www.kitabxana.

net Milli Virtual Kitabxanann Tqdimatnda

ANAR

Yax Padahn Nal

Rqmsal e-nr Redaktoru v e-nr hazrlayan hazrlayan: Aydn Xan (bilov), yazar-kulturoloq

YYSQ Milli Virtual Kitabxana BAKI- 2009

indkilr

I. Yazar bard bilgilr II. srlri 1. Dantenin yubileyi 2. Yax Padahn nal 3. Grc Familyas 4. Mtlq grrik 5. Mn, Sn, O v telefon 6. Qrmz Limuzin 7. Vahim

sh. 3

sh. 14 sh. 57 sh. 70 sh. 87 sh. 102 sh. 109 sh. 130

Yazar haqqnda geni bilgilr

ANAR (Anar Rzayev Rsul olu) 1938-ci il martn 14-d Bakda airlr ailsind anadan olmudur. sli - nsli. Ailsi. Anarn atas air Rsul Rza, anas air Nigar Rfibylidir. Anar eyni zamanda Azrbaycann mhur ictimai v dvlt xadimi, Azrbaycan Demokratik Respublikasnn ilk Shiyy Naziri v Gnc hrinin general-qubernatoru olan Xudadat by Rfibylinin nvsidir. Rsul Rza 1910-cu il mayn 19-da Gyay hrind dnyaya glmi, 19 81-ci il aprelin 1-d Bakda vfat etmidir. Mmmdxanllar nslindndir. Soy adlar ulu babas, iyni v bir para kndlrin mlkdar Mmmdyar olu Mmmd xanla baldr. Bayat boyundan, ahsevn tayfasndan olan Mmmd xan XIX srin ortalarnda rus sgrlriyl toqqumasndan sonra zindana atlr v orda zhrlnrk ldrlr. Mmmdxann nticsi, Rsulun atas brahim Mmmdxanl Gyayda mirzlik edr v ticartl mul olarm. 1915-ci ild Bakda vfat etmi v mbrkndd dfn edilmidir. 1913-c il iyunun 29-da Gncd anadan olmu Nigar xanm Rfibyli mhur Rfibylilr nslindndir. Ata trfdn babas lkbr by Rfibyli- el asaqqal, maarifi, Azrbaycanda ilk siyas partiya olan Difai partiyasnn yaradclarndandr. lkbr byin yegan olu, Nigar xanmn atas Xudadat by ilk ali thsilli crrahlardandr. Xarkov Tibb Universitetini bitirdikdn sonra 17 il Gnc xstxanasnn ba hkimi v hkimlr cmiyytinin sdri kimi almdr. 1918-ci ild Gncd ilk mstqil Azrbaycan Cmhuriyyti qurulan zaman Xudadat by Rfibyli Ftli xan Xoyskinin hkmtind ilk Shiyy Naziri olmu, bir il sonra is Gnc general-qubernatoru vzifsin tyin edilmidir. 1920-ci il aprel bolevik evriliindn sonra hbs edilmi, Gnc syannn tkilind ittihamlandrlaraq glllnmidir. Anar 1945-ci ild 10 illik musiqi mktbin (indiki Blbl adna mktb) daxil olmu v 1955-ci ild hmin mktbi gm medalla bitirmidir. Birinci sinifdn onuncu sinif qdr Zemfira Sfrovayla bir yerd oxumular. 1955-ci ild Anar Azrbaycan Dvlt Universitetinin filologiya fakultsin, Zemfira konservatoriyaya daxil olsa da, yollar ayrlmam, nianlanm, evlnmilr. Toylar 1962-ci il yanvarn 27-d olmudur. Anar v Zemfira xanmn 2 vladlar var. Byk oullar Tural rbnas v diplomatdr, Xarici lr Nazirliyinin mkdadr. Qzlar Gnel is Bak Dvlt Universitetinin rqnaslq fakultsini bitirib. Anar 1991-ci ilin martnda Yazlarn IX Qurultaynda yekdillikl Azrbaycan Yazlar Birliyinin sdri seilmidir. 1997-ci il oktyabrn 30-da Yazlarn X Qurultaynda yekdillikl

yenidn Azrbaycan Yazlar Birliyinin sdri seilmidir. Yazlarn XI Qurultaynda yekdillikl nvbti df Azrbaycan Yazlar Birliyinin sdri seilmidir. 1991-ci ild Mstqil Azrbaycann Milli Mclisini ilk iclasn amaq, aparmaq rfi Anara verilmidir. Anar 1995-ci v 2000-ci illrd Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin zv seilmidir. O, Milli Mclisin mdniyyt komissiyasnn sdri seilmidir. Bu komissiyann Mdniyyt haqqnda, Tarix v memarlq abidlrinin qorunmas haqqnda, Kinematoqrafiya haqqnda v baqa mhm qanunlar Milli Mclis qbul etmi v Prezident imzalamdr. Anar Azrbaycan Respublikas Konstitusiya Komissiyasnn zvdr. Anar bir sra dvlt v beynlxalq mkafatlarn sahibidir. Xalq yazsdr. 1998-ci il martn 14-d Azrbaycan Prezidenti Anar yubileylri mnasibtil lkmizin n yksk mkafatlaryla - "hrt", elc d "stiqlal" ordeni il tltif etmidir.

Yaradcl

Anar yaradclq faliyytin yeniyetmlik yalarndan balam, ilk qlm tcrblrini 1952-ci ild uada etmidir. 1960-c ild "Azrbaycan" curnalnn dekabr nmrsind ap olunmu "Ken ilin son gecsi" v "Bayram hsrtind" ilk mtbu hekaylridir. 1964-c ildn Yazlar ttifaqnn, habel Kinematoqraflar, Curnalistlr v Teatr xadimlri ittifaqlarnn zvdr. Anarn mxtlif lklrd nr olunan kitablarnn mumi say 50-dn artqdr. "A liman" povesti Moskvada (1973, 1980, 1988), Polada (1978), Macarstanda(1972), Bolqarstanda(1973), Trkiyd(1991), zbkistanda(1978), Qazaxstanda(1976), "Bemrtbli evin altnc mrtbsi" Moskvada (1980, 1988), iki df, mxtlif trcmlrd Trkiyd (1994, 1995), Almaniya Demokratik Respublikasnda(1979), Almaniya Federativ Respublikasnda(1989), exoslavakiyada (1980-c ild ex, 1984-c ild slovak dillrind), Macarstanda (1981), sverd (1992), Estoniyada (1989), Grcstanda (1997), "laq" povesti df Moskvada, Polada (1981), Macarstanda(1982), Almaniyada (1986), Fransada(1995), Estoniyada(1981), "Dantenin yubileyi" df Moskvada, Estoniyada(1975), Bolqarstanda(1973), Tacikistanda(1977), "Dd Qorqud" Moskvada (1980, 1988), randabyk tiraclarla, nfis kild ap olunmular. "Mn, sn, o v telefon" hekaysi Moskvada "Nedelya" hftliyind drc olunandan sonra, AB-da, Kanadada, Yaponiyada, Finlandiyada, rb lklrind v bir sra baqa lklrd ap olunmudur. Bir sra baqa hekaylri, pyeslri, mqallri d ("Ken ilin son gecsi", "Asqlqda ilyn qadnn shbti", "Grc familiyas", "Yax padahn nal", "Molla Nsrddin-66"), "Qaravlli", "Thmin v Zaur" Moskvann dvri mtbuatnda, Trkiy curnallarnda, Almaniya, Pola, Macarstan, Rumniya, Bolqarstan dvri mtbuatnda, Hindistanda v kemi SSR-nin btn respublikalarnda nr olunmular. Jlil Mmmdquluzady aid "Anlamaq drdi" essesi A.Tvardovskinin zamannda "Novy mir" curnalnda drc olunmudu. Azrbaycann btn teatrlarnda Anarn pyeslri tamaaya qoyulmudur. Akademik Dvlt Dram Teatrnda be pyesi ("hrin yay gnlri", "Adamn adam"(bu pyesin quruluu rejissoru da Anarn zdr), "Shra yuxular", "Sizi deyib glmim", "Thmin v Zaur"), Gnc Tamaalar Teatrnda "Ken ilin son gecsi", Kukla Teatrnda "Qaravlli" tamaaya 4

qoyulmudur. "hrin yay gnlri", "Adamn adam", "Thmin v Zaur" Azrbaycann bir sra hr v rayon teatrlarnn shnlrind oynanlb. Anarn pyeslri Moskvada Miniatr Teatrnda, Kazann, Kiinyovun Akademik Dvlt Teatrlarnda, Dakndd Mukimi teatrnda, habel Polada, Bolqarstanda, Ermnistandan, Trkmnistanda, Qrzstanda, Rusiya hrlrind d oynanlb. Moskvann Mrkzi televiziyas "Mn, sn, o v telefon" hekaysini v iki df, mxtlif quruluda "Ken ilin son gecsi" hekaysinin shnldirrk birinci proqramla nmayi etdirmidir. Rusiyann "Mosfilm" kinostudiyasnda "Mn, sn, o v telefon" hekaysinin motivlri zr "Hr axam 11-d" bdii filmi kilib. Anar onbir bdii filmin ("Torpaq. Dniz. Od. Sma", "Gn kedi", "Dd Qoqud"- ilk iki hissli Azrbaycan filmi, "Dantenin yubileyi", "zeyir mr", "tn ilin son gecsi", "Qm pncrsi", "mtahan", "laq", "Thmin", "Otel ota"), bir ne sndli v televiziya filminin ("Dniz", "Qobustan", "Da saatn ssi", "Qdim Gnc-Yeni Gnc", "Bu-Sttar Bhlulzaddir", "BuJavaddr", "Dindirir sr bizi", "Evlri kndln yar") ssenari mllifidir. "Dantenin yubileyi" filminin habel iki hissli "zeyir mr", v "Qm pncrsi" filmlrinin quruluu rejissoru Anar zdr. Anarn bir ne eri d var. Szlrin bstkarlardan E.Sabitolu, X.Mirzzad, Javanir Quliyev mahnlar bstlmilr. ekspirin "Frtna", B.Brextin "Qalileo Qaliley" pyeslrini, R.Taqorun "Baban" mnsur erlrini, A.Blokun,V.Mayakovskinin, S.Yeseninin, B.Pasternakn erlrini dilimiz evirmidir. Anar 1970-72-ci illrd Bakda v Moskvada Recissor emalatxanasnda oxuyaraq kino rejissoru diplomu almdr. Bir sra xarici lklrd Anarn onlarla msahibsi, Anar v onun srlri haqqnda yzlrl mqallr, resenziyalar xmdr. Onun haqqnda S.Birovun "Anar" adl monoqrafiyas (1994), Nurlana liyevann "Anar-xsiyyt v sntkar" adl kitab nr olunmu, haqqnda iki hissli "Anarla z-z" televiziya filmi kilmidir. Anar Azrbaycanda v bir sra xarici lklrd tkil olunan beynlxalq tdbirlrdsimpoziumlarda, konqreslrd, konfranslarda, seminarlarda, qurultay v yubileylrd itirak, x v mruzlr etmidir. Ankarada Trk Dnyas Yazlarnn I (1992) v II (1994) Qurultaylarnda x etmi, bu qurultaylarn bir sra mhm sndlrinin hazrlanmasnda itirak etmi, 1996-c ild Bakda Trk Dnyas Yazlarnn III Qurultayn giri sz il amdr.

Anar haqqnda

YADIMA DD Olum Anara Dnizd lp var, gyd bulud var, Gnd durna keir gydn yz qatar Baxdm fqlr hzin axamlar, O mlum durman yadma dd. Bax, yal Krmda yarpaqlar solub El bil tbit idn yorulub Hrdn qrib-qrib gzlrin dolub Boynunu burman yadma dd. Knlm snsiz alar, sninl glr, Ata olmayanlar bunu n bilr? Tutub arpaynn yanndan shr, Ayaa durman yadma dd. Rsul Rza Krm, Yalta, 1938 *** ANARA Hicrann ardr, dz bilmirm, O uca dalardan en gl, Anarm! Krp ayaqlarn yaman yorulub, Sinmin stnd dincl, Anarm. Snsiz n gecm var, n d gndzm Sn gedndn bri glmyib zm, Gl uzun kirpikli krpc quzum, Anarm, Anarm, dcl Anarm! Dedilr heyransan gln trin, Gl qatdm erimin hr bir strin Min cfaya dzdm snin xtrin, Anarm, Anarm, gzl Anarm! Nigar Rfibyli 1945

*** Amma ken eylri indi burda amaq olar. Glib n qdr ikayt edirdilr, el sizin znzn irinizdn. Biri glirdi, deyirdi bu pantrkistdir, biri deyirdi, n bilim bu Trkiynin casusudur, biri deyirdi bu rann casusudur, biri deyirdi bunun babas sovet hkumtinin leyhin olub, zu d sovet hkmtinin leyhin gedir. N qdr glirdilr, deyirdilr v alrdlar ki, bu srlrin qarsn alsnlar. O vaxtlar bizim hyatmzda olan mnfi hallar tnqid edn srlrin qarsn almaq istyirdilr. 1969-cu ild mn d Azrbaycana rhbr seiln gndn Azrbaycann hyatnda olan eybcrliklri, mnfi chtlri daim tnqid etmim, onlarla mbariz aparmam. Ona gr glib mn deynd ki, Anar hrin yay gnlri pyesi yazbdr, bizim quruluun leyhin gedir, filan edir, dedim, yax, gedib baxaram. Gldim, baxdm, ox da trifldim, mkafat da verdim. ...yirminci illrin represiyalarnda, otuzuncu illrin represiyalarnda ox dyrli gnclilrziyallar mhv edilmidir. Onlardan biri d Nigar xanmn atas Xudadat by RfibyliAzrbaycann ilk mstqil hkmtind, Xalq Jmhuriyytind nazir vzifsini tutmu bir insan, sonra represiya qurban olmudur. Ancaq tarix hr eyi z yerin qoyur. Reppresiya qurban olmu Xudadat by Rfibylinin qz Nigar xanm Rfibyli byk bir yol kemi, Azrbaycan mdniyytinin inkiaf etmsi urunda almdr. O, z hyat yolda- Azrbaycann byk airi Rsul Rza il birlikd Azrbaycan dbiyyatnn ykslmsind xsusi rol oynamdr v mmnunam ki, onlarn vlad, Azrbaycann byk yazs, Yazlar Birliyinin sdri hrmtli Anar da cdadlarnn, anasnn, atasnn iini davam etdirir v Azrbaycan dbiyyatnn, mdniyytinin inkiafna z xidmtlrini gstrir. Grrsnz Gnc n qdr byk insanlar yetidirir. Bir aild xalq yazs- Rsul Rza, Nigar Rfibyli, Anar. Heydr liyev Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti *** Respublikadak gnclri ox zirdilr. R.Rza birdn xd, 20-30 nfri himay eldi. Jamaat baxrd ki, yuxarda Rsul da var. Rsulun hesabna aadan bzilri csartlnirdilr. V onlar Rsul himay edirdi. Msln, Fikrt Qoca idi, Vaqif Smdolu idi v baqalar. O zaman ziyallar ox byk ilr grrdlr... Hmin dvrd .ylisli d, Anar da, Elin d, Y.Smdolu da gz qabanda idilr. Bunlar o sz deyirdilr, tbli edirdilr. Bzn biz deyirik ki, Bxtiyar mllim niy bel dand, bir az yumaq dand. Bxtiyar mllim o ar vaxtlarda tlblrin, milltin vtnprvrlik erlri yrdirdi... Bizimki o vaxt yksli deyildi, lmdn qayd idi. O zamann dbiyyat daha ox zabldr. O zamann yazsna daha ox qiymt verilmlidir. Milltin nfsini geri qaytard n. Dil urunda dbiyyat mbariz aparrd. krmin Azrbaycan curnal, C.Smdolunun Ulduz curnal byk rol oynad. Onlardan vvl Anarn Qobustan curnal dili il, nfsi il tz glmidi. Sonra ham dd onun stn, baladlar Rsul Rzann leyhin yazmaa, Anarn leyhin yazmaa. Qrup il bir yerd vurmaa baladlar ki, bunun ad topludur, bu qurumdur, bs bunlar ndir. O dvrn ziyallar haqqnda ayrca yaz da yazmaq lazmdr. Onlarn qiymti d verilmlidir. Mnim yadmdadr Molla Nsrddin - 66- Anarn yazlar, ham oxuyurdu. Btn cavanlar bir-birindn soruurdu ki, oxumusan? Onun mzakirsin keirdilr, danrdlar cavanlar. Yni bu, Sabir ruhunun qaytmas idi. Bu, XX srin birinci yarsnda qaynayan ziyal tfkkrn tzdn qaytarb gtirmk, tzdn ona qaytmaq v onun stnd yenidn qurub getmk idi. ndi nec ki, biz Azrbaycan Demokratik Jmhuriyytini brpa etmy alrq, o zaman da bunlar hmin o mfkurni brpa ednlr idi v etdilr d. ox ey etdilr. blfz Eliby Azrbaycan Respublikasnn II Prezidenti 7

*** Ziyal beyni bizim mnvi srvtimizdir. Bunula bel milli srvti qorumaq, ona qay gstrmk d vacibdir. Amma etiraf edk ki, qiymtli adamlarmz qorumaq, onlara qay gstrmk bir yana, yuxarda dediyim kimi,mrn milltin drdlrini dil gtirmy, uzun illr iind yaadmz totalitar recimin kkn baltalamaa hsr etmi Anar kimi ziyallarmz yerli-yersiz sancmaa, zmzdn incitmy ehtiyac var idimi? Ax, son 2-3 ild bzi qzetlrimizin ii-pesi Anar kimi hrmtli ziyallarmz netrlmkdn ibart olmudur. stiqlalmz qazanandan sonra Sovet imperializminin kkn baltalayan "Adamn adam", "Anlamaq drdi", "Yax padahn nal" kimi o vaxt byk csart tlb edn srlri yazma Anarn xidmtlrini bu gn qiymtlndirmk vzin, crbcr atmacalarla onun "yersiz" ifas il mul olmaq mdni xalqa yaraarm? Bxtiyar Vahabzad (Xalq airi) *** Mnim airlik xronologiyam Anar mndn yax bilir. Msln, mnim yadmdan xm, tamamil unutduum drd poemam Anar mn verib. Baxan kimi yadma dd. Anarn bu xsusiyytini d deyim, qoy bizim cavanlar yrnsin ki, nec dostluq etmk lazmdr. Dostluq tkc szl-shbtl, yemk-imkl yox, bax el bundad. Hr dost bunu ely bilmz. z d Anar kimi ictimai nqteyi-nzrdn hmi mul olan adam oturub dostun kitabn trtib elsin: lahi, mn burdayam kitabnn trtibisi d Anard, amma adn bir trtibi kimi yazmayb. n sz d o yazb. Yan da Anard, shiflyn d Anard. Vaqif Smdolu (air) *** Anarn A liman povestindn bir misal gtirmk istyirm. Povestin qhrman Thmin bu gn ox yaylm emansipasiyaya uram qadn tipinin nmayndsidir: O, elmlr namizdidir, ox gzl v ox da srbst yaayr, daha dqiq desk, Thmin tsadfi mnasibtlrd z ifadsini tapm bu srbstliyin sridir, o, z mstqilliyini hat olunduu adamlarn, sas etibar il obvatellrin gzn soxaraq, zabl hqiqilik axtarr. Burada sanki he bir milli znmxsusluq yoxdur. Biz Thmin surtinin bu kiik thlilind bilrkdn mlahizlri mumi kild yrtdks d, bir sz ox yerin dd ki, bu da zab szdr. Thminnin z emansipasiyasn, modernliyini mhz zab il, nec qlbn, nec hisslr qaplaraq zn d drd etmsi tamamil milli sciyy dayr. Fransz qadn bel bir emansipasiyan, bel bir modernliyi tbii ki, he vaxt znn zabl qaylar mnbyin evirmzdi. Bu yerd mhz rq sakini, mhz azrbaycanl qadnnn daxili alminin, zab-ziyytlrinin ahidi oluruq. Mllifin mharti v milli xsusiyytlr sadiqliyi d mhz bu inc mtlbi duymasnda v gstrmsind idi. Elin (Xalq yazs) *** Mn yksk xsiyytli, sevimli airimiz rhmtlik dostum Rsul Rzann olu, mniml mqayisd gnc dostum Anar ona gr sevirm ki, o, atasndan gln bir ox insani keyfiyytlri kemkeli dvrlrdn keirrk znd yaada bilib, z zhmti, z alqanl 8

hesabna biliyini, sviyysini artraraq kamil bir insan, oxsahli yaradcl olan hssas duyulu bir sntkar v yksk mdniyytli dvlt xadimi olub. Tofiq Quliyev (bstkar) *** Tallinn, Moskva, Roma, Paris v dnyann bir ox byk hrlrind olmuam v oradan Azrbaycana baxanda hmi Anar grmm. Torul Nrimanbyov (rssam) *** Anarn bir yaz kimi yax chtlrindn biri d budur ki, qlm almaq istdiyi mvzunu mkmml aradrr, tdqiqat kimi aradrmalarla mul olur v onu btv qavradqdan sonra yazya balayr. Biz bunu Mirz Jlildn sr yazmazdan vvl Anlamaq drdi v Dd Qorqud dnyas kimi elmi, essevari, publisist srlrin timsalnda grrk. Mn el glir ki, Dd Qorqud dnyas indiy qdr Dd Qorqud haqqnda yazlan btn elmi aradrmalara istinad edilrk, onlarn sart zncirindn uzaqlaaraq, mstqil mhakimlr sasnda yaradlm emosional, emosional olduu qdr d elmi srdir. Bu srd iki cht xsusil diqqti clb edir. Birincisi, Anar Dd Qorqud ouzlarnn frqli olduunu, z adt, psixologiya, xlaq, ail mnasibtlri, mhbbt v sdaqt anlaylar il azrbaycanl olduqlarn v bunlarn bizim torpaqda ta qdimdn yaadn, bir szl, bizim zmz v kkmz olduunu sbut edir. Dd Qorqud bizimdir, onun ouzlar is cdadmzdr. z d Azrbaycan torpanda eramzn vvllrind, blk d daha qdimd yaamlar. kinci cht odur ki,Anar Dd Qorqud dili il, Dd Qorqud xlaqi, psixoloct, etik xsusiyyti il, indiki Azrbaycanllar mqayis edrk oxar chtlr, daha dqiq desk, indinin znd d yaadlan chtlri axtarb tapr. He bhsiz, bu sr ddqorqudnasl znginldirckdir. smayl xl (yaz) *** Grkmli Azrbaycan yazs Anarn glmindn xm Sizsiz sndli roman masir Azrbaycan dbiyyatnn ciddi naliyytlrindndir. Bu sr gz ya v rk alovundan yaranm n ncib fikirlr, duyularla yazlmdr. Anar bu romannda Rsul Rza v Nigar Rfibylinin bdii obrazlarn yaratmdr. Bu gn dbiyyatla az-ox laqsi olan, hr iki airi sevn, oxuyan, onlar tanyanlar bilirlr ki, Rsul Rzann yaradclq yolu saylan, seiln yoldur. dbi gncliy qay deynd lmz air dr yada. O, hmi haya yetmk, kimis bdrmlrdn, yxlmaqdan qorumaq n yaranmd el bil. Bu sr drd, kdr, dzm nmsidir. Yzc gn rzind atasn v anasn itirn, bu itkinin byklyn yalnz al il yox, btn ryi il drk edn, duyan, drd dzmyn, dzn vladn bdii etirafdr. Mllifin Qorxuram qlmim qanaya szlri sanki romann yazlma trzini, onun nec doulduunu myynldirir... srin dili ada dbi dilimizin inkiaf v znginlmsi baxmndan da xeyli maraqldr. Anarn bdii nsr dili hyatn v insan varlnn drin qatlarn yrnn, n inc fikir v duyular drst ifad etmy alan v buna nail olan realist sntkarn dilidir. dbiyyatmzn mumi inkiafnda, onun formaca, mzmunca znginlmsind misilsiz xidmtlri olan Rsul Rza, Nigar Rfibyli haqqnda yazlm bu roman yksk bdii keyfiyytlril, yaz trzi, slubu il d yenidir, maraqldr. Mnim

yazdqlarm is srin hr iki qhrmanna v onun mllifin byk hrmti olan bir airin rk szlridir. Xlil Rza Ulutrk (air) *** Anarn, Anar yaradclnn hyatiliyi, realizmi, gr tbir caizs, bugnly biz sl dbiyyat haqqnda danmaa tam haqq verir. Anar bir yaz, esseist v kino xadimi kimi z yaradclnda masir sntin bir ox xsusiyytlrini birldir bilmidir, bu sintez ekletik xarakterli deyil, btvdr, mqsduyundur... Mhz buna gr d bu gn biz dbiyyatdan dananda, masir Azrbaycan nsrinin son illrd keyfiyytc yeni bir mrhly qalxdn iqrar ednd-yeni fikirli, yeni mzmunlu, yksk realist mvqeli, geni miqyasl sntdn danmal oluruq. Bu sntin n sralarnda Anar z ssi v z nfsi il uurlu addmlarla gedir. Yusif Smdolu (yaz) *** Anar yaradclnn hqiqtn renesans geniliyinin istedad v maraq dairsindn baqa, mnvi qaynaqlar da var: zg mllril, talelril, sylri il bu qdr rkdn mul olmaq yalnz lm unutmayan v hyat sevn adamn iidir. Anarn xsiyyt, sntkar, ictimai xadim kimi Azrbaycan mdniyytind unikall aydn hqiqtdir. stedadn, geni erudisiyann, xalqna, lksin grkli olmaq yolunda xidmtin v zamann son drc dqiq duyman bel zv vhdtini mn baqa he ksd grmmim. Rstm brahimbyov (yaz) *** dbi hyatda da teatrdak kimi hrnin z ampulas var v z tbitinin ziddin gedib bundan knara xmaq asan deyil. Mn el glir ki, Anar dbiyyata epizodik, ikinci-nc drcli rollar n glmyib. El bu xsusiyyt ona hm bdii, hm d elmi-publisist yaradclnda mdniyyt tariximizin n qaynar nqtlrin l uzatmaq, n mqdds shiflrini evirmk haqq kimi bir mnvi imtiyaz verib. Anar ilk hekaylrini ap etdirndn bri hmi diqqt mrkzinddir. Ancaq onun yaradclna oxucu mara il tnqidi mara ox vaxt birbirinin ksin olub. Oxucuya sevinc gtirn bir ox yaradclq axtarlar v uurlar, tnqidilr n yeni hcum hdfin dnr... Buna gr d z dbi taleyini, bugnki byk ictimai etimad, mumxalq mhbbtini qazanmaq qdr o, tin, dramatik yollardan keib... Anara etibar etmk olar, yazsnda da, ictimai mvqeyind d, dannda da, sevgisi v nifrtind d... Hans yer dr-dsn, mdniyytimizi lyaqtl tmsil ed bilr. He bir tin mqamda z xsi mnafeyini, trif, ad-san, mkafat hvsini mmi mnafeyindn stn tutub dbi vicdanna qar getmz... Anarn vaxta, vaxtn Anara sdqti mni hmi tcblndirir. Anarn vaxta sdaqti budur ki, o, hmi hr vaxtn, hr mqamn z szn, doma, gzlniln, grkli szn deyir. Vaxtn ona sdaqti d budur ki, bizim n 24 saat olan gn sanki onun n genilnir. Yoxsa eyni zamanda hm nasir, hm kino-dramaturq, hm publisist, hm Qobustan kimi bizim mtbuat tariximizd xsusi mrhl tkil edn curnaln redaktoru, hm kinorejissor kimi oxchtli faliyytin nec vaxt atdrmaq olard? gr zamann bel yazya sdaqti olmasayd, o, btn dbi-ictimai faliyyti il yana, Azrbaycan qar-qar gzib yurdumuzun Naxvan, Qaraba, Gncsi, kisi, Lnkran, Qobustan, ri hri haqqnda bir-birindn gzl bdii publisistik nmunlr yarada bilmzdi. Bu kitab hm corafi,

10

hm d mnvi anlamda Azrbaycann xritsidir. Burada vtnl xsiyyt, yurdla yurdda zz, rk rydir. Sabir Rstmxanl (air) *** Anar hyatda, sntd he kim bnzmir, dbiyyatmzda onun znmxsus yeri v dsti-xtti var. Hr hans bir srini oxuyanda bilirsn ki, bu, Anarn qlmindn xb. El znn kdiyi filmlr d adi bdii filmlr deyil. Bunlar hm d grkmli sntkarlarmz haqqnda monumental tdqiqat srlridir. Mn Anar bir yaz kimi oxdan tanyram. Mn ox rejissorlarla ilmim. Amma Anarda baqalarndan frqlnn chtlr grmm. kili meydanasnda ox danmaqla, obraz aktyora uzun-uzad baa salmaqla ii yoxdur. O, baxlar il, iki klim il szl aktyoru inandrr. Mn Anarla fxr edirm. Moskvada yal nsldn olan diblrin ona nec hrmt v izztl mracit etdiklrini grnd ryim daa dnrd... Hsn Mmmdov (kinoaktyor) *** Azrbaycanfilm studiyasnda yaranm v Mrkzi televiziya il nmayi etdirilmi zeyir Hacbyov. Uzun mrn akkordlar filminin ssenar mllifi v rejissoru Anardr. Film bstkarn yaradclnn drin xlqi kklrini, onun doma torpana zv balln ks etdirir. Xatirlrin, tarixi sndlrin, bdii kinoyla uzlamas bstkarn taleyi, Azrbaycan musiqi-shn sntinin inkiaf yollar haqqnda dnc-film yaratmaa imkan vermidir. Rid Behbudov (Azrbaycann grkmli msiqiisi) *** Anarn bizim kinematoqrafiyada rolu olduqca bykdur. Onun yaradc kimi itirak il kiln filmlri sadc olaraq sadalamaq bel tindir. Hl demirm ki, bu, yalnz kmiyytin deyil, hm d geni bdii diapazonuna, dvr, xarakterlri, janrlar, hval-ruhiyylri hat etmsin gr uzun bir siyahdr... Bir szl, analitik yaz-publisist, kinonas olsaydam, onun haqqnda kitab yazardm, sadc qzet mqalsi yox. Xobxtm ki, hl gnclik illrind, bizim nsil n oz rfli olan 60-c illrd Anarla ilmk sadti mn d nstb olmudur. Yaz, kinematoqraf Anarn bizim mdniyytin n gzl simalarndan olduunu bildirmkl nec deyrlr, Amerika kf etmirm. Onun canl ensklopediya, parlaq erudit, hqiqi orqanik ziyal kimi bizim mnviyyatmzn, dilimizin v tariximizin mdafiisi olduunu bildirmkl d elc. O, ox qeyrtli valideynlrin (Allah Nigar xanma v Rsul mllim qni-qni rhmt edsin) ox qeyrtli vladdr. O, z torpann, z xalqnn oludur. O, vtndadr. El bir hal xatrlamram ki, Anar z qaylar qeydin qalaraq dostlarnn, ictimaiyytin, milli dbiyyatn, teatrn, kinonun, yetimkd olan nslin, tlblrin taleyini, btvlkd maarifin qaylarn bir dqiq unutmu olsun. Mn bu tknmz insann hans potensiala malik olduunu bilirm v grrm. nanram ki, qarda onu bu vaxta kimi yaratdqlarndan da ox kitablar, filmlr, festivallar, srkli alqlar gzlyir. Oqtay Mirqasmov (kinorejissor) ***

11

ndi d portretin sonuncu izgisi- Eminin (bstkar Emin Sabitolu)yaz Anarla dostluu haqqnda. Bu dostluq onlarn atalarnn- Sabit Rhmanla Rsul Rzann yaxnlndan, dostluunda bhrlnmidir. Mn Eminl Anarn dostluunda byk v drin mna grrm. Ax Anar yksk drcd mdni insandr, gzl nasirdir, dbiyyatnasdr, eruditdir, onunla dostluq etmk ham n asan deyil. Bel bir dostluq adam ucaldr v nctbldirir, kailldirir v qarya tlblr qoyur. Bu iki adamn mhz bel tlbkar dostluq tellri il bir-birin balanmas mnim nzrimd onlarn yksk bri keyfiyytlri n n yaxa meyardr. Firngiz lizad (bstkar)

12

BD SRLR

1. Dantenin yubileyi 2. Yax Padahn Nal 3. Grc Familyas 4. Mtlq Grrik 5. Mn, Sn, O v telefon 6. Qrmz Limuzin 7. Vahim

13

POVEST Dantenin yubileyi

- Bu gec bu qoca bu ocaq. - Bu gec. Bu qoca. Bu ocaq. - Bu gec, bu qoca, bu ocaq. - Yox, yox, bir d yox. Tamaa salonu bombo v qaranlq idi. Salonun orta sralarndan birind ikic nfr ylmidi Rejissor v rssam. Daha dorusu rssam Rejissorun arxasnda - daldak srada oturmudu, Rejissorun iyni zrindn irliy yilib shny baxrd. Rejissorun qarsndak kiik masa zif raqla iqlanmd. Masann stnd raqdan baqa praknd kazlar, karandalar, klqab, disksiz qara rngli daxili telefon, bir Badaml v bir stkan vard. Mq gedirdi. Rejissor yerindn srayb iti addmlarla shny trf getdi. Sol procektorla iqlandrlm shnd iki nfr qrimsiz aktyor dayanmd. Libaslar da el z adi paltarlar idi. Rejissor qvraq bir srayla pillknlri qt edib shny qalxd, n trfd dayanm qarabuday sinli kiiy yanad: -Feyzulla, atam, qardam, - dey sakit v tmkinl da:nmaa ald, - zv yazn glmir, biz glsin. Shr doqquzdan burdayam, azma bir tik rk almamam. Atam-anam sn qurban, ax biz d yazq. Btn srd klm szm var; onu da frri dey bilmirsn. Ax bu zhirmarn haras tindir: Bu gec. Bu qoca. Bu ocaq. Vssalam. Feyzulla irkli, zik dsmaln xartd, tlsik-tlsik znn, alnnn trini sildi. -Bu saat, bu saat, - dey Rejissoru sakitldirmy ald. - Bu saatca, bu saatca deycm, darxma. Rejissor papirosunu Kazbek qutusuna dycldi, frb damana qoydu, yandrmad. -H, di de grm. - Ba st, bu saat, bu saat. Rejissor kibrit kdi, arxaya evrilmdn gerisind dayanm aktyora: -likram, replika, - dedi. Arxada dayanm aktyor Feyzullaya mracitl: 14

- Bs han? - dey sorudu. Feyzulla: - Bu kec bu qoca bu ocaq, - dedi. Rejissor: - Tfu, snin... - dey szn yarmq ksib becid bir yeril shndn dd, yerin qaytd, papirosu klqabya basb sndrd. Sonra d cibindn balaca hb xarb dilinin stn qoydu, stkana su tkb idi. Oturdu. Feyzulla: -sbilm bana dnm, sbilm, - dey Rejissora yalvard, - bir hovur sbr el, bu saatca deycym. Bilmirm, mn n olub bu gn, karxmam. Rejissor rssama trf dnb yava ssl: - Guya ayr gnlr da da stn qoyur, - dedi. Feyzulla: - Olar? - dedi. Rejissor cavab vermdi, ynklc ban trptdi. Feyzulla: - Bu gec! Bu qoca! Bu ocaq! -dedi v Rejissora baxd. Rejissorun znd he bir ifad yox idi. O, maddm-maddm shny, mchul bir nqty baxr, sanki he bir ey grmr, he bir ey eitmirdi. Feyzulla qeyri-myyn bir ifadyl: - Bu kec, bu qoca, bu ocaq, - dedi. Rejissorun yen d hal dyimdi. Feyzulla szlrini nc df tkrar etdi. Rejissor ilan alm kimi yerindn srad: -Ay kii, ay yolda, vtnda, mslman, ermni, moltan, adam olusan ax. Ay... - dey birdnbir ovcuyla azn brk-brk yumub zard. Aktyorlar onun bu hrktin bld idilr, bilirdilr ki, ovcuyla azn yumanda diinin dibindn xan sylri saxlayr, saxladyn, d zaryr. -Siyavu, sakit, ol, - dey rssam lini Rejissorun iynin qoydu, - bir toxta grk.

15

Rejissor Badamln stkana tkmdn birbaa dn bana kdi. Bir qdar sakitlib rssama trf dnd: -Grrsn d, grrsn d mnim gnm. Sn d deyirsn ki, bs Brext bel gldi, Meyerxold bel getdi. Ad, bu mxluqnan Brext olar, bu mxluqnan Meyerxold olar? klm sz shrdn adam kimi buna dedizdir bilmirm. Mn kpk olu Feyzulla Kbirlinskiynn byk snt yaradacam. - sbi titrk barmaqlaryla papirosu gtrb yandrd, smrb tstn ciyrlrin kdi. - Balam, sndn yax pini olar, ay, apaz, mn n bilim camadar, mscidd mrdir olar, amma daha aktyor yox, atam, aktyor yox. Aktyorluq sntdir ey, ay mslmanlar, an qulanz eidin, iskusstvo. Yaradclq. Tvorestvo. Burda istedad lazmdr. Temperament, hrart lazmdr. Bli, hrart. 36,6 hrartiyl snt yaratmaq olmaz. Grk qaynayasan, yanasan ki, yaradasan. Yoxsa ssinin zor yerin salmaqnan i kemz, atam balas, r-barnan obraz yaratmaq olmaz. Ssin gurdur, ox cb, get mscid, ol zan. Feyzulla shnd lal-dinmz dayanmd. Prtb qpqrmz qzarmd. Bolluca tr tkrd. Qrx ildi shndydi v qrx ild crbcr Rejissorlardan, aktyorlardan bu cr szlri, thmtlri az eitmmidi. Amma indi ona yer elyn Siyavuun son szlri - mscid, zan, mrdir shbti oldu. Teatrda ham - Siyavu z d, likram da bilirdilr ki, Feyzulla ruhani ailsindndir, atas mfti olub. Bunu blk birc cavan rssam bilmirdi - teatra tz glmidi. Rssam pldad: -Ay Siyavu, sakit ol bir az, - dedi. - Ax bdbxt neylsin, bacard budur da. -Bs mn kpk olu neydyim? - dey Siyavu partlad,- mnim tqsirim ndir ki, cavan mrm bel insanlarn iind rtmliym. ki eyin arpasen bl bilmir, glib xb shny. Rssam rkl: -Aybdr, Siyavu, - dedi, - atan yerinddir. - Mnim atam qlt elyr. Mnim atam oxdan o dnyaya, mlklr salam aparb. Amma belsi bilibitdn kimidir. Sni d, mni d basdracaq, arxayn ol. Yz il yaayacaq. Niy d yaamasn? N drdi, n qmi var? Qqrrsan stn quzu kimi boynunu bkr, lal-dinmz dayanr. ryind d yqin hl mn glr ki, gr zalm olu n zn crr. Bax, he tk d trpnmir. Dorudan da n iskustvo, n teatr? Qrx ildi glir, -klm szn deyir, maan alr, xr gedir bozban yemy. Qrx il d bundan sonra bel mr srck. Bizik axmaq, drndn xrq, snt, yenilik, inkiaf Kim lazmdr bunlar hams, ay Zeynal, dnya Feyzulla dnyasdr. Rejissor ryini boaldb bir az sakitldi, yenidn papiros yandrd, drin bir qullab ald, shny baxd. Shnd Feyzulla mtilik heykli kimi quruyub qalmd. El yazq-yazq Rejissora sar baxrd ki, Siyavu zn saxlaya bilmyib kld. vvl doda qad, glmsnd, sonra brkdn aqqanaq kib gld. - Mn lm Kbirlinski, - dedi. El bel mzyn o replikan bir d de. Dlisov xasiyytli Siyavuun gln cavab olaraq Feyzulla da mamn-mamn glmsdi, htta gld d, amma sonra n edcyini bilmirdi. Bilmirdi Rejissorun tklifi ciddidir, ya zarafat, mqi davam etdirir, ya el bel dilxoluq edir. Bilmdi ki, nec desin, bnrinci df dediyi kimi (onda Rejissor bynmmidi, ayr cr gstrmidi). Ya Rejissor vvl gstrdiyi kimi, ya sonra 16

gstrdiyi kimi, ya da tamam baqa bir trzd. Ya da blk zarafatla desin. Yox, zarafat qoy z elsin, mn elsm, sonra xatas xar, bilmk olmaz dr-dmzi var. Var qvvsini, hafizsini, tcrbsini sfrbr edib grgin bir ssl: - Bu gec! Bu qoca! Bu ocaq! - dedi. Rejissorun aqqltsndan diksindi: -Afrin Kbirlinski, oulsan oul. Kiinin sz bir olar, saat mqimiz - bir fndq. Sonra Siyavu qfilc gln ksib ciddildi v birdn-bir ham Rejissorun nec yorun olduunu aydn grd. Sanki btn bayaqk ehtirasl danqlar, odlu ikaytlri, ac szlri, bir qdr sni hrktlri - btn bunlar hams bdn paltar tarm saxlayai kimi onu grkin v kip saxlayrd. ndi birdn btn varl xarlb bir qraa atlm paltar kimi zik, brk, aciz v yorun grnd. Ar-ar: -Yax, gedin, - dedi. - Mq qurtard. Feyzulla teatrdan likramla birlikd xd. likram: - Grdn hrif na zndn xmd? - dedi. - Deynn sndn qabaq Rejissor-zad grmmiik. Deynn bamzn tk san snin kimi Rejissor grb trmk. Feyzulla: -Ay likram, snin banda tk var ki, o misal kirsn? - dey zarafat eldi, amma zarafatna n z gld, n d likram. Bir mddt sssiz addmladlar. likram: -Bs bazara getmirsn? - dedi. Feyzulla: -Yox, - dedi. Niy? -im var. - N iin? Allahu-kbr, i dmdik? - dey Feyzulla fikirldi. likrama demk istmirdi ki, kinostudiyaya gedirm, dublyacm var, bilirdi ki, bunu biln kimi likramn ryinin qurdlar ba qaldracaq. Amma ayr bhan tapb yalan dey d bilmirdi. Yalan demk, bhan uydurmaqda hmi tinlik kirdi, - fantaziyas atmrd. Khn aktyorlar Feyzullann bu chtini bilir v drhal uaq kimi onun yalannn stn ardlar. ndi d: -El bel, - dey mzldand. likram l kmdi. -Yen olsun, - dey qrsaqqz olub yapd. -Kinostudiyaya gedirm. Dublyacm var, - Feyzulla birdn dzn dedi. 17

- Ay kii, bu qdr pulu hara yrsan? Buna sandq-zad tab gtirmz. -Bxtvrlikdn dm vurursan, likram. Yax, sa ol. Mnim avtobusum gldi. Avtobusun dal qaps dz onlarn qarsnda dayand. Amma almad. Hl qabaq qapdan adamlar bilet alb drdlr. Avtobus konduktorsuz ilyirdi. Srniinlr db qurtard, dal qap ald v Feyzulla zn birthr tnlk avtobusun iin sald. -likram: -Mn ac qalaram, amma dublyaca getmrm. sil aktyorun dublyac xalturadr, - dedi, amma Feyzulla bu szlri eitmdi. Yni el likram da bu szlri daha ox zyn deyirdi, oxdand onu dublyaca armrdlar. Feyzullann ayaqlar szldayrd, shrdn mqd ayaq st idi, hm d anadanglm yastayaq idi, amma avtobusda oturmaa yer yox idi. Mein, nikelln dmir, tr iyin qeyri-myyn bir iy d - mhz hr nqliyyatna mxsus olan bir iy d qatrd. Ndns bu iy Feyzullann yadna mharib illrini sald. Yastayaq olduu sbbdn Feyzullan davaya aparmamdlar. Teatrn iilrinin bir oxu, o cmldn Feyzulla ixtisara dmd. H, h, indi bildi ki, nein bu iy ona mharib illrini xatrlatd, dava vaxt dz il Feyzulla tramvayda konduktor ildi. Dava qurtarandan sonra yen teatra qaytd. Avtobus studiyaya trf yaxnladqca adam seyrldi, Feyzulla oturdu. ki dayanacaq arasndak yolu oturaq gldi. Kinostudiyada lift keib drdnc mrtbnin duymsini basd. Lift nc mrtbdn kend bugnk dublyacn Rejissoru Aa Mehdi pillkndn Feyzullan grb: -Kbirlinski, Kbirlinski, - dey rd. Kbirlinski drdnc mrtbd liftdn xb pillknl aa dd. Aa Mehdinin yannda Feyzullann tanmad knc, yaraql bir rus qz vard. Zrif tir iyi Feyzullann burnunu ald. Yqin o Moskvadan gln artistka budur, - dey Feyzulla dnd. Aa Mehdi: -Kbirlinski, nahaq zhmt kmisn, - dedi.- Dublyac keirtdik sabaha. Cavad bu gn gl bilmir, muldur, - sonra yanndak aktrisaya mracitl lav etdi, - vot odin iz tex samx ekzemplyarov, o kotorx m tolko to qovorili. Aktrisa glmsnd. Gl uzun mqlr boyu cilalanb kamillmi mstedici bir tbssm idi. - Oen priyatno, - dedi v lini Kbirlinskiy uzatd: - Lena. Feyzulla lap zn itirdi, l vern kimi, tlsik lini kib cibin sald, dsmal xarb z-gzn sildi. Aa Mehdi: - Amma dsmalndan olmaz, - dedi. - Satb elmli olsan, biz xbr el.

18

Aa Mehdinin kefi yaman kk idi. Aktrisa deysn shbtin ndn getdiyini anlad, Feyzullann dsmalna baxd, pq-qldayb gld. Aa Mehdi aktrisaya: Platok Dezdemon, - dedi v hr ikisi yen gld. Kbirlinski daha da zn itirdi, tlsik dsmaln cibin qoydu, vziyytdn xmaq n: - Demli dublyac sabaha qald? - dedi. - Bli, saat ikiy. Gl bilrsn? - kid? Cib dftrsini xarb baxmaa balad. Axr illr yaddana arxayn olmurdu. Mxtlif gndlik ilrini, saatlarn ski lifbayla balaca, qara, kazlar didilmi cib dftrsin qeyd edrdi. Aa Mehdi aktrisann qoluna girib pillkni dmy balad. Qanrlb Kbirlinskiy: - Gl bilmsn, zrr yoxdur, - dedi, - bir adam tapb yazaram, bir d zn zhmt salma. Kbirlinski dftrsini bkb: - Yox, gl bilrm, boam, - dey Rejissorun ardnca qqrd. Aa Mehdi laqeyd ssl: - Lap yax. Gl bilrsn, gl, - dey aadan cavab verdi v aktrisaya n is pldayb brkdn gld. Aktrisa da gld v Feyzulla, onun szlrini aydn eitdi: -A v iite tipac. Vot vam pocaluysta otliny tipac. Prekrasnaya tupaya, morda. - Da, no krome mord, nujen ee xotya b minimalny talant. Kbirlinski ar-ar pillknlri dd. ryind kinostudiyann telefonlarn syd. gn zng elysn dmk olmur. Telefonlar all-bal ilsydi, zng elyib bilrdi, bir d bica yer yorta-yorta bu boyda yolu glmzdi. Bu gn mnimki gtirmir. ndi gedk grk radioda bamza n glir? Radioda d olmalyd, indi ikinin yarsyd. Ev gedib-glmy atmazd. Ev radiodan sonra gets yaxdr. Xry. Dnn arvad azndan qartd - deysn bu gn bozba biirck. Amma n olard! Bozbadan lzztli xrk var? Yox, bozba tlsik, atst yemk olmaz. Grk kamal-dbl oturasan, yava-yava ryi dorayasan, suyu hopsun ryin canna, qaqla kartofu, ti yaxca zsn, stn d suma spsn, balayasan ba soanla yemy, bh, bh, bh. Bu fikirlrdn Feyzullann lap az suland, kinostudiyann bufetin girib kolbasa rk-ald, qurdunu ldrd. Radionun yannda dizeldn dd, dik qalxb binaya girdi, pillknlrin yarsn xb dayand, nfsini drdi, trini sildi. 19

Ne il idi hr hft bu gn, bu saatlar Feyzulla radioya - yazla glirdi. Daimi uaq veriliind tlk rolunun ifas idi. Redaksiyaya girib salam verdi. -Salam gzl qzlar, iyid olanlar, - dedi, - mn hazr. Bu, nnvi salam idi. Kncd oturmu balaca boylu, kk, krn olan - Mcid: -Tlk lly eq, olsun! - dedi. - Bs Mstan piik hardadr? -Glr, glr, - dey Feyzulla onu sakit eldi. - N darxrsan, man ayann altnda, harda olsa znu yetirck. Mstan piik rolunun daimi ifas gnc aktyor Cavad Cabbarov shnnin tz parlayan ulduzlarndan idi. Shnd Hamleti, Elxan, Otellonu, oynasa da radiodak bu kiik rolundan onu balacalara sevdirn Mstan piik rolundan imtina etmirdi. Sliqyl bir hft yazla glir, radio iilrinin onu Mstan piik adlandrmasndan qatiyyn incimir, ksin xolanrd; Veriliin redaktoru Sfur Feyzullan grnd bir balaca prt kimi oldu. Mcid: -Tlk ll, - dedi, - Sfur xanmn sn sz var, amma utanr demy. -By, niy utanr ki, mn bym zgym. Sfur: -Yox, ona fikir vermyin, Feyzulla day, - dedi, - zm indi deycym. Msl beldir, deyir bir i var, iki ml. He bilmirm, vallah nec deyim. Feyzullann ryi dd. Yox, bu gn bilmirm ndir, mnimki gtirmir. Gtirmynd gtirmir d. Grsn yen n olub, ssim kimin xouna glmyib. - Ndi, qzm, de grm, utanma. -Bilirsiz Feyzulla day, bu veriliimizi knar mllif yazb, nablddi, tlk rolunu gtrb qadna verib, he bir eyi d dyimk olmaz, nki hvalat el bunun stnd qurub. Feyzullann bir an boaz qurudu. Sonra zn l alb: -Bs nec olsun, - dedi, - demli bundan sonra tlk qadn olacaq? -Yox, yox, yox, - dey Sfur tlsik danmaa balad - he el ey olar, biz lmmiik ki, he qoyarq? Birc bu sfr, birc df gln sfrdn yen glib z rolunuzu oxuyacaqsnz. Mcid: - Bu sfr tlk arvad xb, - dedi. - Gln sfr yen dndrib elycklr kii.

20

Sfur ona baxb mzmmtl ban bulad. Feyzulla: -Neynk, - dey stula kd. - Qoy oturub nfsimi drim. Bu sizin dik lap adamn klyini ksir. Mcid: -Tlk, tlk, tnbki, quyruq st nlbki, - dedi. Sfur yerin qaytd. El bil ar yk iynindn atmd. Feyzulla stulda oturub tyytyy nfs alrd. Dsmaln xarb, alnnda b yerind puurlanm tri sildi. Dhlizd hay-ky qopdu. Gur bir ss eidilirdi: -Salam, mirz, salam, necsn krasavitsa, xo grdk, gyk olan, zn necsn e, canndan, bandan muayat ol. Sfurnin kzlri parlad. Sevincl: -Gldi, xd, - dedi. Qap taybatay ald. Hndr gnc bir olan iri daxil oldu. Cavadn salar, atma qalar v nazik blar zil qara, gzlri is ala idi. Bu tzad onun yaraql siftind qrib bir ifad yaradrd - yartkbbrl, yarsadlvh, bir qdr oxbilmi bir qdr msum. x geyinmidi, qzartdaq mxmr pencyinin altndan qar kimi a ipk kynk, kynyin yaxasnda qrmz zolaql qalstuk grnrd. Salarn hmiki kimi yalayb sliqyl dala daramd. Barmanda iri qal zk parlayrd. Cavad: -Btn hli-mclis atin salamlar, - dedi. - Sfur xanma xsusi Privet, Kbirlinski, Mcid, eq olsun. Mcid iriib: -Privet, Mstan piik, - dedi. Sfur: -Gl x da, - dedi. - Gzlmkdn gzmzn kk sarald ki... Cavad: - Cannun, man gcnn qovmuam, - dedi. - Sizdn artq olmasn, yax bir mclisdydim. Yarmq qoydum, durdum. Yalvardlar ki, getm, dedim xeyr, siznn oturan Cavad Cabbarov idi, hr hftnin bu gn bu saat mn dnb oluram Mstan piik, ministr d kls mni burda saxlayammaz. Qapn balasaz, pncrdn atlb qaaram. Grk cumam radioya. Ham gld. Mcid: -Mstan piik, - dedi, - oxdan grnmrsn, otamzda sian ml glib. Cavad ciddi bir tccbl:

21

- By ay Mcid, bs n cb tutub yemmisn? - dedi, ham yenidn gld: Cavad gllrin ara verib: -Yax, Sfurcan, - dedi, - yarmca saat vaxtm var, balamn lmn kinostudiyada dublyacm vard, snin xtrinn keirtdim sabaha. Kbirlinski: -Dz deyir, Sfur xanm, - dey sz qard.- Mn allah ahidi. Cavad: -Grrsn ki, - dedi, - deyir yalannn ahidi yannda olar. Yax, tez yazaq, grk qaam mktb, mni gr arblar. Sfur: -Bu saat yazacaq. - dedi. - On dqiqdn sonra studiya bizimdir. hllik al mtnl tan ol. Cavad mtni gtrub gzucu baxd, shiflr tri nzr salb bir-bir evirirdi. Sfur yava ssl: -Bura bax, Cavad, camaat crbcr szlr danr, - dedi. Cavad: -N szlr? - dey sorudu. -N bilim, sn bilrsn. Deyir guya Zrifyl... -Allahu-kbr, - dey Cavad kazlar bir qraa qoydu, - bel msibt olar, evind yatb durasan, camaat sninn sz xarda. Canmn el ey yoxdur. Gicm arvadm, uam atam. Cannn Sfur,- o da ssini lap yavatd, - axam oturmuam evd, televizora baxram, zng olur. Arvad gedir telefona, bir d grrm dili-doda sir. Deyirm, ay qz, n olub? Deyir bs, al, qulaq as. Bli, alram, znn xeyladr. Zng elyib arvadma yanq verir ki, bax bu saat rin mnim yanmda kefddir, sni d maymaq kimi qoyub evd. Deyirm grdn, indi zn grrsn ki, nec a yalan olur. Durduu yerd adama nec sz xarrlar. Grrsn ki, burda, oturmuam, n deyir? Bax, btn ayilri d bu cr uydururlar. Kim deyirsn? Sxr gznn qorasn ki, bir ey olmasa demzlr. Deyir, ka sn a, opur olaydn, mnim d canm rahat olayd. Neynirm bel gyk ri ki, mrm hnnm dnsn. Eh, n is... - o, mtni gtrd. - Yax, gl yazaq da, baxdm mtn. El evir tat, vur tatdr, Sfur: -Gedk, - dedi. Dhlizdn kerkn Cavad: -Bs Kbirlinski n oldu? - dey sorudu.

22

Sfur hvalat ona dand. Cavad ayaq saxlad. -Yox, yax deyil, Sfurcan, - dedi, - allah onsuz da onu dyb, siz d bel elyirsiz. Sinli kiidi, o boyda yolu durub glib bura. -Yax, mn neylyim, yoxdur da bu sfr rolu. Onlar bir ne addm da atdlar. Sonra Cavad yen dayand, geri dnd: -Kbirlinski, ay Kbirlinski, - dey ard. Kbirlinski otaqdan xd. -Gl bri. Kbirlinski onlara trf tlsdi. Sfur narahatlqla: -Ay Cavad, - dedi, - ax sn sz dedim, yoxdur e rolu. Cavad lindki mtn kazlarn divara sykyib cibindn qlm xartd: -Gl bura, Kbirlinski, - dedi, - bu saat sninn bir ey dzldrm. Tlk olmasn, aqqal olsun, n eybi var, h? Tki on bir manat glsin, ay zalm. Stavkan nedir? Kbirlineki: -Yeddi manat, - dedi -Yeddi? Zrr yoxdur. Yeddi manat da puldur. aqqalnan necsn? -aqqal? -Hmi tlk olmusan, bir gn d aqqal olarsan, - dey Cavad aqqldad - Ay lotu, vur bura. Kbirlinski d glmsnd. -Yox, ax, - dey n is kkldi... -Sn he ryivi sxma, - dey Cavad lindki mtn lavlr edirdi. - Bax burda qoy tlk desin: aqqal sn d burdasanm. Aha, aqqal da deyir: h, h, tlk ll, mn d burdayam, h, h. - O, sanki aqqal yamslayrm kimi cayib bir ss xartd. Sfur: -Cavad, - dey mzmmtl ona baxd, - ax mllif birdn dedi ki... -Qlt elyir mllif, - dey Cavad onun szn ksdn - m-xm els babal mnim boynuma. Denn Cavad Cabbarov dedi ki, mn bu sr aqqal obrazn lav etmyi lazm bilirm. Vssalam. H, ndir? Azdr? Yax bura da lav edk. Han? H. Tlk: gedk. aqqal: - o, qlmini bir-iki df termometr kimi rpb yazmaa balad: - demli, aqqal: gedirsiniz? Mn d sizinl gedirm. Aha, bel, Axrda da: sa olun, sa olun. Kbirlinski, sn d deyrsn sa olun: Arada da qoul biz: h, yox, bli, filan. sas odur ki, ssin glsin. tini lncdir. Ay 23

zalm. Yax, oldu. Vay, vay, gecikcm. Getdik. Havay yerdn sninn yeddi manat dzltdim, Kbirlinski, qdrimi bilmirsn. Grk o yeddi manata Drujbada mn yax bir qonaqlq versn. Ha, ha, ha! Ay haramzada. Studiyaya kedilr. Sfur Mcid: -Cavaddr da, - dedi, - z hay-ky, amma ryi nazik, yuxa kimi. Mcid: -Mn getdim Eldardan mutuluq almaa, - dedi. - Atas tulkyd, dnb oldu aqqal. Eldar radioda Rejissor kmkisi ilyirdi. Feyzullann yazl olan gnlr gz dymzdi. Bunun sbbini ham bilirdi, bilirdilr ki, atasyn, daha dorusu onun ifa etdiyi rollardan, bu rollar ifa edrkn xartmal olduu sslrdn xcalt kir. On doqquz ya vard Eldarn. Gndzlr ilyir, axamlar teatr texnikumunda oxuyurdu. Boylu-buxunlu, gyk olan idi. Ancaq bir balaca axsayrd, sol ayan kirdi. Qazandn yin-bana verirdi, bzn gzdiyi qzlar kinoya bel dvt etmy pulu olmasada, geyimind-kecimind he ksdn geri qalmrd. Yana yaramayan bir ciddilik vard znd. Htta bir qdr qaraqabaq idi. Atasn tanyanlar: El bil Kbirlinskinin yox, Nsrddin ahn oludur, - deyirdilr, - forsu adam yxr. Amma Eldar forslu deyildi, xst v ifrat drcd mrur idi, sanki hamnn ndns ona rixnd, istehza edcyindn qorxurmu kimi yegan dostu Aydndan baqa he ks yaxnlamr, he ksl smimi olmaq, nsiyyt balamaq istmirdi. sas sbb, lbtt, atas idi. Feyzulla onun yaral yeri idi. Atasnn txllsn deyil, sil familini dayrd - Eldar lskrov. Eldarn syr yerini biln bic-vldznalar, illah da Mcid onu daha da crnadrdlar. -Yax, Eldar, atan Kbirlinskidir, sn nn lsgrovsan? -O snin borcun deyil. -Daha acn n tutur, szdr soruuram da. ndi d Mcid Eldar oturan otaa girib brkdn: -Eldar, gzn aydn, mutuluumu ver, - deyrkn olan el bil n is duyubmu kimi sim tki grildi. -N olub? - dey qaqaban sald. Mcid azn amasayd bel, Eldar onun krn siftini krck qan qaralrd. Mcid tam bir ciddiyytl: -Gldim sn xbr verim ki, atan bydblr, - dedi, - kii mlli-bal inkiaf elyib, tlk rolundan keib aqqal roluna. Eldarn yerindn sramasyla Mcidin qapn rpb daban l alt qamas bir oldu. Otaqdak qzlar pqqldab gldlr. Amma Eldarn qrmn ayr cr grb drhal zlrini ydrdlar. 24

Aydn: -i sn d bu ddmnin szndn niy crnyrsan? - dedi. - O, adamd ki, adam sz dansn. Grr ki, sn zndn xrsan, aya yer alr. Sn he fikir verm. Eldar. dodan dilri arasna alb: -Yax, - dedi, - qoy mn borc olsun. - zn l ald, sakitldi v otaqdan xd. Mcid qab studiyann yanna klmidi. Feyzulla rolunu yazdrb dhliz xd, pul kazna qol kdi. Mcid glib onun yannda durdu. -Kbirlinski, - dedi, - olunu ydr. Mn gz verir, iq vermir. -Neynir ki, sn? -i, zn grrsn ki, mn crbbz zifcanl olanam, frsn yxlaram. O, maallah, gz dymsin, zrp eydir, el yax deyiblr ki, uzundraz beynamaz, xeyr-r yaramaz. -Bax bu olmad da, dilivi dinc qoymursan, sonra da deyirsn ki, bs bel. -Ax mn neylyim. Yapb mndn ki, grk sni dym. i bir dn ngimdn qoysa, sa tikm qulamn dibind qalar. Gc var, getsin taylarna gstrsin. Grk el qolunun zorunu mnim bamda snasn. -El durduun yerd sni dymk istyir? Blk satab elyirsn ona? -N sataram? Soruuram ki, nn atann familiyas ayrdr, sninki ayr, a kii, bunun stnd he adam dyrlr. Feyzulla bir an duruxdu, sonra aramla, tmkinl danmaa balad. -Bilirsn: bala, ikimizin d familiyamz birdir, lsgrov. Kbirlinski mnim txllsmdr. -Aton rhmtlik. Bax adam kimi sn baa saldn, mn d bildim. Daha dymk, symk ny lazm? Bu shbt snasnda Eldar glib onlar dayanan yer xd. Mcid drhal Feyzullann byrn qsld. -Bax, dekinn mniml ii olmasn, yoxsa bax, bir ba gedcym sdrin yanna. Feyzulla: -Eldar, bala, - dedi, - n iin var bununla. Eldar cavab vermdi, qanl-qanl Mcid baxr, amma atasnn, adamlarn yannda zn saxlayrd. -Yax, snnn mnimki qalsn, - dedi. 25

Mcid: -Grdn, - dedi, - yen mni hdlyir, bax, atandan sorudum, mni baa sald, amma sn crtqoz kimi atlrsan ortala, xrsan zndn. Feyzulla mllim, - Eldarn yannda Feyzulla mllim deyirdi, amma bu mracitin znd bir istehza vard, - Feyzulla mllim, incimyin, amma mni ox maraqlandrr, bu n dbdir bel, artistlr zlrin txlls gtrrlr: rblinski, Kbirlinski... O tam ciddiyytl danrd, doda bel qamrd, birc gzlrinin iindn cin xrd. Eldar istehzan, masqaran duyur v Mcidin btn sifti sanki Eldarn gzlrinin iin, yaddana, canna hopurdu. Mcidin krn salar, qalar, kirpiksiz gzlri, kosasaya tli siftind qzla alan tkm seyrk tklri... Burun prlrnndn uzanan tklr bel krn idi... Dananda, ilind zarldayan qabaq qzl dii, sallaq buxa, kos kimi ora-bura drlanan, bir nqtd qrar tapa bilmyn gz bbklri, plng qulaqlar, youn, gdk barmaql toppu llr, a kynyin kirli yaxal - Eldarn gzlrin yapr, hafizsind hkk olunurdu. Feyzulla tam bir sadlvhlkl: -O vaxt mod elydi, ay bala, - dedi, - hr zn bir txlls gtrmd. Mcidin vurnuxan gzlri arabir Eldarn nzrlriyl tular v bu ani baxlarda hr ikisi birbirinin haln baa drd. Eldar iini yeyirdi. Mcid is oxdand bel lzzt kmmidi. Kbirlinskini Eldarn gz qarsnda mlli-bal dolayr, daha dorusu Feyzulla he bir ey duymadan - z danqlaryla z zn dolayr, Mcid sonsuz zvq verir, Eldar odsuztstsz yandrrd. Bixbr Feyzulla: -Hr bir ad gtrmd, - dey davam edirdi. - rblinski, Sarabski, Adamski... Mcid astaasta: -Kbirlinski, - dedi. -Zhrimar Kbirlinski, kor Kbirlinski, - dey Eldar axr partlad. - Mn snin azn dadaram, onda bilrsn... Feyzulla tccbl oluna baxd. -By, ay oul, sn n olub, zndn xrsan, n deyir ki... -Ey, sn d bilmirm, Aydan glmisn, Marsdan. Baa dmrsn n deyir! -Yoox. - El baa dmsn yaxdr, - dedi, nb getdi: Cavad studiyadan xd: -Yax, salamat qaln, mn qadm, - dedi. Kbirlinski: -Cavad, bana dnm, - dedi. Hans trf gedirsn? Blk mni d aparasan? 26

Cavad bir an ayaq saxlad: -Canmn tlsirm, - dedi, - yoxsa mmnuniyytl, - bir ne addm da atd, sonra Kbirlinskiy trf evrildi.- Yax, gl, - dedi. - Baksovetcn apararam. -Ay sa ol. Ordan zm gedrm. Aa vestibldn kend kims: -Kbirlinski, Kbirlinski, - dey haraylad. Feyzulla ban qaldrb baxd, Rejissor kmkisi Mamed onlara trf qard. Cavadla salamlab Feyzullann qolundan yapd. Sni allah yetirdi biz, Kbirlinski, - dedi, - axam bosan? - Yox, ndi ki? -Tamaan var? -Yox, tamaam yoxdur, amma ayr iim var. Mamed: -Bu oldu miri, - dedi, - demli bel, ayr iivi keirdirsn sabaha. Axam televizorda veriliimiz var. Sadq xstlnib. Grk onu vz elysn. -Yox, ax... -Axsn, maxsn bilmirm, yoxsa mnim boazm zr. -Mamed, bilirsn, mn snin xtrini dnyalarcan istyirm, amma axam drnyim var. -Neddir drnyin? - 7-d. -Demli bel, 8- mn sni buraxaram. Keirt drnyi bir saat kec, n olacaq? Cavad qapdan: -Kbirlinski, glirsn? - dedi. - Mn bax sni gzlyn deyilm ha. Tlsirm. Feyzulla: -Gldim, gldim, - dedi, - sonra Mamed trf dnd, - Yax, Mamed, daha snin szndn ke bilmirm. Amma ax grk hazrlaam. Byk roldur? -N rol, ad, evincn snin. Birc glm szn var. Potalyondu, girir iri ki, siz kaz gtirmim, vssalam, t-tamam. Buna n hazrlamaq, maallah 40 ilin artistisn. Amma Kbirlinski, bava dnm, mni podvadit elm ha, boazm zrlr. Demli bel, altda burdasan.

27

-Yax, arxayn ol. Sz verdims glrm. -Yaa, var ol. Sndn bir dndir. ki dn olsayd arabaya qoardq. Ha, ha, ha... ncim a, zarafatm var sninl, kiiyinm. zm ayann altna. -Cann sa olsun. Mamed artq qab getmidi, uzaqdan evrilib: - zm, yni vinoqrad, - dedi, bir d gld v harasa tyb qeyb oldu. Feyzulla qaa-qaa binadan xd. Cavad artq man i salb hrkt gtirirdi. -Saxla, gldim, - dey Kbirlinski uzaqdan l eldi, zn yetirib Cavadn yannda oturdu. Cavad: - Kbirlinski, qan elyirsn ha, - dedi. - Gndz radio, axam televizor. -i, ay Cavad, qoymazlar kasblmz elyk, - dey rkl Cavada kz vurdu v mmnun glmsnd... Cavad ban evirib ona baxd. Cabadn gzlrinin ifadsini grmk olmurdu - gzlrini iri qara eynk gizltmidi. Ksik siqnalla trolleybusu td, baaa yolla srmy balad. Skutu Feyzulla pozdu: -Cavad, sn d mnim olum, rk elyib sn - bir ey demk istyirm. -De grm. -Sn Siyavu mlliml yaxnsan, dekinn ona adam iind mniml bir az yax rftar elsin. Abrm bkr tyim. Ax mn d malika deyilm. Bu shnd sa aartmam. -N deyir ki? -N bilim, qqrr, syr. z d camaatn yannda. Bayaq o rssam da oturmudu. Cavan olandr. Aramzda hrmt-izzt var. Balayb onun yannda filan, pemkan. zmz olsaq, chnnm, n deyir desin. Bir d var knar adam. Ax atas yerindym. -N deyir ax? -i, n bilim balayb yen mscid bel gldi, zan el getdi. Ax mn neylyim ki, atam mfti olub. -N olub atan? -Mftiydi d. Bs bilmirdin? -Yox, hardan bilim. -Bs mn el bildim bilirsn. Ham bilir ki, bu hvalat. Atam mfti idi, mn artistliy kednd qovdu mni evdn. lncn mniml danmad. zn d grmdim. Vsiyyt elmidi ki, 28

stm d klmsin. Amma yaman xifft elyirmi. Anam deyirdi ki, kiini snin drdin ldrd. -Sn d n dmd artist olasan, ay Kbirlinski. -N bilim, yaman hvsim vard. Sn mnim belliyim baxma, bir vaxtlar rayonumuzda Oqtay, Aydn, eyx Snan oynayrdm. -i, qoy oturmuuq. -Canmn. Atamn aman-zaman birc oluydum, yaman istyirdi mni d molla elsin, mllibal farsca-rbc yrtmidi. -Grk el molla olaydn, Kbirlinski, mollalar bilirsn nec qazanr. Hr ln bir yasin oxusan narodn artistdn yax dolanardn. Feyzulla glmsnd, hans tn xatirlris yadna salb ban yelldi: - Quran aylri indiycn yadmdadr, - dedi. -Dorudan? Bs n cb, mollalq elmirsn? Feyzulla tcbl iyinlripi kdi: -N danrsan, ay Cavad, mndn molla olar? -Niy olmur? -Bay, i sn n danrsan? Mn hara, mollalq hara? -Ax, niy olmur. Atan - mfti, sir-siftindn mminlik yar, zn d quran zbr bilirsn. Daha mollaya bundan artq n lazmdr? -Qrib sz danrsan e, - bu qrib fikir Feyzullan lap adrmd, nhayt o, sas sbbi yada sald, - mn nec molla ola bilrm ki, allaha inanmram. -Rhmtliyin olu, neynirsn inanb. Mollalar el bilirsn zlri inanr? Sn mnim szum qulaq as, artistlikdn bir ey xmaz. Ket mollala, by balas kimi dolan, allahnan da iin yoxdur, inanrsan inan, inanmrsan inanma. Mn quran oxuma bilsydim, bir gn teatrda qalmazdm. Dramatik artistlikdn axmaq snt yoxdur. Ya krk xannd, alan olasan, ya aq, ya molla. Toydan, yasdan gln glir he yerdn glmir. Yax, Kbirlinski, gldik xdq. Bu da Baksovet. -ox sa ol, Cavad. Birc dqiq vaxtn alacam, incim. -De grm, yax. -Sn bir Siyavunan dan. Snin szndn xmaz. Denn mni incitmsin. -Deyrm.

29

-Bilirsn, teatraln texnikumda drs deyir, mnim olum da orda oxuyur. O gn glib tlblr deyib ki, krreyi-rzd hl Kbirlinskidn bezdarn artist anadan klmyib. Uaq da prt olur tay-tuunun yannda, dost var, dmn var. - Qlt elyir, Siyavu, deyrm ona. - H. - Bir d Cavad... Bir msl d var. -N msl, a kii, denn grk, sn d lap mni avara eldin. -Vallah sn rkim atr, ayr kim deyim ax... Bilirsn, mn el ey fikir vern deyilm, amma be dost olanda, be d dmn gz var. Bir yandan da arvad mni pilyir. -Uzatma, Kbirlinski, sn atovun goru, ke mtlb grk... -Mtlb deynd, yni bu il mnim altm illiyim tamam olur. ndi mn n rblinskiym, n Abbas Mirz, amma daha, azdan-oxdan yen bizim d xidmtimiz olub... Deyirm, blk zvaniyadan-zaddan... Mn el eyin dkn deyilm, zn bilirsn, amma, grrsn dnnki uaqlar glib olub mkdar artist, yox, mn bir ey demirm, halal xolar olsun, amma indi biz d zmz gr, azdan-oxdan ne ildir klnk vururuq. Bir balaca... -Bilirsn, Kbirlinski, a, zvaniya mslsi bir az tindir, amma Siyavula danaram, mestkomdan bir qramota-zad alaram sninn. Di bala, lap kecikdim... -Sa ol, ox sa ol, mrn uzun olsun, - dey Feyzulla z-zn dana-dana evin sar addmlad. Cavadn man oxdan kzdn itmidi. Feyzulla avtomat-telefon budkasna girib karamel fabrikin zng eldi. Karamel fabrikind dramatik drnyin rhbri idi. -Uaqlara de ki, 7-d yox, 8-d ysnlar. 9-a on be dqiq ilmi. Evlrin gldi. Khn evd ikinci mrtbd yaayrdlar. Hyt balaca, dar v qaranlq idi. Hytd daima daman krantn altndak da suyun tsirindn qurbaa ni kimi srkn v yalmtl olmudu. Hytd krantdan baqa qaps qfll ayaqyolu, iri zibil yeiyi v rzaq maazasnn boalm karton qutular vard. kinci v nc mrtblr dmir pillkn qalxrd. Pilllr ayan mhkm basanda adama el glirdi ki, btv bir zirehli ordu addmlayr. kinci v nc mrtblrin bndlri hyt baxrd. Feyzullagilin bir ota v bu otan qarsnda kiik bir dhliz kimilri vard. Bu dhliz hm d mtbxi vz edirdi - bura iki gzl balaca bir pilt qoymudular. Dhlizin o biri trfi prdyl ayrlmd, prdnin dalnda alb-bkln arpay qoyulmudu. Eldar burda yatrd. Eldar arpaysnn yanndak divara iki kitab rfi vurmudu. Rflr - teatra v kinoya aid kitablar, teatr v kinocurnallar dzlmd. Rflrin qarsndak divara Eldar badan-baa kil yapdrmd - kinoulduzlarnn, sasn aktrisalarn - Film v Ekran Pola curnallarndan ksilmi killri. arpaynn yannda yerd maqnitofon v oxlu lent yazs qoyulmudu - bura Eldarn 4 kvadratmetrlik almi, bakicllndirn xlyalar v mtbx qoxusuyla dolu dnyas idi. 30

Otaq ala-qaranlq idi. Yegan pncrdn dn iq nisbtn byk otaa - iyirmi kvadratmetrlik otaa azlq edirdi. Otaqda iki arpay, tnd mixyi rngli iri, zhmli kamod, masa v drd stul vard. Kamodun stn klbtinli sfrcik salnmd. arpaylarn stn hans gzlis qardan iki aparn kli kilmi plu rtk atlmd. Kamodun stndki glbtinli sfrcikdn biri d stolun stn pki kilmidi (kleyonkann zrindn). Pncr prdlri d televizor ekrann rtm a para da hmin cr glbtin naxl idi. Kiik ekranl Lu televizoru knc qoyulmudu. arpaynn yanndak zivnin stn bozumtul rtk kilmidi. ox yeri szlm palazn aralarndan qrmz irli taxta dm grnrd. Divarda zrli rivlrd gzg v foto killr aslmd. Feyzullann arvad Hcrin cavanlq killri, Eldarn killri. Bu killr kiik idi. Ortada is baqa bir kiinin iri kli aslmd. Bu kii Feyzullann mrhum bacana Hcrin bacs Qmrin ri akademik sgndr Muradliyev idi. sgndr v Qmr ne il bundan qabaq avtomobil qzasnda hlak olmudu. Feyzulla iri girnd Hcr dhliz-mtbxd qonu Anaxanmla shbt edirdi. Otaqdan v dhlizdn qarq bir iy glirdi. Nmilik, rtubt, bulanq qab-qacaq, semika ya, bir d paltar sabunu iyi. Anaxanm Feyzullan grb: -Hr vaxtnz xeyir, - dedi, - sonra Hcr trf dnd, - yax bac, mn ketdim. Feyzulla otaa daxil oldu, pencyini xarb sliqyl stulun bana keirtdi, dhliz qaydb lynin stnd l-zn yudu. -Bs he bozban iyi burnuma dymir, - dey zarafatla Hcr mracit etdi. Hcr dinmdi. Feyzulla cavab almaa tamamil midini itirmidi ki, Hcr birdn ald: -Bozba! Yox bir ccplov. t alb gtirmidin, bozba istyirsn? Kolbasadan biircym bozba? -Daha dava niy elyirsn. Mn el bildim t almsan. -Grsn hans pula? he bilirsn neydi t bazarda? Snin gtirdiyin pulnan gnd t almaq olar? Odey dnnki dolmadan qalb, qzdr ye. -Neynk, dolma daha yax. O, mtbx keib dnnki, daha dorusu sraagn bimi dolman odun stn qoydu. Bir az skutdan sonra Hcr yen balad: -Bozba! Knln bozba db, - o he cr sakit ola bilmirdi. - Adam ayan yoranna gr uzadar. Yer soxum boyunu, bu da adn kii qoyub. Loma Feyzullann boaznda qald: -Ay arvad, n dmsn stm, qoymazsan bir para zhirimarmz yeyk. -Ye d. Grm he yediyin boazndan kemsin. Ham r gedir a gn xr, bu da adn r qoyub. 31

Feyzulla yorun bir hrktl ban qaldrd. -Ax n olub yen? - dedi. -N olacaq? Odey, Anaxanm klmidi. rnndn, evindn, dolanndan danr, adam yanryanr yaxlr. Topal Sfdrin qz el dolansn, Dursun byin qz bel. Feyzulla shbti zarafata salmaa hd eldi: -Neyniyim, ay arvad, zn mn aiq olmudun da. zn mn qoulub qamadn? -Ka mnim qm snayd, sn qoulub qaan kn, gzm kor olayd, sni grn gn. Kl mnim kic alma, uaq idim, n qanrdm, gldin knd teatr xartdn, mnim d gzm tutuldu. Mn Qmrdn min pay gzl idim, o, sgndr Muradliyev qismt oldu, mn d sn... Feyzulla boqabn, nglini mtbx apard, ssi dhlizdn gldi. -Utanmrsan, Hcr? he olmasa Qmr yazn adn km. -Yazq niy olur Qmr? -Bs yazq deyil. O cr facinin qurban oldular, o da, sgndr yazq da. N yalar vard, lmli vaxtlaryd he? Hcr kksun trd, bir mddt susdu, sonra z fikirlrin cavab verirmi kimi szn davam etdi... - Zato bir gn grd. lds d he olmasa yaayanda insan kimi yaad. Evi, eiyi, pulu, var, dvlti... Be gn dnyada kefin kdi, dnyadan gednd d bir ey grub getdi. Amma mn sabah yxlb lnd n deycm. N grdm bu dnyada? Snin bu qcqrm sir-siftini, bir d bu iylnmi xaraban... Budu mnim grdym... Camaat kefind-damanda eh, - dey birdn z z szn ksdi, - sn dedim-demdim n tfavt var? Feyzulla zn ay tkb gtirmidi, balaca armudu stkandan qurtum-qurtum iirdi. -Hcr, - dedi, - grrm bu gn snin hvaln znd deyil. Anaxanm da glib sni fitdyib. -Mni fitdmk-zad lazm deyil. zm koram, grmrm, xalq nec dolanr, biz nec dolanrq. Feyzulla ayn idi, aparb stkan lzyuyann altnda suya kdi, otaa qaytd. Hcr: -Eldar dnn bir halda glmidi ki, rtma vursaydn qan damard. Drs bir mllim glib, sni ya yuyub, quru srib. Feyzulla: -Eitmim, - dedi, - Aydn dedi mn, Eldarn yol da.

32

-Eitmyindn n olsun? Guya gedib o mllimi asb-kscksn. Kimdi snin szn mhl qoyan? Feyzulla sakit qulaq asrd. n ar, n kinayli szlri bel gnd eidrsns, onlar artq dyrsizlir, vrdi halna keir, odur ki, n incidir, n ardr. Blk bir qdr yorur, vssalam. Hcr is yorulub usanmaq bilmirdi. -Deyir, ay ana, mnim atam ax niy bel frsizdir. Mn d deyir onun ucbatndan ham yuxardan aa baxr. Atam olmasayd, deyir, he olmazsa bilrdim ki, yetimm, biri mn kzn st qan var dey bilmzdi, amma bu sadr, ham bunu krr, tanyr, ham buna klr, rixnd elyir, l salr, mn d qalram iimi yey-yey. - Eldar he vd bel sz demz. - Yalan deynin lap atab atasna l'nt. - Hcr lini stolun stndki kiik rk qrntsna uzatd, onu barmaqlar arasnda ovxalad, - bax bu brkt haqq, uaq danrd, ryim qan olurdu. Mama, deyir, mn kimdn ysiym ki, ka deyir mn d byk bir adamn olu olaydm. Mn deyir cavanam, gzlm, z zrimd deyir, alram, kecni gndz qatb oxuyuram, biliyimi, savadm artrram. Grrsn, deyir, bir mclisd, bir kompaniyadayq. Qzlarn hamsnn gz mnddir. Mnim d deyir grrsn birindn xoum glir, Tan oluruq, danrq. Kitablardan, teatrlardan, kinolardan, hardan deyir des mn d xbr verirm, xcalt qalmram. Amma bir d grrsn deyir, axman birisi glir, n bir savad, biliyi var, n d bir mlli sir-sifti, vcudu qpiy dymz, amma di gl byk bir iqann oludur, ya da ki, atas kalandr, ayann altnda man, cibind pulu. Grrsn qza dedi ki, gl otur manma, sni gzdirim. Qz da deyir daha onu qoyub mniml gzmyck ki... Feyzulla: - O cr qzla el gzms yaxdr, - dedi. - O n qzdr ki, pula, mana qlbini satr. Hcr susub bir mddt maddm-maddm Feyzullaya baxd, sonra iki liyl ona boma xarb: -Ala ey, kl qoyum alva, - dedi, - durdu, durdu, sz dand da... El btn mrn bel fl olmusan ki, bu gn qalmsan da... Feyzulla nhayt hvsldn xd: - Arvad, bilirsn n var?- dedi. - Bsdi. Sn dedin, mn dinmdim, amma daha czqdan xdn, a eldin. Mnim d zm gr heysiytim, mnliyim var. Hcr: -Snin mnliyin ki, - dedi, - yax, yum, sninl dananda btn qanm qaralr. Feyzulla ayaqqablarn xarb arpaysna uzand. Hcr dhliz xd. Ordan qab-qacaq ssi, ngl-baq cingiltisi eidildi. Feyzulla gzlrini yumdu, mrgldi. Bir azdan Hcr ya llrini sil-sil otaa qaytd: -Anaxanm deyir, bs btn artistlr ad veriblr, rivi niy yaddan xarblar? Feyzulla cavab vermdi. Ya dorudan yatmd, ya da yalandan zn yuxulua qoymudu. 33

Hcr: -Sn yat, - dedi, - sn n var ki, buda yeyib cnntdn xmsan. Dhliz getdi, bir azdan yen qaytd. -Eldar deyir ki, ka birc df mnim ddm haqqnda da qzetd bir klm xo sz yazaydlar. Yoxsa ya he n yazmrlar, ya da birc klm yazrlar ki, Kbirlinski yen d rolunun hdsindn gl bilmdi. Feyzulla aramla gzlrini ad, uzun-uzad Hcr baxd: -Hcr, - dedi. - Blk mslni ab Eldara deyk. Hcr birdn-bir el bil dyiib baqa adam oldu, sapsar sarald, sanki balacalad, bzd v qfltn qocald. Bouq ssl: -N danrsan, ay kii? - dedi. - Aln ab. Sn atovun goru he o fikri bana gtirm. Gzlri dolmudu. Dsmal xarb gzlrini sildi, dhliz kedi v Feyzulla evdn kednn bir klm d danmad. Dz altda Feyzulla televiziya studiyasnda idi. Yava-yava artistlrin hams glib yd. Rejissoru gzlyirdilr. ri procektorlarn i v istisi studiyann iini hamama dndrmidn. Mikrofonlar - budaqdan sallanm armud kimi artistlrin balar zrindn aslmd. Crbbz, balaca boylu, evik Mamed ora-bura tyr, bu qapdan girib, o qapdan xrd, mxtlif gstrilr, sifarilr verirdi. Tez-tez demli bel, demli bel dey tkrar edirdi. Demli bel, sn burda durarsan, sn burdan girirsn. Aha, demli bel, nc kamera, sn bu trfdn nayezd elyirsn, krupn plan, sonra sn soldan gtrrsn, ikinci kamera. Demli bel, mn, iar vernd bas dymni. Burax musiqini. Demli bel, ham burdadr, ham z yerinddir. Budey Siyavu mllim d gldi. Feyzullann ryi dd. N bilydi ki, televizorun bu axamk veriliin Siyavu dvt olunub. O, televiziyaya tez-tez gln deyildi. Recisorun Siyavu olduunu bilsydi, mtlq boyun qarard. Siyavu da drhal onu grd. -Kbirlinski,- dedi: - balam, mn sndn qaram, sn d hara getsm xrsan qabama. Ay kii, qoymazsan gzmz aaq. Ham gld. Siyavuun znn d deysn kefi kk idi. Mamed mracitl yavadan: -Bu zrraman hardan tapb gtirmisn? - dedi. -Demli bel, Sadq bu gn zng eldi ki, xstym, qaldm lim yandda, rastma Kbirlinski xd, ardm. Siyavu ban bulad. Mamed:

34

-i cmi-cmltan ikic klm sz var, - dedi. P...- poz onu da. -Nyi? -Kbirlinskinin szn. N szd ki? -He n, kazlar gtirir, deyir... qoy bu saat baxm n deyir - mtni vrqldi, - h, demli bel, bu da sizin kazlar. -Poz getsin. Glsin, dinmz-sylmz kazlar versin, izal olub xb getsin. Onun ssini eidnd tpmdn tst qalxr. Mamed gld v cmlni pozdu. Sonra Kbirlinskiy yanad: -Demli bel, Feyzulla, - dedi, - szlrini saldq ixtisara, el bel dinmzc girrsn bax bu trfdn, kazlar verib xb gedrsn, vsslam, bildin? - Salam da vermyim? - Yox, yox, sn atovun goru, xataya salma bizi, el kaz qoy x, bildin? -Bildim, bildim-. Ba st. - Mamed: -Demli, bel. Hr z yerin kesin, - dedi, - be dqiqdn sonra efirdyik. Ham z yerini tutdu, donub qald. Kameralar tfnk llsi kimi hdflr - aktyorlara tuland. Siyavu, Mamed, ss Rejissoru idar pultunun arxasna kedilr, daxili ekranlarda mxtlif kameralarla - mxtlif grm nqtlrindn gstriln shn donub qalmd. ay nhr trf axan kimi maddilmi, srhdlnib qalba, mcraya salnm televiziya vaxt qalmaz bir labdlkl saat yeddiy doru axrda - dz saat 7:00-d efir xacaqdlar. Yeddiy 15 saniy qalm Siyavu daxili mikrafonla: - Diqqt! Efirdyik, - dedi v dymni basd. Ss Rejissoru musiqini buraxd, birinci kamera veriliin titrlrini gstrdi. Verili baland. Qrx dqiqdn sonra Siyavu papiros yandrb ayaa durdu. Verili sona yetmidi. Aktyorlar studiyadan xdlar. Kbirlinski Mamedin qoluna girib bir qraa kdi. -Mamed, bava dnm,- dedi, - pul kaznda mnim adm var da? -lbtt, Kbirlinski, ayb szdur, havay ilmirsn ki, hl kommunizma glmyib, hl sosiyalizmadr - kommunizmaya keid mrhlsi. -Yox, bilirsn niy soruuram? Deyir bana kln, bamaq olar. Bir df d szsz x elmidim, belc szsz rol idi. Buxqalteriyada adm pozmudular. 35

Mamed: -Yox, arxayn ol, - dedi, - gzm stnd olacaq. -mrn uzun olsun. Yoxsa bu buxqalter yaman kpkolu adamdr. Qoca kiidir, mndn bebetr, gz d grmr. Deyirlr taxr eynyini, dayanr ekrann qabanda, bir-bir sayr, ne nfrdir, kim ne sz deyib, sonra da dava-mrk qaldrr ki, mn dvltin pulunu havaya sply bilmrm. -Lap Mdi badn hambalna dnd. Qnati grk el snin bir manatnda elsin. - Day dem. - Yox, Kbirlinski, xtircam ol. -ox sa ol. - Kbirlinski minntdarlqla Mamed l verib krd, hamyla xudahafizldi, binadan xd, uzaqdan trolleybusun dayanacaa trf getdiyini grb qad, birthr atd, zn iri sald. Azneftin yannda db ayr avtobusa mindi, saat 9-a on be dqiq ilmi glib karamel fabrikin xd. il idi Feyzulla karamel fabrikind dram drnyin rhbrlik edirdi. Drnyin hllik alt zv var idi - drd kii, ikisi qadn. Kiilrdn biri Salman - qoca qarovulu idi, tk yaayrd. Evin getmy darxrd, odur ki, glib drny yazlmd. kinci kii - Muxtar drny arvad Rozaya gr yazlmd. Roza ermni idi, azrbaycanca pis bilmirdi, amma lhcyl danrd. Drst danmaa sy gstrirdi, rfiqsi Bhic d ona bu id ox kmk edirdi. Drny d el Bhicy gr yazlmd. Bhic orta yalarnda dul qadn idi. Kbirlinskinin ryinc sil shn istedadna malik idi. ildi ki, Kbirlinski drnkd Oqtay Elolu tamaasn hazrlayrd, Bhicy Firnkiz, Rozaya Nadya rolunu taprmd. Oqtay rolunu Kbirlinski z hazrlayrd. Baqa rollar Muxtara, Salman kiiy tabelik Bir v ofer Davuda vermidi. Drnyin hllik az zv olduundan Kbirlinskidn baqa ham iki- rolda oynayrd. Roza hm Nadya, hm d aktrisa Tamara rolunu, Bhic hm Firngiz, hm d Oqtayn bacs Sevr rolunu ifa edckdi. Drnyin mllri hftd bir df fabrikin qrmz gusind keirilirdi. Qrmz gu divarlarna mxtlif arlar, lvhlr v killr vurulmu bir otaq idi. Divarda qrmz ktan stnd ncsnt - xalqa mxsusdur szlri yazlmd. Crbcr czqlar v dairlr kilmi bir lvhd fabrikin illik plan v mhsulun hans hrlr gndrildiyi gstrilmidi. Zr rivli ikinci lvhd - qrmz plu zrind zrli hrflrl - stehsalat qabaqcllar yazlm v iyirmi nfrin, o cmldn ofer Davudun fotokillri yapdrlmd. Srayla dzlm bu killrin stnd Kbirlinski knopkayla Cfr Cabbarlnn v Stanislavskinin killrini vurmudu. Pncrlrd prd yerin saralm qzetlr krnrd. Otan divarlar tz aardlmd v hng iyi hl d glirdi.

36

Kbirlinski otaa girnd drnyin zvlri hams ymd. Rozayla Bhic n bards pldard. Davud v Bir papiros kir, Muxtar is Salmana bzi szlrin mnini baa salrd. -Msln, kolbasa, - deyirdi, - qol basan. ti doldururdular barsan iin, qolnan basrdlar, qolbasan, qolbasan, indi glib olub kolbasa. Salman: -i, dnyada ilr varm, - dedi. -B n? Bax, msln, sn nisn, h, de grm nisn? Salman zn itirn kimi oldu: -Mn? N bilim... Oxrannik. -Ay sa ol. Oxrannik, qarovulu. Ruslar da, deyir karavul. Amma sli bizim szdr. Qara qul. Ya msln load ndi? -Bilmirm, - dedi. Salman gzn dyd. - Load - alaa at. Grdn? -Salman: - Pay atonnan, - dedin, - i ilr varm dnyada. -Kbirlinski: -Yax, dostlar balayaq iimiz - dedi. - Balayn, bir az geikdim. Televizora armdlar. Roza: - V tot raz mn grdm sizi televizorda, - dedi. Kbirlinski bir az tutulan kimi oldu. - i, - dedi, - lap bam dng elyiblr, gnd arrlar. Televizora, radioya, kinoya, oxundan otkaz elyirm. Deyirm, yax deyil, baqalar da var ax... l-qrz,-istdi bu gn Cavadla manla getdiyini d desin, bilirdi ki, Bhicnin Cavaddan xou glir. Kbirlinski z d bir balaca Bhicdn ksirdi. Amma bilmdi nec desin, n bhan tapb desin. Muxtar Salmana trf dnb: -Arvadlar xz uba geyir e, karakul, - dedi, - sli ndi? Qara gl! Salman nr elyib fikirli-fikirli ban bulad. Feyzulla:

37

-H, o shnni hazrlamsnzm? - dedi, - tamam hazr olanda Cavad Cabbarovu arram glib baxsn, grsn Oqtay nec oynayarlar, bu gn bir xeyli mni manda gzdirib, deyir Feyzulla mllim, eitmim bir ntiq drnk dzltmisiniz, daha bizdn niy gizldirsiz? Dedim tlsm, hl hazr deyilik, sbr el, hazr olanda araram, glib baxarsan. Bhic: -Yox, mn utanaram, - dedi, - Cavad Cabbarovun yannda oynaya bilmrm. Kbirlinski: -Niy oynamrsan, lap yax oynarsan, - dedi, - bs Firngizi grmrsn, hl o zamanda atld xd shnyz, qarxmad, kinmdi. Muxtar Salmana: -Moskvada bir k var, - dedi, - Arbat. Bilirsn n szndndir: araba-at. Kbirlinski: -Yax, balayaq mq, - dedi: Firngiz Mnm bu anann doma yavrusu dey shnay atld yeri mq edirdilr. Dolu ndaml, yorun baldrl, cod drili, ba vz, corablar hmi buruq-buruq Bhicni gnc v mlahtli Firngiz tsvvr etmk bir qdr tin idi, amma Kbirlinski ifadan raz qalmd. -Sa ol qzm, - deyirdi, - Yaxdr. - Sonra hamya mracitl lav etdi, snt yanmaq demkdir, yanmaq, yaratmaq! Burada yaradclq istedad lazmdr. Bir d hrart. Bli, hrart! 36,6 hrartl snt yaratmaq olmaz. Grk qaynayasan, yanasan ki, yaradasan. Grk sntkar cann shny fda etsin, yanb kl olsun ki, tamaa da onun yaratd, obraza inansn. He bilirsiz Konstantin Sergeyevi Stanislavski n deyib? Qarovulu Salmanm Muxtara baxd. Roza: -Moya cizn v iskusstve - dedi. - Ay sa ol, - dedi. - yni ki, Salman qaa, mnim hyatm incsntdir. ncsnt olmasa mn yaayb elmk lazm deyil, baa ddn, Salman qaa. Salman tez-tez ban yelldi. Kbirlinski: -Snt, shn, aktyor ki var, byk szdr. - dedi. - Snt daimidir, hyat mvqqti. Bax, Bhic qzm, sn o sz deynd ki, Mnm bu anann doma yavrusu grk salon za-za ssin. - Qfilcn Kbirlinski susdu, fikr getdi. - Siz o gnlri grmmisiz, mn grmm. Rhmtlik Cfr hamsn olduu kimi yazb. ndi, maallah bir rola on artistkamz can atr, o vaxt arvad rolunu oynamaa artistka tapa bilmirdik, zmz mcbur olurduq oynamaa. Mn

38

zm o qdr Firngiz, Gltkin, Xumar oynamam ki... Roza: -V Firngiz? - dey pqqldayb gld. Kbirlinski d glmsnd. - Bli, bli, el gnlrimiz olub. mim olu qaaq idi. Xbr gndrmidi ki, gedin deyin o dyyusa, bir d arvad tuman geyib mtriblik els, qmedy xartsa, onu da vuracaam, btn artist tayfasn da. Gecynn fayton tapb knddn qadq. Eh, gnlr vard. Roza: -Bs qorxmurdunuz Feyzulla Xudaverdiyevi? - dedi. -Ay rhmtliyin qz, qorxuya-zada kim idi baxan. O vaxt n pul gzmzd idi, n hrt, n zvanya-filan. Knd-knd gzib teatr xardardq. amdan by, Zorn tbib, Yadan xdq, yamura ddk, Bizim kirayniin zn ldrd. Camaatmz ayltmaq, gzn amaq istyirdik. - O, kksn trd. - Eh, deyir tan gn gn atmaz... Xorultu eidildi. Qarovulu Salman oturduu yerd mrglyirdi. Muxtar dmsklyib onu oyatd. Feyzulla boazn artlad. -Yax, mqimizi davam etdiririk, dedi, ayaa durdu, grginldi, znn damarlar xd, rngi prtd, gz-ba qaynad, zn Bhicy tutub: - O... Firngiz, snsan! Yuxumu grrm. Of, ilan... qrb. O... Fqt... Bunu mnim yanma kim gtirdi? - dey bard. Bhic. zn itirdi diksindi, ti biz-biz oldu, el bil qorxub bzd. Sonra ndns alad. Feyzulla evlrin gec on ikid glib xd. Hyt qaranla qrq olmudu. Gz gz grmrd. Ham yatmd. Feyzulla dmir pillknlri asta-asta xd aarn xarb qapn ad, otaa girdi. Hcr yatmd. -N yava-yava glirsn, deyrsn qu llyi stnd yeriyir. Feyzulla tccbl: -N olub ki? - dedi. -Zhirmar olub, or olub. Bilmirm, yoxsa niy bel yeriyirsn, dmir pillkn ayan basmaa qorxur ki, ss xar. -H d, ax qonular yatb.

39

-Qonularn drdin kirsn! nanan daa dnsn. Sn qorxursan ki, ss olar, anan oyanar. Yaqut xanmn irin yuxusuna haram qatlar. Yaqut onlarn qonusu idi, nc mrtbd yaayan cavan gzl glin idi. Tz kmud bu ev, Kbirlinski onu cmisi iki- df pillknd grmd. Bir df hytdn vedryl su dayrd, Feyzullayla pillknd rastlad. Feyzulla vedrsini gtrb yuxar qaldrd. Hcr d bunu grm v indiy qdr balaya bilmmidi. ndi d kiini alb yatrd: -Arvadnn, uann qaydna qalmr, o lotunun yuxusunun drdini kir... -Ay arvad, mn hmi gec glnd bel xram ki, he ksi dng elmyim. -Gec glnd! Gec niy glirsn ki, hans xarabadaydn yen... -dydim d, kefd, damaqda deyildim ki... Hcr yen n is deyir, deyinir, deyinirdi. Feyzulla yerii girib yorann bana kdi, drhal yuxulad v ndns yuxuda Konstantin Sergeyevi Stanislavskini grd. Shr tezdn Feyzulla teatra yolland - tamaaya ictimai bax tyin olunmudu. Eldar da i getdi, Hcr evd qald. Bir azdan Anaxanm gldi. -Bac, sabahn xeyir, deysn paltar yuyursan. Mn d yuyacaqdm, suyumuz ksildi zhrimar. N var, n yox? -Saln. Anaxanm keib stulda oturdu, liyl zn yelldi. -Puf istidi... Dnn grdm rivi televizorda, amma qaragn yen-azn ab bir klm dinib danmad. Bel lal dinmz oyunu niy oynayr, ay Hcr bac! -N bilim, ay Anaxanm. Amma onlarn snti beldir ki, rt danmaq deyil. El frast ondadr ki, danmaya-danmaya gznn, qanan, himnn-cimnn rol yaradasan. Bel rollar da uaq-muaq oynaya bilmz d. Grk tcrbn, sritn olsun. Bel rol olanda harda olsa bizim kiini tapb arrlar. Ndi blddirlr sritsin, bilirlr ki, tcrbsi oxdur... -H, bel de, yoxsa mn d deyirm ki, bu qaragn niy el hmi susub durur. Bir klm sz demir. Hcr yuduu a xarb burdu, brk-brk sxd. -Ay Anaxanm, sn d zhmt verirm, - dedi, - tut bunun o bandan dart. Arvadlar hrsi an bir trfini tutub zlrin trf kirdilr. Hcr: -El hey televizora arrlar. Kinoya arrlar, - dedi, - oxuna z getmir. Abrn, hyasn saxlayr, Yoxsa o, da baqalar kimi srtqsift olsayd, oxdan ad da almd, ev d. 40

-H, mn d deyirm d. Bayaq qzm klib ki, bu knlrd Feyzulla daykilin teatrnda tz teatr xardacaqlar. Deyirlr bir qiyamt eydir, biletn ba yarrlar. Dekinn deyir Feyzulla day biz d bilet ktirsin. Ela mnd sn deyni dedim. Dedim Feyzulla day ox utancaq kiidir/ Az ab bilet-zad tapan deyil, tapan el Hcr xalaya tapar da... qarakn evdn bayra xmr. Hcr qpqrmz qzard. Anaxanm grmsin dey, aa yildi, guya yerdn ns gtrckdi. Sonra ban qaldrb: -Mnim zmn teatrla o qdr aram yoxdur, - dedi, - avanlqda o qdr baxmam ki, mrlk bs elyib. Yoxsa getsm, niy tapmr. stsm hr axam gedrm. O tas ver bura, zhmt olmasa. Ay sa ol... nthas mnimki televizordur, oturub rahat baxram zmn. -Yox, dem, teatrn z yeri var. Televizora sn baxrsan, amma teatrda hm sn baxrsan, - o, Hcr gz vurdu, gld,- hm d sn baxrlar, ay Hcr bac. Geyinib-kecinirsn, sradan, zkdn nyin var taxrsan, xrsan be adam iin. ryiv ayr ey glmsin ha, Hcr bac, bilet-zad istmirm. Lazm olsa deyrm qardam oluna, lli yerdn tapar. Bel, sz glii dedim... Bazara gedirm. Bir ey lazmdr, alm sninn. Yax lp qoz var... Be kilo aldm. Bayramqaba taplmayacaq. Bir ey lazmdrsa, dzn denn. -Yox, yox, sa ol. Shr zm getmidim. Tamaann mzakirsi, qzn keirdi. x elynlrin ksriyyti quruluu bynir, yksk, qiymtlndirir, xrda-mrda km-ksirlri qeyd edirdilr. Kbirlinski d baqa aktyorlar kimi shn libasn, qrimini soyunub, glib bir qraqda oturmudu. Axra yaxn eynkli cavan bir olan sz ald. Feyzulla onu tanmrd, likram pldad ki, teatr tnqidisidir, Moskvada qurtarb tzc glib, z d filanksin oludur. Kbirlinski: -Maallah, - dedi, - vallah bel cavanlar grnda adamn ryi daa dnur, grrsn nec bulbl kimi tr. Milltimizin midi bunlaradr. Gnc tnqidi: -Mn bir msly d toxunmaq istyirm, - dedi, - ktklr mslsin, - burada o, kiik bir pauza verdi. Salonda bir hrkt, bir plt gzdi: Nec? Kimlr? N? Nlr? Ktklr. Gnc tnqidi gcl sezil bilck bir mmnunluqla bu pltnn susmasn gzldi, camaat bir az da intizarda saxlayb: -Bli, bli, ktklr, - dedi. - O ktklr ki, inkiaf yolumuza yxlb bizi irlilmy qoymurlar. Balayn, mn bir az srt, kskin danram, amma axr vvl bu msly son qoymaq lazmdr. - O, qrafindn stkana su tkb, bir stkan idi v tmkinl davam eldi, - ayr-ayr adamlara yazmz glir, amma sntimiz yazmz glmir, ayr-ayr axslrin qeydin qalrq amma shnmizin qeydin qalmrq, ayr-ayr qocamanlarn - qocamaan szn aq iztehzayla dedi, - bli, ayr-ayr qocamanlarn hrmtini saxlayrq, amma iimizin, pemizin hrmtini saxlamrq.

41

O, yen pauza verdi, yen camaat intizarda qoydu, grsn kimi deyir, oxunun ryi gup eldi, grsn ad kckmi, ya el bel mumi szlr deyir. gr mumi mcrrd danrdsa, ham bu doru fikirlrl razlaacaq, ham rik xacaq, ham brkdn l alacaqd. Gnc mnqqid: -Bax, msln, gtrk bu gnk tamaan, - dedi. - Zvql ilnmi masir tamaadr. Brext teatrnn smrli tsiri duyulur. Rejissor, rssam ii tqdirlayiqdir. Cavad Cabbarov yadda qalan obraz yaradr. Amma bir aktyor grrsn kobud, biimsiz oyunuyla, btn ansambl pozur, tssrat xarablayr. Mn e... - lindki kaza baxd, - e Kbirlinskini nzrd tuturam. Grk ki, Siyavu mllim, o, tamaada c klm sz deyir E bu qoca, bu gec, bu, ocaq? Siyavu yorun gzlrini qaldrb: -Bli, - dedi. -Aha. Amma bu szlri bir kkd, bir trzd deyir ki, adam tccb edir, bu adam shny hardan v nec glib. V ikinci sual: bu v bunun kimi adamlar shnmizdn nec v haan gedcklr. Haan shnni trk edib oxdan layiq olduqlar qanuni istiraht gedcklr. Qanuni istiraht szlrini deynd ham gld. Mnqqid d xfifc glmsnb davam etdi: -Bu, xrda msl deyil. Mn bayaq Siyavu yoldala bu bard dandm. Deyir, yazqdr, nec atm bayra. Yolda Siyavu, bir nfr yaznz glir, amma teatra, snt, nhayt tamaaya yaznz glmir. Bilirsinizmi bu ndir? Xrda humanizm. Siyavu yerdn: -risi hansdr? - dedi. Mnqqid: -Bli, bli, - dedi, - xrda humanizm, mn deyrdim burcua humanizmi. -Sn direktor olanda xardarsan, - dey Siyavu yenidn replika atd. Kims gld. Gnc mnqqid prtldi, amma prtliyini biruz vermdi, drhal zn l ald: -Yox, liberallq lazm deyil, - dedi v yerin kedi. clasn sdri: -Demli, tamaan qbul edirik, - dedi. - Gstriln nqsanlar da yoldalar ilyib dzldrlr. Salondaklar l aldlar v yerlrindn durdular. Bir-bir yanab Siyavuu, Cavad, rssam tbrik edirdilr. likram: 42

-Grdn d, - dedi - dysin ddsin. Kbirlinski: -O papurusundan grm, - dedi. -Sn ki, kn deyilsn. -Hrdn-birdn kirm. Foyey xdlar. Foyed gnc mnqqid Siyavula v rssamla dayanb n bards qzn mbahis edirdilr. Kbirlinski bir qraqda stuna syknib dayanmd, onlara baxrd. Szlrini eitmirdi, amma grrd ki, n is ox odlu-odlu danrlar. Kbirlinski onlara baxr v qeyri-ixtiyari zvq alrd d cavan, gzl-gyk idi, sliq v dbl geyinmidilr. stedadl, all-kamall idilr, btn mrlri, hrtlri d hl qabaqda idi. Birdn rssam n is dedi, d brkdn aqqldayb gldlr, nn d eyni ald. Mnqqid rkyana lini Siyavuun iynin vurub onlardan araland, kims tri salam verdi, kims l eldi, kims glmsnd v qvraq addmlarla pillknlri dmy balad. Ndns Kbirlinski d birdn onun ardnca getdi v aa foyed ona yanad: -Salamleykm, - dedi. - Balayn, tan deyilik, amma xnz mnim ox xouma gldi. Tbrik edirm. Cavan mnqqid: -ox sa olun, - dedi v evrilib getmk istdi. Kbirlinski: -Amma birc mslni siz demk istyirm, - dedi. -N msl? -Dediz ki, Kbirlinskini qovmaq lazmdr. -Bli. Dz demdim? -Bs nec olsun ax... -N nec olsun. Sizin xounuz gldi Kbirlinskinin oyunundan? Feyzulla: -Kbirlinski mnm, - dedi. Gnc mnqqid diksindi. -Siz? Kbirlinski... - dey karxd, amma yen zn l ald quru bir trzd, - ox cb, - dedi, qrimsiz sizi tanmadm. Tanlmza adam. Amma fikrimd qalram. Kbirlinski: -Mn qrx ildir aktyorluq edirm, - dedi.

43

-Ax bu cavab deyil. Stacla talant ayr-ayr eylrdir. Mn aq danma sevirm, mnim fikrimc, siz aktyor deyilsiz. Kbirlinski ndns mnqqidin pencyinin d cibind ucu grnn mil-mil gy dsmala baxrd. -Olum, - dedi, - sn cavansan, talantlsan, all, savadlsan. Btn mrn d qabaqdadr. Qabanda da maallah da kimi ddn var. Mnqqid qzard. Feyzulla sakit-sakit szn davam etdi: -Amma mnim altm yam var. Ail saxlayram, limd d ayr he bir sntim yoxdur. Olsayd gedib pini, ya qalay, ya dllk olardm. Amma neylyim, deyir, altmnda yrnn gorunda alar. ndi pis-yax mnimki d bu artistlikdir. xardb atsalar acndan lrm. Hiss olunurdu ki, gnc mnqqid bu shbt darlr. -Yox, mn el demdim ki, blk siz baqa rollarn hdsindn gl bilrsiz, - dey vziyytdi xmaa ald. - Amma bu rolunuz, mnim fikrimc, mvffqiyytsizdir. Mn d z xsi fikrimi dedim. Kbirlinski: -ox sa ol, bala, -dedi,- allah sni xobxt elsin... sz mrd-mrdan demyindn xoum gldi. Amma mnim d, vallah bir tqsirim yoxdur. Sraa gn... Gnc mnqqid: -Balayn, - dedi, - yoldalarm kd gzlyir mni... Sa olun. Kbirlinski foyedki gzgy trf getdi, uzun-uzad baxd. Eldar radionun pillknlriyl qalxanda Aydnla rastlad. Aydn: -Xbrin var?-dedi.- Rna r gedir. Eldar udqundu: -Yalan szdr, - dedi. -N bilim, dedilr mn. Deyirlr bu gn eli glck evlrin. Eldar dinmdi, Aydndan aralanb pillknlrl ikinci mrtby qalxd. Bo otaqlarn birin girdi, daldan qapnn cftsini vurdu. vvl papiros xartd, titryn barmaqlaryla kibrit kdi, yandrd, ksik-ksik smrd, sonra dstyi gtrb zng vurdu. Nmr mul idi, asb drhal yenidn zng eldi. Yen asd, yen nmrni yd. Drdnc ya beinci df cavab ald. -Allo. -Salam, - dedi, - mnm. 44

-Tandm. -Rna, bir sz eitmim. Rna sakit v bir qdr bezgin ssl: -Dzdr eitdiyin, - dedi. - Bu axam eli glir mn. Eldar yanndak pncrnin snn, laxlam cftsini, pncr arxasndak mnzrni, hri, evlri, tstlri, dnizi, gmilri sanki birinci df grrd. Hytd src man he cr i sala bilmirdi. Motor diovan man kimi uuldayr, sonra susurdu. Telefon skuta qrq olmudu. Eldar lindki qlml stolun stndki kaza Eldar. Eldar lsgrov. lsgrov Eldar. Eldar. Eldar szlrini yazrd. Rna: -Eldar, mndn niy inciyirsn, - dedi, - shbtimiz yadnda, zn demdin ki, hl 5-6 il evlnmk fikrim yoxdur. Crbcr planlarn var, Moskvaya getmk, oxumaq, kino kmk. Kim bilir ondan sonra n fikr dcksn. Bu qdr vaxta yqin mni d unudacaqdn. Alt il kim bilir n, olacaq. ndi mni yax yerdn istyirlr. Olan da tanyram. nsan adamdr. Anam da deyir axmaq olma. Dnn mn... Eldar ardna qulaq asmad. Dstyi qoyub otaqdan xd. Siyavula Cavad radioya arlmdlar. Tz tamaaya hsr olunmu msahiby. Onlarn xlarn Eldar lent yazacaqd. O, studiyann qabandak otaqda - ssyazan cihazlar olan otaqdayd. Cavadla Siyavu studiyann iindydilr. Bu otaq studiyadan qaln divarla v ss keirmz iki qat yl ayrlmd. divardan studiyann ii aydn grnrd, amma orda top atlsayd, burda eidilirdi. Siyavula Cavad studiyada oturub yavadan shbt edirdilr. Onlar radioya oxdan glib gedirdilr, amma studiyann kiik bir fndini unutmudular. Ya da he buna fikir vermirdilr: mikrofonun aar aq olanda studiyada pltyla deyiln sz bel qabaqdak otaqda iri dinamikdn gur ssl yaylr. Studiyadak adama el glir ki, o, xsn-xsn, yava-yava danr. Daha bilmir ki, o biri otaqda ssi gur-gur gurlayr. Siyavula Cavad teatrdan, tamaadan, biri gnk premyeradan danrdlar. Eldar onlarn shbtin fikir vermir, lentlri, cihazlar rahlayrd. Birdn o, studiyadan eidiln shbt diqqt elmy balad, ondan danrdlar. Siyavu: -Yox i, - dedi, - dorudan deyirsn Kbirlinskinin oludur? Cavad: -Bs bilmirdin, - dedi -Yox, hardan bilirdim. Bu ki, mnim tlbmdir. -H. Sn d o gn bunun yannda balamsan Kbirlinskini symy. Kii mlli-bal sndn inciyib.

45

Gldlr. Siyavu: -Kbirlinski ayr almdir, - dedi. -O gn tutub mni ki, Siyavua de mni aclamasn. Yax yadma dd, deyirm, ax sn n is demliym, yadmdan xr. Kbirlinskinin knln zvaniya db. O gn mni tutub ki, bs altm yam tamam olub, Siyavua de, mn ad verdirsin. -Deyydin kel drman bils z bana elr d. Hr ikisi gld. -Mn d deyirm d. Deyirm, a kii, bu cr cdahalar qalb burda, sn d ad davas elyirsn. Amma, zarafatyana bir Siyavu, yazqd, qoca kiidir. Blk bel xudmani yb z aramzda ona yubiley-filan bir ey elyydik. Bir blaqodarnost, bir d pul yb vazdan-zaddan bir ey alardq, vssalam. Siyavu: -N olar ki, mmkndr, - dedi. - Amma, bilirsn, itah di altndadr, Blaqodarnost vercksn, glck ki, maam artr, maan artracaqsan, glk ki, mn ba rol ver. Cavad: -Yox, bu el kii deyil, allahn fardr, z yerini d bilndir, - dedi, - amma bunun knlndn bilirsn n keir. styir teatrda bir balaca yubiley dzldk ona. arsn qohum-qardan, lzzt ksin. - Pis olmaz. Feyzulla Kbirlinskinin yubiley kecsi. Hamlet. Otello. Od glini. Fortinbrasn 3-c sgri - Kbirlinski. Otellonun drdnc gztisi - Kbirlinski. Beinci rb - Kbirlinski. kinci skelet - Kbirlinski. -Sn zarafat edirsn, amma, vallah, bel afia versn, camaat tklb glr. Kbirlinskini kim tanyr, amma zalm balasnn ad gur-gur guruldayr: Feyzulla Kbirlinski! Deycklr grsn bu harann byk artistidir. Siyavu: -Bli, - dedi. - Kbirlinski, rblinski. - Sonra zn y tutub, - yax, bu Kbirlinskinin olu bizi niy bu qdr yubadr, - dey lav etdi, - yazsn xb gedk iimiz d. Eldar divara syknmidi. Rngi sapsar, dodaqlar gm-gy idi. arxasndan Cavadn ona l eldiyini grb tlsik evrildi, cld otaqdan dhliz xd. Qapda Mcidl toqqudu.

46

Mcid onu grb iridi, st dodan irmdi, qzl dnlri grnd. nsindki iri xaln stndn qzl tklr uzanrd. Mcid: -Privet Kbirlinski, - demyiyl Eldarn ona ill kmsi bir anda oldu. Aydn dhlizin o bandan zn atb Eldar qucaqlad, knara dartd... Axam Eldarla Aydn Drujbada kiik stolun arxasnda oturmudular. Masann stnd balq kabab, gyrti, araq si v qrafin vard. dki ara iib qurtarmddar. lav sifari verdiklri yz qram hllik qrafinin iind idi. Musiqiilr ritmik rqs havas alrdlar, oynayanlar da vard. Xsusil bir olanla bir qz he aradan xmaq bilmirdilr. Onlar masir dbd bir-birindn aral rqs edir, hr mstqil surtd z rqs hrktlrini icra edirdi: yalnz baxlaryla bir-birin balanrdlar. Eldar iib nlnmidi, kefi bir az durulmudu. El bil o hmiki qaraqabaq, qaqabaql olan deyildi. El hey danr, danrd. - Aydn, - deyirdi, - sn ela bilirsn mn o Mcid qurumsa xub zidir bilmrm. Vallah qolqabrasn sndrb il-kt elrm onu. Amma elmirm, niy, nki o saat gedck ikayt, mni qovacaqlar idn. Mn bu idn ged bilmrm, Aydn. Grk iki il d ilym. ki ildn sonra... Aydn: - ki ildn sonra n olacaq ki? - dey sorudu. Eldar ban sfrdn qaldrb daln-daln uzaqlara baxd, zn xyalprvr bir ifad kd, siqareti smrb tstsn hlq-hlq havaya buraxd. -O, o... iki ildn sonra burdan dnplomu alb gedirm Moskvaya, vsi Rejissorski kurslara. -Nec dcksn ora? -Niy dmrm. Cibimd diplom desn diplom, pul desn pul. -Orda pul kemir. O bizddi pulnan ali mktb girmk. -Asta ye, boaznda qalar, soruub yrnmim, lap yax keir. nthas bizd nqd puldur, orda podarka-filan, grk lazm olan adamlar qonaq elysn. Orda komissiyada cavan qzlararvadlar oxdu, bir-ikisinin ban tovlayacam, iim gedck ya kimi. -Ay zalm, deynn bazla gedirm d. Eldar: -Yox, - dey brkdn qqrd. El brkdn qqrd ki, traf stollar arxasnda oturmu adamlar nb onlara baxdlar. Eldar srxo bir inadla dn-dn brkdn tkrar etdi, - yox, anmn yox, Aydncan yox, anamn lmn yox. Ancaq kurslara dncn. Ddm, qurtard, daha n qz, n igi, n gzmk, n filan. Gec-gndz oxuyacam, Aydn, yuxu yatmayacam, rksiz, susuz qalacam, amma oxuyub hr eyi yrncm. Ondan sonra glcm bura - o, qrafindn qdh araq tkd, iri bir qurtum ald, - pf zhirmar, - dey z-gzn turutdu, 47

rkdn bir tik gtrd, - glcm bura... h, onda baxarq. Tamaa onda olacaq. - Aydnn dz gzlrini iin baxd. - Siyavuu neylycm, Aydn, gr bilsn? Aydn: -Mn n bilim, - dedi. - Siyavuu gtrcm zm mavin. -Yni ministr-zad olacaqsan? -Hl bilmirm. Amma hr halda bir byk vzif tutacam. Siyavuu da gtrcm zm mavin. -Birdn istmdi sn mavin olmaq? Eldar bnr an susdu. Grnr, xyallarnda bu variant dnmmidi. Nhayt: -Niy istmir? -dedi, - n qdr ists maa tyin elyrm. Lap z maamdan da artq. Amma grk mnim mavinim olsun, mtlq. Zngi basb aracam yanma. Girib iri klck. Amma mn glmycm. Glmli n var, yolda Siyavu,- deycm. Blk deysiz biz d glk. Yox, deyck, Eldar, el-bel. Eldar yox, yolda lsgrov - deycm. Evin qonaq glnd Eldar deyrsiz, bura idardir, burda mn yolda lsgrovam. z d zhmt kin, i vaxtnda glin. Bu gn on be dqiq gecikmisiniz. Aydn: - Fantansan, - dedi, - Siyavuun bar atdar. Eldar mmnun halda glmsnd. -Bs n bilmisn, - dedi. - Cavad bilirsn neylycm? -Onu da mavin elycksn? -Yoox. Onu qoyacaam qalsn shnd, oynasn. Amma hr mzakird durub deycm ki, Cavad yolda yen primitiv obraz yaradr, yen rolunun hdsindn gl bilmir, Mcid... -H, h, Eldar, mn lm, - dey Aydn lzztl lini lin srtd, - Mcidi neylyksn? -Mcidi redaktorluqdan xardb elycm artist, z d ancaq birc rolda x elsin - aqqal rolunda. Yenidn rqs musiqisi baland. Yen bayaqk olanla qz ortaya xdlar. Amma indi aram rqs alnrd, onlar qucaqlab oynayrdlar. Qz olann kksn qslmd, ban onun iynin qoymudu. Olan qzn salarn oxayrd. Aydn acq hsd hiseiyl onlara baxrd. Eldar: -Gl ik, snin salna, - dedi. dilr.

48

Eldar: -Gr hl sninin nlr elycm, -dedi. Aydn: -Yax, bs zn n olacaqsan ax? - dedi. -zm sntkar olacam, Aydn, byk sntkar, o vazif-zad mvqqti eylrdi, sas is mn fikrimi vercm Rejissorlua v aktyorlua. Hm Rejissor, hm aktyor. z teatrm olacaq e, msln, nec demirlr Tovstonoqov teatr, ya n bilim Oxlopkovun teatr, bax mnim d el teatrm olacaq. Aydn: -Man da ki, samo saboy, - dedi. -lbtt, manm da olacaq. zm d srcm, oferim d olacaq. Hr df premyera gn man gndrcm Renagil, on dn d bilet zn, rin, anas, atas, podruqalar, kimi ists gtirsin. Aydn: -k snin salna, - dedi. -k. Mn bilirm Aydn, sn el bilirsn mn piyanam, amma zm lm, zrr qdr piyan deyilm, bax, n qdr iirm tutmur mni, bilirm, sn ryind inanmrsan mn, blk glrsn, amma zm lm, hams olacaq bunlarn, ad da, man da, kalan pul da. -Bilirsn, Eldar, inanram, hams olacaq. Amma ox gec olacaq e... Yamz tck. Ka onlar hams bax indi, bu saat olayd, bu yamzda. Musiqiilr yava-yava altlrini ydrrdlar. Adam seyrlmidi. qlarn bir qismi keirilmidi. Dniz trfdn sn klk prdlri yelldirdi. Hcr: -Ll-piyan glib, - dedi. -Harda iib, kimnn? -Mn n bilim, - skutdan sonra lav etdi, - yazq drdindn iir d. Cavandr, geyinib-gzmk istyir. Grdy ndir, snin sir-siftin. Feyzulla qaranlqda Hcrin arpaysna trf evrildi. -Bilirsn, Hcr, - dedi, - mn ox fikirlirm. Dz deyirsn, o mn gr xcaltli niy olsun. Niy dzn ab demyk. Demyk ki, bala, sn d balaca kiinin olu deyilsn. Snin atan da be kiinin biri idi. Qaranlqda Hcrin znn ifadsini grmdi. Ancaq onun llrini z aznda hiss eldi. Hcr ovcuyla brk-brk onun azn yumub: -Sus, sus, grm, - dey pldad. 49

Feyzulla z d bilirdi ki, he bir vaxt rk elyib hqiqti Eldara aa bilmyckdir. ...sgndr Muradliyev arvad Qmri: v yeddi aylq olunu. uaya istiraht aparrd... Yola axamst xmdlar ki, istiy dmsinlr. yulun crhacr idi. Xrdalan trfd dmir yoluyla ose yolu arpazlaan yerdn kend qaranlq idi. Yaxnlaan qatar grmmidilr. Kztinin shlnkarlndan laqbaum balanmamd. Dmir yolunu kend src srti dyidi, ncdn ikinciy qodu, motor snd, man qatarn qarsnda qald. Tale kimi qalmaz v mdhi bir labdlkl stlrin gln qatarn yaxn nfsini duyanda Qmr qqrd, bayld. sgndr iradsinin son fal rpntsyla ua Qmrin qucandan qapb yolun knarna atd. Uaq salamat qald. Birc sol q ikst olmudu. Qalan hams hlak olmudu. Qmri mscid gtirib yuyanda dndn sd axrd. Hcrl Feyzullann vlad yox idi. Ua saxladlar, bytdlr, z adlarna keirtdilr, hqiqti gizltdilr. Shr Eldar masann arxasnda oturub qatq iirdi. Ardan ba atlayrd. Feyzulla zn qrxrd. Geyinib xanda Hcr: -Feyzulla, - dedi, - sabah premyerad, biz d bilet gtir. kisin, Eldarla mn, ikisin d Anaxanmgil istyiblr. Eldar: -Mn getmycym, - dedi. Feyzulla: -Hcr, tindir, - dedi. - Biletn qrndr. Hcr: -Daha bu lap a oldu, - dedi,- zn ildiyin teatra da bilet tapa bilmirsn. Allah bilmirm niy sni bel aciz-avara yaradb. -Yax, yen balama. Anaxanma sz verm, Eldar da istmir, sn bir bilet dzldrm. Pillknlrl dnd arxadan Hcrin ssini eitdi: -Sn mn bilet gtirm, gr iki gzv bir deikdn xardaram, yoxsa yox. Kassa: -Yox, yox, yox, - dedi, - bir dn d bilet qalmayb. -Ax mn bu teatrn iisiym. -Teatrn iki yz yetmi iisi var. Feyzulla administratorun yanna gldi. -Canmn, Feyzulla, sabahla biri gn he bir ey ely bilmrm, sonrak knlrdn birin kzm st, ne bilet istsn.

50

Feyzullann hr yerdn li zlmd. Siyavuun yanna getmk istmirdi, ancaq ayr lac qalmamd. Siyavuun otana el hey adamlar girib xrd. - Nec yni gl bilmir, - dey Siyavu kims qqrrd, - glr, can da xar, sabah tamaad, bu n oyundur xarr. Kims: -Bu shr qaynanas lb, - dedi. -styir lap btn qohum-qrbas qrlsn, sabah burda olmaldr, bu basabasda kimnn vz elycm onu. Telefon zng ald, Siyavu dstyi qaldrd: -Yox, - dedi. - Sabah axam. Biri gn kndz v axam, Bli. Dstyi asd. -Aslan, - dey qapnn yannda dayanm olana mracit eldi, - proqramlarda Slimovun yerin Hacyevi qeyd el. Sabir, sn d denn shnd stolun stn qara yox, a telefonu qoysunlar. O dnnkini. Yen zng olundu. Siyavu: -Bli, - dedi. - Bli, mnm, buyurun, leykisalam. Balayn, indi imkanmz yoxdur. Bazar ertsi zng elrsiz. Dstyi qoyan kimi yenidn zng alnd. - Bli, bli. Yox, Yox, he bir ey ely bilmrm. Bir bilet d qalmayb. Bilirm, ox yax, qzetiniz byk hrmtim var, amma sabaha he bir ey mmkn deyil, biri gn tapraram. Dstyi qoydu. -Aslan, rif xanma de glsin mnim yanma, - birdn kncd dayanm Feyzullan grd. Kbirlinski, sn n deyirsn? Feyzulla: -Siyavu mllim, - dedi, - siz bir iim db, he zm d glmir. -Kbirlinski, uzatma. De grm n deyirsn. -Deyirdim bu gn mn bir bilet blk... Siyavu qti ssl: -Yox, - dedi. -H? -Dedim ki, yox. Mn bilet paylamram. Bu i n nahaq glmisn mnim yanma, - zng alnd, - bli, mnm. Glirm, siz balayn, bu saat glirm, - dedi. - Onsuz da bam qazana dnub, Kbirlinski, - tlsik otaqdan xd.

51

Feyzulla yava-yava aa dd, teatrdan xb radioya gldn. Fikir onu almd. Arvada n cavab verck, ev n zl gedck. -N olub, Kbirlinski, qaqaban yer sprr. Mcidi ssindn tand. -He, ay Mcid, - dedi, - fikirlirm. -Xeyir ola, n fikirlirsn bel. -Fikirlirm ki, mnim kimi bir insann yer znd yaamann n mnas var. -By, sa ol... -Altm il mr srmm, n bir qpiklik i grmm, n bir xtir-hrmtim var. Sabah yxlb lm, kimin vecin olacaq. Bir aydan sonra adm da yadndan xacaq hamnn. -N olub, zntnqid kemisn? -Yox, bilirsn, adam papan qoyur qabana, fikirlir, btn mrm lent kimi keir gzmn qabandan, grrm ki, el vvlcdn dz yolumla getmmim. Btn mrm hdr xb gedib, indi d daha kecdir. -N olub, Kbirlinski, bu gn yen flsf qrldadrsan? Blk bir ey-zad deyn olub sn, ryiv-zada toxunublar, vallah hamsn qataram bir-birin, sni ldn tapmamam ki... -Ey ay Mcid, qrx ildir teatrda ilyirm, qarderobik qdr hrmtim yoxdur. Adam yerin saymrlar mni, it dftrind adm yoxdur. Bir bilet ndir ki, onu da mn ox krdlr. Onlar dhlizl kedirdilr, Eldar qabaqlarna xd, Feyzullann Mcidl dandn grb zn yana evirdi. Bu Hrkti Mcidin nzrindn qamad. Mcidin gzlrind cinlr oynad, bicbic glmsnd. -Kefini pozma, Kbirlinski,-dedi, ondan aralanb uzaqlad. Feyzulla rolunu yazdrd, bufetd bulkayla kefir idi, binadan xrd ki, daldan ss eitdi, dnb baxd. Mcid ikinci mrtbnin pncrsindn boylanb onu haraylayrd. - Kbirlinski, bir bura zhmt k. Feyzulla geri dnd. Mcid pilllrd onun qabana xd. -Bayaqk szlrin yaman mn yer eldi, Kbirlinski, - dedi, - gedib mestkomla dandm. Sn ikiadamlq dvtnam aldm. Amma sizin teatra yox, Akademiyaya. z d sabaha yox, bu gn. Sabah, bilirm tamaad, mulsan. Bu gn vur arvad da qoltuuna gl Akademiyaya yax yncaq var orda. Bax, grrsn, burda da yazlb Dantenin yubileyidir. Dante mhur italyan airidir, 700 il bundan qabaq yaayb. Bax, adv da yazdrmam. Feyzulla dvtnamni alb baxd. Dorudan da dvtnamd ikiadamlq szlri v onun ad, familiyas yazlmd:

52

Hrmtli yolda Feyzulla Kbirlinski! Sizi byk italyan airi Dante Alikyerinin anadan olmasnn 700 illiyin hsr olunmu tntnli yncaa dvt edirik. I - hiss Dantenin hyat v yaradcl haqqnda mruz. II - hiss Byk konsert. Kecnin tarixi d ll yazlmd - mayn 11-i, yni bu gn. Mcid: -Sliqli geyin ha, Feyzulla, - dedi, - st-bava fikir ver, hkumt-zad olacaq. Feyzulla dilidoda s-s: -ox sa ol, bala, - dedi, - ox sa ol, - ayr sz dey bilmdi. Qhrlnmidi. Evinin pillknlrini qu kimi xd. Amma iri girnd zn tox tutdu, tmkinl dand: -Arvad, hazrla, - dedi. - Bu axam Dantenin yubileyin gedirik. -Hara? -Dantenin yubileyin. He bilirsn Dante kimdir? Vyk taliya airidir. z d yeddi yz il bundan vvl yaayb. Hcr: -By, mnim orda n iim var? - dedi. -Bs demirdin mni teatra, konsert apar. Teatr, konsert bunun yannda ndir ki? Yubiley bilirsn n olan eydir? Tntn, bayram. Doklad da olacaq, konsert d. Hlm-mlm adama bilet vermirlr. -Bs sn n cb veriblr, gn hayandan xb. -Biz d bir gn dr d. Altm ildir klng alram, sa-saqqal aartmam. z d adm da yazblar e... Mxsusidir. Di yax, hazrla, mnim d qara kostyumumu tl. Feyzulla arvadyla n is tz bir tonda, yeni bir intonasiya il, gstri, mr dasnda danrd v qribdir ki, arvad da bu tonu etirazsz qbul edir, rinin dediklrin ml edirdi. Qara kostyumu sandqdan xartd, rpd, stn su spdi, sliqyl tldi, alvarn bkm taxta kimi dmdz oldu. Ya skiyl Feyzullann qara kmlrini d sildi, parlatd. Yeddiy hazr oldular. Hcr arad vaxt tapb bir Anaxanmgil d ba kdi, tz xbrdn agah eldi onu, dedi ki, taliyadan air glib, biz d onun gecsin gedirik, Bakda say-sem adamlar arblar. Feyzullaya mxsusi dvtnam gndriblr. Bu bahar axam Baknn klri adamla dolu idi. Cavan olanlar, qzlar qol-qola gzirdilr. Feyzulla da Hcrin qoluna girmidi. Hcr qara glmxmr paltarn geymi, iynin a ipk rpyini salmpd. Ayanda dikdaban qara lak km vard.

53

Ne illrdn bri ilk df idi ki, bel qol-qola ky xmdlar, ne illrdn bri ilk df idi ki, deyimir, dalamrdlar, Hcr d deyinmirdi, glmsnrd. Feyzulla: -Bel grnr, bizim teatrdan birc mn veriblr, - deyirdi. - Uaqlardan he biri bir ey demdi. Alsaydlar, o saat deyrdilr. Skkiz be dqiq qalm Akademiyann qabana atdlar. Qapn itlyib iri girdilr. Qribdir ki, qaranlq idi, adam da gz dymirdi. Geni mrmr pillknlr trf addmladlar, birdn ss eidib dayandlar. Kims bouq bir sasl oxuyurdu, ssi binan bana almd: -Ermani, ay ermani, Paytona mindir mani. Feyzulla baxb oxuyan grd. Qarovuluydu. Qarovulu da onlar grd. Oxumana ara verib onlara yanad: -Kimi istyirsiz, ara? - dedi. Feyzulla bayaqdan bri ovcunda hazr tutduu dvtnamni tmkinl qarovuluya uzatd. Qarovulu dvtnamy etina etmdn: -Bu nadir? - dedi. Feyzulla: -Yubiley d, - dedi, qarovulunun gzn dydyn grb lav etdi, - bs yubiley burda deyil? Dantenin yubileyi... Qarovulu patron kimi ald: -Ha da, gnd birinin yubileyidir. Bir gn Davdovun, sabah Mamedovun, onunn dkanda spika taplmr da... dnn ldn almam. Be korobka... on be kopeyka. Feyzulla v Hcr maddm-maddm qarovuluya baxrdlar. Qarovulu doyunca deyinib ryini boaltd. Sonra onlara trf dnd: -Yox, qarda, - dedi. - Bu gn burda yubiley-zad yoxdur. Shv elmisiz. Yqin ayr gndr. Feyzulla: -Ax burda mayn 11-i yazlb, - dedi. Qarovulu zndn xd. -Kii, n istyirsn, n qarib adamsan, dedim yoxdur, vassalam. Burda he ks yoxdur, ham gedib evin, i qurtarb. Siz d xn gedin eviniz. Pillknlrdn addm ssi eidildi. Yuxardan eynkln bnr olan drd.

54

-Ndir, Aristakes day, - dey qarovuluya mracit etdi. Aristakes yilib alnminium aynikdn bankasna ay tkr, zumzm edirdi. Ban qaldrb: -N bilim, deyir yubiley glmiik, deyirm burda yubiley-zad yoxdur, el manimla spor elyir. Cavan olan Feyzullagil yaxnlab salam verdi, dvtnamni alb baxd, gld: -mi, kims sizinl zarafat edib, - dedi, - bu yubiley bir hft bundan qabaq oldu. Feyzulla: -Ax..., -dedi v udqundu, - burda yazblar 11 may. Olan: -Kims lnn yalandan yazb. Kims zarafat elyib, - dedi v xudahafizlib getdi. Ermani, ay ermani. Paytona mindir mani. Qarovulu yen bir az oxudu, ssi bo binada hamamdak kimi yayld. Feyzullayla Hcr ky xdlar. Feyzulla gzn qaldrb Hcr baxa bilmirdi. Bilirdi ki, Hcr bu saat alacaq: yer soxum snin frsiz boyunu, mn d deyirm ax... Kimdir sni adam yerin qoyan? Amma Hcr d dinmirdi. Belc lal-dinmz addmlayaraq metro stansiyasna atdlar. Hcr: -Metro, - dedi. Feyzulla bouq ssl: -H, - dedi. rtma vursaydlar ona, qan damard. Hcr Feyzullann oxdan yadrad yumaq v hlim ssl: -Glsn metroya gedk, gzk, ay Feyzulla, - dedi. Feyzulla: -styirsn gedk, - dedi, sonra xbr ald, - he metroya minmisn? Hcr ani skutdan sonra: -Yox, - dedi, - hl minmmim. Tbssm bnzr bir ey Feyzullann dodaqlarna qondu.

55

-Bah, onda kef kcksn, - dedi, - bir zg almdir. Be qpiklri yara atd. -Ke. Hcr kedi. Feyzulla: -Be qpik atmasaydm ke bilmzdin, - dedi, - o saat adamn qndan vurur. -Sn n danrsan. -Bli, bli, grrsn, bu da yeriyn pillkn. Hcr: -By, ay Feyzulla, bu n qiyamt eydir, - dedi. Feyzulla arvadnn tccbndn daha da hvslnir, tcrbli bldi kimi metronun mxtlif mczlrini Hcr gstrir, dar, izahat verirdi. Hcr d el hr ey tccblnir, hr eydn zvq alr, el hey iin kirdi. Sabah yqin ki, Hcr yen deyinck, sylnck, Feyzullann gnn gy skiy dyckdi. Amma bu gn onun knln qrmaq istmirdi. stmirdi Feyzulla bilsin ki, dz iki aydr - metro alandan bri Hcr hr shr hmin bu qatarlarla bazara gedib glir. 1968

56

HEKAYLR Yax Padahn Nal

Siz kimdn deyim, yax padahdan. Ravilr bel rvayt edir ki, yyami-qdimd ya ind, ya Maind bir yax padah varm. Bu padah ox adil padah imi. Hamdan, hamdan adil. Yax padah he vd z riyytlrin gldn ar sz demzmi. N incidrmi onlar, n boyunlarn vurdurarm, n d asarm. Padahn ya tmd, amma mr boyu o ninki adam, he taxtabiti, bir d ldrmmidi. El buna gr d padahn arpays biryl dolu idi v padah yazq geclr yata bilmirdi. Gecnin bir yars, grrsn, dururdu, ra yandrrd, bir-bir birlri tuturdu, amma ldrmrd. Onlar arvadnn arpaysna atrd. Padah arvadyn ldn-ayaqdan gedirdi. Lap getm gzmdn, gedrm zmdn idi. Birlri d arvadnn arpaysna onu incitmk, ona ziyyt vermk n atmrd. Yox, padah bilirdi ki, birlrin arvadna he bir ziyan dymyck. Arvad, maallah, el brk yatrd ki, istyirsn stn bir qoun bir, taxtabiti burax, vecin deyildi. Arvad el brk yatrd v hm d el brk xoruldayrd ki, bllur - dmirbeton sarayn stunlar tir-tir titryirdi. Padah qaragn birthr cann birlrdn qurtarb mrglyn kimi gznn imirini almam tzdn dik atlrd - onu arvadnn xorultusu oyadrd. Sbh tezdn arvad yuxudan dururdu - aya deyirdi sn xma, mn xm, gn deyirdi sn xma, mn xm. Amma padah shr, xorultu ksilndn sonra da yata bilmirdi - ax ii-gc vard. Bir mmlktin ki, padah shr yatb yuxuya qala, o mmlktin ilri n sayaq olar? Padah bel bdbxt padah idi. Szn dz, padahn z padahl n d ox gz atmrd. Padah olmaqdan lap bezmidi. Ondan olsayd oxdan taxt-tacdan l krdi. Amma l kmirdi. nki l ksydi taxta vziri xacaqd. di ay vzir ah olsayd, o, ninki mmlktdki btn birlri, taxtabitilri, milklri v qaralar qrb ldrckdi. Vzir hm d o biri vzirlri, vkillri, kim bilir blk el padahn zn d cnnt vasil edckdi. Odur ki, padah taxt-tacdan l kmirdi. N qdr yatmaq tamarzs olsa da, hmilik yuxuya qrq olmaq istmirdi. Padah hm adil padah idi, hm bdbxt padah idi, hm d ox all, tdbirli padah idi. Hamdan, hamdan all. Hamdan, hamdan tdbirli. Demli yax padah adil idi, bdbxt idi v all, tdbirli idi. Amma padah hm d yaman yalqz, tp-tnha padah idi. O sbbdn ki, mmlktd hrnin bir bab, bir curu, bir dostu var idi. Padahn skkiz apaz, skkiz faytonusu, skkiz dllyi, skkiz vzir-vkili, bir qoun qaraulusu v bir qoun saray airi vard. Bir abazn o birindn znd-zhlsi gedirdi, nki biri deyirdi ki, bu dnya bir pudur, o biri deyirdi, xeyr, sla bel deyil. Faytonular el hey birbirinin ngin qoyurdular. Szlri p glirdi. Biri deyirdi hyatn mnas var, o biri deyirdi, dnyasnda ola bilmz, yoxdur ki, yoxdur. airin biri o birindn danos yazrd ki, bs flanksin iltdiyi qafiylr zl-axr mmlktimizi brbad edib xaraba qoyacaq. Qaraulularn bir-birini grmy gzlri yox idi. Vzirlr, vkillr bir-birinin tini yemy hazrdlar. Amma buna

57

baxmayaraq, onlarn he biri tk, yalqz deyildi. Hr z hmpelrinin, idalarnn arasnda idi. Birc padah tk idi. Padahlarn hmpelri olmur. Padahlarn hmpelri d olmur, arzular da. Faytonular air olmaq istyirdi, airlr dllk, dllklr vkil, vkillr vzir, vzirlr padah. Yeni padah olman ham tamarzsyd. Ham, birc padahdan savay. Padah onsuz da padah idi v odur ki, he bir ey arzulamrd. Ham bir-birindn material verirdi, z hmpelrindn padaha qiybt qrrdlar. Amma padah he ks he ksdn material, danos ver bilmzdi, he ksdn he ks ikaytln bilmzdi. He ksl qiybt qra bilmirdi. ryini birc arvadna aa bilirdi, amma arvad da onu atd. Ba vzir qoulub qad, bilmirm Yaponiyaya, ya da hblr lksin. Blk d Kanar adalarna. Gnlrin bir gn ba vzir papan qoyub qabana fikirldi, xeyli fikir edib anlad, qand ki, padah he bir vaxt lb-elyn deyil v demli bu grk taxt-tacdan gzn ksin. Ba vzir is yaman padah olmaq istyirdi. Padah olmaqdan da artq padahn arvadna gz dmd. Padahn arvad bir gzl idi, bir gzl idi, dilnn-sznn deyib qurtarmaq olmaz. Dnyayi almd tay-brabri yox idi: incmiyan, nazikbdn, bllurbuxaq, almayanaq, gl mni gr, drdimdn l. Azna qoa badam smaz. Mrmr sinsind naz-naz ipk paltarn altndan bir ct amama ba qaldrb mnm-mnm deyir. Yanaqlar - yaqutun qraqlar kimi, el bil qar stn qan damb, qalar - qurulu yay, kip- riklr yaydan xm ox kimi el uzundu ki, tamam kznn stn tutub, salar v kimi. Beli el nazik idi ki, gilas yes deyrdin boyludur. Boaz el zrif idi, su is grnrdi, yeriynd yer naz elyir. Padah da onu yaman istyirdi. Yaman da qsqanc idi padah. Lap arvadn xoruzdan gizldndi. Qoymazd arvadnn stn bir erkk milk qonsun. Bli, ba vzir, n fnd iltdins, frst tapd, padahn arvadynan xlvti grd. N dedi ona, n boyun oldu, n v'dlr verdi, dey bilmrm, l-qrz, gnlrin bir gn qoulub qadlar. Bilmirm Mqrib ya Mriq. Ba vzir, daha dorusu tz padah vdin xilaf xmad - arvadnn xorultusunu maqnitofona yazd v bu xorultunu mmlktinin himni elan etdi. Hr gec tz mmlktin radiosu xorultu-himni verirdi v tz padah lzztl qulaq asrd. Ax o cavan arvadn yaman sevirdi. Sevnd is xorultunu da musiqi kimi dinlyirsn. Bunlar burda sevimd olsun, siz kimdn deyim, qoca padahdan. Qoca padaha arvadnn vfaszl v ba vzirin xyanti yaman yer elmidi. O z riyytin yad radionu dinlmyi qadaan etmidi. Amma geclr xlvtd btn hali sabiq padah arvadnn xorultusuna qulaq asrd. Bzilri ona gr qulaq asrdlar ki, maraqlyd: ax he kim padah arvadnn xorultusunu bundan qdm eitmmidi. Baqalar acqcan qulaq asrdlar: cb oldu bizim maymaq padaha, yax eldi arvad, onu qoyub qad. Bzilri d rk arsyla dinlyirdilr: ax nec oldu ki, bizim mdrik padahmz bu cr arvad ldn verdi, bu cr mlahtli xorultunu himn elmk alna glmdi. Amma yad radionu hamdan gizlic padah z d tuturdu. Myyn saatlarda padah kirimi aradan xrd. Tranzistorunu gtrb sarayn mlum yerin girirdi. O, radionu qurur, illrl dinldiyi v bdi itirdiyi xorultunu sanki yenidn eidir v uzaq gnclik gnlrinin xatirlrin dalrd. Keib gednlri bir-bir yadna salrd - arvadyla rqs meydanasnda ilk tanln, ulduzlu may gecsind onu tramvaya trmsi, sevgilisinin salarnn v aaclarn o axamk qoxusu v ilk p-bllur sarayn qaranlq dhlizindki ilk plri... hr ey, hr ey bir-bir 58

glib dururdu padahn gzlri qabanda. Padahn gzlri yaarrd. Ax padah yaman yuxark padah idi. Xorultu ksilir v gec drd. Qoca, yalqz padahn yalqz yatandak yalqz uzun gecsi. Yataqda artq arvad yox idi, birlr, taxtabitilr d harasa qeyb olmudu. Amma onsuz da indi padah yata bilmirdi. Btn gecni gzn d qrpmrd. Yuxusuzluq blasna dar olmudu. Q dnd padahn hal lap pis oldu. Uzun q geclri uzandqca uzanrd. Yuxusuz padah gzlrini dama zillyirdi - na-xl dam gylr qdr uzaq idi. Padah arpaysnda uzanb dnrd. Yaman dnn padah idi. O dnrd: n olard, he olmasa birc saat yataydm, yuxumda da arvadm vfasz grydim. N gzl olard, o vfasz glrdi yuxuma, yanma, bu sarayma, lkm. He ks d bilmzdi, he ksin d alna glmzdi, he n d lazm olmazd n danq, n barq, n shbt, n qeybt... Amma birdn padahn alna kldi ki, yax, ax sabiq arvad baqa birisinin d yuxusuna kir bilr. Padah bir az da fikirldi v lap dli oldu: birdn dorudan arvad kimins yuxusuna kirir, bax el bu saat riyytlrindn biri onu yuxuda grr. Blk lap el tz ba vzirim krr onu. Padah od gtrd. O, yerindn srad. Adil, rhmdil v sakit padah lap zndn xmd. Bel xyanti o he ks balaya bilmzdi - n arvadna, n birinci vzirin, n axrnc faytonuya. Padah drhal tdbir tkd. O yaman tez-tdbir padah idi: btn riyyt - ba vzirdn apaza qdr hr shr yazl surtd gecki yuxusunun mzmununu padaha tqdim etmlidir. Bu kndn etibarn padahn ii-pesi yuxularn mzmununu oxumaq idi. oxusunun mzmunu qatmaqarq, dolaq v sfeh idi. Tezlikl bu padahn pisini vurdu. O qrara gldi ki, bu axnn qaban alsn. Padah yuxular ixtisara salmaq haqqnda frman verdi. Ancaq bazar gnlri yuxu grmy icaz verilirdi. Bzi imtiyazl xslrin - vzirlrin, vkillrin - hftd lav yarm yuxu grmy icazlri vard - cm gnlri. Padah razyd ki, he kim, he vaxt onun qanunlarn pozmur. Ham ancaq icazli gnlrd yuxu grr v grdklri haqqnda mfssl mlumat verirdi. Amma ortala tz bir msl xd. Yuxular az olsa da, hr halda yen d bimna, bimzmun v sfeh idilr. Bu yuxularn mmlkt he bir xeyri yox idi. Padah ox fikirlib axr tapd. O, bir komissiya dzltdi. Hmin komissiya yuxular tyin v tnzim etmli, yoxlamal, onlara icaz vermli v nzart elmliydi - he bir dolaqlq, qatma-qarqlq, mntiqsizlik olmamaldr. O yana, bu yana yozulan eylr grmmli, qara basmaq olan - qadaandr! Yuxular salam ruhlu, aydn v aq olmaldr. Yuxularn hftlik icmaln oxuyanda padahn z glrd. Ax ham eyni eyi grrd, amma hr z slubunda, ruhunda: biri padah uca dan banda, biri gll-ikli bada, biri a atn belind grrd. Bel yuxular padah ox bynirdi - o yeknsklikd mxtlifliyi, mxtliflikd yeknsqliyi xolayrd. Padah z-zn dnrd: n qrib yuxulardr. Mn at belind! Ax mn mrmd at minmmim. Grsn at belind nec grnrm? Ka zm birc df yuxuda grydim. Ancaq gr bilmirdi. nki yata bilmirdi. Yuxusuz keclri uzandqca uzanrd. Bir gec - ilin n uzun gecsi - arvadnn hrklri kimi uzun v qara biyeldada - padahn qlbi kdr v yalqzlq qmiyl lim-hlim doldu. Qlbi daa dnmdi, yox, amanszlamad. znn zn yaz kldi. Dnd ki, bax indi btn riyytim arxayn-arxayn v xobxt-xobxt yatr (yuxu grmrlr - rnbdir!) Amma mn gzmn imirini ala bilmirm. Riyyt bxtiyardr v rahatdr, nki padahlar mnm - adilm v mdrikm. Padah bir az da dnd v alna ox sad, 59

ox drin bir fikir gldi: yax, niy grk hamnn qeydin qalasan, hamn xobxt elysn, bir halda ki, zn xobxt deyilsn. Niy hamnn kefi kk olmaldr, sninki pis. Padah bu fikrin drinliyindn cua gldi v cua klib ardn dnmy balad. ox cb, kr mnim arvadm, ailm, hmpem, dostum, curum yoxdursa, he olmasa ortam olmaldr - yuxusuzluq riklrim. Kims yuxusuzluu mniml blmlidir, bu id mniml lbir olmaldr. Kims yox, ham! Shr yaxn qrar hazr idi: mmlktd he ks geclr yatmamaldr. Shr z xoruzlar banlayanda padah bu qanunu imzalad v ilk df sakit v brk yatd. Sabahs frman camaata atdrld: 1. Mmlktd he ks yatmamaldr. 2. Mmlktd ham xobxt olmaldr. Btn mmlkt bu frman sevinc v adlqla qarlad - ax bu padahn mdrikliyinin v camaat haqqnda qaysnn yeni tzahr idi. Padahn qlbi d camaatn sdaqtindn, smimi sevgisindn isinir, frhl dolurdu. Bax bu saat, bu gec vaxt, padah yuxlaya bilmir, btn mmlkt d yatmr. Dorudur, hr z evinddir, padah is vvlki kimi saraynda tkdir. Amma o btn varlyla min ct qapanmam, qrplmayan gzn mehriban baxlarn duyur. Padahn he alna da glmirdi ki, tblrinin yatb yatmadn yoxlasn. Onun bhdn, yalandan zhlsi gedirdi. Padah hamya inanan padah idi. - Tblrim xobxtdirmi? - dey padah kemi ikinci vzirdn xbr alrd. Ba vzir qaandan sonra ikinci vzir onun yerini tutmudu. - lbtt, padah sa olsun, sizin tblriniz yer znd n xobxt adamlardr. - Onlar yax, mehriban dolanrm? - dey padah soruurdu. - lbtt, padah sa olsun. Hr dqiq qucaqlab prlr. - Bu a yalandr - dey kemi nc, indiki ikinci vzir qfltn sz qard. Ham mat-mttl donub qald. kinci vzir: - Padah sa olsun - dedi - sizi daim aldadrlar. Tblriniz he d pb qucaqlamrlar. Onlar shrdn axamacan qzn mbahis edirlr. - Mbahis edirlr? - dey padah tccblndi - n bard mbahis edirlr? - Onlar bhs-bhs edirlr. Hr biri deyir ki, dnyada n xobxt adam mnm. - H, bel de - padah rahat nfs ald. - Onda eybi yoxdur, bu salam mbahisdir. Padah fikr getdi v z-zn qrara gldi ki, ikinci vziri prinsipial v dorucu adam kimi birinci vzirin yerin, birinci vziri is ikincinin yerin t'yin elsin. Amma birdn nc vzir sz ald.

60

- Padah sa olsun - dedi - mndn byk vzirlr, ikisi d haqldr. Amma bir eyi demyi unutdular. Tblriniz qucaqlab prlr d, qzn mbahislr d edirlr. Ancaq n ox birbirlrini zidirirlr. - zidirirlr? - padah z-gzn turutdu - aman allah, bu n vhilikdir. Ax niy bir-birlrini zidirirlr. -Bu shr iki novcavan lap az qala bir-birlrini ldrmdlr - dey nc vzir xo, hlim ssl szn davam etdi - biri deyirdi ki, hamdan ox padahmz mn istyirm, o birisi deyirdi ki, dnyasnda ola bilmz, mndn ox onu istyn yoxdur. Padah qzard v utancaq-utancaq glmsnd. nc vzir ba vzir, ba vzir nc vzir oldu. kinci el ikinciliyind qald. Gec padah dnrd: Grnr mn ox yax padaham ki, camaat mni bu qdr istyir, bir-birlrini zidirirlr htta. Bu fikirlrdn padahn camaata lap sd dad. Neylyim ki, camaatm bir az da artq xobxt elyim - dey dnd. Yuxusuz keclrind el hey bu bard dnrd. Dnrd, tapa bilmirdi, darxrd. Nhayt bir gec alna gzl bir fikir gldi: Yax, balam, vzir demir ki, yuxular qadaan olunandan bri, camaat xeyli xobxtlib? Demli camaat daha da xobxt elmkn yen bir eyi qadaan elmk grkdir... Shr padah vzir-vkili mvrt ard. - Msl beldir - dey onlar idn agah eldi v szn bel tamamlad: - fikir mndn, qadaanlar tapmaq sizdn. Nyi qadaan edk ki, camaatn kefi bir az da durulsun. Vzirlrdn biri lifbadan S hrfinin xarlmasn v S hrfi olan btn szlrin qadaan olunmasn tklif etdi. Onun dili irin idi. S yerin C deyirdi. O biri vzir tklif etdi ki, qadnlar salarn dibindn vurdursunlar; qzlara, qadnlara sa saxlamaq qadaan olunsun. Onun arvad daz kel idi. Vzirlrdn biri d dedi ki, hr yan, hr eyi mixyi rng boyayaq. O, daltonik idi, rnglri ayra bilmirdi. Nhayt vzirlrdn biri d, ndns tklif eldi ki, sual iarsi v sual cmllri qadaan olunsun. Btn tkliflr qbul olundu. Padah dedi: - Amma unutmayn ha... Frmanda xsusi qeyd edilmlidir ki, ham xobxt olmaldr. Bir ne gndn sonra padah: - tz qanunlarmz yax icra olunur? - dey xbr almaq istdi, ancaq yadna dd ki, sual qadaan olunub v cmlsini tsdiq klind dedi. Sonra lav etdi he bir tinlik-flan da yoxdur. Ba vzir:

61

- Yoxdur - dedi. Padah: - Amma mn zm bzi tinliy drm - dedi. - Padah hamdan qabaq z z qanunlarna riayt etmlidir. Dorudur, mn n qadnam, n d rssam, odur ki, o maddlr he vecim deyil... Amma... hrfi, bilirsiz d hans hrfi deyirm... Bu madd yaman cncl imi. Mn he bilmzdim ki, bizim ycuc-mcuc dilind hmin hrf olan bu qdr sz varm. Amma bundan da cnclli sual maddsidir. Mnim iki qaraulum var. hmi vaxt onlardan xbr alardm. ndi qalmam bel, xbr ala bilmirm. Qaraululardan biri arifdir. Vaxt bilmk istynd ona deyirm: indi saat on ikidir.- Xeyr, padah sa olsun - deyir, yeddinin yarsdr. Amma ikinci qaraulu qanmazn biridir. Hm qorxaqdr, hm d yaltaq. Hans saat desm: bli, bli, padah sa olsun, dz buyurursunuz - deyir. Onun nvbsi olanda vaxt bil bilmirm. Padahla vzir qrara gldilr ki, bundan sonra sual qadaas, istisna olaraq onlarn ikisin aid deyil. Bu gec vzirl shbtdn sonra padah yen yata bilmirdi. O dnrd. Dnrd ki, dnya ox gidi dnyadr. Onun frmanlar gr n qdr adam xobxt edib, padahn zyn is bu qadaalar ziyytdir, tinlikdir. Btn qadaalar yadda saxlamaq yaman drddir. llah da padahn zyn. Padah burda qalsn, siz kimdn deyim, ba vzirdn. Gnlrin bir gnnd ba vzir padahn yanna iri bir mr gtirdi. Mcr dolu material idi. Ba vzir o biri vzirlrin qanunu pozmalarna aid sandlr gtirmidi. Padah dht gldi burda nlr yox idi?! Maqnitofon lentin vzirlrdn birinin ssi yazlmd - gec vaxt arvadyla shbtd o yasaq hrfli szlr deyirdi. Mixyi deyil, yal yarpaql budaq - bu budaq vzirlrin birinin hytlrindki aacn budadr. Fotolardan biri baqa bir vzirin uzun hrkl qznn kli idi. V nhayt, xsusi gizli cihazla ikinci vzirin sayqlamalar yazlmd - aydn msl idi ki, sayqlayrdsa, demli yatbm, htta yuxu da grrm, yaramaz, z d haan nb gn. Padahn dili-doda sirdi. O ox kvrk v dymdr padah idi. - Neylyk bunlara, bu qanunu pozanlara? - dey padah hycanla sorudu. Ba vzir xo v mehriban ssl:- Padah sa olsun - dedi - hllik, vvl-vvl tutaq basaq. Dalsna baxarq. - Hara basaq? Mhbs - dey vzir hlim v yava ssl cavab verdi. Padah: - Ax bizim mmlktd mhbs yoxdur - dedi. Vzir daha da inc v yumaq ssl: Yoxdur, tikrik - dedi. Padah fikr getdi, sonra dedi: Onda n yax memarlara taprn. Masir slubda, yaraql, sad v dbdbli olsun. Vzir:

62

 n yax layih n msabiq elan edirik - dedi. Padah: - Bina zmtli, tntnli v mhkm tikilmlidir - dedi. - Biz glcyi d nzrd tutmalyq. Yalnz indiki nsillrn deyil, glck nsillrn d tikmliyik. 105 layihdn biri bynildi. Qsa mddtd mhtm v geni bir imart ucaldld. mart n imart, aya dryadan, ba gyd buluddan nm kir, bir krpici qzl, bir krpici gmdn, adam baxanda gz qamar. Mhbs el yaraql idi ki, adamlar qsdn qanunu pozurdular tki ora dsnlr. Tezlikl mhbs z verinc doldu v he bir cinaytl ora dmk mmkn olmad. Tk-tk zirklr rvtl, tanlqla bir-iki gecliy 98-99-cu mrtblrdki kameralara d bilirdilr. 1000-ci mhbus-ba vzirin gzl v gnc bibisi qz- Miss Mhbs e'lan edildi. Padah xsn onu pd v bilyin zrli qolbaq-buxov taxd. Ba vzir z d Mhbsd zyn yeddi kameralq bir mnzil qapdrmd. Pncrsindn gzl mnzr alrd: dniz grnrd. Bilmirm hans dniz - ya Qrmz dniz, ya Sar dniz... Szn dorusu, padahn znn d bu mhbsd gz vard. Bir ara istyirdi ora ksn. Sonra fikirldi ki, qonu mmlktlrd bu hrkti dzgn qiymtlndirmzlr. Padah yata bilmirdi ki, bilmirdi. Yaman ryi darxrd. He aram tapa bilmirdi. caz verilmli n vardsa icaz verilmidi, qadaan olunmal n vardsa qadaan olunmudu. Padaha birc dnmk qalrd. O da el hey fikir kirdi. Yen drin dnclr dalmd ki, nagahan bana iki fikir gldi. Hm d bu iki fikir bir-biriyl hmqafiy idi. Padah lap mat-mttl qald, bir az da dnd v bu iki qafiy fikr nc bir qafiy fikir d tapd. Bel olan surtd qrara gldi ki, btn fikirlrini qafiylsin. Padah bu i el uydu ki, uzun-uzad bir e'r yazd. e'ri bitirnd is vvlki fikirlrini unutdu v baa dd ki, fikir sas deyil, sas qafiy v e'rdir. slin baxanda e'r yazmaq dnyada n vacib idir, padahlq, taxt-tac-flan is bir qoz. Bu fikr glib padah dz be yz lli be er yazd. ndi padah qti yqin elmidi ki, bu dnyaya padahlq etmkn yox, e'r yazmaqn klib. stdi shr bu bard btn mmlkt car ksin. Ancaq o badannan bel bir fikr gldi ki, car kmk-flan lazm deyil, bu bard hamya, illah da ba vzir demk d vacib deyil, lazm deyil v htta thlklidir. Padah bel qrara gldi ki, mnim padahlm grk airliyim mane olmasn, airliyim d padahlma. O ox ayq padah idi. Amma hr bir airin d, hr bir padah kimi grk camaat, ktlsi olsun. Padah erlrini saray airlrin oxumaq istmirdi. Onlara inanmrd. Bir df tk sbr gtirmidi, saray airlri bir azdan demidilr ki, xeyrdir. Axam is arvad vzir qoulub qamd. Bundan sonra padah saray airlrin inamn itirmidi. Padah vziri hzuruna arb: - Yanma bir air gtir - dedi. Vzir: - Hans kameradan? - dey xbr ald.

63

Padah: - Hzuruma sl air gtir - dedi. Vzir: - Padah sa olsun - dedi - bir nfr sl var, amma o da daa-daa db. Bilmirm indi hans med, hans shradadr. Padah: - Yerin altnda da olsa, stnd d, tapn gtirin - dedi. Soraqlab airi tapdlar, gtirdilr. air mal boylu, enli krk, mrur bir gnc idi. B yeri bnv kimi yenic ba qaldrb. Gzllikd el bir afti-zaman idi ki, Yusif-Knan onun lin su tk bilmzdi. zn baxan deyirdi bir d baxm. Padah ona yer gstrdi, sonra z e'rlrini oxumaa balad. Oxudu qurtard. - Necdir? - dey xbr ald. air: - N necdir? - dey sorudu. Onun qanun-qadaalardan, olar-olmazlardan xbri yox idi. Bilmirdi ki, sual vermk qadaan olunub. Padah: - erlr - dedi. - Hans erlr? - ndic siz oxuduqlarm. - Mgr bunlar er idi - dey air nc df qanunu pozdu. Padah bouq ssl: - Bli - dedi. - Ax bunlar er deyil. - Niy? -nki er tamam baqa eydir. Padah: - Demli erlrim xounuza glmdi? - dedi. air: - Hans erlr? - dedi. Padah qmli-qmli vzirin baxd, hlim ssl: 64

- Bu adam drd df qanunu pozdu - dedi v lap yavadan vlav etdi: - iin baxn. Vzir air: - Siz hbs edilirsiniz - dedi. air qanun-qadaalardan bixbr olduuyn el gman etdi ki, guya onu ahn yazlarn bynmdiyin gr hbs edirlr. Vzir: - Padah sa olsun - dedi - mhbsd bo yer qalmayb. zn verin mvqqti olaraq bunu tvly salaq. Padah dodan bzd: - Xrda-xuru msllrn mnim vaxtm alma. Bu adam qanunu pozub. O dustaa salnmaldr. Harda, n cr, n mddt - btn bunlarn n hmiyyti var? Gec is padah yenidn er yazrd. O yazr, yazr, el hey yazrd, amma he ks oxumurdu. Dz bir il durmadan yazd. Seilmi srlrinin yz cildi tamam oldu. Dz bir il tamam olanda padah vzirini ard. - airi hzuruma gtir - dedi. Bir qdrdn sonra padahn hzuruna sa aarm, beli bklm, dilri tklm bir qocan ktirdilr. Bu haman air idi. Padah mehribanlqla: - Yaman dyimisn - dedi - dnyasnda tanmazdm. Yqin ox ilyirsn. Bizim bu andra qalm pemiz adam tez qocaldr - o yorun-arn bir dayla lav etdi - mn d bu ili ox ilmim. Xeyli yazb-yaratmam. Mnim szm adl kitab yazmam. Bir qulaq ver. Padah dz be saat yarm yazdqlarn oxudu. air susub durmudu. Padah oxuyub qurtard, mlul-mlul air baxd: - Fikrini syl, kinm - dedi. air: - mr elyin mni tzdn tvly salsnlar - dedi. - Ax, niy, niy, niy, n n - hycandan padahn dili-doda tpirdi - niy gr mnim erlrimi bynmirsn? - O dorudan yanb-yaxlrd. air: - ncimyin - dedi - hr ks padah ola bilmir, hr ks d air ola bilmz. Padah inadla:

65

- Yox, ola bilr - dedi. O hm d ox trs, hct padah idi - Mn sn isbat edcm ki, ham air ola bilr, ham, ham, ham. Yoxsa el bilirsn sn gydn znbill tk dmsn. Sndn baqa bu cahanda air yoxdur. airlik ox tin idir? ndi ham air olar, onda grrsn. Shrisi kn frman xd. Mmlktin btn halisi e'r yazmalyd. Yazmaqdan baqa ham bir-biriyl erl danmalyd. Hr ey qafiylnmidi - dvlt qanunlar, restoran menylri, qatarlarn klib-ketm cdvli. gr qafiy dz glms qanun maddsi ya cdvl dyidirilirdi. Xrda-para mvqqti tinliklr meydana xrd. Bir yerd yann olmudu, ev sahibi yannsndrnlr zng vurmudu, amma nvannn qafiysini tapanacan bina yanb qurtarmd. Padah air: - ndi sn azadsan - dedi.- Get adamlarn iin, hyata yaxn ol, grcksn ki, ne yanlrsanm. Ham er yaza bilr, ham er yazmaldr v ham er yazacaq. Biar air ky xd. vvlc gn indan gzlri qarald. Susuzluqdan dodaqlar adaradar olmudu. Su istdi, amma nsrl istdiyindn ona su vern olmad. zn km almaq istyirdi, yeyib qarnn doydurmaq, bir yer tapb geclmk istyirdi. Amma el nsrnn danrd. Trsliyindn yox. Bacarmadndan. O e'r yazma bacarrd, amma erl danma bacarmrd. air ya he cavab vermirdilr, ya da e'rl cavab verirdilr. air gn rzind o qdr qafiy eitdi ki, axam gedib zn qayadan atd. Xbr padaha atd. Ba vzir erl: - air zn qayadan atd -dedi - ld. Padah qzbl: - O l bilmz - dedi. Yeri klnd o qzblnmyi d bacarrd. Vzir: - Siz hmiki kimi haqlsnz - dedi - o l bilmz. - Madam ki, l bilmz, demli lmyib, sadr. - Dz buyurursunuz, lmyib, sadr. - Madam ki, sadr, grk ona hrmt edk. airlr lksind hr air ehtirama layiqdir. air yax bir heykl qoymaq lazmdr. Ona kzl bir mnzil - srdaba tikmk lazmdr, xsusi man katafalk thkim etmk lazmdr, qzetlrd killrini ap etmk lazmdr. Ham bilmlidir ki, air sadr. Bir d ki... padah fikr getdi, tutuldu, bir mddt susdu, sonra kdrl lav etdi: bu lm ox mnasz idir. Bel xobxt bir diyarda lmk olar? Bel yerd lmk, illah da intihar etmk, nanciblikdir. Mn tblrim lmyi qti qadaan edirm. Padah bu szlri amiran bir trzd dedi v iind sevindi - qadaan elmli tz bir ey tapmd. 66

Gnlrin bir gnnd padah vzir mracit etdi: - Vzir, indi mn lm d qadaan elyndn sonra tblrim y'qin daha lap xobxtdirlr. Vzir: - Bs nec ki, ah sa olsun - dedi - bizim kemi padahlar, sizin atanz, babanz v ulu babanz da az-ox qadaan etmidilr, amma siz atan olmaz. Padah fikirli-fikirli: - Bli - dedi - Atam allah qadaan eldi, mn he bilmirm o n deyn eydir, amma uaqlqda anam hrdnbir onun adn krdi. Babam gzg deyiln bir ey varm, onu qadaan edib. Mn he bilmirm o n deyn szdr. Ax bu qadaadan ne il sonra dnyaya glmim. Vzir: - Gzg! - dedi - mn he bel sz yerli-dibli eitmmim. Padah dedi: - Az-maz yadma glir ki, uaqlqda nnm danard. Bu gzg kim imis, babama hmi deyrmi ki, sn irkinsn, eybcrsn. Babam da onu mhv elyib, btn nslini qrb mmlktdn yox edib. Vzir: - Padah sa olsun - dedi - btn bu qadaalar bizi xobxt eldi. Amma, bilmirm deyimdemyim, he dilim d glmir, mnim d sizdn bir byk xahiim var. xsi xahiim. Padah: - Sn yax vzirsn - dedi - Sndn razyam. De glsin. N istsn edrm. Vzir: - Qadaan edin - dedi. ah: - Qadaan edilsi bir ey qalbsa, edrm - dedi. Vzir: - Qalb, qalb - dedi - el bir ey qalb ki, sizin sadiq tblrinizi tamam xobxt olmaa qoymur. - Denn grm o ndir. Qadaan edk. Vzir pltyla: - Eq-mhbbt - dedi. 67

Padah: - Eq-mhbbt - dey tkrar etdi v onun ryi sancd, kemi arvad yadna dd. - Bli, mhbbt, sevgi. N qdr ki, sevgi qadaan olmayb, adamlar aiq olacaqlar, hsrt kcklr, qsqanacaqlar, aryacaqlar, tklikdn barlar atlayacaq. Vzir arif adam idi, el szlr seirdi ki, padahn ryin tikan kimi batrd, qlbinin yaralarna duz basrd. - Olum - padah ilk df idi ki, vzirin bel mracit edirdi - sn bel yaraqlsan, cavansan, gzlsn. Sn mhbbtin ancaq xo zn grmsn, sn n bilirsn qsqanclq, intizar, iztirab, tklik ndir? - Padah sa olsun, mn btn bu hisslri axr saat rzind keirmim. - saat! Qribdir! Arvadn gzldir, cavandr, sni sevir, sn sadiqdir. - ah sa olsun, mn d el bilirdim. Ancaq drd saat bundan qabaq arvadm hr knarna gzintiy xmd. Orda sizin babanzn - gzgn qadaan edn padahn qsrinin xrablri var. Arvadm bu xrablr baxmaa getmidi. O xarabalqlardan n is balaca bir qr tapb ktirib ev. Mn indi bildim ki, bu tilsimli imi. Arvadm dnb olub ayr adam. - Nec ayr adam? - Bli. orasndadr ki, mnim bir baldzm vard, arvadmn ekiz bacs. Ne il bundan qabaq ld - vzir tlsik lav etdi - o vaxt hl lmmk haqqnda qanun xmamd. Padah: - Yax, sonra - dedi. - Arvadm hmin dn gtirib hr dqiq bu y baxr, z-zn glr, danr: ziz bacm, gzmn a-qaras - deyir, axr ki, sni grdm. El bil mn dnyan baladn. Bu sehirli dn grrm ki, sa-salamatsan, maallah, glrsn, danrsan. Padah: - Yox i, - dedi. - Bli, ah sa olsun. vvlc mn el bildim bana hava klib. Amma sonra ni kgzldib hamama getdi, mn d lst ni gtrb baxdm. Baxdm n grdm! - N grdn? - dey padah maraqla sorudu. - ah sa olsun, bu dorudan da sehirli imi. Amma arvadm mni aldadbm. mrmzd birinci df idi mn yalan satrd. d bacs-zad yox imi. Bacsynan-zadnan danmrm. y baxb mn cavan v gzl bir olan - xobxt rqibi grdm. Qan vurdu bama, o saat krdm ki, o da hirslndi, qalarm atdm, o da atd v baa ddm ki, mn n qdr ona nifrt edirms, o da mn o qdr kin bslyir. Arvadm da bu adamla danr, szlirmi, bu novcavan da dn ona him-cim elyirmi. Mnim barm atlayr, lahzrt, qsqanclqdan 68

bouluram. Siz mni qaldrdnz, nc vzir idim, birinci oldum, btn rqiblrimi v dmnlrimi yerl yeksan edib xobxtliy atdrdm. Baxtlarn ab qaplarn balatdm, amma bu adam mn tanmram, he vd onu grmmim. Bilmirm arvadm onunla harda tapb. Mnim ryim partlayr. Btn hkmm, qdrtim acizdir. Yalvarram, lahzrt, mhbbti qadaan edin ki, daha o vfasz sevmyim, sakit olum. Yen xobxt olum. Padah: - zizim - dedi - he kefini pozma, o bizim limizd ndir ki, bu saatca qadaan edrik. Amma mn d snin o rqibini grmk istyrdim. Grm, o vfasz snin kimi iyid, kzl, avan olan kim dyiib. Blk mn tandm onu. gr mnim tblrimdn olsa, vay onun halna, han o , ver grm. Vzir: - Budur - dedi, cibindn balaca bir paras xardb padaha uzatd. Padah ald, baxd, baxd, sonra brkdn qhqh kib gld. - Ba vzir olsan da, axman birisnmi - dedi - Bel irkin, eybcr bir qoca kaftardan tr qann qaraldrsan. Padah ox all v tcrbli padah idi, adamn siftin baxb btn varln tyin ed bilrdi. ndi d y baxb deyirdi: - i, bunun kt siftini grmrsn, krmrsn ki, axman, rzilin biridir, btn dnyaya nifrt edir. zn xeyirxah gstrir, amma hamya kin bslyir. Kin bslyir, ona kr ki, bdbxtdir. Bdbxtdir, ona gr d hamn bdbxt etmk istyir, i bunun hay-hay gedib, vay-vay qalb. Bu gn sabah gorbagor olacaq. Bel bir gorbagorun stnd qann qaraltmaa dyrmi?! Dorudan da padah dz deyir: qann qaraltmaa dyrmi? 8 aprel. 1970

69

Grc familyas
Bu n qrib teleqram idi: Muradov Oqtaya 29 Bakdayam Reys 203 Qarla mzasz! 203-c reysl uan tyyar Moskvadan glir. Amma ax kim ola? Moskvadan he ks glsi deyil. He kimi gzlmirm. Bu teleqram kim vurub grsn?.. Alma he ks glmir. Hl yax ki, teleqram anam alb. Bacm alsayd, gr n mrkydi. Dz bir il mni dolayacaqd. Shr erkn aeroflot avtobusunun yumaq krssn srlnib z-zm fikir elyirdim: yax, ax mn kimi qarlamaa gedirm? Avtobus hrin yuxulu klrindn keirdi. Mn glck msafirim haqqnda dnrk pncrdn yatm hri seyr edirdim. Yava-yava yuxudan oyanan hrin shr mnzrlri fikirlrimi yayndrrd v mn namlum teleqramn mllifi haqqnda qti bir qrara gl bilmirdim. hr sbh obadandan baxasan. Ancaq o vaxt hrin sl simasn, da simasn, da varln gr bilrsn. Bu zaman hr lpaq, adamsz, hrktsizdir, yalxdr Bzk-dzksizdir, sssizsmirsiz, danqsz, neon reklamszdr. Vitrinlr d skuta qrq olub, afialar da. Dalar donub, susub, uyuyub. Tk-tnha bir piyadann bo, adamsz, meydana damclayan addmlar. Asfalt nax-nax bzyn narn ya - shr ya. Moskvada v lknin baqa hrlrind yaayan btn dostlarm, tanlarm xyalma gtirirdim - yen bir ey xmrd. Mxtlif sbblr kr - he biri ola bilmzdi. Blk mnim Bak tanlarmdan, dostlarmdan biridir, Moskvadan glir, yox ki, yox. He biri ola bilmz, birc Ceyhundan baqa. Ceyhun kiik qardamdr. Moskvada memarlq institutunda oxuyur. Vaxtil mn d oran bitirmim. Blk gln Ceyhundur. Yox, ola bilmz, vvla sraagn onunla telefonla danmam, ovqatnn tlx olmasndan bildim ki, pulu yoxdur. Onun haln yax baa drdm. zm d bel vziyyt az dmmim. Moskvada, evdn uzaqda pulun qurtara, illah da bayramqaba. Ceyhuna dedim ki, darxmasn, pul gndrrm ona. ox da olmasa, hr halda bayram xrcliyi n kifayt edr. Odur ki, tin alm ksir, bu shbtdn sonra Ceyhun lapdan dura gl Bakya. Bir d ax gls, daha adn niy gizldir? Alma bir fikir d gldi. Amma bu fikir - xam xyal idi. Qeyri-mmkn ey idi, ba tutan i deyildi. Ola bilmzdi. N is, gmanlar, frziyylr iind vurnuxurdum ki, bir d grdm bizim avtobus aeroportun tz binasna yan alr. Bir memar kimi bu bina mni he amr. Mn, nec deyrlr, knc v yeniliki bir memar kimi var qlbiml hiss edirm ki, binann layihsini kmyi mn taprsaydlar, el bir ey tikrdim ki, hamnn az aq qalard. Srniinlr bu binan grn kimi q edib trapdan yxlardlar. Bir ne dqiqdn sonra aq eyvanda dayanb indic enmi tyyary sar baxrdm. Tyyarnin qapsna trap kmidilr, trapn banda hllik tk birc stardessa durmudu. Mavi kostyumlu stardessa. Sonra qapnn haiysind kk bir kii grnd, yal lyapas vard. Onun 70

arxasnca cavan sgr grnd, sonra uaql arvad, baqa bir qadn, kii, qadn... Aman allah! Xam xyal. Qeyri-mmkn olan ey. Ola bilmz. Bli, odur ki, var. Alma gln v almdan qovduum fikir. Trapla hndr bir qadn enirdi. Yaraql v zmtli. Cavan v gzl. Sann qrib burumu, paltarnn qeyri-adiliyi drhal onu baqalarndan ayrrd. Mn onu bir an iind gnlik, qara eynklrini geyn qdr tandm. Blk bu geyimd, bu qiyafd stlik qara eynyi d gznd olsayd, he tanmayaydm da. Amma tandm - gzlrindn tandm. Hr ehtimala qar btn srniinlr gz gzdirirdim, amma artq yz faiz min idim ki, teleqram ondandr v ipdi ora-bura dykrk mni axtarr. - Salam, - dedim. - Oqtay, ay allah, mn d dedim, blk teleqramm almamsan. - eylrin hardadr? - He nyim yoxdur. zizim, tez mni bir yerd gizlt. Tez taksi tapa bilrik? - Bu saat taparq. Gedk. Xanm xarici kfiyyatdan gizlnir? - Taksid hamsn danaram. He inana bilmirm ki, Bakdayam. zizim, amma sn he dyimmisn. Taksinin arxa yerind oturmuduq, o, geri qaan aeroport binasna, yola, hndr raqlara hrislikl baxrd. -cb qiyamt aeroportdur. Lal Beyrutdak aeroporta oxayr. oxdan tikiblr bunu? il olar, - dedim. - Blk bir deysn grm ax... Bu saat, bu saat, hirslnm. Bilirsn sni grmyim nec adam. El sni grmkn glmim d... Bel alsayd n vard ki - dey dndm, - bu cr xobxtliy inanmaq olar? z d bel asan? - ox gzl,- dedim. Yax, bs niy bel gizlin, sirli? - cb idir, - dey, tccblndi v pltya kedi. - Mn rli arvadam, ilk eqimin vsalna glmim, deyirsn bs he bir sirr-zad olmasn? smr mnim uaqlq dostum idi. On il bir sinifd oxumuduq. Mnim qabamdak partada oturard. Vsal, ilk eq, filan... yalandr. He vaxt mn onun ilk eqi olmamam. O da mnim. Dzd, bir az xouma glirdi. Nec deyrlr, bir az ksirdim ondan. Amma ilk mhbbt-filan... He yadma glmir, mnim ilk mhbbtim olub, yoxsa yox... - Nec baa salm? Bu yaxnda Bolqarstandan qaytmq. Camal Yaxn rq lklrindn birin gndrirlr.

71

Camal onun ridir. Byk diplomatdr. Dorudan, mcazi yox, hrfi mnada. Yalanlar sz, Avropann btn lklrind ilyib. Az qala sfirdi, attaedi ndi. Yox, lbtt, sfir yox, amma axr vaxtlar deysn, dorudan da attae ilyirdi. Adamlarda qrib bir xasiyyt var - bir-biriyl laqlrini dramatik ablon zr qururlar. Msln, vvl mn filanks haqqnda ox yax fikird idim, sonra onu tandm, grdm n yuvann quudur. V yaxud: vvl o mni amad, amma sonra grdm ki, qzl kimi adamdr. Bu ablonun, bu sxemin sbbi, mnc, ondadr ki, hr adam svqi-tbii bir dramaturqdur. Hr adamda dramatik inkiaf ehtiyac, xarakteri amaq, scet hrkti yaratmaq, n bilim daha n ehtiyac var. O ki, qald Camalla mnim mnasibtlrim - burda he bir dramatik inkiaf, dyim, xarakterin almas v bu kimi eylr yox idi. vvlcdn Camal mni amad. Ondan sonra da he vaxt fikrimi dyimdim. Xouma glmdi, vssalam, bir df glmdi v hmi, daima glmirdi... Yni szn dz, axr vaxtlar son yeddi-skkiz ild he onunla grmmidik d. Bir df tri, Moskvada ona rast gldim. Dedi ki, smr doum evinddir. Vlihd gzlyirik. Yadmdadr, el belc dedi: vlihd gzlyirik. Sonralar Bakda bildim ki, qzlar olub. smr Bak torpana dnd znd hycan, bir qdr sni, bir qadr qeyri-tbii lnlq vard, amma indi yava-yava bu hyan, bu lnlq qrim tkin onun zndan yuyulub-silinir, yerin: azacq sbi nigaranlq ifadsi glirdi. Amma, kim bilir, blk bu da onun maskalarndan biri idi. Snin ne maskan var, - dey vaxtil mn ondan xbr alardm. O vaxtlar, mnim bel suallar vermk yam atmd, amma bu suallara zm cavab tapmaq vaxt hl qarda idi. - Bura bax, - dey o, hvsl skutu, pozdu, amma bu hvs z bir qdr saxta idi, - bilirsn, hamdan qamam. rimdn, qzmdan, dostlarmdan, htta drzimdn - bu gn grk onun yanna gedydim. Dzd, tamam, qamamam, birc gnly. Gec uuram geri. Gldim snin ad gnn tbrik edm, amma grrm sn ox da el sevinmirsn. - Bola grk, hddindn artq adam ki, glmisn. Fdakarln da lazmnca qiymtlndirirm, hm d ki, hadislri qabaqlayrsan. Mnim bu fani dnyaya qdm basdm gn bu gn deyil, sabahdr. - Nec yni sabah? Bu gn 29-u deyil? - Eldir. Amma mn 30-da anadan olmuam. 1 May bayramna hdiyy kimi. - Yox, - bu sz el qti dedi ki, az qala mni d bhy sald, mnim lap yax yadmdadr ki, siz ayn 29-da glmidim. lahi, gr nyi yadnda saxlayb? - dey dndm v hiss etdim ki, qhrlnirm. Qhrlnirdim ki, bu qadn, indi mn tamamil yad olan bu qadn, Diorun geyimlril bznmi bu qranddama mnim ba tutmam ilk sevdam - uzaq v unudulmu uaqlq rfiqm o axam, 29 aprel axamn, illrin, lklrin, yad zlrin, yad szlrin iindn keirib saxlamdr. Lap mnim zm tki. Ax mn d o axam dolaq mrmn illri, gnlri iind itirib atmamdm. ndi d o axam - rnglri, sslri, qoxularyla birlikd iimddir. O il biz mktbi bitirirdik, anam icaz verdi ki, btn sinfimizi qonaq arm. Ad gnm d 30-dan 29-a, nb gnn keirtdik. ndi ne illrdn sonra o axam burada taksid bizim aramzda - smrl mnim aramda idi. O axam smrin mn gtirdiyi nrgizlr, bir d onun qsa vurulmu salar. Mhz o axam smr uaqlq illrinin uzun hrklrini ksdirmidi.

72

Yadmdadr, bizim riyaziyyat mllimimiz Babayev lvhnin qabanda biz teoremi izah edrkn qfilcn susard, fikr gedrdi, sonra zbrdn mr Xyyamn, ya Fzulinin bir beytini deyrdi. O, rq poeziyasnn bilicisi, aiqi idi. smrin uzun hrklrin o, - bi Yelda deyrdi Sonra da biz baa salard ki, bi Yelda ilin n uzun kecsi - 22 dekabr kecsidir. smrin salarn qsa ksilmi grnd kiinin az qald dili tutulsun. Dz bir hft drsd ancaq riyaziyyatla mul olduq. Babayev indi ancaq teoremlr isbat edir, hll etdiyimiz msllri yoxlayr, taprqlar verirdi. Bir hft sonra lvh qarsnda yen bir teoremi izah edrkn. O, birdn dayand, biz trf evrildi v smr baxd: - ndi snin salarn 22 iyun gecsidir, dedi. Bu obrazn rq poeziyasna he bir dxli yox idi. Onu bizim riyaziyyat mllimimiz icad etmidi. ntiq kii idi Babayev. Kk, yekpr, ryiaq, gah hirsli, zn grm, gah xo, mehriban, gah acql, gah n. Hmi d ssli-kyl. Amma lnd sakit ld. Sakit v ss-kysz. Sssizsmirsiz dayanan saat kimi. oxumuz onun lmn ne ay kendn sonra bildik. Bel uzun mddtdn sonra basalna getmk glnc xard. Getmdim. - Sn bildin ki, Babayev lb?! O, qmlnmdi, el bel - zn kdr maskas taxd. - H, yazq. Camal dedi mn. - Camal da bizim mllimimiz idi. O bizim mktb glnd biz doqquzuncu sinifd idik. Camal bizdn vur-tut yeddi-skkiz ya byk idi. Biz ingilis dili drsi deyirdi. - Yax, bir dan grm n var, n yox. Nec keir mrn? - Bel d, - dey hvssiz cavab verdim v hiss etdim ki, cavabmn soyuqluu ona toxundu, odur ki, drhal sorudum: - Sn dan. Sn nec yaayrsan? - la - dedi. - ladan da la. sas etibaril xaricd mr keiririk. Amma Moskvada da hyatmz la keir. Yeni evd otaql mnzil. Telefonu, altnda qarac, vannada qara kafel, dmsi plastik... - Sn n olub? Niy zndn xmsan. Mgr mn sn bir ey dedim? - Ah, n qdr hssassnz. Qlbiniz n qdr incdir. Bir ey dedim? Daha n deycksn? Dur bir sy d mni. Bir buna bax, sn allah. Mn atla-atla ordan durub glmim bura, el bilirsn asan msl idi mnimun? Glmim ki, o uzaq axam qaytarm, o axam mrmun n xo gnlrindn biri idi. Bu cnab is zn kib oturub, qoyub zn da bana, he bu gn ad gn d deyil. Mn gldm. - zizim, - dedim, - inan ki, snin glmyin dnyalarca sevinirm. Bu mnimn bayramdr, n gzl hdiyydir. Smimi deyirm. Amma mn yazq, mn biar neylyim ki, dnyaya bu gn yox, sabah glmim. i, bunun n hmiyyti var? sas odur ki, sn glmisn. Bir ey danmrsan ax, el sirli grkmin var ki, mn d qorxuram bir ey soruum. 73

- Yax, qulaq - Bu, yeni bir maska idi. Qayszlq, n, olanvari ltaqlq maskas. Moskvadak, bolqar attaesinin arvad oxdandr mn tklif edirdi ki, Zaqorska gedk. Mn d razlq verdim, sonra bir rfiqmi ona qodum, zm d gldim bura. - Allah, sn saxla, birc diplomatik ngllr atmrd. - He bir ngl-flan yoxdur. Biz Camalla oxdan Bakya glmy hazrlarq. Bilirsn ne ildir burdan xanq. Bura glnd d grk az bir ay qohumlara-tanlara qonaq gedk. Bir d ax ne il xaricd yaayandan sonra glirik, ad bykdr. Dnyann yarsn gzmiik. Hdiyyflan, zn bilirsn d... Mn daha bu illr rzind hamyn hdiyy alb hazrlamam, amma he macal elyib gl bilmirik. Yqin bu il d gl bilmycyik. Bir aya yen gedirik xaric. Amma mnim... - birdn o lap uaq kimi dodaqlarn bzd, - ri hr yaman dmd knlm. Onlar ri hrd yaayrdlar. Tez-tez gedrdim evlrin. Khn pillknin altnda iki gz kiik otaq. Otaqlarn birinin pncrsi balaca, irkli hyt alrd. kinci otan yerli-dibli pncrsi yox idi. Bu otaq indiki kimi yadmdadr. Balaca, lampann zif inda dbiyyatdan ifad yazya hazrlaardq, q aylarnda smrin anas kerosinkan gtirrdi otaa - bir az qznmaq n. Anas deyrdi ki, evd kii olsayd, bu otan divarn deib ky pncr amaq olard. Bel pncrdn dniz grnrdi. Mharib ann baqa uaqlar kimi, smrin d uaql tin olub. - Bs niy demmisn Camala? - Qrib sual verirsn. Camal tanmrsan? Yadndan xb? O he dyimyib. Yox, mnim yadmdan xmamd. smr mktbi bitirn kimi Camalla nianland. Camal smr khn sinif yoldalaryla grmyi qadaan etmidi. Htta sinifd oxuyan vaxtda da mn hrdn Camaln acql baxlarn tuturdum. smr yoldalaryla ox deyib glnd. Bizim yamz - bizim mumi vtnimiz idi v bu vtnd Camal qrib idi. O bunu duyurdu. Ancaq mn bunu sonralar baa ddm. smr Xarici dillr institutuna daxil oldu Camal orda drs deyirdi, bir ildn sonra evlndilr, Camal ailsindn ayr, tk yaayrd, smr d onun evin kd. Bir gn smr biz zng eldi v hammz qonaq ard. - Ancaq dz 12-d ha Biz hammz gldik - olanlar, qzlar, bir yerd bym, bir-biriyl qapaz-qapaz oynayan uaqlar. ndi d gzmn qabandadr, gn. Baqa bir alm dmdk. Trtmiz, hdsiz sliqyl, hdsiz zvql bzdilmi bu mnzil tamam baqa bir dnya idi. Bu almin hr detal, hr yas qeydi-adi idi v smr d bu almin bir yas idi. Amma nigaran, z yerini tapa bilmmi, narahatlqla bu yeri axtaran yas, sanki o yeri tapb, bdi o yerd sabitlmak, hrktsizlmk, donub qalmaq istyn bir yas. smr Camaln adn bel kmdn: Leksiyadadr, - dedi, - ikiy qdr leksiyada olacaq. ki saat vaxtmz var, Bu szlrdn ham zun daha da prt, narahat hiss etdi. n ox da smr z.

74

smr qzlara mnzili gstrirdi. Biz olanlar is otaqda qalmdq, eidirdik ki, hardasa siyirtmlr kilir, crbcr mexanizmlr v cihazlar quruldayr, hardasa su axdlr. Biz zmz d azmz ab servantn iin tamaa edirdik. Servantn ii nvbnv ekzotik ikilrl v eid-eid xarici markal siqaretlrl dolu idi. Sonra smr hammz masann arxasnda oturtdu. z mtbx keib, bir boqab gtirdi. Boqabda is... ndi d bunu xatrlayanda boazm qhrlnir - boqabda yeddi dn ucuz kaza bklm dondurma var idi - hrmiz biri. smr db, onlar bizimn alm v buz dolabnn bir gncnd gizltmidi. O bizi birc buna qonaq ed bilrdi. O an mrmd ilk df mn el gldi ki, smri sevirm v birdn istdim onu gtrb burdan qaam, he bilmirm hara, blk yen ri hr. Bundan sonra onu grmdim, blk d tsadfn bir-iki df kd rastlamdq, bilmirm, hr halda yadmda qalmayb. Bir qdr sonra onlar Bakdan kb getdilr. - Bax deysn hr atmq. Evlri grrsn, bu lap tz rayondur. - Biz hara gedcyik? - Biz, lbtt, biz. - Yox, yox, n danrsan? Evd anan, qardan. - Bacm, - dedim, - qardam Moskvadadr. Oxuyur. - Harda? - Memarlq institutunda. - Snin kimi, h? Yax, de grm iindn razsan? - Nec deyim, mumiyytl razyam. Bilirsn illr kedikc adamn al glir bana. Daha zn briyytin dahisi hesab elmirsn, Drk elynd ki, sn d baqalar kimi sn, baqalarndan birisn, rahatlarsan. sbilmirsn, hvsldn xmrsan. - Gzl flsfdir. hans din tapnmsan? Zaqorska grk sn gedydin. - Bax, bu tz eydir. Mni indiycn bir ox eylrd ittiham ediblr - khnprstlikd v yalan novatorluqda, konservatizmd v modernizmd, nnlrin siri olmaqda v nny xor baxmaqda, moda dalnca qamaqda v modadan geri qalmaqda v sair v sair. Amma dindarlqda hl ki, ittiham olunmamdm. Allarna glmyib yqin. - Bel de. Harda bel sni ittiham ediblr. Demli, sn byk mbahislr douran bir sntkarsan, h? Msln Pikasso kimi. - Yox, yox, aln ora getmsin. Btn bu qzn mbahislr bizim bnin daxilind cryan edir. bmizd d cmi-cmltan skkiz adam var. Bndnizin xsiyyti v ii d orda mzakir olunur. - Yax, ax snin iin ndn ibartdir?

75

- Rayon mehmanxanalarnn layihlrini kirm. - Oy, Oqtay, gr bilsydin dnyada nec mehmanxanalar var. Bir mehmanxanalarda yaamq, iki gz istyir baxasan. Bolqarstanda bilirsn nec otellr tikiblr, Zolotye peski, Solneniy bereq - adamn al bandan xr. Sn grk grsn onlar. Camalnan mn... Camalnan mn ifadsi mni xeyli sbildirdi v odur ki, mn onun szn aznda qoyub bir qdr kskin xbr aldm. - Yax, n deyirsn, biz gedcyik? - Yox, yox, mn bura gizli glmim. Mni grk sndn baqa bir kims grmsin. Tan-bilii nzrd tuturam. Gl el bel hri gzk, gstr mn Bakn, kec d uub kedcm. Geriy bilet d almam. Yaxm? - Bs hri nec gzcksn ki, istmirsn sni grn olsun? - Budey, bax, - dey o, qara eynyini gzn keirdi, - kim mni tanyacaq? Kim tanyacaq ki, mn hmin o smrm? Tansalar da qoy isbat elsinlr ki, mnm, grk ne isbat edcklr. Src mn trf dnd: - Yax, xalaolu, - dedi. - Hara gedcyik. - Bax, burda saxla, - dedim. - Glib atdq. ox sa ol. Biz Dast parka getdik, aq yay kafesind yemk yedik. Btn hr ayaqlarmz altnda idi. Btn hr. Gy dniz, gmgy dniz, bir d a, aappaq gmi. Krasnovodska gedn Qrzstan gmisi. Btn olan uaqlar kimi, biz d dniz srgztlri haqqnda dnr, Xzr baxb uzaq limanlar, frtnalar v okeanlar arzulayardq. Bel vaxtlarda corafiyan da unudurduq. Unudurduq. Unudurduq ki, Xzr ancaq byk bir gldr. Dnyann baqa dnizlrindn v okeanlarndan ayrlm qrib bir gl - tbitin caib eksperimenti. Dnyann n byk gl. n byk hovuzu. n byk akvariumu. Qrzstan aq dniz trf ynlrk uzun-uzad fit verdi v bu fit ssi aramla hrin, dnizin zrin axb riyirdi. - O adann ad ndir? - smr lini fq trf uzatd. - Nrgiz. - Nrgiz? - sil ad Nargindir. Amma mn ona Nrgiz deyirm. - H, h, Nargin. Yadma dd. Uaqlqda o mn ox sirli v fsanvi grnrd. El istyirdim ki, bir ora gedim. Ora getmk olar? - styirsn dniz gzintisin xarq. Adaya xmayacaq, amma onu lap yaxndan grcksn.

76

- N yax, gedk d onda. - Axam gedrik. Daha romantik olsun. - Hiss eldim ki, istehza ona toxundu. - Gedk, - dedi. - Gedk. Ya blk bir ey istyirsn? - Yox, yox, n danrsan? Bilmirsn arqlamaqn n msibt kmim. ndi, deysn, normadayam. Eldir? - Yz faiz. - Mn yoq sistemiyl arqlayrdm. Bilirsn yoq sistemi ndir? Yoq sistemi. ndi o, fransz xalalarndan, Kafkadan v Antonioninin filmlrindn, Qaliin nmlrindn danacaq. Aman allah, bu hmin o smrdirmi? Hmin o smr ki, skkizinci sinifd oxuyanda olanlarn tualetind bizim sinif curnaln yandrmd. dbiyyat mllimi ona qoymudu. Bu smrin hyatnda birinci idi. O, btn drslrdn la alrd. Xtti d sinifd hamdan yax idi. dbiyyat mlliminin bu namrdliyi smr el yer elmidi ki, curnal yandrmaqla onun ryi soyumad. dbiyyat mllimindn dhtli intiqam ald. Ndis bu mllimdn he birimizin xou glmirdi, z d bilirdik ki, o, arvadndan oddan qorxan kimi qorxur. Eitmidik ki, arvad ona gz verir, iq vermir, hm d yaman qsqancdr. smr d bunu bilirdi. Bir gn - o gn dbiyyat mllimi shrdn ikinci nvbnin axrna qdr mktbd drsd olurdu - smr kiinin evin gedib yazq bir grkml (masqa taxma uaqlqdan bacarrd) mllimin arvadndan soruub: Mllim n olub, nigaran qalmq, xst deyil ki? Bu gn mktb glmyib. Bir fsqrq qopmudu, gl grsn. smri mktbdn qovacaqdlar. Babayev birthr girdi qannn arasna. dbiyyat mllimi is bir ne gn zn gl bilmdi. Gzlrinin altnda qapqara dairlr vard. - smr, yadndad dbiyyat mlliminin bana n oyun aardq? Ocaqnn hvalat yadnda? Dedim ki, dbiyyat mllimindn xoumuz glmirdi, hr df o, sinf girn kimi, ayaqlarmzla yeri dyrdik, soruanda da bu ndir, cavab verirdik ki, biz n bilk, yqin aada ocaq ilyir. O, bizi baqa sinif otana keirtdi v biz hr eyi tzdn baladq. Bu ndir, ocaq da bizim dalmzca gzir, dey o, tccblnirdi. smr: -Yox, - dedi. - Ocaq kimdir? Ancaq mn onun yadna salmadm. Bel hvalatlar unutmusansa, danman he bir mnas yoxdur. Btn tfrratyla xyalnda yaamrlarsa, indi onlar danarkn sn n glmli glck, n maraql, n mzli. Baa dmycksn ki, bunun duzu nddir. Dniz trf xdq. Shrin bu anda dniz ba qoca qarlarn, quca krpli analarn, uaqlarn ixtiyarnda idi. Bir azdan sonra bura pensionerlr glck, tsbehli qoca kiilr. yinlrind khn pencklr, llrind tz qzetlr, arxalarnda tb getmi mrlri. Sonsuz shbtlr ldn-il, gndn-gn davam edn shbtlr. Blk d shbtlr he dyimirdi, shbt ednlr dyiirdi. Hr gn bura gln qocalardan biri gnlrin bir gnnd glmir. Sonra 77

baqa birisinin yeri boalr. Bu yeri tzlri tutur. Tz qocalar. Yenibalayan pensionerlr. Kims glir. Kims gedir. Sonra axam dr. Bulvar orta yallarn olur. gnndn sonra faydal gzintiy - terrenkura xm adamlar. Dniz havasyla ciyr dolusu nfs alan mtbr kiilr, qadnlar... Ala-qaranlq gizli xiyabanlarda is cavanlar - sevinlr skamyalarn zn o biri trf evirib prlr. Sonra kec dr. Gecnin bir yarsnda tamamil bo, adamsz bulvarda milisionerin addmlar aydn eidilir. O trfdn halay-valay vuran bir kefcil uzun kmi mclisdn qaydr. Sayq milisioner diqqtl onu izlyir. Amma kefcil kecquunun he ksl ii yoxdur. O he bir qanunu pozmur. z n psdn oxuya-oxuya yoluyla gedir. Amma indi shrdir. Aq, aydn bir shr. Uzaq, seyrk a buludlar gy zn prn-prn dalb, gni tutmurlar, i gizltmirlr. Bulvar da uaqlarn ixtiyarndadr. Uaqlar oynayrlar. Koslarn, oyuncaqlarn bir-biriyl blrlr, Qoallarn, bulkalarn bir-biriyl blrlr. Bir d tn gn rzind dnya haqqnda yrndiklri tz xbrlri, mlumatlar birbiriyl blrlr. Myyn lvhlr mxtlif adamlarda bir-birin bnzr dnclr oyadr, odur ki, smr sualn vernd fikirlrimizin eyni mnzil glib atmasna tccblnmdim. - Sn niy evlnmirsn? Glmsndm v iynimi kdim. N mnzil raitimdn sz amaq istyirdim, n d ail vziyytimdn. stmirdim deym ki, evin byk kiisi mnm, anam qocadr, bacm imnaz Bakda oxuyur, qardam Ceyhun Moskvada. Hm d btn bunlar sbb deyildi. hqiqtin ancaq bir hisssi, bir ryi idi. Tam hqiqt deyildi. - Yoxsa and imisn ki, subay qalacaqsan? Blk d haqldr. Mnim xasiyytim ail hyatyla, uaqla, arvadla tin uyua. Amma birdn istdim smr danm ki, bir may gn, iql, aydn bir may gn kd bir Moskvi grdm. Mavi Moskvi bir evin qarsnda dayanmd. Mann dal pncrsindn bir tor balama grnrd. Balamada crbcr yemk-imk eylri, meyv, gyrti vard. Mann yannda salam bdnli, kl siftli, cavan bir kin dayanmd. ynind qsa qollu yngl kynk vard. Yannda arvad dayanmd. zdn sifayi, sliqyl v zvql geyinmi cavan bir glin idi arvad. Yannda da uaqlar. Gl kimi trtmiz, sliqli geyinmi, daranb sallanm uaqlar - yeddi-skkiz yal olan v drd-be yal qz. Bir qdr knarda bu ailnin dostlar, onlar da arvad uaqla dayanmdlar v yqin man gzlyirdilr. O vaxt birdn ani bir fikir kedi bamdan ki, btn bu eylrd baya he n yoxdur v mn zm d azacq istyirm btn bunlar. smr mni fikirlrimdn ayrd: - Bilirsn Moskvayla Baknn frqi nddir? Bak dniz dirnir, qatar son dayanacaa dirnn kimi. Bak dnizd qurtarr, bitir, nec baa salm sni, bel el bil ki, dniz tklr, dniz ar, bax bu sahil evlrinin, aaclarnn ksiyl birlikd suya dr. Amma Moskva... Moskva qurtarmr, bitmir, yava-yava yoxa xr, knarlarnda riyib gedir... - Blk d sn dz deyirsn. Moskva tez-tez mnim yuxuma girir, istyirm hr eyi atb minm tyyary, lap snin kimi, uub gedm.

78

- Bel xr ki adam hmi hardansa harasa getmk istyir. - Drin flsfi fikirdir. - Bsdir mni doladn. nciyrm sndn bax. Bulvardan xb ri hr trf getdik. - Bir adamnan kzib elyirsn - dey o, qfilc sorudu. - Yox, - dey mn ani cavab, verdim, sonra dnb tlsik: - h demk istyirdim, - dedim. Grdm ki, ox gic xd v drhal zarafata saldm, - mn bzn h yerin yox deyirm. smr sakitcsin: - Olur, - dedi. - Mn d mrmd bir df yox vzin h demim. Amma bu baqa shbtdir. - ri hri skrlr, Khn evlri, klri... - Sn n danrsan, - onun znd dht ifadsi vard. - Ola bilmz. Bu, tarixdir, kemidir. Baa drsn, ri hr memarln folklorudur, onu srlrl tikiblr, mxtlif nsillr, mxtlif adamlar. - Bilirm, bilirm, zizim. Hr halda ax mn d memaram. Deyirsn ki, ri hr memarln folklorudur. Bunlarn hamsn mn bilirm. Amma bir msl d var... Ax... adamlar bel bir raitd yaaya bilmzlr. Bu khn evlr, yri-yr klr, natmizlik... -Dzdr, dzdr, razyam sninl. Qoy adamlar krtsnlr. - Evlr is qalsn. Gzl fikirdir, Bizim mdir eidydi snin bu szlrini, hrin tn ortasnda byk, bo, adamsz bir razi - sentimental uaqlq xatirlrinin abidsi. - Dayan, Oqtay, dayan grm. Bsdir yuyub apardn mni. Bura bax, deysn bu dng mn tan glir. H d, lbtt, bax, bizim ev ordadr. - Sizin ev orda yoxdur. Skblr. - Nec yni skblr? Anam rhmtliy tz evd mnzil verckdilr, amma mn el bilirdim ki, bu ev qalb. Biz smrgilin evinin xarabalarna atdq. Qarda yar-sklm bo evin siz-kzsz pncrlri bu xarabalara baxrd. - Bax bu evi grk tanyasan, sizin evin dz qabandadr. - lbtt, tanyram. Msm xala bu evd olurdu. Novruz qaba krbura, paxlava biirnd iyindn yata bilmirdik. Btn gecni biirrdi. Bilirdik ki, shr biz d pay gndrck, amma sabaha qdr dz bilmirdik. smr ra-ra danrd, nki otaydak mrtb evi dadan buldozerin ssi qulaqlarmz batrrd. Vaqon dhlizlri kimi dar klr, balkonlar vaqon kupelrinin st yerlri kimi az qala bir-birin toxunan evlr. Btn bunlarn yerind indi nhng bo bir meydan 79

qalmd dal, kskli, tozlu, hngli meydan. Orda, burda atlm lazmsz nimda ya qrntlar, hifz olunmu divar parasnn grksiz irli nax, snq aftafa, qrq krant, pasl boru bo meydan. Bu meydann tn ortasnda qdim heyvanlar xatrladan xortumlu buldozer ilyir, skr, dadr, uuldayrd, ndns onun nmrsi yaddamda hkk olunmudu: QTP-44. Bilmirm, ndns, birdn er oxumaa baladm. Buldozerin ssini batrmaa alaraq smr er oxuyurdum: yrin-yrn, Dar klrin, Gndzlr otaqlarndak byaz geclrin, damlarnn yasts, iinin astas, klrini dolanan addmlarn hmi tnha ssi, geclrini dnyada ntn tarix tiksi, iindn bayr hr, byuk hr xan tccbm, orularndan qorxan cibim, lm ayandadr indi. Biar hr, ri hr... - Kimin eridir bu? - Vaqif Vkilovun, - dedim, - cavan airdir. Yqin sn tanmrsan. - Bilirsn, - dedi, - ri hrd biz el bil byk kommunal mnzild yaayan kimiydik. Ham bir-biri haqqnda hr eyi bilirdi. Birinin radiosu alrdsa, btun mhll n alrd. Birinin drdi, yas olanda alama ssi hamnn evinin iind idi. Xrklrin iyi d hminin. Bir uaq qzlca oldumu, btn uaqlara dyckdi. smrin szlri mnimn n qdr yaxn idi. Ax mnim almimd d ri hrin tkrarszl mhz bunda idi. Biz ri hr qala deyirik. Bir memar kimi, mnim fikrimc, Qala - masir hrlrdir, hr z qnna kiln kimi mnzilin, z hcrsin kilir, pillknlr, pillkn meydanalar da yalnz krpdr. Bu krpd qonular yalnz tsadfn kr bilrlr. Bel krlr he vaxt tanla, dostlua, yaxnla sbb ola bilmz. Krplr, ya da vaqonlar arasndak buferlr. Buferlrd tan olub dostlamaq olarm? Hr z evin - z kupesin kilir. Bu kupeli vaqonlar - masir evlr mqabilind - ri hr mumi vaqondur. Sevinci, kdri, narahatl, yuxusu mtrk mumi vaqon. Davalar, qeybtlri, iylri - mtrk, toylar, yaslar, qaylar mtrk. Masir hrin rahatl qarsnda ri hrin nyi var? Natmizliyi, irki, narahatl, yamaqlar... Qoca siftinin qrlar kimi yri-yr klri. Yanprt; dayanm ikst, lil evlri. Bli... Amma bir d insaniliyi, nsiyyt sevinci, mumi taleyin vzsizliyi ki, onun yerini he n vermz. Bir d bizim uaqlmz. Hr dada izi qalan uaqlmz. - Budur, ri hr. Babalarmzn yaay, diriliyi, mr-gn.

80

- Btn bunlar nyl vz edcksiniz, Oqtay, - dey smr yen d mnim fikirlrim cavab verirmi kimi sorudu: - dn v betondan tz evlr tikcsiniz, elmi, modern qutular? - Bli, - dedim, - al ki, hisslrini bir balaca cilovlayasan v all-bal fikir el. Adamlar grk rahat yaasnlar, evlrind hr bir rahatlq olsun. Ona gr d onlar burdan krmk lazmdr. Bs evlr n olsun? lbtt, tarixi hmiyyt malik olan binalar saxlanlacaq. - Tarixi hmiyyt malik binalar! Mnimn tarixi hmiyyt malik olan bina - anadan olduum evdir. Anadan olduum, bydym, yaadm ev. O mni sbildirmy balayrd. - Yax, - dedim, - ox kzl, bs onda niy liv frst dn kimi bu ziz-xlf evi trk etdin? Bunu demyim peman oldum. Grk demyydim. O cavab vermdi. Bir ne addm atd. Kemi evlri smt. Dayand. Evlri bax bu yerd idi. Ota da bax burda. Pncrsiz ota. arpaysnn yanna anas khn xala vurmudu - evd olan n qiymtli ey bu xala idi. Xala smri divarn rtubtindn qoruyurdu. smr mn sar dnd. - Gedk, - dedi. stdim onun ban qatam, qmli xatirlrdn ayram, ri hrin tz plan haqqnda danmaa baladm. - Dayan, - dedi. Dayandq. O, nys qulaq verirdi. Mn d dinlmy baladm. Knin o tayndan iki arvad keirdi v bir-biriyl danrd: - Az, qaragn deyirm, bavn arsini ql, oribnn iin olmasn... - Qadam onun azna, banda al olsayd, gdni onun-bunun qapsna salmazd ki... Arvadlar tini buruldular va smr mn ngiltrdn danmaa balad. ki il bundar qabaq onlar ngiltrd yaayrdlar v smr orann smasndan danrd, Orda gy, - deyirdi, el alaqdr, el bil lini uzatsan - Hm d el bil solub. El bil buludlar gy divar kaz - oboy kimi kiblr. Sonra biz Xan saraynn iin girdik. Daxili hytlrdn kedik, pilllrd dayandq. Grsn institutda, id mn bu abidni ne df tdqiq etmim, krmm, kmim, yrnmim. Amma el bil indi onu ilk df grrdm. Mn onun sthlrinin dahiyan ahngin, tnasblrinin simmetriyaszlna sanki yenidn valeh olurdum. Divanxanann mbhm alaqaranl, daxili hytlrin sakitliyi, sarayn zmti - el bil btn bunlar n drin mnasn mn ilk df ard. Xan saraynn byk meydannda dayanb ri hrin mnzrsin tamaa edirdik. Mn dan mdrikliyi haqqnda dnrdm. Dnrdm ki, btn bunlar n byk sadtdir. Mn ri hr klrinin ad lvhlrin, hanssa di hkiminin elanna baxrdm v alma glirdi ki, bu yazlar ri hrin bdi dalarn thqir edir, dbsiz grnr. El bil Miloslu Veneraya nax vurublar. ...O axam, aprelin 29-da bizdn dalanda, mn d hamyla birlikd xdm. smri trckdim. Bir az geri qaldq uaqlardan, birdn tinbanda smrin kmsinin daban xd. Mn man saxladm v mrmzd blk d ilk df taksiy mindik. zm el itirdim ki, saa vzin, sola gedk dedim. 81

smr: - Buda, arpa, - dedi. Bizim idman mllimimiz bel deyrdi. Mqlr zaman bir adam tlsnd sala solu adranda idman mllimimiz deyrdi ki, solu-sa yadnda saxlaya bilmirsns, yadnda saxla arpa bu yana, buda o yana. Bu da onun zarafat idi. Bz taksiyl smrgilin evin atb mandan ddk. Qaplarnn aznda ayrlanda smr birdn diqqtl (indiki vaxtm olsayd deyrdim ki, ivyl) mn baxb xbr ald: - Bs sn mn bir ey demk istmirsn? Yen d grnr ki, fikir axnmz bir mnzil atd v smrin szlrin bu sfr d tccblnmdim: - Yadnda o axam mnim kmmin daban xmd, sn d mni trrdn. - Bir az susandan sonra lav etdi. - Hr ey baqa cr ola bilrdi. Ancaq mn kemii zlmk istmirdim. Uaqlqdan biz daima n is itiririk. Bzn adam lap mat qalr. Adam harda, haan bu qdr ey yb ki, el hey itir-itir yen d n n is saxlayr. - Acmamsan ki, hl? - Hl yox. Bir-iki saatdan sonra. - Yax. ndi saat ikidir. ki saat da vaxtmz ldrk. - cb nzaktlisn. Demli, mniml sn vaxtn ldrrsn. - Yax, szdn sz xartma. styirsn, gedk kinoya. - Kinoya? Gedk. Biz filmin lap vvlin atdq. Sndli film idi. Yaponiya mhariblrd. Mn sndli filmlri xolayram - bu filmd is yapon xronikasnn nadir kadrlar vard: lm mhkum pilotlar kamikadzelr uuqaba. Adamn ti rpirdi. - Bir onlarn siftlrin bax, - dey smr qulama pldad. - Dhtdir. Uudan qabaq onlarn hamsna sakeyapon ara verir dilr, tyyary qalxa-qalxa onlar kn kino-kameraya baxarkn bilirdilr ki, qarda onlar yalnz lm gzlyir v artq he bir ey onlar bu lmdn qurtara bilmz. - Grsn, onlar havaya qalxanda n dnrmlr? - dey smr sorudu. - Fikirlrini dyimirlrmi ki? Ona diktor cavab verdi: - Kamikadzelr yerdn qalxan kimi hyatla bdi vidalardlar. Geri qaytmaqn onlarn tyyarlrin benzin tkmrdlr. Sa limd smrin barmaqlarnn sbi titryiini duydum. Sonra sa yanamda onun salarn, sa iynimd onun ban hiss etdim. Lap yaxndan onun vurduu trin xo, mstedici qoxusu gldi. Mnd dli bir uaq istyi oyand, onu pmk istdim, amma yen d, ne il bundan qabaqk kimi pmdim. q yand. Film qurtard. 82

- Bu dhtdn sonra yaxca nahar elmk lazmdr, - dey o, qaysz v n glmsdi. Yaman acmam. Yax kabab yemk istyirm. Deyirlr burda ntiq bir kababxana ablar. - H. Biri var Binqdid. Amma ora uzaqdr. Biri d Bayldadr. Gedk ora. - Gedk. Kababxana kiilrl dolu idi. smr qadn insinin yegan nmayndsi idi. Onun qeyri-adi grkmi, geyimi hamnn diqqtini clb edirdi v bizi hr trfdr szrdlr. ham bir balaca, ya mlli-bal dm idi v, biz bu baxlarn tn ortasnda dayanmdq. Hl ki, ancaq baxrdlar, amma qorxurdum sz-zad da atsnlar, odur ki bura gldiyimiz lap-peman olmudum. Yax ki, bufeti mni tand, mslni drhal baa dd v biz yanab pncr qabandak masann arxasna apard. Mn arxam dniz trf oturdum. smr is arxas camaata, z dniz oturmudu v mn sifari vern mddtd iynim stndn dniz v fqd grnn atlmaz Nargin adasna baxrd. - N icyik? - ampan, - dedi. - Bilirm, bu lap grmmilikdir, kababla, amdan imzlr, amma mn istyirm. Yadndam o axam, sizd... Bli, yadmda idi. Yadmda idi ki, o axam bizd smr hyatnda ilk df amdan imidi. Amma onun uaqlq xatirlrinin sentimental qsssi mni yava-yava sbildirirdi. Hyatn pozulmaz mntiqin gr keib gednlri qaytarmaq chdi kim grkdir. smr niy btn olub kenlri qaytarmaq, xatirlri oyatmaq istyir. Bura niy glib? tn gnlrin ziyartmi? Kim lazmdr bu ziyart? Hiss edirdim ki, ovqatm getdikc tlx olur, qardak pncrdn skiy mismar kimi vurulmu dmdz aaclara baxrdm v qanm daha da qaralrd. Kabab gtirdilr, gy-gyrti, turu... - Yz ildir kvr yemmim, - dey smr lzztl kvr kirimidi. Xidmti ampanlar ard. - Sn glmli bir ey danm. Bir df balaca bir diplomatik mclis vard. Camal da xidmtini kzlmdi, ampan z amaa balad. Trs kimi ampann txa srad, gedib dd Latn Amerikas lklrindn birinin sfirinin boqabna, Camaln rngi-rufu qad, mn d qorxumdan sirdim. Amma allaha kr, sfir bamz adam imi, zarafata sald, keib ketdi. smr bir qurtum ampan idi. - Yax, sa ol, ik snin salna. - Yox, bir dayan, tlsm. Birinci tost snin salna. Mn ox adam, ox, lap ox adam ki, sn glmisn. Birinci badni in kimi baa ddm ki, bu gn mn ampandan bir ey olmayacaq, daha sasl bir ey lazmdr. - Etiraz etmirsns mn zmn araq sifari elyim. - El d. Araq stkann bama kdim v hiss etdim ki, btn tfrratlar, xrda detallar hams riyib gedir v sas eylr qalr. Mnim xyalmda da kemi oyanrd, tik-tik, para-para oyanrd. 83

Amma qeyri-real uaqlq illrinin kemii yox. Kemi illrin rzind hissi varln itirmidi, sadc hadislr, faktlar sadal kimi qalmd, ona gr d he bir duyu oyatmrd. Mnim xyalmda yaxn kemi - hl solub snmmi, uzaqlab itmmi kemi - thsil illrim, Moskva canlanrd. O illr, o knlr ki, btn hyatm hl irlid idi. Qrib, dumanl arzularla, xyallarla dolu mrm - hl ancaq klck idi. mr trzimin kemi gz yngl idi, gyn zn qalxmd. Glck gz ar idi, dolu idi, ykndn aa dmd. Qarmdak hyat bykly v txminiliyin gr srhdsiz-knarsz, formasz v sahilsiz bir ey kimi grnrd. El bil uzaqdan yaxnladn namlum bir hrin peyzacyd. Hr ey d bir az duman iind idi. El bil ekranda fokusu dzlmmi film baxrsan. Bu dumanl mnzrdn- dumanl hrin siqnal iqlar kimi, televiziya qllsinin qrmz iqlar kimi ayrayr nqtlr krnrd - hadislr, qlblr, dylr. Ancaq bu glcy yaxnladqca, yan artdqca, knd kinomexanikinin gstrdiyi film-dymi kimi fokus dzlir, duman kilir, dumann arxasndan real hyat xr - real hyatn konturlar, formalar, sahillri, srhdlri v onda bir ox eylri baa dmy, dzgn grmy balayrsan. Baa drsn ki, dnyann rngi bozdur v ayr-ayr hadislr, qrib ilr varsa da, onlar vadilr kimi vaxtn sonsuz shrasnda itib gediblr. Hyat el uzundur ki, parlaq ola bilmz. V ancaq sonda - axb getmi kemi dnb nzr salarkn xb getdiyin, bdi trk etdiyin hr baxan kimi, ona baxarkn, yen d baa drsn ki, bu arxada qalan hr, bu mnzr, bu axam qaranlnda grnmzln kemiind hr halda ns var - hadislr, sevinclr, qlblr, mlubiyytlr. V indi onlar krrsn - trk etdiyin hrin axam qaranlnda televiziya qllsinin iqlarn grn kimi. n kimi balayram rnlmy, drin qrldatmaa. Nec deyrlr, stkanda tufan. Amma su stkannda yox, araq stkannda... axrla dm olmaq - id pill-pill qalxmaq kimidir. Bs araq? Bir stkan bsdir. Bir stkandan sonra kim istsn olursan. n kimi Moskvadayam. Tyyarsiz, qatarsz, pulsuz, biletsiz. Daraqomilov ksind yasmnlr ar, btn dostlarm yanmdadr, dnyada n qdr kzl eylr var - axam radio xoru, klr su spmim mahns, Moskva may, kii dostluu, arvad barmaqlar - uzun srin barmaqlar, dniz, yazn erkn anda torpaq, Zuulbada ayl kec, Asu dolamalarn kendn sonra ya, Tallinin q, Krcstan, bir d Heminqueyin yazd iri, lng atlar - Monsuri parkndak atlar, Monsuri park Parisddir... Parisd d, mn he vaxt olmamam. Bir d ri hrin bdi dalar - he ksin dadb sovura bilmycyi dalar. smr dandm ki, bir df bir dostumla ri hr glmidik. Qdim hamam skrdlr. Kimins shlankarl ucundan hamama tarixi abid lvhsini vurmayblar, cavan, sarn buldozeri d entuziastlar mahnsn oxuya-oxuya mdhi mann bu yazq, biar, sanki qorxusundan bzb qalm tikintinin dz stn srrd. Biz haray-hir qaldrdq. Mn n var, - dedi, - mn deyiblr, mn d skrm. Yoldam qad ora-bura zng elmy, mn d oturdum buldozerin parna. Buldozeriy dedim ki, hnrin var, mni burdan dr. - Bilirsn gl nyin salna ik? Bax, sn Moskvadan uub glmisn. Camalla dnyann yarsn gzmisiz. Amma n yax syaht bilirsn hansdr? Bilmirsn... n yax syaht araq sinin boazndan dibin syaht etmkdir. Gl bax bu syahtin salna ik. Bu mnim nnvi tostumdur. Kimins ban tovlamaq istynd bu tostu deyirm. Bs smr niy bunu dedim? Ancaq daha zm saxlaya bilmirdim. Danr, danr, danrdm. Deyirdim ki, he vaxt bir adam baqasn baa d bilmyck. Deyirdim ki, allah yoxdur, amma mn bir df onu eitdim: Aarlarn zngindn eitdim. Bu aarlarla o bizi - insanlar tklik kameralarnda balayb, indi d gzir zyn, aarlarn cinkilddir. Amma bu tklik kameralarnda insanlar hams eyni eylri grr - ulduzlar, ay, buludlar, armxa kilmi smann bir tiksini, bir udumunu, ya - bizim mumi razimizi. Hr adamn hqiqti onun 84

iind baldr. Seyf kimi, kaf kimi. Bu seyfi, bu kaf baqas aa bilmir, nki birinin aar baqasna dmr. Hr adam lnd torpaa onun aarlarn da basdrrlar. Biz lnd d torpaa bizi - he bir vaxt almam kaflar basdracaqlar. Aman allah, mn n qdr bo-bo danrdm. Dm olsam da, birdn hiss eldim ki, o, mn qulaq asmr v harasa baxr. - Hara baxrsan? - dey mn kskin sorudum. - Orda gzg var. Gzgy baxram grm mn hans cr kafa oxayram. Dniz trf getdik. Gmiy iki bilet aldm. Dnizdn sn klk smrin salarnn mrkkb sliqsini alt-st edirdi, o iki ll yaylndan yapb, salarn birthr qorumaa alrd. Mn onun iyinlrini qucaqladm. Gmi hrdn get-ged uzaqlar, dnizin il-raqlarnn ksin boyanm iql trfindn ar qaranlna doru gedirdi. Televiziya qllsinin konturlar itmidi, onun qrmz iqlar-gecnii dymlrin oxayrd. -smr dsmalyla zn rtd, ancaq aln v gzlri aq qalmd. Aln v gzlri kzl idi. Mn onun. ba yayln gtrb alnn v gzlrini rtdm. ndi burnu, dodaqlar, nsi aq qalrd v onlar da kzl idi. Mn yaylqla onun siftinin mxtlif trflrini rtrdm v hr df qalan hisslr gzl, kamil idilr. Gmi uzun bir fit verdi v geri dnmy balad. Mn barmaqlarm onun srin lind gzdirdim. - zizim, - dedim, - snin be barman varm. - Qribdir, elmi, qribdir ki, altbarmaq deyilm. O bu szlri yayln dalndan dedi, mn yayl onun dodaqlarndan qopardm v smri pmy baladm. Mn hiss eldim ki, yayl boynuma keirdi v brk-brk dartd. Onun siftinin btn formalarn, btn zalarn duyur v smrin pltsn eidirdim. - Bax, grrsnmi, sni buxovladm, yaylmla. Biz aerodroma gedirdik v mnim fikirlrim quma batm mann arxlar kimi bir yerd hrlnirdi. hrlnib eyni br cmly qaydrd: Sahil boyu splnmi balq komalar... Bu qrq cml hardan dmd beynim. Onun mnas n idi, o kimdn, ndn danrd v ny gr bu cml btn qlbimi titrdir, ardr? smr mhacirlrdn danrd. Mxtlif lklrd rast gldiyi mhacirlrdn. Bzilrinin grrsn gzran da pis kemir, amma hamsnn gzlrind eyni bir ifad var - qriblik, yalqzlq ifadsi. Mn dndm ki, blk biz d, smr d, mn d mhacirik. Byklr diyarna uaqlq lksindn glmi mhacirlr. Geri qaytmaq imkanndan bdi mhrum olmu mhacirlr. Vtnlriyn qribsmi mhacirlr. - Demli, birc Htrxanda dcyik, shr d Moskvadayam. Heyf ki, snin ad gnn qala bilmdim, Bir gr sn allah - sonra o lav etdi: - Hl ki, Moskvadayq, gl. Camalla mn ox ad olarq. Yen d Camalla mn! - Mn bilmirdim ki, Camal bel mnsb qazanb. Diplomatik mclislrd ampan amaq nadir xslr nsib olan sadtdir. 85

- Yax, acdil olma, o, ayr ilrl d mul olur. - Bilirm, bilirm, onun lindn hr i glir. Shv elmirms, cavanlqda kmi olub. - Sn is cavanlqda da axmaq olmusan, el indi d axmaqsan. Bli, Camal kmilik elyib, byk, ail saxlayb v z d oxuyub. Bel ey rixnd elmk aybdr. Mn dorudan da xcalt kdim. Tyyary yarm saatdan sonra minckdilr, biz aeroportun kafesind oturmuduq, vaxt ox ar keirdi. El dqiqlr olur ki, lim-hlim doludurlar, he bilmirsn nec keirlr. Bo dqiqlr d olur, iilmi kimi, bilmirsn onlar neylysn. Minik elan ednd rahat nfs aldm - Bala, bir az artq-skik dandm, - dedim. - Eybi yoxdur,- o hl d incik idi. - ndi dediklrim he, bayaq kababxanada da ox sfeh szlr danrdm. - Ker, - dedi v bu ondan eitdiyim son szlr idi. Trapn yuxar pillsindn evrilib, l eldi, sonra tyyarnin qaranlq qapsnda qeyb oldu. Bir ne dqiqdn sonra o, uca qara kyd iki qrmz, bir yal iq nqtsi idi. yirmi dqiq d kedi, ayn otuzu oldu v mnim sinnim bir ya artd. Bu vaxt mn hr yaxnlardm v kec vitrinlrinin iqlar soyuq, soyuq idi. Amma n is xo bir rahatlq hissi, azadlq, asudlik hissi iimi doldurmudu. Mn iim-pem haqqnda dnrdm. Dnrdm ki, sabah, yox, artq bu kn shr i masamn ardna kecm. Masamn stndki byk a planet haqqnda dnrdm, fikirlirdim ki, tuun n yax iyi var, yax qddnmi qlmlrin n gzl formas var. Bir d dnrdm ki, idn, faliyytdn gzl dnyada n var v bunlarn olmamas n byk facidir. Byk hr mnim pem - stm axrd. Shr mni yuxudan bacmn cingiltili ssi oyatd. - Tbrik edirm, tbrik edirm. Byk olan olasan, balaca bacn incitmysn. - yilib mni pd, - sn teleqram glib. Htrxandan. Grcdndir. Mn teleqram qapdm. ki sz. Tbrik. prm. Bir d imza: Kamikadze. 1967

86

Mtlq grrik
lk gnclik illrindn qiyabi sevdiyim Trkiyni ora sfrlrim nticsind daha yaxndan tandm v 93-c ild stanbulda yeddi ay yaadqdan sonra bu lkni, bu xalq daha ox sevdim. Bir ox dyrli insanlarla tan oldum. Onlarn Azrbaycandak facivi hadislr, Qaraba msibtin nec d rkdn yandqlarn, biz hr cr yardm gstrmk arzusuyla rpndqlarnn ahidi oldum. Trkiyni ikinci vtnim sayram. Birinci vtnimd - Azrbaycanda grdym naqisliklr, atmazlqlar haqqnda tnqidi, satirik yazlar yazdm kimi, ikinci vtnimd bzi xtalar mahid etdikc, szn tutmayan, vdin ml etmyn, havay sz danan adamlarla rastladqca bu bard susmaq istmdim. Mhakkak grrz hekaysi d bu hisslrdn yaranb. Mnc vtni sevmk - onu hr cr qsurlardan, boboaz adamlardan xali grmk istyidir. V qlmi bu mqsd ynltmkdir. Hekay Azri dbiyyatnn fdakar dostu, yorulmaz tbliats, sz btv xeyirxah v ox dqiq insan olan doktor ldniz Qurtulana ithaf olunub. Bu ithafn sbbi is hekaydn aydnlar. 16 yanvar 1994, Bak (hekay) ldniz Qurtulana -Allo. Ceyran xanm, mrhaba. Mn... -Mrhaba, fndim, duydum sizi1. Naslsnz? -yiym, sa olun. Siz naslsnz? Gzl. Rektor byl gr bilirmiym, ltfn? -Malsf, rektor by toplantda. -Dn d aradm, yen toplantdayd, bu gn n arayn demidiniz. -vt yl. -Rektor by onunla grmk istdiyimi syldinizmi? -Tbii, fndim, sylmz olurmuyum. -Pki, n dedi? -ok selam syledi size, muhakkak grrz - dedi. -N zaman? -Yarn yldn sonra telefon an, mutlaka grdrrm sizi. -ok tkkr... 87

-Bir ey deyil... Rica ederim. yi gnlr. -Xoca kaln. -Gl-gl.... Bu son bahar gn stanbul ilk bahardak kimi gzldi. Blk ondan da gzl. Aaclarn ba hl yal idi, amma budaqlar saralmd. Aaclar el bil sar kynk, yal tuman geyinmidilr. Budaqlardan qzl yarpaqlar ahin kimi sz-sz torpaa enirdi. Boazii kardan karya ken gmilrl dopdoluydu. Sahillrd sulara tor atm balqlar bxtlrini snayrdlar. A bir Mersedes ylclrini xrldadb tam nmd dayand. Skann arxasnda oturmu adam mni ssldi: -Mrhaba, sevgili dostum, kr grdk. -Mrhaba Qorxmaz by, n xo bir rastland. -Nereye gediyorsn? -Konrad otelin. -Gzel. Ben de o terafe gidiyorum. Gir otur, yolda konuuruz. Yannda oturdum. mniyyt kmrini baladm. -Naslsan dostum? Sni grdgme ok sevindim. Azerbaycan olaylar beni qayet zyor. imdi oralarda durum nasl? -imdi Azerbaycanda durum... -Biliyorum, fndim. ok iyi biliyorum. Bunlarn hepsi Amerika emperializminin oyunlar. Biliyormusun, byk sermayelr tm dnyay kendi dzenlerine sokmaa urar. Amerikan emperializmi imdi d Azerbaycan petrolunu l keirmy alyor, yeni paralar ld etmk istiyor. Evet, fndim. O gzelim. Baku nasl? -Bak imdi... -vt, fndim, biliyorum, o sevimli Baku artk eski Baku deyil. Hatrlarmsn Bakuda deniz kysnda1 bir lokantada balk yediyimizi? Fazla Vodka imidik... Bilemem ka yl kedi aradan? -On il. Bilirsnmi, indi Qarabada... -vt dostum, Karaba olaylarndan ox zldm. Amerikan emperializmi dnyann altn stn getiriyor. Ne yazq ki Trkiye de onun taeronu2. Amma buna inan, dostum, Azerbaycann ayana bir ta deys, benim kalbimin bana deyr o ta... -ok tkkrlr. Bu ermni saldrlar...

88

-Biliyorum, hepsini biliyorum. Ama ermenilerin bir suu yok ki... Onlar kskrtan Amerikan emperializmi. Kendi karlar uruna dnyay boyamaa hazrdr. Korede de boyle olmadm? Viyetnamda da, Afkanistanda da... -fqanstanda nc Sovetlr balad. -Hayr, fndim. Bunlarn hepsi emperialistlrin oyunlar. Rusiyan kskrtdlar. Amac Sovyetlri keltmek v Amerikay tek bir super gc olarak dnyaya sahib etmk. Sizlerin, Azerilerin de suu byk. Siz milliyetiliye, Trklye, irqiliye degil de proletar enternasionalizme dayanmalydnz. Mao der ki... -Yetmi il proletar internasionalizmin arxalandq, nticd torpaqlarmzn yzd iyirmisi ial edildi. Dnyada tk qaldq. -Hayr dostum. Oyle degil. Btn dnya proletarlar bir-birini desteklemeli. Kim r Sen diyor ki... -Bu Mersedesi na zaman aldn? ski araban Mersedes deyildi qaliba? -Bunu bu yl aldm. Eskisi Reno idi. Bu ok daha iyi, degilmi? -ok gzl bir araba. -vt, kapitalizmin boyl kz kamadrc ok eyi var. k arabalar, lks otellr, azna kadar mal dolu dkanlar, filan, ama hepsi yalan... Hapsi halk kandrmaq1 n. Perde arakasnda smr2, vahi orman yasalar... Ne yazk ki, sizler de bu yolu sediniz... -Biz hl bir ey semdik. Buna imkanmz da olmad. Sava iindyik. -vt, biliyorum. Azerbaycann durumunu ok iyi biliyorum. Karaba Ermenistann neresinde gneyindemi, qzeyindemi? -Qaraba Ermnistanda deyil, Azrbaycandadr. -Tabii... tabii... Amma Kommunizm tm dnyada zafer kazannca - sinirlr silinecek. Azerbaycan, Ermenistan, Karaba da birleecek, memleketlerin arasnda farklar ortadan kalkacak, kapitalizmin kk kazlacaq. Hatrlarmsn mart 1848-da ne demidi Marks? -O ilin mart aynda Marksn n dediyini xatrlamram, amma bu ilin martnda minlrc Azri trk evlrindn, yurtlarndan qovuldu, qarl dalarda soyuqdan donub mhv oldu... V siz solular, Marksn nvlri tknz bel trptmdiniz... -Haklsn, haklsn, kardeim. Ama ne var biliyormusun? Afrikada, Gney Amerikada da hr gn binlerle insan smrlyor, ldrlyor. Bizler Azerbaycan olaylarn abartrsak, ya da daha fazla ilgilenirsek Azerbaycanla bu irkilik, turanlq, faizm kibi alqlana biler. -cb idir! Msum, gnahsz insanlar, qadnlar, cocuqlar ldrmk faizm deyilmi, amma buna etiraz etmk faizm olurmu? -Haklsan, haklsan, sinirlenme. Tbii ki bu konuda bizlerin d sylyecek bir sz olmal. Amma bana bak, en iyisi senin konuman. Gerekleri en iyi bilen sensin. Gel seninle anlaalm. Bizim bu k qzetesine hr gn bir Ke yazs yaz. Ha, ne dersin? 89

-Her gn yetidirmem. Amma hftd bir yaz olur... Yazaram. -Hayr, hayr. Haftada bir yaz neye yarar? Her gn olmal, her gn. Hayd hemen balayalm. Sen yaz bu gece. Yarn senden alrm ben. O biri gn de basarz. Ayrca Televizionda da proqram yaparz. Drt ya be kanalda... -Drt, be kanal ox olar. Bir kanal yetr. -Hayr, hayr, be ya alt kanalda grnmen iyi olur. Sen he merak etm. Hepsini ben hazrlarm. Hepsinde esgi arkadalarm var. Tamamm? -Oldu. Anladacaq o qdr ey var ki... Artk bir yerdn balamal. -Doru. Balamal. Yarn balarz. Amma dur bir dakika. Hay Allah, yarn ben Amerikaya uacam. Floridada, Miami Bide bir toplantya katlmak zorundaym. Konusu: Emperializmin k, Kommunizmin zeferi. Ordan svereye uacam. Cenevrede sempozium... Konusu: Kapitalizm can veriyor. Sonra Baham adalarnda bir konfrans: Kapitalizmin son nefesi. Oradan sonra memlekete dnecem. aramba gn ararm seni. Tamamm? Telefon numran bana versene. Gzel... Konrad otelind senin ne iin var? -Grm var. Hac Zakir beyle. -Ne? O yobazlam? Senin o ky imamyla ne iin var canm? O bir din fanatiki. SA-nn dstkldiyi bir gerici, tutucu. Arap eyherinin parasyla Ana Toprak qzetesini karr. Hem de byk kapitalist. Hac Zakir sabunlarnn reticisi. Fabrikalarnda alan binlerce fakr iiyi smrmsi yetmezmi kibi kafalarn da yobaz fikirleriyle dolduran kandrma. Yahu, sen nereden tanrsan onu? -Bakda tan olduq. Birlikde bir film kmyimizi tklif etdi. -imdi de filmmi yapyor bu kandrma. Biliyormusun bu adamn tm syledikleri, tm yapdqlar yalan. Gnn hank saatnda karlasan haman namazmn vakt geldi - der, ekilib gider. Onunla grme demiyorum, amma gvenme ona, asla gvenme. te senin oteline geldik, gle-gle. -aranba gn ararsan, deyilmi? -Ha? aranbam? vt, aranba... mhakkak grrz... Hayd, eyvallah. -Gle-gle. Mandan endim. Mersedes bir srayla gzdn itdi. Dndm ki, kapitalist kimi yaayb kommunist olmaq he d fna ey deyilmi. Hac Zakir qapdan mn l elyirdi. Konrad otelind bir qlblik vard. frakl kiilr, bahal paltarlar geymi, ox aq dekoletli qadnlar. Qadnlarn cvahirlri, zklri, sralar, qolbalar gz qamadrrd. Xfif bir tir qoxusu traf sarmd. Hac Zakirdn baqa btn kiilr qalstuklu idi. -Ho geldiniz, sfalar getirdiniz, - dedi Hac Zakir - Naslsnz?

90

Qarson iiklrl biz yanad. -Ne iersiz? - dedi Hac Zakir - Ben bilirsiniz, iki imem. Sizi buraya Mersedesle getiren Korkmaz Devrim degilmiydi? -vt, oydu. -Sizin o Moskof uayla ne iiniz var canm. O bir KQB acan. Rus parasyla k adl qzeteyi karr. Yazdklarnn hepsi yalan, hepsi palavra... Neys... Canm Azerbaycann durumu nasl? -Azrbaycan... -Biliyorum canm, iimiz kan alyor sizleri dndkce. Hatrlamrsnz bir sene bundan nce Bakuye geliimde o zamanki iqtidarla bir anlama procesi yapmdk: Bakunun btn sokaklarn sabunla dete bilirdim. -Bunu yapmayn... Baku ya bol bir yer. nsanlar sokaklarda srb drlr. -Hay canm, aka yapyorsunuz ok espirilisiniz. Ama neyse oralarda bir sabun fabrikasn yapmaq iyi olurdu. Ne yazk ki iqtidar deyidi, iimizi bitiremedik. imdiki ticaret bakan iyimi tanrsnz? -Hayr. -Ne yazk. Dndm ki, bu ide yarm ola bilirsiniz. Kusura bakmayn. Azerbaycann durumunu ox kt grdm. Canm bunlar ne biim mselmandrlar? Namaz klmazlar, oruc dutmazlar. Kadnlar hep ak gezib dolayorlar. trafa bir gz gzdirdim. -Amma buradak kadnlar da pek qapal saylmazlar - dedim. -Bu memleket rezil oldu, fndim. Allah bu laikliyin belasn versin. te bu kadnlar, bu yar plak kadnlar laikliyin rn. Gryormusunuz erkekler onlara nasl aikane, ahvetle bakyorlar. Bu en byk bir gnah. Namehrem bir erkekin bakasnn haremine boylesine bakmas en byk bir su. Ben de ergegim, ama hi gzm kaldrb bakdmm? Hayr. nki ne ecelimiz var? Nereye telesirik? Cennetde ki, her milletden, her yadan, her gzellikden huriler hepsi bizim hizmetimizde olmayacaklarm? Ha? Neden acele edelim? Ne var bu fani dnyada? Gerek - ahiretdedir. Hzur slamdadr. Ne dersiniz, oyle degilmi? -Oyledir fndim. -vt. Bana gre yol - ikidir. Ya slamn btn artlarn kabul edirsin, namaz, orucu, Hac v tesettr, ya da redd edirsin, ama ak dersen: ben mselman deyilim, rusam, rumam, ermeniyem. Yeri gelmiken Ermenistann Ticaret bakan gelmidi buraya, iyi bir anlama yaptk. Erivanda byk bir sabun fabrikas kuruyoruz. Akllar balarna gelsin, yine biz mselmanlara mhtac olduklarn kr olas gzleriyl grsnler. Ykansnlar bol-bol. Ama yine murdar kalacaqlar. Mslmana aylk temizlikine bir kalib sabun yeterse, kavura on kalb gerekir. Gavurun kiri okdur. te bu yzden Eravanda kuracamz fabrik o birilerinden on kat byk olmal. Ne yazk ki, Bakude he bir ey yapamadk. Siz ne dersiniz, bu iktidar okmu kalr?

91

-Bilmem. Mn sabun v ticart ilrindn he bir ey anlamam. Hatrlarsnzsa Bakda sizinl ortak bir film yapmak konusunda konumuduk. -vt, vt. Hatrlamaz olurmuyum hi? Canla-bala yapmaq isterim. Konusunu bel dndm. Bir capon recissoru var. Hi duydunuzmu? Akira Kurasava. -Duydum. -Davet etmk istiyorum onu. O ksin. Ssenarisini tabii ki, siz yazacaqsnz. Btcesi benden. Paradan yana hi skntnz olmayacaq. Amma dnya apnda bir film isterim. Ne dersiniz yapa bilirmiyiz? -alarq. -Adn da buldum filmin, ok ilginc, ok orcinal bir ad: Temizlik. Begendinizmi? -Konusu n? -Anlatalm... Kye bir imam gelir. ox genc. Ama zeki, saf islam dnceli, emeli saleh bir insan. Ky kt durumda, insanlar kir-pas iinde. Hastalik diz boyu. Ve kimse namaz klmyor, oruc tutmuyor. Gnc imam iki nemli i yapyor: Bir, insanlar hak yoluna aryor, camiye topluyor, namaz kldrr, oruc tutdurur. ki, kye bol-bol sabun gtirtir. -bhsiz Hac Zakir sabunu. -vt. Kye en uyun sabun Hac Zakir sabunudur. imdi iin inceliyi burasnda. Gnc imam kyly imana getirince zaten manevi temizlik hasil olmudur. Maddi temizlik iin de bol-bol sabun kullanyorlar. Nasl? -Bilmem. Dnmek gerekir. Tabii dneceksiniz. Kurasava da dnecek. Ama filmin sonu n bir ey bildum, ona baylacaqsnz. Siz de, Kurasava da... -O ne? -Anlatalm. Genc imamn kyde dmenleri da var, tabii. Bunlardan biri ona ate eder, yaralar. Annesi dualar edr olunu kurtarar. Finalda kurun yarasn ykamaq isteyen hemireye imam: ''Ben yaralarm yalnz Hac Zakir sabunuyla ykatram'' der. Nasl? -Xarqlad... Mhteem. Ama ne yazk ki, mn zmde boyle bir filmin ssenariosunu yaza bilck gc grmrm. -Neden? -Nedeni ok. Siz baqa bir tklifim var. Glin bir musiqili film kk. Sfiddin Urmvi haqqnda. -Safieddinmi dediniz. O da kim? -Bir musiqinas.

92

-Safieddin. smi ok gzel. Yani dinin safl, temizliyi. Gryormusunuz, yine sabun meselesi. Oyle degilmi? -Bir az frqli. Sfiddin bir musiqii, bstkar. Azri musiqisinin babas. -Baylyorum Azeri mziyine. ok sevdim mziyinizi... Dalar kz Reyhan, Reyhan... Harika. Azeri mziyi ok gzeldir, degilmi? -vt. Musiqimiz gzldir. -Ama neden mziyiniz bu kadar gzel, biliyormusunuz? -Hr halda xalqn istedadl olmasndan. -Hayr, kesinlikl hayr. Bunu ruslar size yapdlar. Boyle etmiler ki, fikrinizi mziye versiniz, asgeriniz, savanz olmasn. Bu gn yenilmeyinizin sebebi ite bu... -fndim, gzl musiqiye sahib olmaq sgr olmaa bir nglmi? -Tabii oyldir. -Onda nasl olur, almanlarn gcl ordusu, sgri d var, gzl musiqisi d... Bax, Bethoven, Motsart... -Hayr, hayr, bunlar bir laf... Bu bir rus oyunu. Biz ruslarn kurnazln1 ok iyi biliriz. Sizi bile-bile gzel sanatlara, mziye yneltmiler ki, savada yene bilsinler. Kusura bakmayn, ama ben Rus entrikalarn destekleyen bir filme para yatramam. -fndim, Sfiddin XIII yz ild yaam. Moal istilalar zamannda. -Oylemi? Demek ki, siz henuz XIII asrda mziye arlq vermisiniz, moollara yenilmenizin sebebi de ite bu. Ama siz hi merak etmeyin, bir eylr yaparz. Benim sinema dnyasnda bir sr arkadam var. Bir ortam var amar reten fabrik sahibi. amar reticiliyine dini gzle baklrsa - iyi bir film ola bilir, degilmi? -Belke d... -Siz he rahatsz olmayn. Ben sizi perenbe gn ararm. Telefonunuz var bende. Kusura bakmayn, imdi getmek zorundaym. Namazn vaktdr. Muhakkak grrz. -Alla. Mrhaba Ceylan xanm. Mn... -Aldm sesinizi efendim. Merhaba. Naslsnz? -Sa olun, iyiyim. Dn dediniz yldn sonra telefon am. Rektor byl gr bilirmiyim? -Rektor bey burada yok ki... -Nerede? -ehir dna, tatile getdi.

93

-Ne zaman dnr? -Bayramlardan sonra. Yani on gn sonra... *** Gldim Qaragy isglsin. skl yannda syyar balq satclar eid-eid balqlara alc arrdlar. skl qarsndak knin o biri skisind d bazar almd. Rus qadnlar zlrindn byk torbalar yanlarna qoyub buradan, stanbuldan aldqlar eylri - saatlar, bzk eylrini satrdlar. Hl rusca bilmyn alclar tccbl mzmmt d edirdilr: - T e gto udak elovek russkoqo zka to li ne ponimae? Skazala tri tsa i vse, basta. U bin lira. Ponl? Divarda kiril hriflriyl RUSSKY DOM. RESTORAN MA szlri yazlmd v gcl dinamiklrdn Vsotskinin xrltl ssi glirdi: -Net rebyata, vse ne tak. Vse ne tak rebyata. O biri trfdn yeni bir trk mahns sslnirdi: Ah Nataa, Nataa Yakdn beni ataa. Qarakydn Qadky gedn vapura mindim, gminin gyrtsin xdm. Boaziini o taydan bu taya, bu taydan o taya ken gmilrin gyrtsind otururam adtn. Hm siqaret kmk olur burda (irid yasaqdr), hm d Boaziinin, stanbul sahillrinin fsnkar mnzrlrin doyunca baxrsan. Baxrsan, amma doymursan. Mavi sulardan qalxan srinlik insann ruhuna bir dinclik, rahatlq ilyir. Amma n yazq ki, bu gn gmi gyrtsind n dinclik, n rahatlq vard. Alnlarna sevgili futbol komandalarnn - Beikdan a-qara rngli ridlrini balam gnclr boru, tbil alr, qqrr, atlb-drdlr - komandalarnn zfrini - Hollandiyann Ayaks komandasyla he-he oynamasn bayram edirdilr. Gyrtnin havas v mnzrlri n qdr gzl olsa da, bu hay-ky tab gtir bilmdim, iri kedim, bir ay alb bucaqda yldim. Birdn kim is qolumadan yapd. -Mrhaba, kardeim, mrhaba, naslsn? -Oho, Mete bey, xo grdk. -Xo bulduk canm. N zaman gldin? -Bir aydan fazla. -Beni neden aramadn?

94

-Ama siz d Bakya glrkn mni aramadnz. -Kahr olsun, Bakud bo bir zamanmz olurmu? Naslsn, ilerin nasldr. Gzelim Azerbaycann durumu nasldr. -yi deyil. Bilirmisiniz yeni saldrlar... -Biliyorum, biliyorum. Canm neden boyle israr edirsiniz, neden boyle direnirsiniz1? -Anlamadm fndim... -Diyirom, neden boyle direnirsiniz? Bu herif neyinize gerekiyor? -Ne herif canm? Siz neden bhs edirsiniz? Dn gece ermeniler yeddi yaay mntqmiz basqn etdilr. -Biliyorum, biliyorum. Amma siz alfabenizde X. Harfn, .Harfini savunmakla2 ermenilri geri oturdacanzm znn ediyorsunuz? Neyinize gerek bu lanet X. Harfi. -Mete bey, Azri trkcsind X. Hrfi ox nemli. nsan gln zaman hrldar, amma ln zaman xrldar. Azri trkcsind... -Bo ver canm, Azeri trkcsi d ne demk? Bu bir lehce, aynn Erzurum, Sivas, bilmem daha hanki lehceler kibi. Tek bir trkce var, fndim. Bir milletin bir dili, bir dvleti, bir bayra v bir bakenti olur... Degilmi ya? Dil farklarmz bizi bir-birimizden ayrmak n ruslar uyduruyorlar, Amerikallar uyduruyorlar. Bu bir - tuzak. Ne yazk ki, siz d dyorsunuz bu tuzaa. Yeminem ki, bu lanet X, herflerini sizlere KQB sokmudur. Biz kardeiz, bir btn olmamz gerekiyor. ekin gzlrinizi Batdan. Batnn nyi var, he bir eyi... -Hr halda Batda da byk insanlar yetidi. -Kimdir onlar, bir rnek gstr. -O qdr ox ki. rnk - ekspir. -ekspirmi dedin? ok iyi. Hi biliyormusun ekspir kimdir? Bir trk. Soyadndan da belli. O zaman teatroda tk kii olmu, birinci adam olmu, ona gre d sgi osmanlca ona ahsi - bir demiler. Anladnm? ngilisler en byk yazarlar saydqlar ahs - bir trk cocuu. ngilisler trkdler. -Almanlardam? -Tabii. Almanlar da oyl. Lafa dikkat et: Alma - niya! Bir alman kralna alma ikram ederken alma niye? dey sormu v lkesine bu zamanlardan almaniya denilmi. Btn Bat halklar trklerden tremi. Ne yazk ki Hristianl kabul etmekle rezil olmular. -Bs Dou? -Dou da oyle. Caponlarn bakenti nedir, biliyormusun? -Tokio.

95

-Hayr. Dou ky. vt, iler boyle, sevgili kardaim. Bat da, Dou da hr eyi bizden alm1. Ama bu boyle kalmayacak. Pek yaknda hepsini geri alacaz. Atlantikden Pasifikedek bayramz dalalandracayz... -Mn kalrsa bayramz nc uada v Landa dalalandrsaq yax olar. -nki siz kk apda dnrsnz. Ufukunuz dar. Siz Ruslar boyle etgilemiler2. Kltrnz, sanatnz hep rus v Avropa etgisinde... -Oyle deyil. Bizim zeyir Hacbeyli kimi dnya sviyysind bstkarlarmz var. Hi onu duydunuzmu? -Duydum tabii. Uzeyir Hacbeyli tam bir italyan bestecisi. -Hayr canm. Babas da trk, anas da. Karabada dodu. Korolu operasn yazd. -Korolu tam bir italyan operas. He bir trk besteisi piano, violon kibi bat muzik enstrumanlarn kullanarm? -Hr halda bu mbahisli, dartmal1 bir msldir. -Tbii dartalm. ok iyi olar. Ben ayarlarm. Byk bir oteld bir ziyaft yaparz. Basn, televizionu da davet ederiz. Her kesin gz nnde dartarz. Senin burada bulunman iyi bir ans, kullanalm bu ans. Kusura bakma, gec kalyorum imdi, acelem var. -Telefon numranz yok mende, mnim d telefonumu almadnz. -nmli deyil, ben seni bulurum. Nerede oturuyorsun?2 -skdarda. -yi. Benim skdar belediyyesind ox tandm var, adresini v telefonunu bulurum. Muhakkak grrz. Ama Bat hayranlndan syrlmanz gerekir. Unutmayn - biz Trkz. Trk ulusu yenilmez. Trk olmak istermisiniz pocaluysta. -ox mersi, Mete bey, ox mersi, bon anslar, pardon randevunuzu karmayn.3 *** Ev glirm. Yoldamdan xbr alram. -Korkmaz by telefon etdimi? -Yok. -Hac Zakir? -He ks telefon etmdi. -mr by, Mahmud by, Doan by, Osman by?

96

-Dedim ki, he ks telefon etmdi. Birc baqqal telefon etmidi. Biz satd eylri dz hesablamaybm. Ona on min lir borcumuz varm. *** Televizoru aram. Birinci kanalda krn bir kii: -En mkmml buz dolablar Akai irktind - deyir. - Akai. vt Akai dai. kinci dymni basram: -Gney Douda terroristlr dn gec yeddisi kadn, bei cocuq on be kiiyi ldrmlr. Ba bakan Kol terroristlri knad... nc dymni basram. Ekranda yalnz qpqrmz dodaqlar. Diktorun ssi glir: -Bu dudaklar kime aid? Zeki Mrenemi, Blent Ersoyam, Hlya Afaram? Cavablarnz 000 999 telefonuyla bildirin. Doru cavab verenler altm milyon lire v bir lks spor arabas kazanacaq. Saknn, ansnz karmayn... Drdnc kanal aram: -Biz karde Azerbaycana her tr yardm gstereyerl bir oldu, lenlerin, yaralananlarn say on binleri ad. Beinci dymni basram: -Sayn Bakan. Azerbaycan konusunda neler dnyorsunuz? -Biz karde Azerbaycana her tr yardm gstereceyiz. Ama dnyayla beraber haraket edeceyiz. Altnc kanal: -Sakn, kprdanma, ben bir polis. Kln terpedirsin kafan param-para edirim. Yeddinci kanal: -Bu ruh nce olarak Adem aleyhsselam hazretlerine tevdi edildi... Kabirden ilk nce Rsullah kalkacaqdr. Kalkar kalkmaz cennet libaslarn giyeceklerdir. Meher yerine gelen insanlar orada bin sene ilahi mehkemesinin balamasn bekleyecekler... Skkizinci kanal: -Benimle evlenirmisin? Evlensen de, evlenmesen de, sen bilersin. Ama beni ara. Amerikada ok erkek tandm: inli, maori, eskimos, zulus.... Sar irk, kzl derili, neqro... Bir-birindn ox farkl, ama hepsi erkek. Hepsini denedim. Uzayl erkek yarata da denedim. Tabii dularmda 999 000 telefonla beni arayn, dularm sizinle paylaaym. Doqquzuncu kanal:

97

-Canlarn kurtarmak n Araz nehriden zerek rana keen Azerilerin byk bir ksm nehrin akntsna kaplb bouldular, ldler... Sen hanki sabunu kullanyorsn? Ben Hac Zakir sabununu kullanyorum. Sene de tevsiyye ediyorum. Hac Zakir lekelere dman, amarlara dost... *** -Allo. Mrhaba, Ceylan xanm. Mn... -vt tandm. Mrhaba. Naslsnz? -Rektor bey dndm tetilden? -Dndler. -Onunla gre bilirmiyim? -Malsef, Rektor bey ok zel bir toplantda. Yarn yleden sonra muhakkak grdrrm sizi rektor beyle... *** Ev glirm. Yoldamdan xbr alram. -Korkmaz by telefon etdimi? -Xeyr. N Qorxmaz by, n Qorxan by, n Orxan by, n mr by, n Kmr by... He ks telefon etmdi. He baqqal da telefon etmdi. nki shr borcunu qaytardm. Hm d on min yox, on be min lir. Yen shv hesab edibmi... *** Telefonun dstyini qaldrb zm nmrni yram. -Selam. Ltfn Korkmaz Devrim beyle gre bilirmiyim?c -Korkmaz by yurt danda, fndim. -Keziden dnmedimi? -Dnd fndim, ama dn yine getdi. -Nereye. -Parise, orada pirmeylerin basketbol takmnn Amerika yarlarna buraklmadqlarna protesto gsterisi var. Ona katlacaq. *** -Allo. Merhaba. Mete Atilla beyle gr bilirmiyim?

98

-Hayr fndim. Mete bey Altaylara getdi. Argeoloqlar Boz kurdun enesini bulmuqlar. Mete bey bu konuda bir toplant yapacaq orda. *** -Allo. Selamnaleykm. Hac Zakir beyle gre bilirmiyim? -Hac Zakir bey hacca getdi. *** O gec uyuya bilmdim. Qsa bir srd mrglynd d yuxumda gah Blent Ersoyun dodaqlarn, gah piqmeylrin basketbol oynamalarn, gah da boz qurdun nsini grrdm. Durub italyan yazs Canni Radarinin Celsomino yalanlar lksind kitabn Azricy evirmy baladm. Shr, dandmz kimi yen Universitet telefon etdim. -Allo. Mrhaba, Ceylan xanm... -Mrhaba. Ben Ceylan deyilim. Ben Meral. -Mrhaba Meral xanm. Dn Ceylan xanmla konumuduk. Nerede o? -Ceylan hanm tatilde. -Ne zaman dner? -Kim bilir. Ceylan hanm hamile. Doudan -drd ay sonra dner inallah. -Hanm fndi, ka gndr, ka haftadr, ka aydr men rektor beyl grmek isterim. imdi gre bilermiyim? -ok zgnm, ama rektor bey Ankaraya gitdi. Evleniyor. -Allah xeyir versin. Allah hepsini mutlu etsin. Evlensinler, cocuq dosunlar, kezilere getsinler. -Ama siz kimsiniz, by fndi. Rektor byi kim ayryor? -Azrbaycandanm. -Azerbaycandanm? Aman tanrm. ok zldm Azerbaycan olaylarna. stersiniz mesacnz alaym. Adnz ne? -Adm? - bir an durdum, sonra - adm Celsomino - dedim. -Celsomino? Ne karib bir ad. talyan ismine benzer. Azerbaycanda bu isim yyqnm? -vt, ok yayqn - dedim - ao, ao, bambino. Arivedere Roma. -Azeriler italyancam konuuyorlar?

99

-vt, - dedim, sonra lav etdim - erkeklr italyanca, kadnlar piqmeyce. -Oylemi? Na kadar ilginc. Bey fndi bir soru sora bilermiyim? -Tabii. -O zaman erkeklerle kadnlar bir-biriyle nasl anlar? -Japonca? Aman tanrm. Na kadar ilginc. -vt, Akai dai. Fudziyama. Akira Kurasava. Xarakiri. -ok teekkrler fndim, ok naziksiniz. Grrz. -Muhakkak grrz, - dedim. *** Boazn sularndan, Mrmr dnizindn xfif bir sis dala-dala ykslirdi. Soyuqdu. Qar trfin get-ged uzaqlaan minarlri duman iind bir xyal, bir nal kimiydilr. sti havalarda gyrtni dolduran srniinlr indi irilrd idilr. Gyrtd tk bir mn idim. Bir an mn el gldi ki, tk bir gyrtd deyil gnd ne kr Avropadan Asiyaya, Asiyadan Avropaya zn bu gmid d yalqza. Avropada da yalqzam... Asiyada da yalqzam. Get-ged yaxnlaan dalalarnn stnd crgyl dzlm mart qularna baxb dnrdm: Bizlr qular seyr etdiyimiz kimi, onlar da gnd vapurlarla o taydan bu taya, bu taydan o taya ken insanlar seyr edib nlr dnrlr grsn? Mn el glirdi ki, gmi yubanr. Dz 6-da evd olmalydm. Altnn yars idi. Gmi iskly yanaar-yanamaz srayb xdm, yyrb dolmua mindim. Altya on qalm evimizin yannda mandan endim. Pillknlri tlsik adlaya-adlaya altya be qalm mnzilimiz girdim. Baardm, atdm. Bilirdim ki, telefon zngi dz 6-da sslnck. Dz altda, qrb-qrb stnd olanda telefon zngi alnd. Kimin telefon etdiyini bilirdim. Odur ki, dstyi qaldrb: -Mrhaba, ldniz by - dedim. -Mrhaba... Ken hafta szlmidik ki, bu gn 6-da siz telefon am. 5 noyabr 1993. stanbul. P.S. noyabr aynn yeddisind byk hr bombo idi. Klr, caddlr, meydanlar, bulvarlar, parklar - bombo, adamsz. Manlar, dolmular, taksilr, minibuslar, avtobuslar, tramvaylar hrktsiz. Gmilr isgllrin yapb durmu. Qular ab qalmdlar. Tccb iindydilr. Nlr oldu bu byk hr? nsanlar nec oldu, birdn-bir qeyb oldular. Trafik ndn donub durdu. Yk manlar, qatarlar ndn yerindn trpnmirlr. Qular hardan bilydilr ki, bu gn ky xmaq qadaan olunub. Sekilr qaba sayclar birbir evlri gzib seicilri siyahya alrlar. Evind oturmayb l xsan - crim olunacaqsan. 100

Klrdn, bulvarlardan, meydanlardan, parklardan ara-sra yalnz cocuqlarn n sslri eidilirdi. Oynayrdlar, qardlar, glrdlr. Onlar hesablamrdlar, saya salmrdlar, nki hl semk haqlar yox idi, hl semk yana atmamdlar. Onlar hl se bilmirdilr. Daha dorusu hl se bilrdilr - nec yaama, nec davranma, nec danma semk imkanlar hl vard. Qular ab qalmdlar. Klrin, meydanlarn, caddlrin bel hrktsiz olduuna tccb edirdilr. Cocuqlarn bel xobxt olmasna heyrt edirdilr. Amma qular n ox ona tccb qalmdlar ki, cocuqlar he yalan danmr. 7 noyabr 1993

101

Mn, Sn, O v telefon

Telefon nmrlri Oxamaz bir-birin amma hamsnda insan ssi... ...pis gnlr oxamaz bir-birin birind zn susarsan, birind telefon. Vaqif Vkilov Dnn snin telefonun ld. ln yalnz adamlar olmur ki... Telefon nmrlri d lr. mrn boyu ox rqmlri unudacaqsan: paoportunun nmrsini, axrc iind aldn maan, dostunun avtomobilinin nmrsini, aya qdr olan msafni, yaadn hrin halisinin sayn. Baqa rqmlri. Hamsn unudacaqsan. Birc bu be rqmdn savay. Bu be rqm, z d mhz bu ardcllqda sninn n ziz hdiyy idi. Be rqm, onun ssi v telefon dstyindn gln bnv tri. Bzn mn qara telefonun dstyini el qaldrrdm, el bil royaln qapan qaldrram. Bzn bu qara dstyi el qoyurdum, el bil tabutun qapan rtrm. ndi bu nmr yoxdur. Yni ki, var, amma mnimn yoxdur. Mnimn bu nmr indi yasaq razidir. Barmamn altnda telefon dairsind yerln bu be rqm indi mnim n keilmz bir msafdir - kilometrdir, millr, parseqlr. Mn bu msafnin bed drdn ke bilrm drd rqmi ya bilrm, amma he vd son rqmi - beincini ymayacaam. Snin nmrn bal qapdr - aarn itirmim. Sni grmy d bilrdim. Zng edirdim, ssini eidir v deyirdim: zizim, lin niy bel soyuqdur? Sni grmy d bilrdim, amma msafdn bel duyurdum. Sahil kndlrinin sakinlri dnizi grmynd bel onu duyduqlar kimi. ndi is dniz qeyb oldu. Yoxa xd. Min df tkrar olunan hvalat mn, sn, bir d o, lbtt. Amma bir d telefon. Hr ey Rasimin toyundan baland. Firuz tostunu davam etdirirdi: - Biz be yolda idik. Lap o filmdki kimi, yadnzdam: onlar be nfr idi. Mn, Kamal, Murad, Rasim, Seymur. Bizi bir-bir fth etdilr, bir-bir boyundurua saldlar. Bax, bunlar sald - bizim xanmlar. hl evd d bir tn klftimiz var - oul-uaq. Bli, klft bizi basd, yaman basd ham gld. - Bu gn d biz Rasimi itiririk. Heyf ondan. lbtt, mn zarafat edirm. Xobxt olun Frid, Rasim. Mn siz oxlu sadt, cansal, uzun mr arzulayram. Oullu, qzl olasnz. Amma sizin salnza imiik, yen icyik. ndi bu badlri mn axrnc ikidin saqlna - bizim canmz-ciyrimiz Seymurun salna qaldrmaq istyirm. Subayd-sultand. Sa ol, var ol, blbl ol, qfsd olma. 102

Ham mn baxrd, kllrin v badlrin cingiltisi arasndan tan zlri grrdm dostlarmn zlrini. zlrd sevincli, bir qdr d tccbl ifad vard. Qonaqlar dalanda biz hammz - Firuz, Kamal, Murad arvadlaryla, bir d mn tk, bir yerd xdq. Biz yatm hrii gecli klriyl addmlayrdq v birdn Firuzun arvad mnim qoluma girdi: - Yax, Seymur, snin toyunu haan elyirik? - Uzaq glckd. - Bel niy? Yoxsa sn bu naqqaln szlrin inanrsan? - O, ltaq bir nvazil rinin byrn qsld. - El bilirsn ki, ail hyat chnnmdir. Firuz: - zn layiq qz tapa bilmir, - dedi. - Dorudan? Uaqlar, eidirsiniz? Glin Seymura bir qz tapaq. Sninn Baknn n gzl qzn tapsaq, evlnrsn? Mtlq, - dedim, - ancaq bir rtl. Grk, bax el bu saat, bu dqiq tapasnz. Yoxsa fikrimi dyirm. Kamal: -Gzmn i, - dedi, - gecnin bu vaxtnda sn hardan qz tapacaq? Kdn tapmayacaq ki... hm d gecnin bu vaxtnda klri gzn qz almazsan yqin. - Bli, - dedim, - tamamil doru buyurursunuz. Odur ki, bu shbti xtm edk. - Mnim bir tklifim var, glin Seymura telefonla qz tapaq. Budur, bax, avtomat da var. - Gzl fikirdir, - dedim, - amma iki qpikliyim yoxdur. Hr trfdn mn iki qpikliklr uzatdlar. Budkaya girdim. - Nmrni deyin. Firuz: - i, alna gln nmrni k, - dedi. - Msln... - birdn o, szn yarmq qoydu. - Yox, qarda, kel suya getmz. Birdn qaynananla yola getmdin, yapacaqsan mnim xirtdyimdn. - Qorxaq, - dedim, - msl d bundadr. Evlnmk ciddi idir. He ks msuliyyti boynuna gtrmr. Kamal, blk sn deysn. - Mnim bir tklifim var, - dey Firuzun arvad sz qard. Onun hmi bir tklifi olurdu, he ks boynuna msuliyyt gtrmk istmir. Glin onda msuliyyti blk. Hr bir rqm desin. Firuz:

103

- la, - dedi. O hmi arvadnn tkliflrini bynirdi. - ki. Mn iki kdim. Firuzun arvad: Doqquz, - dedi. Kamal: - Sfr, - dedi v arvadna baxd, - sn de. Mn? N deyim, bilmirm... yax, drd. Murad: - Be, - dedi. Birc Muradn arvad he n dey bilmdi, nki dstkdn artq ksik siqnallar eidilirdi. - Nianlm yatb, dedim. ham gld. Mn dstyi asdm. Yolumuza davam etdik, yava-yava daldq, hr z evin getdi v mn, ndns, zm ox tnha hiss eldim. Dniz bana qaytdm, uzun mddt adamsz bulvar dolandm, qaranlq dniz v uzaqdak rngbrng buylara baxrdm, birdn zng eldiyim telefon nmrsi yadma dd. Gec saat iki idi. Mn yaxndak avtomat budkasna girdim, yara iki qpiklik saldm v nmrni ydm. Telefonun dstyindn qadn ssi eidildi. Yuxulu ss d deyildi, bel - azacq yorun, azacq da tccbl. - Bli. - Salam. - Salam. Kimdir? - Mnm. Glin tan olaq. Mn sill kimi zm vurulacaq srt cavab gzlyirdim. Ya da el bilirdim ki, zn rplan qap kimi dstk d birdn aslacaq. Amma n syd, n asd. Ssi vvlki kimi sakit idi. - Ax tanlq n vaxt bir az gecdir. - Gecdir? Xeyr, sla! sil vaxtdr. Mn bu saat n yaxn bir yoldamn toyundan xmam. Bu, mnim axrnc subay dostum idi. Mn el glir ki, bu gn onun toyu yox, yas idi. - Vay, vay, vay. El niy deyirsiniz? Bs siz znz evli deyilsiniz? - Yox. Bs siz rdsiniz? O gld. - Tanln el birinci dqiqsindn hr eyi bilmk istyirsiniz?

104

- Balayn, siz allah. El bilmyin ki, mn telefon xuliqanlarndanam. Yox, ndns, tklikdn barm atlayr. Odur ki, dedim zng elyim, bir adamla danm. - Bs mnim nmrmi hardan tapdnz? - Tsadfn. Alma gln rqmlri ydm, vssalam. - cbdir. - Bilirsiniz, bir az imim, odur ki, zm ox yalqz hiss elyirm. - Olur, eybi yoxdur. - Sizinl gr bilrik? - Yox, bax, bu ba tutan i deyil. Glin bel danaq. ndi gecdir. Gedin eviniz, yxlb yatn. Shr duracaqsz, btn drdi-qminiz uub gedck. Grrsiz. - Ax mn sizi grmk istyirm, he olmasa danmaq istyirm sizinl. - Telefonumu ki, bilirsiniz. Sabah aylandan sonra yen d grsz ki, mniml danmaq istyirsiz, zng elyin. - Dorudan? - Dorudan. Gecniz xeyr qalsn. - Xeyr qar. Sabah siz zng elycym. Glmlidir vallah, amma dstyi asb bo, adamsz klrl addmlayarkn mn el glirdi ki, daha mn d tk deyilm. Mnim d kimims var. Shrisi gn, tbii ki, mn zng elmdim. Btn gn yz lli iki min il mul oldum v hr eyi unutdum. Bir ne gndn sonra i plannn mzakirsind laboratoriya mdirimizl mhkm toqqudum. O hm d mnim elmi rhbrim idi. Mzakirdn sonra Firuz mni evlrin apard. Biz onunla bir institutda ilyirdik. Yolda o mnim bama al qoyurdu, deyirdi ki, crtqoz olma, hr ey n partlama. gr haqlsansa da hqiqti ifad v mdafi etmyin mxtlif formalar var. Hamn zn dmn elmkl he ksi inandra bilmycksn. Bir az rftarn olsun, qln olsun. Grrsn ki, biri dz danmr. Denn ona ki, siz, grnr msly hrtrfli nzr salmamsnz, mn el glir ki, bu msly bir d baxsanz, mniml razlaarsnz. Yoxsa snin kimi: siz he bir ey qanmrsnz, nadansnz, cahilsiniz. Ona gr d... - Ona gr d, - dedim, - snin bu siyastiliyin lap mni boaza yb. - Yax, grrm ki, sninl adam kimi danmaq olmaz. Gedk biz ay imy... Firuzun arvad:

105

- Bilirsn, - deyirdi, - he birimiz onu yrtmmiik. Bilmirm he bu szlri hardan bilir, z tapb, deyir: anna, atta. O bir ya tz tamam olmu oullarndan danrd Firuz o biri otaqda ev paltarlarn, mstlrini geyinib gldi. - Dorudan, - dedi, - qribdir. Bilirsn mn tz bir nzriyy icad elmim. Mn el glir ki, dili uaqlar yaradblar. Byklr yox, mhz uaqlar. Biz - byklr d onlarn dzltdiyi szlrdn istifad edirik. Seymur misi, de grm, harda bel irin bala grmsn, kimin bel olu var, h?.. N qdr elyirdim telefon nmrsini yada sala bilmirdim. kinci yars yadmda idi, vvlindki iki rqmi d yadmda idi, nc rqm sfr idi, bs ikinci - yadma sala bilmirdim ki, bilmirdim. - Bura bax, Smay, o axam sn hans rqmi dedin? - Hans axam? N rqm? zah etmli oldum. Bir yn zarafata, gl, frziyyy, mslht qulaq asmal oldum. l saldlar, doladlar, bama al qoydular. Amma hams bir yana - qapdan xanda Smay dedi: - H, yadma dd: doqquz. Mnim trolleybusumun nmrsidir. - Allo. Salam. Mnm. - Salam. Kimdir? - N tez unutdunuz. Yadnzda, mn siz zng elmidim. gn bundan qabaq. El bu vaxtlar idi. - Onda ssiniz baqa idi, - dedi v istehzayla lav etdi, - ya blk bu sfr danan baqa adamdr. Ken sfr evlnnin baqa dostu tklikdn ikayt edir. Multin telefon macralarna quranmsz. O, srt v kskin danma bacarrd. - And olsun ki, mnm. Yqin ken sfr ssim srxo ssi idi, onunun tanmadz. ndi nec, tanyrsnzm? - H, indi tandm. Mn el gldi ki, baqa adamdr, balayn, - o, arxaynlqla gld. Demli, bu gn ayqsnz. - Yz faiz. Ayq vaxtmda zng eldim ki, mnim haqqmda yanl tsvvrnz olmasn. Sonra el bilrsiz ikibazam. ld-ayda bir df iirm. - Yax ki, zng eldiniz, yoxsa bu axam mn d yaman darxrdm. Radiom xarab olub. - Siz hmi bel kec yatrsnz? - H, mn kec yarsna qdr radioya qulaq asram. Amma bu gn radiomun lampas xarab olub, lap dli kimiym. 106

Dstkdn piano ssi eidilirdi. Lap uzaqdan eidilirdi. - Siz suallara cavab vermyi sevmirsiz, amma deyin, kimdir bu ke vaxt piano alan? - Aa, - o gld. - Bizd deyil, qonudadr. Bir zhltkn qzdr ki, shrdn axamacan alr. Divarlar nazikdir, bu qammalar mni lap czana yetirib. Radiom ilynd he olmasa eitmirm onun almasn. - Radioyla ny qulaq asrsnz ki? - Efir evimin ii kimidir. Bax burda hmi kec konserti var - el bil mn onun radio-dalalar zrind gzn barmaqlarn grrdm - burda da ksik-ksik melodilrdir, uzaq okeanlarn stndn uub glir. Burda hmi tufan uuldayr, burda da anlamadm bir dild danrlar. Burda hmi ss-ky olur. Konferansye zarafat edir, camaat glr, l alr, mn szlri baa dmrm, amma ham glr, fit verir, l alr, mn d nlnirm. Burda da n is intim bir verilidir. Kiiyl qadn lap yava, pltyla danrlar, mikrofonda nfslrinn d eidirm. Radio qrib eydir. El bil btn dnya mnim otamdadr. Dnyann gecsi. Gy, melodiyalar, dramlar, tyyarlr... - Tyyarlr niy? - Qulaq asn, - dedi. Baa ddm ki, susub dinlyir, Mn d qulaq verdim v bir qdr sonra tyyar uultusu eitdim. Grsn bu tyyar bizim evin d stndn keckmi? Grsn onun evi hans smtddir, hrin hans trfind? - Radioyla tyyarlr qohumdurlar, elmi? - dey qfilcy sorudu. -Hardan qohumdurlar ki? - Smadan, - dedi v yen susdu. ndi dstkdn tyyar uultusu deyil, yen d bayaqk kimi yeknsq qammalar eidilirdi. - Mn el hey danram, danram, siz is susursunuz. Siz d mn bir ey dann. zm d zm tccbln-tccbln, bilmirm he niy: mn bu yad adama he ks danmadqlarm danmaa baladm. dki tinliklrimdn, khn dostum Firuzla gngndn uzaqlamamzdan, elmi rhbrimi nein sevmdiyimdn, mzakird ona azmdan xan dediyimdn v baqa-baqa bu kimi eylrdn. Ona he bir dxli olmayan eylrdn. Niy mn bunlar mhz ona danrdm? zm d bilmirm. Amma zm saxlaya da bilmirdim. Birdn zm gldim. Tlsik onunla xudafizlib dstyi asdm. Evim trf addmlaya-addmlaya dnrdm. Dnrdm ki, bunu kim dansam inanmaz. Dorudan da tanmadn, zn bel grmdiyin adama qlbini nec amaq olar. Mn onun haqqnda n bilirdim? he n. Birc onu bilirdim ki, keclr o, radio dinlmyi sevir, qonusu is pianoda qamma alr. Bu hekaynin itiraklarndan biri - telefondur. Mn telefon haqqnda bir ne klm demk istyirm. Son vaxtlar mn telefonlar barsind ox dnrdm: onlar mn qrib v mxtlif cr grnrdlr. Bizim laboratoriya mdirimizin otanda - masann stnd qara bir telefon aparat var. Hr df bu aparata baxanda mn el glirdi ki, onun xtti dinamik mftilin 107

oxayr. Mdirin daima nigaran, daima tlal, qorxu kn gzlrin baxanda mn el glirdi ki, bu telefonu onun otana gec partlayan mina kimi qoyublar. O hr zngdn, hr hrktdn diksinirdi. Yqin ona el glirdi ki, bu mina - telefon hr dqiq bd bir xbrl partlaya bilr. Bir gn zng elyib ona deycklr ki, sni idn xarblar, yaxud arvadn qab... Kanselyariyamzda da telefon vard. Amma diski rqmsiz, bal, qara bir dair idi, el bil mhrlnmidi. Mn el glirdi ki, bu telefon tkrsiz man, nvansz mktub kimi kmksiz v acizdir. O, sanki mtiliyin, aslln, passivliyin, tbbsszlyn rmzi idi - sn zng vura bilirlr, amma sn he ks zng vura bilmirsn. Bu tipli telefonlarn mqabilind telefon avtomatlar da mvcud idi. Telefon avtomatlar disksiz telefonlarn tam ksi idi. Sn zng ed bilirsn, amma sn cavab ver bilmirlr. Zng el azna glni de, lap sy, kim sni tapacaq? Telefon avtomatlar - czaszln, msuliyytsizliyin, zbanaln rmzi idi. Onlarn stnly bombardman tyyarnin silahsz gmi zrindki stnlyn oxayrd. Bilsniz evimd telefon olmamasna n qdr hayfslanrdm. lim ken iki qpiklri Hac Qara kimi xsislikl yr, gizldirdim. Tan-bilidn iki qpik toplayrdm, imkan dn kimi ayr pulu xrdalayb iki qpiklik alrdm. Hr gec ona zng elyirdim. Hmi d gec zng elyirdim. Bu, vrdi v adt haln almd. Bu shbtlr almdm - onun bir az yorun, bir az istehzal, bir az kdrli ssin, divar dalndan eidiln yeknsq qammalara, radionun gcl seziln nfsin, tyyar uultusuyla dolu pauzalara. Mn indi onun haqqnda bzi eylri yrnmidim, amma ox az ey. Bilirdim ki, ad Mdindir, tk yaayr. Bilirdim ki, gzlri qonurdu, kmsinin nmrsi otuz bedir. Bundan artq he n bilmirdim. Bir df sorudum: - Ne yandasnz? - Eh, qoca qaryam, nvlrim, nticlrim var, - dedi v mn onun cavan ssindn duydum ki, mni dolayr. V bir d bildim ki, n yandan danmaq istyir, n iindn, n d ail vziyytindn. Mn d inad edib sorumurdum. O z d bu bard mndn bir ey sorumurdu, amma bilirdi ki, iyirmi doqquz yam var, subayam, elmi idard ilyirm. Birc adm bilmirdi. Ndns ona sil adm deyil, baqa ad demidim: Rstm. Niy? Bilmirm. Blk onun da sil ad Mdin deyildi, baqa idi. - Ax biz haan grcyik? - Neylirsiz grmyi? - dedi. - Bym bel pisdi? Sizi bilmirm, amma mnimn bu telefon shbtlri ox xodur. Hyatma n is tz bir ey gtirir. Mn xodur ki, myyn saatlarda zng gzlyirm. Zng elyn adam he tanmram, zn d grmmim, ona gr d onunla aq dana bilirm, o da ryindkilri mn dey bilir. Mni he vaxt grmyib, he tsvvr d elmir ki, necym. Mgr bu pisdir?! Grrik, bir-birimizi bynmrik, hr ey d pozulub gedr. gr bir-birimizi bynsk bel yen hr ey dyir, adilr, bayalaar. Glin laqlrimizi el bu kild saxlayaq. nandrram sizi, bu, daha yaxdr. Ondansa iinizdn dann. O msl nec oldu? Davanz deyirm? td? - Yox. riz vermim, gedirm ordan. - Hara? - Hl bilmirm. Siz n mslht grrsnz? 108

O, cavab vermdi v mn tyyar uultusunu eitdim. Yeni ili Firuzgild qarlayrdq. Tz byl glin - Rasiml Frid d glmidilr. On ikiy on dqiq qalm masann arxasna kedik. Masan Firuzun arvad, baqa arvadlarn itirakyla ox yaraql dzltmidilr. Mn hamdan kec glmidim, soyuq idi, qarl-ovunlu kdn sonra evin istisi, i adama daha xo glirdi. Saat on ikini vurdu, bir-birimizi qucaqlayb pdk, hamya, hamya xobxtlik, sadt arzuladq v Firuz dedi ki, bu il tarixi il olacaq - Seymur evlnck. Biz bir qdh d idik v Firuz mni knara kdi. O, axamdan imidi, lap dm idi v qdhin byrndn tutub tk bir mnim salma tost deyirdi. z d ancaq mn deyirdi. - irm snin salna. Hmi bel olasan. Mrd, prinsipial, amma bir az da lftli, qlql, rftarl. Hyata aq gzl baxasan. Bilirm ryind mn glrsn, blk d nifrt edirsn. El bilirsn ki, mn d bax btn bunlardan - o par-par parldayan tz mebelini gstrdi, - ya da Smaynin ubasndan tr mnliyimi satmam. Yox. Mn he bir vaxt vicdanmn leyhin getmrm, he vd el sz demrm ki, vicdanm onu qbul elmsin. Buna min ola bilrsn. Amma - o, pauza verdi, - amma grk adamn al banda olsun. Xoruz kimi atlmasn hr dqiq ortala. El yer var grk kilsn, gzt gedsn, el yer d var ki, grk qabarasan, sznn stnd mhkm dayanasan. Bzi xrda ilrd gzt getmk lazmdr ki, byk ilrd ketmysn. - Blk d sn haqlsan. Amma mnimn bu haqq-hesab ox qliz msldir, burda geri kil, orda irli x, mn bel idmandan ba xara bilmirm. O, lini yelldi: - Ay-hay. Yax, gl ik. Yeni ildn harda ilycksn? - Qzetd, - dedim. - Dnndn mrim verilib. - zn biln yaxdr, amma mndn sorusan nahaq getdin. O, royaln arxasna kedi, almaa balad, arvad da oxudu. Bizim radionun son mahnlarndan. biri idi. Birdn mnim yadma qammalar, sonra ns radio dd. - Tost demk istyirm, - dedim. Ham tccbl mn baxd, bilirdilr ki, mn he vaxt tost-zad deyn deyilm. - Bax, biz hammz burdayq, bir yerd, kefimiz d sazdr. Glin amma fikirlk grk bu axam tk qalanlar neylyir? Msln, nvbtilr, yol baxclar. - Kim, kim? - dey ordan-burdan sslndilr. - Yol baxclar deyirm. Bli, o yol baxclar ki, qatarlarn cdvlini zbr bilir, tp-tnha daxmalarndan kec vaxt, qarda-ovunda yola xb qatarlar trrlr. Rasim:

109

- Dinmyin, deysn anamz dmdir, - Ham brkdn gld. Firuz tez mn baxd v ayaa durdu: - Dayann, dayann, - dedi. - Deysn xtrin dydi. Xahi edirm glmysiz, msl ciddidir. Demli, yol baxclarnn salna, elmi Seymur? Ham qdhlri qaldrd. - Yox, - dedim, - mn yol baxclarnn salna demk istmirdim. Szm azmda qoyduz. Mn baqa bir adamn salna imk istyirdim v bax, gr dolayb elsz, mndn incimyin. - Pah atonnan. Yax, de glsin... - Mn bir adamn, bir tk-tnha, yalqz adamn salna imk istyirm. ndi o, oturub radionun qabanda. O, btn radiostansnyalarn proqramn, cdvlini bilir. Yol baxcs qatarlarn qarsna xan kimi o da efirdki konsertlrin qabana xr. Btn dnya onun otandadr, btn bu dnyayla birlikd o nec tkdir... Mn bir qurtuma qdhi bama kdim. Ham sssiz-smirsiz idi, tccbl baxd, amma bir ey demdi. Bir azdan sonra is baqa eylrdn danmaa baladlar. Mn dhliz xdm, nmrni ydm v dinlmy baladm. Dstk susurdu. Bu da snin yol gztin - dey dndm. - Nahaq sn onun drdini kirsn. O da yqin hardasa yeni ili qarlayr. Niy d qarlamasn ax? Sonra mn yen zng eldim. stdim ki, yeni ilini Moskva vaxtyla tbrik elym. Cavab xmad, bir saatdan sonra yen zng eldim, Praqa vaxtyla yeni ilini tbrik etmk istdim, yen hay vermdi. Bir saat da kedi, yen znk eldim. Hans vaxtla yeni il idi bilmirm, blk Qrinvi vaxtyla. Nhayt, shr altnn yarsnda, kdki avtomatdan zng elynd cavab xd. - Sizi Atlantik yeni iliyl tbrik edirm, - dedim. Yqii ki, n demk istdiyimi baa dmdi, mn d izah elmdim. - Sizsiz? ndic girmim qapdan. - Bilirm. Btn gecni siz zng vurmuam. - Rfiqmgildydim. - Dxli yoxdur, - dedim, -yeni ild mn siz vacib bir ey demk istyirm. Mn sizi sevirm. z d dlisin sevirm. - Bel de. - O gld. - cb ad xbrdir. Yeni il pis balamr. - Siz mnim zizim, gzmn isnz, bilmirm hans szlri demk lazmdr, amma mn he ksi bel sevmmim. Bilirm, siz glmli glir, ax biz he bir-birimizi grmmiik. Amma neylmk, bu beldir ki, var. Mn sizsiz yaaya bilmrm. 110

- Daha dorusu, mnim telefonumsuz, - dedi. - Bilirm, bu szlr havay shbtdir, amma hr halda onlar eitmk xodur. lk df idi ki, bizim shbtimizi qammalar mayit etmirdi. Shr alrd. Mn vaxtil musiqi mktbind oxuduuma gr alma bel bir bnztm gldi - hyatn xromotik qammas - a v qara prdlrin - gndzlrin v geclrin, yax, iql gnlrin v pis, qaranlq gnlrin ardcll... - Mn sizi haan grcm ax? Amma siz dz deyirsiniz, grmyk. Bu mhbbtin n gzl formasdr, bir-birimiz telefon xtlriyl balanmq. Gzl laqdir. - Birtrfli laqdir, - dedi, - o, mnada ki, mn zng ed bilirsiz, amma mn siz yox. - Bli, ona gr d mn sizi grmliym. nvannz deyin bu saatca glim ora. - Xahi edirm sizdn, dedi v ssind ar duydum. Xahi edirm bu sevinci mndn almayn. Bel tklifi mn oxlar edir. Siz d etsz, sizinl d salam-kalamm ksilck, - susdu, sonra lav etdi, - amma siz mn ox isnimim. Siz ilk adamsnz ki, rimin lmndn sonra zm yaxn, mhrm bilirm. Yanvarn ikisind tz iim gldim. Btn gn byk bir material redakt etdim, iin axrna yaxn makinaya verdim. Dedim ki, mtlq shr hazr edin. Kanselyariyann qabanda byk bir siyah aslmd - iilrin familiyalar v telefon nemrlri. Mn gzucu bu siyahya nzr saldm v birdn diksindim - el bil tanmadm adamlar iind tan bir sift grmdm. - Vlizad kimdir? - dey xbr aldm. - Bizim makinadr. ndic material verdiz e, ona... Ndir ki? Mn pncrdn baxdm. Qonur gzl makina pillknlrl aa drd. Dikdaban kmlri - tuk-tuk-tuk, - pillknd sslnirdi v mn bilirdim ki, onun kmsinin nmrsi otuz bedir. Bu, lap nala oxayrd. Tale bizi bir idard rastladrmd, amma o hl bu bard bir ey bilmirdi. ndi o, makinasnda mnim verdiyim byk material yazarkn he alna da gtirmir ki, bu material ona mn vermim, yni, bilir ki, mn vermim, amma bilmir ki, mn oyam, yox, daha dorusu, nec deyim, mn - mnm. Mn zm saxlaya bilmirdim, bu yeniliyi ona atdrmaq istyirdim, avtomatdan ona zng eldim. lk df bel erkn zng vururdum v telefon susurdu. Zrr yoxdur, hmiki vaxt zng edrm, qoy srpriz olsun. Gec ona zng vurdum. - Salam. ki saat bundan qabaq siz zng elmidim. - Bel tez niy? Rfiqmgild idim. limd iim vard, onlarda ilyirdim. Glm gcl boaraq:

111

- N idi ki? - dey sorudum. - Ev i gtrmm. Tz mdirimizin taprdr. - Tz mdir? - H, bu gn idarmiz tz b mdiri glib. - Yox i, - mn yen d glmkdn zm kcl saxlayrdm, H, necdir tz b mdiriniz? - N deyim vallah. N is mni amad. ox tkbbrldr. Dzdr, ilk tssratla tindir demk, amma, hr halda... Mn quruyub qaldm. Bu variant he mnim alma glmirdi. - Niy xounuza glmyib ki? - i, he, birinci tssrat ox vaxt shv olur. Blk d yax adamdr. hr halda zn bel tox tutur. Hndr, gyk olandr. Sifti d gzldir, amma bir az forsludur deysn... Adama el bil yuxardan aa baxr. Dananda da bel mrl danr: sabaha ap elyin. lk df olaraq o z pesi haqqnda azndan sz qartd. Amma mn bu szdn yapb, onun pesini sorumadm, ax onsuz da bilirdim. - Bs sizin iiniz n oldu? - dey sorudu. - Tz i dzldiniz? Onda mnim alma da glmdi ki, qrib bir oyun balayram, amma ani olaraq hans daxili qvvs mni saxlad v bel cavab verdim: - Yox, bilirsiz, fikrimi dyidim. Khn yerimd qaldm. Shrs ilk df Mdinni, mnim Mdinmi grdm. Yni dnn d grmdm onu. Amma dnn bu sift baqa siftlrdn biri idi, xo, yapql bir sift idi, amma xsusi bir eyl ayrlarndan frqlnmirdi. Adi bir sift... Blk htta ona gzl d demk olard, amma n is solun, tutqun bir gzllik idi bu. Btn bunlar dnn idi. Bu gn is hr ey bambaqa idi. Onun ap etdiyi kazlara baxa-baxa orun-orun zn d nzr salrdm. Onun mna yad olan zahiri grnyl bu qdr yaxn, doma mhrm ssi arasnda, real varlyla telefon varl arasnda bir ahng, uyunluq axtarrdm. Mn onunla ox mehriban, hssaslqla davranrdm v ox maraqlanrdm grm o bu dyiikliyi duyurmu? Bunu bilmk n axam gzlyirdim. Telefon saatn. - Deyirdim d siz, ilk tssrat ox vaxt aldadc olur. Sn dem bel mehriban, bel hssas adamm ki... - kinci tssrata da ox inanmayn. O da aldadc ola bilr. - Yox, yox, dnn onun gzlrinin iin baxa bilmmidim. Bu gn baxdm - grsn haan baxb ki, mn sezmmim, - dey dndm. - Bilirsiz gzlri n tmizdir, alldr. 112

- Qsqanram sizi ha, - dedim. Bu oyun bel balad. Mn artq bu oyunun qaydalarn da bilirdim. O is hr eydn bixbr idi. Artq mn he bir ey ed bilmzdim. hadislr mnim nzartimdn, ixtiyarmdan xmd. Pot qutusuna atdn mktub kimi. Bu oyunun z tinliklri vard. Grk btn szlrini, ifad, dnc trzini dyidirydin. Telefonda bir adam olaydn, id baqa. Hrsinin d z almi, z davran, z psixologiyas. d mn tamam baqa adam idim. Xeyirxah, amma arada prd saxlayan, bir qdr zn kn. Telefonla o mn mnim barmd danrd, hr hrktimi, hr addmm, zmn hr ifadsini thlil edirdi. ox vaxt shbti mn zm salrdm, amma axr vaxtlar hiss edirdim ki, mnim sz amama he ehtiyac qalmr. O z hvvsl Seymur mllimdn danr. Rstml uzun-uzad telefon shbtlri zaman danr. Amma Seymurla he vaxt Rstm barsind danmrd. mumiyytl, onun telefon hyat haqqnda he ksin tsvvr yox idi. Mn bilmirdim sevinim buna, ya kdrlnim. Bzn mn el klirdi ki, onun bu bard he ksl danmamasna sbb tam bir laqeydliyi, biganliyidir. Bzn d ksin dnrdm. Dnrdm ki, o bunu n titrk, n ziz, n sirli bir hiss kimi gizldir, he ks amaq istmir. Qrib ey idi - el bil duyularm qatmaqarq dmd. Tsvvr edin, Seymur kimi mn onu telefon hyatna qsqanrdm. Gec telefon shbtlrind is mni - Rstmi onun Seymur haqqnda uzun-uzad shbtlri sbildirirdi. Bir df ona: - Glin, - dedim, - bir-birimiz sn deyk. Ax oxdan tanq. - Yax, gl, - dey telefondan cavab eitdim. - Sa ol, gecn xeyr qalsn, - dedim v uaq kimi sevindim ki, indi Mdin mniml sn dey, onunla is Siz dey danr. Birdn alma gldi ki, ilk df zm haqqnda, zmn ikinci Mni haqqnda zg bir xs kimi dnrm. - Mn el glir ki, sn bir balaca ondan gsirsn? - N bilirsn? - dey ivyl cavab verdi, - blk o mndn bir balaca ksir. Mn hirsl dstyi asdm. gn ona zng elmdim. d is o gn hvsl mrt vururduq. darnin khn iilrindn biri mn yanad: - bs yer zn yorma, - dedi v glmsnd, hl he ks bizim bu balaca xanmn qlbini fth ely bilmyib. Hr mz gldk, Mdin gedndn sonra msahibim dedi: - Rahib kimi bir eydir. He ks onun ryin yol tapa bilmir. Vfal arvad imi. ri ne il bundan qabaq hlak olub.

113

yrndim ki, ri tyyari imi, gyd hlak olub. O gn idn gec xmdm. Qapdan xanda eitdim ki, Mdin makinada n is yazr. Onun uzun nazik barmaqlar vard v o, makinada yazanda adama el glirdi ki, pianoda alr. Gec ona zng eldim. - Salam. - Salam. Demli, snin zndn xman da varm. O gn niy dstyi rpdn? Snin ana bu gn Seymur mni ev trd. - Nec? - dey mn tccbl sorudum v tccbmn smimiyytin inana bilrsiniz. - El, iim ox idi. Gec xdm. O da mni trd. nki mriftli adamdr. Daha dorusu, mriftsiz, gicin biridir - dey dndm. Kl alma, el gec qalmd, mn d vidalab getdim, fikrim glmdi ki, trm. Ancaq mn baqa eyi d anlamdm. Baa dmdm ki, onu trmk istsm, Yox demz, htta blk ona xo glr. Blk d acqla deyirdi, telefonu rpdm n mni - Rstmi hirslndirmak n deyirdi. - Demli, o mn - telefon tanna da laqeyd, bigan deyildi. Ancaq bunu nec bilsn? Bunu bir vaxt bil bilcymmi? Gmanlar, frziyylr nind ab qalmdm. Amma birc eyi dqiq drk etmidim v odur ki, gln sfr o idn gec xanda n etmk lazm olduunu bilirdim. Biz gedi-glii azalm adamlar seyrlmi klrl keirdik v mn ondan sorudum: - Bs iiniz olmayanda axamlar neylyirsiz? - Evd otururam, - dedi. - El tk-tnha oturursunuz evd? - Bli, ndir ki?.. Oxuyuram, radioya qulaq asram. Grsn radio haqqnda dandqlarn indi d danacaqm? Amma tamam baqa msldn sz sald v mn bununun ona minntdar idim. - Bu da mnim pncrm, - dey nc mrtbni gstrdi. - Blk pillkn qaranlqdr, qoyun sizi yuxaryacan trm. - Yox, - dedi. Amma mn geri kilmk istmirdim, - Blk mni eviniz dvt edsiz? - Mmnuniyytl. Amma indi gecdir, - o, saatna baxd v mn hiss eldim ki, sbilir. - Gecdir? Siz bel tezdn yatrsnz? 114

- Yox, amma... - o, narahat idi, sz tapa bilmirdi. - Yax, indi ki, mn bir stkan ay vermk istmirsiniz, glin bir az da gzik, hava alaq. O dinmdi. Biz bir ne df onlarn evlrinin bana hrlndik. Mn yaman getmk istyirdim onun evin. Telefon shbtlrindn mn bu qdr tan olan bu ala-iq mnzili, radionu, yumaq krsn grmk istyirdim. Blk d o gn mni evin dvt etsydi, hr eyi ona deyckdim. Ancaq dhliz qapsnn qarsnda ayrlarkn o, lini tlsik mn uzatd. - Yax, hllik Seymur mllim. ox sa olun. Gecniz xeyr qalsn. Glmsnd, cld evrilib qad. Mn onun addm sslrini dinlyirdim v birdn hr eyi baa ddm. Baa ddm ki, o niy tlsir, sbilir, tez-tez saata baxrd. O, telefon zngin gecikmkdn qorxurdu. Mnim zngim. Bir ne gndn sonra bizim msul katib istehsalat mavirsind axmaq bir x eldi. Mn sz aldm v onu birthr eldim. O mn cavab vermdi v birdn mnim yazm gldi bu kiiy. Ne ildir qzetd ilyir, yqin hl he ks onunla bu tonda danmayb. z d adam iind. Mavirdn sonra mn zm narahat hiss eldim, vvla ona gr ki, tamamil haql deyildim, ikincisi ona gr ki, Firuzun mslhtlrini xatrladm, ncs d ona gr ki, bu idn d getmk istmirdim. Ax Mdin burda ilyirdi. N is msul katibin otana getdim, zrxahlq eldim. Gec Mdiny zng elynd bilirdim ndn danacaq. - Bilirsn, Rstm, - onun ssind bir canlanma, hvs vard, - bizim Seymur bilirsn ne mrd adamdr. Bu gn mn olmamam, amma ham danr ki, mavird durub msul katibi birthr elyib. Ya yuyub, quru srib. Azndan xan deyib. Bilirsn, ham bundan danr. Ax hl indiy kimi onun bir szn iki elyn olmayb. z d bu qdr adamn iind kiini biabr elysn. - Bilirm, - dedim, - bu tipd adamlar mn yax tanyram. claslarda alovlu nntqlr deyirlr, adamlarn iind basb - ksirlr, amma sonra tklikd kedib zr istyirlr. Yqin snin Seymurun da iclasdan xb gedib o kiinin yanna, ahidsiz-zadsz yxlb ayana, balayb yalvarmaa. O, kdrli ssl: - Ax bel niy danrsan? - dedi. - Niy sn onu sevmirsn? - Ona gr ki, sn onu sevirsn. Mn d sni sevirm. - ox gzl. Hammz bir-birimizi sevk d. - lbtt, sn zarafat el. Bla ondadr ki, onunla sn grrsn, zbz danrsan, kinoya gedirsn. 115

- Kinoya? N bilirsn ki, onunla kinoya gedirm. - Niy d getmysn? O gld. Grnr bu fikir ona xo idi. - Mniml is ancaq telefonla laq saxlayrsan. - Ax biz sninl danmdq. - Sn mnim haqqmda ona bir ey demisn? - N danrsan? Mn bu bard he kim, he vaxt bir klm d demycym. Mnimn bu, nec deyim, - o bir an susdu, sz axtard, - mqdds bir eydir. Shrisi gn biz onunla kinoya getmidik. Film snaq pilotlar haqqnda idi v Mdin qhrlnmidi. Blk buna gr onda qlbini boaltmaq ehtiyac vard v biz bulvarla ev qaydarkn o mn hlak olmu rindn danrd. Deyirdi ki, bizim btn mrmz gyd kedi. Gyd tan olduq. O pilot idi, mn adic srniin. Sonra mn stardessa ilmy baladm ki, hmi onunla olum. Evlndik. Bakdan - Moskvaya, Moskvadan - Bakya uurduq v tyyard xlvt gu tapb prdk. Sonra boynuma uaq dd, mzuniyyt xdm. Axrnc df onu trapa qdr trdm. Ayrlanda onlarn dodaqlar arasnda msaf yox idi, amma bilmirdilr ki, bu msaf hyatla lm arasndak msafdir. bdi gyl, onun he bir vaxt qaytmayaca bdi gyl - yer arasnda, Mdinnin onu daim gzlycyi yer arasndak msaf. Tyyar yerindn trpnnd Mdin onun arxasnca su atd. Yqin aviasiya tarixind ilk df idi ki, masir hava laynerinin ardnca, min il bundan qabaqk adt zr su atrdlar. Sonra o, gy qalxd. Sonra ya yad. Mdin ayaq saxlad, nys qulaq vermy balad. Bir qdrdn sonra bu uultunu mn d eitdim v baa ddm ki, o bu ssi hamdan qabaq eidir. Biz gyd hrkt edn rngbrng iqlara baxrdq v Mdin dedi: - Onun qbri ordadr. Arvadlar rinin qbri st qbiristanla gedir, mn d gy baxram. Sonra Mdin mn dand ki, bzn axamlar aerodroma gedir, el bel bir knarda dayanr, dn, qalxan tyyarlr tamaa edir. Sonra dedi ki, uaq da l douldu, rinin bu yadigar da qalmad. Mn limi onun zn kib yanaqlarndak gz yalarn sildim, sonra dli kimi onu pmy baladm. O: - Yox, yox, yox, lazm deyil, - deyirdi v mn hiss edirdim ki, get-ged o bu szlri daha byk tinlikl deyir. Mn onu trdm v drhal zng eldim.

116

Ssi hycanl v htta bir qdr n idi v mnim btn romantiklr - havada, yerd, dnizd hlak olmu btn biarlr yazm gldi. - Bilirsn, - dedim. - ndi id d onunla sn dey danrdq, - dnn biz ayrlan kimi sn zng eldim, telefonun mul idi. Gecnin o vaxtnda kiminl danrdn bel? Mn he gzlmzdim. Onun rngi qad, sifti grginldi. Amma tez zn l ald v dedi: - Yqin ayr yer dmsn. Mn gln kimi yatdm... - Dnn sni yuxumda grmm. - Qribdir, hyatda he bir vaxt grmdiyin adam yuxuda ne grmk olar? - Ssini grmdm yuxuda. Bir d Nerinqa radionu. - Nerinqan yen tsvvr ed bilrm, amma ssimi nec grmsn, he alma sdra bilmirm. Snc, mn necym? he mni tsvvr ed bilirsnmi? - lbtt. Hndr boylu, uzun ql, uzun sal - mn onun sil grkmin uyun olmayan eylri deyirdim. - Afrin sn, - dedi. - Lap dz tsvvr edirsn. ndi mn hr gec snin yuxuna gircym. - Yqin sn tk mnim yuxuma girmirsn... - Yen baladn? - Yox, bilirsn, deyirlr Mhin Banu hr gec yz kiinin yuxusuna girirmi. Snin tiracn nedir? - Mn birc nsxym v ancaq snin yuxuna girirm. Sn mnim gzmn isan. - Hdsiz drcd minntdaram. - Bura bax, gzmn i, bir mslni sninl mslhtlmk istyirm. Amma, xahi edirm, zndn xma, hay-ky salma, telefonu da atma. Mn bu shbti gnd gzlyirdim. gnd tccblnirdim ki, niy bu bard danmr. - Qulaq as. Amma vvl yanna gtir validol qoy. - Yax, ryimi km. - Yax. gn bundan qabaq Seymur mn tklif eldi ki, ona r gedim. ryin getmdi ki? - Yox, - dedim. - N cavab verdin ona? - Hl he bir cavab vermmim. Sninl mslhtlmk istyirm. Ax sn mnim n yax, n ziz dostumsan. n ziz adammsan.

117

Qadn psixologiyas qribdir. Baqasna aiq olan kimi sn n yax dost, n yaxn adam olursan. - Lazm deyil - dedim v n qribsi bu idi ki, mn smimi deyirdim. - he ks getm. Ya da mn gl. Mn sni sevirm. Ay allah, ka telefonla evlnmk olayd. O qhqh kdi. Bir qdr sbi v sni glrd. - All olan ol. Ax sn hl lap balaca uaqsan. - Mn? N bilirsn, sn ki, mni grmmisn. - Mn hiss edirm. Hr eydn hiss edirm, snin ssindn, xasiyytindn, mn laqndn. Yalvarram sn, hmi bel qal, bymy tlsm. - N bilirsn, blk mn snin Seymurundan byym. - Yox, yox zizim. Qadn hisslri he vaxt aldatmr. Bu lap mzhky oxayrd, amma mnim glmy hvsim yox idi. N is dorudan da ar, kdr, intizar duyurdum. - Lazm deyil, Mdin, - deyirdim. - Bs mn n edcm? Ax rin icaz vermyck ki, gec sn zng vurum. - Fikirlib bir ey taparq. Ax telefon laqsi xyant deyil, gnah deyil. O vaxta snin d evind telefon olacaq, mn zm sn zng elycm. Ax ona nec baa salaydm ki, bu he bir vaxt mmkn olmayacaq. - Mni baa d, - deyirdi, ssi ciddi v kdrli idi, - bax, - siz kiilr hrdn tklikdn, tnhalqdan ikaytlnirsiz. Mnim lap glmyim tutur, nki siz sil tkliyin n demk olduunu he vaxt baa d bilmzsiniz. El tklik ki, onu yalnz qadn baa d bilir. Gec aylrsan, divarlar stn glir... n is, qmli eylrdn danmayaq. Sn n desn, onu edcm. styirsn yox deyim. Mn ona n dey bilrdim? O susdu, sonra mn tyyar uultusu eitdim v baa ddm ki, bu z el cavabdr. He bir vaxt bizim he birimiz - n mn - Rstm, n d mn - Seymur onun hlak olmu rinin yerini tuta bilmycyik. O axam idn sonra ilk df mni evin dvt etdi. Mn dhlizi v mrtbni bilirdim, amma mnzil qapsn tanmrdm. Qaranlqda baqa qapn dydm. Aan olmad. Kibrit kdim v qapnn stnd not vrqind yazlm Aar qonudadr szlrini oxudum. Not kazn grn kimi qammalar yadma dd v bildim ki, qapn adrmam. nb qardak qapn dydm. Nerinqa radiosu, yumaq krs, torer - hr ey eynil mn tsvvr eldiyim kimiydi. - Bu saat, Seymur, sn ntiq musiqi tutacam, - dedi. - Sn qulaq as, mn d ay qoyum. Sonra mn onu prdm, qucaqlayr, oxayrdm. Hiss edirdim ki, ona qadnl xo v tin bir aryla qaydr. Divar dalnda lap yaxnlqda qamma almaa baladlar, birdn o mnim llrimin arasndan xd v nys qulaq asmaa balad. Mn d dinlyirdim. Bilirdim ki, bir ne saniydn sonra mn d bu uultunu - tyyar uultusunu eidcym. Amma he bir

118

tyyar - filan yox idi. Birdn baa ddm ki, Mdin ny qulaq verir. Mdin telefonu dinlyirdi. Bu vaxtlar o zng edrdi. - O, - yni mn. Bilirdim ki, o daha zng elmyck, daha he bir vaxt zng elmyck, amma bir an mn d bhlndim, mn d gzldim v mn d mcz arzuladm - istdim, telefon sslnsin. Telefon susmudu. 1967

119

Qrmz Limuzin
Yeddi tpli hrimd tirdim qn glm N d dnmk lm N lmdn qorxmaq ayb. Nazim Hikmt O, qfilcn dayand. trafa boyland. Buralar ona hm tan glirdi, hm d bu dar kni sanki ilk df grrd. Bir ya ikimrtbli evlr, sliqsiz hytlrin qarq qoxular, sal divara dirnn kor dalan. O, ya sanki ox uzaqlarda qalm xyal kimi, ilm kimi, szlb nazilmi xatirlr kimi, bulanq yuxu kimi qeyri-myyn bir almi andrrd. Uaqlnn anmlarydm bu? Yox, uaql bu mhlld kemmidi. Blk haansa, ox illr qabaq buralara kims qonaq glibmi, blk bu evlrin birind qohumlar, ya dostlar, tanlar yaayrm. Yadna sala bilmirdi. ldiyi idarnini yolu bu klrdn kemirdi. hri srgrdan dolab dxli olmayan mhlllrd azmaq akri d yoxdu. Bs ndn btn yan-yr ona bu qdr mhrm glirdi, sanki haansa bu hndvri qar-qar, addm-addm hadrlamd. Bir d iindki bu tvi, qrib nigaranlq, narahatlq hissi - mum bir duyu - hardand? Sanki ndns eymnirdi. Ndn? ind el bir hiss vard ki, sanki mr boyu yaad hrin tan glmyn bir mhllsin deyil, zg, yad bir hrin ona tan grnn klrin dmd. Saatna baxd. Gec yarsna, patrul saatna az qalrd. mr boyu yaad bu hrin hr ynn, hr istiqamtin, mhlllri arasndak msaflr bld idi. Bu dar klrin labirintlrindn xb geni prospektlrl zn evin atdrmalyd. On iki olana qdr. Yoxsa gzynlr - patrula rast glib shrdk saxlanla bilrdi. Blk ay i idi onu eymndirn. Mxtlif biimli, yaruuq xrablri andran bu khn binalarn, dyn dm klf kimi bir-birin dolam ensiz klrin adamszlnda, qu deyib qulaq tutulan sssizliyind ay i traf gm-boz bir rng - kl rngin boymd v O.ya el glirdi ki, bu l rngi hanssa baqa bir dnyadan szb-szlr. O, ay ziyasnn kmndin balanb geclr gz aq gzn lunatik deyildi. Yuxuda da deyildi. Ayqd. Vaxt, saat dqiq myynldir, hrktlrin nzart ed bilirdi. Bzn yuxuda kisizlik almindymi kimi ayaqlarnn ynglc bir tkanyla yerdn aralanb uzun bir msafni tullantyla qt etdiyini d xatrlad, yen d yuxuda qlarnn qc olub birc addm ata bilmdiyini d. Amma indi n ayaqlar qc olmudu - hmikitk addmlayrd, n d kisizliyin yngllyn duyurdu. Yuxu deyildi bu. Bs onda gecnin bu vaxt hrin bu mhllsind n ii vard? Niy glmidi bura, nec dmd bu yer, haandan bri burdayd? N qdr alrdsa da bu suallarn bircciyin d qti cavab tapa bilmirdi. n d deyildi ki, bu mmman srxoluunun ayana yazsn. Tvi hissinin, az qala vahimy, qorxuya ke bilck nigaranlnn da sbbi bu idi. Hm d ryin dammd, indic, lap bu yaxnda nyins mum bir eyin - nyin? - ba vercyini fhml duymudu. Bu nduyum idi. O.yu eymndirn. Kor dalana arxa evirib tindn sola buruldu, bir ne addm atandan sonra qarda baqa bir sal divarla z-z gldi. Yeni bir xmaza dmd, amma yen d sol trfd dar bir qap vard, bu qapdan keib hyt yox, baqa bir ky xd v hmin andaca ryin damm qorxu durulub aydnlamaa balad; ssdn hrkmd. 120

Bayaq blk ox uzaq bir hnir kimi duyulan ss indi artq uultu kimi eidilirdi. Motor uultusuydu. salnb qzdrlan motorun uultusu. Az sonra motor qzacaq v man hrkt edckdi. Gecnin bu vaxt, dar klrdn hr hans bir mann kemsi imkansz olan bu yerd hl grmdiyi avtomobil ndn O.yu bel xoflandrrd? z d bilmirdi, amma nyin bahasna olur-olsun bu mum mandan qab qurtulmaq, uzaqlamaq, xilas olmaq istyirdi. O, addmlarn yeyinltdi v addmlarnn yeyinltmsiyl man ssinin srtl yaxnladn da hiss etdi. Az qala panikaya qaplrd, addmlarn tlsdir-tlsdir qamaa balad v qaaqaa dnrd ki, man bu dar, dolaq klri bel srtl nec ke bilir? Uultu lap yaxndan glirdi. O, zn mcbur eldi ki, qanrlb geriy baxsn. Bir an dayand, dnd, baxd. Dar kni beldn-bel, skidn-skiy tutmu iri, qrmz bir limuzin dz O.yun stn glirdi, iyirmi be-otuz metrliyind idi. Ani, svq-tbii xilas olmaq istyiyl. O. zn yanndak qapdan iri sald, qaranlq dhlizin divarna sxlb gizlndi. El bil drhal mann da srti azald, uultusu sanki yavad; htta onun dayandn dnmk olard. Amma qrmz limuzin dayanmamd, inthas vvlkindn frqli olaraq xeyli aramla hrkt edirdi. O.yun gizlndiyi qapya yaxnlard. v glib dz qapnn qarsnda dayananda O. Qrmz limuzinin iini d grd. Mann iind he ks yox idi. Srcs d yoxdu, skann ardndak yer bombodu. *** Zngli saat hmiki kimi 7-nin stn qoymudu. Amma saat zng almam z oyand. Qrib yuxusunun tmsi hl canndan xmamd. ki- saniydn sonra uru durulub aydnlad: z evind, z yatanda olduunu drk etdi. ndic grdklrinin yuxu, qarabasma olduunu anlad v xfifc glmsnb ban bulad. Yeni bir gn balanrd. Durub yuyunmal, idman etmli, zn qrxmal ay imli v i getmliydi. Bu gn grsi olduu ilri dnd, onlarn hr gn tkrarlanan cansxc ardclln xatrlayanda ryi darxd. Yoran bana kib yenidn yuxunun girdabna dalmaq istdi. Amma bunu bacarmad v birdflik tsdiq olunmu mr cdvlin riayt edrk srayb yataqdan qalxd. Yarm saat sonra tk-tnha yaad mnzilinin qapsn aarlayb pillknl drdnc mrtbdn enmy balad. Be dqiqdn sonra 7 nmrli avtobusa minib metro stansiyasnn yannda dmli, metronun stansiyasn keib drdncsnd xmal v yz metr msafni piyada addmlayb idarsin atmal idi. On skkiz il idi ki, nb-bazardan v bir aylq mzuniyyt mddtindn baqa hr gn eyni vaxtda, eyni saat v dqiqlrd eyni minik vasitlriyl eyni marrutu qt edirdi. Siqaret yandrb evinin l qapsndan eiy xan kimi diksinib ayaq saxlad. Kd, skinin yannda qrmz limuzin dayanmd. O. Ny desn and i bilrdi ki, bu gec yuxuda grdy hmin mandr. i d bombodu. Yuxuda grdy kimi. Amma indi yuxudak ay inn gm-gl rngindn frqli olaraq bol gnli bir gnd v O.nun qapsnda dayanm bu qrmz limuzindn he bir qorxusu-hrks yox idi. Mandr da, burda dayanb. Dayanbdayanb. N olsun? Dorudur indiydk al qan qrmz rngiyl baqa manlardan frqlnn bu qrmz limuzini burda dayanan grmmidi. Amma dnd ki, blk d grb - burda ya baqa bir yerd, fikir vermyib, diqqt elmyib, grnr ndns uralt bir qatda yaddana hkk olunub v odur ki, yuxusuna da girib.

121

Avtobusun lhliy-lhliy gldiyini grb addmlarn yeyinltdi v artq oxdan vrdi etdiyi basabas iind dal qapdan birthr iri drtld. Avtobusun arxa pncrsindn geriy baxd ndn maraq etdiyini z d bilmirdi - amma hr halda evinin qapsna sar baxd. Qrmz limuzin el durduu yerdc dayanb qalmd. kinci dayanacaqda ox adam dd, avtobusun ii seyrkldi v O.boalm yerlrdn birin yldi. Pncrdn hrin adamla, manla qaynaan klrin baxr v prn-prn olmu fikirlrini toplaya-toparlaya bilmirdi. Avtobusun sandan-solundan tyn manlara xsusi diqqt edirdi, el bil nyis axtarrd. Birdn alna gln fikirdn z-zn glmsnd: blk qrmz man arayram, oxdan grmmim . Qrmz limuzini avtobusdan ennd grd, dahda dorusu avtobusdan db be-on addm kendn sonra man metro stansiyasnn qarsnda grd. Metronun gircyi trfd, skinin qranda dayanmd. Yen d adamszd. Cetonu atb metronun drmanb-enn pillkniyl yerin dibin hrkt edrkn. O. dnrd ki, blk bu gnlrd hr bir dst yeni manlar glib - qrmz rngli - odur ki, onlar mxtlif yerlrd bel tez-tez grr. Htta yuxuma da girirlr - glmsnd v drhal da bana gln ehtimaldan nn kimi oldu. Ya blk bu eyni mandr, mni tqib edir. Yen d z frziyysin gld. Ay hay. Mni tqib edir! Qrib tqib suludur, kediyim yerlrd glib durur. Htta yuxumun iin d yol tapb. Amma onu da dnd ki, idi-ayt bir d bu qrmz man grs hkmn nmrsin diqqt edck. Onu da fikirldi ki, ndn bu qrmz man ifadsi gldi alna? Demk mxtlif yerlrd v htta yuxusunda grdy qrmz limuzinlri eyni avtomobil sayr. Bu qrib, mnasz v mntiqsiz dnclr beynini el doldurmudu ki, mrnd blk d ilk df z dayanacan trd, bir d grd ki, vaqonun qaplar baland, qatar hrkt etdi v elan olunan dayanacaq onun dcyi deyil, ondan sonrakdr. Gln dayanacaqda vaqondan xd, bir az gzlyib ks istiqamtd gedn qatara mindi v lazm olan yerd dd. Drmanan pillknl yer zn xd. Yayl qaplardan keib ky addmn basan kimi skinin qranda qrmz limuzini grd v bu sfr he tccblnmdi d. Sanki onu yenidn grcyin he bir kk-bhsi yoxdu. Bu df adamsz bo mann nmrsin diqqt eldi: 19-91. darlrin trf addmladqca dnrd: grn qrmz man da mnim dalmca idary glckmi? Ya idarm atanda onu orda grcm? Yox, bu mmkn deyildi. darnin yegan yolu bu kdn keirdi, demli ora yollanrsa glib mnim yanmdan tmlidir v o zaman mn srcsn d grrm. Bu da yuxu deyil ki, srcsz hrkt elsin Yanndan ken manlara diqqt edirdi, aralarnda qrmz limuzin yox idi. darlrinin qabanda xeyli man park olunmudu, amma onlarn arasnda da qrmzs yox idi. Liftl skkizinci mrtbdki i otana qalxd. Otann pncrlri hyt baxrd. lk df olaraq buna heyfsilndi. Pncrdn ky baxsayd aadak manlara gz qoyard. Mnim d deysn bam xarab olub. Bu qrmz man niy mni maraqlandrmaldr ax.... Btn gn redaksiyann ilriyl mul oldu. Sabahk qzetd xacaq mtnlrin korrekturasn oxumaa, biri gnk nmrd gedck materiallarn, mktublarn saf-rk edilmsin ba el qard ki, fasil zaman bufet keib adti zr ynglvari nahar elmyi d unutdu. Drd yaxn korrekturalarn hdsindn glndn sonra nfsini drmy macal tapd, brk acdn hiss eldi v 6-c mrtbdki bufet endi. Bufetin pncrlri ky alrd v O. orbann, kartofun v ayn pulunu dmk n pitaxtaya yanaanda qeyri-ixtiyari pncrdn aa baxd. Aadak manlardan biri qrmz limuzin idi. Hmin o man idimi? 122

O. zn d qrib gln bir hvsl bu mann hmin limuzin olub-olmadn yoxlamaq istdi. Liftl aa endi, ky xd v ii adamsz, bo qrmz mann nmrsin baxd: 19-91. Hmin limuzin idi. O.yun mat-qutu qurumudu. Bir mddt kirimic dayanb matdm-matdm qrmz avtomobil baxd. El bil n is gzlyirdi. Daha dorusu kimis - bu mann sahibi, srcs axr ki, peyda olmalyd, avtomobilin yanamalyd v bu qrib sirr almalyd. Amma mana he ks yanamrd. in sonuna yaxn bir vaxt idi v ara-sra park edilmi idar ya xsi manlarn yiylri, srclri glib z avtomobillrin minir, motoru i salb gedirdilr. Get-ged idarnin qaba manlardan boalrd. Cmisi be-alt man qalmd, onlardan biri d qrmz limuzin idi. O. drk eldi ki, artq xeyli vaxtdr burda durub qalb v tamamil bo yer kimis, y nyis gzlyir. Kimi? Nyi? z d bilmirdi. Halbuki bu gzlmnin mnasz v bs olduunu duyurdu. Ta shrcn burda dayana bilrdi. Mann sahibi, ya srcs ortaya xmayacaqd. O ndns buna min idi. Ona da min idi ki, buradan aralanb evin gednd qrmz limuzini qapsnda grck. Ndn bu qdr min idi, z d aydn drk ed bilmirdi. Amma bu belydi. Yola dzldi, indi manlardan ox kdn ken adamlara diqqt edirdi. Bir tan sift rast glmirdi. El bil tanmad yad, zg bir hr dmd. Bu lbtt yalnz bugnk duyumu deyildi, son iki- ild O. da bu hrin baqa khn sakinlri kimi z hrlrini el bil tanmrdlar, el bil yadramdlar, el bil hri tamam baqa bir hali doldurmudu. Ninki siftlr, adamlar - rftar, zn tutmaq, zn aparmaq vrdilri d dyimidi. Sanki hrin binalar, klri, meydanlar da baqalamd, zglmidi, yabanlamd. vvllr idarsi ya evi hndvrind be-on addm atanda be-on tanla rastlaan O. indi saatlarla klri dolaa bilrdi v tand birc nfrl d qarlamazd. Bu fikirlr metro dayanacana atanda dz qapnn qarsnda 19-91 nmrli qrmz limuzini dayanan grd. Haan v nec yetirmidi zn bura? Ax idardn bura birc yol vard v O. qrmz man yanndan tnd grmmidi. Blk d fikri yaynmd, diqqt elmmidi. Hr halda man cabca burda idi. Yen d ii bombo. Adamsz. O.yun iind dolaq hisslrin klfi dyn dmd - bu hm tccb, izahsz sirrin zlmsin maraq, hm bir azacq tvi, qorxu hissi, hm d get-ged iddtlnn hikk idi. Kims onunla - mhz onunla - nki ev, idar, metro dayanaca mhz onun - O.yun marrut nqtlri idi - bli, kims onunla oyun oynamaq fikrin dbs, ox cb. O. bu oyundan boyun qarmayacaq, bu mmmal oyunu oynamaa hazrdr: yalnz oyunun rtlrini v qaydalarn bilmli, oyunular tanmaldr. He olmasa zlrini grmlidir. Bu bard hrkt edn metro qatarnn iind dnrd v fikirlrinin axn qrib bir nqtd cmldi. gr bu oyunu dorudan da onunla n mqsdls - mqsd hl aydn deyildi oynayrdlarsa, O.yun ev - mnzil - ev gedi-gli yollarn dqiq bilirdilr. zlyiblr, gdblr, myynldiriblr - n tin i imi bym? Demli bu kozr onlarn - kimlrin? lbtt bilmirdi - onlarn, hr kimdilrs onlarn, tqibilrin linddir. Onlarn oyunlarn pozmaq is mnim limddir. z dayanacamda, drdnc dayanacaqda metrodan xsam, lap yqin grcm ki, man orda saxlayblar. Mn is drdnc dayanacaqda yox, ikincid xacam. Niy gr birinci yaxud nc dayanacaqda deyil, mhz ikincid dmyi qrarladn is yalnz metrodpn xanda drk etdi. Bu svqi-tbii qrarn bir uralt sbbi d varm: bir vaxtlar hr gn, ya gnar gldiyi, iki ildn bri is qapsna daban basmad ev iki addmlqda idi - Katibnin evi.

123

*** Katib onlarn redaksiyasnda ilyirdi. Tbii ki, katib ilyirdi. Bir gn, daha dorusu bir gec O. da, Katib d nmr zr nvbti idilr. Gec 12-y yaxn nmrni thvil verib redaksiyadan brabr xdlar. O. Katibnin evlrincn trd. Metroyla iki stansiya yol gedrkn, yer zn xb Katibgilin evlrin atanacan tamam baqa msllrdn danrdlar: ilrindn, idki adamlardan, havadan. Bir ildi Katibyl ilyirdilr - indiycn he bir vaxt szlri qadn v kii mnasibtlrindn dmmidi. Amma indi, yolboyu knar shbtlr edrkn hr ikisinin ryin dammd ki, bu gec ayrlmayacaqlar ( bunu sonra Katib d boynuna ald). Katib cavand, yaraql v yapqlyd. Tk yaayrd. O.da subayd, he vaxt evlnmmidi d. Be il bundan qabaq indikindn tbii ki, be ya cavand. ar, tklif, dvt kimi sslnn szlri nc kim dedi: Katibmi evlrinin aznda O.nu aya dvt etdi, ya O.mu kibritin ancaq evd ola bilcyini gzlc drk edrk Katibdn kibrit istdi? Yaxud tkliflrin, iarlrin ikisi d oldu, ikisi d tbii qarland. Sonra, yuxar qalxanda onu da dedilr ki, artq gecdir, metro ilmir. lk df idi ki, Katibnin evini grrd. Gecni orda qald. il davam edn mnasibtlri yorulub bitmk zrydi, baxb usanmdlar bir-birindn. Katib, blk d el mhz bu sbbi ncdn duyaraq i yerini dyidi. Evd telefonu da yoxdu. Katib i yerini dyimzdn vvl artq aralar soyumudu, bir ne hftydi grmrdlr. Amma Katib onlarn redaksiyasndan gedndn sonra O.lapdan Katibgil gldi. Katibnin qonaqlar vard - tz i rfiqlri. O.nu soyuq qarlad. O. bir az oturub getdi. Bir hft sonra yen gldi. Katib evd yoxdu, sonra bir d gldi. Yen evd tapmad. Daha bir d glmdi. Bu ayrlq O.nu n incidir, n ardrd. mr boyu tk yaamaa alm adam kimi yalqzla vrdi etmidi, uyumudu yalqzlqla, mhrmlmidi, tkliyi onu sxmrd, darxdrmrd. Arasra darxanda - bel gnlri d olurdu -kims, khn tanlarndan birin telefon edirdi, ya onun evind, ya z mnzilind bir-iki saatlq grb ayrlrdlar, sonra aylarla, illrl bir-birini itirib axtarmrdlar. kinci dayanacaqda metrodan xarkn - he bir qrmz limuzin-filan grmdi, gr d bilmzdi. Onun burda dcyi kimin alna gl bilrdi ki z alna da qfildn glmidi bu fikir. Ayaqlar el bil zlri onu Katibnin evin aparrd. Hl unudulmam pillknlrl - ikinci mrtbd bir pillsi uulub dalmd, ayan ehtiyatl basmalydn - nc mrtby qalxd v arada iki illik msaf yoxmu kimi zngin dymsini basd. Qap ardndan addm sslri eidildi. - Kimdi? Adn dedi. Qap ald. Katib tccbl O.ya baxrd. -Snsn? N cb bel, xeyir ola. Sn hara, bura hara? Dedi ki, yolu bu trf dmd, ba kmk istdi. 124

Hl d qapda durmudular. Nhayt Katib O.nu iri dvt eldi. -Ke otaa, - dedi - amma bala, bir az sliqsizdi otaq. N bileydim ki, qonam glck. Otan qrib grkmi vard. Bombo, mebelsizdi. Yalnz divar gzgs qalmd, xarlm killrin yerind mismarlar v killrin yeri boyda rngi oboylarn baqa sahlrindn ayrlan kvadratlar vard. Otan bir gncnd karton qutulara kitablar qablanmd. Kitablarn, curnallarn, qzetlrin bir ym da pncrnin qarsna dzlm v yer splnmidi. Divar gzgs O.nun xatirlrind myyn shnlri canlandrrd v Katib onun gzgy xsusi bir nzr atdn gzdn qarmad. O.yun daxili baxla hans hvani shnlri tsvvrnd oyatdn da bildi: bzn gzg qarsnda sevimkdn xolanardlar. O, gzn gzgdn ayrd v otaa bir nzr d sald. Dmnin bir hisssinin d rngi baqayd, digr sahlri kimi solmamd. Solmam kvadrat indi yox olmu arpaynn altndak sah idi. Onlarn arpaysnn. Qsa srn xo saatlarnn yata. Onun qulana arpaynn crlts da gldi. Onlarn hrkt edn iri bdnlrinin arl altnda cr-cr crldayan arpaynn ssi. Katib: -Vidalamaa glmisn? - dedi. -Vidalamaa? - baa dmdi - krsn? Katib bayla tsdiq etdi. -Evini dyiirsn? -lkmi dyiirm. O. bir mddt skut iind Katibni szd. -Hara gedirsn? -Uzaqlara - Katib xfif glmsnd. - Baqa qity. Okeann o tayna. Handan-hana O. xatrlad ki, Katibnin anas yhudi imi, Amerikada qohumlar var - grk ki, xalas v days. -Haan gedirsn? -Biri gn. Btn eylrimi satdm. Bu gn arpayn da apardlar. Bu gec yerd yatmal olacam. -Bs bu kitablar? -Bunlar da sabah glib aparasdrlar. - Birdn n is yadna dd - Dayan, mtbxd hl aynik v stkan-nlbkim var. Bu saat sn ay szrm. O.: -stmz, - dedi, amma Katib artq m tbx kemidi.

125

O. pncry yanad; metro dayanaca grnrd. Divar gzgsn yanad, zn baxd. Ba al idi, amma el bil salar aarmamd, kif atmd. st olan kitablar bir-bir gtrb baxr, vrqlyib qoyurdu. ox khn ensiklopediyalar, seriya cildlr, ltlr, mxtlif sahlr aid kitablar - arasnda ox nadirlri d vard. Demk olar ki, kitablarn hamsnda mtnin knarlarnda karandala edilmi qeydlr, yazlar vard, bzi szlrin, ifadlrin, cmllrin alt czlmd. Ara-sra sual, ya nida iarlri d gz arprd. Katib mtbxdn iki ktil gtirdi. Birinin stn ay szlm stkan v qnddan qoydu. kinci ktili O.ya uzatd. -Otursana. -Snin bel zngin kitabxanan varm. He mn bilmzdim. -Atamdan-anamdan qalb. Sonra az-ox mn d almam. Amma sas onlarnkidir. -Bs niy mn indiydk he diqqt elmmim. Harda gizldirdin bunlar? Katib ac-ac glmsnd. -Sn ny diqqt edirdin ki ri girn kimi stm atlb mni yataa dartrdn. Sonra da doyub, sakitlib tez-tez saata baxrdn. Sni ddyn bu tin vziyytdn qurtarmaq n deyirdim: yqin tlsirsn, tcili iin var. lst: h, ox vacib iim var, getmliym deyib tez aradan xrdn. O. xatrlad ki, dorudan da hr ey mhz Katibnin dediyi kimi olurdu, amma bel shbtlri o vaxtlar da etmidilr v bir-birlrindn soyumalarnn bir sbbi d blk el bu gileylr idi. Yenidn bu giley-gzarlara qaytmamaq n sz dyidi. -Bu qeydlr atanndr? - kitabdak karanda yazlarn gstrdi. -Atamn da var, anamn da. Hr halda mnim deyil. -Atan ingilisc d bilirdi? -ngilisc d, almanca da, farsca da -Kim qoyursan bu kitablar? -He kim qoymuram. Satmam. -Satmsan? Kim? -Mxtlif adamlara. Birini bir qism kitablar maraqlandrr, baqasn baqa. -Heyfin glmir? Ax burda valideynlrinin qeydlri, fikirlri var . -Neylmk olar ki? Onlar lb. Valideynlrim d, kitablar da.

126

-Snc kitablar da lr? -lbtt. -Xrdala grk . -Bunun nyin xrdalayasan, aydn msldir. Kitablarn sahibi, yni onlar alan, toplayan, oxuyan, onlarla vaxt keirn, n bilim, onlar haqqnda dnn, dndklrini qeyd edn adamlar lnd kitablarn da zlriyl aparrlar. Yni onlar da lr - kitablar. Tz sahiblrininki is o kitablar deyil, tz kitablardr. Zahirn hmin kitablar olsa da. O. ayndan bir qurtum alb tccbl Katiby baxrd. El bil onu ilk df grrd. Katib: -Mn kitab oxuma da sevirm, kitablar haqqnda dnmyi d. Tk bir mzmunlar haqqnda yox, mumn kitablar haqqnda. Bax bu kitablarn oxu lli-altm ildn bri bir yerddirlr. Bir yerd yaayrdlar. Rflrd qonuydular. Bir-birin isnimidilr. Bzn mn el glirdi ki, onlarn personaclar htta geclr bir-birin qonaq gedir, bir-biriyl shbt edir, bir-biriyl ksb-barrlar. Lap sninl mnim kimi. -Biz ksmmidik ki, baraq. -lbtt, eldir. N is Hr halda bu kitablar bir ail idi. ndi bir-birindn ayrlrlar, ail dalr. Sabah hrsi hrin baqa-baqa yerlrind, baqa-baqa evlrd, baqa-baqa adamlarn lind olacaq. Bir d he vaxt bir-birlriyl grmycklr. - Bir an susdu, sonra lav etdi - sninl mnim kimi lk df grrd Katibni, ilk df kim olduunu kf edirdi . -Sn belsnmi, - dedi. - Bs niy btn byk bunlar mn vvllr demirdin? -Macal verirdin ki, iri girn kimi atlrdn stm -Yax, yen balama -Yox, dorudan elydi d, id ancaq rsmi shbtlr, unu gtr, unu qoy. Evd is bouq szlr, nfsin darxb ksilirdi az qala sonra da snmlrin Bura glrkn alna da glmmidi O.nun. Amma indi Katibnin qsdnmi, bilrkdnmi, ya qeyri-ixtiyari, istr-istmz oyatd xatirlr onu codurur, hallandrrd v dnrd ki, Katibyl he vaxt yaln-yalx dmnin stnd, qzetlrin stnd, prn-prn splnmi kitablarn arasnda sevimyib. Ayaa durub qolunu Katibnin boynuna dolamaq istdi. Katib ehmallca, amma qtiyytl geri kildi. -Lazm deyil, - dedi. - He nyi qaytarmaq mmkn deyil. Axr vaxtlar sni az xatrlayrdm, he yuxuma da girmirdin. Telefon etmk fikrim d yox idi sn. Amma ryimin hans bucandasa bir istk qalmd ki, burdan hmilik ayrlmaqdan qabaq sninl vidalamaq pis olmazd. Ne df snamam, ryimd bir ey tutanda, hmi ba verir. zn z ayanla glib xdn. Yni dorudan mnim getmyimi eitmmidin? -Canmn yox. Tamamil tsadfn glib xdm. Bir i d vard -N i? 127

stdi qrmz man haqqnda dansn, sonra fikrindn dand. Hm d n dana bilrdi ax, nyi izah ed bilrdi? Bu gn -drd df eyni man grb? N olsun, grb, grb. Bir d ki, Katib artq he burda, bu otaqda, bu hrd deyildi. O.yla baqa bir dnyadan danrd el bil. O.nun yannda, bu otaqda cismani varl idi, ruhu is ox-ox uzaqlarda idi. O.hr eniin-yoxuuna, hr dikin-kyin bld olduu, drisi tarm kilmi, kip aularnda boulub hzz ald bu bdn haqqnda dnrd v dnrd ki, bu bdn n qdr bld imis, bu ruha da bir o qr nabld imi. Dli bir istk oyand O.da. Divar gzgsn vurub sndrmaq, ilik-ilik etmk istdi. Amma xatrlad ki, gzgnn snmas bdbxtlik gtirir. N, Katibnin bdbxtiliyin raz olard, n z bdbxtiliyini istrdi. Yqin bu gzgn - onlarn mhbbt gzgsn d satb, onun da mtrisi glck v blk baqa bir evdd gzg qarsnda sevimkdn xolanan baqa birilri taplacaq. Artq bu boalm, sslri, hnirlri susmu otaqda keirdiyi hr dqiq O.yn ignc kimi idi v grk olan btn vida szlrini deyib qapya trf yolland. Yax yol - dedi, bir daha salamat get - dedi, - orda mrn uurlu olsun - dedi. Htta: - Blk haansa, hardasa grdk dedi. Halbuki ikisi d bilirdi: bir d he vaxt, he yerd - he harda grmyckdilr. Qapn amd artq, btn szlri tez-tlsik deyib Katibnin alnndan pd v yeyin addmlarla pillknlri enmy balad. kinci mrtbnin uuq pillknind az qala bdryib yxlacaqd, aya burxuldu. Qanrlb yuxar baxd. Katib hl d qapnn astanasnda dayanb ona l edirdi. Gzlrind ya-filan da yoxdu. Glmsnrd. Burxulan ayann ars bir az ken tkin yava-yava pillknlri enmy balad v yuxardan crltyla rtln qapnn ssini eitdi. Qapnn son crlts O.ya arpay crltsn andrd v bdi ayrldqlarn tam mnasyla el bil yalnz bu an anlad... Ou da drk eldi ki, illr boyu grmslr d Katib blk d O.nun bu hrd son hyan idi. Qrmz man hvalatn olsa-olsa birc ona dana bilrdi. Geri qaytmaq, hr eyi Katiby amaq istdi. Getm, km - demk istyirdi, - gl evlnk, bir yerd yaayaq, kitablar da he ks satmayaq - demk istyirdi. ya he olmasa bu gec, bir bu gec birlikd olaq, kitablar srk altmza, qzetlri kk stmz, bir-birimiz sarlb yataq Amma mmkn deyildi bu, z d bilirdi. Hr ey bitib hll olunmudu. He bir eyi dyimk mmkn deyildi. Qdrdn qamaq olmazd. Birinci mrtby atd, k qapsn adlayb skiy xanda, qrmz limuzini lap burnunun ucunda grnd he el tccblnmdi d. El bil bel d olmalyd. Qrmz mann onu glib burda da tapmas sanki tamamil tbii bir ey idi. Daha he eymnib qorxmurdu da. Sakitc, saymazyana, tlsmdn metroya trf addmlad. Narn ya islyirdi. El bil bir bu ya tan idi. O.ya - bu znn olub zglmi hrd. Adamlar tanmrd, evlr, klr dyimidi, baqalamd. trafna baxb tan he n grmrd. Ban qaldrb buludlara baxrd. Buludlar tand. Tan buludlardan tan ya yard. El bil ya da buluddan yox, Kemidn yard. bdi itirdiyi, hmilik qeyb etdiyi tm gnlrdn. 128

Metroya haan minib-ddynn frqin varmad. Avtobusu da gzlmdi, evin trf piyada yolland. Ya vvlki kimi islyirdi. Be-on addm da atacaq, evin atacaqd v evinin qarsnda qrmz man grckdi. Mtlq. Be-on addm atd. Evinin qaps grnd. Evin qaba bombo idi. He bir man-filan yoxdu. N qaras, n yal, n qrmzs. Alna gldi ki, be-alt saatdan sonra yatana girck v qrmz man yuxusunda grck. *** Yuxudan hvlnak oynad. Saata baxd. Shr bein yars idi. Zngli saatn sslnmsin iki saat yarm qalrd. Amma O. bilirdi ki, bu gn mhz indi oyanb durmal, yatandan qalxmaldr. Durdu, yatandan qalxd. Pncry yanad. Znnind yanlmamd. Bombo, adamsz, hrktsiz kd yalnz tk bir man vard. O.yun qapsnda dayanmd. Qrmz limuzin. O. artq n edcyini dqiq bilirdi. Du qbul etdi, yuyundu, zn qrxd. A tmiz kynyini, tlnmi kostyumunu geydi, tz qalstuk balad, kmlrini sildi. Qapdan xmazdan qabaq otana bir d nzr sald. Zngli saat dayandrmaq istdi. Sonra fikirldi ki, qoy ilsin, 7-d bo otaqda zng alb kimsni oyatmasn . Siqaret yandrmad. Son siqaret-filan - bu sayaq romantikadan xolanmrd. Aramla, amma ox da yubanmadan pillknlri endi, ky xd. Kd ins-cins yox idi. Axamk yan nmi skidn, asfaltdan kilmidi. Qrmz limuzin yanad. ind v trafnda he ks olmasa da bilirdi ki, qaps aqdr. Qaps aq idi. Ad. ri kedi. Skann arxasnda oturdu. Bilirdi ki, aar stnd olmaldr. Aar stnd idi. Natan ky, natan evlr, tan gy baxd. Gydn tan buludlar kilib getmidi. Aar burdu. *** Teleqraf acansnn mlumat: Bu gn shr saat 5 radlrind nc yoxu ksind bir avtomobil partlamdr. Gman edilir ki, avtomobil i salnarkn iin qoyulmu gcl bomba partlamdr. Bombann kim trfindn qoyulduu, mann kim mxsus olduu, skan arxasnda oturub tik-tik paralanb tannmaz olmu xsin kimliyi mlum deyil. stintaq aparlr. 26-27 avqust 1991 129

Vahim
lk qqrq Glck gnlrin vahimsidir blk, Son skut mrn yorunluuna mlhm Sakit, srin bir klg. Rsul Rza. Hkim Oruc hyatndan raz idi. Shhtindn ikayti yoxdu. Qrx be yan iindydi, indiycn he zkm d olmamd. Ailsi sardan da arxaynd. zndn alt ya byk arvad Pakiz evdar qadn idi. Ev-eiyi hmi sliq-shmanl, biirib-drdy xrklr lzztli, z iddiasz, tmannasz, dilsiz-azsz. He vaxt rini: hara getdin, hardan gldin, tez gldin, gec gldin - dey d elmzdi. Oruc hr shr yuxudan durub mtbxd tz dmlnmi prrng ayn, soyutma yumurtasn ya qayqanan (bir gn soyutma yumurta, bir gn qayqanaq), ya-ryinri, pendir-ryini hazr grrdi. Kynyi, kostyumu, qalstuku tzc tlnmi, kmlri silinmi, paltarnn ya plann dymlri dnn bir balaca boalmdsa shr yenidn brkidilmi olard. Olundan da raz idi - orta mktbi qzl medalla bitirmidi. Ali mktb d sasn z gcn girmidi (lbtt Oruc da bir balaca saqqal trptmidi). kinci kursdan, yen d Orucun bir balaca syilMoskvaya kinci tibb institutuna keirilmidi. Hr hft ata-anasyla telefonla danr, hr bayramda tbrik mktublar gndrirdi. Oruc da hr ayn banda oluna vvlcdn szlib myynldirdiyi mbld pul keirrdi. ini sevirdi. hrin tannm psixiatrlarndan idi. Xstlrin qribliklrin, bzn htta caib hallar alan sapntlarna oxdan almd, bundan darlmrd, kims yardm ed bilnd mmnun olur, midsiz, saalmaz xstliklrin aqibtini is ryin salmrd - ax bel drdlrin arsi ondan, hkim Orucdan asl deyildi lbtt, mslnin maddi trfi d vard v hkim Oruc rifahn zglrin bdbxtiliyi zrind qurduundan vicdan zab ksi deyildi - bu onun snti idi. Sntin, pesin yax yiylnmi mtxssis idi. Kimins vziyytini ynglldir bilmidis, kimis saaltmdsa, ya malic etmidis, ya ancaq el mayin edib arsizliyini tsdiq etmidis bunun mqabilind halal haqqn almas tbii idi. Halal sayd haqq rsmi maandan lyglmz drcd artq olurdusa bunu da daltli hesab edirdi. Ax xard ad, tcrbsi, biliyi onun qdr maa alan bir ox baqa kolleqalarndan, idalarndan df-df stn idi. Xstlrin, daha dorusu xst yiylrinin baqasn yox, mhz hkim Orucu axtarmas, onun qbuluna dmk chdlri, bunun n istniln mbli vermy hazr olduqlar da danlmaz hqiqtdi. O da vard ki, xstxanadak i saatlarndan lav hftnin iki gn, axamlar hkim Oruc patsientlri z evind d qbul edirdi. Bir szl, son on-on be ild hkim Orucun he bir maddi sxnts yox idi. Pncrlri dniz baxan kooperativ evd drdotaql mnzil almd, onu tamamil yenidn tmir etdirmidi, yeri bahal, naxl parketl dtmi, qap, pncrlrini pald aacndan dzltdirmi (hm d otaqlarn arasndak qaplar yarmdairvi ta klin salmd), tavana v divarlara qabartma-bzklr vurdurmu, hr otaqn, mtbx v eyvann xarici mebel dstlri almd. Otaqlar, dhlizi xrustal vazlar, brq vuran ilraq iqlandrrd. televizoru, iki mxtlif sistemli videosu (biri d bada idi), lazr disklri aldran cihazlar vard. Xarici sfrlr videokamerayla xard. znn srdy ii maqnitofonlu, stereodinamikli Volqas v Mrdkanda ba vard. 130

El btn rahatszlqlar da bu badan balad. Daha dorusu vvl hr ey son drc uurlu v xo idi. Ba be il bundan qabaq almd. Orucdan vvl bu ba 88-ci ilin mlum hadislrindn sonra Bakdan Moskvaya km bir ermni hkimin imi. Ermnidn qalma birmrtbli evin ikinci mrtbsini v geni eyvann Oruc tikdirdi. Hamam genilndirib sauna qurdurdu, yeni mebel ald. yul, avqust aylarn bada Pakizyl qalard. Yay ttillrind Moskvadan gln olu da bir-iki hftni bada keirrdi. lin qalan aylarnda is hr hftnin sonunda Oruc baa tk glrdi. Tk deynd, yni ki Cm gn axam trfi axrnc patsientlrini qbul edib evin gedr, paltarn dyir, Volqasna minib baa yollanard. Son ild - Ofelyayla laqlri balanandan bri - iki hftdn bir - vvlcdn szldiklrti kimi - nb gn Ofelya baa, Orucun yanna glrdi. Btn gn bir yerd olardlar. Ofelya brabr yaadqlar ata-anasna: nvbtiym - deyib gecni d Orucun yannda qalard. lk vaxtlar Oruc bir az vicdan zab kirdi ki, Pakiznin bel sliq-shmanl hazrlad yemklri - qzardlm ti, kartofu, dolman ya toyuu, gyrtisi, turusu, pamidor-xiyar, meyvsincn ayr bkdy tamlar Ofelyayla birlikd hzmi-rabedn keirir. Bala-bala rabdan, konyakdan vura-vura. Sonralar bu vrdi haln aldqca daha he bir vicdan szltlarn da vecin almrd. Bazar gnr shr Ofelya ondan qabaq oyanar, ay dmlyrdi, brabr qlyanalt edrdilr. Sonra Ofelya xb gedrdi. Oruc beli gtrb meynlrin dibini bellyirdi, lanq gtrb bostana su verrdi. Saat 12-d - 1-d dostlar glrdi. Mehdinin srcs axamdan basdrma edilmi tiklri i knd, ocaq qalayanda Oruc dostlaryla saunada pivlyr, xb nrd atard. Sonra qabra kababn dilrin kib bir-birlri haqqnda blatli tostlar deyrdilr. Axama yaxn tostlar tknr, dostlar yorular v Mehdinin manna minib Bakya yollanardlar. Oruc is badak videosunu qurub Amerika dedektivlrin baxard. Parno filmlri (onlarn kolleksiyasn burda, bada saxlayrd, bir o atmrd ki, Pakiz bel filmlr baxsn) is nb gn axam Ofelyayla birg seyr edrdi. Ekranda grdklri onlarn yataq davranlarn daha da codururdu. Bazar ertsi tezdn Oruc hr glrkn hiss edrdi ki, bu iki gn yarmda mlli-bal dinclib, btn stresslrdn uzaqlab v yeni bir hftnin grginliklrini yaamaa hazrdr. Evd paltarn dyiib i gedr v yeni bir hft dyimz cdvl zr gndn-gn keirdi: gndzlr i, bazar ertsi v xas gn axamlar evd xstlrin qbulu, rnb gn axam Mehdigild preferans. Udduu da olurdu, uduzduu da. ox da byk mbl oynamrdlar, el-bel muliyyt n. Cm axamlar - demk olar ki, hr hft ps-mzara gedrdi. Bzn htta iki- yer. Tanlar oxdu v xeyir-r, nec deyrlr - borcdu. Tan ox, dostu azd. iki- dostuyla nadir hallarda siyastdn danardlar. Maraqlar - pelri v pelrinin yaratd maddi imkanlar, aillrinin rifah idi. Bir d qadnlar. Hams hl cavan erkklr idi v hamsnn hyatn zvq-sfasna aludliyi, hyatdan kam almaq istyi tbii idi. Bir-birini srtl tqib edn grgin ictimai-siyasi hadislrdn uzaq olmaa alrdlar. Tez-tez dyin iqtidar-mxalift xadimlrinin he birin inamlar yoxdu. N onlarn smimiyytin inanrdlar, n davalarnn dorudan-doruya xalq yolunda olduuna mindilr ki, hamsnn mqsdi yalnz i bana glmk, qapdrmaln qapdrmaq, qamarlanmaln qamarlamaq, l keirilmni l keirmk idi. Orucun indiycn ld etdiklri bsi idi, artn istmirdi, bilirdi ki, artq tamah ba yarar. Hyatn vqn, lzztini dadmaq n d su prisin oxayan iyirmi be yal Ofelyas vard. Ofelya Orucgilin xstxanasnda fqt bacsyd. Be il qabaq r getmi, ayrlmd. Xasiyytlri tutmamd, bir ildn d az srn nikahlar uursuz olmudu. 131

Orucun gz Ofelyan oxdan tutmudu, amma Ofelyadan da gzl, gnc qzlar lin almaq n hr imkan vard - boy-buxunu, yara, geyinib-geinmsi, tcrbsi, dill tovlamaq mharti, pulu, ba, man. Mhz Ofelyan semsi blk d gnc qadnn vlanda - Orucun bana nisbtn yaxn yerd yaamas sbbindn oldu. Bir df badan hr qaydarkn Ofelyan elektrik qatar stansiyasna trf addmlayan grd, man saxlad v yalnz onda bildi ki, Ofelya burda yaayr. Orucun ba Ofelyann ata-anasyla yaadqlar evl elektrik qatarlar dayanaca, bazar, dkanlarn arasnda idi, odur ki, gnc qadnn mhz bu yolla gedib-glmsi he ksd he bir bh oyatmazd. Ba qapsna gedn yol is kor dalann dibind idi, bura burulandan sonra da, ya burdan xanda da kims grb duyuq d bilmzdi. Oruc boynuna almaq istms d Ofelyayla mnasibtlrinin yaranmasnda bu mlahizlrin d rolu vard. Hr halda laqlri il yaxn davam edirdi v id grslr d sevgi geclri ayda iki ya df olduu n bir-birindn doyub usanmamdlar, bir-birinin pisin vurmamdlar. lbtt, Oruc bir az ondan narahat idi ki, onun zyn yalnz xo bir macra olan bu laq Ofelyayn daha byk bir hiss, duyuya evril bilr Amma deysn Ofelya da yetrinc al banda bir qadn idi v ln, xo ken bu nb grlri, Orucun vaxtar bahal hddiyylri onu tamamil tmin edirdi, bs iydi. Ayr bir ey istmirdi, ayr bir ey gzlmirdi v ayr bir umaca yoxdu. 3 Mayin v malic, maddi imkanlar, ail sakitliyi v sabitliyi, olunun glck ykslii, ban aq havas, bell aaclarn dibini ilmsi, Ofelyal nblr, dost mclislri, preferans, nrd, videofilmlr - dqiq mr cdvli. Oruc ucu pr iin salb qoruyurdu v bu prin, bu divarn dalnda qaynaan, alxalanan, kkryn, qan axdlan, gz ya tkln dnyann ona el bil he dxli yoxdu. Blk bu el z d dnyadan mhafiz olunmaq, qortunmaq v xilas olmaq yolu idi, dnyann onsuz da he vaxt, he kim trfindn dzlmyck drdlrini Orucun z iin salmamaq n bir sul, vasit idi. z xoumuzla glmdiyimiz bu be gnlk dnyann be gnn d qara grmmk, drd-bla iind yaamamaq chdi idi. Shhtindn ikayti olmad kimi, yuxusundan da ikayti deyildi. Adtn 11-d, 12-nin yarsnda yuxlayar, shr 7-d, n geci skkizin yarsnda durar, idman edr, yay-q duun altna girrdi. Amma son vaxtlar hrdnbir yuxusu qaard. llxsus da axamdan yatb gec yars qfltn oyananda, shrcn yata bilmyib yataqda qurcuxa-qurcuxa qalanda hal yaman olurdu. lan-qurbaa girrdi beynin. Yann xofu basrd onu - lliy n qalb ki llidn sonra is n hyatd yaayasan? Xstliklr, qardan gln qocaln soyuq nfsi, lmn hniri N qalb, lap az. Sonra n olacaq? He n Oruc ateist trbiy almd, n o dnyaya inanrd, n cnnt, n chnnm. Hkim kimi insann hans maddlrdn ibart olduunu v beyni snndn sonra bu maddlrin hans srtl, hans ardcllqla ryb dalmasn tsvvr edirdi. Khn tbirl deyils ruh hkimi idi, ruhun da mhz myyn maddi funksiyalarla, beynin sa v sol yarmdairlrinin faliyytil balandn bilirdi. Beyin snn kimi he bir ruh-filan da qalmr, he hara da uub getmir, qaytmr. Bu bardki btn shbtlr, son zamanlar htta elmi don geyindiriln shbtlr d ancaq naldr. fsandir, xam xyallardr, xurafatdr, vssalam. Birc bu yaadmz hyat var. Birc bu grdymz, eitdiyimiz, duyduumuz dnya var. O da be gndr v bei d qara. Hnr bu qara gnlri istdiyin rng boyamaq v o rngd yaamaqdr. Son vaxtlara qdr Oruca el glirdi ki, bunu bacarb. Amma indi, onun pr kib dnyann qeyl-qalndan ayrld hyat mxtlif hmllr mruz qalrd v prin, divarn dalndak sel bu sdlri laxladb yxa ya qabarb aa bilrdi. Qfltn sviyysi qalxmaa balayan Xzr qabarb dambalar, krplri, bulvar mhccrlrini aan kimi. ctimai hyatn tlatmlri - mitinqlr, ttillr, Qaraba davas, hakimiyyt kimlri v hakimiyyt dyimlri htta Orucun pesin d tsir gstrirdi. Ruhi xstliklr artim, beyin sapntlar oxalm, yeni maniyalr v fobiyalar meydana xmd. Qohumlarnn, ail 132

zvlrinin mxtlif bhanlrl tovlayb Orucun qbuluna gtirdiyi adamlarn az lli faizi Qaraba problemiyl xst idi. oxu mn imkan verin, iki saata Qaraba mslsini hll edim - deyirdi. 20 dqiq deyn, ya iyirmi gn mhlt istynlr d olurdu, amma mslnin mahiyyti dyimirdi. Yeni bir psixoz ml glmidi, hr baxmdan tamam normal olan adamlar yanl bir xyala qaplmdlar: Qaraba probleminin hllin, daha dorusu bu hllin tk bir yegan sirrin vaqif olduqlarn sanrdlar. Bununla da bal maniyalar vard. Bzilrin el glirdi ki, mhz bu sirdn agah olduqlarna gr tqib edilirlr - ermnilr trfindn, zmznklr trfindn, Moskva trfindn, KQB trfindn. Htta biri iddia edirdi ki, Staravoytovann kosmik qvvlrl laqsi var, onlar ermnilrin trfin keirib v onun zn d bu sirri bildiyin gr kosmosdan izlyir, gdr, tqib edirlr. Fobiyalara, qorxulara qaplanlar da az deyildi. Birisi iddia edirdi ki, yaxn zamanlarda Mingevir bndi partladlacaq: su Azrbaycann yarsn basacaq, Bakda lyazmalar fondu yandrlacaq - odur ki, bu xalqn n z qalacaq, n kemi Baqa birisi hardansa yrnmidi ki, Orucun ba vvllr ermninin olub v mxsusi olaraq qbul glmidi (qohumlar gtirmmidi, z glmidi). Orucu xbrdar edirdi ki, ermni ba evinin divarlarna, aaclarn budaqlarna, meynlr xsusi kimyvi maddlr alayb. Bu maddlri n grmk olur, n duymaq - amma onlar bada yaayanlar v qonaq glnlrin hamsn yava-yava zhrlyir, iki- aya lmcl xstliy salr. Oruc o bada artq be il yaadn xatrladanda qbula gln: n olsun - dedi - bzn orqanizmin xsusiyytlrindn asl olaraq xstliyin akar edilmsi drd- be il d k bilr. Amma gec-tez bu xstlik sizi yaxalayacaq, n qdr gec deyil yandrn o ba, evi, aaclar, meynlri, hr eyi. znz d he vd o trflr ayaq basmayn. Balmini ilk df grnd, daha dorusu n n gldiyini bilnd Oruc dnd ki, bu da al am patsientlrdn biridir. Orucun qbul saatlarnda xstxanaya glmidi. Qbula yazlmd. Nvbsi atanda otaa qsa boylu, enli krk, qapqara bir kii girdi. Orta yalarnda idi, hddindn ziyad dar aln vard. Prpz qalar qan damm gzlrinin stndn ar ta kimi aslmd. Bax da ar idi. Professional srityl Oruc oliqofreniya dey dnd v onu da dnd ki, bel dar alnl v ar baxl adam ideal qatil tipidir. Oruc: -Buyurun, ndn ikaytiniz var? - dey hmiki szlrini dedi. -Szdn -N? -Szdn ikaytim var. Bel szlrl Orucu adrmaq mmkn deyildi, nki tez-tez xsn onun zn qar ynlmi maniyalarla da rastlard. Shbti ayr smtdn balamaq n: -Adnz ndir?- dedi, halbuki qarsndak kazda ad yazlmd. -Adm Balmi, familim Dadaov. Szn d yanvuza glmim onunn yox ki, xstym. Xst-flan deyilm. Szdn ikaytiym. Sz mnim bam tutmusuz. Oruc siftini yax xatrlad ermni hkimi yadna sald v: -Yanlrsz, - dedi - o ba bir ermninin idi, hkim idi, be il qabaq Moskvaya kd, o ba da mn verdilr.

133

-Mn yox, sz shv edirsiz. Ermnidn qabaq o ba mnim atamn olub, ondan qabaq da bobamn. O yer bizim dd-baba yermizd. Gavar eitmi olarsz: Mdi Dada mnim bobamdr. Glmim halal haqqm istmy szdn. ndi, allaha ox kr, el vaxtdr ki, hr z khn mlkn, maln qaytarr, sz d halal xoluqla qaytarn bizim bamz ki, arada artqskik sz-shbt olmasun. Burda alay msl ola bilmz. Nn ki, tmiz shbtdir. Oruc bir mddt karxb qald. Qarsndak adam, xstliyin myyn lamtlrini bruz vers d hr halda xst deyildi v dediklri d blk hqiqt uyun idi; ola bilsin ki, ermnidn vvl haansa bu ba onun dd-babasnn olub. Amma indi mslnin bu sayaq qoyuluu n drcd alabatan shbt idi. -Bilmirm vvl kimin olub. - dedi - amma mn oran Balar idarsi verib. Siz d ora mracit edin. -Mn ora mracit-flan etmycm. Birmincisi ona grm ki, limd he bir kaz-flan, kupuflan yoxdu. kimincisi d sz izvestni adamsuz, sizdn alb ba mn vermycklr ki -Bs onda mndn n istyirsiz? -El onu istyirm d styirm ki, zvz knl xoluuyla o ba mn qaytarasz. Orucun dilinin ucuna gldi ki, desin ban xarab olub?, amma vaxtnda yadna dd: bu ifadni kim ilts d psixiatrn iltmy haqq yoxdur. -Yax, - dedi - mn be ildir ki, o badayam. kinci mrtbsin tikdirmim, baqa abadlq ilri grmm. Bu be ili hardaydn? Btn bunlar mn elyib qurtarandan sonra niy aylmsan? Balmi: -Bunun sbbi ayrudu, - dedi. - Amma dxli yoxdu. Xrc kmisn, onu danarq, xrcivi qaytararq. Amma sn d o ba mn qaytarmalsan. Atamn byk olu mnm, o ba mn dr. N deyirsn, mn lm, tmiz shbtdir? -Yox, tmiz shbt deyil, - saatna baxd - mnim d burda sizinl bo yer n dymy vaxtm yoxdur. Xstlr gzlyir. Sizi d xst bilib qbul eldim. Xo gldin. -Demli ba mnr qaytarmrsuz? -Yox. -Nn? -Bu bard danman mnas yoxdur. Ba mn veriblr, mnimdir, mn d yaayacaam orda. -Yox, mn qoymayacaam siz orda yaayasz. Bundan sonra bir gn d orda qala bilmycksz. -Niy? -Onu mn zm bilrm.

134

-Yandracaqsan ba, ya qapsna tank qoyacaqsan? -O mnim z iimdi. -Yax, snin bu antacn milis xbr versm nec? -El mn d onu istyirm d styirm ki, mni tutsunlar, z d sz tutdurasuz. Sz ham tanyr. ndi d o vvlki vaxt deyil, qzetd, mitinqd, hr yerd sni ya yuyub quru srcklr ki, ps flanks, byk alim, hkim, adi bir kndi balasnn ban mngirlyib, zn d tutdurub, basdrb qazamata, balalarn yetim qoyub. Orucun artq hvslsi atmrd. -Bilirsn n var? - dedi - lim-ayam sn dymmi, dur bu saat x bayra, yoxsa zm qulandan tutub ataram. lindn glni d be qaba k. Amma bir d bura ayaq basma, gzm sni grmsin Balmi aramla ayaa durdu, sifti vvlki kimi tutqun, baxlar ard. -Neynk, - dedi. - ki olum var, byy Hseynaadr, iyirmi bir yanda, kiiyi Hsnaa - on doqquz yanda. Mn d ala bilmsm o ba, olanlarm alacaq. Amma zgnin malna sahib xmaq allaha da xo getmz. Adamlardan qorxmursan, allahdan qorx. Yava-yava qapya trf addmlad, xd. Cm gn idi, sabah bada Ofelyayla grmli idi Oruc Ofelyan ard. -Sabah tcili iim xd, - dedi. - Baa ged bilmycm. Qalsn gln hfty. Ofelya dinmdi. *** Gln hft d bir bhan tapb Ofelyan xbrdar etdi. Baa getmycyini dedi. Getmdi d. Ninki nbnin mhbbt gecsindn, bazarn dost mclisindn d imtina etmidi. Bundan tccblnn dostlarna: - ban in, qazn ksiblr, - demidi - bu soyuqda iqsz, qazsz orda neylycyik? Mehdi: - i bu saat Seyidaaya telefon edim - deyirdi - qazn da adrsn, adam gndrib i da dzltsin Oruc: -Yox, lazm deyil, - dedi, - bir ustayla danmam, gln hft glib dzldck. O biri hft d inallah grrik. Mehdi: -Yeri glmikn o yksk cryanl xtti d dan, - dedi - badan knara xarsnlar. Orucun bann stndn ken yksk cryanl mftillri deyirdi. Bir gn, allah elmmi, klkd qrlb dr, xta xardar. 135

Orucun znn d fikri vard ki, mantyor arb bu xttlri badan knara xartdrsn, amma he macal tapb bu ii grdr bilmirdi. Baa getmmyinin sbbi qorxu deyildi. Balmidn qorxub elmirdi. Qorxduu o idi ki, Balmi glib bada Ofelyayla onu pusa bilr, qzn valideynlrin xbr verr, bir sz, hngam, davamrk qalxar, hr ikisi - Oruc da, Ofelya da biabr olar. Yox, idi-ayt, nbni ixtisar edib bazarlar dostlar baa ysayd, bundan da Ofelya xbr tuta, prtl bilrdi. El dnrdi ki, Oruc ondan soyuyub, bezib laqlrin son vermk istyir. Hr nys iki hft ban yolunu tanmad. Amma bir bhan tapb Ofelyadan sorudu ki, blk sn tanyasan, knddn Balmi Dadaov adl bir xst glmidi yanma. Malicy ehtiyac var, amma bir df glib sonra ilim-ilim itdi. Ofelya: - lbtt tanyaram - dedi - Be ildi qazamatda yatrd, tz xb. -N st? -Deysn lm hadissiydi, bufetiki ldrmdlr. Amma sbut ely bilmdilr. Balmigil bufetd iib dalablar, bufetiki xub dyblr. ondadr ki, bufetik orda lmyib, evin glib, hmin gec rkdn lb. Hm d bufetiki sasn be barmaqla Aagl vurubmu. Balmi cmisi iki- df kll atb. Hr nys be il verdilr, drd il yatd, xd. O vaxt btn knd danrd bu hvalat. ki hft sonra Oruca el glirdi ki, qarmaqarq bir yuxu grb - Balmi-filan adda adam da he yerli-dibli yoxdur, yuxusuna girib. Odur ki, nahaq yer badak xo gnlrdn, saatlardan l kib. Sabah, cm gn hkmn Ofelyayla szlck, nb onunla bada grck, bazar gn is dostlarn kababa dvt elyck. Bu xo niyytlrl yatana tzc girmidi ki, telefon zng ald. lini uzadb arpaysnn yanndak telefon dstyini qaldrd. -Allo. -Salam-leykm. Balmidir. -Kim? -Balmi. Ken ay yanva glmidim, yadunda? Atamn ba mslsiyn. Bir fikr gldn? Oruc vvl drhal dstyi asmaq istdi, sonra ndns asmad. -Mnim ev telefonumu hardan bilmisn? - dey sorudu. -tin i imi bgm? Adresiv d bilirm. Yax n oldu, szn ndi. -Szm vvlki szd. Get zn i tap. Bir d mn zng elm. -ox cb. Amma birc xahiim var sndn. v-N xahi? v-Bir qlm-kaz gtrb yaz. -N yazm ? v-Hindi deycm. Yazrsan. Alt nmr dedi v Oruc da z-zn tccb qalaraq yazd. 136

-Yazdun? -Bu n rqmlrdir bel? -Mnim telefonumdu. Haan ki, bir fikr gldn, yni haan ki, ba mn qaytarmaq istdn, bu telefonla zng el, bir saata qulluunda hazram. Oruc hirsl dstyi yerin qoydu, indic telefon nmrsi yazd kaz crmaq istdi, amma hr ehtimala qar crmad, qatlayb cibin qoydu. Shr Ofelya z ona yanad. Dhlizd o yan-bu yana boylanb he ksin grnmdiyini myynldirndn sonra yen d pltyla: -Darxmamsan? - dedi. - Sabah grk? -Sabah yox. Gln hft mtlq. *** Gln nb d bir bhan tapd. Yen baa getmdi. Sonrak hft cm axam is Ofelya izn istdi ki, idn iki saat tez xsn. v-Anamla hzr yerin gedcm, - dedi. Oruc izn verdi: -Rhmt gedn kimdir? -Arvad anamla tand, mn d qzn tanyram, - birdn Ofelyann alna n is gldi - Vaxsey - dedi - tamam yadmdan xb. Ax onu sn d siz d tanyrdnz? -Kimi? -Rhmt gedni. Sizin yanvza da glibmi bir df. Hl mndn d sorudunuz. Oruc hiss eldi ki, ryi brkdn dynmy balad. -Balmi? - dedi. -H d Balmi Obirni infarkt olub, lb. *** He ksin lmn sevinmk olmaz, gnahd. Amma o gn idn xb ev qaydanda Oruc el bil bir yngllk hiss edirdi, bir arxaynlq, sakitlik duyurdu. Shr id is Ofelyaya: -Baa gedirm, - dedi. - Sabah gzlycm. *** Pakizy: 137

-oxdan baa dymmim, - dedi. - Sabah getmk istyirm. Pakiz iini bilirdi. nb gn Oruc ba paltarn - mavi cins kostyumunu, Adidas ayaqqablarn geyinnd Pakiz d dal ryinin arasna sliqyl dzlm kotletlri, ayrca sellofan paketlr ylm qzardlm kartofu, vzrini, reyhan, trxunu, qrmz turpu, oraban, soyutma yumurtalar, pendiri, ya, alman, armudu, aftaln iri znbil qablayrd. Mineral v irli sular, alkoqollu ikilri gtrsi deyildi, bada bunlarn hamsnn bollu ehtiyatlar vard. Pakizyl vidalab, znbili gtrb hyt dd, qaracnn qapsn ab Volqasn ky srd v yola dzldi. Mann maqnitofonundan Acda Pekkann, brahim Tatlssin, Sezen Aksunun zhin mahnlar sslndikc Orucun xyalnda iki- saatdan sonra ba evind cryan edck hadislr canlanr, btn bdnindn xo bir gizilti keir, grginlmi zalarnn lzzt sbirsizliyini duyurdu. Bir saatdan, saat yarmdan sonra ala qapya yaxnlaacaq, qapn azacq aralayb dalana boylanacaqd, gr qaba son dqiqlrin hvslsizliyini yaayacaqd. Dalann banda Ofelyann yal pla grnckdi, tlsik addmlar qapnn aznda avazyacaqd, bir addm da atb qapdan iri girck v Orucun boynuna atlacaqd. Oruc bir liyl qapsnn cftsini tlsik balayacaq, o biri liyl Ofelyann salarn, boynunu tumarlayacaqd, sonra onu qucana alb iri, otaa aparacaqd. Sonra pckdilr, sonra soyunub birlikd saunaya girckdilr, sonra soyunub birlikd saunaya girckdilr. Saunann bulanan istisindn sonra soyuq duun altnda qucaqlaacaqdlar. Sauna hrartinin trlri, duun soyuq damclar, tirli ampun - hams bir-birin qaracaqd v iki bdn birlib bir btn olacaqd. Sonra konyak ickdilr, musiqi dinlyckdilr, ayq vaxt porno filmlr baxmaqdan utanan Ofelya ikinin tsiriyl abrna-hyasna qslmayacaqd v ekranda birlikd seyr etdiklri hvt shnlrini sonra zlri yataqda canlandracaqdlar. Bir aylq Ofelyaszln v dli eytann Orucun beynin qalad bu fikirlr, istklr, shnlr, xatirlrp v az sonra ba vercklr onu el hycanlandrr, hallandrr, tlsdirirdi ki, cins alvarnn darln hiss edir v bir ne kilometrlik msafni daha tez qt etmy, vaxtn zn yeyinldirmy alrd - guya ki, vaxt yeyinldirmk olard, guya ki, bir-iki saat sonra cryan edck hadislr daha tez atmaq mmkn idi. Mann iind Ofelyann trini duyur, toxunularn, nvazilrini hiss edir, xsn pltlarn, iniltilrini eidir v tlsir, tlsirdi. Qsbnin iind mann Ofelyagilin evlrinin qabandan keirnd el bil bu birmrtbli evd bu qoa pncrnin arxasnda Ofelyann gr nec hazrladn, alt paltarn, corablarn dyidiyini, tirlndiyini grrd. Man dalana dndrdi, db alaqapnn iri qfln ad, darvaza laylarn aralad v man iri sald. Darvazan iridn balad, evin birinci mrtbsindki otan qapsn ad. Znbili gtirdi, iindkilri soyuducuya dzd, soban qalad, iqlar yandrd, televizoru qurdu. Sonra ikinci mrtby qalxd; yataq ota, bar, video orda idi. lq bir aprel gnyd v Oruc plan soyunub aada qoymudu. Eyvanda bir mddt gzidi, traf balara, ox uzaqlarda grnn dniz baxd, sonra yataq otana trf addmlad v qapnn qarsnda quruyub qald: qapnn stnd aar vard.

138

Oruc gzlrin inanmrd. Ba evinin - darvazann da, aadak v yuxardak otaqlarn da cmisi iki aar vard, ikisi d onda, Orucda idi. Biri hrd, seyfind, biri cibind. ndi burda, qapnn stnd yuvasna kip girmi aar hardan xmd? Amma hl bu harasym. Oruc bir d grd ki, aar yava-yava dnmy balad, yni iridn kims qapnn qfln bururdu. Hiss eldi ki, alnn soyuq tr basr. Bu n olan eydi bel? Aar sona qdr burulub dayand. Oruc lini uzadb qapn ad v iri girdi. Girn kimi d diksindi; irid adam vard. Qrib mxluq idi iridki. Sapsar. Sa, qa, znn tk hams sapsar. Gzlrinin bbklrid d sarmtl rngd idi. Albinos idi bu adam. Oruc zn l alb: -Kimsn? - dedi - Burda neynirsn? Albinos: -Hseynaayam, - dedi. - Balminin byk olu. Babamn, atamn evin glmim. Snin burda n iin var? Cin vurdu Orucun bana. Hseynaann zn bel yekxana, saymazyana, hyasz aparmandan daha ox Orucu cin atna mindirn oydu ki, bir an bundan nc bu eybcr mxluq onun arpaysnda, Ofelyayla sadt anlar yaadqlar v yaayacaqlar yataqda yayxanb uzanbm - kmsini bel xarmadan srlnibmi - zik ballar, adyaln qr-qr olmas buna dlalt edirdi. -til burdan, x get, - dedi Oruc. z d naraz qald ki, sblrini cilovlaya bilmir, uaq kimi hirslnir, qqrr. Hseynaa yerindn trpnmirdi. -Atovun, babovun evi hardan oldu bura? Buran mn tikdirmim e. Mn zm, z puluma. Hseynaa durduu yerd durmudu. Oruc fikirldi ki, gc iltmli olsa hr halda bu arq, limsiz cavan stly bilr. Yaca iki df byk olsa da, khn gli idi, hl d formasn saxlamd. Amma bir o qalmd ki, o, Oruc, hrin mtbr adamlarndan biri, tannm hkim, yoldan kenin biriyl yumruq-tpik davasna balasn. Vaxt da gedirdi - bir azdan Ofelya glsiydi. Hseynaan burda grmsi, illah da ki, Hseynaann Ofelyan burda grmsi mmkn olan i deyildi. Ofelya glncn bu arlmam qona burdan rdd elmlidir. Mmkn qdr yumaq danmaa alaraq: -Bala, - dedi - bu msllr bel hll olunmur. Atan da yanma glmidi. Fikrimi ona da dedim. Buran mn Balar idarsi verib, ora gedin, mhkmy, n bilim hara mracit edin, hll olunsun. Yoxsa drbylik deyil ki, hr istdiyi yer girib otursun. Mn bu saat milis arsam sni tutub dama basarlar. N hdl zgnin evin soxulmusan. Hl de grm aar hardan tapb dzltmisn? Hseynaa dinib-danmrd, yerindc hrktsiz dayanm, sarmtl gzlrini Orucun gzlrinin iin zillmidi. Oruc da dandqca bu iyn kimi, biz kimi adam den baxlarn tsiri altnda szn adrr, dili topuq alrd. 139

-Di yax, hvsdi bsdi. x get bu otaqdan, aar da gtrrm. Bax mbad bir d buralara yaxn dsn, - v son gzt kimi - hrd yanma glrsn, danarq, - dedi. Amma lini uzadb aar xartmaq istynd Hseynaann birdn sifti dyidi. Soyuq gzlrind el bil qlcm parlad, az yildi v lini arpaynn altna uzatd. Oruc yalnz indi grd ki, meynlrin dibini ildiyi bel burda, arpaynn altnda imi. Kim gtirib onu bura, kim gizldib arpaynn altnda? Kim? Kim gtirck, lbtt Hseynaa. N mqsdl? Mqsdi indi aydnlard. Beli arpaynn altndan xarb qulpundan yapd, knarlar blvlnmi iti azl dmirini is Orucun bana tulayb irli gldi. Sonrak hadislr Oruca yuxu kimi, ya kadrlar hddn ziyad yeyin dyin, gz qrpmnda birbirini vz film kimi gldi. Reaksiyas cld idi. Hseynaann zrbsini gzlmdn irli atld, rqibinin bilyindn yapd, o biri liyl belin sapn tutdu. Sa diziyl albinosun paalarnn arasnna mhkm ilidirdi. Ardan Hseynaa qqrd, li boald. Oruc beli ondan ald. Amma el bu vaxt Hseynaa zn toplayb var gcyl Oruca bir yumruq ilidirdi. Dnyaalm Orucun gznd qarald v btn bu hadislrin tam mnaszlndan, mntiqsizliyindn, absurdluundan tng glrk, illah da tamamil haqsz, yersiz yediyi yumruun acndan Oruc lap dli oldu. Artq hrktlrin nzarti itirrk lindki beli hirsl Hseynaann tpsin endirdi v bu an sanki filmdymi kimi yeyin dyin kadrlar, indi ksin aramla, ar-ar, yavayava axmaa balad. Hseynaa yer kd, yarlm bandan qan axmaa balad, gz bbklri hrktsizldi, bir nqty zillnib qald, bax dondu. Oruc hkim olduu n bunun mnasn drhal drk etdi. Hseynaa lmd. Onu Oruc ldrmd. Hm d z evind. z evind, yni Orucun evind, Orucun ba evind, hr halda bu ba, ya n az ikinci mrtbdki bu otaq Hseynaagilin deyil. Orucundu, Oruc z tikdirmidi. V indi burda, bu otaqda meyit vard. Grk ki, vur-tut iyirmi bir ya olan bir gncin meyiti. Qan da dmni lklmi, yataa sramd. Belin dmirind qan lklri, sapnda Orucun barmaq izlri vard. Son illr Orucun mtailsi yalnz dedektiv romanlardan ibart idi. Videoda da xeyli dedektiv film grmd. Odur ki, bu dhtli v gzlnilmz hadis ba verndn sonra ilk ii cib dsmaln xarb belin sapn dn-dn mhkm silmsi oldu. Dedektiv srlrd mhz bel edirlr. Belin dmirindki qan da silmk istdi, amma silmdi; bel sapnn stnd barmaq izlri yoxdursa, stndki qann n hmiyyti var? Onsuz da bilcklr ki, Hseynaa bu bell ldrlb. Amma kim ldrb? Qoy bunu tapsnlar. vvlc baqa bir suala cavab tapsnlar. Hseynaann burda n ii varm? zgnin bana n yolla keib, bura, otaa nec girib, otan aarn nec ld edib? Ourlayb? Bu mmkn deyil, hr iki aar Orucdadr. Qlibin xardb, dzltdirib? Ola bilsin. Amma n mqsdl? zgnin evin soxulmaqla, yayxanb yatanda uzanmaqla bu ev sahib olmaq mmkndrm? Dnya drbylik deyil ax, qanun var, qayda var. Msl d bunda idi. Bu ana qdr qayda-qanun Orucun trfind idi, amma bu andan etibarn, yni hr hans sbbdn, hr hans kild, raitd olur-olsun, adam ldrndn sonra qanunun, daltin, czann hdfi o, Oruc idi. Cinayt trtmidi. Mtthim, mqssir, gnahkar o idi. lbtt gr cinayti aa bilslr, sbut ed bilslr. Qab xilas olmalyd. in st alanda hr eyi danmalyd. He bada olmamam. O gn (xyal mstntiqin sual: n bilirsiz hans gn?), yox, o gn demk olmaz. Bir aydr bada olmamam - demk lazmdr. slind d beldir d. Bir aydr baa gmyib. Bu gn 140

saymayasan. Bu gn d olmamam. Kim bilir mnim bada olduumu? Pakiz? ndic ev qaydb: fikrimi dyidim - deyrm - baa getmdim. Yadma dd ki, axam hrd iim var. Daha kim bilir? Ofelya. Aman allah, yarm saatdan sonra Ofelya glck. Tez xb getmk lazmdr burdan. Glr, bir az qapn dyb xb gedr. Bazar ertsi bir bhan tapb zrxahlq edrm. Gln hft grrik - deyrm. Amma gln hft gr bilcklrmi? Glms bu i nec alacaq? Meyitin mhz onun banda, evin ikinci mrtbsind olduu kimin alna glck? Hr halda bir ey aydnd; bu saatca burdan getmk lazmdr. Belin sapndan barmaq izlrini sildi - yetr, qapdan, baqa yerlrdn silmk lazm deyil - bura onun evidir, z evind Orucun barmaq izlri olmaldr da, burda n var ki? Bu izlrin is khn ya tz olduunu tyin etmk mmkn deyil. Ayr bir izi yoxdur ki, burda - blk dava elynd dymsi qopub db, ya cibindn bir ey db. Ya bann tk Diqqtl otaa nzr sald. Hseynaa arpaynn yannda yer srlnib qalmd. Aln yarsndan szan qan dmnin stnd gllnir, lehmlnir, meyitin gicgahnda, sapsar birklrind laxtalanb quruyurdu. Qan arpaynn stndki hray adyal da lopa-lopa lklmidi. Meyitin yannda qanl bel atlb qalmd. Otaqda dava-dalan v cinaytin ayr izi-sora yoxdu. Hr halda Orucun gzn dymirdi. Otaa son df gz atb eyvana xd. Otan qapsn rpd, pillknl tlsik aa dd, televizorun dymsini basd, nurunu dartb bkdn xartd, iqlar keirdi, soban sndrd, qapn aarla balayb darvazaya trf getdi, darvazan ad, man dalana xard, qaydb darvazan balad. sas odur ki, ban itirmysn. Hl ki, mni burda grn olmayb. Tez aradan xmaq lazmdr. Vrdi haln alm mexaniki hrktl man i sald, dar dalandan geni yola xard, yol boyu kilometr irlildikc beynind fikirlr bir-birinin stn qalanr, bir-birini itlyir, bir-birin iliib dyn drdlr. Bu fikirlr tnlynd, frziyylr, gmanlar basa-basnda dyn zmk, amaq mmkn deyildi. Grn bir shv buraxmayb ki, cinaytin almas n bir ip ucu, bir iz-soraq qoymayb ki? Bu bard dnrkn alna gldi ki, yuxardak otan qaps stndki aar nahaq gtrmdi. Kim sbut el bilrdi ki, bu aar onunki deyil ki aar varsa, ncs d ola bilmzdimi? Blk qaydb gtrsn? Yox, risqdir, ili bilr. Lap el Ofelyann zn rast gl bilr v onda hr ey qat-qat tinlr. Amma Bin hava limannn yanndan kend alna gldi ki, bada baqa bir ipucu da qoyub buz dolabndak yemklr, meyvlr. Ekspertiza hmin yemklrin, meyv-trvzin mhz bu gn gtirildiyini v demli Orucun da bada olduunu tyin ed bilr. Trs kimi gyrtini bkdy qzetlr d bugnk qzetlr idi. Odur ki, Orucun mhz aprelin bada olduunu tamamil dqiq myynldirmk mm-knd. Bu fikr gln kimi man geri dndrdi. Baa qaytman risqi byk idis, qaytmayb yayidlillri orda qoymasnn thlksi daha artqd. Birc Ofelyaya glmyydi. Skkiz dqiqdn sonra man dalana salrd. Darvazan taybatay amad, man ld qoyub z iri girdi, soyuducuya qoyduu btn yemklri, meyv-trvzi tzdn znbil yd. Qazandak ryi d xarb znbil qoydu v htta zibil torbasndan ya qzetlri - bugunk qzetlri d birc-birc xarb tualetdn axtd. Yubanmasnn n thlkli dqiqlri idi. Ofelya glib man ld grckdi. Orucun irid olduunu bilib darvazan tqqldadacaqd. Onda ya darvazan ab hr ey Ofelyaya izah etmliydi. (zah etmk mmkndm?) Ya da darvazan amayb Ofelyan nigaran qoymaq olard. Nigaranln sonu nec olacaqd? N qdr gzlyckdi Ofelya qap qabanda? Blk Oruc sardan nigaranl, tvii, bd gmanlar - sirr saxlamaq ehtiyacn stlyckdi, qonulara, ya milis xbr elyckdi 141

Birc Ofelya glmyydi. Hmi muqsinin gliini sbirsizlikl gzlyn Oruc indi nyi varsa verrdi: tki Ofelya glmsin. Amma blk Oruc yolda olanda glib gedib. Orucun badan ayrlb Bin hava limannn yanndan geri qaytmas, yenidn baa atmas on be-iyirmi dqiq kmidi. Bu mddt rzind Ofelya glib-qayda bilrdimi? Blk d. Ka el olayd, y rbbim! Oruc znbili l xarb aa otan qapsn balad, yyr-yyr ikinci mrtby qalxd, az qala aya bdryib pillkndn kll-mayallaq aacaqd. Birc yxlb qm sndrmam atmrd dey dnd. Yuxardak otan qapsna yanab stndki aar xard. Ayaqqabsnn ucuyla qapn aralayb otan iin baxd. Hr ey eynn bayaqk kimi idi; meyit, bel, arpay yalnz qan glmsi bir az bymd Oruc tlsik qapn rpd, yen d ayayla rpd, amma bu rpmann ssi ban v traflarn s akitliyind ox brk s slndi v Orucu hrktd. Yuxar otan aarn - nc aar quyuya atd. Hseynaann ailsi hl facidn bixbrdi - dey dnd. - Bilnd gr n vay-ivn qopacaq. Balminin yeddisi xmayb, byk olu da bel getdi. Dorudan msibtdi. Bu msibtin, hr halda n az Hseynaann lmyl bal trfin baiskar z olduunu alna gtirmk istmirdi, fikrindn qovurdu. Ax onun, Orucun n tqsiri vard? Bu mnasz haqqhesab rtmyi omu balamd? Omu getmidi Balminin evin, ya Hseynaa idi glib Orucgilin evin soxulan? Davan kim balad, kim hcum eldi? Oruc lapatkann qulpundan yapmasayd hmin bu lapatkan Orucun tpsin endirckdi Hseynaa v indi yuxar otaqda, arpaynn yannda Hseynaann yox, Orucun meyiti srlnib qalacaqd. Orucun cinayt mli yoxdu, etdiyi hrkt yalnz qanuni znmdafi idi. Yax, indiki beldir, bs ndn el indic man milisin qabana srmrsn, hr eyi olduu kimi danmrsan onlara? Hadislrin mhz bel cryan etdiyin tin inanardlar. Btn hrmtim, izztim baxmayaraq he cr inanmayacaqdlar. Ya tutalm lap inandlar, hr eyin mhz mnim syldiyim kimi olduunu qbul etdilr. mhkmy xsa orda da brat qazandm. Bel halda bel qatillik damas mrlk alnma yapacaqd. Bu is btn almalarmn, iimin, karyeramn sonu demkdir. Darvazan balayb man i salanda, dalandan xb dz yolla srnd banda dolaan min bir fikrin mntiqi nticsi birdi: hr halda dz i grr ki, milis getmir. Cinayt, cinayt niy deyirm, hadis, bli hadis yerind he bir izi-sora qalmayb. p ucu yoxdur. gr zn dzgn apara bils, he ks onun, Orucun boynuna he bir ey qoya bilmz. zn dz aparsa, yni he vd he vchl, he bir rtaitd, dindirmd tmkinini pozmasa, zn he bir eydn xbri yoxmu kimi sakit tutsa apara bilckdi zn, nec ki, lazmdr tuta bilckdi Hr halda pekar psixiatr idi: sblrini, davrann, kefini, ovqatn idar etmyi, zn l alma v grk olduu kimi aparma bacarard. He bir tcrbli, mahir mstntiq onu halndan xara bilmzdi. Gec-tez mstntiql zlcyin is bhsi yoxdu, Ax cinayt (HADS!) onun banda ba vermidi, axr-vvl onun stn glckdilr. He olmasa izahat almaq n. O gn bada kim olub, aar daha kimd ola bilrdi, bu adam (meyiti) tanyrsnzm, grmsnzm, aillriyl bir mnasibtiniz olubmu? Btn bu suallara dqoiq cavablar hazrlamalyd. Bir yerd d amadan, karxmadan drst izahlar vermliydi. Yen grdy dedektivlri xatrlad - zn alibi dzltmli idi. Xstxanaya srd. Tccblnmi qapya: - kazlarm qalb, - dedi - gtrmliym. Shrdn oturub ilyirdim, bir d grdm ki, kazlarmn bzilri id qalb.

142

Qapnn saat sorumas lap ryindn oldu. Hqiqi vaxt yox, bir saat vvli dedi. O vaxt dedi ki, o vaxt buradan 42 kilometr aral lopatkayla Hseynaann ban yarrd. Xstxanadan xb dkana dydi. Di pastas alb satcyla hal-hval da tutdu. Aptek girdi, valokardin istdi, yoxumuzdur cavabn alanda haray-hir qaldrd. Haan sizdn bir lazm olan drman almaq mmkndr ki, bir saat bundan qabaq da glmidim, divardak saat gstrdi - aspirin istmidim, allahn aspirini d yoxunuzdu. Orucu siftdn tanyan satc: - doktor, - dedi - aspirinimiz var, siz kim dedi ki, yoxdur? -N bilim cavan bir qzd, bir saat bundan qabaq glmidim. Dedi yoxumuzdu. *** Ev gldi. Qapn z aaryla ab znbill iri girnd Pakiz mat qald. -Bs sn bada deyildin? -Getmdim, - dedi - yolda yadma dd ki, birisi gn mruzm var, materiallarn da hams evd v xstxanadadr. Bu gec oturub sabaha qdr ilmliym. Bu znbildkilri d qoy xolodilnik, xarab olmasn. Bu shnni inandrc oynamd. z d raz qald. Amma cannda bir vicvic vard, btn bdni xrda-xrda titryirdi. He cr zn l ala, sakitl bilmirdi. ki saat nc ba vermi hadislr fikrindn xmr ki, xmr, dalmr ki, dalmrd. Hamama girdi, vvl isti, sonra soyuq du qbul etdi. Vannan suyla doldurub bir mddt orda uzand. Yadna sald ki, isti suyun iind uzanb damarlarn ksnd bu n rahat intihar suludur. Hans eytan bel fikirlri bama salr - dey zn mzmmt eldi. Otuz-otuz be dqiqdn sonra hamamdan xd. Fenl salarn qurutmaa balad. El bil bir azacq toxtamd. Pakiz gtirib qabana prrng ay qoydu, limonuyla, mrbbsiyl. -Sn telefon elmidilr, - dedi - dedim ki, imir, bir azdan zng elyin. Oruc qulaqlarn kldi. -Kim idi zng elyn? -Tanmadm, dedi ki, adm Balmidir. -Kim: -Balmi. Oruc hiss eldi ki, ryi qopub dr. Balmi! Ne gn bundan vvl rhmt getmi Balmi. saat bundan qabaq ldrlm Hseynaann atas. He bh yoxdur ki, bu zng iki- saat bundan qabaqk hadisyl baldr. Blk Balmi yox, balmigildndir deyiblr. Ya blk Balmi adl baqa bir qohumlar da var. Hr halda bu gn, bu saat Balmi adnn telefonda sslnmsi quru bir tsadf ola bilmz, ksiz ki, bayaqk hadisyl baldr.

143

Pakiz Orucun soyumu ayn tzldi. -Ac deyilsn? - dedi. Pakiznin bu diqqtcilliyi, qays, mumiyytl onun davran, rftar, mlayimliyi v dilsizazszl n qdr vacib imi, onunn, Orucn n qdr qiymtliymi - bu bard dnd v onu da qti bilirdi ki, hadisnin (cinaytin!) mzi bir gn alsa v htta Oruc mtthim olunsa, mhkum olunsa (bu da mmknd) Pakiz onun yegan pnah, gvn yeri, arxaland son dayaq nqtsi olacaq. Bel etibar v fdakarl he olundan da gzlmirdi, o ki, qalsn baqa qohumlara v dostlara. Bu an Ofelya he yadna da dmrd. Yax ki, bu gn bada rastlamadq - Ofelya haqqnda yalnz bu baxmdan fikirl bilrdi indi. -Acln yoxdu? Shrdn bir ey dilin dymyib ax. - Pakiz sualn tkrar etdi. Dorudan da shrdn bri he n yemmidi. Amma itah da yoxdu. He n yemk istmirdi. He n haqqnda dnmk istmirdi. Krl-krl bd xbrlr gtirn televizora baxmaq istmirdi. Shiflri nifrt, hiddt, lm, qan saan qzetlri vrqlmk istmirdi. He n istmirdi. Gzlrini yummaq, he n duymamaq, he n eitmmk, kimsni grmmk istyirdi. Dnyadan tamamil ayrlmaq, sakit, srin bir klgd tk-tnha dinclmk istyirdi. Sslrdn, siftlrdn, szlrdn, crbcr fikirlrdn yorulmudu. nsanlardan yorulmudu. Normal adam kimi davranan xstlrdn v xst kimi danan normal insanlardan yorulmudu. z zndn yorulmudu. Uzun, sonsuz bir skutun, sssizliyin tamarzs idi. Son skutun. ntihar-filan yox. Buna iradsi, gc atmazd. Htta isti vannada damarlarn ksib rahatca lmyi d bacarmazd. Amma yuxuda ani bir lm - ziyytsiz, arsz, qorxusuz, vahimsiz n yax olard. Sadc yatmaq, yuxulamaq, bir d aylmamaq. He vaxt, he vaxt aydan bir qurtum alb gzlrini yumdu. Beynin dolan fikirlri, xyalnda canlanan o mum shnni silib atmaq istdi, baqa eylr haqqnda dnmy chd etdi. Htta Ofelyayla oynadqlar cinsl oyunlar xyalnda canlandrmaq istdi, ii buland. Uaqln, ayqovuanda, sx me iindki bula yadna sald, bir an ayaqlarnda o suyun srinliyini duydu, qulaqlarna rlts doldu v yumaq kresloda yava-yava xumarlanaraq ynglc mrglmy balad. Qap zngi alnd. Qap zngi hmi ahngdar hzin bir melodiya alard (Trkiydn gtirmidi bu zngi), amma indi Oruc yuxuda olduundanm, tarm kilmi sblrinin grginliyindnmi, ona el gldi lap qulann dibindn bir srt qatar tb keir, hm d zil fit ssiyl. Srayb ayaa durdu, qapya getdi. Adtn qapn soruub ya balaca gzckdn baxb aardlar. Oruc n sorudu, n gzcy baxd. Elc ad qapn. Qap qabanda dayanan adam Balmi idi. *** Sonralar Oruc z d tccblnirdi: nec oldu ryi getmdi, baylb yxlmad. Ax qarsnda l bildiyi bir adam dayanmd. Hm d saat bundan qabaq olunu ldrdy adam. O dnyadanm glmidi? Olunun qisasn almaam glmidi? Amma Balmi qisas, intiqam alan adama oxamrd. znd xo, arxayn, dinc bir ifad vard. Htta glmsyrd. lk v yegan grlri zaman Oruc bu qnat glmidi ki, bu ar baxl adam mrnd glmsmyib. ndi qarsndak adamn sifti hmin sift idi: iki qabaq dii qzl.

144

vvlki grkmindn ikic eyl frqlnirdi - saqqal saxlamd, bir d znn ifadsi dyimidi - mlayim, mehriband. Tbssmlyd. -Bayaq telefon etdim, boc ded imirsn, dedim, h, imirs evd olacaq, bir yer getmyck. Hava birdn soyuqlad, Xzri sir yaman, bel havada imib xsan stlcm olarsan. Bir sz hmi tmizlikd, shhti-vcud. Dedim hkim bir ba kim, qapdan qovmayacaq ki ri girmk olar? -Buyur. Balmi dhlizd gdkcsini, sonra da kmlrini xartd. Orucun banda fikirlr ildrm srtiyl bir-birini tqib edirdi. Bu n olan idir bel? Ax bu lmd. Amma kim demidi ki, lb? Ofelya. Blk Ofelya tamam baqa adam deyirmi. Dnyada Balmi tk bir budur myr? Yax, tutalm mslnin bu trfi mlum. lmyib, ln baqasdr, bu da dipdiri durub glib bura. Demli olunun msibtindn d hl xbri yoxdur. Xbri olsayd, htta Orucdan bhlnmsydi bel bu sayaq glmsmzdi ki c saat qabaq o boyda olun itirib Blk bana hava glib. Oruc professional Balminin gzlrinin iin baxd, llrinin hrktini izldi. Yox haval adama oxamrd. Hr halda lap yqin, olunun facisindn hl ki, bixbrdi. O zaman Orucgil niy trif gtirmidi? Mqsdi nydi? Otaa kedilr. Balmi vvlki xo tbssml otaa gz gzdirir, susurdu. Oruc: blk indi d bu mnzilim rik xmaq istyir - dey dnd - blk bu psixi sapntnn yeni bir klidir, zgnin bana, evin ortaq xmaq. Pakiz ay gtirdi, Balminin qabana qoydu. Balmi ban qaldrb Pakizy baxmadan: -Sa ol boc, - dedi - balalaruvun toyunda ik. - ayndan qurtum ald, ota bir d mlli-bal gzdn keirndn sonra. -Bli ya, Oruc qde, - dedi - canm sn sylsin, bu dnya ox interesni dnyad. Osob dnyad taa cddi. Canm sn desin, iki hftdi burda yoxdum, rana getmidim. Allah-taala sn d qismt elsin, Mhd, imamn ziyartin getdim. Bu gn qaytmam. Piraxodnan. Orda hd eldim ki, ev, uaqlarn yanna getmkdn qabaq bir sn ba kim. Niyytim vard da, niyyt elmidim orda, qurban olduumun qbri stnd, hind niyytimi deyim sn. Qde, gldim deyim sn ki, halal eldim o ba sn, day sndn he bir xahiim, iltimasm yoxdu, iddam-flan da yoxdu day. El bil ziyartin getdiyim o qurban olduum mn mslht eldi ki, Balmi l k bu idn, qoy halal xolar olsun, ne il ermni yaad, bir ey demdn ki, indi z musurmanmz yaayanda n mrk salrsan? Qoy kii can salyla, rahatlqla dolansn, snin d ki, maallah z evin-eiyin, oul-uan var. Day olan olub, ken keib. Bir sz, qde, gldim sn deyim ki, halal xoun olsun. Yaa o bada, kef-dama iind. Vahid rhmtlik demikn: Vahid! Cahanda baqi qalan eqi mlkdr, Ondan qalan n varsa da, viranrdir mn. Oruc dnrd ki, Balmi indi knd gedck, hr halda n yaxn zamanda olunun itdiyindn duyuq dck, axtarb gec-tez meyiti tapacaqlar. Msibt onda balanacaq. Balmi ayn iib ayaa durdu. Oruc zn d qrib gln bir arszlqla: -Otur, - dedi - hara tlsirsn? Bir stkan da ay i. Blk acln var? 145

-Yox, sa ol, allah artq elsin. Getmliym. Uaqlar gzlyir. -Ne uan var? - blk bu suallar bouna vermirdi. Hseynaann qtlin dxli olmadn bel tbii suallarla bir daha tsdiq edirdi. -Demidim ki sn - iki olum var, bir qzm. Byy Hseynaadr, kiiyi Hsnaa. Oruc z-zn Hseynaa idi - dey dnd - daha yoxdur byy, ancaq kiiyi qalb. Balmi hl bunu bilmirdi. Glmsnrd. Oruc bilirdi, amma Balminin tbssmnn qarlnda o da glmsmy alrd. Balmi vidalab getdi. O gec Oruc shr qdr yata bilmdi. Shrisi gn - bazar gn d el bil iyn st oturmudu. Hr telefon zngindn hrkb diksinirdi. Hey gzlyirdi ki, qap dylck, glib onu aparacaqlar. Amma btn gn qapn dyn olmad. ki- hmiyytsiz telefon znginin d he bir thlksi yoxdu. Qonuydu suyun glib-glmmsini soruurdu, tanlaryd, hl-hval tuturdu, knar bir xsdi, nmrni shv salmd. Axama yaxn Oruc tamam zlb ldn dmd, yatana uzanb bir-iki saat mrgldi, sonra oyanb yen shrcn yata bilmdi. Shr altda durub du qbul eldi, Filips dzgahyla zn qrxd, bir loxma rk qoydu azna, boazndan getmdi, bir stkan ay iib pay-piyad i getdi. Xstxanaya atanda qapnn aznda tan fiquru grd. Ofelyayd, Ouca trf glib: professor, siz mktub var - dedi - lindki zrfi uzatd. Zrf aq idi v iind he n yoxdu. Oruc Ofelyann bel sadlvh konspirasiya fndlrin bld idi. Ofelya ssini qsaraq: -Bala, sn allah, - dedi - o gn gl bilmdim. Anamn tzyiqi qalxmd, ne iyn vurdum, qoyub glmy rk elmdim. Hirslnmirsn ki? -lbtt yox, - dedi Oruc v ryind sevindi ki, n yax bel olub, tz bir problem xmayb ortaya. Sonra yadna dd ki, alibisini Ofelyaya da tlqin etmlidir - bs mn sndn z istmk istyirdim - dedi. - Tcili iim xd, baa ged bilmdim. N nb, n bazar. ryim salmdm, deyirdim indi Ofelya glib qapn bal grck. Yax ki, glmmisnmi - yen d szn dzli vermli oldu - lbtt anann tzyiqinin qalxmas yax deyil. ndi necdir? -Shr ldm, normal idi - Ofelya prt kimi grnrd - Demli sn d glmyibsnmi. Mn dli d zm yer tapmrdm ki, nigaran qalacaqsan Onlarn shbtlri uzanrrd v glib kenlr mnal baxlarla hr ikisini szrd. laqlri gm an ki, oxlarna blli idi. Oruc iki- patsient qbul edib aqnlnn frqin varrd, he cr fikrini cmly-toplaya bilmirdi. Assistentin: -Ndns yaman bam aryr, - dedi - grk ev gedm. Ev gln kimi burda halnn daha da pis olacan drhal anlad. Xstaxanann adam oxluunda, patsientlrin min bir drdi yen bir az ban qatrd, burda evin tkliyind - dilsizazsz Pakiznin varl tkliyini, yalqzln aradan qaldrmrd. Oruc daha ox sxlr,

146

darlrd. ryi darxrd. Skskliydi. Hr an n is dhtli bir ey gzlyirmi kimi bdni narn-narn gizildyirdi. Hadisdn gn keirdi. Niy bs Balmi hay-ky qaldrmamd. n az ona gr ki, olu ilim-ilim itmidi. gr hay-ky qaldrbsa, milis xbr vertibs milis gec-tez iz db glib Orucun bana axcaqd. Ax bhsiz Hseynaa atasnn ba iddasndan xbrdar idi, el Orucun stn d bu iddalarla glmidi. Mhd ziyartdn sonra Balminin fikrini dyidiyini d bil bilmzdi. Balmi qaydandan sonra oluyla grmmidi. Evd d bu shbtlr yqin ki, ox olub. Balmi Hseynaann mhz Orucun yanna ged bilmsi ehtimaln nzrdn qarmazd v milis d bu bard mlumat verrdi. V bu zaman iz bhsiz gtirib Oruca xaracaqd v Orucu he olmasa dindirckdilr. Amma btn bunlar bu gn d, sabah da, bir hft, bir ay sonra da ola bilrdi. Hm d bir aydan sonra hftlik adti zr baa ba kmsydi bunun z d bhli grn bilrdi. Gec-tez Oruc axr-lbt bu baa getmli v o zaman meyiti z akar etmliydi. rmy balam, funti btn baa yaylm meyiti. Akar edib z xbr vermliydi. O vaxtacan cinaytin izin dmsydilr, bir ay, n uza iki aydan sonra bu cinayti z xbr vermliydi. lbtt canini amadan. Amma bu bir ay, ay yarm, iki ay hr gn ryinin iini yey-yey yaamalyd. Buna dz bilckdimi? Qeyrimyynlikdn ar ey yoxdur dnyada. Nec deyrlr dhtli son, sonsuz dhtdn yaxdr. Birdn alna gldi ki, telefonu gtrb Balmiy zng ely bilr. Telefon nmrsini yazd kaz n yax ki, atmamd, saxlamd. Axtarb tapd. Yax, zng eldim, sonra? N deycm, n soruacam? N qdr fikirls d bir bhan tapa bilmirdi. Balmiyl n alveri vard, n shbti ola bilrdi? Alna gldi ki, zng elyib asa bilr. Eitdiyi ssdn d ox eyi myynldirmk olar. Zng elyib assa, grn bundan da bir i xmaz ki Blk Orucun telefonu artq nzart altndadr. Sn d lap vas-vasnn birisn vallah. Dstyi qaldrb nmrni evirdi. Az sonra kii ssi eidildi. Balminin ssiydi, tand. Ss sakit v gmrahd. -Bli. Bli, eidirm. Kimdir? Oruc susurdu. Balmi bir d: -Bli, alo - deyib telefonu asd. Yasl, drdli adam ssi deyildi ss. Bs onda Hseynaann yoxluundan niy tlalanmr, narahat qalmr grsn? Axama fikirlib bhan tapd. Balmiy telefon edib ran sfri haqqnda soruacaq, deyck ki, bir dostum rana getmk istyir, sndn bzi mslhtlr almaq istyir. Msln, o ba bu ba gedib-glmyin xrci n qdr xr? Bo bhan idi, amma indi dnb daha tutarlsn tapmaq halnda deyildi. Axam 9-da zng eldi. Yen Balminin z xd. Oruc hycann boub: -Salam, Balmi, - dedi - hkim Orucdu. -A Oruc mllim, xo grdk sni, n var, n yox? Sndn n cb bel? - ss gmrahd, htta ndi. He bir nigaranla yer qalmrd.

147

Oruc dostunun rana sfr etmk niyyti haqqnda uydurmasn dand, suallar verdi, cavablar eitdi v yalnz shbtin axrna yaxn qrara glib: -Uaqlarn necdir? - dey xbr ald. Balmi: -Sa ol, duadrlar, - dedi - Hsnaa bada-bostanda llib vuruur, Hseynaa da Moskvaya bazara gl aparb. Oruc dnd ki, yqin Balmi d baqa kndilr kimi parnikd qrnfil yetidirir v Moskva bazarlarna gndrir. ndi yqin Hseynaan da Moskvada bilirlr, ona gr arxayndrlar, itirib axtarmrlar. Oruc drk edirdi ki, vercyi sual sonralar ona baha baa gl bilr, bhlr oyadar, amma zn saxlaya bilmdi, bu thlkli sual da verdi: -Hseynaa haan gedib ki, Moskvaya? Balmi: -Dnn getdi, - deynd telefon dstyi az qala Orucun lindn dd. Tlsik saollab dstyi yerin qoydu. Qrib hisslr keirirdi. Bilmirdi sevinsin, sevinmsin? Sevinmy sas vard. Balminin btn ailsi sa-salamat idi, onlarn ailsin Orucun he bir pisliyi dymmidi. Bell ldrdy albinos (he alna glmyib ki, Balmi kimi qarabuday adamn olu niy sapsar olsun) Hseynaa deyilmi. gr o adam Hseynaa olsayd, lmmi (ldyn Orucun hkim kimi he bir kk-bhsi yox idi) yaralnmdsa, sonra zn glib durub evin getmidis, hr halda lmcl zrbnin ona Oruc trfindn vurulduunu unutmamd ki Demli o badak meyit Hseynaann meyiti deyilmi. Min kr .. amma bs onda kimin meyiti imi? Niy zn Balminin olu Hseynaa kimi qlm vermidi? Bu ba mslsini hardan bilirdi? Mqsdi nydi? Hseynaann sa olmasna n qdr sevinirdis, bu mmmann sirri onu bir o qdr hycanlandrrd. Kimi ldrb? N sbb, n mqsdl soxulub o adam Orucun evin? Hr n sbb olursa-olsun, hr halda Oruc adam ldrmd. mrnd ilk v yegan df adam ldrmyin sarsnts bir yana, bu cinaytin alma qorxusu, mumn bu qrib, izahsz olayn vahimsi Orucu sim-sim sdirirdi. Hycann, xofunu, qorxunc frziyylrini kimls paylaa, kimls bl bilrdimi? He ksl. O gec d gzn yuxu getmdi v shr zn qrxarkn gzgdn ona baxan qpqrmz qzarm batq gzlri, gzlrin altndak qara hallri, sapsar saralm sifti grnd bildi ki, daha bel bir gecni yaamaa tab-taqti qalmayb. Bu halda i d ged bilmzdi. Pakiz d gec-tez onun haln baa dckdi, hl baa dmyibs. (Hl ki, yaman bam aryr dey cann qurtarrd, hkim armaqdan imtina edirdi v yalandan ba ars hblr atrd). gecnin yuxusuzluu Orucu halszladrm, beynini yormu, sblrini pozmudusa da hr halda dnclrini, atmaq istdiyi addmlar myyn bir mntiq sasnda dzmy alrd. Aydndr ki, ldrdy adam Balminin olu deyildi v mumiyytl o aily dxli yoxdu. Demli xsi-qrzlik, dmnilik motivlri aradan qalxr. Hseynaa ldrlsydi bhsiz Balmi Orucu gnahlandra bilrdi, hr vchl ondan qisas almaa alard. ldrln is namlum bir xsdi. lbtt bu cinayti d Oruc boynuna almalyd. Amma onun almasn

148

aylarla gzly d bilmzdi. Blk albinos srsrinin biridir, he ks, he bir vaxt onu itirib axtarmayacaq Amma ax ya mvsm glirdi, istilr dckdi, tut dyckdi, onsuz da gec-tez baa getmli olacaqdlar v o zaman bu cinayt daha murdar, iyrnc kild z xacaq. Meyiti yarb ldrlm tarixini d tqribi tyin ed bilrlr v o zaman bir bhy d drlr ki, nec olub Oruc iki- aydr baa getmir. Ax onun hr hft, ya iki hftdn bir baa getdiyini ox adam bilirdi el Pakiz d bilirdi, dostlar da bilirdi Hl Ofelya bir yana dursun. Ofelyayla uzun mddt grdn imtina etsydi bu da tz problemlr xaracaqd. Yox, ha trfdn baxrsan bax, mslni uzatmaq olmaz. El gn bu gn baa getmlidir, meyiti akar etmlidir, drhal milis xbr vermlidir. in iindn quru xmaq n birc ey lazmdr: zn itirmmk, zn l almaq, btn iradni toplayb zn sakit v ax tutmaq. Yni tamamil gnahsz, tqsirsiz kimi. Sarsntdan hycanland, zn bir az itirdiyi is tbii grnck - glib z evind kimins meyitini grsn - lbtt hycanlanacaq, sarslacaqsan, zn itircksn. Yox, mtlq el bu gn getmlidir. Bu qeyri-myynliy bir son qoymaq lazmdr. Pakizy d bir ey demk lazm deyil. Gedib qaydandan sonra hr eyi ona danar. lbtt milis danaca kild. O versiyan. Niy mhz bu gn baa getdiyin bir bhan tapar. Mana tz tkr alb bada qoymudum. - deyr, dorudan da bel idi - onun dalnca getmidim. Yuxar otaa xdm ki, ordan kaset gtrm. Onda grdm v s. i.a. Soyuq, klkli bir gnd. Baa yaxnladqca ya da islmy balad. Man iri salmad, dalnda saxlad. Hyt kedi. trafa gz gzdirdi. He bir dyiiklik yoxdu. Hr ey hmiki kimi idi. Tut aac, incir aaclar, ban stndn ken yksk cryanl elektrik xtlri, quyu, hovuz, meynlr, qarac, sauna, ikimrtbli ev. Birinci mrtbnin qapsn amad. kinci mrtby qalxd, eyvana xd, otaq qapsna yanad. Otaq qapsnn stnd yen aar vard. Orucun gzlri brldi, ax bu nc aar quyuya atmd, ya blk bu nc yox, drdnc aarm. Aar z-zn dnmy balad, axracan dnd, dayand. ndi qap aqd. Onsuz da iddtl dynn ryi az qala srayb kksndn xacaqd. Qapn aralayb iri girnd is ryi el bil birdn-bir dayand. Sanki qopub dckdi. Orucun gzlri qarald, ba gicllndi, az qala q edckdi. Btn iradsini toplamaa, ban itirmmy ald. Otan dmsind n qan izlri vard, n qanl bel, n d albinosun meyiti. Albinos - tbii ki, meyiti yox, z, hm d sapbasa arpaynn stnd uzanmd. Alnnda, banda, gicgahnda yara, apq, qan izlri-filan yoxdu. Orucu grb tlsmdn tnbl-tnbl ayaa durdu. Oruc: -Snsn? - dedi - yen burdasan? Albinos: -Mnm, - dedi - Hseynaa. Balminin byk olu. Babamn, atamn evin glmim.

149

Oruc bu szlri artq bir df eitmidi, yenidn eynn tkrarn eidirdi. Hseynaann - gr bu dorudan da Hseynaa idis - bax, hrktlri d eynn o gnklrin tkrar idi. n dhtlisi o idi ki, Oruc hadislrin nec cryan edcyini d bilirdi. Fhml duymudu bunu v hadislrin bu sayaq gediinin he cr qarsn almaq mmkn deyildi - bunu da bilirdi. Danan el bil Oruc deyildi, el bil kims onun ssiyl drd gn bundan qabaqk szlri eynn tkrar edirdi: -til burdan, x get. - Oruc z, z xouyla yalnz bir yeni cml lav etdi - mni qana salma. Hseynaa - gr bu oydusa - lal-dinmz durub dayanmd. Hrktsizdi, gzlrini Orucun zn zillmidi v Oruc da qurulu man kimi o gnk szlrini birc-birc tkrar edirdi: buran mn tikdirmim balar idarsi atan da yanma glmidi Albinos susurdu. Hey susurdu. Dhtli dqiq, dhtli hadis srt qatar kimi yaxnlar, anbaaan yaxnlar, hardansa axb onlarn stn glirdi. Oruc arpaynn altna baxmaqn gzlrini qarrd, nki arpaynn altnda n olduunu bilirdi v arpaynn altndak belin bir ne saniydn sonra cryan edck dalada n rol oynayacan da bilirdi. Dhtli sonlua bir ne an qalrd v vaxt yetnd Hseynaa arpaynn altndan beli xarb Oruca hcum etdi. Oruc bu hcumdan qorxmurdu, nki nticsini bilirdi, bilirdi ki, ona, Oruca bir ey olmayacaq. Amma bu nticni bildiyi n qorxurdu hm d. Bilirdi ki, ists d, istms d qarsndak gnci - o kim olur-olsun, frqi yoxdur - ldrmli olacaq. Bir az sprdlr, belin sapndan yapb hrsi bir trf kdi, amma mqam glnd bel Orucun lind idi v albinos Oruca yumruq ilidirnd Oruc da beli onun tpsin endirdi. Albinos yer srildi. Qan da eynn o gnk kimi adyaln stn srad, yer axd. Oruc otaqdan xd. dsmal xarb barmaq izlrini silmdi bu df. Bunun he bir mnas yoxdu. Artq he bir ey haqqnda dn, he bir mntiqi nticy gl bilmirdi. Pe tcrbsiyl bal n qrib, n izahsz psixi sapntlar yada sald. Dqiq bilirik ki, dli olmayb, beyni pozulmayb. Amma bu izahsz olaylarn mntiqi ardcllndan da ba aa bilmirdi. Haansa hardasa oxuduu yarfantastik bir frziyyni xatrlad: bzn insan fhml glckd ba verck hadisni ncdn n yani kild duya, gr, yaaya bilir. Blk bu el hmin qrib hadislrdn biridir. Bu gn, indic ba vermi hadisni drd gn bundan qabaq bel aydnca, yani kild grb, yaayb. Demli o gn ba vern cinayt xyali imi, tsvvr imi Elys, blk bugnk cinayt d eyni cr xyalidir, tsvvrdr O da yadna dd ki, xstlrdn - patsientlrindn biri onu xbrdar etmidi: ermni o ba tilsimlyib, yni evin divarlarna zhrli maddlr hopdurub. Blk bu dli sayqlamalarnda bir hqiqt varm - qalyutsinogen maddlr mvcuddur ax Onlarn beyn tsiri d elm mlumdur. mumn bu son illrin hadislri hammzn beyinlrini az ya ox drcd adrmaybm, sapdrmaybm, mhvrindn xarmaybm? Bir d ax kim deyib ki, insan tbitin btn sirlrindn, fsunlarndan agahdr. Dnyann o qdr almam sirri, tilsimlri var ki otaa trf boyland - bu da onlardan biri. Pillknl aa endi. Klk gclnmi, ya iddtlnmidi. Bir an Oruca el gldi ki, bada n is baqa bir i d olub v bu i son drc vacibdir, onun hyati hmiyyti var - bu Orucun hyat v lm mslsidir.

150

Amma bunun n olduunu, ndn ibart olduunu he cr tyin ed bilmirdi. N qdr sy edirdis, he cr tyin ed bilmirdi, baa d bilmirdi. Baa d bilcyi an glnd is artq gec idi - belc sonacan n ba verdiyini drk etmdi *** Klyin gcndn yksk cryanl elektrik xtti qrlb hyt dmd. Hyt yadan yamya idi. ardaq altndak eyvan qupquruydu. Oruc birinci mrtbnin eyvanndan yamya torpaa ayaq basan an yanb ksv dnd. *** Orucun meyitini lmndn iki gn sonra akar eldilr. Mhm mavir vard. Oruc evd, id olmadndan tbii ki, dalnca baa adam gndrdilr. Dalnca gln Mehdinin srcs idi. Mehdinin srcs qapnn aznda Orucun mann grd, darvazan xeyli dyd, almayanda barn ab hyt dd. Hyt indi qupquruydu v Mehdi yer srilmi qapqara csdin Oruc olduunu vvl-vvl he baa dmdi. Sonra baa dd, amma lmnn, illah da bel qapqara qaralmasnn sbbini yen d anlaya bilmirdi. Hr nys xbr eldi, glib Orucun meyitini hr apardlar. Qzetlrd nekroloq xd, matm mrasimi xstxanalarnda keirildi. kinci fxri xiyabanda dfn edilr. Dfnd ail zvlri (olu da uub glmidi), dostlar, i yoldalar, qohumlar, qonular, tanlar itirak edirdi. Ofelya bir bucaa kilib xsn-xsn alayrd. Balmi d iki oluyla - Hseynaa v Hsnaayla - qbr stncn getdilr. 4 yanvar 1993. Bak.

151