TRK DESTANLARINDA EVREN TASARIMI Yard. Do. Dr.

Mustafa ARSLAN* Tasarm, daha nce alglanm olan bir nesne veya olayn bilinte ortaya kan ekli, biimidir. Bu zihinde ortaya k, be duyuyla hissetmeye, hayal ile cisimlendirmeye, sezgilerle alglamaya, kyaslamaya ve anlamlandrmaya dayanr. lkel insann nesnel lemle ilgili ilk merak ve bilme ihtiyacn karlamak zere sorduu evrensel sorulara, kendi alg ve tecrbesi dhilinde bulduu cevaplar, onun ilk kabullerini ve zihinsel tasarmlarn oluturur. nsann, kendi tanmlad evrende kavrad nesnelerin imgeleriyle kurduu zihinsel tasarmlar, evren/dnyann da modelidir. Buna bal olarak, bilinmeyene ilikin her ayrnty aklayan bir bilgi sistemi ortaya kar. Her trl kozmik olay, bu bilgi sistemiyle aklanr ve yorumlanr. Bir anlamda insann kendisi ve evresiyle ilgili her ey, onun tasarmdr. Tasarmlar iddia edilebildii lde bir gereklik kabul edilir ve onlar btn dnlebilen ve tecrbe edilen bilginin niteliini, biimini dile getirirler. Farkl tanmlar yaplmakla birlikte, kesintisiz biimde bugne uzanan dnce tarihindeki bir ilk halka; insan bilincinin tarihsel serveninde bir duru noktas eklinde ifade edilebilecek olan mitik dnce ve mitler, nesnel leme ilikin ilk zihinsel tasarmlarn kalplamasdr. Bir baka deyile bu zihinsel kalplamalar, nce temel deerler ve derin anlamlar eklinde ilk bilgileri ve bilinci, sonra da e ve artzamanl formlar iinde d dnyaya yansyan, yeryznn ve kinatn oluumuna, kaostan kozmosa geie dair bilgileri ihtiva eden kltrel kurgular ortaya karmlardr.1 Bunlarn oluumunda insann fizyolojik yaps ve dnme yetisi kadar, iinde yaad evre ve artlarn da nemli olduu kabul edilir.2 Trklerin kltr hayatnn temelinde Orta Asya bozkrlarndaki gebelik ve hayvancla dayal hayat tarznn ekillendirdii dnce yaps yer alr. Bu dnce yaps ayn zamanda, iinde bulunduu sosyo-kltrel balamn evren ile ilgili tasarmlarn da ortaya karmtr. Esasen evren, btn ilkel toplumlarda daha ok merak edilen ve zerinde tasarmlar gelitirilen bir varlk topluluudur. Aratrclara gre Trkler, evren hakknda bir tek izlenim/tasarm edinmemi veya edindikleri tasarm aynen korumamlardr.3 Eski Trk dncesinde mevcut dnya tasarm hakkndaki yaygn grlerden biri, Kinatn btn tezahrlerini, gk ve yeryznn (yer-sub, yer-su) temsil ettii, birbirine zt, fakat birbirini tamamlayan iki evrensel nefesten olumu kabul eden sistemdir ki, bu ProtoTrk ve Trklerin en eski ve z kozmolojisi olarak grlr. Evrenselci Dikotomi eklinde adlandrlan bu ikili sistem, ran dinlerindeki birbirine dman iki ilke zerine kurulu ikici (dalist) grten tamamen farkldr.4 Baka bir gre gre ise, daha sonra, byk ihtimalle yabanc dinlerin de etkisiyle, yerin altnda bulunan nc bir blge daha hayal edilmi ve katmanl bir dnya tasarm ortaya kmtr.5 Ancak baz aratrclar, herhangi bir etki olmadan da, l bir evren anlaynn kanlmaz olduunu ve nceleri nadir bir neme sahip

PA Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Arthur Schopenhauer; Le Monde Comme Volont et Comme Reprsentaton, Tome Prmier, (Traduit en Franais Par A. BURDEAU), Paris-1873, s. 3 vd. 2 zkul obanolu; Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri, Ankara, 1999. s. 213 vd. 3 Jean-Paul Roux; Trklerin ve Moollarn Eski Dini, ev. Prof.Dr. Aykut Kazancgil, stanbul, 1998, s. 81 4 Emel Esin; Trk Kozmolojisine Giri, stanbul, 2001, s.19-22 5 R. Stein; Architecture et pense religieuse en Extrem-Orient, Arts Asiatiques-IV, Paris, 1937, s. 163den nakleden Jean-Paul Raux, a.g.e., s. 81.
1

2 olan i-yer, yer-ast, tamuk, tozok vb. ekillerde adlandrlan nc blgenin giderek daha byk bir rol oynadn belirtirler.6 Altay amanist Trk topluluklarndan derlenen metinlerde, evren ile ilgili tasarmlarn temelde katmanl, fakat daha ayrntl ve farkl bir ierik kazand grlr. amanla mensup olanlarca dnya birok kattan ibarettir. Yukarda on yedi kat, k lemi olan semay, aadaki yedi veya dokuz kat, karanlklar lemini meydana getirir. Sema katlar ile aadaki dnyann katlar arasnda insanoullarnn oturduu yeryz vardr. zerinde yaayan insanlarla birlikte yeryz, gk ve yeralt dnyalarnn tesiri altnda bulunur. Yaratc, koruyucu btn tanrlar ve iyi ruhlar gn katlarnda; ifritler, kt ruh ve tanrlar ise yeraltndaki karanlk katlarda otururlar.7 Esasen, birbirine bir orta eksenle (gn direi) bal olan katmanl amanist evren tasarm, amanlarn veya amanist dncenin yaratt kurgular deildir. Onlar zaten var olan bu eleri iselletirmi, deneyimletirmi ve esrimeli yolculuklarnda kullanmlardr. Onlarn btn etkilenimleri sonrasnda bile evren tasarmna ilikin temel ema saydamln yitirmemi, byk katmanl ve bir eksenle birbirine bal olduklar iin birinden tekine geilebilen evren anlay devam etmitir.8 Gktrk Yaztlarnda da Kltiin Abidesinin dou cephesi, stte mavi gk, altta yaz yer klndkta, ikisi arasnda insanolu klnm "9 szleriyle ve katmanl evren anlaynn ifadesiyle balar. katmanl evren tasarmnn Trk boylarna ait eitli metinlerde de yer ald grlr.10 Konuyla ilgili almalar dikkate alndnda, tasarmlarn her eyden nce bir kurgu olduu anlalr. Fakat bu kurgu, sofistike, keyf, znel veya hayal deil, nesneyle ilikilendirilmi ve zneler-aras kabul edilebilirlik nitelii olan bir kurgudur. Yani, tasarmlar varlk alannn kendisi deil, onu anlatan bir bilgi trdr. Bu bilgi trnn iletiime dayal bir hadise olarak aktarlmasnda, szl kltr ortam anlatclarnn ve rnlerinin nemli bir yeri vardr. Gk ve yeralt dnyalarnda bulunan kutsallarla dorudan iletiim kuramayan sradan insanlarn yerine, araclk grevi stlenmi kudretli ve bilge ahsiyetler olan kam, aman11 vb. adlarla anlan ilk icrac ve anlatc tiplerle ortaya kan ve szl edebiyatn ilk tr olarak kabul edilen mitlerden sonra, ounlukla onlarn izlerini bir ereve olarak tayan, oluum efsaneleri ve kahramanlk konulu destanlar, zihinsel tasarmlara ilikin ilk bilgileri, tarihsel yolculuklar boyunca nesilden nesile aktarrlar, yaygnlatrp gelitirirler ve onlarn kltrlemesine katkda bulunurlar. Bu sebeble, Trk toplumunun evren tasarmlarn ve bu tasarmlarn farkl devirlerde, farkl sosyo-kltrel evrelerde ortaya kan yansmalarn, Maaday-Kara, Ouz Kaan, Manas ve Krolu destanlarndaki baz rneklerden hareketle gstermeye alacaz. Gk: Yukarda belirtildii gibi, insann kendisinin tanmlad katmanl evren tasarmnda tengri, gk, gkyz, mavi gk, yukar dnya vb. ekillerde adlandrlan ve yaratc, koruyucu ruhlarn ve tanrlarn bulunduu lem olarak alglanan en stteki katman,
Jean-Paul Roux; a.g.e., s. 82. Ayrca, n, ikinin tad ayrm ve ztlk anlamnn tesinde olduuna ilikin pek ok din ve felsef gr ileri srlm, Birin okluktaki almn zellikle e gre aklanmaya allmtr. Lao-tzuya gre, Tao birlii retir, birlik ikilii, ikilik l ve lk btn nesneleri retir. Pisagorcular, nitelendirilemez birliin lemi yaratmak iin iki zt gce blndn ve sonra da hayat meydana getirmek iin tebirlie (triunity) blndn varsayarlar. ller, slamn mutlak monoteizminde bile kendi tarzlarnda bulunur. Felsefe ve psikolojide , snflandrma says (zaman, mekan ve bunlar birbirine balayan nedensellik) olarak hizmet eder. M. Bilgin Saydam; Deli Dumrulun Bilinci, stanbul, 1997, s. 228. 7 W. Radloff; Sibiryadan-III, ev. Prof.Dr. Ahmet Temir, stanbul, 1994, s. 3; Abdlkadir nan, Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1987, s. 390. 8 Mircae Eliade; amanizm, ev. smet Birkan, Ankara, 1999, s. 291 vd. 9 Muharrem Ergin; Orhun Abideleri, stanbul, 1978, s. 20. 10 Konuyla ilgili geni bilgi iin bkz.: Abdlkadir nan, Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1987; Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi (Kaynaklar ve Aklamalar le Destanlar) II. Cilt, Ankara, 1995. 11 nan, Abdlkadir; a.g.e., s. 392.
6

3 ayn zamanda onu tasarlayan insan iin, gerekli ideal donanmlarn edinilebilecei birincil kaynaktr. eitli saylarla ifade edilen katlarndaki kutsallarla birlikte, ay, gne ve yldzlar, gk dnyay oluturan ve her biri kendine has ilev stlenen unsurlardr. Bunlar destanlarda, kahraman veya onunla birlikte olan evreyi koruyan, gzeten zelliklerinin yannda; onlarn stn vasflarnn belirtilmesindeki kavramlar olarak da karmza karlar. Altay Trklerinin Maaday Kara Destannda12 kahramann doumu, ay ve gne ile birlikte ifade edilen altn ve gm kavramlaryla, gs batan aa saf altn idi, srt batan aa saf gm idi olann eklinde verilir. Destann deiik yerlerinde altn ayn, gm de gnein simgesidir. Yz budakl lmsz kavak (hayat aac), ay ve gne nda parldar, onun aya doru eilen tarafndan altn, gnee doru eilen tarafndan gm yapraklar dklr. Dolaysyla hayatn, canlln simgesi olan hayat aac, bu gksel unsurlarla tamamlanr ve btnleir. Kahraman Kgdey-Mergenin ei, ay benzeri ama aydan gzel, altn gibi; gne benzeri ama gneten gzel, gm gibi parldayan biri olarak tasvir edilir. Gkyz, yaratc Tanrnn, koruyucu ve arac kutsal varlklarn, iyifaydal ecdat ruhlarnn ve hatta yer alt dnyasnn zalim varlklarnn ruhlarnn da mekandr. Yer alt kaan Kara-Kula ve atnn ruhlar, gn kuak derinliinde, marallarn karnnda sakl olan ve ruhun ku eklindeki tasarmndaki gibi bldrcnlardadr. Gk leminin cennet-umak tasavvuru ise destann sonunda karmza kar. Yer ve yeraltn ktlklerden temizleyen, yurduna huzur ve gven getiren KgdeyMergen, ben gkyzne kacam, aadan baknca yukarda grnen bir yldz olacam diyerek, eiyle birlikte mavi gkyznn derinliklerinde bir yldz olup uar. Toplumun sradan yeleri iin kozmolojik bir dnce olarak kalan bu ey, esasen amanlar gibi kahramanlar iin de mistik bir gzergh olur. nk, kozmik dzey arasndaki gerek iletiim ve ulam ancak aman, kahraman vb. stn nitelikli insanlarn g ve yetileri arasndadr.13 Bu anlamda kahramann ge ykselii, Altay Trkleri arasnda yaygn olan lmden gemeksizin ge ve dolaysyla lmsz gelecee eriebildikleri dncesinin, yani kozmik yolculuun bir yansmasdr Dier yandan bu dnce, iyi insanlarn cennete gidecei dncesinin Altay Trkleri arasndaki simgesel ifadesidir. nk onlara gre, cennet/umak, gkyznn nc katnda bulunan, iyi ruhlarn, meleklerin, bolluk ve bereketin dolu olduu mekndr. Gkyzndeki her yldz, yeryznde iyi eyler yapanlarn grntsdr. amanist hayat tarznn tesiriyle de ekillenen bu gk tasarm, Alp Mana14 Destannn Altay varyantnda da benzer ekilde yer alr: Kahramann at, sahibini dman yurduna gitmemesi iin ikna edemeyince, gkyzne uup yldza dner. Gkyz tasarm, daha arkaik zelliklere sahip Ouz Kaan Destannda15 ise, dorudan ifadeler veya ilikiler yannda, simgesel elerle de somutlatrlr. Kahramann doumuyla ilgili olarak yaplan tasvirde ocuun yznn gk renkli olmas, insan yznn iyilii, gzellii veya irkinlii, ktl, yani insann i lemini yanstmas16 ile ilgilidir ki, olgunluk ve tecrbenin Tanr tarafndan ona doarken verildiini, kahramann, daha balangta yaratc ve koruyucu gk dnyann himayesinde olduunu gsterir. Bu tasvir bir anlamda, Bilge Kaan abidesinde yer alan tengri tek tengride bolm anlaynn ifadesidir. Mukaddes addedilen gkten bir iz tamak, kahramanlarla birlikte dier insanlarn da ihtiya duyduu bir anlay halinde, deien sosyo-kltrel evre ve artlarn etkisiyle farkllaarak gk boncuk, nazar boncuu eklinde gnmze kadar ulatrlmtr. Ouz Kaann stn niteliklerini ve donanmlarn tamamlayan gksel unsurlar, onun ilk evlilii ve seferleri srasnda da karmza kar: Yine gnlerden bir gn Ouz Kaan bir
12 13

Altay Destan Maaday Kara, Hazrlayan: Emine Grsoy-Naskali, stanbul, 1999 Eliade, Mircae; a.g.e., s. 297 14 Alp Mana-Altay Trklerinin Kahramanlk Destan; Hazrlayan: Metin Ergun, Ankara, 1988. 15 Ouz Kaan Destan, stanbul, 1970. 16 Bahaeddin gel; Trk Mitolojisi, I. Cilt, Ankara, 1989, s. 133.

4 yerde Tanrya yalvarmakta idi. Karanlk bast, gkten bir gk k indi. Gneten ve aydan daha parlakt...O n iinde ok gzel bir kz vard. Bandaki ateli ve parlak beni demir kazk (kutup yldz) gibiydi. O kz yle gzeldi ki, glse Gk Tanr glyor, alasa Gk Tanr alyordu. Ouz Kaan onu sevdi ve e ald. Tan aarnca Ouz Kaann adrna gne gibi bir k girdi. O ktan gk tyl ve gk yeleli byk bir erkek kurt ktEy Ouz, sen Urum zerine yrmek istiyorsun, ben senin nnde yrmek istiyorum dedi. Grlyor ki, buradaki gk tasarm, hem kahramann alperen veya ideal olma donanmlarn tamamlayc, onu koruyucu ve ona yol gsterici unsurlarn ilh ve birincil kayna, hem de ibadet iin dorudan kendisine ynelinen Tanrnn ve kutsallarn ebed mekn durumundadr. Ancak iyi, doru, ideal madd ve manev donanmlara sahip kii/kiiler, gk alemi ile k, rya, Bozkurt, aksakall ihtiyar gibi eitli ekillerde ortaya kan iye, koruyucu ruh vb. arac vastalarn yardmyla iletiim kurabilir, onun nimetlerinden faydalanabilir ve takdirini kazanabilir. Destanda Ulu Trkn grd ve yeryznde uygulanmas gerekli yasa ve dzenin ilh kaynakl bildirimi eklinde yorumlad rya da, ayn iletiimi salayan vastalardan biridir. Kutsal Gk ile insann btnlemesi, gkten bir k huzmesi iinde inen einden olan ve Gn, Ay, Yldz adlar verilen ocuklarla tamamlanmtr. Bu, Ouz Trklerinin varolu tasarmnda insann, yerin ve gn glerini kendisinde toplad17 dncesinden kaynaklanmaktadr. Dolaysyla gk veya yukar dnya, evren tasarmnn en stnde yer alan kutsal, soyut lemdir ve yeryzn tamamlayan btnln baskn ve nemli parasdr. Nesnel lemde baarl olmak, ideal dzeni salamak ve yaama arzusu amacyla sadece Kutsal Gke, Gk Tanrya dua edilir. nk Gk, evrensel yasa ve dzenin ideal rneidir. Destanda somut gkyz ise, nesnel alemin bir paras olarak da, deniz, rmak, aa gibi alglanr. Bu dnce, Ouz Kaann yeryzndeki kutsallar simgeleyen, ikinci einden olan ocuklarnn adlarnda (Gk, Da, Deniz) ve halkna duyurduu byk hedefinde geen Gne tu olsun, gk adr ifadesinde ortaya konulur. Nesnel gkyz veya gkkubbe, yeryzn rten bir kapak ya da adr gibi tasarlanr. Samanyolu adrn diki yerleri, yldzlar da k gelsin diye alm deliklerdir. Bazen kapak yeryznn kenarlarna tam oturmaz ve aralklar oluur. Bu aralktan iddetli rzgrlar ieri girer veya ayrcalkl insanlar bu aralktan szlp kutsal gke karlar.18 Gk ile ilgili tasarmlar, Manas Destannda19 farkl kltr ve inanlarla kaynam ve btnlemi ekilde karmza ksa da, eski Trk inan ve kabullerine uygun olarak yaratc ve koruyucu Tanr/Huda yahut ruhlar/ervahn kutsal mekndr. Kutsal Gkyzne ilikin bilgi ve tecrbenin simgesi olarak da dnlen Gk ya da Ak-boz renk, kahramanlarn ve yardmc unsurlarn tasvirlerinde ska grlr. Kahramanlar, gn yldz batr, gk yeleli erkek bri eklinde vasflandrlr. Onlar, ancak Huda ykseltir ve onlara ad verenler, peygamberler, evliyalar gibi din bykleri veya yeni sosyo-kltrel artlar erevesinde yeniden ekillenen ak boz atl, eli asal, ak sakall, gkten dolap inip gelen koruyucu ruhlardr. Bu ruhlarn en belirgin gstergesi, eski Trk inancndaki Boz Atl Yol yesi20 dir. O, farkl kltrel balamlarda boz renkli kurt, ak sakall koca, ak boz atl Hzr, Ak-boz at ya da Krat eklinde gnmz anlatmalarna kadar devam ede gelen Kutsal Gk tasarmnn bir yansmasdr. nsann gkyznde bir yldznn olduu dncesi de, yldzn iyi veya yldzn sa omzuna alm21 ifadelerinde grlr. Ayrca, Er

17 18

Bahaeddin gel; a.g.e., s. 139. Mircae Eliade; a.g.e., s. 292. 19 Manas Destan; Yayna hazrlayan: Emine Grsoy-Naskali, Ankara, 1995. 20 M. cal Ouz; Trk Dnyas Halkbiliminde Yntem Sorunlar, Ankara, 2000, s. 122 21 Naciye Yldz; Manas Destan ve Krgz Kltryle lgili Tespit ve Tahliller, Ankara, 1995, s. 401

5 Ttk merkezli olarak anlatlan epizotlarda22, Dnya aacnn zerinde bulunan ve koruyucu ilevi bulunan Kartaln, kahramana sen ve ben gkyzndeki alt takm yldz gibi birlikte ilerledik demesi veya Ttk ve Kenyekenin evlendikten sonra gezegenlerin (yldzlarn) bir araya gelmesi eklindeki tasvirler ayn tasarma ilikin dncelerden kaynaklanr. Kutsal ge ve koruyucu ruhlara ilikin tasarmlar, Krolu Destannda23, slm kltr evresinin ve daha reel bir dnya grnn tesiriyle ekillenerek aksakall baba, krk ilten, Hz. Ali ve Krat simgeleriyle verilirken, yldzlarn koruyucu ve iyiletirici ilevine ynelik dnceler, Krolu ya da atnn yaralandnda yldz grp iyilemesi veya Krolunun zellikle yaland zaman Yldz Dana ekilmesi temalaryla sergilenir. Bunlarla birlikte, kahramann Krat kaybedip aramaya ktnda yorulup bir nar aacnn altnda uykuya dalmas ve grd ryada erenlerin Krat ile birlikte baz meziyetleri kendisine vermesi epizodu, yukarda bahsedilen ge ilikin tasarmn bir sonucudur. Destanda zellikle Krat motifi, kanaatimizce eski gk tasarmnn bir parasn oluturan yol iyesinin, bu destana yansyan en belirgin rneidir. Ay, Gne ve Yldz gibi gksel olgular, Krolu bata olmak zere, Kratn ve dier kahramanlarn tasvirlerinde de ska kullanlr. te yandan, farkl corafyalara ilikin anlatmalarn ounda Krolunun dier ad Ren-Rven-Rovan-Ruen olarak gemektedir ki; kl, parlak, aydnlk anlamlarna gelen kelime, kahramann kutsal ge ait bir iz tamas anlaynn destana yansyan bir iz dmdr. Kanaatimizce, Krolu ve Ruen adlarnn birlikte kullanlmas bir anlamda, Gk, Yer ve Yeralt eklindeki evren tasarmnn btncl bir ifadesi ve ayn zamanda Gk ve Yeraltna ilikin sradan insann ulaamad bilginin, yeryznde aman, kahraman gibi stn, ayrcalkl veya ideal insanda toplanmasdr. Kutsalln ve kutsal olanlarn mekn olma yannda, evrensel yasa ve dzenin ideal ekli ve kayna olarak alglanan, evrenin yaratlnda merkez konumda olan Yukar Dnya-Gk, destanlarda genellikle, usuz bucaksz, ulalamayan derinliklere sahip, fakat, yeryzndeki gibi dalar, denizleri, rmaklar, aalar olan ve idar mekanizmas, toplumlara benzer ekilde hiyerarik ama ideal bir dzen iinde ileyen makro kozmik yapda tasvir edilmektedir. O anlay ve alglayla destan kahraman, ilh gn yasa ve dzenini, kendine, evresine ve yeryzne de yerletirmeyi ama edinir ve bu yolda mcadele eder. Yeralt: Evren tasarmlarndaki Yeralt dnyas, l tasarmn en alt katmandr ve gk dnyann aksine, kt ruh ve tanrlarn mekndr. Yedi, dokuz gibi farkl katlardan oluur ve bu katlarda eytanlar, devler, korkun yaratklarla birlikte yeraltnn hakimi/kaan bulunur. Yaratl ve oluum efsanelerine gre, esasen karanlk yeraltnn hakimi Erlik de nceleri, Gk dnyann yaratc ve koruyucu dier gleriyle (lgen vb.) birlikte yukar lemde bulunmaktadr. Fakat kskanl, bencillii, hilekrl gibi nefs tutum ve davranlar sebebiyle, Gk lemin yasa ve dzenine uymad iin cezalandrlr ve yerin yedi kat altna24, yani tamuya, cehenneme gnderilir. Orada kendi yasa ve dzenini kurar ve Gk lemin kutsallar ile bir stnlk mcadelesine giriir, insan bata olmak zere nesnel lemdeki varlklar ideal yasa ve dzenden saptrmaya, kendi himayesine almaya alr. Bununla birlikte baz aratrclar, yeraltna ait tanrsal veya baka gl varlklarn byk bir blmnn mutlaka kt veya eytan olmadn, bunlarn genel olarak panthon (tanrlar sistemi) iinde zamanla meydana gelen deiiklikler sonucu, bulunduklar konumdan dm yerli tanrlar olduunu ve yeraltnn kutsallar olarak bunlarn hibir aalama veya
Carolin G. Sawyer; Er Ttkte Toplum ve Kozmos, Manas Destan zerinde ncelemeler (eviriler-I), Yay. Haz: Prof. Dr. Fikret Trkmen, Ankara, 1995, s. 281. 23 Mustafa Arslan; Krolu Destannn Trkmen Versiyonu zerine Mukayeseli Bir nceleme, zmir, Ege nv. S.B.E., 1997 (Yaymlanmam Doktora Tezi) 24 Bahaeddin gel; a.g.e., s. 432 vd.
22

6 ktlemeye maruz kalmadklarn ifade ederler.25 te yandan, evren tasarmlarnda yerin altnda bizimkine tpatp benzeyen fakat tersine dnm bir dnyann olduu, oraya, yer alt blgelerinde yaayanlarn havalandrma iin braktklar delikten geerek ulald anlaynn varl eitli kaynaklarca ifade edilir. 26 Dolaysyla yer alt, yeryznde idealize edilen hayat tarzna ilikin olumlu faaliyetlerde bulunmayanlarn, yani sradan varlklarn, lm sonrasnda gideceklerine inanlan tamunun (cehennem) veya insan bata olmak zere yeryzndeki varlklara zarar dokunacak karanlk glerin sembolik mekan durumundadr. Yeralt dnyas ile ilgili en ak ve ayrntl bilgiler, Maaday Kara Destannda verilir. Kahraman Kgdey-Mergen, hayatn srrn zmek, anne ve babasn ller diyarndan yeryzne geri getirmek, sahip olduklar srleri kurtarmak iin yeraltna iner.27 Yer alt insan tesi bir boyuttur; ruhlarn, llerin lemidir ve bu leme karanlk gler hakimdir. Yer alt dnyasnn kaan Kara-Kula, bu dnyann asl hkimi Erlikin kzyla evlidir ve yedi kat yer altndan gelerek, yeryzn ele geirir, halka zulmeder. Kara-Kulann nefesi, dikili aalar krar, dalar dondurur, yeryznde sap-kk brakmaz. Bu, yeryzndeki insan ve dier canllarn varln srdrmesi iin gerekli tabii dzenin bozulmas, felakete maruz kalmasnn ak bir ifadesidir ve kayna yeraltnn karanlk gleridir. Tasarma ilikin daha genel bir ifadeyle, Karanlk Yeralt, Kutsal Gke ve himayesinde bulunanlara kar bir tehdit unsuru ve kaynadr. Yeralt dnyas aaya doru yedi kattan meydana gelmitir ve her katta o dnyay koruyan yetmi kara kpek, doksan kara boa, kara da vb. engeller vardr. En altta ise yeri ayakta tutan, zehir sars deniz bulunur. Kgdey-Mergenin att ok, yedi kara kurdun koltuundan geer, yedi kara da deler, yerin yedi tabakasndan geerek zehir sars denize dp, onu kaynatr. En alttaki zehir sars denizin bir ucu, yeryznde Toybodm rmana balanmaktadr. Dier taraftan, gn direi olan kutsal kavak aacnn alt ucu da yeraltndadr ve orada yaayan Aybstann at balad direktir. Buna benzer tasvirler, tasarmdaki yer altnn bir ynden yeryzne balandn, dolayl olarak da merkez gkyz ile btnletiini gstermektedir. Destanda, yeraltnda yaayan gler, esasen irkin ve korkun olmalarna ramen, bazen insanlar kandrmak iin daha gzel, gsterili ekillere girebilirler. Erlik, yetmi arn boyundaki ylan, gzel bir rahvan ata dntrp, Kgdey-Mergeni kandrr ve yer alt dnyasna eker. Yer alt dnyasnn varlklar da, yeryzndeki insanlar gibi yemek-imek, uyumak, aile kurmak vb. ihtiyalara sahiptir. Fakat yeraltnda gzel yiyecekler, iecekler, giyim-kuamlar yasaktr. Bazen yeralt dnyasnn bir yesi, yeryznde bir eye sahip olmak iin, insan ile mcadeleye giriir. Kgdey-Mergenin talip olduu Altn-Ksky ayn zamanda Erlikin olu Obur Kuvakayc da ister ve kahramanla yarr, fakat btn yarlarda yenilir. Bunun zerine hileye, aldatmaya, bask kurmaya bavururlar ki, bu, tasarlanan ideal yasa ve dzene uymamann, dolaysyla kt, olumsuz bir davrann ifadesi olarak yer alt dnyasnn temel zelliidir ve yine baar elde edilemez. nk, yeraltnn karanlk gleri ancak, zayf, donanmsz insan ve varlklara hakim olabilir, onlar alt edebilir. Oysa kahraman, gk ve yeryz katmanlarnda bulunan yaratc ve koruyucu kutsallarn yardmyla, yasa ve dzene uyduu mddete ktle ve ktlere kar kaybetmez. Yeryzn talan eden Kara-Kula, btn abasna ramen, yetmi kollu rman akn
Mircae Eliade; a.g.e., s. 218. Bakrt ve Tuva Trklerinin baz destanlarnda geen su alt dnyas tasarmnda, bu dnyann hanlar iyi karakterlidir ve kahramana yardmc olmaktadrlar. Bkz.: Metin ErgunMehmet Aa; Tva Kahramanlk Destanlar-1, Ankara, 2004, s. 114-115. 26 Mircae Eliade; a.g.e., s. 237-238. 27 Yeralt dnyasna yaplan yolculuk ya da sembolik anlamda lp-dirilme temalar veya rya motifi, esasen eitli inan ve kltrlerde grlen kiinin kendi varln amas, sade kiilikten nitelikli kiilie gemesi, akn bilgiye ulamas, srra-ermesi niteliklerine haiz bir arketiptir. Konuyla ilgili geni bilgi iin bkz.: Maud Bodkin, Archetypal Patterns in Poetry, London Oxford University Press, London, 1965; Mircae Eliade, a.g.e., s. 55-92; Umay Gnay, Ak Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Ankara, 1986.
25

7 deitiremez, yedi gl da ykamaz, huzur ve mutluluun sembol guguk kularn ldremez, gn direini ve hayat aacn deviremez. Tasarma gre bunlar, evrenin en temel varolu unsurlardr, onlardan biri olmazsa ideal dzen bozulur. Bunu ancak ge ilikin ilh irade gerekletirebilir. Ayrca, kahramann yeraltnda yapt yolculuk boyunca karlat engelleri amasnda yardmc olan birbirine e yedi bahadr vardr ki, bunlarn her biri ayr bir stn zellie sahiptir ve kahraman zor durumlardan kurtarrlar. Dolaysyla, yeralt dnyasnda bulunan glerin tamam olumsuz deildirler. Yeralt tasarm, Ouz Kaan Destannda ak ve detayl zellikleriyle yer almaz. Hatta destanda, yeraltna ilikin dorudan bir hatrlatma bile grlmez. Bu durum, evren tasarmnda yeraltnn olmad, sadece gk ve yer eklinde bir tasarmn destana yansd anlamna gelmemelidir. En ilkel topluluklarda bile, temel bilgi sisteminin boluk kabul etmedii ve Ouz Kaan Destannn Trk destanlar iinde en arkaik ve temel zelliklere sahip olan ve en deerlisi olduu dnlrse, iyinin, gzelin ve dorunun sembolize edildii gk ile ona ait ideal yasa ve dzenin yerletirilmeye alld yeryznn yannda, ktnn, irkinin ve yanln sembol olarak da bir tasarmn edinilmi olmas kanlmazdr. Fakat, gerek destann eitli blmlerinden nemli paralarn kaybolmas, gerekse, destanda insan iin daha ideal olann n plana kartlmas, yeraltna ilikin tasarm hakknda fazla bilgi edinmemize imkan vermemektedir. Ancak, yer alt dnyasna ait karanlk glerin, ideal ilh yasa ve dzen veya insan ve tabiat iin bir tehlike ve tehdit oluturduu, yeryznde bu tehlike ve tehdide hizmet edenlerin bulunduu anlay dikkate alndnda, Ouz Kaan Destanndaki baz sembol kavramlarn bu karanlk dnyay ifade ettiini sylemek mmkndr. Bu sembol kavramlardan biri, insan ve hayvanlar yaatmayan canavar gergedandr. inde bulunulan sosyo-kltrel hayatn gerei olarak, orman, av hayvanlar, nehirler, at ve dier hayvan srleri insan iin vazgeilmez temel ihtiyalardr. nsana ve bu temel ihtiyalara aman vermeyen canavar, Maaday Kara Destannda ifade edilen, yerin yedi kat altndan gelen Kara-Kula Kaan gibi ktln ve felaketin sembol olarak dnlmelidir. nk, Kutsala ilikin temel bilgi ve donanma sahip olamadndan dolay hi kimse, onunla ba edemez. Onu, kahraman iin gerekli btn maddi ve manevi zelliklere sahip bulunan Ouz alt eder. Ayn ekilde, Ouz Kaann kendini, ilh yasa ve dzenin yeryzndeki temsilcisi ve yaycs olarak dnyann drt bir yanna duyurmas sonrasnda, bu yasa ve dzene uymayan kaanlar da ayn ekilde kart gcn sembol durumundadrlar. Ouz Kaan, onlar da ideal yasa ve dzene uydurur ve en temel grevi olarak alglad Gk Tanrya olan borcunu der. Dolaysyla Ouz Kaann mcadelesindeki temel ynelim, Gk Tanrnn yasa ve dzenini yerletirme yannda, ona kar olan yeraltnn karanlk glerine hizmet edenleri alt etmeye de yneliktir. Yer alt tasarmna ilikin ifadeler Manas Destannn baz blmlerinde ak ve detayl rneklerle yer alrken, baz blmlerdeki alegorik ifade ve anlatmlarn da ayn tasarma ilikin olduu dnlebilir. Manas Destannn nemli halkalarndan biri olan Er Ttk, yer alt dnyasna yapt yolculuuyla sadece Trk toplumunun evren tasarmndaki alt katman ortaya koymakla kalmaz, ayn zamanda dnya edebiyatnn nemli temalar arasndaki yerini de alr.28 Er Ttkte yal sihirbaz kadnn yukar ve aa dnyalarda yedier gn geirmesi veya Kartala yukar ve aa dnyalar arasnda takip iin yedi gnlk sre tannmas, yedi katl yeralt dnyas tasarmnn bu balamda ortaya kan eklidir. Yer alt dnyasnda Ttke yardmc olan olaanst zelliklere sahip koruyucu glerin says, Maaday Kara Destanndakilere gre azalm, drde dmtr. Fakat onlarn yine ayn zelliklere sahip olduklar grlr. Kahramann mcadele ettii olumsuz varlklar ise, yedi bal cad, kutsal kavaktaki kartal yavrularn yiyen ejderha, yeraltnn

28

Carolin G. Sawyer; a.g.m., s. 267

8 iki hkmdar Kara-d ve Kk-d, yeryznde bir ukur iinde bulunan ve sonra kt olduu anlalan Coyun-Kulak29 gibi sembollerle ortaya konmaktadr. Manas Destanndaki yer alt dnyas tasarmnn baz dlam rnekleri, eitli kltr ve inanlarn tesiriyle ortaya kan sosyo-kltrel balamlarda deimelere uram olsa da, temel anlayn yeni artlarn tesiriyle ekillenerek devam ettiini sylemek mmkndr. Yalanc dnya burada/Esas dnyalar orada/ O dnya ile bu dnyada/ yilik halini bilelim veya Bu dnyadan gende/ br dnyaya yetende eklindeki msralarda dile getirilen teki dnyalar, evren tasarmnn slm inanlarla birletirilmi ifadeleridir. Bununla birlikte Manasn, Kk ile savata yaralanp kendini kaybedince syledii Yirmi gnde, yirmi gecede yeraltndan gelmiim/ Krk oram u yolda bulunmaz, o dnyaya varanda/ Azabn nasl ekeyim, yeraltndan geip eklindeki szleri ve kahramann ldkten sonra yeniden dirilmesi temas, yukarda Maaday Kara ve Er Ttk anlatmalarnda aka grlen srra-erme arketipinin bu destandaki yansmasdr. Ayn yansma, Krolu Destannn zellikle dou versiyonuna ilikin anlatmalarnda bir baka ekle brnerek, kahramann mezarda domas30 motifi ile karmza kar. Bu motif, her ne kadar, eitli ynleriyle aman folklorunda sk kullanlan ve lm ve gmlm adamn dirilip aman olarak ortaya kmas inancna veya lp-dirilme temal aman/amanla ait efsanelere dayanarak, aman kltrne has olarak grlse de,31 bu temalarn amanlarn veya amanist dncenin yaratt kurgular olmad, onlarn zaten var olan bu eleri iselletirmi, deneyimletirmi ve esrimeli yolculuklarnda kullanm olduklarna dair grlere yukarda da deinmitik. Dolaysyla denilebilir ki, yeraltna yolculuk, lpdirilme, kahramann mezarda domas ve hatta kahramann kuyuya atlmas gibi deiik ekillerde ilenerek sunulan temalar, toplumun zihinsel arka-plnnda ekillenmi olan yer alt tasarmnn ve ona bal inan sisteminin sonraki devirlerdeki sembolik davurumlardr. Yeryz: Yeryz, her eyden nce zerinde yaanan bir mekndr ve insan bu meknda dier varlklarla dzenli bir iliki iinde varolmaya alr. Orta dnya, yaz yer, yer, acun, dnya gibi adlarla bilinen bu mekn/tabiat veya nesnel lem, ilk alardan itibaren insan zihnini megul etmi ve her toplumda ona ilikin tasarmlar da ortaya kmtr. Baka bir deyile insan, bu lemle olan ilikilerinde bir taraftan son derece geerli ampirik bilgilere dayanan rasyonel ve alma ile sonu alma arasndaki badan haberli bir davran biimini, dier taraftan, bu lemin tesindeki kuvvetlerle bozulabilecei ngrlen ya da bilinmeyen faktrn iine alan birbirinden farkl iki sisteme sahiptir.32 Dolaysyla dier tasarmlarda olduu gibi yeryzne ilikin tasarmlarn da, yukarda ifade edilen ikinci sisteme bal olarak olutuunu sylemek mmkndr. Eski Trk inan sisteminde yer alan tabiat kltlerinin, tabiat varlklarnn baz gizli glere sahip olduu kabulne dayand, yeryzne ait da, tepe, kaya, rmak, maara, aa, deniz vb. unsurlarla, gkyzne ait gne, ay, yldz gibi unsurlarn ikili bir grnm arz ettii ifade edilir.33 Bu ikili grnm esasen yukarda ifade edilen gk tasarmnn ve ona ait unsurlarn, yeryz unsurlaryla btnlemesinden kaynaklanmakta, ideal yasa ve
Bu adlandrmalar farkl balamlarda ortaya kan anlatmalarda deiebilmektedir. Konuyla ilgili anlatmalar iin bkz.: Metin Ekici, Trk Dnyasnda Krolu, Ankara, 2004. 31 Fuzuli Bayat; Krolu-amandan ka, Alptan Erene, Ankara, 2003, s. 18 vd. 32 Aratrclar, kltrn toplumsal ilevleri yannda psikolojik mekanizmas zerinde de deerli yaklamlar ortaya koymulardr. zellikle Malinowskynin en nemli buluu, her ampirik sistemde ortaya kmas muhtemel bilinmeyen faktrn de bilgisel sistemin iine katm olmasdr ki, bu, balangtan itibaren en ilkel seviyede bile her eyi izah etmeye alan bir sistem oluturur ve bir evren modelidir. erif Mardin; Din ve deoloji, stanbul, 2002, s. 47-50. 33 brahim Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul, 1994; Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, II. Cilt, Ankara, 1995; A. Yaar Ocak, Bekti Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri, Ankara, 1983.
30 29

9 dzen anlayyla birbirini tamamlamaktadr. Bu sebeble, ay, gne, yldzlar, gk grlemesi vb., bir anlamda, gk dnyasna ait olan, fakat onun yeryzyle balantsn salayan unsurlardr ve yukarda gk tasarm iinde ele alnmtr. Da, tepe, aa vb. olumlu ilev ve anlamlar slenmi olan unsurlar ise, yeryz dnyasna ait olmann yannda, gk dnya ile btnlemenin arac unsurlardr. Bunlar, Orta Asya inan sisteminde yer-su ya da yer-su ruhlar ad verilen ve gksel kkenli olduuna inanlan, ancak dalarn, ormanlarn, sularn ruhu durumunda bulunan ve yeraltnn karanlk glerine kar sava halinde olan yere ilikin glerdir. Dier taraftan yeryznde olumsuz ilev ve anlamlaryla karlatmz unsurlar da, yer alt dnyas ile balantl bir btnlk oluturur ki, son tahlilde somut ve geici olan yeryz, gk ve yer alt dnyas tasarmlarnn birleme-btnleme alan olduu kadar, ayn zamanda kart glerin mcadele alandr. zerinde yaanan bir mekn olarak yeryz, Maaday Kara Destannda eitli ynleriyle tasvir edilir. Yedi zirveli bereketli eret-emen da, Dokuz zirveli emeten-Tuu da, Ay altnda yaylanan Ala da, Gne altnda uzanan alacakaranlk orman, aksa da akmasa da ak rmak, yetmi kollu gk rmak, otlaklara ya da tepeli korunaklara salnm hayvan srleri ile ak ve mavi iekli Altay, insanlarn birey, aile, halk olarak zerinde yaadklar ve dier varlklarla madd bir iliki iinde olduklar nesnel lemdir. Fakat, zerinde yaanan bu meknda, usuz bucaksz bozkrlarn, plak tepelerin prl prl, ak duman misali ak davar srlerinin huzur iinde, ak ehreli halkn salkl, esen olmas ancak, bir ba/sahip/merkez etrafnda oluturulacak yasa ve dzene baldr. Bu yasa ve dzenin bozulmas skntlara, kaosa, karanla sebeb olur ve bolluk-bereketin, iyinin, gzelin, huzurun yerini ktlk, huzursuzluk alr. Temel ihtiyalarn yan sra, hekimlikle ilgili karlalan zel durumlarda da bu varlk leminden faydalanlr. Kgdey-Mergen yaralandnda at onu, ifal sulara gtrr ve iyilemesini salar. Bununla birlikte, bu mekndaki varlklarn stlendikleri daha farkl anlam ve ilevlerin olduuna da inanlr. Ala da, ata, alacakaranlk orman ana eklinde alglanr. Maaday-Kara, olu KgdeyMergeni yeraltnn kt glerinden korumak iin, da atan, aa anan olsun diyerek kayn aacnn altnda daa saklar. nk bunlar, yeryz tasarmnn kutsallar arasndadr ve gn kutsallar ile birlikte kahraman ya da bilge olarak karanlk glere kar mcadele iin ideal insanda tecelli etmek durumundadrlar. Ouz Kaan Destannda da yeryz, hem nesnel, hem de tasarm boyutuyla karmza kar. Orada insanlar, byk ormanlar, dalar, denizler, ok sayda akarsular, at ve koyun srleri, av hayvanlar yannda, tehlike ve tehdit unsuru olan canavarlar ve dman toplumlar birlikte yaamakta, ayn zamanda varlklarn devam ettirebilmek iin mcadele etmektedirler. Srlere ve halka eziyet eden canavar, Ouzun akl ve cesareti sayesinde ldrlr. Zor durumlarda akln kullanm sayesinde zm yollar bulunur. Yasa ve dzene uymayanlar iin drt bir yana seferler dzenlenir, kanl savalar yaplr. Bunlar varlk alanna ilikin mcadelenin ak ifadeleridir. te yandan btn bu yaplanlarn dayand temel ilke, yukarda bahsedilen gk dnyann yasa ve dzenini yeryzne hakim klmaktr ve bu insan, yeryzn nesnel mekn olmann tesinde alglamaya ve tasarlamaya yneltir. Su ve aa ayn zamanda bilinmeyene ilikin zelliklere sahiptir, kutsaldr. Suyun ortasndaki aa kovuunda bulunan ikinci e, kahraman olarak Ouz Kaanda ifadesini bulan yer ve gk btnlemesinin yere ilikin unsurunu sembolize eder ki, ideal yasa ve dzen bu btnleme ile salanacaktr ve salanr. Neticede, Ouzun dzenini salad yurt, gk ve yeryznn sembolleri olan oullar arasnda pay edilir. Bu ikili grnm iinde barndran tasarmda yeryz, Trk devlet ve toplumsal yapsndaki gibi drt kelidir.34 Yeryz Manas Destannda da benzer ekillerde yanstlr. Yalanc dnya burada ifadesinde olduu gibi, bu dnyann geici olduuna inanlr. Dolaysyla kahramanlar iin
34

Bu konuda geni bilgi iin bkz.: Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, II. Cilt, s. 243 vd., Ziya Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1974, s. 121 vd.; brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1984.

10 dnya, zerinde doup savalan ve lnen bir mekndr. Destann btnndeki olaylar zinciri bu dorultuda gerekleir.35 Bununla birlikte yeryz, destann deiik blmlerinde yer alan ifadelerdeki elmal yerler, mezarlklar, ifal sular, kutsal aalar eklindeki koruyucu ve yardmc olma ilevlerini stlenmi varlklarn da mekndr. lh ve derin anlam yklenmi olan bu varlklara Krolu Destannda kahramann, altnda uykuya dalp stn donanmlar elde ettii ryay grd nar aac veya yalandnda ya da kutun tkendii yllarda ekilip sakland Yldz Da rneklerini de ekleyebiliriz. O halde denilebilir ki yeryz, bir yandan, varolularnn devam iin karlkl bir iliki iinde zerinde bulunan varlklarn nesnel yaama alan, dier yandan bu nesnel alann gerisinde varolduu dnlen tasarlanm bir dnyadr. Bu dnce ve tasarmlar, phesiz dier Trk destanlarndaki rneklerle oaltmak da mmkndr. Sonu: Verilen rneklerden de anlalaca zere, insan bilincinin retimi ve bilincin d dnyay ekillendirmesi olan evren tasarmlarnn anlalmasndaki ve yorumlanmasndaki anahtar kavramlar, temelde mcadele kurgusu zerine kurulmu olan ve toplumun hafzas eklinde vasflandrlan kahramanlk destanlarnda, dorudan veya dolayl ifadelerle yer almaktadr. Kltrn btnyle olan ilikisinde birletirici ve koruyucu bir ilevi bulunan destanlar, mevcut tasarm ve deerleri, destan anlatclarnn icras ve zel slubu iinde yanstmlar, gnmze tamlardr. Ele alnan destanlardan hareketle Trk evren tasarmnn, katmanl ve birbirini tamamlar mahiyette btncl zellie sahip bir sistem eklinde olutuu sylenebilir. Gk, dier katmanlarn ve varlklarn ilk oluumlarnn da kaynakland ideal yasa ve dzenin temel kayna ve merkezidir. Yer alt, esasen bu merkeze dahil olmakla birlikte, ondan ideal yasa ve dzene uymayan zellikleri sebebiyle ayrlan glerin mekn, karanlklar lemidir. Yeryz ise, her iki katmana ilikin zelliklerin ve varlklarn yer ald; bunlar arasndaki mcadelenin yaand nesnel ve ayn zamanda geici dnyadr. nsan, zerinde yaad dnyada hem akla dayal, hem de tasarmlaryla oluturduu bilgi sistemine bal olarak yaanan bu mcadeleye katlr ve edinimlerini eitli anlatmalar halinde szl kltr ortamnda anlatc ve dinleyici arasnda kurulan bir iletiim biimiyle somutlatrr ve aktarr. Bu durum, genel olarak kltr rnlerinin, zel olarak da epik dnce kalplarnn ve onun somut rnekleri olan epik anlatmalarn ortaya kmasna kaynaklk tekil eder. Tasarlanm evrendeki mcadele dncesi, kltrel yeniden retim ve aktarmlarla mitik balamdan, epik, romantik ve hatta realistik balamlara doru gerekleen yolculuunda kazand yeni anlam ve ilevlerle kendi kahramann ortaya karr. Dolaysyla, toplumun zihinsel yapsnda idealize edilen kahramanlarn ve onlar etrafnda teekkl eden olaylar zincirinin kurguland anlatmalar olan destanlarn, tabiatyla da szl kltr geleneinin anlalmas ve yorumlanmasnda, ana kk ve kaynak olarak ayn toplumun tasarmlar, nemli bir hareket noktas oluturmakta, Trk inan ve dn sisteminin daha gereki ve btncl bir ekilde tespit edilmesi almalarnda bir model tekil etmektedir. Bu ve benzeri modellerin, kltrlerin korunarak deil, yaylarak varlklarn devam ettirmeleri gerektii ilkesinin daha da byk nem kazand ikinci szl kltr ortamnda yeni tasarmlara ve sunumlara zengin ufuklar aaca kanaatindeyiz.

35

Naciye Yldz; a.g.e., s. 315-316.

11 KAYNAKA: Alp Mana-Altay Trklerinin Kahramanlk Destan, (Hazrlayan: Metin Ergun), Ankara, 1988. Altay Destan Maaday Kara, (Hazrlayan: Emine Grsoy-Naskali), stanbul, 1999 Arslan, Mustafa; Krolu Destannn Trkmen Versiyonu zerine Mukayeseli Bir nceleme, zmir, Ege nv. S.B.E., 1997 (Yaymlanmam Doktora Tezi) Bayat, Fuzuli; Krolu-amandan ka, Alptan Erene, Ankara, 2003. Bodkin, Maud; Archetypal Patterns in Poetry, London Oxford University Press, London, 1965. obanolu, zkul; Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihine Giri, Ankara, 1999. Ekici, Metin; Trk Dnyasnda Krolu, Ankara, 2004. Eliade, Mircae; amanizm, ev. smet Birkan, Ankara, 1999. Ergin, Muharrem; Orhun Abideleri, stanbul, 1978. Ergun, Metin -Mehmet Aa; Tva Kahramanlk Destanlar-1, Ankara, 2004. Esin, Emel; Trk Kozmolojisine Giri, stanbul, 2001. Gkalp, Ziya; Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1974. Gnay,Umay; k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Ankara, 1986. nan, Abdlkadir; Makaleler ve ncelemeler, Ankara, 1987. Kafesolu, brahim; Trk Milli Kltr, stanbul, 1994. Manas Destan; (Yayna hazrlayan: Emine Grsoy-Naskali), Ankara, 1995. Mardin, erif; Din ve deoloji, stanbul, 2002. Ocak, A. Yaar; Bekti Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri, Ankara, 1983. Ouz Kaan Destan, stanbul, 1970. Ouz, M. cal; Trk Dnyas Halkbiliminde Yntem Sorunlar, Ankara, 2000. gel, Bahaeddin; Trk Mitolojisi, (Kaynaklar ve Aklamalar le Destanlar), I. Cilt, Ankara, 1989. gel, Bahaeddin; Trk Mitolojisi (Kaynaklar ve Aklamalar le Destanlar), II. Cilt, Ankara, 1995. Radloff, W.; Sibiryadan, ev. Prof.Dr. Ahmet Temir, stanbul, 1994. Roux, Jean-Paul; Trklerin ve Moollarn Eski Dini, ev. Prof.Dr. Aykut Kazancgil, stanbul, 1998. Saydam, M. Bilgin; Deli Dumrulun Bilinci, stanbul, 1997. Schopenhauer, Arthur; Le Monde Comme Volont et Comme Reprsentaton, Tome Prmier, (Traduit en Franais Par A. BURDEAU), Paris-1873. Trkmen, Fikret; Manas Destan zerinde ncelemeler- eviriler-I, Ankara, 1995. Yldz, Naciye; Manas Destan ve Krgz Kltryle lgili Tespit ve Tahliller, Ankara, 1995.