz myd? imdi Mars gezegeni evresinde dolaan gzlemci uydular gndermi bulunuyoruz. Tm gezegenin haritas karld. Yze yine otomatik olarak alan laboratuvarlar indirdik., Ne var ki, Lowell'in gnlerinden bu yana Mars'n gizleri daha da artt. Bu nunla birlikte Lowell'in hibir zaman grme olanana kavua^ madii ayrntl resimlerde ne kanal ebekesine, ne de tek bir kanala rastlam deiliz. Lowell ve Schiaparelli, zor gr ko ullar altnda yaptklar gzlemlerle yanl sonulara varmlar d; bu yanlgya Mars gezegeninde hayat olduu yolundaki n yargnn yol amas da olasdr. Percival Lowell'in not defterleri yllar boyu teleskop ban da harcanm abalar ortaya koyuyor. LowelI'in notlarm oku yunca, onun herhalde bir eyler grm olduu kansna var yorum ve b dnce beni huzursuz ediyor. Hi kukusuz bir eyler grd ama acaba neydi diye merak ediyorum. Cornell niversitesinden Paul Fox'la birlikte LoweU'in
8

Mars haritasn ve Mariner 9'un gnderdii resimlerden oluan haritay karlatrdmzda, aralarnda hibir ilinti kuramadk. Mars kanallar, zor gr koullar altndaki insan gznn, elinin ve beyninin birarada yanl almasnn sonucu olabilir. (Daha dorusu, baz insanlarn demek gerekir, nk Lowell'in zamannda ya da daha sonra onunki kadar iyi aygtlarda gzlem yapan birok astronom herhangi bir kanal grmediklerini iddia ettiler.) Fakat bu durum her eyi aklamaya yetmez ve Mars kanallar sorununun nemli bir yannn zmlenmemi olarak kald yolunda zihnimi kurcalayan bir kukuya sahibim. LoTvell kanallarn dzgnln, bunlarn akll insanlarn ii ol duuna amaz bir belirti saydn her zaman sylemitir.. Bu kesinlikle dorudur. Fakat zmlenmeyen sorun, akll insann teleskopun hangi yannda, o tarafta m, bu tarafta m, bulundu udur. ,^-y Lowell'in Mars'llar iyi ve umut kayna, hatta biraz da tanr benzeri yaratklard. Wells'in ve Welles'in Dnyallarn Sava'ndaki kt niyetli yaratklarsa LoweU'inkine benzeme mektedir. Her iki gr de halkoyuna gazetelerin pazar ilavele ri ve kurgubilim kitaplaryla aktarld. Lowell'in Mars gezegenine ve efsanelemi kanallara ilikin olarak edindii izlenimler iflasa uram olsa da, bu gezegenin grntsn vermeye almasnn u erdemli yarar oldu: Kendim de dahil olmak zere, sekiz yandaki ocuk kuaklarn da gezegenlerin kefinin gerek olabilecei dncesini uyand rarak Mars'a gnn birinde yolculuk edip edemeyeceimiz me rakna yol at. Organizmalar gibi, makinelerin de kendi evrimleri vardr. Roket, onu ilk ateleyen barut tozu gibi, in'de ortaya kt. in' de roket eskiden trenlerde ve estetik amalarla kullanlrd. XIV. yzylda in'den Avrupa'ya getirilen roket sava alanna aktarld ve XIX. yzyl sonlarna doru Rusya'da bir okul retmeni olan Konstantin Tsiolkovsky tarafndan gezegenler arasnda tamaclk iin dnld. ok yksekteki uularda 139

kullanlmak zere ciddi biimde yapm B. Amerikal bilgin Robert Goddard tarafndan gelitirildi. kinci Dnya Savann Al man V - 2 asker roketi, Goddard'm bu alandaki alma sonu larnn hemen tmnden yararlanarak olutu. 1948 ylnda da o tarihe dek klmam bir ykseklik olan 400 km. yksee, iki kademeli V-2/WAC Corporal arac frlatld. 1950'lerle Sov yetler Birligi'nde Sergei Korolov ve ABD'de Wernher von Braun'un mhendislik alannda salad aamalar, kitlesel im ha silahlar frlatclar olarak ilgi grerek, ilk yapay uydularn ortaya kmasna neden oldular. Bundan sonraki geliim ok hzl oldu: Dnya yrngesine insan yerletirmek, Ay'a insan gndermek, d gne sistemindeki gezegenlere insansz ara lar frlatmak. u anda uzaya uydu frlatan baka lkeler de var. ngiltere, Fransa, Kanada, Japonya ve in (roketi ilk kez bulan toplum) bu lkeler arasnda. Tsiolkovsky'nin ve Goddard'm (Goddard gen yata Wells'i okumu ve Percival Lowell'in konferanslarndan etkilenmiti) dlemekten zevk aldklar uzay roketinin ilk uygulama alanla r, yeryznn ok ykseklerdeki bir bilimsel istasyondan iz lenmesi ve Mars gezegeninde hayat olup olmadnn aratrl mas oldu. imdi artk bu her iki rya da gerekletirilmi bu lunuyor. Kendinizi baka bir gezegenden dnyaya geliyor dnnz. Aklnzda da herhangi bir nyarg bulunmasn. Gezegene yak latka gezegenin grnts netleecek ve giderek ayrntlar" artacak. Gezegen zerinde insan yayor mu? Hangi andan iti* baren buna karar verebilirsiniz acaba? Eer bu gezegende akl b. canllar varsa, yaplar da bulunmas gerekir. Birka kilomet re boyutundaki blmlerinin uzaktan gze arpmas olaandr. Fakat bu yaplar grdmz anda, yeryznde henz insan dan belirti yoktur. Ad Washington, New York, Boston, Mosko va, Londra, Paris, Berlin, Tokyo ve Pekin olan yerlerde hayat belirtisi daha grlmez. Gezegende akl sahibi yaratklar bulun sa da, yeryznn birka kilometre uzakta grlebilecek ka 140

dar deitirilmi ve geometrik biimlere dntrlm olmas szkonusu deildir. Gr mesafesi yaknlap yz metreye inince durum dei ir. Yeryzndeki birok yer birden kristalleir, kare, dikdrt gen ekiller toplamyla dz ve yuvarlak izgiler belirir. Bunlar hi kukusuz akll yaratklarn meydana getirdikleri yaplar dr : Yollar, karayollar, kanallar, iftlikler - Euklid'in geometrik ekillerine ve topraa kar olan insan sevgisi karmnn yapt lar. Bu mesafeden Boston'da, Washington'da ve Ne w York'ta akll yaratk eserleri farkedilir. Mesafe on metreye dnce,, yeryznn nasl bir iilikten geirildii gerekten anlalr. Gndz gzyle gr mesafesi bir metreye kadar inince, o za man ilk kez teker teker organizmalar fark ederiz: Balina, inek, flamingo, insan. Yeryznde, akln izi, nce yaplarn geometrik dzgnl nde gsterir kendini. Lowell'in kanal ebekesi gerekten varolsayd, Mars'ta da akll yaratklarn yaad fikri ekiciliini korurdu. Mars'n yzeyinde hayat olup olmadn fotorafla saptamak iin (bu fotoraflar Mars'n yrngesinden gnderil mi olsa bile) yzeyinin bir iilikten getiinin saptanmas ge rekir. Teknik uygarlklarn, kanal deyicilerinin fark edilmesi kolaydr. Fakat artc bir iki grntden baka Mars geze geninin yzeyine ilikin olarak insansz uydulardan gnderilen saysz ayrntl fotorafta byle bir ize rastlanamyor. Bununla birlikte, ne bugn ne de dn hayat bulunmayan bir gezegen den, dev aalar ve hayvanlarla dolu olan ya da mikroorganiz ma ve lm hayat ekilleri bulunan bir gezegene dek nice ola slklar szkonusudur. Mars Gne'e, yerkremizin Gne'e mesafesinden daha uzak olduundan s derecesi ok daha d ktr. inde oka karbondioksit bulunan havasnda ok az miktarda su buhar, oksijen ve ozon bulundurur. Nitrojen molekUeriyle argon da vardr. Sv durumunda suya rastlanamaz, nk Mars'taki atmosfer basnc souk suyun bile abucak kay namasn nleyemeyecek kadar dktr. Gezegen toprandaki 141

deliklerde ve damarlarda kk miktarda sv su bulunabilir. Oksijen bir insann soluk almasna yetmeyecek kadar azdr. Ozon younluu ylesine incedir ki, Gne'in mikrop ldrc mortesi n Mars'n yzeyine hibir engel tanmadan ular. Byle bir ortamda herhangi bir organizma yaayabilir mi? Bu soruya cevap bulabilmek iin birka yl nce arkadala rmla birlikte Mars gezegeninin szn ettiimiz ortamn iin de yarattmz kavanozlara bavurduk. Bu kavanozlara yerle tirdiimiz yeryz mikroorganizmalarnn yaayp yaamayaca na baktk. Bunlara Mars Kavanozlar adm verdik. Mars Kavanozlarmdaki oksijensiz ve genellikle karbondioksit ve nitro* jenden oluan atmosferde s tpk Mars gezegeninde olduu gi bi lenleyin sfr donma derecesinin az stnde bir dereceyle afak vakti -80C arasnda deiti. Mortesi ampuller gnein vahi scam salad. Birka kum tanesini slatmas iin konan ok ince tabaka dnda sv su bulundurulmuyordu. Mikroplar dan bazlar daha ilk gecesinde donarak ldler. Bazlar oksi jensizlikten, bazlar susuzluktan soldler. Bazlarn da morte si n kavurdu. Fakat oksijene gereksinme duymayan birok tr yeryz mikrobuna her zaman rastlanr. Bu trden olanlar, s ok dnce kepenklerini bir sre iin kapadlar. Yine bu tr ler ince kum tabakalar ya da talar altnda kendilerini morte si ndan korudular. Baka deneylerde, az miktarda sv su bu lundurulduunda mikroplar baya boy attlar. Yeryz mik roplan Mars ortamnda yaamlarm srdrebildiklerine gre, Mars'ta da mikroplar varsa varlklarn haydi haydi srdrebilir ler. Fakat her eyden nce oraya ulaabilmemiz gerekir. Sovyetler Birlii iinde insan bulunmayan uydularla geze gen kefi programn ateli bir biimde srdryor. Gezegen lerin deien yerleri ve Kepler'le Newton'un fizik yasalar, Mars'a ya da Vens'e her yl veya her iki ylda bir asgari yakt harcamasyla uydu atma olana vermektedir. 1960'lardan bu ya na Sovyetler Birlii bu frsatlardan pek azn karmtr. Sov yetlerin srarl tutumu ve mhendislik yetenekleri sonuta har 142

canan abalarn karlm verdi. Be Sovyet uzay arac -Venera 8'den 12'ye dek- Vens'e indi ve gezegen yzeyinden ba aryla bilgi gnderdiler, ylesine scak, youn ve madde an drc bir gezegen atmosferinde byle bir ilev grmek az i de ildir. Buna karlk Sovyetler Birlii birok giriime karn Mars'a hibir aracn baaryla indiremedi. Oysa Mars, souk ve az youn atmosferi, fazla habis olmayan gazlaryla ilk bakta daha konuksever grnyor. Kutup takkeleriyle, ak pembe gkleriyle, yksek kum birikintileriyle, eski rmak yataklaryla ve bildiimiz kadaryla, gne sisteminde en byk volkanik ya py oluturan geni vadisiyle ve de ekvatorundaki lk yaz ledensonralaryla Vens'e kyasla ok daha fazla yeryzne benzeyen bir yerdir. 1971 ylnda Sovyetler'in Mars - 3 adl uzay arac Mars'n atmosferine dalmt. Otomatik olarak radyoyla verdii bilgiye gre, ini sistemlerini baaryla kulland ve iniinin son bl mnde fren ilevi gren roketlerini altrd. Mars - 3 verdii haberlere gre, baarl bir ini yapm olmalyd. Fakat indik ten sonra uzay arac yerkremize yirmi saniye sren televiz yon grntlerinin (hibir ey grnmyordu) ardndan yay nn esrarengiz biimde kesti. 1973 ylnda da Mars-6 aracyla benzer olaylar dizisine tank olundu. Bu kez televizyon grnt s, ara gezegene indikten bir saniye sonra kesildi. Acaba ne aksilik olmutu? Mars - 3'e ait grdm ilk resim bir Sovyet pulu zerin deydi. Uzay aracnn mor renk bir amura inii gsteriliyorduSanat, sanrm, tz bulutlar ve byk bir hzla esen rzgrlar resmetmek istemi olmal. nk Mars - 3 gezegen apnda bir toz frtnas srasnda Mars'n atmosferine girmiti. Amerikan U.S. Mariner - 9 aracndan gnderilen verilerden gezegen yze yini yalayan, saniyede 140 metreden sratli -Mars'ta ses hz nn yarsndan sratli- rzgrlarn o frtnaya neden olduunu biliyoruz. Bu rzgr ktnda Mars - 3'n parat akt. Bu nedenle dikey olarak yumuak ini yapmasna rzgrlar yar. J43
w

dm etmitir, fakat yatay ynde tehlikeli bir hzla srklenmi tir. Byk bir parate bal olarak ini yapan bir uzay arac, zellikle yatay yndeki rzgrlarn tehlikesi altndadr. niten sonra Mars-3 birka srayn ardndan yzeydeki bir kaya parasna arpp devrilmi ve tayc Otobsle radyo balan tsn kaybederek baarszla uramtr. Peki ama neden Mars - 3 bir byk toz frtnasna girmiti? Mars-3 frlatlmadan nce grevi kesin izgilerle nceden sap tanmt. Ataca her adm, yeryznden ayrlmadan nce araca yerletirilen bilgisayara kaydedilmiti. Bilgisayar program n deitirme olana yoktu. Uzay kefi literatrnde Mars - 3'n grevi nceden Programlanm olarak bilinir. Programn du ruma gre deitirilmesi mmkn deildi. Mars-6'nm baarszlysa daha da esrarl. Bu ara Mars'n atmosferine girdii zaman gezegen apnda bir frtna yoktu. Bazen ini yerinde rastlanan blgesel frtna da szkonusu deildi. Belki de ini annda mhendislik hatas yznden baarszla urad. Ya da belki Mars gezegeni yzeyinde zellikle tehlike tayan bir ey vardr. Sovyet uzay aralarnn Vens'e ini yapma baarlaryla Mars'a ini yapma baarszlklar, bizim gndermek istediimiz Viking'ler konusunda ister istemez kuku yaratt iimizde. Viking'lerin ilkini 4 Temmuz 1976 tarihinde ABD'nin kuruluu nun 200. yldnmnde Mars yzeyine indirmek istiyorduk. Sovyet aralarnda olduu gibi, Viking'in ini manevras iin de sdan koruyucu bir kalkan, bir parat ve geriye itiil roketler bulunuyordu. Mars atmosferi yerkremiz atmosferinin ancak yzde l'i orannda bir younlukta olduundan, aracn, Mars'n ince yapl atmosferinden geerken yavalatlmasn salamak zere on sekiz metre apnda ok byk bir parat kullanld. Atmosfer youn olmadndan Viking yksek bir yere ini ya pacak olsa, fren hareketini salayacak yeterli atmosfer bulamaz paralanrd. Bu yzden, alak bir blgeye inmesi gerekiyordu Mariner-9'un sonularndan ve yeryzndeki radar ahmala 144

rndan bylesi birok blge olduunu bilmekteydik. Mars - 3'n akibetine uramamak iin Viking'in rzgrn ok esmedii bir zamanda ve yerde inie gemesini tasarlyor-*duk. Mars'n yzeyinde toz kaldrabilecek kuvvetteki rzgrla-rn ini aracm paralayabilecei dnlmt. ni iin sei len blgenin tozu kolay kalkan bir yer olmamasna zen gste-rince, rzgr tehlikesini azaltabilirdik. ni aracnn Mars'n at-^ mosferine kadar yrnge arac eliinde girmesinin nedeni bul dur. Yrnge arac ini blgesinin zelliklerinden emin olma--, dka ini aracn salvermeyecekti. Mariner - 9 almalarndan, renmitik ki, sratli rzgr dnemlerinde Mars yzeyinin ko-yu ve ak renkleri deiiklie uruyor. Yrnge aracnn foto-^ raflar olumsuz olsayd, Mars yzeyine ini garantisi veremez-^ dik. Fakat garantinin de yzde yz olmas szkonusu deildi elbet. Aracmzn sert bir zemine inmesini istemiyorduk. Bir kaya parasna taklp devrilmesi olasl vard. Fakat fazla yumuak bir zemine inmesini de istemiyorduk. Sert zeminden mekanik. kol toprak numunesi toplayamazd; yumuak zeminde de aklp, kalr, mekanik kol oradan kamazd. Viking 2'nin ini yeri olarak 44 kuzey enlem seildi. Bu -bl gede pek az miktarda da olsa sv su bulunmas olasl szkonusuydu. Viking'in biyoloji deneyleri sv suda geliebilen or-i. ganizmalar ynnde olduundan, baz bilginler Viking'in Mars gezegeninde hayat izine rastlamasnn, aracn Cydonia ad veri len blgeye' inmesiyle mmkn olacan sylediler. Bu arada Mars gibi rzgrl bir gezegende, bir blgede mikro - organizma varsa her blgesine tanm olabilecei gr" savunuldu. Vfcking l'in ini yeri olarak ta 21 kuzey enlem seildi. Buraya ve-rilen ad Chryse'ydi (Yunanca Altn Toprak demekti)^ Viking 2'nin inecei blgenin radarla gzlenemeyecei, bu nedenle kuzey blgeye indirildii takdirde bu rizikonun gze 145 &ozmps : $. 10i

alnmas gerektii ne srlyordu. Viking l'in istenen yere baaryla indirilmesi halinde, Viking 2'yi daha rizikolu bir yere indirmenin gze alnabilecei savunuluyordu. Mali tutar 1 mil yar dolar olan byle bir uzay deneyi karsnda, t vermekte ekingen davranyordum dorusu. Vikingler iin uygun bir ini alan bulabilmek zere karar latrlan 4 Temmuz 1976 gnn ertelemek zorunda kaldk. Bu tarihten tam 16 gn sonra Mars'n atmosferine soktuk uzay ara larn. Gezegenleraras bir buuk yllk bir yolculuktan ve Gne' in evresinden dolanmak suretiyle 100 milyon kilometre gittik ten sonra, her biri yrngesel indirici/sondaj arac iftinden oluan iki Viking, Mars'n yrngesine girdiler. Yrngesel in diriciler aday ini blgeleri incelediler. Sondaj aralar rad yoyla kumandal olarak Mars'n atmosferine girdiler, sdan ko ruyucu kalkanlar ynlendirdiler, paratleri atlar, rtleri at tlar ve geri itili roketleri atelediler. nsanlk tarihinde ilk kez olmak zere uzay aralar Kzl Gezegenin Chryse ve Utopia blgelerine indiler. Bu baarl ini, aralarn dizaynna, yapl na ve ara yneticilerinin yeteneklerine dayanyordu. Mars'n ne denli tehlikeli ve gizemli bir gezegen olduu dnlrse, baarda talihin de rol olmutur diyebiliriz. Ara, gezegene konar konmaz hemen resim almak istiyor duk. Viking l'in gnderdii ilk resimler kendi ayak tabanlarna aitti. Mars'n batak kumlarna gmlebilir korkusuyla bir an nce resmini almak istiyorduk. Resmin yava yava ve izgi iz gi ekranlara ktn grdk. Karmza, aracn Mars yzeyine konan ayak tabannn kocaman bir resmi kt. Az sonra daha baka fotoraflar da gelmeye balad. Sondaj aracnn gnderdii ilk resimler arasnda Mars ge zegeninin ufkunu grntleyen resim gelince hayretten dona kaldm anmsyorum. Bu hi de yabanc bir dnya deildi. 146

Bizim Colorado, Arizona ve Nevada'da buna benzer blgeler vard. Kayalar ve savrulmu kum ynlar grlyor, yery zndeki herhangi bir manzaraya benzeyen doal ve yadrgan mayan bir grnm sergileniyordu. Bir baka deyile, Mars'ta ite buras bir yer denecek bir grnm - vard. Kum birikinti lerin hemen ardndan yzn buruturan bir maden arayc snn katrn srerek karmza kmas bizi elbet aknla uratrd, ama yine de bu dnce ters gelmiyordu insana. Oysa Vens'n yzeyini gsteren Venera 9 ve Venera 10'un gnder dii grntlere bakarken, byle bir dnce zihnimin ucundan bile gemedi. u ya da bu ekilde, gnn birinde, Mars'n ken disine dneceimiz bir dnya oluturduunu biliyordum. Mars yzeyinin manzaras yaln, kzl ve sevimliydi: Bir kraterin oluumu srasnda ufka, bir yere frlayp gitmi kaya paralar, kk kum tepecikleri, uup giden tozun rtp sonra plaklatrd kayalar, rzgrn frd son derece incelmi ve ty biimde savrulan zerrecikler... Sivri kayalar, gmlm kaya paralar, yerde okgen oyuklar bulunduuna gre, geze genin tarihi acaba ne ola? Kayalar acaba nasl bir yapya sa hip? Onlar da kumun yapsna m sahip acaba? Kum toz hali ne gelmi kaya m, yoksa baka bir ey mi? Gn rengi neden pembe? Havasnn yaps nedir? Rzgrn hz nedir? Acaba yer sarsntlar, daha doru bir deyimle, Mars depremleri oluyor mu? Mevsimlerin deimesiyle atmosfer basncyla manzarann grn nasl deiiklie uruyor? Btn bu sorulardan her birine Viking kesin ya da akla yakln yantlar salad. Viking giriimlerinin sonunda Mars'n yznden karlan rtnn altndaki bilgiler byk deer ta maktadr, zellikle ini yeri olarak garanti asndan ok ilgin saymadmz yerlerin seildii hesaba katlrsa. Ne var ki, Vi king kameralar kanal inaclar, prensesler ya da savalar, soluk kesen uak ekilleri grnts nakledemediler. Hatta bir kakts ya da bir fare grntsn bile saptayamadlar. nk 147

grebildiimiz kadaryla, bir hayat belirtisi yoktu (*). Ola ki, Mars'ta hayat ekilleri (byk hayat ekilleri) var dr, fakat bizim aralarn indikleri yerlerde yoktu. Belki de her "kayada ve kum taneciinde hayat vardr. Yerkremiz tarihinin byk bir blm sresince, suyla kapl olmad blgelerde bu gnk Mars gezegeni gibi grnyordu; karbondioksiti zengin atmosferliydi ve ozon tabakasndan yoksun atmosferden szan mortesi k yeryzn vahice parldatyordu. Yeryzn b yk bitkilerin ve hayvanlarn kaplamalar, dnya tarihinin yal nzca yzde 10'luk bir blmnde olmutur. Buna karn yery znn her yresinde 3 milyar yl sreyle mikro - organizmalar bulunuyordu. Mars'ta hayat olup olmadn anlamak iin mik rop durumunu incelemeliyiz. Viking gezegen - kondusu, insanolunun yeteneklerini ya banc dnyalara nakledebilen bir aratr. Bazlarnn takdirine gre, bir ekirge kadar akilidir, bazlarna greyse bir bakteri kadar. Bu kyaslamalarn kltc bir anlam tad dnl memelidir. Bir bakteriyi gelitirebilmek iin doa yz milyon larca yl ura vermitir. ekirge iin de milyarlarca yl har camtr. Bu alanda aba harcayarak ii daha iyi kavrayabilmek teyiz. Viking gezegen - kondusu'nun bizim iki gzmze ben zeyen iki aygt vardr. Ancak onun gzleri kzltesi alanda da ie yaryor. Bizim gzlerimizse bu alanda bir ey alglamyor. Kayalar itekleyen, topra kazp numuneler alan bir kolu ve <*) Chryse blgesindeki bir kaya paras zerinde Marsllarn ta ya zs olduu varsaylan alfabenin B harfine benzer bir ey gr nnce, mthi bir heyecan dalgas sard ortal. Fakat sonradan yaplan bir ineeleme, bunun bir k ve glge oyunu olduunu, ayrca yeryz insanlarnn ekil seme eiliminden ileri geldi ini ortaya koydu. Marsllarn Latin alfabesini tercih ettikleri ni dnmemiz de garip bir ey. Her eye ramen, bir an iin zihnimde ocukluumda Mars gezegenine ilikin olarak kitapla rn okuduum Barsoom'un dnyasndan bir yank geldi. 148

havaya kaldrp rzgrn ynn ve hzn lt bir parma var; burna ve molekl izlerinin varln bizden daha iyi alg layan bir tad alma yetisine de sahip. Sonra i kulak araclyla Mars depremlerine ilikin grltleri duyabilecei gibi, uzay aracnn rzgrdan sallanan paralarnn kard sesi de duy maktadr. Mikrop detektiflii yapma yeteneiyle donatlmtr. Salad tm bilimsel verileri yeryzne radyo araclyla bildirir. Yeryznden talimat da alr. Bylece uzay aracnn verdii bilgiler zerinde biz insanlarn dnp tanarak yeni talimat vermesini de olanakl klar. Peki, boyutu, maliyeti ve g gereksinimi asndan baz kstlamalar karsnda bulunduumuza gre, Mars'ta mikrop aramann en aklc yolu nedir acaba? imdilik Mars'a mikrobiolog gnderemiyoruz. Olaanst bir mikrobiolog olan Wolf Vishniac adnda bir arkadam vard. New York'taki Rochester niversitesinde alyordu. Mars'ta hayat olup olmad konu sunda aratrma yapmay 1950'lerin sonlarna doru kafaya iyi ce koyduumuz sralarda, ad geen arkadam, mikroorganizma varln saptayc otomatik ve gvenilir bir aracn mikrobiyo loglar tarafndan gelitirilmeyiinin astronomlarca eletirildii bir toplantnn iinde bulmutu kendini. Vishniac bu alanda bir eyler yapmaya karar verdi. Gezegenlere gnderilebilecek bir kk aygt gelitirdi. Ar kadalar bu aygta Wolf Kapan (Wolf Trap) adn verdiler. Bu tuzak ya da kapan bir ieden ibaretti. ienin iine besle yici organik madde konulacak. Mars toprandan bir paracn iedeki svyla karmas salanacak ve Mars'taki bceklerin (eer varsa) byrken (eer byrlerse) svnn deien kirli lii ya da bulankl saptanacakt. Wolf Kapan, Mars'a inecek Viking aracnda yaplacak ayr deney aygtna ek olarak gn deriliyordu, teki deney yntemlerinden ikisinde Mars'a yiye cek gnderilmesi ngrlyordu. Wolf Kapam'nn baars Mars'l bceklerin svdan holanmas kouluna balyd. Vishniac'n svsnda Mars'l bceklerin boulabilecekleri olas 149

ln ne srenler vard. Wolf deneyiminin avantaj, Mars'l mikroplarn besin aldklar srada nasl bir davran gsterecek lerine bal olmayyd. Gzlenecek olan tek gelime, byyp bymemeleri noktasnda toplanyordu. teki deneylerse, mikrop larn yiyeceklerini yediklerinde kardklar ve aldklar gazla rn tryle de ilgiliydi. Bu varsaymlar da tahminlere dayan maktan te gidemezdi. N.A.S:A. (Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi) Amerika Bir leik Devletleri'nin uzay gezegenleri programlarn ynetirken, sk sk ve nceden habersiz bte ksntlaryla karlaan bir kurulutur. Btenin artrlmas durumuysa pek enderdir. NASA'nn bilimsel faaliyetini hkmet pek gzetmez. Bu yzden NASA'dan para kesilecei zaman bunun kurban olan bilimdir ou kez. 1971 ylnda Mars'ta giriilecek drt mikrobioloji de neyinden birinden vazgeilmesi istendi. Bu yzden Wolf Kapan Viking gezegen - kondusundan tahliyeye urad. Bu kapan ge litirmek iin Vishniac 12 yln vermiti. zc bir ey olsa gerek. Vishniac'n yerinde bakas olsa, Viking'in Bioloji Heyeti'nden istifa ederdi. Fakat o, bilimsel hedefler urunda sabrla a lan sakin bir insand. Mars gezegeninde hayat olup olmad n aratrabilmenin en iyi yolu olarak yeryznn Mars'a en ok benzeyen yrelerinde, Gney Kutbunun kuru vadilerinde almay seti. Daha nce baz aratrmaclar Gney Kutup topran incelemiler ve bulabildikleri birka mikrobun kuru vadi asll olmadklarn, baka ve daha yumuak evrelerden oraya savrulduklarm belirlemilerdi, Mars Kavanozlarm anm sayan Vishniac yaamn sert koullarn gznnde bulundura rak Gney Kutbunun mikrobiolojiye uygun bir ortam olutur duunu dnd. Yeryz bcekleri Mars'ta yaayabilir diye dnlyorsa, Mars'tan daha scak, daha sulu, daha oksijenli ve ok daha az mortesi nl kutup ortamnda neden yaamasmd? Gney Kutbunda, Gney Kutup asll mikroplarn bulun mad varsaymna dayanan deney tekniini hatal grd. 150

Bylece 8 Kasm 1973 tarihinde Vishniac, kck mikrobi oloji aygtm yanna alp jeolog arkadayla birlikte helikopter le Asgard'daki Balder Da yaknlarna gittiler. Amac Antartika toprana kk mikrobioloji istasyonlar yerletirmek ve bir ay sonra dnerek istasyonlardaki sonular saptamakt. 10 Aralk 1973 gn Balder Dandan numuneler toplamak iin hareket etti. Hareket edii kilometre uzaktan fotoraf ekile rek saptand. O gnden sonra onu bir daha gren olmad. Hare ketinden on sekiz saat sonra cesedi bir buzdann eteklerinde bulundu. Daha nce kefedilmedik bir blgeye dalm, buzda kaym ve 150 metre kadar srklenmie benziyordu. Belki g z bir yere taklmt. Ne bileyim, bir mikrop kona falan. Ya da bir avu yeillie taklmt gz. Buralarda olaand bir grnmd yeil. Ne olduunu kesin olarak hibir zaman bile meyeceiz. O gn beraberindeki not defterine son yazsnda yle diyordu: 202 sayl istasyonu buldum. 10 Aralk 1973. Saat 22.30. Topran s derecesi -10. Havann s derecesi -16. Mars gezegeninin tipik bir yaz gn ssyd. Vishniac'n mikrobioloji istasyonlarndan ou hl Antartika'da yerlemi durumdadr. Oralardan geri getirilen numune ler Vishniac'n yntemleriyle ve onun mesai arkadalar tara fndan incelendiler. Klasik tarama yntemleriyle farkedilemeyecek birok mikrop trne incelenen hemen her blgede rastlan m bulunuyor. Onun brakt numunelerden yalnzca Gney Kutbuna zg saylan yeni mya trleri Vishniac'n kars tara fndan bulundu. Antartika'daki o seferden geri getirilen ve Imre Friedman tarafndan incelenen byke kayalarn ii, ar tc bir mikrobioloji kayna olarak gzktler. Kayalarn bir iki milimetre iini kaplayan yosunlar kck bir dnyaya sa hip kmlar ve buraya kstrlan su svya dntrlmt. Mars'ta byle bir durum daha da ilgin olurdu, nk fotosen tez iin gerekli gzle grlr k o derinlie szar ve mikrop ldrc mortesi k hi olmazsa ksmen hafiflerdi. Uzay giriimlerinin amalar, aralar frlatlmadan birka 151

yl nce saptanp erevesi izildiinden ve Vishniac'n da l m yznden, Antartika deneylerinin sonulan Mars'ta hayat arama konusundaki Viking hedefinde herhangi bir deiiklie yol amad. Viking gezegen - kondularndan her birinde Mars gezegeni nin yzeyinden malzeme numunesi toplayacak bir kol vardr. Bu kol toplad malzemeyi yavaa aracn iine eker, para cklar be ayr deney iin kk blmelere yerletirir. Bu de neylerden biri, topran inorganik kimya yapm; bir dieri, kumun ve tozun organik molekllerini; teki de, mikropla rn yaamm inceler. Bir gezegende hayat olup olmadn anla mak iin baz varsaymlara dayanrz. Her eyden nce gezege nimizden baka yerlerde hayatn bizdeki gibi olmadm d nrz. Fakat byle bir dncenin de smr vardr. Ayrntl bi imde bildiimiz hayat ekli, sonuta gezegenimizdeki hayat eklidir. Viking'in bioloji deneyleri giriilmi ilk nemli abalar dr. Mars'ta hayat olup olmayna ilikin sylenmi son sz de ildir. Sonular kh srkleyici, kh skc, kh zihin ac ve ufuk geniletici olmusa da, pek yakn bir zamana kadar kesin likten uzak kalmlardr. Mikrobioloji deneylerinden de deiik sorular sormak tayd, fakat her nn de ortak sorunu Mars gezegenindeki metabolizmaya ilikindi. Eer Mars topranda mikro - organiz malar varsa, besin alp gaz karmalar ya da atmosferden gaz alp (belki de gne yardmyla) onlar yararl maddeye evirmeleri szkonusu olacaktr. Bu nedenle Mars'a yiyecek gn deriyoruz. Ve Mars'llarn (eer oradalarsa) bu besinlerin ta dn beenmelerini umut ediyoruz. Sonra da topraktan ilgin gazlar kp kmayacana bakacaz. Ya da bizim radyoaktif yoldan etiketlediimiz gazlarmz vererek bunlarn organik maddeye evrilip evrilmediini gzleyeceiz. Organik madde ye dnt takdirde, ortaya kacak olanlara Kk -Marsl lar adm verebiliriz. Uzay aracn frlatmadan nce saptanan ller asndan 52

Viking deki mikrobioloji deneylerinden iki ya da olumlu so nular vermie benziyor. Her eyden nce yeryznden gnde rilmi sterilize bir orba Mars toprayla karldmda, toprak taki bir ey orbay kimyasal bakmdan zd. Sanki soluk alan mikroplar yerkremizden gnderilen orbay, bnyelerinde de iime uratyorlard. kincisi de, yeryznden Mars toprana gazlar gnderilince, gazlarn kimyasal bakmdan toprakla bir bi leim meydana getirmeleri olmutur; atmosfer gazndan foto sentez yoluyla organik madde oluturan mikroplar varmasna. Mars gezegenindeki iki blgeden alman 7 deiik numune zerinde Mars mikrobiyolojisine ilikin olumlu sonular elde edildi. Bu iki blgenin birbirinden uzakl 5.000 km.'dir. Fakat deneyler ak-seik bir yant getirmemitir. Viking* deki mikrobioloji deneylerinin sonularn burada tekrarlayp deiik mikroplarn testinden geirmek iin byk abalar har cadk. Ancak deneyleri Mars yzeyinin inorganik maddesine makul derecede yakn malzemeyle tekrarlama abalarnn ye terli olduu sylenemez. nk Mars yeryz deildir ve Percival Lowell'in almalar bize yanlabileceimizi anmsatmaldr. Belki de Mars topranda yle deiik bir inorganik kimya yaps vardr ki, Mars'ta mikrop bulunmamasna ramen yiye cekleri okside edebilmektedir. Belki de atmosferik gazlar ay rtrp onlar inorganik molekllere dntren zel bir inor ganik, cansz katalizr vardr Mars topranda. Son deneyler bu ynde baz iaretler vermektedir. Mars ge zegenindeki 1971 byk toz frtnasnda Mariner 9'un kzltesi spektrometrelerinin cam levhalar zerinde tozlar birikmitir. Bu levhalar inceleyen O. B. Tooo, J, B. Pollack ve ben, baz tr killere benzer durumlar saptadk. Viking gezegen - kondusu ta rafndan daha sonra srdrlen gzlemler, Mars'taki frtnann frd killerin nitelii konusundaki gzlemlerimi dorular niteliktedir. imdi, A. Banin ve J. Bishpon, Mars topranda grlen o killere benzer killeri laboratuar deneylerinde retilebilirse, Viking'in baarl mikrobiyoloji deneylerinden bal 153

ca zellikleri -fotosenteze ve soluk almaya benzeyen zellikleritekrarlayabileceklerini sylemektedirler. Sz geen Mars kili nin yzeyi karmak bir etkinlie sahiptir. Gaz alp vermeye ve kimyasal reaksiyonlar katalize etmeye yatkn grnmekte dir. Viking mikrobiyolojisinin tm sonularnn organik kimyay la aklanabileceini sylemek iin vakit henz erkendir. Fakat byle bir sonuca ulalrsa, bu artc olmaz artk. Kil varsa ym, Mars'ta hayat olmad grn zor yadsr; ne var ki, Mars'ta mikrobiolojik bir kanttan ille de sz etmemize olanak vermedii de kesindir. Byle olsa bile, Banin ile Rishpon'un elde ettikleri sonular biolojik bakmdan ok byk nem tamaktadr. nk hayat olmasa da toprak ylesine bir kimyasal yapya sahip olabilir ki, hayatn yerine getirdii baz ilevleri stlenir. Yeryznde ha yat balamadan nce, soluk alveri ve fotosentez srecine ben zer kimyasal sreler toprakta harekete gemi ve hayat bala ynca hemen benimsenmi olabir. stelik montmorillonit t rnden killerin, amino-asitleri daha uzun molekl zincirlerine, proteinlere dntren gl katalizrler olduunu biliyoruz. Yerkremizin ilk zamanlarna ait killer hayata yataklk etmi olabilir. Gnmzde Mars gezegeninin kimyasal yaps, bizim gezegenimiz zerindeki yaamn kkeni ve tarihi iin kilit nok talar salayabilir. Mars'n yzeyinde darbe sonucu alm birok krater var dr. Her birine genellikle bir bilginin ad verilmitir. rnein Mars gezegeninin Gney Kutbundaki bir krater Vishniac krate ri denmitir. Vishniac Mars'ta hayat olduunu iddia etmiyordu. Olabileceini sylyor ve olup olmadnn bilinmesinin byk nem tadm belirtiyordu. Eer Mars'ta hayat varsa, kendi ha yat eklimizin genel izgilerini karlatrma olanaklarna kavu uruz. Ve eer Mars'ta hayat yoksa, bizim gezegene benzeyen bu gezegende neden hayat olmadm bilmemiz gerekir. Viking mikrobioloji sonularnn killere balan ve mutla ka hayat bulunduu grn iermeyii bulgusunun bir gizi 154

daha zmeye yaradn syleyebiliriz: Viking organik kimya deneyi, Mars topranda organik madde izi ortaya karm de ildir. Eer Mars'ta hayat varsa, gml cesetler nerededir ler? Hibir organik molekle rastlanmad. Protein, nkleik asit yaptalarmdan iz yoktur. Yeryzndeki gibi ne hidrokarbon, ne de benzeri eyler var Mars'ta. Buna ille de bir eliki gzy le bakmamalyz. nk Viking mikrobioloji deneyleri, Viking kimya deneylerinden bin kez daha duyarl olmak zere dzen lenmitir. Karbon-atom duyarll daha ok olan Viking mikro bioloji deneyleri, Mars topranda organik madde sentezine ia ret ediyor. Fakat bunun oran ok nemsizdir. Yeryz topra , bir zamanlar yaam organizmalarn organik kalntlaryla doludur. Mars topramdaysa Ay yzeyindekinden daha az or ganik madde var. Eer Mars'ta hayat olduu grn benimse me eiliminde olsak, Mars'n kimyasal tepkili, oksidasyonlu y zeyinin cesetleri yokettiini dnebiliriz; iinde hidrojenli peroksitin bulunduu bir iede mikrobun yok oluu gibi. Ya da yle dnebiliriz: Hayat var ama organik kimya yeryzndekinde olduundan daha az nemli bir rol oynuyor. Bu son gr benim iin ok daha ekici. tiraf etmeliyim ki, karbona oven denecek derecede gnl vermi biriyim. Koz mos'da karbon bolluu vardr ve karbon hayat iin gerekli olan inanlmayacak kadar karmak molekller meydana getirir. Ben ayn zamanda, suya da oven denecek derecede gnl vermi biriyimdir. Su, organik kimya almalarn mmkn klan ve baz s derecelerinde sv kalabilen ideal bir zc oluturur. Bazen dnyorum da, acaba diyorum, benim bu maddelere kar olan ar ballm, temelde bu maddelerden meydana gelmemden kaynaklanyor olmasn? Yerkremizin oluumu sra snda bu maddeler ok bol olduundan tr mdr yapmzn temelinde karbon ve su bulunuunun nedeni? Baka bir yerde, rnein Mars'ta, hayatn temeli baka maddelerden mi olumu tur? Ben su, kalsiyum ve organik molekller koleksiyonundan 155

oluan Carl Sagan adl biriyim. Sizse hemen ayn molekller koleksiyonundan olumu deiik kollektif etiketli birisiniz. Ama durum yalnzca bundan m ibarettir? Bizde moleklden baka bir ey bulunmaz m? Baz kiiler bu durumu insan haysiyet ve gururunu kltc bulabilir. Ben kendi hesabma, evrenin, bi zim kadar karmak ve hassas dengeli molekl makinelerinin geliimine olanak salamas asndan gurur verici buluyorum. Hayatn temelini oluturmada, varlmzdaki atomlarla ba sit molekller kadar, bunlarn biraraya dizilii de rol oynamak tadr. Zaman zaman insan vcudunu oluturan kimyasal mad delerin birka dolar karlnda satn alnabilecei yolunda ha berler okuruz. Vcudumuzun bu kadar az para ettiini ren mek zc olabilir. Fakat bu, en basit oluum paralarna b lnm maddelerin fiyatdr. Fiyat ok yksek olmayan sudan oluur vcudumuz genellikle. Karbon da kmr fiyatna gre l lebilir. Kalsiyum ise vcudumuzda tebeir olarak mevcut bu lunmaktadr. Proteinlerimizin nitrojeni de hava olarak bulunur ki, bu da ucuzdur. Kandaki demir deseniz iviyi oluturan mad deden baka bir ey deil. Eer hayata ilikin daha derin bilgi lere sahip olmasak, bizleri oluturan bu atomlar alp byk bir kapta habire sallamaya koyabiliriz. Sonuta da can skc bir atom karmndan baka bir eyle karlamayz. Bu durumdan baka bir ey beklememeliyiz elbet. Harold Morowitz inam oluturan molekl temel talarnn tmn kimyaevlerinden satn almaya kalktmz takdirde ne kadar para harcamamz gerektiini hesaplam. Bulgularna gre 10 milyon dolara yakn malzeme edermiiz. Bu belki de erimiz asndan sevindirici bir fiyat, ama ne var ki, kimyaevinden satn alacamz btn molekl yaptalarn biraraya ge tirip kartrsak bile kavanozun iinde bir insan yaratamayz. Bu bizim yeteneklerimizin dnda kalmaktadr ve uzun bir sre daha kalacaa benzemektedir. Neyse ki, daha ucuza ve daha ga rantili biimde canllar yaratma yntemlerine sahip bulunuyo ruz. 156

yle sanrm ki, baka dnyalarda bulunabilecek hayat e killeri de, aa yukar bizimle ayn atomlardan meydana gelir. Protein ve nkleik asit gibi yapsal ana molekllerin bile ayn olabileceini dnrm. u farkla ki, bunlarn dizili biimi bi zimkinden ayrdr. Gezegenlerin youn atmosferinde dolaan organizmalarn atom yaps, belki bizim atom yapmza benzer. Ama belki kemik sahibi olmadklarndan fazla kalsiyum gerek sinimi duymayabilirler. Baka bir gezegende belki de su yerine baka bir zc madde kullanlmaktadr. Hidroflorik asit i gryor olabilir. Bizim molekllerimize hidroflorik asit zarar ve rebilir, fakat baka tr organik molekller olan parafin mum lar hidroflorik asit iinde dengeli dururlar. Florin Kozmos'ta fazla miktarda bulunmaz. Bu nedenle sv amonyak daha iyi bir zc oluturabilir. Kozmos'ta amonyak boldur. Ne var ki, yer kremizden ve Mars'tan ok daha yal gezegenlerde sv halde bulunur. Yeryznde amonyakn gaz halinde bulunmas gibi, Vens'te de su gaz halinde bulunur. Olabilir ki, eriyik sistemi ne sahip bulunmayan canllar vardr. Bunlar molekllerin y zer biimde deil de, elektriksel sinyallerle balant kurduklar kat yapl hayat ekilleri olabilirler. Fakat btn bunlardan, Viking gezegen-kondusu deneyleri nin Mars'ta hayat olduu varsaymm destekledii sonucu k maz. Yerkremize ok benzerlik gsteren bol karbonlu ve sulu Mars'ta eer hayat varsa, organik kimya temeline dayanmas gerekir. Organik kimya verileri, Mars'tan aldmz grnt ve mikrobiyoloji sonularnda olduu gibi, 1970'lerde Chryse ve Utopia blgelerinde hayat bulunmad grne uygunluk gster mektedir. Kayalarn birka milimetre altnda (Antartika'nn ku ru vadilerinde olduu gibi) ya da gezegenin baka bir blgesin de veya ok daha eski zamanlardaki daha yumuak bir dnem de hayat belki olmutur ya da vardr. Fakat bizim baktmz yerde ve zamanda yoktu. Viking'in Mars' keif giriimi, tarihsel boyutlar byk bir giriimdir. Bir uzay aracnn baka bir gezegende bir saatten 157

fazla alr durumda kalnn tarihteki ilk kantdr. Viking'im baka bir gezegende alr durumda kal yllarca srmtr.. Jeoloji, mineraloji, sismoloji, meteoroloji ve baka bir dnyann daha birok bilim dalna ilikin bilgilerini toplayp veren ilk: uzay aracdr Viking. Olaanst nitelikteki bu bilimsel geli meleri bundan sonra nasl srdrmeliyiz? Baz bilginler Mars'a^ giderek orann toprak numunelerini alp yeryzne getirecek. otomatik aralar gnderilmesini neriyorlar. Bylece bu numu nelerin Mars'a gnderilen minyatr laboratuarlarda incelenme sini deil, yeryznn geni olanakl laboratuarlarnda enine boyuna incelenmesini istiyorlar. Viking'deki mikrobiyolojik ince lemelerin sonularndaki elikilere bu yolla son verilebilir, di yorlar. Topran kimyasal yaps ve mineralojisi saptanabilir.. Hayat var m yok mu diye kayalar paralanabilir, dorudan do ruya mikroskopla inceleme dahil organik kimya ve hayat var l asndan yzlerce deney gerekletirilebilir. Vishniac'ns nerdii aratrma yntemlerini de uygulayabiliriz. Byle bir de neyime girimek ok byk para harcamalarn gerektirse bile teknolojik olanaklarmz buna yeterlidir. unu da aklamalyz ki, bunun bir tehlikesi Mars'tan yer kremize mikrop getirilmesi olasldr. Mars toprandaki mik roplar yeryznde incelemek istiyorsak, numuneleri sterilize etmeden ele almalyz. Byle bir giriimin amac, Mars topra ndaki mikroplar dnyamza canl olarak getirebilmektir. Pe ki, bunun sonucu ne olur? Yeryzne getirdiimiz Mars'l mikro-organizmalar halk sal iin bir tehlike oluturur mu? Bu konuda kesin bir ey syleyemeyiz. Ciddi ve tehlikeli bir sorun dur. Yerkremize Mars'tan mikro-organizma getirmek istiyor sak, bunlarn yaylmamasn son derece gvenilir bir biimde salamalyz. Bakteriyolojik silahlar gelitiren ve depolayan l keler var. Bu lkelerin topraklan zerinde ok ender kazalar grlse bile, yaygn bir tehlike szkonusu olmadan tehlikenin nne getikleri grlyor. Ola ki Mars'tan alman numuneler tehlikesizce yeryzne getirtilebilir. Dorusu ya, Mars'tan dn 158

yaya toprak numunesi getirmeden nce tehlike unsurunu kl krk yararak incelemeyi yelerim. Bu gezegenin gzler nne serecei yle ilgin yanlar ol duu kansndaym ki, Viking gezegen-kondusunun hareketsizli ine bir are bulmak gerekir. Bunun iin de tepeleri aan, u kurlara dmeyen, kaya paralar karsnda tkezlemeyen bir ara indirmek gerektiini dnyorum. Bu ynde NASA'da almalar srdrlyor. Byle bir ara gnderebilirsek Mars gezegenine, oray enine boyuna kateden bir aracn gnlk g rntleri ve bilgileriyle yaklak bir milyar insan yeryznden baka bir gezegenin kefine gn gnne katlabilir. Gnderile cek Rover (gezgin) tipi bir ara yeryznden verilecek radyo sinyalleriyle Mars'n yzeyini tarayabilecektir. Vikingler in dirdiimiz blgelerden daha ilgin olan en az yz blge bulun duu kansndaym. Mars'ta hayat bulmasak bile gezici bir ara la salanacak bilgiler ve grntlerle baka bir gezegenin keif dizisini canl olarak izleme olanana kavuacaz. Mars yzeyinin yzlm yerkremizin toprak blmne eittir. Mars yzeyinin ayrntl grntleri bizleri yzyllar bo yunca megul edecek bilgiler salayacaktr. Mars'n tm yze yinin kefedilecei bir zaman gelecek. Robot-uaklarn tepe den tm haritasn kardklar, rover'lerin zerinde dolatklar, toprak numunelerinin yeryzne gnderildikleri, Mars yzeyi kumlarn insanlarn admladklar zaman gelecektir. Peki, bun dan ama nedir? Mars'la ne alp vereceimiz var bizim? Eer Mars gezegeninde hayat varsa, bizler iin yapacak faz la bir ey olmaz. O takdirde. Mars Marsllarndr demek zorun da kalrz. Mars'llar yalnzca mikroplardan olusa bile. Yak nmzdaki bir gezegende bizimkinden ayr ve bamsz bir biyo lojinin hkm srmesi anlatlamaz bir deerdedir. Orada bu hayatn korunmas Mars konusunda besleyeceimiz dncele rin banda yer almaldr. Tutun ki, Mars'ta hayat yok. O tak dirde hammadde kayna asndan verimli bir kaynak sayl maz; Mars'tan yeryzne hammadde tamacl yzyllar bo 159

yunca ekonomik olumsuzluunu srdrr. Fakat acaba Mars ge zegeninde yaayamaz myz? Oray bir bakma yaanabilir du ruma getiremez miyiz? Mars hi kukusuz sevimli bir yer. Ne var ki, bizim amz-, dan Mars'n birok kusuru szkonusu: Oksijen azl, sv halde su bulunmay ve mortesi n okluu. Btn bu sorunlar bi razck hava retebilsek zmlenebilir. Atmosferik basnc artra-t rak sv halde su elde edebiliriz. Daha fazla oksijenle atmosferi ii mize ekebiliriz. Mortesi gne radyasyonuna kar ozondan, bir kalkan da bylece oluabilir. Mars'ta bir zamanlar atmosfe-. rin daha youn oluuna ilikin belirtiler var. Youn atmosfer gazlarnn Mars' terkedip gitmesi olas deildir. Gezegende bir yerlerde varlklarm srdryor olmallar. Bazlar yzeydeki kayalarla kimyasal bileim halindedir. Bazlar yzeyalt buzlarndadr. Fakat nemli bir blm kutup takkelerinde buluna-bilir. Kutup takkelerini buharlatrmak iin onlara s vermeliyiz.. Koyu renk tozla rterek daha fazla gne emmesini sala-! yabiliriz. Yeryznde ormanlar ya da yeillik rtsn yok et-, mek iin kullandmz yntemin tersini orada yapm oluruz. Fakat Mars'n kutup blgelerinin yzeyi ok genitir. Yeryzn den Mars'a gereken tozu tamak iin 1200 adet Satrn 5 roketi atelemeyi gze almalyz. Byle yaplsa bile, gnderilen tozlar rzgrn baka yerlere tamas olasl kuvvetli. Bu nedenle daha iyi bir yntem bulmalyz. O da kendini oaltabilen koyu renkli bir madde olmah. Mars'n kutup blgesine gndereceimiz. bu makine oradaki yerli malzemeyle kendini oaltabilmelidir. Bylesi makineler vardr. Adna aa diyoruz. Bunlar ok daya nkl ve inatdrlar. Yeryz mikroplarndan bazlarnn Mars'ta yaayabildiklerini biliyoruz. Koyu renk aalar, rnein liken, aac zerinde genetik mhendislii almalaryla yapay bir ayklama yntemi gelitirerek bunlarn yeryznden ok daha sert Mars ortamna dayanmalar salanabilir. Bu tr aalar ge- 160

Derebeylik Japonya'snn zrhlar iindeki bir samuray.

Japon adalar sularnda yaayan bir Heike yengeci.

Trilobit fosilleri. Sol stte, yarm milyar nce sine ait ilk trilobitlerin gz yoktu. Ortadaki ve alttaki fotoraflarda, daha sonraki dnem lere ait, daha ok gelimi ve gzlerini iyice koruyacak bir durum kazanm trilobtler grlyor.

21 Haziran gn afak vakti Casa Rincana'da bir pencereden giren gne belli bir oyuu aydnlatr. Gndnmnn gzlenmesine yarayan, yaklak 1000 yl n cesine ait bir gndnm yar. Ay'n sk kraterli yz, uzay ara lar yokken insanolunun mehu Kiyd. lk kez Sovyetler'in uzay ara c Luna tarafndan grntleri sap tand. (Sada]

Byk Mariner vadisinden bir blm. 1971-72'de Mariner 9 tarafndan kefedil . 5.000 km. uzunluunda ve yaklak 100 km. geniliindedir. Mariner 9'un ionderdii fotoraflarda yksek kum tepeleri gzlendi. Arizona'daki Meteor Krateri. 1.2 kilomet re apndaki bu kra terin, 15.000'le 40.000 yl nce, sa niyede IS kilometre! hzla yol alan, 25 metre apndaki br demir yumann yeryzne arpmas sonucu olutuu sa nlyor. Szkonus enerji 4 megatonlu bir nkleer patlama ya eittir. (Solda)

^?

Sovyetler'in Mars 3 uzay aracn simgeleyen bir posta pulu. 2 Aralk 1971 tarihinde bir toz frtnasn dan geerken grlen arata srtn me ssna kar koruyucu zrh bulu nuyor.

Leeuwenhoek'in yapt mikros koplardan birini kullanan Christiaan Huygens'in ilk kez grd bir. kpek spermasyla (solda) insan spermas.

Voyager U n 28 milyon kilometreden saptad Jpiter'in grnts. (Aada) V o yager daha yaklaarak Jpiter'in 10 ve Callisto adl Ay'larn saptamtr. Kraterli ve kuuk tepelerle bezenmi Ay in tesinden yerkremiz douyor.

1577 ylndaki Byk Kuyruklu Yl dzn Trkler tarafndan yaplm bir resmi. Kornetin grlmesinin ya ratt heyecan, stanbul Gzlem evinin kurulmasna yol amtr. (Sada)

Prag'da Codicillus tarafndan yap lan bu tabloda, 1577 ylndaki B yk Kuyruklu Yldz, Ay ve Satrn gezegeninden daha arka planda gs terilmitir. Bu Kuyruklu Yldz'n Ay'dan uzakta grld konusun da Tycho Brahe'nin srarl gr, kornetleri yeryz olgularndan alp gk cisimleri arasna katt. (Solda)

Jpiter'in en byk Ay' olan Ga ni mede'nin Voyager 1 tarafndan gnderilen bu resminde grlebi len en kk noktalar bile yakla k 3 km. apndadr. (Solda)

Ganimede'ye ait Vo yager 2 tarafndan 8 Temmuz 1979 gn gnderilen fotoraf. (Sada)

Vens'n yeryzndeki radar astrono misi araclyla ekilmi fotoraf. Ekvator blgesine ait bu resimdeki kraterlerden bykleri yaklak 200 km. apndadr. (stte)

Gn X-nl bir fotoraf Kuu X1 Galaksisinin aydnlk kayna n gsteriyor. Bir kara delik olmas ola sl szkonusu. (Altta)

Clepsydra ya da "su hrsz"nn rto ndu Tanrs Shiva'nn Yaratl Dans. Shiva'nn ateten halesi evrenin ritmini simdern bir yapm. Empedokles benzeri Piyor. Bu ate Hindu'larn aydnlk simgesi olan nilfer iei kaidesinden kaynakbir gerele havann saysz kk partomakta.Shiva bu dans, cehaleti simgeleyen yaratn zerine basarak yapyor, cacktan olutuu sonucuna varmtj (stte)

Samanyoiu'na benzeyen ve galaksimize yakn sarmal gkadalardan M 18. Ye di milyon k yl uzaktaki bu galak si bizim "yerel" diye adlandrdmz Samanyolu grubundan deildir. Bu fo toraf aprazlama ekilmitir, (stte)

Porto Riko'daki Arecibo radyo - radar gzlem kulesi.

Yandan grlen bir sarmal galaksi. NGC 891 galaksisini evreleyen yl dzlar bizim galaksimize ait olup NGC 891 "m berisindedirler. ~

itirilirse ve Mars kutuplarnn geni takkelerinde kk salmalar salansa, bunlar alanlarn genileterek kutup takkelerine koyu bir renk kazandrmak suretiyle gne emilmesine, buzlar stmasna ve Mars'n uzun dnemlerdir tutuklu bulunan atmos ferinin serbest kalmasna yol aarlar. Bu kavramn adna Toprak Deiimi diyoruz: Bilinmedik bir topran insanlar iin daha uygun bir duruma getirilmesidir. nsanolu binlerce yl sren dnemler boyunca dnyann baz blgelerine beyazlk kazandrma yoluyla ve sera etkisi dedii miz srele yerkremizin ssn yalnzca bir derece kadar dei tirmitir. Oysa fosil yaktlar kullanm ve ormanlarla yeillik rtsn mahvetmek suretiyle bir ya da iki yz yl gibi ksack bir zaman iinde yerkremizin ssn bir derece daha deiti rebilecek duruma geldik. Bu ve buna benzer yntemlerle Mars toprann nemli bir deiime uratlmas iin gereken zaman dilimi yzler ve binlerce yl arasnda oynar. Gelecekte ok ilerlemi- bir teknolojiye ulatmzda, Mars'n yalnzca tm atmosferik basncn artrp sv su elde etme olanana kavu tuktan baka, eriyen kutup blgelerinden daha scak ekvator blgelerine doru su da tayabileceiz. Byle bir ey iin mut laka ok zaman ister. Fakat sonunda kanallar yapacaz demekII tir. Yzeydeki ve yzeyin alt tabakalarndaki buz byk bir ka nal ebekesiyle tanacak. Buysa henz yzyl nce Pervical [ Lowell'in yanl bir biimde ortaya koyduu fikre uygunluk gsteriypr. Gerek Lowell, gerek Wallace, Mars'ta yaam olasl azlnn su darlndan ileri geldiini anlamlard. Eer bir kanal ebekesi olsayd, su yokluu giderilebilir, Mars'ta yaam olaslndan sz edilebirdi. LowelTin Mars gezegenini izleyii, son derece zor gr koullar altnda oldu. Dierleriyse, rne in Schiaparelli gibi, kanallara benzer grntlere rastlamlar d. Lowell'in Mars'a tutkunluu balamadan nce, bunlara Cataali (Kanallar) ad verilmiti. nsanlarn duygular galeyan ha- 161 Kozmos : F. U

ndeyken kendilerini aldatma eiliminde olduklar kantlanm bir olgudur. Ve komu bir gezegende insan yaad dncesin den daha ok insan zihnini galeyana getiren bir ey yoktur. Lowell'in dncesinin gc, bir nsezi olmasndan ileri ge liyor olabilir. Onun szn ettii kanal ebekesi Mars'llar tara fndan yaplm olabilir. Bu nokta da doru bir kehanete dn ebilir : Mars'n topra deiime urarsa, bu, srekli yerleim yerleri Mars olan ve bu gezegenle bir yaknlklar bulunan insan lar tarafndan gerekletirilecek. Szn ettiimiz Mars'liarsa bizlerden bakas olmayacaktr.

162

Blm VI GEZGNC YKLER

Birok dnya m, yoksa tek bir dnya m var acaba? Doann incelenmesinde bundan daha soylu ve sekin bir soru olamaz. Albertus Magnus, on nc yzyl

Dnyann ilk alarnda, adalarda yaayanlar kendilerini bu yeryznn tek sakinleri sanrlarm ya da baka yerlerde yaayan bulunsa bile, geni ve derin denizlerin ayrd toprak paralar arasnda nasl iliki kurabilecek lerini bilemezlermi. Fakat daha sonraki zamanlarda ge miler kat etmilerdir... Bakarsnz, Ay'a ulaabilecek aralar da icat edilebilir... Byle bir yolculuu gze alacak bir Columbus ya da Drake yoktur bugn iin. Ya da havada uacak bir Dedalus. Fakat hi kukum yok ki, yeni gerekler yolunda bize hl ebelik eden ve atalarmzn bilemedii birok gerei bize aklayan

163

zaman, imdi bilmek istediimiz ve bilemediimiz birok eyi bize retme ltfunu da gsterecektir.
John VVilkins, The Discovery of a World in the Moone, (1638) Bu skc yerkreden kp yukarlardan aa bakarak, doann tm abasn ve ince iiliini bu kck pislik noktas zerinde mi harcadn dnebiliriz. Bylece uzaktaki teki lkelere yolculuk eden gezginler gibi, anayurdumuzda yerde neler olup bittiini daha iyi b i leceiz ve evrendeki her eyin deerini daha iyi tak dir edebileceiz. Yerkremizden baka yerlerde canl varlklarn yaadn ve buralarn da bizim gezegeni miz kadar zene bezene yaratlm yerler olduunu g rnce, dnyamza ilikin olarak kullanlan byk szcne daha az kaplacak, insanlarn ounun tut kuyla balandklar nemsiz konular kmseyebileceiz. Christlan Huygens, The Celestial World Discovered, (1690 dolaylarnda)

NSANOLUNUN UZAY OKYANUSLARINA YELKEN ATII BR ADA YAIYORUZ. Keplerin gsterdii geze gen yollarn izleyen ada uzay aralar, insansz olarak yol culuklarn srdryor. ok iyi bir biimde yaplm bu yarakll robotlar bilinmeyen dnyalar kefe kyorlar. Di gne sistemine yolculuklar, Jet Propulsion Laboratory (JPL) adn tayan California'nn Pasadena'daki NASA (Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi) merkezinden ynetiliyorlar. 9 Temmuz 1979 gn Voyager 2 adndaki bir uzay arac, Jpiter sistemiyle karlat. Gezegenleraras boluklarda iki yl dr yolculuk yapyordu. Bu uzay gemisi paralarndan biri bozu lursa, ilevi benzer baka bir para tarafndan alnsn diye mil 164

yonlarca yedek paradan olumutur. Arl 900 kilo; geni bir oturma odasna sabilir. stlendii grev, onu Gne'in ok uzaklarna da alp gtreceinden, baka uzay aralarnn fayda land Gne enerjisinden yararlanamamakta. Voyager'in ener jisi kk bir nkleer enerji tesisince salanyor. ap 3,7 met re olan geni bir anten araclyla yerkreden radyo sinyalle riyle komut almakta ve bulgularn radyo yoluyla yeryzne gndermekte. Jpiter'den radyo dalgalaryla elektrik ykl zer recikleri lecek bilimsel aygtlara sahip. Fakat sahip olduu ay gtlar arasnda en yararllar, d gne sistemindeki gezegen adalarnn binlerce resimlerini alanlar olmutur. Jpiter'i grlmeyen, fakat tehlikeli biimde yksek enerji ykl olan paracklar kabuu evrelemektedir. Uzay gemisi Jpiter'le yakn Ay'larn incelemek ve Satrn'le daha tedeki gezegenlere doru yolculuuna devam etmek iin szn ettii miz radyasyon kuann yanndan gemek zorundayd. Elektrik ykl paracklar hassas yapl aygtlar bozabilir ve elektronik aygtlar kl edebilir. Jpiter'i evreleyen kat cisimli bir em berin bulunduunu Voyager 1 saptam ve Voyager 2'nin ama s gereken bu emberin varln drt ay nce haber vermiti. Kk bir kaya parasyla karlamak, uzay aracnn lgnca sarslmasna, anteninin yeryzyle temasnn bozulmasna ve verilerinin de sonsuza dek kaybna neden olabilirdi. Bu byk karlamadan nce Voyager 2'nin yeryznden ynetildii merkezde gergin bir hava esiyordu. Zaman zaman alarm ve ola anst durum anlar yaand, fakat yeryzndeki insanlarn aklyla uzaydaki robotun akl birleince facia nlendi. 20 Austos. 1977 tarihinde frlatlm olan Voyager 2, Mars gezegeni Yrngesinden yay gibi bir yol izerek Asteroit Kua'ndan geip Jpiter istemine yaklat, gezegeni ve says on drt ya da o dolayda olan Ay' geerek yolculuunu srdrd. Voyager uzay aracnn Jpiter'in yanndan gemesi, ona hz ka zandrd. Ayn ekilde Satrn'n ekim gc, aracn Uranus'a doru hzla yol almam salayacaktr.'/, Voyager 2, Uranus'la 165

1986'nn Ocak ay sonunda karlaacaktr. Uranus'tan sonra bir dal daha yaparak Neptn'le karlap onu da getikten sonra gne sisteminden syrlarak byk yldzlar okyanusunu srek li dolama kaderine boyun eecektir. Bu tr keif yolculuklar insanlk tarihini belirleyen uzun yolculuklar dizisinin yeni blmleridir. XV. ve XVI. yzyllarda birka gnde ispanya'dan Azor Adalarna gidebilirdiniz. imdiyse birka gnde yer kremizle Ay arasndaki mesafe alnabiliyor. O za manlar Atlas Okyanusunu gemek birka ay tutuyor Voyager'lerin uu plan: ve ancak bu sreden sonra Uranusn yrngesinden (yukarda sol Yeni Dnya ad verilen da) geen V -1 1986 Ocanda Urans'den geecek Amerika ktasna vardyorolan V-II du. Bugn i gne sistemi okyanusu birka ayda katedilebiliyor ve bizleri tam anlamyla bekleyen yeni dnyalar olan Mars ve Vens gezegenlerine ini gerekleebiliyor. XVII. ve XVIII. yzyllarda Hollanda'dan in'e bir ya da iki yl da yolculuk yapabiliyordunuz. Bu sre imdi Voyager*in yerkremizden Jpiter'e gitmek iin harcad za mandr. Bugnk uzay aralarnn robotlar insanlarn giriecek leri yolculuklarn ncleridir. XV. yzylla XVTL yzyl arasndaki donem, tarihimizin b yk bir dnm noktasdr. O tarihler, gezegenimizin her yanma gidebileceimiz dncesinin yerletii dnemdir. Yelkenlerini cesaretle iiren tekneler be, alt Avrupa Umanndan demir ala rak her okyanusu taramaya koyuldular. Bu gezilerin birok itici gc vard: htiras, para hrs, ulusal eref, dinsel fanatizm, ha pis cezasndan affedilmek, bilimsel merak, serven cokusu ve 166

Enstremadura ad verilen spanya ile Portekiz arasndaki ku rak ve verimsiz topraklarda hkm sren isizlikti. Bu yolcu luklar ktlkler getirdii gibi iyilik de getirdi. Fakat somut sonucu, insanlar birbirine balamak, blgecilii azaltmak ve gezegenimizle kendimiz hakkndaki bilgilerimizi derinletirmek oldu. Yelkenli kayklarla gerekletirilen keifler dnemine, XVII. yzyln devrimci Hollanda Cumhuriyeti simgelik etmektedir. Gl spanya mparatorluundan kurtulup bamszlm ilan edince, Avrupa'nn Aydnlk ann rnleri en ok bu lkede belirdi. Akla, dzene dayanan yaratc bir toplum zelliini ta yordu. spanya limanlarm Hollanda gemilerine kapal tuttu undan, bu kck cumhuriyetin yaamas gemi.yapmna, tay fa yetitirmesine, ticareti gelitirmesine balyd. Hollanda hkmetiyle zel teebbsnn ortaklaa kurduu Hollanda ve Dou Hindistan irketi, dnyann uzak kelerine tekneler gnderir, eine ender rastlanan teberiler getirip Avru pa'da krla satard. Bu yolculuklar Hollanda Cumhuriyeti'nin yaam kaynayd. Sefer yollan ve haritalar devlet srlar ara sndayd. Gemilerin sefere kmas mhrl zarflar iindeki emirlere bal olurdu. Gezegenimizin her yeri birden Hollanda gemileri ve gemicileriyle dolup tamt. Kuzeyde Barents Deniziyle Avustralya'da Tasmania, adlarn Hollandal kaptanlarn dan almtr. Bunlar yalnzca ticari amal seferler deildi. Ger i ticari amacn rol bykt ama bilimsel serven, yeni lke lerin kefi, yeni bitkiler, yeni hayvanlar, yeni insanlar bulmak, ksacas bilgi ak da ar basyordu. Amsterdam Belediye Saray XVII. yzyl Hollanda'snn, kendine gven duyan bir toplumun resmettii portresi niteliin dedir. Bu sarayn inas iin gemiler dolusu mermerler getirtil miti. Yldzlarla bezenmi evrenin ykn omuzlannda ta yan Atlas'n heykeli bu binadadr. Yine bu bina salonlarnda Ba t Afrika'dan Byk Okyanusa kadar uzanan lkeleri ieren bir harita duvarlar kaplar. O zamanlar dnya Hollanda'nn her ye 167

rine gemi gnderdii bir arenayd. At koturur gibi denizlerde gemi kotururlard. Dnyann yar evresine teknelerinin yayld bir ylda, Hollanda gemile rinin bir blm Habeistan Denizi adm verdikleri Bat Afrika kylarna ynelirler, bat kylarn izleyerek Afrika'nn gne yini geerler, oradan Madagaskar Boazm ap Hindistan'n gneyinden Baharat Adalarnda soluu alrlard. Baharat Ada lar dedikleri bugnk Endonezya. Sefere kan gemilerin bir blm de Yeni Hollanda adm verdikleri bir diyara, bugnk Avustralya'ya giderdi. Teknelerden bazlarysa Malakka Boa zm ama cretini gsterir ve Filipinler'i geerek in'e ular lard. Hollanda o dnemden nce ve sonra hibir zaman ylesine bir Dnya Devleti olmad. Yeni fikirlere ak bir lke oldu undan, Avrupa'nn baka, lkelerinde bask altndaki aydnlarn cenneti olmutu. 1930'larda Nazi egemenliindeki Avrupa'dan aydnlarn kamasndan ABD'nin yararlanmas gibi, Avrupa'nn teki lkelerindeki sansr ve baskdan kaan aydnlar Hollanda' ya akn ediyordu. XVII. yzyl Hollanda's byk Yahudi filo zofu Spinoza'mn snd bir yer oldu. Spinoza, Einstein'in tak dir ettii dnrlerdendi. Matematik ve felsefe tarihi alannda byk bir isim olan Descartes iin de ayn durum szkonusu. Siyasi bilimci John Locke da Hollanda'ya snd ve felsefeye yatkn devrimci dnceleri olan Adams, Franklin, Jefferson, Pain ve Hamilton gibi kiileri etkiledi Hollanda bilim ve sanat adamlarnn akn ettii bir lkeye dnt. Byk ustalar Rembrandt, Vermeer ve Frans Hals bu dnemin sanatlardr. Leeuwenhoek mikroskopu icat etti. Willebrordo Snellius, n krnm yasasn buldu. Dnce zgrl gelenei kkleen Hollanda'nn Leiden niversitesi, yerkremizin Gne'in evresinde dnd gr n yadsmasn isteyen Katolik Kilisesinin zulmnden kaan 168

Galileo'ya (*) bir burs vererek profesrlk grevine devam et mesini salad. Galileo, Hollanda'yla sk temas halindeydi. Onun ilk astronomik teleskopu Hollanda yaps bir drbn dizaynn dan gelitirilmiti. Galileo teleskop sayesinde gneteki lekeleri, Vens'n evrelerini, Ay'n kraterlerini ve Jpiter'in imdi Gali leo Uydular adyla bilinen drt byk Ay'm saptad. Galileo'nun kilise ii almalarna ilikin olarak verdii bilgilere, 1615 ylnda Hollanda Byk Desi Christina'ya yazd mektupta rastlayabiliriz. Bildiimiz zere, birka yl nce gklerde amzdan nceki dnemlerde bilinmeyen birok ey bulup ortaya kardm. Bu bulularn yenilii ve akademik filozoflarn edin dikleri fizik kavramlaryla genellikle elien sonular, k msenmeyecek sayda profesrn bana kar vaziyet alma sna yol at. Bu profesrlerin ou kilise adamlardr. Doa y ve ona ilikin bilimsel yasalar tersyz etmek iin ge bu cisimleri sanki ben kendi ellerimle yerletirmiim gibi bana kzyorlar. Gereklerin gn na karak birikim yarat masnn eitli sanat kollarndaki aratrmay ve gelimeyi kamladm unutuyor gzkyorlar (**) (*) 1979 ylnda Papa II. John Paul Galileo'yu kilisenin 346 y n ce mahkm ediine ilikin kararn bozulmas nerisini evrede fazla patrt karmadan ortaya att. (**) Dnyann gne evresinde dnd (helyosantrik) grn or taya atma konusunda Galileo'nun (ve Kepler'in) gsterdikleri cesarete teki dnrlerin davranlarnda rastlamyoruz. Av rupa'nn dnce banazlnn ortal kasp kavurmad lke lerde bile bu cesareti gremiyoruz, rnein, 1634 ylnda Hollan da'da yaayan Descartes'n bir mektubunda u grlere yer verdiine tank oluyoruz. Galileo'nun yerkremizin Gne evresinde dnd yolun daki grnn kilise tarafndan sulandn biliyorsunuz. 169

Keiflere ynelmi Hollanda'yla entellektel ve kltrel merkez olan Hollanda arasndaki ba ok skyd. Yelkenli gemi lerin gelitirilmesi her tr teknolojiyi tevik etti. El sanatlar ge liti. Bulular dllendirilmeye baland. Teknolojik ilerleme bilgi edinmeye, bu da en geni boyutlarda zgrle ihtiya gs terir. Bu nedenle Hollanda, Avrupa'da en ok kitap baslan ve satlan bir lke durumuna geldi. Baka lkelerde yasaklanm kitaplarn evirilerine izin verdi. Bilinmedik topraklar kefetmek ve garip gelen yeni toplumlarla karlamak, kendi halinden memnun toplum yapsn sarst ve dnrleri akl diye belle dikleri eyleri yeniden gzden geirmeye ve gerekleri snama ya zorlad. Bu arada binlerce yldr, rnein corafya konusun da, doru olarak belledikleri bilgilerin yanlln anladlar. Dnyann byk bir blmndeki lkelere krallar ve imparator lar hkmederlerken, Hollanda Cumhuriyeti halk tarafndan y netilen lke kategorisinde saylmay en ok hak etmi bir top lumdu. zgrlk ve dn hayatnn tevik grmesi, maddi refah, yeni dnyalarn kefi ve bunlardan yararlanlmas, top lumsal serven cokusu yaratt. talya'da Galileo baka dnyalarn varln aklam, Bruno da baka hayat ekillerinin varl zerinde durmutu. Bu d ncelerinden tr Galileo ve Bruno talya'da ikence grr ken, Hollanda'da her iki gr paylaan astronom Christiaan Huygens dllerle donatlyordu. Christiaan Huygens, Dnya benim lkem ve dinim de bilimdir, diyordu. Kitabmda ele aldm konular -ki, bunlar arasnda yerkre nin devinimi de vardr. Birbirine ylesine baldr ki, bun lardan birinin yanll tekileri de silip sprr. Her ne ka dar bu grlerimin kesin ve doru kantl temeller zerine oturtulduunu biliyorsam da, kiliseye kar gelmek iste mem... yi yaamak iin gze batmadan yaamak gerek sloganma uygun olarak yaamm srdrmek niyetindeyim. 170

a ileyen byk motif kt: Dnce ve vicdan zgr lnn simgesi k; corafi keiflerin simgesi k; zellikle Vermeer'inkiler olmak zere o dnemin tablolarn aydnla bo an k; bilimsel aratrmann konusu olarak k; Snell'in kr nm yasalaryla Leeuwenhoek'in mikroskobundaki k ve Huy gens'in n dalgalardan olutuu kuramndaki k (*). Bun lar hep birbirine balantl etkinliklerdi ve bu faaliyetlere giri enler birbirleriyle serbeste temasa geiyorlard. Vermeer'in tablolarndaki i dekorasyonlar denizcilik aygtlar ve duvar haritalaryla doludur. Mikroskoplar konuk odalarnn ilgi eken kelerini oluturuyordu. Leeuv/enhoek ise Vermeer malikanesi (*J Isaac Newton, Dnceleri en sekin matematiki olarak nite ledii Huygens'i takdir ederdi. Ayn zamanda onun eski Yunan llarn , matematik geleneinin en sadk izleyicisi olduunu sy lerdi ki, bu o zaman da, imdi de iltifat saylr. Glgelerin sivri ulu olmalarndan tr, Newton n kk zerreciklerin ak ndan olutuu kansndayd. Krmz n en ok ve mor n da en az zerrecikten olutuu grndeydi. Huy gem ise n bolukta yaydan dalgay andrdm, deniz dalgas gibi yayld n savunuyordu. Bu yzdendir ki, n dalga uzunluu ve frekan s terimlerini kullanmaktayz. In sapp krlmas zellikleri Dalga Kuramyla aklanabilmi ve Huygens'in grleri yaygn lk kazanmtr. Fakat 1905 ylnda Einstein Tanecikler kuramy la fotoelektrik olgusunu, baka bir deyile, k gsterilen bir madenin elektronlar samas olgusunu aklad. Modern kuvanta mekanii her iki gr badatrr ve bugn artk n baz durumlarda dalga olarak yayldn, baz durumlarda da tane cikler satm kabul etmek olaandr. Szkonusu dalga - tanecik ikilemi saduyu kavramlarmza ters debilir, fakat n zel liklerini ortaya koyan deneylere uygun dmektedir. elikerm badamas olan bu durumda gizemli ve heyecan verici bir yan vardr ve her ikisi de bekr yaam Nev/ton'la Huygens'in n nitelii hakkndaki ada anlaymzn ebeveyni olmalar ilgin bir rastlantdr. 171

yneticilerindendi ve Huygens'i Hofwijck'deki evinde sk sk ziyarete giderdi. Leeuwenhoek'in mikroskopu, manifaturaclarn kuma ka litesini saptamak iin kullandklar bytecin gelitirilmesinden domutur. Mikroskop sayesinde Leeuwehhoek bir kak suda bir evren kefetti: Mikroplar buldu. lk mikroskoplarn yapl masna Huygens de yardm etti ve bu aygtla epey yeni ey bul du. Leeuwenhoek ve Huygens insan sperm hcrelerini dnya da gren ilk kiiler olmulardr, insanolunun reyip oaln anlamak iin bu spermleri grmek artt. Mikro - organizmalarn kaynatlmak suretiyle nceden sterilize edilmi suda yava ya va reyi nedenlerini havada yzecek kadar kk olularna ve sudan kalarna balayarak aklad. Bylece kendi kendine reme kavramna yeni bir gr getirdi ve zm suyunun mayalanmasyla etin rmesi srasnda remenin olabileceine iaret etmi oldu. Huygens'in iaret ettii dorunun kantlanma s iin iki yzyl geti ve Pasteur'n buluu beklendi. Mars geze geninde hayat olup olmadn aratran Viking projesinin kay naklar, Leeuwenhoek ile Huygens'te aranabilir. XVII. yzyl Hollanda'snda gelitirilen mikroskop ve teles kop, insanolunun meraknn ok kk ve ok byk alanlara uzanma isteini yanstmaktadr. Bizlerin atomlar ve galaksile ri izleyiimizin tohumlar o tarihlerde atlmt. Astronomi a lmalar iin yaplan merceklere kar ilgi duyan Huygens be metre uzunluunda bir mercei kendisi imal etti. Teleskopla yapt keifler bile Huygens'in bilim tarihine gemesi iin ye terlidir. Eratostenes'in izinden giderek baka bir gezegen boyut larn len ilk bilgindir Huygens. Vens gezegeninin tmyle bulutlarla evrili olduu grn ilk ortaya atan odur. Mars gezegeninin yzey biimini ilk gstermeye alan yine Huygens'tr. Mars'n dnerken gsterdii kaybolu ve yeniden orta ya k zelliklerini izleyen Huygens, Mars'ta bir gnn, yerkremizdeki gibi yaklak yirmi drt saat olduunu ilk kez sapta mtr. Satrn'n halkalarla evriH olduunu ve bu emberle 172

rin gezegene hi demediini yine ilk olarak Huygens sylemi tir (*). Satrn gezegeninin en byk Ay' olan Titan' kefeder de odur. Titan gne sistemindeki en byk Ay'dr; son derece ilgin ve incelenmesine umut balanabilecek bir dnya grn mndedir. Huygens bu keiflerinin ounu yirmi yalarnday ken yapt. Astrolojinin de anlamsz bir ey olduunu vurgulard, Huygens'in daha baka baarl almalar da var. Deniz, yolculuunda boylam saptamak sorunu zor bir iti. Enlem, yl dzlar sayesinde kolaylkla bilinebiliyordu; gneye gidildike g neydeki yldz kmelerini grebilirsiniz. Fakat boylamn saptan mas tam olarak zamann bilinmesini gerektirir. Gemideki has sas bir saat, terkettiiniz limandaki saati size bildirebilir. G ne'in dousuyla bat ve yldzlarsa geminizin bulunduu yerel saati verir. kisi arasndaki fark boylamn saptanmasn salar, Huygens sarkal saati icat etti. Bunun prensibi Galileo tara fndan daha nce bulunmutu. Denizcilikte kullanlan saatler de gelime salayc almalar yaparken, Huygens bugn bile baz saatlerde kullanlan sarmal dengeli yay buldu. Santrifj gcn hesaplan gibi mekanie ilikin bulular da vardr. Zar oyunlarna dayanarak olaslklar kuramn ortaya att. Sonradan maden sanayiinde devrim yaratacak hava pompasn icat etti, Slayd projektrnn habercisi Sihirbaz Kutusunu buldu. Baka bir makinenin daha, buhar makinesinin geliimini etkile yen Barut Makinesini de icat etti. Huygens yerkrenin Gne evresinde hareket eden bir ge zegen olduu yolundaki Kopernik'in grnn Hollanda'da halk arasnda bile kabul edilmi bir gr olmasndan tr zevk duyan bir bilimadamyd. Kopernik'in tm astronomlarca (*) Galeo halkalar kefetmiti. Fakat bunlar hangi fikir ereve sine oturtacan bilemedi. Astronomi teleskoplaryla yapt in celemelerde Satrn gezegenine simetrik olarak den iki pro jeksiyondan sz ediyor ve ne olduklarn bilmediim gsteren bir aknlkla, kulaa benzediklerini belirtiyordu. 173

kabul edildiini, Ancak kafas yava alanlarla batl inanla rn etkisinde olanlar tarafndan reddedildiini sylerdi. Orta an Hristiyan filozoflar, gk cennetinin her gn bir kez yer yz evresinde dnmesinden esinlenerek bunun sonsuz olama yaca grn tutturur, tartrlard. Bu grn etkisiyle sa ysz, hatta ok sayda bile (ve hatta varolandan baka) dnya olamayacam savunurlard. Gn deil de yerkrenin dnd nn kefi, yeryznn tek dnya oluturduu kavramn teh likeye atyor ve baka dnyalarda da hayat bulunabilecei ola slna yol ayordu. Bunun nemli sonular szkonusuydu. Kopernik yalnzca gne sisteminin deil tm evrenin Gne'in evresinde dndn, baka bir deyile helyosantrik olduunu sylyor. Kepler de yldzlarn gezegen sistemlerine sahip olduk larn reddediyordu. ok sayda, daha dorusu saysz baka dn yalarn baka gneler evresindeki yrngelerinde dnd g rn ilk kez akla kavuturan kiinin Giordano Bruno oldu u sanlmaktadr. Bazlarna greyse, dnya saysnn okluu gr, Kopernik'le Kepler'in fikirlerinden filizlenmitir. XVII. yzyln balarnda Robert Merton, helyosantrik varsaymnn daha birok gezegen sistemi iermesi gerektiini ve bu ynde ne srlen fikirlerin anlamszdan hareket ederek anlam kar mak olduunu belirtiyordu. Bir zamanlar karsndakinin dili ni yutmasna neden olabilen bir savla Robert Merton yle di yordu : Kopernikolu Kopernik canavarnn dedii gibi, gk kyaslanamaz bir byklkte... Yldzlar saysz ve enginlik sonsuzsa, gkte grdmz saysz yldzlarn gneler ol duklarn, bunlarn da deimez merkezleri bulunduunu ne den kabul etmeyelim? Gne'in evresinde dolaan gezege ni bulunmas gibi, onlarn da benzer biimde kendilerine bal gezegenleri bulunduunu dnebiliriz... Bunun sonu cu olarak ta sonsuz sayda yaanabilir dnya bulunduu so nucunu karabiliriz. Byle dnmemize engel nedir?.. 174

Kepler'in ve tekilerinin syledii gibi, yeryz dnyorsa, yukarda dile getirdiim daha nice kstaha elikiyi ortaya dkebiliriz. Fakat yerkremiz dnyor. Merton eer bugn yaasayd, saysz ve yaanabilir dnyalarsn varln kabul etmek zorun da kalacakt. Huygens bu zorunluu o zaman duydu ve hibir zaman fikrinden caymad: Uzay okyanusundaki yldzlar da birer gnetiler. Bizim gne sistemiyle kyaslayarak, Huygens o yldzlarn da kendilerine ait gezegen sistemleri bulunmas ge rektii ve bu gezegenlerden birounda canl yayor olabilece i grn ne sryordu. Gezegenlerde yalnzca engin l lerin bulunduunu kabul eder ve buralar Kutsal Mimara daha ok yaknlk duyan tm canllardan yoksun klarsak, gzellik ve soyluluk asndan tm gezegenleri yerkreden aa saym oluruz ki, bu da manta uygun dmez. Bu fikirler olaanst bir kitapta ve zafer habercisi bir balk altnda toplanmt: Gklerde Kefedilen Dnyalar: Ge zegenlerdeki Bu Dnyalarda Yaayan nsanlar, Bitkiler ve rn lere likin Dnceler. 1690 ylnda Huygens'in lmnden ksa bir sre nce derlenen bu kitap, Rus ar Byk Petro dahil birok kii tarafndan hayranlkla karland. Petro, Rusya'da Bat bilimine ait ilk kitap olarak bastrd. Huygens'in gzlemlerine dayanarak kard sonular a da kozmik perspektife benzerlikler gsteriyor. Evrenin mthi enginliinin ne gzel ve artc bir emas karsnda bulmaktayz kendimizi... Bunca gneler, bunca yerkreler... ve bunlarn her biri de otlar, aalar, hayvanlar dolu ve nice denizler ve dalarla ssl!.. Yldz larn okluu ve birbirleri arasndaki byk uzakl d nnce, hayranlmz ne kadar daha ok artyor? Voyager uzay arac, o gnk keif yolculuklarna kan yel kenli gemilerin ve Christiaan Huygens'in bilimsel ve tasarmc 175

geleneinin uzantlardr. Voyager uzay aralar, yldzlara doru yol alan gemilerdir ve yollar zerindeki Huygens'in iyi bildii ve sevdii dnyalar kefetmektedirler. Yzyllar ncesinin yolculuklarndan dnerken getirilen nemli eylerden biri Gezi ykleri'dir. Bunlar, yabanc lke lere ve hayranlmz uyandran, yeni keifleri kamlayan, da ha nce hi grlmemi (egzotik) yaratklara ait hikyelerdir. Bu hikyelerde ge deen dalar; ejderha ve deniz canavar lar; gnlk yiyecekler iin altndan yaplm kap kaak; acayip yapl hayvanlar; Protestanlar, Katolikler, Museviler ve Msl manlar arasndaki kavgalarn anlamszl; azlar gslerinde bulunan insanlar; aalarda yetien keiler vardr. Bu hikye lerden bazlar dorudur, bazlar da uydurmadr. Kimisinde bir dirhem gerek bulunur, kimisi de kefe kanlar ya da onlarn anlattklar tarafndan abartlm ya da yanl yorumlanmlar dr. Bu ykler Voltaire'in ya da Jonathan Swift'in elinde, Av rupa toplumu iin yeni bak alar getirmi ve kabuuna e kilmi bu topluma yeniden dnme malzemesi salamlardr. Voyager 2 uzay arac, hibir zaman yeryzne dnmeyecek. Fakat bilimsel bulgular, yapt destans keifleri, yolculuk an lar gelmekte. rnein, 9 Temmuz 1979 tarihini ele alalm. B yk Okyanustaki yerel saatle 8.04'de yeni bir dnyann ilk re simleri yeryzne geliyor. Bu yeni dnyaya Avrupa adn veri yoruz dnyamzdakinden esinlenerek. D gne sisteminden yeryzne resim nasl geliyor? Jpi ter evresindeki yrngesinde donen Avrupa zerinde gne pardyor. Bu k uzaya yansyor. Uzaya yansyan n bir blm Voyager televizyon kamarasndaki fosfora arpyor ve bir grnt yaratyor. Voyager'deki bilgisayarlar grnty okuyorlar, yarm milyar kilometre uzaklktaki yeryznde yerletirilmi bir radyo - teleskopa radyo sinyalleri veriyorlar. Bu radyo - teleskoplardan biri spanya'da, biri Gney alifornia'daki Mojave lnde, ncs de Avustralya'da. 176

Voyager'lerin kt yolculuklarda insan bulunsa, kapta nn seyir defterinde unlar yazl olacak: 1. Gn : Gezegenlere ve yldzlara doru Cape Canaveral'dan havalandk. 2. Gn : Aracn bilimsel gzetleme platformunda bir bozuk luk var. Bozukluu gideremezsek ekmemiz gereken fotoraflardan ou ve bilimsel veriler kayba urayacak. 13. Gn : Geriye doru bakarak imdiye dek birlikte foto raflar ekilmemi yeryzyle Ay'n uzayda birarada ve bir birinden ayr dnyalar olarak fotoraflarn ektik. Uzayda gzel bir ift oluturuyorlar. 170. Gn : Olaan ev ve temizlik ilerine baktk. Olaysz birka ay geti. 185. Gn: Jpiter'in resimlerini ektik. Bunlar ayar foto raflaryd. 207. Gn: Radyo vericisinde bir bozukluk var. Vericiyi onaryoruz. Dzeltemezsek, yeryznde bizden bir daha hi ha ber alamayacaksnz. 215. Gn: Mars'n yrngesini geiyoruz. Gezegenin kendi si Gne'in te yanna dyor. 295. Gn: Asteroit Kua'na giriyoruz. Genie ve dzen siz kaya paralar var. arpmay nlemeye alacaz. 475. Gn: Belli bal Asteroit Kua'ndan syrldk. Her hangi . bir arpmaya kurban gitmediimize sevinliyiz. 570. Gn: Jpiter gkte giderek daha belirginleiyor. Yer yzndeki en byk teleskoplarn salayamad ayrntlar saptayarak grntlerini alabileceiz. 615. Gn: Jpiter'in deiken bulutlar nmzde fr d nerek bizi hipnotize edecek derecede aknla uratt. Ge zegen ok kocaman bir ey. teki tm gezegenler biraraya getirilse, Jpiter onlarn tmnden iki kat daha byk bir ktleye sahip. Da diye bir ey yok. Ova, Volkan ve akar su yok. Toprakla hava arasnda snr diye bir izgide yok. 177 Kozmos : F. 1%

Youn gaz okyanusuyla yzen bulutlardan oluuyor her ye ri. Yzeyi bulunmayan bir dnya. Jpiter zerinde grd mz her ey gklerinde dalgalanyor. 630. Gn: Jpiter'in havas ok ilgimizi ekti. Bu masif dnya ekseni etrafnda on saatten az bir zamanda dnyor. 640. Gn: Bulut biimleri birbirinden farkl ve ok gzel. Van Gogh'un Yldzl Gece tablosunu andryor. Ya da William Blake'in yaptlarn. Fakat hibir sanat bylesi bir tablo henz iznemitir, nk hibiri henz gezegenimiz den dar ayan atmamtr. Yerkre zerindeki hibir sanat bylesine acayip ve gzel bir dnya dleyememi.tir. Jpiter'in rengrenk kuak ve izgilerini yakndan izliyoruz. Beyaz izgiler yksek bulutlar olabilir, belki de amonyak kristalleridir. Kahverengine alan kuaklar daha aada ve daha scak blgeler olabilir. Mavi blgelerse bulut rtleri arasnda ak bir gk paras grebildiimiz deliklerdir. Jpiter'in krmza bakan kahverenginin nedenini bilemiyo ruz. Belki de fosforun ya da slfrn kimyasal yapsndandr. Belki de Gne'ten gelen mortesi k Jpiter atmos ferindeki metan, amonya ve suyu ayrtrarak ak renk te karmak organik molekllerin oluumuna, sonra da bu molekllerin yeniden biraraya gelmesine yol ayor. Bu tak dirde, Jpiter'in renkleri drt milyar yl nce yeryznde hayatn balangcna yol aan kimyasal olgulardan sz ediyor demektir. 647. Gn: Byk Krmz Nokta. Byk bir gaz stunu ykseliyor. Yanndaki bulutlarn boyuna eriiyor. O kadar byk bir stun ki, iine 6 tane yerkre sar. Krmz olu unun nedeni, belki de ok derinde olumu ya da younla m karmak moleklleri yzeye karmasndandr. Bir mil yon yllk bir byk frtna sistemi olabilir, 50. Gn: Muhteem karlama, nmzde mthi gzel likler sergileniyor. Jpiter'in azl radyasyon kuaklarn 178

yalnzca tek bir aygtn bozulmasyla aabildik. Jpiter'in yeni kefettiimiz halkalarnn paracklaryla arpmadan bunlar atk. Radyasyon kuann gbeinde bulunan k k, krmz bir.dnya olan Amalthea'y, ok renkli Io'yu Avrupa'daki izgili iaretleri, Ganyemede'nin rmcek a n anmsatan gzel ekilleri getikten sonra, Callisto'nun ok halkan havzasn atk. Jpiter gezegenin bilinen Aylarndan en dtakini de ap da doru alyoruz. 662. Gn: Alan detektr lerimizle kk para de tektrlerimiz Jpiter rad yasyon kuandan ayrld mz gsteriyor. Gezege nin ekim gc hzmz ar trd. Sonunda Jpiter'den syrldk ve uzay okyanu suna doru alyoruz. 874. Gn: Bundan sonra Voyagr I ve 1 1 "hin Jpiter'in aylarn ki uramza iki yl sonra incelemesi 5 Mays 9 Haziran 1979 varacaz: Satrn sistemi. Voyager tarafndan gnderilen gezi ykleri arasnda en ok houma giden Galileo uydularndan biri olan Io'dan gelenidir. Voyager gitmeden nce de Io'da garip bir eyler olduunu bi liyorduk. Yzeyinde baz deiik ve ilgin ekiller grlyordu. Rengi de ok krmzyd. Mars krmzsndan daha da krmz. Voyager bu kocaman Ay'a yaklatnda, gne sisteminde ki baka bir yerde rastlanmadk biimde deiik renkler tayan bir yzeyle karlat. Io, Asteroit Kua'na yakn bir yerdedir. Tarihi boyunca den kaya paralaryla yumruklanm olmal. Kraterler alm olmas gerekir. Fakat krater gzkmyordu. Alan kraterleri silebilen olduka etkili bir sre szkonusu ol mal. Atmosferin etkisi olamaz bu, nk lo'nun gsz olan ekimi nedeniyle atmosferin byk bir blm uzaya kaymt. Akarsudan tr olamaz, nk lo'nun yzeyi ok souk. Vol 179

kan azna benzeyen yerler vard. Fakat emin deildik. Voyager'in yoluna devam etmesini salamaktan sorumlu ekip yelerinden Linda Morabito, Io'nun arka planndaki yl dzlar grebilmek amacyla bilgisayardan Io'nun bir u blge sinin grntsn vermesini istemiti. Uydunun yzeyindeki ka ranlkta dik duran bir ty sorgu grr gibi oldu. ard. Son ra birden karar verdi ki, ty sorgu, varolabileceinden kuku land bir volkand. Voyager, yerkremizin dndaki ilk faal volkan kefetmiti. u anda Io'da gaz ve paralar kusan dokuz byk volkan ve yzlerce de -belki binlerce- snm volkan bu lunduunu biliyoruz. Volkanik dalarn yanlarndan akan ps krtlm dkntler kraterleri rtmeye yetmektedir. Gezegen lerdeki grntlerden yepyenisiyle kar karya bulunmaktayz. Galileo ve Huygens baylrlard bu grntlere. Io'daki volkanlarn kefedilmesinden nce, bunlarn varl Stanton Peale ve arkadalar tarafndan haber verilmiti. Io'da grdmz renklerin ekilleri, volkan azndan kan erimi slfr nehirlerinin alabilecei renk ekillerine benziyor. Io'nun yzeyi birka ay iinde bile deiiklie uruyor. Yeryznde dzenli aralklarla hava raporlar yaynlanmas gibi, Io'ya ait ha ritalarn dzenli aralklarla hazrlanmas gerekmektedir. Younluu pek az olan lo atmosferinde Voyager genellikle slfr dioksit bulgusuna vard. Bunun bir yarar olabilir: yice iine dt Jpiter radyasyon kuann elektrik ykl par acklarndan yzeyini koruyor. Io'nun byk volkanik sorgular, Jpiter'in evresindeki uzaya atomlarn dorudan sokabilecek kadar yksek. Io'dan kan gazl maddenin, birok arpma ve younlama sreci so nunda Jpiter'in evresindeki krmz halkalarn sorumlusu ol mas da szkonusudur. nsann Jpiter'de yaayabileceini dnmek zordur. Bu nunla birlikte atmosferinde srekli olarak dolanacak byk ba lonlu kentler kurulmas uzak bir gelecein dncesi olabilir. Jpiter'in Ay'larn kefetmek isteyenler iin Jpiter gezegeni 180

bir tahrik noktas olmaya devam edecektir. Gne sistemi, yldzlararas gaz ve tozun younlamasn dan oluurken, Jpiter, yldzlararas uzaya pskrmeyen ve gnei oluturmak zere ie doru dmeyen maddenin byk bir blmn kendine ekmitir. Jpiterin ktlesi otuz, krk mis li olsayd, iindeki madde de termonkleer tepkiler geirecein den, bu gezegen kendi yla parldamaya balard. Gezegen lerin en by, yldz olmay baaramayan bir ktledir. By le olmasna karn, i ss Gne'ten ald enerjinin iki katn verebilecek kadar yksektir. Tayfn kzl tesi blmyle deer lendirilince, Jpiter'i bir yldz saymak bile doru olur. Gzle grlebilen bir yldza dnseydi, ifte yldz sistemli, gkte iki gneli bir dnyada yaayacaktk. Ve geceler dnyamza daha ender olarak inecekti. Samanyolu boyunca saysz gne sistem lerinde olduu gibi. Jpiter bulutlarnn alt blmlerindeki atmosfer tabakala rnn arl, yerkremizdekinden ok daha yksek basn ya par. Bu basn ylesine byktr ki, hidrojen atomlarndan elektronlar sktrp karr ve sv metallik hidrojen maddesi oluturur. Yeryz laboratuarlarnda elde edilmemi bir fiziksel sonutur bu. nk yerkremizde bylesine yksek basn sa lanmamtr. (Metallik hidrojenin orta dereceli sda sper-iletken ilevi yapabilecei umut ediliyor. Yeryznde retilebilir1 se elektronik alanmda bir devrim yaratabilir.) Yerkremizdeki atmosfer basncndan milyon kez fazla basn bulunan Jj piter'in i katmanlarnda, metallik hidrojen okyanusundan ba ka bir ey yoktur. Bu arada Jpiter'in en i blmelerinde kaya ve demir ktlesi bulunabilir. Basn mengenesi iinde yeryz benzeri bir dnya, bu .en byk gezegenin ortasnda sonsuza dek I gizli kalabilir. Jpiter'in ierlerindeki sv maddenin tad elektrik akmI lan, gezegenin muazzam manyetik alannn kaynan oluturu yor olabilir. Gne sisteminin en gl manyetik alan bu ge zegendedir. Gezegenin radyasyon kua ise elektron ve proton 181

kapan oluturur. Elektrik ykl bu zerrecikleri, Gne'in sal d gne rzgrlar tarlar. Jpiter'in manyetik alan bun lar yakalayp hzlandrr. Io, Jpiter'e ylesine yakn bir yrngede dner ki, szkonusu youn radyasyonun gbeinden geer. Geerken elek trik ykl paralar avlan yaratr, baplar da radyo enerjisi pat lamalar dourur. Jpiter'in radyo enerjisi patlamalarnn ne za manlar olaca, yerkremiz iin hava tahminlerinden daha b yk bir kesinlikle haber verilebilir. Jpiter'in radyo dalgalar yaynlayan bir merkez olduu," 1950'lerin balarnda radyoastronominin yeni icat edildii gn lerde bir rastlant sonucu bulunmutu. ki gen Amerikal olan Bernard Burke ve Kenneth Franklin, yeni yaplm ve o gn ler iin epey duyarl radyo-teleskopla gkleri kolaan ediyor lard radyo sinyali alabilecek miyiz diye. Gne sisteminin d ndaki kozmik alanda radyo dalgalan kayna aramaktaydlar. nceden bilinmeyen bir kaynaktan radyo dalgalan gelince a rdlar. nki bunun kayna, bir yldzdan, nebuladan ya da galaksiden deil gibiydi. in garibi, ok uzaklardaki cisimlere oranla epey hzla hareket eden bir cisimden geliyordu radyo dal galan. Uzak Kozmos alanlarna ait haritalarna bakp bu rad yo kaynana ilikin bir aklama yapamadklan sralarda bir gn, rasathaneden kp ge plak gzle baktlar. Salarnda olaanst parlaklkta bir cisim grmeleri onlan artt. akay la kark bir sevin iinde radyo dalgalar yaynlayan cismin Jpiter olduunu grdler. Laf'aramzda, bu tr raslantsal bul gular, bilime yabanc bir olgu deildir. Jpiter'den daha kk bir gezegen olmasna karlk, Sa trn yap bakmndan ve birok ynyle Jpiter'e benzemek tedir. Her on saatte bir kendi ekseni etrafnda dnen Satral ekvator blgesinde renkli izgi kuaklar sergiler. Bu renkli ku-l aklar Jpiter'inki kadar belirgin deildir. Jpiter'den daha za-l yf bir manyetik alan ve radyasyon kuana sahiptir. Satrn' evreleyen halkalann grnm, Jpiter'inkinden ok daha et-l 182

kileyicidir. Says onu aan uyduyla da evrelenmitir. Satrn'n Ay'larndan en ilginci olarak Titan gzmze ar pyor. Titan gne sistemindeki en byk ve hatr saylr de recede atmosferi olan tek Ay'dr. 1980 yl Kasannda Voyager 1 Titan'la karlamadan nce Titan hakkndaki bilgimiz az ve dzensizdi. Varl kukuya yol amayan tek gaz tr metan gazyd (CH4) ve G.P. Kupier tarafndan saptanmt. Gnein mortesi metan gazn daha karmak hidrokarbon mole kllerine ve hidrojen gazna dntrmekte. Hidrokarbonlar Titan'n yzeyini koyu renk ve katrans bir organik balk olarak kaplyor. Bu, yeryzndeki hayatn balangcna ilikin olarak dzenlenen deneyde yaratlan bala benziyor olmal. Titan'n ekim gc az olduundan, hafif hidrojen gaz ka dar besi olarak nitelenen iddetli bir srele abucak uzaya ka yor ve beraberinde metanla atmosferin teki yapsal maddele rini gtryordur. Fakat Titan'm atmosfer basnc en azndan Mars gezegenin atmosfer basnc kadar byktr. Bu nedenle ka darbesi pek gereklemiyor galiba. Belki de henz ke fedilmeyen yle atmosferik yapsal bir madde vardr ki, rne in nitrojen, bu madde atmosferin ortalama molekl arln artrarak darbeli ka nlyordur. Ya da darbe ka oluyor, ama uzaya kaan gazlarn yerini gezegenin iinden gelen ba ka gazlar alyor. Titan'n ktle younluu o kadar dktr ki, ok miktarda su ve buz bulunmaldr. Bu arada metan da var dr, sdan tr yzeye bunlarn ne oranda sahverildii bi linmemektedir. Titan'e teleskopla baktmzda, zar zor farkedilen bir kr mz disk grebiliyoruz. Baz gzlemciler o diskin yukar blm lerinde beyaz bulutlar grdklerini bildirmilerdir. Bunlar, b yk bir olaslkla, metan kristalleri bulutlandr. Peki ama kr mz rengi veren nedir? Titan inceleyicileri, bunun nedenini kar mak organik molekllere balamaktadrlar. Titan'n yzey s s ve atmosferik younluu halen tartma konusudur. Atmos ferde oluan sera tipi bir etkiden tr yzeyinde snn artt 183

belirtileri var. Yzeyinde ve atmosferinde bolca organik mole kl varlyla Titan, gne sisteminin ikamet edilebilir tek ve ilgin bir yeridir. Keif amacyla giriilen daha nceki yolculuk lar tarihi, Voyager'in ve baka uzay aralarnn giriecekleri keif uular, bu yer hakkndaki bilgilerimize devrim sayla cak bilgiler katacaktr. Titan'n bulut aralndan Satrn' ve halkalarm grebi lirsiniz. Aradaki atmosferin etkisiyle ak sar renktedir halka lar. Satrn sistemi, yerkremizin Gne'e mesafesinden on kat daha uzak olduundan, Titan'a ulaan gne bizim alkn olduumuzun yzde I'i younluundadr. Is dereceleri de atmos ferin sera tipi bir etki gstermesine karn, suyun donma de recesinin ok altnda olmaldr. Fakat organik madde bolluu, gne ve belki de volkanik blgeleriyle Titan'da (*) hayat olasl pek de yabana atlamaz. Bylesine deiik bir ortam da, hayat da doal olarak yeryzndekinden farkl olacaktr. Ti-

(*) 1655 ylnda Titan' kefeden Huygens bu konudaki grlerini yle zetliyor: Gzlerimizi gklere evirip Jpiter ve Satrn sistemlerini minnack gezegenimizle kyaslarken, bu iki gezege nin bykl ve soylu bekileri karsnda hayran kalmama ya olanak var mdr? Ya da akll Yaratcmzn btn hayvan lar ve bitkileri bize bahederek yalnzca yeryzn ssleyip b tn o dnyalar yoz ve insandan yoksun braktm dnme ye olanak var m? O dnyalar ki, orada yaayanlar da Yarat clarna tapmak isteyeceklerdir. Yoksa tm o gk cisimleri bize gz krpsnlar ve tarafmzdan incelensinler diye mi yaratldlar, dncesindesiniz? Satrn Gne'in evresini otuz ylda dn dne gre, Satrn gezegeniyle Aylarnn mevsimleri Yery z mevsimlerinden epey uzun olmal. Satrn'n Ay'larnda ya yor olabilecekler hakknda Huygens unlar ekliyor: Bylesi ne uzun ve canske klar olduuna gre, yaay biimleri bi zimkinden- ok farkl olamaz.* ' $ $ & 3

H&

tan'da hayat var ya da yoktur, eklinde kesin yantlar verebi lecek kantlara sahip deiliz. Fakat bir olaslk szkonusudur. Titan'm yzeyine, iinde aygtlar bulunan uzay aralar indir medike, bu sorunun yantn kesin olarak veremeyiz. Satrn'n halkalarn oluturan madde paracklarn ince lemek iin onlarn yaknma gidebilmemiz gerekir. Bunlar kartopu buz kpleri ve ap bir metreyi aamayan cce buzullardr. Bunlarn sudan yaplm buz zellikleri tad n biliyoruz, nk halkalardan yansyan gne nn tayftaki zellikleri, laboratuarda lmleri yaplan buzunkine benzemektedir. Bir uzay aracyla bu buz paralarnn yaknma gidebilmek iin sratimizi keserek onlarn Satrn evresinde dn hzlar olan saatte 45.000 mil (yaklak 62.000 km.) yapmalyz ki, beraberlerinde dolaabilelim. Baka bir de yile, o buz paralarnn Satrn evresindeki dn hzlarna ayak uydurarak biz de Satrn evresinde yrngede dolanmalyz. Ancak o takdirde ne olduklarn tam olarak anlayabili riz. Satrn'n evresinde ember sistemi yerine neden tek ve byk bir uydu yok? Halkay oluturan madde paras, Satrn'e yakn bulunduu oranda yrngede dnme hz artacaktr; ite ki paracklar dtaki paracklardan daha hzl dnmektedirler. Her ne kadar komple grup olarak paracklar gezegenin evre sini saniyede 20 km. hzla dnyorsa da, birbirine yakn iki par acn greceli hz ok dktr. Dakikada birka santimetre farkedecek kadar. Bu greceli devinimden tr paracklar kar lkl ekimin etkisiyle hibir zaman birbirine yapamyorlar. Yapmaya abalaynca, yrngesel hzlarnn az fakat de iik oluu onlar birbirinden ayryor. Eer halkalar Satrn ge zegenine bu denli yakn olmasalar, szn ettiimiz etkinin g c azalr ve kk kartoplar biraraya gelerek sonuta bir uy du olutururlard. Gne rzgr, Satrn gezegeni yrngesinden ok teler deki d gne sistemine kadar etkisini pek az da olsa hissetti 185

rir. Voyager, Uranus'a ve Neptn'le Pluto'nun yrngelerine ulatnda, eer aygtlar hl alr durumda kalrsa, Gne' in dnyalar arasnda estirdii rzgrn etkisinin azaldn mut laka hissedecektir. Gne'in estirdii rzgrn, Yldzlar mpa ratorluunun eiine uzanan son kahntsdr bu. Pluto'nun G ne'e olan uzaklnn iki misli daha uzaklktaki yldzlararas protonlar ve elektronlarn basnc, Gne rzgrnn ora-r lara kadar vardrabildii basncndan ok daha etkilidir. Gne' in mparatorluunun sona erdii bu blgeye heliopause (G ne duraksamas) ad veriliyor. Voyager adl uzay aracmz he liopause blgesini XXI. yzyl ortalarna doru aarak bir daha Gne sistemine geri dnmemek zere yldz adalarna yak laacak ve Samanyolu'nun orta blmlerindeki youn blgenin evresini bundan birka yz milyon yl sonra dolanmay ta mamlayacaktr. lk olarak! Artk destans yolculuklara balam bulunuyoruz.

186

Blm Vn
GECENN BELKEM
Gkte yuvarlak bir delie rastgeldiler... ate gibi par lyordu. te bu bir yldzdr, dedi Kuzgun. Yaratl'a ait Eskimo efsanesi Bir eyin nedenini renmeyi, kral olmaya ye tutarm. Demokritus Sisam'l Aristarkus, evrenin simdi sanldndan birka kez daha byk olduu sonucuna gtren baz varsa ymlar att ortaya. Bu varsaymlar, sabit yldzlarla G ne'in yerlerinden kmldamad, yeryznn Gne evresinde bir daire izerek dnd, Gne'in de bu yrngenin orta yerinde durduu yolunda. Ayn zaman da, sabit yldzlarn bulunduu ve merkezi Gne olan 187 - -

kreyi yie byk varsayyor ki, yeryznn dnn tamamlad dairenin sabit yldzlara uzaklk oran kre merkezinin kendi yzeyine olan uzaklk oranna etir, diyor. Arimet, The Sand Reckoner (Kum Saycs) nsanolu Tanr hakkndaki dncelerinin gereki bir muhasebesini yapacak olursa, tank olduu olaylarn b i linmeyen, gizli kalan nedenlerini dile getirmek iin o u zaman tanr szcn kullandn itiraf etmek zorunda kafir. Bu szc, nedenlerin kaynan bula mad, doal olann kayna anlalr olmaktan kt zaman kullanmaktadr. Ya da nedenleri birbirine ba layan zincirin halkalarn kaybettii anda, sonucu Tanr'ya balayarak sorunu zer ve aratrmasna son ve rir. Bu yzden, bir eyin oluunu tanrlara baladn da, aslnda zihnindeki karanln yerini, hayret duygu suyla nnde eildii allm bir sese terk etmekten baka bir ey mi yapyor? Paul Heinrich Dietrich, Baron von Holbach, Systeme de la Nature (Doann Sistemi) Londra, 1770

OCUKLUUMUN GET MAHALLE AVUCUMUN GB BLDM BR EVREND. Tm komularmz ta nr, isimleriyle teker teker sayabilirim. Besledikleri hayvanla r bilirdim. Kaldrm talarna dek oynadm sokaklar tanr dm. Fakat birka blok tede, trafik grltsnn hkm sr d 86. Sokaktan itibaren zihnimde yolculua ktm snr lar balard. Anmsadm kadaryla, yolculua ktm bu yer Mars gezegeniydi. K akamlan bazen gkte yldzlar grebilirsiniz. Uzaktan gz krptklarn grr, ne olduklarn merak ederdim. Benden 188

byk ocuklara ve yetikinlere sorduumda, aldm yant yal nzca u olurdu: Onlar gkte birer ktrlar, olum. Ik ol duklarn ben de grebiliyordum. Ama neydiler acaba? Gkte sallanan kck ampuller mi? Neden oradaydlar? Onlar iin zlrdm; meraksz arkadalarm iin gizliliini koruyan ga rip yerlerdir, diye dnrdm. Sorumun daha derin bir yant olmalyd. Yam byr bymez, evdekiler semt kitaplna gitmemi salayacak kartlarn bana verdiler. Kitaplk 85. Sokaktayd ga liba. Benim iin mehul bir yerdi. Hemen gittim ve kitaplkta alan memur kzdan bana yldzlar hakknda bir iki kitap bul masn rica ettim. Bana getirdii kitapta Clark Gable ve Jean Harlow gibi erkek ve kadn isimleri tayan yldzlar vard. Bi raz kzdm gren kzcaz o zamanlar iin anlamadm bir nedenle glmsedi ve bana baka bir kitap karp verdi. Bu istediim kitapt. Kitab hemen aarak soluk almadan aradm bilgiyi buluncaya dek okudum. Evet, kitap insanda hayret uyan dran bir bilgi veriyordu. Byk bir fikir. Yldzlarn gne, ama uzakta kalan tgneler olduunu yazyordu. Gneimiz de bir yldzd, fakat yakn bir yldz. Diyelim ki, Gne'i minnack ve gz krpan bir k duru muna gelinceye dek uzaklara srklediniz. Acaba ne kadar uzak lara gtrmek gerekirdi? A ls kavramndan habersizdim. In yaylmasna ilikin ters kare ilkesini bilmiyordum. Yl dzlara olan mesafemizi lmeyi bilecek en ufak bir bilgi krn tsna sahip deildim. Fakat unu syleyebilirim: Madem ki yl dzlar gnetiler, epey uzakta olmalar gerekiyordu... 85. So kaktan uzak, Manhattan da uzak, New Jersey'den de uzak olma lydlar. Evren tahminimden daha byk, diye geirdim ak lmdan. Sonralar daha da artc bir ey okudum. Bizim mahalle nin de dahil olduu yeryz bir gezegendi ve Gne'in evre sinde dnyordu. Baka gezegenler de vard. Bunlar da Gne'in etrafnda dnyorlard. Baz gezegenler Gne'e daha yakn, 189

bazlarysa daha uzaktayd. Ne var ki, gezegenler kendi kla ryla parcldamyorlard. Oysa Gne kendi yla parldyordu. Gezegenler yalnzca Gne'in n yanstyorlard. Eer I ok uzak mesafeler tesine gitseydiniz, yerkremizi ve teki ge- I zegenleri hi mi hi gremezdiniz; yalnzca fersiz birer k nok- I talan olarak grlrd. Gne'in yaldr yaldr parlaklna kar- I hk snk birer nokta olurlard. Derken, unu geirdim aklm- I dan: teki yldzlarn gezegenleri bulunduunu dnmek man- I tksz olmaz. Henz gzleyemediimiz gezegenler rnein. S- I zn ettiim bu teki gezegenlerin bazlarnda hayat olabilirdi I de... Neden olmasnd? Bizim mahallede bildiimiz hayat bici- I minden deiik olabilirdi belki. Bylece astronom olmaya ka- I rar verdim. Yldzlar ve gezegenler hakknda bir eyler ren- I meyi aklma koymutum. Ve mmkn olursa, oralara gitmeyi I de. Bu garip isteime annemle babamn set ekmemesi ye baz I retmenlerimin tevik etmesi benim iin bir talih olduu gibi, I teki dnyalarn ziyaret edilip Kozmos'un yakndan kefe kl- I d bir dnemde yaamam da bir talihtir. Daha nceki bir a- I da domu olsaydm, bu konuya merakm ne denli derin olur-1 sa olsun, yldzlarn ve gezegenlerin ne olduunu ya da ne olma-1 dn bilemeyecektim. Baka gneler ve baka dnyalardan ha-1 berim olmayacakt. Bunlar atalarmzn 1 milyon yldr srdr-1 dkleri sabrl gzlem ve cesur dnceleri sonucunda doann I barndan koparlm gizlerdir. Nedir yldzlar? Bu tr sorular bir ocuun glmseyii ka-1 dar doaldr. Bu sorular hep sormuuzdur. amzn zellii, I bu soruya yantlarn bazlarm biliimizdir. Embriyonik gelimemizde trlerimizin evrim tarihini izle-1 yiimiz gibi, zihinsel gelimemizde de atalarmzn dnceleri nin izi zerinden geeriz. Bilim ncesi zamanlar dnn. Ki taplklarn henz bulunmad zamanlar gznzn nne ge tiriniz. O zamanlar da zeki, merak dolu ve hem toplumsal, hem cinsel konulara kar ilgi duyan insanlardk. Fakat o dnemler 190

de henz deneyler gereklememi, icatlar gn na kma mt. nsanolunun ocukluk dnemiydi. tein ilk kez bulun duu zaman dnn. O sralarda insanlar acaba nasl yaar lard? Atalarmz yldzlarn ne olduunu sanrlard dersiniz? Bazen d kurar ve birilerinin yle dndn geiririm zihnimden: Kiraz yiyoruz, ot yiyoruz. Fndk, fstk yiyoruz. Yaprak yi yoruz. l hayvanlar yiyoruz. Baz hayvanlar ldryoruz. Hangi yiyeceklerin iyi, hangilerinin zararl olduunu biliyoruz. Baz yiyecekleri azmza koyunca yerde debelendiimizi biliriz. Baldran ve ykskotu sizi ldrebilir. ocuklarmz ve arka dalarmz severiz. Onlar bu gibi yiyeceklere kar uyarrz. Hayvan avna gittiimizde avlanp ldrlebileceimizi de biliriz. Boynuz yiyerek ya da inenerek lebiliriz. Ya da do rudan doruya bizi yiyen hayvanlar da olabilir. Hayvanlarn davran biimleri bizim iin lm kalm sorunu oluturur. Na sl iftletiklerini, yavruladaklarn, otladklarn, hangi yollar izlediklerini, btn bunlar bilmeliyiz. ocuklarmza retiriz btn bunlar. Onlar da bu bilgileri ocuklarna aktarrlar. Hayatimiz hayvanlarmkine baldr. Onlar iyice izleriz, zellikle kn yenecek bitki azalnca. Hayvanlarn pelerinde koan ve toplayp saklayan avclarz. Bu gkkubbenin altnda bir aata ya da dallarnda uyuruz. Giyim iin hayvan deminden yararlanrz. nk bizi scak tu tar. plaklmz giderir. Bazen de hamak iin kullanrz deri sini. Hayvan derisi giydiimizde o hayvann gcn hissederiz. Karaca ile birlikte srarz. Ay postunu stmz geirince hayvan avna karz. Bizimle hayvanlar asasnda bir ba var. Hayvan avlayp yeriz. Hayvanlar da bizleri avlar ve yer. Bir birimizin paralaryz. Ara gere yaparak yaayabiliriz. Kimimiz iyi odun yarar, kimi iyi rendeler, kimi iyi eeler, kimi iyi cilalar, kimi de iyi ta bulmakta ustadr. Tahta sapa ta parasm hayvan derisiyle 191

balayarak balta yaparz. Baltayla aa deviririz. Bazen de hay* van. Bazen hayvana uzaktan ok saplarz. Et abuk bozulur. Bazen kokmu etin tadn gidermek iin otla piiririz. Baz yiyecekleri hayvan derisi iinde ya da geni e yapraklara sararak saklarz. Bir kenarda yiyecek bulundur* mak iyidir. Hepsini imdi yersek ileride a kalabiliriz. Bu ne denle birbirimize yardmc olmalyz. Bu ve daha baka birok nedenle kurallar koyarz. Herkes kurallara uymaldr. Kurallar her zaman varolmutur. Kutsaldrlar kurallar. Bir gn frtna vard. imek akm, gk gmbrdemi ve yamur yamt. Kkler frtnalardan korkarlar. Bazen ben de korkarm. Frtnann srlar gizlidir. Gk grleyii derinden gelir ve grltl olur. imek ak ksa sreli ve parltldr ok kudretli biri fena halde kzm olmal. Gklerde biri, san rm. Frtnann ardndan civardaki ormanda bir trd duyuldu Gidip baktk. Parldayan, scak, srayan, sar ve krmz renkte bir ey grdk. Daha nce hi byle bir ey grmemitik. imdi buna alev adm veriyoruz. Deiik bir koku karyor. Bir ba* kma canl saylr. Bitkileri, aalar yiyip bitiriyor. Eer b u n u yapmasna izin verirseniz... Gc var ama akl yok. nne gelen her eyi bitirdiinde, kendi de son buluyor. Yolu zerinde yiye* cek bir ey bulamazsa bir aatan tekine srayamaz bile. Aramzdan birinin, aklna cesur fakat tehlikeli bir fiki* gel d i : Alevi yakalayp ona yemini vermek ve dost klmak. Kuru aa dallar bulduk. Alev bu dallar yiyip bitiriyordu, fakat ar dan yapyordu bu ii. Dallar yanmayan ucundan tutabiliyorduk. Hafif yaaan bir dal eline alarak hzla koarsan alev sner. Ko* madik, iyi dileklerimizi bildirerek yrdk. Aleve lme di ye tembih ettik. teki avclar gzlerini falta gibi aarak a* tlar bize. O zamandan bu yana onu beraberimizde tadk. Yanmz da hep bir ana aJev tadk ki, alevleri ardan emziren diye 192

Bylece alevin yaamasn (*) saladk. Alev harika bir eydir ve yararldr. Hi kukusuz kudretli varlklarn bir ltfudur. Fr tnalarn da kudretli yaratclarm bu varlklar? Alev souk gecelerde bizi str. Bize k verir. Ay yeni k t zamanlarda karanl deler. Ertesi gnn av iin ok hazr edebiliriz atete. yi bir yan daha! Ate hayvanlar uzak tutar. Geceleyin bizi yiyebilen hayvanlar yaklaamaz ate sayesinde. Biz alevi koruruz, alev de bizi. Gkyz nemlidir. Yukarya bamz kaldrnca gkyz n grrz. Bize seslenir deta. Alevi bulduumuz gnlere dek gecenin karanlnda srtst uzanr ve gkyzndeki kl her noktaya gzmz dikerdik. Ikl noktalarn bazlar biraraya getirilince nmzdle ekiller izilirdi. Anamzdan biri gkyzn deki ekilleri tekilerden daha iyi grebilirdi. Bize yldzlarn iz dii resimleri retti, onlara ne adlar vermemiz gerektiini f sldad. Gece ge vakitlere kadar oturup gkte grdmz e killer iin ykler uydurduk: Aslanlar, kpekler, aylar, avc lar. Ve daha baka garip eyler. Bunlar gkteki kudretli varlk larn resimleri olabilir mi? Kzdklarnda bizlere frtnalar ya dranlar olabilir mi? Genellikle gkyz deimez. Yldzlarn izdii resimler hep (*) Atein canl, korunmas ve bakm, istemesi gibi kavramlar il kel diye kesip atmamak gerekir. ada birok uygarln kk leri yaknnda grmek mmkndr. Eski Yunan'da ve Romal larda, ayrca eski Hindistan'daki Brahmanlarda aile oca bu lunurdu ve bu ocan bir yerinde alevin bakmna ilikin ku rallar belirtilirdi. Geceleri kmrn st klle rtlrse yamp ate yitip gitmesin diye. Sabahlar da kllerden eelenen korlar rayla tututurulurdu. Ocakta alevin sndrlmesi iyi belirti sa ylmaz ve ailenin yok olup gidii olarak yorumlanrd. Her uygarlkta ocakta alevin yaatlmas atalara gsterilen saygnl n belirtisiydi, ite bu, sonsuz alevin simgesidir. Bugn de din sel, siyasal, sportif ve anma trenlerinde bavurulan bir sim ge. 193 Kozmos : F. 13

oradadr. Her yl aynen. Hi yoktan hilal gzkr. Yuvarlak bir top olur, sonra yine bir hi olur. Ay deitii sralarda kadn lar ayba olur. Baz kabileler Ay'n ilk douunda ve kaybolu unda cinsel iliki yaplmasna kar kurallar getirmilerdir. Ba z kabileler Ay'b gnleri ya da kadnlarn ayba olduu gn leri geyik boynuzlarna iaret ederler. Ona gre plan program yapp kurallar saptarlar. Kurallar kutsaldr. Yldzlar ok uzaktadrlar. Bir tepeye ya da aaca trmand mzda onlara yaknlam obuayz. Bulutlar da bizlerle yldz lar arasnda, yani yldzlar bulutlarn arkasndadrlar. Ay ya va yava devinirken, yldzlarn nnden geer. Daha sonra g rrsnz ki, yldzlar duruyorlar, nk Ay yldz yemez. Yl dzlar titreip dururlar. Garip, souk, beyaz, uzak bir ktrlar. Ne kadar ok yldz var. Gkyzn doldurmular. Fakat yal nzca geceleyin grnyorlar. Ne olduklarn merak ediyorum. Alev bulduktan sonra aklktaki bir atein yannda otur mu, yldzlar hakknda dnyordum. Yavatan bir dnce belirdi zihnimde: Yldzlar alevdirler. Sonra aklma baka bir fikir geldi: Yldzlar baka avclarn geceleyin akta yaktklar atetir. Yldzlar kamp yerinde yaktmz ateten daha az k geriyorlar. Fakat, diye soruyorlar hana, gkte ate nasl ya klr? O atein evresindeki avclar nasl oluyor da gkten aa dmyorlar? Oradaki garip kabileler neden gkten aa d myorlar yanmza, bizim ate yaktmz kampa? Bunlar esasl sorular. Zihnimi kurcalayan sorular. Bazen g n bir byk yumurta ya da fndk kabuunun yars olduu geliyor aklma. O uzak yerlerdeki kamp yerlerinde yaklan ate in evresinde oturanlarn bize baktm dnyorum. Onlar da bizim neden dmediimiz soruyor olabilirler. Anlatabiliyor mu yum ne demek istediimi. Fakat avc milleti, Aas aasdr, yukars da yukarsdr, diyor. Bu da iyi bir yant saylr. Bizlerden birlinin aklna baka bir dnce gelmi. Onun d ncesine gre, gece gn stne rtlen kocaman, siyah bir hayvan, deriidir. Beride delikler var. Biz deliklerden bakyoruz. 194

Ve alev gryoruz. Ona gre ate yalnzca yldzlar grd mz birka yerde deil. Her yerdle alev var. Ona gre alev b tn g kaplyor. Ne var ki, deri alevi rtyor. Delikli yerler dnda. Baz yldzlar dolarlar. Bizim avladmz hayvanlar gibi. Eer dikkatle ve birka ay sreyle gzlerseniz, yldzlarn knuldadn grrsnz. Bunlarn says yalnzca betir. Tpk elimizdeki parmak says kadar. teki yldzlar arasnda ar ar kmldarlar. Eer kamp atei dncesi doruysa, dnp do laan avc kabilelerin kocaman ateler tadklar yldzlar ol mal onlar. Fakat dolaan yldzlarn derideki delikler olmas fik rine aklm ermiyor. Delik atn m, o bir delik olarak orada ka lr. Delikler dolamaz ki... Hem sonra, alev dolu bir gk tara fndan sarlmak istemem. Eer deri derse, geceleyin gkyz ok parlak olur, hem de pek parlak, her yanmz alev alm gibi. Sanrm alevden bir gk hepimizi yer bitirirdi. Kanmzca gky znde iki tr kudretli varlk bulunuyor: Ktler, ki bunlar alevin bizi yiyip yok etmesini istiyorlar. Ve iyiler. Bunlar da alevi biz den uzak tutmak iin zerlerine giyiyorlar. yilere teekkr et menin yolunu aramalyz. Yldzlarn gkte kamp dolaylarnda yaklan ateler olup ol madn bilemiyorum. Aralndan kudret alevinin bize bakt derideki delikler olup olmadn da bilemiyorum. Bazen u e kilde dnyorum, bazen de bu ekilde. Bir defasmda da kamp ta yaklm ate olmadn ve delie benzer bir ey bulunma dn dndm. Bu, benim anlayamayacam kadar zor bir ey di. Bir aa ktne banz dayayn. Banz arkaya doru kayar. O zaman yalnzca g grrsnz. Ne tepeler, ne aa lar, ne avclar, ne kamp atei... Gkten baka bir ey yoktur grlecek. Bir ara yukarya, ge doru debileceim geldi ak lma. Eer yldzlar kamp yerinde yaklan atese, bu avclar zi yaret etmek isterdim. u bizim dolap duran avclar. Hadi d eyim diyorum. Fakat ejer yldzlar derideki denklerse korka 195

Tim. inde alevin bekledii delikten ieri dmek istemem. Bu dncelerden hangisinin, doru olduunu bilmeyi ne kadar isterdim. Bilmemek houma gitmiyor. Sanmam ki, avc - toplayc grup yelerinden ounun ak lna yldzlar hakknda bu gibi dnceler gelmi olsun. Belki, alar boyunca, bazlarnn aklna gelmitir bu sorular. Fakat tm de ayn kiinin akln kurcalamamtr. Oysa bu tr ilgin fikirlere baz topluluklarda rastlanmas olaandr. Botswana'da Kalahari lnde Kung kabilesi insanlarnn Samanyolu'nu aklaylar buna bir rnek gsterilebilir. Samanyolu'nun hep tepelerinde olduu bu boylamda, Kung kabilesi Samanyolu'na Gecenin Belkemii adm vermitir. Sanki gkyz iinde ya admz kocaman bir hayvanm gibi. Onlarn bu aklama bi imi Samanyolu'nu hem yararl gsteriyor, hem de anlalr k lyor. Kung'lar Samanyolu'nun geceyi yukarda tutup aaya salvermediine inanyorlar. Eer Samanyolu diye bir ey ol masa stmze karanlk dklecek. Mthi bir dnce... Gklerde yaklan ate ya da karanln belkemii gibi ben zetmeler, insan uygarlklarnda zamanla yerini baka bir fikre braktlar. Gkyznn kudretli varlklar tanrla ykseltil milerdi. Onlara adlar takld, akrabalar yaktrld ve kendile rine evren apnda stlenmeleri gereken ilevler konusunda so rumluluklar yklendi. Her br insan sorununa zg bir tanr ya da tanra vard. Doay tanrlar ynetiyordu. Onlarn dorudan mdahalesi olmadan hibir ey yaplamazd. Eer tanrlar mutluysa, yiyecek bolluu grlrd ve insanlar da mutlu olurlar d. Fakat eer tanrlarn houna gitmeyen bir gelime grlr se -M ou zaman tanrlarn honutsuzluuna neden olmak pek kolayd- kt sonular doard: Kuraklk, frtna, sava, dep rem, volkan patlamalar, salgn hastalklar. Tanrlarn yattnhnas gerekirdi. Bu yzden onlarn kzgnlm azaltmak ama cyla byk bir rahip ve adak sanayii kuruldu. Ne var ki, tanr lar kaprisli olduklarndan, tutumlarndan emin olamazdm. 196

Doa bir giz kutusuydu. Dnyay anlamak zordu. Gk tanrs olma grevini stlenen Hera adna Ege'deki Si sam adasnda dikilen Heraion antndan bugn pek az kalnt var. Tanrlardan Athena'nm Atina'da oynad rol, Hera o za manlar dnyann harikalarndan biri saylan Sisam adasnda oy nuyordu. Sonradan Zeus'la evlenmitir. Olimp tanrlarnn batanrs Zeus'la. Efsanelere gre, balaylarn Sisam adasnda ge irdiler. Samanyolu dediimiz ve Batllarn St Yolu (Milky Way) dedikleri geceleyin gkte beliren kl yolun Hera'nn gsnden gklere doru fkrm stten kaynaklandn an latr Yunan mitolojisi. Biz, hepimiz, ne yapacaklar nceden kestirilemeyen ve ho nutsuzluklarndan tr homurdanan tanrlara ilikin hikye ler icat etmek suretiyle yaam tehlikelerini gslemeye aba layan insan kuaklarnn devamyz. Uzun bir sre iin insan olunun olup bitenleri anlama igds, Homeros zamannn Yunanistan'nda olduu gibi, kolaya kaan dinsel aklamalar yznden kreltildi. O zamanki Yunan'da Gk Tanrs vard, Yer Tanrs vard, Gkgrlts Tanrs, Ak Tanrs, Sava Tanrs, Ate Tanrs ve Zaman Tanrs vard. Evrenin ipleri grlmeyen ve inceleme konusu yaplama yan bir tanrnn ya da tanrlarn elinde olan bir kukla duru munda olduu kavram, insanlar binlerce yl basks altnda tuttu ve bazlarmz halen de tutuyor. Derken, 2500 yl nce, onya'da muhteem bir uyanma ba gsterdi (*). Birden her e yin atomlardan olutuuna inanan insanlar kt ortaya. nsan lar ve hayvanlarn daha basit hayat ekillerinden gelitiine, hastalklarn eytan ya da tanr ii olmadna ve yeryznn Gne evresinde dnen bir gezegen olduuna inanan insanlar-

(*) Buras Ege'nin dou blgesindeki Sisam adas ve Yunan koloni lerinin yer ald blgede bulunan, o zamann ok faal merkezr lerinin addr. 197

di bunlar. Ve yldzlarn ok uzaklarda bulunduunu sylemek teydiler. Bu devrimdir ki, Kaos'tan Kozmos'a geii salad. Eski Yu nanllar varolan ilk eyin Kaos (karmaa) olduu inancndaydlar. Bu szc, Tevrat'n Yaradl Blmndeki belli bir bii mi olmayan anlamnda kullanyorlard. Bu inanca gre, Kaos, ad Gece olan bir tanray yaratt ve bu ikisinin birlemesinden de tm tanrlar ve insan kuaklan dodular. Kaos'un, yani Karmaa'nn bir dnya yaratmas, nasl olaca nceden kestirile meyen bir doann kaprisli tannlarca ynetildii biimindeki Yunan inancna pek uygun den bir kavramd. Fakat M.. 6. yzylda yonya'da yeni bir kavram geliti. nsan trnn b yk dncelerinden biri. Eski yonya'llarn savlarna gre ev reni tanmak mmkndr, nk evrenin bir i dzeni vardr: Doada, gizlerinin zlmesine izin veren bir dzen szkonusudur. Doa olgular nceden hi de kestirilemez trden deildir ler. Onun da boyun emek zorunda kald kurallar vardr. Ev renin bu dzenli ve hayranlk uyandrc nitelii Kozmos adnn verilmesine neden oldu. \>: Peki, neden yonya'da, neden acaba bu iddiasz ve krsal yaaml yerlerde, Dou Akdeniz'in cra adalarnda ve krfez lerinde douyor byle bir dnce akm? Neden Hindistan'n ya da Msr'n, Babil'in, in'in ya da Orta Amerika'nn byk kentlerinde deil de burada? in astronomi alannda binlerce yl lk bir gelenee sahipti. Kd ve basm aracm icat etti. Ko ketler, saatler, ipek, porselen ve okyanusa alan donanma tek neleri hep inlilerin buluuydu. Buna ramen baz tarihilerin kans udur ki, in yenilik istemeyecek kadar geleneklere ba l bir toplumdu. Matematik bilgilerinden yana talihli ve ok zengin bir lke olan Hindistan neden olmasmd? Tarihilere gre olmamasnn nedeni, Hintlilerin evreni, ezelden beri dei meyen, ruhlarn ve dnyalarn sonsuz lm ve yeniden doum dnglerine mahkm, temelde yeni hibir eyin olamayaca bi iminde gren dnceye smsk balanmalarndan tryd. 198

Neden Maya ve Aztek topluluklarnda elmasnd? Bu toplumlar astronomide ileriydiler ve Hintliler gibi saylara hayrandlar. Tarihiler bu soruyu da, bu toplumlarn mekanik icatlara ei limli olmaylarna balayarak yantlyorlar. Maya'larla Aztek'ler -ocuklarnn oyuncaklar dnda- tekerlei bile icat etme milerdi. yonya'llar baz avantalara sahiptiler. yonya, adalardan oluuyordu. Tmyle deilse de biraz yaltlanm durumda ya am srdrmek deiiklikler dourur. Deiik adalarda deiik siyasal sistemler hkm sryordu. Adalarn tmnde birden toplumsal ve dnsel birlik salayabilecek tek g merkezi ola mazd. Serbest aratrma ve inceleme bu sayede mmknd. Ba tl inancn yaygmlatrlmasmdan siyasal iktidarlar medet um muyorlard. Dier birok topluluun tersine onlarn kltr, uy garlklarn kesitii bir yerde yeeriyordu. Tek bir uygarlk mer kezine bal deillerdi. yonya'da Finike alfabesi ilk kez Yunancaya uyarland ve bu sayede okuma yazma oran artt. Yaz, ruh ban snfyla hattatlarn tekelinden kt. Birok kiinin dn cesi ortaya atlabiliyor Ve tartlyordu. Siyasal iktidar, refah larnn baml bulunduu teknolojiyi fiilen gelitirme abas iinde olan tacirlerin elindeydi. Afrika, Asya ve Avrupa uygarlklaryla Msr ve Mezopotamya kltr hazinelerinin karlap verimli melez doumlar yaparak nyarglar, yabanc diller, ya banc dnceler ve yabanc tanrlarla atmalara giritii y reydi Dou Akdeniz blgesi. Her biri de ayr toprak zerinde egemenlik kuran birok tanryla karlarsanz ne yaparsnz? Babil tanrs Marduk le Yunan tanrs Zeus, her ikisi de gkle rin hkimi ve batanr saylyordu. Marduk'la Zeus'un ayn ey ler olduu sentezine varabilirdiniz. Deiik isimlerde iki tanr karsnda kalnca, bunlardan birinin rahipler tarafndan icat edildiini dnebilirdiniz. Eer biri iin icat edildii dn lrse, neden ikisi iin de ayn ey dnlmesin? 'Ve ite, bylece byk bir fikir dodu: Dnyay tanr var saymndan soyutlayarak anlayp renme yolunun bulunabile-

cei, her serenin d nedenini Zes'e balamadan ilkeler, gler, doa yasalarnn varolabilecei dncesi. in, Hindistan ve Orta Amerika da bilim yoluna sapabilir lerdi. Ne var ki, her yerde kltr ayn anda domaz Deiik zamanlarda doabilir ve deiik hzda geliebilir. Bilimsel dn ya, olgulara yle kesin bir gzle bakar, yle gzel anlatr ve beyinlerimizin en gelimi blgelerinde yle titreimler yaratr ki, yeryzndeki her kltr toplumu, zamanla bilimi kendi ola naklaryla kefedebilirdi. Ancak bu srete baz kltr toplum lar ncelik kazandlar. yonya'nm bilimin doduu yer olmas gibi. nsan dnndeki bu byk devrim M.. 600 - 400 yl lar arasnda gerekleti. Devrimin anahtar insan eli olmutur, yonya'l dnrlerden bazlar ifti, denizci ve dokumac o cuklaryd. Elleri i tutard. Tamir ileri yaparlard. Baka l kelerin rahipleri ve hattatlar lks iinde yetitiklerinden byle ilerle ellerini kirletmek istemezlerdi. yonya'l dnrler batl inanlara kar karak harikalar yarattlar. O zaman olup biten lere ilikin gnmze kalan bilgiler krnt halindedir ve dolay l yoldandr. O zamanlar kullanlan mecazlar bugnk dnya grmze uymayabilir. Kesin olan bir ey varsa, bu yeni g rleri bomak iin birka yzyl sonra bilinli bir bask hare ketinin baladdr. Bu devrimi gerekletirenlerin banda ge lenler, Yunanl kiilerdi. Bugn onlarn isimleri bize pek yaban c gelebilir, fakat bunlar uygarln ve insanln gelimesinin gerek ncleridirler. tik yonya'h bilim adam Miletos'lu Thales'tir. Miletosr, Si sam adasnn hemen karsnda n Asya'da bir kenttir. Thales Msr'a yolculuk etmi ve Babil kltr edinmi. Gne tutul masn nceden haber verdii sylenir. Bir piramitin yksekli inin nasl llebileceini glgesinin uzunluuyla Gne'in ufka olan asn hesaplayarak bulmutu. Bu yntem bugn de Ay'da ki dalarn yksekliini lmek iin kullanlyor. Thales, kendi sinden yzyl sonra Euklid tarafndan yazl belge haline ge 200

tirilerek teoremleri kantlanan ilk bilimadamdr. rnein ikiz kenar genin tabanndaki alarn birbirine eit olduunu ka ntlamtr. Thales'ten Euklid'e ve daha nce de belirttiimiz gibi Newton'un 1663 ylnda Elemente of Geometry kitabm Stourbridge Fuarndan satn alma -ki bu olay ada bilim ve teknolojinin olaanst hzlanmasna yol amtr- dek uzanan entellektel aba Zincirinde sreklilik halkalar vardr. Thales dnyay tanrlarn araclna bavurmadan anlama abasna girimitir (*). Babilliler gibi o da dnyann bir zamanlar sudan olutuu inancmdayd. Babilliler kuru topra aklamak iin Marduk'un, sularn yzeyine bir paspas serdii ve kiri bu nun zerine yd inancn tayorlard. Thales de buna ben zer bir dnceye sahipti. Ancak u farkla ki, aklamasnda Marduk'a yer vermemiti. Evet, balangta her ey suydu. Top rak paralar doal bir sre sonucu okyanuslardan kp mey dana geldi. Nil deltasnda grlen toprak birikimine benzer bi imde bir oluum olmal, diye dnyordu Thales. Gerekte su yun her maddenin temelinde bulunan vazgeilmez e olduuna inanyordu. Bugn bizim de elektronlar, protonlar ve ntron lar ya da quark'lardan sz ediimiz gibi. Thales'in vard sonu larn doru olup olmad nemli deil. nemli olan yaklam dr. Dnyann doada karlkl etkileim durumundaki maddi

(*) Bundan nce Smerlilerin ilk yarattklar ve M.. 1000 yllarna doru belgeselletirilen efsanelerde doac bir nitelik grlr. Fa kat bu tarihe gelinceye dek efsanelerdeki doa esinin yerini tanrlar almlardr. Smer efsanelerinin belgeselletirilmi hali olan Enuma Eli, Japonlarn Ainu efsanelerim andrr. Adgeen Japon efsanesinde yaratltaki amurlu evreni kanatlaryla dven bir ku topra sudan ayrr. Yaratla ilikin bir Fiji ef sanesinde de yle denir: Rokomautu topra yaratt. Okya nusun dibinden avu avu topra karp alan Rokomautu oraya buraya yd. Bunlar Fiji Adalardr. 201

glerden olutuunu ileri sryor, bunu tanrlarn oluturma dn sylyordu. Thales Babil'le Msr'dan astronomi ve geo metri gibi yeni bilimlerin tohumlarn yonya'ya getirmiti ve bu bilimler bu verimli topraklarda filizlenip yeerecekti. Thales'in zel yaam zerine bildiimiz fazla bir ey yok. Fakat onun hakknda Aristo Politics adl kitabnda ilgin bir fk ra anlatr. Thales'in yoksulluu yzne vurulurdu. Bundan da fel sefenin yararl bir ura olmad anlam karlrd. Anla tldna gre, kn ge bakp gelecek ylki zeytin rekol tesinin iyi olup olmayacan anlayabilme yetisi ve bilgisi ne sahipmi. Bir yl, zeytinya makinelerinin tmn n ceden kiralayarak az parayla byk bir ie girimi. Hasat zaman geldiinde o yl bol zeytin olduu ve herkes maln zeytinyana evirmek zere pres peinde kotuundan Thales makineleri istediine ve istedii parayla vererek b yk kr etti. Bylece filozoflarn isterlerse ok para kazana bileceklerini, fakat uralarnn baka eyler olduunu her kese kantlam oldu. Thales'in siyasi grleri de glyd. Miletos'lularn, Lidya Kral Krezs tarafndan devleti iinde eritilmesine kar koy malarm baaryla salamtr. Ancak yonya Adalarnn Lidya'ya kar bir federasyon oluturmas fikrini kabul ettirememitir. Miletos'lu' Anaksimender, Thales'in dostu ve mesai arkada yd. Deney yapt bilinen ilk insanlardan biridir. Dik duran bir sopann yryen glgesini izleyerek yln ve mevsimin uzunluk larm tam olarak hesaplayabildi. alar boyunca insanlar so palar saldr ve savunma arac olarak kullanmlard. Anaksi mender zaman lmek iin kulland. Yunanistan'da gne saati ni icat eden ilk insandr. Snrlarn bildii kadaryla bir dnya haritas ve takm yldzlarn biimlerini gsteren bir kre yapt.
202 -

Gne'in, Ay'n ve yldzlarn ateten olutuuna ve gkkubbedeki yryen deliklerden grldklerine inanrd. Bu inan bel ki eski fikirlere dayanyordu. Yeryznn asl durmad ya da gkteki tavandan destek grmedii, fakat kendiliinden evrenin. merkezinde durduu, nk gkkubbesindeki tm yerlere eit uzaklkta bulunduu, yeryzn oynatacak hibir g bu lunmad yolundaki grleri ilgintir. Anaksimender doduumuz anda ylesine aresiz olduu muza inanrd ki, ona gre, ocuklar dnyada yalnz balarna braklverseler hemen lrlerdi. Bu dnceden hareket ederek Anaksimender insanlarn, doduklarnda daha gl ve kendine yeterli olan baka hayvanlardan gelimi olduklar sonucuna vard. Hayatn ilk olarak amurda balad ve ilk hayvanlarn belkemikli balklar olduu grn ortaya att. Bu balklardan olma baka balklar, sonradan suyu terkederek topraa ktlar ve burada bir hayat eklinden baka hayat ekline geerek ba ka hayvanlara dntler. Saysz dnyalarn varlna, hepsi nin de yaanr olduuna ve tmnn de yokolup yeniden varol ma evrelerinden getiine inanrd. Saint Augustine'in esefle yaknd gibi Anaksimender de Thales gibi durmak bilmeyen tm bu devinimin nedenini bir tanrsal gce balamamt. M.. 540 yllarnda Sisam adasnda Polikrates adnda bir zalim iktidara geti. Bir lokantada ii olarak hayata atld ve sonradan uluslararas apta korsanlklara giritii' sylenir. Po likrates sanat, bilim ve mhendislik faaliyetlerinin koruyucUsuydu. Fakat halkna zulm reva grrd. Komu lkelerle sa var ve hakl olarak istilaya uramaktan da korkard. Bu ne denle bakenti uzunluu alt kilometreyi bulan duvarlarla ev reledi. Kalntlarn bugn bile grmek mmkn. Uzak bir kay naktan su getirmek iin mstahkem mevkiler arasndan tnel kazdrmak gerekiyordu. On be ylda tamamlanan bu projenin nasl bir mhendislik eseri olduu grlmeye deer. yonya'llarm yeteneklerinin bir kantdr. Hemen belirtmek gerekir ki, bu byk eser, Polikrates'in korsan gemileri tarafndan yakalanp
203

getirilen klelerce meydana getirilmitir. Bu dnemde Theodorus, o an en byk mhendisi yeti ti. Yunanllar anahtar, cetveli, gnyeyi, tesviyeyi, torna tezg hn, bronz kalb ve merkezi stmay onun bulduunu syler ler. Niin bu adamn bir heykeli yoktur? Doann yasalarm zi hinlerinde tartanlar ve onlarla ilgili yeni bulular iin d ku ranlar, ounlukla teknoloji uzmanlar ve mhendislerle gr r tartrlard. Kuramclarla uygulayclar biraraya gelmi olurdu bylece. O civardaki Istanky (Cos) adasnda, hemen hemen ayn dnemde, Hipokrat, nl tp geleneini yerletiriyordu. imdi ancak Hipokrat Yemini nedeniyle anmsanyor. Hipokrat kur duu tp okulunda olduka baard sonular salyor, bu okulun ada fizik ve kimya (*) bilimine e deerde tutulmasn isti yordu. Bu okul yalnzca pratik alanda baarl sonular elde et mekle kalmyordu, kuramsal yn de vard. On Ancient Medicine (Eski Tp zerine) kitabnda Hipokrat yle diyor: n sanlar sara hastalnn nedenini tanrlara balyor, nk ne ol duunu anlayamyorlar. Fakat anlamadklar her eyin nedeni ni tanrya balarlarsa tanrsal ilerin sonu gelmez. O dnemde onya'nn etkisi ve deneysel yntemleri Yuna nistan'a, talya'ya, Sicilya'ya yayld. Bir zamanlar insanlarn hava denen ey hakknda bilgileri yoktu. Soluk almann ne ol duunu elbet biliyorlard. Rzgr tanrnn soluu sanyorlard. Havay statik, cisimsel ama grlemez bir madde olarak dn? myorlard. Havaya ilikin ilk deneyin Empedokles adl bir fi-

(*) Ve astroloji diye eklememiz gerekir, nk o zamanlar bilim olarak kabul edilip byk yaygnlk kazanmt. Hipokrat, ayn zamanda, insanlarn yldzlarn gkte grnp grnmeyii du rumuna kar da kendilerini korumalar gerektiini ylerdi.
204

ziki (*). tarafndan yapldna ilikin kayt vardr. Empedokles M.. 450 yllarnda yaamtr. Baz kaytlara gre, kendini tan r olarak kabul edermi. Fakat olabilir ki, bakalar onu ok zeki bularak tanr gzyle bakmlardr. Ik hznn ok yksek ol duunu kavramt. Eskiden yeryznde daha ok canl tr bulunduunu, fakat birok canl trnn varlklarn srdre memi olacaklarn, yaayan her canl trn cesaret, beceri ya da sratin koruduunu retirdi. Organizmalarn evreye uyu mu sorununu aklamaya almakta, Anaksimender ve Demokritus gibi Empedokles de, Danvin'in doal ayklama yoluyla ev rime ilikin derin grnn baz yanlarnn ncln yap mtr. Empedokles deneyini evlerde kullanlan bir gerele gerek letirmitir. Bu gerecin ad Clepsydra ya da 'Su Hrsz'dr. Bu alet mutfaklarda yzyllardr kullanlmaktayd. Pirinten ya plm bu krenin st ucunda boru biiminde incecik bir boyun blm vardr. Krenin altnda da kck delikler. Bu kap su ya batnlarak doldurulur. Eer boru biimindeki boynun st ksmm parmanzla bastrmayarak kreyi sudan karrsanz, alt deliklerden su du gibi dklr. Fakat sudan karrken boru deliini parmanzla tam olarak tkarsanz, su krenin iinde parmanz o delikten ekinceye dek kalr. Eer boyun deliini parmanzla tkam durumda kreye su almaya kalkrsanz hi baaramazsnz. Demek oluyor ki, suya geit vermeyen cisimsel bir madde var. Biz bu cismi gremiyoruz. Ne olabilirdi? Empedokles bunun havadan baka bir ey olmad grn ortaya att. Gremediimiz bir ey basn ya da parmam bo yun delii zerinden ekmezsem suyun dolmasn engelleyici bir etki yapyordu. Empedokles grlemeyen bir eyi kefetmiti.

(*) Deney kan dolaanna ilikin tmyle yanl bir kuram des teklemek zere yaplmt. Burada nemli olan doann snan mas amacyla bir deneye giriilmesidir.
205

Hava, grlemeyecek kadar ince biim alm bir maddedir, di yordu. Empedokles'in Etna'daki byk yanardan tepesindeki lav larn iine decek kadar bir dalgnlk nbeti geirmesi sonu cunda ld sylenir. Ben bazen, bir jeofizik sorununu gzlem leme srasnda cesaretli ve nc bir giriimde bulunurken lavla rn iine kaym olabileceini dnyorum. Atomlarn varl hakkndaki bu kck ima, bu hafif esin kayna, Demokritus adl bir bilgin tarafndan daha da geliti rildi. Demokritus Yunanistan'n kuzeyindeki yonya kolonisi Abdera'da domutu. Abdera akalarn kaynakland bir kentti. M.. 430'da Abdera'h biri hakknda bir hikye anlatmaya kalk tnzda, karnzdakinin kahkahas pein olarak hazrd. Demokritus'a gre, yaamn tm anlayarak ve elenerek geiril melidir; anlamak ve elenmek ayn eylerdi. O, Elencesiz bir yaam, meyhaneye rastlamadan uzun uzadya gidilen yola ben zer, derdi. Demokritus Abdera'h olabilirdi, fakat budalann bi ri deildi. Uzayda yaylan maddeden ok sayda dnyann birden olutuuna, gelitiine, sonra da daldna inanrd. Darbe kra terlerinden hi kimsenin haberi olmad bir dnemde, Demok ritus dnyalarn bazen arptm dnyordu. Dnyalardan bazlarnn uzayn karanlnda dolarken, bazlarnn birok gne ve ay eliinde dolatklarn; dnyalardan bazlarnda hayat olduunu; bazlarndaysa ne bitki, ne hayvan hatta ne su bile bulunduunu ve ilk hayat ekillerinin ilkel bir amur t rnden kaynaklandn ileri srmekteydi. Alglamann -rne in, elimde bir kalem bulunduunu dnmenin- srf fiziksel ve mekanik bir sre olduunu; dnmenin ve hissetmenin maddenin karmak ama yeterince dzenli bir biimde biraraya getiriliinden olutuunu ve maddenin, iine tanrlar tarafndan ruh verilerek domadn retiyordu. Demokritus'tur atom szcn bulan. Yunanca, kesil mesi olanaksz anlamndadr atom. Atomlar bir maddenin b lnemez zerrecikleridir; o maddeyi daha kk paralara bl 206

memizi engellerler. Her eyin i ie yerlemi atomlar kolleksiyonundan olutuunu sylerdi. Biz bile atomdan oluuyoruz, diye eklerdi. Atomdan ve boluktan baka hibir ey yoktur. Demokritus'a gre, bir elmay kestiimizde, bak atomlar arasndaki boluklardan gemelidir. Eer bu boluklar olmasa, bak iine girilemez atomlara rastlar ve elma kesilmezdi. 1750 ylnda Thomas Wright, Demokritus'un Samanyolu'nun ounlukla kararsz kalm yldzlardan olutuu yolundaki inan cna amtr. Thomas Wright, Astronomi optik bilimlerin ya rarl meyvalarn toplamadan ok nce Demokritus, zihin gz l deyimini kullanalm, evet, zihninin gzlyle, sonsuzluu ok daha elverili aygtlarla alan astronomlardan iyi grm tr, diyor. Hera'nn gsnden fkran St'n, Gecenin Belkemii'nin tesinde, Demokritus'un beyni ykseliyordu. Demokritus kadn, ocuk ve cinsel ilikiden fazla holan mazd. Biraz da zamann alyorlar diye onlardan kanrd. Fa kat dostlua deer verir, neenin hayatn amac olduu gr n savunur ve heyecann asl kaynaklarm bulmaya ynelik felsefi aratrmalara giriirdi. Atina'ya Sokrates'i grmeye gi der, fakat kendini tantmaya ekinirdi. Hipokrat'm yakn dostuy du. Doann gzellii ve grkemi karsnda az ak kalacak derecede hayranlk duyard. Demokrasi dzeninde yoksulluu, bask ynetimindeki zenginlie ye tutard. Zamannda geerli olan dinlerin ktlne inanr ve, lmsz ruh ya da lm sz tanrlar diye bir ey olmadm, sylerdi. Anaksagoras M.. 450 yllarnda n yapan ve Atina'da ya ayan yonya'l deneyimcilerdendi. Zengin biriydi. Zenginliini bir yana brakp bilime merak sarmt. Hayatn amac nedir? diye sorulduunda, Gne'in, Ay'n ve gklerin aratrlmas, yantn verirdi. Gerek bir astronomun verebilecei bir yantt bu. Tek bir damla beyaz bir svnn arap gibi koyu renk sv bulunan bir srahiye girince gzle grlebilecek bir renge brnmediini saptad. Bu nemli bir deneydi. Duyularmzn do rudan alglayamayaca kadar hassas deiikliklerin baka yol 207

lardan saptanmas gereine dikkat ekmi oluyordu bylece. Demokritu kadar radikal deildi Anaksagoras. Her ikisi de maddeciydi. Bir eylere sahip olma asndan maddeci deil, fa kat dnyann temelini maddenin oluturduunu savunmalar ba kmndan maddeciydiler. Anaksagoras atomlara- inanmazd. n san zihninde zel bir cisim bulunduu kansndayd. nsanlarn hayvanlardan daha akll oluunu elleri bulunuuna balard. Tipik bir yon'ca dn. Anaksagoras Ay'n yanstt k nedeniyle parladn ke sinlikle savunan ilk bilim adamdr. Ay'n evrelerine ilikin bir kuram da gelitirdi. Bu gr zamannda ylesine tehlikeliydi M, kuram ieren yaz elden ele gizlice dolatrlyordu. Ay'n evrelerini ve Ay tutulmalarn, yeryzne-, Ay'a ve kendiliin den aydnlanan Gne'e ilikin geometriyle aklamaya kalk mak, o dnemin nyarglarna ters dmekteydi. Kendisinden iki kuak sonra, Aristo Ay'n evrelerinin ve tutulmalarnn Ay'n yapsnda bulunan baz nedenlerden ileri geldiini sylyordu ki, bunlar laf oyunundan ibaretti. Hibir eyi izah etmeyen izahat lar cmlesinden yani. O zamann geerli inanc, Gne'in ve Ay'n tanr olduklar yolundayd. Anaksagoras, Gne'in ve yldzlarn yanan talar olduu grn benimsemiti. Yldzlarn ssn hissetmiyo ruz, nk ok uzaktadrlar, diyordu. Ay'da dalar bulunduu (doru) ve insan yaad (yanl) grndeydi. Gne'in Peloponez kadar byk olduunu sylemiti. Bu blge Yunanistan' n te biri kadardr. O tarihlerde Anaksagoras' eletirenler, bu grn ok ar ve sama olduunu belirtmilerdi. Anaksagoras, Atina'ya Perikles tarafndan arlmt. Perikles'in, Atina'nn lideri olarak en parlak dnemiydi. Perikles ayn zamanda Atina demokrasisinin mahvna yol aan Peloponez Savalarnn balamasndan sorumlu kiidir de. Felsefeden ve bilimden byk zevk alan Perikles'Ln en yakn srdalarndand Anaksagoras. Anaksagoras'n bu arkadal nedeniyle Ati na'nn ihtiamna byk lde katks olduu sanlr. Fakat
. | 208

Perikles siyasi sorunlarla kuatlmt. Kendisini dorudan eletiremeyenler evresindekilere amur atmaya yneliyorlar di. By lece dmanlar, Perikles'in yaknlarn hedef aldlar. Anaksagoras dinsizlikle sulanarak hapse mahkm edildi. Suu Ay'n her hangi bir maddeden, yeryz gibi bir yer olduunu ve Gne'in gkte scak bir tatan olutuunu sylemesiydi. Perikles'in Anasagoras' hapisten karabildii anlalyor. Fakat artk ge ka lnmt. Yunanistan'da olaylarn ak yn deiirken, merkezi iskenderiye'nin oluturduu Msr'da tyonya gelenei iki yzyl daha srecekti. Thales'ten Demokritus'a ve Anaksagoras'a kadar uzanan byk bilimadamlan, tarihte ya da felsefe kitaplarnda Sokrates'ten ncekiler olarak nitelenirler. Bu niteleme onlarn, Sokrates, Plato ve Aristo gelinceye dek felsefe kalesini ayakta tut mu ve biraz da bu filozoflar etkilemi olularm anlatmay amalyor gibi. Oysa yonya'llar ada bilimle ok daha iyi badaan dnrlerdi. yonya'l bilimadamlarmn etkisinin yal nzca iki ya da yzyl srmesi, yonya Uyan ile talya Rnesans arasnda yaam insan kuaklar iin ac bir kayptr. Sisam'l bilginlerle kyas kabul edecek trden en etkili kii olarak belki Pitagoras' (*) gsterebiliriz. Pitagoras, M.. 6. yz ylda, Polikrates'in yaad dnemde yaamt. Yresel bir sy lentiye gre, Sisam'daki Kerkis da maaralarnda yllarca yaM.. 6. yzylda yeryz'nn derin bir entellektel ve ruhsal uyana, tank olduunu grmekteyiz. Yalnzca Thales'leri, ?- Anaksimender'leri, Pitagoras'lar ve dier yon'llar grmyo ruz dnya sahnesinde. Ayn zamanda Msr Firavunu Necho Af rika ktasnn gemiyle epeevre dolalmasna destek salyor. iran'da Zoroaster'i, in'de Konfys' ve Lao - tse'yi, srail'de, Msr'da ve Bab'de Yahudi Peygamberlerini ve Hindistan'da da ..Gautama'y gryoruz. Bu olaylarn birbiriyle ilgisi olamayaca n dnmek zordur. 209 Kozmos : F. 14 {)

am srmtr. Yeryznn bir kre olduunu dnya tarihinde ilk kez Pitagoras anlamtr. Belki Ay'n ve Gne'in kre bii mine bakarak benzetmitir, belki bir ay tutulmas srasnda yer yznn Ay zerindeki kavisli glgesini fark etmitir. Ya da Si sam adasndan ufka doru uzaklaan gemilerin gzden en son kaybolan blmlerinin direkler oluu dikkatini ekmitir. Kendisi ve rencileri Pitagor Teoremi olarak bilinen ku ram buldular. Her tr bilime temel oluturan ada matema tiksel dnce yntemi Pitagoras'a ok ey borludur. Pitagoras yalnzca teorimine ilikin rnekleri sralamakla kalmam, bir eyi genellikle matematiksel olarak kantlamann yntemini bul mutu. Dzenli ve uyumlu, -insan zihninin kavrayabilecei bir evreni tanmlamak zere Kozmos szcn kullanan ilk o olmutur. yonya'hlarm ou, evrenin temelindeki uyumun gzlem ve deneyle anlalabilecei kansmdaydlar ki, bugn bilime egemen yntem de budur. Bununla birlikte, Pitagoras ok deiik bir yntem kullanmtr. Doa yasalarnn salt dnceden kar labilecei grn benimsemiti. Pitagor ve yandalar temel de deneyimci deillerdi (*). Matematikiydiler. Ve tam anlamy d*) Neyse ki, bunun baz istisnalar vard. Mzik uyumlarm say oranlarna indirgeme istekleri gzleme, hatta tellerin oynanma sndan kan sesler zerindeki deneylere dayanr. Empedokles hi olmazsa ksmen Pitagor'cu saylr. Pitagoras'm rencilerin den olan Alkmenon bir insan vcudunu kesip bierek zerinde inceleme yapan ilk aratrmacdr. Atardamarla damar ayrt et ti; gz siniriyle, kulan staki borusunu bulan lk kiidir. Akln Deyinde bulunduunu anlad (bunu daha sonralar reddeden Aristo akim kalpte olduunu syledi ve bu fikri skenderiyeli Herofilus yeniden canlandrd). Embriyoloji biliminin de onculu una yapt. Ne var ki, Alkmenon'un salt dnceye deil de deneye ball Pitagor'cu arkadalar tarafndan sonraki d nemlerde destek grmemitir. 210

la mistiktiler. Matematikte kusursuz gerei bulduklarn, ma tematiin tanrlar leminin bir paras olduunu, dnyamzrisa bu lemin kusurlu bir yansmas olduunu belirtirlerdi. Pitgor'cular, Platon'u, daha sonra da Hristiyanl gl biimde etkilemilerdir. Birbiriyle elien gr noktalarnn serbest tartma yo luyla dzeltilmesine Pitagor'eular iltifat etmezlerdi. Bunun ye rine, tm kat grl dinlerde olduu gibi, yanllar dzeltme yi salayan esneklikten yoksundular. iero yle der: Tartrken iddiaya g kazandrmak iin otoriter dav rana arlk verilmemelidir. nk retmek iddiasnda olanlarn otoriter davranlar, renmek isteyenlerin renmelerini engelleyen bir ortam yaratr, renmek isteyen lerin bu duruma drlmesi, onlar kendi yarglarm kul lanmaktan alkoyar ve stad olarak karlarnda bulunan ki inin her szn sorunu zmleyici bir yarg olarak kabul ederler. Doruyu sylemek gerekirse, tartma srasnda bir savn gerekesi sorulduunda, stadmz byle dedi, ek linde yant verdikleri sylenen Pitagor'cularn yntemleri ni kabule taraftar deilim. stadmz byle dedi szn deki staddan kastettiklerinin Pitagoras olduu biliniyor elbet. Yargs nceden verilmi bir dnce demek, akln desteinden yoksun bir otorite kurmak demektir. Pitagor'eular kenarlarnn tm de birbirine e olan bo yutlu cisimlere tutkundular. Kenarlar alt kareden oluan kp bu cisimlerden en 'yaln biimlisidir. Ekenarh okgen saysz denecek kadar oktur, fakat ekenarh cisim says yalnzca be tir. Her nedense, adna dodekahedron dedikleri.ve her bir ke nar on iki begenden oluan bir cisim, onlarca tehlikeli bir ekil saylrd. Mistik bir balant kurarak bu cismin biimini Kozmos'unkine e sanrlard. Ekenarh teki drt cismi de, yine her nedense, o zamanlar dnyay oluturduunu sandklan drt ana 211

eyle e tutarlard; bu drt ana e toprak, ate, hava ve suy du. Beinci ekenarl cisim, gkler leminin esini oluturduu kabul edilen bir maddeyle bir tutulurdu. Bilgiden yoksun in sanlara dodekahedron'dan sz almas doru deildi (*). Tam saylar ak dere cesinde seven Pitagor'cular, evrendeki her eyin saylar sayesinde anlalabileceine inanyorlard. Pitagor'cularca kre mkemmel dzgnlkte bir cisimdi. Mkemmel say malarnn nedeni, yzeyin deki her noktann merkezi Soldan saa doru: Drt gen yzl ci sim (terahedron); kp; sekiz gen yzl ne e uzaklkta bulunmasncisim (oktahedron); yirmi yzl cisim dand. Daire eklini de m (ikosahedron). Dnyay simgeleyen kbn kemmel bulurlard. Pita stndeki on iki yzl cisim (dodekahedron), Pitagor'cular tarafndan Kozmos'un gor'cular gezegenlerin dai biimiyle e tutulurdu. re biimi izerek hep ayn hzla dndklerini iddia et mekteydiler. Gezegenlerin yrngelerinde bazen hzl, bazen ya va dnmelerini doru bulmuyorlar ve dairesel olmayan devi nimi kusurlu sayyorlard. Pitagor'cu dn geleneinin yandalarn ve kartlarn Kepler'in mr boyu srdrd almalarnda grmek mm kndr. Duyularn dnda kalan mkemmel ve mistik bir dn yaya ilikin Pitagor'cu gr, Kepler'in almalarnda nemli bir yer ald gibi, Hristiyanln ncleri tarafndan da hemen

<*) Hippasus adl bir Pitagor'cu, dodekahedron'un, yani on iki bekenarl krenin srrn yaymt. Sonradan bir deniz kazasnda ldnde, Eitagor'cularm, Hippasus'un cezalandrdnn ada letinden sz ettikleri biliniyor.

au -

benimsenmiti. Kepler bir yandan doada matematiksel uyum larn hkm srd kansndayd. Evrenin, uyumlu orantla rn sekin damgasn tadn, gezegenlerin devinimini basit saysal orantlarn saptamas gerektiini sylemitir. te yn dan da, yine Pitagor'cularn dnce yolunu izleyerek, ancak dairesel ve tekdze yrnge deviniminin mmkn olabilecei fikrini uzun sre beslemitir. Gezegenlerin devinimlerini gzle yip de bu fikirle aklayamadn fark ettike, gzlemlerini tek rar tekrar snad, teki Pitagor'euardan farkl olarak gerek dnyann gzlemlenmesine ve deneyimden geirilmesine inan yordu. Bunun sonucu olarak, gezegenlerin devinimlerini anla mas, Kepler'i onlarn elips biiminde bir yrnge izledikleri d ncesine ynelmeye zorlad. Bylece dairesel yrnge fikrini terk etti. Kepler gezegenlerin devinimi konusunda Pitagor'euar dan hem esinlendi, hem de Pitagor retisinin ekiciliine kap larak almalarnda on yldan fazla bir sre geri kalm oldu. Deneye kar bir horgr sarmt eski dnyay. Platon ast ronomlara dncelerinden gkleri eksik etmemelerini neri yor, ama ayn zamanda da onlar, gkleri gzlemek suretiyle va kitlerini heba etmemeleri konusunda uyaryordu. Aristo'nun ka nsnca, Dk dzeydekiler, yaplar nedeniyle kledirler. Bun larn bir efendinin emri altnda bulunmalar kendileri iin iyi dir... Kle, efendisinin hayatnn bir parasdr. Zanaat, efen dinin hayatnn tam bir paras deildir. Ancak kleletii oran da iinde mkemmellie eriir. Ara gere kullananlarn kleli i ayr ve zel bir nitelik tamaktadr. Plutark da yle yaz yordu: Eer yaplm bir i sizi gzelliiyle etkiliyorsa, bu de mek deildir ki, bu ii yapan takdire layktr. Ksenofon da ka nsn yle zetliyor: Mekanik zanaatlar toplumda horlanyor ve hakl olarak kentlerimizde erefli bir i gzyle baklmyor. Bu tr tutumlarn sonucu olarak, yonya'hlarn parlak ve umut vaat edici deneysel yntemleri iki hin yl sreyle ounlukla terk edildi. Deney olmadan, elien varsay unlar arasnda bir se me yapma, baka bir deyile, bilini yapma olana yoktur. Pita 218

gorcu'larn deney aleyhtar tutumlarnn izleri bugne dek sr mtr. Acaba neden? Deney aleyhtarl nereden kaynaklan yor? Eski zamanlar biliminin gerileyiini aklamak iin bilim tarihisi Benjamin Farr-ington unlar yazyor: yonya'nn bi limine yol aan ticareti, ayn zamanda bir kle ekonomisine de yol amtr. Kleye sahip olmak zenginlie ve iktidara gtren yoldu. Polikrates mstahkem mevkilerini klelere yaptrmt. Perikles, Platon ve Aristo dneminin- Atina's byk bir kle nfusuna sahipti. Atina'nn demokrasi diye cesaretle vnd ey, yalnzca ayrcalkl bir aznlk iin szkonusuydu. Kleleri, yaptklar iin zellii kol iiliidir. Bilimsel deney de kol ii liine girer. Byle bir abadnsa kle sahipleri kendilerini uzak tutmaktaydlar, iin garibi, bilim yapmak iin zaman ayrabilen ler de klelerin efendileriydi. Baz toplumlarda kibar anlamn daki gentle, men (insan) denilen gentlemen'lerdi kle sa hipleri. Vakit ayrabilen yalnzca kle sahipleri olduklarndan, [ye onlar da kol iilii yapmadklarndan, hemen hi kimse bi lim yapma olanan bulamad. yonya'llar gzel ara gerelet retebilecek yetenekteydiler. Fakat kleye sahip olma olana teknolojinin gelimesini salayacak drty ortadan kaldryor du. Bu nedenle yonya'daki byk uyana (M.. 600) yardm c olan ticaret, klelik kurumu yznden, iki yzyl sonra gerileyiin nedeni olmutur denebilir. Tarihin byk cilvelerinden .biri sz konusudur bu olgu da. Buna benzer eilimleri btn dnyada gzlemek olasdr. in'de d etkiler olmadan beliren astronomi, 1280 ylnda Kuo u-ing'n almalaryla st dzeye ulat. 1500 yllk bir ge mii olari gzlem bilgilerinden hareket eden bilgin, astronomi hesaplarnda matematik yntemle gzlem aralar gelitirmitir. Ancak bu noktadan sonra in'de astronominin geriledii kabul edilmektedir." Tathan -Sivin bu gerileyiin nedenini bir lde sekin tabakann esnekliini kaybediinde buluyor. Bylece okumu kiiler -teknie kar ilgi duymuyor ve bilimi kibar kii 214

lerin deer verecei bir ura olarak grmyorlard. Astronom meslei babadan oula geer bir duruma dnt. Buysa konu nun gelimesini kamlamaktan uzakt. Ayrca astronominin ge limesi mparatorluk Saraynn sorumluluklarndan saylyordu. Saray da bu grevi yabanclarn eline vermiti. Bunlar Cizvit papazlaryd. Eklid'i ve Kopernik'i inlilere tanttklarnda, inlilerin az ak kalmt. Kopernik'in kitabn yasaklayan in yneticileri, helyosantrik (dnyann gnein evresinde dn d gr) kozmolojinin yaylmamasmda kar gryorlard. Hint, Maya ve Aztek uygarlklarnda bilim, yonya'daki gerileyi nedeninden Maya ve Aztek uygarlklarnda bilim, yonya' daki gerileyi nedeninden tr, baka bir deyile, kle ekono misinin yaylmasyla l domutu. amzn nc Dnya sorunlarndan en nemlisi, okumu snflarn zengin ocuklar olmas, bunlarn da statkonun srp gitmesinden karlar bu lunmas ve kol iiliine yatkn olmadktan baka allm, bil gi snrlarn amak iin meydan okumaya kalkmamalardr. Bilimin kk salmas ok yava gerekleiyor... Platon ve Aristo kleli bir toplumda rahat hayat sryor lar, zulm iin bahaneler bulup nermekten geri kalmyorlar d. Tiranlarn emrindeydiler. Vcudun zihinden soyutlanmas retisiyle (kleli toplum iinde olduka doal bir ama) yanp tutuuyorlard. Maddeyi dnceden, yeryzn gkten ayrd lar. Bunlar, Bat dncesine iki bin yl sreyle egemen ola cak Ayrlk grlerdi. Platon'un Demkritus'a ait tm ki taplarn yaklmasn nerdii (Homeros'un kitaplar iin de ben zer nerilerde bulunmutur) sylenir. Bunun nedeni, Demokritus'un lmsz ruhlara ya da lmsz tanrlara veya Pitagor mistisizmine inanmay olabilecei gibi, sonsuz sayda dnya nn varlna inan da olabilir. Demokritus'un yazd syle nen tm insanlk bilgisine ilikin kitaptan bir tanesine bile rastlanamamtr. Onun hakknda tm bildiklerimiz blk pr k bilgi krntlarna dayanmaktadr. Bunlar daha ok ahlaka ilikin yazdklar olup ikinci el bilgilerdir. Anlatlara dayanmak 2J5

tadr ou. Ayn ey tm teki yonya'l bilginler iin de ge erlidir. Pitagoras'la Platcm'un Kozmos'un bilgi snrlar iine alna bilecei ve doa gereklerinin saylarla ifade edilebileceine ili kin fikirleri, bilimin gelimesine yardmc olmutur. Fakat bi limi snrl bir sekin tabakaya zg bir dnce alan olarak grmeleri, sular bulandrc olaylarn rtbas edilmesini isteme leri, deney aleyhtarl, mistisizme kucak alar ve kleli top lumlarn varlm kolayca sineye ekmeleri, insanln byk se rvenini kosteklemitir. Bilimsel aratrma ara gerelerinin rmeye brakld uzun bir mistik uykudan sonra, baz bul gular skenderiye Ktphanesi bilginleri araclyla aktarlm olan yonya'llarn byk giriiminin rts sonunda kaldrld. Bat dnyas yeniden uyand. Deney ve ak aratrma yeniden saygnhk kazand. Unutulmu kitaplar ve bilgi krntlar yeni den ele alnp okundu. Leonardo, Kristof Kolomb ve Kopernik, Yunan dnce geleneinden esinlendiler. Zamanmzda yonya bilimine benzer bilimsel almalar olduka ok yapyo ruz. (Siyaset ve din alanlarnda deil). Serbest aratrma yn temi de uyguluyoruz. Fakat yine de artc batl inanlar ve ahlak asndan mthi elikiler karsndayz. Eski zaman e likilerinin yanlglarna biz de dyoruz. Platon'cular ve onun fikirlerini srdren Hristiyanlar u garip saplant iindeydiler: Yeryz kt bir yer, gkyzyse mkemmel ve tanrsal bir yerdir. Yeryznn bir gezegen, biz insanlarn da evrenin sakinleri olduumuz temel dncesi red dediliyor ya da grmezden geliniyordu. Bu dnceyi, ilk ne sren Aristarkus'tu. Aristarkus, Pitagoras'tan yzyl sonra Sisam adasnda domu bir bilgindi. yonya'l bilginlerin sonuncusuydu. Artk o sralar entellektel aydnlk merkezi, byk skenderiye Ktphanesi'ne kaymt. Aristarkus gezegen siste minin merkezinde yeryznn deil Gne'in bulunduunu, tm gezegenlerin, yeryz evresinde deil Gne'in evresinde dn dklerini ilk olarak ne srmt. lgintir, bu konudaki kitap 216

l a n kayptr. Bir ay tutulmas srasnda, Ay'n yzeyindeki yer kre glgesinin boyutlarndan Gne'in yeryznden daha b yk ve daha uzak olduu kansna vard. Belki o an Gne gibi kocaman bir cismin yeryz gibi kck bir cisim evresinde dnmesinin anlamszln kavramt, Gne'i merkeze oturttu, yeryznn gnde bir kez kendi ekseni ve ylda bir Gne ev resinde dndn syledi. Ayn dnceyi Kopernik adyla da zdeletiriyoruz. Galile, Kopernik iin helyosantrik varsaymn onaylaycs ve can landrcs deyimini kullanr. Yoksa onu^ bu kefin sahibi kl maz (*). Aristarkus'un dnemiyle Kopernik'in dnemi arasnda geen 1800 yl boyunca gezegenlerin doru olarak diziliini bi len kmad. Oysa M.. 280 ylnda bu doru olarak aklanm t. Aristarkus'un ortaya att fikir, adalarn ileden kar d. Anaksagoras'a, Bruno'ya ve Galileo'ya kar ykselen sesle rin benzerleri Aristarkus'a kar da ykseldi ve dinsizlikle su lanmas istendi. Aristarkus ve Kopernik'e kar gsterilen dire ni, Gne'in yerkre evresinde dnd gr gnlk yaa mmzda halen de srmektedir. Hl Gne'in doduundan Gne'in ^battndan sz ederiz. Aristarkus'un helyosentrizm fikrini ortaya attndan bu yana 2.200 yl geti ve kulland mz dil hl yerkremizin dnmedii yolundadr. Gezegenleri birbirinden ayran mesafe yeryznden Ve(*) Kopernik, Aristarkus'u okuyarak bu sonuca varm olabilir. tal yan niversitelerinde bulunan son kitaplar bilim evrelerinde byk bir heyecan yaratt. Kopernik'in tp okuluna devam et- tiini gsteren bir elyazmas kitabnda Kopernik, Aristarkus'un bu dnceyi nceden ortaya attn syler Kopernik Papa HI. Paul'e unu yazmtr: icero'ya gre Nicetas yeryznn dn d retisini ortaya koymutur... Plutark'a gre (ki Aristarkus'tan sz eder.)... yeryznn dnd fikrini baka payla anlar da vardr... Btn bunlar okuduktan sonra ben de yer yznn hareket ettii dncesine yer verdim. 217

ns'e olan uzaklk 40 milyon kilometre, Pluto'yaysa 6 milyar kilometre- Gne'in Peloponez kadar byk olabilecei fikri kar snda ileden kan Yunanllarn azn ak brakrd. Gne sistemini daha dar bir ereve ve daha yerel olarak dnmek doald. Aristarkus yldzlarn uzaklardaki gneler olduklar yo lunda baz kukular duymu ve Gne'i sabit yldzlar arasna koymutu. Teleskopun icadndan sonra Yunan geometrisine da yanarak yaplan hesaplarla yldzlarn nice k yl uzaklarda bulunduu XIX. yzylda anlalabildi. Aristarkus dnemiyle Huygens dnemi arasndaki zaman iinde, insanlar, ocukken merak ettiim bir sorunun yantm vermilerdir: Yldzlar nedir? Bunun yant, yldzlarn gl gneler olduu ve yldzlararas uzayda nice k yl uzaklk larda bulunduklardr. Aristarkus'un bize brakt byk miras udur: Ne bize, ne gezegenimize doada ayrcalk tannm deildir. Bu gr, gezegenimizin yldzlarla kyaslanmda geerli olduu kadar, insanlk ailesinin kiileri arasndaki eitli ilikilerde de geerli dir. Bu grn etkisiyle astronomide olduu kadar* fizikte, bi yolojide, antropolojide, ekonomide ve siyasette byk ilerleme ler kaydedilmitir. Bu grn sosyal adan fazla yaygnlama s, ayn zamanda rtbas edilmesini hedef alan giriimlerin de nedenini oluturuyor mu, diye sormadan edemiyorum. XVin. yzyl sonlarnda ngiltere Kral III. George'un mzikisi ve astronomu William Herschel, yldzl gklerin harita sn kardnda Samanyolu eridinden her yne doru eit sa yda yldzn dalm olduunu grerek yerkremizin bu ga laksinin tam ortasnda bulunduu sonucuna varr. Birinci Dn ya Savandan bir sre nce Harlow Shapley kresel yldz k melerine uzaklmz lme teknii gelitirmitir. XX. yzyla gelinceye dek, astronomlar, Kozmos'ta yalnzca bir tek galaksi, Samanyolu Galaksisi var sanyorlard. Bu arada Thomas Wrigb4 e Immanuel Kant teleskopla yaptklar ince lemeler sonunda baka galaksilerin varolduunu sezmilerdi. 21B

insanlar yaadka Kozmos'daki yerimizi arayp durduk. T rmzn emekleme dneminde (atalarmz gklere avare ava re bakarken) eski Yunan'm yonya'h bilginleri tarafndan ve a mzda sorulan sorudan kurtulamrycruz: Neredeyiz? Bizler kim leriz? nsanlardan ok galaksilerin bulunduu bir evrenin cra kesindeki dank galaksiler kmesine dahil bir galaksinin s nrlarnda, iki sarmal kol arasnda kaybolmu srada bir geze gende yayoruz. Kendimizi byle bir perspektifte gzleyiimiz, gklerin nasl olduuna ilikin olarak yarattmz zihinsel mo delleri snama eilimimizi cesaretle srdrdmz ortaya ko yar. Szkonusu modellere gre Gne kpkrmz, scak bir ta, yldzlar sema alevleri, Samanyolu da Gecenin Belkemii'dir. Aristarkus'tan gnmze dek evreni aratrmak zere gi ritiimiz abalarn her biri bizi, Kozmos sahnesinin ortasnda ki bir yerden daha az nemli bir yere itelemitir. Bu alandaki yeni bulgular zmseyecek vakti insanolu henz bulamad. B tn yeni bulular, yerkremizin en nemli, en merkezi ve en hayati yer olmasn isteyenler iin znt kayna olmaktadr. nk evrenin aratrlmasndaki her yeni buluu gezegenimiz iin tenzil-i rtbe saymaktadrlar. Ayrcala ve en ok ne me mazhar gezegen statsnde olmay bo yere isteyenler, ge limelerin getirdii deiiklikleri sineye ekmek zorundadrlar. Nerede yaadmz bilmek iin komularn durumunu bilmek zorunludur. teki komularmzn durumunu bilmek, kendi du rumumuza k tutacaktr. Eer gezegenimizin nem tamasn istiyorsak yapabileceimiz udur: Sorularmzn cesareti ve ya ntlarnn derinliiyle gezegenimizi nemli klabiliriz. Kozmik yolculuumuza, ilk nce, trmzn emekleme d neminde ortaya atlm bir soruyla baladk ve trmzn her yeni kua bu soruyu yeniden ve hi de eksilmemi bir merak la sordu: Yldzlar nedir? Aratrp kefetmek insann iinde var olan bir duygudur. Bu sorunun peine taklm yolcular olarak ie baladk. Halen de bu yolun yolcularyz. Kozmik Okyanu sun kylarnda biraz fazlaca oyalandk. Sonunda yldzlara do ru yol almaya hazrz. 219

Blm VIII i ZAMAN VE MEKN NDE YOLCULUKLAR

l bir ocuktan daha uzun yaam kimse yoktur. Pieng Tsu ok kk yata hayata gzlerini yumdu. Gk ve Yer benim kadar yaldrlar ve binbir eyin hep si bir ve ayndr. Chuang "feu, M.. yaklak 300, in Yldzlar, geceden korkmayacak kadar iten seviyoruz. Amatr iki astronomun mezartandaki yaz Yldzlar, buz tutmu efsaneleri yazp iziyor, gzlerimi zin iinde. Srlarn ele vermeyen uzayn parltl ark larnn eliinde. Hart Crane, Kpr

221,

GNE VE AY OK UZAIMIZDADIR. Fakat ekim g lerinin etkileri yeryznde fark edilir. Kumsallar bize uzay anmsatrlar. Hepsi de aa yukar birbirine benzer byklk teki ince kum taneleri, kayalarn alar boyunca durmadan, sr tnmesinden, anp yenmesinden ve yine Ay'la Gne'in ya ratt dalgalar ve havann andrmasndan olumulardr. Kum sallar bize zaman da anmsatm olurlar. Dnya, insan trnn belirmesinden ok daha eski zamanlara dayanr. Bir avu kumda yaklak 10.000 kum tanesi vardr. Gn ak olduu bir gecede plak gzle grebildiimiz yldz say sndan daha oktur bir avu kumdaki taneler. Ama grebildii miz yldzlar, varolan yldzlarn ancak kck bir blmdr. Geceleyin grdklerimiz en yakn yldzlardr. Oysa Kozmos l kavramn aan bir zenginliktedir; yle ki: Evrendeki yldz larn toplam says yeryzndeki tm kumsallardaki kum ta nelerinden daha oktur. Eski astronomlarla astrologlarn gklerdeki yldzlarla e killer kurmaya almalarna karn, bir takm yldz aslnda ya ktrmadan baka bir ey deildir. Takm yldzlar, gerekte fer siz olduklar halde bize yaknlklar nedeniyle parlak gzken ve uzakta bulunmalarna karn gerekten parlak olan yldzla ra, onlar belli bir ereve iine alr gibi baklmasndan doan birtakm ekillerdir. Yerkremiz zerindeki her yer, herhangi bir yldza tam olarak ayn uzaklktadr. Bu nedenle de herhan gi bir takm yldzdaki yldzlarn oluturduu ekiller, Asya'da ayndr, Amerika'da da. Herhangi bir takm yldzdaki yldzla rn hepsi de' ylesine uzaktr ki, bizler yeryznde olduka on lar boyutlu ekiller olarak gzmzn nne getiremeyiz. Yldzlar arasndaki ortalama uzaklk birka k yldr ve bir k ylnn da 10 trilyon kilometre olduunu anmsayalm. Ta km ydzlarn oluturduu ekillerin deitiini grebilmek iin bu yldzlan birbirinden ayran mesafeleri amalyz. Ve ancak o durumda, yldzlarn bazlar takm yldz dna, bazlar da ieriye kayyor gibi olacak, bylece de erevenin grnm de iecektir. 222 !

Teknolojimiz imdilik, y lesine uzak mesafeli yldzlararas yolculuklar iin yeterli de ildir. Ya da yle diyelim: Bel li bir yolculuk sresi iinde bu mesafeleri almaya yeterli deil dir. Olabilir ki, nmzdeki yzyllarda yeryznden hare ket edecek bir uzay arac, sz n ettiimiz byk mesafeleri ok hzl kat edebilir ve bylece daha nce hi kimsenin grme dii bir erevede baka bir ta km yldz biimi yaktrlabilir. Gnmzde bilgisayara, ya knmzdaki tm yldzlarn boyutlu durumlarm verebilir ve onlar kk bir yolculua karabiliriz. rnein, bilgisayara Byk Ay'y oluturan parlak yldzlar evresinde tam bir tur atmasn emredebiliriz. Bylece Arkadan gOrtintf takm yldznn iinde grnd Son iki ekil, eer 150 k yl giderek uygun noktalara varabilseydik saptayaca-. erevenin deiiklie uramz grntlerdir. | ym izleyebiliriz, Yldzlar, u - noktalar - birletirelim oyunundaki gibi gklerde yaktrdmz bir ekil iine yerleti rebiliriz. Fakat perspektifimiz deiince, grnrdeki takm yl dz biimlerinin de deitiine tank oluruz. Takm yldzlarn grnm yalnzca uzayda (mekn iin de) deimez, zaman iinde de deiiklie urar. Bir baka de yile, biz konumumuzu deitirince, grntleri deimi olmaz 223

yalnzca; yeterince uzun bir sre bekleyebilmek yine deiir. Yl dzlar bazen bir grup ya da hevenk halinde hareket ederler; bazen de tek bir yldz, gruptakilere oranla daha abuk yol alr. Bu tr yldzlar, sonunda, eski bir takm yldz terkedip yeni sine katlrlar. Bazen de ift yldz sistemindeki yelerden^ biri patlayarak, uzaydaki esini bal tutan ekim zincirlerini kopa rr. O d a eski yrjingeel hzyla uzaya srar. Gkte sapanla frlatlm gibi bir yldz grrsnz o an. Birde yldzlarn doup gelime ve lme durumlar vardr. Yeterince uzun bir sre bekleyebilecek olsak, o dnem iinde yeni yldzlar belirecek ve eskileri kaybolup gideceklerdir. Gk teki ekiller yava yava birbirine kararak deiirler. nsan trnn yaam boyunca bile (birka milyon yl) ta km yldzlar deimilerdir, rnein, Byk Ay'nm bugnk grnmne bir gz atalm. Bilgisayarlarmz bizi mekn ve za man olarak bugnden alp baka gnlere gtrebilir. Yldzla rn devinimlerini hesaba katarak, bilgisayarmz bizi eski zaman lara doru gtrnce, bir milyoa yl nceki Byk Ay ekli nin ayr grnmde olduunu anlarz. O tarihlerde Byk Ay' nm biimi bir oku andryordu. Bir zaman - makinesi sizi bir den ok eski devirlere gtrp brakacak olsa, Byk Ay'nm o zamanki biiminden hangi dnemde yaadnz anlardnz: Orta Pleistosen anda. Bir takm yldzn ilerki zamanlarda alaca grnmn bi imini de bilgisayardan sorabiliriz, rnein, Aslan takm yld zn (burcu) ele alalm, nmzdeki bir milyon yl iinde, Aslan Burcu imdikinden daha az aslana benzeyecektir, tlerki kuak lar Aslan Burcu'na Radyo - Teleskop Burcu diyebilirler. Bu arada, bir milyon yla kadar radyo - teleskopun da modas ok tan gemi bir aygt olarak eski eyalar arasnda yer almasn dan endie ettiimi sylemeliyim. Gne'e komu blgede, yani uzayda Gne'in yakn evre sinde, en yakn yldz sistemi bulunmaktadr: Alfa Kentaurus. Aslnda l bir yldz sistemidir. Kentaurus takm yldz. ki
224

1.000.000 yl nceki Byk Ay

\ ^ w \

Gnmzdeki Aslan Burcu

500.000 yl nceki Byk Ay

Gnm z deki Byk Ay

Bilgisayarn rettii Byk Ay'nn zaman iindeki grntleri.

Aslan takm yldznn 1.000.000 yl son ra alaca ekil.

yldz birbirinin evresinde dolanr, ncs de Proksima Kentaurus, bu iftin evresinde, biraz mesafeli bir yrngede dola r. Kenteaurus'larn (*) Proksima's (proksima en yakn de mektir) adndan da anlalaca zere Gne'e en yakn olan dr. Bizim Gne'imizin yapayalnzl anlalmaz bir eydir. Takm yldzn en ok parlayan ikinci yldz Andromeda (Beta Andromeda adn tar) yetmibe k yl uzaklardadr. Onu grmemizi mmkn klan k, yldzlaras karanlklar

(*) Ba insan, gvdesi at olan mitolojik yaratklar.

225

Kozmos : F. 15(

ap yeryzne gelinceye dek yetmi be yl gemi demektir. Diyelim ki (olmaz ya!), Beta Andromeda getiimiz hafta infi lak etti. Bizim bu nemli olaydan yetmi be yl haberimiz ol maz. Bu yldz grmemize olanak veren k uzun yolculuuna balad srada gen Albert Einstein yeryznde Grecelik (R lativite) Kuramn yaynlamt. Einstein o sralarda svire Pa tent Brosunda bir memur olarak alyordu. Uzay (mekn) ve zaman i ie girmi durumdadr; zaman kavram olmakszn mekn, mekn kavram olmakszn zaman kavrayamayz. Ik ok hzl yol alr. Fakat uzay ok botur ve yldzlarn aralarndaki mesafe byktr. Yetmi be k yl gibi uzaklklar, astronomi alannda ok kktr.-Gne'ten Samanyolu'nun merkezine olan mesafe 30.000 k yldr. Bizim ga laksimizden M31 adm alan ve yine Andromeda takm yldzn da bulunan en yakn sarmal galaksi 2.000.000 k yl uzaklk tadr. Bugn grdmz M31'den gelen k o zamanlar hare ket ettiinde, yeryznde insan tr henz yoktu. Atalarmz bugn kazandklar ekle yeni yeni dyorlard. Bu denli uzaktan gelen bugn grebilmemizin nedeni, bunun kay nann yerkremiz ve Samanyolu'nun olumasndan nce var olmu bulunmasndandr. Bu durum yalnzca astronomi alannn cisimlerine zg de ildir. Bir odann iinde metre tedeki bir arkadanza ba kyorsanz, bu arkadamz u andaki haliyle gryor deilsi niz. Saniyenin yz milyonda birine e zaman nceki durumunu gryorsunuz. Buna, isterseniz, bir mikrosaniyenin yzde biri de diyebilirsiniz. Bunun hesab yledir : (3 m) / (3 x 108 m / sa niye) = 1 / (108 / saniye) = 10-8 Bu hesapta yaptmz, uzakl hza blp arada geen za man bulmaktan ibarettir. Ne var ki, u andaki arkadanzn grntsyle saniyenin yz milyonda birine e zaman nceki g rnts arasmdaki fark o kadar kktr ki, fark edilemez. Oy sa sekiz milyar k yl uzaktaki bir kuasara baktnz za man, onun sekiz milyar k yl nceki durumunu gryor ol 226

manz nemli fark yapar. (Kuasar'lar galaksillerin yalnzca er ken tarihlerinde grlmesi olas patlama olgular kabul edenler vardr. Bu takdirde, bir galaksi ne denli uzaksa, o denli erken tarihini izlemekteyiz demektir. Ve o denli de tam olarak kuasar grme olasl vardr. Nitekim on be milyar k yllk mesa felerden daha uzaklara baktmzda kuasarlarn says artmak tadr.) Yldzlararas gezilere km olan iki adet Voyager uzay ge misi, k hznn on binde birine eit sratle ilerlemektedirler imdi. En yakn yldza 40.000 ylda varabilirler. Yeryznden kalkp da hi olmazsa Kentaurus Proksima'ya uygun sre iin de gitme umudu besleyebilir miyiz acaba? Ik hzna yaklaa bilecek miyiz dersiniz? Ik hzyla ilgili giz nedir? Gnn birin de ktan hzl yolculuk edebilir miyiz? 1890 yllarnda talya'nn gzel Toskana krlarnda dola yor olsaydnz, okuldan atlm, uzun sal bir gencin Pavia yo lunda ilerlemekte olduunu grrdnz. Almanya'daki ret menleri ona adam olamayacan, sorduu sorularn snf disip linini bozduunu, okulu bir aksa daha iyi edeceini sylemiler di. Bylece okulu brakan gen, Toskana krlarnn gzellikle rinde dolarken, zihninde snfta dnmeye zorland konu lardan baka sorunlara yantlar aramaya koyuldu. Bu gencin ad Albert Einstein'di ve zihninde yant arad sorunlar dn yay deitirdi. Einstein People's Book of Natural Science (Doa Bilimi El Kitab) adn tayan Bernstein'in kitabna hayran kalmt. Da ha ilk sayfasnda tellerden geen elektriin ve uzaydan geen n korkun hzn anlatan ve bilimi halka sunmay amala yan bu kitap Einstein'i ok etkiledi. Bir k dalgas zerinde yolculuk edince dnya nasl grnr, sorusu zihnini kurcalama ya balad. Ik hzyla yolculuk ha! Gne nn gzellikleri arasnda talya'nn krlarnda dolaan bir gencin aklna gelebi lecek ne gzel ve gizemli bir soru... Ik dalgas zerinde yol culuk etseniz, hz kavramn kaybedeceinizden k dalgas ze 227

rinde olduunuzu bilemezsiniz. Ik hzyla giderken garip bir ey olur insana. Einstein bu tr sorunlar zerinde kafa yorduka, bu sorunlar dnya iin daha da nem kazand. Ik hzyla yol culuk halinde birok elikili durum kard ortaya. Baz fikir ler, dnce szgecinden yeterince incelenmeden geirildiinden gerek gibi kabul edilmiti, rnein, iki olayn ezamanl oldu unu sylemekle neyi kastediyoI I ruz acaba? Bisiklete binmi olarak size doru geldiimi dnn. Bir kavaa yaklarken bir at ara basyla arpyormuum gibi geliyor bana. Direksiyon krp inenmekten zor kurtuluyorum. imdi bu olay yeniden d nn. Tutun ki, atl araba ve bi siklet k hzna yakn bir s ratle ilerliyorlar. Eer siz yolun aa ksmnda seyirci olarak hareketsiz duruyorsanz, araba gr izginize gre dik a ier sinde ilerliyor olacaktr. Siz, be ni, yansyan k nedeniyle, size doru ilerliyor greceksiniz. Pe ki, benim yaptm srat, k hzna eklenmeyecek midir ki, bylece, grntm, size araba nn grntsnden bir hayli da ha erken ulasn? Benim direk siyon krdm, arabann geli inden nce grmeniz gerekmez mi? Ben ve atl araba kavaa, benim gr amdan eza 228

Gzlemci yol kavann gneyinde bulu nuyor. Kuzeyden gelen bisikletli izgi ok ta gsterilen hzla ilerliyor. Bisikletliden yansyan ve daha hzl yol alan k nok tal izgiyle gsterilmitir. Kavaa bat dan yaklaan arabann hz izgi okla, g neye doru yansyan nn hz noktalr izgiyle belirtiliyor. Eer gzlemciye yak laan bisikletlinin hzn k hzna ekleyebilseydik, bisikletliden yansyan k gzlemciye arabadan yansyan ktan n ce varacak ve bisikletliyle arabacya ar pacak gibi grnen durum, gzlemci ta rafndan deiik biimde alglanacakt. Oysa deneyler .byle bir durumun olma dn gstermitir. .Bundan da kan so nu udur: In hz hareket eden cis* *nm hzndan bamszdr.

manii olarak varr da, size gre varmaz m? Bana arabayla arpyormuum gibi gelirken, siz beni nmde hibir engel bu lunmad halde direksiyon krp caddede keyiflice pedal evir diimi gryor olamaz msn? Bunlar ilgin ve kl krk yaran sorulardr. Herkesin olaan kabul ettii eyi deitirmeye y neliktirler. Bu sorunlar Einstein'den nce hi kimsenin ele al maynn nedeni vardr. Einstein bu basit sorulardan hareket ederek dnyann yeniden ve yeni biimde alglanmasna yol a m, fizikte devrim yaratmtr. Dnyay tam olarak anlamamz ve yksek hzla ilerlerken ortaya kan mantksal elikileri gidermemiz gerekiyorsa, Do ann Emirnamesi adn verebileceimiz baz kurallar vardr ki, bunlara uymak zorunludur. Einstein, ite bu kurallar yasa haline getirmi ve Grecelik (Rlativite) (izafiyet) kuram adm vermitir. Bir cisimden yansyan ya da kaynaklanan k, o cisim ister hareket etsin ister dursun, ayn hzda ilerler: Kendi hz n n hzna asla eklemeyeceksin. Ayn zamanda hibir mad desel cisim ktan daha hzl ilerleyemez; Ik hzyla ya da k hzndan sratli gitmeyeceksin. Fizik kurallar sizin k hz nn %99,99'u kadar srat yapmanz engellemez. Buraya kadar tamam. Fakat ne denli aba gsterirseniz gsterin %100'e vara mazsnz. Dnyamzn bir salam temel stne oturtulmu ol mas iin, kozmik bir srat snrlamas tannmtr. Yoksa hare ket eden bir platform sayesinde n hzndan fazla olmak ze re istediiniz srate eriebilirdiniz. XIX. yzyln bitimine doru Avrupallar stnlk ya da ayrcalk asndan kyaslamalarda baz dayanak noktalarna g veniyorlard. Alman veya Fransz ya da ngiliz kltr ve siyasi rgtleniinin baka lkedekilerden daha iyi olduu inananday dlar. Avrupallarn stn olduklarna inanrlar ve bunlarn s mrge haline getirdikleri yerlerdeki insanlarn talihli olduklar n sanrlard. Aristarkus'un ve Kopernik'in fikirlerinin sosyal ve siyasal alanlardaki uygulamas, ya redde urardi ya da aldr mazlktan gelinirdi. Gen Einstein fizikte olduu kadar siya 229

sette de ayrcalk ve stnlk grne kar gelmi biridir. Yl dzlarn vzr vzr her yne gidip geldikleri bir evrende du ran hibir ey yoktur ki, belli bir sabit dayanak noktas aln sn. Dolaysyla da belli bir erevedekilerin baka erevedekilere stnlk taslamalar diye bir ey olamaz. Einstein'in g recelik (rlativite) (izafiyet) szcnden anlad budur. Bu kuramn tuzaklar var gibi grnrse de, aslnda fikir ok ak seik olarak ortadadr: Evreni izlerken, izlemek iin kurulan her gzlem yeri, teki gzlem yeri kadar iyidir. Doann yasala rn kim aklarsa aklasn herkes iin ayndr. Eer bu do ruysa -ki Kozmos'daki yerimizin ayrcalkl olduunu dnmek alas bir durumdur- bunun sonucu olarak hi kimsenin ktan daha hzl gidemeyecei de dorudur. Bir krbacn saklaym duyarz, nk krbacn ucu ses h zndan daha sratli hareket eder ve bylece bir ok dalgas, kk bir sonik patlama yaratr. Gk grlemesinde de benzer bir durum szkonusudur. Bir zamanlar uaklarn ses hzndan daha ok srat yapamayacaklar sanlrd. Bugnse sesten hzl giden uaklarn says olduka oktur. Fakat k hz snrlama s, ses hzndan ayr bir eydir. Sesten hzl uakta sorun m hendislik sorunudur ve bu mhendislik sorunu zmlendikten sonra sesten hzl yolculuk yaplabilmektedir. Fakat k hz sorunu, yerekimi gibi, Doa Yasasnn temelinde yatan bir ko nudur. $M Ses madd bir ortam araclyla, genellikle hava aracly la yaylr. Bir arkadanz konutuunda size ulaan ses dalga s, havadaki molekllerin hareketidir. Iksa bir bolukta yol alr. Bu nedenle ezamanllk sorunlar sese uyguland gibi a uygulanamaz. Gne'in bize aradaki boluklar aarak ula r. Fakat ne kadar kulak kabartrsak kabartalm gne patla malarm duyamayz. Einstein'in Grecelik Kuramndan nceki dnemlerde n zel bir ortam araclyla ulat sanlrd. Tm uzay kaplad sanlan bu ortama Ik sac ad verilir di. Michelson - Morley deneyi byle bir ortamn var olmadm
230

ortaya kard. George Gamow*un deneyine dayanarak, n gerek hz olan saniyede 300.000 km. sratle deil de saatte 40 km. hzla ilerledii bir yer dnelim. Bir motosiklet zerinde olduunuz halde k hzna yaklatnz dnn. (Grecelik Kuram Tutun ki... Dnn ki... deyimleriyle doludur. Einstein bu nedenle Almanca olan Gedankenexperiment -dnce antren man- szcn kullanmtr.) Sratiniz arttka, geride brak tnz cisimlerin kenarlarn nnzde grmeye balarsnz. Ik sratine yakn bir hzla giderken, dnya, sizin anzdan, ok garip bir hal alr; sonuta herey skp kck dairesel pencereye dnr. Olduu yerde duran bir gzlemci asndan, sizden yansyan k siz uzaklarken, krmzlar, yaklarken mavileir. Eer gzlemciye doru k sratine yakn bir hzla yolculuk ediyorsanz, renkli bir na brnm bir glge olur sunuz; normal olarak gzle farkedilmeyen kzltesi n sa nz, gzle grlebilen daha ksa dalga boylarna dnr. Ha reket ettiiniz ynde pres altnda younlam gibi ktleniz ar tar ve geirdiiniz deneyim nedeniyle, zaman yavalar. Ik s ratine yakn bir hzla yolculuk etmenin verdii soluk kesici de neyim, zaman genlemesi yapar. Bu garip ve zel grecelik yaratan artc ngr, bilim alannda her eyin doru olduunu aklamaktadr. Her ey si zin greceli deviniminize baldr. Ne var ki, bunlar dorudur lar ve gze hitap eden hayali durumlar deildir. Bu, basit bir matematik ilemle, daha dorusu cebir dersinin ilk yln ta mamlam herkese cebir ilemiyle anlatlabilir. Ayn zamanda, birok deneye de uygun dmektedir. Uak larda bulundurulan ve zaman gstermede ok hassas saatler, olaan saatlere oranla birazck geri kalr. Nkleer hzlandrc lar, hzn artmasyla ktlenin bymesine olanak tanyacak bi imde yaplmlardr; eer bu aygtlar bu biimde yapmasalard, hzlandrlm zerreciklerin tm aygtn eperlerine ar parlard. Bunun sonucu olarak nkleer fizik deneyleri alannda 231

fazla bir ey yaplamazd. Srati veren, katedilen mesafenin zamana blndr. Ik sratine yakn bir hza bakaca s rat ekleyemeyeceimize gre (oysa gnlk yaammzda yapt mz hzlan birbirine eklemek olasdr) sizin grece devirlimiz den bamsz olarak geleneksel mutlak mekn ve zaman kavram lar terk edilmelidir. Meknn bzlmesi ve zamann genleme sinden anladmz budur. Ik hzyla yolculuk eden kiinin yalanmamasnn nedeni de bu ilkede yatmaktadr. Mhendislik asndan n hzna e sratte giden ara lar yapmak acaba mmkn mdr? talya'nn Toskana vilayeti yalnzca gen Einstein'in vak tini geirdii bir yer deildir. Toskana tepelerine trmanp ora dan bir kartal gibi dzlkleri seyreyleyen biri daha yaamt 400 yl kadar nce: Leonardo' da Vinci. Leonardo'nun resim, heykeltralk, anatomi, jeoloji, doa tarihi ve sivil ya da askeri mhendislik alanlarmdaki ilgi ve almalarndan baka kendini kaptrd bir alan daha vardr: nsann uabilecei bir ara yapmak. Bu konuda resimler izdi, modeller yapt, tam boy pro totipler retti. Fakat hibiri de ilemedi. O tarihlerde yeterince gl ve hafif bir motor yoktu. Ne var ki, izimler mthiti. Daha sonraki kuaklarn bu alandaki cesaretine hz verdi. Leo nardo da Vinei'nin baarszlk nedeniyle moralinin bozulduu olurdu. Fakat kabahat onun deildi. XV. yzyl onu kapanna ksmt. illi Leonardo da Vinei'nin basma gelen bu durumun benzeri 1939 ylnda bir grup ngiliz mhendisinin bana da geldi. n sanlar Ay'a gtrecek bir ara izdiler. Gezegenleraras ngiliz Dernei'nin mensuplar. 1939 ylnn teknolojisiyle izmilerdi bu arac. 30 yl sonra Ay'a insan gnderme ilevini yerine geti ren Apollo uzay aracnn ayn olmad kesindi 1939 ylnn ge zegenleraras gemisi. Fakat gnn birinde Ay'a yolculuun m hendislik asndan mmkn olabilecei dncesini harekete geirdi. Bugn de insanlar ydzlara gtrmeye yarayacak uzay
232

aralarnn ncleri zerinde allmaktadr. 8u aralarn hi biri de yeryznden direkt uula yldzlara varma kapasitesin de deil. Dnya evresindeki yrngesinden yldzlara.frlatl mak zere gelitiriliyorlar. Ar hznn k hzna yakn olaca yldzlararas sratli aralar yapm belki gelecek yzyln amac deil. Ama bin ya da on bin yl sonrasnn amac. Ne var ki, ilke olarak byle bir ara gelitirmek olasdr. Yldzlara yolculua henz hazr deiliz. Yz ya da iki yz yla kadar gne sistemi tmyle kefedildiinde, biz de kendi gezegenimize yeni bir ekidzen veririz. O zaman yldzlara gi decek istek, kaynaklar ve teknolojiye sahip olacaz. Uzak me safelerde bazlar bizimkine ok benzer, bazlar da ok deiik baka gezegen sistemlerini inceleyeceiz. Hangi yldzn ziyaret edilmesi gerektiini bileceiz. Thales'in, Aristarkus'un, Leonardo'nun, Einstein'in ocuklar o zaman k yl evrenini dolaa caklar. Ka gezegen sisteminin varolduunu henz kesinlikle bil miyoruz. Saysnn bir hayli kalabalk olduu sanlyor. Bizim hemen yaknmzda bir deil, birka gezegen sistemi var: J piter, Satrn ve Urans'n her birinin bir gezegen sistemi bu lunuyor. Bunlar boyutlar ve Ay'laryla olan mesafeleri bakmn dan Gne evresindeki gezegenlere benziyorlar. Ktleleri bir birinden farkl olan ift yldzlara ilikin istatistiklerin yaygn latrlmas, Gne gibi yapayalnz yldzlarn hepsinin arkada -gezegenleri bulunduunu gsteriyor. Henz dorudan doruya grememekteyiz baka yldzlarn gezegenlerini. Bunlar kendi blgesel gnelerinin altnda birer parltl noktacktan ibarettir. Fakat grlmeyen bir geze genin gzleyebildiimiz bir yldz zerindeki ekim etkisini sap tama aamasna geldik. Yldzlar evresindeki gezegenlerin varlm saptamaya ya rayan baka yntemlerle birlikte nmzdeki on yllarda bize en yakn yz yldzdan hangilerinin arkada - gezegenleri bulun 233

duunu renebileceiz. Bu yeni yntemlerden biriyle yldzn kard ve parlaklnn grmeyi engelledii n yapay ola rak giderilmesi sz konusudur. Uzay teleskopunun nne kapayan bir disk konulabilecei gibi, Ay'n karanlk ucunu da byle bir disk yerine kullanmak mmkndr. Bylece gezegen den gelen yansm k, yaknndaki gnein parlakl altnda boulmadndan belirebilmektedir. Son yllarda kzltesi gzlemler yaknmzdaki yldzlardan bazlarnda disk biimli gaz ve toz bulutlarn belirlemitir ki r bunlar gezegen mjdecisi olabilir. Bu arada kuramsal baz al malar, gezegen sistemlerinin galaksilerde olaan bir durum oldu unu belirtiyorlar. Galaksilerde kefedilmeyi bekleen belki de yz milyarca gezegen sistemi vardr. Bu dnyalardan bir tanesi bile yerkremizin ayn olmaya caktr belki de. Bazlar konuk barmdrabilir olacak. Bazlarysa konuksever olmayacaktr. Kimisi de insana kalp arlar vere cek gzellikler sergileyebilecektir. Bazlarnda gndz vakti ni ce gneler grlecek, gecelerinde aylar kacak. Ya da bir ufuk tan doup teki urukta batacak byk halka sistemleri belire cektir. Baz gezegenler, Aylarnn yaknl nedeniyle gkler de prl prl yanacaktr. Bazlar gaz bulutundan oluacak, bir zamanlar varolan ve imdi artk olmayan bir yldzn kalnts olarak. Uzak ve egzotik takm yldzlarla dolu btn bu gkler de souk bir san yldz olacak -plak gzle belki grlebilen,, belki de ancak teleskopla fark edilebilen. Bu yldz, byk Samanyolu'nun kck bir blmn incelemek zere yldzlararas tat filosunun kurulup yolculua karld bir liman ola rak kullanlabilecektir. Mekn ve zaman konularnn i ie olduunu daha nce sy lemitik. Dnyalar ve yldzlar, insan misali, doar, yaar ve lrler. Bir insann mr on yllarla llr. Gne'in mr, yz milyonlarca kez daha uzundur. Yldzlara oranla tm ya am bir gnck sren mays sinei gibiyiz. Mays sineinin gznde insanlar salam yapl, csseli, yerinden oynatlmaz,.
234

ne i yapt belli olmayan yaratklarz. Bir yldz asndan in san uzaka ve silikatla demir yapl egzotik ve souk bir kre nin yzeyinde bir varm - bir yokmu rnei gelip geen bir eraredir. Btn o dnyalarda kendi geleceklerini belirleyecek olay lar ve gelimeler yer almaktadr. Ve bizim kck gezegeni mizde, 2500 yl nce yonya'llarn mistiklerle kar karya gel meleri kadar nemli bir tarihi yol kavanda bulunuyoruz. Ta rihin bu dneminde yapacaklarmz yzyllarca etkisini srd recek ve gelecek kuaklarn yldzlar arasnda bir rol oynamala r mukadderse bunu tayin edecektir.

235

Blm IX YILDIZLARIN YAAM SRELER 1

ki gzn birden aan Gne Tanrs Ra, Msr zerine k sat ve geceyi gndzden ayrd. Tanrlar onun a zndan kp geldiler, insanlar da gzlerinden. Her ey ondan dodu. Nilfer ieinde parldayan ocuk da, tm varlklara yaam saan iein nlar da. Batlamyus dnemi Msr'na ait by yazs Tanr eitli boyut ve biimde madde zerrecikleri yara tabiliyor... Deiik younlukta ve gte de. Bu neden le doann deiik yasalarm uygulayarak evrenin bir ok blgesinde deiik dnyalar yaratabilir. Isaac Nevvton, Optics 237

stmzde gk vard, her yanna yaylm yldzlarla. Srtst uzanp onlar seyre dalar ve bunlar yapma m, yoksa kendiliklerinden mi olma diye fikir yrtrdk. Mark Twafn, Huckfeberry Finn Korkun bir ihtiya duyuyorum... O szc aklasam m?.. Din szcn. te o za'man geceleyin yldzlar boyamaya gidiyorum. Vincent van Gogh

ELMALI BR KEK YAPMAK N NELERE GEREK SNME DUYARSINIZ? Bir miktar una, birka elmaya, az u na, az buna ve frnn ssna... Elmal kekin iindekiler molekl lerden olumutur, eker ya da su gibi diyelim. Molekller de atomlardan meydana gelmitir, karbon, oksijen, hidrojen vb. gi bi. Bu atomlar nereden geliyor? Hidrojen dnda tm yldz larda imal ediliyorlar. Bir yldz, hidrojen atomlarnn daha ar atomlara dntrld kozmik bir mutfaktr. Yldzlar, byk bir blm hidrojen olan yldzlararas gaz ve tozun younla mas sonucu olumulardr. Fakat hidrojen Kozmos'u balatan byk patlamada meydana gelmitir. Eer bir elmal keki, iin deki ilk temel maddeleri yeniden elde ederek yapmak isterse niz, her eyden nce evreni yeniden icat etmeniz gerekir. Diyelim ki, bir elmal keki aldnz ve ikiye kestiniz; bu iki paradan birini aldnz, yine ikiye bldnz. Ve Demokritus'un retisine uygun olarak blyece srdrdnz kesme ilemini. Tek bir atom parasna ulancaya dek ka kez kesmelisiniz? Bu nun yant doksan kez kesmeniz gerektiidir. Kukusuz hi bir bak bunu becerecek kadar keskin deildir. Kek ylesine ufalanacaktr ki, yardmc bir aygt olmadan kck atom parasn gzle gremezsiniz. Fakat grmenin bir yolu bulunmutur. ngiltere'de Cambridge niversitesindeki krk be yllk a lmalarn younluk kazand 1910 ylnda, ilk kez, atomun ya 238

pisi anlalabildi. Bu, atomlar atomlarla arptrp nasl sra dklarm zlemek suretiyle oldu. Olaan bir atomun d kesimin de, elektronlardan olumu bir bulut tabakas vardr. Elektron lar, isminden de anlalaca gibi, elektrik ykldrler. Bu elek trik ykne, kolaylk olsun diye, negatif elektrik yk denil mektedir. Atomun kimyasal zelliklerini elektronlar belirler; rnein, altnn parltsn, demirin soukluunu ve elmas kar bonunun kristal yapsn. Atomun i blmnde, elektron bulu tunun ok aalarnda gizlenmi bulunan ekirdek vardr. e kirdek genellikle pozitif ykl protonlarla elektrik asndan ntr durumdaki ntronlardan oluur. Atomlar ok kk zerre ciklerdir; 100 milyon atom elimizin kk parmann ucu ka dar yer ancak kaplar. Fakat ekirdek yz bin kez daha da kk tr. Bulunup ortaya karlmasnn gecikmesindeki neden, biraz da bu yzdendir (*). Bununla birlikte, bir atom ktlesinin b yk bir blm ekirdeindedir; ekirdee kyasla elektronlar, keten helvas bulutu gibidir ve srekli hareket halindedirler. Atomlar genellikle boluktan ibarettir. Madde, temelde hibir eyden meydana gelmi deildir. Ben atomlardan yaplmmdr. nmdeki masaya dayad m dirseim atomlardan meydana gelmitir. Masa da atomlar dan olumutur. yi ama, eer atomlar ylesine kk ve bosa, ekirdekler de ok daha kkse, masa dayadm dirseimin

(*) Daha nceleri, protonlarn, atomun merkezinde pozitif yk ola rak deil de elektron bulutu iinde dzenli biimde dald sanlyordu. ekirdek, Cambridge'de Ernest Rutherford tarafn dan, bombardman edilen zerrecikler geldikleri yne gerisin geri srarlarken bulundu. Rutherford bu buluu karsnda un lar sylemekten kendini alamamt: Hayatmda hi byle bir ey bama gelmemiti. 38'lik bir topla bir kt dokusunu bom bardman ediyordunuz ve attnz top gelip geri arpyordu sanki. . 239

arln nasl kaldrabiliyor? Arthur Eddington'un sevdii bir sorusunu yineleyelim: Nasl oluyor da dirseimi oluturan e kirdekler, masay oluturan atom ekirdeklerinin arasndan ge ip yere kaymyor? Neden kt diye yere dmyorum? Bu sorularn yantm elektron bulutunda aramak gerek. Dirseimdeki atomlarn d kesimleri negatif elektrik ykldr ler. Masadaki her atomun durumu da ayndr. Negatif elektrik ykler birbirini geri itiyor. Dirseimin masadan aa gp gitmeyiinin nedeni, atomun, ekirdekleri evresinde elektronlara sahip bulunuu ve elektriksel glerin dayankl oluundandr. Gnlk yaam atomun yapsna bahdr. Elektrik yklerin boalvermesi halinde, her ey grlemeyecek kadar incecik toza dnrd. Elektriksel gler varolmasa evrendeki her ey yok olur, evreyi elektron, proton ve ntron bulutlan kaplar ve ci simlerin ilkel paracklar kk kreler biiminde dolanrd. Bu da dnyann biimsiz kalntlar olurdu. Vcudunuzdaki atom says tutar yaklak KP'dir (1 say snn sana 28 adet sfr eklemek gerek). Gzlenebilir evren deki temel zerrecik -proton, ntron ve elektron- says 10M'dir (*). Elmal kekin yanm hali ounlukla karbondan oluur. Doksan kez kesince bir karbon atomuna indirgeyebilirsiniz. Bir karbon atomunun ekirdeinde alt proton, ve alt ntron vardr. evresindeki bulutta da alt elektron bulunur. ekirdekten bir para ekip alacak olsak -rnein, iki protonlu ve iki ntronlu

<*) Bu saynn kkeni ok eskilere dayanr. rimet Kum Saycs kitabnn ilk cmlesinde yle der: Bak Kral Gelon, kum say snn sonsuz olduunu dnenler var. Ben kumdan sz ederken yalnzca Sirakz'deki ve Sicilya adasnn teki blgelerindeki kumlar kastetmiyorum. Her yerdeki kumdan sz ediyorum. r imet bildii evreni, yan yana getirilmek suretiyle dizilebilecek ka kum tanesinin kaplayacam hesap ederek 1083 saym bu luyor. 1 0 saysyla hayret edilecek bir benzerlik...
240

bir para- artk o bir karbon atomunun ekirdei olmayacak, fa kat bir helyum atomunun ekirdei olacaktr. Byle bir kesme ya da atom ekirdei blnmesi, nkleer silahlarda ve nkleer gl elektrik santrallerinde oluur. (lem gren atom, artk karbon atomu deil, baka bir atomdur.) Eer elmal keki dok san birinci kez kesmeyi baarabilirseniz, ortaya daha kk bir karbon paras kmaz, baka bir ey kar: Tmyle deiik zellikler tayan bir atom. Bir atomu paralaynca elementleri deitirmi oluyorsunuz. Bir adm daha attmz dnelim. Bilindii gibi, atomlar proton, ntron ve elektronlardan olumutur. Acaba bir protonu kesebilir miyiz? Eer protonlar yksek enerji derecelerinde baka yapsal zerreciklerle -rnein protonlarla- bombardman edersek protonun iinde gizlenen daha temel yapl birimler fark etmeye balarz. Fizikiler imdi yapsal zerrecikler diye adlarrardmz proton ve ntron gibi zerreciklerin aslnda daha da temel yapl ve adna kuarks denen zerreciklerden olutuunu ne sryorlar. Kuarks'larm deiik renk ve tadlarda orta ya kt belirtiliyor. Fizikiler bu zerreciklerin szn ettii miz biimdeki zelliklerini bularak atomun ekirdek - alt dn yasnn iyice mahremiyetine girmeye alyorlar. Acaba kuarks'lar maddenin ensonuncu yap talar mdr, yoksa daha da te mel zerrecikler var mdr? Maddenin yapsn anlamann bir so nu gelecek mi, yoksa daha temel ve daha temel zerreciklere doru mu inilecektir? Bilimde zmlenmeyen byk sorunlar dan biridir bu. Elementlerin deiim srecinden geirilmesi, ortaa dne mi laboratuarlarnda ilm-i simya ad verilen bir yntemle ya plyordu. Birok simyac her maddenin drt temel eden olu tuu kansndayd: Su, hava, toprak ve ate. Bu ayn zamanda yonya'llarn da paylat bir dnceydi. Toprakla atein gir di orann deitirerek, diyelim ki, bakr altna evirmeyi d nyorlard. Sahtekrlklar kol geziyordu. Yalnzca element lerin yaplarn deitirdiklerini iddia etmekle kalmayp, lm 241 Kozmos : F. 16

szln srlarm da ellerinde tuttuklarn ne sren adamlar ortaya kt. Cagliostro ve Saint - Germain Kontu gibi. Bazen alt gizlice alabilen bir baston iinde saklanan altn, deney gsterisi srasnda potada gz kamatrc biimde ortaya k yordu. Oltalarna zenginlik ve lmszlk yemlerini takan ktlk sanatnn uzmanlar, Avrupa'nn soylu snfndan bir hayli para szdrmay baardlar. Bu arada, unutmayalm, Paracelsus, hatt Isaac Newton gibi simyaclar da vard. Bununla birlikte simyaclarn aldklar paralar btnyle havaya gitme di; fosfor, antimon ve civa gibi yeni kimyasal elementler bu lundu. Zaten, ada kimyann kkenleri dorudan bu deneylere balanabilir. Doada birbirinden ayr zellikler gsteren doksan iki atom vardr. Bunlara kimyasal elementler denir. Son zamanlara dek yerkremizdeki her eyi bunlar oluturuyordu. Bu elementler genellikle molekl bileimi halindedirler. Su, rnein, hidrojen ve oksijen atomundan meydana gelmitir. Hava ounluk nitro jen (N), oksijen (O), karbon (C), hidrojen (H) ve Argon (Ar) elementinden meydana gelmi olup molekl biimleri N2, O2, C,* B?0 ve Ar'dr. Yeryznn kendisi, ok zengin atomlar karmndan oluur; ounluunu silikon, oksijen, alminyum, magnezyum ve demir atomlar meydana getirir. Ate hibir kim yasal elementten olumu deildir. Yksek s derecesinin atom ekirdeindeki elektronlarn bazlarn koparmasndan tr n saar duruma gelmi bir plazmadr. Eski tyonya'hlarm ve simyaclarn sraladklar elementlerden hibiri ada anlam da element deildir; biri molekldr, ikisi molekl karmdr, sonuncusu da plazmadr. Simyaclar dneminden bu yana, birok yeni element ke fedildi. Son olarak bulunanlar en nadir elementler. Element lerin ounu yakndan tanrz; bunlar yaamn temelinde bulu nan elementlerdir ya da yeryzn asl oluturan bunlardr di yebiliriz. Bazlar kat, bazlar gaz, ikisi de (bromin ve civa) oda ssnda sv durumdadr. Bilimadamlan bu elementleri kar 242

maklklarma gre kademelendirerek bir sraya koyarlar. En basiti olan hidrojen 1 no.lu, en karmak olan uranyum da 92 no.lu elementtir. Daha baka elementler vardr ama bunlarn ad pek az geer. Gnlk yaamda adna pek rastlamadmz bu elementler hafniyum, diprozyum, praseodimyum'dur. Genel lt udur : Bir elementin adndan ok sz ediliyorsa, o element doada boldur, rnek vermek gerekirse unu syleyelim: Yer yz ok miktarda demir ve pek az miktarda yittriyum bulun durur. Bu kuraln istisnasn da belirtelim: altn ve uranyum gi bi elementler, insanlarn verdii ekonomik ya da estetik deer leri asndan veya kayda deer uygulama alanlar bulduklarn dan tr kendilerinden ok sz ettirirler. Atomlarn tr yapsal zerreden -proton, ntron, elekt ron- olumas durumu, bir hayli yeni ortaya km bir bulgudur. ada fizik ve kimya, bizi evreleyen dnyay karmaklktan artc bir yalnla indirgemitir: Her ey temelde bu bi rimin deiik biimlerde biraraya getirilmesinden oluur. Daha nce sylediimiz ve isminin de aa vurduu gibi, ntronlarda elektrik yk yoktur. Protonlarn pozitif yk ve elektronlarnda buna e negatif yk vardr. Elektronlarn ve protonlarn benzer olmayan ykleri arasndaki karlkl ekim, atomu birarada tutar. Her atom elektriksel adan ntr durum da bulunduundan, ekirdekteki proton saysyla, elektron bu lutundaki elektronlarn saysnn ayn olmas gereklidir. Bir atomun kimyasal yaps yalnzca elektron saysna baldr. Bu da proton saysna eittir ve buna atom says denir. Kimya de mek, yalnzca saylar demektir. Bu saptama Pitagoras'n kimbilir ne kadar houna giderdi. Eer bir protonlu atomsamz hid rojensiniz; iki protonlu iseniz helyumsunuz; protonlu lityum; drt beliryum; be boron; alt karbon; yedi nitrojen; sekiz ok sijen; ve bu 92'ye kadar gider ki, o say da uranyumu ifade eder. Elektrik ykleri gibi ayn iaretli ykler de birbirini id detle iterler. Bunu, bir trn kendi trne kar amanszca kar 243

 koymas olarak yorumlayabiliriz. Diyelim ki, dnyay doldu ran insan kalabal iki gruba ayrlm; bunlardan bir grup da ak ve insan canlsdr, dier grupsa iine kapank ve insan yz grmek istemez. Elektronlar elektronlar iterler. Proton lar protonlar iterler. Peki, bu durumda, bir ekirdek nasl olu yor da yerinde kalyor ve frlayp gitmiyor? nk doada ba ka bir g daha vardr. Bu ne yerekimi, ne de elektrik gc dr; fakat ksa menzilli ekirdeksel bir gtr. te bu g, an cak protonlarla elektronlar birbirine ok yaknken, bir ift kan ca gibi davranr ve protonlararas itii nler. ekirdeksel ekim gc uygulayp elektriksel itme gc uygulamayan ntronlar, ekirdei birarada tutmaya yarayan bir tr tutkal ilevi grr ler. Yalnzl seven mnzevi kiiler, bylece haar dostlarna zincirle balanp kolay dost edinenler arasna salvermi olur lar. ^< 3f| ki protonla iki ntron bir helyum atomunun ekirdeini oluturur. Bunlar istikrarl bir denge iindedirler. helyum ekirdei bir karbon ekirdei oluturur; drt tanesi oksijen; be tanesi neon; alt tanesi magnezyum; yedi tanesi silikon; se kiz tanesi slfr oluturur ve bu bylece gider. ekirdei denge de tutmak zere bir ya da daha fazla proton ve ona gre elektron eklediimiz her seferinde, yeni bir kimyasal element elde ede riz. Civadan bir proton ve ntron karrsak altn elde ederiz. Bu, simyaclarn dyd. Uranyumun tesinde, yeryz doa snda varolmayp da insan eliyle ve bileim yoluyla salanan elementler szkonusudur. ou durumda, bu tr elementler paralara blnverir. Fakat bunlar arasnda pltonyum adn verdiimiz 94 no.lu element vardr ki, bu elementin paralara ayrlmas ne yazk ki ok yava olur. Bildiiniz gibi bu element varolan zehirleyici maddelerin ahdr. Doada varolan elementlerin kayna nedir? Her atom t rnn ayr bir kaynaktan geldiini dnyor olabiliriz. Oysa evrenin tm, hemen hemen her yeri %99 orannda hidrojen ve
244

helyumdan (*), bu en basit yapl bir elementten olumutur. Yeryznde helyum bulunmadan nce varl Gne'te fark edil miti. Bu nedenle Yunan gne tanrlarndan birinin ad olan Helios denilmitir bu elemente. Acaba teki elementler bir yo lunu bulup hidrojen ve helyumdan kaynaklanm olmasnlar? Elektriksel itii dengelemek iin ekirdeksel (nkleer) madde zerreleri birbirine ok yaknlatrlmahdr ki, bylece ksa men zilli ekirdeksel gler harekete geirilsinler. Byle bir olgu an cak ok yksek s derecelerinde grlr. nk ok yksek sda (10 milyonun zerindeki s derecelerini kastediyorum.) zerrecikler ylesine hzl hareket ederler ki, karlkl iti gc kendini hissettirmeye vakit bulamaz. Doada bylesine yksek s ve bunun sonucu olan yksek basnlar yalnzca yldzlarn iinde vardr. Gne'i, bize en yakn bu yldz, eitli dalga uzunluklar zerinden aratrdk. Radyo dalgalarndan gzle grlen a ve X nlarna dek her dalga uzunluundan inceledik. Btn bu nlar Gne'in en dtaki tabakalarndan kp gelmektedir. Anaksagoras'm tahmin ettii gibi, scak ve krmz bir ta par as deildir. Yksek s derecesi nedeniyle parldayan hidrojen ve helyum gazlarndan kocaman bir yuvarlaktr Gne. Anak sagoras'm ksmen hakl ktn syleyebiliriz. iddetli gne frtnalar yeryznde radyoyla haberlemeyi nleyici parlak alevler dourur. Gne'in bat srasnda bazen plak gzle grebildiimiz gneteki lekeler, manyetik alan gc artm nis peten serin (az scak anlamnda) blgelerdir. Biz gnein yalnz ca 6000 santigrad derece sda olan blmlerini gryoruz. G-

(*) Yerkremiz buna bir istisnadr. Dnyamzn nispeten zayf e kim gc, ilk zamanlarn yeryzn saran hidrojenin byk bir blmn uzaya kaptrmtr. ekim gc ok daha youn olan Jpiter, en hafif elementlerden ilk zamanlarda ald nasibini korumutur. 245

ne merkezinin ya da santralnn bulunduu gizli kalm orta blmde s 40 milyon derecedir. Yldzlar ve onlarn eliindeki gezegenler, yldzlararas gaz ve toz bulurunun ekime baml g srasnda doarlar. Bulutun i kesimindeki gaz molekllerinin arpmas bulutu str. O kadar str ki, sonuta, hidrojen helyuma dnr, yani drt hidrojen ekirdei bir helyum ekirdei oluturur, bu sre srasnda da bir gamma n fotonu karr. Yldzn i kesimin den yzeyine doru yolunu yavatan aan foton bir st tabaka tarafndan emilip braklrken her aamada s kaybeder. By lece fotonun destans yolculuu bir milyon yl srer, ta ki yze ye ulap grlebilen k olarak uzaya nlanmcaya dek. Yldz domutur artk. Yldz olmadan nceki ekim gcne baml d durmutur. Yldzn d tabakalarnn arl, imdi ar tk, i blmdeki termonkleer tepkimeler (reaksiyonlar) sonu cu ykselen syla basn tarafndan dengelenmitir. Gne'imiz be milyar yldr byle bir tepkime sonucu dengesini korumu tur. Bir hidrojen bombasndakine benzer termonkleer tepkime ler, Gne'i srekli ve belirli patlamalarla enerji kayna yap makta ve bunun sonucu olarak her saniye drt yz milyon ton (4 x 1014 gram) hidrojen helyum olmaktadr. Geceleyin gky zndeki yldzlara bakp grdmz btn o malar ok uzaktaki bir nkleer (ekirdeksel) kaynama sonucu olumak tadr. Kuu takm yldznda Deneb yldz ynnde parldayan krmz kocaman bir kpk var. Bu devasa kpk scak gazdan olumutur ve bu gaz belki de kpn ortasndaki bir patlama dan geliyordur. Yldzlarn lm byle olur. len yldz, supernova'dan kan basn dalgalar, d evrede, yldzlararas maddeyi younlatunr ve dmeye hazr yeni bulut nesilleri dourarak yeni yldz oluumuna hazrlk yapar. Bu anlamda, yldzlarn analar vardr diyebiliriz, tnsan doumunda olduu gibi douran ana-yldz lebilir. Gne benzeri yldzlar, bir batnda ok yldz doururlar. 246

Orion bulutsusunda olduu gibi, ok skm bulut birleimiy le ortaya karlar. Dtan grldnde, bu tr bulutlar karan lk ve kasvetlidir. Fakat i kesimleri, yeni doan yldzlar tara fndan byk bir parltyla aydnlatlmlardr. Az sonra parl tl bulutsularla evrili bebek - yldzlar, anaokulundan ayrlarak Samanyolu'nda anslarm denemeye koyulurlar. Ayrlacaklar anda bu yldzlar, henz ekim gcnn etkisine girmemi ve cenin gaz tarafndan sarlm durumdadrlar. nsanlarn olutur duu ailelerdeki gibi, olgun yaa ulaan yldzlar, evlerinden uzaklarlar ve kardeler birbirleriyle ender rastlarlar. Saman yolu Galaksisinin baz yerlerinde Gne'in kardeleri olan bir dzineye yakn yldz vardr. Bunlar yaklak 5 milyar yl nce Gne'in olutuu ayn bulut birleiminden domulardr. Fa kat bunlarn kimliklerini tanyamyoruz ve hangileri olduklarn bilemiyoruz. Samanyolu Galaksinin arka yannda bulunuyor ola bilirler. Gne'in merkezinde hidrojenin helyuma dnmesinden yalnzca gzle grlebilir foton parlakl meydana gelmiyor, ay n zamanda daha gizemli, hatta hayalet trnden diyebilecei miz nma yol ayor. Szn ettiimiz ey, fotonlar gibi ar lksz olup k hzyla ilerleyen ntrin'lerdir. Ntrinler foton deildir. Bir tr k da deildirler. Ntrin'lerin, protonlar, elektronlar ve ntronlar gibi kendi ilerinde asal bir dnleri olur. Fotonlarda byle bir dn szkonusu deildir. Ntrin'ler iin madde saydamdr. Bu nedenle yerkremizi ve Gne'i ko laylkla delip geerler. Aradaki madde bunlarn pek azm dur durur. Bir saniye iin Gne'e gzlerimi evirdiimde, gzm den bir milyar ntrin geer. Gzmzn atabakasnda olaan fotonlann taklp kalmas, ntrinler iin olas deildir. Ntrinler gzde hibir engele taklmadan bamzn arka yanna geiverirler. in garibi u: Geceleyin, Gne'in bulunduu yere baka cak olursam, (sanki nmde yerkre yokmu ve Gne karmdaym gibi), aym sayda ntrin gzmden geer gider. Gne' 247

le aramzda duran yerkre, ntrinler iin camdan farkszdr; ca mn geirmesi gibi ntrinleri geirir. Gne'in i kesimini bildiimizi sandmz kadar biliyor sak ve notrinlerin oluumunu da nkleer fizie dayanarak an layabiliyorsak, belirli bir alana (rnein, gz yuvarlana) be lirli bir zamanda (saniyede) ne kadar gne ntrini dtn hesaplayabilmemiz gerekir. Ntrinler yerkremizden geip git tii iin hibirini yakalayamyoruz. Ntrinler bazen klorin atom larn argon atomlarna dntrr. Ntrin akn saptayabilmek iin epey klorine gereksinme var. Bu yzden Amerikal fiziki ler bol miktarda klorin dkerek incelenebilecek miktarda argon elde ettiler. Bu deneyler Gne'in ntrin bakmndan hesapla nandan daha fakir olduunu ortaya koyuyor. Ntrin'lerin srr henz zlm deildir. Ne var ki, Ntrin Astronomisi henz balang aamasndadr. imdilik, Gne'in harl harl yanan gbeine dorudan bakabilen bir aygt gelitir mi bulunmamz en byk aamadr. Ntrin teleskoplar geli tike, yakn yldzlarn gbeindeki nkleer tepkimeyi inceleme miz mmkn olacak. Fakat hidrojen tepkimesi sonsuza dek srp gidemez. G ne'in olsun, herhangi baka bir yldzn olsun, kaynar durumda ki i kesimlerinde belirli miktarda hidrojen vardr. Bir yldzn gelecei, yaam evresinin sonu, balangtaki ktlesine baml dr. Eer bir yldz iindeki herhangi bir maddeyi uzaya kaptr dktan sonra ktlesi Gne'in ktlesinden iki misli fazla ka lrsa, yaam evresinin son buluu hi de Gne'inkine benzemez, Gne'imiz hayret edilecek kadar uzun bir yaam evresine sahip gzkyor. Be ya da alt milyar yl sonra Gne'in orta kesimin deki hidrojen tepkime sonucu helyuma dntnde, hidrojen tepkimeli blge yava yava ortadan da doru kayacak. Termo nkleer tepkimeler kabuu geniledike, s on milyon derece* den aa bir dzeye decek ve bunun ardndan nkleer kay nama kabuu patlayacak. Bu arada Gne'in kendi ekim g c, helyumla zenginlemi i blmesinde bir kaslma yapacak ve
248

i ssyla basnc yeniden art gsterecek. Helyum ekirdekleri birbiriyle daha da sklaacaklar. O kadar ki, elektriksel karlk l itie ramen ekirdeklerinin ksa menzilli ekim gc hare kete geerek birbirlerine yapacaklar. Kl yeni bir yakt yerine geecek ve Gne hidrojenin helyuma dnm tepkimelerinin ikinci turuna balayacak. Bu sre, karbon ve oksijen elementlerinin doumuna yol aacandan, Gne salad ek enerjiyle belirli bir zaman iin daha parldamay srdrecektir. Bir yldz, kendi kllerinden yeniden doma kaderine erien bir anka kuudur (*)'. Gne'in gbeinden uzaklardaki incelmi kabukta yer alan hidrojenin helyuma dnmyle gbekteki helyum kaynamasnn yarat t yksek nn etkisi, Gne'te bir deiiklie yol aacak: D katmanlar souyacak ve genileyecek. Bylece Gne kocaman bir dev yldza dnecek ve grlebilen yzeyi gbeinden ylesine uzak kalm olacak ki, yzey blgesindeki ekim gc azalacak, atmosferi de uzaya doru genleerek k frtnas gibi esecek. Gne bir krmz dev halini aldnda, Merkr ve Vens gezegenlerini saracaktr ve byk olaslkla yerkremizi de. Bu durumda Gne kollarn uzatr gibi i gne sistemim saracak tr. Gnmzden milyarlarca yl sonrasnda, yeryznde son bir gzel gn yaanacaktr. Bu son gzel gnn ardndan G ne'in krmzs koyulaacak, evresi sarkacak ve yeryznn kutup blgelerinde bile ter dklecek. Kuzey ve Gney Kutup lar eriyecek, dnya sahillerini deniz basacak. Okyanuslardaki yksek s havaya daha ok su buhar salarak bulutlar youn-

(*) Gne'ten daha byk ktlesi olan yldzlar, geliim evrelerinin son dnemlerinde, gbek blmelerinde daha yksek derecede s ve basn olutururlar. Karbonu ve oksijeni daha ar element lerinin bileiminde kullanarak kllerinden yeniden ve birka kez doduklar bilinir. _ 249

latracaklar ve bylece yerkremizi gne ndan korumada kalkan oluturarak sonumuzu birazck geciktirecekler. Fakat G ne'in evriminin nne geilemez. Sonunda okyanuslar kaynar suya dnerek atmosfer buhar olup uzaya kayacak ve gezege nimizde boyutlarnn korkunluunu tahmin edebileceimiz bir facia yer alacaktr (*). Bu arada insanlarn imdikinden deiik canllara dnecekleri hemen kesin gibidir. Ola ki, insansoyunun gelecek kuaklar yldzlarn evrimini kontrol altnda tutsunlar ya da evrimin etkisini yavalatabilsinler. Ya da o durumda Mars'a, Europa'ya ya da Titan'a uup gideceklerdir. Belki de Robert Goddard'n dedii gibi, gen ve umut vaat eden bir geze gen sistemindeki bo bir dnyaya gidip yerleeceklerdir. Gne'in termonkleer tepkimelerinden oluan klleri, an cak bir sre iin yeni bir yakt yerine geer. Gne'in i blme sinin tmyle karbon ve oksijen olaca bir dnem gelecek. O zaman da, szkonusu s ve basn dzeyinde bakaca nkleer tepkime grlemez artk. Merkezdeki helyum btn btne t kenince, Gne'in i blmesi ertelenen dn biraz daha ge ciktirecek, s yeniden ykselecek, nkleer tepkimelerin en so nuncular grlecek ve gne atmosferi birazck genleecektir. lm izgisine varan Gne'in bir genileyerek bir kaslarak nabz hzla atmaya balayacak ve bu nabz atlardan her biri binlerce yl srecektir. Sonuta Gne gazn az alnca f kran, bir ya da birka deniz kabuunu andran kabuklardan pskrtecektir. Gne'in ok scak i blmesi, kabuunu morte si kla sararak Pluto yrngesinin telerine varan ho bir kr mz ve mavi floresan yayacaktr. Gne ktlesinin yar sna yakn bir blm belki bylece kayp olup gidecektir. G-

(*) Aztek'ler, Yerkremizin yorgun decei... ve yeryz tohu munun sona erecei bir zamandan sz etmilerdi. O gn G ne'in gkten deceine ve yldzlarn gklerde sarsnt gei receine inanmaktaydlar. 250

ne'in hayaleti d blgelere doru yol alrken, gne sistemi pek tekin olmayan bir nmla dolacaktr. Samanyolu'nun bir keciindeki blgemizden gkteki ev remize bakmdmzda, kpkrmz gaz pskrmesiyle parlayan kresel kabuklarla evrelenmi yldzlar grrz. Bunlar geze gen bulutsulardr. Sabun kp gibi grnmelerinin nedeni, yalnzca evrelerini grebilmemizden trdr. Her gezegen bu lutsular, lmek zere olan yldzlarn birer armaandrlar. Merkezdeki yldz yaknlarnda lm gezegenlerin kalntlar, atmosfersiz ve susuz, fakat hayalet dnyasmn klar altnda do layor olabilir. Gne'in kalntlar, nce gezegen bulutsular tarafndan sarlm, gbei kaynayan kk bir yldza dn ecek ve sonra uzayda souyacaktr. Milyarlarca yl sonra, G ne gezegen bulutsularnn orta blmnde, imdi grdmz o k noktalar gibi souyarak yozlam, beyaz bir cceye d necektir. Kanlmaz sonsa l bir kara ccedir. Yaklak ayn ktlesel bykle sahip yldzlar aa yu kar paralel olarak dnerler. Oysa ktlesi daha byk bir yldz, nkleer yaktn daha ksa zamanda harcar, abuk bir krmz dev olur ve beyaz bir cce durumuna daha abuk der. Bu yzden ifte yldz durumlar olmaldr ve vardr. Biri krmz dev du rumundayken, teki beyaz ccelik dnemine girer. Bu gibi ift ler birbirlerine deecek kadar yakndrlar. ki yldz arasndaki atmosfer, krmz devden tknazlaan beyaz cceye doru akar ve beyaz cce yzeyine dmeye ynelir. Biriken hidrojen, be yaz ccenin youn ekim gcnden tr daha yksek basn ve s derecelerinde sktrlr, ta ki krmz devin alnm at mosferi termonkleer tepkime noktasna gelinceye dek. Bunun zerine beyaz cce ksa bir sre iin parldar. Bylesi bir yldz iftine nova ad verilir. Nova'lar yalnzca ift yldz sistemin de szkonusudur ve g kaynaklarn hidrojen tepkimesi olu turur. Spernova'larsa tek yldzlarda szkonusudur ve g kay naklar silikon tepkimesidir. Yldzlarn iindeki atom bileimleri, genellikle yldzlararas 251

gaza dnrler. Krmz devlerin d atmosferleri uzaya doru frlr; gezegensel bulutsular, st blmleri flenen gne benzeri yldzlarn son aamadaki dnemleridir. Spernova'lar yldzsal ktlelerinin byk bir blmn iddetlice uzaya ps krtrler. Geri gelen atomlar, pek tabii, yldzlarn iindeki termonkleer tepkimelerde .ortaya kanlardr: Hidrojen eriyip helyuma dnyor, helyum karbona, karbon oksijene ve ardn dan, byk ktleli yldzlarda, helyum ekirdekleri, neon, mag nezyum, silikon, slfr eklentisiyle -aama aama olmak ze re- her aamada iki proton ve iki ntron oluur ve bu sre de mir oluumuna kadar varr. Silikonun dorudan doruya eri mesi de (fzyon) demiri oluturur. Yirmi sekiz proton ve ntronlu bir ift silikon atomu, milyarlarca derece sda birleince elli alt proton ve ntronlu bir demir atomu meydana getirir. Bunlar bize yabanc olmayan kimyasal elementlerdir, isim lerini biliyoruz. Yldzlarda szn ettiimiz nkleer tepkime lerden birden erbiyum, hafniyum, dipruzyum, praseodinyum da da yitriyum kmyor ortaya. Gnlk yaammzdan bildiimiz elementler kyor. Yldzlararas gazlar arasna dnen bu ele mentler, de hazr yeni bulut nesli, yldz ve gezegen olmak zere birikirler. Yerkremizdeki elementlerden hidrojen ve hel yum dnda tm, milyarlarca yl nce, yldzlardaki bir tr ilm-i simya mutfanda piirilmitir. Bu elementlerin piirildi i yldzlar bugn Samanyolu Galaksisinin te yannda zor se ilen beyaz ccelerdir. DNA'mzdaki nitrojen, dilerimizdeki kalsiyum, kanmzdaki demir, elma kekindeki karbon gen yl dzlarn iinde retilmilerdir. Yldzlardaki malzemedir yap mzda varolan. Nadir elementlerden birka spernova patlamasnda re tilir. Yerkremizde nispeten bol miktarda altm ve uranyum bu lunuunu, gne sisteminin meydana gelmesinden nceki sper nova patlamasna borluyuz, teki gezegen sistemleri de bizde ki nadir elementlerden, deiik miktarlarda da olsa, bulundu ruyordum Acaba sakinlerinin niyobyum ve protaktiniyum bi 252

lezikleri takp altn laboratuar malzemesi olarak kullandklar gezegenler var mdr? Acaba gezegenimizde altn ve uranyum, praseodmiyum kadar bilinmez ve deer verilmez eyler olsalar, yeryznde hayat daha m gelimi olurdu? Hayatn kkeni ve evrimiyle yldzlarn kkeni ve evrimi arasnda ili dl bir iliki szkonusudur. Birincisi: Yapmzdaki asl maddeler olan, hayat mmkn klan atomlar ok uzun zaman nce ve ok uzaklardaki krmz dev yldzlarda imal edilmitir. Kozmos'da rastlanan kimyasal element bolluuyla yldzlarda imal edilen atomlarn bolluu, krmz devler ve spernovalarm, madde dkmnn yapld mutfaklar ve potalar olduklar konusunda fazla kukuya yer vermiyor. Gne ikinci ya da nc nesil yldzlardandr. Gne'teki maddenin tm, evrenizde grdnz tm maddeler, yldzlardaki simya mut lann birinci ya da ikinci evresinden gemi eylerdir. kinci si : Yerkremizde baz ar atom trlerinin bulunuu, gne sis teminin olumasndan ksa zaman nce yaknlarda bir spernova patlamasna iarettir. Fakat bunu bir rastlant sayma ola sl yoktur; byk bir olaslkla spernova patlamasnn neden olduu basn dalgas, yldzlararas gaz ve tozu sktrm ve gne sisteminin younlamasna neden olmutur. ncs: Gne varln kazannca, mortesi nlar yerkre atmosferi ne yaylm, scakl imek akmasna yol am ve bu enerji kaynaklar hayatn balamasn salayan karmak organik mo leklleri kvlcmlamtr. Drdncs: Yeryznde yaam he men hemen tmden Gne na dayanmaktadr. Bitkiler fotonlar toplayp gne enerjisini kimyasal enerjiye dntr yorlar. Hayvanlar bitkilerin asalaklar olarak yaam srdr yorlar. iftlik dediimiz ey, bitkiler araclyla gne hasadndan ibarettir. Hepimiz, hemen hepimiz, gne enerjisiy le yaammz srdryoruz. Bir de unu syleyebiliriz: Mtasyon dediimiz kaltsal deiimler, evrimin hammaddesini oluturur. Doann yeni hayat ekilleri envanterini dzenlemek iin bavurduu seimler olan mtasyonlar, ksmen kozmik n 253

lar tarafndan kvlcmlarn*. Kozmik nlar, spernova patlamalan srasnda hemen hemen k hzna eit bir hzla salveri len yksek enerjili zerreciklerdir. Yeryznde hayatn evrimi ni, ksmen de olsa, uzaklardaki dev gnelerin hayret verici lmleri dzenler. Bir Geiger sayacn ve bir para uranyumu yeryznn de rinliklerinde bir yere gtrdnz dnn, rnein, bir al tn madeni ocana ya da kayalarn eriyip akt bir nehrin yer dibinde oyduu bir lav tneline. Duyarl saya, gamma n ya da proton ve helyum ekirdekleri gibi yksek enerjiyle yk l zerrecikler karsnda tk - tk diye atar. Eer sayac uran yum cevherine yaklatmrsak, uranyum ani nkleer zlme s rasnda helyum ekirdei yaydndan, sayacn saniyedeki tk' lama says mthi artar. Uranyum cevherini ar bir kurun tenekeye atarsak sayacn at hz iyice azalr. nk kurun uranyum nlarn emmitir. Ama yine de baz tklar olacaktr. Tk'lama saylarndan bir blm, maara duvarlarnn doal radyoaktivitesinden kaynaklanr. Fakat radyoktiviteden tr olmayan tklamalar da saptanacaktr. Bunlardan bazlar tavan dan szan yksek enerji ykl zerreciklerden trdr. Uzayn derinliklerinde baka bir adan kalma kozmik nlardr bun lar. ounlukla elektron ve proton olan kozmik nlar, gezegenimizdeki yaamn tm tarihi boyunca yerkreyi bombardman etmilerdir. Bir yldzn lm binlerce k yl tede yer alr ve Samanyolu Galaksisinde milyonlarca, yl sarmal biimde do laan kozmik nlar yarattktan sonra, rastlant sonucu bu n lardan bazlar yerkreyi ve dolaysyla bizim kaltsal malzeme mizi gelir bulur. Genetik kodumuzun gelimesini ya da Cambrian Patlamas dediimiz patlamay veya atalarmzn ayaklar stnde kalkp durmalarn kozmik nlar balatm olabilir. 4 Temmuz 1054 ylnda in astronomlar Boa takm yld znda bir konuk yldz saptadlar. Daha nce hi grlmemi bir yldz, gkte baka herhangi bir yldzdan daha parlak bir hal almt. Bu son derece parlak yldz, astronomi alannda bil254

gi birikimi sahibi, yksek kltrl bir toplumunun yaad G neybat Amerika'da da grlmtr (*). Bir mangal kmr ateinin kalnts Karbon 14'ten anlyoruz ki, XI. yzyln orta larnda Anasazi'ler (bugnk Hopi'lerin atalar) gnmzn New Mexico*sundaki bir kayalk knt zerinde yayorlarm. Anasazi'lerden biri, kt hava koullarndan doal olarak koru nan kayaln bir blmne yeni yldzn resmini izmie ben ziyor. Yldzn hilal yanndaki duruu, resimdeki gibi olmas gerekiyor. stte de bir el resmi var. Bu da resmi izene ait her halde. 5.000 k yh uzaktaki bu ilgin yldza imdi Yenge S pernova ad veriliyor. Olaydan birka yz yl sonra teleskopla yldzdaki patlamann kalntlarn izleyen bir astronom, nede ni bilinmiyor ama, bir yenge biimiyle karlanca Yenge Spernova adn verdi. Yenge bulutsular patlam kocaman bir yldzn kalntlardr. Yeryznden plak gzle ay sreyle gndz vakti bile izlenebilen patlama, geceleyin haydi haydi izlenebilmitir. Ortalama olarak, belirli bir galakside spernova oluumuna her yzylda bir rastlanr. Tipik bir galaksinin 10 mil yar yh "bulan yaam sresince 100 milyon adet yldz patlar; belki ok gibi ama yine de binde biri oranndadr. Samanyolu galaksisinde- 1054 yl olayndan sonra 1572 ylnda bir sper nova gzlendi. Bu spernova Tycho Brahe tarafndan anlatl mtr. Ksa bir sre sonra diyebileceimiz 1604 ylnda, Kepler tarafndan anlatlan bir spernova grlmtr. Ne yazk ki, te leskopun icadndan bu yana bizim galaksimizde hibir sper nova patlamas olmad ve astronomlar yzyllardr bir tanecii ne rastlayabilmek iin habire gklerin enginliini kolaan edilyorlar.

<*) slam toplumlarndaki gzlemciler de bu olaydan sz ediyor lar, fakat Avrupa'dak kitaplarn hibirinde onlarn gzlemle rinden sz edilmiyor. 255

Bizimkinden baka galaksilerde spernova olgular rutin biimde gzleniyor. Gne devleip krmz bir renk alrken, i gne sistemi ac bir sona yaklaacak. Neyse ki, gezegenler hibir zaman pat layan spernovalar tarafndan eritilip yok edilmeyecekler. By lesi bir son, ancak ktlesi Gne'ten daha byk yldzlarn ya knndaki gezegenlere zgdr. Yksek s dereceleri ve basn dzeylerine ulaan bu tr yldzlarn nkleer (ekirdeksel) ya kt depolar abucak tkendiinden, yaam sreleri Gne'inkinden ksadr. Gne'ten on, yirmi kez byk ktlesi olan bir yl dz, hidrojeni helyuma dntrme tepkimesini, ancak birka milyon yl srdrdkten sonra daha egzotik nkleer tepkimele re balar. Bu yzden de gelimi hayat ekillerinin evrimine yetecek zaman yoktur bu yldzlara elik eden gezegenlerde. Yldzlarnn bir spernovaya dneceini kavrama frsatna kavuacak bir varlk dnlemez. nk bunu anlayacak ka dar vakit bulunsa, o yldz zaten artk spernovaya dnmeye cek demektir. Spernova patlamasnn baladna, gbekteki demir kt lesinin silisyuma dnmek zere erimesi iaret saylr. ok b yk basn altnda yldzn i blmlerinde serbest kalan elektronlar demir ekirdeinin protonlaryla zorunlu olacak ka rr. nk eit saydaki kart elektrik ykleri birbirini yok eder. Yldzn ii, tek ve devasa bir atom ekirdeine dnr ve igal ettii hacim domasna neden olduu elektronlarla de mir ekirdeklerinin hacminden daha kktr. te iddetli bir patlama yer alr, dta bir tama grlr ve bunun sonucunda bir spernova patlamas olur. Bir spernovadan doan parlt, kendisinin dahil bulunduu galaksideki tm teki yldzlarn pa rltsndan daha gl olabilir. Son zamanlarda Orion takm yl dznda kulukadan km kocaman mavi beyaz dev yldzlar, nmzdeki birka joi^yoa yl iinde, spernova olmaya mah kmdurlar. ^ ^ $& rktc spernova patlamas, doacak olan yeni yldzn

25e

gereksindii maddenin byk bir blmn uzaya pskrtr. Azck hidrojen ve helyum kalnts, karbon, silisyum, demir ve uranyum gibi baka atomlardan epeyce pskrtr. Geriye kalan, birbirine ekirdeksel glerle balanm scak ntronlar yn dr. Bu tek ve kocaman ktleli atom ekirdeinin atom arl tO56 dr; otuz kilometre apnda bir gne demektir. Kck, kaslm, solgun bu yldz paras hzla dnen bir ntron yldz dr. Yenge bulutsusunun merkezindeki ntron yldz, byk bir kent ilesi apnda kocaman bir atom ekirdeidir ve sani yede otuz kez fr dner. Dyle birlikte artan manyetik ala n Jpiterin daha az gl olan manyetik alan kadar kk zer recikleri eker. Dnmekte olan manyetik alann elektronlar n karr. Bu n yalnzca radyo frekans dzeyinde deil, grle bilir k dzeyindedir de ayn zamanda. Eer yerkre bu koz mik fenerin n alam iine decek olursa, fenerin her dn nde onu grrz. Bu nedenle ona atarca ad verilir. Metro nom, kozmik metronom gibi bir gz krpan, bir tk yapan atarcalar, bildiimiz en dakik saatlerden daha dakik zaman belirleyicisidirler. Ntron yldznn madde arln, yalnzca bir ay ka iindeki miktarnn bir da arlnda olduunu syleyerek be lirtebiliriz. yle ki: Eer ntron yldznn bir paras elinizde olsa ve braksanz (zaten brakmaktan baka areniz yoktur) yer krenin bir yanndan girip tesinden kar, olaanst arlk taki ta gibi. Eer bir ntron yldz paras, uzaydan bir yer den, yerkre de altnda dner halde, braklacak olursa, yery zne srekli dallar yaparak yz binlerce darbe sonucu yeri delik deik ettikten sonra srtnme gcnn etkisiyle gezege nimiz pnu i kesimlerinde ancak durdurabilir. Ntron yldznn bycek paralarnn yeryznde kendini hissettirmeyii bir ta lihtir. Fakat kk paralarnn her yerde bulunduunu unut mamak gerek. Ntron yldznn rktc gc, her atomun ekirdeinde, her ay bardanda, her nefes almzda, her el ma kekinde vardr. Ntron yldz, bize pek olaan grnen ey 257 Kozmos : F. 17

lere kar bile sayg duymay retir. Gne gibi bir yldzn sonu, bir krmz dev, ardndan da beyaz renge brnm bir cce olmaktr demitik. Gne'ten iki misli ktlesi olan bir yldz gerken bir spernovaya, ardn dan da ntron yldzna dnr. Fakat byk ktleli bir yldz, spernova aamasnn ardndan, rnein Gne'ten be misli bir byklkte kalrsa, daha da ilgin bir sona mahkmdur: e kim gcne bamll onu bir siyah delik durumuna dnt recektir. Elimizde sihirli bir yerekimi makinesi bulunduunu varsayalm. Yeryznn ekim gcn kontrol altnda tutabile ceimiz bir makine olsun bu ve belirli bir sayy telefondaki gibi evirince istediimiz yerekimi gcn uygulayabilelim. ze rinde birok say bulunan kadran 1 g (*) olarak ayarlanmtr. 1 g olunca her ey alk olduumuz zere hareket etmektedir. Yeryznde hayvanlar, bitkiler ve tm binalarmz 1 g kuralna baldrlar. ekim gc daha fazla olsa bitkilerin, hayvanlarn ve (*) 1 g yeryzne den cisimlerin d hzdr. Saniyede 10 met re olan bu d hz, her saniye ayn miktarda artar, rnein bir ta paras 1 saniye sreyle dtkten sonra saniyede 10 metrelik bir d hz kazamr. ki saniye sren dten sonra saniyede 20 metre hzla der ve byle gider, yere ula ncaya ya da havann srtnme gc tarafndan yavalatlncaya dek. ekim gcnn daha byk olduu bir dnyada, den cisimler o oranda daha byk d hz etkisindedirler. 10 g'lik bir dnyada bir ta paras ilk bir saniyelik dten sonra saniyede 100 m. hzla decektir, ikinci saniyeden sonra d hz saniyede 200 m. olacaktr. Bu ekim gcn kk g harfyla yazmalyz ki, Newton'un deimez ve evrenin her yerinde geerli olan G ekim gcnden fark anlalsn. New~ ton'un evrensel ekim gc denklemi yledir: F = mg GMm/r2; g = = GM/r*. Bu denklemde F ekim gcdr; M geze genin ya da yldzn ktlesidir; m ise den cismin ktlesidir v e r den cisimle gezegenin' merkezi ya da yldzn merkezi ara sndaki uzaklktr. 258 .4

binalarn kmemek iin daha ksa, bodur ve melmi gibi bir durum almalar gerekirdi. ekim gc daha az olsayd, arlk larnn bastramad uzunlukta ve incelikte ekiller grlebilir di. unu da belirtelim: ekim gcnn varolandan daha byk olmas halinde bile, k yine dz bir izgi izleyerek ilerledi. .imdi olduu gibi. Alis Harikalar Diyarnda adl kitaptaki nl ay partisi srasnda ekim gcn azaltrsak, her eyin arl azalr. Eer ;g sfra yaklarsa, en kk bir hareket dostlarmz havaya kal dracak ve zar zor dengelerini koruyabileceklerdir. Dklen bir ay damlas ya da baka bir sv havada oynaan kresel tane ciklere dnr: Sv yzeyinin gerilme gc, ekim gcne s tn igelir. Her yere ay damlacklar dalr. Eer ekim gc kadrann yeniden l'e evirirsek, ay yamuru yadrrz. ekim gcn birazck artrp kadran 3'e, 4'e evirirsek, hibir ey k mldamaz olur. Kedinin penesini oynatmas bile byk bir a ba gerektirir. Lambadan kan k demeti sfrlk ya da birka ig'lik ekim gcnde tmyle dz bir izgi izleyerek ilerler. im di ekim gcn iyice artralm. 1000 g'de k demeti yine dz gitmektedir, fakat aalar ezik bzk ve yamyass olur. ekim gc 100.000'e knca talar kendi arlklar altnda ezilirler. Sonuta her ey yok olur. Yalnzca kedi, zel bir ayrcalk nede niyle, kalr. ekim gc bir milyara yaklanca daha da acayip bir olgu karsnda kalnr. O ana dek ge doru dz giden k demeti bklmeye balar. ok byk ekim gc szkonusu ' olunca k bile etkilenir. ekim gcn daha da artrrsak k demeti gerisin geri yeryzne dner. Artk Harikalar Diyar bir Kara Delie dnmtr. O anda kedi de yok olmu, yalnzca srt orada kalmtr. yekim gc yeterince artrlnca, hibir ey, k bile k amaz. Byle bir yere verilen ad Kara Delik'tir. Younluuyla eJkft gc yeteri kadar artnca, kara delik gz krpp evren gafrtleri arasndan kaybolur. Bu yzden adna kara delik de"nilrnitir, iinden k kamyor da ondan. Fakat iyz, k 259

orada ksp kald iin, ilgin grntl olabilir. Bir kara delik dtan grlmese de ekim gc hissedilebilir. Eer yldzlararas yolculukta dikkatli davramlmazsa kara delik sizi iine e ker. Bir daha brakmamacasma. Vcudunuz da grnts pek ho olmayan ince uzun bir iplik biiminde grlr. Bu durum dan kurtulu yoktur ama eer kurtulursa, o kii kara delik ev resindeki diskte toplanm maddenin grntsn bir daha' unu tamaz. Gne'in iindeki termonkleer tepkimeler d katmanlar na destek salayarak, Gne'in ekim gc etkisi altnda g mesi faciasn milyarlarca yl erteliyor. Beyaz ccelerdeki du rum udur: ekirdeklerinden syrlan elektronlarn basnc yl dz gmekten alkoymaktadr. Ntron yldzlarndaki durumsa yledir: Ntronlarn basnc ekim gcn savuturuyor. Fakat spernova patlamalarndan ve dier zararlardan arta kalan eski ktlesinde de, Gne'ten birka kez byk olan bir yldz ayakta tutacak g yoktur. Yldz inanlmayacak biimde bzlr, ufahr, fr dner, krmzlar ve ortalktan ekilir. Gne'ten yirmi kez byk ktleli bir yldz Los Angeles kenti kadar klr. Ezici ekim gc 1010 deerine ular ve yldz mekn - zaman sreklilii iinde kendi atrtsyla evrende kaybolur. Kara deliklerden ngiliz astronomu John Mitchell 1783'de ilk sz eden kii olmutur. Fakat bu fikir acayip karlanm ve sonradan terkedilmiti. Son zamanlarda kara delikler zerinde yeniden duruldu. Ve aralarnda astronomlarn da bulunduu bir ok kiinin hayretine yol aan kara deliklerin varl kantland. Yeryz atmosferinden X nlar gemez. Gkcisimlerin bu tr ksa k dalgas karp karmadn saptamak iin bir X - n teleskopunun atmosferin dna gnderilmesi gerekiyordu. By lesi bir X - n laboratuarnn atmosfer dna frlatlmas de erli bir uluslararas abayla gerekletirilebildi. Kenya kylar aklarnda, Hint Okyanusunda bir talyan frlatma rampasn dan frlatlan ara ABD tarafndan uzayda yrngeye oturtuldu ve laboratuara Swahili dilinde zgrlk anlamna gelen Uhu 260

ru ad verildi. 1971 ylnda Uhuru, Kuu takm yldzndan gelme ok parlak bir X-n kaynana rastlad. Saniyede bin kez k verip snen bir kaynakt bu. Kuu X -1 ad verilen kay nak kk olmal. Bir asteroid byklndeki cisim parlaktr, X - n karr ve yldzlararas mesafelerden grlebilir. Aca ba bu ne olabilirdi? Kozmos'un kefinde henz balang aamasndayz. Daha nce Kozmos'un kefi iin yaplan aratrmalar, Gkcisimler Ktas'nn henz mehulmz olduunu ortaya koyuyor. Ne gibi srprizler sakladn bilemiyoruz. Kelimenin tam anlamyla Kozmos'un ocaklan'yz. Bir yaz gn, yzn, Gne'e evirdiinizi dnn. Gnee dik bak manz olanakszdr. 150 milyon kilometre teden gcn hisse diyoruz. Kaynar ve kendi kendine yan bu cismin yannda bu lunsak ya da onun nkleer ateinin gbeine dalsak, acaba ne ler hissederiz? Gne bizi styor, bizi besliyor ve grmemize olanak salyor. Yeryznn bereket kaynadr. nsanolu ta rafndan snanma snrnn telerinde bir gce sahip. Gne'in douunu kular byk bir sevinle karlarlar. Gne dounca kta yzmeye balayan tek hcreli organizmalar bile var. Ata larmz Gne'e tapnlard. Taptklar iin knayamayz da. Onlar saflkla sulayamayz. Ama unu belirtmeliyiz ki, Gne olaan diyebileceimiz bir yldzdr. Eer kendimizden stn saydmz bir gce tapacaksak, Gne'le birlikte yldzlara da tapmamz daha akla yakn deil mi? Astronomi alannda girii len her aratrmann altnda byk bir hayranlk kayna yat maktadr. Bu kaynak ou zaman ylesine derinlerde ki, aratr mac varln fark edememektedir. Samanyolu Galaksisi yldz byklnde egzotik cisimlerle dolu, kefedilmemi bir ktadr. Sarmal biimli bu Gkadalar Ktas'nda 400 milyar yldz var; kh gaz bulutlar gme durumu na geiyor, kh gezegen sistemleri younlap oluuyor. Parltl dev cisimleriyle, istikrarl bir dzen kurmu orta yal yldzlaryla, krmz devleriyle, beyaz cceleriyle, gezegen bulutsula 261

ryla, nova'laryla, spernova'laryla, ntron yldzlaryla ve k ra delikleriyle insann soluunu kesen bilgi kaynaklaryla dolu dnyalar dolayor sarmal biimli Samanyolu'nda. Onun az te sinde Macellan Bulutlar'nn yldzlar evresindeki yrnge lerde gezegenlerin varlna kesin gzyle bakabiliriz. Byle bir dnyann varl bize, kendi dnyamzn da fsldad gibi har cmzn, biimimizin ve yapmzn, hayatla Kozmos arasnda de rinden varolan ilikiye sk skya bal olduunu anlatr.

262

Blm X SONSUZLUUN PUCU

Gkyznden ve Yeryznden nce Hayal meyal kurulmu bir ey var. Sessizlikte ve bolukta ylece duruyor ve deimiyor, Dnp dolayor ve yorgun dmyor. Dnyann anas olabilir. Adn bilmiyorum Bir szck kullanmak iin Ona 'Yol' diyorum. Derme atma bir isim bulabiliyorum ve Ona diyorum. Byk olunca aramzda bulunmuyor. Bulunmaynca uzaklarda varoluyor Uzaklarda varolunca da iimizde yayor.

'Byk'

Lao - tse, Tao Te Chng (in, M.. yaklak 600) Yukarda bir yol var, gkyznde belirgin; ad Saman yolu. Parlts kendinden. Tanrlar bu yoldan gidiyorlar

263

byk Yaratc'ya ve meknna... te orada oturuyor lar gkyznn glleri. Ovidius, Metamorphoses (Roma, 1. yzyl) Baz aklszlar dnyann bir Yaratc'nn elinden kt n sylyorlar. Dnyann yaratld gr yanltr. Reddedilmelidir. Dnyay Tanr yarattysa, yaratltan nce neredeydi?.. unu bil ki, dnya yaratlm deildir. Zaman gibi dn ya da yaratlmamtr. Bir balangc ve sonu yoktur. Ve kurallara baldr... Mahapurana, Jinasena (Byk Efsane) Hindistan 9. yzyl

ON YA DA YRM MLYAR YIL NCE BYK PAT LAMA OLMU... Evrenin balangc olan Byk Patlama. Bu patlamann nedeni kafamz kurcalayan en byk gizdir. Ancak olduu da manta uygundur. Evrenin imdiki madde ve ener jisi byk bir younluk iindeydi. Bir tr kozmik yumurta diye biliriz; dnyann yaratlna ilikin birok uygarln efsane lerinde denildii gibi. Bu younluk belki de hibir boyuta sahip olmayan bir matematik deerdi. Tm madde ve enerji bugn k evrenimizin bir kesinde skp kalmt demek istemiyo rum. Madde ve enerji ve bunlarn doldurduu mekndan oluan tm evren ok kk bir hacim kaplyordu demek istiyorum. Bir baka deyile, mekn olaylarn yer almasna olanak verme yecek denli dard. Kozmik patlamada evren srekli olarak genilemeye bala d. Evrenin genilemesini, bir kabarcn genilemesinde olduu gibi, darsndan bakarak anlatmaya kalkmak yanl olur. Bu konuda bilebildiklerimizin hibiri dardan olmamtr zaten. Uzay gerildike, evrendeki madde ve enerji onunla birlikte geniledi ve hzla soud. Kozmik ate topunun nm, imdi olduu gibi, o zaman da evreni doldurarak tayftan szld; gam 264

ma nlaryla X - nlarna ve mortesi a, tayfn grlebilir gkkua renklerinden kzltesi ve radyo blgelerine kadar. O ate topunun kalntlar olan ve gn her yanndan kp gelen nm bugn radyo - teleskoplarla saptanabiliyor. Evrenin ilk dnemlerinde uzak parltl biimde aydnlanyordu. Zaman la, uzayn yapsal dokusu genilemeye devam etti, nm (rad yasyon) soudu ve grlebilir k nitelii asndan, uzay ilk kez bugnk gibi karanla dnt. Evren ilk dnemlerinde nmla ve eitli maddelerle do luydu. Ate topunun ilk andaki younluunda ilkel maddeler den hidrojen ve helyum olumutu. Grlmeye deer fazla bir ey yoktu evrende. Tabii, izleyecek kimse de yoktu. Ardndan kk kk ve birbirinin ayn olmamak zere, gaz cepleri b ymeye balad. Kocaman rmcek a biiminde gaz bulutlar filizlendi. Ynlara dnt. Yavatan fr dnmeye balayan ey ler belirdi. Giderek parlt kazanmaya balad bunlar. Her biri yz milyarlarca noktay aydnlatan garip Hayvan grnmne brndler. Evrende tannabilecek en byk yaplar belirmi ti. Bunlar bugn grmekteyiz. Bunlardan birinin cra kesin de yaamaktayz. Galaksiler (Gkadalar) adn veriyoruz onlara. Byk Patlamadan bir milyar yl sonra evrendeki madde dalm birbirinin ayn olmayan bekler halinde gerekleti. beklerin ayn olmay Byk Patlamann tam olarak dzen li gereklememesinden trdr belki de. Bu beklerde mad de baka yerlerdekinden daha youn biimde skmt. ekim gc bu madde beklerine, yaknlarnda dolaan gazlarn nem li bir blmn ekmitir. Bylece ektikleri hidrojen ve hel yum bulutlarna hevenk hevenk takm adalara dnme kaderi reva grlmt. Balangtaki beklerin ayn byklkte ol may, sonradan, ok nemli miktarda madde younlamalarn da balca etkendir. ekim gcnn etkisine kaplma srdke, ilk gkadalarn fr dnmesi giderek hz kazand. Bunlardan bazlar, ekim g cnn merkezka gn tarafndan dengelenemedii dn ek 265

byk Yaratc'ya ve meknna... te orada oturuyor lar gkyznn glleri. Ovidius, Metamorphoses (Roma, 1. yzyl) Baz aklszlar dnyann bir Yaratc'nn elinden kt n sylyorlar. Dnyann yaratld gr yanltr. Reddedilmelidir. Dnyay Tanr yarattysa, yaratltan nce neredeydi?.. unu b ki, dnya yaratlm deildir. Zaman gibi d n ya da yaratlmamtr. Bir balangc ve sonu yoktur. Ve kurallara baldr... Mahapurana, Jinasena (Byk Efsane) Hindistan 9. yzyl

ON YA DA YRM MLYAR YIL NCE BYK PAT LAMA OLMU... Evrenin balangc olan Byk Patlama. Bu patlamann nedeni kafamz kurcalayan en byk gizdir. Ancak olduu da manta uygundur. Evrenin imdiki madde ve ener jisi byk bir younluk iindeydi. Bir tr kozmik yumurta diye biliriz; dnyann yaratlna ilikin birok uygarln efsane lerinde denildii gibi. Bu younluk belki de hibir boyuta sahip olmayan bir matematik deerdi. Tm madde ve enerji bugn k evrenimizin bir kesinde skp kalmt demek istemiyo rum. Madde ve enerji ve bunlarn doldurduu mekndan oluan tm evren ok kk bir hacim kaplyordu demek istiyorum. Bir baka deyile, mekn olaylarn yer almasna olanak verme yecek denli dard. Kozmik patlamada evren srekli olarak genilemeye bala d. Evrenin genilemesini, bir kabarcn genilemesinde olduu gibi, darsndan bakarak anlatmaya kalkmak yanl olur. Bu konuda bilebildiklerimizin hibiri dardan olmamtr zaten. Uzay gerildike, evrendeki madde ve enerji onunla birlikte geniledi ve hzla soud. Kozmik ate topunun nm, imdi olduu gibi, o zaman da evreni doldurarak tayftan szld; gam 264

ma nlaryla X - nlarna ve mortesi a, tayfn grlebilir gkkua renklerinden kzltesi ve radyo blgelerine kadar. O ate topunun kalntlar olan ve gn her yanndan kp gelen nm bugn radyo - teleskoplarla saptanabiliyor. Evrenin ilk dnemlerinde uzak parltl biimde aydnlanyordu. Zaman la, uzayn yapsal dokusu genilemeye devam etti, nm (rad yasyon) soudu ve grlebilir k nitelii asndan, uzay ilk kez bugnk gibi karanla dnt. Evren ilk dnemlerinde nmla ve eitli maddelerle do luydu. Ate topunun ilk andaki younluunda ilkel maddeler den hidrojen ve helyum olumutu. Grlmeye deer fazla bir ey yoktu evrende. Tabii, izleyecek kimse de yoktu. Ardndan kk kk ve birbirinin ayn olmamak zere, gaz cepleri b ymeye balad. Kocaman rmcek a biiminde gaz bulutlar filizlendi. Ynlara dnt. Yavatan fr dnmeye balayan ey ler belirdi. Giderek parlt kazanmaya balad bunlar. Her biri yz milyarlarca noktay aydnlatan garip hayvan grnmne hrndler. Evrende tannabilecek en byk yaplar belirmi ti. Bunlar bugn grmekteyiz. Bunlardan birinin cra kesin de yaamaktayz. Galaksiler (Gkadalar) adn veriyoruz onlara. Byk Patlamadan bir milyar yl sonra evrendeki madde dalm birbirinin ayn olmayan bekler halinde gerekleti. beklerin ayn olmay Byk Patlamann tam olarak dzen li gereklememesinden trdr belki de. Bu beklerde mad de baka yerlerdekinden daha youn biimde skmt. ekim gc bu madde beklerine, yaknlarnda dolaan gazlarn nem li bir blmn ekmitir. Bylece ektikleri hidrojen ve hel yum bulutlarna hevenk hevenk takm adalara dnme kaderi reva grlmt. Balangtaki beklerin ayn byklkte ol may, sonradan, ok nemli miktarda madde younlamalarn da balca etkendir. ekim gcnn etkisine kaplma srdke, ilk gkadalarn fr dnmesi giderek hz kazand. Bunlardan bazlar, ekim g cnn merkezka gn tarafndan dengelenemedii dn ek 265

seni boyunca ezilerek yassldlar. Uzayda frldak gibi dnp dolaan byk madde birikintileri olan sarmal gkadalarn ilki bunlar oldu. ekim gc daha az olan ya da balangtaki dn hz daha dk ilk gkadalar fazla yasslmayarak eliptik dnen ilk galaksiler oldular. Ayn kalptan dklmesine benzer bakaca gkadalar da var evrende. nk ekim gc ve asal hz gibi doa yasalar evrenin her yerinde geerlidir. Yerkre-, mizde ekim gcnn etkisiyle den cisimler ve tek ayak s tnde dnen buz patencileri iin szkonusu olan fizik yasalar, evrende de gkadalar iin aynen geerlidir. Yeni domakta olan gkadalar (galaksiler) arasndaki ok kk bulutlar da ekim gcnn etkisine kapldlar. slar nn derecesi ok ykseldi, termonkleer tepkimeler bagsterdi ve ilk yldzlar bylece olutular. Hidrojen yakt sermayelerini, savurganca tketip mrlerini spernova patlamasyla sona er dirdiler. Helyum, karbon, oksijen ve daha ar elementlerden meydana gelen termonkleer kllerini yldzlararas gazlar ara sna katarak yeni yldz nesillerini hazrladlar. Byk ktleli yldzlarn spernova patlamalar, yan balarndaki gaz ze rinde st ste ok dalgalar yayarak galaksileraras ortamdaki basnla hevenk hevenk yeni gkada nesillerini hzlandrd. e kim gc byk frsatdr, younlaan en kk madde birikin tilerini bile geniletmekten kendini alamaz. Spernovalarm ok dalgalar her aamada madde birikiminde rol oynamtr. Koz mik evrimin destan, Byk Patlamadan kan gazn madde yo unlatrmadaki silsile-i meratip destan balamt: Gkada hevenkleri, gkadalar, yldzlar, gezegenler, sonuta, hayat ve hayatn balamasndan sorumlu grkemli srecin ne olduunu birazck anlayacak akl... Bugn evren, gkada hevenkleriyle doludur. Bunlardan ba zlar bir dzineye yakn gkadalar bulunduran anlamsz ve de ersiz koleksiyonlardr. Duygusal bir yaknlktan tr olacak, Blgesel Grup adm verdiimiz grupta her ikisi de sarmal iki byk gkada vardr: Samanyolu ve M31. Baka gkada he 266

renklerinde birbirine karlkl ekim gcyle sarlm binlerce gkada srleri vardr. Genel anlamda, gkadalardan meydana gelen bir evrende yayoruz. Kozmik mimarinin srekli yapl ve kne ait belki de 100 milyar galaksi rnei vardr. Dzenle dzensizliin birarada yrd bu kozmik mimaride normal sarmal biim de olanlarna rastlarz. Yeryznden bak izgimize kyasla e itli alar alarak dnerler. (nden grnnce sarmal kollar; profilden grnnce, kollar oluturan gaz ve toz yollan beli rir.) Ortalarndan yldzlarn geitii ve gazla toz rmann kestii izgili sarmallar vardr. Bir trilyon yldzdan fazlasn bulunduran dev elliptik gkadalar bulunur. Cce olanlarna da rastlanr ki, her biri nemsiz milyonlarca gne bulundurur, ylesine ok dzensiz olanlar var ki, bu, galaksiler leminde ilerin baz blgelerde iyi gitmediine iarettir. Baz gkadalar da birbirlerine yle yakn bir yrngede dolarlar ki, ular, adalarnn ekim gc yznden kvnlmtr. Baz durumlar daysa ekim gc gaz ve yldz kmelerini darya doru itti inden, gkadalararas geit geniler. Gkadalararas arpma lar nceleri kresel olan hevengin biimini deitirir. Elliptik biimlerin sarmal biimlere ya da biimsizliklere dnmesinden sorumlu da olabilir szn ettiimiz arpmalar. Galaksilerin okluu ve biim eitlilii, bize eski zamanlarda evrende olup bitenler hakknda bireyler anlatyor olabilir. Bu yky he nz yeni okumaya balam bulunuyoruz. Kuasar szde yldz anlamna gelmektedir. Yldza ok benzediklerinden bunlarn gkadamzdaki yldzlar olduklarm dnmtk doal olarak. Ancak spektroskopik aratrmalar bunlarn ok uzaklarda bulunabileceini gstermitir. Kuasarlarn evrenin genilemesinde ok nemli rol aldklar sanlyor. Bunlardan bazlar bizden k hznn yzde 90'na e bir hzla uzaklamaktadrlar. Eer kuasarlar ok uzaktaysalar, bu mesa felerden grlecek kadar ileri parlak olmal. Aralarnda bin spernovann bir defada patlamasnn kard k kadar parlak _ 267

olanlar var. Kuu X - 1 iin szkonusu olduu gibi, bunlarn hz l dalgalanmalar, o mthi parlaklklarnn kk bir hacim iin de (baka bir deyile, gne sistemi hacmine yakn) kaldn gsteriyor. Bu kuasardan byk miktarda enerji yayldna ba klrsa, bunu ok ilgin bir sre douruyor olmal. Bunun ne denine ilikin olarak ortaya atlan fikirleri yle zetleyebili riz: (1) Kuasarlar, gl bir manyetik alana balantl olarak hzla dnen olaanst ktleli dev - atarcalardir; (2) kuasarlar, galaksinin gbeinde youn birikimli milyonlarca yldzn ok yanl arpmalarndan ileri gelmektedir. Bu arpmalar sonu cunda, byk ktleli yldzlarn d katmanlar yrtlarak, i ke simlerinin milyarlara varan derecedeki ss ortaya kyor; (3) bir nceki savn benzeri bu sava gre, kuasarlar ylesine youn birikimli yldz galaksileridir ki, yldzlarn birindeki spervona patlamas baka bir yldzn d katmann yrtarak onu da bir spernova yapar ve zincirleme tepkimeyle yldzlarda pat lamalar meydana gelir; (4) kuasarlar maddeyle madde - kart nn (anti- madde) birbirini iddetle yok etmesinden g kayna alyor ve her naslsa bu gc koruyor; (5) bylesi bir gkada nn gbeindeki kara delie gaz, toz ve yldzlarn dmesiyle kan enerji bir kuasardr; ve (6) kuasarlar beyaz delikler dir. Yani, kara deliklerin arka yanlar. Evrenin teki yanla rnda, hatta belki de baka evrenlerde kara deliklere hortum gi bi madde emilerek bir maddenin grntye dnmesidir. Kuasarlar incelemeye kalknca, ok derin gizlerle kar karya kalyoruz. Bir kuasar patlamasnn nedeni ne olursa ol sun, uras kesin ki, bylesine iddetli bir patlama anlatlmas zor bir karmaa yaratyordur. Her kuasar patlamas milyonlar ca dnyay -hayat ve olup bitenleri kavrayacak akll yaratklar da bulunabilir bu dnyalarda- silip spryordur. Gkadalar in celendiinde, evrensel bir dzen ve gzellik grlyor bunlarda. Fakat ayn zamanda, insann aklna smayacak byklkte bir karmaa da iddetini beraberinde getiriyor. Yaamamz olanak veren bir evrende hayat srmemiz ok ilgintir. Galaksileri, yl 268

dzlar ve dnyalar yok edip gtren bir evrende yaamamz da ilgintir. Evreni bizden yana ya da bize kar diye yorumlamamalryz. Bize kar kaytsz davranyor. Hepsi bu. Samanyolu gibi grnrde uslu bir galaksinin bile grltl patrtl huysuzluklar vardr. Radyo gzlemleri, Samanyolu Ga laksisinin gbeinden sorgu gibi ykselen iki muhteem hid rojen gaz bulutu belirliyor. Buysa arada srada hafif patlama lara iarettir. Szkonusu byk hidrojen gaz bulutlan, milyon larca adet gne var etmeye yeter de artar. Yerkremizin y rngesine yerletirilen yksek enerjili astronomi gzlemevi, galaksinin ekirdek blmnde zgn bir gamma n tayf iz gisi kayna bulmutur. iddet dolu erginlik anda kuasarlar ve patlar gkadalarn gelip getii srekli evrim dizisinde, Sa manyolu gibi galaksiler arbal orta yall ifade ediyor ola bilir. unu belirtelim ki, kuasarlar ok uzaklarda olduklarndan biz onlarn milyarlarca yl nceki genlik hallerini grmekteyiz. Samanyolu'ndaki yldzlar sistemli ve ho bir grnm iin de devinirler. Galaksi dzleminden kresel hevenkler frlayp teyana geerler ve orada yavalayarak geri dn yapp yeniden ne frlarlar. Teker teker her bir yldzn galaksi dzlemindeki bireysel devinimlerini izleyebilsek msr patlamas grr gibi oluruz. Bir galaksinin belirli bir biim deiiklii geiriine hi tank olmadk. Bunun tek nedeni devinimin ok zaman almas dr. Samanyolu Galaksisi her 250 milyon ylda bir dnn ta mamlar. Bir galaksinin astronomik bir fotorafnn ekilmesi, onun arbal devinimiyle evrtmindeki bir aamann anlk g rntsdr (*). Bir galaksinin i blgesi kat bir cisim gibi d(*) Aslnda bu pek de doru saymaz. Bir galaksinin bize bakan yan, bize, uzak yanndan on binlerce k yl daha yakndr; bu nedenle n cephesini arka yanndan on binlerce yl nce g ryoruz. Galaksilerin dinamiindeki tipik olgular on milyonlarca yl iinde getiinden, bir galaksinin grntsn zamann bir annda donmu gibi duruyor dnmedeki hata pay byk de ildir. _ 269

ner. Fakat teki blmler, Kepler'in nc yasas uyarnca ge zegenlerin Gne evresinde dn gibi, d blgeleri daha ya va olmak zere dnerler. Galaksinin kollar, orta blgeyi gide rek sarmak eilimindedirler. Gaz ve toz sarmal blgelerde daha ok younlar. te buralar gen, scak, parlak yldzlarn olu um blgeleridir. Bu yldzlar yaklak 10 milyon yl parldar lar. Bu sre bir galaksinin dn sresinin yalnzca yzde 5'ine eittir. Sarmal kolu belirleyen yldzlar yanp gittikleri iin on larn hemen ardnda yeni yldzlarla onlara baml bulutsular olutuundan, sarmal biim hep varln srdrr. Sarmal kolu belirleyen yldzlar, galaksinin tek bir dn sresi boyunca bile hayatta kalamadklarndan, srekli olarak yalnzca sarmal biim varln srdrr. Galaksinin merkezine yakn herhangi bir yldzn hz, ge nellikle sarmal biim iindeki yldzn hzyla ayn deildir. G ne, Samanyolu Galaksisi evresinde yirmi kez tamamlad d n srasnda sarmal kollar arasndan epey girip kt. Gne' in Samanyolu evresindeki dn hz da saniyede 200 kilomet redir. Ortalama olarak Gne'le gezegenler bir sarmal kolda krk milyon yl kalyorlar. Sarmal kol dnda seksen milyon yl har cyorlar, sonra iinde bir krk milyon yl daha ve bylece srp gidiyor. Sarmal kollar kulukaya yatm yeni yldz hasadnn hazrland ve Gne gibi orta yal yldzlarn mutlaka bulun mas gerektii blgeler deildir. u dnemde, sarmal kollar ara snda bulunuyoruz. Gne sisteminin sarmal kollar arasndan belirli aralklarla gemesi bizler iin nemli sonular dourmu olmaldr. On mil yon yl kadar nce Gne, Orion Sarmal Kolunun Gould Kua.ndan kt. imdi bu sarmal kol bin k yl uzaktadr. (Orion Kolunun iinde Yay - Sagittarius - Kolu; Orion Kolu'nun tesin de de Perseus Kolu vardr.) Gne bir sarmal kol iinden ge tiinde, gazl bulutsuya ve ydzlararas tozlu bulutlara girmesi olasl kuvvetlidir. Yeni yldz yaratacak harlara raslamas olasl da iinde bulunduumuz dneme oranla daha yksektir.
270

Yerkremizde her 100 milyon ylda bir tekrarlanan balca bu zul alarnn Gne'le yeryz arasna yldzlararas maddenin, girmesinden kaynakland savunuluyor. W. Napier ve S. Clube'in ne srdkleri fikre gre, gne sistemindeki epey sayda ay, asteroid, kornet ve gezegenleri evreleyen halkalar bir za manlar yldzlararas meknda serbeste dolarlarken, Gne, Orion Sarmal Kolundan getii srada tutuklanmlardr. Bu fi kir ilgintir, ancak gereklemi olmas zayf bir olaslktr. Fa kat snanabilir bir fikirdir. Snamak iin ihtiyacmz olan tek ey, bir kornettir ve onun magnezyum izotopunu incelemektir.. Magnezyum izotoplarnn grece fazlal, zgn bir magnezyum rnei oluturan bir spernova patlama zamannn belirlenmesi de dahil olmak zere, yldzdaki nkleer olgular dizisine iaret eder. Galaksinin baka bir kesinde baka olaylar dizisi yer al m olabilir ki, bunlardaki magnezyum izotop oram deiiktir.. Byk Patlamaya ve galaksilerin uzayn gerilerine ekilii ne ait olgu, Doppler etkisi dediimiz doadaki bir olgudan anlalmtr. Biz bu etkiyi ses fiziinden biliyoruz. Bir otomo bil srcsnn hzla yanmzdan geerken kornasn ald n dnelim. Arabann iinde src belirli bir perdeden kan bir sabit ses duyar. Fakat arabann dnda olan bizler, sesperdesinde deimeler fark ederiz. Korna sesi bize yksek fre kanslardan alak frekansa doru inerek ular. Saatte 200 kilo metre hz yapan bir yar arabas, ses hznn yaklak bete bi ri kadar srat yapyor demektir. Ses havada dalgalarn yayl masndan oluur. Dalgann bir st erisi, bir de alt erisi de eri szkonusudur. Dalgalar birbirine ne kadar yakn olursa frekans ya da ses perdesi o denli yksek olur. Ses dalgalar bir birinden ne kadar uzak olursa, ses perdesi o denli dk olur.. Eer araba bizden hzla uzaklayorsa, ses dalgalarn genletirerek bizim amzdan daha dk bir ses perdesinde ulat rr. Ve bylece hepimizin bildii tipik sese olanak verir. Eer araba bize doru geliyor olsayd, ses dalgalan birbirine yakn lap ezilir, frekans ykselirdi. Ve yksek perdeden bir lk 271

duyardk. Eer araba durduu yerde kornasn ttrseydi ve kard ses perdesini nceden bilseydik, arabann hzn, gz kapal, kard korna sesinin deiikliinden syleyebilirdik. Ik da bir dalgadr. Sesin tersine, bir boluu ok iyi kateder. Doppler etkisi k konu sunda da geerlidir,- Otomobil, herhangi bir nedenden tr, ses yerine, nnden ve arkasn dan saf san k demeti kar yor olsayd, n frekans ara ba yaklarken artacak ve ara ba uzaklarken hafife azala cakt. Araba normal bir hzla ilerlerse, bu etki deiimi fark edilmez. Fakat araba, k hz nn belirli bir oranndaki hzla bize doru ilerlerse, n ren ginin daha yksek frekanslara doru deitiini (maviye do ru) gzlerdik. Araba yine dedi Doppier etkisi: Sabit bir kaynaklan ses ya imiz sratle bizden uzaklar ds k dalgalat daireler halinde yaydr. ken, daha aa frekanslara (kr Eer kaynak sadan sota doru hareket halindeyse, dairelerin merkezleri 1'den mzya doru) deitiini gz 6'ya doru ilerler. Gzlemci B dalgalar lerdik. Bize ok byk hazla yak genilemi oarak grrken, Gzlemci A skrm olarak alglar. Uzaklaan kaynak, laan bir cismin tayf renginin dalga boylarnn uzamas nedeniyle krm zya, dnlrken, yaklaan kaynak dalga izgileri maviye dner. Bizden boylarnn ksalmas nedeniyle maviye d ok byk bir hzja uzaklaan nr. Doppler etkisi kozmolojinin anah tardr. bir cismin tayf renkleri krmzya (*) dner. Bu krmzya dn uzaklardaki galaksilerin (-*) Cismin kendisi herhangi bir renkte olabilir. Mavi de olabilir. Krmzya dn, tayftaki her renk izgisinin duraan haldekine oranla daha byk dalga uzunluklarnda grnmesi demektir.
272

tayf izgilerinde gzlenip Doppler etkisi asndan yorumlann ca Kozmoloji biliminin anahtarna kavuulmu oluyor. Bu yzyln balarnda, uzak gkadalarn krmzya dn olgusunu incelemek zere dnyann en byk teleskopu Wilson Da zerine yerletiriliyordu. O zamanlar g tertemiz olan Los Angeles'e bakar bu da. Teleskopun ok byk par alarnn da tepesine katr srtnda tanmas gerekmiti. Ka tr srlerine sahip olan Milton Humason adnda biri, dan tepesine mekanik, optik malzemeyle bilgin, mhendis ve yet kili kiileri katr srtnda tama grevini stlendi. Atyla katr kervannn nne geen Humason, daa trmanrken semerin hemen ardnda duran kpeinin peneleri de omuzundan eksik deildi. Ttn ineyen, kumarbaz, polo oyununda baarl ve o zamanlar hanmefendilerin erkei tanmna giren biriydi. Ortaokuldan te bir renimi yoktu. Fakat zekiydi. Her eyi inceden inceye soruturur, renmeye alrd. Bu arada da n ta tepelerine tad aygtlarn da neyin nesi olduunu sor maktan elbet geri kalmad. Kurulan gzlemevinde alan m hendislerden birinin kzyla da arkadalk ediyordu. Mhendis baba bir seyis olmaktan te ihtiras tamayan bir adamla kz nn arkadalk etmesinden endie duymaktayd. Derken, Huma son gzlemevinde bir sr garip grevlere atand: Elektriki yardmclna, kapcla, kurulmas iin malzemesini ve ay gtlarn getirmeye yardmc olduu teleskop1 donanm temiz leyiciliine. Bir gece, sylendiine gre, teleskop gzlemci yar dmcs hastalanm ve Humason'dan yerine gemesi istenmi. Aygtlar kullanmada ylesine zen ve ustalk gstermi ki, k sa zamanda teleskop teknisyeni grevi verilmi. Ayn zamanda gzlemci yardmcs da olmu. Birinci Dnya Savandan hemen sonra Wilson'a n ksa zamanda yaylan Edwin Hbble geldi. ok parlak bir astro nomdu. Sarmal bulutsularn aslnda evren adalar olduklar n, bizim kendi Samanyolu Galaksimiz gibi ok sayda kocaman 273 Kozmos : F. 18

yldz kmelerinden ibaret bulunduklarn sonuta kantlayan Uubble'dr. Galaksilere olan uzaklklar lmeye yarayan yldz lara ilikin k birimini Hubble akl etmitir. Hubble ve Hu mason inanlmayacak kadar uyum iinde alan bir ekip olu turdu. Lowell Gzlemevinde alan astronom V.MT~Slipherln bir buluuna dayanarak uzak galaksilerin tayf incelemesine koyuldular. Sonradan Humason'un uzak galaksiler tayf l mnde byk bir ustalk kazand grld. Profesyonel astro nomdan daha iyi sonular elde etti. Ksa zamanda Wilson Gz lemevi kadrosuna alnd, bilimsel verilerin ounu rendi. Ast ronomlar camiasnda saylan ve zengin bir kii olarak ld. Bir galaksiden gelen k, ,onu oluturan milyarlarca yl dzdan kan n toplamna eittir. Ik bu yldzlardan kp ayrlrken, yldzlarn d katmanlarndaki atomlar tarafndan *baz frekanslar ya da renkler emilir. Bunlara ilikin elde etti imiz izgiler, milyonlarca k yl uzaklardaki yldzlarn, G ne'imizin ve yaknlarmzdaki yldzlarn ayn kimyasal ele mentlere sahip olduklarn renmemizi salar. Humason ve Hubble tm uzak galaksilere ait tayflarn krmzya dnd n, galaksiler ne denli uzaksalar tayftaki izgilerinin o denli kr mzya dndklerini hayretle gzlediler. Szkonusu krmzya dnn en iyi aklan Doppler ku ralyla mmkn oluyordu: Galaksiler bizden giderek geriye ekiliyorlard. Galaksi ne denli uzaktaysa geriye ka hz o denli fazlayd. Peki, neden galaksiler bizden kayorlar? Ev rendeki bizim konumumuzda zel bir durum mu vard? Acaba Samanyolu Galaksisi gkadalararas kurallar kstaha ine mi miydi? Evrenin geniledii ve beraberinde galaksileri de gtrd daha olas bir yantt. Yava yava anlald ki, Hu mason ve Hubble Byk Patlamay, evrenin balangcn deil se bile tekrar dirililerinin en yenisini kefetmilerdi. ada kozmolojinin hemen tm ve zellikle genileyen feir evren ve Byk Patlama, uzak galaksilerin krmzya d n olgusunun Doppler etkisinden ileri geldii ve geri ekili
274

hzlarnn artt grne dayanmaktadr. Fakat doada daha baka tr krmzya dnler de szkonusudur. rnein, ekim gcnden doan krmzya dn de vardr. Byle bir durumda ok youn ekim gc alanndan kan k buradan syrlabilmek iin ylesine ok aba harcar ki, yolculuu srasnda ener ji kaybeder. Uzaktaki bir gzlemci, syrlp kan n daha byk dalga uzunluklarna ve daha krmz renklere dn ola rak saptar bu olguyu. Baz galaksilerin merkezlerinde kocaman byk delikler olduunu dndmze gre, bunlarn krm zya dn olgusuna yol amalar akla yakn gelmektedir. Bu nunla birlikte, gzlenen zgn tayf izgileri, genellikle ok in ce ve seyrek gaz verileri tamakta olup kara delik evresinde bulunmas gereken olaanst yksek younluk verilerine uy mamaktadr. Bir de u denebilir: Krmzya dn olgusu evre nin genel bir genilemesini deil, daha mtevaz ve blgesel bir galaksi patlamasn aklayan bir Doppler etkisidir. Ancak by le bir durumda, patlamadan tr bizden uzaklaan eler ka dar, bize yaknlaan eler de vardr herhalde. Yani krmzya dn oran ne kadarsa, tayf izgilerinde maviye dn de o kadar olmaldr. Oysa imdiki durumda grdmz hemen t myle krmzya dnt. Teleskopumuzu Blgesel Grup'tan tedeki hangi uzak cisme evirirsek evirelim, grdmz ey krmzya dntr. Bununla birlikte, Doppler etkisi asndan gkadalardaki kr mzya dn saptamakla, evrenin geniledii sonucuna var mann doru olmayaca grn srekli ne sren astronom lar da var. Astronom Halton Arp, bir galaksiyle bir kuasarm ya da bir galaksi iftinin fizik grnt uygunluuna karn, kr mzya dn uygunsuzluu gstermeleriyle ilgili artc so nular elde etmitir. Doppler etkisiyle yorumlanan krmzya dnn galaksile rin gerilere ekildiini gstermesi, Byk Patlamann olduuna tek kant deildir. Byk Patlamadan bu yana bir hayli sou mu olmas gereken patlama radyasyonunun gnmze dek kal 275

mas ve evrenin her ynnden beklenen bir younlukta, tek dze, hafif duyulur radyo dalgalan olarak gelmesi de ikna edi ci kant saylr. Yerkremiz atmosferinin snrlarna U - 2 ua yla gtrlen ok duyarl bir radyo anteniyle srdrlen gz lemler, arka plandaki radyasyonun, ilk tahmini hesaplara gre, her yne ayn younlukta yayldn ortaya koydu; Byk Pat lamadan kan ate topunun her yne simetrik olarak yaylma s gibi. Fakat daha ince hesaplar sonucu, radyasyonun tam si metrik olmad grld. Bunun nedenini ortaya koyabilecek kk, sistemli bir etki szkonusudur: Eer tm Samanyolu Galaksisi (ve bir olaslkla Blgesel Grup Galaksilerinin teki yeleri de) Baak (Virgo) Galaksileri Topluluuna saniyede 600 kilometre hzla gidiyor olsalar, simetri noksanln bize aklayabilecektir. Bylesi bir hzla Baak Galaksisine on mil yar ylda yaklaabileceiz ve o zaman galaksiler - tesi astrono mi renimi bir hayli kolaylam olacak. Baak Galaksileri Topluluu zaten imdi bile en zengin galaksiler topluluudur; sarmal, eUiptik ve dzgnlkten uzak galaksileriyle gkte bir mcevherat kutusu gibidir. Peki, Baak Galaksilerine doru gitmek niye? ok byk yksekliklerdeki cisimlere ilikin gz lemler yapm olan George Smoot ve mesai arkadalar, Sa manyolu Galaksisinin ekim gcnn etkisi altnda Baak Ga laksileri Topluluuna doru yol aldn, bu topluluun nce den bulunup ortaya karlandan ok galaksilere sahip bulundu unu ve asl artcs, Baak Galaksileri Topluluunun b yk mekn kaplamas, (bir ya da iki milyar k yl) olduu nu ileri srmlerdir. Evrenin zaten gzlenebilen blm de yalnzca yirmi, otuz milyar k ylma eit bir mekn kapla maktadr. Eer Baak Galaksiler Topluluu o denli genise, da ha byk mesafelerde baka galaksiler var demektir ki, bu da onlarn gzlenmesini. zorlatrr. Bylece Smoot, Byk Patla mann evrene maddeyi dzenli biimde datmad sonucuna varyor. Dzgn olmayan topaklar olumas beklenebilirdi. Hat ta galaksilerin younlamasn anlayabilmek iin topaklar bu 276

lunmas vazgeilmez bir kouldur, fakat dzgnlkten uzak bu apta, bir topak olumas bir srprizdir. Bu elikiyi ayn an da iki ya da daha fazla Byk Patlamann yer aldm dne rek belki zmleyebiliriz. Eer genileyen bir evren ve Byk Patlama gr do ruysa, o takdirde, daha g sorularla karlaacaz. Byk Pat lama annda koullar nasld? Ondan nce ne olmutu? Madde den yoksun kck bir evren vard da, ardndan madde bir den hi yoktan m yaratld? Bu nasl oldu? Birok toplumun kltrnde Tann'nn evreni hi yoktan var ettii yant veri lir. Fakat sorulan savsaklamak demektir bu. Eer soruyu yrek lice srdrrsek, bir adm daha atarak Tann'nn nereden k tn sormalyz. Eer bu soruya yant verilemez dersek, ken dimizi bouna yormadan, evrenin balangc sorusunun yantsz kalaca kararna neden varmayalm? Ya da Tann'nn her za man varolduunu sylersek, evrenin her zaman varolduunu neden sylemeyelim? Her toplum kltr, yaratltan nceki dnya ve dnyann yaratl hakknda tanrlarn iftlemesi ya da bir kozmik yu murtadan evrenin kmasyla sslenmi bir efsane besler. Bu ef sanelerde genellikle evrenin balangc, insan ya da hayvann douu rneine benzetilir safa. Pasifik Okyanusu kylarndan bu tr efsanelere ilikin be rnek sunacam. Balangta her ey srekli bir karanla brnmt. Gece, iine dahnamaz bir allk gibi her eye zulmedi yordu. Orta Avustralya'da Aranda halknn Byk Yaratc efsanesi Her ey beklenti iindeydi, her ey sessiz ve sakindi; hareketsizdi ve gkler bombota. Maya efsanelerinden
277

Hilikte yzen bir bulut gibi Na Arean bolukta tek bana oturmutu. Uyumuyordu, nk uyku diye bir ey bilinmiyordu; ackmyordu nk alk henz bi linmiyordu. Uzun bir sre byle kald. Sonunda aklna bir fikir geldi. Ben bir ey yapacam, dedi kendi kendine. Maiana'dan bir efsane (Gilbert Adalar) nce byk kozmik yumurta vard. Yumurtann iinde kaos ve kaos'ta yzen gelimemi, tanrsal Embriyon, Pan Ku vard. Pan Ku yumurtadan kt bugnk her hangi bir insandan drt kez daha byk olarak. Elinde bir eki ve keski bulunuyordu. Bunlarla dnyaya bi im verdi. Pan Ku efsaneleri, in (Yaklak nc yzyl) Gk ve yeryz ekil almadan nce tmden bir kar maa egemendi... Ak seik ve aydnlk olan her ey yukarlara kp gk oldu. Oysa kark ve dzensiz olan her ey katlaarak yeryz oldu. Saf, ince maddenin biraraya gelmesi kolay oldu, fakat ar, kark mad denin younlamas ok zor oldu. Bundan tr nce gk tamamland ve yeryz daha sonra ekil ald. Gk le yeryz birarada boluklar oluturup her taraf kaba bir sadelik gsterirken, her ey yaratlmadan varolnoar ya balad, tte bu Byk Btnlkt. Her ey bu B tnlkten kt ve deiiklikle donand. Hunai-nan Tzu, in (Yaklak M.. 1. yzyl) Bu efsaneler insanolunun cesaretine birer vgdr. Fa kat eski efsanelerle Byk Patlamaya ilikin ada bilimsel
278

efsane arasndaki balca fark, bilimin kendi kendini sorguya ekmesidir. Ve dncelerimizi srlayacak deneyler ve gzlem ler yapabilmemizdir. Yaratla ilikin efsanelere kar da b yk sayg duyarz. insanlarn meydana getirdikleri her kltrn, doada ev relerin varolmasndan tr sevin duyduunu grrz. Peki, tanrlar istemedike, bu evreler nasl meydana gelir diye d nlmtr, nsan yaam evrelerden getiine gre, tanrla rn yaamlarnda da evreler olamaz myd acaba? Hindu dini, Kozmos'un ok sayda, hatta saysz lm ve yeniden doular dan getii inancna dayanan dnyann tek dinidir. Zaman erevesinin, rastlant sonucu da olsa, ada bilimsel kozmo lojiyle badat tek din Hindu dinidir. Bu dine gre, evreler, yaadmz bir gn ve geceden itibaren 8.64 milyar yl nceki bir Brahma gn ve gecesine kadar gidiyor. Bu sre yeryzy le Gne'in yandan daha uzundur. Byk Patlamadan bu ya na olan zamann da yarsna yakndr. Bu dinde, evrenin, tanrnn ryasndan baka bir ey olma d kavram yer alyor. O tanr ki, yz Brahma yl getikten sonra kendini ryasz bir uykuya braknca, dnya da onunla birlikte yok oluyor. Yz Brahma yl getikten sonra yeniden kendine geliyor, irkiliyor ve byk kozmik ryay tekrar gr meye balyor. Bu arada, baka yerlerde de, saysz baka ev renler vardr ve her biri de kozmik rya gren bir tanrya safhip. Bu byk kavramlar evreleyen baka bir byk kavram beliriyor. Buna gre, insanlar, tanrlarn ryalarndan doamazlar; tanrlar insanlarn ryalarndan doabilirler. IHt Hindistan'n birok tanr ve her tanrnn pek ok kendini sunu biimleri vardr. XI. yzylda kalba dklm Chola bronzlar, Tanr Shiva'nn deiik grnlerini veriyor. Bun lardan en gzeli ve insana huu vereni, her kozmik evre ban da evrenin yeniden yaratlna ilikin olandr. Burada ilenen balca motif, Shiva'nn kozmik dans diye bilinen bir ekildir. Nataraja ad verilen Dans Kral'nn drt eli grlmektedir. st r-279

sa elde bir davul var. Bu davuldan yaratln sesi kyor. st sol elde dil biiminde bir alev grlyor. Bu da yeni yara tlan evrenin milyarlarca yl sonra tmyle yok edileceini an latyor. Bu derin anlaml ve ho grntlerin ada astronomi d ncelerine birer iaret saylmalarn ne kadar isterdim... (*) ok byk bir olaslkla, evren, Byk Patlamadan bu yana genilemektedir. Fakat srekli genilemeye devam edecei ke sinlikle belli deildir. Genileme duraklayabilir, durabilir ve gelimenin tersi olabilir. Eer belirli bir yeterlikteki maddeden daha az varsa evrende, gerilere kayan galaksilerin ekim gc genilemeyi durduramayacaktr. Ve evren srekli genileyip^giJ decektir. Fakat eer bizim grebildiimizden daha ok madde varsa evrende -rnein, kara deliklerde sakl ya da galaksileraras scak ve grnmez gazlar iinde- o takdirde evren ekim gcnn etkisiyle biraraya gelecek ve Hindu dininde sylen dii gibi evreler dizisinin bir dnm noktas olacak. Genile menin ardndan bzlme olacak, evren evren stne binecek ve sonu olmayan bir Kozmos'a dnecek. Bylesine sallantl bir evrende yaarsak, demek oluyor ki, Byk Patlama Kozmos'un yaratl deil ama yalnzca bir nceki evrenin sonudur. (*) Mayalarn yaztlarndaki tarihler de olduka eskiye dayanmak tadr, lerki tarihlere ait bir szeyse rastlanmaz. Yaztlardan birinde bir milyon yl nceki zamanlardan sz ediliyor. Bir dierindeyse 400 milyon yl ncesinden sz ediliyor. Maya uy garln inceleyen bilginler arasnda 400 milyon yl konusun da tartma srmektedir. Bu yaztlarda geen olaylar efsane lere ait olabilir, fakat zaman ls hayret vericidir. Avrupal larn dnyann birka bin yl eskiye dayandna ilikin nc'deki fikri benimsemelerinden bin yl kadar nce Mayalar mil yonlarca yllk bir zaman, Hintlerse milyarlarca yllk bir za man dnyorlard. gfM
280

ada kozmolojilerden hibiri houmuza gitmeyebilir. Koz molojik grlerden birine gre, evren her naslsa on ya da yir mi milyar yl nce yaratlmtr ve srekli genilemektedir; ga laksiler kozmik ufkumuzdan kayboluncaya dek geri ekilmek tedirler. Bu olgunun ardndan, uralar galaksi astronomluu olanlar isiz kalacaklar, yldzlar souyup lecekler, madde ryp dalacak ve evren ilkel zerreciklerden ince ve souk bir sise dnecek. Kozmos'u baka trl gren bir baka kozmolo jiye greyse, Kozmos'un ne sonu, ne de balangc vardr. Kozmos'un dousuyla lmleri arasnda gidip geliyoruz ve bu koz mos sarkacnn gidi geliinden hibir bilgi szmamaktadr. Ev renin bir nceki yeniden vcut buluundaki galaksilerden, yl dzlardan, gezegenlerden, hayat ekillerinden ya da uygarlklar dan bugn yaadmz evrende eser yoktur; Byk Patlamann berisine kanat rparak hibir ey uup gelememitir. Her iki kozmolojinin evren iin ngrd alnyazs ii mizi ferahlatmayabilir, fakat hi olmazsa zaman ls asn dan ferahlayabiliriz. Szkonusu olaylar on milyarlarca yl sonra ya da daha ge yer alacak. Gelecek insan kuaklar, bu sre iinde Kozmos lme terk edilmeden, epey nlem alabilirler. Evrenin sarka rnei bir genileyip bir bzld gr kabul edildii takdirde, bilginler genilemeden bzlmeye ge i dneminde neler oluageldiini merak ediyorlar. Bazlarna gre, yle bir durumda, doa yasalar rasgele deiiklie uru yor. Ve bugnk evreni dzen iinde tutan fizik ve kimya ya salar, sonsuz olaslklar bulunan doa yasalarndan yalnzca birkadr. Galaksiler, yldzlar, gezegenler, yaam ve aklla uyum halindeki doa yasalarnn belili sayyla kstl olamaya cam anlamak zor olmasa gerek. Eer sarkacn bir ucundan teki ucuna geiinde doa yasalar pat diye deiirse, kozmik talih makinesine atlan paradan bu kez bizim yapmzla uyuan

281

doa yasalarnn kmasna kretmeliyiz (*). Acaba srekli genileyen bir evrende mi, yoksa sonsuz ev reler dizisi arasnda varolan bir evrende mi yayoruz? Bunu bulup ortaya karmann yollar var. Bu yollardan biri, evren deki toplam madde envanterini yapmaktr, teki de, Kozmos'un ucunu grebilmektir. Radyo - teleskoplar varl belli belirsiz, ok uzaklardaki ci simleri bulup ortaya karabiliyorlar. Uzayn derinliklerine bak tmzda, zamann da derinliklerine bakm oluyoruz. En ya kn kuasar belki de yarm milyar k yl tededir. En uza on ya da on iki milyar k yl tede olabilir. On iki milyar k yl tedeki cismi grdmzde, o cismin on iki milyar yl n-

(*) Doa yasalar sarkacn bir o yannda, bir bu yannda rasgele deitirilemez. Eer evren birok kez bir o yana bir bu yana gidip geldiyse, ortaya km olabilecek birok ekim gc ya sas uyarnca, ekim gc ylesine zayf kalm olurdu ki, g^rA nilemenin balangcm toparlayamazd evren. Evren bir kez bylesi bir ekim yasasna mahkm edilirse, artk bir daha sar kacn teki ucundaki deneyimi geiremez ve bir daha yeni bir doa yasasna kavuamaz. Bu nedenle evrenin varolmasndan karabileceimiz sonu, ya evrenin belirli bir mr olduu ya da sarkacn hem o yannda, hem bu yamnda uygulanan doa yasalarnn belirli ve snrl bulunduudur. Eer fizik yasalar bir o uta, bir bu uta rasgele deitirmiyorsa, hangilerinin deitirilmesine, hangilerinin deitirilmemesine olanak verilip verilmediini belirleyen kurallar var demektir. Bu kurallar da varolan fizik yasalar zerine yeni fizik yasalarn oturtacaktr. Bu noktada dil zenginliimizin azaldn fark ediyoruz. Byle bir fizik yasasn ifade iin elimizde hazr bir deyim yok. Bu ko nularla epey ilgisiz faaliyet gsterenler Metafizik ve Parafizik deyimlerini kullandlar. En iyisi Trans - fizik demek olur herhalde.
282

eki durumunu grm oluyoruz. Bu nedenledir ki, uzayn de rinliklerine baktmzda zamann da derinliklerine, evrenin uf kuna, Byk Patlama dnemine bakm oluyoruz. New Mexico'nun cra bir kesinde ayr ayr yerlerde ku rulmu yirmi yedi teleskop a vardr. Bunun ad Very Large Array VLA'dr. Her iki teleskop birbirine elektronik dzen iin de balantldr. Bylece on kilometre apnda tek bir teleskopmu gibi grev yapar. VLA, tayfn radyo blgelerindeki en nice ayrntlar bile fark etmektedir. / Baz durumlarda bu tr radyo - teleskoplar yerkrenin ar ka' tarafndaki teleskoplarla balantl olur. Bylece ap yerkreninkine eit bir teleskop elde edilir. Baka bir deyile, ge zegen apnda bir teleskop. Gelecekte yerkremizin yrngesi ne teleskoplar yerletireceiz. Gnein arka tarafm dolaacak olan bu teleskopun ap, i gne sistemi apna eit olacak. Bu tr teleskoplar, kuasarlarn i yapsn ve niteliklerini aa vu rabilir. En uzaktaki kuasarlarm yapsn ve krmzya dn olgusunu^grenmek suretiyle evrenin milyarlarca yl nce mi Iclaha^abuk genilediini, yoksa genilemenin yavaladm m ya da evrenin gnn birinde kp kmeyeceini inceleme ola nana kavuabiliriz. Gnmzdeki radyo - teleskoplar son derece duyarldrlar; uzaktaki bir kuasarn varl ylesine belli belirsizdir ki, sap tanan nm bir vatn katrilyonda biri kadardr. Yeryzndeki teleskoplarn tmne gne sisteminin dndan ulaan enerji tutar, tek bir kat tanesinin yere arpmas srasnda kard enerji miktarndan azdr. Gne sistemi dndaki kozmik rad yasyon araynda, kuasar saymnda, uzayda akll canllarn varln bulup karmadaki abalan srasnda radyo - astronom larn zerinde durduklar enerji miktarlarnn varlyla yok luu birbirine neredeyse etir. Baz maddeler, zellikle yldzlardaki zerrecikler grlebi len ktaki parltlaryla kolayca farkediliyor. Gkadalarn snr blgelerindeki gaz ve tozsa kolaylkla saptanamaz; radyo dal 283

galan karyor gibiyse de k karmyor. Kozmolojik gizlerin anahtarm bulabilmek amacyla gzlerimizin duyarl olduu k iin kullandmzdan ayr aygtlar ve frekanslar kullanmak zorundayz. Yerkremizin yrngesine yerletirilen gzlemev leri galaksiler arasnda youn X-n parlts saptamlardr. Bunun, nceden varlna hi rastlamadmz galaksileraras s cak ve Kozmos'u kaplamaya yeterli hidrojen olduu kansna varld. Bylece Kozmos'un varolu, sonra da yokolu ve yeni den varolu sarkac arasnda gidip geldiini ne sren gr kantlayan bir durumla karlatmz sandk. Fakat Ricardo Giacconi tarafndan son olarak yaplan gzlemler, X - n pa rltsnn belirli noktalarda bulunduunu, bunlarn da byk kuasar srleri olabileceini gsterdi. Bunlarn ayn zamanda, evren iin daha nceden varl bilinmeyen ktle katklarndan saylmas uygun grld. Kozmos envanteri tamamlandnda ve tm galaksilerin, kuasarlarn, kara deliklerin, galaksilerara s hidrojenin, ekim gc dalgalarnn ve uzaydaki daha egzo tik katklarn miktar saptanp tam bir toplama yapldnda, nemenem bir evrende yaadmz anlayabileceiz. Kozmos'un geneldeki yaps tartlrken, astronomlar, uza yn kavisli olduunu ya da Kozmos'un bir merkezi bulunmad n veya evrenin sonu bulunduunu fakat snr tanmadm sy lemekten zevk duyarlar. Acaba btn bunlarla ne demek isti-' yorlar? Diyelim ki* herkesin yamyass olduu garip bir lkede yayoruz. Bazlarmz gen, bazlarmz kare biiminde olsun. Bazlar da daha karmak biimli olsunlar. Yamyass binalar mzdan girip kyor, yamyass brolara ve elence yerlerine gidip geliyoruz. Adna Yassyer diyeceimiz bu lkede herke sin genilii ve uzunluu var ama ykseklii yok. Sol - sa, ilerigeri kavramlarm biliyoruz, fakat yukar-aa kavramlarm bilmiyoruz. Yalnzca matematikiler biliyorlar. Matematikiler bize, Dinleyin, bakn... Gerekten ok kolay... Sa-solu d nn. Tamam. leri-geriyi dnn. O da tamam. imdi de baka bir boyut dnn. yle ki, varolan izgilerinizden dik
' 284

a oluturacak biimde birer izgi kn, diyorlar. Eiz de, Siz ne anlatmak istiyorsunuz? yantn veriyoruz. Yalnzca iki boyut biliyoruz. ncy gstersene... Hadisene... Hani neredeymi? Bunun zerine, matematikiler, anlatamamann ver dii zntyle abalarndan vazgeiyorlar. Zaten matematiki lere de pek kulak veren olmuyor szn ettiimiz iki boyutlu varlklardan. Yassyer'de yaayan her kare - yaratk, teki kare - yarat tek bir izgi olarak, yani karenin kendine en yakn blmn izgi olarak grmektedir. Karenin te yanm, ancak oraya ka dar ksa bir gezinti yapmak zahmetine katlanrsa grebilir. Fa kat karenin ii hep bir sr olarak kalacaktr onun gznde. Me er ki, mthi bir kaza ya da otopsi falan karenin iini ?csm... Gnn birinde boyutlu bir yaratk -rnein elma bii minde biri- Yassyer'e gelir ye havalarda dolar. Cana yakn ve sevimli bir canl - karenin evine girdiini fark eden elma, boyutlararas bir dostluk gsterisiyle ii tutuarak, Merhaba, der. Ben, boyutlular diyarndan bir ziyaretiyim. Zavall canl kare evde evresine bakar ve hi kimseyi gremez. in tu haf, sesin yukardan geldiini anlayamaynca, kendi iinden gel dii kukusuna derek durumu garipser de. Acaba rahatsz fa lan mym, der. Bir ruh olduu sanlmasndan ekinen elma Yassyer'e ini yapar. Yassyer'liler diyarnda boyutlu bir yaratk ancak ks men varolabilir. Yalnzca bir kesiti grlebilir Yassyer'de. Yani Yassyer'in dmdz yzeyiyle temas halinde olan noktalaryla kaimdir grnts ancak. Yassyer'de kaydrak gibi yryen el ma nce bir nokta biiminde grlecektir tekilerin gzne. Son ra da giderek hemen hemen dzgn daire biimindeki dilimler gibi. Kare yaratk iki boyutlu dnyasndaki odada nce bir nokta grecek, sonra da bu noktann yava yava daire biimini aldn fark edecek. Garip ve ekil deitiren bu yaratk da ne reden kp geldi, diyecektir. ki boyutlu dnyadan sklan elma, kare - yarata bir tek 285

me atp onu havaya gnderir. Bylece o da boyutlu dnya nn artc gizleri arasnda dolar, nce kare neye uradn anlayamaz. Bilmedii bir dnyada bulmutur kendini. Fakat az sonra, Yassyer'e ilgin ve stten bir yerden baktn fark eder. Yukarya ktm! Kapal odalara yukardan bakabilmektedir artk. Yamyass arkadalarm stten grmektedir. Baka bir bo yutta yolculuk edebilmek bir tr X-n gr ya da stn bir gr salar. Sonuta den bir yaprak gibi, bizim canlkare yzeye konar, teki kare yaratklar asndan, kapal oda nn iinden kaybolan Bizimki birden var olmutur tekrar. Ar kadalar, Neredeydin, seni gremedik? diye sorduklarnda, Bizimki yant verir: Az yukarlardaydm. Omzuna vurur lar gemi olsun der gibi. Bu aile zlmeye zaten pek merakldr. Madem ki, boyutlararas ilikilerden sz ald, yalnzca iki boyutlular konusuyla yetinmeyelim. Abbott'un nerisine uyarak bir tek boyutlu yaratklar dnyasn gznne getirelim. Bu dnyada herkes bir izgiden oluuyordu. Hatta sfr - boyutlu ya ratklar dnyasn gznne getirerek yalnzca noktalardan olu anlar da dnelim. Fakat bu arada bir baka soru daha da il gin gelebilir. Drdnc bir fizik boyut olabilir mi? imdi bir kp oluturalm, anlatacam yoldan: Bir izgi paras aln. Belirli bir uzunluu olsun. Bu izgiye dik a olu turacak biimde ayn uzunlukta izgi izerek birletirin. Bir ka re elde ettik. Karenin dik alarndan karak eit byklkte izgiler izince bir kp elde ederiz. Bu kpn bir glge verdii ni biliyoruz. Bu glgeyi, ke noktalar birbirine bal iki kare biiminde iziyoruz. k boyutlu bir kpn glgesini incelersek izgilerin birbirine eit grnmediini ve tm alarn dik a olmadklarm gzleriz. boyutlu cisim iki boyutlu duruma ge erken grnts tam aktarlamamtr. Geometrik projeksiyo na bavurunca bir boyutun kaybyla karlarz. Peki, imdi boyutlu kpmz alalm ve sahip bulunduu dik alardan iz giler ekerek drdnc bir boyut verelim: Saa - sola, ne arkaya, yukar - aa izgiler ekerek deil, fakat ayn anda bu 286

ynlere doru tm dik alardan izgiler ekerek. Bunun hangi ynde olduunu sizlere gsteremem, ama byle bir durumda drt boyutlu bir kp, hiperkp yaratacamz biliyorum. Bu kpe Teseract adm veriyoruz. Size bir Teseract gsteremem, nk boyut iinde kslp kalm bulunuyoruz. Ancak size, bir Teseract'n boyutlu glgesini gsterebilirim. Btn ke leri birbirine izgilerle balantl ve birbirinin iine yuvalanm iki kp biiminde grrz. Fakat tam bir Teseract, yani drt boyutlu kp gsterebilmem iin btn izgiler birbirine eit ve tm alar dik a olmaldr.

KSpO M boyutlu grn O.

Teserakt ya d h iperkpn boyutlu grinjB.

Yassyer benzeri bir evren dnn. Bu evrenin sakinleri nin hi haberleri olmadan iki boyutlu evrenlerini nc bir fi ziksel boyut nedeniyle yuvarlak yapalm. Yassyer'liler ksa ge zintilere karlarsa, evreni dmdz grrler. Fakat biri, tmy le dz bir izgi gibi grnen yolda uzunca bir gezintiye kar sa, byk bir srla kar karya gelir: Herhangi bir engelle karlamad ve hibir geri dn yapmad halde, her nasl sa, hareket ettii noktaya yeniden gelmitir, iki boyutlu evre.ni erilip bklerek bir kavis izmitir, nc gizemli bir bo yut yznden. Szkonusu Yassyer*li nc boyutu bilmemek te ama anlayabilmektedir. Anlattmz bu ykdeki boyutlar birer tane artrrsanz, bizlere uygulanabilecek durumu kavrarSU11JB. f *"'& ;*#.;

287

Kozmos'un merkezi nerededir. Evrenin bir ucu var mdr? O ucun tesinde ne vardr, nereye uzanyor? nc bir boyut tarafndan erilmi bir evrende merkez yoktur-en azndan k renin yzeyinde yoktur. Byle bir evrenin merkezi o evrende deildir. Ulalamayan bir noktada, krenin iinde, nc bo yuttadr. Krenin yzeyinde yalnzca bu denli geni alanlar varolduundan, bu evrenin ucu yoktur, yani sonu vardr, fakat snrszdr. Ve daha tede ne vardr sorusu anlamszdr. Yass yaratklar, kendi balarna, iki boyutlu evrenlerinin dna ka mazlar. Btn boyutlar birer tane artrlrsa, bizlere uygulanabilen durum ortaya kar: Merkezi ve ucu. olmayan, tede bir ey bu lunmayan drt boyutlu bir sper - kre biimindeki evren. Bilimde ya da dinde olsun karlatmz fikirlerin en ga ribi, en artcsndan sz edeceim imdi. Kantlanamad ke sin. Hibir zaman da kantlanamaz. Ama yine de insann kann oynatan bir fikir. Denildiine gre, sonsuz evrenler hiyerari si vardr. yle ki, elektron gibi evrenimizdeki bir temel zerre ciin iine girilebilse, tmyle kapal kalm bir baka evren bulundurduunu grebileceizdir. Bunun iinde gkadalarn ve daha kk yaplarn blgesel kart olan ok sayda ve daha kk element zerrecikleri vardr. Bunlar da bir alt dzeyin evrenleridir. Ve bu hep byle gider. Evren iinde evren bulun mas, aa doru bir hiyerari oluturduu gibi yukar doru da oluturur. Sonsuza dek. Bizim bildiimiz galaksiler, yldz lar, gezegenler ve insanlardan oluan evrenimiz bir stteki ev renin tek ve temel zerreciinden biridir. Sonsuz bir merdivenin basama yani. Hindu kozmolojisinde sz edilen sonsuz evreli sonsuz ev renler grn de geride brakan bir dinsel gr olarak ben imdiye dek bundan bakasna raslamadm. teki evrenler aca ba nasldr? Deiik fizik yasalar zerine mi oturtulmulardr? Yldzlara, galaksilere, dnyalara ya da tmyle baka eylere mi sahiptirler? Aklunzm almayaca baka bir hayat biimleri
288 - -

mi vardr? Bu evrenlere girebilmemiz iin drdnc fiziksel boyuta girmemiz gerekebilir... Herhalde kolay deildir; belki bir kara delik bu konuda bize yardmc olabilir. Gne sistemi yaknlarnda kk kara delikler bulunabilir. Sonsuzluun ipucu nu ararken, bir srama yapabiliriz...

289

Kozmos : F. 19,

Blm XI ANILARIN ISRARI

imdi Gn ve Yeryznn kaderi tayin edildiine, ve hendeklerle kanallar ilevlerini stlendiklerine, Frat'la Dicle'nin kylar belirlendiine gre, imdi ne yapacaz? imdi ne yaratacaz? Syle Anunaki, gklerin tanrs sen syle, baka ne yapalm? nsann Yaratlna likin Asur yks, M.. 800 Tanrlar arasndan hangi tanrysa, ite o, kaos ktlesine dzen verdi ve ktleyi kozmik zerreciklere ayrd; yer yznn ilk kalbn da o dkt. Her yan ayn biimi alsn diye kocaman bir kre yapt... Hibir yan verdi i hayat ekillerinden yoksun kalmasn dye yldzlarla tanrsal ekiller gn demesini kapladlar, deniz pa rltl balklara yatak oldu, yeryz hayvanlara kucan at ve uar hava kular barndrd... nsanolu do mutu... Tm hayvanlarn baklarnn yere dnk ol-

291

masna karlk, o tanr yalnzca nsana yukarya doru bakma, iki aya zerinde dik durma ve gzlerini gk yzne kaldrma olana tand. Ovidius, Metamorphoses, birinci yzyl

ENGN KOSMK KARANLIIN NDE gne sistemi mizden daha gen ve daha yal olan saysz yldzlar ve geze genler bulunur. Henz kesinlikle sylemeyiz, ama yeryznde hayatn ve akln evrimine yol aan ayn sreler, Kozmos'un her kesinde geerli olmaldr. Yalnzca Samanyolu Galaksisinde bizden ok deiik ve ok daha gelimi yaratklara barnak sa layan bir milyon dnya bulunabilir. ok bilmek, ok zeki ol makla e deildir. Ak yalnzca bilgi demek deildir, ayn za manda yargdr da. Baka bir deyile, bilgiler arasnda balan t kurup bunlar kullanmaktr. Buna ramen, elimizin altnda bulundurduumuz bilgi birikimi yine de akln bir ls say lyor. Bilgi biriminin lei Bit'tir; belirli bir soruya evet ya da hayr yantnn verilmesiyle oluur, rnein, bir lamba nn ak ya da kapal oluunun belirlenmesi tek bir bilgi Bit'i gerektirir. Elinizdeki bu kitabn szl bilgi ierii 10 mil yon (10r) Bit'tir. Yeryzndeki tm kitaplklardaki eitli ki taplarda varolan szcklerle resimlerin ierdii bilgi 10" ya da 10" Bit'tir (*). Kukusuz bu bilgilerin bazlar gereksizdir. Bu say, insanlarn bilgi apm gstermesi bakmndan bir ldr. Fakat hayatn yeryzndkinden milyarlarca yl nce gelitii daha baka dnyalarda bilgi birikimleri belki 1028 ya da O30 Bit olabilir.

(*) Bu duruma gre, dnyadaki tm kitaplarn ierdii bilgi, bir byk Amerikan kentinde bir ylda video olarak yaynlanan bilgiden ok deildir. Ne var ki, btn Bitlerin deeri, hi ku kusuz ayn deildir.
2S2

Akll canllarn yaad o bir milyon dnya arasnda ender bir gezegen dnn ki, yzeyinde sv durumda su bulunsun. Sudan yana zengin byle bir ortamda nispeten zeki yaratklar yaar. Bazlar avm yakalamak iin sekiz kolludur; bazlar v cutlarndaki koyu ve ak renkli ekilleri deitirerek aralarnda haberleirler; hatta tahtadan ya da madenden tekneler yaparak okyanuslar yama etmeye kan kk ve zeki yaratklar da yaar. Fakat biz, yerkrenin en byk yaratklar, belli bal zeklar, derin okyanuslarn sezgi sahibi ve sevimli ustalar olan kocaman balinalar zerinde younlatryoruz aratrmalarmz. Balinalar yerkremizde gelimi en byk hayvanlar dr (*). Dinozorlardan da epey byktrler. Yal bir mavi balina otuz metre boyunda ve 150 ton arhndadr. Balinala rn okyanusa almalar yenidir. Daha bundan 70 milyon yl nce atalar karadan okyanusa ar admlarla g eden etil memelilerdi. Balinalar dnyasnda ana balinalar st emzirir ve yavrularna zenle bakar. Byklerin yavru balinalara re nim verdikleri uzun bir ocukluk dnemi szkonusudur. Oyun oynamak nemli elencelerinden biridir. Bunlar memelilere zgn davranlardr ki, akll varlklarn gelimesi asndan nem tar. Deniz kasvetli ve lo bir ortamdr. Karadaki memelilerin iine yarayan grme ve koku duyular okyanusun derinliklerin de fazla yararl deildir. iftleecek birini ya da ocuunu ve ya avm bulmak iin bu duyular kullanmaya yeltenen balina larn atalar nesillerini fazla srdrememilerdir. Bylece evrim yoluyla yeni bir yntem gelitirmilerdir; bu yntem ok ie yaryor ve balinalarn anlaabilmelerinde nemli rol oynuyor: itme duyusu. Balinalarn kardklar baz sesler ark olarak niteleniyor. Fakat bu seslerin anlam konusunda henz cahil

(*) Baz sekoya aalar herhangi bir balina trnden daha yktr.
23

saylrz. Yksek frekanstan, tutun da insan kulann iitebi lecei alak frekansa kadar varan sesler karyorlar. Balinala rn tipik br arks on be dakika srer. En uzunu da bir saati bulur. Bazen bu arknn her haliyle aynen tekrarland olur. Bazen de arknn ortasnda, bir grup balinann k sularn terkedip gittikleri ve alt ay sonra dnp orada arkya ayn no tadan tekrar baladklar -sanki hi ara verilmemi gibi- saptan mtr/Balinalarn bellei ok kuvvetli. ou zaman da ark lis telerini deitirdikleri grlr. Bir gruptaki yelerin ayn arky birlikte syledikleri olur. Karlkl anlama ve ibirlii sonucu sylenen paralar her ay deitiriliyor. Bu deime yava yava ama mutlaka olu yor. Seslendirme de ok karmaktr. nsann ses perdesinden kacak olsa syledikleri arklar, iindeki bilgi tutar 10* Bit'i bulur. lyada destanndaki bilgi tutar kadar. Balinalarla ku zenleri olan yunus balklarnn konumaktan ya da ark syle mekten amalar nedir bilemiyoruz. El gibi organlara sahip de iller, el ileri yapamazlar, fakat sosyal yaratklardr. Avlanyor lar, yzyorlar, balk tutuyorlar, geziniyorlar, coup eleniyor lar, iftleiyorlar, oynuyorlar, yrtc hayvanlardan kayorlar. Bu konuda sylenebilecek epey ey var. Balinalar iin balca tehlike, yeni treyen bir hayvandan, kendine insan diyen bir yaratktan geliyor. Teknolojisi sayesin de okyanuslarda etkinliini gsteren insanolundan geliyor bu tehlike. Balinalarn tarihinin yzde 99.99'unu kaplayan zaman blmnde derin okyanuslarn yzeyinde ya da diplerinde in sanolu grlmemiti. Bu sre iinde balinalar iitme duyusu yoluyla olaanst haberleme sistemlerini gelitirdiler. Bali nalarn bir tr yirmi Hertz frekansl yksek sesler karr. Pi yano klavyesinin en dk oktavna yakn bir sestir bu. (Bir Hertz bir ses frekans birimidir. Kulanza her saniyede gi ren bir ses dalgasdr.) Bu gibi dk frekansl sesleri okyanus zor emer. Amerikan biyologu Roger Payne, derin okyanus ka nallarm kullanarak iki yunus balnn dnyann neresinde bu 294

lunursa bulunsunlar birbirleriyle yirmi Hertz zerinden haber leebileceklerini hesaplamtr. Gney Kutbunda Ross Ice kta sahanlmdakiyle Aleutian adalar aklarndaki iki balinann haberlemesi mmkndr. Tarihleri boyunca balinalar, yerk re evresini kapsayan bir haberleme ebekesi kurmu olabilir ler. Birbirlerinden 15.000 kilometre kadar uzaktalarken kar dklar sesler belki de ak arklardr. Okyanuslarn derinlikle rine boaltlan umut notalar. On milyonlarca yl sreyle bu kocaman, akll ve haberle me yetenei gsteren yaratklar, doada bir dmanla karla madan yaamlardr. XIX. yzylda buharl gemi yapmna giriilince, denizlere hi de hayrl olmayan bir evre kirlilii iareti ulat: Grlt. Ticari ve askeri gemilerin daha da o almasyla okyanuslara yaylan grlt (zellikle yirmi Hertz frekansnda) kulak ard edilemez duruma geldi. Okyanuslararas haberleme giriimini yrten balinalar iin anlamak gide rek zorlat. Haberleme giderek ksa mesafelere indi. ki yz yl nce Finback denen balina trnn anlamas 10.000 km. uzaktan mmkn olurken, imdi bu mesafe birka yz kilo metreye inmi olabilir. Balinalar birbirlerini isimleriyle mi a rrlar? Yalnzca ses yoluyla birbirlerini tanyabilirler mi? Ba linalarn haberleme olanaklarn kestik. Milyonlarca yl haberleebilen yaratklar imdi susturduk. Onlar susturduumuz bir yana, balinalar ldrp ruj ya da makine ya retimi iin cesetlerini satyoruz. Bylesine akll canllar ldrmenin sistemli bir cinayet olduunu birok lke anlyor. Fakat Japonya, Norve ve Sovyetler Birlii'nin nderliindeki balina cesedi ticareti srp gidiyor. Biz insanlar, tr olarak, yerkremiz dndaki akll yaratklardan haber al ma peindeyiz. Peki, bu uurda, nce yerkremizdeki akll can llarla, deiik kltrden ve rktan insanlarla, maymunlarla, yunuslarla, fakat zellikle derin sularn stad olan balinalarla haberlemeyi younlatrsak daha iyi olmaz m? Bir balinann yaayabilmesi birok bilgi edinmesine bal 295

dr. Bu bilgi, genlerinde ve beyninde birikmitir. Szkonusu genelik bilgi, planktonu yaa evirme, su altnda bir kilometre sren bir dal srasnda soluu tutma gibi durumlar da kapsa maktadr. Beyinlerindeki bilgiyse, yani renilen bilgi, annesi nin kim olduunu ya da dinlemekte olduu arknn anlamn kavrama gibi durumlar ierir. Yeryzndeki tm teki hay vanlar gibi balinalarn da bir gen kitapl ve bir de beyin ki tapl vardr. Balinann genetik malzemesi, insanlardaki genetik malze me gibi, nkleik asitten meydana gelmitir. Hani u olaanst melekller ki, evrelendikleri kimyasal yap talan araclyla kendilerini retebiliyorlar ve kaltsal bilgiyi eyleme geiriyor lar. rnein, vcudumuzdaki her hcrede bulunann ayn olan bir balina enzimi vardr. Buna Heksokinase ad verilir. Balina nn planktondan ald bir eker molekln enerjiye evirmek zere yaklak yirmi drt enzim araclyla gerekleen sre cin ilk aamasn, szn ettiimiz enzim gerekletirir. Plank tondan ald o azck enerji de balinann ark sylemesine ufack bir katk oluturuyor belki de. Bir balinann ya da insann veya herhangi bir hayvann ya da bitkinin ift sarmal erili DNA'snda birikmi bilgi drt harften meydana gelen bir dilde yazldr; drt deiik nkleotid. tr DNA'nn molekl malzemesidir. eitli hayat ekillerinin kaltsal malzemesinde ka Bit'lik bilgi birikimi vardr? eitli biyolojik sorulara ka tane evet/hayr yant yazldr hayatn dilinde? Bir virsn ihtiyac olan bilgi yaklak 10.000 Bit'liktir; bu sayfadaki bilgi tutar kadar. Bu bilgi, bir virse, baka organizmalar hasta etmek ve kendini yeniden retmek iin ge reklidir. Zaten virsn bundan baka bir ii de yoktur. Virse ait bilgi basit'tir fakat ok dikkatle okunmas gerekir. Bir bakteriyse yaklak bir milyon Bit'lik bilgi kullanr; 100 kitap say fasndaki bilgi kadar. Bakterilere virslerden daha ykl i dmektedir. Virsler gibi tam asalak deildir bakteriler. Bak teriler yaamak iin almak zorundadrlar. Bamsz yaayan 296

tek hcreli bir amipin yaps daha karmaktr. DNA'snda var olan drt yz milyon Bit'lik bilgi birikimi yznden yeni bir amip retebilmek iin her biri 500 sayfalk seksen cilt kitaba sacak bilgiyi kartrmak zorundadr. Bir balinann ya da insann be milyar Bit'lik bilgi birikimi ne ihtiyac vardr. Hcrelerimizin her birindeki bilgilerin top lam olan hayat ansiklopedimizdeki bilgi birikimi 5x10 Bittir. Bu bilgiler kitaba dklecek olsa 1.000 cildi doldurur. Bedeninizdeki 100 trilyon hcrenin her biri, sizi bugnk u durumu nuza getirmeye ynelik komple bir bgi kitaplna sahiptir. Vcudunuzdaki her hcre, tek bir hcrenin birbiri ardndan blnmesiyle meydana gelir. Bunlar meydana getiren o tek hcre, ana babanz tarafndan retilen tohumdur. O hcrenin her blnnde, sizin siz olmanz salayan birok embriyolojik aamada, ilk genetik bilgi ciltlerinin birer kopyas byk bir sadakatla tekrarlanr. Bylece karacier hcrelerinde kemik hcrelerinizin yapmna ilikin bilgiler bulunmas gereksiz ol duu gibi, kemik hcrelerinde de karacier yapmna ilikin bilgiler kullanlmaz. Genetik kitaplkta, vcudunuzun kendini sahip olduu duruma getirebilmesi iin gerekli btn bilgiler vardr. Eskiden kalma bilgiler kahredici bir sabrla, titizlikle, en ince ayrntlarna dek habire yazlr da yazlr. Nasl gle ceinize, nasl aksracanza, nasl yryeceinize, ekilleri na sl tanyacanza, nasl reyeceinize, bir elmay nasl sindire ceinize ilikin tm bilgiler szkonusu genetik kitaplndadr. Bir elma yemenin son derece karmak bir sre olduunu belirtmeliyiz. Gerekten de yediklerimden enerji elde etmek iin zorunlu olan kimyasal srecin tm aamalarndan bilinli olarak gemem gerekseydi, baka bir deyile, kendi enzim bileimleri mi bilinli olarak kendim yapsaydm alktan lrdm belki de. Bakteriler anaerobik (havasz - oksijensiz) glikoliz sureci ne giriirler ve bunun sonucu olarak elmalar rr; mikroplar iinse mkemmel bir ziyafet. Onlarla bizler ve aradaki tm ya ratklar benzer genetik reti sahibiyizdir. Genlerimizin kitap 297

Tklar ayr olmakla birilkte ortak sayfalan vardr. Bu da, ortak bir evrim mirasna sahip bulunduumuzu bir kez daha hatrla tr. Vcudumuzun hi aba harcamadan yapt karmak biokimya srelerini bizler teknolojimizle ancak ksmen gerek letirebilmekteyiz. Unutmayalm ki, evrimin milyarlarca yllk pratik yapma imkn oldu. Szgelii, stlendiiniz sre ok karmak olduundan mil yarlarca Bitlik bilgi birikimi yetmiyor. Ne bileyim, evre ko ullar ylesine hzl deiim gsteriyor ki, o ana dek yeterli olan genetik bilgi ansiklopedisi artk ihtiyaca cevap vermiyor, o sreci nasl tamamlayacanz yamtlayamyor. Byle bir du rumda 1.000 ciltlik bir gen kitapl bile yetmez. te, bu neden ledir ki, beynimiz vardr. Tm- dier organlarmz gibi beyin de gitgide daha karma k bilgiler iererek, milyonlarca yllk sre iinde geliti. Bey nin yapsnda gelime srecinden getii btn aamalarn yan sd grlr. Beyin iten darya doru bir gelime evrimi ge irmitir. En i blmede, en eski kesimi, beyin kk vardr; kalp at ve soluk al gibi yaamn temel biyolojik ilevlerini dze ne sokar. Paul McLean'in ilgin aratrmalarna gre, beynin yksek dzeydeki ilevleri aamada gelimitir. Beyin kk n rten R - kompleksi, saldr, tresel davranlara, karaya ba llk ve sosyal hiyerari, anlay merkezi olup yz milyonlarca yl nce srngen atalarmzda olumutur. Hepimizin kafatasnn derin blmnde timsah beynine benzeyen bir ey vardr. R - kompleksini memelilerin beyni evreler. Bu blm on mil yonlarca yl nce atalarmz memeliyken, fakat henz primat deillerken gelimitir. Davranlarmzn ve duygularmzn, ocuklara kar ilgilerimizin ve endielerimizin balca kayna dr. D blmde, hemen altndaki ilkel beyinle huzursuz bir uyum haHnde olan beyin kabuu vardr. Beyin kabuu milyon larca yl nce primat atalarmzda gelimitir. Maddenin bilin ce dntrld beyin kabuu, bizlerin tm kozmik yolcu 298

luklara balang iskelesidir. Beyin ktlesinin te ikisinden fazla bir blm sezgi ve muhakeme imparatorluunun snrla rna girer. Fikirler, esinlenmeler burada doar. Burada okuruz, yazarz, hesap ve mzik bestesi yaparz. Beyin kabuu yaam mzn bilin yann dzenler. Trmzn belirgin zellii, in sanlarn taht kurduu yer burasdr. Uygarlklar beyin kabuu nun meyvasdrlar. Beynin dili genlerin kulland DNA dili deildir. Bilgile rimizin ifrelendii hcreler vardr beyinde. Bu hcrelere n ronlar ad verilir. Nronlar, bir milimetrenin birka yzde bi ri oran apnda elektrokimyasal elementlerdir. Her birimizin sahip olduu nron says belki yz milyar bulur. Samanyolu Galaksisindeki yldzlarn saysyla kyaslayabiliriz. ou nron komu nronlarla binlerce balant kurmu durumdadr. nsan beyninin kabuunda yaklak yz trilyon O14 balant var dr. Charles Sherrington insann uykudan kalknca, beyin ka buunun almasn yle dnyor: imdi, ritmik kvlcm kabarcklar alanna dnt ve oraya buraya gidip gelen kvlcm katarlarnn hare kete getii an. Beyin uyannn habercileri bunlar. Be yin uyanyor ve dnce yerine geliyor. Samanyolu koz mik bir dans lenine balam sanki. Milyonlarca renkli noktann gidip gelerek zlmekte olan bir ekli yeniden anlam ipliiyle rd, fakat hemen abucak baka anlam kazandrd bir sihirli tezgh imdi beyin kabuu. Dn ce erevesi iindeki msvedde ekiller srekli deien bir uyumla gelip geiyor. Uyanan vcudumuz imdi ayaa dikilirken, bu byk eylemin uyumunu hazrlayc ekil leri, alt- beynin karanlk yollarna k tutuyor. Yolculu a balayan kvlcml iplikler aradaki ba kurmay st leniyor. Demek oluyor ki, vcudumuz kendine gelmitir ve uyanan gn karlamak iin ayaa kalkmtr. 299

Uykuda bile beyin nabz gibi atar, kalp gibi arpar ve kvlcmlanr. Bunlar insan hayat srdrme gibi karmak grevi nedeniyle yapar; rya grerek, anmsayarak, dnerek. Dn celerimiz, dlerimiz ve zihnimizde kurduklarmz, fiziksel bir ger ee dayanrlar. Bir dnce, yzlerce elektrokimyasal drtden oluur. Nronlar dzeyine indirgenebilsek, ssl ilemeler gibi karmak gelip-geici ekillere tank olabilirdik. Bu ekillerin biri, ocukluumuzdaki ky patikasnda aldmz bir leylek ko kusunun ansal kvlcmndan geliyor olabilir. Bir bakasysa, Ey vah, anahtarlarm nerede braktm? sorusunun heyecan dal gasndan domutur. Beyin Da'nm vadileri oktur. ap snrl bir kafatasnda ki beyin kabuunda bilgi istiflemek iin alan genileten epey kvrmlar bulunur. Beynin nro - kimyasal faaliyeti inanlma yacak derecede youndur. imdiye dek insanolunun icat etti i tm makinelerden ok daha mkemmel alan bir makine dir bu. Ne var ki, ileyiinin, 10" nron balantsndan bata bir yolla olduuna ilikin hibir kant yoktur. Dnce dnya s aa yukar iki yarm kreye ayrlmtr. Beyin kabuunun sa yar kresi, ekil ayrt etme, sezinleme, duyarllk ve yarataclk ilevlerini yerine getirir. Sol yarm kre, mantksal dnce ve muhakeme ilevlerini yerine getirir. Birbirine kar t bu iki temel g, insan dncesini belirler. kisi birarada fikir yaratmaya ve bu fikrin geerliliini snamaya yarar. ki yarm kre arasnda srekli bir diyalog kurulmutur. Yarat clkla zmleyici muhakeme arasndaki kpry muhteem bir sinir yuma kurmu olup bu kprnn her iki kys birden dnyay anlamamz iin vazgeilmez yarm krelerdir. nsan beynindeki bilgi ieriini Bit olarak ifade edecek olur sak, nronlar-aras balant toplamyla Bit saysnn birbirine eit olduunu syleyebiliriz. Bu da yaklak yz trilyon, 10u Bit'tir. Eer bu bilgi yazya dklecek olsa, yirmi milyon cilt kitab doldurur ki, bu da dnyadaki en byk kitaplklardaki kitap says kadardr. Yirmi milyon cilt kitaptaki bilgiye e bil 300

gi, her birimizin kafasnn iinde bulunmaktadr. Beyin ok az yer kaplayan ok byk bir bilgi alandr. Beynimizde tad mz kitap ciltlerinin ou beyin kabuundadr. Beynin bod rum katlarnda atalarmzn ok eski zamanlarda bel baladk lar ilevler yatmaktadr: Saldr, korku, seks, ocuk bytmek, liderlerin krkrne peine taklmak. Okumak, yazmak, ko numak gibi beynin yksek dzeydeki ilev yerinin beyin ka buu blmnde bulunduu sanlyor. Anlarsa beynin birok blgesinde oka istiflenmitir. Eer telepati diye bir ey ger ekten olsayd, her birimiz iin sevdiklerimizin beyin kabuklarndaki kitaplar okuma olana alrd. Fakat telepatinin var ln gsteren bir kant yok elimizde; bu tr bilgi iletiimi sa natlarla yazarlarn grevleri arasna giriyor. Beyin anmsamaktan daha te ilevler yapyor. Kyaslama yapyor, zm ve sentez yapyor, soyutlamalara geiyor. Gen lerimizin bilgi daarcndan daha ok bilgi edinmemiz gerek tiinden Beyin Kitapl Gen Kitaplndan on bin kez daha byktr. Henz emekleyen bir ocuun davranlarndan da belli olan renme tutkumuz hayatta kalabilmeye yarayan bir aratr. Duygular ve treselleen davran biimleri iimize i lemitir. Bizim insanlk yaammzn birer paras olmulardr. Fakat yalnzca insanlara ait zellikleri deildir bunlar, hayvan larnda duygulan vardr. Bizim trmz tekilerden ayrt eden dncedir, fikirdir. Beyin kabuu bir kurtulu yolu olmu, ka ltsal genetik mirasmz olan kertenkele ve maymun davran biimlerinin snrlar iinde ksp kalmamza artk gerek kal mamtr. Her birimiz, beynimizin girdiklerinden ve yetikin dnemimizde de renmek istediklerimizden geni apta sorum luyuz. Srngen beyninin hkm altnda kalmayp kendimizi deitirebilme olanana sahibiz. ; Dnyadaki byk kentlerin ou rastlant sonucu kurul mu, gnn ihtiyalarna cevap vermek zere yava yava ymlerdir. Bir kentin evrimi beynin evrimi gibidir. Kk bir merkezden geliip yava yava byr ve deiir. Deiir 801

ken, eski blmlerinden ou almasn srdrr. Yetersizlik lerinden tr beynin eskiye ait i blmn karp yerine daha ada yapl bir ey koyma eklinde bir evrim olana yoktur. Yenileme srasnda beyin alr durumdadr. Bundan trdr ki, beyinkkn R - kompleksi, daha sonra memeli beyin sistemi (limbik) ve sonunda da beyinkabuu evrelemek tedir. Eski blmler, tm birden deitirilemeyecek kadar nemli ilevler grmektedir; bylece ad kalsa da, yarar de il zarar verse de, evrimimizin gerekli sonucu olarak hrltyla soluyarak almalara katlacaktr. New York kentinde byk sokaklardan ou XVII. yzyl dan, borsa binas XVIII. yzyldan, su boru hatlar XIX. yz yldan kalmadr. Elektrik santralleri ve g nakil ebekeleri XX. yzyla aittir. Hayatta kalabilmemiz iin gerekli bilgilerin tmn dev ralmaya genlerimiz yeterli olmaynca beyinler geliti. Fakat sonradan yle bir zaman geldi ki, rnein on bin yl nce, be yinde bulundurabileceimizden daha ok bilgi edinme ihtiyac duyunca, vcudumuz dnda ynla bilgi biriktirmenin yolla rm bulduk. Gezegenimizde, genlerinin ve beyinlerinin dnda olmak zere toplulua maledilmi ortak bellek gelitiren tek tr insandr. Bu bilgi deposu kitaplk adn verdiimiz yerler dir. Kitap bir aatan yaplmtr. Koyu renk boyal kargack burgack izgilerin izildii ve adna yaprak denen paralarn biraraya getirilmesinden oluur. Bu kitaba bir gz attnzda, baka bir insann sesleniini duyarsnz; binlerce yl nce l m birinin sesidir bu. Binlerce yln getii zaman kprs nn tesinden yazar, kitab araclyla size, zihninizin iine, aka ve sknetle br eyler aktaryordur. Yaz, insanlarn belki de en byk icaddr. Birbirlerini hibir zaman tanma m, aralarna alarn girdii insanlar birbirine salayan en byk aratr. Kitap, zamamn zincirini atr atr koparr. n sanlarn mucize yaratan sihirbazlklarmn bir kantdr.
302

Eski zaman yazarlarndan bazlar kil stne yaz yazdlar. ivi yazs, Bat alfabesinin eski atas, Yakndou'da yaklak 5.000 yl nce icat edildi. Kayt tutma amac tayordu: Bu day alm, arazi sat, krallarn zaferleri, rahiplerin heykelleri, yldzlarn aldklar durum, tanrlara dualar. Binlerce yl yaz, kil stne ve taa oyularak veya balmumuna, aa kabuuna ya da deriye ilenerek ya da bambu tahtasna, papirse ya da ipee boyayla yazld. Bunlarn hepsi de ancak bir tek nsha olabiliyor, antlardaki yazlar dnda da teki yazlar yalnzca az sayda kiiye okuma olana salyordu. Derken, in'de, ikin ci ve altnc yzyllar arasnda kt, mrekkep ve ii oyulmu tahta harflerle bask yntemleri icat edildi. Bylece bir yaz dan birok suret karp yaymak gerekleebildi. Bu fikrin ge ri kalm Avrupa ktasnda uyanmas iin bin yl geti aradan. Ama uyanr uyanmaz da kitaplar baslmaya baland dnyann her yannda. 1450 yllarna doru matbaann icadndan nce tm Avrupa'daki kitap says ancak on binlerle ifade edilebilir di. Hepsi de elyazmasyd. in'de M.. 100 yllarnda kitap sa ys, 1450'lerde Avrupa'daki kitap says kadard. Byk sken deriye Kitaplmdaki kitap says da dnyada varolann yzde onuna yaknd. 50 yl iinde, yani 1500 yllarnda baslm kitap says 10 milyonu bulmutu. Okumasn bilen herkes iin renmek mmkn oluyordu. Sihir yaylmt. Son yllarda cep kitaplar denilen ciltsiz kitaplarn basl masyla kitap fiyatlar ucuzlad. Bir le yemei parasyla Ro ma mparatorluunun k, trlerin kkeni, ryalarn yoru mu, eyann doasna ilikin birka kitap alp zerinde d nebilirsiniz. Kitaplar tohum gibidirler. Yzyllarca bir yerde uyuyakalm durumdadrlar, sonra da birden beklenmedik ve umut vaat etmeyen topraklarda iek vermeye balarlar. Dnyann byk kitaplklarnda milyonlarca cilt kitap bu lunur. Bunlar, kelime olarak, 10M Bitlik bilgiye eittir. Resim olarak da 10" Bitlik bilgiye. Bu say, genlerimizdeki bilgiden on bin kez fazladr. Beynimizdeki bilgiden de on kez ok. Haf 303

tada bir kitap bitirirsem, mrm boyunca, yalnzca birka bin kitap okumu olurum. Bu da zamanmzn en byk kitaplk larndaki kitaplarn ieriinin yzde birinin ancak onda biri de mektir. Btn sorun, hangi kitaplar okumam gerektiini belir leyebilmektir. Kitaplardaki bilgiler doduumuz zamanki gibi kalmaz, srekli deiir. Olaylarn deitirdii kitaplar dnya nn gidiine ayak uydurur duruma getirilir skenderiye Kitap l kurulduundan bu yana yirmi yzyl geti aradan. Ki tap olmasayd, yazl kaytlar bulunmasayd, yirmi yzyl azdan aza geen bilgiyle ne renebilirdik? Her yzylda drt kuak insan doduuna gre, imdiye dek gelip geen yz kuak insann azdan aza aktard bilgiyle ne kadar az iler lerdik! Btn bildiklerimiz, o zamanki bilgilerin doru akta rlmasna bal olacakt. Azdan aza aktarldka da giderek bilgiler birbirine karacak ve yok olup gidecekti. Kitaplar, bi ze, zaman iinde yolculuk yapmamz, atalarmzn bilgilerini miras olarak devralmamz salar. Kitaplk bize, yeryzne gel mi gemi en byk dehalarn, doann barndan binbir zor lukla kopardklar bilgileri ve gereklerin iyzlerini sunar; ge zegenin her yerinde ve tarihi boyunca yetimi en iyi retmen lerin bkp usanmadan biriktirdikleri bilgilerin bize esin kay na olmasna yol aar. Biz de kitaplk araclyla kurulan kp r sayesinde insan trne katkda bulunma frsatm ele geir mi oluruz. Kitaplklarn ou yurttalarn gnll balaryla ayakta durmaktadr. Uygarlmzn salk durumu, klt rmzn derin dayanaklar konusundaki bilmsizliimiz ve ge lecee gsterdiimiz ilgi hep kitaplklara kar gstereceimiz zenle llebilir. Yeryz yeniden ve tm fiziksel zellikleriyle yaratlacak olsa, insana benzer bir yaratn yeniden varolmas ok zayf bir olaslktr. Evrim srecinde rastlantnn pay byktr. Bir koz mik nn baka bir gene ulamas sonucunda oluan deiik bir mtasyon ilk anda ufak tefek etkiler yapabilir fakat za manla byk etkilere'dnr. Tarihte olduu gibi, biyolojide
304

de rastlantnn rol byk olabilir. ok nemli olgular ne ka dar eski tarihlerde meydana gelmise gnmzn derinlikleri ne o lde ok nfuz eder. rnek olarak ellerimizi inceleyelim. Be parmamz var; baparmamzla teki parmaklarn i blmne dokunabiliriz. Epey iimize yaryor bu parmaklar. Fakat baparmak dahil al t parmamz olsayd ya da drt parmamz bulunsayd, hatta be parmak ve iki baparmak olsayd, yine de iimizi grrd. u anda sahip bulunduumuz parmaklarn ideallii savunula maz. Oysa bunu imdi ok doal sayyor ve byle olmasayd ne yapardk diye dnrz. Be parmamz var, nk yz gelerinde be parmak kemii ya da kemik bulunan Devon ba lndan tremiiz. Eer yzgelerinde alt ya drt kemik bu lunan bir balktan tremi olsaydk, her iki elimizde alt ya da drt parmak bulunacakt ve pekala bunlar da doal sayacak tk. Temeli on saysna dayal aritmetie bavurmamzn ne deni, ellerimizde on parmak bulunmasmdandr. (*) Yok eer parmak saylarmz deiik olsayd, aritmetiin temeline otur tacamz say da ona gre olacakt. Ayn durum, sanrm, var lmzn daha birok temel zellii iin de szkonusudur: Ka ltsal harcmz, iimizdeki biyokimyasal sre, biimimiz, boyu muz, organ sistemlerimiz, aklarmz nefretlerimi^ ihtiraslar mz, d krklmz, efkatimiz ve saldrganlmz, hatta zmleme srelerimiz... Btn bunlar, hi olmazsa ksmen, bi zim son derece uzun evrim tarihimizdeki rastlantsal olgularn sonular gibi gzkmektedir. Eer karbon dnemi bataklkla rndan birinde bir yusufuk kuu eksik lseydi, gezegenimizin akll yaratklar bugn belki de kutyl olacaklar ve ocuk larna ku yuvas dersleri vereceklerdi. Evrimsel rastlant a-

(*) Aritmetiin 5 ya da 10 says temeline oturtulduu o denli ak tr ki, eski Yunancada saymak fiilinin anlam belemek tir. 305 Kozmos : F. 20

rtc bir karmaa adr; anlay snrmzn darl arnaar boynumuzu bkyor. Altm be milyon yl nce atalarmz, zihinleri en bo me meliler, kstebek zeksnda yaratklard. Bugn gezegenimizin egemen tr olan o zamanki hayvanlarn bylesi bir gelime gstereceklerini tahmin edecek biyolog zor bulunurdu. Yery z o zaman rktc, kbus gibi dev kertenkelelerle doluydu: Dinozorlar. Bazlar 6 katl apartman boyundayd. Yzen s rngenler, uan srngenler ve yryen srngenlerdi bunlar Yeryznde dehet saarak dolayorlard. Bazlar byke bir beyne sahipti. Balan, dik durular ve el gibi iki n ayaklar vard. Ellerini ya da nayaklarm hzla kaan kck meme lileri -belki aralarnda atalarmz da bulunuyordu- yakalamak iin kullanrlard. Eer bu dinozorlar yaamlarm srdrebilselerdi, bugn gezegenimizin egemen akll tr yeil derili, keskin dili, drt metre boyundaki yaratklar olacakt. Tam kurgu-bilim kitaplarndaki gibi. Fakat dinozorlar hayatta kal madlar. Bir felket dinozorlarn tmn ve yeryzndeki tr lerin ounu yok etti. (*) Aa bceklerini ve memelileri yok etmedi. Onlar hayatta kaldlar. Dinozorlar yok eden eyin tam olarak ne olduunu kimse bilmiyor. lgin bir fikre gre, nedeni kozmik bir felaketti, ya kn bir yldzn patlamas; Yenge Bulutsularna yol aan bir spernova. Altm be milyon yl nce rastlant sonucu gne sistemimizden on ya da yirmi k yl uzaklkta bir spernova bulunsayd, uzaya youn kozmik nlar yayard ve bu mlar-

(*) Yaplan son bir analiz, okyanuslardaki tm trlerin yzde 96'sinn bu ada lm olabileceine iaret ediyor. Trlerin bylesi ne silinip sprlmesi karsnda, bugnk organizmalar, Me zozoik zamanlarda yaam pek kk ve tm canllar tam ola. rak tems etmeyecek saydaki rneklerden gelimi olabilir ler. 306

dan bir blm yerkremizin hava rtsne girerek atmosfer deki nitrojeni yakard. Bylece oluan nitrojen oksitler, atmos ferdeki koruyucu ozon tabakasn yrtar, yeryzne gneten gelen mortesi nlar arttrarak youn mortesi na kar korumasz birok organizmay yakar, mtasyona uratrd. Bu organizmalardan bazlar, dinozorlarn balca yiyecek maddesi olabilirdi. Nedeni kesinlikle bilinmeyen bir felaket sonucu dinazorlarn dnya sahnesinden ekilii memelilere rahat bir soluk al drd. Atalarmz doymak nedir bilmeyen srngenlerin bask snda yaamaktan artk kurtulmulard. Byk bir coku iin de deimeye ve gelimeye koyulduk. Yirmi milyon yl nce bizim en yakn atalarmz byk bir olaslkla hl aalarda yayorlard. Sonradan aalardan indiler, nk byk bir bu zul anda ormanlar yok olmu ve yerlerini allklar almt. Eer aa says azsa aa zerinde yaama alkanln sr drmek iyi bir ey deildir. Ormanlarn kayplara karmasy la aalar zerinde yaamlarn srdren primatlarn ou da sahneden silinip gitmilerdir. Aralarndan yalnzca bazlar ye re inerek oradaki tehlikeli ve zorlu hayat gze alm ve yaam larn srdrmtr. Ve bunlardan bir boyunun gelimesinden biz ortaya kmz. klimdeki bu deiikliin nedenim de kim se bilmiyor. Gne'in i aydnlnda ya da yerkremizin y rngesindeki aydnlkta kk bir deime meydana gelmitir belki; belki de geni apta volkanik patlamalar stratosfere ince toz salarak gne nn yerkreye daha az geerek ounun tekrar uzaya yansmasna neden olmutur. Bylece de yeryz soumutur. Okyanuslarn genel akmtsndaki deiiklikten de olabilir. Ya da Gne galaksileraras toz bulutu arasndan ge mitir. Ne olursa olsun, bize, varlmzn astronomi ve jeoloji alanlarndaki rastlantsal olaylarla ne denli balantl bulundu unu bir kez daha gsteriyor. Aatan aa indikten sonra dik durua gei iin bir ge lime gsterdik; ellerimiz serbest kalmt; iki gz birden kul 307

lanmak suretiyle grme duyumuz epey gelimiti zaten; ksa cas ara, gere yapmak iin gereken nkoullarn ouna sa hiptik. imdi artk genie bir beyne sahip olmak ve karma k dnceleri aktarmak gerekiyordu. Akll olmak aptal ol maktan yedir. evre ayn kaldna gre, bu yola sapmak en iyisiydi. Akll varlklar sorunlar daha iyi zmlerler, daha uzun sre yaayabilirler ve dnyaya daha ok ocuk brakabi lirler. Nkleer silahlar icat edilinceye dek, akl insann hayat ta kalmasna epey yardmc olmaktayd. Tarihimizde, akll k k memelilerden oluan baz srler dinozorlardan sakland lar, aa tepelerine sahip ktlar, sonra aatan inip atei ehliletirdiler, yazy icat ettiler, gzlemevleri kurdular ve uzay aralar frlattlar. Eer olaylar birazck deiik bir ak gster seydi, bylesi baarl sonulara ulaacak akl ve beceri sahibi baka bir hayvan kabilirdi. Belki de iki ayakl zeki dinozor lar olabilirdi. Ya da tilkiler, mrekkep bal veya bakalar. Zek sahibi teki yaratklarn ne derece bilgi sahibi olduklar n renmek ilgimizi ektiinden balinalarla orangutanlar in celiyoruz. Baka ne tr uygarlklarn mmkn olabileceini bi razck renmek iin tarih ve kltr antropolojisi inceliyoruz. Fakat biz hepimiz -balinalar, orangutanlar, insanlar- birbiri mizle ok yakn balar iindeyiz. Aratrmalarmz tek bir ge zegendeki bir ya da iki evrimsel izgiyi incelemekle snrl ka lrsa, baka akll varlklarn ve teki uygarlklarn eitlerini ve zek prltlarm bilmekten yoksun kalacaz. Kaltsal eitlilie yol aacak rastlantsal sreler dizisinin deiildik gsterecei ve baz zel gen birlemelerini belirle yecek ayn evre koullarnn geerli olaca baka bir gezegen de, bizlere fiziksel olarak benzeyen yaratklara rastlama ans, kanmca, sfra yakndr. Deiik bir akl ekline raslamamz ansysa vardr. Onlarn beyinleri ieriden darya doru ge limi olabilir. Bizdeki nronlara benzeyen deiken elementle re sahip bulunabilirler. Fakat nronlar bizimkinden deiik lik gsterebilir. Oda ssnda alan organik aygtlar olacakla 308

rina, ok dk s derecelerinde alan sper - iletkenler ola bilir onlarn beyni. Bu takdirde onlarn dnme hz bizim kinden 107 kez olacaktr. Nron balantlarnn bizimkiler gibi 1014'lk olduu gezegenler bulunabilir. Fakat bu saynn 1024 ya da 1034 olduu gezegenler de olabilir. Bunlarn ne derece bilgi sahibi olduklarm renmek isterdim. Onlarla birlikte ayn ev reni paylatmzdan, ortak bilgilere sahip bulunabiliriz. On larla temas kurabilsek, beyinlerinde, bizim ilgimizi ekecek epey bilgiye rastlardk. Bunun tersini de syleyebiliriz. Yerkremiz dndaki akll varlklar -bizden epeyce gelimi varlklar ol salar bile- bize kar ilgi duyarlar, ne bildiimizi, nasl dn dmz, beyinlerimizin yapm, evrimimizin izledii yolu, geleceimize ilikin durumumuzu renmek isterlerdi. Bir hayli yaknmzdaki yldzlarn gezegenlerinde eer akl l yaratklar varsa, bizim hakkmzda acaba herhangi bir bilgi ye sahip midirler? Yerkremizdeki genlerden beyinlere ve ki taplklara dek giren uzun evrimsel gelimemizin krntsndan haberdarlar mi acaba? Eer yerkremiz dndaki gezegenlerde akll varlklar yayorsa, hakkmzda bilgi edinebilmeleri iin en azndan iki seenee sahiptirler. Biri, radyo-teleskopla biz leri dinlemeleridir. Milyarlarca yldr imek akmasyla yer kremizin manyetik alannda kapana kslm, slk alan elekt ronlarla protonlarn neden olduu zayf ve aralkl radyo dal galarndan baka bir ey duymamlardr. Derken, bundan- yz yl kadar nce, yerkremizden kan radyo dalgalan daha g l, daha duyulur bir hal almtr. Ayn zamanda sesi daha az ve sinyali daha ok andrmaya balamtr. Yerkre insanlar sonunda radyoyla haberlemeyi ieat etmilerdi. Bugn uluslar aras radyo, televizyon ve radar haberleme a kurulmutur. Baz radyo frekanslarnda, yerkre, gne sistemindeki en g l radyo kaynana ve en parlak cisme dnm bulunuyor. Jpiterden de, Gne'ten de daha parlak oldu. Yeryznden radyo yaynlarn dinleyen ve bu tr sinyalleri alan yerkred bir uygarlk, bizim gezegenimizde, son zamanlarda nemli 309

bir eyler olduu sonucunu karmazlk edemez. Yerkremiz dndke, daha gl radyo vericilerimiz g yavatan tarar. Baka bir yldzn gezegenindeki bir astronom sinyallerimizin belirip kaybolu srelerinden yerkremizdeki gnn uzunluunu karabilir. En gl verici kaynaklarmz dan bazlar da radarlardr. Bunlardan birka radyo-astronomide kullanlr ve yakn gezegenlerin yzeylerinde arama tarama yaparlar. Radardan ge yaylan sinyal demeti, gezegenlerin apndan ok daha byk olduundan bunun byk bir bl m gne sisteminden geip giderek yldzlararas uzayda din liyor olabilecek duyarl bir alcya ular. Radar yaynlarndan ou askeri amaldr. Nkleer balkl fze atlndan endie duyarak g srekli olarak tarar bu radarlar. nsan uygarl-? nm sona ermesinden onbe dakika ncesini saptayacaktr as keri amal radarlar. Bunlarn kard sinyallerin ierdii bil gi nemsizdir; bip'ler biiminde ifrelenmi basit saysal dizi lerden olumaktadr. Genel olarak yerkremizden kaynaklanan en belirgin rad yo yaynlan televizyon programlarmzdr. Yeryz dnd iin baz televizyon istasyonlar ufukta gzkrken, dier baz lar ufkun teki yanndan kaybolacaktr. Program karkl olacaktr bu yzden. Bu karklk yakn bir yldzn gezegenin de ayrt edilip dzenli bir dinleme servisi kurulabilir. En sk tekrarlanan mesajlar, istasyon belirleme sinyalleriyle deterjan, deodoran, baars haplar ve otomobil sat arlar olacak tr. En ok kaydedecekleri mesajlar, ayr ayr yerlerden ayn zamanda birok vericiden yaplacak olan yaynlardr. rnein, uluslararas bunalm dnemlerinde A.B.D. Bakam ya da Sov yetler Birlii Bakam tarafndan yaplan konumalara ait sin yaller. Televizyon reklamlarnn anlamsz ierikleriyle uluslar aras bunalm ve insanlk ailesi iindeki sava zr-zrlar Kozmos'a yeryzndeki hayat hakknda yayn yaptmz balca mesajlardr. Hakkmzda ne dnyorlardr, kimbilir. O televizyon programlarn geri alabilmek diye bir olanak
31# -'

yoktur. Daha nceki yaynlarn ardndan yenisini gnderip es kisini silme olana da yok. Hi bir ey ktan daha hzl yol culuk edemez. Yerkremizden geni apta televizyon yaynla r 1940'larda balatld. Bylece merkezi yerkremiz olmak ze re, k hzyla ilerleyen kresel bir dalga cephesi vardr. O ta rihlerde bakan yardmcs olan Richard Nixon'un demeciyle yine o zamanlar televizyonda gsterilen Senatr Joseph McCarthy'nin soruturmasna ait hm-hm yaynlardr. Bu yayn lar otuz be, krk yl nce yapldndan, yerkremizden he nz elli yln altnda k yl uzakl varmtr. Eer bize en yakn uygarlk daha uzaklarda bulunuyorsa, foyalarmzn mey dana kmas biraz daha gecikeceinden rahat bir nefes alabi liriz. Neyse, belki de, szn ettiim programlarn ieriini an lalr bulmayabilirler. ki Voyager uzay arac, yldzlara doru yol almaktadr u anda. Herbirine altn kaplamal bakr bir pikap pla, bir kaset ve plak inesi baladk. Plan alminyumdan mahfazasnn stne de nasl kullanlacam yazdk. Genlerimiz hakknda, beyinlerimize ilikin ve kitaplklarmza dair bilgiler verdik. Bu bilgileri, yldzlararas uzay yolculuuna kmay dnebilecek baka varlklara yolladk. Yldzlararas uzayda, vericileri ok tan susmu Voyager'in varln farkedebilen bir uygarlk ku kusuz bizden daha ileridir bilim alannda. O varlklara kendi miz hakknda yalnzca bizde varolduunu sandmz zellik leri anlatmak, beyia kabuunun nemini ve beyindeki limbik sistemi tantmak istedik. Mesajmz alacak olanlar anlamasalar da, yeryz lkelerinden altm dilden selm gnderdik. Ba linalarn seslerini de ekledik. Yerkrenin drt bir yannda bir"birlerine kar ilgi ve sayg gsteren, kendini renime, ara gere retimine ve sanata adam, zorluklara kar meydan oku yan insanlarn fotoraflarm derleyip gnderdik. Birka kltre ait mziklerden bir buuk saatlik bir derleme de yolladmz paketin iinde. Bu mziin bir blm, kozmik yalnzlmz, bunu giderme arzumuzu, Kozmo'daki teki varlklarla iliki 311

kurmak isteimizi yanstyor. Ayn zamanda gezegenimizde ha yatn balangcndan teki zamanlarda duyulmu olabilecek seslerden, insan trlerinin evrimi ve son olarak patlak veren teknoloji dnemindeki seslere kadar kayt yaptmz plaklar da gnderdik. Balinalarnki gibi, enginliklere ran bir sev gi sarkdr bu. Birok mesajmz, belki de ou, zmleneme yecek, anlalamayacak, Ama yine de gndermi bulunuyoruz. nk denemek nemlidir. Bu anlay ve cokuyla Voyager uzay gemisine bir insann dncelerini ve duygularn, onun beyninin, kalbinin, gzleri nin ve kaslarnn elektriksel devinimlerini bir plaa kaydede rek bunu da gnderdik. Bir bakma, bir tek insann, 1977 yl nn Haziran aynda, dncelerini ve duygularn Kozmos'a yol lam bulnuyoruz. Bu pla alanlar belki onu dinlemeyecekler ya da radyo dalgalar yayan bir gkcismi sanacaklar. Sansnlar. Zaten yzeysel olarak baknca, gnderdiimiz o plak radyo dal galan yayan bir gkcismidir de. Genlerimizdeki bilgiler ok eskidir, ou milyonlarca yl n cesine aittir. Bazlar milyarlarca yllktr. Buna karlk, kitaplarjmzdaki bilgiler en ok birka bin yllktr ve beyinlerimizdeki de yirmi, otuz yllk. Uzun mrl bilgi, insanlara z g bilgi tr deildir. Yeryznde anmadan tr antlar mz ve yaptlarmz, doa olaylarnn iinde, uzun bir gelecek te yaamayacaklardr. Fakat Voyager'deki plak gne sistemine doru yol alm bulunuyor. Yldzlararas anma (erozyon) -o unlukla kosmik nlar ve toz zerreciklerinin konmas- ylesine azdr ki, plaktaki bilgi bir milyar yl dayanr. Genler, beyinler ve kitaplar deiik yntemlerle bilgi derlerler. Zamana kar da yankll da deiik oranlardadr. Oysa insan trlerinin Voya ger'deki yldzlararas plaa kaydedilmi bilgileri zamana kar ok daha inat anlar olarak kalacaklardr. Voyager'deki mesaj, insann iine sknt verecek bir ya valkla ilerliyor yolculuunda. nsan tr tarafndan frlatl m en hzl ara olmasna karn, en yakn yldza varmas iin 312

binlerce, onbinlerce yl geecek aradan. Voyager'in on ylda al d yolu, bir televizyon program yayn birka saatte alr. Bir televizyon yayn bittii andan itibaren birka saatte Voyager'i Satrn gezegeni dolaylarnda yakalar, geer ve yldzlara do ru ynelir. Eer uzaydaki birileri bizim televizyon yaynlar mz duyarsa, dilerim, hakkmzda iyi eyler dnrler. Zek mz son zamanlarda bize byk gler balad. Fakat, kendi yokoluumuzu nleyecek yetenei balamad. Neyse ki, ara mzda bu ynde ciddi aba harcayanlar var. Zaman kozmik perspektif iinde alglayarak yerkremiz zerinde yaayan her insann hayatn kutsal sayacak bir dnceyle rgtlenecei mizi ve ondan sonraki ilk adm da atmaya hazr olacamz umut ederim. Bu, galakseraras haberleen uygarlklar top luluunun bir aday olma adm olacaktr.

313

Blm XII GK KITASI ANSKLOPEDS

Kinisiniz? Nereden geliyorsunuz? Sana benzer hibir ey grmemitim daha nce. Yaratc, insano luna bakt v e . . . bu yeni garip varln kendine bu den li benzeyiine ard. Eskimolarn yaratla ilikin br efsanesi Gkler kuruldu Yeryz tamamland Ya imdi kim hayatta kalmaldr, ey tanrlar? Aztek gncesinden, Krallklarn Tarihi Biliyorum, baz kiiler, gezegenlerin varl savnda birazck fazla ileri gittiimizi, birok olaslk ne sr dmz ve bunlardan biri, zinhar, bo karsa, kt

815

bir temel yznden ken bina gibi tm savmz bo a karacan syleyecekler. Fakat yerkremizin te ki gezegenlerle birlikte eit saygnlk ve onuru payla tn sylersek, doann yaptlarnn grkemli gzellik lerinden zevk alnan baka bir yer yoktur diye kim id diada bulunabilir? Ya da doa yaptlarnn grkemini izleyenler varsa, bunlar arasnda, bizim kadar yaptlarn derin gizlerine giren yoktur demeye cesaret edebilir mi? Christiaan Huygens, New Conjectures Concerning Planetary Worlds, Their Inhabitants and Productions, (Gezegenlerdeki Dnyalar, Ora larda yaayanlar ve retimlerine ilikin yeni dnceler), yaklak 1690 yl Doann yaratcs... imdiki durumda yeryznden ev rendeki teki byk cisimlerle haberlemeye girime miz olanan vermemitir; olasdr k i , teki gezegen ler ve sistemler arasnda da ayn biimde haberleme yi tmden kesmitir... Btn bu gezegenlerde merak mz krkleyen yeterince kaynak var. Doada prl p rl bunca zek bulunsun da, meraklar ahlansn da, so nunda bu meraklarn giderilmesi mmkn olmasn Olamaz... Bu nedenledir ki, bugnk durumumuzu varlmzn afak zaman ya da balangc sayyoruz. Daha sonraki ilerlememizin hazrlk dnemidir. Colin Maclaurin, 1748 Daha evrensel, daha yaln, yanllklardan ve karanlk lardan daha arnm bir dil olamaz... Doal eyler ara sndaki deimez ilikileri matematikten daha iyi anla tan hibir ey yoktur. Tm doa olgularn ayn dille anlatarak sanki evrenin plan yalnl ve birliine tank*

316

tk eder. Doa olaylarnn nedenlerine deimez bir d zenin egemen olduunu daha da belirgin klar. Joseph Fourier, Analytic Thepry of Het (Isnn zmleyici Kuram), 1822

YILDIZLARA DORU DRT ARA FIRLATTIK: Pio neer 11, 12 Voyager 1 ve 2. Bunlar ilkel uzay gemileridir. Yldzlararas geni uzaklklar gznne alnrsa, bazen ryada ulamak isteyip de hzl koamadnz iin ulaamamaktan t r kahrolduunuz durumlara benzetebiliriz bunu. leride, uzay gemilerimiz, daha hzl gideceklerdir. Yldzlararas gezi gzer ghlar saptanacaktr ve er ya da ge o uzay gemilerinde insan bulunacaktr arac yneten. Samanyolu Galaksisinde yerkremiz den milyonlarca yl daha eski gezegenler olmas gerekir. Baz lar milyarlarca yl eski de olabilir. imdiye dek ziyaret edilmi, olmamz gerekmez miydi? Gezegenimizin balangcndan bu ya na geen milyarlarca yl iinde, bir kerecik olsun uzaklardaki uygarlklardan kalkp yerkremize garip bir aracn geldii ol mam mdr acaba? Yeryzne tepeden bakp dolaan ya da bcekler, meraksz srngenler, homurdanan primatlar ya da dolap gezinen insanlar tarafndan gzlenmek zere yerkremi ze konan acayip bir ara grlmemi midir? Bu dnce herke sin aklna gelen doal bir sorudur. Evrende akll canllar bulu nup bulunmad sorununu dnen herkesin aklna gelmi bir soru. Ama gerekte oldu mu acaba byle bir ey? Bu konudaki ok nemli nokta, ortaya atlan kantlarn geerliliidir; olas gzyle baklan kant geerli deildir. Ya da gnll bir ya da birka grg tannn temelsiz kantlar yeterli deildir. e by le baknca, yerkre-d ziyaretilerin Yeryzne geldiklerine inandrc bir durum yoktu. UFO'lar (Uhidentified Flying Objects, Kimlii Saptanmam Uan Cisimler) hakknda sylenen lere ve eski astronotlarn gezegenimizin davetsiz konuklarla do lup tatna ilikin szlerine karn, ortada inandrc bir kant 317

yok. Keke olsayd... Ne kadar isterdim byle bir eyi. Yerkre-d egzotik bir uygarl anlamaya anahtar roln oynaya cak, karmak fakat aydnlatc bir bilgi zerreciine bile raz yz aslnda. 1801 ylnda Joseph Fourier (*) adnda bir fiziki Fransa'da ere eyaleti belediye bakanyd. l snrlar iindeki bir okulu tefti ederken onbir yandaki bir rencinin zeks ve dou dil lerine yatknl ilgisini ekti. Fourier ocuu evine bir sohbet iin davet etti. ocuk Fourier'nin evindeki Msr'dan getirilmi sanat yaptlar ve eyas koleksiyonunun etkisi altnda kald. Napolyon'un Msr seferi srasnda bu lkedeki eski uygarlklarn dan kalma astronomi antlarnn katolounu karmakla grev lendirilmiti Fourier. Hiyeroglif yaztlar ocuun merak duygu sunu kamlad, Peki, bunlarn anlam nedir?' diye sorduun da, Hi kimse bilmiyor, yantn ald. Bu ocuun ad Jean Franois Champollion'du. Hi kimsenin okuyamad bir dilin gizlerini zme merakyla yanp tutuan ocuk, dou dillerine merak sard ve eski Msr yazsn zmeye koyuldu. O tarihler de, Fransa, Napolyon tarafndan alman, sonra da Batl bilimadamlarnn incelemesine sunulan Msr yaptlaryla dolup ta- yordu. Napolyon'un Msr seferine ilikin kitabn gen Champollion ksa zamanda yuttu. Byynce Champollion ocuklu unun dn gerekletirdi: Eski Msr hiyeroglif yazsn z mt. Ancak 1828 ylnda, yani Fourier ile tantktan yirmi ye di yl sonra, Champollion ilk kez Msr'a ayak basabildi. D lerinin toprana ayak bastktan sonra, Kahire'den Nil nehri yo-

(*) Fourier snn kat cisimlerde yaylna ilikin inceleme siyle n yapmtr. Bu incelemeleri gezegenlerin yzey zellik lerini anlamaya yardmc olmutur. Fourier dalgalarn ve dierdngsel hareketler zerinde yapt incelemeleriyle de tannr. Bu almalar Fourier analizi olarak matematiin bir dalm olu turmaktadr, .'S

luyla, uruna yaamm adad kltrn kaynaklarna gitti. Za man iinde giritii bir yolculuktu bu. Yabanc bir uygarla ya plan yolculuk... 16 gn akam Dendera'ya vardk. Mehtap muhteemdi. Tapnaklara ulaabilmemize bir saat kalmt. Bu denli yak lamken duraklamak olur muydu? Biz lmller arasndaki en soukkanl yarata soruyorum! Bir an nce oraya ula ma drtsne dayanlr m? O ann insana verdii emir y leydi: Bir iki lokma yedikten sonra hemen yola kn! Muhafzsz ve yalnz, fakat tepeden trnaa kadar silahl olarak geni araziler atk... Tapmak sonunda kendini gsterdi bi ze... Bu tapnan boyutlar llebilir istenirse. Fakat bu tapmak hakknda bir fikir verebilmek olanakszdr. Gzel likle grkemin en yksek dzeyde bulutuu bir yer buras. Azmz iki saat ak kald. Tapnan odalar ve blmeleri arasnda oradan oraya koup durduk. Aynda d duvar lar zerindeki yazlar okumaya altk. Tekneye dnd mzde sabaha kar saat t. Sabahn yedisinde yine ta pnaktaydk... Aynda gzel olan gne nda da g zeldi. Gne bize yazlarn ayrntlarm da gsterdi... Avrupa'da bizler cceleriz ve hibir toplum, eski ya da ye ni, mimariyi Msrllar kadar yce ve grkemli bir anlaya kavuturmamtr. Her eyin otuz metre boyundaki insan lara gre yaplmasn buyurmular. Dendera'daki Karnak stunlaryla duvarlarndaki yazlan, Msr'n her yanndaki yaztlar Champollion hi zorluk ekme den zebildiim grd. Ondan nce ok kii denemiti, fakat baaramamt hiyeroglif yazsn zmeyi. Hiyeroglif, kutsal oyuntular anlamna gelmekteydi. ou aratrmac ve bilgin bu yazy resim ifresi sanmt, zellikle kularla dolu olmak ze re eekarlar, hamambcekleri, gz kreleri ve dalgah izgiler le dolu karmakark mecazlar sanmlard. Hiyerloflifler konu 319

sundaki karklk bykt. Msrllar in'den gelme smr geciler sananlar vard. Tersini dnenler de vard kukusuz. Sahte eviriler cilt cilt dolayordu ellerde. eviri yapan ara trmaclardan biri, Rosetta Ta'na bakp o ana dek hiyeroglif yazlan zmlenmemi bu tataki yaznn anlamm hemen kanvermiti. Bakar bakmaz kard anlamn Uzun uzadya dnmenin yol at sistemli hatalardan koruduunu, bu ne denle de fazla dnceye dalmadan daha iyi sonular elde edil diini syledi. Champollion hiyerogliflerin resim biiminde me cazlar olduu savna kar koydu. ngiliz fizikisi Thomas Young'un zekice suflrl sayesinde Champollion yle bir fikir silsilesi kurdu: Rosetta Ta 1799 ylnda bir Fransz askeri tara fndan Nil Deltasmdaki Rait kasabas mstahkem mevkilerin de bulunmutu. Arapa bilmeyen Avrupallar bu taa Rosetta adn vermilerdi. Eski bir tapmaktan kopmu bir ta para syd. Ayn mesaj ayr dilde anlatyor gibiydi; stte hiye roglif yazs, orta blmnde demptik denilen hiyeroglifi and ran bir el yazs vard ve sorunun zmlenmesinde anahtar ro ln gren nc blmse Yunancayd. Yunancay iyi bilen Champollion szkonusu Rosetta Ta'nn Kral V. Ptolemy Epihpanes'in M.. 196. ylnda ta giyme treni dolaysyla yazld n anlamt. Bu vesileyle kral siyas tutuklular serbest b rakm, vergi iadesi yapm, tapnaklar donatm, asileri ba lam, askeri hazrlklar artrm, ksacas, ada yneticilerin de iktidarda kalmak iin yaptklarn tekrarlam. Rosetta Ta'ndaki yaznn Yunanca blmnde 'Ptolemy kelimesi birka kez geiyordu. Hiyeroglif yazl metinde de he men hemen ayn yerlerde etra f kabartmayla evrelenmi bir simge vard. Champollion, bu simgenin Ptolemy kelimesi yeri ne konulduunu fark etti. Eer byleyse yaz resim ya da mecaz
"320

temeli zerine oturtulmu olamaz, tersine, birok simge, harf ya da hece yerine geiyor, diye dnd. Champollion bu arada, Yunanca szcklerin saysyla metin boyu ayn olan hiyeroglif yazsndaki hiyerogliflerin (kutsal oyuntular) saysn da kar latrmay akl etti. imdi btn sorun, hangi hiyeroglifin hangi harf yerine kullanldn zmeye kalmt. Bir ans eseri, Cham pollion yle bir dikili tala karlamt ki, bunda Yunanca ya zl Klepatra adnn hiyeroglif yazsndaki karlm saptam bulunuyordu. Bu ta Philae adnda bir yerdeki kazlarda ortaya karlmt. Ptolemy adyla Kleopatra adnda ortak harflerin bu lunmas, Champollion'un hiyeroglif yazsn zmesine yardmc oldu. Ptolemy adnn ilk harfi P'dir. Kleopatra adnda da P harfi vardr. P'nin hiyeroglif yazsnda bir kareyle simgelendiini fark eden Champollion, bylece ortak yanlan saptamaya koyuldu. Her iki isimde de L harfi vard. Champollion, bakt, L yerine birer aslan yatyordu hiyeroglif yazsnda. A harfi yerine bir kartal konmutu. Byle byle hiyeroglif yazsnn temel yaps belir meye balamt. Msr hiyeroglif yazs, temelde basit ifreler den olumutur. Ne var ki, her hiyeroglif bir harf ya da hece deildir. Hiyeroglif yazlar arasnda resme dayanan anlamlar da bulunur. Ptolemy oyuntusunun son blm, ok yaa, Tan r Ptah'n sevgili olu demektir. Kleopatra adnn son blmn deki yarm daireyle yumurta da Isis'in kz demektir. Harf lerin resimlerle kark durumda oluu, Champollion'dan nceki aratrmaclarn kafalarn kartrmt. imdi geriye doru gz atnca kolay gibi grnyor hiye roglif yazs. Fakat nice yzyllar srmt incelenmesi. Yazy evreleyen kabartmalar, hiyeroglif yazsn zmek iin bulunan byk anahtarlarn kk anahtarlaryd. Msr Firavunlar ken di isimlerinin etrafn kabartmayla evrelemeleri, sanki iki bin yl sonra bu yazy zmeye uraanlara sunulan birer nemli anahtar armaanyd. Champollion Karnak'taki Byk Hypostyle Koridorlarn kendinden ncekileri de byleyen hiyeroglif yazlar okuyarak dolayordu. Bylece ocukluunda Fourier'e 321 ' Kozmos : F. 21.

ynelttii sorunun yantn da vermiti. Kimbilir duyduu zevk ne bykt. Baka bir uygarlkla iletiim kanalm amak! Bin lerce yldr tarihi, tbbim, sihirbazlarnn bycln, dini ni, siyasetini, felsefesini dnyaya anlatamayan bir kltre by lesine byk bir olanak almt... Bugn de yine eski ve egzotik bir uygarlktan mesajlar bekliyoruz. Ama bu defaki yalnzca zamann gerisinde kalm bir uygarlk deil, fakat uzayda gizli kalm bir uygarlk. Eer yerkre - d bir uygarlktan bir radyo mesaj alsak, acaba bu nun metnini nasl zmleyebiliriz? Yerkre-d akll varlk larn mesaj karmak, kendilerince ak ama bizce yabanc bir mesaj niteliinde olacaktr. Bizim anlayabileceimiz gibi bir me saj ulatrmak isterler elbet. Fakat bunu nasl baarabilirler? Yldzlararas bir Rosetta Ta var mdr? Biz varolduuna ina nyoruz. Biz, tm teknik uygarlklarn ortak bir dili bulunduu kansndayz. Bu ortak dil, matematik ve bilimdir. Doa yasala r her yerde ayndr. Uzaktaki yldzlarla galaksilerin tayflar Gne'in ya da ona gre hazrlanm laboratuar deneylerindekilerin ayndr. Evrenin her yerinde ayn kimyasal elementlerin varlnn yan sra, atomlarn radyasyon emi ve yaaynda ge erli kuvantum mekanii de her yerde ayndr. Birbirinin ya nndan geerek dolanan uzak galaksilere egemen ekim gc fizii yasalarnn ayns, yeryzne den elmaya ya da yldzla ra doru yol alan Voyager uzay gemisine de egemendir. Ykse li halindeki bir uygarlk tarafndan anlalmas iin gnderilen yldzlararas bir mesaj kolaylkla deifre edilebilir. Gne sistemimizdeki herhangi bir gezegende gelimi bir teknik uygarlk bulunduunu sanmyoruz. Bizden az geri -rne in 10.000 yllk bir gerilik- bir teknik uygarln teknolojisi hi de ileri saylamaz. Bizden az ileri bir teknik uygarlk varsa, bizler gne sistemini kefe ktmza gre, o uygarln temsilcile rinin imdiye dek yeryzne inmi olmalar gerekirdi, teki uygarlklarla haberleebilmek iin yalnzca gezegenleraras uzaklklar iin deil, yldzlararas mesafelere de uygun den
322

bir iletiim yntemi bulmalyz. Bu yntemin ekonomik bakm dan ucuz olmas gerekir. Ucuz olmal, gnk ancak bu sayede byk miktarda bilgi gnderip getirebiliriz. Hzl olmal, n k, ancak bu sayede yldzlararas bir diyalog mmkn olabilir. Bu haberleme ynteminin izlemesi gerektii yol ne olursa ol sun, herhangi bir teknolojik uygarlk bu yolu bulacaktr. Byk srpriz: Byle bir yntem bulunmutur bile ve ad radyo - ast ronomidir. Ad yerkre olan gezegenimiz zerindeki en byk ve d men gibi kumandal radyo/radar gzlemevi Puerto Rico adasndadr. Cornell niversitesi uzmanlarnn ABD Ulusal Bilim Vakf adna ynettikleri Arecibo Gzlem ana'mn ap 305 metredir. Radyo/Radar Gzlem ana'mn yanstc yzeyi, a nak biimli bir vadiye daha nce yerletirilmi bir krenin blmn oluturur. Uzayn derinliklerinden radyo dalgalar al glar. Ald bu radyo dalgalarm anan tepesindeki antene ak tarr. Anten elektronik balantlarla kontrol odasyla temas ha lindedir. Alman sinyal kontrol odasnda zmlenir. Bunun ter sine, teleskop bir radar vericisi olarak kullanlrsa, sinyalle bes lenen anten anaa sinyali geirir, o da uzaya yans tu*. Arecibo Gzlemevi uzaydaki uygarlklardan sinyaller elde etmek iin kullanld gibi, bir defasnda da bir mesajmz M13 adm ver diimiz yldzlar kmesine gndermek iin kullanld. Bylece yldzlararas bir diyalog kurma yeteneimizin varln oralar daki akll canllar anlatmak istedik. Arecibo Gzlemevi yaknmzdaki bir yldzn gezegenindeki benzer bir gzlemevine Encyclopedia Britannica'nm tamam nn metnini birka hafta iinde yollayabilir. Radyo dalgalan k hzyla giderler. Bu da, yldzlararas bir yolculua kan en sratli uzay aracmzdan 10.000 kez daha byk bir hz de mektir. Radyo - teleskoplar, dar frekans dalgalar zerinden y lesine youn sinyaller yaynlar ki, ok geni yldzlararas me safelerde bile alnabilir. Arecibo Gzlemevi, Samanyolu Galak sisinin orta yerinde 15.000 Ik yl uzaklktaki bir gezegende
323

kurulmu benzer bir gzlemeviyle iletiim kurabilir. Yeter ki, radyo - teleskopumuzu hangi noktaya ynelteceimiz bilinsin. Radyo - astronomi doal bir teknolojik yoldur. Hemen her gezegenin atmosferi,, bu atmosferin yaps ne olursa olsun, rad yo dalgalarna kar saydam bir ortamdr. Radyo mesajlar yldzlararas gaz tarafndan fazla emilmez ya da itilmez. rnein, San Francisco ile Los Angeles arasnda sis, gr olanaklarn, optik dalga uzunluklarnn birka kilometre mesafeye inmesi ne deniyle azaltrken, radyo istasyonu yaynnn gzelce dinlene bilmesi gibi, yldzlararas radyo mesajlar da atmosferden etki lenmez. Akll varlklarn eseri olmayan birok doal kozmik radyo kayna da szkonusudur; atarcalar, kuasarlar, gezegenle rin radyasyon kuaklar ve yldzlarn d atmosferleri bunlar arasndadr. te yandan, radyo, elektromanyetik tayfn da ge ni bir blmn oluturur. Herhangi bir dalga uzunluundaki radyasyonu saptayabilen bir teknoloji, ksa bir sre sonra tayfn radyo blmyle karlar. leri uygarlklar haberleme alannda radyodan daha te yntemler gelitirmi olabilirler. Ne var ki, radyo gl bir kay naktr, ucuzdur, hzldr ve basittir. Bizim gibi geri kalm bir teknolojiye sahip uygarln gklerden mesaj alabilmek iin radyo teknolojisine bavurmak zorunda kaldm anlayabilirler. Belki bizimle bu yntemle iletiim kurabilmek zere Kadim Tek noloji Mzesinden radyo-teleskoplar tekerlekler zerine koyup gzlemevine getireceklerdir. Eer oralardan radyo mesaj ala bilecek olursak, radyo-astronomi konusuna eilme gereini da ha ok duyacaz. Peki, ama orada konuulacak birileri bulunur mu acaba? Yalnzca Samanyolu Galaksisinde yarm trilyona yakn yldz bulunduuna gre, bizimki akll canllarn yaad tek geze gen olabilir mi? Ad geen galaksi ilerlemi toplumlarn sesiy le uulduyorsa ve hemen yan bamzda bir kltr kaynann nabz atyorsa ne olacak? Belki de plak gzle grlebilen bir yldzn gezegeninde yerletirilmi antenden radyo sinyalleri ya 324

yyordur. Geceleyin ge baktmzda, uzaklarda grdmz solgun bir k noktasnda belki de bizden deiik birileri bir yl dza bakyor. Ve bizim Gne dediimiz bu yldza birileri ba karken, bir an iin, hakkmzda ileri geri szler harcyor olabi lirler. Bu konuda kesin konumak zor. Bir teknik uygarln ev riminde engeller vardr belki de. Gezegenler sandmzdan da ha ender olabilir. Hayatn balamas bizim laboratuar deneyle rinin gsterdii kadar kolay deildir belki. Belki de ileri hayat ekilleri olas deildir. Ya da ileri hayat ekilleri birden gelii yor da, zek ve teknik topluluklarn belirmesi, biraraya zor ge len rastlantlara baldr; tpk insan tr evriminin, dinozor larn yok olmasna ve atalarmzn tepelerinde dolatklar aa larn buz a yznden kaybolmasna bal bulunmas gibi. Ya da uygarlklar Samanyolu'ndaki saysz gezegenlerde srek li olarak belirip ortaya kyor, fakat genellikle dengesizlikler gsteriyorlar; bu yzden yarattklar teknolojiden yararlanam yorlar ve ihtirasa, cehalete, evre kirliliine ve nkleer savaa kurban gidiyorlar. Bu dev konuyu daha enine boyuna inceleme olana var dr. Samanyolu Galaksisindeki ileri teknik uygarlklarnn say sn kabaca tahmin edip bu sayya N diyebiliriz. leri uygarlk dzeyinden, radyo - astronomiden yararlanmay anlyoruz. By le bir tanmlamadan dolay dar grl damgasn vurmak iste yebilirler. Birok gezegende (dnyada) olaanst dil uzmanla r ya da byk ozanlar bulunabilir, fakat radyo-astronom yeti tirmemi olabilirler. O takdirde onlardan haber alamayacaz demektir. N harfi ok sayda etkenin toplamn ifade eder. N., Samanyolu Galaksisindeki yldzlarn says; fp, gezegen sistemleri bulunan yldzlarn oran; ne, belirli bir sistemde evresel koullar asndan yaan maya elverili gezegenlerin says; fi, hayatn balad ve yaanmaya elverili gezegenlerin oran; 325

fi, akll canllara ait hayat ekillerinin gelitii gezegenler; fc, haberleebilecek teknik dzeydeki uygarlklarn gelitii gezegenler; fL, bir gezegenin mrn teknik uygarln ssledii orta lama sre; imdi denklemimizi yle kuralm N = N.fpneflfifcfL N'yi bulmak iin bu miktarlardan her birini tahmin etme liyiz. Bu denklemdeki etkenlerden ilk sradakiler hakknda epey bilgi sahibiyiz, rnein, yldzlarn saysyla gezegen sistemleri nin saysn biliyoruz. Oysa son etkenlere ait, rnein zeknn evrimi ya da teknik topluluklarn mr sreleri hakknda az ey biliyoruz. Bunlar iin tahmin yrteceiz. Benim aada yr teceim tahminler iin ayn fikri paylamayanlar, kendi dn celerine uygun tahminleri yazsnlar. Bakalm bu tahminlerimiz galaksideki ileri uygarlklarn saysn nasl etkileyecek. Cornell niversitesinden Frank Drake tarafndan ilk kez ortaya atlan bu denklemin nemli yanlarndan biri, yldz ve gezegen astro nomisinden organik kimyaya, evrimsel biyolojiye, tarihe, siya sete ve anormal psikolojiye kadar her alam iermesidir. Kpzmos'un byk bir blm Drake denklemi yelpazesinin iine girer. Samanyolu Galaksisindeki yldzlarn saysn ifade eden N.'yi dikkatli, saymlardan tr kesine yakn biimde biliyoruz. Gn kk blmlerinde saym yapm olmakla birlikte, se tiimiz bu kk blmler tm sayy verecek niteliktedirler. Bu say birka yz milyardr. Son olarak yaplan tahminler 4xlOudir. Bu yldzlardan pek az, termonkleer yaktlarm israf ede rek hayatlarna ksa zamanda son veren byk ktleli yldzlar dandr. Bunlarn byk ounluunun mr milyarlarca yllk tr. Bu sre iinde dengeli biimde parldayarak yaknlarndaki gezegenlerde yaamn balamas ve evrimi iin enerji kayna salarlar.
-~ 326

Gezegenlerin genellikle yldz kmeleri eliinde bulundu una ilikin kant var: Jpiter'in, Satrn'n ve Urans'n ge zegen sistemleri buna rnektir. Bunlar bizim gne sisteminin minyatrleri gibidirler. Gezegeni bulunan yldzlar orann fp'yi yaklak 1/3 olarak kabul ediyoruz. O takdirde galakside geze gen sistemleri toplam says, N.fp M 1.3x10" dir. ( ^ simgesi aa yukar eit anlamndadr). Eer her sistemin bizimki gibi on gezegeni olsa, galaksideki dnyalarn toplam says bir trilyo nu aar ki, epey byk bir kozmik arena saylr. Kendi gne sistemimizde u ya da bu biimde bir hayat bi imine elverili birok gk cismi vardr; yerkremiz elbet elve rili olanlardandr. Belki Mars, Titan ve Jpiter de olabilirler. Hayat bir kez balad myd, vazgeilmez oluyor ve yaam koul larna srarla uyulmaya allyor. Herhangi bir gezegen siste minde hayata elverili den birok deiik evre koulu szkonusu olabilir. Biz fazla cmert davranmayarak ne = 2 diyoruz. Bu takdirde yaama elverili gezegen says N.fpne = 3 x 10" dir. Deneyler unu gsteriyor ki, en olaan kozmik koullar al tnda hayatn molekl temeli hemencecik oluuyor, moleklle rin yap bloklar kendi kopyalarn ekiveriyorlar. Bundan son raki alana ait daha az kesin konuabiliriz. yle k i : Genetik ko dun evriminde engeller kabilir. Samanyolunda hayatn' en azndan bir kez balam bulunduu gezegenlerin tmn f =: 1/3 kabul edersek, N.fpnefl =: 1 x 10" sonucuna, baka bir deyile yz milyar tane yaanan dnyann varolduu sonucuna ulayoruz. Bu mthi bir sonu ama henz bitmedi hesaplar mz. fi ve fc iin daha az kesin konuabiliyoruz. Bir yandan unu kabul etmeliyiz ki, bizim bugnk akl ve teknoloji dzeyine erimemiz iin biyolojik evrimimizde ve insanlk tarihimizde birbirinden deiik yle ok aama olmutur ki, bunlarn baka dnyalarda tekrar zor olabilir, te yandan, belirli yetenekteki ileri uygarlklara gidi yollar da deiik olabilir. Byk orga nizmalarn evriminde Cambrian Patlamasnn oynad rol he 327

N*

fp

ne

fl

saba katarsak, fi xfc = 1/100 alarak hayatn balad gezegen lerden yalnz yzde Tinde teknik uygarln gelitiini syleye biliriz. Bu tahmin, eitli bilim evrelerinde egemen olan kan ortalamasdr. Bazlarnn kansnca, tribolitlerin ortaya kn dan atein ehliletirmesine dek sren aama, tm gezegenlerde ok abuk olmutur; bazlarna greyse on ya da on be milyar ylda bile teknik uygarln gelimesi olanakszdr. Aratrma larmz ve bulgularmz tek bir gezegenle snrl olduka, bu ko nuda fazla varsaymda bulunanlayz. Bu etkenlerin arpm bi ze teknik uygarln en azndan bir kez gn grd geze gen saysn N.fpneflfifc = = : 1 x 10", yani bir milyar olarak veri yor. Fakat bu, teknik uygarlklarn imdi varolduu geezgen sa ys bir milyardr demek deildir. Bu nedenle fL iin de tahmin yrtmeliyiz. Bir gezegenin mrnn ne kadarlk blm teknik uygarlk iinde gemitir? Yerkremiz birka milyarlk mr sresinde radyo - astronominin belirledii teknik uygarlk dnemini an cak yirmi, otuz yldr yaamaktadr. Demek oluyor ki, gezege nimiz iin fL l/108den aadr ki, bu da yzde birin milyonda biridir. Ve hemen yarn, kendimizi yok edemeyeceimiz garan tisi verilemez. Diyelim ki, bizimki tipik bir durum olsun ve kendimizi yok ediimiz ylesine geni boyutlara varsn ki, bir daha hibir teknik uygarlk -insan trnn ya da baka bir t rn uygarl- Gne'imizin mrnn geri kalan blm olan be ya da alt milyar ylda belirmesin. O takdirde N = N.fpneflfifcfL =* 10'ya eittir ki, bunun anlam, belirli bir
328

fi

fc

fL

zamanda galakside ok az, avu ii kadar az sayda teknik uy garlk bulunduudur. Baka bir deyile, bu kk say, kendini yok eden teknik uygarlklarn yerini alanlar ifade etmektedir. N says l'e bile debilir. Eer uygarlklar teknolojik aamaya geldikten hemen sonra kendilerini yok etme eilimi gsterirlerse, biz yerkreliler iin yeryz - d kimseyle konuma olana kalmaz. Kendi kendimizle konuuruz. Bunu da pek iyi becere miyoruz ya! Uygarlklarn meydana kmas milyarlarca yl al yor ve kaplumbaa hzyla oluyor, sonra da balanmaz bir ha ta yznden bir anda kendimizi yok edebiliyoruz. Fakat bir de teki alma dnelim: Yksek dzeyde bir teknolojiyle yaamay srdrmesini bilen birka uygarlk oldu unu... Diyelim ki, gemiteki beyin evrimi sapmalarnn yarat t elikiler bilinle zmleniyor ve uygarlklarn kendilerini yok etmelerine yol amyor; ya da huzursuzluklar patlak verse bile biyolojik evrimin yer ald dier milyarh yllarda bu d zensizlikler gideriliyor. Bu tr toplumlarn yaam sreleri yl dz ya kadar uzun olabilir. Eer uygarlklarn yzde l'i tek nolojik erginlik dnemlerini sa salim atlatabilseler ve tarihle rinin o kritik dnemlerinde doru yola sapp olgunluk dnemi ne girebilseler, o takdirde fL =; 1/100, N =* 107 olur ki, bu da galakside varlklarm srdren uygarlklarn saysn milyonlara ykseltir. Bylece, Drake denklemindeki astronomi, organik kimya ve evrimsel biyolojiye ilikin tahminlerimizin gvenilir olmayabilecei konusundaki endielerimize karn, asl gven sizlik duyulan etkenler, ekonomi, politika ve yeryznde in 329

san doas deyimiyle ifade ettiimiz etkendir, yle anlalyor ki, eer kendi kendini yok etme, galaksileraras uygarlklarn ar basan kaderi olmazsa, gklerde yldzlardan gelen mesajlar fsldayordur. Byle bir tahmin insann kann hareketlendiriyor. Uzay dan bir mesaj gelmesi, bu mesajn ifresi zmlenemese bile, yine de ok umut verici bir belirtidir. Bu mesaj, birilerinin yk sek teknoloji dzeyine ulam olduunu, teknolojik erginlik d neminin baaryla atlatldn belirtiyor. Tek bana mesaj bi le, baka uygarlklar aranmas iin yeterli bir gerekedir. Samanyolu Galaksisinin orasnda burasnda dalm mil yonlarca uygarlk varsa, en yaknna olan mesafe yaklak iki yz k yldr. Ik hzyla bile bir radyo mesaj mm oraya ula mas iki yz yl bulur. Eer bir diyalog balatm olsaydk, u anda diyalogun neresinde olacamz u rneklerle anlatalm: Johannes Kepler soruyu sormu olurdu, biz de o sorunun yant n daha imdi alm olurduk. Uzayda baka uygarlklarn bulunup bulunmad yolunda giritiimiz arayn erken aamalarndayz henz. Optik foto raf araclyla resmi ekilen youn yldzl bir alanda yz bin lerce yldz var. Bizim iyimser tahminlerimize gre, bunlardan biri, ilerlemi uygarlk blgesidir. Fakat hangisi? Radyo-teles koplarmz hangi noktaya yneltmeliyiz? lerlemi uygarlk merkezleri olabilecek milyonlarca yldz arasnda imdiye dek radyoyla ancak bin tanesini taradk. Harcanmas gereken aba ma yzde birinin ancak onda birini yerine getirdik. Ne var ki, sistemli ve ciddi aray ksa zamanda younlaacaktr. Bu alan daki n almalar B. Amerika ve Sovyetler Birlii'nde bala m bulunmaktadr. Bu konuda harcanan aba fazla masrafl deildir; orta boy bir gemi, rnein, modern bir destroyer fiyat bile yerkre-d hayat aray harcamalarn geer. nsanln tarihinde yer alan karlamalar iyilikten yana karlamalar olmamtr ounlukla. Kltrleraras temaslar bir radyo sinyalinin alnmasndan ok deiik, dorudan ve fi 330

ziksel olmutur. Yine de gemiten bir iki rnek vermek, umudu muzun apn belirlemek iin gerekebilir: Amerikan ve Fransz devrimleri arasndaki dnemde Fransa Kral XVI. Louis Pasi fik Okyanusuna bilimsel, corafi, ekonomik ve ulusal amal bir sefer dzenlemiti. Bu sefere katlanlarn banda ABD'nin Ba mszlk Savanda dvm nl kif Kont La Perouse bu lunuyordu. 1786 Temmuzunda sefer iin yelken atktan bir yl sonra Alaska kylarna, imdi Lituya Koyu ad verilen yere ulat. Buradaki liman beenen La Perouse, Dnyada hibir liman bunca kolaylk sunamaz, diye yazmt. La Perouse en der yer olarak nitelii bu limanda, baz vahilere rastlad. Bunlar dostluk gsterisi amacyla pelerinlerini ve deiik trde deri mantolar sallyorlard. Bu kzlderililerin teknelerinden bazlar balk avlyordu koyda... Vahiler, kanolanyla evremizi kuatyorlar, balk, susamuru ve baka hayvan derileriyle ufak tefek eya su narak karlnda demir istiyorlard. Bu tr alverie yat knlklar bizi artt. Avrupal tccarlar gibi enikonu pa zarlk ediyorlard. Kzlderili yerliler pazarlkta epey srarlydlar. La Perouse'un tepesini attracak kadar ileri gidiyorlar ve zellikle demir e ya alyorlard. Fakat bir defasnda Fransz deniz subaylarnn yastklar altnda sakl niformalarn da almlard. La Perouse kraliyet emirlerine uyarak bu duruma kar sert tepki gstermeyip, bar yoldan zm getirmeye alyordu. Fakat yer lilerin sabrmzn tkenmez olduunu sanmalarndan yakn yor, yerlilerden yaka silkiyordu. Buna ramen, her iki kltrn temsilcileri de birbirlerine zarar vermemilerdi. ki gemiyi do natan La Perouse Lituya Koy'undan ayrld. Buraya bir daha da dnemedi. Keif seferine kan gemiler Pasifik'in gneyinde 1788'de kaybolup gittiler. La Perouse kaybolanlar arasndayd. 331

Mrettebattan bir kii dnda hepsi lmt (*). Bu olaydan tam yz yl sonra Tlingit'lerin reisi Cowee, Ka nadal antropolog G. T. Emmons'a atalarnn ilk beyaz insanla karlamalarna ait> bir yk aktard. Bu yk kulaktan kulaa aktarlan trdendir. Tlingit'lerin bilgileri yazya dkme olanak lar yoktu. Cowee'nin de La, Perouse'u duymulugu yoktu. Cowee'nin bu konuda anlattklar zetle yledir: Bir ilkbahar gn kalabalka bir Tlingit topluluu bakr alverii iin Kuzey'e Yakutat'a gitmeyi denemilerdi. De mir, bakrdan daha da deerliydi. Fakat demir bulmak ola nakszd. Lituya Koyuna giren drt kayk dalgalar tarafn dan yutuluvermiti. Hayatta kalanlar kyda kamp kurup len arkadalar iin yas tutarken krfeze iki garip cisim girmiti. Bunlarn ne olduunu bilen yoktu. Kocaman beyaz kanatlar olan siyah kulara benziyorlardi. Tlingit'ler dn yann kuzgun biimindeki bir siyah ku tarafndan yaratl dna inanrlard. Kuzgun Gne'i, Ay' ve yldzlar hapse dildikleri kutulardan kurtarp uurmutu. Kuzgun'a bakan ta oluverirdi. Kuzgun grdklerinde, Tlingit'ler ormana ka arlar ve orada saklanrlard. Bir sre sonra, herhangi kt bir eyin balarna gelmediini gren cesur birka kii, san sar derisini drbn gibi kvrp bu yntemle baknca bala-

() La Perouse bu gemiye sahip firmann bandayken, sefere katl mak iin bavurular geri evrilen epey gen aday vard. Bun lardan biri Korsikalyd. Korsika'da topu subay olan bu gen cin ad Napolyon Bonaparte't. Dnya tarihinin rgsnde nem li bir dm atlm oluyordu. yle ki: Eer La Perouse, Bonaparte' keif seferine kabul etseydi, Rosetta Ta bulunmazd ve hiyeroglif yazs hibir zaman Champollion tarafndan z lemezdi. te yandan yakn tarihimiz birok adan epey dei ik seyir alm olurdu.
332

rina bir ey gelmeyeceini, ta kesilip kalmayacaklarn d nmlerdi. Deri paralarndan yaptklar drbnlerden baknca, kocaman kular kanatlarm katlyorlar ve bunla rn vcudlarndan kan kck siyah yavrular byklerin tyleri zerinde emekliyor gibi gzkyordu. Bu arada neredeyse gzleri tmyle kr olacak bir sava , toplulua hitap ederek hayattan bekledii fazla bir eyi kalmadm, topluluun yarar iin Kuzgun'un insan taa dntrp dntremeyeceini denemek istediini aklad. Susamuru krkn omzuna atp kanosuna atlad ve krek ekilen tekneyle Kuzgun'a doru gtrld. Kuzgun'a kt ve garip sesler duydu. Bozuk gzleriyle nn de dolaan karaltlarn ne olduunu fark etmedi. Belki de kargaydlar. Topluluk arasna geri dndnde onun etraf n sardlar ve hl hayatta kalm olmasna atlar. Ona el srp dokundular, kokladlar, acaba gerekten yayor mu diye. Uzun sre dndkten sonra, adamcaz ziyaret ettii eyin Tanr Kuzgun olmad, insanolu tarafndan yaplm bir dev tekne olduu kansna vard. Karaltlar karga deil, deiik insanlard. Sava, Tlingit'leri gemiyi . ziyaret etmeleri iin yreklendirdi ve onlar da krklerini vererek karlnda demir aldlar. Tlingit'ler yabanc bir kltrn temsilcileriyle olan bu ilk bar karlamalarnn yksn yazya dkmeden kulaktan kulaa aktarlmak suretiyle bi bozmadan koruyabilmilerdir (*).

(*)

Tlingit'lerin reisi Cowee'nin anlattklar gibi, okuma yazmas ol mayan bir kltrde bile ileri bir uygarlkla temasa geilmesine ait bir yk anlata anlata, kulaktan kulaa nesillerce koru nabiliyor. Eer yerkremize yeryz d bir ziyaretinin geli i szkonusu olsayd, bu temasn niteliini ortaya karacak bir yk geriye kalrd.
333

Eer gnn birinde yerkre, - d daha ileri bir uygarlkla te masa geersek, bu temas her ne kadar Franszlarn szn etti r i n i z temasyla fazla ilgili gibi gzkmese de, acaba bar m olacak? Yoksa daha ileri teknik dzeye ulam kltrn daha dk dzeyde teknie ulam kltr yok etmesiyle sonula nacak bir durumla m karlaacaz? XVI. yzyl balarnda orta Meksika'da ileri bir uygarlkla Tcarlald. Aztek'lerin muhteem bir mimarisi, titiz kayt tut ma yntemleri ve Avruplarnkinden ok daha stn astrono mi takvimleri vard. Aztek'lerin sanat eyasyla karlaan Albrecth Drer, Austos 1520'de unlar yazyordu: imdiye dek kalbimi bylesine sevince boan bir ey grmemitim. Her yan tmyle altndan, bir kula boyunda, bir gne grdm (bu grd, aslnda Aztek'lerin astronomi takvimiydi); yine bir Ay'larn grdm ki, som gmtendi, yine ayn byklktey di, kocaman bir ey... iki oda dolusu silah, zrh ve daha baka sava ara gereleri grdm. Harikalar m gryorum, demek ten alamadm kendimi. Aztek'lerin kitaplaryla karlaan ay dnlar bayldlar bunlara. Bu kitaplardan biri iin, Neredeyse Msrllarn kitaplarm andryor, diyerek hayranlm ifade etmiti aydnlardan biri. Hernan Cortes bakentleri Tenochtitlan' dnyann en gzel kentlerinden biri olarak nitelemi ve unlar eklemiti: insanlarnn davranlar ve gsterdikleri iaaliyet spanya'daki insanlarn dzeyindeydi. Bir dzenin ege men olduu ve iyi rgtlenmi bulunduklar belliydi. Bu insan larn barbar olduklar, Tanr'dan habersiz ve teki.uygar top lumlarla temas halinde bulunmadklar gznnde tutulursa, sa l i p olduklar her ey olaanst artc oluyor. Bu szleri yazdktan iki yl sonra Cortes, Tenochtitlan' yerle bir etti. Ve Aztek uygarlndan ne varsa onu da. Aztek'lilerden bri yle anlatyor bu olay: Montezuma (Aztek mparatoru) duyduklar karsnda deh ete kapld. Onlarn yiyip itikleri eyler karsnda arp
334

kald. Fakat onda asl ok etkisi yapan, spanyollarn ortal gmbrtyle kasp kavuran toplan oldu. Toptan kan ses inan sersemletiyor, kendinden geiriyordu. inden ge len koku insann iini allak bullak ediciydi. Daa bile arp sa onu parampara ediyor, bir aac toz ynna eviriyor du. Aa sanki frlm gibi ortadan kayboluveriyordu... Montezuma'ya btn bunlar anlatldnda ok geirdi, deh ete kapld. Baylr gibi oldu. Kalbi dayanamad. spanyollara ait haberler Montezuma'ya geldike, Onlar ka dar gl deiliz, sz yaylmaya balad. Onlarn yannda bir hiiz. spanyollar iin Gklerden Gelen Tanrlar denilme ye baland. Btn bunlara ramen, Aztek'ler yanlgya dme milerdi spanyollar konusunda. Nitekim spanyollar yle an latyorlard : Altna birer maymun gibi yaptlar. Altna sarldklarnda yzleri parldyordu. Altn karsndaki alklar doymak bilmiyordu. ldrmlard sanki... altna ehvetle saldrm lard. Domuzun yiyecek karsndaki davran gibi altm yi yip her yanlarm onunla doldurmak istiyorlard. Bulduklar yerde altna, ellerini daldryorlar, altnla konuuyorlar, ona bir eyler fsldyorlardr. Fakat spanyollarn ruhunu okuma yetenekleri kendilerini savunmalarna yetmedi. 1517 ylnda Meksika gklerinde byk bir kornet grlmt. Aztek'lerin tanrs Kuetzalkoatl'un Do u Denizinden beyaz tenli bir insan olarak gelecei efsanesine kendini kaptran Montezuma, astrologlarm hemen idam ettir miti. nk kuyruklu yldzn geleceini haber vermemi ve bunun aklamasn yapamamlard. Bu felaketin geleceine inanan Montezuma kendini byk bir zntye kaptrmt. Aztek'lerin batl inancnn salad avantaj ve yksek teknolo jileri sayesinde 400 silahl Avrupalyla yerli yardmclar, 1521 835

ylnda ileri uygarlk dzeyine ulam says 1 milyona yakn bir toplumu yenip darmadan ettiler. Aztek'ler mrlerinde at grmemilerdi. Yeni Dnya'da at yoktu. Demir metalrjisini silah sanayiine uygulanmamlard. Ateli silahlar icat etmemi lerdi. Oysa spanyollarla aralarndaki teknoloji a ok geni deildi. Belki birka yz yllk bir akt. Bizler, galaksideki en geri teknolojiye sahip topluluuz her halde. Teknik bakmdan daha da geri bir toplumun radyo - ast ronomiden hi haberi yoktur kukusuz. Yerkremiz zerindeki kltrleraras hazin atma durumlarn galaksi boyutunda d nrsek, imdiye dek yok edilirdik herhalde. Shakespeare'imize, Baeh'mza ve Vermeer'imize kar hayranlk duyularak da olsa. Neyse ki, bugne dek byle bir ey gereklemedi. Belki de yabanclarn yerkremiz hakknda besledikleri duygular, Cortes'inkinden ok La Perouse'unkine benziyordur. Daha iyilikten yanadr. Belki de UFO'lara ilikin btn iddialara ve eski ast ronotlarn fikirlerine ramen, uygarlmz henz kefedilme mi olamaz mil Bir yandan diyoruz ki, teknik uygarlklarn kk bir bl m bile kendilerini dzen iinde ynetebilseler ve kitlesel imha silahlarn zararszca koruyabilseler, u anda galaksideki ileri uygarlklarn says bir hayli fazla olmaldr. Yldzlararas yol culuklar ok yava yapabilecek durumdayz. Ama diyoruz ki, insan tr iin sratli yldzlararasl yolculuk gerekletirilebi lecek bir hedeftir. te yandan dnyamzn yerkred akll var lklar tarafndan imdi ya da eski zamanlarda ziyaret edildiine ilikin inandrc kant yoktur. Peki, bu bir eliki deil midir? Eer bize en yakn uygarlk 200 k y mesafedeyse, oradan buraya ulamak iin -o da k hzyla gelinebilirse- 200 yl tu tar. Ik hznn yzde biri ya da yzde birin onda biri hzyla da olsa, yine de yeryznde insan yaamnn balamasndan bu yana yakn uygarlklardan varlklar gelebilirdi. Neden gelen yok? Buna verilecek birok olasl yant bulabiliriz. Aristarkus ve Kopernik'in grlerine ters dse de, ola ki, bizler tik ve
336

Birincileriz. Galaksi tarihinde ilk olarak ortaya kan bir teknik uygarlk elbet vardr. Hi olmazsa baz uygarlklarn ken di kendilerini yok etme eilimi gstermedikleri inancmzda ya ralyoruz belki. Belki de yldzlararas yolculuklarda engeller szkonusudur. Hem sonra, k sratinin altndaki hzlarda bile bu gibi engellerin neler olabileceini saptamak zordur. Ola ki burada, aramzdadrlar ve Gk Ktas Ynetmelii uyarnca yeni do makta olan uygarlklarn iilerine mdahaleyi doru bulmuyorlardr. Bir de bakmsnz, bizlerin bu yl yine kendi kendi mizi yok etmeden savuturabilecek miyiz diye bir yosun taba nda bakteri kltrn izleyiimiz gibi merakla ve sabrszlk la izliyorlar bizi. Bir aklama yolu daha var ki, tm bildiklerimizle uyuuyor. Eer epey yllar nce, iki yz k yl kadar nce, uzayda yolcu luk edebilen bir uygarlk belirmise bile, dnyamzn ilgin ola bileceini akllarna getirmemilerdir. Onlarn asndan, yak nmzdaki yldz sistemlerinin tm, keif ya da koloniletirmek iin aa yukar ayn derece ilgin olabilir (*). Teknik dzeyi artmakta olan bir uygarlk, kendi gezegen sistemini kefettikten sonra yldzlararas uu olanaklarn ge litirerek komu yldzlarn kefine kar. Yldzlardan bazlar nn gezegenleri olmayabilir. Hepsi de gazdan olumu birer dev dnyayla ya da asteroitlerle karlalabilir. Baka yldzlarn da gezegenleri bulunabilir. Bunlardan kiminin atmosferi zehirli (*) Yldzlara gitmeyi istetecek birok etken doabilir. Eer G ne'imiz ya da komu bir yldz bir spernova olma yoluna gir mise, yldzlararas uzay yolculuu birden ok ilgin bir durum dourur. Galaksimizde bir patlama olasl belirmesi, eer biz teknik bakmdan bir hayli ileriysek, galaksileraras yolculuu ilgin duruma getirir. Kozmos'da iddetli patlamalar olasl uzay gmenliini gerekli klabilir. Byle bir olaslkta bile bi zim yerkremize gelmeleri szkonusu deildir. _ $37 Kozmos : P. 22

olabilir, kiminirkiyse rahatsz edici. Bazlar da meskn olabi lir. Uzayda koloni kurmaya gidenler, yerleecekleri dnyay ^ya anr duruma getirme abasna girimek zorundadrlar. Bir ge zegenin yaama uyarlanmas abalan uzun zaman alr. Yaama ya elverili gezegen de kabilir karnza. Gidilen gezegende, yeni bir yldza doru yolculua kmak zere orann yerel kay naklarndan yararlanlarak uzay arac yapmak uzun zaman iste yecektir. Zamanla yldzlara doru ikinci nesil keif ve koloniletirme abalar devreye girecektir. Ve byle byle bir uygarlk asma rnei dnyalar arasna trmanacaktr. Hibir uygarlk, topluluktaki doumlarn saysn snrlan drmadan yldzlararas yolculuk abalarnn stesinden gele mez. Doum oran yksek herhangi bir toplum, tm enerjisini ve teknolojisini kendi gezegeni zerinde yaayan insanlar do yurmak ve barndrmaya adayacaktr. kardmz bu sonu dorudur ve u ya da bu topluluun zellikleriyle ilgisi yoktur. Herhangi bir gezegende, biyolojik yaps ya da sosyal sistemi ne olursa olsun, nfusundaki belirgin bir art tm kaynaklar n yutacaktr. Mesai arkadam William Newman ve ben yle hesapla dk : Eer bir milyon yl nce doum oran dk ve uzay yol culuu yapmaya yetenekli bir toplum iki yz k yl uzaklk larda belirip d dnyalara alsayd ve yolu zerinde elverili dnyalar koloniletirseydi, keif aralar henz imdi gne sis temimize dalacakt. Fakat bir milyon yl uzunca bir zamandr. Eer bize en yakn uygarlk bundan daha gen yataysa imdi ye dek bize ulaamazlard. ki yz k yl apndaki bir kre de 200.000 adet gne ve belki de bir o kadar sayda kolonile meye elverili gezegen bulunur. Ancak 200.000 dnya kefedil dikten sonradr ki, bizim gne sistemimiz rastlant sonucu ke fedilir ve yabanc bir uygarln barna olabilirdi. Bir uygarln bir milyon yam bulmas ne demektir? Rad yo - teleskop ve uzay aracna sahip oluumuz henz yenidir. Yir mi, otuz yllk falan; teknik uygarlmz ancak birka yzyl 338

lktir. ada kalba uyacak bilimsel dnceler de birka bin. yllktr. Genel anlamdaki kltrmzn eskilii yz bin yl bulmaz. Gezegenimizde insann belirip gelimesiyle yalnzca bir ka milyon yl ncesine dayanr. Yerkremiz zerindeki teknik gelime oranna baklrsa, birka milyon yllk ileri bir uygarl n katettii yol bizimkinden birka milim ileride demektir. Bizden bir milyon yl ileride olan bir uygarlk yldzlararas yolculuklar ve gezegenleri koloniletirmekle ilgilenir mi? n sanlarn mr sresinin kstl olmasnn bir nedeni vardr. Bi yolojide ve tp bilimlerinde ok byk ilerlemeler, bu nedeni aratrarak uygun zmler bulabilirler. Uzay yolculuklaryla ilgileniimiz, acaba kendi yaam sremizi uzatma ya da sonsuz, klma abalarmzdan m ileri geliyor? lmsz insanlardan olu an bir uygarlk, yldzlararas keiflere kmay gereksiz ve ocuksu mu bulur? Ziyaret edilmeyiimiz, uzayda yldzlarn di zi dizi bol oluundan ve yaknmzdaki bir uygarlk bize ula madan nce urad yerde keif nedenini yitirmesinden tr olabilir. Gerek kurgu-bilim yaptlarnda, gerekse UFO edebiyatn da yerkre - d varlk hemen hemen bizim kadar yetenekli kabul ediliyorlar. Deiik uzay aracna ya da n tabancasna sahiptirler, ama savalarda (kurgu-bilim uygarlklar arasnda sava grntlerinden holanyor) onlar ve bizler hemen he men ayn gteyiz. Aslndaysa galaksideki iki uygarln ayn dzeye erimi bulunmas hemen hemen olanaksz. Bir at mada biri tekine mutlaka egemenliini kabul ettirecektir. Bir milyon yl az bir zaman dilimi deildir. Eer ilerlemi bir uy garlk gne sistemimize buyuracak olursa, bizim yapabilecei miz hibir ey yoktur. Onlarn bilini ve teknoloji dzeyleri bi zimkinin ok zerindedir. Temasa geeceimiz ileri bir uygarl n olas kt niyetinden endie duymak gereksizdir. Bu kadar uzun bir zaman dilimi uyarlklarnn srm bulunmas, kendi kendilerini ve bakalarn yok etmeden yaama yntemini rendiklerini gsterir. Yerkre - d yaratklar konusunda duy 389

dufumuz endie, kendi geriliimizin bir sonucu olabilir, ge miteki tarihimizden duyduumuz vicdan azabndan doabilir: Uygarlklarn azck geri kalm uygarlklara reva grd sal drlar. Cortes'i ve Aztek'leri anmsayalm. Hatta La Perouse'dan sonraki kuaklarn elinde Tlingit'lerin urad akibeti de unutmayalm. Unutmuyoruz... znt duymadmz da syle yemeyiz. Eer gklerimizde yldzlararas bir armada grnr se, olduka uysal davranacamz syleyebilirim. Daha deiik bir temasa gememiz olasl daha kuvvetli dir; nce de belirttiimiz gibi, radyo yoluyla mesajlar alarak te mas edeceiz ve fiziksel bir temas, hi olmazsa uzunca bir sre mmkn olmayacak. Byle bir durumda mesaj gnderen uy garla yant verip vermemek bizim elimizdedir. Eer mesaj saldrgan ve rktc bulursak cevap vermeyiz. Yok, eer me sajda deerli, yararl bilgiye raslarsak, uygarlmz asndan bunun sonular hayret verici olabilir: Baka bir bilimin ve tek nolojinin, sanatn, mziin, siyasetin, ahlakn, felsefenin ve di nin gizlerine gireceiz. Dahas, gezegenimizin durumu galaksi eyaletbne dnecek. Daha baka neler renmemiz mmkn olacam da greceiz o zaman. Baka bir uygarlkla bilimsel ve matematiksel bilgiler pay laacamzdan yldzlararas mesaj gndermek, sorunumuzun en kolay blmn oluturacaktr. ABD Kongresi ile Sovyet ler Birlii Bakanlar Konseyi'ni yerkre - d akll yaratklar aratrmas iin para ayrmaya ikna etmek iin daha zor yan dr (*). Gerekte uygarlklar iki byk snfa ayrabiliriz : Dn(*) Bakaca ulusal organlar da szkonusu olabilir. rnek olarak n giliz Savunma Bakanl szcsnn 26 ubat 1978 tarihli London Observer gazetesinde yaynlanan u szn aktarabiliriz; Uzaydan gelebilecek mesajlarla ilgilenmek PTT'ndn ve BBC'nin grevleri arasndadr. Yasad yaynlar bulup ortaya karmak bu kurulularn iidir.
340

ya - d akll varlklar aratrmas iin para ayrlmasna aba harcayan bilginlere, bilgin olmayanlarn kar ktklar ve tm harcamalarn i tketime yneltilerek yldzlara ilgi gsterilme yen, allagelmi dncelerin hkm srd toplumlar; ikincisiyse baka uygarlklarla temas grnn paylald ve bu konuya ynelik geni aratrmalara giriilen toplumlar. Bu alan yle bir alandr ki, insanolunun giriimlerinin ba arszlkla sonulanmas bile baar saylr. yle k i : Milyon larca yldz iine alan bir erevede radyo sinyalleri araclyla dnya - d varlk aratrmasna koyulsak ve hibir eye rastlamasak, hi olmazsa galaksideki uygarlklarn pek ender olduu sonucuna varabiliriz. Bu da evrende kendi deerlendirmemizi ve apmz renmeye yarar. Gezegenimizdeki insan trnn ne denli ender rastlanan bir varlk olduu, ok gl ve pek se kin bir gr durumuna gelir, her insann kiilik deeri nem kazanr. Eer bu ynde bir baar salarsak, trmzn ve ge zegenimizin tarihi kkl ve srekli bir deiime urar. Baka uygarlklarn varln ve niteliini kefetmemizse, bilgimizi onlarn bilgisiyle karlatrma olana tanyacandan apmz genileyecektir. O takdirde Samanyolu Galaksisindeki tm uygarlklarn etkinlikleri ve bilgileri bir Gk Ktas Ansiklopedisi'nin konusunu oluturacaktr.

341

Blm XIII YER KREMZ ADINA KM SZ HAKKINA SAHP

nmde lm ve srekli klelik bulunduuna gre, yl dzlarn gizlerini aratrma zahmetine neden gireyim? Anaksimes'in Pitagoras'a yneltmi olduu ve Montaigne tarafndan aktarlan bir soru (M.. yaklak 600) Ne denli kocaman olmal gkyzndeki o kreler ...Ve iktidar oyunlarmza gemi seferlerimize ve tm savala rmza sahne olan u yerkremiz de ne denil kk o l mal onlarla kyaslannca. u kck yerkrenin zavall bir kesinin efendileri olma uruna bunca insann ha yatna kyan krallarla prensler iin gznnde tutulmas gereken, zerinde dnlmesi art olan bir nokta bu. Christiaan Huygens, N e w Cohjectures Concerning the Planetary VVorlds, Their Inhabitants and Productions, yak lak 1690 343

Dnyann tmne, dedi Gne Babamz. Ben rm ve prltm veririm; nsanlara sm veririm onlar dk leri zaman; tarlalarnn rn vermelerini ve ineklerinin o almasn salarm; her gn dnyann evresinde dner r insanlarn ihtiyatan ve bunlarn karlanmas iin daha iyi bilgiler edinirim. Ben sizlere rnek olmalym. - nka'larn bir efsanesinden. Garcilaso de la Vega'nr Kraliyet Yorumlar ndan, 1556 Nice ve nice milyon yl gerilere doru bakyoruz ve e kilden ekle girip bir g kaynandan baka bir g kayna arayna sramak, toprak zerinde emeklerken kendine gven duyup ayaa kalkmak, havay hkm a l tna alabilmek iin uran kuaktan kuaa srdrmek, derinliklerin karanlna inmeye almak ve gelgit bal nda yok olmamak iin insanolunda byk bir sava m istemi gryoruz. Bu sarslmaz istemin hiddet ve a lkla bir o yana, bir bu yana yaylanarak yeniden ve ye niden ekil aldn, genileyip kendine ekidzen vere rek tam kavranlamaz hedefine dur durak nedir bilmeden yneldiini, bize giderek yaklatna ve benzediine tank olurken varlnn benliimizde, beynimizde ve da marlarmzda atmaya baladn fark ediyoruz... Tm gemiin bir balangcn balangcn oluturduuna, bu gne dek varolmu ve varolan her eyin afan alaca karanl olduuna inanmak olasdr. nsan zihninin im diye dek ulaabildiklerinin uyanmadan nceki ryadan baka bir ey olmadna inanmak mmkndr... Bizim soylarmzdan ileride belirecek zihinler, b i r i bizden d a ha yi anlayabilecek bir boyutla bugnk dar grleri mizin iine uzanabilecekler. Bir gn gelecek, gnlerin bir birini amanszca izledii dizinin iinden yle bir gn kp gelecek k i , varlklar belirecek; imdi zihnimizde uyur 344

uyank ve etimizde sakl durumda bulunan bu varlklar, nsann bir tabure zerinde durmas gibi topran ze rinde dikilerek glecek, glecek ellerini yldzlara dokun durarak. H.G. Wells, The Discovery of the Future, (Gelecein Kefi, 1902

KOZMOS HENZ DN KEFEDLD. Bir milyon yl bo yunca herkes yeryznden baka bir yer olmadn belledi. Der ken, trmzn yeryzndeki mrnn yzde birinin onda bi rine e sresinde, Aristarkus'tan gnmze dek uzanan ksa bir zaman diliminde evrenin merkezi olmadmz ve evrenin var olu amacnn zerimizde toplanmadm zlerek rendik. Mer kezi ve kurulu amac bir olmayp enginlikte ve sonsuzlukta kay bolmu minnack ve minyatr inceliinde, yzlerce milyar ga laksi ve milyarlarca trilyon yldzla bezenmi bir Kozmik Ok yanusta dnp dolaan bir dnya zerinde yaadmz fark et tik. Cesaretimizi toparladk ve Kozmik Okyanusun sularna ayak larmz daldrdk yavatan. Okyanusun bizi ektiini grdk. Yapmzla badar bulduk. imizden bir ses Kozmos'un yuva mz olduunu sylyor. Yldz klnden yaplm bulunuyoruz. Kkenimiz ve evrimimiz uzak kozmik olgularla balanm durum da. Kozmos'un kefi kendi kendimizi keif yolculuudur. . Eskiden efsane dzenlerin bildii zere, hem gkyznn, hem yeryznn ocuklaryz. Bu gezegen zerindeki varlmz sresince tehlikeli bir evrimsel yk srtlam bulunuyoruz. Bu yk torbasnn iinde saldrya ve treye yatknlk, liderlere ba eme ye yabanclara dmanca davran gibi kaltsal eilimler yer alyor. Fakat ayn zamanda bakalarna kar efkat, ocuk larmza ve onlarn ocuklarna kar sevgi, tarihten bir eyler renme ve giderek zek ve yeteneklerimize, bir eyler katma ei limlerine sahibiz; bunlar da hayatta kalmamza ve refahmz sr drmeye yarayan etkenler,.. Yapmzdaki bu eilimlerin hangi 345

eri stn gelecek bilemiyoruz, zellikle bak amz yalnzca Yerkre adn verdiimiz kre sorunlarna ynelikse. Hatta daha da kts, bu krenin yalnzca kck bir blmne ynelikse... Bizi Kozraos'un enginliklerinde kaamayacamz bir hedef beklemekte. Dnya-d akll varlklarn bulunduuna ili in henz ak belirtiler yok. Bu, bizimkine benzer uygarlklar acaba hi durmamacasna kendi kendilerim yok mu ediyorlar, diye bir dnce getiriyorlar aklmza. Yerkremize uzaydan baktmzda, ulusal snr diye bir ey gremiyoruz. Uzaydan ge egenimizin incecik mavi bir hilal, sonra da yldzlar kenti ara da bir k noktas olarak grndn izleyince etnik, dinsel ya da ulusal pvenist davranlarn srdrlmesi akl almaz bir duruma dnr. Yolculuklarn boyutlar byyor... Hayatn hibir zaman balama olana bulamad dnyalar var. Kozmik felaketlerin yakp ykt dnyalar da var ; Biz talihliyiz, hayattayz, glyz, uygarlmzn ve trmzn re fah elimizde olan bir ey. Eer yerkre adna bizler sz sahibi deilsek kim olabilir? Varlmz srdrmede karar veren bizler olamazsak kim olabilir? nsan tr imdi yle byk bir servene giriiyor ki, eer baarl olursa topraa hkmedii ya da aatan yere inii kadar nemli bir i yapacaktr. Deneye duraklaya yerkreye bizi ba layan zincirleri koparmaktayz, manevi anlamda, iimizdeki da ha ilkel beyinlerin drtlerine kar kp onlar susturarak, mad di olaraksa, gezegenlere yolculuk edip yldzlardan gelen mesaj lar dinleyerek. Bu iki serven birbirine amanszca baldr. Her iki giriimde kanmca, birbirinin vazgeilmez biimde tamamlaycsdr. Her biri, teki iin arttr. Ne var ki, enerjimizi daha ok savalara ynlendirmiiz. Karlkl gvensizlikten hipnotize olmu durumda, trmzn ve gezegenimizin geleceiyle nerdeyse hi ilgilenmeden toplumlar lme hazrlanyorlar. Ve tut tuumuz bu yol ylesine korkun ki, ne yaptmz dnmemeyi, zerinde durmay yeliyoruz. Fakat gznnde tutma ya yanamadmz eyi dzeltmek zorundayz.
346

Dnen her insan nkleer savatan korkuyor ve her tekno lojik devlet nkleer sava hazri iinde. Herkes bunun delilik olduunu bildii halde her lke bu lgnca hazrlk iin bir ba hane buluyor. Bu yoldaki nedenlerin hazin bir diziliini gryo ruz: Almanlar kinci Dnya Savann banda o bombann ya pm iin kafa yoruyorlard; bu yzden Amerikallar onlardan nce ilk biz yapalm diye almaya koyuldular. Amerikallarn bombas olursa, Sovyetlerin de olmas gerekirdi. Ardndan ngi lizler, Franszlar, inliler, Pakistanllar sahip olmak iin abala dlar... XX. yzyln sonlarna doru birok lke nkleer silah bulunduracak. Nkleer bomba yapm kolaylat. Nkleer reak trlerden malzeme alnabilir. Nkleer silah yapmak neredeyse ev iiliiyle bile mmkn olacak. kinci Dnya Savanda kullanlan bombalarda yirmi ton TNT vard ve bir kentin bir semtini yakp ykabiliyordu. kinci Dnya Savanda tm kentlere atlan bombalarn tutar iki mil yon tondu. Baka bir deyile, iki megaton. X X yzyln sonlar na doruysa bir tek termonkleer bombann salverdii enerji tutar iki milyon ton bombannkine eit, yani tm kinci Dnya Sava bombalarnn tahrip edici gc bir tek bombann iinde! u anda on binlerce nkleer silah depolanm durumda. 1990'larda Sovyetler Birlii'yle ABD'nin stratejik ve bombardman gleri, kendilerine yeryznde 15.000 hedef semi olacaklar. De mek oluyor ki, yerkremizde gelecei garantili hibir blge yok. Birer lm dehas rnei olan ve patlamak iin bir dmeye ba slmasn bekleyen bu silahlardaki enerji 10.000 megatonu a yor. Bu tahrip gctt kinci Dnya Savandaki gibi 6 yllk bir sava dnemine datlm olmuyor. Yeryzndeki her aileye kinci Dnya Savamn semt tahrip eden bir bombas dyor. Ya da yle diyelim: Kasvetli bir gnn yalnzca leden sonra snda her saniye iinde bir kinci Dnya Sava deheti yaana cak. Mm Nkleer silahl saldrdan gelen lm nedenlerinin banda, patlamadan oluan dalgalardr. ok dalgalar birka kilometre 347 fol

uzaktaki beton binalar dmdz edebilir. teki lm nedenleri de, frtna gibi yaylan alevler, gamma nlar ve geenlerin ilerim kebap eden ntronlar... kirici Dnya Savan sona er diren ABD'nin Hiroima'ya nkleer saldrsndan sa kabilen bir Japon kz rencisi izlenimlerini hemencecik yle kaleme almt: Cehennemin dibindeki bir kapkaranln iinde renci ar kadalarmn annelerini aran seslerini duyabildim. Orada kazlan bir byk sarncn kpr ayanda alayan bir an ne, bann zerinde, yand iin vcudu kpkrmz olmu bir bebek tutuyordu. Bir baka anne de yanm gsnden ocuuna st emzirirken hkrarak alyordu. Sarntaki rencilerin yalnzca balar ve yardm iin ana babalarm a rmak zere rpman kollar su zerinde grlyordu. Fa kat oradan geen herkes yaral olduundan, hepsi de yara landndan, kimse kimseye yardm edecek durumda deil di. Kpkrmz kafataslarnda salar seyrek, beyaz tylere dnmt. Balar toz iindeydi. Bu dnyann insanna benzemiyordu artk onlar. Daha sonraki Negazakiye atlan atom bombasnn etkisinden farkl olarak Hiroima toprak yzeyinin ok stnde yer alan hava patlamasyd. Bu nedenle nkleer dknt pek o kadar faz la deildi. Oysa 1 Mart 1954 tarihinde Marshall Adalarndaki Bikini'de yer alan bir termonkleer bomba patlamas, sanlandan daha fazla radyoaktif dknt yapt. Patlamann 150 km. uzamdaki Rongalap mercan adasnda (burann sakinleri patlamay batdan doan bir gnee benzettiklerini sylemilerdi) genie bir radyoaktif bulut olutu. Birka saat sonra Rongalap zerine radyoaktif dknt kar gibi yad. Den ortalama miktar 175 rad, yani Normal salkl bir insan ldrmek iin gerekli dozun yars kadard. Patlama yerinden uzakta olduklar iin lenlerin says ok deildi. Radyoaktif stronsiyum insanlarn kemiklerine girdi, radyoaktif iyodin de tiroit bezlerine dald. ocuklarn te
348

iki ve byklerin te birinde sonradan tiroid bezi anormallik leri, byme gecikmeleri ya da habis tmrler grld. Neyse ki, Marshall Adalar sakinleri uzmanlardan oluan doktor heye tinin bedava bakm altndaydlar. Hiroima'ya atlan bombann tahrip gc on kilotondu. Baka bir deyile, on bin ton TNT karl. Bikini'dekiyse on be megatonluktu. Karlkl nkleer saldr lgnlnda dn yamza atlacak bomba says 1 milyon adet Hiroima bombas na eit olacaktr. Hiroima'da on kilotonluk bir nkleer bom ba yaklak yz bin kiinin lmne neden olduuna gre, bir nkleer savata atlacak bombalar yz milyar insan ldrmeye yeterlidir. Oysa yeryzndeki insan says XX. yzyihn sonlar na doru ancak be milyar olacak. Bylesi bir karlkl nkleer saldrda hi kukusuz. patlamadan tr, alev frtnas radyas yon ve radyoaktif dknt yznden herkes lmeyecek. Radyo aktif dkntnn uzunca bir sre etkisini srdrdn de he saba katmak gerekir: Stronsiyum 90'n ok byk bir blm (yzde 90') 96 ylda erir gider; Cesium 37'nin yzde 90' 100 ylda; lyodi'n 131'in yzde 90' da yalnzca bir ay iinde erir gi der. Hayatta kalanlar savan ok daha ince becerilerine tank ola caklardr. Nkleer bir sava sonucu yksekteki havann nitro jeni yanacaktr. Nitrojen, nitrojen oksitlerine dnecek, bu da yukar atmosferdeki ozonun nemli bir miktarn yok edecek. Ozonun yok olmas gnein mortesi nlarnn youn biimde atmosferden szmasna yol aacaktr. (*) Mortesi n szmas (*) Bu sre, zarar boyutlar daha kk olmakla birlikte, aerosoll sprey kutularndaki fslama gcn veren florkarbonlu itici nin ozon tabakasn bozmasna benzeyen bir sretir. Aerosol sprey kutularnn kullanlmas baz lkelerde yasaklanmtr. Bu bir anlamda dinozorlarn yeryznden yirmi, otuz k yl nce silinmesi nedenini anlatrken sz edilen spernova patlama et kisi srecine benzemektedir. 349

yllar boyu srecek ve cilt kanserine neden olacaktr. Mortesi n genellikle cildi ince olanlar tercih edecektir. Daha da nem lisi gezegenimizin ekolojik dengesini imdiye dek duyulmam boyutlarda sarsacaktr. Mortesi n rnleri yakar. Birok mikro-organizma lecektir. Hangi mikro-organizmalann hangi mik tarda leceini ve bunun sonucunda neyle karlaacamz tam olarak bilemiyoruz. lecek organizmalar, bildiimiz kadaryla, insanolunun zirvede sendelemeye balayabilecei geni tabanl bir evresel piramitin temel blmnden olacaktr. Nkleer savan havay toza bomas yznden, toz tabakas Gne m yanstarak yerkremizin soumasna neden olacak tr. Gezegen apndaki az bir soumann bile tarm zerinde fela ket szcyle ifade edilebilecek sonular olabilir. Radyasyon kular sineklerden daha abuk ldrr. Sinek srlerinin peydah oluunun getirecei tarmsal dengesizlikler nkleer savan olas sonulan arasndadr. Endie etmemizi gerektiren bir veba basili bulunduunu unutmamalyz. XX. yzylda vebadan len olmamsa, basilin yokluundan tr deildir bu. nsanlarn di rencinin artmas sayesindedir. Bir nkleer savan getirecei rad yasyon insan vcudunun baklk sistemini de zaafa uratr ve hastala kar direncimiz azalr. Uzun dnemde mtasyonlar belirir, ortaya yeni mikroplar ve bcek trleri kar ki, bu nklere felaketten paasn kurtaracak olsa bile o kiiyi mr boyun ca rahat brakmaz. Bir sre getikten sonra, ktye doru mr tasyonlarn olumasyla, ortaya belki de yeni ve dehet verici in san trleri kabilir. Bu mtasyonlar belirdiinde ou ldrc bir hal alabilir. Bazlar da ldrc olmayabilir. Bu arada in san kahreden dertler belirecektir: Sevdiklerinizi kaybedeceksi niz, tmen tmen yanm insan greceksiniz, gzleri grmeyen lerle sakatlarn says kabaracak... hastalklar, veba, inat rad yoaktif zehirlerin havaya ve suya bulamas; tmr tehdidi... l doumlar ve sakat doanlar olacak; salk hizmetleri aksa yacak; nne geebileceimiz fakat gemediimiz bir felaketin uygarlk umudumuzu yok ediine tank olacaksnz. 350

Bir ngiliz meteorolou olan L.F. Richardson sava konusu na ilgi duyar, savan nedenlerini bulup ortaya karmaya u rard. Savala hava koullar arasnda zihinsel paralellikler bu lunur. Her ikisinin nedenleri de karmaktr. Her ikisinin de bir dzen iinde yer ald grlr. Dzen derken kastettiimiz, her ikisinin de durdurulamaz gler olmad, ama nedenleri anla labilir ve kontrol altna alnabilir gler olduklardr. Kresel hava koullar hakknda bir fikir dinebilmek iin her eyden nce bir hayli meteorolojik veri toplamak gerekir. Havann na sl bir davran gsterdiini bilmek gerekir. Richardson, sava n nedenlerini kavrayabilmek iin de benzer bir yaklamla ie balamalyz, demi ve zavall gezegenimizde 1820-1945 yllan arasnda patlak veren savalara ilikin veriler derleyip toplam tr. Riehardson'un elde ettii sonular, ad The Statistic of Deadly Quarrels (ldrc Kavgalar istatistii) olan bir kitapta kendisi ldkten sonra yaynland. Belirli sayda kurban alp g tren bir savala teki arasnda ne kadar sre getiini sapta yan Richardson savan neden olduu l saysn iermek ze re savan kapmasn M harfiyle tanmlad. M = 3 olduu durum larda, sava yalnzca 1.000 kiiyi (103) ldryor demektL M=5 ya da M=6 olunca savata yz bin ya da bir milyon kii lyor demekti. Birinci ve kinci Dnya Savalar bu adan byk sa valard. Riehardson'un vard bir bulgu uydu: Bir sava ne kadar ok insann canna kayyorsa, byle bir savan yeniden patlak vermesi olasl azalyor ve patlak verse de aradan uzun ca bir sre geiyordu. Tpk iddetli frtnalarn hafif frtnalar dan daha az kmas gibi. Bu verilerden hareket ederek bir bu uk yzyl iinde M byklyle gsterilen savalara ait bir grafik izdi. Richardson bu grafikte M*nin deerlerini klttke ve M*yi sfra indirgedike, dnyadaki ortalama cinayet saysnn bulu nabileceini belirtti; nitekim dnyada her be dakikada bir cina yet ileniyor. Bir kiinin ldrld cinayetlerle ok sayda io 351

sann ldrld savalar, asgariyle azami snr arasnda srp giden kesintisiz bir eridir. Bundan u sonucu karabiliriz: Sa va psikolojik anlamda bir cinayet fermandr. Mutluluumuz ve refahmz tehdit edilince, beslediimiz umutlara meydan okunun ca, cinayet bile ileyebilecek hiddete kaplrz -daha dorusu ba zlarmz kaplr. Bu tahrikler devletler iin szkonusu olduun da, onlar da ounlukla iktidar ya da kiisel hrsla hareket eden lerin krklemeleriyle cinayet ileme hiddetine kaplyorlar. Ci nayet teknolojisi ve savala verilen ceza biimleri iddetlendike, ok kalabalk insan ynlarnn hep birden cinayet turnikesine koulduu grlyor. Kitle ilitiim aralar genellikle devletin elinde bulunduundan bunun dzenlenmesi kolay oluyor. (Nk leer savata durum deiiktir, nk ok az sayda kiinin ba latabilecei bir savatr). Bu noktada hrsl yanmzla varlmzn iyi yan diye adlan drdmz yan arasnda bir atmaya tank oluyoruz; buna bey nimizin i blmndeki srngenlik dneminden kalma ve cina yete varan hiddetlerin yata R-kompleksi blmyle daha ya kn tarihlerde gelien beynimizin memeli ve insans dnemi b lmlerinin, yani limbik sistemle beyin kabuu arasndaki at ma da diyebiliriz. nsanlar kk topluluklar halinde yaarlarken ve silahlarmz ilkelken, mthi hiddete kaplan bir savann bile ldrebilecei insan says birka kiiydi. Teknolojimiz ge litike sava ara gerelerimiz de geliti. Ayn ksa dnemde, biz de gelitik. Hiddetimizi, d krklarmz ve umutsuzlua ka plmz aklla yonttuk. Dne dek ok yaygn olan gezegen a pndaki adaletsizlikleri azalttk. Ne var ki, imdi elimizdeki si lahlar milyarlarca insan bir anda ldrebiliyor. ok mu abuk gelitik dersiniz? Akla yeterince yer verebiliyor muyuz? Sava larn nedenlerini cesaretle inceleyebildik mi? Nkleer savatan caydrma stratejisi dediimiz durumun, he nz insanlamam atalarmzda grlen davrana dayandrla rak srdrlmesi ilgintir. amzn politikaclarndan olan Henry Kissinger yle diyor bir kitabnda: Caydrma, her ey 352

den nce psikolojik ltlere dayanr. Caydrma amacyla kulla nlan bir blfn ciddiye alnmas, ciddi bir tehdidin blf olarak kabul edilmesinden daha yararldr. Gerekten etkili bir nk leer blfn iinde mantkd tutumlar da yer alr ki, kar ta raf nkleer savan dehetinden uzaklatrsm. Bunun zerine olas dman mantkd davranlarn varm gibi sunulduu topyekn bir atmaya girimektense, baz noktalarda geri adm atmaya raz olur. Mantkd davrannzn inandrclnn en byk tehlikesi, inandrc gzkmek iin rolnz ok iyi oy namak gerektiidir. Bir sre sonra, bu inandrcla siz de al rsnz ve artk rol olmaktan kverir. ABD'ye Sovyetler Birlii'nin nderliindeki topyekn deh et dengesi, yerkremiz insanlarn rehin tutmaktadr. Her iki taraf, kar tarafa, haagi davran yapmasmn mmkn olduu na ilikin snrlar izmektedir. Olas dman o snr aldnda nkleer savan balayacana inanr duruma getirilmitir. Ne var ki, snrn tanmlan zaman zaman deiiyor. Taraflardan her biri, kar tarafn yeni snrlan kavradndan emin olma ldr. Her iki taraf kendi askeri avantajm artrma eilimindedir. Ama bunu yaparken, kar taraf da fazla telalandrmamaya zen gsterir. Her iki taraf da kar tarafn tahamml snrlarn srekli olarak kefe alr: Kba'daki fze bunalmnda, uydu imha edici silahlarn denenmesinde, Kuzey Kutbunda nkleer bomba tayan uaklarn uularnda, Vietnam ve Afganistan sa valarnda olduu gibi; bunlar uzun ve hazin steden birka se medir. Yerkremizdeki topyekn dehet dengesi, korunmas ok zor ve nazik bir dengedir. Herhangi bir hata yaplmamasna, ilikilerin bozulmamasna, srngen yanmzn ihtiraslarnn cid di biimde drtlmemesine baldr. imdi gelelim Richardson'un emasna. emadaki dz kaln izgi M byklndeki bir savan ne kadar zaman aralyla patlak verebileceini gsteriyor. Baka bir deyile, 10 inam (Burada M birden sonraki sfrlarn saysn temsil ediyor) l drecek bir savan olaslk sresini anlatyor. emann san 353 Kozmos : F. 231

SAVAIN KAPSAMI M Richardson diyagram: Yatay eksen, savan kapsamn gsteriyor ( M = 5 ldrlen 10* sayda insan ifade ediyor; M = 1 0 ise 1 0 " sayda insan, baka bir deyile, gezegenimzdeki herkesin lm demek oluyor). Dikey eksen M byklnde bir savan kma sna kadar geecek zaman gsteriyor. Eri, Richardson'un 1820 ile 1945 arasndaki savalara ait salad verilere dayanmakta dr. Bu verilere gre, yaklak bin yl sreyle M = 1 0 ' a ulaama yacaktr (1820 + 1000=2820). Ne var ki, nkleer silahlarn art , eriyi byk bir olaslkla glgeli blme indirerek Kyamet Gn'nn sresini ksaltm olabilir. Richardson erisinin eklini deitirmek elimizdedir; eer insanlar nkleer silahszlanmaya cankurtaran simidi gibi sarlrlar ve gezegenimzdeki canl top luluunun yapsn yeni bir dzene sokmay amalarlarsa...

354

Arkeolog Adams'n kaz almalar, nceden bilinmeyen fakat sonradan Maya uy garlna (M.. 250-M.S. 900) ait olduu anlalan, bazlar dz izgili, bazlar da kavisli olmak zere kanal sistemlerini ortaya kard. Bu kazlar, Maya'larn birka milyon insann kurduu topluluu nasl ayakta tutabildiini aklamaktadr. Tarih ilerin bir blmnn kansna gre, yeryzndeki yksek dzeyli uygarlklarn n " > m kanal yapmyla kendinibelli etmitir. Birok bakmdan baka dnyalarn kefi, kendi dnyamz daha iyi anlamaya yardmc olmaktadr.

'arlklar Zinciri. Atomlarla kar taneleri arasnda ok kk lekteki ve gnelerle ilaksiler arasnda ok byk lekteki ilikiler zincirinde (Kozmos'ta) insanolu un yeri konusunda giderek bilinleniyoruz.

ekim gcnn madde ve a etkisi. Lewis Carrol'un Alis Harikalar Diyan'ndaki ay partisinde Alis, Mart Tavan ve Van Kedisi (a) yeryznn normal ekim gcnde (1 g.) grlyor. Fenerden kan k yer ekiminden etkilenmiyor. ekim gc sfra yaklatka, en ufak bir hareket bile dostlarmzn havalanmasna neden olmaktadr (b, c); ay damlalar halinde havada dolayor. Yeniden normal ekim gcne dndmzde, eski durumlarna kavuan dostlarmz ay yamuruna tutu luyorlar (d). ekim gc arttka, tm hareketler zorlayor, giderek kmldamak bile olanakszlayor (e) ama k etkilenmiyor. ekim gc 100.000 g.'ye ulatndaysa, her ey yamyass oluyor. Bir milyar g.'lik ekim gc da etkileyerek yer yzne dnmesine neden oluyor (f). Lewis Carrol'un anlatmyla, kedi de yokoluyor, yalnzca srt kalyor. Artk Harikalar Diyar bir kara delik olmutur.

I' T^^r ernPamun. ~ Meksika da Hu.coi i p H k zerinde Y ^ ^ , , * ilk gr a t i , , , ^r^:Besy,lansu. *** V a t d , r ve yeryz sularn, smyU " " S Sa tarafta ilk aacn ^ ^ I t e l y o r ; zerinde dii ve Gne Tanrsna oban etmektedir. (Altta) Eski Msrllarn yaratla ait bir motifi nin ada yorumu. Bu resimde Ik ve Hava Tanrs (elleri yukarya kalkm) aada yatm olan Yeryz Tanrsndan Gk Tanrn Geb'i ayryor. Daha az nemli tanrlardan soldaki ahin, Aa Msr Tanrs Horus'tur. Sonradan lkenin banda bulunan firavunla zdeletirilmitir. (stte) Anasazi'lerin New Mexico'daki vadide bir kaya kntsna yaptklar resim. XI. yzyln ortalarnda yaplm olan bu re sim, 1054 ylnda grlen supernova yl dzm, o tarihteki hilalle olan durumuna gre gsteriyor olabilir. (Altta)

Ayn uygarlktan kalma bu resim, G ne'in srlarn aratrmaya ynelik. Sol kede henz domam Gne, Yeryz Tanras tarafndan gsterili yor. Tanrann olu da tanrlamak zere Gne yuvarlana ok atyor. Sol alt kedeki izgili ekil, ocuun G ne'in ilk kez douuna tank olabil mek zere yeralt yolculuuna yneli ini simgeliyor. (Altta)

" e r e d 8 r u y' a''fn simgeleyen bir tablo.

nsan beynindeki nronlar yuma; elektron-mikrografla 15.000 kez by tlm halleri. (stte)' Biri telden yaplm ve st iesi bu lunduran, dieriyse yine telden yapl m ve st iesi bulundurmasna ek olarak rtye brnm iki mekanik anne arasnda, yavru maymun hi du raksamadan ikincisini yeliyor. nsan larn ve teki primatlarn genetik ola rak karlkl sosyal ve fiziksel yakn lk, scak ilgi gereksinimleri ok g ldr. (Sada)

Spektrograf aygtyla kaydedilmi olan balinalarn arks. Her satrda zaman ya tav olarak, alak notalardan yksek notalara doru olan ses frekans dikey olarak gsteriliyor. Dikey izgiler he men hemen parma piyano tularndan abucak geirilerek karlan sesi andr maktadr. Bu sesleri su altnda 28 Nisan 1964 tarihinde Bermuda'da kaydetmi olan Roger Payne yle diyor: "1964 ve 1969 yllarnda kaydettiimiz ark lar, Beethoven Beatles'dan ne denli farklysa, o kadar farkldr ve 1960'larn bali na mzii, 1970'lerdekinden daha gzel dir." (Yanda)

daki dikey izginin iinde ayn zamanda son yllardaki nfus gsteriliyor ki, 1835 ylnda bir milyarken imdi 4,5 milyardr (M=9,7). Richardson erisi dik ve kesintili izgiyle kesitiinde, zaman olarak Kyamet Gnn gstermi oluruz: Yerkre insan larnn toptan yok olacaklar byk bir savaa dek geecek za man dilimi. Richardson'un erisiyle nfusun ilerki yularda ne miktarda artaca tahminlerini ifade eden izginin kesimesi 3.000'nci yla rastlyor. Kyamet Gn bylece ertelenmi olu- ' yor. Ancak unu gz nnde tutmalyz ki, kinci Dnya Sava 7,7 byklndeydi. Asker ve sivil olarak lenlerin says elli milyonu buldu, lm teknolojisi dev admlarla ilerledi. Nkleer silahlar ilk kez kullanld. Sava nedenlerinin ve eilimlerinin azaldn gsteren belirtilere rastlanmad gibi, gerek klasik ge rek nkleer silahlar daha ldrc olma yolunda ilerliyorlar. Bu yzden, Richardson erisi bilinmeyen bir oranda aa kvrlarak kesime noktas erkene alnm oluyor. Eer Richardson erisinin erken kesimesi izgiyle taranm blgeye derse Kyamet G n yirmi, otuz yl sonraya rastlayarak bir hayli ne alnm olur. 1945 ylndan nceki ve sonraki savalarn patlak veri skl ya da seyreklii bu sorunun yantn almamza yardm eder. Bu ya nt, almaksa gelip geici bir istek olmasa gerek. Aslnda unu demek istiyoruz: Nkleer silahlarn geliimiy le bunlar frlatma yntemlerinin mkemmellemesi er ya da ge yerkremizde toptan bir felakete yol aacak. lk nkleer si lahlar yapan Amerikal ve Avrupa'dan Amerika Birleik Dev letlerine g etmi bilginler dnyaya salverdikleri eytandan tr ok ac duydular. Nkleer silahlarn topyekn yok edilme si iin aba harcadlar. Fakat abalarna ve arlarna aldran olmad; ulusal bir stratejik avantaj salama beklentisi gerek Sov yetler Birii'nde, gerekse B. Amerika'da kk sald. Ayn dnemde nkleer olmayan imha edici silah satlar uluslararas apta artt. Nkleer olmayan silahlara da usturuplu bir deyim kullanlarak Klasik ad verildi. Son yirmi be ylda 355

uluslararas yllk silah ticareti, enflasyon pay da hesaplanarak, 300 milyon Dolar'dan 20 milyar Dolar'a kt. 1950-1968 yular arasnda nkleer silah kazalar bakmndan elimizde epey ti tizlikle tutulmu bilgiler var. Bu bilgiler ortalama ylda bir ka kez dnya apnda kazann yer aldn gsteriyor. Kazara nkleer patlama olayysa birka taneyi gemiyor. Silah yap myla uraan sanayi blm, gerek Sovyetler Birlii'nde ge rek ABD'de ve gerekse teki devletlerde yaygn ve gldr. B. Amerika'da bu sanayiye dahil byk irketlerin i tketim iin rettikleri mallar ne denli rahat sattklar bilinmektedir. Bir tahmine gre, silah sanayi firmalar teknolojik dzeyi ay n olan fakat baka mallar reten firmalara oranla yzde 30, 50 fazla kr salyorlar. Silah retimi iin kabul edilen mali yet art snrlar, sivil alan iin retilen mllarn maliyetle rinde kabul edilmeyecek bir dzeye varr. Sovyetler Birlii'nde askeri retim iin ayrlan kaynaklar, gsterilen zen, ulalan kalite, tketim mallarna oranla ok stndr. Baz tahmin lere gre, yeryzndeki bilginlerle yksek teknoloji dzeyine ulam elemanlarn yars, askeri sektrde ya tam gn ya da yarm gn alyorlar. Silahlarn gelitirilmesi ve retilmesi ilerinde alanlara en yksek maalar, en st yetkiler ve yolunu bulduka da eref nianlar her iki lkede veriliyor. Si lahlarn gelitirilmesindeki gizlilik -zellikle ar llere var drlan Sovyetler Birlii'nde- kiileri isimsizletiriyor ve grev sorumluluundan soyutiuyor. Askeri sr kavram, herhangi bir toplumda, askeri sektrn vatandalar tarafndan denetlenmesi ni ok gletiriyor. Eer onlarn ne yaptklarm bilmezsek on lar durdurmamz da zorlar. almalarnn bylesine yksek karln alabilmeleri, iki devletin askeri sanayi yelerinin bir birlerine iren bir kucaklama iinde bakmalanya, dnya, insanolunun byk giriiminin yok olua doru kaydm fark ediyor. Her byk devlet kitlesel imha silahlan yapm ve istifi lii iin geni| reklam kampanyalarna dayanan hakl nedenler 356

ilan eder. Bu arada olas dmanlarn srngenlikten kalma ya psn hatrlatrcasma onlarn kiilik ve kltr noksanlklarndan, dnyay ele geirme niyetlerinden sz aarak kendi niyetinden hi sz etmez. Her devletin yasaklad snrlar izilmitir. Bu snrn tesindeki konularda yurttalarnn kafa yormasna izin vermez. Sovyetler Birlii'nde bu konular kapitalizm, Tanr ve ulusal egemenliin yitirilmemesidir. B. Amerika'daysa sosyalizm, dinsizlik ve ulusal egemenliin yitirilmemesidir. Dnyann her ye rinde hep ayn ey... Yerkremizdeki silah yarn yerkre-d bir tarafsz gz lemciye nasl anlatabiliriz? Uydu vurucusu, laser, ntron bom balar yapm, fzelerin geliimini ve ktalararas fzelerin gizlenebilmesi iin bir lke byklndeki arazi paralarnn fze saklambacna ayrlmasna ne derdi bizim gzlemci? Hedeflerine ynelik on bir adet nkleer sava balnn hayatta kalmamz salayacak aralar olduu grn savunabilir miyiz? Yerkre ynetimindeki ustalmz byle mi anlatmalyz? Nkleer sper devletin bu konudaki gereklerini ok duyduk. lkeler adna kimlerin konutuklarm biliyoruz. Peki, insan tr iin kim ko nuacak? nsan tr konusunda sz sahibi kim? insan beyni ktlesinin te ikisi beyin kabuundan oluuyor. Buras da sevgi ve muhakeme merkezidir. nsanolu topluluk iinde gelimitir. Birbirimizin sznden sohbetinden holanrz, birbirimize kar ilgi gsteririz. birlii iinde yaamamz sr drrz. zgeicilik iimizde vardr. Doann baz yasalarm ze kice zmleyebildik. Birarada almamz gerektiren yeterince neden vardr. Bunu nasl gerekletirebileceimizi akl etme yeti sine de sahibiz. Nkleer bir sava ve yerkremizde filizlenen yaam toptan yok etmeyi dnebiliyorsak, toplumlarmzn ye ni bir yapya kavuturulmasn da dnemez miyiz? Yerkre miz d bir perspektiften baknca, gezegenimizdeki uygarln en byk grevi asndan baarszln ucuna geldii grlr. Bu byk grev yeryzndeki insanlarn hayatn ve refahm ko rumaktr. Peki, her lkede olmak zere, hepimiz ileri ele alma 357

1
daki alkanlk kalplarnn dna karak enerjik biimde kk l deiiklere bavurmamal myz? Ekonomik, politik, sosyal ve dinsel kurulularmzn yapsn yeniden izmemiz gerekmez mi? Karmzda duran almak zmn zorluu bizi hep soru nun ciddiyetini kmsemeye iter; Kyamet Gnnden sz aan lara telae uzmanlar denir; kurumlarmzda kkl deiimle re gitmenin pratik olmad ya da insan yapsna ters dt sylenir. Sanki nkleer sava pratik bir yolmu ve insan ya ps yalnzca tek biimde ynlendirilebilirmi gibi. Gezegen a pnda nkleer sava deneyimi geirmedik hi. Her naslsa, bu durumu, hibir zaman denemeyeceiz sonucuyla e tutuyoruz. Zaten bu deneyimi yalnzca bir kez geirebiliriz. O zaman da ar tk istatistik karmak zaten olanakszdr. ABD silahlanma yarn durdurmay hedef alm bir kuru luu destekleyen ender devletlerden biridir. Fakat Savunma Ba kanlnn btesiyle (1980 yl gideri 153 milyar Dolar) Silahlann Denetimi ve Silahszlanma Kurumu btesi (0.018 milyar Do lar ylda) arasndaki fark, bizlerin iki konuya verdiimiz nemin farkn ortaya koymaktadr. Mantkl olarak bir toplumun bun dan sonraki sava hazrlamak iin harcayaca parann, bu sa van niteliini anlatmak ve nlemek iin harcayaca paradan daha az olmas gerekmez mi? Savan nedenlerini inceleme ola na vardr. imdiki durumda sava nedenlerini anlama Olana mz kstldr. nk tarihin ilk dnemlerinden bu yana silah szlanma iin ayrlan bteler ya gln denecek kadar az ya da hi olmamtr: Mikrobiyologlar ve fizikilerin hastalklar ince lemeleri ounlukla insanlar tedavi amacm tar. Sava da, Einstein'in doru biimde tanmlad zere, ocukluk hastal olarak inceleyelim. Nkleer silahlarn yayl ve nkleer silah szlanmaya kar k, gezegenimizde yaayan herkesi tehdit eder bir noktaya geldi. zel karlar ya da zel durumlar diye bir ey yok artk. Aklmz ve kaynaklarmz kendi alnyazmz ken di elimizde tutmaya yneltmekle hayatta kalmamz ve Richard 358

son erisinin daha fazla saa eim gstermemesi mmkn ola bilir. Nkleer rehinler olan bizler -yeryzndeki tm halklarnkleer ve klasik sava konularnda kendimizi eitmeliyiz. Ar dndan da hkmetlerimizi eitmeliyiz. Hayatta kalmamz iin akla yakn ara gereleri salayacak bilimi ve teknolojiyi geli tirmeliyiz. Allm kalplarn dikte ettii sosyal, politik, ekono mik ve dinsel fikirlere cesaretle kar koyma isteini edinmeli yiz. Dnyann her blgesindeki insan kardelerimizin insan ol duklarn anlamak iin elimizden gelen her abay harcamalyz. Kukusuz bu tr bir aba ok zordur. Ne var ki, ne srd fi kirlere, insan yapsyla badamad ve pratik olmad yo lunda yantlar alan Einstein'in dedii gibi, biz de Peki, baka bir almak, baka bir seenek var m? diyelim. Memelilerin zellikleri arasnda olan burun ve az srte rek sevimek, pmek, okamak, iftlemek, yavrular sevmek srngenlerde rastlanmayan zelliklerdir. Eer R-kompleksiyle limbik sistemlerin kafatasmzm iinde huzursuz bir uzlam iin de bulunduklar ve eskiden kalma eilimleri beslemeyi srdr dkleri doruysa, ana baba efkatinin memelilerden aldmz yapmz gelitireceini ve ana baba tarafndan fiziksel olarak sevgi gsterilmemesi halinde, srngenlerden aldmz zellik lerimizin drtleceini beklemeliyiz. Bunun doru olduuna ili kin baz kantlar var. larry ve Margaret Harlow laboratuar de neylerinde fiziksel sevgiden uzaklatrlm durumda kafeslerde yetien maymunlarn arkadalarn grp duyabilme ve koklayabilmelerine karn, ilerine kapank, kederli, kendilerine ezi yet edici ve genellikle anormal karakterli olduklar saptanmtr. nsanlarda da ay m durum szkonusudur. Nitekim ana babann fiziksel sevgisinden uzak olarak genellikle bakmevlerinde yeti en ocuklarda bu durum grlyor. ocuklarn buralarda ac ektikleri aka ortada. Nro-psikolog James Prescott sanayi-ncesi 400 toplulukta yapt incelemelerde, fiziksel sevgiye yer veren kltrlerde ye 359

tien ocuklarn iddete eilimli olmadklarn grmtr. ocuk lar fazla pp sevmeyen toplumlarda bile eer yetikinlerin seks ilikileri bask altnda deilse, genler iddete ynelmiyorlar. Prescott'un kansnca, bireyleri yaamlarnn en azndan bir ya da iki kritik dnemlerinde, baka bir deyile, ocuklarnda ya da erginlik yalarnda bedensel sevgiden yoksun brakan kl trlerde, iddete yataklk eden bir ortam geliiyor. Fiziksel sev gi gsterilen kltrlerde hrszlk, kitlesel din rgtlenmeleri ve kskanlk tohumu tayan zenginlik gsterisine rastlanmamakta dr. ocuklarn dvld yerde klelik, cinayet, dmanlarn organlarm sakat etme, ikence, kadnlar hogrme ve gnlk yaama olaanst varlklarn mdahale ettikleri inanc hkm srmektedir. Szn ettiimiz ilikileri harekete geiren mekanizmalarn ileyiinden ok emin deiliz. Fakat bu konuda nemli kyaslama lara sahibiz; tahminlere ve varsaymlara ulaabiliyoruz. Prescott yle diyor: ocuklara kar fiziksel sevgi gsteren ve evlilik n cesi seks ilikilerine kar anlayl davranan bir toplumun fizik sel iddete bavurma olasl oran yzde 2'dir. Bu ilikinin rast lantlara braklmas halinde olaslk orani bire 125.000'dir. Du ruma gre deikenlik gsteren bir olaslk orannn bylesine yksek ve kesin sayya ulat baka bir alan bilmiyorum. o cuklar sevilip okanma gereksinimini alk gibi hissederler; yetikinlerdeyse cinsel iliki istei gl bir ihtiyatr. Eer Prsecott sylediklerinde haklysa, nkleer silahlarla etkili doum hap larnn bulunduu bir ada ocuklara sert davranmak ve cinsel ilikileri bask altnda tutmak insanlk sulandr. Bu konuda da ha derin incelemeler yapmak gereklidir. Bu arada her birimiz, gelecein dnyasna kiisel ve kesinkes bir katkda bulunmak zere ocuklarmza efkatle sarlalm... Eer klelie ve rkla, kadm horgrmeye ve iddete do ru eilimlerimiz birbirine balysa -ki kiisel karakterler ve in sanlk tarihi, ayrca kltrleraras.incelemeler bu yndedir- bi razck iyimser olmamz gerektiren gelimeler szkonusudur. Top 360

lumumuzda son zamanlarda kkl deiikler karsndayz. Bin lerce yldr sregelen klelik, son iki yzyl iinde, gezegen a pnda yrtlen devrim sonucu hemen tmyle ortadan kalk mtr. Binlerce yldr erkein bir adm gerisinde yryen ve siyasi, ekonomik iktidar kaplar kapal tutulan kadnlar, en ge ri kalm toplumlarda bile erkeklerle eit duruma geliyorlar. a da tarihimizde ilk kez byk saldr savalar, saldrgan dev letin yurttalar tarafndan knand iin son bulmutur. Krkrne milliyetilik ve anlamsz gurur duygularnn gdklana rak galeyana getirilmesi iddetini yitirdi. Hayat standardnn yk selmesinden olacak, dnyann her yerinde ocuklara da daha iyi davranlyor. Son yirmi, otuz ylda gezegen apnda deiimler,insan soyunun srdrebilmesi yolunda gereklemektedir. Hepi mizin tek bir trden geldiimiz bilinci yerlemeye balad. skenderiye Kitapl'nn kurulu yllarnda yaayan Theof rastus, Kutsal'n karsnda batl inan korkaklktr, diye yaz mt. Atomlarn yldzlarn gbeinde retildii, her saniye bin lerce gnein varla kavutuu, yaamn gne ve imek akyla gen gezegenlerin sularnda ve havasnda kvlcmland, biyolojik evrim harcnn Samanyolu'ndaki bir yldzn pat lamasndan retildii, bir galaksi kadar gzel bir varln yz milyarlarca kez ekil ald bir Evren'de yayoruz. Kuasar'larm, kuark'larn, kar yaprakcklarmn ve atebceklerinin bulunduu ve kara deliklerin, baka evrenlerin, radyo mesajlar u anda yeryzne belki de gelmekte olan yerkre-d uygarlklarn bu lunabilecei bir Kozmos'dayz. Batl inanlarn ve sahte bili min insan kiiliinin ayrlmaz paras olan bilimin yannda ne denli snk kald ortadadr. Doa'nn her yan bize byk bir gizi aa vuruyor ve hay ranlk duygumuzu kamlyor. Theofrastus haklym. Gerek evrenden korkanlar, ne id belirsiz bilgiyi tafrayla satmaya kalkanlar, kolay edinilen batl inanlarn konforuna snacak lardr. Dnyayla gz gze gelmektense ondan gzn karanlar dr bunlar. Oysa Kozmos'un dokusunu ve yapm kefetme ce 361

saretini gsterenler, kendi istek ve nyarglarna uygun bulmasalar bile en derin gizlerine inebileceklerdir. Yeryznde bilimle megul olan baka bir tr yoktur. n sann icat ettii bir yoldur bilim ve doal ayklama sonucu in sanolunun beyin kabuunda gelimesinin bir tek basit nedeni vardr: nk belli bir ileve sahiptir. Mkemmellemi deil dir; bir aratr sonuta. Yanl kullanlabilir. Ama imdiye dek icat edilmi en iyi aratr: Kendi kendini dzeltebilen, alan ve her konuya yatkn. ki kurala sahiptir. Birincisi: Kutsal ka bul ettii gerek yoktur. Her neri eletirerek incelenmelidir. Tepeden inme, otoriter savlar deersizdir. kincisi: Olaylarla badatramad her eyi battal klar. Kozmos'u olduu gibi algla maya almalyz. Olmasn istediimiz ekliyle deil. Apak olan ey bazen sahte kabilir. Beklenmeyen bir sonusa kimi zaman gerek kabilir, nlerindeki sorunun snrlan geni olun ca, insanlar ayn grleri, amalar paylaabilirler. Kozmos'un incelenmesi ise snrlar ok geni bir sorundur. Gezegen apnda kltr gereksinimi dnyamzda yeni beliren bir gereksinimdir. Szn ettiimiz kltr, drtbuuk milyar yldr alan perde lerin ardndan ve birka bin yl sreyle etrafa baknp ebedi ger ekleri bulmu olma kstahlyla dnya sahnesine adm atyor. Fakat bizimki gibi abuk deien bir dnyada ebedi gerekler reetesi bir felaket reetesi olabilir. Hibir devletin, hibir di nin, hibir ekonomik sistemin, hibir bilgi birikiminin hayatta kalmamza yetecek tm yantlar vermeye yeterli olabilecei sanlmamaldr. imdikilerden ok daha iyi ileyen birok sosyal sistemler muhakkak vardr. Bilimsel geleneimize uygun olarak bize den grev bunlar bulup ortaya kartmaktr. Tarihimizde, bundan race parlak bir bilimsel uygarlk umu du yalnzca bir kez belirmiti, tyonya'daki uyanm kvlcmlad umudu srdrenlerin sonraki kalesi skenderiye Kitapl yd. Bu kitaplkta 2.000 yl nce antik an en parlak zihin leri matematik, fizik, biyoloji, astronomi, edebiyat, corafya ve tbbn sistemli renimine ilikin temelltri atmlard. Biz hl 362 -I

Bu kitapta sz edilen in sanlar, makineler ve olayla, ra ait bir zaman izelgesi. An. tikitera makinesi Eski Yunan'da gelitirilen astronomi ye ait bir bilgisayardr. s kenderiyeli Heron buhar ma kinesiyle uramt. izginin orta blmyse insanolu iin kaybolan 1000 yllk b yk boluu ifade ediyor.

o temeller stne bina kurmaktayz. Bu kitaplk, Byk sken der'in imparatorluundaki Msr parselini devralan Yunan kral lar Ptolemy'ler tarafndan kurulmu ve desteklenmiti. M.. 3. yzylda kurulduundan yedi yz yl sonra yok ediliine dek, eski dnyann beyni ve kalbi skenderiye Kitapl'yd. skenderiye yeryzndeki kitap yaynnn bakentiydi. Tabii, o zamanlar bask makineleri yoktu. Kitap pahalyd. Her bir ki tap elyazmasyd. Kitaplk dnyadaki en iyi kitaplarn topland merkez durumundayd. Tevrat bize, skenderiye Kitapl'nda yaplan Yunanca eviriler kanalyla gelmitir. Krallardan Pto lemy'ler servetlerinin byk bir blmn Yunanca yaynlan m her kitabn satn alnmas iin harcadktan baka Afrika, ran, Hindistan, srail ve dnyann teki lkelerinden kitap al maya harcamlardr. HI. Ptolemy Euergetes, Sofokles'in, Euripdes'in ve Eskhylos'un nl byk trajedi yaptlarnn asllarm Atina'dan dn almaya uramt. Atinallar iin bu trajedile rin asllar byk bir mirast. Tpk Shakespeare'in oyunlarnn yazl asllarnn ngiltere iin byk bir miras oluu gibi. Bu trajedilerin elyazmalarm Atina'dan darya karmak isteme milerdi. Fakat Ptolemy byk bir miktar paray depozito ola rak verince, Atinallar trajedilerin asllarn dn vermeye ra z oldular. Ne var ki, Ptolemy bu kt tomarlarna altn ya da gmten daha ok deer veriyordu. Depozitonun yanmasna ra z oldu ve kitaplarn orijinallerini kitaplkta alkoyarak ereve letti. Buna ierleyen Atinallarn kzgnl ancak Ptolemy'nin ezile bzle ad geen yaptlarn yazdrlm kopyalarm verme siyle birazck yatt. Bir devletin bilgi uruna bylesine aba harcad ok enderdir. ^ ^ 'kJ Ptolemy'ler yalnzca bilgi koleksiyoncular deillerdi. Bilim sel aratrmay da tevik ve finanse ederek yeni bilgi retimine olanak salarlard. Bu giriimler ok iyi sonular verdi. Eratostenes yerkrenin evresini doru olarak hesaplad, haritasn iz di ve spanya'dan batya doru sefere klrsa Hindistan'a va rlabilecei grn savundu. Hipparkus yldzlarn varla ka 364

vutuu, yzyllar boyunca yavatan devindikleri ve sonunda lp gittikleri grn ortaya ilk atan kiiydi. Yldzlarn konum de itirmelerini ve byklklerini bir liste olarak karan ve dei iklikleri saptayan da odur. Euklid'in geometri kitabndan insan lk yirmi yzyldr yararland; bu yapt Kepler'in, Nevsrton'un ve Einstein'in bilimsel ilgisini uyandrma ilevi de grd. Galen'in yaralarn kapanmas ve anatomi zerine yazdklar, R nesans dnemine dek trpta egemen grler olarak kabul edildi. Daha nce belirttiimiz gibi daha nice rnekler saylabilir. skenderiye Bat dnyasnn tank olduu en byk kentti. Tm toplumlardan insanlar buraya yaamaya, ticaret yapmaya, renime gelirdi. Herhangi bir gn Umanna baklacak olsa, tc carlar, turistleri ve renime gelmi hocalar grmek mmkn d. Buras Yunanllarn, Msrllarn, Araplarn, Suriyelilerin, Yahudilerin, Perslerin, Fimkelilerin, Nubyahlarn, Gallerin ve beryallarm eya ve fikir dei toku ettikleri bir merkezdi. Bel ki burada kozmopolit szc gerek anlamna kavutu: Bir ulustan deil, evrenden, Kozmos'tan (*) gelen herkes, bir baka deyile, Evren ya da Kozmos Yurttal anlamnda kullan lyordu. ada dnyamzn tohumlan burada atlmtr. Bunlarn kk salp filizlenmesi neden durdu sonradan acaba? Niin Bat bin yllk bir karanlk dneme girdi ve skenderiye'deki. yapt larn kefedilip ortaya karlmas Kristof Kolomb ve Kopernik dnemine kadar gecikti? Bu sorulara yaln bir yamt veremem. Fakat unu syleyebilirim: Kitapln tarihi boyunca nl bilimadamlaryla rencilerden herhangi birinin, toplumlarnn si yasi, ekonomik ve dinsel dncelerine kar ktna ilikin tek bir kayda rastlanmyor. Yldzlarn varl ve bu varln srek lilii tartlyordu. Oysa kleliin adalete uygun olup olmad

(*) Kozmopolit szcn Platofu eletiren rasyonalist felsefe yan ls Diyojen bulmutu. _ 365

tartlmyordu. Bilim ve renim genellikle ok byk bir mutlu aznln ayrcalyd. Kentteki halkm ounluu kitaplktaki bulular hakknda en kk bir bilgiye sahip deildi. Yeni bu lular aklanmad ve halka maledilmedii iin aratrma ve bululardan halk pek az yararlanm oluyordu. Makineler ve bu har teknolojisindeki bulular, ounlukla silahlarn gelitirilme sinde uygulamyor, batl inanlarn drtklenmesinde ve kralla rn elendirilmesinde kullanlyordu. Bilginler hibir zaman ma kinelerin gcn halk zgrle (*) kavuturma asndan de erlendirmediler. Antik an bilimsel almalarndan, halkn yararlanabilecei pratik bululara ender olarak geilmitir. Bi lim halk ynlarnn ilgisine sunulmamt. Durgunlua, ktm serlie ve mistisizmin en sfli binlerine kar terazinin teki ke fesini bastracak bir aba harcanmazd. Ve sonunda halk gru hu kitapl yakmaya geldiinde, onlar durdurabilecek kimsecik yoktu. Kitaplkta alan son bilgin bir matematiki, astronom, fi ziki ve neo-platonik felsefe okulu nderiydi. Herhangi bir a da bir insann gsterebilecei en olaanst baarlar kendin de toplam olan bu kadnn Ad Hypatia'yd. 370 ylnda sken deriye'de domutu. Kadnlarn elinde ok az olanaklarn bulun duu ve onlara eya gzyle bakld bir dnemde, Hypatia ser beste ve geleneksel kurallara aldr etmeden erkek evrelerin de dolard. Her bakmdan gzel bir kadmm. Peinden koan epey erkek olmasna karn, evlenme nerilerini reddettii bili niyor. Hypatia dneminin skenderiye'si artk epeydir Roma<*) Msr'da tarlalarn sulanmasnda hl kullanlan ve suyu kes meye ya da salvermeye yarayan bir burgu sistemini bulan Arimet bile byle bir dnceyle hareket etmemitir. skenderi ye'ye geldii srada su burgusunu icat eden Arimet, bu tr bu lular bilimin erdem izgisi altnda kalan almalardan sayar d. 366

larm egemenlii altnda kalm bir kentti ve gerginlik iindeydi. Klelik klasik uygarln canlln rtmt. Hristiyan Ki lisesi yeni domutu; gcn kkletirerek putperestliin etki sini ve kltrn silmeye aba harcyordu. Hypatia bu kkl sosyal glerin patlama noktas zerindeki detantr rolndeydi. skenderiye Bapiskoposu Cyril, Hypatia'nm Romal valiyle olan yakn dostluu, renimin ve bilimin simgesi olmas, bunun da kilise tarafndan putperestlikle e grlmesi nedeniyle ondan nef ret ediyordu. Ama Hypatia hayatnn tehlikede olduunu bile bile retime ve retilerini yaynlamaya devam etti. 415 yln da bir gn ie giderken Bapiskopos Cyririn mritleri tarafndan yolda kstrld. Atl arabadan indirildi, elbiseleri yrtld ve ka tiller ellerindeki deniz kabuklaryla Hypatia'nm etlerini kemik lerinden kazdlar. Kalnts yakld, eserleri yok edildi ve ad unutuldu. Cyril'e ise azizlik payesi verildi. skenderiye Kitaph'nn an ve erefli varl anlarn lo luuna karmtr. Hypathia'mn ldrlmesinden sonra kitapl n son kalntlar yok edildi. Bu olayla tm uygrhk sanki ken dine bir beyin ameliyatn reva grm ve bu ameliyat sonucu olarak belleinin, keif ve icatlarnn, dnce ve ihtiraslarnn byk bir blm silinip gitmiti. Kayp bykt. Hem de hesaplanamayacak lde bykt. Yaklp yklan yaptlarn ba zlarnn ancak blk prk balklarn biliyoruz bugn. oununsa baln bile bilemiyoruz. Yazarnn adn da. Sofkles'in Kitaplktaki 123 yaptndan yalnzca yedisinin geriye kaldn biliyoruz. Eskhylos'la Euripides'in yaptlar iin de durum ayn dr. Kaybn nemini belirtmek iin yle diyelim: Tutun ki, Shakespeare'in yalnzca Coriolanus ve K Masallar geriye kalm olsun ve Hamlet, Macbeth, Romeo ve Jliet, Kral Lear gibi ya ptlarnn adlarndan baka bir ey gnmze kalmam olsun. O grkemli kitaplktan bugne tek bir kt tomar derli toplu olarak kalmamtr. Gnmz skenderiye'sinde, skende riye Kitaph'nn deerini ya da varolmuluunu bilen pek az kiiye rastlayabilirsiniz. Ayn biimde, skenderiye Kitapl'ndan
367

ncesinin binlerce yllk byk Msr uygarln bilen, deerini anlayan da azdr. Gnmzn daha yeni olgular, baka kltrel buyrultular eskilerin yerini alm bulunuyor. Btn dnyada da ayn durum szkonusudur. Gemile olan balarmz ok zayf ve ince. Oysa hemen orackta birok uygarln kalntlar bize gemii anlatyor: Firavunlarn bilmece gibi duran sfenksleri; az tede bir eyalet dalkavuunun Roma mparatoru Diokletianus iin, belki de skenderiye halknn tmnn alktan lmesine izin vermeyii onuruna ykselttii bir heykel; bir Hristiyan Ki lisesi; birok minare ve ada sanayi uygarlnn iaret talan: Apartmanlar, otomobiller, tramvaylar, gecekondu semtleri, tele vizyon kulesi. ada dnyamzn ipleriyle kablolarn birbirine ren gemiten gelmi milyonlarca balant vardr. Bugnk baarlarmz, bizden nce gelip gemi 40.000 in san nesline dayanr. kide bir eski bir uygarlk kefediyoruz. Gemiimizi ne denli az biliyoruz! Hayret edilecek bir durum. Yaztlar, papiruslar, kitaplar insan trnn servenini bir za man rgs iinde sunuyorlar bize; kardelerimizden, atalar mzdan bazlarnn seslerini duymamza olanak tanyorlar. Onla rn da ne denli bize benzediklerini renince duyduumuz se vince paha biilemez. , ^ , Bu kitapta adlar kaybolmam atalarmzn bazlar ze rinde durduk: Demokritus, Aristarkus, Hypatia, Leonardo, Kep ler, Newton, Huygens, Champollion, Humason, Goddard, Einstein. Btn bu Mimler Bat kltr dnyasna ait, nk geze genimizde domakta olan bilimsel uygarlkta arbk Bat kltrndedir. Fakat her kltr -in, Hindistan, Bat Afrika, Orta Amerika yeryz topluluuna katkda bulunmu ve tohum i levi gren dnrlere sahip olmutur. letiim aralar tekno lojisindeki byk gelimeler nedeniyle gezegenimiz tek bir top luluk olma yolunda hzla ilerlemektedir. Aradaki kltr farkla rm silip sprmeden ya da kendi kendimizi mahvetmeden yer kremizde btnlemeyi (entengrasyonu) baarabilirsek ok b yk bir adm atm olacaz. 368

Bugn skenderiye KitaphYnm yannda bhryerde basz bir sfenks duruyor. Firavun Horemheb dneminde, skender'den bin yl kadar nce yaplm bu sfenks. O aslans vcudun oradan br gz atnca, ada bir ksa dalga balant kulesi grlyor. Bu iki yapt arasnda, insan trnn tarihi boyunca kesintisiz de dii bir iplik uzanr. Sfenksle o kule arasnda uzanan zaman koz mik bir andr: Byk Patlamadan bu yana geen yaklak on be milyar yllk zamann iinde bir an, Evrenin o zamandan bu za mana gelime ilikin kaytlarn hemen tm zaman rzgrlar tarafndan savrulmutur. Kozmik evrimin kantlar skenderiye Kitapl'ndaki papirs tomarlarndan daha kt silinip sprlmtr. Ama yine de atalarmz ve bizim yolculuk yaptmz o dnemeli yola, cesaret ve akl sayesinde birazck gz atabil dik: Byk Patlamann kard madde ve enerjinin yaylmasn dan sonra bilemediimiz alar boyunca Kozmos ekilsizdi. Ne galaksiler, ne gezegenler, ne hayat vard. Her taraf koyu, ala maz bir karanla gmlmt, hidrojen atomlar da boluktay d. Kh orada, kh burada giderek younlaan gaz birikintileri fark edilmeyecek biimde ylyordu. Madde kreleri youn layor, yamur biimindeki hidrojen damlalar gnelerden da ha byk ktleler oluturuyordu. Bu gaz kreleri iinde mad dede hazr bekleyen nkleer (ekirdeksel) ate kralcmland. lk yldz nesli bylece domu oluyordu Kozmos'u a boarak. O zamanlar alacak gezegenler, gklerin parltsn izleyecek canl yaratk yoktu. Gn derinliindeki yldzlarn frnlarn da nkleer erimeden ar elementleri salayan, hidrojen kllerini yakan, gelecekteki gezegenlerle oradaki hayat ekillerinin atomik yap harcm hazrlayan bir flm-i simya belirdi. Kocaman ktleli yldzlar nkleer yakt depolarn hemencecik tkettiler; byk patlamann etkisiyle, yap harlarnn byk bir blmn, bir zamanlar younlamasndan olutuklar ince gaza dntrdler. Yldzlararas kara amur bulutlarnda birok elementten yeni yamur tanecikleri oluuyordu. Bunlar daha sonraki yldz ne 369 Kozmos : F. 24

silleriydi. evrelerinde daha kk yamur tanecikleri olutu. Bunlar nkleer atei kvlcmlandramayacak kadar kk cisim lerdi. Yldzlararas sistemdeki bu damlacklar gezegen olma yo lundaydlar. Bunlar arasnda tatan ve demirden yaplm bir k ck dnya da vard, adna yeryz dediimiz gezegenin ilk haliydi bu. |p' Yerkre phtlap snrken iinde kaslp kalm metan, amonyak, su ve hidrojen gazlarm salverdi. Bylece ilkel at mosferle ilk okyanuslar olutu. Gneten gelen yldz ilkel yerkreyi aydnla bodu ve stt. Frtnalar imek ve yldrm lara yol at. Volkanlar lav pskrttler. Bu sreler ilkel at mosferlerin molekl zincirlerini krd. Bundan kan paralar bir leip daha karmak biimler alarak yerkreye yeniden dtler ve okyanuslarda eridiler. Bir sre sonra denizler scak bir bula mac andryordu. Killerin zerinde molekller rgtlendi ve karmak kimyasal tepkimeler belirdi. Ve bir gn, bulamataki molekller arasndan bir tanesi kp tmyle rastlant sonucu kendi kopyalarn retebilmeye balad. Zamanla kendi kopyala rm tekrarlayabilen daha karmak molekller belirdi. Daha son ra kendi kopyalarm yapmay doal ayklama kalburundan gee bilen molekller baardlar. Kopyalarm daha iyi tekrarlayabilenler daha ok rediler. Ve bylece ilkel okyanus bulamac gi derek koyuluunu yitirdi. Kendi kopyalarn tekrarlayan organik molekllerin younlamas sonucu bulamacn harcanmasyla ok yanus amuru inceldi. Aamal olarak ve farkna varlmadan hayat balamt. Tek hcreli bitkiler gelimi, hayat kendi besin kaynam yaratmt. Fotosentez atmosferi deiiklie uratyordu. Cinsel iliki dodu. Bir zamanlar serbeste yaayan hayat ekilleri zel ilevli karmak hcreler oluturmak zere birletiler. Tat ve koku alglayc sinirler geliti. Kozmos artk tad ve kokuyu bi liyordu. Bir zamanlar tek hcreli olan organizmalar ok hcre topluluklarna dnerek eitli yerlerinde zel organ sistemleri gelitirdiler. Gz ve kulak belirdi. imdi artk Kozmos gorebi 370

liyor ve duyabiliyordu. Bitkiler ve hayvanlar topran hayat kayna olduunu kefettiler. Organizmalar vzrdamaya, srn meye, paytak paytak yrmeye, kaymaya, kanat rpmaya, tr manmaya ve ykselmeye koyuldular. Ormanlarda dev gibi hay vanlar kkremeye balad. Denizkabuu iinde bekleyeceine, dnyaya dorudan doruya gz aan ve damarlarnda okyanus lardaki gibi bir sv dolaan kk yaratklar belirdi. Bunlar hzl hareket edebilmeleri ve akgzllkleriyle hayatta kalabil diler. Derken, aalarda yaayan baz kk hayvancklar aa sradlar. Ayaklar zerinde durmay becerdiler ve ara gere kullanmay rendiler, baka hayvanlar ehliletirdiler. Hayvan larla birlikte bitkileri ve atei ehliletirdiler ve konuma dilini icat ettiler. Yldzlardaki kl hazrlayan ilm-i simya imdi artk binlerine iliyordu. Son srat bir giriimle yazy icat ettiler, kentler kurmay akl ettiler, sanata ve bilime yneldiler. Ve ge zegenlerle yldzlara uzay aralar frlattlar. Bunlar on be mil yar yllk kozmik evrim sresinde hidrojen atomlarnn yapabi lecei eylerden bazlar... Bu sylediklerimizde destans bir mitoloji havas var. Doru dur. Aslnda, gnmz bilimi tarafndan akland ekliyle bir kozmik evrimin anlats szkonusudur. Elde edilmesi zor ya ratklarz ve ayn zamanda kendimize kar tehlike de yaratrz. Fakat kozmik evrimle ilgili olarak yaplan her hesap unu ak a ortaya koyuyor ki, yeryznn tm yaratklar, galaksi hid rojeninin en son rnleri olan yaratklar yabana atlacak eyler deillerdir. Maddenin gezegenimizdeki kadar hayret verici mtasyonlara urad baka yerler de bulunabilir. Bu yzden gk lerden bir ses duyabilmek iin can kulayla dinlemeye koyul muuz. yle garip kavramlarla yetitirilmiiz ki, bizden birazck deiik bir kii ya da toplumla karlanca, onlarn bize yaban cl nedeniyle gvensizlik duyuyoruz ya da nefret ediyoruz. Oy sa her bir uygarln antlar ve kltr, insan olmann deiik biimde anlatmndan baka bir ey deildir. Yerkre-d bir zi 371

yareti eitli insanlar ve toplumlar arasndaki farklara gz at tnda, aramzdaki benzerlikleri farklardan daha ok bulacaktr. Kozmos'u akll yaratklar dolduruyor olabilir. Fakat Darvin'in retisi aktr: Baka bir yerde insana rastlayamazsnz. Yal nzca gezegenimizde vardr insan. Bu kck gezegenimizde. Na dir fakat tehlikeli bir trz. Kozmik perspektifte, her birimiz ok deerliyiz. Eer bir insann sizinle ayn fikri paylamad n fark ederseniz, aldrmayn, braknz bu gezegende yaamaya devam etsin. Unutmayn, yz milyar galakside bir insan daha bulamazsnz. nsanlk tarihine, giderek daha genileyen bir ailenin birey leri olduumuz inancnn yavatan iimizde uyan sreci gzy le bakabiliriz. lk zamanlar yalnzca kendimize ve ok yakn ak rabalardan oluan yaknlarmzayd sadakatimiz. Sonradan ge be avc gruplarna, ardndan kabilelere, kk yerleim rgtle rine, derken devlet - kentlere ve devletlere sadakat gsterdik. Sevdiklerimizin emberleri geniledi. imdi sper devletler de diimiz, deiik etnik gruplar ve kltr ortamlarndan gelme devletlerin bir bakma birlikte altklarm gryoruz. Bu, hi kukusuz insancllama ve insanda yeni bir kiilik gelitirme de neyimidir. Eer hayatta kalmak istiyorsak, sadakat emberimiz daha da genilemeli, tm insanl iine alacak, yerkre gezege nini kapsayacak biimde olmal. Devletleri ynetenlerin ou bu dnceden holanmayacaklardr. ktidar kaybna uramaktan korkacaklardr. hanet ve sadakatszlk szcklerini bir hayli iite ceiz demektir. Zengin devletler zenginliklerini yoksul devletler le paylamak zorunda kalacaklardr. Fakat nmzdeki seenek, H.G. Wells'in bir zamanlar deiik biimde syledii zere ak tr: Evren ya da hi. Birka milyon yl nce insan diye bir varlk yoktu. Bir mil yon yl sonra gezegenimizde insan olacam kii bilebilir? Geze genimizin 4,6 milyar yllk tarihinde yerkremiz dna hibir ey gnderilmemiti. Oysa imdi iinde insan olmasa da k ck uzay aralar keif amacyla yerkremizden ayrlp gne
372

sisteminde bir gzel dolayorlar. Yirmi dnyann n kefini ta mamladk. Bunlar arasnda plak gzle grlebilen tm geze genler, atalarmzn dnce ve hayretlerim harekete geiren o dnmedolaptaki gk klarnn tm bulunuyor. Eer varl mz srdrebilirsek bunu iki eye borlu olacaz: Birincisi, teknolojik erginliimizin bu tehlikeli dnemini kendimizi mah vetmeden atlattmz iindir; ikincisi de bu dnemi yldzlara ge ziler balatmak iin kullandmzdan trdr. Seenek rlplak karmzda durarak anlaml anlaml g lyor bize. Gezegenlerde sondaj yapmak zere gnderilen ayn roket frlatclan, baka lkelere nkleer balklar frlatmak iin de hazr durumda bekliyorlar. Viking ve Voyager uzay aralar nn enerji kaynaklar olan radyoaktif g santralleri, nkleer si lah yapmnda yararlanlan teknolojiye dayanyor. Balistik fze leri nianlamaya, yneltmeye ve bizi saldrya kar korumaya ya rayan radyo ve radar teknii, ayn zamanda gezegenlere frlat lan uzay aralarn dinlemek, onlara komut vermek ve baka yldz yaknlarndaki uygarlklardan gelebilecek sinyalleri dinle mek iin kullanlan tekniktir. Eer bu teknolojileri yeryznden kendimizi silip sprmek iin kullanrsak, gezegenlere ve yldz lara ulama giriimlerinde bulunanlayz. Bunun tersi de olabi lir. Eer gezegenlere ve yldzlara yolculuklar srdrrsek, o venizmimiz temellerinden daha da sarslacak. Kozmik perspek tif iinde bakmaya alacaz. Baka dnyalara ve yldzlara k tmz yolculuklardaki keiflerin tm yerkredeki insanlar ad na yaplabileceini kabulleneceiz. Enerjimizi lme deil, yaa ma adanm bir giriime yatracaz; yerkremizi ve zerindeki insanlar anlamay derinletirerek baka yerde hayat aratrma sna girieceiz. Uzayn kefi -aralarda insan bulunsun ya da bulunmasn- savan gerektirdii ayn teknolojik ve rgtsel be cerileri gerektirdikten baka, yine savataki gibi cesarete ve yi itlie yer verir. Nkleer sava patlamadan nce gerek bir si lahszlanmaya gidilirse, uzayn kefi byk devletlerin askeri sa nayi kurulularn uzun sreli olumlu bir giriim iin biraraya
373

getirebilir. Sava hazrlklar iin yaplan yatrmlar, Kozmos'un kefi amacna olduka kolay biimde yneltilebilir. Gezegenlerin kefi program fazla bir harcamay gerektir mez. Sovyetler Birlii'nin uzay bilim ve teknolojisi iin harca d para ABD'nin harcadnn birka katdr. Bu paralatn top lam, iki ya da nkleer denizalt maliyetine eittir. Ya da ya pmna yeni giriilen bir silah sistemi iin her yl ayrlan mali yet art parasna etir. 1979 ylnn son aynda F/A -18 uak lar yapm projesinin maliyeti 5,1 milyar Dolar artarken, F -16 tipi uaklarn maliyet art 3,4 milyar Dolar bulmutur. 1970 1975 yllar arasnda ABD'nin ulusal siyaset uygulamas olarak Kamboya'y bombalamak iin harcad para tutar olan 7 mil yar Dolar, B. Amerika'yla Sovyetler Birlii'nin iinde insan bu lunmayan uzay aral keifler iin imdiye dek harcadklarndan fazladr. Viking'in Mars gezegenine ya da Voyager'in d gne sistemine gnderilmesine harcanan para, Sovyetler Birlii'nin 1979 - 80'deki Afganistan igaline harcad paradan azdr. Teknik personel kullanm ve yksek teknoloji retimi salad iin uzayn kefine yatrlan parann ekonomik verimlilii yksektir. Yaplan bir aratrmadan anlaldna gre, teki gezegenlere yatrlan her Dolar'm ulusal ekonomiye 7 Dolardk katks l yor. Buna ramen, kaynak yetersizliinden tr ertelenmi nemli ve aslnda pekala uygulanabilir giriimler szkonusudur. Ertelenmi projeler arasnda Mars'n yzeyinde bir rover (uzay cipi) dolatrmak, kornetle randevulamak, Titan'a konma ve uzaydaki teki uygarlklardan radyo sinyalleri almak gibi tasa rmlar yer alyor. Ay'n yzeyinde srekli sler bulundurmak ya da Mars'a insan frlatmak gibi byk uzay giriimleri yakn bir gelecek te gerekletirilemez. Meer ki, nkleer ve klasik silahlar ala nnda silahlanmaya doru byk admlar atla, yle olsa bile, yeryznde yine de bu parann harcanmasn gerektiren ivedi ihtiyalar vardr. Fakat una kesinlikle inanyorum ki, kendi kendimizi mahvetme becerisini gstermezsek, szn ettiimiz
374

giriimleri er ya da ge gerekletirebileceiz. Duraan (statik) bir toplum dnmek olanakszdr. Kozmos'u keiften birazck yz evirmek bile birok kuakta kendini gsterecek gerilemeye yol aar. Buna karlk, yerkremizin az tesindeki servenlere bir nebze katlmz -Kristof Kolomb'un deyimiyle Yldz Se rvenine katlmak-, gelecek insan kuaklarnda Kozmos'un ke finde pay bulunma cokusu yaratacaktr. 3,6 milyon yl nce imdi Tanzanya'nn kuzeyi olan blgede bir yanardan pskrd kl bulutlar evredeki savanlara yayld. 1979 ylnda paleoantropolog Mary Leakey o kller ara snda ayak izlerine rastlad. lkel dnem insanslarndan birinin ayak izi olduuna inanan Mary Leakey'e gre, yeryzndeki tm insanlarn atas olabilir bu. Ve 380.000 kilometre tede insanla rn bir iyimserlik annda Sknet Denizi adm verdikleri kurak bir dzlkte bir ayak izi daha duruyor. Bu, gezegenimizden ba ka bir dnyaya ayak basan ilk insann ayak izidir. 3,6 milyon yl da epey ilerlemiiz. Hatta 4,6 milyar ylda. Hatta hatta 15 milyar ylda. Kendisi konusunda bilinlenmeye balayan bir Kozmos'un blgesel temsilcileriyiz. Kkenlerimizi aratrabilmeye balam z : Harcnda yldz bulunduranlar yldzlar hakknda kafa yo ruyor; on milyar milyar milyar atomun rgtlenmi topluluklar atomlarn evrimini inceliyor; en azndan bizim diyarda beliren bilincin buralara gelinceye dek getii uzunca yolu saptamaya alyor. Bizim sadakatimiz trlere ve gezegenedir. Biz yerk remiz adma konuuyoruz. Varlmz srdrme ykmll.mzse, yalnzca kendimize kar deil, ayn zamanda Kozmos'a kardr da. Yaam kaynamz olan o eski ve engin Kozmos'a...

-375