12 MART 1971 MUHTIRASI ARATIRMA RAPORU

21 KASIM 2012

SUNU

 NDEKLER SUNU ................................................................................................................... II NDEKLER ...................................................................................................... III TABLO LSTES .................................................................................................. VI EKLER LSTES .................................................................................................. VI KISALTMALAR ................................................................................................. XII GR .................................................................................................................... 15 BRNC BLM: 12 MART MUHTIRASI NCES GELMELER ....... 16 A. 12 MART NCES GENEL DURUM ............................................................. 16 B. 1965 SEMLER VE SONRASI BALICA GELMELER ........................ 19 C. 1969 SEMLER............................................................................................. 23 D. FARKLI AKTR VE KURUMLARIN 12 MART MUHTIRASI NCES SRECE YAKLAIMLARI .......................................................................................................... 26 1. 2. 3. 4. CHPNN DURUMU ............................................................................ 27 TP, SOL BASIN VE GRUPLAR ........................................................ 28 APNN DURUMU............................................................................... 30 MHP VE MNPNN TUTUMU ............................................................ 33

5. SYAS PARTLERN MUHTIRA NCES YAANAN SRELERE LKN TALEP VE KYETLER ............................................................................ 35 6. MLLETVEKLLER VE SENATRLERN YAANAN SRELERE LKN TALEP VE KYETLER ............................................................................ 38 7. 8. 9. OLAYLARI 10. MUHTIRA SRECNDE ANAYASA TARTIMALARI ................. 40 12 MART MUHTIRASI SRECNE LKN SENDKALARIN TUTUMU41 12 MART MUHTIRASI SRECNDE NVERSTELER VE RENC 46 MUHTIRA NCESNDE CUMHURBAKANI VE ORDUNUN TUTUMU50

KNC BLM: 12 MART MUHTIRASI VE SONRASINDA YAANAN BALICA OLAYLAR .................................................................................................. 52 A. DORUDAN MDAHALENN DOLAYLI MDAHALEYE DNMES VE 9 MARTILARIN TASFYES ........................................................................................ 52 1. 2. 3. MART 4. 9 MART HAREKETNN FKR ALTYAPISI VE GEREKELER 53 9 MART HAREKETNN NDE GELEN AKTRLER .................. 56 ASKER MDAHALENN YN DETRMES: 9 MARTA KARI 12 60 MUHTIRAYA YNELK LK TEPKLER ........................................ 64

5.

9 MARTILARIN NDE GELENLERNN TASFYE EDLMES . 66

B. 12 MART MUHTIRASININ VERLMESNDE ETKENLERN ROL .. 69 1. 2. 3. 4. 5. HAREKETLER ........................................................................... 70 RENC HAREKETLER................................................................. 71 ADALET PARTSNDEK BLNME .............................................. 73 CHPDEK DURUM ............................................................................ 76 SOLDA FKR AYRILIKLARI ........................................................... 78

C. 12 MART MUHTIRASININ VERLMESNDE DI ETKENLERN ROL 79 1. 2. 3. HAHA SORUNU ............................................................................. 80 ARAP-SRAL ATIMASINDA TRKYENN TAVRI............... 81 KIBRIS VE U2 CASUS UAKLARI MESELES ............................ 82

4. DEMREL VE ALAYANGLN 12 MART-ABD LKSNE DAR YORUMLARI 83 NC BLM: 12 MART MUHTIRASINA YNELK TUTUM VE TEPKLER .................................................................................................................... 85 A. CUMHURBAKANI CEVDET SUNAYIN MUHTIRA SONRASINDAK TUTUMU VE FAALYETLER ...................................................................................................... 85 B. PARTLERST HKMETN KURULUU VE TEPKLER ................... 86 C. MUHTIRAYA VE PARTLERST HKMETE YNELK SOL EVRELERN TAVRI 90 1. 2. 3. TUTUMU 4. 5. 6. TPN MUHTIRAYA KARI TUTUMU ........................................... 91 ANT EVRESNN MUHTIRAYA KARI TUTUMU ..................... 91 PROLETER DEVRMC AYDINLIK EVRESNN MUHTIRAYA KARI 92 DEVRM EVRESNN MUHTIRAYA KARI TUTUMU .............. 92 AYDINLIK SOSYALST EVRESNN MUHTIRAYA KARI TUTUMU93 SOSYALST GAZETES EVRESNN MUHTIRAYA KARI TUTUMU93

D. MUHTIRAYA VE PARTLERST HKMETE YNELK SA EVRELERN TAVRI 96 1. 2. SA BASINDA MUHTIRANIN DEERLENDRLMES ............... 96 MLLYET MUHAFAZAKR ENTELJANSYANIN TUTUMU97

3. TRK AYDINLAR OCAI TARAFINDAN MUHTIRA SONRASI YAPILACAKLARA DAR RAPOR .............................................................................. 98 E. MUHTIRA SRECNDE YAYGINLAAN DDET EYLEMLER.......... 101 1. EHR VE KIR GERLLASI UNSURLARININ EYLEMLER ....... 102

2. 3. 4. 5.

EFRAM ELROM OLAYI ................................................................. 103 KIZILDERE OLAYI........................................................................... 105 GEZM, NAN VE ASLANIN DAMI ........................................... 110 MARMARA YOLCU GEMSNN YAKILMASI OLAYI ........... 112

DRDNC BLM: ARA DNEM HKMETLER VE 1973 SEMLER114 A. ANAYASA DEKL TARTIMALARI ............................................. 114 1. NHAT ERMN ANAYASA DEKLKLERNE LKN GEREKELER............................................................................................................ 116 2. TEMEL HAK VE ZGRLKLERN YENDEN DZENLENMES117

3. SOSYAL VE KTSAD HAKLAR LE DEVLERN YENDEN DZENLENMES ........................................................................................................ 118 4. 5. 6. YASAMA VE YRTME LKLERNE DAR DEKLKLER 120 NVERSTE ZERKLNE LKN DEKLKLER ........... 121 TRT VE YARGI ORGANLARINA LKN DZENLEMELER ... 121

B. ERM-DEMREL ATIMASI VE BRNC ERM HKMETNN STFASI124 C. FERT MELEN HKMET DNEM ....................................................... 136 1. 2. 3. 4. EMNN ARABA VAPURUNUN BATIRILMASI OLAYI ......... 136 ZVERBEY KK SORGULAMALARI VE BOMBA DAVASI. 137 KONTRGERLLA RGT TARTIMALARI.............................. 142 DEVLET GVENLK MAHKEMELERNN KURULMASI ........ 144

D. NAM TALU HKMET DNEM ........................................................... 147 1. 2. FARUK GRLERN CUMHURBAKANLII ADAYLII ......... 147 CUMHURBAKANLII SEMNE LKN KRZ AMA ABALARI152

E. SYAS PARTLERDEK GELMELER VE 1973 SEMLER ............... 155 1. 2. 3. 4. ADALET PARTS ............................................................................. 155 CUMHURYET HALK PARTS ...................................................... 156 MLL SELAMET PARTS .............................................................. 157 1973 SEMLERNN ORTAYA KOYDUU SYAS TABLO ..... 159

F. 1973-1977 YILLARINDA HKMETLER ................................................. 161 1. 2. 3. CHP-MSP KOALSYON HKMET ............................................. 161 SAD IRMAK HKMET ............................................................... 163 AP-MSP-MHP-CGP I. MLLYET CEPHE HKMET ............ 164

SONU VE NERLER ..................................................................................... 166

12 MARTTAN 12 EYLLE OLAYLAR KRONOLOJS ............................. 175 KAYNAKLAR .................................................................................................... 205 EKLER................................................................................................................. 217

TABLO LSTES

Tablo 1- 1965 Yl Genel Seim Sonular Tablo 2- 1969 Yl Genel Seim Sonular Tablo 3- 1973 Yl Genel Seim Sonular

EKLER LSTES EK.1. 12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094]. EK.2. 27 Maysn 11nci Yldnm Dolaysyla Babakan Erimin TRT Muhabiriyle Yapt Grme, Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. EK.3. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76231/39 Aras]. EK.4. Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. EK.5. Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo-Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. EK.6. Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76291/9 Aras]. EK.7. Sayn Cumhurbakanmzn Sayn Demirel ve Ecevit ile grmesinden sonra, gerekirse kamuoyuna yapabilecekleri aklama tasla [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 6/1714; Fihrist No: 731].

EK.8. TRT ve Yarg Organlar [13 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. EK.9. niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624].. EK.10. 11.01.1971 tarihli Trk-in Parti Kurma almalar, baln tayan belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778145]. EK.11. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7984]. EK.12. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Trkiye i Partisinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79845]. EK.13. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, ANT Dergisinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79846]. EK.14. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Proleter Devrimci Aydnlk evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79848]. EK.15. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Devrim evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798411]. EK.16. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Aydnlk Sosyalist evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798413]. EK.17. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Sosyalist evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798415]. EK.18. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Muhtemel Gelimeler Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7984 21].

EK.19. 12 Mart Muhtrasnn Sa Basndaki Yanklar baln tayan 21.03.1971 tarihli ok Gizli bareli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7965]. EK.20. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76251/20 Aras]. EK.21. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 24; Fihrist No: 79618]. EK.22. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 24; Fihrist No: 79619]. EK.23. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 24; Fihrist No: 796110]. EK.24. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 24; Fihrist No: 796111]. EK.25. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 24; Fihrist No: 796112]. EK.26. 17.03.1971 tarihli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79616]. EK.27. Ankara, Hacettepe, stanbul, Atatrk ve Ege niversiteleri bir ksm retim yeleri adna Temsil Heyeti tarafndan,Byk Trk Milletine! hitabyla yaynlanan 15.03.1971 tarihli bildiri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770911]. EK.28. Av. Cemal zbey tarafndan Cumhurbakanl Yksek Makamna hitapl 18.03.1971 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770926]. EK.29. Balkesir Milletvekili Mevlt Ylmaz tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 02.12.1972 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 26; Fihrist No: 7990]. EK.30. Birlik Partisi Genel Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilen 07.01.1971 tarih ve 140 sayl yaz ve eki [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778147]. EK.31. Byk Anadolu Partisi Genel Bakan Ahmet Mithat Aslan tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya ekilen 04.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778172]. EK.32. Byk Anadolu Partisi Genel Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 10.01.1971 tarih ve 59/1971 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778175]. EK.33. Cumhurbakan Cevdet Sunayn Silahl Kuvvetlerce Verilen 12 Mart 1971 Tarihli Muhtra Hakknda Trk Milletine Mesaj (Ankara, 15 Mart 1971) [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7961].

EK.34. Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan Kocaeli Milletvekili Prof. Dr. Nihat Erime gnderilen 19.01.1971 tarih ve bil sayl yaz 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79631]. EK.35. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 08.01.1971 tarih ve 3/146 sayl yazs eki [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778132]. EK.36. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 27 Ekim 1971 tarihli bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/521; Fihrist No: 62881]. EK.37. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 28 Ekim 1971 tarihli bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/521; Fihrist No: 6288]. EK.38. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Babakanlk, Cumhuriyet Senatosu Genel Sekreterlii ve Millet Meclisi Genel Sekreterliine datml, 05.01.1971 tarih, 4/5 ve 4/6 sayl yazs ekinde yer alan Cumhurbakan Cevdet Sunayn 31.12.1970 tarihli Yeni Yl Sylevi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778122]. EK.39. Cumhurbakanl Makamna sunulan Byk Anadolu Partisi konulu 22.01.1971 tarihli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 7781 73]. EK.40. Cumhurbakanl tarafndan CHP Genel Bakanlna gnderilen 19.03.1971 tarih ve bil sayl yaz 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7963]. EK.41. Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grup Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilen 08.01.1971 tarih ve 56 sayl yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778150]. EK.42. DSK (Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu) Kocaeli Blge Temsilciliinin 13.03.1971 tarihli basn blteni [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 77097]. EK.43. Diyarbakr Bamsz Senatr Selahattin Cizreliolu ve Ankara Bamsz Senatr Turgut Cebe tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 09.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778152]. EK.44. Eski orum Milletvekili Nejdet Ycer tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 20.03.1971 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 13; Fihrist No: 770937]. EK.45. Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama tarafndan Trk Silahl Kuvvetlerine hitaben kaleme alnan 31.12.1970 (?) tarihli yeni yl mesaj [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778116]. EK.46. Gven Partisi TBMM Grubu Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/511; Fihrist No: 6/24]. EK.47. Gven Partisi TBMM Grubu tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/527; Fihrist No: 6913].

EK.48. i Hsamettin Gven tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 09.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778154]. EK.49. Kocaeli Milletvekili Nihat Erim tarafndan CHP Genel Bakan smet nnye gnderilen 19.03.1971 tarihli istifa mektubu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79633]. EK.50. Kocaeli Milletvekili Nihat Erim tarafndan CHP Genel Bakanlna gnderilen 19.03.1971 tarihli dileke [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79632]. EK.51. Kumandanlarn Muhtras ve Kurulan Hkmet Hakknda Sa Basndaki Yanklar ve Sa Cephenin, Krtlerin, Aznlklarn Gr ve Dnleri Hakknda ok Gizli bareli Not [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79658]. EK.52. Mara Bamsz Milletvekili brahim ztrk tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 05.01.1971 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778131]. EK.53. Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakanl tarafndan yaynlanan 18.12.1970 tarihli bildiri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 77819]. EK.54. Mustafa Kemal Dernei tarafndan Cumhurbakanl makamna gnderilen 27.12.1970 tarih ve zel sayl yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 77815]. EK.55. Ordunun Verdii Muhtra ile lgili Muhtelif Sa Basnda Neredilen ok Gizli bareli Makale, Fkra ve Yorumlardan nemli zetler [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79652]. EK.56. demi Kaymakam Yusuf Doan tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 01.01.1971 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/24]. EK.57. Prof. Dr. Nihat Erimin kimlii [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79634]. EK.58. Sayn Cumhurbakannn Trkiye Byk Millet Meclisinde Grubu Olan Siyasi Partilerin Heyetleri ve Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu ve Kontenjan Grubu Bakanlaryla Yapaca stiareler in 17.03.1971 Tarihli Muhtra [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79614]. EK.59. Sivas Senatr Hseyin ztrk tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 18.12.1970 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 7781]. EK.60. TBMM Cumhuriyet Halk Partisi Grup Bakanlnn 02.04.2012 tarih ve 303 sayl yazs. EK.61. TC Babakanlk Basn Merkezi Bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6625].

EK.62. Tekstil ileri Sendikas Genel Bakan Vekili Sabri Tl tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 01.01.1971 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/18]. EK.63. Turhan Feyziolu tarafndan Sayn Cumhurbakanna 7 Ocak 1971 Gn ifahen Arzedilmi Olan Hususlarla lgili Not Baln tayan 21.01.1971 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778155]. EK.64. Trk Aydnlar Oca tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 16.07.1971 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 9009] EK.65. Trkiye Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 27.10.1971 tarihli yazs [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/521; Fihrist No: 62881]. EK.66. Zonguldak Senatr Ahmet Demiryce tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 23.12.1970 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/15]. EK.67. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. EK.68. Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0014.08]. EK.69. Blend Ulusunun 14.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0012.45]. EK.70. Mustafa Kalemlinin 21.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0914.42]. EK.71. Bedii Faikin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.3013.15]. EK.72. Sleyman Arif Emrenin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 12.00?]. EK.73. Numan Esinin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0716.13]. EK.74. Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00]. EK.75. Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00]. EK.76. Rasim Cinislinin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 18.0219.05]. EK.77. Ali Krcann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.2011.40]. EK.78. Snmez Targann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 19.0819.40]. EK.79. Kurtul Altuun 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.1015.20].

EK.80. Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.3012.06]. EK.81. Ferruh Bozbeylinin 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0315.26]. KISALTMALAR

ABD: Amerika Birleik Devletleri Alb.: Albay AP: Adalet Partisi A: Ankara niversitesi AHFD: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi ASBE: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ASBF: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ASBFD: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi Bkz.: Baknz Bnb.: Binba CGP: Cumhuriyeti Gven Partisi CHP: Cumhuriyet Halk Partisi CKMP: Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi CP: Cumhuriyeti Parti ev.: eviren DDKO: Devrimci Dou Kltr Ocaklar DEV-GEN: Devrimci Genlik Federasyonu DGM:Devlet Gvenlik Mahkemesi DSK: Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu DS: Devlet Su leri DP: Demokrat Parti, Demokratik Parti DPT: Devlet Planlama Tekilt E.: Emekli EMNSU: Emekli nklp Subaylar FKF: Fikir Kulpleri Federasyonu GD: lerici Genlik Dernei T: stanbul Teknik niversitesi

: stanbul niversitesi SBE: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits SBF: stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Kar.: Karlatrnz KHK: Kanun Hkmnde Kararname KKTC: Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Kora.: Koramiral Korg.: Korgeneral KTFD: Kbrs Trk Federe Devleti Kur.: Kurmay MBK: Milli Birlik Komitesi MC: Milliyeti Cephe MESS: Madeni Eya Sanayicileri Sendikas MGK: Milli Gvenlik Konseyi; Milli Gvenlik Kurulu MGP: Milli Gven Partisi MHP: Milliyeti Hareket Partisi MSK: Milliyeti i Sendikalar Konfederasyonu MKP: Milli Kalknma Partisi MKYK: Merkez Karar ve Ynetim Kurulu MNP: Milli Nizam Partisi MP: Millet Partisi MSP: Milli Selmet Partisi NATO: North Atlantic Treaty Organization OHAL: Olaanst Hal Ora.: Oramiral Org.: Orgeneral OTD: Ortadou Teknik niversitesi POL-BR: Polis Birlii POL-DER: Polis Dernei RP: Refah Partisi SKB: Silhl Kuvvetler Birlii SKD: Sosyalist Kltr Dernei SODEP: Sosyal Demokrasi Partisi

SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii TBMM: Trkiye Byk Millet Meclisi TBP: Trkiye Birlik Partisi Tm.: Temen THKO : Trkiye Halk Kurtulu Ordusu THKP-C: Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi TKKO: Trkiye i Kyl Kurtulu Ordusu TP: Trkiye i Partisi TKP: Trkiye Komnist Partisi TKP: Trkiye Kyl Partisi TPAO: Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl TRT: Trkiye Radyo-Televizyon Kurumu TSK: Trk Silhl Kuvvetleri TTK: Trk Tarih Kurumu Tua.: Tuamiral Tug.: Tugeneral Tma.: Tmamiral Tmg.: Tmgeneral TRK-: Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu ty: Tarih yok GD: lkc Genlik Dernei tm.: stemen vd.: ve devam Yb.: Yarbay YK: Yksek retim Kurumu YSK: Yksek Seim Kurulu YTP: Yeni Trkiye Partisi Yzb.: Yzba

GR

Demokrasiye ynelik tehditlerin banda hi kukusuz dorudan veya dolayl yollarla meru otoriteyi etkisiz klmay veya ortadan kaldrmay hedefleyen darbe veya muhtra teebbsleri yer alr. nsan topluluklarnn ve ynetimlerin cevap arad kadim sorulardan biri sivil-asker ilikilerinin dengeli ve meru otoriteye bal olarak nasl kurulaca ve uygulanacadr. Tarihin farkl dnemlerinde belli grup veya gler ynetimler ele geirme ve kendi istedikleri biimde o mekanizmay ve sreci biimlendirme arzusu tamlardr. Bu nedenledir ki, rnein byk dnr Aristoteles, bir toplumda askerlerin say ve g bakmdan iinde yaad halkla orantl olmas gerektiini, ne lke savunmasn zaafa uratacak bir durumda ne de kendi toplumlarn bask altna alacak bir byklk ve gte olmamalar konusunda hatrlatmalarda bulunmutur. Ynetimlerin gl olduu dnemlerde kurumlar aras g ve otorite ilikilerinin de kamu yararn gzetecek biimde kurulduu, olaand koullarda ise meru otorite dnda aktrlerin g devirdikleri grlmtr. Her ne kadar farkl zamanlarda ve farkl toplumlarda askeri darbeler, muhtralar, anti demokratik ynetimler ve diktatrlkler grlm olsa da, bu tr patolojik durumlarn hangi artlarda ortaya ktna ilikin aratrmalar ve elde edilecek cevaplar tm insanlk iin olduu kadar lkemiz iin de hayati bir nemi haizdir. TBMM Darbeleri Aratrma Komisyonu Trkiyede darbelerin nedenlerini, srelerini, sonularn aratrmak; darbelerin nasl nlenebileceine ilikin incelemelerde bulunmak ve elde ettii bilgi ve bulgular Meclis Genel Kurulunu ve kamuoyunu bilgilendirmek amacyla kurulmutur. Komisyon bnyesinde 27 Mays 1960 darbesi ile 12 Mart 1971 muhtrasn aratrmak zere kurulan alt komisyonumuz darbe giriimlerinin nedenlerini, aktrlerin kendilerini nasl merulatrdklarn, hangi koullarn darbe ve muhtralar iin elverili olduu, darbe ve muhtralar nleme konusunda ne tr yasal, toplumsal, eitsel, sosyal, ekonomik tedbirler alnabilecei gibi hususlar zerinde durmutur. Aratrma erevesinde, kapsaml ariv, belge ve literatr taramalar gerekletirilmi, konu hakknda bilgi sahibi olan ok sayda kiinin tanklna mracaat edilmitir.

15

BRNC 12 MART MUHTIRASI NCES GELMELER

BLM :

A. 12 MART NCES GENEL DURUM 27 Mays sonrasndaki gelimeler takip edildiinde, lkede, askerin klasndan ktktan sonra, yeniden klasna dnmesinin ne kadar zorlat grlmektedir. Milli Birlik Komitesi iindeki blnme ve sonucunda 14 MBK yesinin ihrac; 21 Ekim Protokol ve 1961 seimlerinin iptali ile yeniden mdahale tasarlar; Talat Aydemir tarafndan giriilen 22 ubat 1962 ve 21 Mays 1963 tarihli darbe teebbsleri, bu tespiti dorulayan gelimelerden bazlardr. Aydemir ilkinde affedilmitir. kincisinde ise TBMMnin kabul ettii 480 Sayl Yasa ile haklarnda lm karar onaylanan Svari Binba Fethi Grcan 26 Haziran 1964 gn ve Kurmay Albay Talat Aydemir 5 Temmuz 1964 gn idam edilmilerdir.1 Dier tutuklularn cezalar 1966da karlan Af Yasas ile ksmen veya tamamen kaldrlmtr. Bununla birlikte mdahale giriimleri srecinde Aydemire destek kan bir ksm tabii senatrlerin (Mucip Atakl, Kadri Kaplan, Muzaffer Yurdakuler, Sezai Okan) ise hibir adli soruturmaya tabii tutulmamtr. Anlardan anlalan; bu kiiler darbe giriimine nce destek vermiler daha sonra da darbenin zor olaca dncesine kaplp bundan vazgemilerdir. Darbe srecinden sonra da makamlar ve konumlar sarslmadan siyasete devam etmeyi srdrmlerdir. Siyasi hayatn bu dnemde dalgal bir seyir izlemesinin temelinde yatan neden istikrarszlktr.2 nnnn 13.12.1964te Parti Meclisinde yapt konumada Sizin bildiiniz iki darbe giriimi var ancak biz on be darbe giriimini daha hazrlk aamasnda engelledik3 szleri dnemin siyasi havasn anlamak iin manidardr. 19611965 yllar arasndaki koalisyon hkmetleri dneminde gndeme getirilen ve 1966da salanan, eski DPlilerin affyla tahliyelerinin, ksa bir mddet sonra bu kez siyasi haklarnn da iadesi tartmalarn yaratmas, yeni mdahale gerekelerinin retilmesine zemin hazrlamtr.4 Dnemin Babakan Sleyman Demirel bu hususta unlar sylemektedir: Siyasi haklar tartmas var, siyasi haklar 69da iade edilecek ve Cumhurbakan diyor ki Sakn ola bunu imdi yapma. bana diyor. Niye? ok kt haberler alyorum, yapma imdi bunu. Ben kalkp bir yere gidivereyim. imdi ben ne yapaym? Efelik yapp yapsam, bir ey olsa Kardeim biz seni idareci diye getirdik oraya. gn sonra olsayd, yani idare etseydin bunu, yani onu diyecek. Bir ey olmasa, yani yapmasam Bak yapamad, korktu. filan. Efelie gelen

1 2

Cumhuriyet, 27.6.1964, s.1. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: nnnn Son Babakanl, 1961-1965, stanbul, Bilgi Yaynlar, 2. Bs,, 1992, s.36. 3 Milliyet, 14.12.1964, s.1. 4 Bilgi, Anayasann 68nci maddesinin ve deitirilmesi ve geici 11nci maddenin yrrlkten kaldrlmas hakkndaki deiikliin, TP tarafndan esastan iptali iin Anayasa Mahkemesine gtrldn; mahkemenin ise usulden, sz konusu deiiklilik ve ilgay iptal ettii bilgisini veriyor. Konu hakknda Sadettin Bilgiin anlatm iin bkz. Sadettin Bilgi, Hatralar, stanbul: Boazii Yaynlar, 2002, ss.185191.

16

bir i deil bu. htilal artlarndan sonra bir lkeyi ynetmek gayet zordur ve her istediiniz olmuyor, bugne kretmek lazm. Gene bugne kretmek lazm.5 Demirelin bu szlerine kar Hasan Celal Gzelin cevabna da dikkat ekmek gerekmektedir: Sayn Demirel, 1969da Celal Bayarn, rahmetli Celal Bayarn siyasi aff iin senatodan gemi kanun tasars nk Hkmet hazrlam ve Meclise gelmi, o srada reniyor, kendi ifadesine gre, Amerikallardan, uradan buradan ki bunlar eer bu kanun karsa mdahale edecekler yani bir darbe ihtimali var. Ben Trkiyeyi darbeden kurtardm. diyor Sayn Demirel. Sayn Demirel unu yapm: Bunu kanun tasarsn geri ekmi. Darbeden byle kurtarm. Hani, mehur apkn kaptan hikyesini bilirsiniz. Gzel kadn, ak deniz, birtakm ahlaksz tekliflerde bulunuyor. Birinci gn, ikinci gn Kadn da yazyormu gnlne bunu. Gnln sonunda ite Kaptan, aka eer kabul etmezsen gemiyi batrrm. dedi. Son sayfas yleymi: Gemiyi kurtardm. Yani Sayn Demirel gemiyi kurtard zaman bile vermi, kurtarm hem de milletin iradesini satm, kurtarm. Byle birisinden darbe konusunda kalkp da ey almanz, affedersiniz, ok zr dilerim ama gr almanz benim ok tuhafma gitti. Hele 28 ubatn faili, plancs, destekisi, koltuk denei olan bir zatn bu ekilde kalkmas, hem de hi sklmadan Yarn sizi de sorgularlar. diye size de tehditte bulunmas gerekten ok tuhaf olmutur.6 1961 Anayasasyla lke, eitli siyasi akmlarn bir nceki dneme kyasla kendilerini daha zgrce ifade edebilecekleri bir dneme girmi bulunuyordu. 7 Kukusuz bu durum, lkenin demokrasi geleneinin desteinden mahrum bir ekilde yrmekteydi. lke, d dinamiklerin belirleyiciliinde8 ok partili siyasi hayata gemi ancak iktidar olan partinin bir askeri darbeyle ynetimden uzaklatrlmasna mani olunamamt. 19501960 arasndaki DPli yllarda hkim olan gl yrtme olgusuna verilmi sert tepkinin eseri olarak yeni anayasada; yrtmenin yalnzca yasama organ tarafndan kontrolnn kifayetsizliine tedbir olmak zere, kimi organlar anayasal kurulular haline getirilmi, bu organlarn yrtmenin elini zayflatan yetkilerle tehizi salanmtr.9 Yrtmenin, yasama organndaki gcne paralel olarak iktidar olmasna kar Anayasa Mahkemesi kurulmu, yasamann ihdas edecei anayasaya aykrlk arz edebilecek kanunlarnn hem esastan, hem de usul asndan denetlenmesi yetkisi bu mahkemeye verilmitir.10 Milli Gvenlik Kurulu ilk kez anayasal bir kurulu olarak sistem iinde yerini almtr.11 Bu noktada u tespitin haklln ortaya koymak gerekiyor: Milli Gvenlik Kurulu () sivil otoritenin bir paras deil, aksine askerlerin sivil otoriteyi kontrol edebilmeleri iin

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 6 Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 14.08]. 7 1961 Anayasas ile 1982 Anayasasn bu balamda tartan bir eser iin bkz. Blent Tanr, ki Anayasa 19611982, stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.. 1986. 8 Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, stanbul: letiim Yaynlar, 2006, s.349 vd. 9 Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2000, s.356. 10 Ali lk Azrak, Trk Anayasa Mahkemesi, HFD, Cilt 28, Say 34 (1962), 649700. 11 Muharrem Balc, MGK ve Demokrasi (Hukuk-Ordu-Siyaset), stanbul: Yneli Yaynlar, 1998.

17

donatlm bir aygttr. 12 Milli Gvenlik Kurulunun, askeri vesayetin kurumlam ifadesi olduundan bahisle, bu organn neden kaldrlmad konusunda Demirel, unlar sylemektedir: Bizim siyasette uzun seneler geen mrmzn bir ksmnda biz sizin dndnz kadar gl deiliz nk biz 1971de tek bana hkmeti brakmz, ondan sonraki dnem hep koalisyonlardr ve koalisyonlarda da biz zor dnemler yaamz. Devletin birinci meselesi, devleti slah etmek, dzeltmek deil, birinci meselesi anari olmu, birinci meselesi terr olmu, birinci meselesi gncel meseleler olmu, bizatihi idarenin kendisi olmu. Yani koalisyonlar gelmi, koalisyonlar gitmi hep bu olmu. -drt partiyi bir araya getirip koalisyon kurmuuz, 70li yllar yle. Burada o kadar devletin bnyesine tekabl edecek meseleleri ele almak, dzeltmek, halletmek falan imkn olmamtr. Biz ancak krlan, dkleni topladk. Sonra, 80li yllar, zaten 80li yllarda biz yokuz. 1980 darbesinin yapt en kt eylerden bir tanesi Trkiyede siyasi partileri kapatmak ve siyasetilere on sene yasak getirmektir. Bu, siyasetin damarn kurutmutur. Yani 1983 seimlerine ne Cumhuriyet Halk Partisi ne Adalet Partisi kendi isimleriyle girebilmi deil, hatta onlara yaknlar varsa veto yemi. Ondan sonraki zaman ierisinde toparlanma olabilmi, zaman alm. Yani siyasetin iine srklendii kargaadan kemeketen siyasi partiler kendilerini karabilmek, kurtarabilmek, ayakta durabilmek, yryebilmek iin btn zamanlarn sarf etmiler. Onun iin, sizin dediiniz sualle biz megul olmadk. Yani Mill Gvenlik Kurulunu hibir zaman dnmedik, yani bunu kaldralm, yceltelim, vesaire nk Milli Gvenlik Kurulu ihtilallere kar alnm bi r tedbir olarak ortadayd. yle bir tedbirdi: Yani Trkiyede birtakm iler cereyan ediyor, askerin st kademesi bunu bilsin ve tan altna elini soksun ve sivil idare bir ey yapmaya kalkt zaman buna itiraz etmesin, onu salayan bir mekanizma olarak almzdr Mill Gvenlik Kurulunu. Onu dzeltmeyi hi dnmedik.13 Yasama organnn iki meclisli olmas salanarak bir tr akil adamlar ya da gzdeler meclisi olmas hedeflenen Cumhuriyet Senatosu kurulmutur. Krk yan bitiren ve yksek tahsil yapanlardan oluan bu meclisle, yasamann millet meclisi boyutunun kontrol altna alnmas amalanmtr. Cumhuriyet Senatosu, genel seimle gelen 150, Cumhurbakannn atad 15 ve tabi (eski DPlilerce lesiye) senatrlerden oluuyordu.14 Eski Cumhurbakanlar da tabi yeler arasndayd. Sadece Cell Bayar bu haktan mahrum braklmt.15 ki ylda bir, te biri yenilenen senatoda, Cumhurbakannn atad senatrlerde, yksek renim yapma art aranmyordu.16

12

Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyetinde Rejim ve Asker likisi zerine Bir nceleme, stanbul: z Yaynclk, 1993, s.261. 13 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].
14

Turhan Dilligil, (Sokaktaki Adam), Allahsz Gardiyan, Ankara: Gne Matbaaclk, 1966, s.34.

15

Bayar, siyasi haklar iade edildikten sonra kendisine yaplan tabii senatrlk teklifine reddetmi; gerekesini ise yle aklamtr: Tabii senatrlk ve benzeri sfatlarn gerek demokrasi esaslar ile telifini g buluyorum. Bu konuda samimi olarak bal bulunduum gr, dnce ve inancma sadk kalma kararndaym, Milliyet, 5 Temmuz 1974. 16 Orhan Aldkat, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 AnayasasII, stanbul: Hsntabiat Matbaas, 1966, ss.116120.

18

Bunun yan sra DP iktidar dneminde iktidarn borazan olmakla sulanan devlet radyosu17 ve niversite zerk hale getirilmitir. Netice itibaryla, idarenin yasamadaki etkinlii karsnda, yasama yetkilerinin ift meclis, anayasa mahkemesi ve MGK tarafndan snrlandrlmas hedeflenirken, yrtmenin her trl eylem ve ilemleri yarg denetimine tabi tutuluyordu. DPTnin kuruluu ise devleti sosyalizm denilebilecek nc dnyac bir akmn tesirinde kalan, ihtille destek veren kimi aydnlarn etkisiyle gerekletirilmitir.18 Hepsinden nemlisi ilerleyen yllarda oka ikyet edilecek ekseriyeti esas alan seim sistemi deitirilerek, ynetimde istikrardan ok temsilde adalet ilkesini gzeten bir seim sistemi benimsenmitir.19 Yeni seim sistemi, temsilde adaleti azam oranda salyordu ancak siya set arenasnda, blnmeyi de tevik etmitir. Yetmili yllarda Milliyeti Hareket Partisi, Milli Selamet Partisi, Cumhuriyeti Gven Partisi, Demokratik Parti gibi partiler bu sistemin kendilerine salad az sandalyeyle ok tesir etme imknn bulmulardr. rnein MHP, birinci Milliyeti Cephe hkmetinde, 3 sandalyesine karlk iki bakanlkla temsil edilmitir.20 Askeri darbelerin hepsinin bir kefeye konulamayacan belirten Bedii Faik, 27 Mays baka, 12 Martn baka, 12 Eylln ise bambaka mdahaleler olduunu belirtmektedir. Bedii Faikin szleriyle: 27 Mays ne yapmtr? Hkmeti feshetmitir. Yalnz bir ey yapmtr, partileri kapatmamtr. Neden kapatmamtr? nk bir parti daha fazla dayanan tekil ediyordu, Cumhuriyet Halk Partisi. O daha fazla bir dayanakt onun iin, onu da kapatmamtr. Hatta bir ey syleyeyim mi: Demokrat Partiyi 27 Mays hareketi kapatmad, Demokrat Partiyi sulh hukuk mahkemesi kapatt, vaktinde kongresini yapmad diye, vaktinde parti grevlerini ifa etmediler diye mahkeme kapatmtr Birinci darbenin dersini 12 Mart alm gibidir, Meclisi kapatmamtr, herhangi bir parti liderini ieri almamtr. Reisicumhurun seilmesi gibi bir problemi vardr, vesairedir, falandr, onlarn yle byk meselesi olmamtr. Ama Mahir ayan vesaire hareketleri olunca sertlemek zorunda kalmlardr ve ondan sonra mecbur olmulardr nk oraya bir defa girdiniz mi artk burnunuzu karamazsnz. Bundan sonra gelen 12 Eylln ok daha aada olmas lazm geliyor. ne inmitir. Yani 27 Mays u sevideyse, 12 Mart bu seviyededir artk, daha hafiftir o, parlamentoludur, vesairelidir, iyiye gidiyoruz szde, birdenbire 12 Eyllde i deimitir, 12 Eyll birdenbire tekinin de tepesine kmtr.21

B. 1965 SEMLER VE SONRASI BALIC A GELMELER

1965de Trkiyede yeni bir dneme girilmitir. 10 Ekim 1965 genel seimleri, milli bakiye sistemine gre yaplmtr. 1965 ylnda yaplan genel seimler ncesinde Siyasal Partiler Kanunu ve yeni Seim Kanunu yasalaarak Trkiye'de ilk kez nispi temsil sistemine eklenen "milli bakiye" sistemi uygulanmaya balamtr. Bu, kk partilerin parlamentoda temsilini olanakl klan bir sistemdir. Bylece her bir oyun hesaba katlmas amalanm, seim

17 18

Bkz. Muammer Aksoy, Partizan Radyo ve DP, Ankara: Ayyldz Matbaas, 1960. Cem Eroul, Anatzeye Giri, Ankara: maj Yaynclk, 1993, s.217 vd. 19 Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul: z Yaynclk, 1995, s.374. 20 Milliyet, 1 Nisan 1975. 21 Bedii Faikin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.3013.15].

19

evrelerinde deerlendirilemeyen ngrlmtr.22

oylarn

ulusal

bir

seim

evresinde

birletirilmesi

27 Mays darbesinden sonra, 1961, 1965, 1969, 1973 ve 1977 seimlerinden sadece 1965 ve 1969 seimlerinden tek bana iktidar olacak meclis aritmetii kmtr. Nitekim 1965 seimleriyle 450 kiilik TBMMde, ald % 52,87lik oy oranyla APnin, salt ounluk olan 226 rakamn ancak 14 sandalyeyle geerek 240 milletvekillii kazanabildii dnldnde, seim sonularyla, temsilde adaletin olabildiince salanrken; ynetimde istikrar salayacak gl hkmetlerin ortaya kmad grlmektedir. Aadaki tabloda 1965 seimleri sonucu oluan parlamento aritmetii gsterilmektedir.

Tablo 1- 1965 Yl Genel Seim Sonular

PART

LDER (%)

ALDII OY KL 52,87

MLLETVE

AP

Sleyman Demirel smet nn Osman Blkba Ekrem Alican Mehmet Aybar Alparslan Trke etin Altan Ali

240

CHP MP

28,75 6,26

134 31

YTP TP

3,72 2,97

19 14

CKMP

2,24

11

Bamsz

3,18

[Kaynak: http://www.konrad.org.tr/secim/ayrinti.php?yil_id=5 (Eriim: 03.10.2012)].

Grld gibi, toplam geerli oylarn yarsndan fazlasn alan bir partinin bile mecliste ok az farkla ounluu ele geirmesi, parti ii demokrasinin glenmesini salarken, parti disiplininin tesisini gletirmitir.23

22 23

Erol Tuncer, Osmanl'dan Gnmze Seimler 1877-1999, Ankara, TESAV Vakf, 2002, s.213-218. Parti disiplini konusundaki teorik yaklamyla gncelliini koruyan u almaya bkz. lter Turan, Parti Disiplini [Kapsam, Tarihe, Tevik Eden Sebepler], FM, Cilt 28, Say 14 (1968), 79102.

20

1965 seimlerine giderken CHP siyasal yelpazedeki yerini "Ortann Solu" olarak belirlemitir. Bu nedenle CHP seim ncesinde komnistlikle sulanm, "Ortann Solu Moskova'nn Yolu" diye sloganlar yazlmtr. CHP ise AP'yi gericileri korumak ve dini siyasete alet etmekle sulamtr.24 CHP, Demirel'in mason olduunu da ilemitir. Bunun zerine AP Genel Bakan, locadan mason olmadn gsteren bir belge almak durumunda kalmtr.25 1965 seimlerinin en nemli sonularndan ilki; DPnin devam olarak takdim edilen APnin tek bana iktidara gelmesidir. Dnemin AP lideri Demirel, zamann ruhunu ve partisinin baarsn u cmlelerle zetlemektedir: Adalet Partisi Avrupann en iyi tekilatlanm, en gl, halka en iyi kenetlenmi partilerinden biriydi, Avrupann, yalnz burann deil. Yani tam bir ktle partisiydi, her eit insann bulunduu bir ktle partisiydi ve Trkiye'nin btn her tarafn kucaklayan bir partiydi, btn insan kucaklayan bir partiydi. erisinde kimseyi incitecek bir ey yoktu; vatandalk kavram ok iyi yerlemi, herkes birbirini kardei sayan bir eyin ierisindeydi; doulusu, batls, vesairesi hepsi bir ocan iindeydiler ve 65 seimlerinde yzde 53 oy aldk. Trkiyede Demokrat Partinin ald yzde 56dan sonra en byk oydur, bu zamana kadar alnmad henz.26 Sz konusu seimlerin en nemli ikinci sonucu ise: Trk solunun TBMMde 14, Cumhuriyet Senatosunda ise 1 sandalye27 kazanarak ilk kez parlamentoya girmi olmasdr. Mecliste; Ali Karc (Adana), Rza Kuas (Ankara), Muzaffer Karan (Denizli),28 Tark Ziya Ekinci (Diyarbakr), Yahya Kanbolat (Hatay), Sadun Aren (stanbul), Mehmet Ali Aybar (stanbul), Cemal Hakk Selek (zmir) Adil Kurtel (Kars), Yunus Koak (Konya), aban Erik (Malatya), Kemal Nebiolu (Tekirda), Behice Boran (Urfa), Yusuf Ziya Bahadnl (Yozgat). Senatoda ise Fatma Hikmet men (Kocaeli), Trkiye i Partisinin parlamentoya soktuu isimlerdir. lgintir ki; TP listesinden parlamentoya giren bu 15 isimden sendikac, on ikisi ise aydnlardan oluuyordu. Tam anlamyla ii olup ta parlamentoya giren TPli yoktu. Bu durumun Genel Bakan Mehmet Ali Aybar tarafndan dillendirilen eli nasrllar meclise iaryla ne kadar rtt tartmaldr.TPin meclise girii karsnda sol evrelerde ve sadaki tepkiler incelenmeye deer gzkmektedir. Sadaki bir kesime gre; ald oy ve kazand sandalye says dikkate alndnda, Trk solunun gc belli olmutur ve hibir ekilde endieye mahal yoktur. Lakin zellikle yetmili yllar boyunca parlamento d muhalefet olgusunun silahl atmaya dnt esnadaki hasmlamada taraf olan radikal sa cenah asndan durum, endie edilecek boyuttadr. TP, bu kesime gre lkeyi kzl bir ihtilale srklemekle vazifelidir.29 Soldaki tepkiler de iki ana eksen zerinde cereyan ediyordu. Bir grup sol aydna gre sosyalistlerin parlamentoya girmesi son derece nemliydi. Bu yeni vaziyet, senelerdir illegal zeminde mcadele etmek zorunda braklan; bu nedenle dar kadrosu arasnda bile paralanmlk
24 25

Ali Gevgilili, Ykseli ve D, 2. Bs, stanbul, Balam Yaynlar, 1987, s.322. Celal Ertu, zmsz Demokrasi, stanbul, Bilgi Yaynevi, 1997, s.107. 26 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 27 Sadun Aren, TP Olay 19611971, stanbul: Cem Yaynevi, 1993, s.105. 28 13 Kasm 1960da tasfiye edilen 14ler grubuna dahildir. 29 lhan Darendeliolu, Trkiyede Komnist Hareketler, stanbul: Toker Yaynlar, 1979, s.499.

21

iinde bulunan Trk soluna toparlanma imkn verecek; geni halk kitlelerine ulama olana erevesinde belki de ihtilalsiz, kavgasz bir sosyalizme gei imkn bulunacaktr. TPin meclise girmesiyle birlikte soldaki blnmeler bambaka bir mecraya doru akmaya balamtr. Problemin kaynanda: TPin lke sorunlarnn zmnde yegne mercii olarak parlamentoyu grmesi yatyordu. Parti tznde yer alan zellikle u maddeler birok sol evre tarafndan sosyalizm ynteminden sapma olarak grlyordu: TPin amac, anayasa ve kanunlarn tand hak ve hrriyetlere dayanarak, programnda aklad esaslar gerekletirmektir (madde 2, fkra 1). Halkn oyu ile kanun yolundan iktidara gelen TP, halkn oyunu kaybedince, yine kanun yolundan iktidardan ekilir (madde 3, son fkra).30 19651969 yllar arasnda TPin parlamentoda ortaya koyduu muhalefet, gerekten de etkindir. lkenin tabular arasnda yer alan birok sorun (zellikle Krt meselesi ve Amerikan sleri gibi) meclis krssnden dile getirildii gibi;31 parlamento dnda sergilenen mitingler, ak hava toplantlar, bir sonraki seimler iin umut alamaktadr. Bu arada, seimlerden 1 yl sonra cumhurbakan Cemal Grsel, hastalnn ilerlemesi sonucu grevini yapamaz duruma gelmi; ksa bir mddet sonra ise vefat etmitir. Grselin yerine kim gelecek? Sualinin cevab iktidar partisindedir ve Demirel bu konu hakkndaki kararn nasl verdiini u ekilde aktarmaktadr: Biz 69u bulduk, 65te tek bamza iktidar olduk, 69u bulduk, 70i bulduk ve ismimizi koyduk ortaya, siyasi parti olarak sylyorum. 60a geldik, 60ta bylece Grsel Cumhurbakan oldu. Ben sonra 65te Babakan oldum. Yalnz, ben 64te Babakan Yardmcsym, Meclise girmeden, parti bakanym, Babakan Yardmcsym. Sonra, 65te seim oldu, seimi biz kazandk, ben Babakan oldum. 66da Grsel ld. imdi, Cumhurbakan aday aryoruz. Cumhurbakanl hep oldum olas asker meneli insanlarla gelmi, Celal Bey dnda ve o zaman ne yapacaz biz? Biz, bar yapacaz. Bar yaparken o gnk asker nezdinde itibarl olan kii Sunayd. Ben -drt senelik tatbikatta da mlayim bir duruu vard. Biz, Sunay Cumhurbakan seme karar verdik, smet Paaya haber gnderdim Buna raz olur mu? dedim, Olurum. dedi. Onu Cumhurbakan setik, yatt ortalk. Sunay zaten ordunun ierisinde, mill birlikilerin dnda, baka bir grubun da bakanyd.32 O, onlar durduruyordu, baba rol oynuyordu, nemli rol oynamt. Ben, Sunayla aa yukar 1971e kadar altm. Sunay aslnda yle: Yani arbal, ona buna karmayan, icray rahatsz etmeyen, dzgn bir insand.33

30

etin Yetkin, Trkiyede Soldaki Blnmeler 19601970 (tartmalar, nedenler, zm nerileri), Ankara: Toplum Yaynlar, 1970, s.101. 31 Genel Bakan Mehmet Ali Aybarn Meclisteki faaliyetleri ve TPin tek senatr Fatma Hikmet meni n Cumhuriyet Senatosundaki almalar iin bkz. Mehmet Ali Aybar, 12 Marttan Sonra (meclis konumalar), stanbul: Sinan Yaynlar, 1973. Fatma Hikmet men, Parlamentoda 9 Yl (TP Senatr Olarak 1966-1975 Dnemi Parlamento almalar), Ankara: ark Matbaas, 1976. 32 Silahl Kuvvetler Birlii. 33 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

22

2 Haziran 1968'de Senato yenileme seimleri yaplmtr.34 Bu seimler dier seimlere gre ok gergin gemitir. kan olaylarda 15 kii lm, 26s ar 47 kii de yaralanmtr. Olaylar 20 ilde yaanmtr. Isparta arkikaraaata AP ve CHPliler arasndan meydan kavgas kmtr. Bu kavgada 40 kii yaralanmtr. Yine Malatya, Tarsus, Mardin, Hakkari, Amasya, Konya, Afyon gibi illerinde lml tartmalar yaanmtr. Bu kavgalarn ou APli ve CHPli semenler tarafndan kartlmtr.35 Bu durum toplumsal gerginliin boyutlarn gstermesi bakmndan anlamldr.

C. 1969 SEMLER

Katlm orannn % 64,35 olduu barajsz d'Hondt sisteminin uyguland 1969 seimlerinin Trk solu zerinde yaratt hayal krklyla birlikte TPe kar soldan yneltilen eletiriler daha yksek sesle dile getirilmeye baland. Mevcut baarszln sebeplerini tehis etme ynnde balatlan tartmalarn ban Mihri Belli ve grubu ekiyordu. Bu gruba gre parti, sosyalist dzenin tesisi ynndeki bilimsel ynteme ihanet etmekteydi. Bir kere parlamentarizm yolu benimsenemezdi; Trkiye ii snf hem say hem de bilin olarak yeterli seviyede deildi. Yaplacak i: inde milli burjuvazinin de bulunduu geni tabanl bir antiemperyalist blok oluturmaktan geiyordu. Tarihi boyunca en ilerici ve rgtl kurum olan ordu da bu bloa dhil edilmeliydi. Belli ve ekibinin isimlendirmesiyle zm: Milli Demokratik Devrim Tezinin36 hayata geirilmesinde yatmaktayd. lkeyi 12 Mart dnemine gtrecek siyasi tabloyu ortaya koyan 1969 seimlerinin arz ettii manzara ise yleydi:

Tablo 2- 1969 Yl Genel Seim Sonular

PART

LDER

ALDII OY (%) 46,55

MLLETV EKL 256

AP

Sleyma n Demirel smet nn

CHP

27,37

143

GP

Turhan Feyziolu

6,58

15

34

A grubu yenileme seimleri Adyaman, Aydn, Bilecik, Bolu, ankr, orum, Edime, Gaziantep, el, zmir, Kastamonu, Krklareli, Krehir, Malatya, Konya, Manisa, K. Mara, Nevehir, Ordu, Sinop, Sivas, Zonguldak. DE, Cumhuriyet Senatosu yeleri Ksmi Seim Sonular, Ankara, 1969, s.20. 35 Cumhuriyet, 3.6.1968, s.1. 36 Yldz Sertel, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Cem Yaynevi, 1978, s.87.

23

YTP

Yusuf Azizolu Osman Blkba Alparslan Trke Hseyin Balan Mehmet Ali Aybar

2,18

MP

3,22

MHP

3,03

BP (Birlik Partisi) TP

2,80

2,68

Bamsz lar

5,62

13

[Kaynak: http://www.konrad.org.tr/secim/ayrinti.php?yil_id=6 (Eriim: 07.10.2012).].

Grld gibi bu seimlerde tatbik edilen seim sisteminin de etkisiyle AP, oylar azalmasna ramen sandalye saysn arttryordu.37 Demirelin 1969 seimleriyle ilgili yorumu ise u ekildedir: Sonra 69da, 68de renci hareketleri balad ve ii hareketleri balad. 68de dnya kart. 68de Berlinde niversitede okumak mmkn deildi, Fransada Sorbonneda da okumak mmkn deildi. De Gaullen nasl dtn hatrlyorum. Bizim de burada skntlarmz vard. Onlardan bir zarar grdk. Sonra, iktidar olup da ypranmamak ok nadir itir. ktidarn en gl zaman seildii gndr. Ondan sonra ypranmyorsanz, ansnza gvenin yani. Bu kuraldr. Biz yzde 6 kadar oy kaybettik, yzde 46,5a indik. Gene ok iyi bir oy ve seim sistemini deitirdik. Seim sistemi, bakiye sistemiydi. Adam Kocaelinden milletvekili aday oluyor, Mardinden milletvekili kyor. Biz ona tnel dedik, tnel sistemi. Deitirdik onu, nispi sisteme getik, bugn kullanlan sistem odur, baraj ksm hari. Oyumuz azald ama milletvekili says artt, 239 milletvekilinden 259 milletvekiline ktk, daha rahatladk, 226yla mesafeyi atk ve kabine deiiklii yaptk.38 1969 seimlerinin bir dier nemli zellii de: Bamsz 13 milletvekilinin meclise girmesiydi. Bunlardan biri de Trk siyasetinde uzun sre rol oynayacak Necmettin Erbakand. Erbakan AP listesinden aday olmak istemi, Demirelin vetosuyla karlanca Konyadan bamsz aday olmu ve kazanmt.39 Bir sre nce olayl bir biimde Trkiye Odalar Birlii Bakanlndan uzaklatrlan Erbakann AP listesine alnmamas karsndaki basnn tavr ise,

37 38

. AP ktidarda, Milliyet, 13 Ekim 1969. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 39 AP, Erbakan ve 13 aday veto etti, Milliyet, 19 Austos 1969.

24

ar san APye musallat olmasna engel olunduu eklindedir.40 Meclise bu ekilde giren Erbakan, bir sre sonra 26 Ocak 1970te, kendi partisini de kuruyordu: Milli Nizam Partisi (MNP).41 Siyasete yepyeni bir slup getiren Erbakan, partinin kapsnn Siyonist ve masonlar dnda herkese ak olduunu dzenledii basn toplantsnda aklyordu.42 Partinin kurulu hikyesiyle, Erbakann partinin bana getirilii hakknda Sleyman Arif Emrenin anlattklar unlardr: Erbakan Hocayla karlatk, Turan Gngen Onun brosunda. Ben tabii, Hocay inceliyorum, bizim aradmz btn vasflar haiz. Ne yapalm da bu ii halledip, Hocay devreye sokalm. Aradan birka ay geti, ben direkt Hocann yanna gittim, o zaman Odalar Birlii Genel Sekreteriydi Ankarada. Direkt konuyu atm, sonra dedi ki: Beni fazla sktrma, bu ok nemli bir ey. Uzun bir hazrlk yapmam, istiareler yapmam, netice almam gerekir. Eer mspet netice alrsam, sizi arar buluruz. Bu ekilde aradan birka ay getikten sonra Turan Gngen Beyin yannda 7 kii bulutuk, biri Hoca, birisi Hasan Aksay, birisi Arif Hikmet Gner, eski Rize Milletvekili, rahmetli oldu, ben, bir de Nevzat Yalnta vard. Arif Beyin byle bir teklifi oldu, ben de ok uzun istiarelerden, aratrmalardan sonra O zaman da Demirelle Erbakann aras almt. nk Erbakan diyordu ki: holdinge btn illerden toplanan banka kredileri tahsis ediliyor. Hlbuki Anadoluda gen, yeni filizlenmi mteebbis, enerjik sanayiciler var yahut da ticari kabiliyeti olan insanlar var. Her ilin bankalara verdii mevduatn evvela o ilde harcanmas lazm, sonra artarsa baka taraflara transfer edilsin. nce Demirel bunu kabul ediyor, sonra Hayr, yle ey olmaz. diyor. Sonra ite mahkemeletiler. Demirel, Odalar Birlii Byk Kongresinde Hocann ekilmesini tekrar seilmesini, Genel Bakanl ele geirmesini nlemek iin Odalar Birlii kongresinin gndemindeki seim maddesinin iptaline diye bir Bakanlar Kurulu karar ald, hatrladm kadaryla. Ondan sonra, Hoca dedi ki: Ne yapalm bu durum karsnda. Avukat olarak hep beni arrd, ben dedim ki: Bu Anayasaya aykr, byle bir karar alnamaz. Sen seimini yap, makamna otur, mdahale ederlerse Dantay var, Yargtay var. O ekilde mcadeleler balad ve bu mcadeleler, Demirel-Erbakan ekimesi btn memleketin kamuoyunu harekete geirdi. Yani, millet bizim yapacamz hareketi de, Erbakan da daha yakndan, net olarak tanm oldu. Velhaslkelam, o hazrlklarla iimiz geti ama 69 seimine kadar partiyi yetitiremedik. Ondan sonra Milli Nizam kuruldu Hocann bakanlnda.43 1969 seimleri, sol asndan tam bir baarszlk oldu. Aybar ve Boran ekibinin parlamenter yntemlerle Trkiyede sosyalizmin ina edilebilecei ynndeki telkininin inandrcln kaybetmesi, ksa yoldan iktidarn ele geirilmesine ynelik yeni araylar da beraberinde getirdi. Yzyllarn kemikletirdii toplumsal altyap deimedii takdirde seimle iktidara gelmenin bir d olduu hususundaki karamsarl perinleyen 1969 seimleri, Trk solu asndan bir dnm noktasdr.44

40 41

Abdi peki, AP ve Ar Sa, Milliyet, 19 Austos 1969. Ecvet Gresin, Yeni Parti, Cumhuriyet, 27 Ocak 1970. Doan Duman, slamc Genliin Serveni, Birikim, Say 95 Mart 1997, s.63. 42 Milli Nizam Partisi kuruldu, Cumhuriyet, 27 Ocak 1970. 43 Sleyman Arif Emrenin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 12.00 ?]. 44 Attil lhan, Hangi Sol, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1980, s.146.

25

Milletvekilliklerinin % 56.89unu alan AP, seimi kazanm ancak oy oran 1965 seimlerindeki % 52.9dan % 46.3e dmtr. 45 1965 seimleri ncesinde Ortann Solu sylemini benimseyerek politik izgisini deitirmi olan CHP, 1969 seimlerinde de arzulad k elde edememi ve 1950 seimlerinden beri ald en az oy oran olan % 27,36 ile 1965 seimlerindeki % 28,7lik oy orannn dahi % 1,34 aasna dmtr. 1969 seimlerini APnin bir kez daha tek bana kazanm olmas parlamento d muhalefeti hzlandrmtr. renciler parlamento d muhalefet dncesinden byk lde etkilenmilerdir. renci gruplar arasnda ekimenin ortaya k gerek niversite iinde gerekse dnda patlamaya hazr bir ortam oluturmutur.46 Parti iindeki bu hizipleme eski DPliler ve onlarn yaknlarnn nclnde 41ler olarak adlandrlan bir gruba dnmtr. Demokratik Partinin (DP) kuruluuna yol aacak bu bunalm 1970 btesinin oylamasnda kendisini gstermi ve Sleyman Demirel, kendi partisinden milletvekillerinin olumsuz oylar ile olduka zor durumda kalmtr.47 13 ubat 1970te yaplan oylamada 41 milletvekili CHP ile birlikte hareket ederek olumsuz oy kullanmlardr. Henz 100 gnn yeni doldurmu hkmeti istifaya mecbur etmilerdir. Bu tarihten itibaren yaklak 10 yl srecek bir tartma da balam olacaktr.48 Bu durum Trk siyasal hayatnda ilk defa grlen bir olaydr. Bir partiye dahil parlamenterlerin kendi partilerinin hazrladklar bte program taslan reddetmeleri znde parti disiplinine de aykrdr. Bu srete Demirel, en az 7-8 bakann deimesi beklenen eski kabineyi hi deitirmeden, III. Demirel Hkmeti kabinesini 6 Mart 1970'te ilan etmi ve Cumhurbakanna sunmutur.49 Tm bu siyasi gerginliin yannda niversitelerde de iddet eylemlerinde ciddi bir trman yaanmaktadr. lke genelinde sren boykotlar, yaamn kaybeden renciler ve tatil edilen niversiteler eliinde III. Demirel Hkmeti kurulmutur. Bu dnemin en ok tartlan konularnn banda eski DPlilere af karlmas meselesi vardr. 27 Mays sonras dnemin en tartmal konularndan olan ve TBMMde srekli olarak tartmalara neden olan af sorunu, Celal Bayar ve eski DP'li arkadalarnn siyasal haklarn a hukuken kavumalaryla nemli bir aama kaydetmitir. 50 Bu af sorunun iki nemli sonucu daha olmutur. Birincisi, 12 Mart 1971 askeri mdahalesinin, resmen ifade edilmeyen nedenlerinden biri bu af konusu olacaktr. kincisi, Celal Bayar'n da desteiyle AP blnecek, Demirel btesine krmz oy veren 41 milletvekilinden 26's partiden ihra edilecek ve baz senatrlerle birlikte Demokratik Partiyi (DP) kuracaktr.51

D. FARKLI AKTR VE KURUMLARIN 12 MART MUHTIRASI NCES SRECE YAKLAIMLARI

45 46

Milliyet, 13.10.1969, s.1. William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset, 1789dan Gnmze, ev.Ahmet Fethi, stanbul. Hil Yaynlar, 1994, s.156. 47 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980, ev: Ahmet Fethi, 3. Bs, stanbul, Hil Yaynlar, 2007, s.308, Arsev Bekta, Demokratikleme Srecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP (1961-1980), stanbul, Balam Yaynlar, 1993, s.161, 48 Cneyt Arcayrek, Demirel Dnemi 12 Mart Darbesi 1965-1971, 2.Basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1985, s.324. 49 Milliyet, 7.3.1970, s.1. 50 Milliyet, 6.11.1969, s.1. 51 Yurdakul Fincancolu, Demirel Demokrasinin Duraklama Yllar, stanbul, Bke Yaynlar, 2000, s.46.

26

1.CHPNN DURUMU

1960'l yllarn banda Trk siyasal yaamnda toplumsal ve ekonomik sorunlarn da giderek yaygnlk kazanmas CHP'de yeni bir kimlik arayna yol amtr. 1965 seimleri ncesinde bizzat nn, devleti bir parti olduundan hareketle, CHP'nin siyasal yelpazedeki yerinin "Ortann Solu" olduunu ilan etmitir.52 1965 seimlerinden sonra yaanlan yenilgi sonucu CHPde Ortann Solu kavram sorumlu tutulmutur. CHP iinde Ortann Solunda olanlar, olmayanlar ayrm yaanmaya balanlmtr. Bu tartmalar ve parti ii mcadele 18. Kurultaya kadar devam etmitir. 53 Bu srete parti iinde Feyziolucular ve Ecevitiler eklinde gruplama olmutur. Turhan Feyziolu ve arkadalar, Senato ve Meclis gruplarnn ynetimini ele geirdikleri gibi Parti Meclisinde de sekiz kiilik bir ekirdek kurmulardr. CHP 18. Kurultay artk iki tarafn ak ak savat ama genel bakann etkisiyle her iki tarafn parti iinde kald bir kurultay olmutur. 18 Ekim 1966'da Kurultay Bakanlk Divanna iki kii aday gsterilmitir. Ortann Solunun aday Muammer Aksoy, Kemal Satr cephesinin aday Senatr Srr Atalaydr. ekimeli divan seimini Ortann Solu kazanm, Muammer Aksoy Kurultay Bakan seilmiti. Yine etin mcadelelerden sonra Blent Ecevit CHP Genel Sekreterliine gelmitir. Kar cephe bu yenilgiyi hogr ile karlayamam, partide kopma eilimleri ba gstermitir.54 CHP iindeki bu iki keskin grup 26 Aralk 1966 tarihinde yaplan Parti Meclisi toplantsnda iyice ayrmtr. CHP Parti Meclisi; toplant sonucunda btn itirazlara ramen partinin Ortann Solu dncesinde olduunu vurgulamtr. Bildirinin bu ekilde yaynlanmasna kar, Parti Meclisi iinde Ortann Solu dncesine kar olan 8 Parti Meclisi yesi bildiriye kar olduklarn aklamlardr. Bildiriye kar olan Parti Meclisi yeleri Kayseri Milletvekili ve Grup Bakanvekili Turhan Feyziolu, Ankara Milletvekili Emin Pakst, stanbul Milletvekili Cokun Krca, Tekirda Milletvekili Orhan ztrak, Mula Milletvekili Turan ahin, Van Senatr ve Senato Grup Bakanvekili Ferit Melen, Ar Senatr ve Senato Grup Bakanvekili Fehmi Alpaslan, Balkesir Milletvekili Sreyya Kotur. Bundan byle 8ler diye nitelendirilecek olan muhalifler derhal sert bir bildiri ile Parti Meclisi bildirgesini yantlamlardr.55 Parti Meclisindeki 8'ler ve parlamentodaki 63'ler, sonunda, 28 Nisan 1967'de toplantya arlan, 4. CHP Olaanst Kurultaynda son ve ak hesaplamaya girimilerdir.56 Kurultay sonunda yaplan tzk deiikliiyle Turhan Feyziolu ve arkadalarnn CHPden ihra edilmeleri yolu almtr.57 Bunun zerine Feyziolu ve 48 kiiden oluan ekibi lsz sola kay istifa iin yeterlidir diyerek CHPden istifa etmilerdir. Partiden kopanlarn kurulacaklar parti iin dndkleri izgi merkezdir. Kurulacak parti milliyeti ve laik bir izgide olacak, buna karn
52

Aye Gne Ayata, Trkiye'nin Demokratikleme Srecinde Ortann Solu Hareketi, ASBF Dergisi, C:L, No: 1-3, 1995, s.82. 53 Metin Toker, smet Paann Son Yllar 1965-1973, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1993, s.82-85 54 Ertu, a.g.e., s.140. 55 Toker, smet Paann Son Yllar, s.96-104. 56 Gevgilili, a.g.e., s.356. 57 Bekta, a.g.e.,s .130.

27

faizme ve komnizme kar olacaktr. Yeni partinin kurulu almalar iinde partinin ismi konusu deiik araylar gndeme getirmitir.58 Grmeler sonras yaplan oylama sonucunda partinin adnn Gven olmas kabul edilmitir. 12 Mays 1967 tarihinde Gven Partisi (GP) resmi olarak kurulmutur. GPye, CHPden istifa etmi 52 senatr ve milletvekilinden 45i kurucu ye olarak katlmtr. Ortann Solu ile CHP, Halk Partisi sfatn tam anlamyla kullanmak istemitir. Bununla CHP sadece ideolojik yapsn deitirmenin yannda, yeni bir kadro ile yeni bir rgt anlay getirmitir. Bu rgt anlaynn altnda siyasi srecin her noktasna mmkn olduu kadar ok katlm salama, yani daha ileri bir demokrasi anlayna varma abas vardr. 1970'Ierde de CHP, ykselen eilim, akm ve sosyal kesim yakalamtr. Ancak bunun yannda CHPnin geirdii bu deiim APliler tarafndan artan iddet ve gerilimin nedenlerinden biri olarak grlecektir. Bu adan CHPnin geirdii bu deiim APliler tarafndan eletirilecektir.

2.TP, SOL BASIN VE DER GRUPLAR 1960l yllarn ikinci yarsndan itibaren Marksist evrelerdeki en byk tartma, Trkiye'nin hangi tarihsel aamada olduudur. Mehmet Ali Aybar ve TP'in ana grubu, Trkiye'nin demokratik yollarla gerekleecek bir sosyalist devrime hazr olduunu savunmulardr. Zaferin; TP yelerinin nderliindeki yeni bir sendika konfederasyonu ierisinde hayli baaryla rgtlemeye altklar Trk iilerinin artan snf bilincinden ve siyasal uyantan geleceini ummulardr. Mihri Belli nderliindeki bir dier etkin grup ise, Trkiye'nin feodal zelliklere sahip bir Asyal toplum olduunu, proletaryann hayli zayf olduunu ve devrimci deiimin ancak bir aydnlar ve subaylar koalisyonuyla gerekleebileceini ileri srmtr. Milli Demokratik Devrim (MDD) denilen bu akm baz senatrler tarafndan da benimsenmitir.59 Bata Yn, daha sonra ise Devrim dergisi evresinde toplanan solcu ayd nlar orduyu toplumdaki hzl atlmlarn ncs olarak grm ve siyasette aktif rol oynamasn desteklemitir. Toplumsal ve siyasal gelimede devrimci rol oynayacak zinde gler ve ara tabakalar tezini savunan Yncler, hayatta sonucu tayin edici unsurlara ara tabakalar adn vermilerdir. Onlara gre Trkiyenin en nemli sorunu bamszlk, kalknma ve demokrasi idi. Uluslararas ittifaklara kar klrken zellikle Bat ittifak eletirilmektedir. Trkiyeyi smrlen, ilkel bir toplum olarak niteleyen Yncler aala kar kmlar, devletilik ve kooperatifilii de savunmulardr. Bat ile aradaki mesafenin ancak hzl kalknma ile kapatlabileceini syleyen Yncler temelde ok partili rejime kar olmamakla birlikte 1946da ok partili hayata geilmi olmasn erken bulmaktadrlar. Demokrat Parti iktidar dneminde muhafazakrlarn ibana gelmesinin zgr dncenin susturulmasna yol atn ne sren Yncler genel olarak bu dneme kar olumsuz bir bak as gelitirmilerdir. 2 7 Mays hareketini ise byk bir hamle olarak deerlendiren bu aydnlar bu durumu gerek dnce zgrlne kavuulmasn salayan bir gelime olarak deerlendirmilerdir.60

58 59

Cumhuriyet, 3.5.1967, s.1. Eric Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, 16.bs, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, s.372. 60 Davut Dursun, 12 Mart Darbesi, stanbul, ehir Yaynlar 2003, s. 32-33.

28

Bu dnemde kard Devrim gazetesi ve Trkiyenin Dzeni kitaplaryla sol harekete damgasn vuran Doan Avcolu, bata tabii senatr olma hakkna kavumu olmasna ramen bu hakk kullanmayarak Senatoya girmeyen ancak 1966 ylnda kontenjan senatr olarak Senato sralarnda yerini alan Cemal Madanolu olmak zere Ahmet Yldz, Haydar Tunkanat, Suphi Grsoytrak, Suphi Karaman, Vehbi Ers, Sami Kk, Ekrem Acuner ile ilikiye gemitir. Bu isimler Avcolunun kard Devrim gazetesinde 1969-1971 yllarnda yazlar yaynlamlardr. Bu ilikinin temelinde, Avcolunun ban ektii kadronun asker snfnn desteini kazanmak iin; asker kkenli olan, stelik 27 Maysta DP iktidarna son verecek kadar devrimci ruha sahip olan tabii senatrleri arac olarak kullanmak istemesinin yatt sylenebilir.61 Devrim dergisinin yaz ileri mdrlerinden Hasan Cemal, bu hareketin o dnemdeki grlerini Biz radikaller; Devrim dergisi erevesinde toplanan sol Kemalistler ya da askersivil aydn zmre, bir sabah vakti darbe ile ok partili sisteme son verip parlamentonun kapsna kilidi vurunca, sra sosyalist devrime gelebilecekti. nce demokratik devrim, sonra sosyalist devrim yani proletarya diktatrl. szleri ile ifade etmektedir. Cemale gre asker-sivilaydn zmre ittifakyla darbeden devrime uzanan bir sre ilemeye balayacaktr.62 MDDnin destekledii ve niversitelerde rgtlenen Fikir Kulpleri Federasyonuna (FKF) katlan genlik rgtlerinden biri de Tabii Senatr Kadri Kaplann Genel Bakan olduu 27 Mays Milli Devrim Derneidir. Katlmdan sonra FKFnin Genel Sekreterlii grevini stlenen Kadri Kaplan, oluumun kurulu amacn: Din smrcleriyle sava, emperyalizmin her eit basks ile sava, Kemalist sistem ve kurumlarn ve toprak aalarnn yaratt her eit smryle sava, keyfi idareyle sava, cehaletle ve mevcut eitim dzeniyle sava olarak aklamtr.63 nemle zerinde durulmas gereken nokta MBGye dahil olamasa da tabii senatr olarak parlamentoda yer alan Kadri Kaplann bu oluumun ikinci adam olarak grev almasdr. Btn bu gelimelere paralel olarak 1965ten sonra baz gruplarn darbe planladklar ynnde haberler kmtr. Bunlardan birisi 1967 ylnda Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral rfan Tanselin basna yapt aklamada, Mucip Ataklnn 27 Mays Milli Devrim Dernei bnyesinde olduu savunulan Milli Devrim Ordusunun (MDO) bakan olduunu iddia etmitir.64 Bu ifadelerle birlikte soruturma almtr. Haklarnda cuntaclk iddiasnda bulunulan senatrlerin balcalar Mucip Atakl, Ekrem Acuner ve Cemal Madanoludur. eitli soruturmalar srasnda Sezai Okan, kran zkaya ve Suphi Karamann adlar da MDOya ye olduklar gerekesiyle iddianamelerde yer almtr.65 Konu bu isimlerin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna kadar gelimitir. Dokunulmazlklarn kaldrlmasna dair grmede Tabii Senatr Ekrem Acuner, dokunulmazlklarn kaldrlmasn isteyenlerin 27 Maysa kar iyi duygular beslemeyen ve snrl semen kitlelerine kendilerini beendirerek de seilme anslarn arttrmak isteyen
61 61

Bar Kenarolu, Cumhuriyet Senatosunda Milli Birlik Grubu , Yldz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2006, s.s.117. 62 Hasan Cemal, Kimse Kzmasn Kendimi Yazdm, stanbul, Doan Kitaplk, 1999, s.111. 63 Gevgilili, a.g.e, s.378-379 64 Milliyet, 23.2.1967, s.1. 65 Milliyet, 7.11.1967, s.1.

29

kimseler olduklarn savunmutur.66 Mucip Atakl ise General rfan Tansel'in iddialarnn kiisel, hiss ve ruh nedenlere dayandn, gerekle ilgisinin olmadn; kendilerinin Tansel'in ordudaki ihtilalci gruplarn liderlii hevesini, hayalindeki yksek makamlara ulama imkann engelledikleri iin kendilerine iftira attn iddia etmitir.67 Sonu olarak MDOyla ilikileri olduu gerekesiyle Mucip Atakl, Ekrem Acuner, Suphi Karaman, Sezai Okan ve Mehmet kran zkaya'nn 12 Aralk 1968'te yasama dokunulmazlklar kaldrlmtr.68 Bu senatrler kararn Anayasa ve tze aykr olduunu ne srerek iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurmulardr. Anayasa Mahkemesi karar senatrlere yneltilen isnadn cidd olmadna karar vermi, dokunulmazllarn kaldrlmasnn Anayasann 79. maddesine aykr olduu gerekesiyle 2 Ocak 1969'da oy birliiyle iptal etmitir.69

3.APNN DURUMU 1969 seimlerine parti iindeki atmalar ve alkantlarla giren AP tekilatnda eski DPlilere siyasi haklarn verilmesi konusu ok tartlmtr. 1970lerin bana doru parti ii muhalefetin g kazanm ve Demirel-Bilgi ekimesi ciddi bir hiziplemeye doru gitmitir. Baz APli yelerin Haysiyet Divanna sevk edilmeleri zerine aralarnda Senatr Talat Asaln da bulunduu 72 milletvekili Demirele bir muhtra vermitir. Bu muhtrada partinin ahs ve zmre egemenliine girme tehdidi iinde olduu iddia edilmi; APnin badatrma, birletirme, uzlatrma gibi zelliklerinden giderek uzaklat ileri srlmtr.70 AP Bakanlk Divan, 72lerin muhtrasn gayri resmi olarak grtkten sonra cevap vermemeyi kararlatrm, Demirel ise biz muhtra ile i grmeyiz diyerek tavrn net olarak ortaya koymutur. Muhtrann Demirel tarafndan dikkate alnmamas partinin Genel dare Kurulu yelerinden ve APnin nde gelen isimlerinden Sadettin Bilgi, Faruk Skan, Yksel Menderes, Mehmet Turgut, Cihat Bilgehan ve Ali Naili Erdemin istifasna yol amtr. stifa dilekelerinde partinin eitli kademelerinde yaplan tasfiyeler neden olarak gsterilmitir. 71 Bununla birlikte 5 ubat 1970de aralarnda Bingl Senatr Ahmet Hikmet Yurtseverin de olduu 3 milletvekili ve 1 senatr parti disiplinini bozduu gerekesiyle partiden ihra edilmitir.72 Parti iindeki bu hizipleme eski DPliler ve onlarn yaknlarnn nclnde 41ler olarak adlandrlan bir gruba dnmtr. Demokratik Partinin (DP) kuruluuna yol aacak bu bunalm 1970 btesinin oylamasnda kendisini gstermi ve Sleyman Demirel, kendi partisinden milletvekillerinin olumsuz oylar ile olduka zor durumda kalmtr.73

66 67

CSTD (Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi), C:49, B:13, 12.12.1968, s.404-405. CSTD, C:49, B:13, 12.12.1968, s.405-410. 68 CSTD, C:49, B:13, 12.12.1968, s.421. 69 Anayasa Mahkemesi Kararlar, Resmi Gazete, 10.6.1969, No:13219. 70 Tanel Demirel, Adalet Partisi deoloji ve Politika, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s.58. 71 Bekta, a.g.e., s.160. 72 Milliyet, 5.2.1970, s.1. 73 Bilgi, a.g.e., 224-227, Ahmad, a.g.e., s.308.

30

13 ubat 1970te yaplan oylamada 41 milletvekili CHP ile birlikte hareket ederek olumsuz oy kullanmlardr. Henz 100 gnn yeni doldurmu hkmeti istifaya mecbur etmilerdir. Bu tarihten itibaren yaklak 10 yl srecek bir tartma da balam olacaktr.74 Bu durum Trk siyasal hayatnda ilk defa grlen bir olaydr. Bir partiye dahil parlamenterlerin kendi partilerinin hazrladklar bte program taslan reddetmeleri znde parti disiplinine de aykrdr. Dier taraftan parti liderinin parti iindeki egemenliinin ve partiyi kontrolnn azaldna veya zayfladna iarettir. AP iinde grlen bu durum Demirel'i olduka zor durumda brakmtr.75 Sleyman Demirel bteye krmz oy veren milletvekilleri hakkndaki hayal krkln u ekilde ifade etmitir: Hkmetin kurulmasndan sonra hkmete giremeyen bir ksm milletvekilleri 100 gn sonra bteye krmz oy verdiler. Oysa bte birlikte hazrladmz bir programa, seim bildirisine dayal idi. Neden krmz oy verdiklerini de aklamadlar. 76 41'lerin beklenen bildirgesinde Demirel'in parti iinde tek adam hakimiyeti kurduu ileri srlmtr. Partiyi ikbal ve kar kaps haline getirdii iddia edilmitir. Deklarasyona gre AP, bnyesinden liderler karacak ve kabineler kuracak gce sahiptir. Mcadele, bu gce inanmayan ve inanszl sebebiyle parti zerinde ahs diktas tesis etme gayretine den Demirel'e kardr. 77 Ortaya kan hkmet krizinden sonra Sunay tarafndan hkmeti kurma grevi tek rar Demirele verilmitir.78 Bu srete 1970 bte tasarsna ret oyu veren milletvekilleri, yapm olduklar aklamalarla tamamen Demirelin ahsn hedef almlardr. Demirel, kardelerinin kendi nfuzunu kullanarak eitli bankalardan 26 milyon liralk kredi aldklarna dair muhalefete yneltilen sulamalar reddetmi ve kardelerinin 26 milyon deil sadece 19 milyon liralk kredi aldklarn sylemi ve bu savunma basnda yer almtr.79 Hkmet kurma almalar devam ederken, 27 ubat 1970de CHP Nevehir Milletvekili Selahattin Hakk Esatolu ve CHP orum Milletvekili Cahit Angn Babakan Sleyman Demirel hakknda TBMMye bir soruturma nergesi vermilerdir. nergede Babakann makam ve memuriyet mevkii ile ilgili ilemlerde, memuriyet mevkii ve nfuzunu suiistimal ettii iddia edilmitir.80 Bu srete Demirel, en az 7-8 bakann deimesi beklenen eski kabineyi hi deitirmeden, III. Demirel Hkmeti kabinesini 6 Mart 1970'te ilan etmi ve Cumhurbakanna sunmutur.81 Tm bu siyasi gerginliin yannda niversitelerde de iddet eylemlerinde ciddi bir trman yaanmaktadr. lke genelinde sren boykotlar, yaamn kaybeden renciler ve tatil edilen niversiteler eliinde III. Demirel Hkmeti kurulmutur.

74 75

Cneyt Arcayrek, Demirel Dnemi 12 Mart Darbesi 1965-1971, 2.Basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1985, s.324. Bekta, a.g.e., s.162. 76 Arcayrek, a.g.e., s . 329. 77 Milliyet, 14.2.1970, s.1. 78 Milliyet, 14-15.2.1970, s.1. 79 Milliyet, 16.2.1970, s.1. 80 Milliyet, 28.2.1970, s.11. 81 Milliyet, 7.3.1970, s.1.

31

Ancak lke ii karklklar nedeniyle bir yl sonra muhtrayla bitecek bir dnem lkeyi beklemektedir. Bir koalisyon hkmeti kurmak ya da seimlerin yenilenmesini isteme gibi zmleri bir yana brakan Demirel, parlamentodaki kk partilerden yapt milletvekili transferleri ile zayf bir ounlua da dayansa da, kendi bakanlnda yeni bir AP Hkmeti kurmay baarabilmitir. Ancak, gerek bu hkmetin kurulu biimi, gerek parlamento dnda gelien radikal ii ve genlik hareketleri, gerekse de ordu iindeki mdahaleci eilimler, zelikle Senatodaki muhalefet tarafndan yeni hkmetin olaylarn peinden srklenen gsz ve prestijsiz bir hkmet olarak alglanmasna yol amtr. lkedeki anari ortamnn yaratt gerginlik parti ii tartmalara da yansm ve TBMMnin 24 Hazirandaki toplantsnda APli Milletvekili Sabri Keskinin AP ierisindeki muhalifleri kastederek ... 41ler denilen hainlerin muhalefetle yapt ibirlii ... cmlesi AP sralarn kartrmtr.82 Mecliste, AP milletvekilleriyle 41'ler'in bir blm yumruk yumrua birbirlerine girmitir. Bir iktidar partisinin, kendi btesine krmz oy veren milletvekillerinden sonra, baka partiler nnde birbirleriyle yumruk yumrua gelen yelere sahip olmas, eine ender rastlanan bir olaydr. AP Genel dare Kurulunun bu gelimelere tepkisi ise 26 milletvekili ve senatrn, partiden ihra edilmesi ve 15ine de geici cezalarla cezalandrlmas kararn almak olmutur.83 Babakan Demirel hakknda Nisan 1970te verilen nergenin bir benzeri 2 eski APli, Trabzon bamsz Senatr mer Ltf Hocaolu ve Konya Bamsz Milletvekili zer lmen tarafndan yeniden Meclise sunulmutur. nergede, Babakann kardeleriyle birlikte haksz menfaat salad iddia edilmi ve hakknda soruturma almas istenmitir.84 16 Aralk 1970te, Babakan hakkndaki iddialarn soruturulmas konusunda verilen nerge 276ya kar 309 oyla reddedilmitir. nerge hakknda Mecliste yaplan grmeler esnasnda, Soruturma Hazrlk Komisyonu Bakan Naci erezcinin aleyhindeki aklamalardan rahatsz olan Babakan, Meclis krssnden yapt konumada, soruturma almas ynnde talepte bulunmutur.85 AP ierisindeki muhalif harekete yakn olan Meclis Bakan Ferruh Bozbeyli, APnin 5. Byk Kongresinden kacak sonucu beklemeden, Siyasi grlerini her kademede serbeste syleyebilmek maksadyla istifa etmitir. 12 Mart arefesinde Senatoda AP grubundan baz senatrler de hkmete tepkilerini gstermilerdir. Mesela AP Elaz Senatr Celal Ertu (kendisi daha sonra CHP saflarna katlp, bakanlk yapcaktr), yapt gndem d konumasnda darda meydana gelen iddet olaylarndan daha vahim olann parlamentonun zaafa uramas olduunu, siyasi hayatta vaktinde verilen isabetli ekilme kararlarnn insanlar ve siyasi oluumlar glendirdiini sylemitir. Ertu, Demirelin unutulamaz bir babakan olarak kalmak ve rejimin kaderiyle oynamamak istiyorsa istifa etmesi gerektiini ifade etmitir.86 Bu beklenmedik ka Dileri Bakan Bursa Senatr hsan Sabri alayangil cevap vermitir. alayangil siyasi iktidarlarn geleceinin seimlerde belirlendiini, hkmetlerin

82 83

Cumhuriyet, 25.6.1970, s.1. Turgay ve Ahmad, a.g.e., s.391. 84 Cumhuriyet, 4.8.1970, s.1. 85 Cumhuriyet, 17.12.1970, s.1. 86 CSTD, C:62, B:24, 12.1.1971, s.550-553.

32

kaderlerinin de ancak meclislerde belli olacan, bunun dnda temenni ile mantk ile muhakeme ile iktidara dardan ecel belirlemenin mmkn olmadn belirterek, Ertuun bu konumalaryla yetkisini atn ifade etmitir.87 Artan iddet olaylar, ekonomik ve sosyal huzursuzluklarn asker mdahalenin deta btn koullarn hazrlad 1970 sonbaharnda Ne olacak bu lkenin hali sorusu gndemi fazlasyla megul etmitir. Bir yandan klalarda subaylar toplantlar yaparken bir yandan da ordu baz kesimler tarafndan greve davet edilmitir. Babakan Demirel ise bu beklentilere tepkisini u szleriyle ortaya koymutur: Trk Silahl Kuvvetlerini idareyi devralmaya davet edenlere unu sorarz: o zaman yurt savunmasn kim yapacaktr? Trk Silahl Kuvvetlerinin Cumhuriyetin ve rejimin bekilii ve yurdun i ve d tehlikelere kar savunulmas grevlerini brakp memleket idaresini ele almas halinde, bizatihi korumakla ykml olduklar rejim, Cumhuriyet ne hale gelir? Kim bu oyuna gelecek?88 Ayn gnlerde Washington Post gazetesi ise Ordu huzursuz. Demirelin gnleri sayl89 eklindeki yazsyla gelimeleri yorumluyor adeta olacaklar nceden haber vermitir. 25 ubat 1971de Senatoda yine Demirele istifa ars yaplmtr. Bu kez CHPli Ltfi Bilgen son dnemde meydana gelen karklktan Demireli sorumlu tutarak Babakann istifasn istemitir. Bilgenin bu nersine Devlet Bakan Senatr Turhan Bilgin, APnin kendi iinde yaad bunalmn sadece partiyi ilgilendirdiini, hkmetin ekilmesi isteklerinin hibir dayana olmadn belirterek, nemli olann muhalefetin deil halkn hkmete itimad olduunu vurgulamtr.90 Bu konumalardan anlalaca zere 12 Mart ncesi AP Hkmetine youn bir ekilde istifa basks yaplmtr. Toplumsal bunalmdan AP sorumlu tutulmu, APden kopular da bu kany kuvvetlendirmitir. Bu grmelerden birka hafta sonra 12 Mart Muhtrasyla AP Hkmeti mecburen iktidar brakmtr.

4.MHP VE MNPNN TUTUMU

Osman Blkbann 13 Haziran 1962de 29 milletvekiliyle birlikte Cumhuriyeti Kyl Millet Partisinden (CKMP) ayrlarak yeniden Millet Partisini (MP) kurmasndan sonra Ahmet Ouz, CKMP Genel Bakanlna seilmitir. CKMPnin 2223 ubat 1964 tarihinde yaplan kongresinde Alparslan Trkee yaknlyla bilinen altmtan fazla politikac partiye girmi ve parti iinde Trkein etkinlii artmaya balamtr. 27 Mays ekibi iinde yer alan Trke, daha sonra Milli Birlik Komitesiyle anlamazla dp yurt dna kmak zorunda kalnca parti kurma veya bir partiyi ele geirme fikrini ciddi biimde dnmeye balam ve kendisine hedef
87 88

CSTD, C:62, B:24, 12.1.1971, s.554-555. M. Ali Birand, Can Dndar, Blent apl, 12 Mart: htilalin Penesinde Demokrasi, 10. bs., Ankara, mge Kitabevi, 2008, s.190-191. 89 Hale, a.g.e., s.161. 90 CSTD, C:64, B:45, 25.2.1971, s.78-82.

33

olarak CKMPyi semitir. CKMP iinde hzla glenen Trke ekibi, ksa bir mddet sonra partiyi olaanst kongreye zorlam ve 1 Austos 1965 tarihinde yaplan olaanst kongre, Alparslan Trkei genel bakanla getirmitir. CKMP, 89 ubat 1969 tarihinde Adanada yaplan kongrede Milliyeti Hareket Partisi (MHP) adn alrken, parti amblemi de krmz zemin zerine hilal olarak deitirilmitir. slamn sembol olan hilal, hilal olarak Osmanl medeniyetini ve tarihini temsil ediyordu. Bununla birlikte, ayn kongrede Trkln sembol olan bozkurt da ihmal edilmemi ve parti genlik kollar iin hilalin kucaklad bozkurt amblemi benimsenmitir.91 1965'ten sonra Alparslan Trkein genel bakan olmasyla partinin gen kadrosu, parti genlik kollarnn yan sra, parti dnda lk Ocaklar Dernekleri (OD) ad altndaki yan rgtlerde yetitirilmeye balanmtr. ktidar okullardan geer grn benimseyen MHP, bir yanda ODyi niversitelerde, Gen lkcler Tekilat'n liselerde faaliyete geirirken, te yanda 1968'de komando kamplar diye bilinen yar askeri nitelikli eitim kamplar kurmutur.92 CKMP Genel Bakan Alparslan Trke, 1968de yapt aklamada zetle unlar sylemitir: "Genlik Kollar, eitli sportif ve kltrel faaliyette bulunuyorlar. Bu arada, kendilerine judo da retiliyor. Komnistler, memleketi sahipsiz sanp da sokak hakimiyetini kuramazlar. Onlarn anlayaca dilden konuacak, memleketi, milliyeti ocuklar vardr. Bunun iin genlerimizi, mcadeleci olarak yetitiriyoruz. Genlerimiz, memleket vazifelerine hazrlkl bulunuyorlar, bulunacaklardr." 93 Trkein milliyeti kanad toplad partinin yannda, muhafazakar kesimin bir blmn iinde barndracak dier parti ise Milli Nizam Partisi (MNP) yine 12 Mart ncesinde kurulmutur. 1960lar sonunda Trkiye Ticaret ve Sanayi Odalar Birliindeki anlamazlklar yznden stanbul ve zmirdeki byk i evrelerine kar Anadolunun kk ve orta byklkteki iyeri sahiplerini temsil eden kesimler ayr bir siyasi parti ats altnda toplanma gerei duymulardr. 26 Ocak 1970te MNP bu gelimenin sonucu olarak kurulmutur. Liderliini, Odalar Birlii eski Genel Sekreteri ve stanbul Teknik niversitesi retim yesi Prof. Necmettin Erbakann yapt bu grup, Anadoluda ok ksa srede ve yaygn ekilde rgtlenebilmitir. MNP, AP hkmetlerinin ehirlerde byk sanayi ve ticaret, krlarda tarm burjuvasn destekleyen siyasal tercihlerine bir tepki hareketi olarak belirmektedir. Partinin Mason-Komnist ve Siyonistler dnda herkese ak olduunu vurgulayan Erbakan MNPnin milliyeti ve mukaddesat Trkiye yaratma amacnda olduunu ifade etmitir. 94 MNPnin kuruluu ile Trkiyede dini muhalefet ilk defa kendi bana ortaya kmaktadr. DP ve APden farkl olarak MNP, dini muhalefeti kendi sosyo-ekonomik tabanna dayandrarak rgtlemeyi baarmtr.95

91 92

Mustafa alk, MHP Hareketi (19651980), Ankara, Cedit Yaynclk, 1995, s. 93. Mehmet Ali Aaoullar, Ar Milliyeti Sa, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak) 2. Bs, stanbul, Belge Yaynlar, 1992, s.224. 93 Turhan Feyziolu, Frtnal Yllarda lkc Hareket, stanbul, Ozan Yaynclk, 2005, s.49. 94 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme, Din ve Parti Politikas: MSP rnek Olay, stanbul, Alan Yaynclk, 1985, s.98-99. 95 Binnaz Toprak, Dinci Sa, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak), stanbul, Belge Yaynlar, 1990, s.251.

34

5.SYAS PARTLERN MUHTIRA NCES YAANAN SRELERE LKN TALEP VE KYETLER

12 Mart ncesinde eitli kesimler tarafndan zellikle Cumhurbakan Cevdet Sunay nezdinde giriimlerde bulunulduu anlalmaktadr. Genellikle mevcut iktidarn, lkede ba gsteren muhtelif ykc ve kkrtc faaliyetler karsndaki ataleti ikyet edilmekte; bunun yan sra iki radikal anlaya kar ivedilikle tedbirler alnmas gerektiinin alt izilmektedir. Bunlar: Trkiye i Partisi ile etrafndaki ar sol gruplar ve lkenin laik rejimine kar duran ar sa akmlar olarak gsterilmektedir. stelik iletilen bu yndeki talepler sadece seilmilerden gelmemektedir; atanmlardan ve baz sendika bakanlarnda da cumhurbakanna iletilen kimi grlerin bulunduuna ahit olunmaktadr.96 12 Mart Muhtras ncesinde, siyasi partilerin tavr ve tutumlarn sergilemesi bakmndan Cumhurbakanlna gnderilen kimi yazlarn dikkate alnmas gerekiyor. Muhtrann hemen ertesinde zellikle iki partinin kapatld dnldnde, ikyetlerin blc ve irticai faaliyetler zerinde younlatrld grlmektedir. Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen Turhan Feyziolu imzal yazda da bu iki husus ne karlmaktadr. stelik snf kavgas tahrikilii, rk ayrl esasna dayanan blc ve ykc faaliyetlerle zdeletirilen TP, sadece kurumsal kimlii erevesinde sulanmamakta; ayrca partiyle hemhal olduklar iddiasyla kimi kesimlerin resmi dairelerin ats altnda, niversite krslerinde, dergilerde ve bildirilerde millet btnln paralayc kkrtmalar yaptklar iddia edilmektedir. Trk milleti yerine, Trkiye halklar tabirinin arkasndaki maksadn ak bir blclk faaliyeti olduu ne srlmekte; TPin bu faaliyetlerinin arkasnda olduu ve milletleraras komnizmin yurtdndaki merkezlerinin de bulunduu hususunun alt izilmektedir.97 Marksist-Leninist kkrtclarn emellerini gerekletirme ynnde engel olarak grdkleri Trk Silahl Kuvvetlerini ypratmak amacyla youn bir propaganda faaliyetlerine de giritikleri belirtilen yazda; Milli Nizam Partisine de gnderme yaplmaktadr. Bu parti tarafndan laik devlet ilkesinin hie sayld; lkeyi geri gtrmeye veya Basra krfezindeki petrol eyhliklerinin durumuna srklemeye alan bir kesimin de varlnn yaratt tehlikeden sz edilmektedir.98 Tm bu faaliyetler icra edilirken dikkati eken hususun zellikle niversiteler zerinde tam anlamyla bir aznln hkimiyet tesis ettii; haysiyet sahibi, milliyeti, Atatrk retim yeleri ve masum genlerin korkun maddi ve manevi basklarla sindirilmeye alld ifade edilmektedir. Tm bu sebeplerden tr Cevdet Sunaya nemli vazifeler dt belirtilerek acil bir toplant yaplmas nerilmektedir. Sz konusu toplantnn Milli Gvenlik

96

demi Kaymakam Yusuf Doan tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 01.01.1971 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/24]. Tekstil ileri Sendikas Genel Bakan Vekili Sabri Tl tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 01.01.1971 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/18]. 97 Gven Partisi TBMM Grubu tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/527; Fihrist No: 6913], s.1. 98 Gven Partisi TBMM Grubu tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/527; Fihrist No: 6913], s.2.

35

Kurulu yeleri, ilgili devlet grevlileri, siyasi parti temsilcileri, niversite rektr ve dekanlaryla; balca yayn organlarnn sahip ve sorumlularnn katlmyla salanmas istenmektedir.99 Belgeler incelendiinde Turhan Feyziolu imzal bir yazya daha tesadf edilmektedir. Feyziolunun Sayn Cumhurbakanna 7 Ocak 1971 Gn ifahen Arzedilmi Olan Hususlarla lgili Not baln tayan 21 Ocak 1971 tarihli yazsnda: Bunalma konu olan meselelere dair Sunayn duyduu endielere Gven Partisinin de katld belirtilmektedir. lkede karlmak istenen snf kavgas tahrikilii ve irticai faaliyetlerin mevcut ceza kanunlar uyarnca yasak olduu; bu yasa getiren TCK 141 ve 142nci maddelerin Anayasaya uygunluunun yksek mahkeme tarafndan tescil edildii; buna ramen bu tip fiillerin pervaszca yrtldnden ikyet edilmektedir. Anayasann 3nc maddesinde belirtilen vatann lkesi ve milletiyle blnmez bir btn olduu ilkesi hilafna yrtlen fikri ve fiili eylemlerden sz edilmektedir. Bu faaliyetleri yrtenlerin sadece sokakta olmad belirtilen yazda, bu ahslarn resmi binalarn ats altnda, niversite krslerinde ve TP kastedilerek, parlamentoda da bulunduklar ifade edilmektedir. Aznlk olmalarna ramen rgtl bulunmalar nedeniyle etkin olan bu kesimlerin zoruyla genlik kesimindeki byk bir kitlenin zorbalkla, silah tehdidiyle okullarna sokulmadklarnn alt izilmektedir. stelik bu zorbalarn, Trk birliini temsil eden mazi kahramanlar hakknda sitayikr cmleler ieren resmi panolara tehdit dolu mesajlar brakabildikleri; kr ve ehir gerillas birlikleri kurduklar; alenen niversite bahesi iinde silahl eitim yapp; resmi yurt binalarnda barnabildiklerinden bahsedilmektedir. Yazda, Demirel de, olaylar karsnda vurdumduymaz bir tavr taknmakla sulanmaktadr. Sol muhalefet de ykc faaliyetleri zamannda tehis edemeyerek bilakis tevik etmekle itham edilmektedir. Hkmetin, iler bu raddeye geldikten sonra, bunun altndan kalkacak, otoriteyi yeniden tesis edebilecek kudrette olmad belirtilmektedir. Feyziolu, yazsnn bir yerinde mevcut iktidar partisinin iilerine de karma ihtiyac duyarak nce APnin tm bunlara sebep olan genel bakann deitirmesi gerektiinden bahisle, ypranmam yeni bir genel bakan ihtiyacndan sz etmektedir. Gayr- milli olarak nitelendirdii yabanc ideolojilerin tesirinin yaratt ykc ve blc faaliyetlere ilikin olarak sulanan kurumlar arasnda Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) da saylmaktadr. Olaylara dhil olan kitlenin sayca azlnn, tehlikeyi kltmediinden sz eden Feyziolu, bizzat komnist liderlerden birine referans vererek bin kiilik bir elik ekirdek kadronun Trkiyede gerekletirilecek kzl ihtilal iin yeterli olduu grne yer vermektedir. Demirel, ypranm bir hkmetin bakan olarak takdim edilerek, iinde onun da bulunduu hibir oluumun mevcut krizi ama ynnde messir olamayacann altn bir kez daha izmektedir. Feyziolu, yazs ekinde, Siyasi Partiler Kanunu, Devlet Personeli Sendikalar Kanunu ve Cemiyetler Kanununda yer alan kimi hkmleri kararak, sorunun yasal boluktan domadn; ak olan hkmlerin uygulanmamasndan kaynaklandn ortaya koymaktadr.100

99

Gven Partisi TBMM Grubu tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/527; Fihrist No: 6913], ss.34. 100 Turhan Feyziolu tarafndan Sayn Cumhurbakanna 7 Ocak 1971 Gn ifahen Arzedilmi Olan Hususlarla lgili Not Baln tayan 21.01.1971 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778155].

36

Mevcut huzursuzluun kaynanda iktidarda bulunan Adalet Partisi ve genel bakan Demirelin aczi ve basiretsizliinin olduu, dnemin siyaset arenasnda, ismi ve cismi ok da etkin olmayan Byk Anadolu Partisi tarafndan da iddia edilmektedir.101 in ilgin taraf BAPnin Genel Bakanl vazifesini ifa etmekte olan Ahmet Mithat Aslan hakknda, Cumhurbakanlna verilen bir istihbarat raporunda: Ad geenin Baas eilimler iinde olan bir slam sosyalisti olduu iddiasnn yer almasdr. Tekin bir ahs olmad iddia edilen Aslann, sviredeki tahsil hayatndan bugne kadar yurtdndaki kimi slam lkeleri ynetimleriyle dirsek temas iinde bulunduu iddia edilmektedir. Ad geenin, Nasyonal sosyalist fikirleri benimseyen zmir Seluk Kartal Dernei ile de temas kurduu ve bu dorultuda dernek yelerini Filistin Gerilla Tekilatnda eitim grmek zere yurtdna karma teebbsleri iinde olduundan da sz edilmektedir. Baas modelini uygulamak zere ihtilal yapmak fikrinde olan Aslann bu amala ordunun alt kademelerine de szma planlar yaptndan bahsedilmektedir.102 Bahsi geen parti de Cumhurbakanna, mevcut bunalmdan k arelerini ieren bir yazyla mracaat etmitir. Sz konusu yazda: Hkmet sulanmakta; milli bir koalisyon hkmetinin nezareti altnda derhal seime gidilmesi istenmekte; toprak reformu, kredi messeselerinin slah, varlkl kesime vergi, fakir halka vergi muafiyeti getirilmesi istenmektedir. Partinin en nemli gr: din eitimi ve kltrnn retilmesinin mfredata konulup, youn bir ekilde okutulmas eklindedir.103 Cumhurbakanna hitaben kaleme alnm yazlardan biri de, Birlik Partisi Genel Bakan Mustafa Timisi imzasn tayor. Timisi, memlekette sregelen hadiselerin bir dkmn yapmakla ie balamaktadr. Gericiliin byk ykseli kaydettii; Atatrk devrimlerine kar alenen gsteriler yapld; Atatrk genlik karsna milliyeti ss verilmi besleme bir genlik kesiminin karld sulamas, sokaktaki durum olarak resmedilmektedir. ktidar partisinin mevkiini kaybetmemek iin milletvekili pazarlklar iine girdii; 1961 Anayasasnn ngrd kkl toplumsal ve iktisadi reformlarn 10 yllk bir gecikmilie mahkm edildii; biimsel demokrasinin icab olarak, halkn gerek temsilcilerinin meclislere girememesi ise kurumlardaki vaziyet olarak dile getirilmektedir. Tm bu mahsurlarn giderilmesinin yegne aresi olarak: Her trl aibeden uzak, itimada ayan, gvenilir bir hkmetin tekili gsterilmektedir.104 12 Mart ncesinde meydana gelen hadiselerde devleti temelinden ykarak, komnist bir idare kurmaya ynelen sol gruplar kadar, sac tedhiilerin de rol olduu ynnde, smet nn tarafndan yaplan aklama karsnda MHPnin yaynlad bildiri de nem tamaktadr. nnnn kan olaylarn msebbipleri arasnda milliyeti genleri de gstererek stelik bu genleri komando yaftasyla zikretmesi karsnda sert bir cevap veren Genel Bakan Alparslan Trke, niversitelerde meydana gelen cinayetlerin iki tarafl bir atmann rn olmadn belirtmektedir. Komnistlerin hesapl, metotlu ve ll bir tarzda dzenledikleri tedhi ve

101

Byk Anadolu Partisi Genel Bakan Ahmet Mithat Aslan tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya ekilen 04.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778172]. 102 Cumhurbakanl Makamna sunulan Byk Anadolu Partisi konulu 22.01.1971 tarihli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778173]. 103 Byk Anadolu Partisi Genel Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 10.01.1971 tarih ve 59/1971 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778175]. 104 Birlik Partisi Genel Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilen 07.01.1971 tarih ve 140 sayl yaz ve eki [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778147].

37

yldrma tatbikatyla, kendilerinden olmayan herkesi faist olarak nitelendirerek; profesr dvmekte, renci kurunlamakta olduklarn ifade etmektedir. 27 Mays ve nn siluetinin yaratt korkuyla iktidarn da tarafsz olmak namna milliyetilere kar zulm ve bask uygulad belirtilen bildiride: nnnn bu kanaate, yalanc mavirleri yznden vard; iktidarn da nnye yaranmak ve milliyetileri himaye etmediini ispatlamak istercesine milliyetilere yaplan zulme alet olduu iddia edilmektedir. Bildiride ayrca, solun sokakta ykselttii iddeti kimi zaman kendi iine kadar yaymaya meyyal olduu Mustafa Kuseyri ve Hseyin Aslanta cinayetleri misal verilerek gsterilmeye allmaktadr. Milliyeti genlere kar nn tarafndan sarf edildii iddia edilen Enver Paa sergzetilii dokundurmas karsnda Trke, nnnn Enver Paa kumandas altnda vazife grm bir kurmay olduundan bahisle asl Enver Paa varisinin nn olduunun altn izmektedir. Son olarak, Trk milliyetiliini Hitler ovenizmiyle bir tutan nn, devlet adaml ciddiyetine davet edilmektedir.105

6.MLLETVEKLLER VE SENATRLERN YAANAN SRELERE LKN TALEP VE KYETLER

1961 Anayasas tarafndan ihdas edilen Cumhuriyet Senatosunun Milli Birlik Grubu gibi seimle gelmeyen lakin MBG aksine temelli seilmi olmayan yelerinin oluturduu Kontenjan Grubu tarafndan Cumhurbakanlna gnderilen bir baka yaz da nemlidir. Grup adna Genel Sekreter Adil nl tarafndan gnderilen yazy nemli klan taraf: Meselelerin zm noktasnda yeni bir ey sylemekten ziyade, zmn adresi olarak demokratik messeselerin deil; Silahl Kuvvetlerin gsterilmi olmasdr.106 Cumhurbakan Sunaya krize el atmas ynnde yaplan telkinler sadece kimi siyasi partilerden gelmiyordu. Dnemin Sivas Senatr Hseyin ztrk tarafndan gnderilen bir yaz ve ekleri incelendiinde, zellikle, yine dnemin Babakan Sleyman Demirel hakknda dile getirilen kimi iddialarn Feyziolu ve partisinin aksine irticai faaliyetler yrtenlere iktidar partisi tarafndan verilen destek, ikyet edilmektedir. Atatrk devrimleri ve devrimci retmenlerin eriat bir bask ve tecavzn tehdidi altnda bulunduklarn yazan ztrk, Demirel ve yaknlarnn kredi suiistimalleriyle gndemde olduklarn, iktidarda olmann avantajn kullanan Demirelin bu suiistimallerin soruturulmasna mani olduunu belirterek, bu ismin halen grevine devam ediyor olmas hususunda Sunayn dncelerini renmek istei belirtilmektedir. Muhsin Batur tarafndan cumhurbakanna tevdi edilen mektupta belirtilen konularn kamuoyunda byk tasvip grdnn belirtildii yazda, Demirelin grevden el ektirilmesi gerektii ima edilmektedir.107 Yaznn eklerinde yer alan gazete balklar

105

Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakanl tarafndan yaynlanan 18.12.1970 tarihli bildiri [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 77819]. 106 Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grup Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilen 08.01.1971 tarih ve 56 sayl yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778150]. 107 Sivas Senatr Hseyin ztrk tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 18.12.1970 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 7781].

38

incelendiinde, konunun grlmektedir.108

basn

tarafndan

kmsenmeyecek

seviyede

nemsendii

te yandan baka senatrler tarafndan da rejimin olaan ileyii dna klarak, hkmet atlanarak bizzat cumhurbakanndan olaya mdahil olmas ynnde talepler iletilmektedir.109 Kahramanmara bamsz milletvekili brahim ztrk de cumhurbakanna siyasetileri ikyet eden yazlardan birini kaleme alanlardan. ztrk, toplum tabanna kadar sirayet etmeye meyyal hareketlerin temelinde, sulanan 1961 Anayasasnn olmadn; sosyal ve ekonomik meselelerini zememi bir lkede bu tip reaksiyonlarn domasnn tabii olduunu belirtmektedir. Anayasann emrettii reformlarn 11 yllk bir gecikmilie ramen yaplmamasnn, olaylarn ardndaki ana neden olduu hususunun altn izilmektedir. Siyasi partilerin bilinsiz kitleleri, oy kaygsyla bilin gtrmek yerine smrmek zere kullandklarn belirten milletvekili tarafndan, devrimlerden ve zellikle laiklik ilkesinden verilen tavizlerin belirleyici olduunu iddia edilmektedir. Genliin dman kamplara ayrlmasnn vebalini de siyasi partilere ykleyen brahim ztrk, bu konuda hkmetin balca kabahatli olduunu vurgulamaktadr. Sendikal, eitim ve genlik tekilatlanmalarndaki kutuplamann bl ve vurdur politikasnn icab olarak kastl yaratld ifade edilmektedir. Trk toplumunun byk bir ksmn oluturan kyller arasna da sokulmaya allan nifaktan bahsedilmektedir. Siyasi partilerin hemen her frsatta suland yazda, zellikle laiklik vurgusu ska yaplmakta; toplumun bu vasatta olduu mddete seilenlerin deimeyeceinin alt izilmektedir. Cumhurbakannn siyaset arenasnda yerini alm olan bylesi bir partiler dzeninde yapt ve yapaca istiarelerin hibir sonu vermeyecei yaznn neticesi olarak ortaya konmaktadr.110 Dncelerini yazyla deil de telgrafla Cumhurbakanna iletme lzumu duyan senatrlere de rastlanmaktadr. Ankara Bamsz Senatr Turgut Cebe ve Diyarbakr Bamsz Senatr Selahattin Cizreliolu da bunlardan yalnzca ikisidir. Cebe ve Cizreliolu, telgraflarnda: Sunayn mevcut bunalm, ibandaki hkmete dokunmadan zme temayl iinde bulunmasn tenkit ederek, bu eilimin cumhurbakannn tarafszlyla badamadn belirtmektedirler. Senatrler, gl, gvenilir ve partilerst bir hkmet kurulmakszn bunun mmkn olmad hususunun altn izerek bu konudaki umutlarnn srdn ifade etmektedirler.111 Bu arada Sunaya, bir iiden gelen telgrafta da ak bir siteme ahit olunmaktadr. Hsamettin Gven isimli ii, partilerin katld mzakerelere, egemen snflarn temsilcisi olarak tesmiye ettii partiler davet edilirken, TPin davet edilmemesini eletirmektedir.112

108

Sunaydan ne gibi tedbir ve eylem dnd soruldu, Cumhuriyet, 22 Aralk 1970. SUNAYIN AIKLAMA YAPMASI STEND, Son Havadis, 22 Aralk 1970. aibeli Demirel hakknda ne ilem yaptnz?, Adalet, 22 Aralk 1970. Sunaya Demirel Hakknda ne dnd soruldu, Yeni Gazete, 22 Aralk 1970. 109 Zonguldak Senatr Ahmet Demiryce tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 23.12.1970 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/15]. 110 Mara Bamsz Milletvekili brahim ztrk tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 05.01.1971 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778131]. 111 Diyarbakr Bams Senatr Selahattin Cizreliolu ve Ankara Bamsz Senatr Turgut Cebe tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 09.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778152]. 112 i Hsamettin Gven tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 09.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778154].

39

7.MUHTIRA SRECNDE ANAYASA TARTIMALARI Anayasa deiiklikleri konusu 1961-1980 aras dnemde gndemi srekli megul eden konularn banda gelmektedir. zellikle 1965 seimlerine kadar 1961 Anayasasnn meruluu, temel devlet felsefesi ve sosyal adalet anlay, ya da Cumhuriyet Senatosu tabii yelii gibi zellikleri zaman zaman ak ya da kapal eletirilere konu olmutur. 1965 genel seimlerinden sonra tek bana iktidara gelen AP, 1961 Anayasasnn kurumlarn ve kurallarn elverisiz bir kalp olarak grmeye balamtr. 1969 genel seimlerinin arkasndan kamuoyundaki eletirilerin artmas, yetersiz bir eitim sisteminin yer yer renci tepkilerine yol amas, evrensel bir olay niteliindeki genlik hareketlerinin Trkiye'deki koullar iinde daha yaygn ve sert biimlere brnmesi btn bu gelimeler karsnda yetersiz kalan iktidar sahiplerini, yava yava Anayasaya kabahat ykleme yoluna itmitir. leri srlen ana gr udur: Bu olup bitenler karsnda daha basiretli bir politika izlemek, gerektiinde devlet otoritesini kullanarak sorunlara zm getirmek hkmetteki sorumlularn da dnmedikleri eyler deildir ama 1961 Anayasas, yrtme organn, daha dorusu Millet Meclisindeki ounluu yle etkisiz, yle gsz duruma getirmiti ki, sorumlularn eli kolu balanmtr. Ksacas, Bu Anayasayla devlet ynetilmez dncesi ne karlmtr. 113 Babakan Sleyman Demirele gre 1961 Anayasas icray gsz kld gibi, "oklu idare dzeni getirmi" ve ierdii hkmler yznden, "memleketi idare edenlerin says oalmtr."114 oklu idare sz burada, 1961 Anayasas'nn 4. maddesinde de ifade edildii gibi TBMM'nin en yetkili organ olmaktan kp milletin egemenliini onun vastasyla kulland organlardan (sadece) birisi haline geldiine dikkat ekmek iin kullanlmtr. 1961 Anayasas'nn 4. maddesi "Trk milleti egemenliini, Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanr" hkmn getirmitir. Oysa 1924 Anayasas'nn 4. maddesinde "Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin yegane ve hakiki mmessili olup millet namna hakk hakimiyeti istimal eder denmitir. Demirel, yukardaki ifadeleriyle milli iradeye ortak olduu varsaylan Cumhuriyet Senatosu, Anayasa Mahkemesi gibi kurumlarla, TRT ve niversiteler gibi Anayasa tarafndan kendilerine zerklik verilmi kurulularn konumunu sorgulamaktadr. 1969 seimlerine giderken AP bir "Anayasa Islahat" program hazrlamtr. Burada nerilen deiikliklerin en nemli unlardr: Yrtmenin glendirilmesi ve kanun hkmn kararname yetkisiyle donatlmas, parlamentonun toplanabilme ve karar alabilmesinin kolaylatrlmas, halkoylamas usulnn benimsenmesi, zerk kurulularn yeniden dzenlenmesi, akademik zgrlklerin snrlanmas, TRT'nin daha iyi denetlenebilmesi, yarg ve yrtme ilikilerinin yeniden dzenlenmesi ve savclarn hkmet tarafndan atanmas, "komnizm ve anayasa d cereyanlarla mcadele" iin yeni "propaganda, telkin ve tahrik" yasaklar getirilmesi, zgrlklerin ktye kullanlmasnn nlenmesi vb.115

113 114

Mmtaz Soysal, 100 Soruda Anayasann Anlam, 5. Bs, stanbul Gerek Yaynevi,1979, s.76. Sleyman Demirel, 12 Mart ve Sonras, 2.Kitap, Ankara, Ayyldz Matbaas, 1972, s.114. 115 Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, 18. Bs, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2009, s.412.

40

Yrtme organna kanun hkmnde kararname karma yetkisinin verilmesi, parlamentonun daha hzl almasn salayacak eitli nlemler alnmas, tabii senatrlk imkannn kaldrlmas, referanduma olanak salanmas, zerk kurulularn imtiyazlarnn snrlandrlmas, yarg yrtme ilikilerinin yrtmeye arlk verecek bir biimde yeniden dzenlenmesi, temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanmn cezalandran eitli hkmlerin anayasaya koyulmas gibi, hkmetlerin hareket alann yasama, yarg ve zerk kurulular aleyhine geniletecek dzenlemeler, APnin yaplmasn istedii Anayasa deiiklikleri arasnda yer almtr.116 Bu erevede 1961 Anayasas ilk kez, 6 Kasm 1969 tarihinde kesinleen 1188 Sayl Yasa ile deitirilmitir. 12 Kasm 1969 gn yrrle giren bu yasa ile milletvekili seilme yeterliini dzenleyen Anayasann 68. maddesi deitirilmitir. 8.12 MART MUHTIRASI SRECNE LKN SENDKALARIN TUTUMU 1961 Anayasasnda sendika kurma ve grev hakk gvenceye kavuturulmutur. 1963te yeni bir Sendikalar Yasas ve Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Yasas karlmtr. Bu yasa ile ii sendikalarnn bir siyasal bask grubu olarak hareket etmelerine daha uygun bir zemin ortaya kmtr. Yani yasa, sendikalarn siyasal faaliyette bulunmalarn yasaklamam ancak, siyasal partilerden yardm alnmasn, onlara yardmda bulunulmasn, sendikann bir partinin rgt iinde yer almasn ve bir siyasal partiyle ayn isimde meslek kurulular kurmasn yasaklamtr. Sendikalar Yasasnn kmasyla beraber, ii eylemlerinde hem nicelik hem nitelik ynnden bir sramann yaand bir sre balamtr. Kasm 1964e kadar toplu pazarlk grmelerinde anlamazla dlmesi nedeniyle 87 grev ve 1 lokavt yaanmtr.117 I. AP Hkmeti dneminde, 1966 ylna gelindiinde ii hareketi yeniden bir canlanma sreci ierisine girmitir. Bu dnemde gerekleen 39 greve toplam 10401 ii katlmtr. Bu grevlerden en nemlisi, TRK- ierisindeki tartmalar arttran ve DSKin kurulmasna yol aan Paabahe, ie ve Cam Fabrikas grevidir. 118 1967 ylnda TRK-in partilerst kalma karar almas zerine bu sendikada yer alan pek ok sosyalist grl sendika lideri Maden- Sendikas Kemal Trkler nderliinde Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) kurulmutur. 119 DSK, 1961 Anayasasnn salam olduu demokratik hak ve zgrlkler ile 1960lardan itibaren ykselen toplumsal muhalefetin oluturduu ortam ierisinde rgtlenme ve glenme olanan bulmutur. DSK zellikle zel sektrde rgtlenmitir. Sol kesimde yaanan sendikal rgtlenme sa kesimde de kendisini eitli sendika ve dernekler tarznda gstermitir. Milliyeti kesimin nde gelen partisi MHP, kitlesel bir rgtlenmeyi salayabilmek amacyla eitli toplumsal kesimleri kapsayan bir dizi lkc kurulu oluturmutur. Milliyeti i Sendikalar Konfederasyonu (MSK), lkc Polisler Birlii (POL-BR), lkc Kamu Grevlileri Gbirlii Dernei (LKM-BR), lkc
116 117

Tanel Demirel, Adalet Partisi deoloji ve Politika, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s.270. Milliyet, 1.11.1964, s.1. 118 Yksel Akkaya, 1960 Sonrasnda i Hareketleri, Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, C:II, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998, s.105-106. 119 Gevgilili, a.g.e., s.358.

41

retmenler Birlii Dernei (LR-RET), lkc Esnaf ve Sanatkarlar Dernei (LK-ES), lkc Kyller Dernei (LK-KY), lkc iler Dernei (D), lkc Maliyeciler ve ktisatlar Dernei (MD), lkc Gazeteler Cemiyeti (GC) bunlardan bazlardr. MHP ile bu dernekler arasnda organik bir btnlk vardr.120 1969 ylnn balarnda Trkiyede 755 ii sendikas, 5 birlik, 17 federasyon, 3 konfederasyon bulunmaktadr. Bu sendikalar 958.488 erkek ii ve 99.450 kadn iiyi kapsamaktadr.121 1970 ylna gelindiinde olaylarn iddet dozu artm ve atmalar yznden niversiteler neredeyse kilitlenme durumuna gelmitir. Kylerde ise toprak igalleri eklinde kendini gsteren eylemler yaygnlamtr. Birok il ve ilede retici mitingleri yaplm ve bu mitingler genler tarafndan desteklenmitir. Btn bunlarn yan sra rgtl iilerdeki huzursuzluklar da kamu dzenini tehdit etmitir.122 TRK-in partilerst kalma politikasna kar beliren sendikal oluumlar engellemeye ynelik mdahalelerin birbiri ardndan ortaya konulmas ok gecikmemitir. lk nemli giriim, 1970 ylnda Sendikalar Yasasnda yaplmas ngrlen deiiklikler olmutur.123 II. AP Hkmeti dneminde yrrlkteki Sendikalar Yasasnn deimesi iin giriimlere balamtr. Bu giriimleri ilk aamada sadece AP deil CHP de istemitir. 12 Marta giden srete Sendikalar Yasasnn deitirilmek istenmesi ayn zamanda bir krlma noktas olmutur. stanbulda kan 15-16 Haziran 1970 olaylar sendikalara ynelik sert bir tutumun zirveye kmasna yol amtr. Bu olaylar bu deiiklie kar protesto niteliinde patlak vermitir. Bu yasaya en nemli muhalefet TPle CHPden gelmitir. Ancak ilk etapta CHPde dzenlenen kongre erevesinde yaplan tartmalar, CHPnin ilgisini partiii konulara ynlendirmesine neden olmutur. DSKten gelen tepkiler zerine Blent Ecevit, bir toplantda: "Sayn DSK'li arkadalar, duyarllma tepkilerinizi anlyor ve bir lde hak veriyorum. Senatoda grlrken tasary en iyi ekilde eletirmek iin arkadalarm uyaracam. Sanrm arkadalarm da benim gibi, sizin gibi Anayasa'ya ve uluslararas szlemelere aykr hkmlere gereken eletirileri yapacaklardr"124 diyerek konunun Senato Grubunda dile getirileceini belirtmitir. DSK Cumhurbakanndan yasaya kar nlem almasn istemitir. Ayrca Senatodan ve MBGden bu konuya mdahale etmeleri ynnde giriimler de yaplmtr. DSK bakan Kemal Trkler, yanlarnda oturduklar Tabii senatrler Ahmet Yldz, Sami Kk, Vehbi Ers, Suphi Karaman, Suphi Grsoytraka ayr ayr ynlerden 274 Sayl Sendikalar Yasasndaki aksaklklar anlatmtr. Senatrlerin hemen hepsi tasary okumu, not almlardr. Tasar Senatoya gelince eletirici olarak gruplar adna Vehbi Ers'y grevlendirdiklerini bildirmiler

120 121

Aaoullar, a.g.m., s.225. CSTD, C:51, B:32, 4.2.1969, s.545. 122 Hale, a.g.e., s.156. 123 Alpaslan Ikl, cretli Emek ve Sendikalama, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak), stanbul, Belge Yaynlar, 1990, s.340. 124 Kemal Slker, Trkiye'yi Sarsan ki Uzun Gn, stanbul, Verso Yaynclk, 1985, s.44-45.

42

ve Ers'nn DSK'in eletirileriyle daha da gl konuma yapmas iin notlar verilmesini nermilerdir.125 Ancak bunun pek yarar olmamtr. nk 15 Haziran 1970'te stanbul'da 115 iyerinde 75000 iinin yry balamtr. i ve polisin atmas sonucunda bir ii, bir polis, bir esnaf lm, 87 kiide yaralanmtr. stanbul'da skynetim ilan edilmi ve DSK yneticileri tutuklanmtr. Ertesi gn Ankara'da 40-50 kiilik bir grup "kahrolsun komnistler" diye bararak DSK ve Lastik Brolarna saldrmlardr.126 On binlerce DSK'li iinin balatt eylem 16 Haziran genel grevine yol amtr. Uzlamazlk Demirel Hkmetinin Meclise gnderdii yeni sendikalar yasa tasarsna, alma komisyonunda yer alan TRK- yesi CHP'li ii milletvekillerinin isteiyle katlan bir hkmden kmtr. TRK- yesi CHP ii milletvekillerinin nerileri sonucu, yeni tasarya bir sendikann Trkiye apnda etkinlik gsterebilmesi iin, o i kolundaki iilerin en az te birini temsil etmesi kural eklenmi konfederasyonlar konusunda da nemli kstlamalar getirilmitir. Meclis bu tasary onaylamtr.127 Babakan Demirel ve Hkmet stanbuldaki olaylar bir ayaklanma olarak deerlendirmi ve bunun zerine 16 Haziranda stanbul ili ile Kocaeli Merkez ve Gebze ilelerinde bir ay sre ile sk ynetim ilan edilmitir. ilerin 15-16 Haziran eylemlerinin Anayasada ngrlen skynetim ilan nedenlerinden birisi olan ayaklanma saylp saylamayaca skynetim ilanndan sonra da ok tartlmtr. Konu ile ilgili bilim adamlarnn birou skynetimin Anayasaya aykr olduu grn savunmulardr. Skynetim kararnn iptali iin Dantayda ve Anayasa Mahkemesinde davalar almtr.128 Skynetimi ilan eden hkmet, 17 Haziran 1970de kararn Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosunun ortak oturumunda TBMMnin bilgisine sunmutur. Yaklak be saat sren grmeler esnasnda, skynetim kararnn gerekelerini aklamak zere sz alan ileri Bakan Senatr Haldun Menteolu olaylarn k nedenine bakldnda gayrimeru bir platformun iinde demokratik hukuk devletini ykmak, milli birlik ve beraberlii bozmak, snflama uurunu yaratarak vatan blmek, lkeyi paralamak hedefinin grleceine deinerek hkmetin ald karar savunmutur.129 GP Meclis Grubu adna sz alan Turhan Feyziolu ise skynetim kararn destekleyen konumasnda zellikle DSKi hedef alm ve DSKin Marks, Leninci, komnist bir rgt olduunu ve lkeyi bu akmlara srkleyen tehlikeli bir kurum olduunu belirtmitir.130 CHP Grubu adna konuan smet nn, skynetim ilanna kar kmamakla birlikte bir aylk srenin uzun olduunu ve iilerin neden bu tarz olaylara giritiinin aratrlmas gerektiini u szlerle belirtmitir:

125 126

Slker, a.g.e., s.50. Milliyet, 19.6.1970, s.11. 127 Milliyet, 13.6.1970, s.11. 128 Zafer skl, Siyaset ve Asker, 2. Bs, stanbul, mge Yaynlar, 1997, s.186-187. 129 MMTD (Millet Meclisi Tutanak Dergisi), C:9, B:14, 17.6.1970, s.208-212. 130 MMTD, C:9, B:14, 17.6.1970, s.213-216.

43

Bir nokta nemlidir. iler aslnda vatanseverdir. Bu adamlarn bu kadar ok toplanp harekete geirilmelerinde hi hakl taraf yok mudur? Hi hakl taraf yoktur gibi sa bit bir fikir ve pein hkmle adalet aranmaz ve bulunamaz. 131 Hkmetin kararna kart bir gr tabii senatrler adna sz alan Ahmet Yldzdan gelmitir. Yldz, hkmeti eletiren ve ksmen DSKi savunan konumasnda bu olaylardan ileri Bakan Menteolunu sorumlu tutarak unlar sylemitir: DSK komnist imi. Kim diyor bunu? ileri Bakan diyor. Kimsin sen? Trkiye Cumhuriyetinin ileri Bakan. Komnizm yasak, peki neden durdunuz imdiye kadar? Nasl devlettir bu? 132 Konumalar zerine sz alan Babakan Sleyman Demirel de ileri Bakan Haldun Menteolu gibi hkmetin skynetim karar almasnn hakl gerekelere dayandn olayn dpedz bir ayaklanma olduunu, devlet kuvvetlerine silah atldn, yurdun bu kesini huzur ve skuna kavuturmada en son arenin ve bavurabilecek en abuk sonu alnabilecek durumun skynetim olduunu vurgulamtr.133 Skynetim grmeleri esnasnda AP ve GP grubu kart grleri seslendirecek milletvekillerini mmkn olduunca engellemeye almlar, verdikleri yeterlilik nergeleri ile grup szcleri dnda kiisel olarak sz almak isteyen milletvekillerine konuma frsat tanmamlardr. Skynetim kararna muhalif grleri olan TPli Mehmet Ali Aybar gibi milletvekilleri bu yzden fikirlerini aklama ans bulamamlardr.134 Yasa tasars TBMMye konuulurken niversitelerin i hukuku, sosyal gvenlik krss retim yeleri ve ou bilim evreleri ise yasann ana izgileri ile "anayasaya aykr" olduunu aklayarak, bir an nce deitirilmesini nermilerdir.135 smail Ceme gre bu deiimin gereklemesi zor olacaktr. Cem bir yazsnda: inin bir eit esir durumunda olduu devir artk oktan gemitir. i haklarn bir adm geriye gtrecek tasarlar bile byk tepkilere yol amaktadr. Trkiyedeki her kuruluun (ve baz sendikaclarn) bundan byle iileri dikkatle deerlendirmesi, alaca kararlarda iilerdeki gelimeyi gz nnde tutmas gerekmektedir. Meselelerin gittike berraklk kazanarak ortaya ktklar u gnlerde, son ii hareketinin olumlu bir taraf da vardr: Kimin kimden yana olduuna aklk getirirken, yeni olaylar yaratacak davranlardan uzak durmay da baz evrelere hatrlatmtr. nk ne ii eski iidir, ne de Trkiye eski Trkiye... 136diyerek Trkiyenin son on ylda geirdii deiime dikkat ekmitir. CHP ve TP, Senatoda CHP senatrleri ile MBG szclerinin eletirdikleri tasar yasalanca, yasann iptali in Anayasa Mahkemesine bavurmulardr. Anayasa Mahkemesi, 1972de 274 Sayl Sendikalar Yasas'nda deiiklik yapan ve DSK yesi iilerin tepki gsterdii 1317 Sayl Yasann pek ok hkmn iptal etmitir.137 Bylece yasa deiikliini

131 132

MMTD, C:9, B:14, 17.6.1970, s.223-226. MMTD, C:9, B:14, 17.6.1970, s.227-229. 133 MMTD, C:9, B:14, 17.6.1970, s.240-242. 134 skl, a.g.e., s.121. 135 Milliyet, 24.5.1970, s.1. 136 smail Cem, Deien Trkiye ve Deien i, Milliyet, 19.7.1970, s.2. 137 Anayasa Mahkemesi Karar, Resmi Gazete, 19.10.1972, No:14341.

44

protesto eden iilerin ve tasarya kar kan DSK yneticilerinin dayandklar kesin hkme balanm olmutur.138 Bu nemli olayla birlikte 1970 Temmuzunda Kayseride TS kalabalk gruplarca baslm, Austosta Trk Demir Dkm tesisleri iilerce igal edilmi ve polisin iilere mdahalesi sonucu lenler olmutur. Eyllde Ereli Demir elik iletmelerinde iiler greve gitmitir. zetle bu dnemdeki sendikal gelimeler, 1971 ylna kadar hzl, canl, yol ve zaman zaman doktrin arayarak, blnerek, ok sayda sendikalarn yaratt sorunlar ve gszl srtnda tayarak, fakat srekli olmutur. 1965 seimlerini APnin byk bir ounlukla kazanmas ve kimi sendika liderlerinin bu parti kadrosu iinde parlamentoya girebilmi olmalar, harekete durgunluk vermi ve sendikacln felsefesinde ve doasnda bir eliki olan sa kanad glendirmise de, bir btn olarak gelimede ok byk aksamalar olmamtr.139 i kesimlerinin srece ilikin kanaatlerinden birini ortaya koymas bakmndan, dnemin Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu Genel Bakan (Trk-) Seyfi Demirsoy tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya verilen 04.01.1971 tarih ve 71/3 sayl muhtra nemlidir.140 Muhtrada, bunalm srecine Cumhurbakannn mdahil olmasndan duyulan memnuniyet belirtilerek; Trkiye ii hareketinin snf atmasn krkleyen dier ii sendikalarnn aksine milli btnl savunan Atatrk bir izgide olduu ifade edilmektedir. Atatrk dmanlnn hem Marksist dzen kurmak isteyenlerce, hem de teokratik bir rejim peinde olanlarn ortak paydas olduunun alt izilmektedir. Sregelen renci hareketlerine kar Trk- Genel Bakannn gr: Bu tip hareketlerin rencilikle badamayaca ynndedir. Lakin bu hareketlerin temelinde baz masum isteklerin saptrlmasnn yatt ifade edilmekte; isiz kalma tehlikesinin yan sra mevcut niversiteye girii salayan snav sistemindeki aksaklk yznden okuduu faklte ile okumak istedii faklte arasnda tutarszlklar olan geni kitlenin saldrganlamaya zorland belirtilmektedir. Sosyal gvenlik messesesinin birok alanda kurulamam olmamas da sregelen rahatszlklarn sebeplerinden biri olarak gsterilmektedir. Dier taraftan, sistemin zafiyetinden faydalanan bir avu asalak kesimin bu durumdan yararlanarak, inanlmaz boyutta smr faaliyeti iinde bulunduklar hususu ilenmektedir. Vergi politikasndaki hakszlklarn da nemine deinen Demirsoy, zellikle byk toprak sahiplerinin kazanlarnn vergi d braklmasnn snrl kazanlar vergilendirilen alanlar nezdinde tepkiyle karlandn vurgulamaktadr. Parlamentonun alma dzeninin de bir dier ikyet konusu olduu belirtilen yazda, konfederasyonlarna kar giriilen iddet eylemleri karsnda soukkanllklarn korumaya gayret edecekleri belirtilmektedir. Trk-in, halk paralayacak giriimler karsnda yaplacak her hamlede Cumhurbakannn yannda olduu vurgulanarak yaz nihayete erdirilmektedir. Yine bir baka belgede Trk-in partilemeye meyyal tutumlar iinde bulunduu; bu eilime direnenler olduu kadar savunanlarn da bulunduu ifade edilmektedir. Yol-, Ges-, Demiryollar i Sendikas ve eker- sendikalar yneticilerinin CHPdeki Kemal Satr
138 139

Slker, a.g.e., s.134. Cahit Talas, Bir Toplumsal Politika Belgesinin Yorumu: Toplumsal Anlama, Ankara, ASBF Yaynlar, 1982, s.3. 140 Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 08.01.1971 tarih ve 3/146 sayl yazs eki [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778132].

45

grubuyla bu dorultuda terik-i mesai iinde olduklarndan sz edilmektedir. Bu tip bir parti kurulmas durumunda CHP ve AP iinde bulunan Trk- kkenli milletvekili ve senatrlerin, bu yeni partiye iltihak edeceklerinin tahmin edildii belirtilmektedir.141 DSKin muhtra sonrasndaki yaklamn gstermesi asndan, konfederasyonun Kocaeli Blge Temsilcisi Hakk ztrk tarafndan yaynlanan basn blteni de nemlidir. Sz konusu bltende 12 Mart ncesinde Atatrk ilkelerine sahip kan, anayasann uygulanmasn isteyen devrimcilere insanlk d her trl bask ve terrn uyguland; lkenin beceriksiz idarenin elinde itibarn yitirdii; ii snf ve emeki halkn korkun bir perianla dt belirtilmektedir. Silahl Kuvvetlerin mdahalesinin byk bir ferahlk yaratt, Silahl kuvvetlerin, anayasann kendisine tand hakk kullanarak meru bir ekildeki mdahalesini destekledikleri ifade edilmektedir.142 Cevdet Sunaya gelen uyar ve ikyet ierikli yazlardan biri de, kendisini kanun erevesinde, fikir yoluyla. Atatrk devrimlerini muhafaza, mdafaa, yayma gayesiyle kurulmu, irtica ve komnizm dman milli bir teekkl olarak tanmlayan, bakanln Fahri Belen; 2nci Bakanln smet Giritli; sekreterliini Muhittin Korann yapt; yeliklerinde ise Fuat Sargn, Faruk Gventrk, Mustafa Baydar, Nurettin Peker ve Nazan Barann bulunduu Mustafa Kemal Dernei Byk Devrim Konseyindendir. Dernein ncelikle ikyet ettii kesim: Dini siyasete alet ettii, kyly ve halk kandrarak teokratik bir devlet kurmaya alan MNP evresidir. Ar solun, Trkiye halklar tabiriyle stelik tam bamszlk iarn arptarak lkeyi Sevr paavrasnn hudutlarna ekmeye alt iddia edilmektedir. Bu tehlikeler karsnda cumhurbakanndan yetkili ve grevli organlar uyarmas; elde edilmi bu husustaki faaliyetleri belgeleyen, aklanmasnda milli bir saknca bulunmayan bilgilerin kamuoyuna ilan istenmektedir.143

9.12 MART MUHTIRASI SRECNDE NVERSTELER VE RENC OLAYLARI 1946da niversitelere salanan zerklik 27 Mays 1960 mdahalesiyle kesintiye uradktan sonra, 1961 Anayasas ile ilk kez niversiteler anayasal dzeyde dzenlenmitir.144 niversitelere bilimsel ve idari zerklik kazandrlm, siyasi partilere ye olma yasann niversite yelerine uygulanamayaca belirtilmi, yelerin, serbeste aratrma ve yayn yapabilecekleri ileri srlmtr.145 1960larn banda Kbrs odakl nemli gelimeler yaanmtr. Kbrs sorunu Londra ve Zrih anlamalaryla geici bir zm yoluna sokulmutur ancak 1963 yl Aralk aynda meydana gelen olaylar tepkilerin yeniden artmasna neden olmutur. CHP-Bamszlar Aznlk Hkmeti dneminde 27-28 Austos 1964te Ankara ve stanbul'da dzenlenen renci protesto hareketleri halkn da katlmasyla byk bir bat ve zellikle Amerika aleyhtar gsteri halini
141

11.01.1971 tarihli Trk-in Parti Kurma almalar, baln tayan belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778145]. 142 DSK (Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu) Kocaeli Blge Temsilciliinin 13.03.1971 tarihli basn blteni [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 77097]. 143 Mustafa Kemal Dernei tarafndan Cumhurbakanl makamna gnderilen 27.12.1970 tarih ve zel sayl yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 77815]. 144 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, 8. Bs., stanbul, Alfa Yaynlar, 2001, s.328. 145 Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.

46

almtr. Johnson sahte dost, Bizi dolarlarnzla satn alamazsanz, Amerikal, memleketine dn! gibi slogan ve dvizler Trk genlerinin Amerikann Kbrs politikasna kar takndklar tavr iddetli ekilde aa vurmutur.146 Ayn ylda niversite rencilerinin reform talepleri gndeme gelmitir. Bunun iin stanbul niversitesinde eylemler yaplmtr. renciler eitim sistemini ikayet etmiler reform kmazsa eylemlerinin artaca uyarsnda bulunmulardr.147 renci rgtleri 12 maddelik ar sulamalarla dolu bildiri yaynlayarak, stanbul niversitesini bir skandal oca halinde vasflandrlmtr, retim yelerini eitli alardan ar bir ekilde sulamlardr. Tp Fakltesi rencileri yeni ynetmelii protesto iin dersleri boykot karar almlardr. 148 1964te yaanan bu olaylar zerine APli Senatr Profesr Celal Ertu renci rgtlerinin kkl bir reform talebi ile devlete, niversiteye kar sert bir direnme reaksiyonuna getiklerini, btn bu kaynamalar, ar ithamlar karsnda stanbul niversitesi yetkililerinin sustuunu ifade etmitir.149 1965 seimleri ncesi TP, sa ideoloji savunucular tarafndan komnistlik ve dinsizlik sulamalarna maruz kalmtr. Aydnlar arasnda olduka rabet gren solcu ideolojinin 1962 sonrasnda yaylma gstermesi sac ideoloji savunucularn rahatsz etmitir. 1962 ylnda kurulan Sosyalist Kltr Dernei sosyalizmi yaymay amalamtr. Solcu ideoloji sahipleri, muhafazakarlara, mukaddesat-milliyetilere, yabanc sermaye ile ibirlii yapanlara ve liberallere kar cephe alp anti-Amerikanc yaklam savunmutur. 150 Solda bu gelimeler yaanrken saclar Trkiye Komnizmle Mcadele Derneini kurarak solculuu Moskova ve Lenine bal komnizmi isteyen maskeli akm olarak nitelendirmitir. 1960'larn sonlarndan itibaren CKMP-MHP'nin gelimesine damgasn vuran temel olgu, edindii anti-komnist misyondur. Daha 1960'larn ilk yarsnda Trkiye'de antikomnist sylem, "genel sa" siyasetin asli unsurlarndan biri haline gelmitir. Solcu, hatta burjuva liberal gazetelere ve zellikle TPe ynelik basknlarla, komnizmi tel'in mitingleriyle; anti-komnist sokak gc gelitirilmeye balanmtr. "Milliyetilik" adna merulatrlan anti-komnizm, bal bana bir siyasal kimlik ve meslek haline gelmitir.151 I. Demirel Hkmeti dnemi (1965-1969) toplumsal gerilimin yavaa artt bir dnem olmutur. Sa kesim tarafndan mitingler yaplmaya devam etmemitir. Bu konuda Senatonun nde gelen isimlerinin banda AP Samsun Senatr Fethi Tevetolu gelmektedir. 1966 ylnda Beyazt Meydannda yaplan Komnizmi Telin ve Uyarma Gsterisinde konuan Tevetolu, Cumhuriyet, Milliyet ve Akam gazetelerinin okunmamasn, bu gazetelere 25'er kuru verilerek maddi glerinin arttrlmamasn sylemitir.152 1966 ylnda TMTFnin Sakaryada yapt Genel Kurulda olaylar km ve 18 kii yaralanmtr. Bu olay 27 Mays rejimine bir bakaldr olarak grlmtr. Bu arada MDD

146 147

Blent Daver, Trk niversite rencileri Ve Siyaset, ASBF Dergisi, C:XIX, No.3, 1964, s.45. Milliyet, 17.12.1964, s.1. 148 Milliyet, 11-21.12.1964, s.1. 149 CSTD, C:22, B:16, 15.12.1964, s.465-468. 150 Abadan, Anayasa Hukuku, s.111. 151 Tanl Bora-Kemal Can, Devlet, Ocak, Dergah 12 Eyllden 1990lara lkc Hareket, 6. Bs., stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s.56. 152 Feyziolu, a.e., s.528.

47

dncesini savunanlar 1968'de Fikir Kulpleri Federasyonu'nun (FKF) ynetimine hakim olmutur. Fikir Kulpleri btn byk niversitelere yaylmtr. 1960'larn ortalarnda bu kulbn ve dierlerinin ynetimine FKF adyla ulusal bir a kuran TP'in renci eylemcileri hakim olmutur ve bu federasyonu ksaltlm adyla Dev-Gen diye bilinen, "Devrimci Genlik" rgtne dntrmtr Trkiye'deki genlik hareketi 1968'lerden itibaren Almanya ve zellikle de Fransa'daki renci hareketlerinin etkisi altna girmitir. 1968 yazna girerken, Avrupadan gelen haberlerin de etkisiyle, genlik eylemleri trmanmaya balamtr. renciler ilk nce Ankarada Dil, Tarih ve Corafya Fakltesinde boykot karar alm, birka gn iinde olaylar stanbula da yaylmtr. stanbuldaki eylemler daha iddetli olmu ve stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinde igale dnmtr. Rektrl ele geiren renciler bir igal komitesi oluturarak taleplerini stanbul Valiliine iletmiler ve istediklerini elde ettikten sonra igale son vermilerdir.153 Trk renci hareketlerine yeni boyutlar kazandran en nemli etken, Trk siyaset sahnesinin hzla kutuplamas ve siyasal partilerin niversite rencileri arasndan kendi saflarna ekmek iin giritikleri srekli abalardr. Bylece rencilerin silahla donatlmas, silahl rencilere verilen eitim sadece niversitelerde sk sk lmle sonulanan tamir edilmez can kaybna yol amakla kalmam ayn zamanda anayasal, etkili ekilde ileyen bir parlamenter sisteme kar gvenin yitirilmesine yol amtr. Gerek rencilerin, gerekse gen iilerin 1968 sonras yol boyunca gsterdikleri muhalefet tarz ve ileri srdkleri istekleri ile Trk kamuoyunu ilgilendiren belli bal siyasal sorunlara damgalarn vurmulardr.154 Temmuz 1968de Konyada nemli olaylar yaanmtr. 15 Temmuz 1968de stanbula gelen Amerikan 6. Filosuna kar protesto eylemleri dzenleyen T rencilerinin kald T Talebe Yurdu, 17 Temmuzda sabaha kar polis tarafndan baslm, basknda birok renci yaralanrken pencereden atlan ve komaya giren Vedat Demirciolu, 24 Temmuzda yaamn yitirmitir. Vedat Demirciolunun cenazesinin Konyaya getirileceinin belli olmas zerine Trkiye retmenler Sendikas (TS) ile TMTF Emperyalizmi Knama mitingi dzenlemek istemiler, buna kar kan gruplarla giriilen atma sonucunda Konyada nemli karklklar km, birok insan yaralanm, birok i yeri tahrip edilmitir.155 Olaylar zerine CHPnin yaynlad bildiride ileri Bakan Faruk Skann Konyada olaylarn sorumlularyla grmeler yaptn, Skann seim blgesi olduu iin kimseyi kstrmek istemedii, hkmetin sola saldrmay mazur gren aklamalar yaparak olaylar tevik ettii ve olaylara mdahalede gecikildii gibi sulamalar yer almaktadr.156 Babakan Demirel ise, hrriyetin ktye kullanldn iddia ederek, bir ksm hrriyetleri kontrol altna alacak tedbirlerin ileme konulmasnn gerekli olduunu vurgulam, demokrasiyi sokaa bodurtmayacan, kanunsuzluu gnlk hadise haline getirmek isteyenlerin, kanunsuzluk yolu alrsa en byk zarar kendilerinin greceini sylemitir.157

153 154

Birand vd., a.g.e., s.153-154. Nermin Abadan, Trkiyede , s.68. 155 Cumhuriyet, 17-26.7.1968, s.1. 156 Milliyet, 30.7.1968, s.1. 157 Milliyet, 27.7.1968, s.1.

48

1961 Anayasasnn ngrd niversitelerle ilgili ayrntl dzenleme ve zerklik durumu uzun mrl olmamtr. lke genelinde siyasi hareketliliin dorua kmas ve niversitelerin, zellikle 1968den itibaren genlik hareketlerinin en nemli merkezi haline gelmesi zerine mevcut yapda nemli deiikliklere ve dzenlemelere gidilmek istenmitir. Bu tasar zerinde yaplan tartmalar uzun bir sre srmtr ve yasa yrrle girmeden 12 Mart Muhtras yaynlanmtr. 158 1969 yl, seimlere hazrlanan Trkiyede ii ve renci hareketlerinin dorua kmasna sahne olmutur. Ocak aynda ODTde ABD Bykelisinin arabas yaklm159 ve ubatta 6. Filonun geliini protesto eden sol grl rencilerle sa grl rencilerin atmas sonucu 2 kii hayatn kaybetmitir.160 Nisanda ODT, renciler tarafndan igal edilmi ve Rektr Kemal Kurda grevinden ayrlmaya zorlanm, Maysta Yargtay Bakannn cenaze treninde olaylar kmtr. Haziranda stanbul niversitesinde sol grl rencilerle polis arasnda kan atmalarda 114 kii yaralanmtr. 161 1970'ten itibaren, Milli Demokratik Devrim (MDD) evresinden baz kktenciler, ajitasyonun yeterli olmad ve sadece "silahl propaganda"nn (yani terrist saldrlarn) ve silahl gerilla mcadelesinin devrimi getirebilecei kararna varmtr. Maocu gruptan kopan Trkiye Komnist Partisi-Marksist/Leninist (TKP-ML) hizbi de, Trkiye i Kyl Kurtulu Ordusunu (TKKO) oluturmutur. Deniz Gezmiin Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO) ve Mahir ayan'n THKP-C nclndeki bu gruplar, lkeyi istikrarszlatrmay hedefleyen bir terr mcadelesini, kent gerilla savan balatmlardr.162 1970 ylnda niversitelerde iddet olaylarnn artmas ve lke gndemini igal etmesi sonucunda CGPli Mehmet Hazer Senatoda bir aratrma komisyonu kurulmasna dair bir teklifi Senatoya tamtr. Hazer, nergesinde renci ve retim yelerince yrtlen ideolojik hareketlerin zararlarn aklayarak, lkede huzur ve asayii salamak iin Anayasay sulamann faydas olmadn belirtmi ve anarinin bitmesi iin geni bir koalisyonun kurulmas gerektiini belirtmitir. Bu ekilde olaylar bastramayacaksa, hkmetin istifa etmesi gerektiini savunmutur.163 ileri Bakan Senatr Haldun Menteeolu; Mehmet Hazer'in nergesine karlk sz alarak; hkmetin her trl anarik hareketin karsnda bulunduunu, niversiteler zerk olduklarndan olaylara ancak istekte bulunulduunda mdahale edildiini sylemitir. Yksekokul rencilerinden yasad harekette bulunanlarn okuldan atldklarn ve su ileyen rencilerin adalete teslim edildiklerini, gsteri yrylerinin izne bal olmadn belirtmitir. Menteolu ayrca hkmetin Anayasa ve dier yasalarn hkmleri dnda hibir eylem iine girmeyeceini, niversitelerin kendi bnyelerinde dzeni salamas gerektiini, babakann veya hkmetin ekilmesinin yollarnn ise Anayasada belirtilmi bulunduunu belirtmitir.164 Hazerin aratrma komisyonu kurma nerisi Senato tarafndan reddedilmitir.

158 159

Akyz, a.g.e., s.329 Akam, 7.1.1969, s.1. 160 Akam, 17.2.1969, s.1. 161 Cneyt Arcayrek, 12 Eyll'e Koar Adm (Kasm 1979-Nisan 1980), Ankara, Bilgi Yaynevi,1986, s.228. 162 Zrcher, a.g.e., s 372. 163 CSTD, C:62, B:13, 8.12.1970, s.184 164 CSTD, C:62, B:19, 24.12.1970, s.372-377.

49

Seim ay olan Ekimde de ODTde renciler ile jandarma arasnda silahl atma kmtr. Babakan Sleyman Demirele gre, bu olaylar masum istekleri am, siyasal bir sonu karmaya ynelen hatta bir ordu mdahalesini kkrtan davranlara dnmtr ve nihayetinde istenilen de olmutur.165 Bu arada Doan Avcolunun karm olduu Devrim gazetesi daha sonra 9 Martlar olarak adlandrlan grubun ideolojik bir organ haline gelmi, bu gazete ordu iinde mevcut iktidara kar gelien honutsuzluu kendi etrafnda toplayarak askeri mdahale yaplmas gerekliliini vurgulayan bir yayn organ olma grevini stlenmi ve toplumsal gerginliin trmandrlmasnda etkin rol oynamtr. Muhtra sonrasnda, en azndan bir ksm retim yesinin tutumunu yanstmas asndan, Ankara, Hacettepe, stanbul, Atatrk ve Ege niversiteleri bir ksm retim yeleri adna Temsil Heyetinin yaynlad bildiride de nemlidir. Bildiride: Milli kurulularn ve millet hayatnn felce urad byle bir durumda Trk Silahl Kuvvetlerinin, anariyi nlemek, milli istikbali ve Trk demokrasisini kurtarmak ve korumak yolunda basiretle ortaya km olmasn, biz retim yeleri kranla karlyoruz denilmektedir.166

10.MUHTIRA NCESNDE CUMHURBAKANI VE ORDUNUN TUTUMU

Sregelen bunalm karsnda, eitli kanallardan gelen talep ve ikyetlere muhatap olan Cumhurbakan Cevdet Sunay ise yaynlad yeni yl syleviyle hadiseler karsndaki tavrn izah etmektedir. Sunay, tm menfi gelimeler karsnda lkenin yegne teminat olan Trk Silahl Kuvvetlerinin btn halinde hazr ve muktedir bir ekilde dimdik durduunu ifade etmektedir. Sunay, sknetin salanmasnda, hadiselerde bizzat rol oynayan militanlarn adalet huzuruna karlmasnn tek bana yeterli olmadn belirtmekte; onlar tevik, tahrik eden ve destekleyen kii ya da rgtlerin de adalete tesliminin lzumundan sz etmektedir. Dier taraftan Sunay, hadiselerin merkezi olarak grlen niversitelerdeki vatansever hoca ve rencileri de messeselerinin erefini cesaretle korumaya davet etmektedir. Sunay, sylevinin ilerleyen blmlerinde, 27 Maystan bu yana yaplmas beklenen reformlar zerinde durarak bunlarn ivediletirilmesi hususunun altn izmektedir. zellikle emekli inklp subaylarnn maduriyetine yapt vurgu nemlidir. 1970 ylnn Austos aynda yaplan devalasyonla (kur ayarlamas) ilgili olarak ba gsteren enflasyona mani olacak tedbirlerin bir an evvel alnmas gerektiini belirten Sunay, huzursuzluklarn kaynanda: Anayasann yrrle girdii tarihten bu yana vaat edilen reformlarn geciktirilmesinin bulunduu tehisini koymaktadr.167

165 166

Arcayrek, a.g.e., s.228. Ankara, Hacettepe, stanbul, Atatrk ve Ege niversiteleri bir ksm retim yeleri adna Temsil Heyeti tarafndan,Byk Trk Milletine! hitabyla yaynlanan 15.03.1971 tarihli bildiri [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770911]. 167 Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Babakanlk, Cumhuriyet Senatosu Genel Sekreterlii ve Millet Meclisi Genel Sekreterliine datml, 05.01.1971 tarih, 4/5 ve 4/6 sayl yazs ekinde yer alan Cumhurbakan Cevdet Sunayn 31.12.1970 tarihli Yeni Yl Sylevi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778122].

50

27 Mays Darbesi sonras ordunun yapsnda nemli deiikliklere gidilmitir. Mesela darbeyi yapan Milli Birlik Komitesi (MBK) yeler, kendi arasnda blnm ve 14ler olarak adlandrlan grup komiteden ayrlmak zorunda kalmtr. 27 Maystan ay sonra i se 235 general orduda genletirme gerekesiyle emekliye sevk edilmi geriye 15 general kalmtr.168 Bununla birlikte EMNSULAR olarak bilinen ve yaklak 7200 subayn ordudan ayrlmak durumunda kalmas ise, ordunun tansiyonunu drmemi tam tersine arttrmtr. Bu erevede 27 Mays mdahalesiyle birlikte su yzne kan ordu iindeki lmllar ve kktenciler arasndaki mcadele sonraki yllarda da devam etmitir. ki grup arasndaki eliki, ordu iindeki birok subayn 1960 mdahalesinin yaplmasna sebep olan artlarn yeniden olutuu dncesinden hareketle gerekletirdikleri 1971 mdahalesi ncesinde tekrar su yzne kmtr.169 1961-1971 arasndaki dnemde, zellikle 1967den sonra bir asker mdahale beklentisi glenmitir.170 Takvimler artk 1970 ylnn sonuna gelindiini gsterdiinde, lkenin iinde bulunduu duruma ilikin olarak ileri srlen dncelerin, devletin sorumlu mevkilerinde bulunanlar tarafndan yaynlanan yeni yl mesajlarnda da yer ald grlmektedir. Dnemin Genelkurmay Bakan Org. Memduh Taman Trk Silahl Kuvvetlerine hitaben kaleme ald yeni yl mesaj da bu tr dnceleri iermektedir. Mesajn bir yerinde bir ksm gafillerin Trk halklarndan, blc rgtlerinden pervaszca sz edecek cesarete ulatklarnn ibret ve nefretle izlendiinden sz edilmektedir. Msvedde metin olduu anlalan yazda geen blc rgtler lafznn ilk kaleme alndnda Devrimci Krt rgtleri olarak getii, sonradan stnn izildii anlalmaktadr. Mesajn, Taman dier komutanlarn aksine hl anarinin sorumlu btn anayasal organlar tarafndan demokratik dzen iinde sona erdirilecei beklentisi iinde olduunu gsteren sondan ikinci paragraf nemlidir.171

168 169

Milliyet, 4.8.1960, s.1 Semih Vaner, Ordu, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak), stanbul, Belge Yaynlar, 1990, s.260. 170 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1950den Gnmze) , 4.Bs., Ankara, mge Yaynclk, 2008, s. 203. 171 Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama tarafndan Trk Silahl Kuvvetlerine hitaben kaleme alnan 31.12.1970 (?) tarihli yeni yl mesaj [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778116].

51

KNC BLM : 12 MART MUHTIRASI VE SONRASINDA YAANAN BA LICA OLAYLAR Sadece askerlerin deil, ayn zamanda seilmi ve atanm kimi sivillerin de mevcut demokratik ortamdan mit kesmi olduklar gzlenmektedir. Bu koullar iinde, orduda geni bir kaynama olduu; kaynamann daha ziyade alttan geldii; zellikle baz radikal sol gruplarla irtibata gemi olan subaylarn, hedefine ulaamam olduuna inandklar 27 Mays tekemml ettirmek amacyla, sivil alan tamamen ortadan kaldracak yeni bir giriimi balatacaklar anlalmaktadr. Peki, ne oldu da mdahale ekli bilfiil ve dorudan mdahaleden, muhtra yoluyla dolayl bir mdahaleye dnt?

A. DORUDAN MDAHALENN DOLAYLI MDAHALEYE DNMES VE 9 MARTILARIN TASFYES

dareyi bizzat ele alarak, tm sivil siyaseti tasfiye etmeyi amalayan 9 Mart hareketinin sadece ordu iindeki bir ksm subayn teebbs olmad iddia edilmektedir. Daha dorusu: Hareketin asl ynlendiricilii noktasndaki teorik altyap, bir grup sol Kemalist aydn tarafndan hazrlanmtr denilmektedir. Bu aydn grubu nce, ordu iinde etkili general ve subaylar ile irtibat kuracak; askerin zihnindeki Kemalist ideolojik ekillenmeye uygun bir yorum ile youn temaslar ve birliktelikler salanacakt. Trk ordusunun tarihsel geleneindeki mdahale temayl bu ekilde ynlendirilerek devrimin vurucu gc tedarik edilecekti.172 Mete Tunay, 9 Martlarn baarl olmalar durumunda olacaklarn, 12 Martlarn yaptklarndan daha beter olacan ngrmektedir: Tabii, yaarken yava yava rendik ki ordu iinde sosyalizmi getirmek isteyen bir grup varm, onlar en st kademelere kadar szmlar ve onlar bir darbe hazrlarken 12 Martlar onlar O galiba daha nce planlanm, 8 Mart m ne nk tarihini 9 Mart m? Onu bertaraf edip baz en yukar komutanlarn saf deitirmesi sonucunda bunlar gelmiler. tekinin olmadna sonradan kretmemiz gerektiini dndk nk eer sosyalizmi kurma amacyla darbe yapanlar olsayd daha da beter eyler yapabilirlerdi. Ama 12 Mart, ite, 27 Maysta aydnlar ve ordunun arasnda kurulan ittifakn ya da anlamann k oldu geni lde. Bugn bile hl 1961 Anayasasnn baz erdemlerine bakp onu 27 Maysn matlup hanesine yazmak isteyenler falan var, tabii bunun bir hakikat pay da var ama 27 Maysla birlikte bir yol olduu173 eklinde yorumda bulunan Tunay, aslnda amacn ne kadar iyi ve ulvi olursa olsun, kullanlan aracn da amac geni lde belirlediinin de altn izmi olmaktadr. Rasim Cinisli, dneme ait anlatmlarnda u ifadeleri kullanmaktadr: 27 Maystan sonra ve 27 Mays sebebiyle Trkiye'nin yaam olduu en byk talihsizliklerden birisi 9 Mart, bilinmeyen 9 Mart teebbsdr. 12 Mart muhtras darbe iinde
172

Trk Ordusunun bu eilimini en iyi inceleyen eserlerden birisi olmas itibaryla bkz. Mevlt Bozdemir, Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar, Ankara: ASBF Yaynlar, 1982. 173 Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00].

52

darbedir. 12 Mart muhtras siyasete mdahaledir amma sebepleri farkldr. 9 Mart olayn iyi bilmek lazmdr. Bunlar benim sylememe lzum yok. Hasan Cemal ve buna benzer arkadalar kitaplar hlinde yazdlar nedenlerini, nasl olduklarn. Olay u. Ha, size bir baka ey daha takdim edeceim. Onu zannediyorum ki nemli bulacaksnz: Faik Trn Paann el yazsyla yazlm krk ksur sayfalk bir hatrat vardr.174 9 Mart olayn son derece ak, nasl dzene konulduunu ak ak ifade ediyor Faik Trn Paa. Yani o krk sayfalk yerde var m yok mu onu bilmiyorum ama onlarn ne sylediklerini, komnizmle ynetilen bir devlet eklinin gndemlerinde olduunu, Trkiyeyi 17 Ekim darbesi gibi bir darbeyle ynetmek istediklerini, bunun birka koldan yrdn, birinci kol, Cemal Madanolu 27 Mays yapanlardan bir grup. Daha sonra, ac olan ve benim iin de son derece ac olan ey, ordu kademelerinin en st kademesine km Faruk Grler Paa gibi, Muhsin Batur Paa gibi ordumuzu ynetenlerin byle bir fikre kaplm olmalar ve devleti bir Marksist ynetime doru gtrmeye temayl etmeleri. Genelkurmayda Marksist anayasa yaplmtr. Onun kaleminden reniyorum ben bunlar, Trk Genelkurmaynda.175

1.9 MART HAREKETNN FKR ALTYAPISI VE GEREKELER

ddiaya gre: Altmlarda kan son derece etkili bir dergi olan Ynn bandaki Doan Avcolu, bu faaliyetlerin banda bulunuyordu. Ynn kapanmasnn ardndan Avcolu, yaynlamaya balad haftalk Devrim gazetesinin etrafnda toplanan bir grupla, harp okullarndan balayarak kimi muvazzaf subaylarla bu dorultuda ilikiler kurmutu. Erturul Krk, bu hususta unlar ifade etmektedir: Bu radikallerin fikirlerini daha ok Devrim gazetesinden okuyabilirdiniz -Doan Avcolunun banda olduu- ve hakikaten bu gazeteye baktnz zaman, bugnk klliyat incelediiniz zaman gerek bir programa dayandklarn, kendilerince Trkiyeyi deitirmek iin bugnk darbeciciklerden ok daha farkl olarak hani Trkiyenin istikbali diye ciddi bir fikriyata sahip olduklarn ve bunun iin azimle altklarn grebilirdiniz. ok etkili oldular, bunu syleyebilirim. renci hareketi ierisinde, bu akmla sosyalistler arasnda bir dnem beraberlikten sonra ok ciddi bir rekabet de oldu. Bizim, DEV-GEN ynetiminde olduumuz dnem bu rekabetin en dorukta olduu dnemdi ve biz bir asker mdahale deil bir halk sava yolunun doru olduunu dnerek bu akmla yollarmz ayrdk ama Trkiye entelijansiyasnn fikriyatnn gelimesinde bu akmn nemli bir rol oldu. Bu rol belki bugnlere kadar da bir eklide srp gelmitir, onlar sonraki dnem tartmalar ierisinde.176 Orduda bu dorultuda ynlendirilecek kk rtbeli subay gruplarnn varl biliniyordu. Nitekim hareketle dorudan doruya ilikileri bulunup bulunmad bilinmeyen bir grup subayn Devrimci Subaylar Bildirileriyle grlerini aklad kamuoyunun bilgisi dnda deildir. Eski

174

Metin komisyonumuzun da bilgisi dahilindedir. Sz konusu metin kamuoyunun eriimine de aktr. Bkz. http://faikturun.wordpress.com/ (Eriim: 12.12.2012). 175 Rasim Cinislinin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 18.02 19.05]. 176 Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

53

Ankara valisi ve belediye bakan Enver Kurayn olu, Yassada Mahkemesi Basavcs Altay mer Egeselin yeeni olan Sarp Kurayn belirttiine gre bu bildirileri kaleme alan isim, imdilerin nemli habercilerinden Temen Ali Krcadr.177 Krca, bildiriyi kendisinin kaleme aldn teyit ederek bildirinin mahiyetini u cmlelerle aktarmaktadr ve de eklemektedir: (Devrimci Subaylar Bildirgesinin 12 Martla) Hibir balants yoktur. Tam tersine, 12 Mart, bizden onun hesabn sordu. Bakalar olsa, onlar da soracakt. Yani kastettiiniz o 9 Martlar da nk biz soldaydk. Yani baka bir yerdeydik. Biz kimsenin szne falan dinlemeyecek, byle baka bir yerde duruyorduk. Biz gen insanlardk. te en yksek rtbelisi bendim, temen178 Genel olarak bunu syleyeyim. Darbeler asndan hayatmn hibir dneminde deikenliim olmad. Hayatmn her alannda on bir yanda ocuktan balayarak altm yandaki u adama kadar darbelere kar oldum, darbenin dnda oldum. Yani o ortamda bulunmam iin zaten hibir iklim de olmad.179 Bu yllarda, var olan bunalmdan k gstermek iddiasyla kaleme alnm bir eserin etkisi byktr: Doan Avcolu tarafndan kaleme alnm olan Trkiyenin Dzeni isimli kitap. Kitap ylesine popler olmutu ki, niversite ve harbiye rencilerinden, dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Org. Faruk Grlere kadar hemen herkesin baucu eseri haline gelmitir. Avcolu ve evresinin, Trkiye zerine etrafl analizler ieren, bu yapt, Trkiyenin antiemperyalist bir kurtulu sava vererek bamszln kazand; Kemalist devrimin zorunlu st yap reformlaryla balatlan bir hamle olduu; lkenin snfsal bileiminden kaynaklanan glkler nedeniyle alt yapya ilikin reformlarn bir trl yaplamad tehisine dayanmaktayd. Dzendeki bozukluk giderilmedike de reformlarn yaplmas imknszdr.180 Kemalist devrimin bu yzden iini yarm brakmak zorunda kaldn; bu yap iinde zamanla palazlanan ibirliki burjuvazinin snfsal karlar uruna lkeyi emperyalizmin kucana ittii gr ilenmektedir.181 Numan Esinin Yn Hareketi ve Avcolu ile olan irtibat hakknda syledikleri unlardr: O esnada, Trkiyede milliyetilik akmnn yan sra sol dnceler de zemin kazand. TPin karsnda solun bir dier kolu Doan Avcolunun ban ektii, onun kard bir dergi vard, Yn dergisi. Onlar bana yurt dndayken de yolluyorlard almalarn filan. Hatta bir 27 Maysn yl dnmnde benim yolladm makalemi onlar yaynladlar. yle bir aramzda scak iliki dodu. Trkiyeye dndkten sonra da ben Yn destekledim, ak yani. Ama imdi Ynn Zaten o yzden de hapishanelere girdik ya aslnda, biraz onlarn da sebebi var, yani onlar ktlar biz girdik o dnemde. Neyse onlarn hesabnn hepsini vermi olduk da, ben ikencesine tabii uram bir insan olarak kendimi mazlum sayyorum o olaylarn ierisinde.182 Yn evresinin solda bile eletiriye tabi tutulduunu belirtmek gerekiyor. Attil lhan, bu grn o zaman bile olduka geri bir tespiti ierdiini belirterek unlar yazyor:
177 178

Sarp Kuray, syan ve Tevekkl, stanbul: Birharf Yaynlar, 2008, s.36. Ali Krcann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.2011.40]. 179 Ali Krcann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.2011.40]. 180 Bkz. Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni [Dn-Bugn-Yarn], Ankara: Bilgi Yaynevi, 1969. 181 Bu yaptnn etraflca incelendii u almaya baklabilir: Hikmet zdemir, Bir lk Yapt: Trkiyenin Dzeni, Yapt, Say 2, Cilt 47, Aralk-Ocak 19831984, ss.101107. 182 Numan Esinin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0716.13].

54

Toplumcularn 60 kua, Trkiyeyi kmsediler, olduundan gerilerde sandlar, sac liberallerin kapitalist endstri lkeleri karsnda dtkleri aalk kompleksinin bir baka eidine, sosyalist endstri lkelerinin karsnda derek, lkemizi ve halkmz, hem bin yllk devlet geleneinden uzakta, hem atr atr gelien ve deien byme olanaklarndan soyutlayarak, deerlendirme hatasna dtler.183 Trk siyasi sistemi gibi sadece siyasi partiler kanalyla siyasi sisteme nfuz edebilmenin mmkn olduu dzenlerde stnlk kendiliinden iktisadi nfuz gc yksek kesimlerde olmaktadr. 12 Mart Muhtrasnn ardnda yatan nedenlerden birisi olan parlamento d muhalefet unsurlarnn deiik toplum kesimlerinde ve bu arada orduda da nemli lde taban bulmu olmas; beraberinde orduda emir-komuta zincirinin zlmesini getirdii sylenebilmektedir. 9 Martta muhtemel olan darbenin nlenerek, 9 Martlarn tasfiye edilmesi, yeni gelimelerin de olanakl olabileceini gstermektedir. Bu erevede ok fazla dalm olan siyasi ncelik alanlarnn daraltlp sadece parlamentonun bu ile vazifeli olduu havasnn verilmesi, meclisin ak tutulmas gz nne alndnda, muhtraclar asndan anlalabilir gzkmektedir.184 stelik baz subay ve askeri rencilerin de bu unsurlarla aralarnda irtibat olduunun tespit edilmesi, MT dnda Genelkurmaya bal olarak faaliyet gsterecek bir istihbarat servisinin kurulmasna da yol amt. Ard ardna yaplan her iki seimden de APnin birinci parti kmas, stelik sa oylarn neredeyse toplam oylarn % 70ini bulmas karsnda umutsuzlua kaplan ihtillciler, ya da kar cenahn tarifiyle tepeden inmeciler, youn bir devrimci rgtlenme abas iine girmilerdir. Demirel, bu abalarn temelinde elit-halk atmasnn yattn ifadeyle, bir ikazda bulunmay ihmal de etmeyerek unlar sylemektedir: Muhtrann baka destekileri var: Muhtraya bizim arkadalar katlmamlardr, yani o 41ler denen grup. Onlar daha sonra parti kurdular, bizim oyumuzu bldler 73 seimlerinde, baya bldler, yzde 10 bldler ama muhtra Devrimci-Yol vesaire gibi filan birtakm cereyanlar var, o cereyanlar ordunun ierisine girmi. Bakn, burada ok nemli bir olay var. Bizim demokrasimizde elit, halk beenmiyor. Elit, sistemi de beenmiyor. Yani daha pratik zmler aryor, yeni metotlar aryor, yeni eyler aryor ve onlar sistemden nce koyuyor orta yere. yle beenmiyor: Yassadada hkim birisine dedi ki Otur, otur, cahil oy ounluunun mmessili! Halk beenmiyor adam. Elit, halk beenmiyor. Bizim demokrasimizdeki sknt o. Halka kendisini kabul ettirinceye kadar Bu halk gzel halktr, bunun bir sknts, bir eyi yoktur, baka memleketlerin Efendim, cahil halk. Okumuluk diyorsan, imdi yzde 95e kardk okur seviyesini. Kald ki baka memleketlerde, demokrasinin olduu, yapld memleketlerde okumuluk diye bir ey yoktu. Amerika Senatosu kurulduu zaman senatrler okuma yazma bilmiyordu, parmak bastlar eye. Btn hikye, btn bu kargaann ierisinde elitin halk kucaklamas. Halk da eliti beenmiyor, halk da beenmiyor. Yani byle bir eyin ierisinde. Bunlar zamanla alabilecek eyler. Daha ok ehirletike Yzde 80 kyl kalamayz. Daha ok ehirletike ve daha ok okuduka, daha ok zenginletike ok nemli

183 184

lhan, Hangi Sol, s.142. etin Altan, Sulanan Yazlar (1960dan Bu Yana Sahte Demokrasi Talannn arklar PDM, Marksist Adan Parlamentoda Ne Dedik?), stanbul: Yaylack Matbaas, ty s.160.

55

bir hadise- bunlarn hepsi kalkacak orta yerden ama ben size elli sene evvelini anlatyorum. Bugn bunlar tmyle gitmi deil, sizin de karnza gelir bunlar.185 Rasim Cinisli, APden ayrlan grubu byle bir harekete sevk etmede balca kusurun Demirele ait olduunu belirtmektedir. stelik kendisine gelen istihbarata ramen, hibir kar hamlede bulunmad gibi, partisinden ayrlan grubu adeta buna tevik etmitir mealinde cmleler sarf etmektedir: Sleyman Bey 9 Mart olayn bildii hlde, Babakan, istihbarat avucuna kadar, nne kadar geldii hlde ne Trn Paayla ne o gnk istihbaratn bandaki Fuat Douyla -bunlar vatanperver, memleketperver insanlar- bunlarla temas edip de 9 Mart gerekletirmek isteyen ykc darbeyle mcadele edememitir, stre arkasna ekilmitir, olaylar seyretmitir. Bu yetmiyormu gibi kendi partisi iinde tasfiyeye gitmitir, iktidar olmak istememitir. Kendi partisinin iindeki arkadalarn, ke talarn ihra etmitir ve gc azalmtr. O gnn Reisicumhuru Sunay Paa, Meclis Bakan Sabit Osman Avcya aynen unu sylemitir: Bu ilerin kknde Sleyman Beye ben ok syledim. Partini blme, partini zayflatma, iktidarn bindii daln kesme. Ama bu ilerin altnda Sleyman Beyin neme lazmcl yatar. Tabii, Sabit Osman Avcnn hatrat, herkesin bildii ey.186

2.9 MART HAREKETNN NDE GELEN AKTRLER

9 Mart hareketinin ilk tevikisinin 13 Kasm 1960taki tasfiyeyle MBKnden karlarak srgne gnderilen Orhan Kabibay olduu anlatlr. 14lerden Orhan Erkanl ve rfan Solmazerle birlikte CHPden milletvekili olan Kabibay, ara dnemde Erim-Koa ikilisini destekliyor; parti iindeki nn-Ecevit ekimesinde smet Paann safnda yer alyordu. Ecevitin genel bakanla seilmesinden sonra ise Kemal Satrla birlikte partiden koparak Cumhuriyeti Partiyi kurmutur.187 Kabibay, askeri kanattan o dnemde zmitte tmen kumandanl yapmakta olan Tmg. Celil Grkanla temas kurarken, sivil kanattan ilk temas kurduu isimse Doan Avcoludur. Sonradan, Kabibay, Feyziolunun Gven Partisiyle birletikten sonra ilk seimde fiilen tasfiye olmutur. Bu kesimin ortak kanaati: 27 Maysa hazrlksz giriildii bu yzden devrimin amacndan saptrlarak hedefledii hamleleri yapamad ynndedir.188 Temel hedef: Ordu iindeki devrimci unsurlarn bir araya getirilmesiydi. Bu dorultuda kontenjan senatr ve yine eski MBK yesi E. Korg. Cemal Madanolunun banda bulunduu ve Madanolu Cuntas olarak isimlendirilen bir rgtlenme gerekletirildi. Haftalk bir gazete karlarak, hareketin fikri cephesinin hazrlanmas kararlatrld. Gazete iin sermayenin byk bir ksmn Cemal Reit Eybolu koyacak, eski bir MBK yesi ve 14ler grubuna dhil Numan

185

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 186 Rasim Cinislinin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 18.02 19.05]. 187 Numan Esin, Devrim ve Demokrasi (Bir 27 Maysnn Anlar), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005, s.290. 188 Nazl Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner) [El Yazs tiraflarla], Yayn Yeri, Yaynevi ve Yl Bilinmiyor, s.24 vd.

56

Esinle, kk de olsa Cokun Blkba isimli bir baka ahs da hisse sahibi olacakt. Gazetenin genel yayn ynetmeni Doan Avcolu, iki numaral ismi ise bu tip hareketlerde sonraki yllarda da ad ska telffuz edilen lhan Seluktur.189 Hasan Cemal ve Ulu Grkan ise gazetenin yaz ileri mdrleriydiler. Gazetenin ve ekibin nc nemli ismi ise lhami Soysaldr. ddiaya gre Soysal, Taman selefi eski Genelkurmay Bakan Org. Cemal Turaln azmettiriciliiyle ldresiye dvdrlen gazetecidir.190 Gizli faaliyetler, Madanolunun Devrim Genel Kurulu Bakanl ile Doan Avcolunun genel sekreterliinde yrtlyor; lhan Seluk stanbul, lhami Soysal ise Ankara sorumlusu olarak alyorlard. 27 Maysta olduu gibi o dnemde de farkl rgtlerle irtibat olan ancak Madanolu Cuntasnn faaliyetlerine de katlan birok ismin varlna ahit olunmaktadr. Sivil kanattan, Hfz Kaar ile Av. Fakih zfakih bu isimlerden ikisidir. Emekli askerlerden ise o dnemde bu tip faaliyetlerde isimleri en fazla geenler isimleri yukarda daha nce zikredilmekle birlikte: Orhan Kabibay, Numan Esin,191 rfan Solmazer, Mucip Atakl, Cemal Madanolu, Talat Turhan ve Rafet Kaplangdr. Numan Esin, 9 Martlarla olan irtibatn, u ekilde aklamaktadr: imdi, yani bu 73teki hareket, o bir ba kaldrma hareketiydi 9 Mart hareketi. O 9 Mart hareketinin ierisine giren gen subaylardan bir ksm gelip bizden danmlardr, fikir alverii olmutur aralarnda. Mesela, daha sonra hukuku olan bir arkadamz da var, o da kymetli bir arkada. Yani, byle 5-6 arkadamz var ki bunlar gelip danyorlar. Ben olayn ierisinde deilim, zaten bulamak da istemiyorum, i hayat da buna imkn vermiyor. nk nakliyecilik yapyoruz biz, bir arabay yolluyoruz, elli tane araba altryoruz, her gn bunlar burada kpr mpr yok- bekliyor en aa yirmi drt saat feribottan gemesi192 Bu isimlerin ordu iine sirayet etme gayretlerini yrtrken aslnda giritikleri hareketin banda Grler-Batur ve Kayacann bulunduu ynndeki iddialar mesnetsiz deildi. Hava Kuvvetlerinde Muhsin Baturun bilgisi dhilinde yaplacak, ihtill sonras anayasas bata olmak zere, hazrlklarn son hzla ilerledii iddia edilmektedir. Baturun tek tereddd, Faruk Grlerin, banda bulunduu Kara Kuvvetlerine hkim olamamasdr. Nazl Ilcakla yapt bir mlakatta Batur, bu endiesini u szlerle belirtmektedir: Kara Kuvvetlerinin tmyle katlmad harektn iine, bir Hava Kuvvetleri, bir Deniz Kuvvetleri Komutan girer mi? Girerse mantk dhilinde mi hareket etmi olur? Ordu arpr.193 Batur, ordunun ana motoru olan bu kuvvetin dnda olduu bir ihtill giriiminin baarsndan kukuludur. Bu nedenle alttaki kaynamay kontrol altnda tutarak olas emir-komuta zincirindeki bir krlmann nne gemeye almaktadr. 9 Martta Hava Kuvvetlerinde yaplan son toplantda alnan erteleme karar, ordu iindeki dorudan mdahale yanllar iin tam

189

Hasan Cemalin daha sonra Cumhuriyet gazetesinde de birlikte olaca lhan Seluk hakkndaki kanaatini aktarmann tam yeridir: Cumhuriyetin geleneksel izgisinde, lhan Seluka gre, Bat demokrasisi yoktu, olamazd. Zaten demokrasiden sz etmeyen Atatrkn de byle bir hedefi yoktu. O sadece ada uygarlktan sz etmiti, demokrasi yoktu Atatrkn lgatinde. Bkz. Hasan Cemal, Cumhuriyeti ok Sevmitim (Cumhuriyet Gazetesindeki Savan Perde Arkas), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005, s.226. 190 Dvlme olaynn ayrntlar iin bkz. lham Soysal, Sfra Sfr Elde Sfr, stanbul: Kita Yaynlar, 1969, s.254 vd. 191 Numan Esin, 27 Maystan sonra Bayarn ky Umurbeye gittiinde halka, Sizler olu su ilemi bir baba durumundasnz eklinde hitap eden ihtilalcidir. Bkz. Esin, Bayarn kynde konutu, Akam, 27 Eyll 1960. 192 Numan Esinin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0716.13] 193 Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), s.145.

57

anlamyla d krklyd. Grler, toplantdaki zevat ikinci plana atarak 10 Martta toplanacak Geniletilmi Komuta Konseyi toplantsna kadar beklenmesi kanaatinde olduunu aklayarak konuyu kapatyordu. Olayn kesinde veya bucanda bulunmayan tek isim ise ne ilgintir ki Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tamatr. Tama, toplant sonrasnda, bir anlamda gergin bekleyi iinde bulunan tabana, hissiyatlarnn ayn olduu mesajn veren bir aklamayla hitap ediyordu: Maksat Ordunun Sabrn Tarmak. 194 Demirel ise 9 Mart hareketine dair unlar sylemektedir: imdi, 9 Martta ne olmu Trkiyede? Biraz evvel arkadamz sordu. 9 Martta toplant var ve benim haberim var bu toplantlar yaplyor. Ben, Cumhurbakanna gittim, dedim ki: Birtakm kokular geliyor burnuma., Sen merak etme, Memduh Paa onun banda. dedi, Merak etmeyeyim de tedbir almamz lazm, tedbir alabilecek durumda da deiliz nk dedim. Bu konumalar tmende oluyor, 28inci Tmende ve byk bir ktleye sirayet etmi konumalar. Hi bir eyi beenmiyorlar, yani sistemi beenmiyorlar, kalknmay beenmiyorlar, devrim aryorlar, devrim iinde devrim. Sonra, bu Faruk Paa, Muhsin Paa da bunlarn yannda grnyor. Sonra, 9u bu. 10uncu gn sabahleyin Faruk Paa ile Muhsin Paa bunlardan koparlyor kendi ii bnyelerinde. Oradaki hesap da Faruk Paann sonra Cumhurbakan olma hesabdr ve gene burada sylyorum yle mutabk kalyorlar ki: Hkmet gitsin, biz o zaman bundan vazgeelim. Sunaya geliyorlar, o da Ne yapalm? diyor ve bana Fuat Paay gnderiyor. Ben de Fuat Paaya dedim ki: Dn konutuk Cumhurbakanyla Sen hi merak etme, ben onlar takip ediyorum.dedi. stifa etsin. Nasl istifa edeyim? Hastaym, bir eyler desin. demi. Dedim ki: Bakn, bu iler yarm yamalak laf kaldrmaz, zor bu iler. Ben hasta falan deilim. Neyse ne. bittikten sonra ben aryorum, kmyor telefona. bittikten sonra bulabildim Ne yapaym? Beni de atlar. dedi. Sonra biz kendi yolumuza gittik, kavgamz neyse onu yapmaya devam ettik netice itibaryla. O sol bir harekettir onu yazyorlar, iziyorlar zaten. Eer, olabilseydi belki, gnahn almayalm, ldler gittiler de Batur ve Grlerin ok byk rol vard o ite.195 Dorudan doruya ynetimin ordunun eline alnmas kararnn ithamkr bir muhtrayla geitirilmesi hikyesi hakknda pek ok yoruma rastlanmaktadr. Bunlardan zikredilmeye deer ikisinden ilki uydu: Bir kere aralarnda tam anlamyla ortak kanaatin olduu bir yksek komuta konseyi yoktu. Kara Kuvvetleri Komutan Grler tereddt iindeydi, altnda alan Korg. Hayati Sava ile Korg. Atf Erkan gibi iki ismin bile, ona tam olarak tabi olduklar sylenemezdi. Baturun yorumuna gre Grlerin mtereddit olmas bu adan gayet anlalabilir bir durumdu. Bu isimlerden Erkann ses kayt cihazyla toplantlara katld, havann lk olmasna ramen sanki bu cihaz gizlemek istercesine uzun ve kaln bir paltoyla konumalara itiraki, istihbarat toplamak iin ieriye szan biri olduu intiban yaratmakta, hakkndaki iddialar bugne kadar tartlmaktadr. stanbulda 1. Ordu Komutanlnda bulunan Org. Faik Trn faktr de ihmal edilemezdi. zmit zerinden stanbul ile koordinasyonu yrten Tmg. Celil Grkann Kara Kuvvetleri Plan ve Prensipler Bakanlna atanmasyla birlikte yerine tayin edilen Tug. mer Ltfi Erolun, devrimden sonra Trnn yerine bu greve getirilecei haberleri Trne kadar
194 195

Milliyet, 11 Mart 1971. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

58

ulamaktadr. Bu tip atamalarla olas bir darbenin neticesinde ordu ii hiyerarinin bozulaca endiesi tm st komuta kademesini sarmaktadr. Hele Orgeneral olan Trnn yerine bir tugeneralin atanmasnn tasarlanmas sadece Trnde deil ordunun tm orgenerallerinde endie yaratmaktadr.196 Alt kademelerde kurulan ilikinin gitgide ordu komuta kademesinin st noktalarndakine de sirayeti sz konusu olmaya balamtr. Alttaki kaynamann ksa bir mddet sonra gerekli liderlii balarnda gremedikleri takdirde hiyerariden bir kez daha kma temayl iine girmesi tehlikesi, aslnda mdahaleci komutanlar endielendiren balca meseleydi. 27 Mays ve sonrasnda meydana gelen hiyerariden sapma eilimleri iinde pimi olan komutanlar durumun vahametini kavramlardr. Ya bu kaynama karsnda sessiz durup inisiyatifleri dnda geliecek bir darbenin dnda kalarak tasfiye edilecekler; ya da srece mdahil olarak kendilerinin de rahatsz olduklar gidiat karsnda daha yumuak bir gei dnemini tatbik edeceklerdi. Alttan gelen tazyikin de sebebi olarak ekonomi politik bir aklama getiren Krk, unlar sylemektedir: Ama bunun bir baka uzants da Silahl Kuvvetler ierisinde, Silahl Kuvvetlerin tabannda, hem gen subaylar arasnda hem astsubaylar arasnda bir sosyal uyann ortaya km olmasyd. Trk Silahl Kuvvetleri NATOya girdii gnden beri, Amerikan harp doktrinlerine gre eitilen, ona gre st kademesi ekillenen ve sermaye ilikileri Trkiyede kk saldka, ordunun st tabakasnn bu sermaye ilikilerine OYAK vastasyla dhil edildii, memurlarn, yksek brokrasinin MEYAK vastasyla dhil edilmeye alld bu yeni sosyal ilikiler srecinde ordunun alt, stnden ayr dnmeye balad. imdi, ben o nedenle bugn Trkiyede ok konuulan bu Gen subaylar rahatsz deil. tartmalarnn o gnk gerekliinin bugnknden ok farkl olduunu dnyorum. nk o gn, evet, iktidar ele geirmek bakmndan bir parlamenter yoldan sz etmeseler bile bir ekonomik program olarak, ordunun alt kademesinde yer alan gen subaylar, Amerika Birleik Devletlerinin tahakkmne kar, sermaye hkimiyetine kar, halk snflarnn yoksulluuna kar bir itirazn askerce ordu ierisinde seslendirildii bir itiraz dinamiiydi. Bu bir yukardan aaya, Latin Amerika usul bir saray darbesinin ima ettiinden ok daha fazla bir halk retoriin o zaman olduunu grebiliriz. kincisi, astsubaylar zmresi -ki ben onlara ordunun proletaryas derim- onlar da ilk kez Trkiyede halk talepleriyle sokaklara ktlar. Muhsin Baturu avaz avaz barttlar Karlarnzn arkasna saklanmayn. diye. Oysa karlarnn arkasna saklanmyorlard, karlaryla beraber, ocuklaryla beraber Ankara sokaklarnda, sivil giyinmi astsubaylar cret, hak, eitlik, ayrmclktan kurtulmak iin mcadele ediyorlard. Bunlar hi allageldik tablolar deildi. Bir btn olarak tabloya baktmzda, hayatlar ve zgrlkleri iin hkimiyet sahipleriyle eylemli olarak tartan bir insanlar topluluunun, Trkiyenin krlarn ve ehirlerini bir utan br uca kat ettiini grebiliriz. 197 Hadiseler esnasnda isimleri en ok geen st dzey komutanlar ise unlardr: Kara Kuvvetleri Komutan Org. Faruk Grler, Hava Kuvvetleri Komutan Org. Muhsin Batur, Kara Kuvvetleri Komutanl Plan ve Prensipler Daire Bakan Tmg. Celil Grkan, Deniz Kuvvetleri

196

Erol, bu plann kesinlikle yalan olduunu, orduyu mahvedecek bylesi bir rtbe tecavz isnadnn tamamen iftira olduunu belirtiyor, bkz. Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), s.327 vd. 197 Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

59

Komutanl Teknik Dairesinde grevli Tua. Vedii Bilget, Tug. mer okgr, Hv. Tug. Aydn Kiriolu, Tmg. kr Kseolu ve Tug. M. Ali Akar. Planlar programlar yaplm, ihtillden sonra kurulacak hkmet ve devrim meclisinde kimler yer alacak, almalar nasl yaplacak, devrim konseyi nasl ileyecek? Hepsi planlanmtr. Buna gre darbe sonrasnda Cumhurbakanlna Faruk Grler, Babakanla Muhsin Batur, Babakan Yardmclna Celil Grkan, Genelkurmay Bakanlna ise Korg. Atf Erkan getirilecekti. Grler; Selim Bey, Batur; Yavuz Bey; Grkan; Nuri Bey, Erkan ise Erci Bey rumuzunu tayorlard. 198 Yukarda da belirtildii gibi asl kaynama genel olarak daha alt rtbeli ekipten geliyordu, bu da doal olarak st komuta kademesinde endie yaratyor; ihtill sonras bertaraf edilecekleri korkusu hkim olmaya balyordu. Bu nedenle emir-komuta zincirinin cari olduu bir kurumda, mecburiyetten hsl olan bir takm fiili yaplanmalar ihdas edilir olmutur. inde 12 Eyll darbesinin o zamanki rtbesi korgeneral olan liderinin de bulunduu Geniletilmi Komuta Konseyi ismiyle toplantlar tertip edilmeye balanmt. Bu toplantlar tertip eden isim dnemin Hava Kuvvetleri Komutan Org. Muhsin Baturdu. Toplantya orgeneral-korgeneral rtbesini haiz komutanlar katlyordu.199 Biraz nce temas edildii gibi; sorun iki temel noktadan kaynaklanyordu; birincisi dzenin normal ileyiine kar hibir mdahalede bulunulmazsa alttan gelecek tazyik karsnda tutunabilecekler miydiler? Dieri, eer bir mdahalede bulunulursa, tabanla daha ok irtibat halinde olan ve tutulan Celil Grkan, Vedii Bilget gibi daha alt rtbeli generaller tarafndan tasfiye edilebilirler miydi? Yine yukarda deinildii gibi; 27 Mays tecrbesinden geen komutanlarn, o dnemdeki MBK toplantlarnda, ieride bulunan yeler arasnda yzbalar bile bulunurken, toplantnn yapld salonun kapsnda elinde makineli tfekle, nbet tutan albaylarn oluu, hafzalarndaki tazeliini korumaktayd.200

3.ASKER MDAHALENN YN DETRMES: 9 MARTA KARI 12 MART

Komutanlar tarafndan, hiyerari d bir darbenin nlenebilmesi iin yle bir tedbir dnld: dorudan mdahale yerine sert tonlu bir muhtra verilecek; ibandaki hkmet istifaya zorlanacak; tarafsz biri babakanla getirilecek ve zlenen reformlar peyderpey yaplacakt. Bylece 9 Mart 1971 gn, idareyi dorudan ele almay hedefleyen gen ekip frenlenerek hem gidiat karsnda hibir ey yaplmad ynndeki rahatszlk giderilirken; hem de rahatszlklarn merkezi konumundaki hkmete iten el ektirilmi olacaktr. 9 Mart hareketi hakknda Erturul Krknn u yorumu nemlidir: 12 Mart Muhtras, bu 1970 yazndan 1971 baharna kadar geen sre ierisinde olgunlat. Bir btn olarak baktmz zaman -hikyeyi herkesin de bildiini tahmin ediyorumaslnda 12 Mart Muhtras demin szn ettiim bu orta kademe generallerin 8 Mart 9 Marta balayan gece yapmaya kalktklar ama baaramadklar darbenin Genelkurmay Bakan
198

Muhsin Batur, Anlar ve Grler ( Dnemin Perde Arkas), stanbul: Milliyet Yaynlar, 1985, s.233. Bu eserin kritik edildii bir alma iin bkz. Cengiz Sunay, "Muhsin Batur'un Anlarnda 27 Mays, 12 Mart ve Sonras", Dnen Siyaset, Yl: 2009, Say: 25, 257278. 199 Batur, Anlar ve Grler, s.277. 200 Merref Hekimolu, 27 Maysn Roman, stanbul: ada Yaynlar, 1975. s.138.

60

tarafndan yumuatlarak dzenin ierisine entegre edilmesi hlidir diye zetleyebilirim. Bu 89 Mart darbesine girienler Trk Silahl Kuvvetlerinin yle bir gelenei olduunu gz nnde tutarak Silahl Kuvvetlerin hiyerarini yanstan bir dzene darbelerini sokmazlarsa ordunun tmln salamayacaklar endiesinden ya da bu gelenekten hareketle planlarn kuvvet komutanlarna tadlar, eldeki bilgilere gre byle oldu. Memduh Tama dnda zellikle Muhsin Batur ve Faruk Grler -Deniz Kuvvetleri Komutannn adn bile hatrlamyorum,201 demek ki o zaman o kadar nemli deildi ve Jandarma Komutan o zaman st komutanlar arasnda saylmyordu- bu iki komutan, bu darbe giriimini haber aldklar an aslnda kendilerini aan, kendilerinin rgtlemedii, kendilerinin planlarndan ok daha radikal, -nk kendileri NATOcudurlar- NATOcu olmayan, NATO ilikilerini sorgulamay hedefleyen ve radikal bir milliletirme programna sahip olduunu grdkleri bu hareketi bastrmak iin Genelkurmay Bakan Memduh Tamala anlama yoluna gittiler.202 Mdahalenin bu ekilde olmasnn ekonomi politik sebepleri de bulunmaktadr. Muhtrann d boyutunun bu cephesiyle ilgili bir yoruma gre: Gelimekte olan lkeleri borlarn demeye zorladlar. Bunun iin tek art ie dnk byme modelini brakarak, da almakt. Dviz kazanmakt. Trkiye bu deiime direndii ve ithal ikamesinde srar ettii iin 1971 darbesi oldu 203 denilmektedir. 1970 devalasyonuyla iktisdi sahada ba gsteren krizden k yollarnn arand, i ve d meselelerin gitgide daha etrefil hale gelmeye balad bu evrede, parlamentonun kapsna kilit vurulmasnn doru olmayaca, bylesi bir giriimin yeni hkmetin meruiyetini zedeleyecei telkinleriyle, dorudan mdahale yerine dolayl bir mdahale yle yetinilmesi kararna varlmtr. Sz konusu kur ayarlamasyla ilgili Hasan Celal Gzelin yorumu ise yledir: Oradaki ilk devalasyon meselesiydi. Rahmetli Turgut Bey Msteard. O zaman 10 Austosta ok baarl bir devalasyon yapld. Neticede, bu devalasyon neticesinde, 1971 Muhtrasna ramen ilk sralarda ve bir de birinci petrol krizine ramen -1971- Trkiyede belirli bir istikrar vard ekonomide ve ekonomi dibe vurmad bu defa. Sonradan, 12 Marttan sonra -abuk seim yapld biliyorsunuz, 73 seimleri- bir nevi istikrar ve denge kuruldu. te CHP-MSP koalisyonu yapld. Ondan sonra da gene bildiiniz gibi milliyeti partiler topluluu, MC koalisyonlar yapld ve o srada Sayn Ecevitin siyasi baars da oldu ama buna ramen iktidara gelemedi. Sonunda, 1978de mehur transferlerle hkmeti kurdu.204

Bu noktada 9 Mart olay ile ilgili farkl grlere deinmek gerekir ddialara gre 11 subay 9-10 Mart gecesi ihtilal yapmay planlamlar ancak Genelkurmay Bakan Orgeneral Memduh Tama ve kuvvet komutanlar tarafndan planlarn ertelemeye ikna edilmilerdir.205 Batur 9 Martdaki mdahale iin Mdahale zaman gelmitir. Hazrlanan plana gre Grler devlet
201 202

Celal Eyiceolu. Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 203 Mehmet Altan, Darbelerin Ekonomisi, stanbul: yi Adam Yaynlar, 2001, s.106. 204 Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 14.08]. 205 Hale, a.g.e., s.162.

61

bakan, ben de babakan olacam, en kdemli komutan olarak kendisinin emrini bekliyoruz206 demitir. Hasan Cemale gre darbe muvaffak olsayd Avcolu Babakan, Uur Mumcu Genlikten Sorumlu Bakan, Altan ymen Basn-Yayndan Sorumlu Bakan ve Hkmet Szcs, Trkiye retmenler Sendikas Bakan Fakir Baykurt Milli Eitim Bakan, Mmtaz Soysal Dileri Bakan ve lhami Soysal da MIT Bakan olacakt.207 Baka bir yaklama gre 1965'lerden balayan ordu ii rgtlenme, dnemin Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Muhsin Batur'la Kara Kuvvetleri Komutan Orgen eral Faruk Grler'e kadar uzanm ve Baturun Hava Kuvvetleri Komutanl binas gen subaylarn devrim karargah haline gelmiti. Bu gruptan radikal darbenin beyin takm olarak tanmlanan Tmgeneral Celil Grkan, Hava Tugeneral Aydn Kiriiolu ve Tuamiral Vedii Bilget Batur ve Grleri endielendiriyordu. Bunun zerine iki kuvvet komutan durumu Genelkurmay Bakan Memduh Tamaa bildirmi ve bylece 9 Mart tarihli darbe giriimi engellenmitir. 208 Bir baka iddiaya gre 9 Mart gn Org. Baturun evinde yaplan toplantda mdahale karar alnmt. Bu toplantya Cumhurbakan Sunay katlrken Genelkurmay Bakan Org. Tama katlmamtr. Ertesi gn Yksek Askeri ura Salonunda yaplan Geniletilmi Komuta Konseyi toplantsnda mdahale ile muhtra tartlm ve Org. Batur ile Org. Grler arasnda darbeden sonra kimin Cumhurbakan olaca konusunda anlamazlk kmas zerine ittifak bozulmutur. Bu iddiaya gre 12 Mart herhangi bir darbe olmaktan te, 9 Mart cuntasna kar giriilmi bir operasyondur. Kara Kuvvetleri Komutan Org. Grler ve Hava Kuvvetleri Komutan Org. Batur'un son anda saf deitirmesi zerine, 9 Mart 1971'de yaplmas planlanan "sol darbe" nlenmi, ipler tamamen Cumhurbakan Cevdet Sunay ve Genelkurmay Bakan Memduh Tama'n eline gemitir.209 Bu grlerden sonra olayn nasl gerekletiine bakmakta yarar vardr. 9 Martlar tarafndan hazrlanan darbe plana gre gen subaylar Tmgeneral Celil Grkan'n, Tugeneral Aydn Kiriiolu'nun ve Tuamiral Vedii Bilget'in komutas altnda harekete geeceklerdir. Ordunun iindeki gen subaylar, zellikle Hava ve Deniz Kuvvetlerindeki devrimci subaylar, hiyerari iinde bir giriim yanls olmulardr. 9 Martlar, byle bir noktadan harekete girimitir. 9 Mart gn Hava Kuvvetlerinde bir toplant yaplmtr. Bu toplantda aktif bir giriimin stratejisi tayin edilmitir. Toplantya hiyerarinin, gen subaylar tarafndan kabul edilen ayaklar katlmlardr. Toplantda Kara Kuvvetleri Komutan Faruk Grlerin210 emrindeki grup, darbe nerisini ortaya atmtr. Ancak Faruk Grler, bu neriye kar ekingen davranmtr. neriyi ileri srenler, komutanlar katnda kzgnla neden olmular ve birden hareketin yn deitirmesine ve 12 Mart Muhtrasnn verilmesine ortam hazrlamtr.211 Bu nemli toplanty 9 Mart tarihli toplantda olanlar Muhsin Batur212 yle anlatmaktadr:

206 207

Orhan Erkanl, Anlar Sorunlar Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1982, s.184. Cemal, a.g.e., s. 251. 208 Nazm Alpman, 27 Yl Sonra Ayn Tartma Milliyet, (12 Mart 1998). 209 Ahmet Keke, Cunta Savalar 2, Yeni afak, 13.3. 2000. 210 Faruk Grler, 1973-1974 tarihleri arasnda Kontenjan Senatrl yapmtr. 211 Altu, 27 Maystan 12 Marta, s.290-291. 212 Muhsin Batur, 8 Haziran 1974'te Cumhurbakan Fahri Korutrk tarafndan Kontenjan Senatr olarak atand. Senatrken CHPye gemitir.

62

 Martn ilk haftas sonunda silahl kuvvetlerde tansiyon gittike ykseliyordu. Ankaraya trkiyenin eitli yrelerinde grev yapan kolordu ve ordu komutanlar ar zerine gelmeye balamlard. Faruk paa (grler) telefon ederek benim karargahma yannda baz generallerle gelmek istediini bildirdi. Toplantdaki kara generalleri tarafndan yaplan konumalardan anladm kadar ile belirli kiiler ve birlikler haz rlk durumuna gemilerdi, eylem iin dmeye basmak yeterliydi faruk paa olduka sinirli ve heyecanlyd, ama direktifini verdi, hibir harekete tevessl edilmeyecek, varsa hazrlklar durdurulacak, yarn geniletilmi komuta konseyi toplanyor, orada alnacak karar beklenmelidir. dedi ve toplant bitti 9 mart ne idi, ne deildi? Sonralar ok konuuldu, ok yazld. bir darbe giriimi toplantsyd, bir darbe giriiminin durdurulduu toplantyd denildi 9 martn ne olduunu ksaca zetlemek gerekirse; eer alttan bir hareket komutanlara ramen yaplmak istense idi, yaplrd. Baarl m yoksa baarsz m onu olaylar gsterirdi . 213 Ayn gnlerde komutanlar, zellikle Grler; Genelkurmay Bakan Memduh Tamaa durumu amtr. Faruk Grler, Memduh Tama ittifaknn sonucu, Cumhurbakan Cevdet Sunay durumu kontrol altna almtr.214 9 Mart darbesi gerekletirilmemitir ancak gn sonra emir komuta zinciri ierisinde 12 Mart muhtras gereklemitir. Aralarnda Muhsin Batur, Faruk Grlerin de bulunduu drt komutan12 Mart Muhtrasnn altna imzalarn atmlardr. Muhtra bizzat Batur tarafndan kaleme alnd. Metin mevcut ikyetleri sralyor, durumdan parlamento ve hkmetin sulu bulunduu belirtilerek anayasann ngrd reformlarn yaplmay eletiriliyordu. maddelik muhtrann son maddesinde ise, Silhl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr eklindeki i hizmet kanununa referans verilerek idarenin dorudan doruya ele alnaca belirtilmektedir. Basn, muhtray, son maddesini ne kararak manetlerine tayordu: Ordu ltimatom Verdi: Hkmet ekilsin, Milli Hkmet Kurulmazsa ORDU dareye El Koyacak. 215Muhtrann tam metni yleydi:

1.Meclis ve hkmet, sregelen tutum, gr ve icraatlaryla yurdumuzu anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine sokmu, Atatrk'n bize hedef verdii uygarlk seviyesine ulamak midini kamuoyunda yitirmi ve anayasann ngrd reformlar tahakkuk ettirememi olup, Trkiye Cumhuriyeti'nin gelecei ar bir tehlike iine drlmtr. 2.Trk milletinin ve sinesinden kan Silahl Kuvvetleri'nin bu vahim ortam hakknda duyduu znt ve mitsizliini giderecek arelerin, partiler st bir anlayla meclislerimizce deerlendirilerek mevcut anarik durumu giderecek anayasann ngrd reformlar Atatrk bir grle ele alacak ve inklp kanunlarn uygulayacak kuvvetli ve inandrc bir hkmetin demokratik kurallar iinde tekili zaruri grlmektedir.

213 214

Batur, a.g.e., s.278-279. Altu, Kurtul Altu, 27 Maystan 12 Marta, 2. Bs, stanbul, Ylmaz Yaynlar, 1991,s.291. 215 Hrriyet, 12 Mart 1971 (Yldrm Bask).

63

3.Bu husus sratle tahakkuk ettirilemedii takdirde, Trk Silahl Kuvvetleri kanunlarn kendisine vermi olduu Trkiye Cumhuriyeti'ni korumak ve kollamak grevini yerine getirerek, idareyi dorudan doruya zerine almaya kararldr. Bilgilerinize

4.MUHTIRAYA YNELK LK TEPKLER

Muhtradan, dnemin Babakan Demirelin saat 13.00daki radyo haberleri vastasyla haberdar olduu sylenmektedir. Resmi olarak muhtray tebell edip srarla Cumhurbakan Cevdet Sunayla temasa gemeye alt ancak Sunayn byle bir grmeden kand anlatlmaktadr.216 Dier bir gre gre ise; Sunay, balangta dnemin MT Mstear Korg. Fuat Dou araclyla muhtrann ilnndan iki saat nce, Demirele shh sebepler gstererek ekilmesini tavsiye etmitir. Oysa Demirel, mecliste gvensizlik oyuyla drlerek giderse, demokratik rejim iinde ekilmi olacan, bunun da bir darbe ipoteini ortadan kaldracan umuyordu.217 Lkin Sunay, bunun mmkn olmadn, u ibret verici cmleyle zetliyordu: Beni de devreden kardlar, Sleyman Bey.218 Dnemin Babakan Sleyman Demirel, muhtraya kar neden direnmeyi denemedii eklindeki komisyonumuzca sorulan bir soruya u cevab vermektedir: Mesela 12 Mart muhtrasn getirdi, adam Mecliste okudu kimseyi ktlemek iin sylemiyorum- 1 kii buna itiraz etti.219 Yani imdi burada, halk ve halkn temsilcileri ne lde bu iin ierisinde mukavemet yapyorlar veyahut da yapmyorlar, deta bu ii tevik mi ediyorlar, yoksa ses karmamak suretiyle onu bata syledim- bu alsn m isteniyor?220 Muhtra, hkmetin yan sra cumhuriyet senatosu ve millet meclisine de tebli edilmeye allmt. Lakin 27 Mays darbesi esnasnda Hava Kuvvetleri Kumandan olan ve darbeye bir kuvvet kumandan olarak katlma teklifini geri eviren ve bu nedenle bizzat Cemal Madanolu tarafndan Harbiyelilere tevkif ettirilen,221 Senato Bakan Tekin Arburunun cevab yine sert olmutur. Arburun, aralarnda, ismi kontrgerilla yaplanmasyla anlacak olan Memduh nltrkn de bulunduu TSKnin kuvvetinin temsilcilerinden oluan heyetin muhtra tebliini geri evirdii gibi gelenlere u ikazda bulunuyordu: 27 Maysn sancs hl sryor. Byle davranlar Trk Silhl Kuvvetlerine yaramaz. 222 Muhtra Senatoda okunduktan sonra Senato Bakan Tekin Arburun, Genelkurmay Bakan ve Kuvvetler Komutanlarnn muhtrada ileri srdkleri ithamlara Parlamentonun ve bilhassa Cumhuriyet Senatosunun muhatap olamayacana dair bir gr dile getirmitir. Muhtrada tutum, gr ve icraat ile Parlamentonun, yani dolaysyla Cumhuriyet Senatosunun da, yurt iinde anariye ve karde kavgasna sebebiyet vermi olduu ve kamu midini yitirmi olduu itham atfedildiini,
216

Hulusi Turgut, Demirelin Dnyas 1. Cilt (Bir Liderin Douu 1924-1962; Bir Liderin Ykselii 1962-1971), stanbul: ABC Ajans Yaynlar, 1992, s.461. 217 Turgut, Demirelin Dnyas 1. Cilt (Bir Liderin Douu 1924-1962; Bir Liderin Ykselii 1962-1971), ss.461462. 218 Arcayrek, Demirel Dnemi 12 Mart Darbesi 19651971 (Cneyt Arcayrek Aklyor5), s.364. 219 Hasan Korkmazcan. 220 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 221 Hekimolu, 27 Maysn Roman, ss.153154. 222 Nazl Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), stanbul: TMA Yaynlar, 2001, s.140.

64

Cumhuriyet Senatosunun tutum ve icraatnn Anayasaya uygun olarak devam ettirildii , Senatonun bu ithamlarla hibir ilgisinin olmadn belirtmitir.223 Bu sunu zerine zellikle CHP sralarndan Arburuna iddetli bir ekilde tepki gsterilmi, sylenenlerin Bakan balad, bu grlerin Senatoyu balamad, Bakann derhal istifa etmesi gerektii dile getirilmitir.224 MBG ise muhtraya destek veren bir bildiri yaynlamtr. Bildiride: Btn uyarmalara ramen iktidarn rejimi bu noktaya getirmi olmasndan byk znt duymaktayz. Silahl Kuvvetlerimizin bu devrimci isteklerini, parlamentonun basiretle deerlendirerek gerekletireceini umuyoruz denilmitir.225 Muhtradan sonra bir nceki mdahalenin mimarlarndan tabii senatrleri temsilen ilk aklama Mucip Atakldan gelmitir. Atakl, muhtray hukuki ihtilal olarak nitelemi, bunu 1963ten beri sylyoruz diye eklemitir. Ataklnn 1963 ylnda ortaya att hukuki ihtilal tezinde; Kemalist dnceler dndaki zihniyetleri tasfiye ederek muhalefeti yasaklayan hukuki bir ihtilal teklifinde bulunmutur: Memleketin rejimine parlamentonun sahip kmasn, devrimcilie sosyal ve ekonomik sorunlara eilmesini bildirdik, bunlar yanl yorumland. Bunlar syleyen bizler ve arkadalarmz hakknda trl eyler sylendi. Bugn bu duruma gelindi.226 Sunayla grme abalar, uzun bir uratan sonra gerekleen ancak umduu destei bulamayan Demirel, hkmetin istifasn ieren mektubu Cumhurbakanl katna ulatrrken, mevcut muhtray demokrasi anlayyla badatramad iin istifa ettiini belirtmekle yetiniyordu. Demirelin 12 Mart Muhtrasna ilikin olarak bugn yapt yorum ise yledir: 12 Mart diye bir olayn olmasna sebep yok ama oldu. te siyaset bu, siyasetin cilvesi. Alt sene hkmet olmu, tek parti hkmeti, lke antiyeye dnm, bir taraftan stanbul Kprs, bir taraftan Keban Baraj yaplr hlde, bir taraftan Trkiye'nin her tarafndan fabrikalar, tesisler yaplyor, niversiteler alyor, yzde 7 kalknma hz, yzde 5 enflasyon ve kimsenin ikyeti yok. Zaten, bu elli senenin ierisinde aa yukar en iyi dnem Demokrat Parti devridir, 6,5 gibi, ondan sonra gelenler devir de yzde 6yla o dnemdir. imdi, geliyor size kumanda heyeti muhtra veriyor, diyor ki: Parlamento ve hkmet sregelen tutum ve davranlaryla memleketi uurumun kenarna getirdiler, Atatrkn istedii reformlar yapmadlar, anayasann istedii eyleri yapmadlar. En ksa zamanda bu hkmetin gidip yerine gvenilir kiilerden kurulu bir hkmet gelmesi. Bu yaplmad takdirde Hizmet Talimatnn ileyecei, tarafmzdan byle bir hkmet kurulaca diye. Peki, yani siz ne zamandan beri hkmet kuruyorsunuz ki? Bu siyasi rejim. Siyasi rejimin ierisinde teknisyen hkmeti yok. Oraya, hkmete gelen bakan beenmiyor. Ya, o bakan da bu lkenin ocuu. Okuma yazmas yok, yani iyi okumu deil. Pekl, ite avukat, doktor memlekette bulunan insanlar bunlar. Bunun tahsili mahsili hepsi byle. imdi, dndk tandk ki Cumhurbakan dedi ki: Beni atlar. Nereye gideceiz? Hkmet, gelin, kardeim, bizim yapacamz bir ey var: Ey Genelkurmay Bakan, gel, bizi al buradan. O zaten almay kafaya koymu. Biz dedik ki: Ya, bu Parlamentoyu biz kapattrmayalm. Parlamento ak dursun, biz burada birtakm ileri gene

223 224

CSTD, C: 64, B:51, 13.3.1971, s.373. CSTD, C: 64, B:51, 13.3.1971, s.373-375. 225 Milliyet, 14.4.1971, s.1. 226 Akam, 13.3.1971, s.1.

65

yaparz. Benim yaptm en nemli hadiselerden birisi o Parlamentoyu kurtarmaktr. O apkay ald, gitti. diyor ya adam. Yani ben giderken telala apkay brakacak hlim yoktu ki. apka benim z apkam yani. Kime brakacam yani? in akas.227 Muhtra sonras yaanacaklardan bihaber kimi sol evrelerin ilk tepkisi olumludur. Sa ise, seimle geldii iktidardan bir kez daha sng zoruyla uzaklatrlnn burukluu iindedir. Muhtraya kar CHPde ise gl bir muhalif ses ykselmektedir, CHP Genel Sekreterlii vazifesini yrten Blent Ecevit, grevinden istifa ederken aslnda, muhtrann kendisinin temsil ettii ortann solu hareketine kar yapld iddiasn dile getirmektedir.228 Ecevit bu tepkisini daha sonra aklarken olaya doru tehis koyduunu belirtiyor; 12 Mart sonras sola kar gsterilen sert tavr beklediini sylyordu ancak muhtrann hedefine ulaamamasnn sebebinin toplumun demokrasiyi artk zmsemi olmasna balyordu.229 Demirel ise darbecilere hesap sormak bir yana direnme azmini bile bulamad ynndeki eletirileri bugn, yle cevaplamaktadr: imdi Darbecilerden niye hesap sormadnz? diyorsunuz. Neyle soracaktm hesab? Kiminle? Hangi Cumhurbakanyla, hangi Parlamentoyla? Hangi mahkemeyle, neyle soracaktm? Siyaset imkn sanatdr, her eyi yapamazsnz ama ben dayandm. Baknz, ben darbecilere Aferin mi dedim? Ama ben yine geldim. Yani 71 muhtrasn yiyen benim ama 75te ben yine hkmetim. Hem nasl hkmetim? Zorlayarak deil, zorlanarak. 79da ben yine hkmetim. Niye? Zorlanarak hem. Peki, darbeciler Nihayet darbeciler bizden kurtuldular, on sene yasak getirdiler. On senenin yedi senesini ektik. Yedi sene evimizde oturduk. Bu demokrasi denen ey kolay olmuyor yani. Gelene gidene nasihat ettik, dedik ki Bakn, baz yanl iler olur, devlete ksmeyin, halkmza ksmeyin, milletimize ksmeyin, lkemize ksmeyin. Yanl iler olur kardeim. Ben burada oturuyorum. Hem yle bir yata oturuyorum ki ok hizmete msait bir ya, yani elli be, elli alt yandaym, oturuyorum burada. Onun iin, biraz sabrl olun, sabrl oldum.230

5.9 MARTILARIN NDE GELENLERNN TASFYE EDLMES

Ordu iinde, hkmetin ibandan uzaklatrlmasnn sevinci yaanrken bu kez mcadele, ierideki radikallere kar verilmeye balanacaktr. 9 Mart darbesinin tehir edilmesinin msebbipleri bu kez 9 Martlara kar harekete geiyorlar ve bata Celil Grkan olmak zere hemen tamamn tasfiye ediyorlard. Emekliye sevk edilen 5 generalin kumanda zincirine aykr davranmaktan dolay bu ileme tabi tutulduklar belirtilmi, Genelkurmay Bakanl Genel Sekreteri Tugeneral Mehmet Tucunun ise grev yeri Erzuruma nakledildii

227

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 228 Ecevitin bu kar knn samimi olmad, muhtradan sonra kaleme ald ve 12 Mart onaylar nitelik teki kimi yazlarndan derlenen bir kitapta iddia edilmitir. Bkz. Necip Mirkelamolu, Ecevit Eceviti Anlatyor, stanbul: Kervan Yaynlar, ty, ss.235240. 229 Blent Ecevit, Demokratik Solda Temel Kavramlar ve Sorunlar, (smail Cem ile rportaj), Ankara: Ajans-Trk Matbaaclk, 1975, s.20. 230 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

66

iin kendisinin emekliliini istedii aklanmt. Emekli edilen generallerden Tmg. kr Kseolu, Genelkurmay Merkez Dairesi Bakanl; Tmg. Celil Grkan, Kara Kuvvetleri Komutanl Plan ve Program Koordinasyon Dairesi Bakanl; Tua. Vedii Bilget, Deniz Kuvvetleri Teknik Dairesinde, Tug. mer okgrn ise Hava Kuvvetleri Harekt Dairesi Bakanl vazifelerinde bulunduu ifade edilmektedir.231 15 Martta zorunlu emekliye sevk edilen general ve subaylarn emeklilik kararnamesi, mstafi olmasna ramen henz yeni hkmet kurulamadndan greve devam eden hkmetin bandaki Sleyman Demirele imzalattrlyordu. Gemi yllardan bu yana ordudaki tayin ve terfilere mdahil olmu olan Dantay, bu kez emekliye sevk ilemlerinin iptaline ilikin olarak, generallerin bavurusuna muhatap oluyordu. Dantayn bu hususlardaki tutumunu bilen muhtraclar, adli yargdaki ift balla bu kez idari yargy da ekliyorlar; asker ahslarn idari ilemlere kar yargsal bavuru mercii olarak ihdas edilen Askeri Yksek dare Mahkemesini devreye sokuyorlard. Sz konusu yeni mahkemenin kuruluuyla birlikte elindeki bavurular konusunda grevsizliine hkmeden Dantayn dosyalar yeni mahkemeye intikal ettirmesi neticesinde, taleplerin reddi salanm oluyordu. Ordu iindeki temizlik harekt bu ekilde tamamlannca, 12 Mart sevinle karlayan kimi evreler unun idrakine varrlar ki, yeni kurulacak askeri vesayet altndaki hkmet, hi de bekledikleri tarzda almayacaktr. 9 Mart olay baz Senato yelerinin de bu iin iinde olmas erevesinde nem kazanm ve Cumhuriyet Senatosunda grlmtr. Bu grme 3 Austos 1971 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn tamamn veya bir ksmn deitirme, TBMMnin grevini yapmasna zorla engellemeye girime suundan, Skynetim Mahkemesince tutuklanmasna karar verilen 22 kii iinde bulunan, Cumhuriyet Senatosu Cumhurbakannca seilen yeleri Cemal Madanolu ile Osman Kksal'n yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasnn grld oturumda gerekletirilmitir. Adalet Komisyonu yeleri Mustafa Tl, Nuri Demirel, brahim Tevfik Kutlar, Zihni Betil ve Mucip Atakl'dan232 oluan heyet Madanolu ve Kksal dinlemitir. Cemal Madanolu konumasnda, iddialar reddederek bunun bir tertip olduunu beyan etmitir. Buna ramen, bu isnattan kurtulabilmesi iin dokunulmazlnn kaldrlmasn kendisinin de istediini ifade etmitir. Osman Kksal konumasnda, iddialar ret ve bunun bir tertip olduunu ifade etmitir.233 Cumhuriyet Senatosu tarafndan hazrlanan raporda cunta oluumunun 1967den beri MT tarafndan takip edildii ve mahkeme tarafndan gnderilen dosyada kuvvetli deliller olduu ifade edilmitir. Burada dikkat eken nokta kendisi de bir Senato yesi olan Madanolunun dosyada fotokopisi olan ve yazsnn kendisine ait olduunu beyan ettii yazda Cumhuriyet Senatosunun lavedilmesi ile yerine Devrimci Genel Kurul (DGK) kurulmasn ngrmesidir.234 Bu durum da ayrca belirtilerek Madanolu ve Kksaln dokunulmazlklarnn kaldrlmas talep edilmitir.

231 232

Ordudaki lemin Sebebi Belli Oldu, Hrriyet, 18 Mart 1971. CSTD, C: 66, B:96, 3.8.1971, s.332. 233 CSTD, C: 66, B:96, 3.8.1971, s.333. 234 CSTD, C: 66, B:96, 3.8.1971, s.335.

67

Komisyonda yaplan oylamada Cemal Madanolu hakkndaki karar on yeden birinin muhalif, birinin ekimser oyuna karlk on bir yenin oyuyla Osman Kksal hakkndaki karar da sekiz yenin oyu ile benimsenmi, Cumhuriyet Senatosu kontenjan yeleri Cemal Madanolu ile Osman Kksal'n yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna karar verilmitir.235 Ret oyu veren Tabii Senatr Mucip Atakl gerekesinde btn iddialarn MT eleman Mahir Kaynak'n teyp bantlar ile tespit ettii bilgilere ve verdii raporlara dayandn, teknik gelimeler her trl montaj mmkn kldndan ve sadece teyp bantlarnn delil saylamayacan belirtmitir. 27 Mays ekibi ierisinde Atatrklk gr dnda ve kendi anayasalarnn hudutlarn aarak komnizme hizmet edecek bir ferdin bulunmasnn mmkn olmadn, Cemal Madanolu ve Osman Kksal'n Marksist bir zihniyete dayal dzen deitirme ithamnn en byk insafszlk olacan vurgulamtr.236 Osman Kksal hakknda ret oyu verenlerin ortak gr hakknda daha fazla yazl delilin olmamas ynndedir.237 En ilgin konuma Ahmet Yldzdan gelmitir. Yldz biraz da Senatonun varl ve yetkileri noktasndan yaanan tartmalara da atfta bulunarak: Sayn Madanolu ve Sayn Kksal'n burada devrimcilie yaraan bir davranla, elbette ki dokunulmazln kaldrlmasndan yanaym. Bir kez daha Trkiye Cumhuriyeti Senatosu ciddi ilerle uramyorsunuz sulamas ile mahkemeden kararn geri dnmemesini dilerim. Bavurup vurmayacaklarna ben karmam. Ama eer bir daha dnerse -iki defa oldu- ciddi ilerle uran, der gibi bu yce organn haysiyetini koruyanlar, onun kararlarnn byle bozulmamasn, ciddi kararlar vermesini de salamakla grevli olduunu hatrlatmak ve bunun gereini yapmak iin ben dokunulmazln kaldrlmamasndan yanaym238 demi ve tavrn ortaya koymutur. Tm bu konumalar sonunda oylamaya geilmitir. 12 Mart Muhtrasndan sonra Babakan Nihat Erimin imzasyla Senato Anayasa ve Adalet Komisyonuna gelen tasar ile Madanolunun dokunulmazl 26 hayr oyuna karlk, 98 evet oyu ile kaldrlmtr.239 Madanolu Anayasa Mahkemesine bavurmay reddederek, tpk baz tabii senatr arkadalar gibi, Anayasay tayir ve tebdil ederek, TBMMyi grevden alkoymak iin gizli bir ittifak kurmak suundan hakim karsna kmtr. Madanolu ile beraber; Doan Avcolu, lhami Soysal, lhan Seluk, Altan ymen gibi gazeteci yazarlar da yarglanmtr.240 Madanolu 6 Eyll 1971de tutuklanm, alan dava 2 Ekim 1974te tm sanklarn beraat etmesiyle sonulanmtr.241

235 236

CSTD, C: 66, B:96, 3.8.1971, s.335. CSTD, C: 66, B:96, 3.8.1971, s.337. 237 CSTD, C: 66, B:96, 3.8.1971, s.338-339. 238 CSTD, C: 66, B:96, 3.8.1971, s.382. 239 Milliyet, 3.7.1971, s.1. 240 Milliyet, 20.7.1971, s.9. 241 Milliyet, 3.10.1974, s.7.

68

B. 12 MART MUHTIRASININ VERLMESNDE ETKENLERN ROL

Trk solu asndan: TPin, iktidar yrynde bekleneni verememesiyle artk lkedeki rejimin ad: Filipin, cici ve sandksal demokrasi olarak kmseniyor; sosyalizme gidi ynnde silahl bir mcadeleden baka hibir zmn geerli olmad savunuluyordu.242 Trk solunun nceki dnemlerin aksine gitgide taban bulmaya balamasnn tarihi, altml yllardr, denilebilir. Yirminci yzyln banda dar bir aydn hareketi olarak filizlenen Trkiye solu, Marksist klasikleri bat dillerinden okuyarak bilinlenen kstl saydaki entelektelin mktesebatndayd. Zaman iinde TCK 141-142nci maddelerinin glgesinde Haydar Rfat tarafndan neredeyse kua evrilerek yaplan tercmelere ramen az da olsa belli bir taban bulmutu lakin zellikle altml yllarda, grece yetkin tercmelerle zellikle yksek renim genliinin istifadesine sunulmu; bir Marksist klliyat da ortaya konulmutu. Bu yayn bolluunun, niversite rencileri arasnda sol bilinlenmeyi salad sylenebilir. Bu erevede balayan sol siyasi rgtlenmeler, sayca ok olmayan ancak etkinlii yksek zellikler gstermeye balyordu. niversitelerde faaliyete geen Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) Devrimci Genlik Federasyonuna (Dev-Gen) dnyor; kimi ulusal meseleler antiemperyalist bir ruhla ileniyor; (Petrol Kanunu, Amerikan sleri gibi) zellikle niversite yerlekelerinde, faklte binalarnda youn bir propaganda furyas estiriliyordu. 243 Furyay estirenlerin sadece rencilerden ibaret olmad, rnein dnemin ODT rektr olan Prof. Dr. Erdal nn,244 Ankara niversitesi SBF Dekan Prof. Dr. Mmtaz Soysal245 gibi isimlerin ar solu koruyup kollad iddialar daha 12 Mart ncesinde dillendirilir olmutur. Gerilimin trmanmaya balamasndan sonra, sola kar duyulan tedirginlik ayn tabanda farkl ideolojik saiklerle hareket eden baka kesimlerden de akslameller gelmesine neden olmutur. Yakn dnem Trkiye tarihine Kanl Pazar olarak geen 16 ubat 1969 Olay, atma olgusunun kitlesel mahiyete dnmesinin ilk rnei olarak grlebilir.246 ABD 6. Filosunu protesto etmek isteyen bir gruba, baka bir grubun saldrmasyla yaanan olaylarda 2 kii lmtr. Trk-Amerikan ilikilerinin balangtaki havasnn nasl aksi istikamete dntrd noktasnda, 16 ubat 1969 tarihi, bir anlamda milat olarak kabul edilebilir.247

242

Bu ifadelere bir rnek olmas asndan bkz. Cici demokrasi iin pazarlk, Devrim, 23 Aralk 1969. aktaran: Hasan Cemal, Kimse Kzmasn Kendimi Yazdm, stanbul: Doan Kitaplk A, 1999, ss.192193 arasndaki numaralandrlmam sayfalar. 243 Petrol Kanunu uyarnca, yabanc petrol irketlerinin, baka lkelere sattklar fiyatlardan % 35 daha pahal petrol Trkiyeye sattklar iddia edilmektedir. Bkz. Harun Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, stanbul: May Yaynlar, 1975, s.66. 244 lk Ocaklar, Erdal nnnn banka soyanlarla grme yaptn ileri srd, Tercman, 21 Ocak 1971. 245 Bkz. A. Baki Tu, Trkiye Gerekleri ve Soysal Davas (12 Mart 1971), Bursa: Ak Ofset, 1995. 246 Taksimde 30 bin kii dvt 2 l var, Akam, 17 ubat 1969. Ayrca bkz. Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, s.162 vd. 247 O dnemin havasn yanstan u habere bkz. Dost Amerikan filosu hararetle karland. Amiral Bierynin Son Postaya beyanat: Samim bir dostluun nianesi olarak sahillerinizi selmlarz, Son Posta, 3 Mays 1947.

69

1. HAREKETLER

zellikle DPli yllardan itibaren ivme kazanan sanayileme olgusu ve bunun paralelinde ortaya kan toplumsal hareketliliin yaratt kentsel doku deiikliinin belirleyicilii, siyasetin kutuplarn da deitirmi, yeni atma alanlar ortaya karmtr. Toplumsal pastadan daha ok pay almak isteyen kesimlerin sendikal mcadele yoluyla politize olmalarnn balamasyla birlikte, sosyalist kesimleri umutlandran ilk kitlesel byk gsteri 1516 Haziran 1970 tarihinde meydana gelmitir.248 Erturul Krknn bu husustaki yorumu udur: Aslnda o gnden bu gne ii hareketinin sendikal yaps pek deimi saylmaz. Hepsi birden clzlam olmakla birlikte, kamu sektrnde daha ok TRK-, zel sektrde daha ok DSK rgtl idi ve DSKin mcadelesi iileri, retilen deerden kendilerine den pay almada ok daha gl bir biimde savunduu iin249 dev admlarla geliince DSKi frenlemek iin gelitirilen yeni sendikalar yasas 1516 Haziran 1970deki byk ii protestosuna, byk ii ayaklanmasna yol at ve olaanst durumlarda g sahiplerinin neye bavuracaklarna dair kk bir temsil yaratt. Skynetim ilan edildi stanbulda ve hepimiz grdk ki bu mcadele byle srnce btn Trkiye bir skynetim altnda yaayacaktr.250 Yeni sendikalar yasa tasarsnn onaylanmasyla pasifize edilen DSKin ynettii yry, stanbulKocaeli bandnda balayarak atmaya dnmtr. ii ve bir polisin ld olaylar sonrasnda, stanbul ve Kocaelinde skynetim iln edilmiti. Bu iki byk sanayi kenti arasndaki gzergh takip eden iiler, karlarnda set oluturmaya alan asker ve emniyet glerine kar direnie gemiler, sendikal haklarnn kstlanmas anlamna gelen Sendikalar Yasasndaki deiiklii protesto etmeye balamlard. Trk-i sendikal platformda tek konfederasyon haline getirmeye alan hkmet tasars aslnda, Devrimci i Sendikalar Konfederasyonunun (DSK) gcn etkisiz klmay amalyordu.251 1948 tarihli Sendika zgrlne ve Sendika Hakknn Korunmasna likin Szlemeyi benimseyen Trkiyede, sendika seme zgrln kstlayan byle bir yasann karlmas, ilgintir.252 Can kayplaryla neticelenen yry ile birlikte skynetim iln edilmiti. Bu skynetim, yetmili yllarda srecek uzun soluklu skynetimlerin balangc olacaktr.253

248 249

Anl een, Trkiyede Sendikaclk, Ankara: zgr nsan Yaynlar, 1973, ss.146148. DSKin yrtt sendikal mcadele ile dier sendikalarn ayn ikollarndaki grevler sonras elde edilen kazanmlar karlatrldnda gerekten de DSKin ne kadar etkin olduu anlalmaktadr. Bkz. Ahmet Aker, 12 Mart Dneminde Da Baml Tekelleme, stanbul: Sander Yaynlar, 1972, ss.105-108. 250 Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 251 15-16 Haziran olaylarnn CHPde bulduu yank u eserden takip edilebilir: 274, 275 Sayl Yasa Deiiklikleri ve CHP, Ankara: Ulusal Basmevi, 1970. 252 Cahit Talas, Toplumsal Politika, Ankara: mge Kitabevi, 1990, s.130. 253 Ergin Erolu, Snflar Asndan 12 Mart: 12 Mart Devam Eriyor mu?, stanbul: Soyut Yaynlar, 1974, 238.

70

Trkiyedeki ii kesiminin lke sanayiletike gerek miktar, gerekse nitelik olarak sergiledii deiim, politize olmalaryla birlikte, byk bir kitlesel hareketlilie yol amtr. Erturul Krknn bu husustaki aklamas yledir: Eer saylardan sz edecek olursak ok ksaca sylemek isterim. 1963te 2 milyon 745 bin olan ii says, 1971de, sadece 8 yl ierisinde iki katndan fazla artt, 4 milyon 55 bin olmutu. 1963te 296 bin olan sendikal ii says 1971de 1 milyon 200 bin oldu, bugnknden fazlayd yani. Sendikalama oran ise yzde 10,8den yzde 29,6ya ykseldi. Ve ii hareketi, sendikalar ve ii hareketine dayal bir sosyal mcadele anlay Trkiyede ok nemli bir uyan salad. i hareketi ayn zamanda renci hareketine yol gsterdi, iilerin sendikalamak iin, sendikay iyerlerine sokmak iin uyguladklar mcadele yntemleri renciler iin olduu kadar topraksz kyller iin de esin kayna oldu. 196570 arasnda Trkiyenin zellikle Ege ve ukurova krlarnda hazine arazilerine el koymu olan toprak sahiplerine kar kyller ok nemli klar yaptlar. Toprak sahiplii zerinde, topraklar zerindeki hak sahiplii iddiasn sorguladlar ve devlet aalarn tarafnda yer aldka kyller iin bu, devlet ile ilikilerini yeniden gzden geirecekleri bir dnem oldu. Hkmetin taban fiyat siyasetleri ve Trk parasnn zellikle 1969da yzde 30 devale edilmesi karsnda retici kyller ok byk bir bakaldrya giritiler ve geleneksel kyl uysallndan Trkiyede eser kalmad. Ve tabii aydnlar bunlardan etkilendiler, yani Trkiye zetle ok byk bir sosyal hareketlilik ierisine girdi. Memduh Tama byle konuturan buydu.254

2.RENC HAREKETLER

Trkiyede kann ilk akt eylemlerin renci hareketleri esnasnda gerekletii dnldnde, bu yllarda renci liderliinde bulunmu olan Erturul Krknn anlatmnn ok yararl olaca dnlmektedir: renci hareketi, esasen gcn Trkiyenin tarihinden alyor. Ben 12 Mart, 12 Eyll, dier tarihi olaylar yorumlarken dlen u sln bize yol gstermeyeceini dnyorum. te, renciler, yabanc, bilinmeyen gler, karanlk kuvvetler tarafndan kkrtlarak harekete getiler. Bu bence tamamen fasarya, hibir asl fasl olmayan, benim pratiimde hibir zaman tank olmadm, ya da buna yeltenenler olduysa da kolayca savuturabildiimiz bir meseledir. Genciz ama ahmak deildik hibirimiz. Neyin ne olduuna dair bir fikrimiz vard dorusu. Tarihe mracaatla unu demek istiyorum: Trkiyede bir talebeyi ulum gelenei, ta Osmanlnn orta andan beri, yani 1400ler 1500lerden beri Trkiyede hep var. Trkiyede dzen bozulduunda, yani Anadolu topraklarnda ya da onun mirass olduu Trkiye Cumhuriyetinin, Osmanl Devletinde nizam ne zaman bozulursa itiraz nce talebeden gelir, bu kanlmaz bir ey, nk ayrcalkl bir tabaka. te, ilmiye, seyfiye ya da kalemiye snfndan biri iin, birinden olmak iin yetitirilen, toplumun genelinden daha fazla bilgiyle doldurulan bu insanlarn olan bitene ok abuk reaksiyon gstermeleri kanlmaz. Tarihe baktmz zaman zellikle Mustafa Akdan tarih kitaplar bu bakmdan ok esasl bilgilerle doludur ve tabii biz

254

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

71

bunlar, bamza geleni anlamak iin geriye dnp tarihe baktmzda daha ok grdk. Bunlara bakarak kendimize yn izmi deildik ama tarih ite yle seyrediyor zaten, ayn sebepler benzer sebepler, benzer sonular yaratt iin sonuta bir tarih bilgisi diye bir ey oluyor. Dolaysyla, bu renci hareketinin evveli hep vard, bizim evvelimiz 27 Mays. 27 Maysta renciler ayakland, ordu vurdu hkmet dt. Mekanizma byle alt ve bu renci gelenei sonraki yllara kendini aktard. Ben niversiteye girdiim zaman Trkiyede renci olmak kadar ayrcalkl ve keyif verici hibir ey yoktu. rencisiniz, dokunulmazsnz herkes size ilimeye korkar, sizden bir hikmet bekler ve bu ok artc bir ilikidir. Daha dn lise rencisiydiniz bugn niversiteye girdiniz ve birden bire statnz deiti ve toplumdaki duruunuz, grnnz, sizden beklenenler deiti. Bu, insan istese de istemese de, onu kuatan iklim iersinde bir misyon duygusuyla besleyen, tehiz eden ve imdi Trkiyenin gelecei iin bana bir vazife dyor. fikrini, aslnda bu Kantlk olduunu, bunu bilmeden bir Kant yaklamla tarihe kar bir iim, misyonum var duygusuyla btn renciler byleydi. in asln isterseniz o gn bizim attmz kesimler, ite Adalet Partisine gnl vermi, MHPye gnl vermi veya sosyal demokrasiye gnl vermi genlerde aslnda byle bir duyguyla hareket ediyor idiler. Dolaysyla, renci hareketi daha ok, renciliin, Trkiyede niversite renciliinin, yksekrenimin nispeten ayrcalkl ve tarih olarak bir misyona sahip bir g olarak kavranm olmasyla, bu ortak bilinle ilgili. lk renci, Taylan zgr 1969da kurunland.255 Taylan zgrn kz kardei bugn hl kardeini ldren kiinin bir zel Harp grevlisi olduunu syler fakat bunu ispatlamak bugne kadar mmkn olmad ama tersi de ispatlanmad ve bylelikle renci hareketi sert bir iddetle snanmaya balad. Taylan zgrn ldrlme hadisesine dair burada bir parantez amak gerekmektedir. Silahl olan zgrn silahn kendisine vermesini isteyen bir polisten kaarken vurulduu bilgisi, tabii ki hadiseyi merulatramaz ancak yine de nemli bir ayrntdr. Krk szlerine devam etmektedir.256 Gene de renci hareketinin bugnle kyasladmzda -Trkiye ne kadar frtnal bir dnemden geiyor hepiniz biliyorsunuz- ben niversiteye girdiimden 12 Mart 1971 Muhtras verildii gne kadar Trkiyede sadece 5 renci atmalarda hayatn kaybetmiti. imdi, sadece demek tabii, insana utan verici de geliyor, byle bir kyaslama saylar zerinden ama 5 renci. Ondan sonra 12 Martla 12 Eyll arasnda 5.000den fazla insan hayatn kaybetti, 12 Eyllden bugne kadar da 50 bine geldik. 5-5.000-50 bin. Bunlarla kyasladmz zaman aslnda renciler arasnda srp giden atmalarda ortaya kan iddet boyutunun bir asker darbe giriimine anlam katacak derinlikte olmadn grebiliriz. Bunun anlam, aslnda demin sylediimiz -baladmz yere dnersek- Memduh Taman iaret ettii yerdedir. nk bir

255

Hayatn kaybeden renciler ve ldrldkleri tarihler yledir: Vedat Demirciolu, 28 Temmuz 1968; Atalay Sava, 16 ubat 1969; M. Turgut Ayta ve Duran Erdoan; Mehmet Cantekin, 19 Eyll 1969; Taylan zgr, 23 Eyll 1969,; Mehmet Byk Sevin, 9 Aralk 1969 ve Battal Mehetolu, 15 Aralk 1969. Bkz. Karadeniz, Olayl Yllar ve Genlik, s.151. 256 Mehmet Bican, Devrim in Genlik Hareketleri, Ankara: Gvendi Matbaas, 1970, s.74.

72

kere ii hareketi byk bir sosyal g hlinde gelimeye, dnmeye ve sermayenin krlarn tehdit etmeye balad andan itibaren bir olaanst rejim ihtiyac ok ak kendini gstermi idi. Sleyman Demirel buna yeni sendikalar yasasyla cevap vermeye alt. ileri sendikaszlatrmak, gl sendikalar zel sektr fabrikalarndan uzaklatrmak257 Ben, dorusu 71de giritiimiz, rejime kar bir halk sava ile rejimin halkn karlar dorultusunda deitirilmesi teebbs ile bu renci hareketi ierisindeki silahl atmann ayn kategoriden olduunu dnmyorum, bunlarn arasnda byle bir bant ben kurmuyorum. phesiz bu sre ierisinde, yzn, btn hayatn devrimcilie adayacak ekilde devrime dnm olan pek ok insan kt ama bu atmalarda ok nemli rol oynam olan stanbul niversitesinin nde gelen kiileri bu hareketlere katlmadlar. Onlar iin 12 Mart Muhtras verildii gn bu mesele son buldu. O nedenle, ben, ikisi otomatik olarak ayndr grne katlmam ama tabii ki bu atmalar Trkiyenin bir olaanst rejime ihtiyac olduuna dair dnceleri besledi, bunun da inkr edilecek taraf yok ama atanlar ya da kendilerine yaplan saldrya kar koyanlar bunun iin atmyorlard. Somut bir ey, renci yurdunda kalrsn, kalmazsn, niversiteye girersin, girmezsin, yolda yrrsn, yrmezsin, propaganda yaparsn, yapmazsn, tartmasnn doal bir uzants olarak insanlar bunu grdler ve bir anda da olmad. Ben, dorusu bir niversite rencisi olarak ilk kez bir tabancay 1970 ylnda grdm, o gne kadar hibir ilikim yoktu ama kendin i savunma, z savunma refleksleri bir kere harekete geince bu sre bir anda ona uygun yeni insanlar yaratyor ve onlarla birlikte hayat yeni bir ekil alyor. Bu renci mcadelesinin silahl bir yne doru sevk edilmesi bakmndan ben, dorudan doruya dier yan kuvvetler, kontrgerillann tahrikiyle domu olan yaplar sularm ama Adalet Partisi Hkmetini ve onun bakan olan Sleyman Demirelin Babakanln en ok sularm. Sleyman Demirel tuhaf bir iddet dengesi gtt. Aslnda, polis gcyle kontrol altna almak daha yksek masrafl gzkt iin kart gruplarn silahl gc ile solcu renci hareketini bask altna almay seti. Bunu bu ekilde maniple etti ve bunun sonular kendisini de ykt, o bahsi dier.258

3.ADALET PARTSNDEK BLNME 1970 senesi hem partiler arasnda hem de partilerin kendi iindeki mcadelenin iyice kzt bir yldr. AP iinde ban, 1964teki genel bakanlk yarnda Demirele kar kaybeden Sadettin Bilgiin ektii muhalifler, hkmet btesine red oyu veriyor, temsilcisi olduklar orta Anadolu eksenli kk sermaye gruplarnn, byk sermayeyi kayran bir ekonomi politikas uyguland iddiasyla bakaldryorlard.259 smail Cemin cmleleriyle: Sermaye iindeki blnmenin siyasal dzeydeki yansmasdr 41ler olay. Adalet Partisinin byk bir milletvekili grubu, nce parti ynetimine bakaldrm, sonra muhalefetinkiyle birletirdii oylaryla 1970 yl btesini Mecliste reddetmitir. ()Demokratik Parti, sermaye iindeki

257

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 258 Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 259 Erolu, Snflar Asndan 12 Mart: 12 Mart Devam Eriyor mu?, s.210.

73

egemenlik mcadelesinde ikinci plana atlm sosyal glerin reaksiyoner siyasal kuruluu niteliini ksa srede ortaya koymutur. Byk toprak sahiplerinin, emlk ve arsa gelirinin, rantn, ticaret evrelerinin savunucusu ve szcs olmutur. Kime kar? Bir yandan ii snf ve Sola, te yandan zel sanayi kesiminin byyen taleplerine, APye, Demirele kar.260 ddialar ne srlmektedir. Demirel ise blnmenin ekonomi politik boyutunu deil; 1969 seimleri sonrasndaki yeni kabinenin getirdii memnuniyetsizliin yarattn ileri srmektedir. Demirelin bu husustaki yorumu yledir: imdi kabine deiiklikleri zor itir. Hele byle, drt be sene iktidar olmu bir parti iin kabine deiiklii Siyasette kendinize ok yakn arkadalar, siyasette yakn ama yle olmas gerekir, partinin menfaati bakmndan yle olmas gerekir. nk uzun sre siyasette liderin yannda, tepenin yannda falan bulunan insanlarn en yakn arkadalarndan bir kskanlk grmemeleri mmkn deildir ve onlarn bir ksmn, yani bize ok yakn olan, siyaseten yakn olan, arkada olarak da yakn olan kiileri deitirmek mecburiyetinde kaldk. Ben dndm, deitireyim mi, deitirmeyeyim mi? Deitireyim bakanlklar, senet karm deil ya kimse buraya ama Celal Beyin bir sz vardr Bakanlk aryan di gibidir, sktnz zaman yeri mddet arr. der. Bizim arkadalar baladlar eye, kar ktlar. Ben de dedim ki Kardeim, partinin ba benim, ba bensem byle yapacaz, partinin menfaatlerini burada gryorum. yle mi gryorsun? Evet Gittiler, bte oylanyor, bte oylanrken krmz oy verdiler bteye. O bte ki ay evvel beraber meydanlarda savunduumuz fikirlere, dncelere icraata gre yaplm bir bte ama Sen byle mi yaptn? Evet Yine siyasette bir olay daha vardr: Biraz, nasl gelirsen yle gidersin. Biz, 1965 ubatnda merhum nny btesini drerek, btesini reddederek drdk Mecliste. Ben dedim ki Byle geldik biz, byle de gidiyoruz. Burada ey yok. Bizim iimizdeki patrt tamamen hiss ve kiisel uyumsuzluklardan doan bir eydir. Sonradan o arkadalarn byk bir ksmyla yine bir araya geldik biz, hepsiyle bir araya geldik, drt sene geti ama bize zarar verdi. Trkiyedeki rejime de zarar verdi, bize de zarar verdi.261 Ferruh Bozbeyli ise, blnmedeki roln baka bir biimde aklyor: 1969dan evvel Adalet Partisi ierisinde bir tesant birlii kuruldu. Bu tesant birliinin ad Yeminliler Grubuydu. Tutmular bu yeminliler Meclis iindeki ve parti iindeki postlar saymlar, 119u bulmular. Yani, komisyon bakanlklar, bilmem, divan ktipleri, bilmem, bakanlk, bilmem, komisyonluk, hepsi Genel idare kurulu yelii filan hepsini 119 bulmular. Demek ki biz 119 kii aramzda kenetlenir, iyi bir sz verirsek bu postlar bir gn bakasna kaptrmayz. Bunun da ba partinin ba. ttifakla ona da sadakat yemini Ad da Yeminliler, yemin de etmiler aralarnda. Balangta bu bir rivayet hlinde dolat, yani yemin ettiklerini gren de var, grmeyen de var, bilmiyoruz. Ben grmedim, herkes sylyor. Bu, onun dnda kalanlar tasfiye edilecek kaygsn yaratt. Nitekim 1969da bizim stanbulda bizim il idare heyetini feshettiler durduk yerde. Konyay feshettiler, birok yerleri feshettiler, baka idare heyetleri kurdular, geici idare heyetleri kurdular. 69 seimine de bir ay var, iki ay filan var. te, herkes Bu insanlar tasfiye edilecek, yleyse mukabele edelim, yani, biz de kendimizi

260

smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart (nedenleri.. yaps..sonular), (ki Cilt bir arada), stanbul: Cem Yaynevi, 1980, s.364. 261 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

74

koruyalm. dedi. O zaman ben Meclis Bakanydm. Geldiler bana Sen Meclis Bakanlndan istifa et, partinin bana ge. Biz parti kuracaz, onun bana ge. diye. Ben de Hayr, ben byle bir eyi kabul etmiyorum. dedim. Fakat o ayrlanlardan 2 arkada, 2si birden genel bakanla aday olmular. Olunca blnme temayl balam orada. Onun iin bana gelmiler. Yani, batan bir ihtiya diye deil, yani, blnmeyi ben nlerim dncesiyle bana gelmiler. Ben bunu kabul etmedim fakat benimle de ilgilendirdiler eyi. Yani, ben de onlar tutmu gibi grndm. yle deildi ama yle dediler. Baz eyleri ey edemiyorsunuz. Kabul etmek istemiyor. yle dediler ve ben Meclis Bakanlndan istifa ettim. Sayn Demirele de syledim: Ben ayrlaym, daha iyi geineceiniz baka birisi varsa onu seersiniz. E senin alternatifin yok. dedi. Ama byle yaptm, ben istifa ettim. stifa edince onlarn ii daha bir kolaylat. Daha bota kaldm, lla kabul et diye srar ediyorlar. Benim kabul etmeyiimin sebebi uydu: Parti bakanl yapamazdm ben. Yani, parti bakanl yapmak kolay bir i deil. Evvela imknlar bol olacak parti bakanl yapanlarn. Yani, eli bol olacak, imknlar bol olacak, kolay harcayacak, kolay ey yapacak. Yani, bu bakmdan benim hi imknm msait deil. kincisi, byle bir tecrbem de olmam yani. Meclise girmiim, ktip olmuum, divan ktibi olmuum, Meclis Bakan Vekili olmuum, Meclis Bakan olmuum, byle bir eyim de yok yani. Onun iin ben istemiyordum byle bir eyi. Fakat babama varncaya kadar etkilediler. Evin iinde tatszlk balad artk yani. Babam da, ikide bir rahmetli Olum, halka kar gelinmez, bu kadar insan Byle zorlayp duruyorlar yani ve bir yerde yanl m karar verdik, doru mu karar verdik bilmiyorum, kabul ettik bu ii. Zaten kabul ettiimiz gnn ertesi gn ben de anladm ki bir eye reaksiyon gstermek baka, reaksiyon gsterenlerin bir i yapmak zere ittifak kurmalar baka ey. Bunlarn hepsi reaksiyon gsteren insanlard, hepsi. Nitekim reaksiyon hzlar kesilince geri gittiler, hepsi geri gitti.262 Bteye verilen red oyu, aslnda muhalefetin parti ii boyutundan karak ayr bir partilemeyi beraberinde getireceini gsteriyordu. Nihayet muhalifler, partileerek APden ayrldlar. Yeni kurulan parti ismiyle 14 Mays ruhunun asl varisi olduunu deklare ediyordu: Demokratik Parti. Partinin genel bakanlna Ferruh Bozbeyli getirilirken aslnda partinin manevi lideri Celal Bayardr.263 Sadettin Bilgi, Mehmet Turgut, Faruk Skn ve Bayarn kz Nilfer Grsoy, yeni partinin dier nde gelen isimleriydi. AP iinden daha nce ayrlm olan mukaddesat olarak isimlendirilen kesimin Milli Nizam Partisi de, Anadoludaki kk ve orta lekteki mteebbislere dayanan bir parti olarak AP tabanndan epey oy devirecee benziyordu.264 12 Marta giden srete APde gerekten zafiyet alametlerini gsteren bu gelimelerin, muhtrac komutanlarn iini kolaylatrd sylenebilir. Demirel de ayn kandadr: Muhtray cesaretlendirmitir. Eer Meclis zaafa derse, Mecliste siyasi iktidar zaafa derse bu eit eyler oluyor.265

262

Ferruh Bozbeylinin 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.03 15.26]. 263 Konu hakknda kaleme alnm ilgin bir yaz iin bkz. smail Kkkln, Cumhurbakanl Seimleri ve Ispartal, Yerel Siyaset, Yl: 2, Say: 20, Austos 2007, ss.4550. 264 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas (MSP rnek Olay), stanbul: Alan Yaynclk, 1985, s.99. 265 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55].

75

Rasim Cinisli ise Demirelin ve evresinin kendilerini adeta partiden kovduklarn iddia etmektedir: Hayr, biz partimizden ayrlmadk ki bizi kovdular. Bizim partimizden ayrlmak gibi bir dncemiz Ben, yirmi dokuz yanda, otuz yanda milletvekili seilmiim. Erzurum Milletvekilidir, o gnk havay bilir. O gn hibir eye elimi srmesem asgari iki dnem, dnem milletvekili seilecek gcm var ama Allahtan korktuumuz ideallerimiz, vicdanlarmz, dncelerimiz, memleket, millet iin dndklerimiz var. Ben onu size anlatrsam o zaman takdirinize sunmu olurum.266 Erturul Krknn APdeki blnmeye, daha dorusu Trk sandaki blnmeye ilikin yorumu, yine daha ok ekonomi politik bir nitelik arz etmektedir. Krknn cmleleriyle: 12 Mart Memduh Taman zetledii gibi zetlersek yalan olmaz, ancak hepsi bu kadar deil, ayn zamanda Memduh Taman anlatmad bir otorite bunalmndan da sz etmemiz gerekir. nk 1970 sonbaharna ve 1971 baharna yaklarken, Trkiyede bugne kadar yekpare bir iktidar sergileyen, hem aadan halkn onayyla hem de yukardan sermaye ve ordunun desteiyle kendi iktidarn srdre gelen Sleyman Demirelin Adalet Partisi Hkmeti kendi iinden iki paraya ayrld 1969-70te. Birincisi, toprak gelirlerinin, arazi gelirlerinin vergilendirilmesi yolundaki sermaye birikimi hamlesine Ferruh Bozbeyli nderliindeki grup, bte grmelerinde onaylamayarak karlk verdi ve Adalet Partisi Hkmetini drd, Sleyman Demirel Hkmetini. Bu, o gne kadar tek parti etrafnda karlarn ifade eden sermaye gruplar arasndaki ilk nemli yarlmayd, tabii, daha nce bir yarlma daha olmutu. Necmettin Erbakann Mill Nizam Partisi de, Anadolu sermayesinin tekelci sermaye karlaryla haddinden fazla btnlemi olan Sleyman Demirel Hkmetlerine kar itirazyla, nce Odalar Birliinde balayan sonra Mill Nizam Partisi olarak sren geleneksel slamc retiyle bezenmi bir baka muhalefet oda yaratnca, Sleyman Demirel iktidar hem kendi iinden paraland hem de sosyal gelime de ortaya kan kartlklarla baa kamaz hle geldi. Bunun banda ii hareketi rol oynuyor, bunun altn izmek isterim. Bugnle kyasladmz zaman ii hareketinin 1970lerde son derece belirleyici rol oynadn grmemiz ve btn Trkiyenin sosyal topografyasn deitirmekte olduunu ve bu yeni toplumsal g karsnda hem sermayenin hem devletin ne yapacann bilmez bir hle girdiini syleyebiliriz.267

4.CHPDEK DURUM

12 Mart Muhtras siyasi partilerde ve Cumhuriyet Senatosunda temsil edilen gruplarnda nemli deiimleri de beraberinde getirmitir. Bu deiim en ok CHPde kendini belli etmitir. CHP iindeki saflar belirginletirmi, Ecevit'in istifasyla birlikte bu parti iinde ak bir iktidar mcadelesi balamtr. Partinin Genel Merkez ynetimine Ecevit yanllar egemen olmaya

266

Rasim Cinislinin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 18.02 19.05]. 267 Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

76

devam ederken, partili milletvekili ve senatrlerin byk ounluu nn'nn yannda yer almtr. smet nn, anlarnda bu durumu Byk buhran gnleri olarak deerlendirmitir. 268 12 Mart arifesine yaklalrken siyasi arenann dier cenahnda yryen CHPde de tam anlamyla ilerin iyi gittii tabii ki sylenemezdi. 1965 ve 1969 seimlerine ortann solu iaryla giren CHPdeki bu yeni alm ve her iki seimde de umduunu bulamama, parti iinden iki parti daha kacak seviyede blnme yaratyordu: Turhan Feyziolunun Milli Gven Partisi ile (MGP) Kemal Satrn Cumhuriyeti Partisi (CP). lk ayrlan Feyziolu oldu; Satrn ayrl ise Ecevitin genel bakanla geliinden sonradr. zellikle siyasi mazisi, rencilerine ynelik olarak Nabza gre erbet vermeyin dnn ardndan DP hkmeti tarafndan veklet emrine alnmasyla birlikte balayan Feyziolu, 1957 seimlerinde CHPden Kayseri milletvekili olarak mecliste yer almt.269 Krk, solun cazibesinin gitgide artt bu dnemde, CHPdeki deiimin iki ynl etkisinin olduunu sylemektedir. Birincisi solun ykselii karsnda CHP, etkilenen unsur olarak dnm; ikincisi CHPdeki bu dnm genlii sola doru iyice ekmitir. yle demektedir Krk: Tabii unu ekleyeceiz, btn bunlar demin tarif ettiimiz sosyal ortam ierisinde gerekleince, bu gelenekselcilik ok ksa sre ierisinde krlmalara urad. Bu modern snf mcadeleleri ierisinde rencilerin ounluu kendilerini solda kurdular. Trkiye i Partisinin mcadelesi ve muhalefeti Cumhuriyet Halk Partisini dntrd. Cumhuriyet Halk Partisi eskisi gibi kalrsa, devleti sylem ierisinde kalrsa yeni Trkiyeye yn veremeyeceini grnce kendisini ortann solunda ilan etti. Demin sylediimiz btn denklem, bir sol program, bir sol tercihi popler klmay gerektiriyordu, Trkiyeyi ynetenler asndan da. O nedenle, bu, tabii, smet Paa burada ok nemli bir faktr, nk smet Paa Kurtulu Savayla bugn, o gn birbirine balayan bir halka olarak Solcu olmak adam olmaktr. deyince, bunun kredisinin Trkiyede anszn ykselmesi kanlmaz. Genel Sekreterinin, ite, bir sosyal demokrasi hamlesiyle partiyi dntrmeye girimesi, bizim devrimci hareketin tesinde Trkiyenin tamamna hitap eden bir odak oluturdu ve bu Trkiye niversitelerini sola doru ekti. imdi, ben devletin bu sola ynelii son derece gaddarca okuduunu dnyorum. Bu, Talat Turhann X rgt diye bir kitab var. O, ite bu kontrgerilla ilerini burada anlatyor. unu gryoruz, ok enteresan 270 O dnemin sembol isimlerinden biri olan Feyziolu, 27 Mays sonras 147 retim elemannn niversitelerle ilikisinin kesilmesi sonucu ODT rektrlnden istifa ederek MBK karsna kma cesaretini bile gsterebilmitir. Ayn Feyziolu henz bu 147 retim elemann ilerinden eden kdn mrekkebi kurumadan kendisine teklif edilen Milli Eitim Bakanl vazifesini de kabul edebilmitir. Ortann solu akm karsnda CHPden istifa ettiini bildiren mektupta kulland ifadeler, CHPnin Atatrk ilkelerinden uzaklaarak tehlikeli bir sol macerann vastas haline getirilmek istendii gerekesine dayanyordu.271

268

smet nn, Defterler (1919-1973), (Yayna Hazrlayan, Ahmet Demirel), C:II, 3. Bs, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2008, s.1211. 269 Ayrntlar iin bkz. Grcan Bozkr, Prof. Dr. Turhan Feyziolu'nun Siyasi Kiilii, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl 19961997 Cilt 2, Say:67 270 Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 271 Tahir Kutsi Makal, Benim, Benim, O Benim (Siyaset Sahnesinden ehreler), stanbul: nan Yaynlar, 1987, s.83.

77

Nitekim 12 Marta takaddm eden gnlerde Feyziolunun bizzat cumhurbakanlna hitaben kaleme ald, lkenin elim bir sona doru gittiine ynelik iddialar ieren yazlarna ahit olunmaktadr. Memleket dhilinde ar solun alan kazand, stelik sol propagandann Atatrk istismar ettiini ieren yazda, bunun yan sra irticai faaliyetlerden de ikyet edildii grlmektedir. Parti, cumhurbakanndan siyasette etkin tm kesimlerin katlaca bir toplantnn tertip edilmesini de talep etmektedir.272

5.SOLDA FKR AYRILIKLARI

deolojik kamplamann boyutlar gitgide byyordu. Genel olarak sa kesimlerde lkede gerekletirilen silahl eylemler yoluyla komnist bir ihtilalin provasnn yapld tezi ilenirken; Marksist evrelerde, lkenin emperyalist bloun ileri karakolu olma rolne soyundurulduunu, bir an evvel zinde glerin bir araya gelerek emperyalizme ve onun yerli ibirlikilerine kar iktidarn ele alnmas gerektii tezi ilenmektedir. Milli Demokratik Devrim Tezini ileyen sol, aka asker-sivil aydn zmrenin elbirliiyle bu amac gerekletirme temaylne girmektedir.273 Trkiyenin kendine zg artlar dikkate alnmadan ii snfnn bilin kazanmasn beklemenin yersiz olduu; bunun yerine antiemperyalizm ortak paydasnda hemen tm kesimlerin bir araya gelmesi gerektii tezi de ileniyordu. Sol, byk bir fikir ayrl iindeydi. i snfnn tarihsel ncln inkr etmekle sosyalist teorinin inkrn bir sayanlar ile milli demokratik devrim iarn benimseyenler arasnda sert tartmalar yaanyordu. TPin kendini inkr etmesi olarak yorumlanan, 141 142nci maddelerden hkm giymi olanlar bnyesine kabul etmemesi, teorik tartmalardaki ayrlklarn perinlenmesine; genelde birer dergi etrafnda toplanan kmelemelerin olumasna neden olmutu, bir dergi etrafnda toplanarak dier gruplardan kendini tecrit etme, zaten ok snrl olan sol taban, iyiden iyiye etkisiz klmtr.274 Milli mcadelenin antiemperyalist boyutuna ar vurgu yaparak bir tr ideolojik anmaya uram olan bir baka grup ise tm bu tartmalarn bir ekilde iinde olmakla beraber daha kestirme zmler peindeydi. Bu grup u tezi ileri srmektedir: Trk modernlemesinin ncln ordu yapmtr ve ordu, sahibi bulunduu tarihsel gelenein iinde daima ilerici bir rol oynamtr. nsan kayna bakmndan toplumun alt ve orta gelir gruplarndan devirilen bir kadroya dayanr; dolaysyla ordu tarafndan gerekletirilecek antiemperyalist bir giriimin baar ans ok yksektir.275 Bu grn tm evrelerce kabul grd tabii ki sylenemezdi. Szgelimi etin Altana gre: Askeri darbeleri snf nitelii olan halk ihtillleriyle kartrmak ve bu eit halk d hareketlerin de mutlaka sosyalizme yneleceini hayal etmek, sosyalizmi bir sorumluluk ve bir tarihsel bor olarak kabul etmi kiilerin harc deildir.276 Solun iindeki
272

Gven Partisi TBMM Grubu Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/511; Fihrist No: 6/24]. 273 Mahmut hsan zgen, TKP ve Organize Genlik Hareketleri, stanbul: 14 Mays Yaynlar, 1982, s.276. 274 Bkz. Yetkin, , Trkiyede Soldaki Blnmeler 19601970 (tartmalar, nedenler, zm nerileri), s.214. 275 Bu yorum temelde yanl deildi. Askeri okullardaki rencilerin insan kaynann nitelii iin bkz. Gldemir, Kanat Operasyonu, s.43. 276 etin Altan, Trk Sosyalizminde Yeni Devir, Ant, 3 Ocak 1967, say 1den aktaran, Yetkin, , Trkiyede Soldaki Blnmeler 19601970 (tartmalar, nedenler, zm nerileri), ss.132133.

78

tartmalar alevlendike, geri braklm halk kitlelerinin, bozuk dzenin telkinleriyle, daha yllarca sa partilere meyledecekleri ngrsnde bulunuluyor ve bir an nce iktidarn ele geirilecei yeni stratejiler gndeme geliyordu. Ordu, bu stratejinin en gl arac olarak grlmekteydi.

C. 12 MART MUHTIRASININ VERLMESNDE DI ETKENLERN ROL

Mete Tunay, elde kantlanm bir rnek bulunmamasna ramen, Trkiye gibi kritik bir corafyada olan bir lkede, meydana gelen her askeri mdahalenin ardnda, mutlaka bir d tesir olduunu u cmlelerle ifade etmektedir: Bu asker darbelerde d mdahale destek eyi Tabii buna siyah beyaz bir cevap vermek mmkn deil ama Trkiye kinci Dnya Savandan sonra yle balar iine girdi ki gerek Amerika Birleik Devletlerine kar gerek NATOya kar onlardan bir icazet almadan, yeil k grmeden bu darbelerin hibirinin yaplabileceini sanmyorum, onlarn mutlaka haberi olmutur. Daha dorusu, bu darbeyi hazrlayanlar onlarla bir iliki kurup niyetlerini belirtmilerdir diye tahmin ediyorum ama bunun bir siyah beyaz eyi yok. Fakat mmkn deil, NATOya bal bir ordunun NATOya falan haber vermeden, Amerikan Genelkurmayna haber vermeden byle bir i yapmas. Ama Amerika yaptrd. demek de fazla olur. Muhtemelen Amerikan uzmanlar arasnda Trkiyede darbeyi tevik etmek isteyen insanlar da vardr. Sonra bu yeteri kadar ak sylenebilecek bir ey deil.277 Snmez Targann d etken konusundaki yorumu ise yledir: imdi, 12 Marta gelince: 12 Mart bir kar devrimdir. Zaten 60l yllardaki siyasal iktidarlar ve sylemlerin hepsinde 61 Anayasasna atarlard, 27 Maysn getirdii hak ve zgrlkler iin te, bu elbise bize dar geliyor, bol geliyor sylemlerini hatrlatmama bile gerek yok nk bir komediydi o, hi kimse iin zne inmiyordu, sadece genel karma bakyor Trkiyede sermaye snf ama sermaye snfnn da rahatszlklar vard, 12 Martta da var, 12 Eyllde de var, yani tek bana gelmedi bunlar. 12 Mart bir kar devrimdir, sadece bir asker darbe deildir. Bunun arkasnda Amerika ve NATO vardr. 278 12 Mart Muhtrasnn verilmesinde d etkenlerin birka boyutta tartlmas gerekmektedir. Bunlardan ilki: Trkiyedeki haha ekimiyle, lkesindeki uyuturucu madde kullanm arasnda paralellik kuran ABDnin tavr karsnda sergilenen mukavemet; ikincisi: Arapsrail atmas karsnda Trkiyenin tutumu; ncs: U2 casus uaklarnn uuunun yasaklanmas olarak sralanmaldr. Parlamentoda en byk parti olan APnin bu konularda ABD ile ters dmesi karsnda bu lkenin ieride atmay krkleyici faaliyetler iinde bulunduu; bylece, mdahale gelenei olan Trk ordusunun tahrik edilerek bylesi bir karma iine sokulduu iddia edilmektedir. Ara dnem hkmetleri dneminde bu hususlarda verilen tavizler ise, bu dorultudaki tehisin doruluunun ispat olarak ileri srlmektedir.

277

Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00]. 278 Snmez Targann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 19.08 19.40].

79

imdi, dolaysyla, bu 12 Mart Muhtras ve onunla birlikte ortaya kan sreci yorumlarken bence, ite bir avu maceraperest subayn memleketi bildikleri gibi ynetmek zere kalktklar bir tuhaf plan deil hepsi birbirine eklenerek ileyen bir byk sosyal, siyasal sre ve bunun arkasndaki gelenekler toplam ve tabii souk sava ikliminde Amerika Birleik Devletlerinin Trkiyeyi NATOnun gneydou kanadnda bir istikrar merkezi hline getirme abasnn olduunu grebiliriz.Bu Amerikan talepleri, NATO talepleri aslnda herhangi bir sivil hkmet tarafndan karlanamazd, kanlmaz bir biimde bir asker mdahaleyi gerektirirdi. O nedenle, bu darbenin arkasnda da Amerika Birleik Devletlerinin rol oynadn ispatlayamasak da elimizde salam belgelerle, btn ileyiten bu sonucu kartabiliriz. Bana sorarsanz, en nemli kant o gne kadar Amerika Birleik Devletlerinin talep ettii hlde bir trl hibir hkmete yaptrmad Trkiyedeki afyon, haha ekiminin yasaklanmas kararnn bir ay sonra alnabilmesiydi. kincisi, Sleyman Demirel hkmetleri Amerika Birleik Devletlerinin izdii snr bir miktar tartmaya balayp, Trkiyeyi kendine doru aran Orta Dou gleriyle bakmaya, kendi blgesinin dinamikleri ierisinde imkn aramaya giriince de ok sert bir eletiriyle karlamt. Sleyman Demirel hkmetleri dneminde Trkiyede Sovyetler Birliinin iktisadi ve teknik yardmyla pek ok byk sanayi tesisi yapld : Aliaa Petrol Rafinerisi, Seydiehirdeki279 alminyum tesisleri, belki imdi hemen hatrlayamadm -notlarm da almadm- baka tesisler Sovyet kredileriyle yapld. Bu souk savan orta yerinde ho grlmeyen bir flrt idi Amerika Birleik Devletleri asndan. kincisi, Filistin sorununda Trkiye genel olarak Amerika Birleik Devletleri ve mttefiklerinden ayr bir tutum benimsedi. Btn bunlar, hepsi bir arada Sleyman Demirel Hkmetinin daha otoriter bir Amerikanc ynetimle ikamesi bakmndan Amerikan evrelerinde bir dnce oluturmu idi. Byk sermaye de ii hareketinin bir anda durmasn istiyordu. Baknz btn darbelere, bunlarn hepsinden sonra, Trkiyenin devlet eliyle palazlanm byk burjuva snfnn btn mmtaz yelerinin derhl esas durua getiini greceksiniz. 27 Maysta byledir, 12 Martta byledir, 12 Eyllde byledir, 28 ubatta byledir.280

1.HAHA SORUNU

ABD toplumunda yaygn olan uyuturucu sorunu karsnda aresiz kalan Nixon ynetimi, sorunun kaynanda Trkiyeyi grmektedir. Bu nedenle ABD ynetimi, yzlerce ailenin geim kayna olan Trkiyedeki haha retimine son verilmesi iin youn basklar uygulamaktadr. Hkmet, bu basklar karsnda zmn yasaklamak olmadnn altn izerek, kontrollerin sklatrlmasndan baka bir arenin olmadn belirterek, i ilere mdahale nitelii tayan yasaklama zorlamasna kar kmaktadr.281

279 280

Tutanak metninde sehven, Eskiehir olarak gemi; biz dzelttik. Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 281 Bilebildiimiz kadaryla tarihin hibir dneminde, hibir d g, ister mttefik ister dman olarak, Anadoludaki devletlere haha ekimini yasaklatabilmi deildir. En az 4000 yldr haha ekimi yaplan Anadoluya

80

Demirel, uygulanacak bir yasaklama kararnn ABD genliini zehirleyen Trkiyedir kanaatini perinleyeceinden bahisle, Trkiyede yllk 120 ton retilen afyonun ABD genliine 1 hafta bile yetmeyeceini ifade etmekteydi. 282 Bir taraf yasaklayacaksn derken; dier tarafn asla! eklinde cevap vermesi, kimi naho olaylara da sebep oluyordu. ABD Bykelisinin diplomatik nezaket kurallarn hie sayarcasna Demirelin huzurunda kulland slp, kendisine bizzat Demirel tarafndan kapnn gsterilmesine bile yol at anlatlmaktadr.283 Kap dar edilme hadisesinin hemen ertesinde Washingtona arlan ABDnin Ankara Bykelisi William Handleyin, bizzat bakan yardmcsndan u szleri iittii iddia edilmektedir: Meseleyi ne kadar cidd tuttuumuzu gstermek iin unu belirtmek isterim. Eer Trkiye haha ekimini yasaklamazsa Altnc Filonun derhl stanbulu tahrip etmesini Bakana tavsiye edeceiz. Hatta Ecevitin sonradan Ufuk Gldemire akladna gre, Dileri Bakan Kissingerin bulunduu bir toplantda, bakan danmanlarndan biri tarafndan Gerekirse Mavi Camiyi (Sultanahmet) balarna ykalm szleri sarf edilmiti. Tm bu nakledilenler doruysa; grnen oydu ki Bakan Nixon kendi kamuoyu nezdinde salayaca saygnln, Ortadounun bylesine nemli bir lkesine haddini bildirmekle elde edilebilecei beklentisi iine girmiti.284 Demirel hkmeti ise bunu bir milli onur vesilesi yapm srarl basklara kar diren gstermitir.

2.ARAP-SRAL ATIMASINDA TRKYENN TAVRI

Ortadou lkeleriyle ilikilerini, sz konusu devlet ya da devletlerin sraille olan ilikisine endeksleyen ABDnin, Trkiyenin bu noktadaki konumundan pek honut olmad gzlemlenebilmektedir. Arap-srail gerginlii karsnda Demirel hkmetinin taknd tutum: Kalknma ve mreffeh bir Trkiye yaratma ynnde, Trk karlarnn blgedeki atmadan olabildiince uzak, sraile kar mesafeli durmakla salanabilecei dorultusundaki siyasete gre belirlenmiti. Nitekim Arap lkelerinin blgedeki bir dier lkeye kar alacaklar konum da ABDninkinden farkl deildi. sraille gelitirilecek iyi ilikiler, bu devletler nazarnda Trkiyeyi itibarszlatracak; verimli ekonomik ilikilerin sona ermesine neden olabilecekti. Blgede ABD tarafndan sraile tutulan gvenlik emsiyesi olmak gibi bir grntnn Arap lkeleriyle hali hazrda yrtlen ve daha da gelitirilmeye meyyal, krl iktisadi imknlar zedeleyebilecei endiesi, Trkiyeyi ABD karsnda dik durmaya adeta mecbur klmaktayd. te yandan, dnya ekonomik sisteminde Trkiyeye biilen dengeli ve tarm arlkl kalknma modelinden sapma emareleri gsteren Demirel hkmetinin, daralan kredi kaynaklar karsnda, Sovyet teknolojisi ve finansmanna istinat eden yatrm projelerine girmeye balamas, ABD nezdinde endie yaratan bir baka unsur olarak gzkmektedir.285 Trk sanayicilerinin Ortadou pazarndaki yerlerini muhafaza etmek iin kimi zaman deiik hamleler yapmaya eilimli
bu yasak, bir d gcn basksyla, ilk -ve dileimiz odur ki, son olarak 12 Martn naml Babakan Nihat Erim tarafndan konmutur. Aytun Altndal, Haha ve Emperyalizm, stanbul: Havass Yaynlar, 1979, s.12. 282 Mehmet Ali Birand, Can Dndar, Blent apl, 12 Mart (htillin Penesindeki Demokrasi), Ankara: mge Kitabevi, 1994, s.169. 283 Hseyin Demirel, 12 Martn yz (Nasl Geldi, Nasl Geti?), stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1977, s.56. 284 Ufuk Gldemir, Kanat Operasyonu, stanbul: Tekin Yaynevi, ty s.51. 285 Cem, Tarih Asndan 12 Mart (nedenleri..yaps..sonular), (ki Cilt bir arada), ss.265292.

81

olduklar da grlmektedir. dnyasndaki rekabetin, bazen etnisite vurgusunun suiistimaliyle birlikte yrtldn ifade eden Blend Ulusunun anlatt bir olay, bu bakmdan dndrcdr: imdi her gittiim yerde de yani Badatta da, Tahranda da ekonomik ilikiler konusunda ilgilileri topluyorum hani ihracatt, ithalatt, bilmem neydi filan onlar konuuyorum. Tahranda geldiler Efendim byle byle buzdolab ihalesi var burada, iki grup birbiriyle dalayor. Nedir onlar? Biri Ko Grubu, Jak Kamhinin grubu. Ko grubu dermi ki: Bu Yahudinin bunlar, bunlar almayn, tekini aln. Mthi sinirlendim bunu duyunca. Ankaraya dndm rahmetli Vehbi Ko, -tesadf, ne ardm ne ettim- beni ziyarete gelmek istedi, buyur dedim. Ama ertesi gn, tesadf, geldi. Dedim ki: Vehbi Bey, sen yapmazsn tabii bunu ama kraldan ziyade kral taraftarlar vardr, haberin olsun yani bunu byle byle yapmlar, ok zldm bunda. Yok, filan dedi ondan sonra ey etti, yleydi. Biri sordu da hani byk sermayeyle ilikileriniz Tabii bu konuda ihracat artrmak iin devaml ne mmknse yaptk yani.286

3.KIBRIS VE U2 CASUS UAKLARI MESELES

Trk-Amerikan ilikilerinin bozulmaya balamasnn bir dier yn ise ABDnin zellikle altml yllarda zirve yapan Kbrs meselesindeki tutumundan kaynaklanan politikasnn, Trk tarafnda yaratt gvensizliktir. Demirel, nnye gnderilen nl Johnson mektubunun muhtevasn unutmamt.287 Kbrsa mdahale imknlarn aratran Trkiyenin sz konusu mektupla, muhtemel bir harekt esnasnda ABD tarafndan verilen silahlar kullanmaktan men edilmesi, gerekten haysiyet krcyd. stelik mektubun ieriinde muhtemel bir Sovyet saldrs karsnda NATOdaki ykmllklerden kaynaklanan ittifak taahhtlerinin yerine getirilemeyecei noktasndaki lafz, artk Trkiyeyi kuzey komusuyla iyi geinmeye, ikili ilikileri ittifak anlamalar dnda, bamsz mnasebetler gelitirerek iyi bir seviyeye getirmeye mecbur klyordu. lk tedbir: U2 casus uaklarnn SSCB zerinde yaptklar uularn yasaklanmas oldu. Bu erevede, Black Bird (Kara Ku) ismini tayan bu uaklarn Adanadan havalanarak SSCB semalarna doru umalar, ikili anlamalarn288 tand bir imkn olmakla birlikte, Demirel nazarnda Trkiyenin bamszln zedeleyici mahiyet tayordu. Demirel, sz konusu anlamalardaki bamszl zedeleyici hkmlerin ayklanarak yeniden tanzimi noktasndaki kararlln izhar edince, ABD tarafndan hkmetine kar husumetin ilk sinyallerini alma ya balad. 289

286

Blend Ulusunun 14.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 12.45]. 287 Oysa Johnson Mektubu henz ortada yokken yazlm bir kitapta, Johnsondan byk bir vgyle, hr dnyann lideri olarak bahsedilmektedir. Bkz. Akdes Nimet Kurat, Bakan Lyndon B. Johnson ve ABD Cumhurbakanl, Ankara: Dost Yaynlar, 1964. 288 Trkiye ile ABD arasnda imza edilen bu tip anlamalar iin bkz. Haydar Tunkanat, kili Anlamalarn yz, Ankara: Ekim Yaynevi, 1970. 289 Cneyt Arcayrek, Demirel Dnemi 12 Mart Darbesi 19651971 (Cneyt Arcayrek Aklyor5), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985, s.151.

82

4.DEMREL YORUMLARI

VE

ALAYANGLN

12

MART-ABD

LKSNE

DAR

ABD asndan dnldnde Demirel hkmetiyle i yapmann (!) artk imkn kalmamtr. Haha ekimini durdurmayan, blgede Arap yanls bir siyaset izlemeye devam eden, SSCB ile ilikilerini gelitirmek, iyiletirmek iin gayret sarf eden, U2 uaklarnn uu izinlerini kaldran bir hkmetle allmazd (!) Ufukta daha iyi allabilecek alternatif bir sivil hkmette de gzkmyordu. O dnemde sadece kalknmakta olan memleketlerde deil, Avrupada bile imaj sorunu yaayan ABDnin, bir dediini iki yapmayacak herhangi bir partinin seim kazanma ans da zaten ok zayft. ABD hakknda yaplan, iyi alma imkn bulduktan sonra, karlar dorultusunda seyreden herhangi bir lkedeki ynetimin, tarz ve biiminin ok nemli olmad ynndeki alayangilin u deerlendirmesi bir kez daha nemlidir. Baknz smail Cem Bey, Amerika, una aldrmaz: Bir memlekette demokratik idare olmu, oven idare olmu, faist idare olmu, ona hi bakmaz. Amerika, o memleketin kendisine ne lde tabi olduuna, kendi politikasna ne dereceye kadar satelit (uydu) haline gelebileceine bakar. 290 Oysa Demirel, bugn darbe ve muhtralardaki Amerikann dahlinin olmadn sylemektedir: Amerikallar meselesine gelince: Benim bildiim kadaryla Amerikallar bu iin hibir yerinde yoktur. Kim konutuysa, kim gittiyse, baka mesele ama karar dediiniz nesnenin iinde hibir Amerikal yoktur, Amerikann dncesi de yoktur, fikr de yoktur. Her nde.291 Ayn ekilde, Gldemir tarafndan bu balamda sorulan bir suale Demirelin verdii cevab da nakletmek gerekiyor: Trkiyede demokrasi olup olmamas Amerikann umurunda bile deildir.292 te tm bu sebeplerden tr iddia edilmektedir ki: ABD, lkeyi askeri vesayet altnda yneten uyumlu (!) bir hkmet aryordu. Bu yzden ortamn hazrlanmas vazifesi biilen mihraklar, harekete geirildi. Bu eylemde CIAnn etkin vazife grd; bunu da zel Harp Dairesi eliyle yrtt teden beri iddia edilir olmutur. Oysa tpk MT gibi CIAnn da yasada saylan grevlerinde hibir ekilde silhl operasyon yapma yetkisi bulunmamaktadr. Ancak CIAnn Trkiye gibi eitli lkelerde, i istihbarat birimlerindeki muhtelif ahslar kimi zaman dorudan, kimi zaman ise ie bizzat katlarak lkelerin iilerine mdahale ettii grlyor, iddialar varittir.293 12 Martta istifa ettirilen hkmetin Dileri Bakan hsan Sabri alayangilin Politika Gazetesine, smail Cem araclyla yapt deerlendirme bunun en yetkili azdan yaplan bir itiraf gibi gzkyor. alayangil: 12 Martn arkasnda CIA vardr, hem de byk lde vardr294 grndedir. 19691971 yllar arasnda sokakta balayan kaynamann arkasndaki glerin kimler olduu noktasnda yaplan deerlendirmelerin ortak yargs uydu: Birileri hdiselerin kanl hale gelerek trmanmasn, nihayetinde demokratik ortamn kesintiye uramasn hedefliyordu. Bu
290 291

smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart (tarihteki yeri ve sonular), C2, stanbul: Cem Yaynevi, 1977, s.51. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 292 Ufuk Gldemir, evik Kuvvetin Glgesinde Trkiye (19801984), stanbul: Tekin Yaynevi, 1986, s.217. 293 David Wise/Thomas Ross, Grnmeyen Hkmet CIA (Amerikan stihbarat Tekilt), Ankara: Sol Yaynlar, 1966, ss.4243. 294 Cem, Tarih Asndan 12 Mart (tarihteki yeri ve sonular), C2, ayn yer.

83

noktada, sz konusu yllarda cereyan eden atmann taraflarndan biri olarak saylabilecek olan Dou Perinekin u tespitini zikretmek gerekiyor: 1977 ile 1980 arasnda Abdi peki, Karafakiolu, Bedrettin Cmert gibi Trkiyenin ok deerli aydnlar katledildi. Kim katlettiriyor? Bir CIA operasyonu bu. Neden? Trkiyeyi yle bir noktaya getirecek ki, asker gelsin, bir otorite bar salasn. Bu terr yaratmak iin, operasyon balyor. 295 Blend Ulusu ise d tesir konusunda, askerin hibir ekilde dardan birilerinin ynlendirmesiyle mdahale etmediini; d tesirden belki unun anlalabileceini belirtmektedir: omaklama falan deil bilakis dn memleketin iini kartrp Trkiyeyi blme, paralama bakmndan d tesiri vardr. Yoksa darbe olsun marbe olsun filan deil. Mesela, bunlar memlekette gnde 20 kii lrken hibir yerde dtan bize bir ey gelmezdi. Ama vaktiyle bunlar durduktan sonra eitli eyler geliyor.296

295

Arslan Bulut, Trk-Devrimci Diyalogu (Dou Perinek ve Attil lhanla Rportajlar), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1998, s.41. 296 Blend Ulusunun 14.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 12.45].

84

NC BLM: 12 MART MUHTIRASINA YNELK TUTUM VE TEPKLER

Muhtra henz verilmemiken, eitli kesimlerde hissedilen d krklnn telafisi ynndeki nerilerin, srece cumhurbakannn mdahalesi ve tarafsz, partilerst bir hkmetin kurulmas ekseninde getirildii grlmektedir. lgin olan, mevcut duruma mdahale edilmesi ynnde taleplerle gelen kesimlerin, parlamentoda yer almayan kk parti ya da kesimlerle, parlamentoda etkinlik gsteremeyecek kadar zayf olan partiler ve bamsz parlamenterlerden gelmi olmasdr. 12 Mart Muhtras etrafnda Silahl Kuvvetlerin tutumu hakknda, yaplan deerlendirmelerde ise muhtrann, anayasada yer alan emredici hkmleri hayata geirme hamlesi olduu;297 Atatrk devrimleri aleyhindeki tutumlarn msamaha ile karlanmasnn mmkn olmad belirtilmektedir.298 Devletin kurulu felsefesinin ana unsurlarndan biri olan laiklie kar gelien hareketler;299 anayasa ve onu uygulamakla grevli olanlar arasnda inan ayrlnn bulunmamasnn gereklilii;300 sosyal devlet ilkesini niteleyen dzenlemelerin yaplmay301 arasnda paralellikler kurulmaktadr.

A. CUMHURBAKANI CEVDET SUNAYIN MUHTIRA SONRASINDAK TUTUMU VE FAALYETLER

Dnemin Babakan Sleyman Demirele, iinde bulunduu aresizlii beni de devreden kardlar szleriyle anlatan, Cumhurbakan Cevdet Sunayn, muhtra ertesinde hkmetin istifas sonrasndaki tavr: Muhtray onaylar mahiyettedir. Muhtra, Sunaya gre: Devletin derin ve sonu karanlk bir kmaza girmesini nleyen; tehlikeli bir dnemeci geride brakan yeni bir devreyi aan hamledir. Silahl Kuvvetlerin bu giriimi, anayasa ve 211 sayl kanunla kendisine verilen grev ve yetkinin kullanlmasndan baka bir ey deildir ve merudur. Bu evrede artk tm vatandalar, sorumlu kurulular arasnda inan, tutum, davran ayrlna bundan byle msamaha ve tahamml edilemeyecek bir srece girilmitir. Devletin, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, laik karakterine halel getirici tm faaliyetlere kar nlemler ieren kanunlarn uygulanmay, son bulacaktr. Silahl Kuvvetlerin son mdahalesinin amac da budur. Anayasann ngrd reformlarn bir trl tatbik edilmemesi, mdahalenin meruiyetini belgelemektedir. Genlik hareketlerinin ideolojik maksatlara hizmet etmesinin nne geilecektir. Tatbikata geirilmesi ihmal edilen reformlarn partilerst bir anlayla yaplaca belirtiliyor; bu dorultuda, yurttalardan, siyasi partilerden, parlamentodan, anayasal

297 298

14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79618]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79619]. 299 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796110]. 300 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796111]. 301 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796112].

85

kurululardan, parlamento d muhalefetten, genlikten, iilerden bu meselelerin halli yolunda alacak olan yeni hkmete destek olmalar isteniyordu.302 Sunayn bundan sonraki giriimleri: eitli siyasi partilerden gelen muhtralar nda kurulacak yeni hkmetin doasna ilikin esaslar belirlemek olmutur. Buna gre; yeni babakan TBMM iinden ancak partisiz bir ye olacaktr; kabine, milli koalisyon tarznda tekil edilecektir. Atanacak babakan, milli koalisyonun tekilinde, anayasann 102nci maddesine gre, hkmetin kurulmasnda tamamen serbest braklacaktr. Kurulacak hkmet partilerst bir anlayla karlanmal ve gvenoyu ile desteklenmelidir. Yeni hkmetin desteklenmesi, eitli kayt ve artlara balanmayacaktr.303

B. PARTLERST HKMETN KURULUU VE TEPKLER

Partilerst olmas hedeflenen yeni hkmetin bana getirilecek ahsn kim olaca noktasndaki teredddn uzun srmedii anlalmaktadr. Nitekim Cumhurbakan Cevdet Sunay tarafndan CHP Genel Bakan smet nnye hitaben yazlan bir yazyla, bu greve Kocaeli Milletvekili Prof. Dr. Nihat Erimin uygun grld belirtilmekte; partilerst bir anlayn tesisi ynnde ad geenin CHPden istifasnn gerekli grld ifade edilmektedir. Bu konuda CHPnin anlayl davranarak, sadece Erimin istifasn ho grmekle kalmayp, hem yeni bakanlar kuruluna ye, hem de kaytsz artsz gvenoyu vermesi rica edilmektedir.304 Ayn tarihte Erime yazlan bir yazyla da babakanlk teklifi ad geene iletilmekte lakin bu teklif, Erimin CHPden istifa etmesi kouluna balanmaktadr.305 Erimin babakanla getirilmeyi kabul ettii CHP Genel Bakanlna306 ve bizzat Genel Bakan smet nnye gnderdii iki istifa dilekesinden anlalmaktadr. lgintir ki Erim, istifa dilekesinde: Sayn Cumhurbakannn uzun almalar sonunda beni bu greve atamak isteyiini de bir zaruret saymann yanl olmayaca dncesi ile lkemize hkmet bakan olarak hizmet etme arsn olumlu karlamay, parti mlahazalarnn stnde bir yurtseverlik borcu olarak gryorum 307 eklinde hi de mtevaz olmayan cmleler sarf etmektedir. Erimin siyasi ve akademik zgemii ise etkileyici gzkmektedir.308

302

Cumhurbakan Cevdet Sunayn Silahl Kuvvetlerce Verilen 12 Mart 1971 Tarihli Muhtra Hakknda Trk Milletine Mesaj (Ankara, 15 Mart 1971) [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7961]. 303 Sayn Cumhurbakannn Trkiye Byk Millet Meclisinde Grubu Olan Siyasi Partilerin Heyetleri ve Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu ve Kontenjan Grubu Bakanlaryla Yapaca stiareler in 17.03.1971 Tarihli Muhtra [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79614]. 304 Cumhurbakanl tarafndan CHP Genel Bakanlna gnderilen 19.03.1971 tarih ve bil sayl yaz 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7963]. 305 Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan Kocaeli Milletvekili Prof. Dr. Nihat Erime gnderilen 19.01.1971 tarih ve bil sayl yaz 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79631]. 306 Kocaeli Milletvekili Nihat Erim tarafndan CHP Genel Bakanlna gnderilen 19.03.1971 tarihli dileke [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79632]. 307 Kocaeli Milletvekili Nihat Erim tarafndan CHP Genel Bakan smet nnye gnderilen 19.03.1971 tarihli istifa mektubu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79633]. 308 Prof. Dr. Nihat Erimin kimlii [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79634].

86

Cumhurbakanl arivine intikal ettirilmi, deiik kesimlerden gelen temenniler arasnda, bir ismin gnderdii mektup dikkat ekicidir. Eski bir Demokrat Partili olan ve partinin kapatlmas iin Ankara 4nc Asliye Hukuk Mahkemesine dava aan Avukat Cemal zbey309 bu kez Birlik Partisi kurucusu unvanyla Cevdet Sunaya bavuranlardan. zbey, mektubunda: Derhal Yaplmas Lazm Gelen Devrim ve Reformlar bal altnda 30 teklif sunuyor. lgin olan bu tekliflerden bazlar unlar: Atatrk, ebedi ve milli siyasi mrit ilan edilmelidir; Btn millet Trk, Atatrk, ilerici, devrimci, reformcu ve manay da reddetmeyen toplumcu bir kitle haline getirilmelidir; badet dili ve ezan derhal Trke olmaldr, mam-Hatip okullar derhal kapatlmal ve ortaokul retimi yapan okullar haline getirilmelidir. zbey, tekliflerine devam ediyor: Kuran kurslar derhal kapatlmal ve vatandalara okuma, yazma reten kurslar haline getirilmelidir; Yksek slam Enstitleri derhal kapatlmal, Ky Enstitlerine ve orta dereceli okullara retmen yetitiren yksek okullar haline getirilmelidir Diyanet ileri Bakanl genel idareden ayrlmal, bir vakf haline getirilmelidir Kurulacak Atatrk Enstits vastas ile Atatrkn btn fikirleri, szleri maddeletirilerek her Trk vatandana intikal ettirilmelidir. Daha bunun gibi st perdeden getirilen nerilerle devam eden mektup iki notla son bulmaktadr. zbey, muhtra sonrasnda takip edilmesi lazm gelen zorunlu 3 hal tarz hakkndaki hukuki ve siyasi grn en ksa zamanda ilgili makamlara ve Trk kamuoyuna sunacan belirtiyor.310 Balkesir milletvekili Mevlt Ylmazn Cevdet Sunaya gnderdii mektup da dierlerinden farkl bir boyut tamas asndan nemlidir. Ylmaz, 12 Mart ncesindeki genlik eylemlerinin ana sebebinin dini eitime yeterince nem verilmemesinden dolay, genliin iine dt manevi bunalmn doal tezahrleri saymaktadr. Dinine ve milli-manevi deerlerinin idrakinde olan bir gencin devletine bakaldrmayacana hkmeden Ylmaz, Batl lkelerdeki mfredattan rnekler vererek bu dorultuda yaplmas gereken Milli Eitim reformuna taraftar grnyor. Anayasa deiikliklerinin yaplrken, bu hususun da yeni anayasa eklenmesi gerektiinden sz etmektedir.311 Kamuoyunun 12 Mart muhtrasna ilikin olarak hissiyatn yanstmas asndan nemli olduu dnlen birok mektup ve telgrafa da tesadf edilmektedir. Bunlarn ok nemli bir ounluu muhtray onaylamakta, Erimin babakanla getirilmesindeki isabetten dolay Sunay kutlanmaktadr.312 Kamuoyunda, Kontenjan Senatr Nihat Erimin eski bir CHPli olmasndan dolay, kabinede CHPli yelerin ounlukta olaca ynnde bir dnce bulunmaktadr. Ancak, kurulan hkmetin yelerinin byk ounluu parti d isimlerden seilmitir. Bundan dolay, bu hkmete Teknokratlar Hkmeti ad verilmitir. Muhtrada bahsedilen partilerst bu

309

Bkz. Cemal zbey, Demokrat Partiyi Nasl Kapattrdm, Ankara: Emek Basm Yaymevi, 1961.

310

Av. Cemal zbey tarafndan Cumhurbakanl Yksek Makamna hitapl 18.03.1971 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770926]. 311 Balkesir Milletvekili Mevlt Ylmaz tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 02.12.1972 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/626; Fihrist No: 7990]. 312 Eski orum Milletvekili Nejdet Ycer tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 20.03.1971 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770937].

87

hkmetten lkedeki kargaaya son vermesi ve anayasal reformlar gerekletirmesi beklenmitir.313 Nihat Erimin, hkmetin kurulmas sreci esnasnda, Cumhurbakan ile ilikilerinde her iki tarafa da gvenilen bir kii olan eski senatrlerden Sadi Koan nemli rol olmutur. Sadi Koa, baz gnler defa Cumhurbakanlna giderek gelimeleri Cumhurbakanna aktarm, Cumhurbakannn gelimelere ilikin grlerini de Nihat Erime iletmitir.314 Bu srete 12 Mart ynetiminin amac, 1960'ta olduu gibi, bir dizi sosyal ve ekonomik reformlarla gelimeyi salamak ve siyasal dzensizlii ortadan kaldrmak olmutur. Fakat yllk askeri-sivil rejim, bunlarn dnda baka eylemlerde de bulunmutur. Bu dnemin en kayda deer eylemi, sol harekete uygulanm olan geni apl bastrma eylemidir. 11 ilde skynetim ilan edilerek, hemen arkasndan genlik gruplarnn, profesyonel derneklerin ve sendikalarn faaliyetleri yasaklanmtr. Sol kanad temsil eden gazeteler ve dergiler ya bir sre iin yasaklanm ya da tamamyla kapatlmtr. Skynetim blgelerinde grev ve lokavtlar yasaklanmtr. Bylece, ordu siyasal ve ekonomik sistemde reform yapmak istemesine ramen, faaliyetlerini daha ziyade gvenlik salamada younlatrmtr.315

CHPde ilk nemli kriz, Erim'in kuraca hkmete katlp katlmama konusunda kmtr. Genel Sekreter Blent Ecevit ve arkadalar mdahaleye kar aka tavr alarak partinin kurulacak hkmette yer almamasn istemitir. Buna karlk Genel Bakan smet nn CHP'nin hkmete katlmasndan yana olmutur. Ecevit yanllarnn ounlukta olduu CHP Merkez Ynetim Kurulu, CHP'nin hkmete ye vermemesini kararlatrmasna karn, nn'nn denetimindeki CHP Meclis ve Senato Ortak Grubu partinin hkmete girmesini kararlatrmtr. Bunun zerine Ecevit 21 Mart 1971'de CHP Genel Sekreterliinden istifa etmitir. Ecevit: "Hkmete katlmama karar alnabilseydi baz eyler kurtarlabilinirdi. Sayn Genel Bakan byle dnmyor. Ona ramen onunla kar karya partiyi ynetemem. Ortann Solu hareketinin ve benim, demokrasi kurallar iinde yenilemeyeceimiz anlalmtr. Demokratik kurallar dna klarak yenilgimiz salanmtr. Hareket, hkmetten daha ok Ortann Soluna kar" szyle de gr ayrln aka ifade etmitir.316 Erim Hkmeti iin yaplan gven oylamasna ise CHP'nin Ecevit grubu katlmam ve varlklarn yar askeri idarenin devamnda grenler, tehlike yaratabilir diyen Ecevit'e nn: Ecevitilerin bu tavrlarna gz yummayacam! tepkisini gstermitir.317 nn'nn hem darbecilere zaman zaman sert tepkiler gstermesi, hem de klalarna dnmeleri srecini hzlandrmak iin onlarn isteklerini onaylamasnn yan sra CHP'nin isel deiiklikleri, 12 Mart dneminde bu partinin, 27 Mays dnemine oranla etkin bir rol oynamasn engellemitir. nk artk CHP, yalnzca smet Paa ile zdeletirilmemektedir.
313 314

Kurtul Altu, 12 Mart ve Nihat Erim Olay, Ankara, 7 Gn Yaynclk, 1973, s.8. Altu, a.e, s.25. 315 Birsen rs, Trkiyede Askeri Mdahaleler, stanbul, Der Yaynlar, 1996, s.162. 316 Milliyet, 22.3.1971, s.11. 317 Ergin Erolu, Snflar Asndan 12 Mart: 12 Mart Devam Ediyor mu?, stanbul, Grsoy Yaynlar, 1974, s.22-28; Nuren Mazc, Trkiyede Askeri Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri, stanbul, Gr Yaynlar, 1989, s.140.

88

Darbecilere sert bir kar tavr alan Ecevitiler grubu ortaya km, bunlara kout olarak CHP merkezi izgisinden Ortann Soluna kaymtr.318 Ecevit'in 12 Mart karsndaki bu tavizsiz, sert ve kesin tavr, dnem boyunca deimemitir. 12 Mart'n Anayasa operasyonlarndan kimine CHP olumlu oy verirken, Ecevit ve arkadalar, partilerinden ayr bir tavr izlemitir. Ecevit, 12 Mart babakanlaryla da, 12 Mart'n sahipleriyle de en sert polemiklere girmitir. Bu dnemdeki kararl tavr, onun nce parti liderliine sonra babakanla ulamasnda, halkn indinde mert ve cesur bir lider olarak kendini kabul ettirmesinde balca etken olmutur.319 Bu srete CHP bir kere daha blnmtr. CHP parti ynetimine Blent Ecevit gelip hkmetten milletvekillerini ekme karar alnca, smet nn partiden istifa etmi onunla birlikte nemli sayda senatr ve milletvekili de istifa etmitir. Daha sonra Blent Ecevit partide kalan muhalifleri temizlemek iin disiplin kurullaryla ilgili tzk deiiklii yapnca partiden bir grup daha istifa etmitir.320 Kemal Satr nclnde ayrlanlar 4 Eyll 1972de Cumhuriyeti Partiyi (CP) kurarken bir ksm milletvekili ve senatr bamsz kalmtr. Basn bu gruba Bamsz Halklar Grubu adn vermitir.321 Melen Hkmeti dneminde iki byk partiden biri olan CHP'deki ynetim deiikliiyle, daha ilk gnnden 12 Mart'a kar km bir ekip ibana gelmitir. CHPde yeni ynetimi oluturanlar, Anayasa deiimlerinden idamlara, skynetimin uzatlmas kararlarna kadar 12 Mart'n ou uygulamasna kar km kiilerdir. Nitekim CHP, nce Melen Hkmeti'nin sunduu III. Be Yllk Kalknma Planna Mecliste olumsuz oy kullanm, daha sonra hkmetten ekilme karar almtr. CHP Genel Bakan Blent Ecevit, Melen Hkmetine en ar eletirileri yneltmi, bir 12 Mart hkmetini, ilk kez CHP desteinden tmyle yoksun brakmtr.322 CHPden kopanlar arasnda bunlar yaanrken CHP'nin 1972 sonras ideolojisi Ecevit baa getikten ksa bir sre sonra CHP ideolojisine ad olarak "Ortann Solu" kavramnn yerini "Demokratik Sol" almtr. Fakat iki kavram da sosyal demokrat olarak tanmlanmaktadr. CHP Sosyalist Enternasyonal'e ye olmutur. Parti ideolojisinde en gze arpan szckler "halklk" ve "demokrasi"dir.

Sleyman Demirel ve AP btn dnem sresince izleyecekleri bir politikay ilk gnlerden balayarak oluturmulardr. Bu srete 12 Martlar ve 12 Mart hkmetleri sermayenin genel karlar dorultusunda ne yapsa, desteklemilerdir. Buna karlk, 12 Mart'n brokratik z ne zaman snr asa, 12 Mart ne zaman kalclk eilimleri gsterse, Demirel ve partisi ellerinden geldiince engel karm, hkmetlerle arasn am, btn gcn ortaya koymutur 323

318 319

Mazc, a.g.e., s.141. Cem, a.g.e., s.501. 320 Gevgilili, a.g.e., s.574, Ahmad, a.g.e., s.392-395. 321 Milliyet, 27.11.1972, s.1. 322 Cem, a.g.e., s.459. 323 smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart, stanbul, Cem Yaynlar, 1993, s.499.

89

Demirel, ilk hkmetin kurulduu ayn gnlerde parti tekilatna da bir genelge yaynlayarak, 12 Mart Muhtrasnn nasl deerlendirdiini, bu dnemde balca amacnn ne olduunu aklamtr. Buna gre 12 Mart tarihinde balayan krizin millete ve demokrasiye mmknse zararsz veya en az zararla atlatlabilmesi iin ve fedakarlk gstermekten kanlmamas gerektii, partinin tutumunun bu ller iinde deerlendirilmesini, hkmete verilen olumlu oyun demokrasinin maruz kald zararn giderilmesini salamak iin olduunun tekilat tarafndan bilinmesi istenmitir. 324 12 Mart rejimi Parlamentoyu datacak ve yetkiyi dorudan doruya stlenecek kadar ileri gitmemitir. Onun yerine, 12 Mart rejimi, tecrbeli CHP'li siyaseti Nihat Erim bakanlnda, partilerst ya da teknokrat bir hkmet kurulmasn tevik etmitir.325 Ancak bunu hemen ncesinde muhtrann verilmesinden sonra basnda yer alan babakan adaylar arasnda senatrn ismi gemitir. MBG Bakan Fahri zdilek, Mucip Atakl ve Cemal Madanolu isimlerini Babakan aday olarak ortaya atan Akam gazetesinin 326 bu iddias gereklerden uzak grlmtr. Muhtrann sahibi olan TSK ynetim kademesinin 12 Mart ncesinde baz tabii senatrlerin giritikleri faaliyetlerine ynelik iddialardan sonra bu yola gitmesi beklenmesi g grlmtr. Dolaysyla Babakan olarak seilecek isim muhtrada sz edilen partilerst kavramna uygun olarak Nihat Erim olmutur. lk 12 Mart Hkmeti kurulur kurulmaz, Demirel kesin tavrn alm ve ncelikle kurulacak hkmetin kendi felsefelerine uymas gerektiini belirtmitir: ... Yeni hkmetin (I. Erim Hkmeti) programnda bir defa ana tehiste beraber olmadmz ifade ettik Devleti slah ediyoruz, reforma tabi tutuyoruz diye ktrm hale getirmemelisiniz. Vatandalara faydal oluyoruz diye byk vatanda kitlelerine fayda salamaktan uzak, birtakm ekilcilik iine girmememiz lazmdr Getireceklerdir meseleleri, greceiz. Bizim programmza, felsefemize ters dmyorsa destekleriz. Programmza, felsefemize ters dyorsa desteklemeyiz. Onun dnda kimse bizden bir ey isteyemez...327

C. MUHTIRAYA VE EVRELERN TAVRI

PARTLERST

HKMETE

YNELK

SOL

12 Martn sol evrelerde nasl karlandna ynelik istihbarat faaliyetlerinin de bir taraftan yrtldne ahit olunmaktadr. Bu konu hakkndaki bir bilgi notunda: Trkiye retmenler Sendikasnn (TS) zmir ubesinde 15 Mart 1971 gn saat 19.3022.00 saatleri arasnda bir toplant yapld; toplantda nemli kararlar alnd bildirilmektedir. 22 maddeden ibaret olan bildirinin 7. maddesinin sonradan deitirildii ifade edilmektedir. Buna gre; Yoksul Krt kylleri zerindeki zorlu bask kaldrlmaldr ibaresi karlm ve bildirinin altna Btn Devrimci Kurulular imzas atlmtr. Demirelin istifa etmek mecburiyetinde braklmasnn ise

324 325

Milliyet, 14.4.1971, s.1. zbudun, ada Trk, s.38. 326 Akam, 16-17.3.1971, s.1. 327 Milliyet, 11.4.1971, s.1.

90

Devrimci Glerin zaferi olarak takdim edildii de bilgi notunda yer almaktadr. Sz konusu bilgi notunda 1520 gn ierisinde yurdun eitli yerlerinde patlamalar gerekletirilecei; ABD Bykelisini karlma planlar yapld; bylece ordunun mdahalesinin hibir eyi deitirmedii mesajnn verilmesinin hedeflendii aklanmaktadr.328 Muhtra ve sonrasnda kurulan Erim Hkmetine kar ar sol olarak nitelendirilen mihraklarn da takip altnda olduunu belgeleyen bir vesikann daha olduuna tesadf edilmitir. Belgenin giri ksmnda, memleketteki ekonomik sorunlarn ve bu sorunlara zm getirmekteki gecikmenin de etkisiyle sol mihraklarn kitleler zerindeki etkisinin artt belirtilmektedir. Sol mihraklarn, silahl kuvvetlerin sol eilimli bir kalkmasna umutla baktklar ifade edilmektedir. Sol gruplar arasnda TP, ANT ve Proleter Devrimci Aydnlk evresi hari muhtray destekledikleri ya da kabinenin tayinine kadar hareketsiz kaldklarndan sz edilmektedir. Muhtra sonrasnda kurulacak parlamentonun ii ve kyl temsilcilerinden olumas; sz konusu mdahalenin radikal gen subaylarn stlerine kar gsterdikleri tazyikin neticesi olduu fikrinin, maksatl olarak ilendii belirtilmektedir. Lakin muhtra sonrasnda silahl kuvvetlerin gsterdii demokratik teamllere meyilli tavrn, bu evrelerde hayal krkl yaratt; hi de yle beklendii gibi radikal sol amalar iermediinin bu evrelerce de anlaldnn alt izilmektedir. Bu d krkl neticesinde, radikal solun doal olarak mevcut partilerst hkmeti ypratma faaliyetleri iine girecei ngrs yaplmaktadr.329

1.TPN MUHTIRAYA KARI TUTUMU

Sz konusu vesikada ncelikle TPin muhtra hakkndaki gr ele alnmaktadr. Buna gre TP, yeni hkmetin icraatlarna yn veren felsefenin devrimciliini inandrc bulmamaktadr. Yeni hkmet, yaknda faist tedbirler almaya zorlanacaktr; ii snfnn ekonomik ve siyasi mcadelesini geriletmek ve bastrmak amacyla giriilecek bu hareketler karsnda savalacaktr. Trkiyede herhangi bir hkmetin niteliini belirleyecek temel lt: i ve emeki kesimlerin iktisadi ve siyasi mcadelesi karsnda taknaca tavrdr. Partin in yayn organ olan EMEK dergisine referans veren belgede, yeni hkmetin burjuva diktatrlnn arac olarak tanmland bilgisi verilmektedir.330

2.ANT EVRESNN MUHTIRAYA KARI TUTUMU

ANT evresinin taknd tavrn ilendii blmde ise: Biimi ne olursa olsun, burjuva diktas altnda, emeki kitlelerden yana reformlar yaplamaz gr iktibas edilmitir. Ordunun, burjuva diktatrlnn bir bask arac olduu; silahl kuvvetler iinde bulunduu varsaylan
328 329

17.03.1971 tarihli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79616]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7984]. 330 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Trkiye i Partisinin Gr Bahsi [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79845].

91

devrimci unsurlar da ii-emeki mcadelesi saflarna katlmaya davet edildii grne yer verilmi. Devrimci ii-kyl iktidarn kurmak amacyla, ehirlerde ve krlarda politik mcadelenin balatlmas gerektii hususunun ilendii iddia edilmi. Doan zgdenin sahibi olduu ANT dergisinin, burjuva diktatrlne kar yaplacak mcadelede, silahl savama nem verdii belirtilmitir.331

3.PROLETER DEVRMC AYDINLIK EVRESNN MUHTIRAYA KARI TUTUMU

Proleter Devrimci Aydnlk evresinin Gr bahsinde ise; bu grubun Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Amme Hukuku Krss asistanlarndan Dou Perinek tarafndan organize edildii; Marksizm-Leninizm-Mao Zedong fikriyatndan mlhem Kzl in Komnist Partisi ekseninde faaliyet gsterdii bilgisi verilmektedir. Bu gurubun da silahl mcadeleyi esas aldklar belirtiliyor. Muhtra sonras gerekleen iktidar deiiminin pek bir nem tamad fikrinin bu evrede de yaygn olduu belirtilen belgede, sz konusu deiimin: Bir gerici iktidarn gidii, yerine yeni bir gerici iktidarn gelii olarak yorumland aktarlmaktadr. Uluslararas mali sermayenin iktidar olarak nitelenen Erim kabinesi, yeleri arasnda yer alan Naci Ergin, Osman Olcay, Ferit Melen, Erol Ylmaz Akal ve zer Derbil isimleri ne karlarak ktlenmektedir. Sonu olarak bu kesimlerin hepsinde, muhtray veren ordu, burjuva devletinin mdafii olarak takdim edilerek, verilen muhtra ve sonrasnda kurulan hkmete, bu adan olumsuz baktklar ifade ediliyor.332

4.DEVRM EVRESNN MUHTIRAYA KARI TUTUMU

Banda Doan Avcolunun bulunduu Devrim evresinin gr ise u ekilde zetleniyor: Bu grup, silahl kuvvetlere, hedefe ulamada dayanlacak en nemli kurumlardan biri olarak bakmaktadr. Muhtra sonrasnda parlamentonun ak tutulmas karsnda Avcolunun tavr olumsuzdur. Avcolu, asl amac olan sosyalizmi Kemalizm maskesi altnda gizleyen bir ahs olarak takdim ediliyor. Kabinenin teknisyenler eliyle yaplacan ilan ettii reformlarn gerekletirilemeyecei kanaatinde olan Avcolunun, memleketin maks talihini ancak ve ancak egemen snflara kar emeki snflarn gcn seferber edebilen toplum savalarnn deitirebilecei gr aktarlyor. Yeni hkmete biilen vazifenin aslnda, burjuvazinin arzu ve isteklerinin gerekletirilmesine ynelik reformlar yapmak olduu hususundaki gr de dile getirilmektedir. Devrim gazetesinde yaynlanan, Uur Mumcunun Nihat Erim, Allah Kerim balkl yazsna da gnderme yaplan belgede, Mumcunun

331

12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, ANT Dergisinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79846]. 332 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Proleter Devrimci Aydnlk evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79848].

92

Partilere ve siyasetilere inanmyoruz. Akas biz bu ynetime gvenoyu vermiyoruz szleri aktarlmaktadr.333

5.AYDINLIK SOSYALST EVRESNN MUHTIRAYA KARI TUTUMU

Aydnlk Sosyalist evresinin Gr bal altnda yaynlanan ksmda ise; Mihri Belli liderliindeki evrenin de muhtra sonras hkmete kar gvensizlik ihzar ettikleri belirtilmektedir. Bu grubun, drlen iktidara mensup kimi ahslar da iine alan bir hkmet oluunun, reformist olamayacan gsterdii, kanaati aktarlmaktadr. Ordunun beklentileri karlayacak bir k yapamad; yine iin ii ve kyl kitlesine dt; btn milli ve devrimci snf ve zmrelerin oluturaca devrimci cephe ve g birliinin hl elzem olduu hususunun ilendii nakledilmektedir.334

6.SOSYALST GAZETES EVRESNN MUHTIRAYA KARI TUTUMU

Hikmet Kvlcmlnn yaynlad Sosyalist gazetesinin ise muhtra verildii zaman, bu hareketin radikal subaylar tarafndan yapld zannyla destekler tutum taknd lakin bir mddet sonra kurulan Erim hkmeti karsnda d krkl yaad belirtilmektedir. Bu erevede, mcadeleye kalnd yerden devam edilmesi kararnn alnd; bu dorultuda kesif bir aba ierisine girileceinin ilan edildii bilgisi verilmektedir.335 Belgedeki sonraki satrlar baz yazarlarn muhtra ve yeni hkmet konusundaki tutumlara ayrlm. etin Altan, lhan Seluk, lhami Soysal gibi yazarlar, Atatrk kullanarak, sosyalist dnya grlerini perdeleyen birer ar sol isim olarak takdim edilmektedir. Trkiye Komnist Partisinin D Brosu Yayn Organ olarak nitelendirilen Bizim Radyo da mercek altna alnanlardan. Radyo, kabinede vazifelendirilen kimi isimlerin milletleraras emperyalizmin uzants olan kurumlarda grev almalar noktasnda eletiriler yneltmektedir. Ordu iindeki yurtseverlerden bahseden radyo, NATOcu generallere ve Erim hkmetine kar direnme haklarn kullanmaya davet edilmektedir. Ar Sol rgtlerin Tutumu baln tayan ksmdaysa Dev-Gen, TS, DSK, PSD (sizlik ve Pahallkla Sava Dernei), YS (Yap ileri Sendikas) ve zmir Devrimci Kadnlar Dernei isimleri saylmaktadr. Bu rgtlerin muhtra ve sonrasnda kurulan Erim hkmeti hakkndaki olumsuz kanaatlerinden sz edilmektedir. Solun genel kansnn 12 Mart

333

12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Devrim evresinin Gr Bahsi [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798411]. 334 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Aydnlk Sosyalist evresinin Gr Bahsi [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798413]. 335 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Sosyalist evresinin Gr Bahsi [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798415].

93

Muhtrasyla birlikte gelien olaylarda hazrlksz yakalanld; bu nedenle hareketin ynn deitirme noktasnda etkisiz ve pasif kalnd bilgisi verilmektedir. Genel olarak tm sol gruplarn u hususlarda hemfikir olduklar, yine belgede belirtilen iddialar arasndadr: Silahl kuvvetler, burjuva dzeninin gcdr ve paralanmaldr; mevcut demokratik ortam, ii snfnn bilinlenmesine msaade edebilecek kvamda olduu srece ondan yararlanlmaldr. Silahl kuvvetlerin vurucu gc elde edilerek, devrim artlar yaratlmaldr. Ordunun gen ve radikal subaylar, genlik kitlesiyle g birlii hareketini gerekletirerek devrim artlarn hazrlamaldr. Krt, olarak nitelendirilen evrelerde ise tam anlamyla gergin bir bekleyiin vcut bulduu; bu evrelerde Krtlere ve Krt devrimcilere ynelik katliamlara giriilecei endiesinin hkim olduunun alt izilmektedir. Trkiyede deiik zamanlarda meydana gelmi Krt isyanlar artk ideolojik bir boyut kazanmtr. Krk, o gnlerde, solun Krt meselesini gndeme tamasna nclk eden bu deiimi u cmlelerle anlatmaktadr: O zaman ad Krt deildi, hi kimse adn yle sylemezdi. Bu sanki ezilenlerle ezenler arasnda bir gizli szleme gibiydi, Dou denirdi. Dou mitingleri, Trkiye i Partisinin nderliinde hem byk toprak aalarna, hem kimliklerin bastrlm olmasna, hem horlanmaya, hem geri braktrlmla kar byk itirazlarn dillendirildii yllar oldu. Diyarbakrda, Arda, Binglde, Karsta ok byk mitinglerdi. nsanlar bu horlanmlklarn dile getirdiler. Daha sonra Trkiye i Partisi ierisinde ya da baka forumlarda adlarn duyduumuz Krt siyasetiler ilk kez bu zeminlerde ortaya kt. Mehdi Zana, Kemal Burkay, Tark Ziya Ekinci gibi adlar o gnlerden biliyoruz.336 Rum ve Ermeni aznlklarda ise nlerini grememekten kaynaklanan ikircikli bir tutumdan bahseden bilgi notunda, zellikle servet sahibi Ermenilerin ar sol ykseli karsnda g etmeyi tercih ettikleri bunun miktarnn ise son alt yedi yl iinde 10 bini bulduu ifade edilmektedir. Muhtra, Ermenilerdeki bu endieleri bertaraf etmemekle birlikte genel olarak memnuniyetle karlanmtr eklindeki ifadeler bilgi notunda kaleme dklen dier bir yorum olarak gze arpmaktadr. Bu noktada, bu hedeflere ulamaya azmeden ar sol karsnda hkmetin gerekli reformlar yaparak, ortam sol iin elverisiz klmal; zellikle sosyal demokrat evrenin ar solla g birliine gitmesinin nne geilmesi tavsiye edilmektedir.337 7. 12 MART SONRASI DNEMDE HAREKETLER 1960tan itibaren Trk siyasal hayatn derinden etkileyen toplumsal hareketlilik, kentleme ve sanayileme sonucunda ilgin toplumsal ayrmlar, ilkel-geleneksel balarn rd toplumun eski fay hatlarn, yeni sosyo-ekonomik ve ideolojik grntler iinde ortaya kmasn salamtr. Solcu-sac, laik-islamc, Alevi-ii-Snni, Krt ovenisti-Trk ovenisti gibi ayrmlar son derece farkl ve karmak bileimler yaparak Trk siyasal sisteminin zerinde

336

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 337 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Muhtemel Gelimeler Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798421].

94

oturduu toplumsal ve kltrel ayrmlar oluturmaya balamlardr.338 Trkiyede renci dernekleri, sendikalar, eitli kar gruplar ve mhendis odalar gibi birok sivil kurulu, 1970lerde sa ya da sol siyaset iinde ar siyasallam ve bu sre, ideolojik kutuplamayla sonulanmtr. Bylece, bu kar gruplarnn kendilerine zg kimlikleri, devlet dzeyinde siyasal gc ele geirmeye alan totaliter politikalar tarafndan tamamyla yutulmutur. Bununla birlikte 1970lerin sonunda ekonomide daralma yaanrken, sendikalar bu evrede daha glenmilerdir. 1970de sendika says 737ken, 1978de bu rakam 879a kmtr.339 Bu rakamlar toplumdaki deiimin dinamiini de ortaya koymaktadr. Sendikalarn glenmeleri ve taleplerinde daha fazla siyasilemeleri, sanayicilerin yksek kar olanaklarn engellenmesini yol amtr. 1970lerin ikinci yarsnda sanayide retim derken, cretlerin sanayi katma deer iindeki pay ya artm ya da ayn kalmtr 12 Mart 1971 ara rejiminden sonra 14 Ekim 1973 seimlerine kadar sendikaclk faaliyetleri, toplu grmeler ve grevler geni llerde kstlanmtr. 12 Mart dneminde hkmetin 11 ilde skynetim ilan etmesi, Anayasa deiikliklerinin gndeme gelmesi ve ekonomik, sosyal haklarn kstlanaca yolundaki duyumlar, iileri ve sendikaclar kayglandrmtr. Bu dnemde TRK-in genel olarak btn nemli hak kstlamalarna ynelik, yazl aklama ve bildiri arlkl tepkileri olmutur. lgili ve yetkili kiilerle grmeler, ynetim organlarnn tepki toplantlar, hak kstlamalarnn yasalamasn grmelerle engelleme abalar zaman zaman kimi yumuamalara yol amsa da ciddi, caydrc bir etki meydana getirmemitir. TRK-'in bu trden abalar arasnda en nemlileri Anayasa deiikliklerine, grev ertelemelerine kar klar saylabilir.340 1970 sonras dneminde iiler de iverenler de daha iyi rgtlenmilerdir. Daha bilinli ve daha uzun bir gelecei dnmlerdir. Fakat temas ve diyalog kurarak birbirlerini anlamaya alma yntemini geni lde ihmal ettiklerinden, tekniin, sanayinin, ekonomik ve sosyal koullarn, bir btn deyile, Trk toplumunun deien yapsn ilikilerine ve rgtlerine yanstmakta glk ekmi ve olaylarn arkasnda kalmlardr. Sosyal bar bu durumdan zarar grmtr.341 12 Mart rejiminin gerilemesi, ii hareketine yeni bir dinamizm vermitir. Bu dinamizm belki de en ok, DSK'in hzl bir byme sreci iine girmesinde kendisini hissettirecektir. Bu yllarn sosyal hareket asndan ifade ettii dinamizmin bir rnei de, 1972 ylnda kurulan TB-DER adl retmenler derneinin ksa srede yz binden fazla retmeni bnyesine katacak olan hzl gelimesidir.342 1975te Irmak Hkmetinin alma Bakan Turhan Esener Senatodaki konumasnda Trkiye'de ii ve iveren ilikilerinin iyi bir yolda gittiini belirtmitir. Esener bu gr savunurken 1974 ylndaki saylara gre yapmtr. 928 iyerinde alnan grev kararndan sadece
338

Ersin Kalaycolu, 1960 Sonras Trk Siyasal Hayatna Bir Bak: Demokrasi Neo -Patrimonyalizm ve stikrar, Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, (Editrler: Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay), stanbul: Der Yaynlar, 1990, s.483. 339 Ikl, a.g.m., s.351. 340 kran Soner, "12 Mart Dneminde i Hareketi", Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi, C:II, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998, s.463. 341 Talas, Bir Toplumsal, s.5. 342 Aydnolu, a.g.e., s.283.

95

138'i fiilen uygulanmtr. Bunlardan bugne kadar Bakanla gelen 94 iyerine ait bilgilere gre, bu grevlere katlan ii says 35.502 ve kaybolan igc says ise yine 35.502'dir. Ayn dnemde, 177 iyerinde alnan lokavt kararndan 17'si fiilen uygulanmtr. Bu durum ii ve iveren ilikilerinde alnm bulunan grev kararlarnn okluuna ramen, uygulama bakmndan endie verici bir noktada olmadn gstermektedir.343 Ancak sonraki yllarda artan ii eylemleriyle bu durum tersine dnecektir.

D. MUHTIRAYA VE EVRELERN TAVRI

PARTLERST

HKMETE

YNELK

SA

12 Mart Muhtrasnn sa evrelerdeki yanklarna ilikin olarak da istihbarat toplandna da tank olunmaktadr. 21 Mart 1971 tarihli bir istihbarat raporunda; zellikle Son Havadis gazetesinden AP milletvekili Tekin Erer ile Dnya gazetesi sahiplerinden, gazetenin bayazar Bedii Faikin muhtraya en fazla kar kan iki isim olduklar hususunun alt iziliyor. Son Havadis, Tercman, Tasvir, Zafer ve Dnya gazeteleri AP iktidarnn tam ve yar resmi yayn organlar olarak takdim edilmektedir.

1.SA BASINDA MUHTIRANIN DEERLENDRLMES

Bu gazeteler iinde yalnzca Tasvirin lehte ya da aleyhte yayn yapmayarak nesnelliini muhafaza ettii bilgisi veriliyor. Ar sac olarak nitelenen Bugn ve Sabah gazetelerinin kullandklar dil ise mutedil olarak tavsif ediliyor. Muhtray mteakip yazdklar yazlara gre muhtra karsndaki konumlar tasnife tabi tutulan epey yazarn listelendii grlmektedir. Buna gre muhtrann ok aleyhinde, aleyhinde, tarafsz, lehinde, hi deinmiyor eklinde snflandrlan yazarlar unlar: Tekin Erer ve Bedii Faik ilk grupta konumlandrlyor. Orhan Seyfi Orhon, Abdullah Uraz, Adviye Fenik, Mehmet Muhsinolu, Ahmet Kabakl, Can Pulak, Fruzan Tekil, Ahmet evket Boha, Ahmet Gner ve smail Ouz ise ikinci gruba sokulanlardan. Ergun Gze, Sinan Omur, lhan Ezik, Vecdi Brn,344 Gnvar Otmanblk, Mnevver Ayal, Fatin Fuat ise nc gurupta yani tarafsz olarak tesmiye ediliyor. Mehmet evket Eygi ise muhtrann lehinde yazlar yazan tek isim olarak takdim ediliyor. Refik zdek, A. Selami Tosuolu ve Ali Genceli muhtraya hibir ekilde deinmeyenlerden. Yukarda da belirtildii gibi Tasvir gazetesi, muhtra hakknda hibir yorumun yaplmad gazete olarak

343 344

CSTD, C:20, B:32, 11.2.1975, s.233. Vecdi Brnn 27 Mays sonrasnda kaleme ald Kansz htilal isimli bir kitapla, devrik DPye ve mensuplarna inanlmaz hcumlarda bulunduu biliniyor. Bu kez tarafsz bir tutum taknd belirtilmektedir. Brnn eserinin knyesi yledir: Vecdi Brn, Kansz htilal (Trk Ordusunun Zaferi), stanbul: Ekicigil Yaynevi, 1960. Aralarnda bu eserin de incelendii bir alma iin bkz . Cengiz Sunay, 27 Mays ve Kfr Edebiyat, Trkiye Gnl, Say:101, BAHAR 2010, 4268.

96

belirtilmitir.345 Daha sonra yukarda isimleri belirtilen yazarlarn kaleme aldklar yazlardan alntlar yaplarak bu kanaate nasl ulald ortaya konulmaya allmaktadr.346 Ayn bilgi notunun eklerinde yer alan bir baka belge de nemli. Erim hkmetinin kurulmas sonrasndaki tepkileri yine rneklerle anlatan metinde yukarda isimleri sralanan yazarlarn kaleme aldklar yazlardan iktibaslar yaplmak suretiyle sa basnn, Krtlerin ve aznlklarn nabz tutulmaya allyor.347 Sa basnda en fazla alaya alnan husus: Erimin, kabinesi hakknda kulland beyin takm lafz ile kabinedeki tek kadn bakan olan Trkan Akyol. Beyin takm iine dhil edilen bakanlarn dnda kalan kabinenin dier yelerinin ne takm olduklarnn sorulduu; cevaben ayak takm m? Sualinin mstehzi bir edayla yazld aktarlmaktadr. Bu arada, irticai cephe olarak nitelendirilen kesimin gitgide cesaretlendii lakin bu cesareti bulmalarna, zellikle ordu iinde yaplan ar sol eilimli subaylarn tasfiyesi hareketinin neden olduu ifade edilmektedir. Diyanet leri Tekilatnda grevli mrteci ahslarn, bu tekilattan sorumlu Devlet Bakan Mehmet zgneten348 de rahatsz olduklar ifade edilmektedir. Milliyeti-Toplumcu evrelerin ise genel olarak muhtrann yannda olmakla birlikte, yeni hkmeti kurmakla grevlendirilen Nihat Erim ismi zerinde itirazlarnn bulunduundan sz edilmektedir.

2.MLLYET MUHAFAZAKR ENTELJANSYANIN TUTUMU

Trk Aydnlar Oca Heyetinin 15 Temmuz 1971 Perembe gn saat 17.00da Sunay tarafndan kabul edildii anlalmaktadr.349 Heyette: Prof. Dr. brahim Kafesolu, Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta, Prof. Dr. Muharrem Ergin, Prof. Dr. Sabahattin Zaim, Ord. Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Prof. Dr. Nevzat Yalnta, Prof. Dr. Nejat Diyarbekirli, Prof. Dr. Mustafa Kseolu, Prof. Dr. Oktay Aslanapa, Prof. Dr. Seluk zelik, Do. Dr. Salih Tu, Do. Dr. Necmettin Haceminolu, Do. Dr. Erol Gngr, Nihat Bozkurt ve Altan Deliormann bulunduu grlmektedir. Milliyeti muhafazakr entelijansiyann, 12 Mart karsndaki tutumunu gstermesi asndan yararl olacak vesikalardan biri de Trk Aydnlar Oca Genel Bakan Prof. Dr. brahim Kafesolu imzasn tamaktadr.350 Ocan, toplanmas planlanan bir eitim uras iin kendi bnyesinden yeler nerdii, bu yelerin ise u isimlerden olutuu tespit edilmitir: Ord. Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta, Prof. Dr. Muharrem

345

12 Mart Muhtrasnn Sa Basndaki Yanklar baln tayan 21.03.1971 tarihli ok Gizli bareli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7965]. 346 Ordunun Verdii Muhtra ile lgili Muhtelif Sa Basnda Neredilen ok Gizli bareli Makale, Fkra ve Yorumlardan nemli zetler [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79652]. 347 Kumandanlarn Muhtras ve Kurulan Hkmet Hakknda Sa Basndaki Yanklar ve Sa Cephenin, Krtlerin, Aznlklarn Gr ve Dnleri Hakknda ok Gizli bareli Not [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79658]. 348 MBK iinde 14lere en yakn, hatta adeta onlardan olan lakin tasfiye edilmeyen yelerden. 349 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90093] 350 Trk Aydnlar Oca tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 16.07.1971 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 9009]

97

Ergin, Prof. Dr. Sabahattin Zaim, Prof. Dr. Nevzat Yalnta, Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Prof. Dr. Turhan Tufan Yce. Prof. Dr. Ltf lkmen, Prof. Dr. aban Karata, Prof. Dr. Tark Somer, Prof. Dr. Beglan Torol, Prof. Dr. brahim Kafesolu, Do. Dr. Erol Gngr, Do. Dr. Salih Tu, Do. Dr. Necmettin Haceminolu, Do. Dr. Recep Doksat ve Do. Dr. Olu Ark.351 Yine, kurulmas planlanan Atatrk lkelerini Belirleme Komisyonu iin de, ocan ye nerdii, nerilen bu yelerin ise u isimlerden mteekkil olduu grlmektedir: Ord. Prof. Dr. mer Celal Sar, Prof. Dr. Ercment Kuran, Prof. Dr. Muharrem Ergin, Prof. Dr. Orhan Tuna, Prof. evket Rait Hatibolu, Prof. Dr. Tahsin Banguolu, Prof. Dr. Turhan Tufan Yce. Do. Dr. Nejat Gn, Do. Dr. Necmettin Haceminolu ve Do. Dr. Fikret Eren. Ayrca komisyonun imdiki durumunda ye olarak bulunan, fakat komisyonun varmak istedii hedef bakmndan almalarnda fayda mlahaza edilmeyen be isim bulunuyor. Bunlar: Prof. Suat Sinanolu, Prof. Enver Ziya Karal, Prof. evket Aziz Kansu, Hikmet Dizdarolu ve Kadri Kaplan352 olarak sralanmaktadr.353

3.TRK AYDINLAR OCAI YAPILACAKLARA DAR RAPOR

TARAFINDAN

MUHTIRA

SONRASI

Sz konusu yaznn iliiinde yer alan bir deerlendirme raporu daha da ilgintir. Memleketin 12 Mart ncesinde ikinci bir Vietnam olmakla kar karya kald; bu vahim duruma milletin, siyasi ve sosyal kaderinin icab olarak deil; tamamyla zorla, ar ihmal ve hatalarla getirildii iddia edilmektedir. Cumhurbakan ve kumandanlarn bu kt gidiat durdurma gayretine sistem ve mevzuatn mani olduu belirtilmektedir. Bunalmn asl sorumlusu olarak, deerlendirme raporunda, geriye kalan ne kadar sorumlu varsa, onlar gsterilmektedir. zmn bu dorultuda sadece ordunun mdahalesi olduu hususu bir kez daha belirtilen raporda; ordunun byk Trk tarihinden gelen milli mirasn balca koruyucusu olduunun alt izilmektedir. Ordunun, dorudan ynetime el koymak yerine, sadece arln koymay tercih etmesinin tamamen meru olduu hususunun gerekeleri ise yle sralanmaktadr: Kaynan Atatrkten alan, ordunun politikadan ve sivil hayattan uzak durma abas; demokratik parlamenter hayatta memleketin kat etmi olduu merhaleye kyamamak; gerekli slahat, bizzat ie muhalefeti de katarak yapmak. Dier taraftan, d dnyaya kar memleketin demokratik idarede srar ettiini gstermek ve muhtemel gelimelere gre ordunun, koyduu arln dozunu ayarlamak.354 Trk ordusunun mdahale tutkusu iinde asla bulunmad; bnyeyi salamlatrdktan sonra asli vazifesine dnmeyi hedefledii; zorunlu gei devrinin sonunda, ordunun iinin bana
351 352

[Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90091] MBK eski yesi. 353 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90092] 354 12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], ss.14.

98

dnmesinin kranla karlanmas gerektiinin belirtildii raporda, bu srecin uzamasnn, orduyu da iine alan tehlikeler yarataca ifade edilmektedir. Buna mani olunmas iin ilerin sratle halli yoluna gidilmesi; ilerin ar hukuki grnme kmazna itilmemesi; mevcut olaanst durumu unutarak, rejimin normal ileyii devam ediyormu gibi fazla tartmaya mahal vermeyip, fikir hrriyeti slogannn cazibesine kaplmamak gerektii, ilgin bir biimde savunulmaktadr. Ayrca ister siyasi parti, isterse eitli kurumlar olsun, harektn karsnda olduklar bilinen kesim, evre ve ahslarn direnmelerine imkn verilmemesi de savunulmaktadr. Bir taraftan askeri kanadn elini kolunu balayp hareket alann kstlarken, dier taraftan sivil kanattan kaynaklanan baarszlklarn askeri kanada mal edilmemesi gerektii ifade edilmektedir. Raporda enteresan bir ngr de ileri srlmekte; olas bir referandum da halkn, yaplan harektn arkasnda olduunun grleceinden sz edilmektedir.355 Raporda, sivil kanadn deiik unsurlarnn 12 Mart Muhtrasna ynelik tutumlarnn deerlendirilmesi de yaplmaktadr. Buna gre parlamento; asker kanada destek olmakta ve 12 Mart sonras devreye iyi intibak etmektedir. Asker kanada verdii destek memnuniyet verici; lkenin kmazdan kurtarlmasna yardma hazr bir grnt sergilemektedir. Hkmetin Nihat Erim gibi vatanperver, bilgili, tecrbeli ve Atatrk bir babakana kurdurulmas isabetli bir tercih olarak grlmekte; ancak rtl olarak Erimin daha kuvvetli bir ekip kurmas tavsiye edilmektedir. Milletin bylesi bir devrede maneviyatnn salam olmas; adeta destan bir havaya sokulmas gerektii belirtilmekte; byle bir havann yaratlmasna gayret edilmesi lzumu varken, kimi bakanlarn ktmser bir tablo izmelerinin engellenmesi istenmektedir. Genel olarak partilerin tutumu takdir edilmekteyse de; ilerinden bazlarnn 12 Mart eletirmesi, dzenin salanmas iin yaplan gzalt ve tutuklamalara kar karak, devletin istihbarat rgtn itham etmeleri, harektn baarsn engelleyecek davranlar olarak grlmektedir. niversite, basn, sendikalar ve TRTye szm olan ykc unsurlarn sanki hibir ey olmam gibi kaldklar yerden devam ettikleri belirtilmektedir.356 Raporun sonraki blmnde, Trkiyede arpan fikirlerin bir zeti yaplm. Trklk, Atatrkle birlikte zafere ulaan ve Trkiye Cumhuriyetinin temellerini tekil eden Trk milliyetilii olarak vlrken; kozmopolit-hmanist dnya gr: Emperyalist devletlerin dier milletleri uyutmak iin dayatt bir gr olarak takdim edilmektedir. Marksist dnya gr ise zellikle 1960dan sonra yaylan ve 1968de eyleme geen, Rusyann memleket zerindeki emellerini gerekletirilmesine vasta klnan bir gr olarak tanmlanmaktadr. slamc dnya grnn Atatrkn milliyeti anlayna zaten ters ve kabul edilemez olduu; Trk milliyetilii dnda dier grlerin benimsenmesinin milletin lm demek olaca iddia edilmektedir. Buna ramen 12 Martn sivil kanad Trk milliyetilii anlayna sahip

355

12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], s.5. 356 12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], ss.57.

99

olanlardan deil; kozmopolit-hmanist veya Marksist kadrolardan seilmitir, grnn ilendii raporda, askeri kanadn bu aksakl dzeltmesi gerektii belirtilmektedir.357 Trkiyenin acil problemleri bal altnda ise zararl ve ykc unsurlarn zararsz hale getirilmesi ve bir daha tremelerine imkn braklmamas saylmaktadr. Zararl unsurlarn sadece eli silahl militanlar olmad; asl meselenin bu unsurlarn yetitii kurumlar temizlemekten getii belirtilmektedir. Sz konusu temizlii yapmann, bu unsurlarn pervaszca ortaya km olmalarndan tr olanakl olduu belirtilmektedir. Ayrca yaplacak temizliin yntemleri sralanmaktadr ki, geni ve ar hrriyet ortamn yaratt belirtilen 1960 sonrasnda kan basn ve yayn organlarnda yaplacak bir taramann ok faydal olaca ifade edilmektedir. Devletin istihbarat dosyalarnn ierii; adli tahkikatlarn verdii ipular, sonuna kadar takip edilerek tasfiye ilemi tamamlanmal; lakin normal bir devrenin ekilci hrriyet dzeni ve hukuk formalitesiyle lkenin tedavi edilip salna kavuturulamayaca gzden uzak tutulmamaldr, denilmektedir. Yaplmas gerekenler bunlar olmas gerekirken, var olan szmalarn Devlet Planlama Tekilatdan, Atom Aratrmalar Merkezine, istiare kurullarndan, reform komisyonlarna kadar srdnden ikyet edilmektedir. Zararl unsurlarn temizlenmesinin ardndan, bir daha bu tip unsurlarn yetimemesi iin milli eitim davasnn dikkatle ele alnmas gerektii belirtilmekte; bunun iin bir eitim reformunda sz edilmektedir. Eitimin Atatrk dnemindeki gibi milli olmas gerektii; Milli Eitim Bakanl tarafndan yaynlanmaya balanm olan 1000 Temel Eser serisi gibi yayn hamlelerinin yeniden balatlmas gerektii zerinde durulmaktadr. 12 Mart sonrasnda kurulan eitim komisyonunun tekrar Marksist eilimli ahslardan kurulduu ikyetinin belirtildii raporda, bu komisyon tarafndan hazrlanan baka bir rapora atfen, eski, ykc faaliyetlere temel oluturacak esaslar sralanmaktadr. Milli Eitim Bakanlnda kurulan Atatrk lkeleri Komisyonu tarafndan yerli yersiz, insan haklar vurgusunun yaplmas karsnda; Trkiyede bugn bir insan haklar meselesinin olmad, asl tehlikenin: Trkiyenin var olma veya yok olma meselesi olduu belirtilmektedir. Raporun en ilgin ve artc ksm, tekliflerimiz bal altna verilmektedir. Kanunlardaki boluklarn, yaplacak deiikliklerle kapatlmas; niversite ve TRTyle ilgili deiikliklerin biran evvel gerekletirilmesi; anayasann deitirilme ekli imknlarnn milli ihtiyaca uygun hale getirilmesi; sivil kanat ve idare mekanizmasnn milliyeti kadrolarla doldurulmas ksmen makul karlanabilir tekliflerden saylabilir. Asl dikkati eken teklifler bunlardan sonra balyor. niversitelerde ve yksek okullarda yeniden eski talim taburlarnn kurulmas; bylece rencilerin maddi ve manevi disipline sokulduklar gibi, savaa hazrlama bilgileri edinecei gerekesiyle ileri srlyor. Asker ve sivillerden oluacak karma bir milli eitim komisyonu oluturulmas ilgin nerilerden bir dieri.358 Teklifler bahsinin son maddesinin, en dikkat ekici olmasndan tr aynen aktarlmas gerekmektedir. Atatrk ve Mareal akmak zamannda olduu gibi, askeri okullara ancak Trk soyundan gelenlerin alnmasnda saylamayacak faydalar grdmz arz etmeliyiz. Herkesin

357

12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], ss.710. 358 12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], ss.1016.

100

askere alnmas imknnn kalkaca bir devreye girdiimize gre, byle bir tatbikatn hibir hukuki mahzuru olmayacaktr.359

E. MUHTIRA SRECNDE YAYGINLAAN DDET EYLEMLER Trk siyasi hayatnda, zellikle 19461972 yllar arasnda Nihat Erim ismi, ska telaffuz edilenlerden biridir. DPli yllarda, bu partiyle arasndaki mesafeyi kendince ayarlamas; partisi CHPnin iktidar partisiyle olan mnasebetlerinde yumuama devresine girdiinde sertleen; sertlemeye baladnda ise yumuayan bir karakter olduu anlatlr.360 Muhtraclarn kendilerine bir babakan ararken Nihat Erim ismi zerinde uzlamalar manidardr. CHP iinde, nnnn mryle daimmi gibi gzken liderlik messesesinin ele geirilmezlii ortadayken, Erimin veya bakasnn dlerini ssleyen babakanlk ancak bylesine fevkalde bir dnemde mmkn olabilirdi denilmektedir. Erim, gazeteciliinin, siyasetiliinin yan sra devletler ve anayasa hukuku profesryd. Milletleraras tannmlnn yan sra Fransz ve ngiliz dillerine de vakft. Belki de bu zelliklerinden tr partisinden istifa ettirilerek tarafszlatrld (!) ve Sunay tarafndan hkmeti kurmakla vazifelendirildi.361 Kurtul Altu, Erimin bu greve atanmasnn arkasnda neyin yattn, 12 Marttan yl nce yaad bir olay vesilesiyle aktarmaktadr. Bir gn, 1968de kapm birisi vurdu, atm Fethi Akko eski Bursa Milletvekili, o zaman benim muhabirim. Geldi ieri Aabey, hayrl olsun. dedi, sonra kt. Allah Allah niye hayrl olsun? Hibir ey yok ortada. Sonra Nihat Beyi yolcu etti, gitti geldi. Dedi ki: Kimle oturuyordum biliyor musun? Babakan. Nereden biliyorsun? Ne Babakan ya, nasl olur bu adam Halk Partisinde deil mi? Halk Partisi iktidarda deil ki Babakan olsun. Onu Babakan olmaya Amerikalar ikna ettiler. Nasl olur ya? dedim. Dedi ki: Benim Bir albay var, kendisi Amerikada tannr. Bana dedi ki: Yaknda bir darbe olacak ve Nihat Erim Babakan olacak. Hadi ya sen de! dedim. Aynen byle. Deli misin, nesin ne darbe ihtimali var, ne u var ne bu. Hakikaten onun dedii sre ierisinde, iki sene ierisinde 1971 muhtras verildi ve hemen Nihat Bey, Babakan oldu. Ben, Nihat Bey beni ard zaman buna hl ikna olmu deildim ama ne zaman ki Paa Yasaklad ve kabinesi ierisinde problemler kmaya balad ve 13 bakann 2si APli bakan istifa etti, ondan sonra vaziyeti fark ettiinde i iten gemiti, biz de isiz kalmtk.362 Erimin ilk hkmetini kurma abalarnn arkasnda, askerlerin destei kimi zaman rtl, kimi zaman ak bir tehdide dnerek srd. Muhtrann son maddesinin ynelttii tehdit o kadar rktcyd ki, Demirel, salad destei parlamentonun ak kalmasn salamak olarak aklarken; nn ise memleketi bolukta brakmaa niyetimiz yok szleriyle hkmete hem gvenoyu hem de bakan vermitir.363 Birinci Erim hkmetinin en belirgin zellii: zoraki bir koalisyonu andrmakla beraber, muhtrann ruhuna uygun olarak partiler stlk iddiasn
359

12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094], s.16. 360 Metin Toker, DPnin Altn Yllar (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991, s.83 vd. 361 Abdi peki, Sunayn Forml ve Partiler, Milliyet, 19 Mart 1971 ( 2. Bask). 362 Kurtul Altuun 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.1015.20]. 363 Milliyet, 19 Mart 1971 (2. Bask).

101

tamakta oluuydu. Kabinede nemli sayda parlamento dndan ye bulunuyordu. Beyin Takm olarak364 isimlendirilen kabinenin, bir an nce memleketin acil sorunlarna zm olacak icraatlara girimesi bekleniyordu. Birinci Erim hkmetinin en nemli amaz, daha kabine kurulurken ortaya kt. Dnya apnda hret yapm Trk teknisyenleri birer ikier lkeye davet edilip bakan yapld ancak bunlarn yan sra Ferit Melen, Sait Naci Ergin gibi haklarnda, reformlara engel olabilecekleri kaygs olan ahslar da vard.365 Demirel, ara dnem hkmetleri hakknda u yorumda bulunmaktadr: Beyin kabinesi geldi. Beyin kabinesi aslnda siyaseti ihtardr. Siyaseti aslnda Siyaset teknik bir mesele deildir. Teknik meseleyle siyaset yapmaya kalkarsanz, hibir ey yapamazsnz. Siyaset ayr bir meseledir. Teknik meselesi sadece siyasetin yardmcsdr. Teknik meseleyi nde gtren, arkadan siyaseti getiren olmaz. Ben kendim teknisyenim ama ben orada siyaset yaparken mhendislik yapyor deilim ki. Mhendislik formasyonunun faydas vardr gayet tabii.366 Erimin, muhafazakr yelerden teekkl eden zamann parlamentosu karsnda, bir anlamda eli kolu balyd. 7 Nisan 1971de meclisten gvenoyu alan Erim hkmeti program okunurken bizzat Babakan tarafndan sarf edilen cmleler, reform bekleyenlerin umutlarn krd sylenmektedir. Erim, meclisteki AP, dolaysyla Demirel faktrnn ne kadar nemli olduunu belirten bir konuma yapt. Programn tatbikinde alacak glkler karsnda Demirelin bir kez kendisine gelmesi halinde, gerekirse kendisinin yirmi kez Demirelin ayana gidebilecei eklindeki cmleleri, partilerst olma iddiasndaki bir hkmetin kurulmadan yklmaya baladnn gstergesi olarak yorumland.367

1.EHR VE KIR GERLLASI UNSURLARININ EYLEMLER

Hkmetin kkl reformlara giriecei beklentisi, askeri zevatta hkim olan dnceyken, zellikle 9 Martta planlanan darbenin paramiliter unsurlarnn iine dtkleri boluk, fevri eylemlere girimelerine neden olmutur. Bylesine bir karmaa iinde kendini bulan hkmet de orantsz ve lsz bir iddetle karlk vermeye balaynca gvenlii salama tela, kkl reformlar yapma iradesinin nne gemitir. ehir ve kr gerillas taktiklerini kullanan paramiliter unsurlarn en ok tepki eken eylemleri muhtra henz verilmemiken 11 Ocak 1971de gerekletirilen bir banka soygunu, 4 Mart 1971de ise 4 Amerikal askerin karlarak alkonulmas oldu.368 Karlan askerlerin salverilmeleri karlnda 6 milyon lira fidye istenmitir369 Eylemlerin liderliini Trk solunun hl sembol isimlerinden biri olan Deniz

364 365

Erim: Gen beyinlerle alacam, Hrriyet, 24 Mart 1971. Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), ev. Ahmet Fethi, stanbul: Hil Yayn, 1994, ss.338 339. 366 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 367 Kurtul Altu, 12 Mart ve Nihat Erim Olay, Ankara: Yedign Yaynlar, 1973, ss.3738. 368 Hrriyet, 5 Mart 1971. 369 Aslnda ilk adam karma olay; 15 ubat 1971de meydana geldi. Jimmy Ray Finley ismindeki siyah bir Amerikal avu karlp, yaklak 18 saat alkonuldu. Bkz. Ve nihayet Adam da Kardlar, Hrriyet, 16 ubat 1971.

102

Gezmi yrtyor ve arananlar listesinde ba ekiyordu.370 17 Martta Sivasn Gemerek ilesinde yakalanan Gezmi, istedii takdirde yzlerce kiiyi vurabileceini ancak bunu yapmadn sylyordu. Ellerinde bulunan 4 Amerikal rehineyi ise ailelerinin gazetede grdkleri resimleri sebebiyle duygulanarak braktklarn ifade ediyordu. Yusuf Aslan ise yakalanmadklar takdirde yurtdna kaacaklar demecini veriyordu. Planlarn, Yusufun vurulmas bozmutu. Solun dier liderlerinden Sinan Cemgilin371 ise Malatyaya kat tespit ediliyordu.372 Gezmiin arkadalarndan Hseyin nan ise 23 Martta yakalanmtr.373 Adam karma ve rgte kaynak yaratma amal soygunlarn devam etmesi zerine 11 ilde bir aylk skynetim uygulamasna geilmitir.374

2.EFRAM ELROM OLAYI Sosyalist devrimci genlerin hayallerini ssleyen ihtilli abuklatrma gayreti, srail Bakonsolosu Efraim Elromun karlmasyla birlikte en sert tepkiyi grd. Elromun hayatna karlk cezaevlerinde yatan arkadalarnn salverilmesini ieren talepler, beklenildii reddedildi. Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesinin (THKP-C)375 silahl eylem kolu olan Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO) tarafndan dzenlenen bu eylemin elebalar, dnemin renci genliinin popler simalar olan: Mahir ayan, Ula Bardak ve Hseyin Cevahirdir. Bu eyleme kar, hkmetin tepkisi ok sert oldu. Erimin, Balyoz gibi tepelerine ineceiz cmlesi hareketin ve sonrasnn nasl bir biimde bastrlaca hususunda nemli bir ipucuydu. Lakin 23 Mays itibaryla Elromun nerede olduu hususunda henz hibir haber de yoktur.376 Bakonsolosun einin eylemcilere ynelik sarf ettii onu bana balayn mesajna ramen tm yurtta iln edilen sokaa kma yasayla birlikte Elromun sadece izine rastland377 ancak tedhiiler erken davranp konsolosu ldrdler. Konsolosun ldrlmesiyle eylemciler, uzun soluklu bir takipten sonra, kurtulmak iin girdikleri bir evin, Sibel Erkan isimli 14 yandaki kzn rehin alarak son pazarlk anslarn da kullandlar, fakat kan atmada rehine kz sa olarak kurtulurken, Mahir ayan ise yaral olarak ele geirildi.378 Eylemin dier zanls Hseyin Cevahir ise hayatn kaybetti. ayan, Bakonsolosu ldrenin, atmada hayatn kaybeden arkada Hseyin Cevahir olduunu syledi. 379 Balyoz Harektn yrtenler, sol terr gruplar stne yrrken sorunun kaynanda birka servencinin bulunmadn, bu tip eylemleri azmettirenlerin kimi niversite retim elemanlar olduu tehisinde bulunuyorlar; bu dorultuda ilk etapta yedi retim yesi gzaltna

370 371

Milliyet, 11 Mart 1971. Sinan Cemgil, nl yazar ve evirmen Adnan Cemgilin oluydu, ksa bir kovalamacann ardndan, o da Nurhak Dalarnda kan atmada hayatn kaybediyordu. 372 Yakaland an oradaydk, Hrriyet, 18 Mart 1971. 373 Hrriyet, 24 Mart 1971. 374 11 ilde skynetim iln edildi, Akam, 27 Nisan 1971. 375 Sz konusu rgt hakknda ksa ancak birinci elden bilgi veren u makale nemlidir: Erturul Krk, THKP-C, Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, C7, stanbul: letiim Yaynlar, 1988, ss.21982199. 376 Elromdan haber alnamad, Cumhuriyet, 23 Mays 1971. 377 Erim: Haber aldk konsolos yayor, Akam, 22 Mays 1971. 378 Trkiye Gerekleri ve Terrizm (Beyaz Kitap), Ankara: Babakanln Emri ile Bakanlklararas bir Kurul Tarafndan Hazrlanmtr, 1973, ss.7172. 379 THKP-C (douu ve ilk eylemleri), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1987, ss.4264.

103

alnyordu.380 nemli saydaki retim yesi, yazar, gazeteci ve sendikacya hapishane yolu gzkt. Tutuklama ve gzaltlar ylesine younlat ki, bizzat Erim bile, tutuklamalarn bazlarnn gereksiz olduunu aklyor ve valilere tebli edilen bir genelgeyle daha dikkatli davranmalarn istiyordu.381 Birok nl isim dneme ilikin olarak balarndan geen trajikomik olaylar ilerleyen yllarda kaleme aldlar.382 Gzaltna alnp, tutuklananlardan biri olan Mete Tunay, unlar sylemektedir: Sadi Koa,383 asker kkenli bir yesiydi. O Balyoz harekt diye bir ey balatt ve birtakm liberal niversite hocalar, aralarnda Cahit Talasn, Bahri Savcnn, stanbuldan Tark Zafer Tunayann falan dhil olduu insanlar sanki Elromu karanlarn bykleriymi gibi bir eit rehin bandyla tutuklandlar. Bu Elrom ii de gayet karanlk bir ekilde bitti, Elrom l bulundu biliyorsunuz ama sonradan anlald ki bu karan gen grubun banda bir gizli istihbarat grevlisi -bir yzba m ne- gen bir ocuk var ve onu arkadalar sonra infaz etmiler, ldrmler. Byle kark bir hikye. Bu balyoz harektyla, dediim gibi, bir eit rehin almaya kalkt devletimiz. Ben o zaman daha gen bir doenttim, o kadar nemli deildim rehin alnacak kadar fakat bana da bir kulp takp bir eviriden tr beni de tutukladlar.384 Baskn ve gzaltlar klasik hukukun emrettii ekilde yaplmyordu. lkede ilk kez ikence ve kt muamele iddialar, yksek sesle dile getirilmeye baland. 385 Bedii Faik, bu eylemlerin, ynetimi sertlemeye ittii kanaatinde olduunu belirtmektedir: 12 Mart geldi, devam etti, biraz hafif devam etmitir. Ama ite Kzldere olaylar falan olmasayd, srail Bakonsolosu Elromun ldrlmesi falan olmasayd daha da kansz olabilirdi, daha da hafif olabilirdi, daha parlamentolu vesaireli olabilirdi ama olamad, baz hadiselerden dolay.386 Bu arada kabinede de huzursuzluk vard; on bir bakann istifa edecei sylentisi yaylmaya balad; sylenti ksa srede geree dnt. Toplumun stne karabasan gibi ken tedirginlikle birlikte kamuoyunun beklentilerini karlamaktan aciz bir hkmet grnts vermeye balayan Birinci Erim hkmetinin mr tkenmeye balyordu.387 Hkmetin istifas zerine388 muhtrann dorudan mdahaleye dnp dnmeyecei sorusu hemen herkesin

380 381

Dn de 4 Profesr, 3 Doent olmak zere 7 retim yesi gzaltna alnd, Akam, 22 Mays 1971. Erim: Gereksiz tutuklama yapld, Cumhuriyet, 23 Mays 1971. 382 Birer rnek olmas asndan bkz. Uur Mumcu, Sakncal Piyade, stanbul: Tekin Yaynevi, 1977; Sevgi Soysal, Yldrm Blge Kadnlar Kouu, Ankara: Bilgi Yaynevi, ty. Baskn Oran, Nerde O Eski Mapushaneler, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991. 383 Tutanakta sehven Sadi Koer olarak gemitir; biz dzelttik. 384 Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00]. 385 O dnemde gzaltna alnanlarn kendi anlatmlaryla grdkleri ikenceler hakknda bkz. Gner Saml, kence (Yaar Kemalin nszyle), stanbul: Tan Yaynlar, 1973. 386 Bedii Faikin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.3013.15]. 387 Sunay, hkmetin istifa etmesini gerektiren bir durum olmadn belirttii Erimin istifasn kabul etmemi; bunu da mevcut hkmete parlamentonun, TSKnin ve kamuoyunun gvenine balamtr . Erim, bu cevap karsnda istifasn geri alarak greve devam karar almtr. Bkz. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 27 Ekim 1971 tarihli bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/521; Fihrist No: 62881]. Hemen ertesi gn ise Cumhurbakanlndan parti liderlerine birer davet gnderildii anlalyor. Bkz. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 28 Ekim 1971 tarihli bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/521; Fihrist No: 6288]. 388 ankayada 3 saat 45 dakika sren toplantdan sonra Erim hkmeti istifa etti , Cumhuriyet, 27 Ekim 1971.

104

aklna geliyor; Demirele yeniden babakanlk verilip verilmeyecei sorusuna muhatap olduunda gldrmeyin beni eklindeki cevabyla nl olan smail Arar,389 bunun muhtra sahiplerinin bilecei i olduunu belirtiyordu.

3.KIZILDERE OLAYI Erim Hkmetinin ikincisi de beklentilere cevap vermekten uzakt. Kabinede grev alan APli bakanlarn fazlal, Erimin Demirele verdii dnlere ramen karlnda bekledii destei bulamamas; CHPlilerin bu hkmetle AP hkmeti arasnda hibir fark gremediklerini ileri srmeleriyle sonuland. kinci Erim hkmeti de bylece 17 Nisan 1972de istifa etti.390 ehir gerillas faaliyetleri de azalacana artyordu. Elrom cinayeti san Mahir ayan askeri cezaevinden, bir grup arkadayla birlikte tnel kazarak kamay baarmt.391 Firardaki ayan bu kez, idam cezalar ile tecziye edilen Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nann salverilmeleri iin koz olarak kullanlmak zere nyedeki NATO ssnde alan ikisi ngiliz, biri Kanadal olmak zere teknisyeni, arkadalaryla birlikte karmtr.392 imdiki ad Ataky olan Niksarn Kzldere kyne gelerek ky muhtarnn evinde mevzilenen ayan ve ekibi burada kuatlyor; 30 Mart 1972de kan atma sonucunda Erturul Krk dndaki, yukarda isimleri sralananlara ilaveten, gruba kyde dhil olan: Sinan Kazm zdoru, Sabahattin Kurt, mer Ayna ve Saffet Alp de hayatlarn kaybediyorlard.393 Olayda dahli bulunduu gerekesiyle nl aktr ve ynetmen Ylmaz Gneyin de nezaret alnd basnda yer alan haberlerden biri olarak gze arpmaktadr.394 Rehinelerin ise sa olarak kurtulamadklarnn belirtilmesi gerekiyor. Terr eylemlerine girienler hakknda dnemin siyasi ilerden sorumlu Babakan yardmcs E. Kur. Alb. Sadi Koa tarafndan sarf edilen gerekirse makabline amil kanun karrz szleri de byk tepki uyandrmtr. Koan terristlere gzda vermek iin bu ekilde konumak zorunda kald belirtilmektedir.395 Olaydan sa olarak kurtulan tek isim olan Mersin milletvekili Erturul Krk, hadiseyi u ekilde anlatmaktadr: Bizi Kzldereye getiren srecin banda biz Kzldereye gideceimizi bilmiyorduk. Biz Ankarada gvenlik glerinin, diktatrln takibinden kaabilmek iin bizim bulabildiimiz son snakt Karadeniz. Orada 1969-70deki fndk reticilerinin eylemlerinden beri gelen ilikilerimiz vard yerel devrimcilerle. Ankara, stanbul, zmir, Adanadaki dayanaklarmz takip ve tevkifat yoluyla kertilince geri kalanlar, biz irtibatlarmz kopartp Karadenize geerek

389 390

Srr Yksel Cebeci, Demirel ve polemik, Tercman, 2 ubat 2006. Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), ev. Ahmet Fethi, s.353 391 Mahir ayan ve 4 arkada askeri cezaevinde gnlerce urap karyola demiri ile 15 metre tnel kazp katlar. Gnaydn, 1 Aralk 1971. 392 ayanla birlikte bu eyleme girienler unlard: Erturul Krk, Hdai Arkan, Cihan Alptekin, Nihat Ylmaz, Ertan Sarhan ve Ahmet Atasoy. Hayatlarn kaybeden bu 10 ahsn isimlerinin kamusal alanlara verilmesi gerektii; bu isimlerin emperyalizmin gdmndeki Trkiyenin bamszl iin mcadele eden devrimciler olduklar savyla meclise verilen bir teklif iin bkz. TBMM Cumhuriyet Halk Partisi Grup Bakanlnn 02.04.2012 tarih ve 303 sayl yazs. 393 masum ngilizi ldren akiler l ele getiler, Hrriyet, 31 Mart 1972. 394 Hrriyet, 28 Mart 1972. 395 Altu, 12 Mart ve Nihat Erim Olay, s.66 vd.

105

kendimizi hem gvenlie almak hem de Deniz Gezmi ve arkadalarnn idamdan kurtulmalar iin bir hamle yapmadan bu idamlar seyretmemek iin orada, nyede bulunduunu bildiimiz radar ssndeki -o zamanki adla adlandrmamzla- ajanlar almak iin gittik fakat olaylar bizim kabiliyetlerimizden daha hzl geliti, ok byk bir hzla Denizlerin idam Yargtayda onayland, Meclisin nne geldi, Meclis onaylad ve biz orada tam olarak kendi yerimize yerleememiken harekete gemek zorunda kaldk 26 Mart gn nk 26 Mart akam Ankara Skynetim Komutanl, infazlar iin daraalarnn kurulduuna dair bir bildiri yaynlad. Bunun zerine biz, 26 Mart gecesi nyede NATO ssnde alanlarn kaldklar bir apartmana girerek onlar rehin almak zere harekete getik fakat o akam baarl olamadk nk bizim aracmz yoktu, onlara ait olan bir ara ile gerekletirebilirdik eylemi ancak o ara da ok uzun sre grnmedi, tam biz harekete gemeye altmz sra teravih namazndan insanlar kyorlard, o nedenle de akamete urad ve ertesi gne braktk. Ertesi gn yani bu 2526 Mart herhlde ite 25 Mart gecesi, 26 Martta ertesi gn. Biz orada iken haber aldk ki nye ve Fatsaya Ankaradan komando birlikleri sevk edildi, bizim orada olduumuza dair istihbarat alnd, Fatsadaki arkadalarmz daha sonra Terzi Fikri396 olarak bilinen Fatsa Belediye Bakan olan arkadamzn gzaltna alndn rendik, avukatlarn gzaltna alndn rendik ve u ikilemle kar karya kaldk: Aslnda, daha nceden Kzldereye saklanmalar iin gnderdiimiz arkadalarmzn yanna Denizlerin kurtarlmas iin takas edilmek zere rehine alarak gitmekten baka bir yol kalmad. Bunu aramzda tarttk. Uygun olduunu dnenler oldu, dnmeyenler oldu. Netice olarak buna karar verildi. Biz o akam, ite, daha sonra atmada len Nihat Ylmaz arkadamz -aramzda tek ofrlk bilgisine sahip olan oydu- o gitti ara orada m bakt, eer oradaysa apkasn kartarak evin nnden geecekti, apkasn kartt, onun zerine biz gittik eve, bir arkadamz subay kyafeti giymiti Hdai Arkan.397 Ankaradan makamlardan geldiini kendi, nemli bir ey konuacamz syleyerek kapy atrdk ieri girdik, herkesi teslim aldk, aralarndan 3n398 rehin alarak araca koyup Kzldere kyne gittik. O sre ierisinde, bizim bu faaliyetimizden, Kzldere kyne gittiimizden kimsenin haberi yoktu, dolaysyla burada bir hani ihbar o aamada sz konusu deil fakat tabii, bu komando birlikleri, kontrgerilla ekipleri orada bize yardmc olanlarn zerine kp ikenceye balaynca daha nce Kzldere kyne giden arkadamz oraya gtren kamyona klavuzluk eden bir insan, aslnda tam olarak ne sorduklarn da bilmeden ama o kye insanlar gtrdn sylyor ve onlar allara kadar gtrdn sylyor. Bu bilgi, sorgulamalar sonrasnda, bizim kye varmamzdan sonra ele gemi oluyor. Bu takip yoluyla Kzldere kyne ulatlar. Biz de rehinelerle birlikte kye vardmzda sabah gn aarmak zereydi, arabayla kmadk, arabay iki arkadamza, Nihat Ylmaz ve Ertan Saruhana verdik, onlar baka bir yere gidecekler, mmknse Yeilrmaka devirecekler arabay ve Ankaraya gideceklerdi ancak onlar daha uzaa gitmeden Tokat knda arabay brakp tekrar geri bizim

396

12 Eyll ncesindeki Fatsa olaylar esnasnda da bu ilenin belediye bakan olan Terzi Fikri lkapl Fikri Snmezin belediye bakanlnda uygulanan mini bir Sovyet deneyimi olarak nitelendirilen ynetim biimi karsnda devlet otoritesini temsil edenlerin duyduu tedirginlik had safhadayd. Fatsa, solun gznde kurtarlm bir blgeydi. Bkz. Cengiz Sunay, Trk Siyasetinde Sivil-Asker likileri (27 Mays-12 Mart-12 Eyll ve Sonras), Ankara: Orion Kitabevi, 2010, s.238. 397 Karac stemen niformas, bkz. Uur Mumcu, kmaz Sokak, stanbul: Tekin Yaynevi, 1979, s.14. 398 Karlan rehinelerin milliyeti ve isimleri unlardr: Kanadal John Stuart Law; ngilizler Gordon Bonner ve Charles Lawrance Turner. Bkz. Mumcu, kmaz Sokak, s.54.

106

yanmza gelmiler. Araba bulundu. Dolaysyla bizim hangi yaraptaki bir alan ierisinde olabileceimize dair pek ok belirti ortaya km oldu. Daha sonra sorgular srasnda ite, bana hani bizi nasl bulduklarn anlatrken vnerek ite Land Rovern karda brakt izleri de grdklerini, topu uandan, sylediler ama bu doru mudur, deil midir onu bilmiyorum. Netice olarak bizi kendi irtibatlarmzn ikenceye dayanamayarak zlm olmas ele verdi ve o allara geldiklerinde Biz de sabaha kar kye vardmz iin akama kadar beklemek zere o alda kaldk, konserve ve sigara izmaritleri ve artklar orada mahede edilince kyde olduumuza dair kanaat uyanyor, kyn etraf evreleniyor. Tabii, biz bir gece nce Niksar civarndaki hareketlilik hakknda bilgi sahibi olmutuk, o evi terk etmek istiyorduk fakat tandmz bir evre deildi, hibir dayanamz yoktu, kylleri de tanmyorduk, aslnda bizi evinde barndran insan da tanmyorduk. O, arkadamz saklayacak diye ite, hatr gnl ilikisi ierisinde onlar almt, biz eve girince, bir anda evin ierisinde ite, biz 14 kii olduk rehinelerle birlikte. 11 kii biziz, 3 de rehine 14 kii. Ev ahalisi de vard 56 kii yani 20 kii, odal bir evin ierisinde, olacak gibi deil. Ev sahibi tedirgin oldu, ite o da istiyor biz gidelim fakat nasl gidelim? Evden kamadk o gece. Ertesi gn ite bize at bulacakt, biz onunla gidecektik fakat o da bana gelecekleri anlam, ite bir kt yazm ite Evime zorla girdiler. diye, vermek iin. Sabaha kar -ite biz nbet tutuyoruz- yani gn aardnda bir arkadamz ey yapt yani Askerler geliyor. dedi, baktk hakikaten 2 asker eve doru geliyor, biz daha yukardan bakyoruz ve dierleri de srnerek evin etrafn kuatma altna alyorlar. Bunun zerine ev sahibine dedik ki Ya, git bak, ne oluyor? zaten kapy ald askerler. O evden kt, bir daha da eve geri dnmedi. Askerlere teslim olmu, mektubu da vermi. Biz tabii, bunu bilmiyoruz. Biz kendi kaldmz odann da kapsn kapatyoruz ve uzun sre yani ite, 1520 dakika ses gelmeyince ktk evin iine baktk, ite dardan da sesleniyorlar megafonla. te 1213 yalarnda bir ocuk daha kk 2 ocuu alm camdan gsteriyor, ite dardan resim ekiyorlar besbelli. Vay vay vay ocuklar da rehin almlar. falan diye laflar geliyor. Ben anladm ki ey, hani mizansen kuruluyor, ocuklar evden kovaladk, evin ite ierisini, kaplar tahkim ettik erzak uvallaryla yani atma an geliyor, onu anladk. Bize telkin edildi yani ite Teslim olun, etrafnz sarlmtr. falan diye ancak grtk Hayr, teslim olmayacaz. dedik. Bunun zerine, ite kuatmaya alnd ev, birka kere ite Grmek istiyoruz. dediler. Bu, ite, toprak daml bir ev fakat bir kiremit at da rtlm zerine. O atdaki kiremitleri krarak dary gryoruz, insanlarla konuuyoruz. Helikopterler inip kmaya balad.399 En son yani atmann balayaca anda yle bir talep oldu, dediler ki: inizden biri ksn grmek istiyoruz. Daha nce de bu ngilizleri grmek istemilerdi, o zaman ben kartmtm atya. Mahir Bunlarla bir gr, ne istiyorlar? diye syleyince ben de ktm yukar, atdan bam karttm, bir anda askerlerin makineli tfek yuvalarna doru girmeye baladklarn, insan hareketlerinin yani insanlarn siperlere yatmaya baladklarn grnce tedirgin oldum, geri ekildim. Ben tam geri ekilirken pe pee herhlde iki el silah sesi geldi. imdi tahmin ediyorum ki -yani daha sonraki bilgilerimden de- bu bir keskin nianc atyd

399

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

107

yani onlar Mahirin kacan ve bizi basz brakacaklarn onu vurarak dnm olmallar ki yle ate ettiler fakat o tutmad ama hemen arkasndan makineli tfek atei balad, biz kendimizi atya alan delikten aaya attk, en son Mahir kalmt, onun kafasndan vurulduunu ben, aa dnce anladm. Ondan sonra biz de ite darya doru ate ettik fakat biz hedef gremiyoruz, zaten at menzilinin dnda duruyorlar, bizim kimseye bir zarar vermemiz sz konusu olmad, btn atmadan 1 asker eli yaralanarak km, orada baka bir zayiat yoktu. te, bu makineli tfek atndan sonra bir ate kesildi. O arada ngilizler hayatlarn kaybettiler. te, 2 Kanadal 1 ngilizdi ya da tersiydi, imdi ok iyi hatrlayamayacam. Ondan sonra bize denildi ki Atei kesin. zaten ate kesilmiti. Bir bekleme sreci balad fakat biz anladk ki eve saldr kanlmaz. te giri kapsn uvallarla tahkim ettik. Evin ate geirmeyen tek yeri ortadaki koridor nk kerpi olduu iin duvarlar makineli tfek ateiyle delik deik olmu. Arkadalar o kapnn giriine oturdular, ben de eve girilmesi ihtimali olan bir baka gei var arkada samanlktan, heldan geerek eve doru gelen bir yol var oray tahkim ettik uvallarla, ben de orada bekliyorum ite ve ey balad, ite bir Saffet bizim aramzda, o temen, hava kuvvetlerinden yani onun deneyimi var diye, dedik Nedir bu? dedi Havan atyorlar. te bir patlama oluyor ondan sonra bir sre sonra evin yannda, nnde patlamalar oluyor, sonunda evi buldu yani hedefi buldular ve eve doru at gelince arkadalar da ellerindeki el bombalarnn pimlerini ektiler, ben de n tarafta siper aldm ite oradan artk bu bombalama kesilir, eve girerlerse karlk verilecek fakat ey daha uzun srd yani tam olarak saysn bilemiyorum, 10a yakn bu roketatar ya da havan topuyla at oldu. Arkadalarn bulunduu blme sonuncusu geldi ve topluca bir infilak oldu, ben kendimi yere yaptrdm. Hemen arkadalarn yanna kotum, bombalamalar devam ediyordu. Aralarndan hi kimsenin sesi Yant alamadm arlarma. Bunun zerine ev kecek diye yan tarafa getim, orada ite bir orta direi var saman deposunun, onun arkasna siper aldm ve bekliyorum fakat bir sre sonra ieriden silah sesleri kesilince ya da bir karlk alamaynca bunun zerine eve girmeye karar vermiler. Tahmin ediyorum ki, daha sonra iddianameden grdm, bir ekilde kendi olanaklaryla evin iini de dinlediklerini anlyoruz. Eve girmeye karar vermiler. Ben o samanlarn arasnda byk orta direin gerisinde beklerken eve yakn olan geiten ieri 2 kii girdi ve ite birisi dedi ki: Ya, samanlarn arasna girmi olabilirler, atya km olabilirler. teki de dedi ki: Ya, yangn kar diye girmezler, sen yine de bir tara. Tarad, benim dizlerimin altndan geti mermiler ve derhl ieri girdiler. Birisi baryordu ite Var m lan can balanacak? diye fakat tabii ki bence -ben o blm grmyorum artk- yle bir yant yoktu fakat daha sonra ben yakalandktan sonra beni yakalayan askerler dediler ki: Saffet Alp sad yani yayordu, konumak istiyordu ancak onu alnndan vurdular. Bana byle sylendi fakat o askerin adn hatrlamyorum, o zaman bir grevli astsubayd. Saffetin kardei Fikret Alp, yllardr bu meselenin aydnlanmasn ister, bunun iin aba gsterir fakat bir sonu bugne kadar almad.400 imdi, benim buradan hl fark edilmemi olmamn sebebini tabii ki daha sonra ben anladm. Ev sahibi evdekilerin saysn 13 olarak bildiriyor. 10 tane bizden var, 3 tane de rehine var. Hlbuki biz 11 kiiyiz. Onlar evde 10 ar yaral ya da l bulunca herkesi ele geirdiklerini dnyorlar. Benim onlar arasnda olmayabileceimi dnmedikleri iin birini bana

400

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

108

benzetmeye alyorlar ve Nihat Ylmaz bana benzetmiler. Nihat Ylmaz da o zaman arananlar listesinde yok. O, ne olduu ve kim olduu bilinen yani kaytlara gemi bir arkadamz deil ve Nihat Ylmaz imdi, yani bana doru hi kimse ynelmedii iin onu kullanmak zorunluluu da domad ve ben bekliyorum yani zaten gelecekler diye fakat bir trl gelmiyorlar nk anlyoruz ki onlar, orada beni l bulduklarn dnyorlar ve zaten o akam ilan edilmi bu. Babam ite bunu haber alnca yola kyor yani olunun cenazesini almak iin. Daha sonra hani, babamla konutuumda bana anlatt: Nihat Ylmazn cenazesini ona vermek iin ok srar ediyorlar, o da diyor ki: Hayr, bu benim olum deil. Ya nasl deil senin? Onlar bunun gerek olabileceine yani benim lmemi olabileceime inanmyorlar, babamn onlar kandrmaya ya da bu lm kabul etmemeye altn dnyorlar. Babam direniyor, ok zorluyorlar, tehdit ediyorlar. Bunun zerine eve Bir kere daha eve bakn. diye Niksar Jandarma Komutanlndan bir mfreze yolluyorlar. Belki de benim bugn hayatta olmamn nedeni kontrgerillaclarn deil de o sradan jandarma mfrezesinin kye gelmi olmasdr nk onlar olmu olsaydlar herhlde dier arkadalardan bana farkl davranmazlard fakat tekiler usulen bir arama yaptklarn dnyorlard hatta ben onlar gelince iyice gizlendim, komutann sesini duyuyorum, diyor ki: Kartrn da aradmz belli olsun. yani sonradan Aradnz m, aramadnz m? derlerse hani bir ey olsun diye. Sonra da bir asker geldi, bir yabay bana tam saplyordu ki olduum yere, ben doruldum, o yabay att kat. ard, dardan dediler. k, teslim ol. ben de braktm silah, ktm. imdi, benim yakalanmam byle oldu.401 Krk ve grubunun, yabanc teknisyenleri karma plan ncesinde daha ses getirici bir eyleme girimeyi dndkleri; bu sebeple, AP lideri Sleyman Demirel ismi zerinde durduklarn; kendisiyle Nide Kapal Cezaevinde, merhum Uur Mumcunun yapt bir mlakatta anlatmaktadr.402 Bu hususun bir kez daha sorulmas zerine Krk, u cevab vermektedir: Evet, biz bunu dndk fakat buna gcmz ve imknmz yetmedi. Hem iyi korunuyordu hem de biz onun iin yeterince donanml deildik fakat tabii bununla ilgili bir tane anekdot daha nce de baka yerde anlatmtm, ben sorgudayken o zaman, imdi hayatta m deil mi bilmem, MTi stanbul Blge Bakan Eyp zalku bana dedi ki: Ya, madem Demireli karacaktnz -siz hi siyasetten anlamyorsunuz- bize bir haber uursaydnz bir ekilde biz korumay kaldrrdk. Yani Demirelden kurtulmak istediklerini ima ediyor fakat bunun ben tamamen bir aka olmadn ben de bir fantezi olmadn Byle bir zihniyetin, byle bir dncenin ortada olduunu uradan da tahmin ettim ki, mesela Grlerin Cumhurbakan seilmesine Demirel itiraz ettiinde Demirelin evinin etrafndaki korumalar kaldrlmt. Yani demek ki bir Demirelin bana bir ey gelsin istei onun rakipleri arasnda vard besbelli fakat biz onu baaramadk. Bizim de bunu yapmak istememizin sebebi Meclisteki oylarn sahibi o olduu iin hani arkadalarmzn idam iin oy kullanmamaya arkadalarn tevik edeceini, bunun salamak iin bir are olduunu dndmzden.403

401

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 402 Mumcu, kmaz Sokak, s.54. 403 Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06].

109

4.GEZM, NAN VE ASLANIN DAMI

THKO rgt ile ilgili davaya 16 Temmuz 1971de balanm, karar 9 Ekim 1971de belli olmutur. dam kararlar 10 Mart 1972de TBMM'de 53 ret ve 6 ekimsere kar 238 oyla onaylanmtr.404 Meclisteki grmelerden sonra bu konu Senato gndemine gelmitir. Senato Aratrma Komisyonu: Deniz Gezmi ile Yusuf Aslan ve Hseyin nan'n; Trkiye Cumhuriyeti Tekilat Esasiye Kanununun tamamn veya bir ksmn tayir, tebdil veya ilgaya ve bu yasa ile teekkl etmi olan TBMMni skata veya vazifesini yapmaktan men'e cebren teebbs etmek sularn ilemi bulunduklar anlalm olduunu, bu nedenle idam cezasna arptrlmalar gerektii ynndeki raporunu Meclise sevk etmi ve kabul edilmitir.. 23 Mart 1972de kararn Cumhurbakan tarafndan onaylanmasnn ardndan CHP, Anayasa Mahkemesine bavurmu, yasasn usulden bozulmas talebinde bulunmutur. 6 Nisan 1972de Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nan'n idamlarn ngren yasaya CHP'nin itiraz kabul edilmi, Anayasa Mahkemesi 3 idamla ilgili yasay iptal etmitir.405 Mahkemeye gre yasa Meclisten, Anayasann 85. maddesine aykr biimde karlmtr. 24 Nisan 1972de toplanan Meclis, 2 ekimser, 48 ret oyuna kar 273 oyla idamlar "tekrar" kabul etmitir.406 Senatonun da karar onaylamasyla 6 Mays 1972de Gezmi, nan ve Aslan hakknda idam kararlar Ankara Cebeci Sivil Kapal Cezaevinde yerine getirilmitir.407 Kurtul Altu, idamlar ve Nihat Erim arasndaki ilikiyi u szlerle aktarmaktadr: Burada tarih belgeler vardr ve bunlarn hepsi 12 Marttan itibaren yani 12 Mart Hkmetinin kuruluundan itibaren, bizim ayrlmza kadar 11 deiik bakann, yani 11 tanesi dardan tayin edilmiti, reformcu bakan diye. O reformlarn hibirisinin nasl yaplamadn, neden yaplamadn Biz ayrlmak zorunda kaldk. Ondan sonrasn bilemiyoruz. Tabii, bir sonra Ferit Melen gelmitir. Ben Ferit Melen meselesini, Nihat Beye yakn dostum olduu iin, sorduum zaman bana dedi ki: Ben hayatmda, bir Anayasa hukuku profesr olarak, insan asacak adam deilim. Onun iin onlara bunu tavsiye ettim. Kimi tavsiye ettiniz? dedim. Ferit Meleni dedi ve ondan sonra, hatrlayacaksnz, bugn ok tartmas yaplan Deniz Gezmi ve arkadalarnn aslmas karar Meclisten geti ve o karar uygulayan Babakan da Sayn Ferit Melendir.408 nfazlarn gerekletirildii gn Jandarma Genel Komutan Kemalettin Ekine bir suikast giriiminde bulunuldu. Eken ve yaverinin yaral olarak kurtulduu suikastta bir er hayatn kaybediyordu.409 in daha trajik taraf: damlarn infaz edilmesi sonrasnda tutulan zabtta, nan ve Aslann 25 dakika iinde ldkleri, Gezmiin ise 50 dakika boyunca ipte kald
404 405

Milliyet, 11.3.1972, s.1. Anayasa Mahkemesi Kararlar, Resmi Gazete, 24.7.1972, No:14255. 406 Milliyet, 25.4.1971, s.1. 407 Milliyet, 7.5.1972, s.1. 408 Kurtul Altuun 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.1015.20]. 409 kiinin idam Ankara Merkez Cezaevinde ayn sehpada ve birbirlerinin pei sra infaz edildi, Yeni stanbul, 6 Mays 1972. Kalkn Ey Ehl-i Vatan, Yeni stanbul, 6 Mays 1972.

110

anlalmaktadr. Bu durum, Gezmiin idamnn sorunlu ve acl olduu iddialarna geerlilik kazandrmaktadr.410 Trk solunun sembol isimleri haline gelen bu gencin idam, bugn bile hl arkasndan at yaklan bir hadisedir.411 Demirel, idam kararlar karsndaki tavrnn eletirisine kar unlar sylemektedir: Bu 3 ocuun aslmas hikyesi. Bu talihsiz bir olay. Yalnz, orta yerde mahkeme karar var, orta yerde Meclis karar var, orta yerde Trkiye Byk Millet Meclisi, orta yerde Cumhurbakann imzas var. Yani btn hukuki lzmeler var. Meclisteki durum da udur: Evet, bir ksm kimseler rey vermitir, bir ksm vermemitir. 277 evet, kaynana gre, 56 m ne hayr 277 oy var. O gnk gnleri dnyorum.412 O gnk gnler ierisinde banka soyuluyor, adam ldrlyor, yol kesiliyor, ok tedirginlik var Trkiyede. Buna bir ey yapmyorsunuz. diye gelmi, bizim hkmetimiz yok orta yerde, biz hkmet deiliz. Hkmet devam eden bir hkmet deil. Ben kimseye Bunlar aslsn. falan da demedim. Yalnz, benim kimseye kar intikam duygum yoktur. Sonra, o ocuklarn aslmasyla Adnan Beyin, Fatin Beyin veya Hasan Beyin intikam nasl alnacak? Bir alakalar yok yani adamlarn, bir alaka yok yani. ki cephe olunmu da bunlarn bir kolu dman, bir kolu dost, byle bir ey yok. O ocuklar Marksist, Leninist gruplara ait, bu taraf da ihtilalcilerin kadrine uram bir Yani oradaki tartmalar bence demagojidir ve yakr yalandr netice itibaryla. Ben de zlyorum ama o gn yle olmutur. O gnn hesabn bugn yapamayz. O gnk artlar u anda yaamyoruz, yaamayz, inallah yaamayz o artlar.413 Demirele; Gezmi, nan ve Aslann idam cezasyla tecziyesine hkmeden mahkemenin bakan Ali Elverdi ve savcs A. Baki Tuun liderliini yapt AP ve Doru Yol Partisinden milletvekili seilmeleri hususunu izah istendiinde Demirel, unlar sylemitir: imdi, yle syleyelim: Kamplamsnz, yani bir taraf Ali, bir taraf Veli. Burada kimsenin kimseye merhameti yok yani kamplamsnz. O, grevini nasl anlyorsa yle yapyor, bu da grevini nasl anlyorsa yle yapyor. Grevini anlad gibi yaparken eer kanunlara, nizamlara aykr bir ey yapyorsa ayr mesele ama Ali Paa ld gitti, bir kahraman adamd ve Talatn elinden Radyo Evini alan adamdr. Bir de meziyetlerini sayalm. Yani eer Talat, Radyo Evini eline geirebilseydi o 1962 ihtilalini baarmt. Bir askerlikte gayet yksek sicili olan bir adamdr.414 Ali Paa, mahkeme bakanym. Mahkeme bakan olarak grevini yapm. Yani o kararlar mahkeme olarak vermiler. Mesele, Ali Paadan ibaret deil ki. Sonra, o temyize

410 411

Ali Elverdi, Bu Vatana Kastedenler (Ali Elverdi Paa Anlatyor), stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1977, s.84. Nihat Behram, Daraacnda Fidan, stanbul Genda Yaynlar, 1996. 412 Deniz Gezmi, Yusuf Asla ve Hseyin nann lm Cezalarnn Yerine Getirilmesine Dair Kanun Tasarsna Verilen Oylarn Sonucu, Millet Meclisinde: ye says: 450; Oy verenler: 323; Kabul: 273; Red: 48; ekimser: 2; Oyla maya katlmayanlar: 118; Bo yelikler: 9. Deniz Gezmi, Yusuf Asla ve Hseyin nann lm Cezalarnn Yerine Getirilmesine Dair Kanun Tasarsnn Birinci Maddesine Verilen Oylarn Sonucu, Cumhuriyet Senatosunda: ye says: 183; Oy verenler: 145; Kabul: 111, Red: 34; ekimser: 0; Oylamaya katlmayan: 36; Bo yelikler: 9dur. Demirel de kabul oyu kullananlardandr. TBMM Tutanaklar [Deniz Gezmi, Yusuf Aslan, Hseyin nan) dam Grmeleri2, BDS Yaynlar, 1988, s.200, 201, 263. 413 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 414 Ali Elverdinin radyo evinde yaananlar konusunda anlattklaryla; 21 Mayslarn anlattklar birbirinden farkldr. Aydemir, Elverdinin ayaklarna kapandn iddia etmekteyken; bkz. Talat Aydemir. Ve Talat Aydemir Konuuyor, stanbul: May Yaynlar, 1966, s.358. Elverdi bunu inkr etmektedir. Bkz. Emin laan, Ben Korkacak Adam mym? craatn inden, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987, ss.296-309.

111

gitmi, temyizden Meclise gelmi, Meclisten Cumhurbakanna gitmi, gitmi, gitmi Mill irade dediiniz nedir? Mill irade meclistir. te mill iradeye uygun yaplm. Yani ama ya olmasayd? Keke olmasayd ama mill iradeye uygun yaplm, burada bir cinayet ilemi yok orta yerde. Mahkemeye gitmi. Mahkeme bu lkenin mahkemesi deil mi? Hepsini inkr ederek eer derseniz ki: Bunlarn hepsi yanl. O zaman, bugn sizin yaptnz ilere de yanl. derler, dn benim yaptm ilere de yanl derler. O zaman, idareyi tutturamazsanz, idare tutmaz.415 Erturul Krk ise bu hadiseyi iine CHPyi de katarak baka bir cepheden yorumlamaktadr: Ben dnemin politik partilerinin bu darbe karsnda ya da kendilerine ynelmi olan darbe karsnda son derece ilkesiz hareket ettiklerini dnyorum. Bakn 12 Mart Muhtrasnn arkasndaki komutanlarn bir tanesi Cumhuriyet Halk Partisinin cumhurbakan adayyd, Muhsin Batur ama stanbul Skynetim Komutan Faik Trn de Adalet Partisinin milletvekili aday idi. Hani Adalet Partisine kar askeriye hareket etmiti. Oysa 12 Martn sorumluluunda bu komutanlarn hepsi ortak ya da Ali Elverdi skynetim mahkemesi bakan Adalet Partisi tarafndan korundu, kolland. Diyeceim, yani bu ey Silahl Kuvvetlerin Trkiye de tanzim edici bir rol oynad dncesi siyasi partiler tarafndan da kabul gren bir dnce olduu iin insanlar faaliyetlerini kolayca icra edebildiler.416

5.MARMARA YOLCU GEMSNN YAKILMASI OLAYI

Olay 45 Mart 1972 gecesi, bakm iin Hali tersanesine alnan geminin ikiye dkn nbeti kamarotunun 50 bin lira karlnda elde edilmesiyle balamtr. kiye dkn olduu iddia edilen bu kamarot nce ok miktarda alkol ile sarho edilip szdrlmtr. Szan kamarotu gemiye getiren eylemcilerin, tersane bekisine, kamarotu gemiye bindirmeye geldiklerini syleyerek gemiye girmeyi baarmalar; ardndan temin ettikleri yal bez paralarn tututurarak yanma hadisesinin gerekletirilmesini saladklar iddia edilmitir.417

6. SIKIYNETIM UYGULAMALARI 12 Mart Muhtrasnn nemli nedenlerinden biri olarak grlen kamu dzeninin bozulmas olgusu, kamu gvenliinin salanabilmesi ynnden skynetimin ilann gerekli klmtr. Nitekim Erim Hkmetinin kurulmasnn ardndan 11 ilde (stanbul, Kocaeli, Sakarya, zmir, Zonguldak, Eskiehir, Ankara, Adana, Hatay, Diyarbakr, Siirt) skynetim ilan edilmitir. Bir ay iin ilan edilen skynetim, kan baz olaylar ve yakalanan baz silahl kiiler nedeniyle iki

415

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 416 Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 417 Trkiye Gerekleri ve Terrizm (Beyaz Kitap), s.96.

112

ay daha uzatlmtr.418 Skynetim daha sonra 11 ilde ikier aylk srelerle 26 Ocak 1973 tarihine kadar uzatlmtr. 26 Ocak 1973te Sakarya ve Zonguldakta skynetim kaldrlrken, dier illerde yine uzatlmtr. 27 Mart 1973te zmir ve Eskiehirde, 27 Mays 1973te Adana, Hatay ve Kocaelide, 27 Temmuz 1973te Siirtte, 27 Austos 1973te Diyarbakrda, 27 Eyll 1973te de stanbul ve Ankarada skynetim kaldrlmt.419 Skynetimin gerekesi lkede uzun sreden beri gzlemlenen karc evrelerin tutumu anarik nitelikteki eylem ve davranlarn sadece kamu dzeni ve gvenliini bozucu maksatlarla devletin temel nizamna, yurt btnlne, vatan ve laik cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkma mahiyetini aldn gsterir kesin belirtilerin ortaya kmas olarak aklanmtr. Skynetim karar Mecliste ve Senatoda byk bir ounlukla onaylanmtr.420

418 419

Cumhuriyet, 26.5.1971, s.1. skl, a.g.e., s.196. 420 Milliyet, 27.4.1971, s.1.

113

DRDNC ARA DNEM HKMETLER VE 1973 SEMLER

BLM :

1971de yaplan deiikliklerle 1961 Anayasasna zgrlk ruhunu veren birok madde deitirilmitir.421 Dnemin en belirgin zellii: hemen hibir kesimi tatmin etmeyii gibi gzkmektedir. ki kez hkmet kuran Erimin istifasnn ardndan nce Ferit Melen hkmeti kuruluyor lakin bu hkmet en byk darbeyi, CHPnin kabinedeki bakanlarn ekmesiyle yiyordu.422 Naim Talu hkmetinin ise bir seim hkmetinden fark yoktur. Her iki hkmet de herhangi bir hkmetin gnlk rutin ileri yrtmek kabilindeki ilerinden baka bir ey yapamadlar. Bu arada, AP iindeki muhalifler bir taraftan, askerler dier taraftan bastrdklar halde; takvimler 22 Ekim 1972yi gsterirken Demirel bir kez daha AP Genel Bakanlna seilmitir. 423 Bu blmde ncelikle 1961 Anayasasnda yaplan deiiklikler esnasnda, Babakan Nihat Erimin faaliyetleri ele alnacaktr.

A. ANAYASA DEKL TARTIMALARI

1960l yllarda, siyasetin en etkin unsurunun, parlamento d muhalefet olduu iddia edilmektedir. Parlamento d muhalefet unsurlarnn gcn, anayasann zgrlk ruhundan aldklar; bu nedenle iktidarlarn temel ikyetinin ise: Bu anayasayla lkenin ynetilemeyecei dorultusunda olduu grlmektedir. Hrriyetlere verdii geni alann, rejim ve devlet dmanlar tarafndan suiistimal edilmesine ok msait olduu noktasnda eletirilen 1961 Anayasasnn, zellikle yasama ve yrtmenin elini kolunu balad eklindeki eletiri, lkeyi sard iddia edilen komnizm tehlikesini de kapsamaktadr. Lkin solda saylamayacak birok hukuku tarafndan bile bu eletirilerin yersiz olduu ileri srlmektedir. Bu kesime gre anayasa, sanldnn aksine sosyalizme deil, demokratik sola ak bir anayasadr 424 Anayasann ikyet edilen maddelerinin deitirilmesi ise demokratik ortamda pek mmkn gzkmemektedir. Mevcut seim sistemiyle parlamentoya ye sokan partiler iinde APnin bile 1965 seimlerinde % 52 ile ancak 240; 1969 seimleriyle de % 46yla 256 sandalye kazand dnldnde, te iki reyle gemesi gereken anayasa deiiklii iin salanacak uzlamann imknszl ortadadr.425 Yalnz bu noktada bir elikinin olduu gzlenmektedir. 12 Mart Muhtras imzaclar, bir taraftan 1961 Anayasasna riayetsizlii bunalmn kayna olarak gsterirken dier taraftan da mevcut anayasann kimi hkmlerinin yeniden yazlmas kanaatinde olduklarn da belirtmekten geri kalmlardr. Nitekim yeni hkmeti kurmakla vazifelendirilen Nihat Erim de bunlardan biridir.

421

T.C. Gerekeli Anayasa ve stanbul: May Yaynlar, 1971. Ayrca bkz. Kazm ztrk (Hazrlayan), Son Deiiklikleriyle Gerekeli Anayasa [Karlatrmal Gerekeler ve lgili Mevzuat], Ankara: Bilgi Yaynevi, Ekim 1971. 422 Milliyet, 5 Kasm 1972. 423 Milliyet, 23 Ekim 1972. 424 smet Giritli, Komnizm, Sosyalizm ve Anayasamz, stanbul: Baha Matbaas, 1967, s.33. 425 Anayasadaki kkl deiikliklerin ara dnemde yaplabilmi olmas bunun gstergesidir. Yaplan deiikliklerin hangi maddelerde olduu hususunda bkz. T.C. Gerekeli Anayasa ve stanbul: May Yaynlar, 1971, s.564.

114

12 Mart 1971 Muhtrasndan sonra yine Anayasa deiikleri gndeme gelmitir. Muhtra sonrasnda kurulan hkmetin bakan Nihat Erim, bu temay srarla ilemeye balam; 12 Mart'n gerisindeki glerden gelen Anayasa deiiklii isteklerini ve o yndeki belli belirsiz eilimleri szde bilimsel gzlemler ve zmler olarak ileri srmeyi, demokratik rejimin ayakta kalmas iin deiikliklerin kanlmazln savunmay ve yrrlkteki Anayasa dzenini her eyden sorumlu sayan grn savunuculuunu yapmtr.426 Anayasa deiikliinin gndeme geldii bir dnemde Babakan Nihat Erimin yabanc gazetecilerle 2 Mays 1971de yapt bir konumada: Trkiye Anayasas birok Avrupa lkesinin anayasalarndan daha liberal bir anayasadr. Trkiye byle bir lks kaldramaz. Anayasada deiiklik yaplarak temel hak ve hrriyetlerin ortadan kaldrlmasn nleyecek hkmler getirilecektir427 diyerek Anayasann deieceinin iaretini vermitir. On yllk uygulama dnemi boyunca 1961 Anayasasna yneltilen eletirileri genel izgileriyle yle zetlenebilir: a. Anayasann zgrlkler dzeni, ileri Bat toplumlarnn uyguladklar kurallar kopya edilerek yaratlmtr. Trk toplumu henz o zgrlkleri hazmedebilecek dzeyde deildir. b. Bat toplumlar bile zgrlklerin ktye kullanlmamas iin gerekli snrlamalar benimsedikleri halde, 1961 Anayasas bu bakmdan eksiktir. zgrlkleri ktye kullananlar Anayasann getirdii dzeni bile ykacak serbestlie eriebilmektedirler. c. Yasalarn yaplmasnda benimsenen mekanizma ok yava ilemektedir. ada devletin yrtme organnda sorumluluk yklenenlerin daha abuk ve daha etkin i grme olanaklarna sahip olmalar gerekir. d. Yasama ve yrtme zerinde Anayasa Mahkemesi ve Dantay yoluyla kurulmu olan denetim mekanizmam iktidarlar i gremez duruma getirmitir. e. zerk kurulular devlet iinde devlet nitelii kazanmlar ve devletin temeli ne dinamit koyacak grlerin olutuu yerler haline gelmilerdir.428

Erim, 27 Maysn 11nci yldnm dolaysyla Trkiye Radyolar ve Ankara Televizyonunda yapt bir konumada: Anayasay ve ve bitiremiyor; 1961 Anayasasnn talya, Almanya ve Fransa gibi bat demokrasilerinde meri olan anayasalarn hibirinden geri olmadn, bilakis onlardan daha ileri olduunu sylemekte bir beis grmediini ifade ediyordu. zellikle kii dokunulmazl, kiisel ve toplumsal zel haklarn, siyasal haklarn gv enceleri asndan son derece ileri olan anayasann stn bir titizlikle korunmas gerektiini ifade ediyor ve elbette korunaca garantisini veriyordu.429

426 427

Soysal, a.g.e., s.68. Milliyet, 2.5.1972, s.1. 428 Soysal, a.g.e., s.77. 429 27 Maysn 11nci Yldnm Dolaysyla Babakan Erimin TRT Muhabiriyle Yapt Grme, Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.5.

115

12 Mart dneminde Anayasada yaplan deiiklikler ilki 1971, ikincisi 1973 ylnda olmak zere iki aamada gerekletirilmitir. Bu deiikliklerle Anayasann yaklak drtte biri yenilenmi ve 11 geici hkm getirilmitir. Deiiklikler ncelikle 1961 Anayasasnn haklar ve zgrlkler dzenine ynelik olmu ve devleti bireylere kar koruma mant erevesinde gerekletirilmitir. Haklar ve zgrlkler bakmndan Anayasa ile getirilen gvenceler zayflatlmtr. Gerek deitirilen madde says, gerekse eklenen geici maddeler bakmndan 1971deki Anayasa deiiklii kendinden ncekilerden ve sonrakilerden en geni olandr. Bununla 35 madde deitirilmi; ayn zamanda dokuz geici madde eklenmitir. Btn deiiklik ve eklenen geici hkmler yaynlandklar tarihte yani 22 Eyll 1971'de yrrle girmitir.430 AP ve DPnin bandan beri byk oranda Anayasa deiiklii taraftar olduu gz nnde bulundurulacak olursa CHPnin de bu srece katlmaya ikna edilmesi ile birlikte parlamentonun Anayasa deiikliklerine sahip ktn sylemek mmkndr. nemli olan deiiklikleri yapmaya yetkili parlamentoda byle dnen ve davranan byk bir ounluun olmu olmasdr. Skynetim bir anlamda daha nce dnlen ama gerekletirmeye frsat bulunamayan deiiklikleri kolaylatrmtr. Ayrca 12 Mart mdahalesi, 1961 Anayasas muhaliflerinin, aralarndaki anlamazlklar bir kenara brakarak, Anayasa deiiklii program erevesinde birlemelerine de yol vermitir.431 Bu byk deiiklie kar muhalefet TRK-, TS, Mimarlar Odas gibi birka meslek rgtnn zayf eletirileriyle snrl kalmtr. nn ve CHP ciddi bir muhalefet gstermemitir. lkede skynetim ilan edilmi olduundan rencilerin ve kapatlan TP gibi muhalif kimliiyle ne kan siyasi oluumlarn protesto etmeleri de mmkn olmamtr. Bu ekliyle deiiklikler Meclisten 6 Eyllde, Senatodan 20 Eyll 1971de geerek, yasalamtr.432 Mmtaz Soysala gre, 1971 ve 1973te gerekletirilen Anayasa deiiklikleri, devletin temel niteliklerini ve ilkelerini, ileriye dnk yorumlara ak bir anayasayla deil, kalplam ve durgunlam kurallarla korumak amacn gtmtr. Yrtmeyi gl duruma getirmenin gerisinde, asl yaplmak istenen ey, Anayasadaki zgrlkler dzeninin ve zerk kurulular mekanizmasnn yeni dengeler aramak iin deil, yerleik dzeni korumak iin kullanlmasn salamaktr.433

1.NHAT ERMN ANAYASA DEKLKLERNE LKN GEREKELER

Nihat Erimin 20 Temmuz 1971, saat 19.00da TRT haber blteninde ve 20.30da Ankara Televizyonunda yaynlanan konumasnda ise; anayasa deiikliklerinin gerekelerine dair syledikleri unlardr: anayasa deiiklikleri konusunda farkl eilim vardr. lki: Anayasada
430

zkan Tikve, Anayasada Onbe Yllk Dnemde (1961-1976) Yaplan Deiiklikler Ve Ekler, AHF Dergisi, , C: XXXIV, No:1-4, 1977, s.26. 431 Blent Tanr, ki Anayasa, 1961-1982, 3. Bs, stanbul, Beta Basm-yayn, 1994, s.53-54. 432 Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.364-365. 433 Soysal, a.g.e., s.80-81.

116

deiiklii gerekli grp, ortaya konan deiiklikleri az bile bulanlar; ikincisi: Baz noktalarda deiikliin gerekli olduunu lakin anayasadaki ana ilkelerin zedelenmemesi gerektiini dnenler; sonuncusu ise: Anayasann olduu gibi kalmasndan yana olanlar. Erim, mevcut deiiklikleri nermesini vatanna, devletine ve milletine yapt nemli bir hizmet olduu inancndadr. Anayasalar deimez metinler deildir ve ihtiya hsl olduka, tm dnyada olduu gibi Trk anayasasnda da deiiklikler yaplabilir.434 Erim, konumasnda bir kez daha 12 Mart ncesini resmediyor ve muhtrann verilmesini hakllatracak gerekeler sralamaya devam ediyor. Skynetim ilannn, lkeyi spanya ve Endonezyadaki ortama srklemek isteyenlere mani olduunu; Filistin Tedhii Kamplarnda 200 kiilik bir militan grubun eitim grdklerini ilave etmektedir. lkenin byk bir tehlike karsnda olduunu ve bunun da ancak skynetim tedbirleriyle bertaraf edilebileceini szlerine ekleyen Erim, Marksist-Leninist-Maocu ya da teokratik dzen zlemi duyanlarla mcadeleye devam edileceini; bu erevede bu unsurlarn niversitelere, TRTye ve baka kurumlara szmalarnn nne geilmesi gerektiinin altn izmektedir. 12 Mart ncesinde zellikle niversite krslerinden ykc ve blc cmleler sarf edildiini vurgulayan Erim, niversite organlarna verilecek yaptrmlar uygulayabilme salahiyetinin geniletilmesi gerektiini belirtiyor. niversitelerin idari adan deil, bilimsel adan zerk klnmasnn gerekli olduunu da ilave ettii szlerine, bir kez daha kanun hkmnde kararname karabilme yetkisinin yrtme organna verilmesi gerektii gryle son vermektedir.435

2.TEMEL HAK VE ZGRLKLERN YENDEN DZENLENMES

Erim, ana haklar ve hrriyetleri belirleyen maddelerde, bunlar yok etmek isteyenlere kar yeterince koruyucu hkmlerin bulunmad kanaatini belirtmektedir. Alman Anayasasnn 18nci maddesine atf yapan Erim, anayasann getirdii zgrlkler rejimini ykmak isteyenlerin, anayasann tand zgrlklerden yararlanamayaca ilkesini, yaplmas dnlen deiikliklerle ihdas edeceklerini sylemektedir. Bu noktada Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 17nci maddesi uyarnca hrriyetleri basamak yapp, onlar ykmaya almann yasaklanmas prensibinin, bylesi bir deiiklie cevaz verdiinin altn izmektedir.436 Erim, bir baka mlakatnda: Yaplacak deiikliklerle kesinlikle hrriyetler alannn daraltlm olmayacan; asl yaplmak istenenin mevcut hrriyetlerden, sz konusu hrriyetlerden yararlanarak totaliter dzen kurmaya alacaklara mani olunmak istendiini belirtmektedir. 12 Mart ncesinin, mdahale edilmedii takdirde Trkiyeyi, bir kargaa ortamna srkleyecei tezini ileyen Erim, ordunun durup dururken mdahale etmediini iddia

434

TC Babakanl Basn Merkezi Bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6625], ss.12. 435 TC Babakanl Basn Merkezi Bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6625], ss.29. 436 27 Maysn 11nci Yldnm Dolaysyla Babakan Erimin TRT Muhabiriyle Yapt Grme, Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.6.

117

etmektedir. Zaten, hkmetin kuruluundan henz ay bile gememiken yaplan hcumlarn iyi niyetle karlanamayacan, nitekim ar solun reform istemediini ifade etmektedir.437 Dier taraftan, lkenin laik rejimini deitirmek isteyenlerin de faal olduklarnn altn iziyor. Skynetim ilannn bir zorunluluk haline geldiini ifade ediyor. Yaplacak deiikliklerin 1961 Anayasas iin eksik braklan gvenceleri salayacan belirten Erim, bu eksikliklerin sz konusu anayasann 19501960 dnemine kar gelitirilen tepkinin bir rn olduunu; yrtmenin elinin zayf brakld hususunu ilemektedir.438 Alman ve talyan Anayasalarndan esinlenerek yaplan 1961 Anayasasnn bir noktada, bu anayasalardaki teminat esini almayarak eksik kaldn belirten Erim, hrriyetlerden istifade ederek hrriyetleri ykma msaadesini nleyecek tedbirlerin 1961 Anayasasnda bulunmayndan yaknmaktadr.439 Erim, deiikliklerin temel kstasnn hibir hak ve zgrln, devletin lkesi ve milletiyle blnmez bir btn olduu ilkesiyle elimeyecei ekseninde olduunu ifade etmektedir. Mevcut iddet eylemlerini gerekletirenlerin 2223 yandaki genlerden ibaret olmadn bunlar artlandranlarn bulunduunu iddia etmektedir. Basn hrriyetine snr getirildii iddialar karsndaki suale Erimin verdii cevap da dndrcdr. Dnemin babakan cevabnda, yine lkesi ve milletiyle blnmez btnle halel getirici yaynlarn ancak ve ancak ilgili otoritenin iznine balanmasnn doal olduunu sylemektedir. Su ieren yaynlar sadece kaleme alanlarn cezalandrlmasnn yetersiz olduuna iaret eden Erim, bunlar basanlarn da cezai takibata tabi tutulmasnn zorunlu olduunu belirtmektedir. Devlet Gvenlik Mahkemelerinin de kurulabilecei ynnde cmleler sarf eden Erim, fevkalade dnemlerde bu tip mahkemelerin yine yarg teminat eliinde ihdas edilebileceini vurgulamaktadr.440

3.SOSYAL VE KTSAD HAKLAR LE DEVLERN YENDEN DZENLENMES

Erim, radyo ve televizyonda yaynlanan bir baka rportajnda anayasann sosyal ve iktisadi haklar ile devler blmnde yaplacak deiikliklerin gerekelerini de aklamtr.
437

Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo -Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.1011. 438 Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo -Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.11. 439 Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo -Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Ar ivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.12. 440 Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo -Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.1519.

118

Kamulatrmada esas alnacak istimlk bedelinin, sz konusu tanmazn deerini takdir etmi olan malik tarafndan devlete denen vergi miktaryla belirlenmesinin hakkaniyete en uygun yol olduunu savunmaktadr.441 Toprak reformunun mutlaka yaplacan belirten Erim, topraksz kylye datlmak zere kamulatrlacak arazinin bedelinin en fazla 20 yllk taksitlerle deneceini vurgulamaktadr. Arazinin genilii arttka vadenin de artacan ifade eden Erim: Toprak reformu yapacaz diye kimsenin maln elinden yok pahasna almann asla tasavvur edilmediini sylemektedir.442 Toprak reformu 27 Maystan sonra Trk kamuoyunu ilgilendiren nemli sorunlardan birisi olmutur. Konu ilk olarak 27 Maystan 2 ay kadar sonra Milli Birlik Hkmetinin ilk icraatlar arasnda ele alnm ve Tarm Bakanlna reformun yaplamas bir grev olarak verilmitir. Kurucu Meclis ve koalisyon hkmetleri dnemlerinde reform almalar ve tartmalar ayn hzla srdrlmtr.443 12 Mart sonras dnemde, Nihat Erim Hkmeti dneminde Mecliste imzaya sunulmu, Naim Talu Hkmeti dneminde de Reform Yasas tasars Meclis gndemine gelmitir. Mecliste kabul edilen tasar Senatoya gnderilmitir. Senatoda kurulan komisyon tasarnn, lkede ekonomik ama ynnden, topran verimli olarak iletilmesini, tarmsal bnyenin iyiletirilmesini, retimin artrlmasn ve deerlendirilmesini onayladn sylemitir. Sosyal ama ynnden toprak mlkiyet dalmnn, tasarruf eklinin yeniden ve sosyal adalet ilkelerine gre dzenlenmesinin, istihdam olanaklarnn ortaya kmasn ve mlk gvenliini salayaca belirtilmitir. Siyasal ama ynnden 20. yzyl gereklerine uymayan ad kalntlara son vererek, Anayasann ngrd haklarn zgrce kullanlmasn kstlayan engellerin ortadan kaldrlmasnn; bylece tarmla uraanlara insanlk haysiyetine yarar bir hayat dzeyinin salanabilmesinin ama olduu ifade edilmitir. Tasarda ayrca arazinin mlkiyet, kullanm ve yararlanma dzensizliklerinden doan uyumazlklarn giderilmesi gibi hukuki zmlere ve daha ileri retim tekniklerinin kullanlmasn salamak gibi teknik amalara da yer verilmi ve tarmda reform yaplmakszn, Toprak Reformundan beklenen sonularn elde edilemeyecei gerei de esas alnmtr.444 Yasa 18 Temmuz 1973 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Reform Yasas 17 blm ve 237 maddeden olumutur. 1757 Sayl Toprak Ve Tarm Reformu Yasas belli bal iki amac, yasada u ekilde belirtilmitir:

441

Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.2122. 442 Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.22. 443 Reat Aktan, Trkiye'de Toprak Reformu almalar, ASBF Dergisi, C:XXVI, No: 3, 1971, s.43. 444 Toprak Ve Tarm Reformu Yasas Tasarsnn Millet Meclisince Olunan Metni ve Cumhuriyet Senatosu Geici Komisyon Raporu, CSTD, C:12, B:76, 21.6.1973, s.2.

119

a) Topran verimli bir ekilde iletilmesini salayarak tarmsal retimi arttrmak, artan retimin deerlendirilmesini salamak ve kalknma iin zorunlu olan sanayinin gelitirilmesine ortam salamak, b) Tarm kesiminde toprak ve gelir dalmndaki dengesizlii giderek istihdam imkan yaratmak ve mlk emniyetini salamak. 445 Ekim 1973 seimlerinden hemen sonra Urfa ili pilot blge seilerek yasann uygulanmasna balanmtr. Bu uygulama 1976'ya kadar srmtr.446 Ancak reform, Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. DP Millet Meclisi Grubu, at iptal davasnda reformun Trk toplumuna hibir ekonomik yarar getirmeyip aksine Trk ekonomisini ve tarmn mutlak surette bir kmazn iine ittiini, gdml bir kooperatifiliin ve geni apta devletiliin nvelerini getirmi, temellerini atm olduunu gereke olarak sunmutur. Yaplan mzakere sonucunda, tasar zerine grmelerde Meclis tznn ihlal edildii ne srlm ve tasar iptal edilmitir.447 Erimin televizyon ve radyodan yaynlanan bir dier konumasndan askerlik vazifesinin baka bir kamu hizmetini ifa ederek yerine getirebilmesine ynelik dzenleme yapma hazrl iinde olunduu bilgisi edinilmektedir.448

4.YASAMA VE YRTME LKLERNE DAR DEKLKLER

Bu konumasnda Erim, kanun hkmnde kararname karma yetkisinin hkmete verilmesini ngren deiiklik zerinde durarak konuyu ayor. Bir hususu daha ilave ediyor: Son sz parlamentonun olacak ve karlan kararname, Anayasa Mahkemesinin denetimine ak olacaktr.449 Erimin, hkmetin, kanun hkmnde kararname karma yetkisiyle tehiz edilmeyiini bir eksiklik olarak grd de anlalmaktadr. nceden meclisten izin almak suretiyle, konusunu, kapsamn ve sresini belirterek, yine meclisten izin almak artyla, kanun kuvvetinde olacak bir kararname karlmasna imkn verecek deiikliin gndemde olduu belirtmektedir.450 Gensoru messesesiyle ilgili olarak yaplacak yeni dzenlemeyi de aklayan Erim, bte grmelerinin senato ve meclisin birleik oturumunda yaplarak oya sunulmas imknnn da
445 446

Toprak ve Tarm Reformu Kanunu, Resmi Gazete, 19.7.1973, No:14599. Sevgi Korkut, Toprak Reformu ve Trkiye, Ankara, TBMM Yayn, 1984, s.59 447 Anayasa Mahkemesi Karar, Resmi Gazete, 10.5.1977, No:15933. 448 niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.30. 449 Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.24. 450 27 Maysn 11nci Yldnm Dolaysyla Babakan Erimin TRT Muhabiriyle Yapt Grme, Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.7.

120

yeni deiiklikle salanaca bilgisini vermektedir. darenin her trl eylem ve ileminin yarg denetimine tabi olduu ancak Dantayn verdii kararlarla kendisini idarenin yerine koymasna mani olacak dzenleme de Erimin gndemindedir. Memurlarn sendika kurmalarnn bu aamada mmkn olmad grn belirten Erim, szlerine son vermektedir.451

5.NVERSTE ZERKLNE LKN DEKLKLER

niversiteye ynelik yeni yasal dzenlemelerin yaplma hazrlklarndan sz eden Erim, niversite retim ye ve yardmclarnn siyasi partilerin genel merkezleri dnda idari grev alamayacaklarn; niversiteleraras personel rotasyonu sisteminin getirileceini; ayn niversitede asistan, doent ve profesr olmann nne geilmesinin dnld bilgisini vermektedir. Japonya rneini vererek, niversitelerin kapal kaldklar srede retim elemanlarnn maalarnn da bundan olumsuz etkilenmesi sonucu, iddet eylemlerinde azalma olduunu; bu sistemi uygulamay dndklerini ifade eden Erim, aslnda niversitelerdeki iddet eylemlerinde dahli bulunan retim elemanlar ve rencilerin, niversitelerin ok kk bir ksmn oluturduklarn sylyor. niversitelerde bilimsel manada var olmas gereken krs dokunulmazllnn istismar edildiinden bahseden Erim, buna engel olunacandan sz etmektedir.452

6.TRT VE YARGI ORGANLARINA LKN DZENLEMELER

TRT ve yarg organlar hakkndaki konumasnda ise Erim, yaplacak yaynlarda devletin yksek karlarnn gz nnde tutulmas; haberlerin doruluunun salanmas ve resmi olan ya da olmayan tm kurum ve kurululara kar tarafszln korunmasn salayacak yeni bir dzenlemeden bahsetmektedir. TRTnin balca vazifesini milletin btnln salamak olarak tarif eden Erim, TRTnin kimi rahatsz edici yaynlarndan rnek veriyor.453 Silahl Kuvvetlerin sarf ettii paralarn Saytay denetimi dnda tutulmasnn gerekelerini de aklamaktadr.454 Askeri mahkemelerde hkim sfatn tamayan muharip subaylarn vazife almasn, askeri sahada hizmet grm; tecrbe edinmi olmas nedeniyle yarglamann shhatini glendiri ci bir

451

Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.2526. 452 niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.30 vd. 453 TRT, 12 Mart sonrasnda da tartmalarn odak noktasnda olan bir kurumdur. TRT hususunda birbirinden farkl grlerin savunulduu u iki kitap nemlidir: Bkz. smail Cem, TRTde 500 Gn, stanbul: Geliim Yaynlar, 1976 ve Refik zdek, Hedef TRT, Ankara: Ayyldz Matbaas, 1977. 454 TRT ve Yarg Organlar [13 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.39 vd.

121

etken olduu dncesiyle savunan Erim, Askeri Yargtaydaki hiyerariyi rtbeyi esas alan bir biime sokacaklarn ifade etmektedir. Anayasa Mahkemesine bavuru yeterliliklerinin daraltlmasn da savunan Erim, bylece bu yolun suiistimalinin nne geildiini ifade ediyor. Yeni dzenlemeyle, Anayasa Mahkemesinin bundan byle gerekesini yazmadan kararn da aklayamayacan belirtmektedir.455 Yaplmas gereken tm anayasa deiikliklerini demokrasinin kendini savunma hakk vardr; o savunma tedbirlerini almak lazm szleriyle savunan Erimin, devlet olarak; hkmet olarak yaplmas gereken ne varsa yaplaca; lkenin asla 12 Mart ncesine dnmesine msaade edilmeyeceini456 belirttii mlakat burada son bulmaktadr Muhtra sonras dnemde stanbul Skynetim Komutan Orgeneral Faik Trn, skynetim ilannn ertesi gn yaynlad bildiride skynetim ynetimine kar yaplacak eletirileri, yaynlar yasaklamtr. Faik Trn, skynetimin ilan gerekesiyle il gili olsun olmasn, gerekli grd her trl karar alacan bylece aklam, bu dorultuda yaplacak eletirileri de daha en batan skynetim yasaklar kapsamna almtr. Bunun ilk uygulamas da, 28 Nisan 1971den Cumhuriyet ve Akam gazetelerinin 10'ar gn sreyle kapatlmas ve bu gazetelerin yazarlar lhan Seluk ile etin Altan'n gzaltna alnmalaryla gereklemitir.457 12 Martla birlikte getirilen skynetim uygulamas, basn srekli bir dolayl sansr altnda yaatmtr. Birok gazeteci deiik nedenlerle gzaltna alnmtr. Gazeteciler bir hafta ile sekiz ay arasnda deien srelerle zgrlklerinden yoksun brakldktan sonra haklarndaki davalarn dmesi ya da gzalt nedeninin kalkmas nedeniyle serbest braklmlardr. Gzaltna alnan gazeteci-yazarlar arasnda Altan ymen, Oktay Kurtbke, Hilmi Karabel, Ulu Grkan, lhami Soysal, Ali Sirmen, Turhan Seluk, Yaar Kemal, etin Altan gibi isimler vardr.458 1961-1973 aras dnemde, 5680 Sayl Basn Yasas araclyla basnn denetimi salanm ve zellikle yurt dndan Trkiye'ye getirilen pek ok yayn hakknda yasaklama karar alnmtr. Bakanlar Kurulu karar ile alnan bu yasaklamalarn nedenleri dnemin hassasiyetlerine paralel bir seyir izlemitir. ncelenen dnemin hassasiyetleri arasnda komnist propagandadan 47, etnik temelli propagandalardan 33, Trkle hakaretten 10, misyonerlik ve dini propagandadan 8, mstehcenlikten 33 ve dier konulardan 29 yayn Bakanlar Kurulu kararyla yasaklanmtr.459 Muhtradan sonra 30 Eyll 1971de yaplan Anayasa deiikliinde basnla ilgili Anayasann 22. maddesi deitirilmitir. Yeni hkmler, basn hrriyetinin ktye kullanlm olduu grnden hareket edilerek konulmutur. Bu hkmlere gre, toplatma kararn yalnz

455

niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.44 vd. 456 niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624], s.49. 457 skl, a.g.e., s.208-209. 458 Alpay Kabacal, Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr , stanbul, Gazeteciler Cemiyeti Yayn, 1990, s.204-207. 459 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Bakanlar Kurulu Kararlar Katalogu 030.18.01. (1961-1973 aras dnem) Mustafa Ylmaz, Yasemin Doaner, 1961-1973 Yllar Arasnda Bakanlar Kurulu Karar ile Yasaklanan Yaynlar, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, No: 37-38, 2006, s.247.

122

hakim deil, belirtilen durumlarda baka bir merci de alabilecektir. Ayrca Skynetim Yasasnda basn hrriyeti konusunda normal zamanlarda uygulanabilecek yukardaki snrlamalardan farkl hkmler (basmevi kapatma yetkisi dahil) vardr. Anayasa Mahkemesi, skynetim srasnda uygulanan bu olaanst snrlamalar (basmevi kapatma yetkisi dahil) Anayasaya aykr bulmamtr.460 12 Mart 1971de asker tarafndan hkmete verilen muhtradan sonra, hem Anayasada hem TRT Yasasnda birtakm deiiklikler yaplmtr. 1488 Sayl Yasa ile radyo ve televizyon yayncl alannda birtakm deiiklikler yaplmtr. Cumhuriyet Senatosu Anayasa ve Adalet Komisyonu Raporunda bu deiikliklere gereke olarak: Gelien teknoloji, btn dnyada radyo ve televizyonun, byk kitleleri etkileyen ve kamuoyunun haber almasnda ve oluumunda en byk rol oynayan yayn organlar haline gelmesini saladndan, lkenin genel artlarnn bu yayn organlarn daha da etkili kld, devlet eliyle kurulan bu organlarn tam bir tarafszlkla, ancak Anayasann temel ilkelerine uygun ve ilkeleri yayma, benimsetme ve glendirme istikametinde yaymlarla hizmetini yrtmesi gerektii461 ne srlmtr. Ayrca Anayasann radyo ve televizyon yayncl konusunda dorudan etkili olan 121. maddesindeki deiiklikler dikkat ekicidir. Buna gre; Radyo ve televizyon istasyonlar, ancak devlet eliyle kurulur ve idareleri tarafsz bir kamu tzel kiilii halinde yasa ile dzenlenir. Kanun, ynetim ve denetimde ve ynetim organlarnn kuruluundan tarafszlk ilkesini bozacak hkmler koyamaz. Her trl radyo ve televizyon yaynlar tarafszlk esaslarna gre yaplr. Haber programlarnn seilmesinde, ilemesinde, sunulmasnda, kltr ve eitime yardmclk grevinin yerine getirilmesinde devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, insan haklarna dayanan milli gvenliin ve genel ahlakn gereklerine uyulmas, haberlerinin doruluunun salanmas ile organlarn seimi, yetki, grev ve sorumluluklar yasa ile dzenlenir. Devlet tarafndan kurulan veya devletten mali yardm alan haber ajanslarnn tarafszl esastr.462 Bu ekilde 1961 Anayasasnn 121. maddesinde "zerk" olan ve yaynlarn "tarafsz" bir ekilde gerekletiren TRT Kurumu, 1971 Anayasa deiiklii ile yalnzca "tarafsz" bir duruma getirilmitir.463 Yani, uzun yllar tartma konusu yaplan "zerklik", 1993 ylnda mevcut Anayasada yaplan deiiklie dein TRT'nin elinden alnmtr. Bylece TRT'den yaynlarn yalnzca "tarafszlk" ilkesine uygun olarak yerine getirilmesi beklenmitir. Bu arada TRT'nin yayn alanndaki tekeli de devam etmitir. Anayasa deiikliinden sonra 359 Sayl Trkiye Radyo Televizyon Kurumu Yasasnn bir ksm hkmleri de 1568 Sayl Yasa ile deitirilmitir.464

460 461

Tikve, a.g.m., s.29. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinin Deitirilmesi Ve Geici Maddeler Eklenmesi Hakknda Anayasa deiiklii Teklifinin Millet Meclisince Kabul Olunan Metni Ve Cumhuriyet Senatosu Anayasa Ve Adalet Komisyonu Raporu, CSTD, C:67, B:113, 12.9.1971, s.13. 462 Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinin Deitirilmesi ve Geici Maddeler Eklenmesi Hakknda Anayasa deiiklii, Resmi Gazete, 22.09.1971, No:13964. 463 Aysel Aziz, Yeni TRT Yasas, ASBF Dergisi, C: XXVII, No: 4, 1973, s.103. 464 Trkiye Radyo Televizyon Kurumu Kanununun Baz Maddelerinin Deitirilmesi ve Bu Kanuna Ek ve Ek Geici Maddeler lavesi Hakknda Kanun, Resmi Gazete, 8.3.1972, No: 14122.

123

B. ERM - DEMREL STFASI

ATIMASI

VE

BRNC

ERM

HKMETNN

Hkmetin gidiatn yanstmas asndan taraflarn grlerinin takip edildii, Cumhurbakanl Arivinde kaytl ok nemli belgelerden biri de 9 Ekim 1971 Cumartesi gn Cumhurbakan Cevdet Sunayn alma odasnda yaplan toplantnn zaptdr. APnin, kabinedeki bakanlarn geri ekme kararnn konuulduu, ok gizli ibaresini tayan belgeye gre toplantda hazr bulunan isimler unlardr: Cumhurbakan Cevdet Sunay, Meclis Bakan Sabit Osman Avc. Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama, AP Genel Bakan Sleyman Demirel, AP Genel Sekreteri Nizamettin Erkmen, Cumhuriyet Senatosu AP Grup Bakan Ahmet Nusret Tuna, Millet Meclisi AP Grup Bakan Vekili Orhan Dengiz ve Bayaver Kur. Alb. Hseyin Topa.465

Toplanty a konumasn yapan Sunayn ardndan sz alan Demirel: ekilmeye mecbur braklm bir hkmetin mstafi babakan olarak kimi rahatszlklarn dile getirerek, partilerst olma iddiasna ramen, parlamentoya kar sorumlu olan hkmetin, meclis krssnden kendisine kar dile getirilen her eletiriyi orduya atfeder bir tutum iinde olduunu belirtiyordu. Bunun da silahl kuvvetlerin lzumsuz bir yk altna girmesine neden olduunu ifadeyle szlerine balamaktadr.466 Demirel, mevcut hkmetin parlamentoya dayal m, deil mi? Sorusunu sorarak, eer dayalysa parlamentoya kar saygl olmas gerektiini ifade etmektedir. Tunann uygun bir dille hkmetin icraatn eletirdiini; bu eletirinin Silahl Kuvvetlere yapld iddia edilirse parlamentonun fonksiyonunun bitecei aklamas nemlidir. Partisinin her trl anari ve blcln karsnda olmasna ramen her gn taland ve kfrlere hedef olduunu; gcn kaybetmi bir APnin rejim aleyhtarlnn glenmesine sebep olacan; bu nedenle APnin varlnn rejimin teminat olduunun altn iziyordu. 12 Mart ncesi adedinin 300 olarak akland anaristten, geen 7 aya ramen henz 100nn yakalanm olmasnn, hkmete gven duyulmamasna neden olduu kanaatini de eklemektedir.467 Demirel, 7 aydr Cumhurbakannn kendileriyle grmediini; parlamentodaki en byk partinin yaplacak reformlarla ilgili grnn, Sunay tarafndan merak bile edilmediinden ikyet etmektedir.468 Ayrca, hkmet kurulurken tek bir APli bakann Milli Gvenlik Kuruluna

465

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76231], s.1. 466 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76232], s.2. 467 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76235], s.5. 468 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76237], [Demirelin zapta gemek zere el yazsyla yapt ilave].

124

ye olacak bir bakanla getirilmeyiinin dikkat ekici olduu hususunun altn izmektedir.469 Sunay ise bu durumun kastl yaplmad; hatta Babakan Erim ve kendisinin bundan znt duyduklarn ifade etmekle yetinmektedir. Hkmetin kimi icraatlarnn ok zararl noktalara geldiini belirten Demirel, Sunayn misal gstermesini istemesi karsnda bundan kanmakta ve ikyetlerine bir yenisini daha eklemektedir: Hkmetin bir yesi kp 20 yllk politikay eletiriyor ve btn politikaclar irkin adam ilan ediyor.470 Rejimin yaamas isteniyorsa, parlamentoya da sayg gsterilmesi gerektiini; cici demokrasi diyeni yarglarken hkmetin de ayn eyi sylemesi halinde uyumun salanmasnn mmkn olmadn, szlerine ekliyordu. Bu ithamlarn yapldklar mekn olarak Sivas konumasn ve Genelkurmay brifingini gsteren Demirel, basna aksettirilen byle bir konumaya erefi olan her insann cevap vereceini; bunun da asla Silahl kuvvetlerin tenkit edildii, anlamna ekilemeyeceini sylemektedir. Sunay ise bu cmlelerin herkesi zdn lakin zerinde fazla durulmasnn fayda getirmeyecei szleri zerine Demirel bu kez bu haysiyet incitici szlerin sahibinin babakan yardmcs olduunu ifade etmektedir.471 Toplantda Demirelin olduka sinirli olduu anlalmaktadr. Sunay tarafndan sarf edilen hemen her cmleye itiraz etmektedir. Sunayn azndan dklen, hkmet anayasa deiikliklerini salamtr; szne katlmadn belirtmekte; Sunayn gnl alc, sizin yardmlarnz ile olmutur cmlesine ramen hkmete ynelik eletirilerine devam etmeyi srdrmektedir. Eletiri oklarn Erime ynelten Demirelin, Babakan Erimin tutarsz olduunu ima eden cmleleri nemlidir. Erim hakknda Demirel: Sayn Erim, ilk gn bu anayasa ile hkmeti idare mmkndr dedi. Bir sre sonra bu Anayasa bizim iin lkstr dediler. ahs eletirmiyorum. 1970de Milliyet gazetesinde yazd makalede Anayasay mkemmel olarak vasflandrd. Sonradan da bu Anayasa ile alma imknsz dediler. Deniz Gezmii vurursanz sizi katil ilan ederim diyenler bugn parlamentodadr. Hep birlikte bu aclar ektik, Anayasann daha deiecek yerleri kalmtr472 demektedir. Sunay ise 12 Mart ncesindeki durumun vahametini gstermesi asndan baz rnekler vererek 12 Mart Muhtrasnn verilmesi hususunda, ordunun mecbur brakldn sylemektedir.473 Bu szler zerine Demirel, 12 Martn de facto (fiili) bir durum olduunu ve icabna da uyulduunu belirterek, Cumhuriyet Senatosu AP Grup Bakan Ahmet Nusret Tuna tarafndan TBMM Birleik Oturumunda yaplan ve eletiriye konu olan konumasnn474 12 Mart Muhtrasn ve dolaysyla orduyu eletiren bir ierik tamadn ifade etmektedir. Ayrca :

469

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76238], [Demirelin zapta gemek zere el yazsyla yapt ilave]. 470 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762310], s.8. 471 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762311], s.9. 472 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762312], s.10. 473 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76233], s.3. 474 Sz konusu konumann tam metni iin bkz. TBMM Tutanak Dergisi, 12nci Birleim, 23.09.1971 Perembe, Cilt: 10, Toplant: 10, ss.417422.

125

Skynetim kanunu, Anayasa tadili ve dierleri, bizim desteimizle karlmtr. Biz memleket iin hayrl olan her eye destek olduk475 demektedir. Demirel, kendilerinden gelen yapc eletirilerin orduyu ypratc eletiriler olarak yanstlmasna karn, ayn eyin CHPliler tarafndan yapldnda hibir ses kmamasndan yaknmaktadr. Siyasetin ta bile yprattndan sz eden Demirel, ordunun ypranmasndan endieli olduklarn aktaryor. Srtn orduya dayam bir hkmetin, asl orduyu siyasetin iine itmi olacan savunmaktadr. 476 Belgedeki konumalar takip edildiinde, Demirelin yaplacak lsz bir toprak reformundan endie duyduu anlalmaktadr. Demirel: Mlkiyet ve tapu hakk delinmemelidir. Yoksa bu millet a kalr demektedir.477 Demirel, yaplmak istenenin sol ideolojilerin hedeflerinin tahakkuk ettirilmesi olduunu; Sunaya da bu dorultuda telkinlerin yaplm olduunu sylemise de ve Sunay ise, bu iddiay reddetmektedir.478 Demirelin ikyetleri bitecek gibi deildir. Merkez valilerinin tekil ettii direni komitesi yelerinin bugn kimi genel mdrlklere ve valiliklere atandn; anariyi yaratanlara prim verildiini iddia etmektedir.479 Hkmetin sol ideolojik akmlarn tesiriyle, uursuz bir devletletirme planlamalar iinde olduunu belirten Demirel, bu durumun memlekete gelmeye arzulu yabanc sermayeyi kardn belirterek, hkmetleri dneminde aktarlma aamasna gelmi birok kredinin askda kaldn rnekler vererek anlatmaktadr. Demirel, konu hakkndaki nihai yargsn u cmlelerle aklyor: Yn dergisinin birinci saysndaki politika bugnn ekonomik politikas olmutur. Yazar Doan Avcolu hapiste, ekonomik felsefesi ise iktidardadr.480 Demirelin konumasnda bahsi en fazla geen bakanlk Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl gibi gzkmektedir ve Demirel, bu bakanlkta yaplan atamalar, sert bir ekilde eletirmektedir. Ant dergisi ve Hikmet Kvlcml evresinin bu bakanl adeta ele geirdii sulamasnda bulunmaktadr.481 Demirel, zellikle babakan yardmcsndan ikyetidir; bir taraftan yaplacak her ite APden destek isterken dier taraftan hemen her frsatta APyi sulayan babakann partisine kar sarf ettii Yaray kamayn, kanarsa sulu siz olursunuz. 12 Mart ncesinde olduunuz gibi szlerinden duyduu rahatszl ifade etmektedir. Hkmetin partilerst olma iddiasyla ie balamasna ramen; ordunun desteinde grnp bir partinin ilerini yrtt iddiasnda bulunmaktadr.482 Babakan Yardmcsnn ise 12 Mart

475

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76234], s.4. 476 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762316], s.14. 477 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762317], s.15. 478 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762318], s.16. 479 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762321], s.18. 480 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762322], s.19. 481 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762323], [Demirelin zapta gemek zere el yazsyla yapt ilave]. 482 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762324], s.20.

126

APye kar yaplmtr, hl m sesiniz kyor szlerinden ikyetidir. Muhtrann 3nc maddesinin tehdidi altnda bulunmaktan bkm bir parti olduklarn belirten Demirel, parlamentoyu tatil edip, ne yapalm diye sormak zere millete gitme noktasnda bulunduklarn sylemektedir.483 Sunayn ise bu szler karsndaki cevab, 12 Martn sebepleri arasnda, yaplan iki konumann, Tuna ve Demirelin AP Genlik Kollarndaki konumalarnn tahrik edici olduu noktasndadr. Komutanlarn arasnda hibir gr ayrl olmamasna ramen varm gibi gsterildiini ifade eden Sunay, reformlarn yaplaca srada AP gibi bir ktle partisinin hkmetin karsna gemesi olarak yorumlanabilecek olan kabinedeki bakanlarn geri ekme hamlesinin, her eyi sil batan konumuna getireceini ifade ediyordu.484 Cevdet Sunayn AP liderinin sitem dolu ifadeleri karsnda kimi zaman hafife bir kar k yapma gayreti vaki olmuyor deildi lakin Demirelin bunlara cevab sertti. Sunayn Benim zamanmda hrriyet vard diye gemiin methi iyi eyler deildir szlerine kar, bu sertliin izlerini bulmann mmkn olduu u ifadeye dikkat ekmek gerekmektedir: Ben 6 yl hkmet etmiimdir. Nerede ve nasl konuulacan bilirim.485 Demirel, memlekette rejim dmanlarnn olduunu; bu kesimlerin yle toprak reformu yaplarak teskin edilemeyeceini; buna inanmann komnistleri tanmamak demek olduunu ifade etmektedir. Sosyalist Kltr Dernei tznn 2nci maddesine baklmas gerektiini; iin ilgin tarafnn bu dernein kurucusunun uan hkmet yesi olduunu sylemektedir. Daha da ilginci bu dernein 41 yesinin bir ksmnn hapiste; dier bir ksmnn ise kilit mevkilerde bulunmasnn garip olduunu belirtmektedir. Bu szler karsnda Cevdet Sunayn cevab ise yledir: Yalannca tebdil-i din etmilerdir. Dier taraftan Demirel, artk rneklerini bizzat isim belirterek vermeye balyor ve Prof. Muammer Aksoyun skynetim tarafndan ikide bir tutuklanp salverildiini; bu zatn neredeyse Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Maviri yaplacan sylemektedir. Sunay ise farkna varlarak bu atamann nlendiini belirtmektedir.486 Sunay, Demirelden dinlediklerine kar, mutedil tutum taknmaya alyor; kimi yerde APye kar sarf edilen szlerden, kendisinin de znt duyduunu belirtmekle yetinirken; Erimin nceleri methettii anayasay, icrann bana getikten sonra deitirilmesi gerektiini kabul etmesinin bir meziyet olarak telakki edilmesinin lzumuna iaret ediyordu. APnin memleketin yksek menfaatlerini her eyin zerinde sayarak, hkmetteki yelerini geri ekmekten vazgemesini mit ettiini de szlerine ekliyordu.487 Demirelin, istifa eden 3 bakannn istifalarnn geri alnmasnn mmkn olmadn; dierlerinin de partinin bu tavr gerei ekileceklerini; aksi takdirde parti tzne gre ihra
483

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762325], s.21. 484 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76236], s.6. 485 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762313], s.11. 486 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762320], s.17. 487 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762326], s.22.

127

edilecekleri eklindeki szlerine muhatap olan Sunay, kzgndr. Sunay: bu nasl tzk hkmdr, eer AP bakanlarn ekerse CHPde de karklk kar, yeni bir hkmet kurulamaz yeni bir buhran doar, Trkiye hkmetsiz kalr, grne ramen Demirel, btn bunlara kendilerinin sebep olmadn belirtmektedir.488 Sunayn son hamlesi: ekilenlerin yerine yenilerinin verilmesidir. Demirel, bunu da reddeder ve Sunayn, hkmetin zlmesini mi istiyorsunuz sorusuna muhatap olur. Demirelin cevab hayr olur ve hkmetin kendilerinin dnda tekil edilmesini nerir. Sunay ise mevcut durumda bunun mmkn olmadn anlatr. Demirel, tm bu anlatlanlar zerine tekrar bu durumun kendileri tarafndan yaratlmad belirtir.489 Konuma ilerledike Demirel tekrar 7 aydan beri kendilerinin yok saylarak cumhurbakan tarafndan daha nce arlmadklar ikyetine gelir. Sunay ise kendilerinden bir grme talebi almadn, kendisinin ise younluktan dolay zaman bulamadn belirterek, ksmsnz der. Demirelin cevab ise siyasetilerin ksmeye haklarnn olmad ynndedir. Srekli hkmet tarafndan hakarete uradklarn bir kez daha vurgular ve bundan sonra yaplmas gerekenin: En ksa zamanda parlamentoya dayal, protokol yazl bir hkmetin kurulmas ve seim kanunu yaplarak seime gidilmesidir. Bunun ilannn bile Trkiye ye ferahlk getirecei grndedir.490 Sunay ile Demirel arasndaki konumaya Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama da dhil olur ve yle konuur: Bu ortam iinde bir seimi dnmek asla mmkn deildir ve olamaz. Sorduunuz gibi seimin zamann u anda tahmin etmek mmkn bile deildir. imdiye kadar yaplan ey Anayasann meclislerden karlm olmasdr. Tama, ordu olarak sadece reformlarn yaplmasn istediklerini meclislere hibir telkinde bulunmadklarn; babakan kabinesini kurmakta serbest braktklarn, kendisinin sadece eski askerlerin kabineye alnmamasnn daha uygun olaca fikrinde olduunu belirtmektedir.491 Burada Taman, Demirelin srekli ikyet ettii Siyasi lerden sorumlu Babakan Yardmcs E. Kur. Alb. Sadi Koa kastettii zannedilmektedir. Demireli kararndan bir trl vazgeiremeyen Sunayn sinirlendii gzlenmektedir. Taman ardndan konuan Sunayn: 12 Marttan bugne gelinceye kadar hibir srtme olmamtr, bugnk srtmelerin oluunun sebebi sizlerin konumalarnzdr szleri karsnda Demirel kararl tutumunu srdrr: Benim felsefeme uygun deilse oy vermem. Srtmelerin bizim konumalarmzdan ktn kabul etmem eklinde cevap verir ve ekler: Bir parlamento kendi Silahl Kuvvetlerinin tehdidi altnda kalamaz.492 23 Eyll 1971de meclisin birleik oturumunda yapt konumasyla tepki eken Ahmet Nusret Tunann szleri de nemlidir. Tuna, APyi ordunun karsna karmaya alanlara

488

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762327], s.23. 489 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762328], s.24. 490 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762329], s.25. 491 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762330], s.26. 492 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762332], s.28.

128

kar, neden kendileriyle daha nce temas kurulmadn sormaktadr. Partilerine yaplan saldrlara kar, cumhurbakannn ve ordunun, APnin 6 yl bu lkeyi idare ettiini ve sonrada ekildiklerini; 12 Marttan sonra meclise getirilen her kanunu destekleyip, karlmasna yardmc olduklarn, neden sylemediklerini sormaktadr. stelik bunlar yapmadklar gibi APyi srekli itham ettiklerini ifade ediyordu. Tuna, szlerine devamla, partilerinin felsefesine uymayan kanunlara bask ile evet diyemeyeceklerini de belirtmektedir.493 Nihat Erimin kurmu olduu Basn Mstearlnn objektif olmad iddiasnda bulunan Tuna, bu kanaatini yle aklamaktadr: Bir ekoln yani Akis Mecmuasnn mensuplardr. Kurtul Altu adndaki zatn nasl basn sohbet toplants yapt dnlmeye deer. Bu zatn vesika toplama ve daha sonra bu grevden ayrlnca bir gazetede neretmek zere dokman hazrl iinde olmas fotokopiler almas hali bir felaket olur.494 Orhan Dengiz ise Nihat Erimin partilerini mertlie davet etmesini yadrgadn; Ilml olarak tannan bir babakandan bu sz hi beklemediklerini sylemektedir.495 Meclis Bakan Sabit Osman Avcnn dile getirdikleri ise Erimin yapt sert konumann ardndan, tansiyonun ykselmesine mani olmak iin, bu konumaya cevap vermek isteyen APlileri teskin ederek; konumalarna engel olduu ynndedir.496 Avc, konumasnn bir yerinde, taraflarn arasnn fesat unsurlar ve basn tarafndan ald kansnda olduunu sylemektedir. Buna bir rnek olmas bakmndan u misali veriyordu: Deniz Kuvvetlerinin kurulu gecesinde, Kara Kuvvetleri Komutan Sayn Orgeneral Faruk Grler ile ayakst konuuyorduk, yanmza Merref Hekimolu adndaki kadn yazar geldi ve Sayn Grlere Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlarmz birer beyanat patlattlar siz patlatmyorsunuz diye tahrik ettiler. Sayn Grlerde ben beyanat falan patlatmyorum cevabn vermiti.497 9 Ekim 1971 tarihli toplantdan 4 gn sonra bu kez ikinci bir gizli toplantnn yapld anlalmaktadr. Cevdet Sunayn alma odasnda yaplan toplantya katlanlar isimler unlardr: Cumhurbakan Cevdet Sunay, Cumhuriyet Senatosu Bakan Tekin Arburun, Millet Meclisi Bakan Sabit Osman Avc. Babakan Nihat Erim, Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama, Adalet Bakan smail Arar, Devlet Bakan Mehmet zgne, AP Genel Bakan Sleyman Demirel ve AP Genel Sekreteri Nizamettin Erkmen. Toplanty a konumasn yapan Sunay, 12 Marttan bugne geen srede meydana gelen gelimeleri, hkmetin kurulu aamalarn ksaca zetlemektedir. Bu arada nemli bir cmle sarf ediyor: Erimin her partinin meclisteki arlna gre bakan setiini; seilen bu bakanlarn kimler olacann tabiatyla babakann tercih edeceini; dolaysyla seilen

493

9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762334/35], ss.3031. 494 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762339], s.35. 495 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762336], s.32. 496 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762337], s.33. 497 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762338/39], ss.3435.

129

bakanlarn kendi genel bakanlarna deil, babakana kar sorumlu olduklarn belirtiyor. Kurulan hkmetin, Demokratik Parti hari olmak zere dier partilerden gvenoyu alarak grevine baladn aktarmaktadr.498 Toplantda ilk sz alan Babakan Nihat Erim, kabinedeki bakanlarn ekme karar alan APnin yava seyreden bir taktikle, lkeyi hkmet buhranna sokmak iin, hkmeti zayflatmak, baarl ve gl hkmet grntsn bozmak yolunu setiini ifade etmektedir.499 Kendisinin bulunmad 9 Ekim tarihli toplant zaptnda Demirel tarafndan gndeme getirilen Kbrstaki gelimeler karsnda asl Demirelin yaptnn kabul edilemez olduunu belirten Erim, son derece sert bir yorumda bulunmaktadr. Erim: AP, hkmetin kuvvetli ve ieride ve darda itibarl bir hkmet durumuna geldiini grerek, bu imaj bozmak iin, hkmetteki APli yeleri ekme yoluna gitmitir, demektedir.500 bana geldikleri gnden bugne yaplanlar anlatan Erimin satr aralarnda yapt dokundurmalar, gerekten de serttir: Herhalde reformlar konusunda 12 Mart Muhtrasna muhatap olacak kadar umursamaz bir davran iinde bulunmu olanlarca diye devam eden cmlede olduu gibi. Kanun hkmnde kararnameler konusundaki eletirilere de deinen Erime gre: Sratli karar almay gerektiren bir devrede bu yetki kullandrlmayacaksa, neden bu messese anayasaya konulmutur demektedir.501 Demirelin, getirilen kanun tasarlarnn en az 3 ay mecliste kalmas gerektii beyan hakknda yapt deerlendirme ise: 12 Mart Muhtrasnda ngrlen reformlar en ksa zamanda gerekletirme ilkesine ters ve aykrdr eklindedir. 502 Demirelin bir nceki toplantda getirdii eletirileri cevaplamak amacyla toplantya olduka hazrlkl geldii anlalan Erim, Demirelin gemi dnem baarlaryla vnmesine gerek bir durum grmediini belirtiyor. Yaplan kur ayarlamas sonucunda enflasyonun krklendiini; devraldklar dviz rezervini 423 milyon dolardan, 527 milyon dolara kardklarn ifade ederek; 12 Mart sonrasnn bir k deil, ykseli devri olduunu ispatlamaya almaktadr. AET politikasnn mimarnn AP deil, bu rgte girme anlamasn 1963te imzalayan nn hkmetinin olduunu sylemektedir. Sosyalist Kltr Derneine ilikin olarak Demirelden gelen iddialar karsnda da serttir Erim. ncelikle bu dernein 1961 Anayasas ve ona tabi mevzuata gre kurulduunu; dernek tznn 2nci maddesini okuyarak adeta ne var burada diyen Erim, stelik Demirelin iddia ettii gibi hibir kurucu yesi hakknda

498

13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 7625], giri. 499 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76254], s.1. 500 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76255], s.2. 501 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76257], s.4. 502 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76258], s.5.

130

kanuni takibat bulunmadn belirtmektedir. Dahas, sz konusu dernein kurucu yelerinden biri olan Adnan Baer Kafaolu, bizzat Demirelin zel mavirliini yapm, arkasndan da Gelirler Genel Mdrl vazifesine getirilmitir. Erime gre, aslnda Demirelin bizzat kendisi, Sosyalist Kltr Dernei yeliini, kilit noktalarda grev almak bakmndan sakncal grmediini gstermitir.503 12 Martn d dnyada yaratt kt tesir yznden, Trkiyenin Dnya Bankasndan alaca 200 milyon dolarlk kredinin ancak 37 milyonunun alnabildii ifadesinin de gerekleri yanstmadn belirten Erim, hlihazrda toplam 114 milyon dolarlk kredinin alndn ifade etmektedir.504 Demirele kar sert cevaplar vermeye devam eden, Erim, Demirelin asl amacnn: Hkmetin yapt atamalara konu olan isimleri karalayarak, istedii anda hkmeti drebilecei artlar hazrlamaktr, demektedir. Demirelin btn kaygsnn: Kendi idaresi esnasnda tayin edilen memurlarn yerlerinde kalmasn salayabilmek olduunu iddia eden Erim, bylece hkmetin ilerini baltalayabilmek, gerekli bilgileri alabilmek; hkmeti devirinceye kadar, bu kadroyu koruyarak, seim sras da dhil olmak zere, yatrmlar kendi isteklerine gre yneltmeyi amalamaktadr, kanaatindedir. Erim: Devlet memurlarna uurulan haber ise, bu hkmeti bir iki ay ierisinde devireceiz, ona gre durumunuzu ayarlayn mealindedir demektedir.505 APnin reformlara kar olmad ynndeki aklamalarnn kesinlikle samimi olmadn belirten Erim, biran evvel seim istemenin de bir taktik olduu grndedir. APnin reformlar budama projesini hayata geirmek iin seim istediini belirten Erim, amalanann: Hem reformlar, hem de 12 Mart muhtrasnn hedeflerini aamal olarak gzden uzaklatrmak olduunu vurgulamaktadr.506 Yaray kayp kanatmamak, konusunda sylediklerini de aklamaya alan Erim unlar sylemektedir: AP Genel Bakan son zamanlarda kaytsz artsz milli irade temasn ilemektedir. Elbette milli irade her eyin temelidir. Ancak, bunu durup dururken ele almann anlam vardr. Bunun anlam ben milli irade ile iktidara gelmitim. Beni tehditle uzaklatrdlar. te ben de diyorum ki, bu davran 12 Mart imdiden mahkm etmektir, yaray kamaktr.507 12 Mart hkmetinin tayin siyaseti konusunda Demirelin btn iddialarna cevap veren Erim, AP zamannda, sadece 1970 senesinde 181 emniyet mdrnn tayin ya da nakil yoluyla grev yerlerinin belirlendiini; oysa kendi zamannda sadece 122 nakil ve tayin yapldn ifade

503

13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 7625 9/10], ss.67. 504 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762510], s.7. 505 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762512], s.9. 506 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762513], s.10. 507 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 7625 13/14], s.1011.

131

etmektedir. 508 Erimin son szleri: APnin 12 Mart Muhtrasyla ztlama iinde olduu; hkmetten yelerini ekme kararnn ardnda bunun bulunduu ancak bu kriz zamannda bunun ok yanl olaca; aksi takdirde memleketin yeniden 12 Mart ncesine dnecei eklindedir. cap ediyorsa, grevi hemen brakabilecei; srf cumhurbakannn emri nedeniyle grevde halen bulunduu ve son olarak kendisini d gereklilikler dolaysyla grev yapan bir babakan olarak grd, dorultusundadr.509 Erimin bu szlerine cevaben Demirelin neler syleyecei merak konusuyken, Demirel, uzun bir mnakaann almasna taraftar olmadndan bahisle, Erimle her hususu enine boyuna mnakaa edebilecek durumdaym, demekte ve gerekten de mnakaaya girmemektedir. Erimin, Demirelin tm iddialarna yant verebildiinin gzlendii belgede, Demirelin kar cevabnn en gl yn: ktidara nasl gelinip, nasl gidileceinin anayasa ve kanunlarla belli olduu bir durumda, Erim hkmetinin hangi dayanakla hkmet edebildii noktasndaki, meruiyet yoksunluunu ima etmesidir. Demirelin asl rahatszlnn, iktidar devrettikten sonra, partisinin hemen her zeminde srekli ktlenmesi; yaptklar her iin irkin gsterilmeye allmas olduu gzlenmektedir. Cumhurbakan Cevdet Sunayn 28 Ekim 1971 Perembe gn Milli Gven Partisi Genel Bakan Turhan Feyziolu ile de gizil bir grme yapt anlalmaktadr. Grmede Sunay, 9 ve 13 Ekim 1971 tarihlerinde yaplan toplantlarla ilgili olarak Feyzioluna bilgi vermekle ie balyor. APnin hkmetteki bakanlarn ekme kararndan vazgemeyii; mahkemelerin devam ettii, idam kararlarnn verildii bir ortamda, yelerini hkmetten ekmi ama dardan hkmeti destekleyeceini syleyen bir partinin i ve d kamuoyunda mevcut hkmetin inandrcln zedeleyeceini AP Genel Bakanna aktardn belirtmektedir. Bu durum karsnda Babakan Nihat Erimin istifa etmeye kalktn lakin kendisinin ricasyla bundan vazgetiini510 ancak nnyle yapt grmede smet Paann, hkmetin devam iin APli yelerin ekilmemesinin art olduunu belirttiini aksi takdirde hkmetteki sadece iki CHPliye ramen, bunun istismar edilerek, hkmete CHP hkmeti denilebilecei bilgisini Feyzioluna aktarmaktadr.511 Feyziolu ise sze yine ar solun faaliyetleriyle balyor ve zellikle doudaki ykc ve blc faaliyetlerden bahsederek, bu hususta kapatlan TPi suluyor. Demirel hkmetinin, ilerin bu seviyeye gelmesinde azimli ve kararl davranmamasnn etkili olduunu belirtmektedir. 12 Martn Atatrk ve milliyeti bir hareket olduunu ifade eden Feyziolu, ar solun,

508

13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762519], s.16. 509 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 762520], s.17. 510 Trkiye Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 27.10.1971 tarihli yazs [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/521; Fihrist No: 62881]. 511 Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76291/2],ss.23.

132

hareketi istismar etmek iin hemen eyleme getiini misaller vererek anlatyor.512 Erim hkmetinin kurulmasyla balayan yeni devrede verdii destekleri anlatyor. Ar solun szma teebbslerini yine rneklerle anlatan Feyziolu, zellikle DPTnin bana getirilmesi dnlen iki ismin TPli olduunu ve atamalarnn son anda nlenebildiini; ayn durumun Milli Eitim Reformu iin kurulan komisyonlarda da mevcut olduunu belirtmektedir.513 Feyziolunun gndemindeki en arlkl konu, ar sol olarak isimlendirdii TP ve DSKtir. TP, Moskovaya bal ve 100 bin yeli, en tehlikeli sol ynak olarak anlatlrken; DSK ile birlikte dou meselesini kurcalamakla sulanmaktadr. Bu parti ve sendikann orduya kar byk bir etnik grupla ya da d destekle bir eyler yapmay dndklerini syleyen Feyzioluna gre tehlike hl devam etmektedir.514 Feyziolu: Hkmet yelerinin topyekn konumalarnda bir yolunu bulup parlamentodan kurtulmak, bu meclislerden hayr gelmez. Kapal rejim gerekir gibi szlerle parlamentoyu sulamalar, CHP ve AP dhil herkesi rahatsz ve huzursuz etmektedir demektedir. Feyziolunun 12 Martn saptrlmasndan endie duyduu anlalmaktadr. Bu kaygsn yle ifade etmektedir: Hkmeti destekliyoruz, fakat Meclisin ounluu bunlardan, 12 Mart yanl tarafa eken ve demokratik dzenin defterini drelim diyenlerden ikyetidir. 8/9 Mart tarihinde Doan Avcolu, lhami Soysal ve Madanolunun iinde bulunduu bir sol ihtilal tehlikesi geirdik. Bunlara, ar sola, saa, blcle karyz.515 Feyziolu, hkmete dardan fazla miktarda bakan devirildiini, parlamentodan temin edilecek ok drst, iyi ve alkan milletvekilleri bulunduunu; bunlara grev verilebileceini; teknisyenlerin ise Babakann etrafnda toplanm 2030 mavirli bir kurmay kadrosu olarak grevlendirilebilecei nerisiyle sz konusu konumasn tamamlamaktadr.516 Arivde kaytl baz metinlerde grlmektedir ki, Cumhurbakan Cevdet Sunayn, kimi grmeler ncesinde yapaca temaslardan sonra kamuoyuna iletecei muhtemel aklamalarn da ihtiyaten hazrland anlalmaktadr. Bunlardan biri olan aklama msveddesinde: lkemizin iinde bulunduu gncel sorunlarn zmnde birbirlerine yaklaan duygu ve dncelerin, ayrlklardan daha fazla olduu izlenimini edindim demektedir ki, henz grme ncesinde hazrlanan metindeki bu cmle bir temenniden ibarettir.517

512

Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76294], s.5. 513 Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76296], s.7. 514 Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76297], s.8. 515 Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76298/9], s.910. 516 Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76299], s.10. 517 Sayn Cumhurbakanmzn Sayn Demirel ve Ecevit ile grmesinden sonra, gerekirse kamuoyuna yapabilecekleri aklama tasla [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 6/1714; Fihrist No: 731].

133

I. Erim Hkmeti dneminde baz partilerin kapatlmas gndeme gelmi ve Anayasa Mahkemesi MNP ve TPin kapatlmas kararna varmtr.518 niversite ve Toprak Reformu konular AP ve CHP arasnda yeni bir atma konusu olmu ve gndemi uzun sre megul etmitir. Terr olaylar devam ederken Skynetim Mahkemelerinde bir dizi ok sankl dava alm ve bunlarn en nemlileri idam kararlaryla sonulanmtr.519 Ancak bu hkmetin kurulmasndan sonra yedi ay getii halde birok kiiye gre bu hkmet ne partilerst idi ne de tarafszdr.520 Nihat Erimin 29 Eyll 1971deki konumasnda komutanlarn desteini bekledii ynndeki aklamas ve Demirele yklenmesi hkmeti dalmann eiine getirmitir.521 5 Ekim 1971de Babakan Erim Cumhurbakanna APnin destei olmadan hkmetin yryemeyeceini ifade etmitir. Ancak istifa nerisi kabul grmemitir.522 Ne var ki, daha sonra Demirel, AP'li bakanlar hkmetten ekerek u aklamay yapmtr: Hkmetin ekilmesi iin sebep yoktur, hkmete ye veren bir parti ortadan ekilmitir, bu bir gvensizlik deil, sorumlulua katlmamadr... O halde hkmet vardr. Ama Erim, AP'li bakanlarn istifasn kabul etmemitir.523 Cumhurbakan, APnin ekilme kararn dzeltmesini isterken, savclk, Erim'i eletiren demecinden dolay Demirel hakknda soruturma am ve AP Genel Bakannn dokunulmazlnn kaldrlmasn istemitir. Bunun zerine AP, hkmetten bakanlarn ekme kararn ertelemi, bir sre sonra Atatrk izgiden uzaklat gerekesiyle hkmetten 11 bakann ekilmesi sonucu, Erim de istifa etmitir.524 Erime gre istifa etmesindeki en nemli etkenlerin banda APli Mesut Erezin kabineye alnmasnn da pay vardr.525 Nihat Erim, 11lerin istifasndan sonra 11 Aralk 1971 gn ikinci hkmetini kurmutur. Bu hkmet programnda da dikkat eken nokta nceki hkmet programnda da olduu gibi reformlarn yaplmas ve toplumsal kaynamann sona erdirilmesidir. Sermaye temsilcileri, II. Erim Hkmeti ve programn sevinle karlamlardr. Odalar Birlii Bakan Raif nger, yle demitir: Bu hkmet bize gven verdi... Birinci Erim Hkmetiyle diyalog maalesef kurulamamtr. Bu yzden d ticaret ilemlerimizde birtakm aksamalar olmutur. kinci Erim Hkmetiyle bu diyalogu kurmu bulunuyoruz...526 II. Erim Hkmeti sermayeden ald destee, programnda yer verdii grevle, lokavt arasndaki elikileri gidermek vaadine ve zel sektr tevik tedbiri nerilerine ramen, ancak ay yirmi be gn grevde kalabilmitir. II. Erim kabinesinin baarszlndaki balca etkeni, teknik bir arza olarak adlandrlmtr. Hkmet, bir yandan CHP ile atmak durumuna dmtr. CHP'nin idam kararlarna kar verdii mcadele hkmete yansmtr, Skynetim

518 519

Milliyet, 21.5.1971, s.1. Kamil Karaveliolu, Bir Devrim ki Darbe, stanbul, Grer Yaynlar, 2007, s.235-237. 520 Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.370. 521 Cumhuriyet, 20.9.1971, s.1. 522 Nihat Erim, Gnlkler 1925-1979, C: II, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005, s.980. 523 Cumhuriyet, 9.10.1971, s.1. 524 Mazc, a.g.e., s.144. 525 Erim, a.g.e., s.985. 526 Milliyet, 7.1.1972, s.1.

134

savclarnn iddianamelerinde CHPyi sulayc szleri yznden o zamanki Ankara Skynetim Komutan Semih Sancarla smet nn arasndaki anlamazlklarda Nihat Erim arada kalarak nn indinde kt puanlar toplamtr. Bu srtmeler Erim'i ypratrken; AP, Erim'in kiiliine olan gvensizliini srdrm, her frsattan yararlanarak belki hkmete deil ama Erim'e kar kmtr. Erim Meclisteki iki byk partiyle srtmelere girmi, yorulmu ve ypranmtr. Ayrca Anayasa Reformlar, Silahl Kuvvetlerin talepleri, Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmas gibi gerekletirilmesi zor konular da hkmeti sarsmtr.527 Bu dnemde Babakan Erimin Ekim 1973te yaplacak genel seimlere kadar lkeyi yasa hkmnde kararnamelerle ynetme yetkisinin kendisine verilmesini istemitir. Cumhurbakanna bu amala siyasi tartmalarn durdurulmasn ve kanun hkmnde kararnamelerle lkeyi ynetme yetkisinin hkmete verilmesini isteyen bir mektup bile yazmtr. Fakat Parlamentoda bulunan partilerin liderleri birka gn tarttktan sonra bu istee kesin olarak kar kmlardr. Parti liderleri, Anayasann kanun hkmnde kararnamelerle lke ynetimini yasakladn ne srerek denetim yetkisinden vazgemeyi kabul etmemitir. Bunun zerine Nihat Erim Babakanlk grevinden istifa etmek zorunda kalmtr.528 Sonu olarak ordudaki ve sokaktaki alkantlar devam ederken; Nihat Erim tarafndan pe pee kurulan her iki hkmet de uzun mrl olamam; reformlarn birbiri ardna yaplmas gerektii ynndeki irade bir trl tecelli edememitir. Reform isteyenlerin aslnda yapmak istediklerinin, parlamento dnda mevzilenmi muhalefeti ortadan kaldrmak olduu iddia edilmektedir. Fransada balayan renci hareketlerinin fitilini tututurduu genlik eylemleri o yllar iindeki parlamento d muhalefet olgusunun en arpc rneklerinden biriydi. 68 kua olarak simgeleen zamann genliinin, snfsz toplum peindeki, hedefleriyle uyumayan, toplumsal kkenleri hakknda Atein yazdklar ok anlamlym gibi duruyor: Hareketin nder kadrosuna baktmz zaman, genellikle toplumun st ve orta snflarnn, ok iyi eitim grm nitelikli ocuklarn gryoruz.529 Dier taraftan, akademisyen Mete Tunay ise bu kuan halet-i ruhiyesini yanstmas asndan banda geen bir olay nakletmektedir. Tunay, unu anlatyor: Ben hatrlyorum, bir ara ite benimle akran gen doentler, kdemli doktor asistanlar falan renci birliiyle konumak istedik 12 Eyll ncesi, dedik ki: Ya, sizin arkadalarnz adam karyorlar, bir eyler yapyorlar. Bunlar Trkiyede sosyalizmi yaknlatracak eyler deil gibi geliyor bize. Biz de sizinle ayn amalar paylatmz dnyoruz ama bunlar olsa olsa bir asker darbeyi davet eder. ocuklar yle birbirlerine baktlar, dediler ki: yi niyetinizi takdir ediyoruz. Aranzda kk bir komisyon sein, biz size direktif veririz. Ve biz bunun zerine oradan affedersiniz- kfrederek ayrldk. Biz onlara nezaketle anlaalm, onlar bir eletirel eye getirelim derken onlar bizi rgtlemeye kalktlar.530

527 528

Cem, a.g.e., s.456-457. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.376. 529 Toktam Ate, 68li Olmak, Ankara: mit Yaynclk, 1992, s.14. 68 Hareketiyle ilgili olarak yaplm en yeni eserlerden biri olmas itibaryla bkz. Tuncay elen/mer Grcan, 68 Genlii ve Katledilii (Hesaplama), Ankara: Svari Yaynclk, 2006. 530 Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00].

135

C. FERT MELEN HKMET DNEM

1972 yl Mays aynda Trkiyede nemli gelimeler yaanmtr. CHPde yaplan 21. Olaan Kurultay sonucunda Blent Ecevit Genel Bakan seilmi ve bu durum karsnda smet nn istifa etmitir. Ayn gnlerde Deniz Gezmi ve arkadalar idam edilmitir. Bu srada yeni bir hkmet kurulmas iin giriimler balamtr. Hkmeti kurma grevi Suat Hayri rgplye verilmi ancak Cumhurbakan Sunay yeni kurulan hkmete onay vermemitir. Kulislerde buna gereke olarak rgplnn listesinde sakncal isimlerin olmas ve Sunayn uyarlarna ramen bu isimlerin olduu listenin kke karlmas ne karlmtr. Ayrca yeni kabinede yer almas ngrlen isimlerden 14 ilk kez bakanlk yapacak isimler olmutur.531 Bu gereklemeyince Sunay hkmet kurma grevini Van Senatr Ferit Melene vermitir. Melene AP,CHP, MGP destek vereceklerini bildirmiler ve sonuta 8 AP, 5 CHP, 1 MGPli bakann yer ald liste yeni hkmet olarak gvenoyu almtr. Kabinenin tamam eskiden bakanlk yapm isimlerden olumutur ve bu isimlerin alts maliye kkenlidir. Bu durum ise bu hkmet dneminde ekonomiye nem verileceinin gstergesidir. Hkmet programnda ncelik tannan belirli konular unlardr: Huzur ve asayi, seim, reformlar ve III. Be Yllk Kalknma Plan. Hkmetin ana hedefinin milletin varln, btnln, birlik ve beraberliini yok etmek; insan haklarna dayal Trkiye Cumhuriyetini ykarak lkeyi bir zulm ve esaret dzenine srklemek isteyen her trl ykc faaliyete ve anarik eylemlere kar kararl ve azimli bir mcadele yapmak olduu belirtilmitir.532 Bunun gibi siyasi durumlar sonucunda Melen Hkmeti de sorunlarn zmnde yetersiz kalmtr. nk skynetim srmektedir. Ksmen deitirilen Anayasa, dier deiikliklerle ancak bir anlam ifade edecektir. Reformlardan sz edilmi ama hibirinin yrrle girmesi o an iin mmkn grnmemitir. i snf geici bir sessizlik iinde olmutur. niversiteler muhaliflerden arndrlmaya balamtr. Aydnlarn uygulamalara tepkisi byk olmutur. Bununla birlikte anarik olaylar gzle grlr bir biimde azalm ama buna karlk reform tasarlarndan hi biri kesin bir zme balanamamtr.533 Bu Melen dnemi yaklak 11 ay srmtr. Dneme damgasn vuran gelimeden bahsedilebilir. Bunlar: Eminn Vapurunun batrlmas eklinde gelien yeni bir terr olay; Bomba Davas ve Ziverbeydeki Zihnipaa Kkndeki ikenceli sorgulamalar hadisesi ve Grlerin cumhurbakanl adaylnn ilk gnleri olarak sralanabilir. Bu seimden sonra Melen Hkmeti istifa etmitir.534

1.EMNN ARABA VAPURUNUN BATIRILMASI OLAYI

531 532

Milliyet, 14.5.1972, s.1. CSTD, C:4, B:62, 30.5.1972, s.550-563. 533 Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.379-381. 534 Cumhuriyet, 8.4.1973, s.1.

136

Haziran 1972de bakm ve onarm grmek zere Hali Tersanesinde havuza alnan Eminn araba vapurunun havuz kapa saatli bir bomba ile yerinden sklerek ani ekilde havuza su dolmaya balam ve vapur da bylece batmtr. Vapurun batrlmasnn faillerinin ayn zamanda Kltr Saraynn ve Marmara gemisinin yaklmas olaylarna karanlarla ayn kiiler olduklar iddia edilmi;535 iddialara muhatap olanlarn hepsi Bomba Davasnda yarglanmlardr.

2.ZVERBEY KK SORGULAMALARI VE BOMBA DAVASI 19711973 yllar arasnda kamuoyunda byk bir ilgiyle takip edilen durumalar silsilesi cereyan etmitir. Basnda Bomba Davas olarak adlandrlan muhakemelerde, birok nl sima TCK 146/1de tanmlanan sulamalarla ve idamla tecziye talebiyle yarglanmlardr. Ziverbey Kkndeki sorgulamalar ve itiraflar zerinde hl tartmalar devam etmektedir. Devletin resmi boyutunun dnda bir de bilinmeyen, gizli ve derin bir boyutu olduu bu olay ertesinde tartlmaya balanmtr. Derin devlet kavram ve Trkiyedeki derin devlet hakknda Demirelin ilgin bir tezi vardr: imdi, bu gladyodan bahsediliyor, derin devletten bahsediliyor, Derin devlet var m yok mu? Derin devlet var. Derin devlet askeriye. Trkiyede bir tane devlet var aslnda. Bunun derini de, dz de bir tane. Bu derin devletlerden bahsediyorsunuz, bahsediyorsunuz. Nerede bu mbarek ya? Yok, byle bir ey. Yani Birisi bunlara karyor, ediyor. falan diyorsanz, eer ikinci bir devlet aryorsanz o, askeriye ite.536 Blend Ulusu ise derin devlet konusunda, bunca yllk askeri ve siyasi tecrbesine ramen, srarla ayrntl bilgi vermekten kanmaktadr: Derin devlet konusunda dorusunu isterseniz ben herhangi bir bilgi sahibi olmadm. Yani bir tekilat olsun da Trkiyeyi yle skntl duruma soksun, tahrik etsin vesaire. Benim yle hatrladm: Kontrgerilla ismini halk verdi ona. Bir rgt byle silahl kuvvetler iinde Amerikallarn eyiyle NATO iinde byle bir tekilat yapld ama bu tekilat bu kt hareketler iin deil, daha baka hareketler iin yapld. Hatrmda kalan. O bakmdan derin devlet diye byle bir ey ifade edemeyeceim benim edindiim intiba olarak.537 tiraflarn ikence altnda alnd ynndeki maznunlarn iddialar srmektedir. Darya yazd mektuplarda, akrosti yntemini kullanarak kendisine ikence altnda ifade imzalattrldn anlatan lhan Seluk da, tpk Talat Turhann yorumlad gibi bu hdiselerin, ordu iinde olumu, biri Sunay-Tama-Trn, dieri ise Grler-Batur-Kayacan ibirliine dayanan iki klik arasndaki mcadelenin rn olduu grndedir.538 Demirel ise Ziverbey Kk sorgulamalar hakknda unlar sylemektedir:

535 536

Trkiye Gerekleri ve Terrizm (Beyaz Kitap), s.97. 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 537 Blend Ulusunun 14.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 12.45]. 538 lhan Seluk, Ziverbey Kk, stanbul: ada Yaynlar, 1987, s.6.

137

Malum hikyeler. Doan Avcolunun mecmuasndan esinlenerek ordunun ierisinde, bilhassa Baturun etrafndaki subaylar da iine alan bir ey teekkl etmi. Onu Hasan Cemal ok gzel yazd. Onlar o grup. Ziverbey hadisesi falan, onlar ok utanlacak eyler. Ben yokum yalnz orada. Ben yokum. Ben Gniz Sokakta, yani burada oturuyorum. Nihat Bey Babakanlk yapyor. Ondan sonra, Nihat Beyden sonra, Ferit Bey de yapt ya bir mddet.539 Sanklar, daha sonraki yaz ve beyanlarnda, sorgulamalarn yapanlarn birbirlerine rtbeleriyle hitap edenlerden olutuunu; kendilerine ska kontrgerillann gizli kararghnda olduklarn, istedikleri dorultuda ifade vermedikleri takdirde ldrleceklerini hatrlattklarn anlatmaktadrlar. Devletin elinin bile uzanamayaca kadar gl bir tekilat olduklarn belirten sorgucularn kontrgerilla rgtnn varln dorulayacak lde kendilerine gvenen bir pervaszlk iinde olduklarnn da altn izmektedirler.540 Kontrgerilla konusunda gr sorulan Demirel, byle bir eyin olmadnn srarla altn izerek u aklamalarda bulunmaktadr: imdi, kontrgerillaya gelince: Kontrgerilla konusu ok tartld Trkiyede. 70li yllar hatrlyorum, rahmetli Ecevit, biz hkmetken kar kar kontrgerilla derdi, ben de hkmete gvenlik mensuplarn arrdm, yani Emniyet Genel Mdrn, MT Mstearn, Genelkurmay Bakann teker teker ardm. Muhalefet kontrgerilla diyor, bu nedir kardeim?, Yok efendim byle bir ey. imdi, devletin yksek memurlar Yok efendim byle bir ey diyorsa ya yok hakikaten ya yalan sylyor. Benim bunu ayrt etme imknm yok ki ama ne oldu sonradan? Sonradan 78de Sayn Ecevit, rahmetli, bizim elimizden hkmeti ald milletvekillerinin bir ksmn aktarmak suretiyle, Gne Motel hadisesi,541 hkmeti ald. Hkmetin nc gn ben kendisine bir mektup yazdm Hadi bakalm, bu kontrgerillay bul nk drt sene her gn omzumdaydn kontrgerilla diye, ben de bulamadm kimseyi, hadi sen bul kontrgerillay kardeim. Bir sre sonra, rahmetli Hasan Ik geldi, Savunma Bakanyd, Hasan Ik drst bir adamd, bizim bykeliliimizi falan yapt, ok drst bir adamd. O dedi ki: Bu ii kartrmayn, yok byle bir ey., Hasan sen temin ediyor musun bunu?, Evet. Siyaseten yok diyorsanz yok kardeim. Ondan sonra, ben, kendi bama Cumhurbakan olarak veya Babakan olarak ne kontrgerilla kamp arayabilirdim ne unu yapabilirdim ne bunu yapabilirdim. Bana derlerdi ki: Kardeim, biz sana syledik ya ite yok yani bunlar. Yok, olduu hlde var idiyse, onlar ortaya karsa yok diyen adamlar sorumludur. Bunlar yazdm ben, benim ktlarmn iinde vardr. Ben size bir ey syleyeyim: Bizim idaremizde, benim banda bulunduum idarede Cumhurbakanl veya Babakanlk veya herhangi bir ey, umumi mdrlk, devletin her kademesinde bulundum, meruiyete dayanmayan hibir ey yoktur, her ey meru ve meru kkenden yetki almayan hibir hareket de yoktur. Her ey ak, herkesin nnde ve her eyi ak, dzgn yaptk. Btn bunlara ramen, yanl olan eyler yok mudur?

539

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 540 Geni bilgi iin bkz. Talat Turhan, Kontrgerilla Cumhuriyeti, stanbul: Tmzamanlar Yaynclk, 1994. 541 Gne Motel Olay olarak Trk siyasi tarihine geen hadise: Ecevit liderliindeki CHPnin hkmet kurma almalarnda, APden kopartlan 10 bamsz milletvekili, CGP lideri Turhan Feyziolu ile Salih Yldz ve DPden Faruk Sknn, kurulacak CHP hkmetine gvenoyu vermeleri karlnda bakan yaplmalarnn hikyesidir. Bkz. Cneyt Arcayrek, Demokrasinin Sonbahar 19771978 (Cneyt Arcayrek Aklyor7), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985, s.304.

138

Vardr ama sylediim gibi, gizlisi, sakls hi yoktur, hibir eyin gizlisi sakls yoktur. Kast olan bir ey de yoktur, lke menfaatlerini haleldar edecek bir ey yoktur. Eer lke menfaatlerine dokunacak herhangi bir ey olmusa kazaradr, tesadfendir.542 Talat Turhan, Demirel gibi dnenlere kar tepkilidir ve u cmleleri sarf etmektedir: Neyse, uzatmayalm, birincisi: Ayaklanmalar bastrma harekt. Orada Cumhurbakanna bile grev veriliyor. 1986 ylnda Nokta dergisine deme verdim. Yalan sylyorsunuz, Kontrgerilla yoktur. diyor herkes, siyasisi, askeri, paas Yoktur. diyor, ya var ite Amerikan talimnamesi. Ama yntem bu, teorik deil o, yntem. Burada Cumhurbakanna grev yklyor. Bunu da yazdm, yaymland, bugne kadar hi kimseden ses seda kmad. Ka Cumhurbakan deiti o gnden bu yana. u anda anayasa yaplyor. Anayasa Komisyonu byle bir talimnamenin Cumhurbakanna grev verdiinden haberdar, olmaz byle bir ey. Biz yazyoruz ki buradan faydalansnlar imdi, birinci kitap: ST 31-15. Amerikadan aynen tercme edilmi. Bulduum ikinci kitap: Ayaklanmalar Bastrma Harekt. Genelkurmay tercme etmi, datm. Orada da bir sahtekrlk var, David Galula diyor ismine, hayr David Galula deil. Asln getirdim Amerikadan, CIA denetiminde Harvard niversitesi basm kitab, banda Kissinger var. Bir darbenin manifestosu, Darbeden evvel nasl anari yapacaksnz? Darbeden sonra ne yapacaksnz? Kimi ne yapacaksnz? Kime ne yapacaksnz? orada belli. Hatta ldrleceklerin sras da var.imdi, efendim, birinci kitap bu. kinci kitap, Ayaklanma Bastrma Harekt Orada darbenin ncesinde, sonrasnda ne yaplacak yazl. Hatta Adam ldrmeye baladnz vakit polisten balayn. diyor. Polisten balayn. diyor nk Byk adam zaten halk sevmez. diyor. imdi, mesela TKKO, TKKOyla beraber ieride yattm.Niye bekiyi ldryorsun, gariban? diyorum, diyor ki: Yahu, bu dzenden en az yararlanan bu, dzene en fazla omar kpeklii yapan bu. Bu lecek ki i olsun. Bu da bir mantk tabii, felsefe. Ama iin arkasna bakarsanz, bir de azmettirme var. Yani imdi, zel Harp Dairesinin Bakan Cihat Akyol diyor ki: Sahte operasyon yapn, bakasna mal edin. O zaman, yaplan eylemin hangisi sahte, hangisi doru; nereden bileceiz? Hangisini devlet yapt, hangisini anarist yapt? Bilemeyiz. Dolaysyla, bu ortamdan arnmak lazm. imdi nc kitap: FM 31-16 Counter Guerilla Operation, u, ngilizce. imdi, burada yle bir rgtlenme iinde sanyor ki bizde askerler var. Hayr, asker yok. Savc da var, polis de var, hkim de var, i adam da var, medya patronu da var, yani ne kadar katakulli varsa onlarn hepsi var. Dolaysyla, bunlarn hepsini komuta eden bir derin devlet var. te, bu masonik bir devlet.543 Kltr Saraynn yaklmas, Marmara yolcu gemisi ve Eminn araba vapurlarnn batrlmas, ina halindeki Boazii Kprsnn havaya uurulmas plan, eitli soygun eylemleriyle yasad gizli rgte mal takviyenin hedeflendiine ilikin savclk id dianamesiyle yarglananlar arasnda, birok nemli isim gze arpmaktadr. Soyguncularn anayasal dzeni deitirmek iin rgtlenen ve eski darbecilerden destek alan bir eilime sahip olduklar iddialar 12 Mart dnemi basnnda ska grlyordu. Bu ithamlara muhatap olanlardan biri de, eski MBK yesi ve tabi senatr Mucip Ataklyd.544 Cuntaclk yaparak anayasal rejimi tayir ve tebdil etme teebbsyle yarglanan nde gelen isimler unlard; Doan Avcolu, lhami Soysal,

542

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 543 Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00]. 544 Senatr Mucip Atakl banka soyguncularn saklamadn aklad, Hrriyet, 13 ubat 1971.

139

lhan Seluk, Fakih zfakih, Talat Turhan, Rafet Kaplang, Hasan Yalnkaya, Ersin Ertekin ve Cemal Madanolu. Bilgisine bavurulanlardan Talat Turhana 9 Mart ve 12 Martn nde gelen isimleri hakknda grleri sorulmu ve gayet ak cevaplar alnmtr: Faruk Grleri hi tanmadm, ayn rgt yesi olarak yarglandm. Muhsin Batur ok kvrak hareket etti, ona da bir ak mektup yazdm, yirmi bir gn sonra kalp krizi geirdi, kitaplarmda var. Celal Eyiceolu, alt tane kotras olan bir mutlu amiraldi, ld. Kitaplarmda yazyorum, vaktiniz var m? Celal Eyiceolu Tokyoya Bykeli gnderildi. Giderken talimat Sabancdan ald Atl Kkten. Ald komisyon karlnda bunlar tabii ben sylyorum ama Sabanc Grubuyla Japon ilikisi balad. Gittikten ay sonra 300 bin Toyota lastii girdi, sonra devam etti. Kemal Karacan, mert, drst bir adamdr, babayiit bir adamdr ama babayiitlik yetmiyor, emekli olduktan sonra bir evde, bir kokteylde kitaplarnda Trkiye'nin tehlike alan olarak yazyorum Selahattin Beyazt nk ngiliz ayan temsil ediyor Bilderbergci ve 30uncu derece mason, sko locasnda kraliyet davetlisidir. O diyor ki: Ya, Paam emekli olduk bir arabamz bile yok. Diyor ki: Paam ne demek? Ertesi gn bir araba gidiyor. Yani insanlar bir yerden yakalamak mmkn. Turgut Sunalp, aka demeleri var, ben de kitaplarma alyorum. Ben NATO subayym, 40 kii gitti NATO kurulurken. diyor. Amerikallar ok severim, ili dlymdr, onlarn ierisinde arkadalarm vardr. diyor. Dolaysyla, o sistemin adam, korundu Demokrat Parti dneminde. Neden korundu? nk Mkerrem,545 galiba Salk Bakannn akrabasyd, hsmyd, korundu, yurt dnda geirdi hayatn. Celil Grkan, benim tandm en namuslu, erefli adam, en drst adam. O kendi kuann yetenekli adam; iki lisan bilir, kafas ok alr. O dnemde ne kt ve maalesef harcand. Vedii Bilget de amiraldir, ok drsttr, hi dn vermemitir, dn vermeden lm gitmitir. Aydn Kiriolu, Hava Kuvvetlerinin beyniydi. O, 12 Martn sola evrilmesinde baat rol oynayacak kabiliyette bir adamd, sratle gnderdiler. Galiba bir kansere yakalattrdlar, ldrdler. mer okgr, o dnemde tugeneraldi Hava Kuvvetlerinde ve de Hava Kuvvetlerine sormadan 12 Mart gecesinde Hava Kuvvetlerine alarm veren kiidir ama emekli olduktan sonra bir hafta sonra Cevdet Sunayn karsna km, tazallmi hlde bulunmutur eski tabirle. te ben u kadar para alacam da, karmn kuafr paras u kadar da makyaj paras bu kadar da falan filan... istemitir. Memduh nltrk, affedersiniz ben yle tabir ediyorum birisinin kna yapanlarn hemoroitidir, Faik Trnn. O sayede tmgeneral rtbesine kadar gelmitir. Binlerce kiiye, on binlerce aydna, yurtsever gence ikence edilmesine fiilen nezaret etmitir. lyas Albayrak, Hava Kuvvetlerinde bir albay, ite orada o gnn hevesat iinde olayn iinde gzkmtr ama ite bir ieri aldlar be-alt gn, ondan sonra ii bitti. Ondan sonra Fakih zfakih, 3 Mart gn evinde yapm olduu bir toplantda bu ilerin tersine dnmesine katk vermitir. Numan Esin, gen bir 27 Mays, daha sonra yurt dna gitti, Madride gitti galiba. Geldi, ticaret hayatna atld, bir ara MHPde alt. Ondan sonra bu 12 Martta bizim grubun iinde gzkt. Ondan sonra da i hayatna atld. Yani ayn rgtten yatyoruz, o benim bir st rgt yesi, benden bir sene sonra geldi, alt ay evvel kt. Doan Avcolu kendisini kantlam, eserler brakm, eserleri yank brakm bir yazardr ama o zamanki dzen onu tehlikeli grd iin ieri ald, sorgulad ama Doan Avcolunun ihtiras da vard iktidar iin. O dnemde, yani Orduda bir kprdama var, ben de fikir reterek byle bir paralellik
545

Mkerrem Sarol.

140

iinde acaba orada bir ey olabilir miyim? diye dnm olabilir. lhan Seluk, o da eser brakm, kendini kantlam, benim gibi her devirde ieri girmi bir kiidir. lhami Soysal, ite biraz evvel de syledim Cemal Tural546 aleyhinde yaz yazyor. diye dvld, ieriye atld ve her dnemde de ieri atlan bir kiidir. imdi, efendim, bir kere darbeyi ve kontrgerillay bilebilmek iin bu mekanizmay bilmek lazm.547 Madanolu nderliindeki cuntay ihbar eden ahs ise, dnemin stanbul niversitesi ktisat Fakltesi asistanlarndan Mahir Kaynaktr. O gnden bugne ismi hep bir tereddtle anlan Mahir Kaynakn deifre edilmesi, ad geen ahsn hayatn karartmtr. Kaynak, tekilt tarafndan aa karlmasndan sonra sol evrelerce kkrtc ajanln simgesi haline getirilirken; sada, isminden vgyle sz ediliyordu. Mahir Kaynak, sol asndan kkrtc ajanken, saa gre milli ajand 548 Kaynak, cuntaya szmay baarm en mahrem toplantlara alnacak kadar gven tesis etmitir. Kaynak, toplantlara ilikin konumalar banda alyor; rapor halinde stlerine sunmaktadr. Ad geenlerin zerlerine atl suun unsurlarnn tamamlanmas namna Kaynak, delil niteliindeki bu dokmanlarn geerlilik kazanmas iin bizzat MT tarafndan deifre edilip, mahkemede dinletildi. Kendi ajann deifre ederek son kozunu oynayan MTin bu hamlesi netice vermedi. Ses bantlarn delil kabul etmeyen mahkeme sanklar tahliye etmitir. Hasan Celal Gzel, darbelerle ilgili istihbaratn olmasnn tek bana bir anlam ifade etmediini iddia etmektedir: imdi, bir defa, 12 Mart byle. 12 Mart iin iindeydi, MT tamamen iindeydi, Mahir Hoca vard, Doentti o zaman, biliyorsunuz tam ilerine girmiti, gnlk rapor veriyordu MTiler. Ben sonradan, Glhanede son gnlerinde konutum, ok prl prl bir zeks var, doksan iki yanda vefat etti rahmetli Fuat Dou Paa. Fuat Dou Paa, 12 Eyllde Madrid Bykeliliindeydi, bir ara alnd gene bu meselelerden dolay, mevcut MT tekilatn da esas kuran kadrolatran odur ve bana syledii ben Madridden hususi Demirele 12 Eyll haber vermek iin geldim nk beni aradlar, Elilikten arkadalarm buldular Bunlar gene alyor dediler. demitir. Ama 12 Martn zaten Sleyman Beyin syledii gibi, itiraz hi olamaz, belli bir eydi, zaten verilmitir. Demirel ne yapacak ki verse de yani?549 Ortam gererek huzursuzluk karma ynnde devletin istihbarat tekilatnn CIA ile ibirlii yaparak iddeti sokaa tad iddialar srekli gndeme getirilir olmutur. Bu dorultuda alan bir CIA-MT ibirliinin bulunup bulunmad noktasnda gr sorulan Demirel, u cevab vermektedir: imdi, CIA ve MT meselesi: Bu istihbarat teekklleri dnyann her tarafnda bunlar zor ilerdir istihbarat ii. Acaba MT, CIAden para alm m? Babakan olarak veya Cumhurbakan olarak benim byle bir eyden haberim yoktur. Haberimiz olmayabilir mi? Olmas lazm ama olmayabilir de nk yalnz, bizim devletin deil birok devletlerin srlar altn saat gibi hi arzasz ilediini kim sylyor? Bizim devletin de birok arzalar var,

546 547

Tutanak metninde Cemal Turan olarak geiyor; biz dzelttik. Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00]. 548 Necdet Sevin, Yazarn Kurunlatan Yazlar, stanbul: Dede Korkut Yaynlar, 1978, s.59. 549 Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 14.08].

141

syledim. Daha iyi ynetim lazm Trkiyeye diyorum ben. Bu siyasi kadrolar iin demiyorum bunu. Siyasi kadrolarn meselesi baka ama idari kadrolara geldiiniz yerde daha iyi ynetim lazm.550 1974 aff ktnda Bomba davasndan yarglanan sanklarn muhakemeleri devam ediyordu. Sanklar af kapsamna sokularak tahliye oldular. Bu gelime karsnda aff kabul etmeyen Talat Turhan, yarglamann beraat ya da mahkmiyetle bitmesi talebinde bulunmu; ancak istei reddedilmitir. unlar anlatmaktadr Turhan: Tutuklanmamn gerekesi, Genelkurmay Bakan Orgeneral Faruk Grler, Hava Kuvvetleri Kumandan Orgeneral Muhsin Batur, Deniz Kuvvetleri Komutan Kemal Karacan Marksist, Leninist bir cunta kurmular, ben de bu cuntann yesiyim. Mahkemenin sonucunda dedim ki: Af kanunu kyor, af kanununu kabul etmiyorum ve lehimde olan hibir hkm de kabul etmiyorum. Ona ramen, Aff kabul etmeye mecbursun. dediler. 54 metre bir kou, ranzalar kn, 35 kii kalyor, masay da kn; adam ba 1 metrekare dmyor ve yedi yz gn ayamz topraa demedi, gne grmedik.551 Turhan, davay inceledii almasnda, 146/1den yarglanrken birdenbire 170/1, yani ete kurmakla ilgili maddeye dayandrlan iddianameyle, suun tanmnn deitirilmesini, iin ucunun daha yksek komuta kademesine sirayet etmesinin nlenmesi iin yapld iddiasndadr.552 Ayn davada yarglanan Numan Esin ise, mahkemede aleyhlerinde ileri srlen iddialar komik ve sama bulmakta ve u ifadeleri beyan etmektedir: Bomba davasndan yarglandm ben. Ne bomba davas biliyor musun? Boaz Kprsn uuracakmz biz. Boaz Kprsn uuracakmz Ne kadar isabet Ya Boaz Kprsnn bir an evvel almasn isteyen nk benim bir arabam iki defa sefer yapyor, yedisinde dnnde iki gn kaybediyor, drt gn kaybediyor ayda12 Mart oldu, 12 Marttan sonra bizi ieriye aldlar, ondan sonra da Gel bakalm Boaz Kprsn uuracakmsn sen, bunlarla ilgili toplant yapmsn. bilmem ne filan, oluk ocukla Yok, canm, yle uydurma ey olur mu? Boaz Kprsn imha edecek Ben ondan sonra ikence grdm on drt gn, ktm, mahkemeye gittiim gn ilk eyimde karverdim ayaklarm Gelin, burada ikencenin izlerini zerimde grn mahkeme heyeti. akas var m bunun? Herif gelmi bizi ikenceden geirmi. Biz kontrgerillay kendi yaammzla rendik. Ben ondan sonra ktm o cezaevinden on ay yattktan sonra, doru drst param yok, iim ortada kald ama her eye ramen tuttum Vatan gazetesini aldm 75te, 76da servise soktum ve darbelere kar Vatan gazetesini kardm, darbelere kar. Siz benim kitabm okuduysanz, burada 92de, 91de vesaire filan Numan Esin her zaman Trkiyede darbelerin karsnda yer almtr. 91den sonrakilere de atfta bulundum. Burada kyamet kadar not var.553

3.KONTRGERLLA RGT TARTIMALARI

550

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 551 Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00]. 552 Talat Turhan, Bomba Davas (Savunma2), stanbul: Yazarn Kendi Yayn, 1986, s.381 vd. 553 Numan Esinin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0716.13].

142

Erturul Krk, devlet ynetiminde bulunmu siyasilerin aksine, Trkiyede faaliyet gsteren bir kontrgerilla yaplanmasnn mevcut bulunduunu; faaliyetlerini yetmili yllardan itibaren hzlandrmasna ramen, kurulu hikyesinin 25 Mays 1964te Trkeye evrilerek yaynlanan (Field Manuel) Sahra Talimatnamesiyle somutlatn iddia etmektedir. Krk, unlar ifade etmektedir: Daha ortada hibir ey yokken, 25 Mays 1964te Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Ali Keskinerin imzasyla kontrgerilla talimnamesi yaynlanyor, ST 3115. Bu ST 3115 ok enteresan, nk bu kendisini yle de ifade ediyor: Psikolojik hazrlk blmnde, zel harp eitiminin amacnn, tek eri, kendi memleketinin vatandalarna kar savamaya hazrlamak oldu. imdi, bu tabii, devletin, souk sava iklimi ierisinde Trkiyedeki btn sosyal muhalefet dinamiklerini, snr komusu olduu ve ona kar NATOnun gneydou kanadn oluturduu Amerika Birleik Devletleri merkezli dnya blounun iinden okudu ve her eyi komnizmin bir paras olarak grd. Rejimin normal kabul ettiinin dnda kalan her ey komnizmdi. Dolaysyla, bir ezme, daha domadan ldrme siyaseti son derece sert bir biimde uyguland. Milliyeti genlik gruplar bu bakmdan mobilize edildi, edilmeye alld.554 Hasan Celal Gzel ise kimi kirli ileri yapan kkrtc ajanlarn korunup kollandklarn; kendisinin grevde olduu yllarda nne gelen kimi evrak zerinde yapt incelemelerden rendiini belirterek, bu hususta unlar sylemektedir: imdi, orada, gerekten benim de mahedem odur ki, buna kaniyim ki bunun devlet tarafndan dzenlenmesinden baka hibir ihtimali yoktur. Devlet kimdir? Derin devlet hikyeleri anlatacak deilim, bol bol dinliyoruz, hepimizin de karn tok. Ama aka syleyeyim: Devletin emrindeki birtakm istihbarat birimleri ve gvenlikle ilgili birimler byle bir provokasyona msaittiler, ok kolaylkla yapabilirlerdi. Zaten 27 Maystan itibaren Trkiyede darbeler hep provakatif ortamlar oluturularak yaplmtr. Daha evvel kyma makinelerinden tutunuz da, 27 Maysta genlerin ldrlmesi hikyesinden, ondan sonra 12 Eylle gelince ite bu mesele son derece enteresandr nk kendisine birtakm, o zaman darbe kalnts, 12 Eyll kalnts kiiler Bu bir devlet meselesidir, baz kiiler hukuka aykr davranmlar ama devlete hizmet etmilerdir. demilerdi ve bu grlerine kar ktm Turgut Beyin ve bunlarn baz tayinleriyle ilgili kararnameleri Bakan olarak imzalamadm ve bana da krld fakat sonunda ortalk durulduktan sonra, yi ki yle yapmz. dedi. Yani birtakm kimseleri hem bu ilere kattlar hem de onlar korumak iin eitli devlet grevlerine tayin ettiler, kimini yurt dna gnderdiler Tabii, tabii, atmalarda rol oynayan, bu ileri yapan, mesela Necdet ru Paa bu ileri ok iyi biliyor. Necdet ru Paa Genelkurmay Bakanl da yapmt, daha evvel de bu konularda dahli olmutu ve mesela, stanbul Emniyetinin bu konudaki almalarn Turgut Beye sylemi, Turgut Bey de, o konuda sorumlu olan kimselere sahip kabilmek iin belirli yerlere tayin edilmesini getirdi nme. Ben de itiraz ettim sterseniz ben istifa edeyim. dedim. Bunun zerine, kald kararname, hl devletin arivlerindedir, zerine de yazmmdr undan dolay imzalamyorum. diye. 555

554

Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.30 12.06]. 555 Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 14.08].

143

Mete Tunay ise, o dnemde meydana gelen kimi cinayetlerin derin pheler uyandrdn; hedef alnan isimlerin belirgin siyasi durularyla temayz etmeyilerini ne srerek vurgulamaktadr. Tunay: Bu 12 Mart Muhtrasyla yaplan i ve o dnemde bu faili mehuller balad, birtakm insanlarn bilinmedik ekillerde ldrlmesi ve orada ok garip eyler oluyordu. Mesela, ilk ldrlenlerden biri inallah tarihte yanlmyorumdur- Bedrettin Cmertti. Bedrettin Cmert bir sanat tarihisi doentiydi. Yani onun bir cinayete kurban gitmesi ve byle kiisel falan deil, siyasi bir cinayete kurban gitmesi Ya, Bedrettini vururlarsa ona gelene kadar daha kimler ldrlebilir? havasn veriyordu. Hani, en ar diye tannan biri vurulsa kamuoyunda byk bir rahatszlk olmayacakt ama byle lml saylabilecek bir insann bile ldrlmesi daha byk bir korkutma duygusu yaratyordu Cavit Orhan Ttengil. Cavit Orhan Hocann nesi vard ki yani kimi Ona gelene kadar hi kimsenin hayat gvende deil diye dnlecekti Tabii daha sonra dnmeye baladk, Acaba bunlar bir asker mdahaleye zemin hazrlamak iin yaplan eyler mi? Bu, hibir zaman tam ortaya kmad, herhlde kaca da yok.556 Numan Esin de kontrgerillann varlna kanaat getirenlerden; kendi ifadeleriyle: Onlar balamtr. te baz subaylar komanda kursundan falan geirmek suretiyle. Bunlarn hepsini talyada da yaptlar ite. Gladio diyorlar ya onlar. Ha onlar bizde de yaptlar. Ben bunlarn gcn 12 Martta bizzat yaayarak rendim557 demektedir. Talat Turhann aklamas ise yledir: Birincisi: ST 3115 Gayrinizam Kuvvetlere Kar Harekt. imdi, o talimnameye baktnz vakit, varsa o talimname hibir lkede -btn NATO lkelerinde geerli- ne demokrasi vardr ne demokratik hukuk devleti vardr ne insan haysiyet ve onuru vardr. Talimname bunu byle yazyor, Amerikan talimnamesi. u rgt emas, resm talimname, resm belge. Ne yaparm bu? Adam ldrme, bombalama, silahl soygunculuk, ikence, ktrm hle getirmek, adam karma, misilleme, kundaklk, sabotaj, propaganda, zorbalk, antaj. imdi, devletin, 1965 ylnda yrrle konulmu olan devletin resm talimnamesinde Bir rgt bunlar yapar. diyor. Bu rgtn bakanln yapm olan adam, Sabri Yirmibeolu, yazm olduu bir makalede Bizim rgt bunlar yapar. diyor. Kald ki biliyorsunuz, 67 Eyll olaylarnda bu rgtn parma olduu ortaya kt, hatta kendileri ifade ettiler.558

4.DEVLET GVENLK MAHKEMELERNN KURULMASI

12 Mart sonras en byk deiikliklerden birisi Devlet Gvenlik Mahkemelerinin (DGM) kurulmasdr. Anayasa 15 Mart 1973 tarihinde kesinleen 1699 Sayl Yasa ile deitirilmitir ve yeniden geici maddeler eklenmitir. Buna gre Anayasann 136. Maddesine ek olarak:

556

Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00]. 557 Numan Esinin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0716.13]. 558 Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00].

144

Devletin lkesi ve milletiyle btnl, hr demokratik dzen ve nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyet aleyhine ilenen ve dorudan doruya devlet gvenliini ilgilendiren sulara bakmakla grevli Devlet Gvenlik Mahkemeleri kurulur. Ancak, skynetim ve sava haline ilikin hkmler sakldr. Devlet Gvenlik Mahkemesinde bir bakan, drt asl ve iki yedek ye ile bir savc ve yeteri kadar savc yardmcs bulunur Devlet Gvenlik Mahkemesi bakanl, yelii, yedek yelii, savcl ve savc yardmcl atamalarnda Bakanlar Kurulunca her bo yer iin bir misli aday gsterilir. Bu adaylar arasndan Devlet Gvenlik Mahkemesi hakimlerinin atanmas Yksek Hakimler Kurulunca, savc ve yardmclarnn atanmalar Yksek Savclar Kurulunca, askeri hakimlerden ye, yedek ye ve savc yardmclarnn atanmalar ise zel yasalarn da gsterdii usule gre yaplr Devlet Gvenlik Mahkemeleri kararlarnn temyiz mercii Yargtayda yalnz bu mahkemelerin kararlarna bakmak zere kurulacak daire veya daireler; Genel Kurul ise, Yargtay Ceza Daireleri Genel Kuruludur fkralar eklenmitir.559 Yeni hkmlerle DGMnin bal bulunduklar esaslar aklanmtr. Bu esaslara uygun olarak DGMnin tekilat, ileyii, grev ve yetkileri ile yarglama usullerinin dzenlenmesi yasaya braklmtr.560 1973 ylnda bir taraftan cumhurbakanl seimi ile ilgili tartmalar srerken, bir yandan 12 Mart sonras devam eden Anayasa deiikliklerine bir yenisi daha eklenmitir. Mecliste yaplan grmelerin sonrasnda Haziran 1973'te DGM Yasas karlmtr. DGM ile ilgili olarak AP Bakan Demirel: "Son yllarda memleketimizde su ve sululuk kavramlarnn ortaya ktn ve dolaysyla sularn takip ve muhakemelerinde yeni usuller aranmas ve bulunmasnn zorunlu hale geldiini iaret belirtip dorudan doruya devlet gvenliini ilgilendiren sularn kovuturma ve yarglanmasnda gerek ceza messiriyetini arttrmak iin, sratli yarglamak iin ve gerek hususiyet arz eden bu sularn ihtisaslam mahkemelerde grlmesini mmkn klmak iin bu mahkemelerin gerekli bulunduu aktr" eklinde aklamada bulunarak devletin devamll iin bu mahkemelerin zorunlu olduunu savunmutur.561 Bu deiiklik, Kontenjan Senatr zer Derbil ve 32 senatr tarafndan iptal edilmesi iin Anayasa Mahkemesine tanmtr. Gereke olarak Anayasaya aykrlk ve olaanst yetkilerle donatlaca ngrlen DGMnin bakan ve yelerinin yrtme organ tarafndan, yani devletin deiken olmas gereken bir kuruluu tarafndan atanmasnn, yrtme organnn zellikle siyasi giriimleri atayaca yarglarla nleyip, istedii kanala sokabilmesine olanak hazrlamak gibi bir tehlikeyi tamas gsterilmektedir. 15 Nisan 1975te Anayasa Mahkemesinde yaplan grmelerde Anayasaya aykrlk tespit edilememi ve yasa iptal edilmemitir.562 Ancak daha sonra Diyarbakr Devlet Gvenlik Mahkemesinin at dava zerine DGM Yasasnn 1. ve 6. maddeleri zerinde Cumhuriyet Senatosunda grme almakszn oylamaya gidilmesinin tze ve ayn zamanda Anayasa'ya aykr olduuna ve sz geen kuraln bu nedenle biim ynnden iptaline, 6 Mays 1975te Anayasa Mahkemesince karar verilmi ve

559 560

CSTD, C:10, B: 39, 1.3.1973, s.112. Tikve, a.g.m., s.53-54. 561 Cumhuriyet,27.9.1973, s.1 562 Anayasa Mahkemesi Karar, Resmi Gazete, 26.2.1976, No:15511.

145

yeni bir yasa karlmas iin Meclise bir yllk sre tannmtr.563 Bu sre iinde, CHP'nin engellemesiyle yeni yasa karlamaynca, 10 Ekim 1976'da konu bir sreliine kapanmtr.564 II. CHP Aznlk Hkmeti kurduunda artan iddet olaylar sonucunda konu yeniden gndeme gelmitir. Hkmet programna yneltilen eletirilerden biri de DGMlerle ilgili olmutur. APli Mustafa Deliveli hkmet program grmelerinde DGMyi Anayasal dzenin, Cumhuriyetin, lke ve millet btnlnn korunmasnda en nemli kurum olarak tanmlam ve programda olmamasn eletirmitir.565 Buna karlk Blent Ecevit, hkmet olarak gereki nlemler zerinde durduklarn, 1975'in sonlarna kadar Trkiye'de DGMlerin altn ancak o dnemde Trkiye'de anarinin, iddet eylemlerinin, saldrlarn en az son yllardaki kadar kol gezdiine deinmi, Anayasa Mahkemesinin DGM Yasasn iptalinden sonra APnin elinde olanak varken DGMleri amayp kendilerine yklenmelerini anlamsz bulduunu belirtmitir.566 Ecevitin istifasyla birlikte kurulan VI. Demirel Hkmeti programna DGMlerin kurulmas maddesi eklenmitir. Demirel Senatoda hkmet program grlrken DGMlerin kurulmasnn devletin demokratik otoritesinin salanmas iin bir zorunluluk olduundan sz etmitir: DGM Anayasann bir maddesinden geliyor, bu madde 136. maddedir. 136. maddede aynen yle der : Devletin lkesi ve milletiyle btnl, hr demokratik dzen ve nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyet aleyhine ilenen ve dorudan doruya devlet gvenliini ilgilendiren sulama bakmakla grevli DGM kurulur. Trkiye'de bu eit sular m yok? Bu eit sular yoksa neden ikayet ediyoruz. Bu eit sular diz boyu. DGMyi kurmadnz takdirde, Skynetim Mahkemelerini kurmak mecburiyetinde kaldnz. DGMnin aslnda Dantaydan, Yargtaydan, hatta bu Meclislerden, Hkmetten hi fark yoktur. Niye? Anayasa demi ki, Dantay kurulur. Anayasa demi ki, Hkmet kurulur. Anayasa demi ki, Meclisler kurulur. Bunun art urtu yok ve bu arzuya tabi deil ve bir kademe daha ileri gidiyorum ve diyorum ki, bu Anayasay biz stn yasa saymazsak Trkiye'nin iinden kamayz. Bana gre devlete demokratik otorite kazandrma bu Meclisten balar.567 En sonunda 15 Temmuz 1980de MGK toplantsndan DGMlerin bir an nce kurulmas karar kmtr.568 Bu karar izleyen bir haftalk srete Eski Babakan Nihat Erim ve DSK bakan Kemal Trker suikasta kurban gitmilerdir. Bunun zerine Babakan Demirel parti liderlerine arda bulunmu ve zel gndemli bir toplant yaplmtr.569 Daha sonra bir araya gelen Ecevit ile Demirel yine DGM konusunu konumular ancak CHPnin anayasada yarg organlarnn dengesinin bozulaca endiesi bu deiikliin tkanmasna yol amtr. CHP buna karlk DGM ile ilgili Uzmanlk veya htisas Mahkemelerinin kurulmas nerisini APye sunmutur. Ancak Demirelin nce Anayasa deiikliini istemesi bu neriyi tkamtr.570

563 564

Anayasa Mahkemesi Karar, Resmi Gazete, 11.10.1975, No:15380. Milliyet, 11.10.1976. 565 CSTD, C:34, B: 17, 14.1.1978, s.647. 566 CSTD, C:34, B: 17, 14.1.1978, s.690. 567 CSTD, C:44, B: 8, 23.11.1979, s.198. 568 Cumhuriyet, 16.7.1980, s.1. 569 Cumhuriyet, 22.7.1980, s.1. 570 Cumhuriyet, 26.7.1980, s.1.

146

Bundan sonra gerekleecek 12 Eyll askeri mdahalesi ile bu sre bitmi, 9 Eyll 1982de DGMlerin yeniden kurulmasna karar verilmitir. Sonu olarak TBMMde DGMlerin kurulmasna kar CHPnin sert bir muhalefet yrtt grlmektedir. AP ise bu kurumun kurulmas noktasnda srarl bir tutum sergilemitir. MBG genel olarak CHPnin yannda yer alsa da bu konuda APyi desteklemitir. Bu asker kkenli bu grubun iddetin nlenmesi iin gerektiinde sert nlemler alnmasn istediinin bir gstergesidir.

D. NAM TALU HKMET DNEM

7 Nisan 1973te Ferit Melen hkmeti istifa ettiinde, Cumhurbakan Fahri Korutrk, eski Merkez Bankas Bakan, eski Maliye Bakan ve byk i dnyasnn temsilcisi olarak bilinen Naim Taluyu hkmeti kurmak zere grevlendirmitir. Hkmeti kuran Talunun kurduu kabineye bakldnda, 13 APli; 4 CHPli ve 7 de partisiz bakanlardan oluuu grlmektedir.571 1973 seimlerine alt ay vard lakin yeni hkmetin programnda da reformlarn gerekletirilecei yazlyd. Talu hkmetinin bir seim hkmeti olduu herkesin malumuydu. Talu hkmetinin kurulmas ncesinde siyaset, bu kez yeni cumhurbakannn kim olaca etrafnda alkalanyordu.

1.FARUK GRLERN CUMHURBAKANLII ADAYLII 1973 ylndaki siyasi gelimeler, Cumhurbakan Cevdet Sunayn grev sresinin sona ermesi nedeniyle yeni cumhurbakannn kim olaca sorusuna dmleniyordu. Ordunun belli kesimlerinde hkim olan dnce: Atatrk ve nn dnemlerinden sonra Bayarn cumhurbakanln gren lkenin, sivil bir cumhurbakanyla yapamayaca ynndeydi. Bayar gibi sivil kanattan gelen bir cumhurbakanndan sonra bu makama kesinlikle asker bir ahsn gelmesi gerektii dncesi aslnda kerhen de olsa kimi sivil kesimlerde de mevcuttu. Sorun asker olup olmamasnda deil hangi askerin cumhurbakan olmas gerektiinde etrefilleiyordu. Bir darbe lideri olarak bu makama gelen Cemal Grselin, shh problemlerine ramen bu yce makamdaki dengeleri gzeten ynetimi, halefi Cevdet Sunayn askeri ve sivil kesimler arasnda imknlar elverdii lde oynamaya alt uzlatrc rol, ordu nazarnda bu makama asker, tercihen emekli bir Genelkurmay Bakan istemesinin gerekelerini oluturmaktadr. Srasyla Grsel ve Sunayn bu makama gelmeleri neredeyse Genelkurmay Bakanlnn, cumhurbakanl ncesi son makam olduunu gelenek haline getirecekti. te sivillerin nemli bir kesiminin tahamml edemedikleri de budur. Demirel, Grlerin adaylk sreci hakknda u yorumu yapmaktadr: imdi, 1973e geldik, 73te Cumhurbakan seilecek, Sunayn dnemi doldu. Faruk Grler kt ortaya Ben olacam. dedi. Faruk Grler soyundu ve Meclise gitti, Senatoya gitti. Ben, Sunaya dedim ki: Bunu soyma, bunu soyarsan bizim bamza i karrsn. Biz bunu Cumhurbakan yapmayz. Neden yapmayz. Bunu Cumhurbakan yaptmz takdirde bundan

571

Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), ev. Ahmet Fethi, s.359.

147

sonraki Cumhurbakanlar ancak Genelkurmay bakanlar olur. Bu gider, bunun mddeti dolduu zaman kimse Genelkurmay bakan o olur, o gider o gelir. O zaman ne olur? Cumhurbakanl ordunun, Meclis milletin olur. Bu olmaz, demokrasi paylalamaz. Bunu yapma. Dayanamad onun tazyikine, yapt. Pekl, sen yaptn m? Bunu yaptm. Ben de bunu Mecliste hallederim. Biz, Meclise gittik. Grler daha nce gruplar arasnda alm, eitli milletvekillerini burada toplam, her birisine de birer bir eyler de sylemi, birtakm partilerden adam ayartm, benim partiden de ayartm ama ben onlar biliyorum kimleri ayarttn. Biz gittik, oturduk Meclise, bizim adaymz Tekin Paayd. Birinci oylamada Tekin Paa 292 oy ald, Grsel 175 oy. Ondan sonrakinde zaten tutmazd diki. Bizim parti 20 zayiat verdi. Sonra biz de o 20 kiide hncmz brakmadk, seim geliyordu, onlar semedik eye. Yani artk bu partiyi dinlemiyorsan, onun eyi de bir baka yere gidersin. Sonra geldiler Bizim kusurumuz ne?, Sizin kusurunuz sadakat eksiklii. ve biz yeni batan Fahri Korutrkle almaya baladk. Fahri Korutrk o gn iin, o gn iin gene, en mnasip kiiydi o gn iin diyordum, en iyi Cumhurbakanyd demiyorum.572 Nitekim Grlerin Genelkurmayn bana getirilmesi bile teamller dnda gereklemitir. yle ki; Taman grev sresi ya haddinden 7 Eyll 1972de doluyordu. Eer Tama o tarihe kadar beklerse, Grlerin 30 Austosta Kara Kuvvetleri Komutanlndaki grev sresi dolacandan emekli olacak, Genelkurmay Bakanlna Semih Sancar gelecekti. Taman 15 Austosta istifasn vererek Grlerin nn aaca haberleri dolamaya balaynca Tama bunu yalanlam, ancak basklar karsnda dayanamayarak buna raz olmutur. Taman bu kadar abuk pes etmesi ilgin ancak Talat Turhann Tama hakkndaki kanaati daha da ilgintir: Bakn, yani Memduh Tamala beraber altm, IQ su en dk adamdr. Geldi Trkiyeyi idare etti. Nereden biliyorsun? Tekml ksmnda 14 numara ald attan, topular, en temel at. den 40 ald. retim kurulu kararyla kt, adam geldi, Genelkurmay Bakan oldu Amerikanc olduu iin, oradan darbe bakan oldu adam yahu. imdi, bu adamlarla nereye gtrrz biz lkeyi?573 imdi sra atama kararnamesinin imzalanmasndan geiyordu. te tam bu noktada Batur devreye girdi. Bakanlar Kurulu alma halindeyken bir taraftan alaktan jetler uurulurken, bir taraftan da gnderilen tehdit mektuplaryla Grleri Genelkurmaya getirmezseniz yok olduunuzu bilin mesaj verildi. Tama bu basklar karsnda 19 Austosta istifa ediyor; yerine nce vekleten, sonra ise asaleten Grler atanyordu. Ferruh Bozbeyli, Demokratik Parti aday olarak katld seimlerde, Tekin Arburundan eksilen 45 oyun, Grler basksna kar olan direnci zayflatp zayflatmad eklindeki bir soruya u cevab vermitir: Adalet Partisi Sayn Tekin Arburnunu aday gsterdii zaman bizim arkadalar dediler ki: Biz seni aday gstermek mecburiyetindeyiz nk kime rey verdiimiz belli olacak, Adalet Partisinin adayna da vermeyeceiz, Halk Partisinin adayna da vermeyeceiz. Ama byle kalrsak, Verdi derlerse, propagandalar byk partilerin stn oluyor, kk partilerin az

572

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 573 Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00].

148

oluyor. Byk partilerin propagandalar, gazetelerde de taraftarlar ok oluyor. Ve ben kabul ettim. unun iin kabul ettim: Biz de Cemal Grseli semeyecektik. Ragp Gmpala rahmetliye Seni aday gsterelim. Hi olmazsa sana verdiimiz belli olsun. dedik. Hayr, kabul etmem. Ben Cemal Grselin yannda sz verdim, btn parti bakanlarn topladlar ve bizden sz aldlar Cemal Grselden baka kimse aday olmayacak. diye.574 Onun iin ben aday olmam. dedi. Ben de Gmpalann durumuna dmemek iin Ben aday olmam diye srar etmeyi anlamsz buldum, kabul ettim. Biliyordum ki seilmeyeceim. Ama dedim ki: Sizden tam rey isterim. Hakikaten biz 45 kiiydik, 454545 ve aldm. Ha, bundan dolay Adalet Partililer bu eyi kullandlar. Dediler ki, haklsnz: Partiyi bld dediler benim iin. Neresinden bldmse? Ortasndan m bldm, kenarndan m bldm bilmiyorum. Bld. dediler filan. Ondan sonraki seimde 2 Marttan sonra da 149 mebusa dtler.575 Kendileri dt. Ama bizim arkadalarmzn da yani bir parti olarak yeni bir hizmeti ortaya koymak yerine bir reaksiyon grubu olduklar da ortaya kt, hepsi de geri gittiler.576 Rasim Cinisliye de cumhurbakanl seimleri esnasndaki siyasi tavrlarnn gerekesi sorulmu ve u cevap alnmtr: Efendim, biz Reisicumhur seimi balamadan nce, iki ay nce Adalet Partisine hitaben, biz o zaman Demokratik Partiliyiz, sebebi de u: Grselin Reisicumhur olduu seimde 100 kadar oy Grsele verilmemitir. htilal dalgas getikten sonra herkes Ben de vermedim. demeye balamtr, yiitlik taslamaya balamtr. Biz, Demokratik Parti olarak bu trl rivayetlere meydan vermemek iin Adalet Partisine hitaben: Adaynz kimse syleyiniz, destekleyeceiz. dedik. Seimin yapld gn saat ona kadar aday yok. Grup toplants yaplyor, Adalet Partisi grubu yaplyor aday yok. te Meclis toplanyor, iki stanbul milletvekilinin nergesiyle Tekin Paa aday gsteriliyor. Yani herkesten gizli. O zaman o gne kadar biz dnyoruz, diyoruz ki: Biz imdi Grsel Paa da apoletleriyle Anayasa Mahkemesini tefti ediyor, kurumlar tefti ediyor ve hatta Reisicumhur Grsel Paaya kaytsz artsz oy verilecek. dedi. Bunun zerine, Bozbeyli bir basn toplants yapt: Biz kaytsz artsz oy vermeyeceiz, gerekirse cesetlerimize basarak girerler Meclise. ve o suretle demokrasiyi ve vatanda hakkn biz koruyacaz iddiasn ortaya koydu. Biz dndk Peki, ne yapabiliriz? Arkadalar bir gn akam beten sabah altya kadar, dediler ki: Arkadalar, aramzdan birisini aday gsterelim. Kimi gsterelim? mer Ltfi Hocaolu, Trabzon Senatr. Tamam.dedik, sonra Saadettin Bey, rahmetli, dedi ki: Arkadalar, biz siyaset yapyoruz, devlet ciddi bir itir. Biz gerekten iktidar olur isek kimi aday gstereceiz, birinci aday m gstereceiz, mer Ltfi Hocaolunu? dedik ki: Birinci adammz gstereceiz. O hlde, Ferruh Beye dnld, dedik ki: Birinci adam sensin, aday olacak isim de sensin. Allah iin, Ferruh Bey dedi ki: Ben seilmeyeceimi bile bile aday olurum ama sizden bir isteim var.
574

Buna ramen baz APlilerin Ord. Prof. Dr. Ali Fuad Bagili cumhurbakanl adaylna ikna ettii; lakin Stk Ulayn MBKnin havac yelerinden Haydar Tunkanatla Bagili, adayln geri ekmekle Etlike gmlmek arasnda tercih yapmaya zorladklar iddia edilmektedir. Bagilin bu tehdit zerine brakn adaylktan, senatrlkten bile istifa ederek svireye gittii biliniyor. Bkz. rsan ymen, Bir htill Daha Var 19081980, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987, s.342; Stk Ulay, Giderayak, stanbul: Ad Yaynlar A.. 1996. Stk Ulay, Harbiye Silh Bana! (27 Mays 1960) (General Stk Ulayn Anlar), stanbul: Ar Matbaas, 1968, s.231.
575 576

Ayrca bkz. Ferruh Bozbeyli, Birinci Cemre Siyasi Hikyeler, stanbul: Seluklu Yaynlar, 1977, s.122. Ferruh Bozbeylinin 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.03 15.26].

149

Sonuna kadar, oylamalarn sonuna kadar, krk yedi oyumuz varsa krk yedi oyun Ferruh Bozbeyli adna verilmesini isterim. Kabul ettik ve Ferruh Beyin adayl byle gerekleti. Oylama balad, Faruk Paa O zaman, yine Sabit Osman Avcnn kitabnda var, Adalet Partisinin 127 mi, 150ye kadar milletvekilinden yazl taahht almlar. Hatta o ev toplantlar, Sunalpn evindeki yaplan toplantlara parti bakanlarn armlar idi ve o arlmalar srasnda, Sleyman Beyin de o mehur Dn dndr, bugn bugndr. sz kmtr. Gazeteciler sordular: Siz de gittiniz mi?, Hayr, ben milletten baka kimseye hesap vermem. dedi, ertesi gn Semih Paaya sordular: Sleyman Bey byle diyor, geldi mi gelmedi mi? Semih Paa da Geldi. dedi. Tekrar gazeteciler Sleyman Beye dndler, dediler ki: Semih Paa gittiini sylyor, sen Gitmedim. diyorsun, bu nasl itir?, Dn dndr, bugn bugndr." dedi. Arkadalar, bugnnden tr kimseyi sulamak istemem ama tekrar edeyim: Siyaset adamnn, hele liderlerin yapmadklarndan da sorumlu olduklarn dnrm. Bizim seimlerimizde krk yedi oyumuzu Ferruh Bozbeyli zerinde kullandk. Son seim enteresandr arkadalar. Muhsin Baturla Faruk Grlerin aras alp da Muhsin Batur Meclise haber gnderdi stediinizi seebilirsiniz. dedii an Faruk Paann oylar artt, Tekin Paann oylar azald. te, Saati bunu sylyor, ben bunu bilmiyordum. Saati diyor ki: Biz Tekin Paaya oy vermemeye kararlydk. Zaten grupta karar alnmam. Saatinin mert bir arkada olduunu bilirim, tanrm, kendisini de bilirim ama o sz doru deil nk kendi aralarnda byle bir kavil olsayd o kadar oyu Grler Paann almas mmkn deildi ve de tek bana Senato Bakan Tekin Paann seilmesi mmkn. En son seimde de ikisi birden ekilmitir. Hlbuki Faruk Grlerin ekilmi olmas Tekin Paann seilmesini gerektirirdi. Biz ertesi gn de tekrar ifade ettik Tekin Paa adayln koysun oy vereceiz. dedik, koyulmad, ikisi birden ekildiler. Bu da Sleyman Beyin -yorumlar kendilerine aittir- tavrnn bir baka ifadesidir.577 Grler olaynda ilk kez yaanan sivil direni, gelecekteki bir hadiseye de referans olmutur. 12 Eyllden sivil rejime geildikten sonra, Necdet ruun erken emekliliini isteyerek Necdet ztorunun bu makama gelmesinin nn amaya almas hadisesi de bu tip bir amacn ilk merhalesiydi. Bu hamleye kar zaln ise Evrenle ibirlii yaparak ztorun yerine Necip Torumtay Genelkurmay Bakanlna atayarak; ordu iinde Cumhurbakanlna ilikin asker ahslardan oluan Genelkurmay Bakanl ile Cumhurbakanl arasnda kurulmaya allan halef-selef ilikisine mani olmaya almtr.578 1961 Anayasasna gre cumhurbakan seilmenin artlar belliydi. 95inci maddeye gre adaylar senato ya da meclis yesi olmak zorundaydlar; yksek renim grm olmalar, 40 yan bitirmi olmalar gerekiyordu. Gerek srada Org. Kemal Atalay varken Kara Kuvvetleri Komutanlna atanmas gerekse ordunun iindeki ilk kaynamayla, gn gelmeden cebren emekli edilen Memduh Taman579 yerine Genelkurmay Bakanlna getirilmesi, cumhurbakan olmak isteyen Faruk Grlerin ordu tarafndan, nceleri itirazsz olarak kabul edileceini dndrmtr. Askeri bir rejimde cumhurbakan olmakla, grece sivil bir rejimde bu makama gelmek arasndaki fark ok iyi bilen Grlerin, 12 Mart ncesi ihtill planlar yaplrken kendisine

577

Rasim Cinislinin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 18.02 19.05]. 578 Erbil Tualp, Ben Tarihim Bay Bakan, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1989, s.59 vd. 579 Demirel, 12 Martn yz (Nasl Geldi, Nasl Geti?), ss.191194.

150

devlet bakanl makam teklif edildiinde bu makam kmsercesine, Genelkurmay Bakanln istemesi ilgintir. Bu hususu kantlarcasna Grlerin, devrim (!) sonrasnda kendisinin Devlet Bakanlna getirilecei teklifi karsnda Grkana syledii u szler, anayasal kaidelere ramen Trk siyasi sisteminde gcn kimde olduunu ok gzel zetlemektedir. Celil Paa! Ben General Necip olmak istemem! Siz bana Genelkurmay Bakanln, Arslanl Kapy veriyor musunuz? Onu syleyin! Ne yapacam ben otoritesiz, yetkisiz devlet bakanln?.580 Baz kaynaklarda, Grlerin cumhurbakanl konusunda tevik grd anlatlmaktadr. Bu tevikilerin en nde gelenlerinin arasnda Turgut Sunalp ve onu mevcut yerinden etmek isteyen baz parlamenterlerin olduu iddia edilmektedir. kincileri sulayan Batur, Grlerin bir ksm parlmenterler tarafndan oyuna getirildiini iddia etmektedir. Sylediine gre, kendisine oy vereceklerin listelerini getiren bu ahslar Grleri heveslendirmilerdir. Batur, yaklak 130 ksur kiilik isim listesinin bir tertip olduunu buna kanmamas gerektiini Grlere ifade etmesine ramen Grlerin bu oyuna geldiini belirterek, sonradan desteini ektii, jetleri uurmad sulamas karsnda, kaan Genelkurmay Bakanlnn bunda rol oynamadn, bu makama gelemeyeceini bildii iin byle bir beklenti iinde asla olmadn belirtiyor. 581

Sonuta her ey belli bir plan eliinde yrtld. Alt aylk Genelkurmay Bakan Grler nce bu grevinden istifa ederek emekliliini istedi; ardndan Cumhurbakan Cevdet Sunay tarafndan kontenjan senatr yaplarak seilme artlarndan eksik olan yerine getirildi. Grler, adaylnn kamuoyu nezdinde kabul edilebilirliinin salanmas iin basnla da temasa geiyor ve u cmleyi sarf ediyordu: Devlet bakan seimi nemli bir aama, bize yardmc olun.582 TBMMnin dinleyici localarna eitli rtbelerden subaylar dolduruldu. Meclis koridorlarnda ellerinde silhlaryla dolaan subaylarca milletvekilleri kimi zaman tehdit boyutunda takibe alndlar. ki byk partinin liderleri olan Ecevit ve Demirel bylesi bir dayatmaya kar ktlar.583 Demirelin ifadeleriyle: 1973 Cumhurbakanl seimi hadisesi Trkiyedeki bu karmakark siyasetin en baarl ilerinden biridir, Parlamentonun yapt ilerden biridir.584 lk tur oylamalarda en yksek oyu almasna ramen bir trl te ikilik oy oranna ulaamayan Grler, ilerleyen turlarda oy kaybetmeye balaynca adaylktan ekildi. Dimyata pirince giderken, evdeki bulgurdan olmak zdeyiinin ok iyi aklad bu hadise Grlerin ankayay umarken, Arslanl Kapy da kaybetmesiyle neticelenmi; biraz da bu olayn etkisiyle de olsa gerek Grler, 2 yl sonra vefat etmitir. 585 Grlerin cumhurbakan seilememesi olaynda sivil diren kadar, ordu iindeki blnmenin de etkisi olduu iddia edilmektedir. Buradaki en byk neden Batur faktrdr. Muhsin Batur, havac olduu iin uu kdemleriyle birlikte erken terfilerle dierlerinden yana

580 581

Celil Grkan, 12 Marta Be Kala, stanbul: Tekin Yaynevi, 1986, ss.225226. Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), s.142. 582 Mustafa Ekmeki, Bir Bakanlk Seimi (Yaz Dizisi), Cumhuriyet, 17 Mart 1980. 583 Ilcak, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), s.142. 584 9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. 585 Mehmet Ali Birand, Can Dndar ve Blent apl, 12 Mart (htillin Penesindeki Demokrasi), Ankara: mge Kitabevi, 1994, s.248.

151

gre erken orgeneral olduundan yksek komuta kademesindeki en gen fakat en kdemli orgeneraldi. Hava Kuvvetleri Komutanlna kadar ykselmitir. stelik muhtra imzacs arkadalarnn hepsi emekli olmu, kendisi ise hl muvazzaftr ve henz elli iki yandadr. Yeni gelen komutanlar ise Kara Kuvvetleri Komutan Semih Sancar ile Deniz Kuvvetleri Komutan Kemal Kayacand. Dolaysyla hlihazrdaki en kdemli kuvvet komutan orgeneral olarak kendisi bulunuyordu. Grlerden boalan yere gelmesi gerekiyordu. Yasal bir engel olmamasna ramen ordudaki geleneklere gre Genelkurmay Bakanlar karaclardan kyordu. ddiaya gre: Batur bylesi bir gelenein anlaml olmad kansndayd ancak sre, bilindii gibi iledi ve yeni Genelkurmay Bakan Semih Sancar oldu. te bu aamada Baturun duyduu kzgnlk, Memduh Taman Genelkurmay Bakanlndan gn dolmadan emekli edilmesi esnasnda Ankara semalarnda alaktan uurulan jetlerin bu kez slerinde bekletilmesi sonucunu yaratmtr. Bu bilinli atalet, Grlerin cumhurbakanl hususunda, ordunun o kadar da srarc olmad kansn yaratnca sivil mukavemeti glendirmitir. Dier taraftan, bir baka boyutuyla ordu iinde belli bir klikleme olduu iddialarn inandrc klacak yorumlar yaplmaktayd. Buna gre ordunun st dzeyinde, Grler-BaturKayacan lsyle Sunay-Tama-Trn ls arasnda bir mcadeleye sahne olmaktayd. zellikle E. Kur. Yb. Talat Turhan tarafndan gndeme getirilen bu iddiaya gre: kontrgerillann Ziverbeydeki Zihnipaa Kkndeki ikenceli sorgulamalardaki ana gaye, sorgulananlara Grler aleyhinde ifade verdirebilmektir. Yaplanlarn Sunay-Tama-Trn lsnn siyasi hasmlarn bertaraf etmek, intikam alma amal olduunu belirten Turhan, askeri savclar Nevzat izmeci ve Sleyman Takkecinin bu i iin bizzat grevlendirildiklerini iddia etmektedir.586 Dnemin 1. Ordu ve Skynetim Komutan Org. Faik Trnn amacnn: Grlerin nn kesmek zere Sunay ve Taman elini glendirmek olduu iddia edilmektedir. Buna gre, sorgulamalarda, ifadesi alnanlardan Grler aleyhine ifadeler alnmaya allmtr.

2.CUMHURBAKANLII SEMNE LKN KRZ AMA ABALARI

Cumhurbakanl seimlerine az bir sre kala Faruk Grlerin cumhurbakan seilmesine ynelik olarak st dzey komutanlarn koordine ettii almalarda siyasi parti liderlerine engel atlm ve bu erevede Yksek Komuta Konseyi bakan ve yeleri Org. Muhsin Baturun evinde CHP lideri Blent Ecevitle 4.5 saat grmtr. Cumhurbakanl seimleri ncesinde bir telkine muhatap olmamak gerekesiyle Demirelin grmeye yanamamas zerine Yksek Komuta Konseyi tarafndan Adalet Partisi Genel Bakan Demireli hedef alan 21 ubat bildirisi yaynlanmtr. Yksek Komuta Konseyinin 21 ubat 1973 tarihli bildirisinde sorumsuz veya sorumluluunu idrak edemeyen baz politikaclarla sapk ideoloji ve kar evrelerinin memleketin yksek menfaatlerini hie sayarak ve silahl kuvvetlerin vakur bir anlay ierisinde bulunmasndan cret alarak son aylarda gittike temposunu arttran yersiz beyan ve yorumlarda bulunmalar esefle mahede olunmaktadr denildikten sonra silahl kuvvetlere ve 12 Mart muhtrasnda dorudan doruya veya dolayl olarak yneltilen kk drc ve kkrtc

586

Talat Turhan, Bomba Davas (Savunma1), stanbul: Yazarn Kendi Yayn, 1986, s.143.

152

satama ve beyanlarn son bulmas, muhtrann gerei olarak yurtta huzur ve istikrarn salanmas ve devam, reformlarn gerektii ekilde ve biran nce tahakkuk ettirilmesi ve Siyasi Partiler ve Seim Kanunlarnn milli iradeyi adil bir ekilde tam olarak yanst acak bir temsile ve drst bir seime imkan verecek bir hale getirilmesi arlarnda bulunulmutur. Bildiride iinde bulunulan bunalm ve olaanst durumdan k iin siyasi parti gruplar ile de temaslarda bulunulduu ancak davet olunan btn parti ve grup liderlerinin grmelere byk bir itenlikle katlmalarna ramen Adalet Partisi Genel Bakan Sleyman Demirelin kendisine zg baz sebeplerle davete icabet etmekten kanmas da eletirilmitir. Demirel, bildirinin ardndan hesap verecei tek merciin millet olduunu syleyerek tepkisini dile getirmitir. Cumhurbakan Sunay ile grmesinde de ... Anayasa diyemeyecek miyiz? Millet, demokrasi laflarn azmza alamayacak myz? Milletten bakasna hesap vermem dedim. Bunda ne var demitir. Cumhuriyet gazetesi bildiriyi 22 ubat gn Ordu 12 Mart Muhtrasnn Sorumluluunun draki inde - Yksek Komuta Heyeti Grlerin Aklad manetiyle vermitir. Gazete bu manetin yannda Demirelin Beni lgilendiren Hibir ey Yoktur Tebliin erisinde aklamasna yer vermitir. 23 ubat gnk Cumhuriyette Milli Birlik Grubu ve iverenlerin komuta konseyinin grn desteklediini haber yapt. Nadir Nadi 23 ubat tarihli bayazsnda Yksek Komuta heyetinin iyi niyetli abas olarak tanmlad bildirinin Trk Silahl Kuvvetlerinin 12 Mart muhtrasna kar yrtlmek istenen dorudan doruya ya da dolayl satamalardan rahatszlk duymakta olduunun ifadesidir. Altan ymen 23 ubat tarihli yazsnda Ecevitin Komutanlarn talebini kabul edip kendileriyle grmeye gittiini oysa Demirelin Cumhurbakanl seimlerinden nce bir telkine muhatap olmak istemiyormu ifadesiyle bu davete hayr demesini eletirmitir. ymen komutanlarn davetinde bir anormallik grmemi ve Demirelin szleriyle ilgili grlerini sanki millete hesap verme durumunda olmak, bu devletin eitli sorumluluk mevkilerindeki kimselerle grmeyi yasaklyormu gibi... Ben millete hesap veririm dedin mi arkadan bu mantn balants olarak yleyse baka kimseyle grmem diyebileceksin. ekline ifade etmitir. ymen, Demirelin Adalet Partisinin Cumhurbakan adayn aklamamasn da iddetle eletirmitir.587 Milliyet gazetesi 22 ubat 1973 tarihli saysnda bildiriyi Komutanlar Kkrtc Hareketlerin Bitmesini stedi manetiyle vermitir. Manetin yannda da Demirelin AP Yalnz Millete Hesap Verir aklamasna yer verilmitir. Abdi peki ayn gnk bayazsnda partiler ile Silahl Kuvvetler arasndaki ztlamann tehlikelerine dikkat ekerek bunun iin bir neden olmadn, nk partiler gibi silahl kuvvetlerin temsilcilerinin de her frsatta demokratik rejime inanlarn tekrarladklarn ve amalarnn bu rejimi korumak ve glendirmek olduunu belirtmitir. Ztlamadan kast Demirelin komutanlarn davetine katlmam olmasdr. peki yazsnda koullarn olaanstlk tamad bir lkede parlamenter dzene kumandanlar tarafndan yaplacak herhangi bir mdahalenin ho grlemeyeceini de belirtmitir.588 23 ubattaki bayazsnda peki partilerle kumanda heyeti arasndaki diyalogun nemine dikkat ekerek her iki grup arasnda samimi bir hava ierisinde grmeler yapldn, ancak Demirelin bu grmelere katlmay reddettii ifade etmitir. AP liderinin kendine zg

587 588

Cumhuriyet, 23.2.1973. Milliyet, 22.2.1973.

153

nedenlerle komutanlarn toplantsna katlmamasnn tartlabileceini belirttikten sonra Sunay Cumhurbakanl seimleri ncesi arabuluculuk yapmaya davet etmitir.589 peki 24 ubat tarihli yazsnda da ztlamaya dikkat ekmitir. Abdi peki 28 ubat tarihli yazsnda Demirelin aksine Ecevitin yaklamnn ve komutanlarla grmesinin daha salkl olduunu belirtmi ve devletin ynetiminde yetkili ya da etkili kii (ve) kurulularla bunalmlarn zmlenmesini amalayan ve bunu Anayasaya uygun biimde baarmay ngr en maverlerde bulunmak zararl deil, yararldr demitir. Ecevitin komutanlarla yapt grmelerden edindii izlenim zerine Yazar Demirel ile grmek istemesinin Demirel tarafndan reddedilmi olmasn da Demirelin yapt ikinci hata olarak tanmlamtr.590 22 ubat 1973 gnk Tercman gazetesi bildiriyi Yksek Komuta: Yersiz Yorumlara Son Verilsin manetiyle vermi ve dier gazetelerde olduu gibi hemen yannda Demirelin APnin Hesap Verecei Tek Merci Millettir aklamasn koymutur. 591 Kabakl 23 ubat tarihli yazsnda bildiriyi 12 Mart muhtrasnn yrrlkte olduunu yeniden hatrlatmaya lzum gren bir teebbs ve Muhtra II olarak adlandrmtr. Kabakl bildirinin Liderlerle grme srasnda ahs, zmre, parti ve hkmet icraat bahse konu edilmemitir aklamasn n plana kartarak bunun belli bir siyasi parti liderine kar olmadn, asl muhatabn ihtilal maskotluuna zenmi baz maskaralar olduunu belirtmitir.592 Hrriyet gazetesi 22 ubat 1973 gn bildiriyi manetten Yksek Komuta Heyeti Tebli Yaynlad-Demirele Grmelere Katlmad in atld balyla vermi ve hemen yanna Demirelin Hesap Vereceimiz Tek Merci Millettir aklamasn koymutur. Haberin devamnda bildirinin ierii hakknda bilgi verilmitir.593 23 ubat tarihli gazetenin ilk sayfasnda Hrriyet imzasyla kan yazda slubun sert olduu belirtildikten sonra aklamann ieriinin ve gerekelerinin anlalabilecei, ancak aklamaya neden bylesine sert bir hava verildiinin anlalmad belirtilmitir. Yazda ayrca bildirinin Cumhurbakanl seimi zerine yaplan speklasyonlarla balayan tedirginlii arttrd ve bildirinin tedirginlikler yznden yapaca tahribatn asl ulalmas gereken demokrasi ve zgrlk amacna ve zellikle kamu yararna ters decei ifade edilmitir.594 Cumhurbakan kim olacak suali cevapsz kalmaya devam ederken, bulunan ilk forml: Cevdet Sunayn grev sresinin yaplacak bir anayasa deiikliiyle iki yl uzatlmas olmutur. Bu formle en kesin itiraz nnden geldi; Paa: Sunay seilecekti de, ne olacakt? Daha nce yaptklarn yenileyecekti eklinde k yapt. Demirel de, 12 Martta cumhurbakannn muhtraclarla olan mesaisini hl iine sindirememiti ve bu teklife ayak diredi. Sunayn grev sresinin uzatlmasna kar karken Demirelin yapmak istedii, Grlerin Cumhurbakanlna da kar knn Ordu st kademelerinde duyulmasn salamakt.595 neri mecliste de senatoda da kabul grmedi. Bu kez CHP tarafndan yeni bir neri getirildi: Cumhurbakanl seimlerinin iki yl ertelenmesi. Bu da aslnda ilk nerinin isim deiikliiyle
589 590

Milliyet, 23.2.1973. Milliyet, 24.2.1973. 591 Tercman, 22.2.1973. 592 Tercman, 23.2.1973. 593 Hrriyet, 22.2.1973. 594 Hrriyet, 23.2.1973. 595 Cneyt Arcayrek, ankayaya Giden Yol 19711973 (Cneyt Arcayrek Aklyor6), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985, s.395.

154

tekraryd. Son forml, bir isim zerinde anlalmasyd Dnemin Anayasa Mahkemesi Bakan Muhittin Taylan zerinde iki parti de anlat. Tek bir formalite geriye kalyordu: Taylann Sunay tarafndan kontenjan senatr yaplmas. Grev sresinin uzatlmasna kar klmasnn burukluunu yaayan Sunay, bu istei reddetti. Bylece iyiden iyiye kendisini cumhurbakanlna hazrlayan Muhittin Taylan asndan cumhurbakanl adaylnn ilk aamas bile gerekleememitir596 Sonunda ismi daha nce, rgpl kabinesinin gvenoyu alamayarak dmesi olayndan sonraki babakan araylarnda da gndeme gelen, askeri ataelik tecrbesi de olan eski Deniz Kuvvetleri Komutanlarndan E. Ora. Fahri Sabit Korutrk zerinde uzlalmtr. Zaten hlihazrda senatr olan Korutrk, Trkiye Cumhuriyetinin 7nci Cumhurbakan olarak andn iip greve balamtr.597

E. SYAS PARTLERDEK GELMELER VE 1973 SEMLER

12 Mart rejiminin parlamentoyu ak tutma siyasetinin iki istisnas vardr. Parlamento ak tutulacaktr lakin lkenin blnmez btnl ve laik rejimini tehdit ettii iddia edilen iki parti kapatlacaktr. Bu iki partiden biri beklendii gibi TPdir. Anayasa Mahkemesi, TPin kapatlma gerekesinin temelini Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde Krtlerin yaad ve bu insanlarn kimliklerinin tannmas gerektii ynndeki 4. Byk Kongreye sunulan rapora dayandrmt. Kapatlma kararnn ardndan TPin nde gelen yneticileri genel bakan bata olmak zere tutuklandlar.598

1.ADALET PARTS

APdeki ilk atlamalar ise 1969 ylnn bana rastlyordu. Szgelimi, Demireli partiyi ikiye blmekle sulayan Ethem Klolu ile Cevat nder, ihra istemiyle Yksek Haysiyet Divanna veriliyorlard.599 inden gl bir kesimin ayrld AP ise, bu blnmeden arnarak deil, g kaybederek kmt. 18 Aralk 1970de partileen AP iindeki muhalefetin, eski DPnin hakiki mmessili olduu dorultusundaki iddias ise 12 Mart duvarna arpmtr. DP Genel Bakan Ferruh Bozbeyli de 12 Martn kitlelere kendilerini sca scana tantacaklar bir dnemde gelmesinin, partilerinin geliip, serpilmesini nledii grndedir.600 Bozbeyli, partilerinin sonraki seimlerde siyasi hayattan silinmesini ise yle aklamaktadr:

596 597

Mehmed Kemal, 12 Mart, fkeli Generaller ve kence, stanbul: Soyut Yaynlar, 1974, s.188 vd. Babakan Aday Olarak Erim, Korutrk ve nerin Adlar Geiyor, Cumhuriyet, 15 Mays 1972. 598 Dou Perinek, Anayasa ve Partiler Rejimi (Trkiyede Siyasi Partilerin Dzeni ve Yasaklanmas), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1985, , ss.342343. 599 nder ve Klolu, Savunmalarn Yazl Olarak Verdiler: Demirel, APyi ikiye ayrmtr, Cumhuriyet, 27 Ocak 1970. 600 Ferruh Bozbeyli, Alaca Siyaset (Siyasi Hikyeler), stanbul: Babli Kltr Yayncl, 2000, s.105.

155

te, gerek Sleyman Demirel gerek Sayn Ecevit ok hakl, ok yerinde bir propaganda buldular, ok yerinde, dediler ki halka: Sayn vatandalarm, siz bizden hizmet bekliyorsanz bizim reyimizi blmeyin. Bakn, bizim reyimizi blerseniz koalisyonlar ortaya kyor. Koalisyonlar da imdiye kadar hi hizmet yapamadk. Onun iin, bizim reyimizi ltfen blmeyin. Bu ok makul, ok akllca bir propagandayd. Bunu hem Ecevit yapt hem Demirel yapt. Yapnca, Ecevitten blnm gibi grnen, Gven Partisi 3 mebusa dt, Adalet Partisinden blnm gibi olan biz 1 mebusa dtk, Selamet Partisi de 48den 15e dt yani gereke ok doruydu, ikna edici bir gerekeydi. Sonucu ondan oldu.601 te yandan, MNPnin ve ardndan MSPnin kuruluu da APnin oy kitlesinden nemli bir miktar alp gtrmtr. Trk sa olabildiince blnm durumdadr; solda TP kapatlm, TBP ise CHPye alternatif olabilecek gte deildi. Oysa AP ve genel olarak sa, MSP, MHP, DP, CP, MGP gibi alt partinin mcadele alan haline gelmitir. AP iindeki paralanma; san iki etkin partisi olan MSP ve MHPnin nceleri AP iinde temsil edilen eilimlerin szcln ele almas; Ecevit rzgrn arkasna alan CHPnin ykselie gemesine sebep olmaktadr. Ecevitin halk kitlelerine verdii ana mesaj: parlamentonun milletten on yl geri olduuydu. 12 Martta aka anayasann Trk halk iin lks olduunu syleyenlere nazire yaparcasna sarf edilen bu cmle ok byk yank bulmutur. 602

2.CUMHURYET HALK PARTS

Asl byk gelime ise CHPdeki lider deiimiydi. 12 Martn ardndan genel sekreterlikten istifa eden Ecevitin parti ii iktidar mcadelesi sryordu.603 nn tm gcn harcamasna ramen yaplacak olaanst kurultay divannn feshini talep etmemesinin kabul grmemesi zerine nce genel bakanlktan istifa etmitir. Bir mddet sonra partisinden de istifa ederek, eski cumhurbakanlarnn senatoya ye olma hakkn kullanarak aktif siyasetten bir anlamda ekilmitir. Oysa Ecevit, kendisine kar yneltilen genel bakanlk ihtiras sulamalarna kar 8 ubat 1972de CHP Meclis Grubunda yapt konumada u ilgin cmleleri sarf etmiti: Benim Genel Bakanm Sayn nndr. Bana ne kadar ar ithamlarda bulunursa bulunsun, nnnn karsnda ne kendimi ne de bir bakasn, Cumhuriyet Halk Partisinin Genel Bakan olarak hayal bile edemem. 604 Buna ramen ay sonra, 14 Mays 1972de, Ecevit CHPnin yeni Genel Bakandr.605 1973 seimleri, Trk siyasetinde talar yerinden oynatan bir seimdi. CHP, genel bakanlk koltuuna nn yerine Blent Eceviti getirmitir.Altml yllar, CHPnin ideolojik dnm yaad yllardr. Bu sre, byk bir toplumsal hareketliliin yaand, ehirlere gelen yeni nfusun varolara yerleerek yeni tip toplumsallama zellikleri gsterdii yllar kapsyordu. ehirlere gelen yeni kitle asndan, kr hayatyla karlatrldnda, ehir hayat
601

Ferruh Bozbeylinin 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.03 15.26]. 602 Melih Cevdet Anday, Hakaret, Cumhuriyet, 22 Kasm 1974, Mehmet ksz, Faizme Kar Her Ynyle Ecevit (ada Bir Lider, ad Bir Parlamento), Ankara: Nisan Yaynlar, 1974, ss.7475 (iinde). 603 Ecevitin istifasyla boalan CHP Genel Sekreterliine eref Bakk getiriliyordu, bkz. Hrriyet, 24 Mart 1971. 604 Blent Ecevit, Perdeyi Kaldryorum, Ankara: Ajans-Trk Matbaaclk Sanayi, 1972 (?), s.31. 605 Ecevit 826 oyla Genel Bakan seildi, Cumhuriyet, 15 Mays 1972.

156

mreffeh bir dneme gei anlamna geliyordu.606 Genel olarak bu yeni kitlenin, Demokrat Partinin Anadolu aksanyla telaffuzundan mlhem Demirkrat ismiyle efsaneletirdii hatrasna ve partinin varislerine kar duyduu sempati, artarak devam etmektedir. lkenin 19651969 yllar arasnda kalknmada kaydettii ivme, bu kesimlerin toplumsal pastadan aldklar pay da nispeten arttrmt. Altml yllarda partinin yeni ideolojik istikametine ismini veren ortann solu, hareketinin tm ekiciliine ramen bir trl CHP oylarna yansmay karsnda partinin ideologlarndan biri olan Ecevit, bir taraftan ortann solunun manasn aklamakta, dier taraftan da st ste AP karsnda uranlan seim hezimetleri karsnda ylmaya meyilli partililere moral alamaya almaktadr. AP oylarnn oransal byklne ramen, tpk DP gibi erimeye yz tuttuu savn ileri srmektedir.607 Aslnda, parti genel sekreterliinden 12 Mart Muhtrasnn, ortann solu hareketine, dolaysyla kendisine kar yapld iddiasyla istifa eden Ecevit ise Merkez Ynetim Kuruluyla birlikte istifa gerekesini aklarken unlar syl yordu: Hkmete katlmama karar alnabilseydi baz eyler kurtarlabilirdi. Sayn Genel Bakan byle dnmyor. Ona ramen onunla kar karya partiyi ynetemem. Ortann solu hareketinin ve benim demokrasi kurallar iinde yenilmeyeceimiz anlalmtr. Demokratik kurallar dna klarak yenilgimiz salanmtr.608 Komutanlarn mdahalesini Yunanistan modeline benzeten Ecevit: Hareket, hkmetten daha ok, Ortann Soluna kar diyordu. Ecevitin bu aklamasna kar nn: bu gerekeyi inandrc bulmayarak ortann solu politikasn Ecevit yokken iln ettiini, Ecevitin bu politikay kendisine mal etmesini ve muhtrann asl bu politikaya verilmesini abartl bir yorum olarak grdn sylemektedir.609 Semen nezdinde, nn gibi bir lideri deviren, muhtraclara Demirelin gsterdii tavrn aksine adeta kafa tutan bir Ecevit vardr. 1973 seimleri ncesinde, CHP, en byk rakibi olan APye gre, daha dingin ve derli toplu duruyordu. APdekinin aksine kendisinde yaanan ayrlklar partiyi eski grntsnden arndrm; daha da glendirmitir. Bu kesimlerin ayrl CHPnin halkn partisi olduu ynndeki iddiasna inandrclk katmaktadr.

3.MLL SELAMET PARTS

Kapatlan dier parti Necmettin Erbakann Milli Nizam Partisiydi;610 partinin kapatlma gerekesi ise liklie aykr faaliyet yrtmesine dayandrlyordu. Sleyman Arif Emre, partinin kapatlmasna ilikin olarak u tespitte bulunmaktadr: srailin lehinedir nk byle bir Hkmetin Trkiyede bulunmas, srailin, komnist Rusyaya kar nne set eken bir Seddi in grevini yapar ama Erbakan her konumasnda: Siyonizm nedir, masonlar nasl Siyonistlerin yan kuruluudur, nasl Ve dier kuvvetler de
606

Trk Toplumunda Yapsal Deime, Mbeccel Kray, Toplumsal Yap Toplumsal Deime, iinde stanbul: Balam Yaynlar, 1999, ss.327341. 607 Blent Ecevit, Ortann Solu, stanbul: Tekin Yaynevi, 1974 (1968), s.85. 608 Milliyet, 22 Mart 1971. 609 Ecevit Mbala Etti, Milliyet, 22 Mart 1971. 610 Liklie aykr tutumu nedeniyle MNP kapatld, Akam, 22 Mays 1971.

157

onlarn yan kuruluudur? hep bu konuyu iliyor. Hocann bu konuyu bilhassa n plana alm olmasnn sebebi de Demirelin gerek fikr yapsn ortaya koymak ama onlar Siyonist liderlerkzm, gcenmiler ayet bu propagandadan vazgemez iseniz partinizi kapattracaz. Biz de tabii, vazgemedik, birka hafta sonra parti kapatld, 12 Mart askeri mdahalesinden bir hafta nce, kapatma davas ald daha dorusu. Evet, Siyonistler yle sylemiti. O zaman ki Basavc Hikmet Gndz, bizim tespitimize gre o da masondu, hemen bir kapatma davas at.611 Kimilerine gre sz konusu partinin kapatlma karar doru ancak kapsam dar tutulmutu. Laiklie aykr davranlar iinde bulunan tek parti sanki MNP miydi?612 MNPnin kapatlmasna ramen TPin aksine hibir yneticisi hakknda ceza davas almamtr. Parti lideri Erbakan svireye gitmi; 1973e gelinirken Erbakann Trkiyeye yeni bir parti kurmak zere bizzat iki orgeneral, Muhsin Batur ve Turgut Sunalp, tarafndan davet edildii iddia edilmektedir. Hatta srf bu ltuftan tr 1980 ylnn tkanan Cumhurbakanl seiminde, kimilerince Milli Selamet Partilililerin Batura oy vermeleri de buna balanmaktadr. Burada hedeflenenin 1965 ve 1969 seimlerinde APde toplanan mukaddesat oylarn akta kalp yeniden bu partiye dnmesini engellemek olduu sylenmektedir. Hedeflenenin: Kurulacak yeni bir slmc parti eliyle AP oylarndaki blnmenin devamn salamak olduu ifade edilmektedir.613 Sleyman Arif Emre, bu dorultuda kendisine yneltilen soruya u cevab vermitir: Hayr, tamamen bizi ey etmek iin uydurulmu bir propagandadr bizim siyasi rakiplerimiz tarafndan. (Erbakan) sviredeydi. 110 kilo, imanlamt. Mill Nizam kapand diye kalp spazm geirdi. svirede imanl ey eden rehabilitasyon merkezi varm, oraya gnderdiler. Hoca dnd zaman 80 kiloydu. Hatta tanmadk biz de 614

4. DIER PARTILERIN DURUMU 1971 ylna gelindiinde gemiin nemli partileri olan YTP, MP byk lde varlklarnn sonuna yaklamlardr. te bu srete GP bu partilerle birleerek daha byk bir oy tabanna seslenme gerei hissetmitir. GP bu birlemeyi Milliyeti Cephe adyla anmtr. GP, Milliyeti Cephenin olabilmesi iin 17 Ocak 1971 tarihinde olaanst kongresini toplantya armtr. GP Olaanst Byk Kongresinin verdii yetkiye dayanlarak ve Milliyeti Cephe kuruluunun gereklemi olmas sebebiyle GPnin bundan byle Milli Gven Partisi (MGP) ad altnda almalarna devam etmesi oy birlii ile kararlatrlmtr.615 3-4 Mart 1973te dzenlenen MGP kongresinde CP ile birleme karar alnmtr. Birlemeye MGPden 16 milletvekili, 11 senatr CPden 11 milletvekili 4 senatr, Bamsz

611

Sleyman Arif Emrenin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 12.00?]. 612 Nadir Nadi, Bir Parti Kapatld, Cumhuriyet, 23 Mays 1971. 613 Soner Yaln, Hangi Erbakan, Ankara: Baak Yaynlar, 1994, ss.140141. 614 Sleyman Arif Emrenin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 12.00?]. 615 Milliyet, 30.1.1971, s.1.

158

Halklar Grubundan 17 milletvekili ve 5 senatr katlmtr.616 Bu kurultaydan sonra partinin ismi de Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) olarak deitirilmitir. 1971 Muhtrasnn nemli bir sonucu da iki partinin kapatlmasdr.1970de kurulan MNP bir yldan biraz fazla yaayabilmi; 5 Mart 1971de liklie aykr almalar yrtt gerekesi ile Anayasa Mahkemesi tarafndan kendisine dava alan MNP, 20 Mays 1971de lik devlet MNP yneticileri hakknda herhangi bir ceza davas almamtr.617 MNP kapatlnca Erbakan svireye gitmi ve bir sre orada kalmtr. TP ise Anayasa Mahkemesince "devletin lkesi ve milletiyle blnmezlii ilkesine kart davrand" gerekesiyle temelli kapatlmtr. Ayrca partinin zaten tutuklu bulunan nderi Behice Boran ve ynetim kadrolar Ankara 3 Numaral Skynetim Mahkemesince komnistlik propagandas ve blclk yaptklar gerekesiyle alt yl ile on be yl arasnda deien hapis cezalarna arptrlmlardr. Davann durumasna 19 Austos 1971'de balanm, hkmler 26 Nisan 1973'te kesinlemitir.618 1970li yllarda iki partili sistem sona ererken, bu dnem kk partilerin altn alarn yaadklar ve siyasetin kaderini ellerinde tuttuklar bir dnem olmutur. Toplumun hzla kamplara blnd ve sokak atmalarnn ykseldii 70lerin ikinci yarsnda MHP daha operasyonel bir karaktere brnm ve zellikle mezhep farkllklarnn youn yaand illerde oylarn belirgin bir biimde ve ksa srede artrmtr. Komnizmle mcadelede kendisini devletin yannda konumlayan Trke, bu dnemde genlik tekilatyla soka kontrol altnda tutmaya almtr. 1970lerin sonlarna doru dnemde lkcler sokaa inmi ve kendilerini devletle zdeletirerek, komnizme kar mcadelenin n saflarnda yer almaya balamlardr. Bu tutum, Milliyeti Hareketin her geen gn toplumcu milliyetilikten uzaklamasna ve devleti bir karaktere brnmesine neden olmutur. Hareket zeletirisini ancak 1980 darbesi sonras yapabilmi ve daha rafine bir hviyet kazanmtr.

5. 1973 SEMLERNN ORTAYA KOYDUU SYAS TABLO

1971 Muhtras sonras en ok merak edilen konulardan biri yeni seimlerde parlamentonun nasl ekilleneceidir. Bu dnemde youn propagandalar yaplm ve seim srecinde partiler yaynladklar seim bildirileriyle hedeflerini sralamlardr. CHPnin seim bildirgesi Ak Gnlere kitap halinde baslmtr. Bildirgede lkenin saa doru kaymas, pahallnn kastl oluturulduu dncesi, ekonomi ve demokrasideki 12 Marttan sonraki yozlama, zgrlklerin kstlanlmas, huzur ve asayi politikas gibi konular ele alnmtr.619 APnin seim sloganlar ise yledir: Halkn derdini halktan olanlar anlar, Demokrasinin bayra AP, Dirlik-dzenlik-kalknma, sizlie-cahillie-aresizlie

616 617

Cumhuriyet, 5.3.1973, s.1. Cumhuriyet, 21.5.1971, s.1. 618 Milliyet, 23.4.1973, s.1. 619 avdar, a.g.e., s.227-231

159

paydos, Scak a-dertsiz ba-mutlu yurtta hedefimizdir, Birlik kuvvettir, AP de birleelim.620 MSP beyannamesine bakldnda bu partinin de MHP gibi bakanlk sistemini savunduu grlmtr. Senatonun kaldrlmas, milletvekili saysnn 300e indirilmesi, nemli meselelerin zm iin referandum, halk vetosu, halk teebbs gibi usullerin getirilmesi, ceza davalarnda jri sistemini getirmek MSPnin 1973 beyannamesinde savunduu balca grler arasnda yer almtr.621 Burada en dikkat ekici konu Senatonun kalkmas ynndeki isteklerdir. Bu istek nceleri AP tarafndan seslendirilmitir. Bu duruma yol aan en byk etkenlerin banda Senato ierisindeki MBG yelerinden duyulan rahatszlk gelmitir. 14 Ekim 1973 seimleri sonucunda CHP birinci parti olarak 185, AP: 149, MSP: 48, DP: 45, CGP:13, MHP:3, TBP:1 ve Bamszlar: 6 milletvekili ile TBMMde temsil edilmitir. Barajsz dHont Sisteminin uyguland 1973 seimleri sonucunda hibir parti hkmet kurabilecek yeterli ounluu salayamamtr. Hibir partinin iktidar olabilecek oyu alamad 1973 seimleri kamuoyunda Ecevitin kiisel baars olarak deerlendirilirken, CHP geerli oylarn % 33.3n alarak en gl parti konumuna gelmitir.622 Bylece CHPnin 1960lardan beri devam eden oy kayb bu seimlerle birlikte son bulmutur. CHPden sonra en byk srprizi MSP gstermitir. DPyi geride brakan MSP nc srada yer alm ve seim sonras hkmet kurma araylarnda kilit parti haline gelmitir.623 1973 seimleriyle birlikte 1950lerden beri sregelen DP-AP stnlne bir anlamda son verilirken APnin oylar 1969 Seimlerine gre % 46.5ten % 29.8e dmtr. lk defa seimlere katlan MSP ve DPde % 12 civarnda oy alarak seimlerde baarl olurken MP nceki seimlerde % 3.2 olan oyunu neredeyse tamamen kaybetmi ve % 0.6lk oy orann ile hi milletvekili karamamtr. MHP ald % 3.4lk oy oran ile milletvekili saysn te bir orann da arttrrken TBP ise %1.1 ile yalnzca Genel Bakann Meclise gnderebilmitir. GPnin ise 1969 seimlerinde % 6.6 olan oy yzdesi son seimlerde % 5.5e dmekle beraber fazla bir kayba uramam ve 13 milletvekili ile temsil hakk kazanmtr. Seim sonularn deerlendiren Demirel'e gre: "Hibir parti iktidar olmamtr. Az alan ok alan olmutur ama iktidar izgisinden her parti bir hayli geride kalmtr. Seimin neticesi ve Cumhuriyet Senatosu yelerinin dal nazar itibara alndnda Trkiye'de istikrarn nasl salanaca sualini cevaplamak olduka gtr. Bununla beraber, meru zeminlerin ve meru yollarn ak tutulmas bizi aresizlikten kurtaracaktr. Zira meruiyet ierisinde are tkenmezdir..."624 14 Ekim 1973te yaplan seimin neticeleri alnmaya balandnda, CHP sandktan birinci parti olarak kyordu. Geri rakibiyle arasnda byk bir oy fark yoktu; ancak yine de CHP tarihi asndan alnan sonu gz kamatrcyd. nk parti, olaan hibir dnemde birinci parti olamamtr. 1977de bir kez daha tekrarlanacak olan bu baar ok nemlidir.

620

Milliyet, 11.9.1973, s.1. MSP, 1973 Seim Beyannamesi, Ankara, 1973, s.18-24. 622 DE, 14 Ekim 1973 Milletvekili Seimi Sonular, Ankara, DE Yaynlar, 1974, s.6-7. 623 Cumhuriyet, 15.9.1973, s.1. 624 Cumhuriyet, 1.11.1973, s.1.
621621

160

Tablo 3- 1973 Yl Genel Seim Sonular

PART CHP AP DP MSP CGP MHP TBP MP Bamszlar

LDER Blent Ecevit Sleyman Demirel Ferruh Bozbeyli Necmettin Erbakan Turhan Feyziolu Alparslan Trke Mustafa Timisi Cemal Tural

ALDII OY (%) 33,29 29,82 11,89 11,80 5,26 3,38 1,14 0,58 2,80

MLLETVEKL 185 149 45 48 13 3 1 0 6

[Kaynak: http://www.konrad.org.tr/secim/ayrinti.php?yil_id=67 (Eriim: 08.10.2012)]

Seime katlma orannn ok yksek olduu gzleniyordu. CHPnin baarsndaki en byk etkenin DP ile MSPnin, APnin oylarn blmesi olarak gsterilmekte; CHPnin srpriz yapt manetlere tanmaktadr. Demirel sandklar aldktan sonra Bu gece beni unutun diyordu. Barajsz dHont sisteminin tatbik edildii seimlerden sonra ortaya kan manzara yeni bir koalisyon hkmetinin habercisiydi ancak sre ok ilgin bir ekilde geliti ve srpriz bir koalisyon hkmeti kuruldu.625 1973 seimleri Trkiyede 12 Mart askeri vesayetinin sonu anlamna gelmektedir. Sonraki zamanlarda askerin siyasal kurumlar zerindeki etkisinin srd gzlemlenecektir.

F.1973- 1977 YILLARINDA HKMETLER

1.CHP-MSP KOALSYON HKMET 1973 seimleri sonras Trkiyede 100 gn boyunca hkmet kurulamamtr. nce Ecevit, sonra Demirel, daha sonra Naim Talu ve yeniden Ecevite verilen hkmeti kurma yetkisi 24 Ocak 1974de CHP-MSP arasnda yaplan grmeler sonucu varlan anlamasyla son bulmutur. Bu grmeler esnasnda, lm cezasna mahkm edilmi olanlarn 30, mr boyu

625

CHP srpriz yapt, Hrriyet, 15 Ekim 1973.

161

hapse mahkm edilmi olanlarn cezalarnn ise 20 yla indirilmesi konusunda anlamaya varlmtr; fakat fikir sulular zerinde anlamaya varlamamtr. niversitelere idari ve mli zerklik verilmesi, sanayi yatrmlarnda Anadoluya ncelik verilmesi, nfus kontrol, din eitimi, toprak reformu uygulamalarnn bakanlar dzeyinde ele alnmas, hzl ve ucuz vergi sistemi gibi konular da uzlamaya varlan dier konular arasndadrlar. 24 Ocakta hazrlanan protokoln imzalanmasnn ardndan hkmet de aklanmtr.626 Bu dnemde CHP -MSP ortaklnn olabilirlii hakknda geni tartmalar yaplmtr. Koalisyonun dayanann bireyin temel zgrlklerine duyulan inan, maden yataklarnn ve petroln devletletirilmesiyle byk kapitalistlerin gcn krmak olduu ileri srlmtr. Ancak iki siyasi parti arasnda, toplum anlay ve izlenen politikalar bakmndan nemli farkllklar bulunmaktadr. Koalisyonun temelini toplumsal grlerin benzerliinden ok yaplan siyasi hesaplar oluturmutur. Koalisyon protokol "demokrasi" sorununa ciddi bir ekilde eilmeyi hedefleyen ilk programdr. 627 Hkmet programnda genel af karlmas, orman sularnn aff, siyasal haklarn iadesi, isizlik sigortasnn gereklemesi, iilerin kdem tazminatnn arttrlmas, kadnlarn 20 ylda emekli olmalar, seim mevzuatnda deiiklik yaplmas yer almtr. Ayrca 18 yan bitiren ve renci olmayanlarla, yurt dnda alanlara oy hakk tannmas, imam hatip okullarnn yeniden almas, vekil imamlarn asil kadroya geirilmesi, eitim politikasna yeniden yn verilmesi, okullara milli ahlak dersi konulmas, 1973 sonuna kadar yaptrlm olan gecekondularn merulatrlmas, vergi sisteminde slahat yaplmas, asgari geim indiriminin arttrlmas, sosyal adaletin salanmas gibi arpc konu balklar vardr. 628 AP Genel Bakan Sleyman Demirel koalisyon hakknda: Koalisyonu tekil eden iki parti geerli oylarn %45ini almtr. Millet Meclisinde Meclis Bakan dahil 233 ye vardr. ki parti dnda ise 216 milletvekili mevcuttur. Trkiye parlamentosu ift meclise dayanr. Her meclisin arl vardr. Gvenoyu Millet Meclisinde verilmesine ramen, yasa ve denetleme faaliyetlerinde ve TBMM faaliyetlerinde Cumhuriyet Senatosunun nemli bir yeri vardr. Senatoda da ounlua AP sahiptir. Koalisyon partilerinin ye says 48 iken, APnin tek bana ye says 80dir. APnin ana muhalefet grevini yaparken, memleket yararna bulmad icraatn karsna kmakta nemli bir arl olduunu kimse inkar edemez demi ve Senatodaki stnln APnin elinde olmasnn nemine vurgu yapmtr. 629 Bu ise ynetimdeki ift balln oluturduu olumsuzluklardan birisi olarak gze arpmaktadr. Bu hkmet dneminde yaanan en nemli olay Kbrs Sorununun yeniden lke gndemine birinci sraya oturmasdr. 1974 yaznda Trk ordusu Kbrs'a karma yapm; bu Ecevit'in cesaret ve vatanseverliinin bir gstergesi olarak grlmtr. Onun "Kbrs
626 627

Milliyet, 25.01.1974, s.1. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.441. 628 1973-1977 dnemi Hkmetler ve Meclis faaliyetleri ile ilgili kapsaml bilgi iin bkz., H. Emre Bace, Trk Parlamento Tarihi, TBMM XV. Dnem (1973-1977), Yasama, Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay. 2012; H. Emre Bace, Trk Parlamento Tarihi, TBMM XV. Dnem (1973-1977), Denetim, Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay. 2012. 629 Milliyet, 29.1.1974, s.1.

162

sorununa kendinden nce hibir Babakann hayal bile edemedii radikal bir zm bulduu" dnlmtr. Durumun bu ekilde deerlendirilmesi, 1974 sonlarnda CHP desteinin en st noktaya ulamasna neden olmutur zellikle muhalifliiyle n plana kan MBG yeleri bile hkmete destek vermiler, MBG yesi Suphi Karaman, Erbakan ve heyetine bu srete mavirlik etmitir. 630 Kbrs krizi sona erdiinde, ise bu koalisyonun bitecei anlalmtr. 26 Ocak 1974 tarihinde kurulmu olan CHP -MSP Koalisyonu 17 Kasm 1974 tarihine kadar sekiz ay gibi (aslnda Ecevit Eyll aynda istifasn sunmutur; fakat yeni bir hkmet kurulana kadar iktidarda kalmlardr. Bu balamda aktif anlamda 8 ay, resmen 10 ay varlk gsterilmitir) ksa bir sre varlk gsterebilmi ve sonrasnda koalisyon sona ermek durumunda kalmtr. Parti programlar arasndaki uyumazlklarn alamamas, Genel Af Yasasnda kan anlamazlklar, Kbrs Bar Harekat gibi eitli nedenlerin sonucunda mevcut birliktelik bozulmutur. Bu birlikteliin sekiz ay devam edebilmesi bile uzun sredir; nk birlikteliin ilk gnlerinde uyumazlklar ba gstermitir. Kbrs Bar Harekatnn yol at gelimeler sayesinde devam eden birliktelikte, MSPnin genel af konusunda koalisyonunun kurulma aamasndaki tavr ile koalisyon kurulduktan sonraki tavr arasndaki deiiklik, CHP asndan koalisyonun devam edebileceine dair olan inancn yitirmesine sebep olmutur. 631 Bu dnemde yaanan dier kriz ise Petrol Krizidir. Yeni Hkmeti ve 12 Eylle gidi srecinde Trkiye ekonomisini olumsuz etkileyen olaylarn banda bu kriz gelmektedir. Ekim 1973te Arap -srail savalarnn yeniden balam ve petrol ihra eden Arap lkelerinin giriimiyle ham petrol fiyat 2,5 dolar iken, 24 Aralk 1973te 11,6 dolara ykselmitir. Dnya ekonomisinin dengelerini alt st etmi olan petrol oku petrol ithalats olan Trkiyenin d ticaret ann misli artmasna neden olmutur. Hkmet petrol krizinin ykc etkileri amaya alrken, bahsi geen 1974 ylnda Kbrs Bar Harekt balamtr. ten ve dtan kaynaklanan olumsuz koullara bal olarak ekonomik dengeler hzla bozulurken, lkenin kaderini belirleyecek iki siyasi lider, Demirel ve Ecevitin kamuoyu nnde lke dikkate almayan, daha ok politik mlahazalarda bulunduklar dikkat ekmitir. 632 Ecevit, ya erken seime gitmeyi ya da DP ile bir koalisyon oluturmay umarak MSP ile ortakln sona erdirmitir. Ancak plan baarszla uramtr. nk sa kanat partileri Demirel'in liderliinde, MC Hkmeti ad altnda bir koalisyon oluturmulardr. 633

2.SAD IRMAK HKMET

CHP-MSP Koalisyon Hkmetinin bitmesinden sonra bir hkmet bunalm domu, grevlendirilen hibir siyaseti hkmet kurmay baaramamtr. Hkmet kurma

630 631

Karaveliolu, a.g.e., s.265. Hikmet Bila, CHP 1919-2009, stanbul, Doan Kitap, 2008, s.243 632 Erdin Tokgz, Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi 19142004, 7. Bs Ankara, maj Yaynevi, 2004, s.188189. 633 Aye Gne Ayata, CHP rgt ve deoloji, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1992, s.93.

163

almalarnn skntya girdii bu srete yeniden 12 Mart Muhtras sonrasnda olduu gibi bamsz Babakan forml gndeme gelmi ve Kontenjan Senatr Sadi Irmak, Cumhurbakan Fahri Korutrk tarafndan hkmeti kurmakla grevlendirilmitir. Korutrk buna gereke olarak u szleri sylemitir: Trkiyenin ite ve dta son derece ciddi sorunlar vardr. Trkiye bu durum da, Meclis mzakeresinden yoksun, uyumazla dm, mstafi bir hkmetin eline braklamaz. Hkmet kurma gerekesinin anlalamad bu aamada; Meclis, kanun gremez; kanun yapamaz durumundadr. Trkiyenin kaderini mstafi hkmetin tamasn zorlamak imkanszdr. Demokratik kurallar iinde hkmeti kurmak, Meclisi icraya armak grevimdir. 634 Sadi Irmak yapt almalar sonunda bamszlardan ve CGPli parlamenterlerden oluan bir hkmet oluturmutur. Sadi Irmak Hkmetinde; 11i parlamentodan 15i dardan 26 bakan yer almtr. Bu hkmet 12 Mart sonras kurulan teknokratlar hkmetlerinin devam niteliindedir. Hkmet kurulmutur ancak hem Ecevit hem Demirel erken seim istemilerdir. Demirel gvenoyu verenlerin hkmetten sorumlu olacaklarn ifade ederken, Ecevit kurulan hkmetin kurulu eklinin normal demokratik kurallara uymadn belirtmitir. 635 Bu durumda kurulan hkmet Trk siyasi literatrnde sk kullanlan ifadeyle l domu bir hkmettir. Yeni hkmete tek destek Meclis iinde en kk gruba sahip CGPden gelmitir. CGPnin tm almalarna karn Sadi Irmak Hkmeti 29 Kasm 1974 tarihinde TBMMde 378 parlamenterin katld gven oylamasnda 17 beyaz oya karlk 358 krmz oyla gvensizlik oyu almtr. Sadi Irmak Hkmetinin alm olduu 17 beyaz oyun tamam CGPli milletvekillerince verilmitir. 636 Sadi Irmak Hkmeti gvenoyu alamamasna ramen yeni hkmet kurulamamas yznden 31 Mart 1975 tarihine kadar devam etmitir.

3.AP-MSP-MHP-CGP I. MLLYET CEPHE HKMET Sadi Irmak Hkmeti i bandayken hkmet araylar srm, bu sre yaklak bir yl sren bir karmaay da beraberinde getirmitir. Cumhurbakan Korutrkn de dedii gibi artk halk siyasi ekimelerden bezmitir. 637 Bu kez hkmeti kurma grevi Sleyman Demirele verilmitir. Bu srada partiler aras transferler de balamtr. CGPli lhami Sancar CHPye girerken bamsz Senatr Hikmet Yurtsever ise APye gemitir. 638 stanbul Milletvekili Nilfer Grsoy, Sadettin Bilgi ve 8 arkadann DP Gene l Merkezine yolladklar istifa mektubu dnemin siyaset iklimini yanstmaktadr:

634 635

Milliyet, 13.11.1974, s.10 Milliyet, 21.11.1974, s.1. 636 Cumhuriyet, 30.11.1974, s.1. 637 Cumhuriyet, 2.4.1975, s.1. 638 Cumhuriyet, 8.4.1975, s.1.

164

Hr demokratik rejimlerde hibir eyin ahsa ve inatlam artlara bal kalmamas gerekir. inde bulunduumuz artlar, uzlama ve badamay zaruri klmaktadr. Trkiye komnizmin ok ynl tehdidi altndadr. ok ynl tehdit iindedir. Son zamanlarda meydana gelen olaylar, Trkiye devletini lkesi ve milletiyle blnmez bir btn olma esasndan ayrma istidad gstermektedir. Bu artlar muvacehesinde bizler, CHP dnda v e seilmi partili bir parlamento yesinin bakanlnda kurulacak hkmeti oylarmzla destekleyeceimizi, bu darboazdan geebilmenin art olarak aziz milletimizin ttlalarna sayglarmzla sunuyoruz. Bu sebeplerle, hkmetin kurulmasna yardmc olma k maksadyla, DPden ayrlma zaruretinin domu olduunu arz ediyoruz. 639 Bu dnemde 1975 Senato seimlerinde dzenlenen seim kampanyas ise birok iddet olaynn da sahnelenmesine neden olmutur. Bunlardan en nemlisi Blent Ecevit ve CHP konvoyuna ynelik Geredede yaplan silahl saldr olmutur. Olaya AP milletvekili Ahmet akmakn da kart iddia edilmi ve siyasi gerginlik bir anda trmanmtr. 640 Bunun zerine CHP tarafndan Taksimde dzenlenen Demokrasi ve zgrlk Mitingine o gne kadar az grlen bir kitle katlm ve Ecevit kan olaylara kar Demokrasiyi sokakta bulmadk, sokaa brakmayz! diyerek gerginlie prim vermeyeceklerine iaret etmitir. 641 Kamuoyunda I. Milliyeti Cephe (MC) Hkmeti olarak tanmlanan, IV. Demirel Hkmeti 3l Mart 1975 tarihinde Meclisten gvenoyu alarak grevine balamtr. Bu hkmet 21 Haziran 1977ye kadar grevini srdrmtr. Bu sre iinde yaanan en nemli gelime toplumsal gerginliin yeniden trmana gemesidir. Bunun yannda DGMlerin almak istenmesi sendikal eylemlerin artmas, 1 Mays 1977de Taksimde iilerin ldrlmesi gibi olaylar bu dneme damgasn vurmutur. 642

639 640

Bilgi, a.g.e., s.244-245. Milliyet, 22.6.1975, s.1. 641 Milliyet, 29.6.1975, s.1. 642 avdar, a.g.e., 244-246.

165

SONU VE NER LER

Cumhuriyet tarihinin ikinci askeri mdahalesi 12 Mart 1971de bir muhtra verilerek yapld. Aslnda muhtra 9 Martta uygulamaya konulmas planlanan sol darbeyi rehabilite etme hamlesi olarak grlmektedir. Muhtradan tam gn sonra ordu iindeki tasfiyeler, bir yl sonra Bomba Davas olarak adlandrlan tevkifat sonras yaplan durumalar, nl Ziverbeydeki Zihnipaa Kknde yaplan sorgulamalarla birlikte gndeme getirilen kontrgerilla tartmalar, ilerleyen dnemde, ykselen sokak atmalarnn msebbiplerinin aratrlmas esnasnda derin kukularn domasna neden olmutur. 12 Mart Muhtras ncesi ve sonrasnda ykselen krehir gerills olgusu, sol glere, zellikle niversite rencileri arasnda bulduklar tabanla birlikte, geni bir rgtlenme imkn yaratmtr. Fikir Kulpleri Federasyonundan Dev-Gene (Devrimci Genlik Federasyonu), THKO (Trkiye Halk Kurtulu Ordusu), THKP-C (Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi) ve TKKO (Trkiye i Kyl Kurtulu Ordusu) tr silhl rgtlenmelerin taban bulmasn da beraberinde getirmitir. Anti-Amerikanizmin ykselie getii, 68 kuann tm dnyada sisteme kar isyan bayra ektii bu dnemde, Sovyetler Birliinin ykselen prestijiyle birlikte sosyalist dalgann evre lkelere sirayeti, Ortadouda Baas tr yerlici sosyalist akmlar ortaya karrken, Trk solu asndan dnem iindeki ideolojik dayanak 1920lerin banda yrtlen Milli Mcadelenin anti-emperyalist nitelii olmutur. Trk solunun Milli Mcadeleyi yrten askersivil brokrasiyle, yerel eraf hakknda, gerek Bakde toplanan ark Halklar Kurultaynda, gerekse nc Enternasyonalde serdedilen Sovyetler Birlii Komnist Partisinin znel durumuna has ve bir o kadar da anlalabilir pozitif tutumu sorgusuz sualsiz kabul, bu arada illegal Trkiye Komnist Partisinin bu dorultudaki tezleriyle birletiinde anlalabilir olmaktadr. 70li yllar boyunca Trk solu, mevcut iktidarlar ve rejimi emperyalist bloa tabi olmakla, Kemalizme ihanet etmekle suluyordu. Bu sylem ylesine etkiliydi ki, daha 1965 seimleri sonrasnda bizzat nn tarafndan dile getirilen, CHPnin ideolojik konumunun ortann solu olduu ynndeki sylem, 1972de, daha 12 Mart sonrasnda CHPdeki Genel Sekreterlik vazifesinden bu muhtra bana kar yaplmtr diyerek istifa eden, ancak nnye kar mcadelesinde stnl ele geirdikten sonra nnnn Genel Bakanlktan istifa etmesine neden olan Blent Ecevitin nclndeki bir ekip tarafndan kuramsallatrlyordu. Ortann solu akmnn, Ecevitin ykselen ii snf hareketlerini CHPye oy olarak aktma projesinin bir paras olup olmad bilinmez ancak Ecevit, eitli demelerinde, anayasal mahreli yasalarn varlnn bir anlam ifade etmediini, doann da yasalar olduunu, toplumsal boyuttaki yasalar ilerlie sokulmaya balandnda, toprak igallerinin bir vaka haline gelebileceini, bu tutumun mevcut yasalara aykr olabileceini, ancak doa yasalarna aykr olmadn ifade etmekten kanmyordu. Demirelin bu demelere yant ayn sertlikteydi. Bu ifadelerin aka anariye davetiye karmak olduunu ifade eden Demirel ile Ecevit arasndaki atma, parlamento ii iktidar-muhalefet atmasyd ancak sokaklardaki atmann muhataplar bambakayd. 12 Mart Muhtrasnn partiler st hkmet talebi grnt olarak salanmt. Ancak 1973 ylna kadar geen sre iinde Nihat Erim, Ferit Melen ve Naim Talu hkmetleri hemen hibir baar salayamadlar. Erimin tabiriyle; lke 1961 Anayasasnn getirdii hrriyetleri
166

hazmedememiti, bu anayasa memleket iin fazla lkst. Demirel ilerleyen yllarda, direnseydim parlamentoyu da kapatacaklard eklindeki savunmasna ramen, 12 Martn budad anayasaya ilikin olarak yaplan her hamleyi destekledi. Bu anayasayla asayiin ve dolaysyla rejimin korunamayaca eletirisi azndan dmeyen Demirel, kimilerine gre; gayet memnundu. Darbe grntde kendisine kar yaplmt ancak anayasa deiikliklerine ilikin olarak iktidardayken ne istediyse, eksii deil, fazlas yaplmt. Ancak semenin denin yannda olaca ynndeki, seimlere dair beklentisi ters tepti. Gerekten de 1973 seimlerinde halk desteini, 12 Mart protesto ederek genel sekreterlikten istifa eden Ecevite vermitir. CHP, muhalefete gei mild olan 14 Mays 1950den beri ilk kez serbest bir seimde ancak Ecevitin liderliinde birinci parti oluyordu. Fakat seim sistemi 1961 seimleri istisna, sonra ilk kez tek bir partinin tek bana iktidar olmasna msaade etmiyordu. 1973 seimleri sonrasnda, parlamentoda oluan siyasi kompozisyonun yaratt CHP-MSP koalisyonu, Trk siyasi hayatnn dnm noktalarndan biridir. Darbelerin bu kadar ska yapld Trkiyede bylesi bir zeminin kazanlmasnn ardndaki en nemli nedenin, toplumun henz yeterince siyasal toplum haline gelmedii sylenebilir. Halkn temsilcilerini seip parlamentoya gnderdikten sonra, kendi iradesinin mmessillerine kar yaplanlar karsndaki ataleti dndrc olduu kadar reticidir. Talat Turhann szleri, bir rnekten ziyade genel bir durumu tespit etmektedir: Halk semiti, halkn oylaryla gelmiti Demokrat Parti fakat seen kiilerin, semenlerin bir direnci yoktu, direnmesi yoktu. Bu arada, sanyorum mart sonlar yahut nisan ay balarnda Menderes skenderunu ziyarete gelmiti, akl almaz bir kalabalk vard meydanda, belediye meydannda. Hatta inaat hlinde bir bina vard, karkas duruyor, insanlar oray doldurmutu, anons ediyorlar: ndirin, yklr, altta kalrsnz. nsanlar oray terk etmediler. Yani o kadar yakn grnen insanlar iki ay sonra ts karmadlar. Dolaysyla, byle bir sessizlik oldu.643 Siyasetin sadece sandkta icra edilen faslal bir sre olduu noktasndaki kanaat deimedike; halk, ynetime daha ok katlmadka; demokrasiyi kesintiye uratan mdahaleler karsnda gstermesi gereken refleksleri kazanamayacaktr. Bu dorultuda siyaseti sadece siyasetilerin yapt bir i olarak kabul edip, kitlelerin deiik kanallar yoluyla siyasal srece katlm kanallarnn geniletilmesi gerekmektedir. Dier taraftan tm darbelerde olduu gibi 12 Martta da grlen ekonomi politik iyi analiz edilmelidir. Darbelerin genellikle ekonominin ok bozuk olduu dnemlerde deil de; nispeten iyi ya da iyiye doru gidi sz konusu olmaya baladktan sonra yaplmas anlamldr. Ancak hemen her darbenin ekonomik gidiat makro dzeyde bozduu; baz kesimlerin taleplerine ynelik cmert; geni halk tabakalarna kar ise eli sk davrandnn da alt izilmelidir. lm gsterip stmaya raz etmek zdeyiinin ok iyi hlasa ettii, toplumu can gvenlii karlnda dier hak ve hrriyetlerinden feragat etme mecburiyetine getiren tertiplerin i ve d kimi merkezlerce uyguland da netice olarak grlmektedir. Bu noktada Hasan Celal Gzelin ve Bedii Faikin anlattklar anlamldr: Bizim Trk militarizminin bir uyankl vardr. Ekonomi ok ktyse mdahale etmez, tedbirler alndktan sonra mdahale eder. Tabii, bu mantkla dnrseniz ekonominin ktl

643

Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00].

167

darbeleri nleyen bir tesir meydana getirir Trkiye eer 1960da, 27 Maysta -biraz evvelki sznzden ilham alarak arz ediyorum- eer darbeye maruz kalmasayd, Trkiyede darbeler ve muhtralar birbirinin pei sra devam etmeseydi, benim yaptm tespite gre, Trkiyede bugn ulatmz nokta, gayrisafi mill hsla bakmndan, kii bana gayri safi mill hslann 30 bin dolar geecei bir nokta olacakt. Yani bazen halk arasnda, geim skntsnn verdii bir de zntyle Ne olacak, demokrasi nedir, yenilir mi iilir mi, demokrasinin bize ne faydas var? eklinde ikyetler de olmutur. Bazen, mesela, anarinin olmamas, huzurun olmas, iddet ve terrn olmamas yeterli saylmtr. zellikle incelemesini yaptnz 12 Eyll dneminde, biliyorsunuz, en byk gereke buydu. Hlbuki u benim bu almam bile basit bir regresyon analizidir; ok iyi bilirsiniz, mevcut verileri alp, belirli istatistik formllerle ileriye doru analiz edeceksiniz, belirli varsaymlar altnda tabii yapacaksnz. Bu dahi, aslnda darbelerin sadece demokrasi olmadn, sadece liberal bir fikir hrriyetiyle ilgili olmadn, aslnda bata boazdan geen lokma olmak zere her eye tesir ettiini ve tamamen ekonomiyle irtibatl olduunu da gsteren, ilgi ekici bir gelimedir. Ne yazk ki darbe dnemleri ekonomik bakmdan ykm dnemleri olmutur, bunun istisnas yoktur. 644 Onun iin, dikkat ederseniz, sivil idarenin ekonomiyi dzelttii sralarda darbe olmutur hep. Hazineyi tamtakr braknz, istediiniz zulm yapn ordu gelip de hibir ekilde mdahale etmez, hangi ordu olursa olsun etmez. Edebiyatn yaparlar ama hazineyi siz maa verecek hle getirirseniz o zaman hop gelirler, binaenaleyh tasvip etmek mmkn deildir.645 Darbelerin sivil ynetim esnasnda bile sadece toplum nezdinde deil; siyasetiler nazarnda da adeta bir umac etkisi gsterdiine ahit olunmaktadr. RP-DYP koalisyon hkmeti dneminde dayatlan 28 ubat 1997 tarihli MGK kararlarnn mecliste tartmaya almas hamlesini, 12 Mart benzeri bir mdahale korkusuyla nlediini anlatan Mustafa Kalemlinin u cmleleri meselenin bu ynn ortaya koymaktadr: zetle dediler ki: Bu kararlar TBMMne getirip tartalm. TBMM Bakan olarak iddetle ve annda kars ktm. Anayasa hkmlerinin ak olduunu, MGK kararlarnn hkmeti ilgilendirdiini ifade ile Eer bu kararlar meclise tarsanz iste o zaman yeni bir 12 Mart olay olur. Buna asla msaade etmem. demecini verdim. Bu beyan benim. RP ve DYP ile ilikilerimin kesin olarak kopmasna, aradaki gerginliin daha da artmasna sebep oldu. Ama asla piman deilim. Zira dorusunu yaptm. Bugn de olsa ayn ekilde davranrm.646 Maalesef yllardr Trk entelijansiyasnn bir grubunda hakim olan, darbeler arasnda iyisi ve kts bulunduu; 27 Maysn darbe deil devrim olduu hususundaki yarg, sivil siyasete bir ekilde mdahale edilebilecei ynndeki merulatrc eilimi gl tutmaktadr. Darbelerin ve muhtralarn hepsinin knand, bir uzlamaya gidiin salanmas gerekmektedir. Bu noktada Ali Krcann: Yllardr darbeleri iyi-kt diye ayranlara da seslendik: Btn darbelerin en kts aslnda 27 Mayst. dedik. Bu gerekle yzlemenin artk zamandr. dedik nk sonrasndaki

644

Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 14.08]. 645 Bedii Faikin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.3013.15]. 646 Mustafa Kalemlinin 21.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.09 14.42].

168

btn darbelere, yaanan zor ve acl yllara o ilk darbenin dedii niyet talarna basarak yola kldn da bilelim istedik 647 katlmamak mmkn gzkmemektedir. Trk toplumun barndan kan, barta ve savata olmazsa olmaz deer ifade eden Trk Silahl Kuvvetleri mensuplarnn eitim sreleri ierisine, yurttalar arasndaki bak alarnn eitliliinin doal olduunun retilmesi gerekmektedir. Bu dorultuda, tek tarafl bir ideolojik yaplanmaya ynelik mevcut mfredat gzden geirilmelidir. Dolaysyla 12 Eyll darbesinin idari mekanizmas iinde yer alm; kimi noktalardaki tenkitlere katlmakla birlikte, 12 Eyll darbesi karsnda faal bir nedamet gstermeyen Blend Ulusunun u szlerine katlmak mmkn gzkmemektedir: Silahl kuvvetlerin eitimine karmamak lazm nk silahl kuvvetler eitimi Mill Eitim Bakanlyla koordine edilerek yaplan bir eydir648 Bilindii gibi militarizmetkin bir ordunun i ileyiinin-stlere koulsuz itaat ve sadakat, disiplin, devin kutsall gibi- deer ve kurallarnn toplumsal-siyasal dzen ve dne, ilikilere egemen klnmasdr.649 Bu dorultuda, zellikle eitim kurumlarnda bir slahata gidilmesi gereklidir. Mevcut ynetmelikler deitirilerek militarizme hizmet edecek trenlerden kanlmal; askeri talimleri, yanak dzenleri andran merasimler sivilletirilmelidir. Bu hususta Mete Tunayn u yorumuna da dikkat ekmek gerekiyor: Ama Atatrkn tarih ahsiyeti bir yana, bir klt olarak devam etmesi Ordu bata, eitim ordusu peinde, retmenler mesela. retmenlere byle bir eletirel, objektif Atatrk eyi asla kabul ettiremezsiniz. Onlar ocuklara Atatrke tapmay bir mill vazife olarak ey yapyorlar, hl bu Reit Galipin yazd antla balanyor deil mi ilkokullarda? Doruyum, alkanm, varlm Trk milletine armaan olsun. falan diye yani bu nasyonalizm ile yle i ie girmi bir Atatrk eyi var ki. Burada kolaylkla bir Ama dediiniz zaman sizi Atatrk dman diye damgalamak tehlikesi var, evet. Tunayn verdii bilgi dorudur. Nitekim Trk eitim sisteminin ayrlmaz bir boyutu olan tren olgusunun militarizmi besleyen ynlerine dikkat ekmek gerekiyor. rencilerin zellikle ilk ve orta retimdeki sraya girme, bayrak trenleri, and ime gibi trenlerde, hep askeri terminolojinin kullanlmas; rahatlar, hazr ollarla ve andmzn okunmasyla sslenen militer komutlar ilk kez Dr. Reit Galipin maarif vekilliinde uygulamaya sokulmutur650 ve bu olgu askeri darbeler karnda gsterilen atalete hizmet etmektedir. Bu tarzn mutlaka deitirilmesi gerekmektedir.

647 648

Ali Krcann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.2011.40]. Blend Ulusunun 14.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.00 12.45]. 649 Bkz. mer Lainer, Trk Militarizmi, Birikim, Say: 160161, Austos-Eyll 2002, s.10. 650 Bkz. smail Kaplan, Trkiyede Milli Eitim deolojisi ve Siyasal Toplumsallama zerindeki Etkisi, stanbul: letiim Yaynlar, 1999, s.191.

169

NERLER
1. Yeni bir Anayasa yaplmaldr. Bu Anayasa uluslararas demokrasi standartlarna uygun olmaldr. Trkiye Cumhuriyeti kurulduundan beri gndemi megul eden konularn banda Anayasalar gelmektedir. 1924 Anayasas zelikle 1950-1960 aras dnemde, 1961 Anayasas 1961-1980 aras dnemde, 1982 Anayasas ise bugn kadar hep tartlmtr. Kimi zaman bu Anayasalarda deiiklikler yaplm, kimi zaman referanduma gidilmitir. Nihayetinde bu konular devlet erkleri arasnda ou zaman gerilimi trmandrm, lkenin modern dnyadaki gelimelere ayak uydurmasna engel olmutur. 2. Askerin grev tanm, yetkileri ve snrlar net bir ekilde belirlenmelidir. Askeri alan ilgilendiren hukuki mevzuatta tartmaya ak alanlar braklmamaldr. Devlet birok kurumdan oluur. Bu kurumlarn her birinin bir grevi vardr ve bu erevede devlet mekanizmasnn ileyii salanr. Trkiyede darbelerin geliim srecine bakldnda bir yetki karmaas olduu grlmektedir. Bundan dolay asker kendisini devletin asl idarecisi, cumhuriyetin asl koruyucusu olarak grm, halkn tercihleri gz ard edilmi, Meclisler, partiler kapatlm, yarglamalara mdahale edilmi, haksz yere birok insan lm cezas alm, hapis yatmtr. Darbeler iin yasal dayanak olan zelikle Askeri Hizmet Kanunu buna dayal alt mevzuat yeniden dzenlenmeli, en ufak bir ima bile olsa halkn iradesinin nne geebilecek hibir madde askerle ilgili hibir mevzuata barndrlmamaldr. 3. Genelkurmay Bakanl Milli Savunma Bakanlna balanmaldr. Sivil irade-asker arasnda ilikinin net bir ekilde ortaya konulabilmesi iin bu deiiklik arttr. Yakn bir dneme kadar baz toplant ve merasimlerde sembolik de olsa askerin halkn temsilcisi olan Babakan, Meclis Bakan vs. ile ayn protokol seviyesinde olduu grlmtr. Bu demokrasi kltrn zedeleyen bir durumdur. Demokratik lkelerin ounda asker Milli Savunma Bakanlna balanarak bu ve bunun gibi sorunlar ortadan kaldrlmtr. Trkiyenin bir an nce bu mekanizmay iletmelidir. 4. Milli Gvenlik Kurulu, 1933-1960 arasnda olduu gibi, d savunma ve seferberlik konularnda grlerine bavurulan bir kurul haline dntrlmelidir. Kurulun toplanmas srekli deil, ihtiyaca gre ve Cumhurbakan ve Babakann arlaryla olmaldr. Kurulda gndem belirleme yetkisi sadece Cumhurbakan ve Babakanda olmaldr.
170

5. AB yelik yolundaki reformlar kararllkla srdrlmelidir. Gelimi lke standartlarnda demokratiklemenin ve asker-sivil ilikilerinin oluturulmas asndan AB ilikileri devam ettirilmelidir. AB lkelerinin ounda demokrasi ve insan haklar kltrnn belli bir standart erevesinde yrd grlmektedir. Trkiyenin bu uluslararas standartlara uygun yasal dzenlemeler yapmas gerekmektedir. 6. Atama, terfi, kutlama ve hiyerari oluturma gibi kurumsal ve toplumsal ilikilerde yazl kurallar kadar etkili olan teamllerden, sivil siyaset alannn aalayan ve sivil alan hakszca daraltan hususlar tespit edilmeli ve deitirilmelidir. 7. 1960tan sonra yerleik hale gelen; askerlere lojman, sosyal alan ve hastane vb. gibi ayr mekanlarn oluturulmas uygulamalar kaldrlmal, asker-sivil kaynamasn ve paylamn salayacak mekanlar ve ortak alanlar oluturulmaldr. 8. Darbecilerin tamam yarglanmaldr. Trkiyenin yakn gemiinde bu fiile itirak etmi kiilerin yarg nne karlmas zorunludur. Darbelerde aktif rol alm kiilerin mal varlklar aratrlmal, haksz kazanmlarn tespiti halinde hazineye devri salanmaldr. 9. Darbe yapma, darbeye teebbs suunun nitelikleri, itirak halleri, darbe yapmay vme-tevik etme vb. sular kesin bir ekilde belirlenmeli, bu sua ar cezai yaptrmlar ngrlmelidir. Trk hukuk sistemi yeniden gzden geirilerek darbelere ve darbecilere ynelik tanmlamalar ve ngrlen cezai yaptrmlar netletirilmelidir. 10. Darbe srelerinde madur olan kiilere maddi/manevi tm haklar iade edilmelidir. Menderesin vatana ihanetten yarglanmas ve alnan ceza ve Bediz-zamann mezarnn bulunmas da dahil olmak zere, grevden alnma, hapis gibi maduriyetlerin giderilmesi, halklarn iade edilmesi salanmaldr. 11. Darbe srelerinde yaplan filemeler imha edilmelidir. Demokratik bir lkede grlmeyecek durumlarn banda fileme gelmektedir. Filemenin temelinde insanlar ayrt etme, kamplara blme ve tekiletirme yatmaktadr. Daha sonra meydana gelebilecek fileme olaylarna engel olmak iin gerekli yasal dzenlemeler yaplmaldr.

171

12. Hukuk alanndaki ikilik kaldrlmaldr. Yargdaki ift ballk ivedilikle giderilmelidir. Askeri Yargtay, Askeri Yksek dare Mahkemesi kaldrlmal; disiplin mahkemelerine intikal eden davalar mutlaka sivil yargnn grev kapsamna sokulmaldr. 13. Darbe ncesi ve sonras askerlere ve asker-sivil ortaklklara ait irketlerin elde ettikleri kazanlar, bu irketlerin kamu ortaklklar, kamudan devralnan ve kamuya devredilen varlklar incelenmeli ve aratrlmaldr. 14. Askeri harcamalarn tamam denetlenebilmelidir. 15. Sivil hayata mdahale edebilen Jandarma sistemi kaldrlarak grevleri polise devredilmelidir. 16. Askeri okullara alnan renciler; SYM sistemi ile alnarak, bilgi ve beceri len kriterlerin dnda baka bir deerlendirmeye tabi tutulmamaldr. Silahl Kuvvetlere personel temin eden eitim kurumlarnn mfredat yeniden ele alnmaldr. Askeri liseler milli eitim bakanlna balanmal; askerlik bilimi dnda kalan fen ve sosyal bilimlere ilikin dersler mutlaka sivil retmenler eliyle yrtlmelidir. (POLS AKADEMS RNE GB) Askeri rencilere, hakikatin tek ve mutlak olmad; farkl bak alarnn bir kargaa deil, zenginlik olarak alglanmas gerektiine ynelik olarak dersler verilmelidir. Bu dorultuda ilenecek, felsefe, sosyoloji, psikoloji, dinler tarihi, gibi derslerin demokratik duyarllklaryla temayz etmi sekin akademisyenlerce verilmeleri salanmaldr. zellikle Trkiye Cumhuriyeti Tarihinin sadece askeri okullarda deil sivil okullarda bile tek bir bak asyla ilenmekte olduu bilinmektedir. Kamunun yapt snavlarda bile cevap anahtarnn anti demokratik ve militarist yantlar doru olarak kabul ettii tespit edilmektedir. Tek partili otoriterizmin vgsnn yapld, askeri darbeleri onaylar nitelikteki bu tip ders ya da soru bankalar yeniden dzenlenmelidir. Sivil okullardaki askeri yanak dzen eitimlerine benzer merasimler mutlaka kaldrlmaldr. Okul mdrlerinin militer bir tnyla verdikleri komutlar, rahatlar, hazr ollar, dikkat ekmeler terk edilmelidir. Adeta birer niforma niteliinde olan ilk ve ortaretimdeki kyafet rejimi deitirilmeli; tpk Batda olduu gibi kyafetler serbest braklmaldr. lgisiz gibi gzkse de tek tip kyafet olgusu, basky, tahakkm ve militarizmi beslemektedir.
172

17. Orta ve liselerin ders kitaplarda darbelerin olumsuz etkileri anlatlmaldr. zellikle tarih ders kitaplarnda 1950 sonras dnem ve darbelerle ilgili bilgiler verilmeli ve mfredat yenilenmelidir. 18. Darbe sonras darbecilerin sivil hayata yansyan uzantlar olan okul, sokak, cadde, amfi, spor tesisleri gibi mekanlarla varsa kurum ve kurulularn isimleri, heykeller, antlar gibi varlklar ileri Bakanl marifetiyle kaldrlmaldr. 19. Darbe srelerinde tutulan kaytlar ve evraklar aklanmaldr. Darbe srelerindeki bakanlar kurulu kararlar, askeri konsey kararlar, gizli olan tutanaklar, yazmalar, resmi kayt ve belgeler kamuoyuna almaldr. 20. Darbelerin olumsuz etkileri ve sonular hakknda toplumsal bilinci arttracak toplant, yayn, film gibi almalar desteklenmeli, mze-ant gibi grsel yaplara yer verilmelidir. 21. Her darbenin ardndan baz kesimlerin ekonomik olarak nemalandklar iddia edilmektedir. Bu dorultuda; Darbe dnemlerinin ekonomi politiini incelemeye ynelik olarak, niversitelerin sosyal bilimler enstitleriyle temasa geilmeli; tez yneticiliklerinde bulunacak olan akademisyenlere, zellikle bu hususun incelenmesine ynelik olarak, rencilerini tevik etmeleri hatrlatlmaldr. Devletimizin kimi brokratik temayllerinin son yllarda olduka azaltld kabul edilse de, zellikle aratrmaclarn en ok skntsn ektikleri husus, ezber bozacak yeni bilgi ve belgelere ulama konusunda, kimi kamu kurulularndan grdkleri ketumiyettir. Bu nedenle, yakn dnemdeki darbelerin farkl boyutlarn aratrma arzusuyla alacak olan aratrmaclara her trl bilgi ve belgelerden istifade imknlar mutlaka salanmaldr. 22. Demokrasiyi kesintiye uratan tm darbe, muhtra ve mdahalelere kar alnmas gereken tedbirleri ve demokrasiyi daha katlmc klmakla grevli, en azndan bir mstearlk dzeyinde yaplanmaya gidilmelidir. Arzulanan, demokrasiyi glendirme ve gelitirmeden sorumlu bir devlet bakanl olsa da; mstearlk dzeyindeki bir idari mekanizma, bu istikamette iyi bir balang olabilir. 23. Halk nezdinde her darbe sonras yaanan insani dramlar srekli gndemde tutulmal ve en kt sivil rejimin en iyi askeri rejimden daha evla olduu hususu ilenmelidir.
173

Bu dorultuda medyadan olabildii lde yararlanlmal; darbeler sonrasnda madur olanlarn TBMMye, yaadklarn szl veya yazl olarak aktarmalar istenmelidir. Anlatlanlar gerektii takdirde senaryolatrlmal, demokratik duyarllklar bilinen yapmc ve ynetmenlerle ibirlii yaplarak filme ya da belgesellere konu edilmeleri salanmaldr. Bu erevede, Kltr Bakanlnn maddi ve manevi katklar esirgenmemelidir. 24. Her darbe sonras yaanan, gzalt ve tutukluluk hallerinde vuku bulan ikence ve kt muameleler, madurlarnn tespit ettikleri failleriyle birlikte aratrlmal; ikence gren ile yapanlarn yzletirilmeleri mutlaka salanmaldr. Bu hususta zellikle 12 Mart, 12 Eyll ve 28 ubatta TBMM Dileke Komisyonu arivine intikal ettirilmi bavurular yeniden ele alnmaldr. kence ve kt muamelelere tabi tutulmu olanlarn iddialarn ispatlama ynnde talep ettikleri tbbi muayenelerde bulunup; baskyla ya da gnll olarak mesleki etie aykr olarak rapor dzenleyen hekimler tespit edilmelidir. zellikle darbe dnemlerinde, askerlik vazifelerini hekim olarak yerine getirdikleri esnada stlerinden grdkleri cebir vesilesiyle, tbbi bilirkiiliklerinin suiistimal edildiini ifade eden hekimler tespit edilip; mracaatlar salanmaldr. 25. Askeri cezaevlerindeki ikence sylentileri; sylentinin tesinde birer gerekmi gibi durmaktadr. Bu cezaevleri de tpk dierleri gibi Adalet Bakanlna balanmaldr.

174

12 MARTTAN 12 EYLLE OLAYLAR KRONOLOJS 651 1966

15 Mart 1966: Genelkurmay Bakanlna Orgeneral Cemal Tural atand. 20 Mart 1966: stanbulda, Milli Talebe Birlii tarafndan komnizmi telin ve uyarma mitingi yapld. 25 Mart 1966: Amerikada 46 gnden beri komada bulunan Cumhurbakan Grsel, Trkiyeye getirildi. 26 Mart 1966: Babakanln istei zerine Glhane Askeri Tp Akademisinde toplanan 37 kiilik Mterek Shhi Kurul iki rapor dzenledi: Cumhurbakan Cemal Grsel grevine devam edemez. Vcut lmtr. 28 Mart 1966: Kontenjan senatr Cevdet Sunay Cumhurbakan seildi. (Cevdet Sunay 461 oy, Alparslan Trke 11 oy, Bo 47) 8 Nisan 1966: zmirde Atatrk Heykeline balta ile saldr yapld. 9 Nisan 1966: Atatrk Heykeline yaplan saldr nedeniyle, Ankara ve stanbulda byk birer miting ve yry dzenlendi. 20 Nisan1966: Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri Orgeneral Refet lgenalp genleri uyard: Genlik teekkllerinin bugnk tutumlarn memleket hayrna gidi istikametinde grmyorum. Biraz ak fikirlilik komnistlik, biraz muhafazakrlk ise gericilik! Olmaz byle ey. Bu memleketi sakall keiler ve kei sakalllar kemiriyor, biri ormanlar, dieri cemiyetin bnyesini. 5 Mays 1966: Trkiyede ABD sleriyle ilgili grmeler balad. 7 Mays 1966: Cumhuriyet tarihinde ilk defa polis, gece vakti TBMMnde arama yapt. 2 Haziran 1966: Kayseride Trkiye i Partisi (TIP) l merkezi tahrip edildi. 31 Austos 1966: Dantay kararn uygulamayan orum Belediye Bakann protesto amacyla lm yryne kan ve 34 gnde 716 kilometre yryen temizlik iileri stanbula ulatlar. 14 Eyll 1966: Eski Cumhurbakan Cemal Grsel ld. (219 gn komada kald.) 8 Ekim 1966: nn, Ankara l Kongresinde konutu: CHPnin ortann solunda bulunduunu ve ar sola kar olduunu belirtti. 17 Ekim 1966: CHP 18. Kurultaynda, smet nn 929 oyla tekrar Genel Bakanla seildi. Kasm Glek 230 oy ald. 24 Ekim 1966: Blent Ecevit, CHP Genel Sekreteri seildi.

651

Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 4 Cilt, (Haz: Mete Tunay, Ahmet Kuya, Ahmet Oktay), stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2003. Feroz Ahmad ,BediaT.Ahmad:Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971), stanbul, Bilgi Yaynevi, 1976.

175

12 Kasm 1966: Ankarada Trk- ve baz renci kurulular tarafndan Amerikay Telin mitingi dzenlendi. 13 Kasm 1966: Adanada halk, Amerikallara ait binalara saldrd. 2 Aralk 1966: Babakan Demirel konutu: ... Ordu, mektep ve camii rahat brakn.

1967

25 Ocak 1967: Genelkurmay Bakan Tural, Orduya devrimlerin korunmasyla ilgili bir genelge gnderdi. Bu genelge politik havay bir hayli etkiledi. Mecliste tartmalara yol at. 21 Nisan 1967: Yunanistanda darbe. Ordu ile anlaan Kral, siyasi liderleri tutuklad ve yeni bir hkmet kuruldu. (Albaylar Cuntas olarak adlandrlr.) 28 Nisan 1967: 19. CHP Kurultay topland. nn: Sosyalizmi aama olarak kabul eden komnistlerle hi bir ilgimiz yoktur. Kurultayda sert tartmalar oldu, 48 Milletvekili ve Senatr CHPden istifa etti. nn: Asl alma imdi balyor. dedi. 12 Mays 1967: Prof. Turhan Feyziolu bakanlnda Gven Partisi kuruldu. nn: Demek ki, gvene ihtiyalar var dedi. 19 Eyll 1967: Babakan Demirel, Sovyet Hkmetinin gnderdii zel bir uakla Moskovaya gitti. Sovyet Babakan Kosigin ile grmelere baland. 7 Ekim 1967: stanbul Boaznda demirleyen 6. Filoya ait denizciler, yaplan miting dolaysyla karaya kartlmadlar. 1 Kasm 1967: Kbrs Trk Cemaati Meclis Bakan Rauf Denktan 21 Ekim gn Adaya kt ve bir ihbar neticesi 31 Ekimde yakaland renildi. Rauf Denktan geri verilmesi istendi. 12 Kasm 1967: stanbul ve Ankarada Denktan tutukluluunun srdrlmesi dolaysyla mitingler dzenlendi. Genler polisle att. Kbrsl lider Rauf Denkta serbest brakld ve Trkiyeye dnd. 16 Kasm 1967: Kbrsta Rumlar yeniden saldrya getiler. 24 Trk ehit edildi. Baz kylerimiz igal edildi. Trkiyede yaplan mitinglerde genler, Demirel istifa! diye yrdler. 17 Kasm 1967: Kbrstaki vahim durum zerine TBMMde 18 saat sren gizli grme yapld. Hkmete Silahl Kuvvetleri kullanma yetkisi verildi. (Evet: 432, Bo: 2, Hayr: 1) 18 Kasm 1967: Jetlerimiz Kbrs zerinde alak uu yapyor. Sava gemilerimiz Girne aklarnda bekliyor. Genel Kurmay Bakan Tural halka yapt aklamada: Hareket halindeyiz. Herhangi bir endieniz olmasn dedi. 20 Kasm 1967: ABD Bakan Johnson gnderdii bir mektupla, NATOya ait silah ve tehizat kullanmayn uyarsnda bulundu. Yunanistan Adaya asker ymaya devam ediyor. Trkiyenin her yerinde mitingler dzenleniyor. Trk Silahl Kuvvetlerinin gze arpan hazrlklar var. 23 Kasm 1967: Bakanlar Kurulu bir bildiri yaynlad: Mdahalede kararlyz!
176

27 Kasm 1967: Sovyet Bykelisi Smirnov kendi isteiyle alayangil ile 55 dakika sren bir grme yapt. Yapt aklamada: Antlamalara aykr olarak Adaya sokulan askerlerin karlmasn istiyoruz dedi. 28 Kasm 1967: Gerginlik doruk noktasnda. Sava gemilerimiz Kbrs karasularna girdi ve geri dnd. 29 Kasm 1967: Yunanistan, Kbrs hakkndaki Trk artlarn kabul etti. Buhran giderildi. Yunan ordusunda alarm kaldrld. Trk jetleri Kbrsta Makariosun saray zerinde utular. Demirel: ... Durumun salaha (bar) doru gitmesi midi grlyor dedi. 29 Aralk 1967: Kbrsta geici Trk ynetimi ilan edildi. Adada Trk Cemaatinin tabi olaca 19 prensip akland.

1968

24 Ocak 1968: nnnn Konya CHP Kongresine gnderdii mesaj: ... En byk tehlike irticadr... 7 ubat 1968: Kozlu ve Zonguldakta iiler sendika binalarna saldrdlar. 24 ubat 1968: Ankarada yaplan Anayasa Mitinginde olaylar kt. 25 ubat 1968: stanbulda Uyan Mitingi yapld. 1 Mart 1968: Seimlerde bakiye usulnn kaldrlmasna dair kanun kabul edildi. CHP ve TIP meclisi terketti. CHP genel Bakan smet nn: Bu eit vicdan hrriyeti anlay, memleketi bir vatanda atmasna gtrmektedir. Endie ediyoruz. TP Genel Bakan Mehmet Ali Aybar: Hkmet yelerinden rica ediyorum. Bu kanunu geri alnz. Aksi halde demokrasinin bana geleceklerden siz sorumlusunuz. AP Genel Bakan ve Babakan Sleyman Demirel: CHP, milli bakiyeyi, kk partileri koltuk denei halinde kullanarak memleketi koalisyonlarla idare etmek iin getirmitir. 3 Mart 1968: stanbulda ahlan Mitingi yapld. 9 Mart 1968: AIESECin 20. Genel Kurul al treninde Babakan adna konuan Devlet Bakan Seyfi Oztrkn konumas niversite renciler tarafndan devaml surette kesildi ve konumas Da ban duman alm maryla anlalmaz bir hale getirildi. Orencilerin bir ksm tutukland. 30 Mart 1968: Ankarada Milli ahlan Mitingi yapld. 24 Nisan 1968: stanbul Teknik niversitesi Makine Fakltesi Dekan Prof. Saffet Mftolu, bir renci tarafndan baklanarak ldrld. 6 Mays 1968: Anayasa Mahkemesi, Seim Kanununda yer alan Barajl DHont sistemini, demokratik dzen niteliini nler gerekesiyle iptal etti. 2 Haziran 1968: Ara seimler yapld. AP: 5 milletvekillii, 38 senatrlk, CHP: 13 senatrlk, MP: 1 senatrlk, GP: 1 senatrlk kazand. Seimler esnasnda kanl olaylar oldu.
177

10 Haziran 1968: Reformlarn hemen gereklemesini isteyen Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi rencileri, faklte binasn igal ettiler. 11 Haziran 1968: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi rencileri, faklteyi igal ettiler. 12 Haziran 1968: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi rencileri, faklteyi igal ettiler. 13 Haziran 1968: Boykot ve igal olaylar btn niversite ve okullara yayld. Yer yer polisle silahl atmalar da yaand. 17 Haziran1968: TU ve Maka Teknik Okulu, renciler tarafndan igal edildi. 18 Haziran 1968: nn dzenledii basn toplantsnda: ... Genlik problemleri eitim politikasnn deimesiyle halledilir. dedi. 22 Haziran 1968: niversite olaylar TBMMde grld. 24 Haziran 1968: stanbul niversitesi, igal kaldrlncaya kadar kapatld. 27 Haziran 1968: stanbul Un.de Eczaclk Fakltesi hari, igal kaldrld. 17 Temmuz 1968: Amerikan 6. Filosunun stanbulu ziyareti srasnda protesto gsterileri yapld.Gsterilerde yaralananlar oldu. 24 Temmuz 1968: stanbulda genlerle polisler arasnda yer yer atmalar oldu. 25 Temmuz 1968: stanbulda genler, polisle tekrar atmaya girdiler. nn: Olaylar doru tehis edilmezse yurtta huzur bozulur dedi. 27 Temmuz 1968: stanbulda Trkiye Milli Genlik Tekilat, Anayasa ve Kanunlara Sayg mitingi dzenledi. 28 Temmuz1968: Kadky ve Geyve Milli Mcadele Mcahit Kahraman Milis Kuvvetleri Derneine mensup bir grup Gazi, sa-sol kavgasn protesto etmek iin Taksimde miting dzenlediler. 1 Austos 1968: Trkiyede ilk defa bir toplu i szlemesi, tartma ve kavga olmadan, Trkiye Teknisyen Gazeteciler Sendikas ile Hrriyet Gazetesi arasnda imzaland. 11 Austos 1968: zmirde saatli bomba patlad. 9 kii tutukland. Tm lkede iddet olaylar trmanyor. 15 Austos 1968: Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar, istekleriyle emekliye ayrldlar. 17 Austos 1968: Orgeneral Memduh Tama Kara Kuvvetlerine, Oramiral Celal Eyiciolu Deniz Kuvvetlerine, Orgeneral Reat Mater Hava Kuvvetlerine atandlar. (1971 Muhtrasn verenler yerlerini aldlar.) 18 Ekim 1968: CHP 19. Kurultay balad. 85 yandaki smet nn, tek aday olarak girdii kurultayda tekrar Genel Bakanla seildi. 29 Kasm 1968: AP 4. Byk Kongresi balad. Sleyman Demirel tekrar Genel Bakan seildi. Yapt konumada: ikayet mevzularnn halli, yeni husumetler meydana getirmeme
178

gerei iinde mmkn olur. Dantayn sk sk yrtmeyi durdurma karar almas doru deildir. Genel Mdrn semekten mahrum bir hkmet sorumlu tutulursa, bu hukuki tezat olur... zerklik devlet iinde devlet olma deildir dedi. 26 Aralk 1968: stanbul niversitesi devam eden renci olaylar nedeniyle sresiz kapatld. 28 Aralk 1968: Trkiye ii Partisi Olaanst Kurultay yapld. Parti Tzne: TP, demokratik, sosyalist bir rgttr maddesi eklendi. Mehmet Ali Aybar tekrar Genel Bakanla seildi.

1969

6 Ocak 1969: ABD Bykelisi Robert Kommerin makam arabas Ortadou Teknik niversitesi (ODT) bahesinde renciler tarafndan yakld. 9 Ocak 1969: Devam eden olaylar zerine ODT bir ay sre ile kapatld. Dantay yrtmeyi durdurma karar verdi. 11 Ocak 1969: stanbul Kartalda Singer Fabrikas iileri polis ile att. - stanbul niversitesi Orman Fakltesi kapatld. 11 ubat 1969: Tekrar stanbul Boazna gelen Amerikan 6. Filosunu protesto gsterileri dzenlendi. Yaralananlar oldu. 15 ubat1969: 6. Filo, zmir ve Trabzonda da protesto edildi. 16 ubat 1969: stanbulda tekrar yaplan 6.Filoyu protesto gsterilerinde 2 kii ld, onlarca yaral var. 26 ubat 1969: Tm Trkiyedeki youn protestolar zerine, 6. Filo ziyaretleri iptal edildi. 12 Mart 1969: Genelkurmay Bakan Cemal Tural ile Kara Kuvvetleri Komutan Memduh Tama yer deiti. Tural, Askeri urada grevlendirildi. (1971 muhtra ekibinin lideri, askeri teamllere aykr olarak grevinin bana geldi.) 22 Mart 1969: Babakan Demirel basn toplants dzenledi: 1960 modeli olaylarn tekrarn hayal edenler var. Ellerinde kronometre, hkmetin merutiyetini kaybetmesini bekliyorlar. 8 Nisan 1969: stanbul niversitesi rencileri rektrlk binasn igal ettiler. 10 Nisan 1969: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi rencileri, faklteyi igal ettiler. 12 Nisan 1969: ODT, Ekim ayna kadar kapatld. 14 Nisan 1969: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi 1 hafta sreyle kapatld. 1 Mays 1969: Yargtay Bakan mran ktem ld. Cenaze treninde byk apta olaylar kt. Cenaze trenine katlan smet nn glkle korunabildi. nn: Olay, her manasyla bir lde 31 Mart vakasdr.
179

7 Mays 1969: mran ktemin cenaze treninde kan olaylar protesto etmek iin Ankarada hukukular yry yapt. 14 Mays 1969: Eski DPlilerin siyasi haklarnn iadesini ngren Anayasa deiiklii tekliflerinin birinci grmesi TBMMde yapld. Teklif kabul edildi. 16 Mays1969: Cumhurbakan Sunay, Genel Kurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlar ile bir toplant yapt. 20 Mays 1969: nn, Cumhurbakan Sunaya DPlilerin aff konusu ile ilgili bir mektup gnderdi: Sayn Cumhurbakan, CHP Genel Bakan olarak ben ve partimin yetkili organlar, siyasi haklarn iadesi iin Millet Meclisine verilmi bulunan 218 imzal bir Anayasa deiiklii teklifini destekleme karar aldmzdan beri, gerek Zat Devletlerinin, gerek baz yksek komutanlarn uyar ve srarlarna muhatap olmaktayz... 21 Mays 1969: Babakan Demirel, AP Grubunda konutu: Seimlere gidelim. Hem Meclisin verdii oylar boa gitmez, hem de senatomuz zedelenmez... Ordu, hkmete bir muhtra vermemitir. Biz baz skntlar iindeyiz... 30 Mays 1969: stanbul niversitesi ktisat Fakltesi igal edildi. 1 Haziran 1969: stanbul niversitesinde 6 faklte renciler tarafndan igal edildi. niversite kapatld. Savclk niversitede arama yapt. 9 Haziran 1969: stanbul niversitesinde snavlar yaplamad. renciler polisle att. stanbul niversitesi Senatosu, niversiteyi sresiz kapatma karar ald. Dantay karar durdurdu. Babakan Demirel: ... Sokaa dklmekle hibir mesele halledilemez... 11 Haziran 1969: renci olaylar, Ankarada tekrar balad. Tm yurtta gerginlik artyor. 20 Haziran 1969: Artan renci olaylar zerine Ege niversitesi sresiz tatil edildi. 3 Temmuz 1969: Trk-Amerikan ikili antlamas imzaland. Bu antlamayla, Trkiyedeki slerin mlkiyetinin Trkiyeye ait olduu Amerika tarafndan da kabul edildi. 7 Temmuz 1969: Kayseride, Trkiye retmenler Sendikas Genel Kurulu toplantsnn yapld esnada iki cami ve bir okul binasna bomba atld. ehirde kanl olaylar yaand. Toplant Ankarada srdrld. 19 Eyll 1969: stanbulda Ik Mhendislik ve Mimarlk zel Yksek Okulunda renciler att. 1 renci ld, onlarca yaral var. 20 Eyll 1969: stanbulda Milli Trk Talebe Birliinin Caalolu binasnda bomba patlad. 1 kii ld. 23 Eyll 1969: ODTde sac ve solcu renciler att, 1 kii ld. Cenazesinde byk olaylar kt. - nn Polis, halk gznde hakk olan yerini yitiriyor dedi. 1 Ekim 1969: Demirel Erzurumda konutu: ... Rejimi deitirmeye kalkacaklarn kafas krlr... 12 Ekim 1969: Genel seimler yapld. AP 260 Milletvekili (%46.53 oy ald), CHP 144 (%27.36 oy ald), GP 14, BP 7, MP 6, YTP 3, TP 2, MHP 1,Bamsz 11.

180

-nn: Darbeye heves edecek kadar gz kararmlarn demokrasiyi bertaraf etmelerine izin vermeyeceiz AP iktidar ile dalamayacaz. dedi. 2 Kasm 1969: Demirel 2. Kabinesini kurdu. (165 red, 263 kabul) 8 Aralk 1969: stanbulda Yldz Mhendislik ve Mimarlk Akademisinde renciler att, 1 renci ld. 14 Aralk 1969: Yldz Mhendislik ve Mimarlk Akademisinde 1 renci daha ld. 15 Aralk 1969: Trkiye retmenler Sendikas (TS) ve lk-Senin ortaklaa dzenledikleri 4 gnlk retmen boykotu balad. Hkmet, TRTye yayn yasa koydu. 19 Aralk 1969: 6. Filoya bal sava gemilerinin zmire gelmesiyle, kentte protesto gsterileri balad. 20 Aralk 1969: Yldz Mhendislik ve Mimarlk Akademisi kapatld. 29 Aralk 1969: stanbul Topkapda GAMAK Elektrik Motorlar Fabrikasnda iiler polis ile att, 1 ii ld. 31 Aralk 1969: Cumhurbakan Sunay, yaynlad yeni yl mesajnda: ... deolojilerin zaferi uruna vatan ocuklarn birbirinin canna kyacak bir sorumsuzluk uurumuna srkleyenler affedilemez ve ihanetin temsilcileri durumuna derler.

1970

6 Ocak 1970: Babakan Demirel, devam eden anarik olaylar karsnda halk saduyuya ve greve ard. 26 Ocak 1970: Konya bamsz milletvekili Prof. Necmettin Erbakan tarafndan sa cephe boluunu doldurmak amacyla Milli Nizam Partisi (MNP) kuruldu. 1970 yl btesi 214e kar 224 oy ile reddedildi. Demirel istifa etti. Cumhurbakan Sunay, Demireli tekrar kabineyi kurmakla grevlendirdi. 3 Mart 1970: Demirel, 3. Kabinesini eski bakanlar ile kurdu. 172ye kar 232 oy ile gvenoyu ald. 18 Mart 1970: Yksek retmen Okulunda olaylar, 1 renci ld. 6 Nisan 1970: stanbul niversitesi , meydana gelen anari olaylar sebebiyle sresiz kapatld. Okul polis kordonu altna alnd. 13 Nisan 1970: renciler Ankara Tp Fakltesini bastlar. 1 askeri doktor ld. Olaylarn bymesi zerine Ankara niversitesi ne bal baz faklteler kapatld. 1 Haziran 1970: Ankarada Anayasa Mitingi yapld. 8 Haziran 1970: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde kan atmada 1 renci ld.

181

16 Haziran1970: stanbulun Anadolu yakasnda, iilerin dzenledii byk yry kanl noktaland. 3 l ve onlarca yaral var. stanbul ve Kocaelinde 1 ay sre ile skynetim ilan edildi. Gece sokaa kma yasa konuldu. 17 Haziran 1970: TPin itiraz zerine, Anayasa Mahkemesi, eski DPlilere siyasi haklarnn iadesini ngren kanunu 7ye kar 8 oyla iptal etti. 15 Temmuz 1970: TBMMde stanbul ve Kocaelinde uygulanan skynetim 2 ay daha uzatld. 9 Austos 1970: Trk Liras devale edildi. 15 Ekim1970: Sovyetler Birliine ait bir uak karlarak Trabzona indirildi. 21 Ekim 1970: AP 3. Byk Kongresi Ankarada topland. Demirel, yeniden Genel Bakan seildi. (Demirel: 1425, Domani: 28, Yaln: 15) 27 Ekim 1970: Bir Sovyet ua Sinopa karld. 25 Kasm 1970: stanbul Amerikan Koleji, meydana gelen renci olaylar nedeniyle bir sre kapatld. 5 Aralk 1970: stanbul apa Yksek retmen Okulu igal edildi ve silahl atma oldu. Okul sresiz kapatld. 7 Aralk 1970: Ankara Yksek retmen Okulu igal edildi. Ankarada yabanc 5 irketin brosuna bomba atld. 10 Aralk 1970: stanbul niversitesinde 8 faklte kapatld. 11 Aralk 1970: Hava Kuvvetleri Komutan Muhsin Batur, Cumhurbakan Sunaya, Buhranl gnlerin artmas ve muhtemel tehlikelerle ilgili bir muhtra verdi. 17 Aralk1970: Babakan Demirel hakkndaki soruturma hazrlk tahkikat, 276ya kar 309 oyla reddedildi. Demirel, ddialarn, ciddiyetten uzak olduunu ve kendisini ilgilendirmediini, raporunda bunu belgelendirdiini. belirtti. 18 Aralk 1970: Demokrat Parti, Adalet Partisinden ayrlan 26 milletvekilinin de katlmyla kuruldu. 20 Aralk 1970: stanbulda kapclar yry yapt. 30 Aralk 1970: nn Balca sorumlu, tkenmi iktidardr. dedi.

1971 5 Ocak 1971: Muhalefet lideri nn, Cumhurbakan Sunay ile, srp giden olaylara kar alnacak tedbirler zerine grtler. 20 Ocak 1971: ODT sresiz olarak kapatld. 30 Ocak 1971: stanbulda 11 zel okulun rencileri, Devrimci Genlik (Dev-Gen) ve Devrimci Kadnlar Birliinin de katlmyla, zel eitimin devletletirilmesi iin byk bir
182

yry dzenlediler. 3 ubat 1971: Eski DPlilerin siyasi haklarnn verilmesini ngren kanun teklifi, 217 AP milletvekili ve senatrn imzasyla TBMM Bakanlna verildi. 12 ubat 1971: Ziraat Bankasnn Ankara Kkesat ubesi, silahl kiilerce soyuldu. 15 ubat 1971: Ankara Balgatta Amerikan tesislerinde grevli bir Amerikan avuu karld. Bir sre sonra serbest brakld. 20 ubat 1971: ODT rencileri, bir sre nce Hacettepe niversitesi Yurdunda meydana gelen olaylar protesto etmek iin Ankara-Eskiehir yolunu trafie kapattlar. 2 Mart 1971: stanbul Hukuk Fakltesinde renciler polis ile att. 4 Mart 1971: Ankarada 4 Amerikal asker, Trk Halk Kurtulu Ordusu (THKO) tarafndan karld. 4 gn sonra serbest brakldlar. 5 Mart 1971: ODTde gvenlik kuvvetlerinin arama yapmak istemeleri zerine kan atmada, 1 renci ld, 1 jandarma ehit oldu, onlarca yaral var. Bir sre nce Krkhanda Hamidiye Camiine yaplan bombal saldry protesto etmek iin yry yapan halk, gvenlik kuvvetleri ile att. ok sayda l ve yaral var. Akbankn stanbul Kadky Selamieme ubesi silahl kiilerce soyuldu. Ankara Erkek Teknik Yksek Okulunda kan atmada yaralananlar oldu. 7 Mart 1971: nn yapt konumada: ... Kanla biten sonu tamir olunmaz. 12 Mart 1971: Trk Silahl Kuvvetleri 12 MART MUHTIRASINI verdi. Babakan Sleyman Demirel istifa etti. 26 Mart 1971: Trkiyenin 12. Babakan Nihat Erim Kabinesini aklad. Kabinede, 5 APli, CHPIi, 1 MGPli, 1 Milli Birlik Grubu yesi ve Parlamento dndan 14 teknisyen grev ald. 7 Nisanda yaplan oylamada 46 red, 3 Ekimser oya karn 321 oyla gvenoyu ald. 74 Milletvekili oylamaya katlmad. 11 Nisan 1971: Genelkurmay Plan ve Program Dairesi Bakan Korgeneral Atf Erkann Ankaradaki evine bomba atld, hasar meydana geldi. 22 Nisan 1971: stanbul, askeri ve sivil ekipler tarafndan, gece sabaha kadar arand. nn: Ekya sokaa hakim olmutur dedi. 26 Nisan 1971: stanbul, zmir, Ankara, Kocaeli, Sakarya, Zonguldak, Eskiehir, Adana, Hatay, Diyarbakr ve Siirt illerinde 1 aylk skynetim ilan edildi. 27 Nisan 1971: Dev-Gen, Dou Kltr Ocaklar ve lk Ocaklar kapatld. 13 Mays 1971: Skynetim mahkemelerinde durumalar balad. Tm yurtta arama ve taramalar Aralksz srdrlyor. 17 Mays 1971: srailin stanbul Bakonsolosu Efraim Elrom karld. 21 Mays 1971: Anayasa Mahkemesi, Necmettin Erbakann kurduu ve Genel Bakanln yapt Milli Nizam Partisi hakknda, Laik devlet niteliinin ve Atatrk devrimciliinin korunmas prensiplerine aykr olduu gerekesiyle kapatma karar verdi.

183

23 Mays 1971: stanbul Skynetim Komutanl, stanbulda arama yaplmas iin kentte Cumartesi gece yarsndan pazar gn saat 15.00e kadar sokaa kma yasa koydu. 25.000 polis ve asker aramaya katld. 30 Mays 1971: stanbulda, Mahir ayan ve ekibinin ellerinde rehin tuttuklar Sibel Erkan, 51 saat sonra gvenlik kuvvetlerinin operasyonu sonucu kurtarld. 21 Haziran 1971: Eski Milli Birlik Komitesi yesi rfan Solmazer, Devlet btnln bozmak zere gizli rgt kurduu iddiasyla gzaltna alnd. 2 Temmuz 1971: Senatoda, Milli Birlik Komitesi yelerinden Tabii Senatr Ekrem Acunerin dokunulmazlnn kaldrlmas sert tartmalardan sonra kabul edildi. Acuner, Anayasa Mahkemesine bavurdu. 23 Temmuz 1971: Skynetim 11 ilde 2 ay daha uzatld. 27 Temmuz 1971: zmir-Aydn yolunda Ziraat Bankasna ait bir ara silahl kiilerce soyularak 4.000.000 lira alnd. Soyguncularn Dev-Gen ile ilikisi olduu belirlendi. 3 Austos 1971: Senatoda, Kontenjan Senatr ve eski Milli Birlik Komitesi yesi Cemal Madanolu ve Osman Kksaln dokunulmazlklar kaldrld. 11 Eyll 1971: Komutanlarla Bakanlar arasnda 5 saat sren toplant yapld. Yeni kabinenin 157 gnlk icraat ve sonular beraberce gzden geirildi. 5 Ekim 1971: AP Genel dare Kurulu bir bildiri yaynlayarak, hkmetin partiler st vasfn kaybettiini ileri srerek 5 Bakann Hkmetten ekti. 9 Ekim 1971: Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nannda aralarnda bulunduu 17 ar solcu gen, Anayasay tebdil, tayir ve ilgaya teebbsten, Ankara 1 Numaral Skynetim Mahkemesince lm cezasna arptrldlar. 26 Ekim 1971: APnin bakanlarn ekmesiyle balayan hkmet bunalm, ankaya Kknde AP Lideri Demirel ile yaplan 3 saat 45 dakikalk grmeden bir sonu alnamaynca hkmetin istifas ile sonuland. Sunay, Erimin istifasn kabul etmedi. 12 Kasm 1971: AP Genel Bakan Sleyman Demirel, kendisi iin tahkikat almasn istedi. 25 Kasm 1971: 11 ilde devam eden skynetim 2 ay daha uzatld. 3 Aralk 1971: 11 Bakan, reformlarn yaplmasnn imkan kalmad gerekesiyle toplu olarak istifa ettiler. Bunun zerine, Nihat Erim istifasn Cumhurbakanna sundu. 5 Aralk 1971: Nihat Erim tekrar Hkmeti kurmakla grevlendirildi. 11 Aralk 1971: Nihat Erim 2. Kabinesini kurdu.

1972

10 Ocak 1972: Askeri Yargtay, Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nan hakkndaki lm cezalarn onaylad.
184

23 Ocak 1972: stanbulda, 03.00 ile 18.00 saatleri arasnda sokaa kma yasa konarak, kent genelinde 512.000 ev arand. 8 ubat 1972: Trkiyede Haha ekiminin yasaklanmasndan sonra Amerika, ilk tazminat olarak 35 milyon TL. verdi. 10 Mart 1972: TBMM, 09.10.1971de idama mahkum edilen 17 kiiden, Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nann cezalarn onaylad. 19 Mart 1972: Babakan Nihat Erim, ABD Bakan Nixon ile grmek zere Amerikaya gitti. 23 Mart 1972: Cumhurbakan Sunay, Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nann cezalarn onaylad. 27 Mart 1972: Ordunun nye ilesindeki Radar ssnde grevli iki ngiliz ve bir Kanadal Teknisyen karld. Karanlar, Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nann cezalarnn kaldrlmasn istediler. Niksarn Kzldere kynde, gvenlik kuvvetleri tarafndan sarlan anaristler teknisyenleri ldrdler. Operasyon sonucunda 1 anarist l dierleri sa olarak ele geirildi. 17 Nisan 1972: Babakan Nihat Erim istifa etti. 22 Nisan 1972: CHPde anlamazlk iyice su yzne kt. Parti, nncler ve Ecevitiler olarak ikiye blnd. nn: CHPde ttihat ve Terakki usullerine izin vermeyeceim dedi. 29 Nisan 1972: Cumhurbakan Sunay, Kabineyi Kurmakla Kontenjan Senatr Suat Hayri rgply grevlendirdi. rgpl, daha sonra grevi Cumhurbakanna iade etti. 3 Mays 1972: Erdal nnnn de bulunduu THYye ait Boazii isimli yolcu ua, 4 silahl anarist tarafndan Bulgaristann bakenti Sofyaya karld. 67 yolcu ve mrettebat 28 saat sonra serbest brakld. Bulgaristan, hava korsanlarna iltica hakk verdi. 4 Mays 1972: Jandarma Genel Komutan Org. Kemalettin Ekene Ankarada suikast dzenlendi. Eken kurtuldu, Ekenin korumalar ile anaristler arasnda kan atmada biri l dieri sa olarak ele geirildi. 6 Mays 1972: Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nann cezalar, Ankara Cebeci Kapal Cezaevi avlusunda infaz edildi. 7 Mays 1972: CHP Olaanst Kurultaynda, Blent Ecevit 709, smet nn 498 oy ald. 8 Mays 1972: nn, Atatrkn lmnden bu yana (33 yl 4 ay) srdrd CHP Genel Bakanlndan istifa etti. 15 Mays 1972: Milli Savunma Bakan Ferit Melen (MGP) kabineyi kurmakla grevlendirildi. 22 Mays 1972: Ferit Melen Kabinesi gvenoyu ald. 19 Temmuz 1972: 11 ilde devam eden skynetim 2 ay daha uzatld.

185

24 Austos 1972: Kara Kuvvetleri Komutan Org. Faruk Grler Genel Kurmay Bakanlna, Org. Semih Sancar Kara Kuvvetleri Komutanlna, OrAmiral Kemal Kayacan Deniz Kuvvetleri Komutanlna atandlar. 23 Eyll 1972: 11 ilde devam eden skynetim 2 ay daha uzatld. 19 Ekim 1972 AP Kongresi Ankarada topland. Sleyman Demirel tekrar Genel Bakanla seildi. 22 Ekim 1972: THYnin Truva isimli yolcu ua Sofyaya karld. Yolcular 38 saat sonra serbest brakld. 16 Kasm 1972: CHPden ve Milletvekilliinden istifa eden nn, Anayasann eski Cumhurbakanlarna tand haktan yararlanarak, Cumhuriyet Senatosunda ilk Tabii Senatr oldu.

1973

2 Ocak 1973: Siyasi Parti Liderleri ankayada topland. Cumhurbakan Sunay, liderlerden reformlar iin uzlama istedi. 25 Ocak 1973: 11 ilde devam eden skynetim Sakarya ve Zonguldakta kaldrld. Dier 9 ilde 2 ay daha uzatld. 28 Ocak 1973: Los Angeles Bakonsolosumuz Mehmet Baydar ile Konsolos Bahadr Demir, Mgrd Yankyan isimli bir Ermeni tarafndan ldrld. 21 ubat 1973: Yksek Komuta Heyeti bir tebli yaynlad: ... Silahl Kuvvetler ve 12 Mart Muhtrasn kk drecek satama ve beyana son verilmelidir. 6 Mart 1973: Faruk Grler, Kontenjan Senatr oldu. Genelkurmay Bakanlna Kara Kuvvetleri Komutan Org. Semih Sancar atand. 28 Mart 1973: 7 yllk grev sresini tamamlayan Trkiyenin 5. Cumhurbakan Cevdet Sunay grevinden ayrld. 3 Mart 1973: Cumhurbakan seileceine kesin gzyle baklan Kontenjan Senatr ve eski Genelkurmay Bakan Faruk Grler, Mecliste byk bir hsrana urayarak Cumhurbakan seilemedi. 6 Nisan 1973: Uzun sre grmeler ve oturumlardan sonra Kontenjan Senatr ve Emekli Oramiral Fahri Korutrk Trkiye Cumhuriyetinin 6. Cumhurbakan seildi. 12 Nisan 1973: Cumhurbakan Korutrk, Ticaret Bakan ve Kontenjan Senatr Naim Taluyu Hkmeti kurmakla grevlendirdi. 15 Nisan 1973: Naim Talu Kabineyi kurdu. 20 Mays 1973: Prof. Necmettin Erbakan, kapatlan Milli Nizam Partisinden (MNP) sonra, Milli Selamet Partisini (MSP) kurdu.

186

14 Ekim 1973: Milletvekili seimleri yapld. CHP: 185 AP: 149 MSP: 48 CGP: 13 MHP: 3 TBP: 1 Bamsz: 6 Milletvekillii kazandlar. 17 Ekim 1973: CHP Genel Bakan Blent Ecevit, Hkmeti kurmakla grevlendirildi. 19 Kasm 1973: Korutrk, Naim Taluyu Hkmeti kurmakla tekrar grevlendirdi. 25 Kasm 1973: Yunanistanda darbe oldu. 25 Aralk 1973: Atatrkn silah arkada, 12 yl Cumhurbakanl ve 17 yl Babakanlk yapan smet nn (Doumu: 1883) saat 16: 10da Pembe Kkte ld.

1974

10 Ocak1974: Kabineyi kurmakla grevlendirilen Naim Talu, Hkmeti kuramayacan belirterek grevi Cumhurbakanna iade etti. 13 Ocak 1974: CHP ile MSP, hkmet konusunda ortaklk iin anlat. 26 Ocak 1974: CHP-MSP Koalisyon Hkmeti gvenoyu ald. (Hkmet bunalm 3 ay 12 gn srd). 28 Ocak 1974: Devrimci Subaylar rgt davasnda 33 subay 6-12 yl arasnda deien hapis cezasna arptrldlar. 14 Mays 1974: Genel Af teklifi, TBMMde kanunlat. 22 Haziran 1974: Trkiye Sosyalist i Partisi (TSIP) kuruldu. 1 Temmuz 1974: Bakanlar Kurulu, 1971de yasaklanan haha ekimine izin verdi. 5 Temmuz 1974: Haha ekimine izin verilmesi, Amerikada ok sert tepkilere yol at. 15 Temmuz 1974: Kbrsta, Yunanistana bal subaylarn ynetimindeki Ulusal Muhafz Gc Kuvvetleri, bir hkmet darbesi yaparak ynetime el koydu. 18 Temmuz1974: TBMM gizli bir toplant yapt. 20 Temmuz1974: AYE TATILE IKTI: Trkiye, Kbrs iin 5 gndr srdrd youn diplomatik temaslardan bir sonu alamaynca, bu parola ile Kbrs Bar Harekatna balad. Gnn erken saatlerinde, Trk Ordusunun Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Kbrsa havadan indirme ve denizden karma yapmaya balad. 21 Temmuz 1974: Kbrsta havada ve karada sava balad. 22 Temmuz 1974: Kbrs Bar Harekat, Birlemi Milletlerin atekes arsna uyularak sona erdi. 23 Temmuz 1974: Kbrsta, Rum darbecilerin Cumhurbakan ilan ettikleri Nikos Sampson istifa etti. 1 Austos 1974: ABD Temsilciler Meclisinde, Trkiyeye yaplan ABD yardmnn kesilmesi ynnde karar alnd.
187

14 Austos 1974: Trkiyenin istekleri Yunanistan ve ngiltere tarafndan kabul edilmeyince, 2. Kbrs Bar Harekat balad. 4 Eyll 1974: MSP Genel Bakan ve Babakan Yardmcs Necmettin Erbakan: Zorla ortaklk olmaz. dedi. 14 Eyll 1974: Ynetmen, aktr ve sol kesimin nde gelen isimlerinden Ylmaz Gney, Hakim Safa Mutluyu ldrd. 18 Eyll 1974: Babakan Blent Ecevit istifa elli. 20 Eyll 1974: ABD Senatosu, Trkiyeye yaplan askeri yardmn kesilmesini onaylad. Babakan Ecevit bu karar hakknda: Amerika iinde dndrcdr. dedi. 2 Ekim 1974: Eski Milli Birlik Komitesi yesi Cemal Madanolu davasnda, stanbul Skynetim Mahkemesi btn sanklar hakknda oybirlii ile beraat karar verdi. 16 Ekim 1974: Skynetim Mahkemesi Bakan iken 3 idam karar veren emekli General Ali Elverdi, APye girdi. 7 Kasm 1974: Ecevit, Hkmeti kurma grevini iade etti. 12 Kasm 1974: Cumhurbakan Korutrk, Kontenjan Senatr Sadi lrmak Hkmeti kurmakla grevlendirdi. 29 Kasm 1974: Sadi Irmak Kabinesi, TBMMde gvenoyu alamad. Babakan Irmak istifasn Cumhurbakanna verdi.

1975

11 Ocak 1975: Kbrs Bar Harekatnda 484 ehit verildii akland. 747 de yaral var. 16 Ocak 1975: renci atmalar sebebiyle Bursa Eitim Enstits ve Gazi Eitim Enstits tatil edildi. 23 Ocak1975: stanbul Vatan Mhendislik Okulunda kendilerine komandolar adn veren lkcler, 1 renciyi ldrdler. 30 Ocak 1975: ABD, Trkiyeye silah ambargosu uygulamaya balad. 15 ubat 1975: Tm retmenler Birleme ve Dayanma Derneinin (TB-DER) yurt apnda dzenledii Faizmi ve pahall protesto mitinginde olaylar kt. 1 kii ld, 35 kii yaraland. 16 ubat 1975: Malatyada meydana gelen olaylarda, CHP l Merkezi tahrip edildi, 29 kii yaraland. 21 ubat 1975: AP, MSP, CGP ve MHP seim ittifak iin anlat. 31 Mart 1975: AP Genel Bakan Demirelin bakanlnda kurulan MC (Milliyeti

188

Cephe) Hkmeti akland. MSP Genel Bakan Necmettin Erbakan, MHP Genel Bakan Alparslan Trke ve CGP Genel Bakan Turhan Feyziolu, Babakan Yardmcs olarak Kabinede yer aldlar. 12 Nisan 1975: Demirelin kurduu MC Hkmeti gvenoyu ald. 17 Nisan 1975: Yurdun ou yerindeki niversitelerde anarik olaylar artmaya balad. ODT 10 gn kapatld. 3 Mays 1975: Arnn Elekirt ve Erzurumun Horasan ilelerinde halk gvenlik gleriyle att. (iddet tedrici olarak yurdun her yerine yaylyor.) Trkiye i Partisi (TP) yeniden kuruldu. Genel Bakanla Behice Boran getirildi. 12 Mays 1975: TRT Genel Mdr smail Cemin grevden alnmas hakkndaki kararname, Cumhurbakan Korutrk tarafndan imzaland. 13 Mays 1975: Babakan Demirel, Babakanlk binas nnde Vedat nsel adnda biri tarafndan saldrya urayarak hrpaland. 16 Mays 1975: TRT Genel Mdrlne stanbul niversitesi retim yelerinden Prof. Nevzat Yalnta atand. 20 Mays 1975: Trkiyeye ylda 5 milyar liralk kaak eya girdii, Gneydouda 60.000 kiinin kaaklk yapt akland. 23 Haziran 1975: CHP Genel Bakan Ecevit, Geredede konuma yaparken saldrya urad. 24 Haziran 1975: Diyarbakra bir gezi dzenleyen MHP Genel Bakan Alparslan Trkein kente gelmesiyle olaylar kt. Biri asker kii ld, 46 kii ar yaraland. 24 Temmuz 1975: ABD, Trkiyeye uygulad silah ambargosunu kaldrmay reddetti. 25 Temmuz 1975: Trkiye, ABDye Trkiyedeki ortak savunma sleri anlamalarnn geersiz olduunu, ncirlik ss dndakilere Trk Bayra ekileceini bildirdi. 26 Temmuz 1975: Babakan Demirel, Trkiye-Irak petrol boru hatt ile Aslanta Barajnn temellerini att. 29 Temmuz1975: devralndn aklad. Genelkurmay Bakanl, ncirlik dndaki ABD slerinin

31 Temmuz 1975: SSCB, Trkiyeye askeri helikopter satmay teklif etti. 4 Eyll 1975: Seim kampanyas kapsamnda Elaza giden CHP Genel Bakan Ecevit, kentte saldrya urad. 6 Eyll 1975: Diyarbakrn Lice ilesinde iddetli deprem. 3.000den fazla l var. 12 Eyll 1975: ABDnin silah ambargosu nedeniyle, Libyadan alnan F-5 tipi 7 adet sava ua Trkiyeye getirildi. 2 Ekim 1975: ABD, Trkiyeye uygulad silah ambargosunu ksmen kaldrma karar ald. Trkiyeye daha nceden parasn dedii silahlar verilecek ancak bunlar Kbrsta kullanlmayacak ayrca haha ekimi yasa srecek.
189

11 Ekim 1975: Anayasa Mahkemesi, Devlet Gvenlik Mahkemeleri (DGM) kurulu kanununu Anayasaya aykr bularak iptal etti. 22 Ekim 1975: Avusturya Viyana Bykelimiz Dani Tunalgil, makam odasn basan 3 Ermeni terrist tarafndan ehit edildi. 24 Ekim 1975: Paris Bykelimiz smail Erez ve makam ofr Talip Yener, otomobilin iinde Ermeni terristlerce ehit edildiler. 28 Ekim 1975: Trk Liras devale edildi. 1 dolar 15 TL. oldu. 13 Kasm 1975: Yurdun eitli yerlerinde boykot ve direniler var. 17 Kasm 1975: Lice halk, yapm devam eden evleri de igal elli. 20 Kasm 1975: Trkiye Emeki Partisi (TEP) Genel Bakan Mihri Belli, partisi hakknda alan kovuturmada parti defterlerini savcla teslim etmedii iin stanbul DGM tarafndan tutukland. 23 Kasm 1975: MC Hkmetinin ibana geliinden (31 Mart 1975) bu yana 21 kiinin ldrld, yrysz, direnisiz, boykotsuz ve atmasz bir gnn gemedii akland. 24 Kasm 1975: TRT Genel Mdr Prof. Nevzat Yalnta istifa ederek, stanbul niversitesindeki grevine geri dnd. 6 Aralk 1975: stanbul Barosu avukatlar, Hkmeti anarik olaylara kar uyarmak iin durumalara girmediler. 25 Aralk 1975: 54 gn sren oylamalardan sonra CHPli Kemal Gven 48. oylamada tekrar TBMM Bakanlna seildi. 30 Aralk 1975: SSKda direnie katlan 1248 ii iten atld.

1976

19 Ocak 1976: TRT Genel Mdrlne aban Karata atand. 30 Ocak 1976: Babakan Demirelin yeeni Yahya Demirelin Hayali Mobilya hracat yapt iddias zerine, Babakan Sleyman Demirel hakknda soruturma yapacak olan Hazrlk Komisyonu yeleri, APlilerin engellemesi ile TBMM toplanamaynca seilemedi. 28 ubat 1976: Yahya Demirel iin tutuklama karar verildi. 5 Mart 1976: Hava Kuvvetleri subay ve astsubay elerinin Licede deprem sonrasnda yaptrdklar bir okula, talyan uak yapmcs Air ltalia irketinin, Ankaradaki talyan Bykelisinin eliyle yapt 30.000 dolarlk ba nedeniyle, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Emin Alpkaya istifa etti. 8 Nisan 1976: Kendilerine komandolar adn veren kiilerce, Ankarada eitli yerlere yaplan saldrlarda ve renci olaylarnda, 3 renci ld.

190

28 Nisan 1976: zmir Devlet Gvenlik Mahkemesi Basavcs, lk Ocaklar ubesinin kapatlmasn ve yneticilerinin Trk Ceza Kanununun 141. maddesine gre cezalandrlmalarn istedi. 12 Mays 1976: Babakan Demirelin, Hava Kuvvetleri Komutanlna atanmas kararlatrlan Orgeneral rfan zaydnlnn kararnamesini geri alarak, yerine Korgeneral Cemal Engini atamas zerine, zaydnl dava at. 22 Mays1976: TB-DERin 17 ide bulunan brolar Valiler tarafndan sresiz kapatld. 7 Haziran 1976: Gaziantepte THKO (Trk Halk Kurtulu Ordusu)na bal anaristler ile Gvenlik Kuvvetleri arasnda kan atmada 5 kii ld. 28 Haziran 1976: Anayasa Mahkemesi, Cumhuriyet Savclnn bavurusunu karara balad ve MHPye, yurt dndaki ubelerini kapatmasn bildirdi. 23 Temmuz 1976: Demirel Hkmeti, Hava Kuvvetleri Komutanlna, Korgeneral Cemal Enginin atama kararn, Orgeneral rfan zaydnlnn aleyhte dava amas zerine geri alarak, Orgeneral Ethem Ayan atad. (Ayann ardndan Tahsin ahinkaya Hava Kuvvetleri Komutanlna atanacaktr.) 27 Temmuz 1976: CHP Genel Bakan Blent Ecevite, New Yorkda Kbrsl bir Rum tarafndan baarsz bir suikast giriiminde bulunuldu. 5 Eyll 1976: Elazda MHP ve MSPli gruplar, CHP il binasn taa tuttular, kentte byk apta olaylar kt. 12 kii ld, onlarca kii yaraland. 18 Eyll 1976: DSK, MC iktidarn yasal yollardan drmek iin Genel Yas ilan etti. DGMlere kar, eitli sendikalara bal 100.000den fazla ii, iyerlerinde direnie balad. 21 Eyll 1976: DSK Genel Sekreteri Mehmet Karaca tutukland. 4 Ekim 1976: stanbulda bugn benzin bulunamad. Tat kuyruklar yzlerce metreyi geti. 7 Ekim 1976: Dantay, ileri Bakan Korkut zaln Vedat Dalokay grevden alma ve Ankara Valiliinin TB-DERi kapatma kararlarn iptal elli. 12 Ekim 1976: DGMlerin yeni kurulu kanunu karlamad iin (Anayasa Mahkemesi, DGMlerin Anayasaya aykr olduuna ve kapatlmalarna karar vermi ancak TBMMye yeni kanun karlmas iin bir sre tanmt), geerlilikleri sona erdi. Bu mahkemeler ellerindeki dosyalar normal mahkemeleri devrettiler. 24 Kasm 1976: Van ve evresinde iddetli deprem meydana geldi. Yzlerce l var.

1977

13 Ocak 1977: renci olaylar iddetini iyice artrd. stanbul ve Tuncelide kan atmalarda renciler ld, onlarca yaral var. Kahramanmara ve Ktahyada meydana gelen atmalarda 21 kii yaraland.

191

25 Ocak 1977: stanbul Emniyet Mdrlnden yaplan aklamada, stanbul genelinde son bir yl iinde 510 renci olaynn meydana geldii, bu olaylarda 13 rencinin ld, 254 rencinin yaraland bildirildi. 5 ubat 1977: Ankarada, TB-DER, TM-DER ve TTED bir miting dzenleyerek, MC Hkmetinin tutumunu, partizanl ve terr knad. Gvenlik gleri ile kan atma sonrasnda 60 kii yaraland. 13 ubat 1977: THYnin stanbul-zmir seferini yapan Trakya isimli yolcu ua, 17 yandaki Ankara Polis Koleji rencisi Adnan Minta tarafndan karlmak istendi. Minta tutukland. 16 ubat 1977: Genelkurmay Bakan Org. Semih Sancarn grev sresi 1 yl uzatld. 26 ubat 1977: stanbulda Evlat acsna son adl yrye on binlerce kadn katld. 1 Mart 1977: MC Hkmetinin grevde olduu sre ierisinde TL 9. kez devale edildi. TLnin dolara kar toplam kayb %27ye ulat. Dolar 17.50 TL. 4 Mart 1977: Trkiye Barolar Birliinin ald karar zerine tm yurtta avukatlar davalara girmediler. 9 Mart 1977: Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan MHP hakknda soruturma ald. 19 Mart 1977: THYnin Diyarbakr-Ankara seferini yapan yolcu ua, silahl iki lise rencisi tarafndan Beyruta karld. 26 Nisan 1977: CHP Lideri Ecevit ve beraberindekiler, Niksarda ak hava toplants yaparken, MHP ve APlilerin saldrsna uradlar. 28 Nisan 1977: Ecevit, Erzincanda da saldrya urad. 7 kii yaraland. 1 Mays 1977: Kanl 1 Mays. DSKin stanbul Taksim Meydannda kutlad 1 Mays i Bayram sona ermek zereyken, baz binalarn pencere ve damlarndan mehul kiiler tarafndan alan atele kana buland. On binlerce kiinin zerine alan ate sonucu ou kan panik neticesinde ezilerek olmak zere 34 kii ld, yzlerce kii yaraland. Olayla ilgili olarak 350 kii gzaltna alnd. 15 Mays1977: Trkiyenin, tarihinin en byk dviz skntsn yaadna ilikin haberler byk tepkilere yol at. IMF, Trkiyeye bor vermek iin iki koul ileri srd: 1-Seimler yaplsn, 2-%20 devalasyon yaplsn. 29 Mays 1977: stanbul Sirkeci Tren Gar ile Yeilky Havaalannda ayn saatlerde zaman ayarl bombalar patlad. 5 kii ld, 49 kii yaraland. ki olay da, 28 Mays adl bir Ermeni terr rgt stlendi. Ecevit, zmirin ili Havaalanna indii srada bir Poli sin silahnn ate almas sonucu yannda bulunan Mehmet syan yaraland. Silahn yanllkla ate ald belirtildi, ancak daha sonra silahn zel bir silah olduu ve depodan izinsiz karld tespit edildi. Beyehirde APliler ile MSPliler att. 1 MSPli ld, onlarca kii yaraland. 2 Haziran 1977: Babakan Demirel, CHP Genel Bakan Ecevite gnderdii gizli ve kiiye zel bir mektupta, stihbarat rgtlerinin, Ecevite, Taksim Alannda yaplacak mitingde
192

suikast dzenlenecei haberini aldklarn bildirdi. Ecevit, radyoda yapt bir konumada bu mektubu aklad ve mitinge gideceini syledi. 3 Haziranda, CHP mitingi olaysz ve byk bir kalabalkla yapld. 5 Haziran1977: Genel seimler yapld. CHP: 213, AP: 189, MSP: 24, MHP: 16, CGP: 3, DP: 1 milletvekillii kazand. 9 Haziran 1977: Trkiyenin Vatikan Bykelisi Taha Carm, Romada Ermeni terristlerin dzenledii bir suikast sonucunda ehit edildi. 13 Haziran 1977: Babakan Demirel istifa etti. Bylelikle 1. MC Hkmeti sona erdi. 15 Haziran 1977: Erzurum Atatrk niversitesi Fen Fakltesi retim yesi Do. Dr. Orhan Yavuz, kimlii mehul kiilerce karld ve boaz kesilerek ldrlm bir halde bulundu. 21 Haziran 1977: Ecevit, Kabinesini aklad. 22 Haziran 1977: MC Hkmeti zamannda TRT Genel Mdrlne getirilen ve icraatlar dolaysyla srekli tepki toplayan aban Karata grevinden alnd. Cengiz Taer, TRT Genel Mdrlne getirildi. 24 Haziran 1977: Genlik ve Spor Bakan Yksel akmur, genlik kamplar ad altnda faaliyet gsteren komando kamplarn kapatt. 30 Haziran 1977: MSP Genel Bakan Necmettin Erbakann kardei Akgn Erbakan, Ankara 10. Sulh Ceza Mahkemesince dolandrclk suundan mahkum edildi. 2 Temmuz 1977: Malazgirtte otlak ve su yznden kan bir airet kavgasnda 19 kii ld. 3 Temmuz 1977: CHPnin kurduu aznlk Hkmeti, TBMMde 217 kabul oyuna karlk 229 red oyu ile gvenoyu alamad. Mecliste kavgalar kt. 4 Temmuz 1977: Korutrk, AP Lideri Demirele Hkmeti kurma grevini verdi. 8 Temmuz 1977: - Demirel, Ecevitin AP-CHP Koalisyon nerisini reddetti. 9 Temmuz 1977: Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) Trkiyeden her trl tekstil maddesi ithalini kstlama karar ald. 15 Temmuz 1977: Hac Ali Demirel ile yeeni Yahya Demirelin TIR aralar ithalinde yolsuzluk yaptklar saptand. Buca Eitim Enstitsnde 1972 ylndan beri 500e yakn rencinin snavlara girmeden snf geirildii saptand. 21 Temmuz 1977: 2. Milliyeti Cephe (MC) Hkmeti akland. 26 Temmuz 1977: Babakan Demirel: ktidar, MSP ve MHP ile birleip sola teslim etmemeyi baardk dedi. 29 Temmuz 1977: DSK Bakan Kemal Trkler, MC Hkmetine kar Ulusal Demokratik Cephe ars yapt.

193

1 Austos 1977: AP-MHP-MSP Koalisyon Hkmeti (2. MC Hkmeti) TBMMde yaplan oylamada, 219a karn 229 oyla gvenoyu ald. 4 Austos 1977: Ankarada kan olaylarda, 1 Polis ehit oldu, 4 vatanda da hayatn kaybetti, 5i ar olmak zere onlarca yaral var. 6 Austos 1977: Emekli olan Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Hilmi Fratn yerine, Oramiral Blent Ulusu getirildi. 16 Austos 1977: Elazn An ilesine bal Pul Kynde 75 yandaki Bekir Arabac, anarik olaylar protesto etmek iin kendini yakt. 19 Austos 1977: Ankarada yaplan Ar sanayi toplants elektrik olmad iin mum altnda balad. 30 Austos 1977: Kara Kuvvetleri Komutanlna, Ege Ordu Komutan Org. Kenan Evren getirildi. 3 Eyll 1977: stanbulda yaplan elektrik ksnts, 08.00-21.00 saatleri arasna kadar uzatld. 5 Eyll 1977: Ankaraya gelen IMF yetkilileri ile grmeler balad. 20 Eyll 1977: %10 orannda tekrar devalasyon yapld. Dolar 19.25 TL. 5 Ekim 1977: Kahve satlar durduruldu.TRK- bir muhtra hazrlayarak, parti liderlerine ve Cumhurbakanna verdi. 1 Kasm 1977: Elektrik borcumuzu demediimiz iin, Bulgaristan Trkiyeye verdii elektrii keseceini bildirdi. Dolar karaborsada 27 TL. (Resmi kur, 20 TL) 6 Kasm 1977: TRT Genel Mdrlne Prof. Nevzat Yalnta atand. 17 Kasm1977: Yaklak 165 gndr devam eden TBMM Bakanlk sorunu nihayet zld. 38. turda CHPli Cahit Karaka, 227 oyla Bakan seildi. 21 Kasm 1977: Trkiyenin 210 milyon dolarlk borcunu dememesi zerine, Irak petrol boru hattyla Trkiyeye verdii petrol kesti. 25 Kasm1977: ngilterede yaynlanan Financial Times gazetesi: Trkiye iflas etmi bir lkedir. 5 Aralk 1977: Yerel seimlere 6 gn kala elektrik kesintilerine son verildi. 11 Aralk 1977: Yerel seimler yapld. -Yerel seimler esnasnda yurdun hemen hemen her yerinde protesto ve atmalar grld. 13 kii ld, 87 kii yaraland. 20 Aralk 1977: Elektrik kesintisi tekrar tm yurtta balad. 21 Aralk 1977: 60 milyon dolarlk borcumuzu demediimiz iin Japonya demir sevkiyatn durdurduunu aklad. 24 Aralk 1977: MT stihbarat Bakan Yardmcs, Emekli Albay Sabahattin Savaman, CIA hesabna casusluk yapt gerekesiyle, Genelkurmay Askeri Mahkemesi tarafndan tutukland.

194

31 Aralk 1977: Mecliste yaplan gensoru grmeleri neticesinde Hkmet, 218 olumlu, 228 olumsuz oy ald. lk defa bir Hkmet gensoru ile drld. TBMM Kanunlar Dairesi Ksm Amiri Orhan enda, yabanc lkelere, devlete ait bilgileri vermek iddias ile tutukland. Bu yl iinde anari ve terr olaylar neticesinde 157 kiinin ld, 1667 kiinin yaraland akland.

1978

1 Ocak 1978: Cumhurbakan Korutrk, Hkmeti kurma grevini Ecevite verdi. Ecevit, bir sre nce APden ayrlan 11 milletvekili ile stanbulda Gne Otelde grt. (Bu grme Gne Otel grmesi olarak anlr.) 2 Ocak 1978: Ecevit, Kabinesini aklad. Kabinede, bir sre nce APden ayrlan ve bamsz olan 11 milletvekili ile CGP Genel Bakan Turhan Feyziolu ve DP Genel Bakan Faruk Skanda yer ald. Bylelikle CHP dndan Hkmeti destekleyen herkes birer Bakanlk kazanm oldu. 5 Ocak 1978: Yaplan aklamada, rafinerilerde 2 gnlk petrol kald akland. 8 Ocak 1978: Merkez Bankasnn dviz rezervlerinin 450 milyon dolara dt akland. Son yllarn en dk rakam. 15 Ocak 1978: Son 15 gnde siyasi cinayetler sonucunda 30 kiinin ldrld akland. 16 Ocak 1978: stanbul Emniyetinde yaplan deiiklik sonucu, il Emniyet Mdr Nazmi yibil merkeze alnrken, Asayi ube Mdr Yardmcs Sadettin Tantan Kahramanmaraa atand. 17 Ocak 1978: Ecevit Hkmeti, 218e kar 229 oyla gvenoyu ald. 29 Ocak 1978: Ocak ay ierisinde stanbulda siyasi cinayetler neticesinde 14 kiinin ldrld, 75 kiinin yaraland akland. l genelinde 43 bombalama olay gerekleti. 30 Ocak 1978: Trkiye i ve Kyl Partisi (TKP) kuruldu. Genel Bakanlna Dou Perinek getirildi. 1 ubat 1978: stanbul Samalclar Cezaevinde isyan kt. 2 ubat 1978: Milli Savunma Bakan Hasan Esat Ik, Ordu iinde kontrgerilla yoktur. dedi. 12 ubat 1978: Almanya, Trkiyeye 130 milyon mark kredi at. 15 ubat 1978: Bakanlar Kurulunca, lkenin dviz skntsn hafifletmek iin yurtdna yaplan turistik gezilerin en az 2 ylda bir yaplabilecei kararlatrld. Kredi musluklar ald. Dnya Bankas 350 milyon dolar kredi verdi. 3 Amerikan Bankas toplam 3 milyar dolar kredi aacak. Romanya ile de kredi anlamas yaplyor. 16 ubat 1978: Maliye Bakan Ziya Mezzinolu, ithal eyalarn satnn yasaklandn aklad.
195

1 Mart 1978: Devalasyon yapld. TL. %38 orannda deer kaybetti. 6 Mart 1978: Ya haddinden emekli olan Genelkurmay Bakan Org. Semih Sancar, grevini trenle KKK Org. Kenan Evrene devretti. 8 Mart 1978: Kara Kuvvetleri Komutanlna Org. Nurettin Ersin getirildi. 11 Mart 1978: ABD Bakan Cartern, Trkiyeye kar devam eden ambargoyu devam ettirme istei zerine ABDye nota verildi. 16 Mart 1978: stanbul niversitesi nden kan sol grl 100e yakn rencinin zerine bomba atld ve silahla ate ald. 5 kii ld, 47 kii yaraland. Olayn faillerinden kimse yakalanamad. niversite sresiz kapatld. 18 Mart 1978: stanbul mraniyede silahla ldrlm 5 kiinin cesedi bulundu. Olayla ilgili 80 kii gzaltna alnd. 23 Mart 1978: IMF ile 1.5 milyar dolarlk kredi anlamas yapld. 24 Mart 1978: Ankara Cumhuriyet Savc Yardmcs Doan z, bir suikast sonucu ldrld. 8 Nisan 1978: stanbulda evinin nnde silahl saldrya urayan Hukuk Fakltesi retim yesi Do. Server Tanilli ar yaralanarak fel oldu. 17 Nisan 1978: APli Malatya Belediye Bakan Hamit Fendolu, gnderilen bir bombal paketi aarken, gelini ve iki torunuyla birlikte paralanarak ld. Malatyada byk olaylar balad. 20 Nisan1978: Dev-Gen ve lkc Memurlar Dernei kapatld. 22 Nisan 1978: Malatyada balayan olaylar Kahramanmaraa srad, kent gergin saatler geiriyor, yer yer atmalar var. 23 Nisan 1978: Idrda bir sre nce ldrlen bir lkcnn cenazesinden dnen yaklak 2000 kii, 200e yakn i yerini tahrip etti. ehre askeri birlikler sevk edildi. Gece ve gndz sokaa kma yasa kondu. 27 Nisan 1978: Cengiz Taer TRT Genel Mdrlne getirildi. 1 Mays 1978: Kahramanmarata sa grl 3 kii, mehul kiilerce kuruna dizilerek ldrld. 13 Mays 1978: Milli Savunma Bakan H. Esat Ik, Amerikan ambargosunun kalkmamas zerine, Trkiyedeki Amerikan slerinin kapatlacan aklad. 30 Mays 1978: Babakan Ecevit, ABD Bakan Carter ile Washingtonda grt. 2 Haziran 1978: Madridde Ermeni terristlerin dzenledii saldr sonucunda, Bykelimiz Zeki Kuneralpin makam arabasnda bulunan ei Necla Kuneralp, emekli Bykeli Beir Balcolu ve ofr ldler. Bykeli arata bulunmad iin kurtuldu. 4 Haziran 1978: Babakan Ecevit, New Yorkta finansal kurulularla grerek borlarmz iin gvence verdi.
196

7 Haziran 1978: TKKO terr rgtnn lideri brahim Kaypakkayann yarglamasn yapan Hakim Binba Yaar Deerli, otomobiline konulan bombann patlamas sonucu ar yaraland. 11 Haziran 1978: Cezalarn bir ksmn tecil eden nfaz Kanunu yrrle girdi ve mahkumlarn salverilmesine balanld. 22 Haziran 1978: Ecevit, Moskovada SSCB Devlet Bakan Leonid Brejnev ile grt. 24 Haziran 1978: SSCBnin Trkiyede petrol arayacan aklamalar ortal kartrd. Yabanc petrol irketleri Trkiyeye olan satlarn durdurdular. 27 Haziran 1978: MT Mstearlna emekli Org. Adnan Ersz getirildi. 11 Temmuz 1978: Hacettepe niversitesi retim yesi, sol grl Do. Bedrettin Cmert arabasnda ldrld, olayda ei ar yaral olarak kurtuldu. 17 Temmuz 1978: Dantay, POL-DER ve POL-BRin kapatlmas kararn durdurdu. Her iki demekte tekrar faaliyete balad. 25 Temmuz 1978: ABD Senatosu, Trkiyeye uygulanan silah ambargosunu, uzun tartmalardan sonra artl olarak kaldrlmaya karar verdi. 1 Austosta yaplan oylamada, 205e kar 208 oy ile ambargo kalkt ancak Kbrstan Trk askerinin ekilmesi istendi. 28 Temmuz 1978: IMF, Trkiyeye ac reetesini aklad: Memur kadrosu dondurulsun, maalar artrlmasn, benzine zam yaplsn, KT aklar kapatlsn. 1 Eyll 1978: Ya, benzin, ila ve sabundan sonra kahve de karaborsaya dt. Geim skntsnn yan sra anaride ykseliyor. 30 Eyll 1978: Bu ay iinde 2. kez devalasyon yapld. 9 Ekim 1978: Ankara Bahelievlerde TP yesi 7 gen, kaldklar evde kurun yamuruna tutularak ldrldler. Amerika, Trkiyeye askeri malzeme sevkiyatna balad. 20 Ekim 1978: T Elektrik Fakltesi Dekan Ord. Prof. Bedri Karafakiolu ldrld. TL tekrar devale edildi. 30 Nisandan beri TLnin deeri %38 dt. 26 Ekim 1978: Bingln MHPli Belediye Bakan ile ofr ldrld. Olaydan 1 saat sonra, sol grl Blge Mdr ldrld. 2 Kasm 1978: Samalclar Cezaevinde yatan 13 lkc kat. 18 Aralk 1978: Kahramanmarata bir sinemaya bomba atld. Saldry solcularn yapt iddia edildi ve birden Kahramanmarata gerilim artt. Snni ve Alevi vatandalar sokak atmalarna baladlar. Solcular ise bu saldry kabul etmeyerek, olay lkclerin provokasyonu olarak nitelendirdiler. 22 Aralk 1978: Kahramanmarata 5, Ankarada 3, stanbulda 2, Malatya, Adana ve Eskiehirde 1er kii ldrld. 23 Aralk 1978: Kahramanmara yanyor. Kentin her yerinde atma var. Gvenlik Gleri asayie hakim olamyor. 33 kii ldrld, 100den fazlas ar olmak zere 300den fazla yaral var. Evler ve dkkanlar yakld.

197

24 Aralk 1978: Sivasta sa-sol kavgasnda 9 kii ld, 100den fazla yaral var. la da karaborsaya dt. Pek ok ila piyasada bulunamyor. 18 liralk Eptoin 150 lira. randa aha kar sava balad. Orgeneral Tahsin ahinkaya, Hava Kuvvetleri Komutan oldu. (Darbenin kadrosu tamamland) 8 Aralk 1978: Kahramanmarata atma kt. l says 77ye ykseldi, yaral says 1000i geti. ehir sanki bir i sava yayor. ehre komando birlikleri gnderildi, evre illerden Gvenlik Gleri ehre hareket etti. Jetler Kahramanmara zerinde alaktan uuyor. ehirde sokaa kma yasa kondu. 25 Aralk 1978: Kahramanmarataki l says 98i buldu. Askeri birliklere snan halk adrlara yerletirildi. Bakanlar Kurulu skynetim karar ald. Cumhurbakan Korutrk, Babakan Ecevit ve AP Lideri Demirel ile ayr ayr grt. Ecevit: Skynetim ilan edilebilir. Demirel: Artk yeter demenin zaman gelmitir. Trke: Ecevitin konumas nedeniyle olaylar kmtr. 26 Aralk 1978: Bakanlar Kurulu,sabah saat 07.00den itibaren 13 ilde (stanbul, Ankara, Adana, Elaz, Bingl, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Kars, Kahramanmara, Malatya, Sivas ve Urfa) skynetim ilan etti. 27 Aralk 1978: Kahramanmarata l says 104e kt. 28 Aralk 1978: Tarsus Cumhuriyet Savcs ldrld. 31 Aralk1978: Turistik amal yurtdna klar, 2 seneden 3 seneye kartld.

1979

2 Ocak 1979: Kahramanmara olaylarnda yeteri kadar etkili olamamakla sulanan ileri Bakan rfan zaydnl istifa etti. 3 Ocak 1979: 42 milyonluk Trkiyede, sadece 4 milyon kiinin vergi dedii akland. 12 Ocak 1979: ileri Bakanlna CHP Sakarya Senatr Hasan Fehmi Gne atand. 24 Ocak 1979: Ortak Pazar, Trkiyeye acil yardm grt. AET Komisyonu Trkiyeye verilen kredilerin iki katna karlmasn kararlatrd. 30 Ocak 1979: Amasya Taova Cumhuriyet Savcs, kimlikleri belirlenemeyen kiilerce ldrld. 1 ubat 1979: Milliyet Gazetesi Bayazar ve Genel Yayn Mdr Abdi peki, stanbul Niantanda evinin nnde otomobilinin iindeyken tabanca ile ldrld. Cinayeti daha Sonradan Mehmet Ali Acann iledii tespit edildi. Aca tutukland, yarglanrken cezaevinden kat. Uzun yllar sonra rana dnen mam Humeyniyi Tahranda 2 milyon kii karlad. 21 ubat 1979: CHP Genel Merkezi bombaland. Adana, Ankara ve Karsta meydana gelen olaylarda toplam 7 kii ld.

198

25 ubat 1979: Dnyada yaanan petrol bunalm Trkiyeyi derinden etkiliyor. Akaryakt karneye baland, kriz had safhada. Yunanistandan mazot istendi, olumsuz yant verildi. 13 Mart 1979: Yunanistan, NATOnun askeri kanadna dnd. 15 Mart 1979: Trkiyede CENTOdan ekildiini aklad. 27 Mart 1979: Yeilky Havaalanna dviz yokluundan dolay pist lambas alnamad, pilotlar gnlerce Havaalanna kr ini yaptlar. 1 Nisan 1979: ran slam Cumhuriyeti kuruldu. 7 Nisan 1979: Trkiye Emeki Partisi Genel Bakan Mihri Belli, stanbul Sultanahmetteki parti merkezine giderken yaylm ateine tutularak ar ekilde yaraland. 9 Nisan 1979: CIA hesabna casusluk yapt ne srlen MIT stihbarat Bakan Yardmcs emekli Albay Sebahattin Savaman 17 yl 6 ay hapis cezasna mahkum oldu. 18 Nisan 1979: Adanada militanlar, gzaltna alnan 5 arkadalarn 1 Mays 1979: stanbulda, partililer ile beraber sokaa kan TP Genel Bakan Behice Boran ve TSP Genel Bakan Ahmet Kamaz gzaltna alndlar. stanbulda sokaa kma yasan ihlal eden 1059 kii gzaltna alnd. 2 Mays 1979: Gzaltna alnanlardan 415i serbest braklrken, 644 kii savcla sevk edildi. 8 Mays 1979: Mersin Ar Ceza Mahkemesi Bakan Halit Veliolu ve ei evlerinde, biri bayan terrist tarafndan ldrld. 10 Mays 1979: IMF ile anlama salanamad. Kredi umutlar snd. 11 Mays 1979: stanbul Atakyde, NATO grevlisi 3 Amerikal asker silahl saldrya urad, biri ld, biri yaraland. 14 Mays 1979: TSAD gazetelere ilan vererek, Ecevit Hkmetinin ekilmesini istedi. 15 Mays 1979: Brkselde yaplan NATO toplantsnda Milli Savunma Bakan Neet Akmandor: Gerekli askeri yardm alamayan Trkiyeden, bundan sonra bir ey beklemeyin dedi. 1 Haziran 1979: Ankara Skynetim Komutanl, Dev-Geni kapatt. 4 Haziran 1979: Kahramanmara olaylarnn san 803 kiinin durumas Adanada balad. 330 sank iin idam isteniyor. 11 Haziran 1979: IMFnin artlarn kabul ettik. Devalasyon yapld, dolar 47.10 lira. 30 Haziran 1979: Ankarada MHP Genel Merkezine bomba atld, makineli tfeklerle tarand, 2 kii ld. 13 Temmuz 1979: IMF ile Londrada anlama imzaland. Borlarmz ertelendi. 19 Temmuz 1979: IMF, 320 milyon dolar krediyi onaylad. 30 Temmuz1979: AP Urfa Milletvekili Mehmet Celal Bucak ve yaknlarnn iftara davet edildii Hilvan ilesinin Krba kyndeki ev, otomatik silahl 20 kii tarafndan tarand, 4

199

kii ld, 11 kii yaraland. 1 Austos 1979: 2 gn nce Krba kynde baskna urayan Bucak aireti, Siverekte bir ky bast, 2 kii ld, 10 kii yaraland. 6 Austos 1979: Adanada Hac mer Sabanc Kltr Sitesine bomba atld, 3 ocuk 4 kii ld. laca %100 zam yapld. 18 Austos 1979: Demirel, Apoculara kar Cumhurbakan Korutrkten tedbir istedi. 21 Austos 1979: Komutanlar Gneydouya gittiler. Demirel TBMMde yapt konumada, Gneydouda Devletin yerini Apo alm. dedi. 22 Austos 1979: Bugn Ramazan Bayram ancak tm Yurtta anarik olaylar hz kesmeden devam ediyor. 29 Austos 1979: Son 1 ay ierisinde 17 kiinin ldrld Siverekten, halk g etmeye balad. 28 Eyll 1979: Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakul, lkc olduu ne srlen terristlerce ehit edildi. 5 Ekim1979: Hafta Sonu Gazetesi, Artist Aynur Aydan ile olan ilikisini aklaynca, ileri Bakan Hasan Fehmi Gne istifa etti. 16 Ekim 1979: Babakan Blent Ecevit istifa etti. 18 Ekim 1979: Hkmeti kurma grevi AP Lideri Demirele verildi. 21 Ekim 1979: Kzlay Kan Merkezi tarafndan datlan hastalkl kanlar yznden 30 kiinin ld akland. 24 Ekim 1979: Skynetim 19 ilde 2 ay daha uzatld. 27 Ekim 1979: stanbul Bayrampaada bir kahvehane tarand, 6 kii ld, 6 kii de yaraland. 12 Kasm 1979: AP Lideri Demirel, MHP ve MSPnin dardan destekledii aznlk Hkmetini aklad. 19 Kasm 1979: Gazeteci lhan Darendeliolu, stanbulda ldrld. 20 Kasm 1979: Siyasal Bilgiler Fakltesi Dekan Yardmcs Prof. mit Yaar Doanay ldrld. 25 Kasm1979: Mehmet Ali Aca, askeri cezaevinden kat. AP aznlk Hkmeti, MHP, MSP ve CHPden ayrlan baz milletvekillerinin desteiyle gvenoyu ald. 26 Kasm 1979: stanbulda TOB-DERIi 1 retmen ile 4 ii ldrld. 28 Kasm 1979: - Urfann Hilvan ve Siverek ilelerinde gizli bir Krt partisi kuran 242 Apocu yakaland. 1 Aralk 1979: Babakan Demirel tarafndan, Babakanlk Mstearlna Turgut zal atand. 4 Aralk 1979: Krkhanda 8 kiilik bir alevi ailesi, benzin dklerek yakld.
200

7 Aralk 1979: ktisat Fakltesi retim yesi Prof. Cavit Orhan Tengil, 4 terrist tarafndan kurunlanarak ldrld. 10 Aralk 1979: 52 ilin Emniyet Mdr deitirildi. 15 Aralk 1979: stanbul Beiktata bir kahvehaneye bomba atld, 5 kii ld, 19 kii yaraland. 23 Aralk 1979: Bugn meydana gelen anarik olaylarda toplam 9 kii ld.

1980

2 Ocak 1980: Komutanlarn Hkmete bir uyar mektubu verdii ileri srld ancak mektubu kimse sahiplenmedi. Diyarbakr Belediye Bakan Mehdi Zana hakknda, blclk ve Krt propagandas yapt gerekesiyle dava ald. 5 Ocak 1980: Demirel, Ecevitin AP-CHP ibirlii nerisini reddetti. 16 Austos 1980: Adalet Bakanlnda baz nemli dosya ve belgelerin alnd akland. 24 Ocak 1980: nl 24 Ocak Kararlar alnd. IMFnin isteklerini kabul edildi. Devalasyon sonucu dolar 70 lira oldu. 21 ubat 1980: Byk turizm acentesi TUI, yaanan anari ortam ve can gvenlii olmad gerekesiyle Trkiyeyi kara listeye aldn aklad ve yaplm olan rezervasyonlarn yaklak yarsn iptal etti. 9 Mart 1980: Genelkurmay bakan Org. Kenan Evren, Cumhurbakanlna aday olaca sylentilerini yalanlad. 21 Mart 1980: Nevruz Bayram nedeniyle yurdun eitli yerlerinde kan olaylarda 8 kii ld, onlarca kii yaraland. 23 Mart 1980: TBMMde Cumhurbakanl seimi, aday bulunamad iin yaplamad. 26 Mart 1980: TBMMde Cumhurbakanl seimleri iin turlara baland. Yaplan ilk turda bamsz aday Nurettin Ylmaz 80 oy ald. 1 Nisan 1980: Van Cezaevinde 58 mahkum, kazdklar tnelden kat. 2 Nisan 1980: Devalasyon yapld. Dolar 75 lira oldu. 5 Nisan 1980: Ortadou Gazetesi yazar smail Gereksz, solcular tarafndan ldrld. 6 Nisan 1980: Eskiehirde DSKin dzenledii mitingde kan olaylarda 5 kii ld, 4 kii yaraland. 7 Nisan 1980: 7 yllk grev sresi dolan Cumhurbakan Fahri Korutrk, trenle ankaya Kknden ayrld. Cumhuriyet Senatosu Bakan Ihsan Sabri alayangil, Cumhurbakan Vekili oldu.

201

12 Nisan1980: Yazar mit Kaftancolu, Mslman Kardeler Birlii adl rgt tarafndan ldrld. 22 Nisan 1980: Samalclar Cezaevinden de 23 mahkum kat. 5 Mays 1980: Anayasa Mahkemesi, Trkiye Emeki Partisini kapatt. 28 Mays 1980: MHP Milletvekili ve eski Bakanlardan Gn Sazak ldrld. 10 Haziran 1980: Bu yl iinde 8. kez devalasyon yapld. 23 Haziran 1980: stanbul Bykehir Belediye Bakan Yardmcs Blent Demir, Mslman Kardeler Birlii adl rgt tarafndan ldrld. 28 Haziran 1980: Adana Cezaevinde 16 mahkum, kazdklar tnelden firar ederken Gvenlik Glerinin fark etmesi sonucu atmaya girdiler, 4 mahkum ld, dierleri kamay baard. 3 Temmuz 1980: TBMMden gven isteyen Demirel, 214 red, 227 kabul oyu ald. 4 Temmuz 1980: Cumhurbakanl seimleri bir trl sonuca balanamyor. Partiler arasnda en ufak bir uzlama midi grnmyor. Bunalm Devleti derinden etkiliyor. 5 Temmuz 1980: orum ateler iinde. Alevi-Snni atmas kt. Olaylarda 3 kii ld, 30 kii yaraland. 6 Temmuz 1980: orumda olaylar yattrlamad, atmalar devam ediyor. Kente askeri birlikler gnderildi. Askerler yollara barikatlar kurdu. Sokaa kma yasa kondu. 7 Temmuz 1980: orumda atmalar devam ediyor. l says 20ye kt. 8 Temmuz 1980: Polis ve Asker oruma hakim olabildi, ehirde azda olsa skunet salanabildi. 9 Temmuz 1980: Fatsada 2 Astsubay, DEV-YOLcular tarafndan kuatld. 10 Temmuz 1980: Fatsada gerginlik doruk noktasnda, atmalar devam ediyor. Komando birlikleri ehri kuatt. - orumda atmalar sona erdi, toplam l says 25. 12 Temmuz 1980: Gvenlik Kuvvetleri Fatsaya hakim oldu. 200den fazla kii gzaltna alnd. 16 Temmuz 1980: CHP stanbul Milletvekili Abdurrahman Kksalolu ldrld. 19 Temmuz 1980: Eski Babakanlardan Nihat Erim, solcu terristlerin dzenledii bir suikast sonucu ldrld. 22 Temmuz 1980: DSK eski Genel Bakan ve Maden- Sendikas Bakan Kemal Trkler ldrld. 6 Austos 1980: ASALA militanlar, Trkiyenin Lion Konsolosluunu bastlar, 4 Konsolosluk grevlimiz yaraland. 9 Austos 1980: Kahramanmara olaylarnn faillerinden 22 kii idama mahkum edildi. 27 Austos 1980: Alman Hkmeti, Trkiyeye verdii notada MSP Genel Bakan ve eski Babakan Yardmcs Necmettin Erbakan eroin kaakl ile sulad.
202

28 Austos 1980: Ankara Savcl, Erbakann dokunulmazlnn kaldrlmasn istedi. 5 Eyll 1980: APli Dileri Bakan Hayrettin Erkmen, gensoru ile drld. lk defa bir Bakan gensoru ile drlm oldu. 6 Eyll 1980: MSP, Konyada Kuds kurtarma yry yapt. stiklal Mar okunurken protestolar oldu, baz kiiler yere oturdu. 12 Eyll 1980: DARBE... Genelkurmay Bakan Org. Kenan Evren Bakanlnda, Kara Kuvvetleri Komutan Org. Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Org. Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Org. Sedat Celasundan oluan Milli Gvenlik Konseyi (MGK) ynetime el koydu. Milli Gvenlik Konseyinin yapt aklama ile, Hkmet, Senato ve Parlamento feshedildi. Siyasi Partilerin faaliyetleri durduruldu. Milletvekilleri ve Senatrlerin dokunulmazlklar kaldrld. Tm yurtta saat 05.00den itibaren sokaa kma yasa kondu. Anayasa yrrlkten kaldrld. Tm sendikalar faaliyetten men edildi. Tm dernekler kapatld. Yurtdna klar yasakland. 13 Eyll 1980: Org. Kenan Evren, Devlet Bakanl grevini stlendi. Milli Gvenlik Konseyinden yaplan aklamada, AP Genel Bakan Sleyman Demirel, CHP Genel Bakan Blent Ecevit ve MSP Genel Bakan Necmettin Erbakann gvence altna alndklar bildirildi. 14 Eyll 1980: DSK, HAK-, TRK- ve MSK yneticilerine teslim olmalar iin 15 Eyll gn saat 18.00e dek sre tannd. i ve memur maalarna %70 zam yapld ve tm grevlere son verildii akland. - Alparslan Trke teslim oldu. 15 Eyll 1980: Tm sendikalarn, bankalarda bulunan paralar bloke edildi. Darbeden nce grevde bulunan 51.000 ii iba yapt. 16 Eyll1980: Sendikaclar teslim olmaya baladlar. 17 Eyll 1980: Gzetim altnda tutma sresi 15 gnden 30 gne karld. 18 Eyll 1980: Kenan Evren ve MGK yeleri, TBMMde trenle ant itiler. APden 7, CHPden 25, MHPden 11, MSPden 5 ve Bamszlardan 2 olmak zere toplam 50 parlamenter gzetim ve gvence altna alnd akland. 19 Eyll 1980: Avrupa Parlamentosu, AET-Trkiye ilikilerinin askya alnmasn reddetti. Enflasyon orannn %78 olduu akland. 20 Eyll 1980: Devlet Bakan ve Genelkurmay Bakan Org. Kenan Evren, eski Deniz Kuvvetleri Komutan emekli Oramiral Blent Ulusuyu Hkmeti kurmakla grevlendirdi. 21 Eyll 1980: Blent Ulusu, Kabinesini aklad. 21 Eyll 1980: Deiiklik yaplan yeni Skynetim Kanunu yrrle girdi. 22 Eyll1980: TRK-e bal kapatlan sendikalarn yeniden almasna karar verildi. 26 Eyll 1980: Ellerindeki silah ve patlayc maddeleri 15 gn iinde teslim edenlerin affedilecei akland.

203

27 Eyll 1980: Hkmet programn, Milli Gvenlik Konseyine sundu. 8 Ekim 1980: Balgat Katliam sanklarndan sac Mustafa Pehlivanolu ile Telsizler Katliam sanklarndan solcu Necdet Adal idam edildi. 8 yldan beri uygulanan ilk idam cezalar. Su ileyen milletvekillerinin dosyalar, mahkemelere gnderilmeye baland. 10 Ekim 1980: MGK, faaliyetleri durdurulan sendikalara kayyum tayinini ngren yasay onaylad. 11 Ekim 1980: Gvence altnda tutulan parlamenterler ile sendikaclarn salverilmesine baland. 13 Ekim1980: Mnih-stanbul seferini yaparken aknc olduklarn syleyen 4 terrist tarafndan karlan THYye ait uak, korsanlar tarafndan Diyarbakra indirildi. Siyasi Partilere kayyum tayinini ngren yasa kabul edildi. 14 Ekim 1980: Korsanlar tarafndan Diyarbakra karlan uaa operasyon dzenlendi. Korsanlar yakaland. 17 Ekim 1980: 27 ilin valisi deitirildi. 22 Ekim 1980: Gzaltnda tutulan 500 DSK yesi, serbest brakld. 23 Ekim 1980: 160.000 silahn yetkili makamlara teslim edildii akland. 24 Ekim 1980: 14 Eyll tarihinde Yzba Blent Angn ehit eden Serdar Soyergin, idam edildi. Demirel ve Ecevitin evlerinde ifadeleri alnd. 27 Ekim 1980: Geici Anayasa akland. Siyasi Partiler ve Sendikalar dndaki kurululara Kayyum tayinini ngren yasa, MGKda kabul edildi. 30 Ekim 1980: Ecevit, CHP Genel Bakanlndan istifa etti. 7 Kasm 1980: Toplu olarak ilenen sularda gzaltnda tutma sresi 30 gnden 90 gne karld. 34 tutuklu bulunan 44 eski milletvekili hakknda dava ald. 8 Kasm 1980: MGK bnyesinde, yurt dnda Trkiye aleyhindeki propagandalar izleyecek bir denetleme kurulu oluturulduu renildi. 10 Kasm 1980: Gvenlik Kuvvetlerince gzaltna alnan yazar ve yaync lhan Erdostun askeri arala Mamak Cezaevine gtrlrken, bir askerin bana vurmas sonucu ld akland. 11 Kasm 1980: Cumhuriyet Gazetesi kapatld. 1 Aralk 1980: srail ile ilikiler donduruldu. 24 Aralk 1980: Irak, Trkiyenin tm petrol ihtiyacn karlamay taahht etti.

204

KAYNAKLAR

KTAP VE MAKALELER

274, 275 Sayl Yasa Deiiklikleri ve CHP, Ankara: Ulusal Basmevi, 1970. Ahmad, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451980), ev. Ahmet Fethi, stanbul: Hil Yayn, 1994. Aker, Ahmet, 12 Mart Dneminde Da Baml Tekelleme, stanbul: Sander Yaynlar, 1972. Aksoy, Muammer, Partizan Radyo ve DP, Ankara: Ayyldz Matbaas, 1960. Aldkat, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 AnayasasII, stanbul: Hsntabiat Matbaas, 1966. Altan, etin, Sulanan Yazlar (1960dan Bu Yana Sahte Demokrasi Talannn arklar PDM, Marksist Adan Parlamentoda Ne Dedik?), stanbul: Yaylack Matbaas, ty. Altan, Mehmet, Darbelerin Ekonomisi, stanbul: yi Adam Yaynlar, 2001. Altndal, Aytun, Haha ve Emperyalizm, stanbul: Havass Yaynlar, 1979. Altu, Kurtul, 12 Mart ve Nihat Erim Olay, Ankara: Yedign Yaynlar, 1973. Anday, Melih Cevdet, Hakaret, Cumhuriyet, 22 Kasm 1974. Arcayrek, Cneyt, ankayaya Giden Yol 19711973 (Cneyt Arcayrek Aklyor6), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985. Arcayrek, Cneyt, Demirel Dnemi 12 Mart Darbesi 19651971 (Cneyt Arcayrek Aklyor5), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985. Arcayrek, Cneyt, Demokrasinin Sonbahar 19771978 (Cneyt Arcayrek Aklyor 7), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985. Aren, Sadun, TP Olay 19611971, stanbul: Cem Yaynevi, 1993. Ate, Toktam, 68li Olmak, Ankara: mit Yaynclk, 1992. Avcolu, Doan, Trkiyenin Dzeni [Dn-Bugn-Yarn], Ankara: Bilgi Yaynevi, 1969. Aybar, Mehmet Ali, 12 Marttan Sonra (meclis konumalar), stanbul: Sinan Yaynlar, 1973. Aydemir, Talat. Ve Talat Aydemir Konuuyor, stanbul: May Yaynlar, 1966. Azrak, Ali lk, Trk Anayasa Mahkemesi, HFD, Cilt 28, Say 34 (1962), 649 700. Bace, H. Emre, Trk Parlamento Tarihi, TBMM XV. Dnem (1973-1977), Yasama, Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay. 2012.

205

Bace, H. Emre, Trk Parlamento Tarihi, TBMM XV. Dnem (1973-1977), Denetim, Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay. 2012. Balc, Muharrem, MGK ve Demokrasi (Hukuk-Ordu-Siyaset), stanbul: Yneli Yaynlar, 1998. Batur, Muhsin, Anlar ve Grler ( Dnemin Perde Arkas), stanbul: Milliyet Yaynlar, 1985. Behram, Nihat, Daraacnda Fidan, stanbul Genda Yaynlar, 1996. Berkes, Niyazi, Unutulan Yllar, stanbul: letiim Yaynlar, 2006. Bican, Mehmet, Devrim in Genlik Hareketleri, Ankara: Gvendi Matbaas, 1970. Bilgi, Sadettin, Hatralar, stanbul: Boazii Yaynlar, 2002. Birand, Mehmet Ali/ Dndar, Can/ apl, Blent, 12 Mart (htillin Penesindeki Demokrasi), Ankara: mge Kitabevi, 1994. Bozbeyli, Ferruh, Alaca Siyaset (Siyasi Hikyeler), stanbul: Babli Kltr Yayncl, 2000. Bozbeyli, Ferruh, Birinci Cemre Siyasi Hikyeler, stanbul: Seluklu Yaynlar, 1977. Bozdemir, Mevlt, Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar, Ankara: ASBF Yaynlar, 1982. Bozkr, Grcan, Prof. Dr. Turhan Feyziolu'nun Siyasi Kiilii, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl 19961997 Cilt 2, Say:67, 227262. Bulut, Arslan, Trk-Devrimci Diyalogu (Dou Perinek ve Attil lhanla Rportajlar), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1998. Brn, Vecdi, Kansz htilal (Trk Ordusunun Zaferi), stanbul: Ekicigil Yaynevi, 1960. Cebeci, Srr Yksel, Demirel ve polemik, Tercman, 2 ubat 2006. een, Anl, Trkiyede Sendikaclk, Ankara: zgr nsan Yaynlar, 1973. elen, Tuncay / Grcan, mer, 68 Genlii ve Katledilii (Hesaplama), Ankara: Svari Yaynclk, 2006. Darendeliolu, lhan, Trkiyede Komnist Hareketler, stanbul: Toker Yaynlar, 1979. Demirel, Hseyin, 12 Martn yz (Nasl Geldi, Nasl Geti?), stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1977. Dilligil, Turhan, (Sokaktaki Adam), Allahsz Gardiyan, Ankara: Gne Matbaaclk, 1966. Duman, Doan, slamc Genliin Serveni, Birikim, Say 95 Mart 1997. Ecevit, Blent, Demokratik Solda Temel Kavramlar ve Sorunlar, (smail Cem ile rportaj), Ankara: Ajans-Trk Matbaaclk, 1975. Ecevit, Blent, Ortann Solu, stanbul: Tekin Yaynevi, 1974 (1968). Ecevit, Blent, Perdeyi Kaldryorum, Ankara: Ajans-Trk Matbaaclk Sanayi, 1972 (?).
206

Ekmeki, Mustafa, Bir Bakanlk Seimi (Yaz Dizisi), Cumhuriyet, 17 Mart 1980. Elverdi, Ali, Ben Korkacak Adam mym? laan, Emin, craatn inden, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987, 296309. Elverdi, Ali, Bu Vatana Kastedenler (Ali Elverdi Paa Anlatyor), stanbul: Yeni Asya Yaynlar, 1977. Erolu, Ergin, Snflar Asndan 12 Mart: 12 Mart Devam Eriyor mu? stanbul: Soyut Yaynlar, 1974. Eroul, Cem, Anatzeye Giri, Ankara: maj Yaynclk, 1993. Esin, Numan, Devrim ve Demokrasi (Bir 27 Maysnn Anlar), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005. Giritli, smet, Komnizm, Sosyalizm ve Anayasamz, stanbul: Baha Matbaas, 1967. Gldemir, Ufuk, evik Kuvvetin Glgesinde Trkiye (19801984), stanbul: Tekin Yaynevi, 1986. Gldemir, Ufuk, Kanat Operasyonu, stanbul: Tekin Yaynevi, ty. Gresin, Ecvet, Yeni Parti, Cumhuriyet, 27 Ocak 1970. Grkan, Celil, 12 Marta Be Kala, stanbul: Tekin Yaynevi, 1986. Hasan Cemal, Cumhuriyeti ok Sevmitim (Cumhuriyet Gazetesindeki Savan Perde Arkas), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005. Hasan Cemal, Kimse Kzmasn Kendimi Yazdm, stanbul: Doan Kitaplk A, 1999. Hekimolu, Merref,27 Maysn Roman, stanbul: ada Yaynlar, 1975. http://faikturun.wordpress.com/ (Eriim: 12.12.2012). Ilcak, Nazl, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner) [El Yazs tiraflarla], Yayn Yeri, Yaynevi ve Yl Bilinmiyor. Ilcak, Nazl, 12 Mart Cuntalar (Demokrasinin Srtndaki Haner), stanbul: TMA Yaynlar, 2001. lhan, Attil, Hangi Sol, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1980. peki, Abdi, Sunayn Forml ve Partiler, Milliyet, 19 Mart 1971 ( 2. Bask). smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart (nedenleri.. Yaps..sonular), (ki Cilt bir arada), stanbul: Cem Yaynevi, 1980. smail Cem, Tarih Asndan 12 Mart (tarihteki yeri ve sonular), C2, stanbul: Cem Yaynevi, 1977. smail Cem, TRTde 500 Gn, stanbul: Geliim Yaynlar, 1976. men, Fatma Hikmet, Parlamentoda 9 Yl (TP Senatr Olarak 19661975 Dnemi Parlamento almalar), Ankara: ark Matbaas, 1976. Kaplan, smail, Trkiyede Milli Eitim deolojisi ve Siyasal Toplumsallama zerindeki Etkisi, stanbul: letiim Yaynlar, 1999.
207

Karadeniz, Harun, Olayl Yllar ve Genlik, stanbul: May Yaynlar, 1975. Kray, Mbeccel, Trk Toplumunda Yapsal Deime, Kray, Mbeccel, Toplumsal Yap Toplumsal Deime, iinde stanbul: Balam Yaynlar, 1999, 327341. Kurat, Akdes Nimet, Bakan Lyndon B. Johnson ve ABD Cumhurbakanl, Ankara: Dost Yaynlar, 1964. Kuray, Sarp, syan ve Tevekkl, stanbul: Birharf Yaynlar, 2008. Kkkln, smail, Cumhurbakanl Seimleri ve Ispartal, Yerel Siyaset, Yl: 2, Say: 20, Austos 2007, 4550. Krk, Erturul, THKP-C, Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, C 7, stanbul: letiim Yaynlar, 1988, 21982199. Lainer, mer, Trk Militarizmi, Birikim, Say: 160161, Austos-Eyll 2002. Makal, Tahir Kutsi, Benim, Benim, O Benim (Siyaset Sahnesinden ehreler), stanbul: nan Yaynlar, 1987. Mehmed Kemal, 12 Mart, fkeli Generaller ve kence, stanbul: Soyut Yaynlar, 1974.. Mirkelamolu, Necip, Ecevit Eceviti Anlatyor, stanbul: Kervan Yaynlar, ty. Mumcu, Uur, kmaz Sokak, stanbul: Tekin Yaynevi, 1979. Mumcu, Uur, Sakncal Piyade, stanbul: Tekin Yaynevi, 1977. Nadi, Nadir, Bir Parti Kapatld, Cumhuriyet, 23 Mays 1971. Oran, Baskn, Nerde O Eski Mapushaneler, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991. ksz, Mehmet, Faizme Kar Her Ynyle Ecevit (ada Bir Lider, ad Bir Parlamento), Ankara: Nisan ymen, rsan, Bir htill Daha Var 19081980, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987. zbey, Cemal, Demokrat Partiyi Nasl Kapattrdm, Ankara: Emek Basm Yaymevi, 1961. zbudun, Ergun, Trk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2000.. zdek, Refik, Hedef TRT, Ankara: Ayyldz Matbaas, 1977. zdemir, Hikmet, Bir lk Yapt: Trkiyenin Dzeni, Yapt, Say 2, Cilt 47, Aralk-Ocak 19831984, 101107. zdemir, Hikmet, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul: z Yaynclk, 1995. zdemir, Hikmet, Trkiye Cumhuriyetinde Rejim ve Asker likisi zerine Bir nceleme, stanbul: z Yaynclk, 1993. zgen, Mahmut hsan, TKP ve Organize Genlik Hareketleri, stanbul: 14 Mays Yaynlar, 1982. ztrk, Kazm (Hazrlayan), Son Deiiklikleriyle Gerekeli Anayasa [Karlatrmal Gerekeler ve lgili Mevzuat], Ankara: Bilgi Yaynevi, Ekim 1971.
208

Perinek, Dou, Anayasa ve Partiler Rejimi (Trkiyede Siyasi Partilerin Dzeni ve Yasaklanmas), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1985. Saml, Gner, kence (Yaar Kemalin nszyle), stanbul: Tan Yaynlar, 1973. Sarbay, Ali Yaar, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas (MSP rnek Olay), stanbul: Alan Yaynclk, 1985. Seluk, lhan, Ziverbey Kk, stanbul: ada Yaynlar, 1987. Sertel, Yldz, Trkiyede lerici Akmlar ve Kalknma Davamz, stanbul: Cem Yaynevi, 1978. Sevin, Necdet, Yazarn Kurunlatan Yazlar, stanbul: Dede Korkut Yaynlar, 1978. Soysal, lhami, Sfra Sfr Elde Sfr, stanbul: Kita Yaynlar, 1969. Soysal, Sevgi, Yldrm Blge Kadnlar Kouu, Ankara: Bilgi Yaynevi, ty. Sunay, Cengiz, "Muhsin Batur'un Anlarnda 27 Mays, 12 Mart ve Sonras", Dnen Siyaset, Yl: 2009, Say: 25, 257278. Sunay, Cengiz, 27 Mays ve Kfr Edebiyat, Trkiye Gnl, Say:101, BAHAR 2010, 4268. Sunay, Cengiz, Trk Siyasetinde Sivil-Asker likileri (27 Mays12 Mart12 Eyll ve Sonras), Ankara: Orion Kitabevi, 2010. T.C. Gerekeli Anayasa ve stanbul: May Yaynlar, 1971. Talas, Cahit, Toplumsal Politika, Ankara: mge Kitabevi, 1990. Tanr, Blent, ki Anayasa 19611982, stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.. 1986. TBMM Tutanaklar [Deniz Gezmi, Yusuf Aslan, Hseyin nan) dam Grmeleri2, BDS Yaynlar, 1988. THKP-C (douu ve ilk eylemleri), stanbul: Kaynak Yaynlar, 1987. Toker, Metin, DPnin Altn Yllar (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991. Tu, A. Baki, Trkiye Gerekleri ve Soysal Davas (12 Mart 1971), Bursa: Ak Ofset, 1995. Tunkanat, Haydar, kili Anlamalarn yz, Ankara: Ekim Yaynevi, 1970. Turan, lter, Parti Disiplini [Kapsam, Tarihe, Tevik Eden Sebepler], FM, Cilt 28, Say 14 (1968), 79102. Turgut, Hulusi, Demirelin Dnyas 1. Cilt (Bir Liderin Douu 19241962; Bir Liderin Ykselii 19621971), stanbul: ABC Ajans Yaynlar, 1992. Turhan, Talat, Bomba Davas (Savunma1), stanbul: Yazarn Kendi Yayn, 1986. Turhan, Talat, Bomba Davas (Savunma2), stanbul: Yazarn Kendi Yayn, 1986. Turhan, Talat, Kontrgerilla Cumhuriyeti, stanbul: Tmzamanlar Yaynclk, 1994. Tualp, Erbil, Ben Tarihim Bay Bakan, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1989.
209

Trkiye Gerekleri ve Terrizm (Beyaz Kitap), Ankara: Babakanln Emri ile Bakanlklararas Bir Kurul Tarafndan Hazrlanmtr, 1973. Ulay, Stk, Giderayak, stanbul: Ad Yaynlar A.. 1996. Ulay, Stk, Harbiye Silh Bana! (27 Mays 1960) (General Stk Ulayn Anlar), stanbul: Ar Matbaas, 1968. Wise, David / Ross, Thomas, Grnmeyen Hkmet CIA (Amerikan stihbarat Tekilt), Ankara: Sol Yaynlar, 1966. Yaln, Soner, Hangi Erbakan, Ankara: Baak Yaynlar, 1994. Yetkin, etin, Trkiyede Soldaki Blnmeler 19601970 (tartmalar, nedenler, zm nerileri), Ankara: Toplum Yaynlar, 1970.

BELGELER

12 Mart Trkiyeyi Kurtarma Harekt zerine Bir Deerlendirme, [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 90094]. 27 Maysn 11nci Yldnm Dolaysyla Babakan Erimin TRT Muhabiriyle Yapt Grme, Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. 9 Ekim 1971 Cumartesi Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odasnda Yaplan Toplant Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76231/39 Aras]. Babakan Nihat Erim, Anayasann Sosyal ve ktisadi Haklar ve devler Blm ile darenin Esaslar Blmnde Yaplacak Deiiklikleri Bir Radyo-Televizyon Grmesi ile Aklad, [9 Haziran 1971 Radyolarda 10 Haziran 1971 Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. Babakan Nihat Erimin, TRT Haber Merkezinden Doan Kasarolu ve Haluk Tuncal ile Radyo-Televizyon Grmesinin, Genel Gereke ile (Temel Haklar ve devler) Blmnde Yaplacak Deiikliklere likin lk Ksm, [8 Haziran 1971-Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. Sayn Cumhurbakanmzn 28 Ekim 1971 Perembe Gn MGP Genel Bakan Sayn Turhan Feyziolu ile Yapt Grmeye Ait Tutanak baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76291/9 Aras].

210

Sayn Cumhurbakanmzn Sayn Demirel ve Ecevit ile grmesinden sonra, gerekirse kamuoyuna yapabilecekleri aklama tasla [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 6/1714; Fihrist No: 731]. TRT ve Yarg Organlar [13 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624]. niversite zerklii [12 Haziran 1971 Radyolarda ve Televizyonda Yaynlanmtr] Babakan Prof. Dr. Nihat Erimin TRTde Yapt Anayasa Konumalar (27 Mays, 8, 9 [10], 12, 13 Haziran ve 20 Temmuz 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6624].. 11.01.1971 tarihli Trk-in Parti Kurma almalar, baln tayan belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778145]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7984]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Trkiye i Partisinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79845]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, ANT Dergisinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79846]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Proleter Devrimci Aydnlk evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79848]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Devrim evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798411]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Aydnlk Sosyalist evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798413]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Sosyalist evresinin Gr Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798415]. 12 Mart Muhtras ve Sayn Erim Kabinesine Kar Ar Sol Mihraklarn Tutumu ve Muhtemel Gelimeler Hakknda ok Gizli bareli Not Ekinde Yer Alan, Muhtemel Gelimeler Bahsi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 798421].

211

12 Mart Muhtrasnn Sa Basndaki Yanklar baln tayan 21.03.1971 tarihli ok Gizli bareli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7965]. 13 Ekim 1971 aramba Gn Sayn Cumhurbakanmzn alma Odalarnda Yaplan Toplantnn Zapt baln tayan ok gizli ibareli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/69; Fihrist No: 76251/20 Aras]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79618]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79619]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796110]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796111]. 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 796112]. 17.03.1971 tarihli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79616]. Ankara, Hacettepe, stanbul, Atatrk ve Ege niversiteleri bir ksm retim yeleri adna Temsil Heyeti tarafndan,Byk Trk Milletine! hitabyla yaynlanan 15.03.1971 tarihli bildiri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 770911]. Av. Cemal zbey tarafndan Cumhurbakanl Yksek Makamna hitapl 18.03.1971 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 7709 26]. Balkesir Milletvekili Mevlt Ylmaz tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 02.12.1972 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 26; Fihrist No: 7990]. Birlik Partisi Genel Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilen 07.01.1971 tarih ve 140 sayl yaz ve eki [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778147]. Byk Anadolu Partisi Genel Bakan Ahmet Mithat Aslan tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya ekilen 04.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778172]. Byk Anadolu Partisi Genel Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 10.01.1971 tarih ve 59/1971 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778175]. Cumhurbakan Cevdet Sunayn Silahl Kuvvetlerce Verilen 12 Mart 1971 Tarihli Muhtra Hakknda Trk Milletine Mesaj (Ankara, 15 Mart 1971) [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7961].
212

Cumhurbakanl Genel Sekreterlii tarafndan Kocaeli Milletvekili Prof. Dr. Nihat Erime gnderilen 19.01.1971 tarih ve bil sayl yaz 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79631]. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 08.01.1971 tarih ve 3/146 sayl yazs eki [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778132]. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 27 Ekim 1971 tarihli [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/521; Fihrist No: 62881]. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 28 Ekim 1971 [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/521; Fihrist No: 6288]. tarihli bildirisi bildirisi

Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin, Babakanlk, Cumhuriyet Senatosu Genel Sekreterlii ve Millet Meclisi Genel Sekreterliine datml, 05.01.1971 tarih, 4/5 ve 4/6 sayl yazs ekinde yer alan Cumhurbakan Cevdet Sunayn 31.12.1970 tarihli Yeni Yl Sylevi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778122]. Cumhurbakanl Makamna sunulan Byk Anadolu Partisi konulu 22.01.1971 tarihli bilgi notu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778173]. Cumhurbakanl tarafndan CHP Genel Bakanlna gnderilen 19.03.1971 tarih ve bil sayl yaz 14.03.1971 tarihli belge [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 7963]. Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grup Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Genel Sekreterliine gnderilen 08.01.1971 tarih ve 56 sayl yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778150]. DSK (Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu) Kocaeli Blge Temsilciliinin 13.03.1971 tarihli basn blteni [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/613; Fihrist No: 77097]. Diyarbakr Bamsz Senatr Selahattin Cizreliolu ve Ankara Bamsz Senatr Turgut Cebe tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 09.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778152]. Eski orum Milletvekili Nejdet Ycer tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 20.03.1971 tarihli mektup [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 13; Fihrist No: 770937]. Genelkurmay Bakan Org. Memduh Tama tarafndan Trk Silahl Kuvvetlerine hitaben kaleme alnan 31.12.1970 (?) tarihli yeni yl mesaj [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778116]. Gven Partisi TBMM Grubu Bakanl tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi, Yer No: 5/511; Fihrist No: 6/24]. Gven Partisi TBMM Grubu tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 25.11.1970 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/527; Fihrist No: 6913].

213

i Hsamettin Gven tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 09.01.1971 tarihli telgraf [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778154]. Kocaeli Milletvekili Nihat Erim tarafndan CHP Genel Bakan smet nnye gnderilen 19.03.1971 tarihli istifa mektubu [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79633]. Kocaeli Milletvekili Nihat Erim tarafndan CHP Genel Bakanlna gnderilen 19.03.1971 tarihli dileke [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79632]. Kumandanlarn Muhtras ve Kurulan Hkmet Hakknda Sa Basndaki Yanklar ve Sa Cephenin, Krtlerin, Aznlklarn Gr ve Dnleri Hakknda ok Gizli bareli Not [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79658]. Mara Bamsz Milletvekili brahim ztrk tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 05.01.1971 tarihli yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778131]. Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakanl tarafndan yaynlanan 18.12.1970 tarihli bildiri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 77819]. Mustafa Kemal Dernei tarafndan Cumhurbakanl makamna gnderilen 27.12.1970 tarih ve zel sayl yaz [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 77815]. Ordunun Verdii Muhtra ile lgili Muhtelif Sa Basnda Neredilen ok Gizli bareli Makale, Fkra ve Yorumlardan nemli zetler [ Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79652]. demi Kaymakam Yusuf Doan tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 01.01.1971 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/24]. Prof. Dr. Nihat Erimin kimlii [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/6 24; Fihrist No: 79634]. Sayn Cumhurbakannn Trkiye Byk Millet Meclisinde Grubu Olan Siyasi Partilerin Heyetleri ve Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu ve Kontenjan Grubu Bakanlaryla Yapaca stiareler in 17.03.1971 Tarihli Muhtra [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/624; Fihrist No: 79614]. Sivas Senatr Hseyin ztrk tarafndan Cumhurbakanl Makamna gnderilen 18.12.1970 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 7781]. TBMM Cumhuriyet Halk Partisi Grup Bakanlnn 02.04.2012 tarih ve 303 sayl yazs. TC Babakanlk Basn Merkezi Bildirisi [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/524; Fihrist No: 6625]. Tekstil ileri Sendikas Genel Bakan Vekili Sabri Tl tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 01.01.1971 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/18].
214

Turhan Feyziolu tarafndan Sayn Cumhurbakanna 7 Ocak 1971 Gn ifahen Arzedilmi Olan Hususlarla lgili Not Baln tayan 21.01.1971 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/619; Fihrist No: 778155]. Trk Aydnlar Oca tarafndan Cumhurbakan Cevdet Sunaya gnderilen 16.07.1971 tarihli yaz ve ekleri [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/712; Fihrist No: 9009] Trkiye Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin 27.10.1971 tarihli [Cumhurbakanl Cevdet Sunay Arivi Yer No: 5/521; Fihrist No: 62881]. yazs

Zonguldak Senatr Ahmet Demiryce tarafndan Cumhurbakanl Makamna ekilen 23.12.1970 tarihli telgraf [Trkiye Cumhurbakanl Evrak No: 3/15].

BLGSNE BAVURULANLAR

9ncu Cumhurbakan Sleyman Demirelin 07.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.4518.55]. Hasan Celal Gzelin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0014.08]. Blend Ulusunun 14.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0012.45]. Mustafa Kalemlinin 21.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.0914.42]. Bedii Faikin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.3013.15]. Sleyman Arif Emrenin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 12.00?]. Numan Esinin 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 12.00?]. Talat Turhann 26.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 17.3719.00]. Prof. Dr. Mete Tunayn 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 11.4213.00]. Rasim Cinislinin 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 18.0219.05]. Ali Krcann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.2011.40]. Snmez Targann 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 19.0819.40].

215

Kurtul Altuun 11.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.1015.20]. Erturul Krknn 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 10.3012.06]. Ferruh Bozbeylinin 31.10.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 14.0315.26].

GAZETELER

Adalet, 22 Aralk 1970. Akam, 27 Eyll 1960. Akam, 17 ubat 1969. Akam, 22 Mays 1971. Akam, 22 Mays 1971. Akam, 22 Mays 1971. Akam, 27 Nisan 1971. Cumhuriyet, 10 Ekim 1971 Cumhuriyet, 15 Mays 1972. Cumhuriyet, 15 Mays 1972. Cumhuriyet, 22 Aralk 1970. Cumhuriyet, 23 Mays 1971. Cumhuriyet, 23 Mays 1971. Cumhuriyet, 27 Ekim 1971. Cumhuriyet, 27 Ocak 1970. Cumhuriyet, 27 Ocak 1970. Gnaydn, 1 Aralk 1971. Gnaydn, 17 Temmuz 1971. Hrriyet, 12 Mart 1971 (Yldrm Bask). Hrriyet, 13 ubat 1971. Hrriyet, 15 Ekim 1973. Hrriyet, 16 ubat 1971. Hrriyet, 18 Mart 1971. Hrriyet, 18 Mart 1971.

216

Hrriyet, 24 Mart 1971. Hrriyet, 24 Mart 1971. Hrriyet, 24 Mart 1971. Hrriyet, 28 Mart 1972. Hrriyet, 28 Mart 1972. Hrriyet, 31 Mart 1972. Hrriyet, 5 Mart 1971. Milliyet, 1 Nisan 1975. Milliyet, 11 Mart 1971. Milliyet, 11 Mart 1971. Milliyet, 13 Ekim 1969. Milliyet, 19 Austos 1969. Milliyet, 19 Mart 1971 (2. Bask). Milliyet, 22 Mart 1971. Milliyet, 22 Mart 1971. Milliyet, 23 Ekim 1972. Milliyet, 5 Kasm 1972. Milliyet, 5 Temmuz 1974. Son Havadis, 22 Aralk 1970. Son Posta, 3 Mays 1947. Tercman, 21 Ocak 1971. Yeni Gazete, 22 Aralk 1970. Yeni stanbul, 6 Mays 1972. EKLER

217